ΚΟΥΙΝΤΙΝ ΧΟΑΡ ΤΖΕΨΡΙ ΝΟΟΥΕΛ ΣΜΙΘ

/?#» Τον

ΚΟΥΙΝΤΙΝ ΧΟΑΡ - ΤΖΕΦΡΙ ΝΟΟΥΕΛ ΣΜΙΘ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ

Μετάφραση:

Δήμος Β ιργής

ΣΤΟΧΑΣΤΗΣ

ΣΗΜΕΙ2ΣΗ ΤΟΓ ΕΚΔΟΤΗ

Ή μελέτη αύτή πρωτοχυκλοφόρησε οτήν Α γγλ ία σάν εισαγωγή τής Χ'υλλογής τών Τετρίόιων τής Φυλακής τοΟ ’Αντώνιο Γκράμσι.

Ή μετάφραση ίγινε άπό τ6 ’Αγγλικό πρωτότυπο. Τό κείμενο είνζ·. ολόκληρο καί χωρίς συντομεύσεις.

Τυπώθηκε τόν ’Οκτώβρη τοΟ 1980 γιά λογαριασμό τών έκίόσεων « Σ τ ο χ α σ τ ή ς » , δβός Ίππσχράτους 6, Ε ' όροφος τηλ. 3601966, ’Αθήνα.

Ή στοιχειοθεσία ϊγινε στό τυπογραφείο τοΟ Κ. ΚαχαροΟκα, δβός Μάνης 2, καί τό τύπωμα ατά πιεστήρια τοΟ θ . Φλώρου, 60ός Βαλτετσίου 36.

Τό ¿ξώφυλλο βίναι τής Στέλλας Γκρανιΐ.

ΕΝΑ Μ ΙΚΡΟ ΣΗ Μ ΕΙΩ Μ Α

1. Ή έκδοση τον 6ι6/.ίου uinov συμπίπτίΐ μ ε το κλείσιμο μ ιας δεκαετίας άπό τότε πού ό »Στοχαστής» « η ο - φάσισε καί ξεκίνησε την για πρώτη <¡ ορά έκδοση έργω ν τον Γκράμοι στά έλληνικά. ’Από τότε μέχρι σήμερα κυ­κλοφόρησε μόνο τέοοερεις τόμους, ένώ , ατό lòto διάοτημα, μΐ(ΐ σειρά άλλοι έκδοτικο'ι οίκοι κυκλοφόρησαν καί αυτοί με τη σειρά τους όρισμένα άπό τά άξιολογότερα έργα του μεγάλου Ιταλόν διανοητή.

Σ ήμερα ό ελληνας αναγνώστης εχ ε ι τη δννατότΐ/τα μιας, άρχικής τουλάχιστον, έπαψής με το ϊρ γ ο τον Ι ’κράμ- οι, που αν καί α πέχε ι φυσικά πολύ από το νά είναι πλή­ρες καί συστηματικά σχολιασμένο, είνα ι — παρ' δλα αντά— έπαρκώς ίκανσποιητ ικο για μια πρώτη λειτονργικί) προ­σέγγιση.

Δ ίν είναι στ'ις προθέσεις μας r ¿ κάνονια άπό δώ εναν συστηματικό άπολογισμό τής δεκαετίας ποί· πέυασε καί τών προβλημάτων που παρουσιάζουν ή δεν παρουσιά­ζουν οι έλληνικες έκδόσεις τών έργω ν τον Γκοάιιοι. Κ άτι τέτοιο λ ί όδηγονοε στό 6α&μό που δέν dà απλώνονταν σε όλόκληρο τό Εδαφος καί υπέδαφος τής πολιτικής και πο­λιτισ τικής μας γεω γρα φ ία ς σε άναγκαστικες σχηιιατοποιή- σεις καί φορμαλισμούς.

’Αναγκαστικά λσιτών στο σημείωμα αυτό dà άρκεστον- με νά έπιοημάνουμε, Άτι έκεινο που φρονούμε δτι έχει, τε­λ ικά, σημασία αποφασιστική για τή διαμόρφωση ιιιάς κρ ί­σης που νά δ ιεκ δικ εϊ μιάν στοιχειώδη συνέπεια καί συνε­κτικότητα, είναι ή προσέγγιση τής πραγιιατικότητας που

5

διαμορφώνεται μέσα από συγκεκριμένες πράξεις και έπι- λογές κι 6χι τής »πραγματικότητας» τιον, ένδεχόμενα, θά διαμορφώνονταν &ν τα τιράγματα ήταν διαφορετικά άπό αι’τά που είναι.

2. Ό «Στοχαστής» μπαίνοντας οτήν δεύτερη δεκαετία προσέγγισης του έργου του Γκράμοι θέλει νά διενκρινήοει δτι — μόλο που φαντάζει άπό πρώτη ματιά τιερίεργο — δεν είναι ακόμα nè θέση νά δόσει μιάν άπάντηοη όλοκληρο- μένη και αποφασιστική για το πότε ακριβώς καί μέ ποια συνολική μορφή θά όλσκληρώοει τη διαδικασία έκδοοης καί κυκλοφορίας των έργων τον Γκράμοι στά έλληνικά. Στην άοάφεια καί άδυναμία αυτή συντείνουν κατά ιί) γνώ­μη του τέσσερεις σημαντικοί λόγοι.

Α. "Οτι το κυρίως έργο του Γκράμοι, έγινε σχετικά πρόσφατα γνωστό μέσα άπό διαδοχικές προσεγγίσεις, όχι μόνο στην Ευρώπη άλλά καί στην ίδια την πατρίδα τον την 'Ιταλία.

Β. "Οτι ουτε στην ’Ιταλία οΰτε σέ όλόκληρη την Ευ­ρώπη υπάρχει μέχρι σήμερα μιά πλήρης καί όλοκληρο- μένη έκδοση έργων του άπό 'έναν έκδοτικό οϊκο. Οί Ιτα­λοί έκδότες τον Γκράμοι καί είδικότερα οί έκδόοεις «Riu­niti» καί «Einaudi» (που διακρίνονται δχι μόνο για τις συστηματικές προσπάθειες που έχουν καταβάλει, άλλά καί για την άναμη ισβήτηοη ευσυνειδησία καί ευαισθησία μέ την όποια διεξάγανε τ'ις προσπάθειες αυτές), παρ’ δλο δτι τιε- ριλαμβάνουν το σύνολο σχεδόν τον έργου του παρουσιάζουν όριοιιένα κενά, Ιδιαίτερα γύρω άτώ την κατάταξη καί κα­τανομή ιών έργων τής πρώτης, πρΙν τη φυλάκισή του, περιόδου, θετικό γεγονός άποτελεϊ ή άτώ την άρχή έπα- νέκδοοη ιών έργων του μέ βάση τις χρονολογίες δημοσί­ευσής τονς ττον καί αυτό δμως ατό βαθμό που άργει νά όλοκληροθεΊ άποτελεϊ μιά πρόσθετη δυσκολία για ιόν Έλ­ληνα έκδότη ττον έχει ξεκινήσει την έκδοση ιών έργων μέ βάση τό μέχρι σήμερα κυκλοφορούν υλικό.

Γ. Στην ήδη διαμορφωμένη στην Ελλάδα τιραγμα- τικότητα. Στην κυκλοφορία δηλαδή αρκετών έργων τον

Ι'κράμοι άτώ διάφορους έκδοχικους όϊκους μέ κριτήρια και προσεγγίσεις δσον άφορά τΙς συγκεκριμένες έκδόοεις άποκλίνοντα ή καί διαφορετικά.

Δ. Σ ύ ς τιραγματικές δυσκολίες που συναντά δχι μόνο η μετάφραση τον Γκράμσι καθεαυτό, άλλα και ή άνάδειξη μεταφραστών τιου να μπορούν να άναλάβουν μέ τάήρη συ­νείδηση τοϋ έγχειρήματος την προοπάθεια αυτή. Δέν είναι λ.χ. τυχαίο, πέρα άτώ τις δποιες ευθύνες, τό γεγονός δτι 6 «Στοχαστής» είναι καθηλωμένος μιάν όλόκληρη πεντα­ετία πάνω στο «Ριζορτζιμέντο» και τη «Λογοτεχνία και ’Εθνική Ζωή».

3. Παράλληλα μέ την έκδοση ιών ϊργων τον Ι'κράμ- αι και ατό βαθμό που μια σειρά Ιργων του πια κυκλοφο­ρεί, πιστεύουιιε δτι είναι άναγκαϊο νά έπιδιώξσνμε, δσο μάς είναι δυνατό, να κυκλοφορήσουμε, δ,τι νομίζουμε ά- ζιολογώτερο σάν μελέτη τοϋ ϊργου και τής ζωής του. 'Η Ικδοοη τοΰ βιβλίου αύτοϋ έντάσσεται σ’ αυτή τη λογική που και άλλοι έκδότες βλέπουμε νά Ιχουν άν κρίνον/ιε άπό τα ήδη κυκλοφοροϋντα βιβλία τον Τζουζέπε Φιόρι και τοϋ Λοντοιάνο Γκ.ρούπι.

θέλουμε νά πιστεύουμε δτι ή άνάγνωση τοϋ βιβλίου αντον θα άποτελέσει 'ένα άκόμη έρέθισ/ια ττου θά ένισχύσει £να σύνολο άπό κριτικούς στοχασμούς, δχι μόνο για τό πώς θά τιρέπει νά ποοαεγγίζονμε τόν όποιοδήποτι μεγάλο έτιαναστάτη ήγέτη, άλλα και για τό πώς θά πρέπει, ¿πό δώ και πέρα τουλάχιστον, νά άντιμετωπίζσυιιε τα ζητή­ματα τής Ιστορίας τον κινήματος.

Μόνο δταν κατορθώσουμε νά περιορίσουαε ατό έλάχι- οτο την πρσκάτ Ιδεολογική χρήοη τής Ιστορίας, που μέ­χρι σήμερα δλλο δέν κάνει άπό τό νά έξιδανικεύει και άποθεώνει τά «νικητήρια» βραχυπρόθεσμα έπιφαινόμενα, μόνο τότε θά μπορέσουμε, Ίσως, νά συγκροτήσουμε μια δη­μιουργική άντίλψρη παρέμβασης ατό πολύπλοκο καί άντι- φατικό παρόν.

"Ωστε ιιπορει λοιπόν λ.χ. ό Άμαντέο Μπορντίγκα έπικ.εφαλής μιας πτέρυγας τοΰ Κ Κ Ι άντίθετης πρός τόν

Γκράμοι, νά είναι λαθεμένος έπαναοτάτης κι δχι δπως κοί Τρότσκι, Ρακόφοκι, Ράνιεκ, Κρεοτίνοκι, Σοκόλυνι- κωφ καί οι άλλοι [πον] είναι άτώ καιρό έχύροι τον λαόν, σπιούνοι που είχαν στρατολογήσει ànò την ξένΐ] κατασκο­πεία, πώς οί Κάμενεφ, Ζηνόβιεφ, Πιατακώφ καί άλλοι όργανώνουν κιόλας έπαφί] μ ί τους έχ&ρους τής Ε Σ ΣΔ οτίς κεφαλαιοκρατικές χ ώ ρ ε ς . . . . [μέ] όργανωτΙ/ δλης αυτής τής συμμορίας τών δολοφόνων και κατασκόπων [τόν] ’Ιούδα Τρότσκι, κ/.π.» (Ίοτοοία τοϋ Κ Κ Σ Ε ( Μπ.), οελ. 119 έπ.).

Είναι καί αυτό άκριβώς το στοιχείο πον μάς όδηγει στύ να έπιμένονμε καί νά έπιμένουμε ξανά καί πάλι ξανά οτην ίκδοοη καί άνάγνωση δχι μόνο τών ίργων τον Γκράμ- σι άλλα καί δλων ¿κείνων που μάς 6οη&ονι· στό )ά κατα­νοήσουμε καλύτερα την πολιτική ποιότητα καί άν&ρωπιά του.

4. Κλείνοντας τό σημείωμα αυτό θέλουμε για άλλη μια φορά να ευχαριστήσουμε δλονς έκείνους πον μάς 6οή- ìh)oav οτά χρόνια που 7ΐέραοαν καί Ιδιαίτερα τους Θανά­ση Παπαδόπονλο, Θανάση Ά&αναοίου, Δήμο Βεργή, Μπέτ- τυ Βακαλοπούλον - Τζουλιάνο, Μπάμπη Λυκούδη, καϋώς και τους συνεργάτες τον ’Ινστιτούτου Γκράμσι πον ό χει­ρισμός άπό τή μεριά τους τοϋ ζητήματος τών ελληνικών έκδόσεων καί οί συμβουλές τους οτά χρόνια τον άντικοι- νοβουλευτιομοϋ υπήρξανε δχι μόνο σωστές, άλλα στάθηκαν, γιά μάς τουλάχιστον, πολύτιμες.

Σ Τ Ο Χ Α Σ Τ Η Σ

8

ΣΗ Μ ΕΙΩ Μ Α ΤΟ Υ Μ Ε ΤΑ Φ Ρ Α Σ ΤΗ

Γιά την απόδοση ατά έλληνικά τών άποοπασμάτων ιοϋ Γχράμοι, twv βρίσκονται διάοπαρια οι6 κείμενο, χρησιμο­ποιήσαμε τις έΛληνικές μεταφράσεις όσων εργο>ν τον έ­χουν μεταφραστεί. Κατά κανόνα, αντιγράψαμε αυτούσια τά άποοτιάσματα αυτά άπο τις μεταφράσεις τών έργων τον, θεωρώντας τες έγκνρότερες, και παραπέμποντας ταυτόχρο­να στις άντίστοιχες έκδόοεις τους.

Γ ιά τη σύν&εοη τών υποσημειώσεων χρησιμοποιήσα­με, πέρα άιώ τις έπιμέλειες τών μετω/ ρασμένωι· εργ<ον τον Γκράμσι,

Λ ', τις άγγλικϊς εκδόσεις τών έργων τον:

1. A . Gramsci - Selections from the Prison Note­books, Lawrence and W is hart, Λον­δίνο 1971.

2. A . Gramsci - Selections from Political Wri­tings, 1910 -1920, Ίδιες έκδόοεις, Λονδίνο 1977, και

3. A. Gramsci - Selections from Political Wri­tings, 1921 - 1926, ίδιες έκδόοεις, Λονδίνο 1978.

B ' . τά παρακάτω έργα:

1. Τζ. Φιόρι - Άντόνιο Γκράμσι, Ή Ζωή ένός ’Επαναστάτη, έκδ. Όδυοοέας, Ά ϋή - να 1977 και

9

2. Μαρτοέλα και Μαονρίτοιο Φερράρα - Παλμί- ρο Τολιάτι, Βιογραφικές Σελίδες, έκδόσεις «Α. Παηακώοια», Ά&ήνα 1964.

Τέλος, Μλω νά ενχαριοιήοω τους Κώοια Παηαδό- πονλο και Βαοίλη Ταεκονρα για ιη ανμβολή τους οι η ϋε- ώρηαη τής μετάφρααης.

Δ .Β .

10

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Τό φθινόπρωο του 1926, τό πρώτο φασιστικό καθ* στώς τοΰ κόσμου έκλεινε στήν ’Ιταλία τέσσερα χρόνια I ξουσίας. Ό χαρακτήρα του ήταν άκόμη άντικείμενο πολ λών συζητήσεων, καί περισσότερο μέσα στό Ιταλικό Κομ­μουνιστικά Κόμμα καί στήν Τρίτη Διεθνή. Άποτελοΰσε ι­διαίτερο έ&νικό φαινόμενο ή τόν προάγγελο μιας διεθνούς τάσης; Ή ταν Ινας νέος κοινωνικός καί πολιτικός σχηματι­σμός ή κάτι πού ουσιαστικά δέν άποτελοΰσε παρά |ώνο τό ιταλικό ισοδύναμο άλλων, πιό παραδοσιακών μορφών Αντί­δραση; — δπως οί ρωσικές Μαύρες Εκατονταρχίες μετά άπό τό 1905 ή ή άντεργατική καταστολή πού ρήμαξε τόν άμερικάνικο σοσιαλισμό στίς άρχές τοΰ αιώνα ή τα F r e i ­k o r p s στή Γερμανία μετά άπό τό 1918, πού ύποστήρι- ξαν τή σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση τών Νόσκε καί Σάιν- τμαν: Έ ούσία του βρισκόταν στήν κοινωνική του βάση, στή μικροαστική τάξη τών πόλεων και στήν άγροτική άστική τάξη, ή στό ρόλο του σάν τό νέο, πιό βάρβαρο, δργανο τή: κυριαρχίας τοϋ μεγάλου κεφαλαίου;

Οί άμφιβολίες αύτές για τόν τρόπο πού θά ’πρεπε νά δρισθεΐ δ φασισμός, συνοδεύονταν άπό άνάλογες άμφιβολίες γύρω άπό τή σταθερότητα καί τήν ιστορική προοπτική του. Οί κομμουνιστές ήγέτες πίστευαν άκόμη πλατιά πώς ή άρ- χουσα τάξη θ’ άποφάσιζε δτι ή φασιστική έπιλογή ήταν ι­διαίτερα δαπανηρή, καί θ’ άλλαζε κατεύθυνση πρός τή σο­σιαλδημοκρατική έναλλακτική λύση. Γιά παράδειγμα, ή άν- τίληψη πώς ή σοσιαλδημοκρατία άποτελοΰσε τήν «άριστερή

11

πτέρυγα τής Αστικής τάξης», ήταν γενικά αποδεκτή Από τούς Ιταλούς κομμουνιστές, Αφότου τήν είσηγήθηκε πρώτος 6 Ζηνόβιεφ τό 1922 (Από τό 1924 έγινε «Αριστερή πτέρυ­γα τού φασισμού»). Πέρα Απ’ αυτό, ήταν αλήθεια πώς ot φασίστες δέν είχαν καταπνίξει δλότελα τούς Αστικούς πολι­τικούς θεσμούς' πράγματι, άκόμη καί κομμουνιστές βουλευ­τές κάθονταν ατό φασιστοκρατούμενο κοινοβούλιο. Τό καθε­στώς, στή διάρκεια τής κρίσης πού έπακολούθησε τή φασι­στική δολοφονία τού βουλευτή Ματεότι *, τον Ίούνη τοϋ 1924, φάνηκε πράγματι να κλονίζεται καί οί ύποστηριχτές του να διστάζουν. Στήν πραγματικότητα δμως. ή φασιστική έξουσία είχε πια πάρα πολύ γερά θεμέλια. Είχε έγκαινιάσε·. ενα σύστημα καταστολής, άσύγκριτα πιό δλοκληρωτικδ καί Αποδοτικό άπό κάθε προηγούμενη μορφή Αντίδρασης. Άπό τα τέλη τοΟ 1925, ήταν δλοφάνερο πώς κάθε ιδέα για τήν πτώση τοϋ καθεστώτος στό ά|ΐεσο μέλλον κάτω άπό τό βά­ρος τών δικών του έσωτερικών Αντιθέσεων Αποτελούσε αυ­ταπάτη. Ό Μουσολίνι, σ’ δλόκληρη τή διάρκεια τοΰ 1926, Ιπαιζε μέ αποτελεσματικό τρόπο τή γάτα καί τό ποντίκι μέ τα κόμματα τής Αντιπολίτευσης — τουλάχιστο στό Ιπίπεδο τής νομιμότητας.

Τό φθινόπωρο τοϋ 1926 τελικά, δ Μουσολίνι. μέ τήν πρόφαση μιας δήθεν Απόπειρας ένάντια στή ζωή του. Απο­φάσισε να δώσει iva τέλος, άκόμη καί στήν πρόσοψη τής Α­στικής δημοκρατίας πού έξακολουθοΟσε να έπιζεΐ. ’Ολες οΐ Αντιπολιτευτικές όργανώσεις πού Απέμειναν, καθώς καί ~Λ έντυπά τους, Απαγορεύθηκαν, καί μια νέα σειρά μαζικών συλλήψεων έξαπολύθηκε σ’ δλη τή χώρα. Μέσα σ’ αυτού; πού συνελήφθηκαν ήταν κι δ Άντόνιο Γκράμσι. Ό Γκράμ- σι ήταν βουλευτής — μά τό καθεστώς δέν ένδιαφερόταν πια για Αβρότητες σχετικά μέ τή βουλευτική Ασυλία. Ή ταν έπί σης, Από τόν Αδγουστο τού 1924, γενικός γραμματέα: τού Κομμουνιστικού Κόμματος — Αν καί, φυσικά, κάτο Απ’ αυ­τές τΙς πολιτικές συνθήκες, ή ταυτότητα τών κομματικών στελεχών κρατιόταν μυστική. Ή ταν 35 χρονών. Στή δίκη του τό 1928, δ είσαγγελέας έκλεισε τήν Αγόρευσή του \ύ τήν περιβόητη Ικκληση πρός τό δικαστήριο: «Πρέπει να

12

σταματήσουμε τόν έγκέφαλο αύτό να δουλεύει για είκοσι χρόνια». Μολονότι δμως δ Γκράμσι ϊμελλε να πεθάνει πολύ r.plv συμπληρωθοϋν αύτά τα είκοσι χρόνια, μέ κατεστραμέ- νη τήν 6γεία του, άπελευθερωμένος (tóvo καί μόνο για vi πεθάνε: φρσυρούμενος σέ κλινική παρά στή φυλακή, ωστό­σο, στο βαθμό πού άντεχε ή κράση του, οί δεσμοφύλακές του 5έν κατάφεραν να σταματήσουν τό μυαλό του να δουλεύε’.. Ό καρπός των χρόνων αυτών άργοϋ θανάτου στή φυλακή ήταν οί 2.848 σελίδες χειρόγραφων σημειώσεων, τις όποιες παρέδωσε γιά να βγοΟν κρυφά άπό τήν κλινική καί, μετά από τό θάνατό του, ϊξω άπό τήν ’Ιταλία, καί τών όποιων έπιλογή άποτελεΐ δ τόμος αύτός 2.

Δέν πρόκειται ν’ άποπειραθοϋμε στήν εισαγωγή μας τή γενική θ ε ώ ρ η σ η τών Τετραδίων τής Φυλακή; τοϋ Γκράμσ;· δμως, θά συγκεντρώσουμε περισσότερο τήν προσοχή μας στό νά δώσουμε Iνα σύντομο περίγραμμα τών πολιτικών καί πνευματικών έμπειριών πού διαμόρφωσαν, άναπόφευκτα, στή διάρκεια τής φυλάκισής του, τό Υπόβα­θρο καί τήν άφετηρία γιά τά γραφτά τοΟ Γκράμσι.

13

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Άντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε τό 1891 στή μικρήII, Αλες τής Σαρδηνίας. Ό πατέρας του καταγόταν άπό

■” ) Λολι καί σκόπευε νά γίνει δικηγόρος. Ό θάνατος β- 'α 0̂ δικοΟ του πατέρα, συνταγματάρχη των καραμπι-

νιέρων^ σήμΛινε πώς άπρεπε να έγκαταλείψει τις σπουδές £ήκε δουλειά ώς ληξίαρχος στή Γκιλάρτζα, μια μι-

π(̂ λη τής Σαρδηνίας. ΈκεΙ συνάντησε τή μητέρα τουI κράμί}̂ π<̂ ήχαν ^¿ρη ■τσΚί·Μ^ έφοριακοΟ καί είχε ιό σπά- νι° Χ^κσμα, σέ μιά περιοχή 90% άναλφάβητων, νά μπο- Ρ£ρ γράφει καί νά διαβάζει. ‘Ωστόσο, δποιαδήποτε φιλο­δοξία ^ ¿ν ε[χ£ ζευγάρι γιά τά παιδιά του, συντρίφτηκε

<ψ\Λ| δταν τό 1897 δ πατέρας παύθηκε άπό τ#| δουλειά τ°υ’ λ%ρΐς μισθό, μέ τήν δπόνοια τής κατάχρησης. Τήν έ-

χρονιά ήταν προφυλακισμένος, καί τό 1900 καταδι κασθηκ^ |ξη οχε56ν χρόνια φυλάκιση. Δέν 5χει καί με- \ ¡ϋ <ί'Ψ Λα α̂· ποιό βαθμό ήταν Ζνοχος των κατηγοριών,

οί ¿πσκινή^Τρίαν άναμφίβολα άπό τήν άντίθεσή τουπΡ,ς ^ ύ ς τοπικούς έκπροσώπους τοϋ πολιτικοϋ κόμματος

^ ν στήν έξουσία' δπως καί νά ’ναι, ή διαφθορά είναι , η ^ \ ή σ’ αύτό τόν τύπο τής κοινωνίας. Τό βασικό είναι

¡Ρ* ή μητέρα τοΟ Γκράμσι, άπό τό 1898 ίσαμε τό 1904, δταν *7\ εχεϋ0ερώθηκε δ άντρας της άπό τή φυλακή καί βρή- κε ’““^ούργια — άν καί ύποδεέστερη— δουλειά, ήταν ά- ναΎ2«<5ν έντϊ Ι^Υ^ώσει τά έφτά παιδιά της μονάχη, σέ Μ δ Ξ « 1; <ΡτώΧεια«> χωρίς *«μιά άλλη πηγή εί-

ι μ τος έκτός άπό τά πενιχρά της ?σοδα ώς μοδίστρας,

14

καί από τα χρήματα πού πήρε από τήν πούληση ένό; μικρού κτήματος.

Ή ύγεία τοΟ Γκράμσι ήταν Iνα έπιπρόσθετο πρόβλη- μα. Είχε δυσπλασία τής σπονδυλικής στήλης, τήν όποια Ί γιατροί προσπάθησαν να γιατρέψουν ίχοντάς τον, γιά με­γάλες περιόδους, κρεμασμένο άπό 2να δοκάρι στό ταβάν:' ό­ταν μεγάλωσε ίγινε καμπούρης καί ήταν μόλις πέντε πό­δια ψηλός. Ύπέφερε έπίσης καί άπό έσωτερικές διαταρα­χές, οί όποιες τόν έφεραν, παιδί άκόμη, κοντά στό θάνα­το, καί οί όποιες θά τοϋ ξαναπαρουσιάζονταν δταν ένηλι- κιωνόταν, συνοδευμένες άπό όδυνηρές νευρικές διαταραχές, γιά νά καταλήξουν στό θάνατό του, σέ ήλικία 46 χρονών.

Ό Άντόνιο άρχισε σχολείο στή Γκιλάρτζα τό 1898. άλλά ή έκπαίδευσή του, τελειώνοντας τό δημοτικό, διακό­πηκε γιά δυό χρόνια, μια καί κανένα άπό τ’ άδέλφια του δέν έβγαζε λεφτά, κι έπρεπε νά βρει δουλειά. Ή άπελευ- θέρωση τοΟ πατέρα του, τοϋ έπέτρεψε νά έπιστρέψει στό σχολείο, στή γειτονική πόλη Σαντουλουσούρζου. Έπρόκειτο γιά 2να φριχτά κακό σχολείο, άλλά παρόλα αύτά, χάρη στήν έργατικότητα καί στήν αύτομόρφωσή του, κατάφερε τό 1906 νά περάσει στίς έξετάσεις καί νά μπεί στό άνώτερο λύκειο, στό Κάλιαρι.

Στό Κάλιαρι έμενε μέ τόν μεγαλύτερο άδελφό του Τζενάρο, πού ήταν τώρα δπάλληλος σέ έταιρεία. καί μό­λις είχε τελειώσει τή στρατιωτική του θητεία στό Τουρίνο. Ό Τζενάρο, πού ή έμπειρία του στήν ήπειρωτική Ιταλία τόν ϊκανε σοσιαλιστή άγωνιστή, καί πού άπό τό 1906 έ­στελνε στόν μικρότερο άδελφό του, στό σπίτι, σοσιαλιστικά φυλλάδια, έμπασε τόν Άντόνιο στήν πολιτική. Τό κϋμα έ- ξάλλου τής κοινωνικής διαμαρτυρίας, πού σάρωσε τήν ίδια χρονιά τή Σαρδηνία καί καταπνίγηκε βίαια άπό τά ήπειρω- τικά στρατεύματα, έπέδρασε έξίσου διαμορφωτικά πάνω του. Οί στρατιωτικές καί νομικές μορφές τής καταστολής έδυ>- σαν τεράστια ώθηση στήν δπόθεση τοϋ σαρδηνιακοΟ έθνικι- σμού, καί σ’ αότήν άκριβώς τήν δπόθεση προσχώρησε άρχι κά δ Γκράμσι. Ή έμπειρία τοϋ έργατικοΟ κινήματος στό Τουρίνο θά δδηγοϋσε τόν Γκράμσι νά κόψει τούς δεσμούς

16

του μέ τόν έθνικισμό σαν τέτοιο' ποτέ του δμως δέν έπαψε νά νοιάζεται — έγνοια πού του μεταβιβάστηκε τά πρώιμα τούτα χρόνια— γιά τά άγροτικά προβλήματα καί για τη σύνθετη διαλεκτική των ταξικών καί τοπικών παραγόντων Τό μοναδικό έπίσης κείμενο πού περισώθηκε άπό τά σχολι­κά του χρόνια ατό Κάλιαρι, τόν παρουσιάζει — έχοντας ή­δη περάσει άπό τή σαρδηνιακή στή διεθνιστική καί άντι- αποικιοκρατική σκοπιά— ν’ άντιτίθεται στόν εύρωπαϊκό ιμπεριαλισμό στήν Κίνα έξίσου βίαια μέ τό νά έπαναλαμβά- νει τό άγαπη|ΐένο σύνθημα (θά τό άνακαλοϋσε τό 1924) τών σχολικών του χρόνων: «Ρίχτε τού; στεριανούς στή θάλασ­σα!»

Τό 1906, κλήθηκαν ήπειρωτικά στρατεύματα για νά καταπνίξουν τήν άγροτιά τής Σαρδηνίας. Ό Γκράμσι ώστό- σο, θ’ άνακάλυπτε άργότερα καί τήν άλλη δψη τού νομί­σματος — σαρδηνιακά στρατεύματα χρησιμοποιούνται γιά τήν άναχαίτιση τών έργατών τού Τουρίνου. Οί συγκρούσεις άνά- μεσα στό βιομηχανικό «Βορρά» καί στόν άγροτικό «Νότο», συντελούσαν γενικά στήν άπόκρυψη βασικότερων ταξικών προβλημάτων. ’Από τό 1887. ή άναπτυσσόμενη βιομηχανία τού Βορρά είχε εύνοηθεί άπό τήν προστατευτική πολιτική, πού κράτησε τό ξένο κεφάλαιο ?ξω. κι έξασφάλισε τήν κυ­ριαρχία της στή ντόπια άγορά. Ό προστατευτισμός αύτό: πρόσφερε τή βάση γιά τήν άποδοτική κοινότητα συμφερόν­των άνάμεσα στό (ΐεγάλο βιομηχανικό κεφάλαιο καί στους ρεφορμιστικούς όργανισμούς τής έργατικής τάξης - κοινό­τητα συμφερόντων πού τήν ένθάρρυνε ή πολιτική τού Τζιο- βάνι Τζολίτι 3, τοΟ άστοΟ πολιτικού πού δέσποζε στά χρό­νια πρίν άπό τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ή έπίδρασή του δμως στήν άγροτική Ιταλία, μέ έξαίρεση τούς σιτοπα­ραγωγούς τοΟ Κέντρου καί τοΟ Βορρά, ύπήρξε όλέθρια: οί άγρότες δέ μπορούσαν πιά νά έξάγουν τά προϊόντα τους, καί ταυτόχρονα δποχρεώνονταν ν’ άγοράζουν τά προϊόντα τής Ιταλικής βιομηχανίας άντί τά πολύ φ&ηνότερα τών πιό άναπτνγμένων βιομηχανικών χωρών. Αύτό άποτέλεσε τήν κύρια βάση έκείνου πού Ιγινε τό «Πρόβλημα τού Νότου». Μιά άπό τϊς συνέπειές του ήταν. 6 σοσιαλισμός πού διαδό­

16

θηκε στο Νότο καί ατά νησιά, να μήν είναι 6 σοσιαλισμός τού PSI (Σοσιαλιστικό Κόμμα τής ’Ιταλίας: ΣΚΙ) καί των συνδικάτων, άλλα iva είδος m é l a n g e 4 σοσιαλι­σμού καί φιλελεύθερων θεωριών, τό όποιο μπορούμε να βρού­με στις ιδέες καί στή δράση τού Κάρλο Πισακάνε 5 στή διάρκεια τού Ριζορτζιμέντο. καί τόν όποιο διέδοσε κατεξο- χήν ό Γκαετάνο Σαλβεμίνι 6, στην περίοδο πριν άπό τόν ΙΙρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Σέ γενικές γραμμές, είναι σχε­δόν βέβαιά πώς ό «Νοτισμός» 7 τούτος ύπήρξε ή πολιτική θέση τοϋ Γκράμσι τήν έποχή τής άφιξής του ατό Τουρίνο, τό 1911. Ό Σαλβεμίνι ιδιαίτερα, Ινας πρώιμος σοσιαλιστής πού παραιτήθηκε άπό τό κόμμα έξαιτίας τού ρεφορμισμού του καί τής άδιαφορίας του για τά άγροτικά προβλήματα καί τά προβλήματα τοΟ Νότου, θ’ άποτελοΟσε τή σημαντικό­τερη πνευματική έπίδραση στήν πολιτική διαμόρφωση τού Γκράμσ:.

Ό Γκράμσι, τό 1911, έχοντας καταφέρει νά άναπλη­ρώσει τά κενά τής μέτριας καί διακεκομένης Ικπαίδευσή; του τών πρώτων χρόνων, κέρδισε μια ύποτροφία ατό Πανε­πιστήμιο τοΟ Τουρίνο για φτωχούς σπουδαστές άπό τή Σαρ­δηνία, δίνοντας έξετάσεις μέ τόν ΙΙαλμίρο Τολιάτι, σαν μελ­λοντικός φίλος καί σύντροφος. Ή ύποτροφία ήταν άνεπαρκέ- στατη, καί τό κρΟο μαζί μέ τόν ύποσιτισμό, ύπήρξαν όλέ- θρια για τή ήδη έπισφαλή ύγεία τού Γκράμσι. Τόν περισ­σότερο καιρό, στή διάρκεια τοΟ 1913 -15, ήταν άπελπιστι- κα άρρωστος καί τελικά, παρά τό ταλέντο του, ιδιαίτερα στή φιλολογία καί στή γλωσσολογία γενικά, καί παρά τήν ενθάρρυνση πολλών καθηγητών του, άναγκάστηκε να δια- κόψει τις σπουδές του. Υπήρξε ώστόσο, κι Ινας σπουδαιότε­ρος λόγος πέρα άπό τήν άνυπόφορη προσωπική του κατά­σταση, πού τόν όδήγησε τελικά στήν άπόφαση ν’ άφήσει τό Πανεπιστήμιο. ΤΗταν τό γεγονός τής δλοένα καί μεγαλύ­τερης πολιτικής του στράτευση;.

217

Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ

Ό Γκράμσι ήρθε για πρώτη φορά σέ σοβαρή έπαφή μέ τόν πνευματικό κόσμο τοΟ καιρού του, στή διάρκεια τών χρόνων πού 2μείνε στό Πανεπιστήμιο τοΟ Τουρίνο. Οί ανε­πάρκειες τής φιλελεύθερης ’Ιταλίας είχαν δημιουργήσει κά- ποια μόδα σέ σχέση μέ τΙς σοσιαλιστικές Ιδέες, άκόμη καί σέ άστικούς κύκλους' πολλοί καθηγητές του II ανεπιστήμιου είχαν δεσμούς μέ τό σοσιαλιστικό κίνημα. Οί κυριότεροι άνά|ΐεσά τους ήταν ό Ούμπέρτο Κόσμο, ιστορικός τής φιλο­λογίας καί μελετητής του Ντάντε, |ϊέ τόν όποιο ό Γκράμσι εγινε φίλος καί στή συνέχεια έμελλε να έπικρίνει για τό α­στικό στυλ σύνδεσής του μέ τό έργατικό κίνημα, καί ό Ά- νιμπάλε Παστόρε, τού όποίου παρακολούθησε τα μαθή- ματα γιά τό μαρξισμό. Τότε πρωτογνώρισε τόν ιδιαίτερο κλάδο τής έγελιανοποιημένης «φιλοσοφίας τής πράξης», στόν όποιο παρέμεινε, ίσαμε τό τέλος τής ένεργής ζωής tcu. σέ μια διφορούμενη κριτική σχέση.

'Ο δρος «φιλοσοφία τής πράξης», περισσότερο γνωστός σήμερα σέ σχέση μέ τα Τετράδια τής Φυλακής τοΟ Γκράμσι, δπου χρησιμοποιείται έν μέρει για τούς δικούς του σκοπού:, καί έν μέρει ώς εύφημισμός για νά ξεγελάει τό λογοκριτή, πρωτομπήκε στήν ’Ιταλία άπό τόν ’Αντόνιο Λαμπριόλα 8, τόν μόνο ΐταλό θεωρητικό μαρξιστή κάποιας άξίας πρίν άπό τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ό Λαμπριόλα, πού πέθα- νε τό 1904, ήταν φιλόσοφος καί Ιστορικός, πού προσχώρησε στό μαρξισμό καί συμμετείχε στό σοσιαλιστικό κίνημα άρκε- τά άργά στή ζωή του, φέρνοντας μαζί του έντονα τά ίχνη

18

τής έγελιανής πνευματικής διαμόρφωσης. "Εβλεπε τήν ου­σία τού μαρξισμού στή μοναδική σχέση πού θεμελίωνε άνά- μεσα στή θεωρητική καί στήν πρακτική δραστηριότητα, καί δποστήριξε συνάμα τήν ένότητα φιλοσοφίας καί ιστορίας' ξεχώριζε άπό τήν έγελιανή σχολή κυρίως από τήν έπιμονή του νά δίνει τήν προτεραιότητα στις συγκεκριμένες σχέσεις κι δχι στή συνείδηση. Οί ιδέες τοϋ Λαμπριόλα, -οιαίτερα σέ σχέση με τήν έρμηνεία τής Ιστορίας, άσκησαν τεράστια έπιρροή, κυρίως δμως σέ διανοού|«νους κύκλου:, καί συχνά μέ διαστρεβλωμένη μορφή, πού πρόβαλλε τόν λανθάνοντα ιδεαλισμό των ιδεών του αυτών σέ βάρος τής ύλιστικής τους βάσης. ’Ιδιαίτερα, ή φράση «φιλοσοφία τγ~ς πράξης» μπή­κε στό λεκτικό μιας χαρακτηριστικά άντιΟλιστικήί τάσης, κύριοι όπαδοί τής όποίας ήταν ό Ραντόλφο Μονφόλντο καί. περιθωριακά, ό Τζιοβάνι Τζεντίλε 9.

Ό ρόλος τού Τζεντίλε στήν άνάπτυξη τού ιταλικού μαρ­ξισμό) περιορίστηκε σ’ ένα πράγμα: στή μετάφραση, τής πρώτης στά ιταλικά, τών θ έ σ ε ω ν γ ι α τ ό ν Φ ό υ ε ρ μ π α χ τού Μάρξ, τις όποιες έπεξεργάσθηκε μέ ίδεαλιστικό τρόπο, μια καί άναφέρθηκε στή διαδικασία τής γνώσης παρά στόν πραγματικό κόσ;ιο καί στή σχέση τού άνθρώπου μ’ αύτόν. Τό φλερτάρισμα τού Τζεντίλε μέ τόν μαρξισμό ήταν σύντομο καί ρηχό. Ή θεωρία του γιά τήν πράξη σύντομα έκφυλίστηκε σέ φιλοσοφία τής «καθαρής δρά­σης», βολονταριστικής καί πρωτοφασιστικής έμπνευσης. ’Αρ­γότερα, έγινε σημαντικός ίδεολόγος τού φασισμού κι έκτε- λέστηκε άπό τούς άντάρτες στή διάρκεια τής άντίστασης.

Ό Μονφόλντο δπήρξε πολύ σοβαρότερη μορφή, καί μετά άπό τό θάνατο τού Λαμπριόλα, δ κορυφαίος φιλόσοφος τού ιταλικού σοσιαλισμού. Ή κύρια συμβολή του στό μαρ ξισμό βρίσκεται στήν προσπάθειά του νά συνταιριάξει τόν «φιλοσοφικό» Μάρξ μέ τόν πιό έμπειρικό Ένγκελς. Ό Μον­φόλντο καί ή σχολή του ήταν έπίσης δπεύθυνοι, σέ μεγάλο βαθμό, γιά τήν Ιδεαλιστική έρμηνεία τού Λαμπριόλα. Ή χρη­σιμοποίηση τής Γδιας φράσης «φιλοσοφία τής πράξης», κοι­νή στόν Λαμπριόλα, στόν Μονφόλντο καί στόν Γκράμσι, ό- δήγησε μερικούς σχολιαστές νά θεωρήσουν δοσμένη τήν κοι­

19

νή ίδεαλιστική μήτρα καί γιά τούς τρεις στοχαστές. IIρό κειται γιά μιά άποψη πού πρέπει νά συζητηθεί μέ έπιφύλα- ξη. Ή σκέψη τοϋ ώριμου Γκράμσι συμφωνεί μέ τΙς Ιδέες του Μονφόλντο σ’ ενα σημείο, κι αυτό βρίσκεται στή διαρκή ύποτίμηση άπό μέρους του τοΰ υλιστικού στοιχείου στό έο- γο τοΰ Μάρξ, τό όποιο, στόν Γκράμσι τουλάχιστον, Αντι­καθίσταται άπό τήν έμφαση τού «έσωτερικοΰ σκοπού» (im manentism) και τήν έξάλειψη τής μεταφυσικής. Στό σύνο­λό του ωστόσο, δ Γκράμσι τοποθετείται κριτικά απέναντι στόν Μονφόλντο. καί ένδ'αφέρεται vi έπιβεβαιώσει ξανά τόν πραγματικό μαρξισμό τοΰ Λαμπριόλα, δχι μόνο Ινάντια σέ κείνους τούς μαρξιστές πού τόν έπέκριναν γιά ιδεαλισμό, άλλά κι ενάντια στους ιδεαλιστές πού προσπάθησαν νά τόν οίκειοποιηθοΰν. Τό δτι ή προσέγγιση τοϋ Μονφόλντο στό μαρξισμό άναμίχθηκε, τήν πρώιμη αυτή περίοδο, μέ τή δί­κιά του κουλτούρα, είναι βέβαιο’ άλλά καθώς κι ό ίδιος ό Γκράμσι θά τόνιζε σέ σχέση μέ τόν Μάρξ, πρέπει νά γίνε­ται διάκριση ανάμεσα στήν προσωπική φιλοσοφική κουλτού­ρα ένός συγγραφέα — δ,τι διάβασε κι άφομοίωσε καί ίσως άπέρριψε αέ διάφορες περιόδους τής ζωής του— καί στή δίκιά του πραγματική φιλοσοφία.

Μιά περισσότερο σημαντική φιλοσοφική καί πνευματι κή έπίδραση πού άσκήθηκε στόν Γκράμσι. τά προ'κμα τοΰτα χρόνια, ήταν αύτή τοϋ Μπενεντένο Κρότσε ,0. Ό Κρότσε ύπήρξε μαθητής τοϋ Λαμπριόλα, καί γιά μιά βραχύχρονη περίοδο, ανάμεσα στό 1895 καί στό 1900, αύτοονομαζόταν μαρξιστής. Σύντομα άποσκίρτησε, διακηρύσσοντας πώς ό μαρξισμός δέν ήταν χρήσιμος παρά μόνο ώς «άπλός κανό­νας ιστορικής μελέτης καί έρευνας», καί άναγγέλλοντας. μέ χαρακτηριστική ύπεροψία — συμπτωματική τή; δικι&ς του άποσκίρτησης — «τό θάνατο τοϋ θεωρητικού μαρξισμού στήν ’Ιταλία». Ή έπίδραση τοΟ Κρότσε στό σύνολο τής ι­ταλικής κουλτούρας ίσαμε τις μέρες μας δέν μπορεϊ νά έκ- τιμηθεί έπακριβώς. Μολονότι έγκατέλειψε τό μαρξισμό, πολ­λές Ιδέες του έξακολουθοϋσαν νά βρίσκουν άπήχηση μέσα στούς νέους διανοούμενους τής άριστερ&ς, στήν περίοδο πριν άπό τό φασισμό: κυρίως δ σεκουραλισμός του 11, καί ή άν-

τίθεσή του στήν προηγούμενα δεσπόζουσα Ιδεολογία το3 θε­τικισμού. 'Ο ρόλος του άπό πολίτική άποψη ήταν ανέκαθεν διφορούμενος. Οί έκκλήσε’.ς του για τήν ήθική ανανέωση είχαν Επικίνδυνες προεκτάσεις, οκως θά έδειχνε ή υποστή­ριξή του στο Μουσολίνι στίς άρχές τής δεκαετία; του είκοσι. Οί συνεχείς δ',ιως δεσμοί του |ΐέ τον γάλλο θεωρ/τικό τού συνδικαλισμού, με τόν Ζώρζ Σορέλ 12, συντέλεσαν ΐ)"ε να ένισχυθεΐ ή αυταπάτη πώς θά μποροΰσ: vi ’να· 1 φιλόσο­φος τής άριστερα;.

Ό Γκράμσι, άνατρέχοντα; στα φοιτητικά το, χρόν α. θά χαρακτηρισθεΐ αύτοκριτικά δτι είχε στά νάτα του -τήν τάση νά είναι κροτσεανός», καί πολλά από τα πρώτα του άρθρα Ιχουν |ΐέσα τους μια ξέχωρη κροτσεανή χρο·ά. Λυτή ή προσωπική κροτσεανή έπιρροή πάνω στον ίδιο τον ί κράμ- σι, μολονότι άσκήθηκε στο πνευματικό έπίπεδο. πρέπει να διακριθεϊ προσεκτικά άπό τή στάση πού ξεπροβάλλω·, από τα Q u a d e r n i , δπου ό Κρότσε έξετάζετα·. περισσότερο άντικειμενικά, ώς φιλόσοφος καί δεσπόζουσα μορφή τής σύγ­χρονης κουλτούρας. Πολλά άπό τα φιλοσοφικά τετράδια ν,ϋ Γκράμσι Αφιερώνονται στήν αυστηρή κριτική τή; κροτσεα- νής φιλοσοφίας στίς σχέσεις της μέ τόν μαρξισμό, -’τά κεί­μενά του τής φυλακής, άναφέρεται Αδιάκοπα στήν άνάγκη νά καταπολεμηθεί ό κροτσεανισμός, τόσο ώς διάχυτη ’.5:ο/ο- γία δσο καί ώς ειδικό φιλοσοφικό σύστημα, που πρέπει νά καταστραφεΐ βίαια, βάζοντας μερικές φορές τόν Κουτσέ στό ρόλο ένός Ντύρινγκ, θεωρώντας τον δμως συχνότερα εφάμιλ­λο μέ τόν Χέγγελ, ώς στοχαστή, τό Ιργο τού όποιου Ηά μπο- ροΟσε νά χρησιμεύσει στήν πάλη για τήν άνανέωση τή: μαρ­ξιστικής σκέψης καί τήν Απαλλαγή τη; άπό τις Οετικιστι- κέ; προσφύσεις.

Ή ουσία τής κριτικής του ώριμου Γκράμσι στή ΐ λοσο- φία τοΟ Κρότσε συνδέεται μέ τό γεγονός δτι ό δεύτερος περι­όρισε τήν ιστορική κίνηση άπό πάλη άντιθέτων σέ έννο’.ολο- γική διαλεκτική μονάχα, στή «διαλεκτική τών ξεχωριστών στιγμών» ,3. Ό Γκράμσι ύποστήριζε πώς, ένω ενα τέτο:ο σχήμα μπορούσε νά είχε τή θέση του στή φιλοσοφία μια; κοινωνίας δπου θά είχε ΙΕαλειφθεΐ ή πραγματική πάλη

21

καί δπου θα πραγματοποιούνταν τελικά ή ένότητα τής γνώ­σης καί τοϋ είναι — άδύνατο σέ μιά ταξική κοινωνία— δέν μπορούσε ωστόσο νά δώσει μιάν έρμηνεία του πραγματικού καί συγκεκριμένου χαρακτήρα τής ιστορίας, πού προσδι­ορίζεται θεμελιακά άπό ιήν ταξική πάλη. Στήν κροτσεανή φιλοσοφία, ή άφαίρεση τούτη τής πραγματικής ιστορίας σέ μιά αιθέρια σφαίρα ξεχωριστών έννοιών πήγαινε πλάι - πλάι μέ τή ριζική άρνηση τής πολιτικής. Οί ξεχωριστές «κατη­γορίες· τού κροτσεανού συστήματος άφήνουν περιθώρια για τήν ύπαρξη τεσσάρων έπιστημών : τής Αισθητικής, τής Οί κονομίας, τής Λογικής καί τής ’Ηθικής, οί δποΐες έχουν άν- τίστοιχα σχέση μέ τήν αναζήτηση τοϋ Ωραίου, τοϋ Όφε· λιμού, τής ’Αλήθειας καί του Καλοϋ. Μ’ αυτή τήν άντίλη- ψη, ή -ολιτική δέν μπορεί παρά νά ’ναι μια σύνθετη όντό- τητα (composite entity), Iva άπλό «πάθος», καμιδς φιλο­σοφική: άξίας. ’Απεναντίας, ή πολιτική στή σκέψη τού Γκράμσι ςεχο>ρ?ζει, άπό φιλοσοφική άποψη, ως ή κεντρική ανθρώπινη δραστηριότητα, σαν τό μέσο μέ τό δποίο ή ξε χωριστή συνείδηση έρχεται σέ επαφή |ΐέ τόν κοινωνικό καί φυσικό κόσμο σ’ δλες του τις μορφές.

Ή κριτική ώστόσο, στήν δποία ύποβάλλει ό Γκράμσι τον κροτσεανό ιδεαλισμό στα Τετράδια τής Φυλακή:, έχει λιγότερο για κίνητρό της τήν άφηρημένη έγνοια νά ξεσκε­πάσει τις θεωρητικές του άνεπάρκειες, καί περισσότερο τή συνείδηση τή; άνάγκης νά Ιξολοθρεύσει τήν έπιρροή πού άσκησε 6 κροτσεανισμός, καί δ ίδιο: δ Κρότσε, σ’ δλες ti; πλευρές τής ιταλικής πολιτιστική; καί πολιτικής άκόμη ζωής. Μολονότι Iva μεγάλο μέρος άπ’ αυτά πού είπε καί έκανε ό Κρότσε, στήν περίοδο πού άπολήγει στόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, θα μπορούσε νά θεωρηθεί πώ; Ιχει θε τική άξία — οί συμπάθειέ; του στήν άριστερά, ή άποτίμηση Ικ νέου άπό τή μεριά του τή: «ρο;ιαντικής» παράδοση; στήν Ιταλική κουλτούρα, άπό τόν Βίκο 14 ίσαμε σήμερα, διαμέ­σου τοϋ Ντέ Σάνκτις ιε . ή άντίθεσή του στό σύγχρονο θε­τικισμό — ή άνοδος τοϋ φασισμού καί ή διφορούμενη στάση του άπέναντί του, Ικαναν τό ρόλο του καταστρεπτικό καί άντιδραστικό. Ό Κρότσε, άντίθετα άπό τόν Τζεντίλε, δέν

22

έπαιξε άμεσο καί ένεργό ρόλο στήν έπεξεργασία τής φασι­στικής πολιτιστικής πολιτικής’ καί άπό τό γεγονός τής άπο- χής του άπό τή δημόσια ζωή, μετά άπό τό 1926, κατάφερε κιόλας ν’ άνεβάσει τό πνευματικό του κύρος. Παραμένει δ- μως τό γεγονός δτι ύποστήριξε στήν αρχή τό καθεστώς. και δτι 6 θεωρητικός χαρακτήρας τής μετέπειτα άντίθεσής του ήταν ιδιαίτερα άνούσιος καί ¿πολιτικό.:, τό άποτέλεσμα τής όποίας στα στρώματα τών διανοουμένων, -ου βρίσκονταν κά­τω άπό τήν κροτσεανή έπιρροή, ήταν να παρακινηθούν, στήν καλύτερη περίπτωση, σέ μια ορισμένη άπομάκρυνση άπό τή φασιστική χυδαιότητα, άλλά πού ένθάρρυνε συχνότερα μια ξιάθεοη «άπολογητισμοΰ» άπέναντι ατό καθεστώς, πολύ π:ό πλατιά άπό έκείνη πού προκάλεσε ή ύποτιθέμενη έξύμνηση τή; πρωσικής μοναρχίας άπό τόν Χέγγελ.

Ό πόλεμος κι ό φασισμός ύπήρξαν σκληρή δοκιμασία για πολλούς προοδευτικούς καί πρωτοπόρους διανοούμενου: καί καλλιτέχνες πέρα άπό τόν Κρότσε. Ανάμεσα σ’ αυτού: πού υποστήριξαν ή τουλάχιστον ήταν συνεργοί του καθεστώ­τος. βρίσκονταν ό Ντ’ ’Ανούντσιο *6, ό Πιραντέλο 17, ό φοντουριττής ποιητής Μαρινέτι ,β μαζί μέ τού: περισσότε­ρους άπό τούς πιστούς του, ό νοτιστής Πρετζολίνι *9. πρώην έκδότης τής V o c e , ό Μάριο Μισιρόλι 2<\ καί πολλοί άλλοι. Πολλοί άπ’ αυτούς, τήν έποχή πού’χαν κρατήσει προχωρημένες θέσεις στόν κόσμο τής ιταλικής κουλτούρας, καί πρίν ώριμάσει ό ¡·αρξισμδς τού Γκράμσι καί πάρει τήν οριστική του μορφή, ύπήρξαν σημαντικές μορφές στήν πνευ­ματική του διαμόρφωση. Δέν ήταν μόνο ό Γκράμσι, άλ)ά κι όλόκληρη ή δμάδα τών κομουνιστών τοϋ O r d i n e N u o v o στό Τουρίνο, πού έπηρεάσθηκαν άπό τις πνευ­ματικές ζυμώσεις τών προπολεμικών χρόνων' καί άποτελεΐ Ινδειξη τής πολυπλοκότητας καί τής σύγχυσης τής ιταλική: κατάστασης, δτι μιά δμάδα, δπως π.χ. οί φουτουριστές, πού στή Ρωσία μέ έπικεφαλής τόν Μαγιακόφσκυ Ιπαιξε καθο- δηγητικό ρόλο στή διαμόρφωση τής σοβιετική: avant guard, θα έκφυλίζονταν στήν Ιταλία σέ δργανέτο τοΟ φασισμού. 'Οπως καί νά ’ναι. δλόκληρο τδ πρόβλημα τών Ιταλών δια­νοούμενο)·;. δ έπαρχιωτισμός τους. δ κοσμοπολιτισμό: τους.

ο ρόλος τους στήν έκκληαιαατική καί κρατική δομή "ή; έξουσίας, Ιδιαίτερα ατό Νότο, θα γίνονταν τό κύριο αντικεί­μενο τών σκέψεων τού Γκράμσι στή φυλακή. Ή κριτική του ποτέ δέν είναι σεκταριστική. Ξεκινάει άπό τή ρζαλιστική ¿κτίμηση τής άντικειμενικής άδυναμίας τής ιταλικής δια­νόησης, μέ σκοπό να άποκαταστήσει έκεΐνες τί; ιδίες κι ε­κείνες τις δυνάμεις, οί όποιες θά μπορούσαν να συμβάλουν στή διαμόρφωση |«ας «έθνικο - λαϊκής» συνείδησης, "έ συν­δυασμό μέ τήν άνερχόμενη έξουσία του προλεταριάτου. Α ­κόμη κι ό κροτσεανός ιδεαλισμός, παρά τήν προφανή αντι­λαϊκή προκατάληψή του, δέν απορρίπτεται συνολικά" καί :- κείνα τά χαρακτηριστικά του, τα όποια είχαν έπηρεάσει (ιέ θετικό τρόπο τόν Γκράμσι στά νιάτα του, τονίζονται καί χρησιμοποιούνται, καί ώς βοήθημα άκόμη, στήν κριτική τοϋ ίδιου τού όρθόδοξου μαρξισμού.

24

Η ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΟ ΤΟΥΡΙΝΟ

"Οταν ό Γκράμσι εφθασε στό Τουρίνο, ή πόλη ήταν ή κόκκινη πρωτεύουσα τής ’Ιταλίας — 0ά την ονόμαζε II ε- τρούπολη τής ’Ιταλίας— πατρίδα τής πιό άναπτυγμίνης βιο­μηχανίας της, καί προπαντός τής ΦΙΛΤ. Ή ΦΙΛΤ θα γ ί­νονταν, με τό τέλος του πολέμου, ή μεγαλύτερη παραγωγός μηχανοκίνητων στην Εύρώπη' οί εργάτες τη; ο’ αυξάνον­ταν άπό 4.000 τό 1913, σε 20.000 τό 1918* από τό 1915 άκόμη, έξήγαγε, σέ μεγάλες ποσότητες, θωρακισμένα αυτο­κίνητα και άεροπλάνα στις χώρες τής Άντάντ. Ό πληθυ­σμός του Τουρίνο αύξήθηκε, άπό 400.000 περίπου τό 1911 (τό 20% άπ’ αύτόν ήταν βιομηχανικοί έργάτες) σέ πάνω άπό 500.000 τό 1918 (τό 30% άπ’ αύτόν ήταν βιομηχα­νικοί έργάτες) — κι αύτό έγινε παρά τό γεγονός ότι ένα5 |ΰ 10"> τοΰ πληθυσμού ήταν στό στρατό, καί 3αν συνέ­πεια, δέν περιλήφθηκε στό σύνολο τού 1918. Τό 40 Ί· περίπου τής έργατικής τάξης τού Τουρίνο τό άποτελοΰσαν γυναίκες, κι αυτές βρέθηκαν στην πρωτοπορία ολων των μεγάλων προλεταριακών έξεγέρσεων, πού συντάραξαν τήν πόλη άνάμεσα στό 1912 καί στό 1920.

Μιά άπό τΙς συνέπειες τού ειδικού χαρακτήρα του κα­πιταλισμού τού Τουρίνο, άντίθετα άπό τις άλλες ;ιεγάλες βιομηχανικές πόλεις τής χώρας, ήταν ότι βγήκε σχετικά κερδισμένος άπό τό μπούμ πού γνώρισε τό 1914 - 15, καί ώς έκ τούτου ευνόησε τήν πολιτική τής ουδετερότητας πού υπο­στήριζε 6 Τζιολίτι. Ή βαριά βιομηχανία ήταν προπαντός έκείνη — σιδήρου, άτσαλιού, χαλκού, ναυπηγείων— πού

25

βγήκε κερδισμένη άπό τόν πόλεμο. Τά έργοστάσια συνάμα βαμβακιού καί μαλλιού, τα όποια Αντιπροσώπευαν άκόμη τό μεγαλύτερο μέρος τής βιομηχανίας του Τουρίνο, καί ή αύ τοκινητοβιομηχανία, που σύντομα θά τά ξεπερνούσε. κατα- κλύσθηκαν τόσο πολύ μέ παραγγελίες άπό τις έμπόλεμες χώ­ρες τής Άντάντ, ώστε δέν ίβλεπαν καμιά άνάγκη άμεσης παρέμβασης στόν πόλεμο. Απορρόφησαν ο5ου: άνεργου; μπορούσαν νά βρουν άνά|ΐεσα στούς καινούργιου; ;ιετανά- στες καί, ειδικότερα, στό γυναικείο πληθυσμό, είχαν ελλει ψη ειδικευμένης έργασίας, καί άποσκοπούσαν προπαντός στην εισαγωγή νέων μεθόδων γιά τήν αύξηση τής παραγω γικότητας — στό ταιύλορισμό, πού τόσο πολύ θά τραβούσε τήν προσοχή του Λένιν καί τού Γκράμσι — κ»θώ; ναί, οσο μπορούσαν, στή διατήρηση τής βιομηχανικής ειρήνη;.

Τό δεύτερο καθήκον ήταν δύσκολο. Τό προλεταριάτο τοϋ Τουρίνο ήταν τό πιό αναπτυγμένο καί μαχητικό τή; ’Ι­ταλίας. Άπό τό 1904 - 06 ακόμη, είχε δείξει ύψηλό βαθ­μό Αλληλεγγύης καί έτοιμότητας νά κατεβαίνει στούς δρό­μους. Μολονότι είχε γνωρίσει μιά σειρά άπό σημαντικές ήτ­τες, τι; όποϊε: συνόδευαν τά χρόνια κορύφωση; τής τζιο- λιτικής «βιομηχανικής ειρήνης» καί ή γρήγορη ανάπτυξη Ινό; συνεργασιακού (collaborationist) συνδικαλιστικού κι­νήματος. τό 1912 ωστόσο, οί έργάτες μετάλλου (ο[ όποιοι δέν ήταν έργανωμένοι σέ συνδικάτα!) άποτόλμησαν άπεργία «μέχρις έσχάτων». Μετά άπό 75 μέρες πάλης, ήττήθηκαν' οί έργάτες μετάλλου δμως, ξανακατέβηκαν — αύτή τή φο­ρά καθοδηγούμενοι άπό τό συνδικάτο, τή ΦΙΟΜ — τήν ά­νοιξη τοΟ 1913. καί μετά άπό άπεργία 93 ήμερων κέρδισαν σημαντική νίκη (έν μέρει ώ: άποτέλεσμα τή: κυβερνητική; παρέμβασης απέναντι στήν έπικίνδυνη άδιαλλαξία τών έρ- γοδοτών) . Οί άγώνε; αύτοί υπήρξαν τό σκηνικό τών πρώ- των χρόνων του Γκράμσι στό Τουρίνο. Τόν άπέσπασαν άπό τό νεανικό του νοτισμό, δείχνοντας δτι ο[ έργάτες. παρά τή συνεργασιακή πολιτική τών ρεφορμιστών ήγετών τους. ήταν ό πραγματικός έχθρός τών βιομηχάνων τού βορρά, καί δτι άποτελοΟσαν κατά συνέπεια τόν δυνάμει σύμμαχο και ήγέ- τη τών άγροτικών μαζών του Νότου. 0[ άγώνες τοϋ τουρι-

26

νέζικου προλεταριάτου, καθώς πλησιάζει ό πόλεμο; καί μ^τά άπό τό ξέσπασμά του, Ιγιναν άκόμη πιό έντυπωσιακοί καί, ταυτόχρονα, πιό πολιτικοί. Τα καίρια στάδια στήν πορεία τούτη, ήταν ή γενική άπεργία του Ίούνη του 1914, πού συνόδευσε τήν αιματηρή κατάπνιξη μιας άντιπολεμικής δια­δήλωσης στήν Άνκόνα' οί τεράστιες άντιπολεμικές διαδηλώ­σεις καί ή γενική άπεργία του Μάη του 1915' καί προπαν τό;, ή έξέγερση τοϋ Αύγούστου τοΰ 1917.

"Οταν ό Γκράμσι Ιφτασε ατό Τουρίνο, οί δυό δεσπό­ζουσες επιρροές στή νεώτερη γενιά τών σοσιαλιστών, ήταν ό Σαλβεμίνι καί ό Μουσολίνι, ό όποιος ήταν ό άναγνωρισμί νο ήγέτηΐ τής άριστερής πτέρυγα; του κόμματος καί έκδό τη; του A v a n t i ! (Εμπρός), τής κομματική; έφη μερίδας. Είχε σχεδόν κλείσει ή συζήτηση τής παθιασμένης εκστρατεία; τοϋ Σαλβεμίνι ένάντια στήν άδιαφορία τών ρε­φορμισμόν έργατικών ήγετών άπέναντι στήν κατάντια τή; αγροτιάς τοΰ Νότου. Είχε έναντιωθεϊ βίαια στήν ίμπεριαλι στική έπέκταση στή Λιβύη τό 1912, καί είχε ξυλοφορτωθεί άπό τούς μπράβους τής κυβέρνησης. Ή έφημερίδα του είχε τόν τίτλο U n i t à (Ενότητα), όπονοώντας δτι ή αυ­θεντική ένότητα άνάμεσα στό Βορρά καί στό Νότο, πάνω στή βάση τής Ισοτιμίας, άπόμενε να κατακτηθεί μέ τήν πά­λη' μερικά χρόνια άργότερα, τό 1923, ό Γκράμσι πρότεινε τό ίδιο δνομα για τό νέο δργανο τού ΚΚΙ, «για τό λόγο δτι... πρέπει να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στό ζήτημα τοΰ Νότου». Ή έπιρροή τοΰ Μουσολίνι ήταν έξίσου μεγάλη. 'Ο Μουσολίν. Ιγραψε, μέ σορελιανή Ιμφαση, μια έξίσου σκλη­ρή κριτική για τήν έκστρατεία τή; Λιβύης, καί για τήν πα- θητικότητα τών ρεφορμιστικών κομματικών στελεχών, έκ- θειάζοντας τή μαχητικότητα τών μαζών καί τις δυνατότη τε; τής γενικής άπεργίας σαν οπλου στόν ταξικό πόλεμο Τήν περίοδο αυτή ήταν έπίσης ένθερμος πολέμιος κάθε μορ­φής μιλιταρισμού. Μέ τά νιάτα του καί τό βολονταριστικό χαρακτήρα του, κέρδισε τό θαυμασμό καί τήν άναγνώριση τής νεώτερης γενιάς, πού δέ θα τά Ιχανε παρά τό 1914. όταν 2γινε ύπέρμαχος τής Ιταλικής παρέμβασης στόν πό­λεμο.

27

Για νά κατανοήσουμε τή σύνθετη έσωτερική ζωή τού ιταλικού σοσιαλισμού στα χρόνια αυτά, είναι άπαραίτητο να τονίσουμε πώς τό Ιδιο τό κόμμα δέν ήταν παρά ¡ιόνο μιά άπό τις δυνάμεις τής σκηνής: ή σοσιαλιστική συνδικαλιστική ομοσπονδία (Γ (ϋ ι), οί σοσιαλιστές βουλευτές στή βουλή, οί σοσιαλιστές τοπικοί σύμβουλοι, καί οί ισχυροί συνεργατι­κοί θεσμοί δέν ύπάγονταν μέ αποτελεσματικό τρόπο στήν κλιματική πειθαρχία. Ή πρωταρχική φροντίοα τή; κομ­ματικής καθοδήγησης, σ’ δλη τή διάρκεια των χρόνο)·/ του πολέμου, ήταν να παίζει ένωτικό ρόλο σέ σχέση μέ τΐ: διά­φορε; αυτές δυνάμεις’ Ινας τέτοιος ρόλος δέν μπορούσα άπό τή φύση του νά ’ναι έπαναστατικός, άκόμη κι 5ν ορισμένοι τουλάχιστον ήγέτες του κόμματος ήταν ύποκει;ιεν:κά πραγ­ματικοί έπαναστάτες. Ή καθοδήγηση ταυτόχρονα, προχω- ροϋσε σταθερά πρός τ’ άριστερά (στά λόγια οπωσδήποτε), άνταπσκρινόμενη στήν όγκούμενη άντιδημοτικότητα του πο­λέμου, στήν αυξανόμενη άγωνιστικότητα τών βιομηχανικών έργατών, κι άργότερα, στήν τεράστια έπίδρασ/, των οο)σι κών Ιπαναστάσεων. ΟΕ δυό αυτές άντιτιθέμενε; πιέσει:. συν- δυάσθηκαν γιά νά δημιουργήσουν τό «μαξιμαλισμό» (ιταλι­κό Ισοδύναμο του «κεντρισμοΟ», ό όποιος, μετά άπό τόν πό­λεμο ,άποτέλεσε διεθνές φαινόμενο, καί ή σημαντικότερη έκφραση τοΰ όποιου ύπήρξε τό γερμανικό ΙΙ^ΡΓ)) 2Ι, ό όποιο; θα δέσποζε στήν ιταλική άριστερά Γσαμε τή συντριβή του άπό τό φασισμό, καί του όποιου ό σπουδαιότερα; καί εντι­μότερος έκφραστής ήταν δ Σεράτι 22. ό έκδότη: τοΰ \vanti! μετά άπό τήν άποακίρτηση του Μουσολίνι.

Στήν πορεία τών χρόνων του πολέμου, έμφανίσθηκε ώ: συγκροτημένη όντότητα, καθοδηγούμενη άπό τού; Τουράτι, Τρέβες καί ντ’ Άραγκώνα23, μιά ρεφορμιστική Δεξιά, στηριγμένη πρωταρχικά στού; κοινοβουλευτικού; έκπροσώ­πους καί στά συνδικάτα. Τό κυριότερο χαρακτηριστικό τη;, ειδικότερα μετά άπό τήν καταστροφική ήττα τοΰ ιταλικού στρατοΟ στό Καπορέτο τό 1917, ήταν ή έτοιμότητά τη; νά δεχθεί κάθε πατριωτικό σύνθημα. Ή Ιπίσημη κομιιατική θέ­ση, πού καθορίσθηκε άπό τόν Λατζάρι, γραμματέα τοΰ κόμ­ματος, ήταν «μήτε δποστήριξη, μήτε σαμποτάρι-μα»’ καί ή

πρωταρχική πηγή διαφωνιών μέσα ατούς κόλπους τού κι­νήματος, ήταν τό αν θά υποστήριζαν ή όχι τις διάφορες έπ·.- -οοπέ; (γιά τή βοήθεια στα θύματα τσΰ πολέμου, για τή βιομηχανική κινητοποίηση, κλ".), πού συγκροτήθηκαν γι* νά ένισχύσουν τήν πολεμική προσπάθεια. 'Η Δεξιά εύνοοϋσ: τή συμμετοχή σ’ αυτές, μά ή κομματική καθοδήγηση παρέ μένε πιστή στήν πολιτική τής «άποχής». Λύτό, άν καί υ­πήρξε ίσα',ιε Ινα βαθμό θετικό, είχε όρισμένε; έξαιρετικ" αρνητικές συνέπειες για τό μέλλον. Γιατί ή καθοδήγηση, μολονότι δεν ήταν Επαναστατική στήν πρακτική τ^ς μέ μιά πραγματική έννοια, είχε αρκετά «αριστερής θέση ώστε να Ιμποδίσει τήν έμφάνιση κάθε οργανωμένης άποτελεσ|ΐατ·κά Άριστερδς, ίσαμε πού ξεπήδησε μετά άπό τόν πόλεμο' ταυ τόχρονα, ά-ομάκρυνε σέ |ΐεγάλο βαθμό τά μικροαστ.κίι στρώματα — πού ήταν εύαίσθητα στα πατριωτικά συνθή ματα — τα όποια θά πρόσφεραν τήν κοινωνική βάση τοϋ φα­σισμού. Μολονότι υπήρχε μέσα στους κόλπους τοϋ κόμ|ΐατος μιά διάχυτη «’Αριστερά», καί παρόλο πού αύτή συγκροτή- θηκε βραχυχρόνια σέ «άδιάλλακτη - έπαναστατκή» φράξια στά ¡ιεσα τοΟ 1917, έπικαλυπτόταν σέ μεγάλο βαθμό άπό τή· κομματική καθοδήγηση. Αύτή διαφοριζόταν άπό τήν έπίση· μη πολιτική κυρίως σέ ζητήματα «άρχής» — στήν έμμονή της δτι ή βία είναι άναπόφευκτη ¡ιαμή τής έπανάστασης. στήν έμμονή της νά έκδιωχθοϋν οί ρεφορμιστές πού συνερ­γάζονται μέ τις έπιτροπές, καί στήν έμμονή της νά άποκη· ρυχθεί ή άστική άντίληψη γιά τό «έθνος», κλπ. Ή φράξια υποστήριζε έπίσης τήν πιό ένεργητική ένθάρρυνση τής μα ζικής άντίστασης στόν πόλεμο, άλλά ποτέ της δέν έπεξερ- γάστηκε μιά πραγματικά ξεχωριστή στρατηγική. Μολονότ. ή «άδιάλλακτη» φράξια τοϋ 1917 ύπήρξε, μέ μιά Ιννοια, ί πρόδρομος τής κομμουνιστικής φράξιας τοϋ 1919-20, ύπήρ­ξε βραχύβια καί λειτούργησε μάλλον ως ή συνείδηση του κόμματος παρά ώς έναλλακτική, άριστερή καθοδήγηση. Με τά άπό τό Αιβόρνο (βλ. παρακάτω), πολλά άπό τά έπιφα- νέστερα μέλη της, θά γίνονταν κεντριστές παρά κομμουνι­στές.

Στό ξέσπασμα τοΟ πολέμου, τό τμήμα τοϋ ΣΚΙ τού

Τουρίνο είχε περίπου 1000 μέλη, άπό τα όποια τα τέσσερα πέμπτα ίσως ήταν έργάτες. Τό σύνολο αυτό σύντομα περι­ορίστηκε άπό τήν έπιστράτευση σέ δχι παραπάνω άπό 500, καί στήν πορεία τού πολέμου — παρά τήν τεράστια άνοδο τής έπαναστατικής συνείδησης μέσα στις μάζες — είναι σχε­δόν βέβαιο πώς περιορίσθηκε παραπέρα άπό τήν αστυνομική καταστολή, μέχρι πού στόν τελευταίο χρόνο τού πολέμου τό τμήμα Ιπαψε σχεδόν να ύπάρχει δημόσια. Κατά τήν τ.ο- ρεία τού πολέμου, τό τμήμα εγινε ενας άπό τούς προμαχώ­νες τής άδιάλλακτης πτέρυγας τού κόμματος, κι αυτό ίσχύε. άκόμη περισσότερο γιά τά νεώτερα μέλη, όπως ί Γκράμσι.

'Ο πρώτος πολιτικός σύντροφος καί σύμβουλος τού Γκράμσι, μετά άπό τήν άφιξή του στό Τουρίνο, ήταν ό νΛν- τζελο Τάσκα, ό όποιος Ιγινε στή συνέχεια ό ήγέτης τής δε ξιάς πτέρυγας τού ΚΚΙ, ίσαμε τήν άποπομπή του μετά άπό τήν άριστερή στροφή τού 1929. Ό Τάσκα, γιός σιδηροδρο­μικού, γεννήθηκε τήν ίδια χρονιά μέ τόν Γκράμσι, καί συμ­μετείχε ένεργά στό σοσιαλιστικό κόμμα άπό τό 1909. Τό Μάη τού 1912, χάρισε στόν Γκράμσι ενα άντίτυπο τού « Π ό λ ε μ ο ς κ α I Ε ι ρ ή ν η » μέ τήν άφιέρωση: «Στό σημερινό συμφοιτητή μου καί στόν αύριανό —έλπί- ζω— συναγωνιστή μου». Ό Γκράμσι, τό Νοέμβρη τού 1912, μετακόμισε στό δρόμο πού ίμενε ό Τάσκα, κι §να χρόνο άρ- γότερα στήν ίδια πολυκατοικία, τόν Ιδιο σχεδόν καιρό πού έντάχθηκε στό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Ό Τάσκα είχε άνα- δειχθεϊ σέ έθνική προσωπικότητα μέσα στό κόμμα, στό συ­νέδριο τής νεολαίας του τό 1912, δταν συγκρούστηκε μέ τόν άνθρωπο που θα δέσποζε στό ΚΚΙ τά πρώτα του χρόνια, καί θα καθοδηγούσε στή συνέχεια τήν άριστερή του φράξια, ίσαμε τήν άποπομπή του τό 1930: τόν Άμαντέο Μπορντίγ- κα. Ό Μπορντίγκα, γιός ένός γεωργικού οίκονομολόγου, με­γάλωσε στή Νάπολη σ’ §να πνευματικό σοσιαλιστικό περι­βάλλον, καί μέ τήν άστείρευτη ένεργητικότητά του — ό Γκράμσι θα τόν χαρακτήριζε ικανό να δουλεύει δπως τρεις άλλοι μαζί— έπιβλήθηκε σύντομα ώς ήγέτης τής άδιάλ­λακτης άντιπολίτευσης άπέναντι στό ρεφορμιστικό σοσιαλι­σμό, ό όποιος κυριαρχούσε στίς τοπικές κομματικές όργανώ-

30

σεις. Ένώ οί νέοι σοσιαλιστές τοΟ Τουρίνο, στήν άντίδρασή τους ένάντια στήν πολιτική τής τοπικής συνεργασίας καί στήν πα(Η]τικότητα τών παλιών σοσιαλιστικών ηγετών, ε­πηρεάσθηκαν προπαντός άπό τον κροτσεανό ιδεαλισμό καί τό σορελιανό βολονταρισμό, άπό τό νοτισμό του Σαλβεμίνι καί άπό τήν έμπειρία τών μαζικών προλεταριακών αγώνων στήν πιό άναπτυγμένη βιομηχανική πόλη τής ’Ιταλίας, ή αντίδραση τοϋ Μπορντίγκα άκολούθησε διαφορετική πορεία. ’Αγωνίστηκε για τήν έπιστροφή στήν ¡ti άρχές καί αδιάλ­λακτη μαρξιστική όρθοδοξία, έκδηλώνοντας δμως κιόλας τήν άκαμψία καί, προπαντός, τό δογματισμό του, πού θα χα­ρακτήριζαν τήν πολιτική του σταδιοδρομία, 'ίίστόσο, αγω­νίστηκε έπίσης καί γι4 τήν έ&νική προοπτική τής έπαναστα τικής στρατηγικής, τήν έποχή πού 6 Γκράμσ: προβληματι­ζόταν άκόμη τοπικιστικά’ 6 παράγοντας τούτος ήταν προ­παντός έκείνος πού, μαζί μέ τήν Εγκαιρη κατανόηση άπό τή μεριά του τού ρόλου τού Ιπαναστατικοϋ κόμματος, έξασφά- λισε τήν κυριαρχία του στό ΚΚΙ, τόν καιρό τής ίδρυσής του.

Ό Τάσκα, στό συνέδριο τής νεολαίας τού 1912, πού άναφέρθηκε παραπάνω, είχε ζητήσει να γίνει ή A v a n ­g u a r d i a (Πρωτοπορία), τό δργανο τής νεολαίας τού κόμματος, 6 φορέας μιας νέας κουλτούρας, καί να βάλει σκοπό του τήν άνανέωση τής πνευματικής κληρονομιά; τοϋ ίταλικοϋ σοσιαλισμού. Ό Μπορντίγκα χλεύασε τόν «κουλ τουραλισμό» αύτό: «Τήν άνάγκη μελέτης τή διακηρύσσει Ενα συνέδριο κα&»}γητών, κι 8χι Ινα συνέδριο σοσιαλι­στών», κλπ. Ό Γκράμσι, κάμποσα χρόνια άργότερα, θά Ε­γραφε στα τετράδια τής Φυλακής γ ι’ αότή τή σύγκρουση: «Συχνά προβάλλεται 6 ισχυρισμός πώς ό «οίκονομιστικός» έξτρεμισμός [τοΟ Μπορντίγκα] δικαιώνονταν άπό τόν πολι­τιστικό όπορτουνισμό [τού Τάσκα].... άλλα δέ θά μπορούσε ν’ άπαντηθεΐ, άντίστροφα, πώς 6 πολιτιστικός όπορτουνισμός δικαιώνονταν άπό τόν οίκονομιστικό έξτρεμισμό ; Στήν πραγ­ματικότητα, μήτε ό Ενας μήτε ό άλλος ήταν «δικαιώσιμος», μήτε θά Ιπρεπε ποτέ νά δικαιωθούν, θά Επρεπε ν4 «Εξη­γηθούν» ρεαλιστικά σάν δυό πλευρές τής Γδιας άνωριμότη-

31

τας καί του ίδιου πρωτογονισμού» (ΙΙαρελθόν καί Παρόν, σελ. 73- 74). Τό έπίτευγμα τού Γκράμσι, μέσα στους κόλ­πους τοΟ ΚΚΙ, ήταν να τό κερδίσει Από τόν Μπορντίγκα χωρίς να τό παραδίνει στόν Τάσκα.

Ό Γκράμσι, στη διάρκεια τών πρώιμων αυτών χρόνων στό 'Γουρίνο, γνώρισε έπίσης καί άλλους μελλοντικούς ηγέ­τες το0 ΚΚΙ — Ιδιαίτερα τόν Τολιάτι καί τόν Τερατσίνι. Άφότου οί δυό τελευταίοι, μαζί |ΰ τόν Γκράμσι καί τόν Τάσκα, συγκρότησαν τόν πυρήνα τών συνεργατών, πού ήταν υπεύθυνοι για τή δημιουργία τοΰ O r d i n e N u o v o τό 1919, υπήρξε ή τάση ν’ άποοίδεται ή σύμπραξή τους ώς ομάδας στα χρόνια τού πολέμου, πράγμα πού δέ συνέβαι- νε. Ό Τολιάτι ήταν βασικά συμφοιτητής του, ή πολιτική δραστηριότητα του όποιου χρονολογείται, στήν πραγματι­κότητα, άπό τά τέλη του πολέμου' δταν ξέσπασε ό πόλεμος, κατετάγη έθελοντικά στό ύγειονομικό σώμα. Ό 'Γάσκα έπι- στρατεύθηκε άμέσως, τό Μάη τοΰ 1915. Ό Τερατσίνι, πού ήταν όργανωμένος στήν όργάνωση τής σοσιαλιστικής νεο­λαίας άπό τό 1911, σέ ήλικία δεκάξη χρονών, συνελήφθ/,- κε τό 1916 γιατί Ικανέ Αντιπολεμική προπαγάνδα, καί μετά άπό ένα μήνα φυλακής έπιστρατεύθηκε έπίσης. Ό Γκράμ- σι πέρασε τά χρόνια τοΟ πολέμου μόνος στό Τουρίνο.

Ή πρώτη πολιτική πρωτοβουλία τοΟ Γκράμσι ήταν ά­στοχη καί θα τοΰ στοίχιζε άκριβά. Τόν Όκτώβρη τοΰ 1914 δταν δ Μουσολίνι άρχισε ν’ Απομακρύνεται Από τήν έπίση- μη κομματική θέση τής ούδετερότητας στόν πόλεμο, ό Γκράμσι έγραψε ένα άρθρο στόν κομματικό τύπο ύπερασπί- ζοντάς τον. Τό λάθος, ¡ιέ δοσμένη τήν πολιτική άπειρία τοΟ Γκράμσι, δέν ήταν πρωτοφανές' ό Μουσολίνι ήταν ό Αδιαμ­φισβήτητος ήγέτης τής Αριστερής πτέρυγας τοΟ ΣΚΙ, καί κανείς φυσικά δέ μπορούσε νά προβλέψει τή μελλοντική του πορεία. Ό διεθνισμός τοΟ Λένιν ήταν, για τήν ώρα, τε­λείως άγνωστος στήν ’Ιταλία. Ό Γκράμσι παρακινήθηκε προπαντός άπό περιφρόνηση γιά τήν παθητικότητα τής έπί- σημης κομματικής θέσης, «μήτε όποστήριξη, μήτε σαμπο- τάρισμα», γιά έκεΐνο πού στήν πραγμ/χτικότητα δέν ήταν τί­ποτα 4λλο άπό τήν πολιτική του «νίπτω τάς χείρας». νΕ-

32

γράψε: <0ί έπαναστάτες βλέπουν τήν Ιστορία σά δημιούρ­γημα τοϋ δικού τους πνεύματος, άποτελούμενη άπό μιά ά· δ’.άκοπη σειρά βίαιων ρηγμάτων πάνω στις άλλες δυνάμεις τή: κοινωνίας - ένεργητικές δσο καί παθητικές, καί προετοι­μάζουν τις ευνοϊκότερες συνθήκες για τήν δριστική ρήξη (επανάσταση) ' δέν πρέπει να μένουν ευχαριστημένοι |ΐέ τό

προσωρινό σύνθη|ΐα τής «άπόλυτης ούδετερότητας», άλλα να τό ¡ιετασχηματίζουν στό σύνθημα τής «ένεργητικής, δρα­στήριας ούδετερότητας» 2Λ. Φυσικά, Ιγινε γρήγορα φανερό ότι ή προοπτική του Μουσολίνι ήταν όλότελα διαφορετική, ■/·. ό Γκράμσι δέν έπιχείρησε να ξαναδημοσιεύσει τίποτα για πάνω άπό Ινα χρόνο. Παρά τήν άψογη άντιπολ'.τευτική στάση του απέναντι στόν ιμπεριαλιστικό πόλεμο ατά έπακό- λουθα χρόνια, ot πολιτικοί του Αντίπαλοι θα έξακολουθού- σαν να τού έκτοξεύουν, χρόνια άργότερα, τήν κατηγορία τού «παρεμβατισμού», πάνω στή βάση του μοναδικού αύτοΰ άρ θρου.

Τό 1915 ώστόσο, δ Γκράμσι έντάχθηκε στό έπιτελεΐο τής έβδομαδιαίας έφημερίδας τού Σοσιαλιστικού Κόμματος 11 G r i d o d e l P o p o l o , κι 2γινε δημοσιογρά­φος μέ πλήρη άπασχόληση. Στή διάρκεια των χρόνων τού πολέμου έξελίχθηκε σέ θαυμάσιο πολιτικό σχολιαστή. Έ ­γραφε για κάθε πλευρά τής κοινωνικής καί πολιτικής ζωής τοϋ Τουρίνο' για τις άπεργίες καί τις διαδηλώσεις τής του- ρινέζικης έργατικής τάξης' για διεθνή γεγονότα, όπως ή Συνδιάσκεψη τού Τσίμελβαντ25 ή ή γενοκτονία τών Α ρ­μενίων. Σάν θεατρικός κριτικός τού Avanti!, τήςήμερήσιας έφημερίδας τού κόμματος, άπό τό 1916 καί πέρα, ύπήρξε Ινας άπό τούς πρώτους πού άναγνώρισαν τή σημασία τοϋII ιραντέλο. Ή έπιρροή του απλώθηκε κατά πολύ 2ξω άπό τις γραμμές τού Εδιου τού κόμματος. Τό 1916, δ Γκράμσι μί­λησε δημόσια, γιά πρώτη φορά, σέ συγκεντρώσεις για τόν ΡομαΙν Ρολάν, γιά τή Γαλλική ’Επανάσταση, γιά τήν Παρι­σινή Κομμούνα, καί (παίρνοντας άφορμή άπότό έργο τοϋ Ίψεν «Τό Κ ο υ κ λ ό σ π ιτ ο » ) γιά τή χειραφέτηση τής γυναίκας. Ώστόσο,πριν άπότό 1917,6 Γκράμσι δέν Ιπαιξε κανένα σημαντικό ρόλο στή ζωή τής κομ·ιατικής όργάνωσης

333

τοβ Τουρίνο. Τό 1917 ύπήρξε τό σημείο καμπή; στην πολι­τική του διαμόρφωση: ήταν ή χρονιά τών Ρωσικών Ε ξα ­ναστάσεων καί τής μεγάλης προλεταριακή; έξέγερσης στο Τουρίνο.

"Οταν τα νέα τής Φεβρουαριανης ’Επανάσταση: " ή Ρωσία φτάσαν, 6 Γκράμσι, παρά τήν έλλειπτικότητα τών ει­δήσεων του λογοκριμένου τύπου, δέν Αμφιταλαντευόταν κα θόλου γιά τή σημασία τη;. Στί; 29 ’Απρίλη 1917, εγρα- φε στήν έβδομαδιαία του Κόμματος, I l G r i d o d e l P o p o l o : «Οί άστικές έφημερίδες... μα; είπαν πώ; £- γινε ν’ άντικατασταθεΐ ή Απολυταρχική έξουσία άπό μια Αλ­λη έξουσία, πού δέν είναι Ακόμη προσδιορισμένη καθαρά, καί έλπίζουν πώς είναι ή Αστική έξουσία. Κι έκαναν Αμέ­σως τόν παραλληλισμό: ρώσικη έπανάσταση, γαλλική έπα- νάσταση, καί βρήκαν πώς τα γεγονότα μοιάζουν... Έμεΐ: ώστόσο, είμαστε πεισμένοι δτι ή ρωσική έπανάσταση είναι, πέρα Από Ινα γεγονός, μια προλεταριακή πράξη, καί δτι πρέπει φυσικά να καταλήξει σέ σοσιαλιστικό καθεστώ;» 26 "Ομως, ή κατανόηση Από τή μεριά τοΟ Γκράμσι για τό πραγματικό έπίτευγμα τών μπολσεβίκων, καί ή γνώση Α­κόμη για τό ποιοί ήταν Ακριβώς οί μπολσεβίκοι, (π.χ., βλ. τό άρθρο του «Κερένσκυ - Τσερνόφ» τής 29 - 9 - 17) ήταν Ακόμη, Αναπόφευκτα, όλότελα περιορισμένη. Πάνω Απ’ δλα, δέν είχε Ακόμη άντιληφθεΐ καθόλου τή σημασία τής λενι- νιστικής θεωρίας καί πρακτικής γιά τό έπαναστατικό, πρω­τοπόρο κόμμα. Άνταποκρίθηκε προπαντός εύνοϊκά στήν έ~ι- βεβαίωση τής προλεταριακής θέλησης, τήν όποία διέκρινε καθαρά στήν μπολσεβίκικη έπανάσταση- μετά άπό τόν Ό- κτώβρη, έγραψε τό περίφη]ΐο άρθρο μέ τίτλο: «Ή ’Επανά­σταση ένάντια στό "Κεφάλαιο”», πού, παρά τΙς όλοφάνερες ίδεαλιστικές του παρανοήσεις, είχε μεγάλο ένδιαφέρον. Στο Αρθρο αυτό, άντιπαρέθετε τό έπίτευγμα τοΟ Λένιν σάν έπι- βεβαίωση τής έπαναστατικής θέλησης ένάντια στό ντετερμι­νισμό πού δέσποζε στή Δεύτερη Διεθνή - ντετερμινισμοϋ πού δικαιωνόταν μέ τή βοήθεια τής θετίκιστικής έρμηνείας του Κ ε φ α λ α ί ο υ τοΟ Μάρξ. Κατά τήν άποψή του, «οί μπολσεβίκοι... δέν είναι «μαρξιστές»... δέν συνέθεσαν πάνω

34

στα έργα τού Δάσκαλου μια επιφανειακή διδασκαλία δογμα­τικών θέσεων πού δέ δέχονται συζήτηση... ΖοΟν τή μαρξι­στική σκέψη, αυτή πού δέν πρόκειται ποτέ νά πεθάνει, πού άποτελεΐ τή συνέχεια τής ιταλικής καί γερμανικής ΐδεαλιστι- κής σκέψης, κα ̂ ή όποια, στόν ίδιο τόν Μάρξ, νοθευόταν άπό ίδεαλιστικές καί νατουραλιστικές επιστρώσεις»27. Ό παραλληλισμός μέ τόν ισχυρισμό τού Μάρξ δτι δέν ήταν «μαρξιστής», είναι πρόδηλος- ό Γκράμσι ήταν ήδη περισ­σότερο μαρξιστής άπ’ δσο γνώριζε, καί έκείνο πού άπέρ- ριπτε άποφασιστικά ήταν ό «μαρξισμός», πού υποστήριζε πώς ύπήρχε «μοιραία άναγκαιότητα να συγκροτηθεί στή Ρω­σία άστική τάξη καί ν’ άνοίξει μια καπιταλιστική έποχή, πριν μπορέσει άκόμη τό προλεταριάτο νά σκεφθεϊ τήν εξέ­γερσή του, τις δικίές του ταξικές διεκδικήσεις, τήν έπανά- στασή του». Μ’ άλλα λόγια, τόν «μαρξισμό» τών μενσεβί­κων ή τής Δεύτερης Διεθνούς.

Ή έπίδρααη τών ρωσικών έπαναστάσεων του 1917 ύπήρξε ίσως πιό γοργή στό Τουρίνο άπ’ δσο οπουδήποτε άλ- λοΟ στήν Εύρώπη. Ή έχθρότητα άπέναντι στόν πόλε|ΐο ύ- π/)ρξε καθολική στήν πόλη άπό τήν άρχή, καί καθώς συνε­χιζόταν ή σύγκρουση, έντεινόταν. Οί πρώτοι μήνες του 1917, σημαδεύτηκαν άπό άναρίθμητους βιομηχανικούς αγώ­νες, πού έξαπολύθηκαν γιά να άντικρουσθοΰν οί συνέπειες άπό τήν έλλειψη τροφίμων καί άπό τήν άνοδο τών τιμών- στήν πρωτοπορία βρέθηκαν οί έργάτριες, καί προπαντός στα έργοστάσια όφαντουργίας. Καθώς άρχισαν νά καταφθά­νουν τά νέα τής Φεβρουαριανής ’Επανάστασης, ή Ιδέα «νά κάνουμε δ,τι Ιγινε στή Ρωσία», άπλωνόταν σάν πυρκαϊά. Τό Μάη, ό νομάρχης τής πόλης, ζητούσε άπό τήν κυβέρνη­ση να κηρύξει τήν έπαρχία τού Τουρίνο «έμπόλεμη ζώνη». Οί σοσιαλιστές ρήτορες παρακινούσαν τούς έργάτες νά «έρ­χονται στίς μελλοντικές συγκεντρώσεις... μέ περίστροφα...», νά τά χρησιμοποιούν ένάντια στήν άστυνομία, καί τόνιζαν πώς είναι «έπιτακτικό νά μή χάνουν καιρό, άλλα νά δου­λεύουν ένεργητικά γιά τή γενική έξέγερση, νά βρίσκουν βόμβες...» κλπ. Τά πύρινα τούτα λόγια δέν συνοδεύονταν, στήν πραγματικότητα, άπό καμιά σοβαρή καί συγκεκριμένη

36

προπαρασκευή για τό ένδεχόμενο μιας τέτοια; πορείας δρά­σης άπό τή μεριά τών σοσιαλιστών ήγετών, άλλα κυρίευαν τη φαντασία τών έργατικών μαζών τοΰ Τουρίνο, καθώς καί τών περισσότερων έργατών στί; άλλες ιταλικές πόλεις. Μιά τυπική στάση, την περίοδο τούτη, ήταν έκείνη τού Σεράτι: στις 8 Μάη, σέ μιά έθνική σύνοδο τής σοσιαλιστική; καθο­δήγησης. ύποστήριζε δτι θά επρεπε νά πάρουν τήν ευθύνη για τό συντονισμό τών καθημερινών άγώνων, μέ σκοπό νά τούς διοχετεύσουν πρός τή γενική έξέγερση’ άφοΰ πρώτα ήττήθηκε τό σχέδιο τής απόφασής του, παρακινούσε στή συνέχεια τού; άδιάλλακτους τοΰ Τουρίνο σέ μετριοπάθεια - εύθυγραμιζόμενος μέ τήν προτεραιότητα, τήν όποία θά εξα­κολουθούσε νά δίνει γιά καιρό, στήν κομματική ένότητα.

Τόν Αύγουστο τού 1917, μέ τήν άφορμή μιας καινούρ­για; έλλειψης ψωμιού τό τουρινέζικο προλεταριάτο ξεσηκώ θηκε σέ αυθόρμητη έξέγερση. 'Οδοφράγματα στήθηκαν στις έργατικέ; συνοικίες καί τό κέντρο τής πόλης πολιορκήθηκε. Στό βαθμό πού ύπήρχε κάποια δργάνωση άπό τή μεριά τών έξεγερμένων, αύτή τήν έδωσαν οί άναρχικοί. 01 άδιάλλακτοι σοσιαλιστές ήγέτε; ήταν τό Εδιο άδύναμοι μέ τούς ρεφορμι- στές βουλευτές καί τά συνδικαλιστικά στελέχη. Ή άδυνα- μία τούτη τών σοσιαλιστών ήγετών θά έκδηλωνόταν έπα- νειληιιμένα στή διάρκεια τών έπόμενων τριών χρόνων. Ή έ­ξέγερση κράτησε τέσσερεις μέρες, καί γιά νά πέσουν καί τά τελευταία οδοφράγματα, χρειάστηκε νά μπουν στή μάχη μηχανοκίνητα καί τάνκς. Στις |ϊάχες σκοτώθηκαν γύρω στους πενήντα έργάτες, καί στή συνέχεια, κάπου χίλιοι φυ­λακίστηκαν ή στάλθηκαν στό |ΐέτωπο μέ άποφάσεις τών στρατοδικείων. Τά γεγονότα τού Τουρίνο έδειξαν, μέ δρα­ματική καθαρότητα, τό απέραντο έπαναστατικό πνεύμα τού τουρινέζικου προλεταριάτου άπ’ τή μιά, καί τήν άξιο- θρήνητη άνεπάρκεια τών πολιτικών του όργανώσεων άπ’ τήν άλλη.

Ό Γκράμσι, πρίν άπό τά γεγονότα τού Αύγούστου, δέν κάτεχε καμιά σημαντική θέση στήν κομματική δργάνωση τού Τουρίνο' δταν δμως συνελήφθηκαν δλοι ούσιαστικά οί σο­σιαλιστές ήγέτες, στόν δπνο τους, έπιλέγηκε στήν «Προσω­

36

ρινή ’Επιτροπή», ή όποια καθοδηγούσε τις μισοπαράνομες δραστηριότητες, στις όποιες πε'ριορίστηκε τό κόμμα μέσα στήν πόλη, ίσαμε τόν τερματισμό τού πολέμου. Έγινε επί σης έκδότης τοΟ I I G r i d o d e l P o p o l o , πού ήταν καίρια θέση, τί στιγμή πού ό τύπος ήτχ·, ή ;ιόνη σχεδόν πλευρά τής κομματικής δραστηριότητας, ν, όποία μποροΟσε να ύφίσταται νόμΐ|ΐα. Ή πολιτική του ().ιη ανα­πτυσσόταν πρός την κατεύθυνση τής ρήξης, 5*/: μόνο μέ τήν «κεντριστική» κομματική καθοδήγηση, αλλά έπίσης καί μέ τήν «καθαρολογία» («purism») τής Αδιάλλακτης άριστε ράς. Τόν ’Οκτώβρη τού 1917. συγκλήθηκε σύνοδο: Ανάμεσα στούς κυριότερους ήγέτες τή: Αδιάλλακτη; φράς.α;. πού άναφέρθηκε παραπάνω, καί στούς έκπροσώπ:>υς τής κομ- ¡ιατικής καθοδήγησης, συμπεριλα;ιβανομένων του Σ$ράτι καί τού Λατζάρι. Ή σύνοδος χυτή συνοδεύτηκε, το Νοέμβρη, άπό μια μυστική συνδιάσκεψη, πού συγκλήθηκε ~τή Φλω­ρεντία, μέ στόχο την έπεξεργασία κοινής πλατφόρμας πριν άπό τό έπόμενο έθνικό συνέδριο τού κόμματος. Τήν έποχή έκείνη, τό μόνο βασικό σημείο πού διαφόριζε τούς «άοιάλ λακτους» άπό τό κομματικό κέντρο — μολονότι θ’ υποδεικνυ­όταν κρίσιμο— ήταν οί Αντίστοιχες Απόψεις τους για το τί θα ίπρεπε να κάνουν μέ τούς ρεφορμιστές: το κέντρο δέν ήταν διατεθειμένο νά τούς έκδιώξει. Ό Ι'κράμσι παρακο­λούθησε τή συνδιάσκεψη σάν Ινας άπό τού; δύο Αντιπροσώ­πους τοϋ Τουρίνο, |ΐολονότι δέν ήταν μέλος της Αδιάλλακτης φράξιας (ή όποία δέσποζε στην κομματική όργάνωση τοϋ Τουρίνο). Τό τελικό άποτέλεσμα τής συνδιάσκεψη; ήταν μια διακήρυξη όποστήριξης στά συνέδρια τοϋ Τσίμερβαλντ καί τού Κιένταλ28 τών άντιπολεμικών σοσιαλιστών, καί ή τυ­πική καταδίκη τών ρεφορμιστών, του Τουράτι και τών υπό­λοιπων, οί όποιοι είχαν συμβιβαστεί με το σοσιαλπατρ·.··)-·.- σμό. Σέ σχέση μ’ αύτό, έπρόκειτο για Ινα τέλειο παράδειγ­μα τής «καθαρολογίας» τού ίταλικοΟ ¡ιαξιμαλιστικού σοσια­λισμού, πού νοιαζόταν προπαντός για τή διατήρηση τών Αρ­χών καί δέν πρόσφερε καμιά συγκεκριμένη στρατηγική πο­λιτικής δράσης. Ό Μπορντίγκα ωστόσο, ή Αντίθεση τοϋ ό­ποιου στόν πόλεμο είχε ξεπεράσει, άπό τό 1914, τό σύνθη­

37

μα τής καθοδήγηση; «Μή|ε ύποστήριξη, μήτε συμποτάρι- σμα». καί δ όποιο; βρισκότανε τότε κοντύτερα στί; λενίνι- στικές θέσει; άπ’ όλου; τού; ΐταλούς σοσιαλιστές, Ιβγαλε λόγο πού κατέληγε στα παρακάτω λόγια: «Είναι άπαραί- τητο νά δράσου>ιε. Τό προλεταριάτο στα έργοστάσια είναι κουρασμένο. "Ομως, είναι δπλισμένο. Πρέπει να δράσουμε». Ό Γκράμσι μίλησε ύποστηρίζοντάς τον. Ot δυό μελλοντικοί ηγέτες τοϋ ΚΚΙ συναντιώνταν για πρώτη φορά. Ό Μπορ­ντίγκα διέθετε ήδη έθνικό άνάστημα, σαν ενας άπό τούς πιό άσυμβίβαστους ήγέτες τής αριστερής πτέρυγας τού κόμ­ματος για τα πέντε περασμένα χρόνια- ό Γκράμσι παρευρι- σκόταν στήν πρώτη του έθνική κομματική συνεδρίαση. 'Ο Γκράμσι. στα τρία χρόνια πού θα μεσολαβούσαν άνάμεσα στή σύνοδο αυτή καί στήν ίδρυση τοϋ Κομμουνιστικού Κόμ- |ΐατος στό Λιβόρνο, θά ξεπρόβαλε σάν δ κύριος θεωρητικός του κινή|ΐατος τών έργοστασιακών συμβουλίων, τό δποίο συγκέντρωνε τούς άγώνες του πιό προωθημένου τμήματος τοϋ ιταλικού προλεταριάτου στό Τουρίνο, καί σάν τέτοιος Ιμελλε νά γίνει έθνική προσωπικότητα. Σέ δρους δμως κομ­ματικής δραστηριότητας, δ Μπορντίγκα θά γινόταν δ άδιαμ- φισβήτητος ήγέτης έκείνης τής άριστεράς. ή όποία θά γ ι­νόταν, πρώτα, ή κομμουνιστική φράξια μέσα στό ΣΚΙ, κι άργότερα τό ΚΚΓ δέν ήταν παρά μετά άπό τό 1923 πού άρχισε ό Γκράμσι ν’ άμφισβητεί τήν κυριαρχία τούτη. Ό ­πως καί ν ά ’ναι, δ συνδυασμέ;, στό λόγο τοϋ Μπορντίγκα στή συνδιάσκεψη τής Φλωρεντίας, τής άδιαλλαξίας μέ τήν Ιμφαση τής δράσης, πρέπει νά Ικανέ έντύπωση στόν Γκράμ- σ;. Ή πολ·τική του θέση ήταν. στήν πραγματικότητα, πολύ διαφορετική άπό έκείνη τοϋ Μπορντίγκα. άλλα συμμερί­ζονταν κ·. οί δυό τους τήν πλήρη άνυπομονησία άπέναντι στήν παθητικότητα τών κο|ΐματικών ήγετών. (Συμπτωματι- κά. στήν σύνοδο αυτή ήταν πού θά κατηγοροΰνταν δ Γκράμ σι, για πρώτη φορά, άπό Ιναν μαξιμαλιστή ομιλητή για «βολονταρισμό» καί «μπερξονισμό» — κατηγορία πού θά έ- παναλαμβάνονταν συχνά τά έπερχόμενα χρόνια άπό τούς πο­λιτικούς του άντιπάλους).

Τό 1918. μετά άπό τή λήξη του πολέμου, ή ΐδέα πώς

38

ή έπανάσταση βρισκόταν στήν ήμερήσια διαταγή, ήταν κοι­νή καί στους δυό Αντιπάλους τής ταξικής πάλης στήν ’Ιτα­λία. δσο καί στό μεγαλύτερο μέρος τής ήπειρωτικής Εύρώ- πης. Πέρα δμως άπό τήν πρώτη, έντυπωσιακή Αποκάλυψη τού ’Οκτώβρη, δτι ή σοσιαλιστική έπανάσταση μ π ο ρ ο ΰ- : ε ν α γ ί ν ε ι , Ακόμη καί σέ μια χώρα δπου οί αν­τικειμενικές συνθήκες ήταν «Ανώριμες» έπιφανειακά, ή έπί- δραση ήταν διπλή καί τα μαθήματα r.oò βγαίνουν δυό εί- δών. Πρώτο, τό ύπέρτατο μάθημα γιά τούς κομμΛτικούς αγωνιστές σ’ δλο τόν κόσμο, ήταν δ ρόλος πού παίχτηκε Από ενα ύψηλά οργανωμένο καί πειθαρχημένο έπαναστατικό κόμ­μα. Στήν 'Ιταλία, έκείνος πού κατανόησε γρηγορότερα ιό μάθημα τούτο ήταν δ Άμαντέο Μπορντίγκα, κι αύτό Ακρι­βώς είναι πού έξηγεί, περισσότερο Από κΑθετι άλλο. τήν Α­πόλυτη κυριαρχία του στό ΚΚΙ κατά τήν περίοδο τής δη­μιουργίας του. 'Ο Όκτώβρης δμως. είχε καί iva δεύτερο νόημα, ~ού ήταν πρωταρχικής σημΛσίας γιά τις προλετα­ριακές μάζες: πρόκειται για τήν έγκαθίδρυση τής σ ο-6 ι ε τ ι κ ή ς εξουσίας. Ή ίδέα των νέων αύτών θεσμών τή; προλεταριακής έξουσίας, πού μπορούσε να παίζει Iva ρόλο στήν Επαναστατική διαδικασία. |ΐά καί να δίνει τή θε­σμική βάση γιά τό προλεταριακό κράτος, απλώθηκε σ’ δλο τόν κόσμο. Ή Γερμανία τό 1918. δίνει, βέβαια, τό πιό γνω­στό καί χαρακτηριστικό παράδειγμα τής έμπνευσης τούτης, με τό αυθόρμητο σέ μεγάλο βαθμό ξεπέταγμα των έργατι- 7.ο)ν καί στρατιωτικών συμβουλίων σ’ όλόκληρη τή χώρα. Μά καί στήν ’Ιταλία έπίσης. καί προπαντός στό προλεταριάτο τοϋ Τουρίνο, ή έπίδραση τού σοβιετικού πρότυπου ήταν τε­ράστια. Καί στή διάρκεια τών τριών έπόμενων χρόνων, δ Γκράμσ·. εγινε ό θεωρητικός καί προπαγανδιστής τής άπό- πειρας ν’ Αναπλασθεϊ τό πρότυπο αύτό στό Τουρίνο. "Ενα ά~ο~έλεσ·ια τής έπιλογής αύτής ήταν να μήν κατανοήσει έγκαιρα τήν κρίσιμη σημασία τού έπαναστατικοϋ κόμματος, έτσι που 5èv θά έπαιζε Αποφασιστικό ρόλο στή συγκρότηση τού ΚΚΙ. Ταυτόχρονα δμως, αύτό σήμαινε πώς ό Γκράμσι βρισκόταν στό έπίκεντρο τής κύριας πάλης τής Ιταλικής έρ-

39

γατικής τάξης κατα τη μεταπολεμική περίοδο — μια; "ά- λης πού θά Ιφοδίαζε τό νέο ΚΚΙ μέ τά Απαραίτητα στοι­χεία τής έργατικής του βάσης. ’Επιπρόσθετα, τά κείμενα τού Γκράμσι τής περιόδου αύτής, διατηρούν τή θεωρητική τους σημασία και άξία ίσαμε τΙς μέρες |ΐα;.

40

ΤΟ ORDINE NUOVO, ΤΑ «ΚΟΚΚΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ» ΚΑΙ Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΚΚΙ

Ό πόλεμος τέλειωσε τό Νοέμβρη τού 1918, καί. τά ουό χρόνια πού άκολούθησαν, τα σημάδεψε ή διαρκή; καί αυ­ξανόμενη πεποίθηση άπό τή μεριά του μεγαλύτερου ¡ιερού; τής κυρίαρχης τάξης τής ’Ιταλίας, καθώς καί της μάζα: τών έργατών καί τών σοσιαλιστών, δτ·. ή έπανάσταση ήταν αναπόφευκτη καί δεν άποτελοΰσε παρά μόνο ζήτημα χρό­νου. "Ομως, στήν περίοδο ίδρυσης του ΚΚΙ, τό Γενάρη του 1921, τό έπαναστατικό κϋμα είχε υποχωρήσει' ο: έργάτε; είχαν ήττηθεϊ καί χάσει τήν έμπιστοσύνη τους στή δυνατό­τητα τής έπανάστααης. Τό μεγάλο κεφάλαιο, τρανταγμένο άπό τις παραχωρήσεις του Τζιολίτι στήν έργατική τάξη καί στούς σοσιαλιστές, πού δέν τις θεωρούσε αναγκαίες, αναζη­τούσε πιό άποτελεσματικό έργαλεΐο. Συνάμα, τά φασ.στ’.κά άποσπάσματα είχαν άρχίσει, τό φθινόποιρο τοϋ 1920, τί; τι- μωρές έκστρατεϊες τους. Ή διαμάχη για το αν ή έπανάσταση ήταν πράγματι πιθανή τό 1919 - 20. δέν μπορεϊ φυσικά ποτέ νά κλείσει τελειωτικά μέ τόν ενα ή τόν άλλο τρόπο' Ε­κείνο δμως πού είναι βέβαιο, είναι πώς, ¿κόμη κι αν ή κυ- ρίαρχη τάξη δέν μπορούσε νά συνεχίσει μέ τόν παλιό τρό­πο, καί οί καταπιεζόμενες τάξεις δέν ήταν διατεθειμένε; νά συνεχίσουν δπως παλιά, τό έπαναστατικό πρωτοπόρο κόμ­μα, πού χρειαζόταν γιά νά καθοδηγήσει τήν 2φο2ο ένάντια στό άστικό κράτος, δέν ύπήρχε παρά μόνο ¡ιετά άπό τόν τερματισμΑ τής έπαναστατικής κρίσης.

Εκτός άπ’ αυτό, ή έκφραση δτι ή κυρίαρχη τάξη οέν

41

μπορούσε νά συνεχίσει μέ τόν παλιό τρόπο, χρειάζεται προ­σεκτική διερεύνηση. Είναι άλήθεια δτι δέν ¿πήρχε κανένα κόμμα τής κυρίαρχης τάξης για ν’ άντιμετωπίσει τό γοργο- αναπτυσσόμενο ΣΚΓ ή χώρα κυβερνώ νταν άπό προσωρινούς συνασπισμούς κοινοβουλευτικών κλικών καί προσωπικών ά- κολουθιών. Είναι άλήθεια δτι ό πόλεμος συνοδεύτηκε άπό καταστροφική οικονομική κρίση — ή l i r a Ιχασε. άνά- μεσα στό 1914 καί στό 1920, ιό 80 '»> τής αξίας της" τό ελλειμμα τού προΟπολογισμοϋ ανέβηκε, άπό 214 έκατομ μύρια τό 1914-15, σέ 23.345 έκατομμύρια τό 1918-19, με τό κύριο βάρος τής φορολογίας νά πέφτει πάνω στή μι­κροαστική τάξη' ή σιτοπαραγωγή ϋπεσε, άπό ό2 έκατομ­μύρια καντάρια τό 1911 -13, σέ 38 έκατομμύρια τό 1920, καί τό 40% του έλλείματος του ισοζυγίου πληρωμών άποδι- δόταν στίς εισαγωγές τροφίμων" ή παραγωγή μετά άπό τόν πόλεμο ίπεσε κατά 40% στίς μηχανουργικές βιομηχανίες, κατά 20% στίς χημικές, κατά 15'*. στίς έξωρυκτικές. κλπ. οί τιμές του κάρβουνου ήταν 16 φορές ψηλότερες τό 1920 άπ’ δσο τό 1913' κλπ., κλπ.— στήν όποία οί διάφορες κυ­βερνήσεις φαίνονταν νά μήν Ιχουν καμιά διέξοδο. Είναι α­λήθεια πώς άπέναντι στήν άνοδο τής βιομηχανικής άγωνι- στικότητας καί στίς Ιπιτυχίες τού ΣΚΙ, ύπήρχε 2να γενι­κό αίσθημα άδυναμίας στόν άστικό τύπο, δσο καί μέσα στούς ά3τούς πολιτικούς. 'Ομως, ύπάρχει καί ή άλλη δψν, του νομίσματος. Ό πόλεμος είχε τονώσει σέ μεγάλο βαθμό τόν ιταλικό καπιταλισμό, καί ή διαδικασία συγκέντρωσης τού κεφαλαίου προχωρούσε μέ ίλιγγιώδη ρυθ»ιό. Ανάμεσα στό 1915 καί στό 1917, τό μέσο ποσοστό κέρδους στή βιομηχα­νία αυξήθηκε άπό 4,26Ί> σέ 7,75%' στούς άναπτυγμένους τομείς, ή πρόοδος ύπήρξε έντυπωσιακή — π.χ., άτσάλι 6.3 ”>-16,55%, ά',ιαξοβιομηχανία 8,2 "> - 30,5 ">. Στήν πορεία τοΟ πολέμου, ή παραγωγή σιδήρου καί χάλυβα πενταπλασιά στηκε, καί έταιρεΐες δπως ή ΦΙΛΤ δεκαπλασίασαν τό κε­φάλαιό τους. Λύτή ή άνάπτυξη είχε πράγματι καταστρεπτι­κές Ιπιπτώσεις στόν άγροτικό τομία τής οικονομίας, καί έ- ςαλείφσντας σημαντικό άριθμό μικρών έπιχειρήσεων, συν- τέλεσε στήν προλεταριοποίηση σημαντικών μικροαστικών

42

στρωμάτων. Μολοντούτο, τό βιομηχανικό κεφάλαιο ήταν ι­διαίτερα έπιθετικό καί σίγουρο για τόν έαυτό του κατά την Αμέσως μεταπολεμική περίοδο. ’Επιπρόσθετα, τουλάχιστον ενας άστός πολιτικός, ό Τζιολίτι, είχε συνεκτική πολιτική στρατηγική — συγκράτησης τών πιό Αδιάλλακτων Αφεντικών καί ύποστήριξης τών ρεφορμιστών συνδικαλιστικών ήγε- τών— καί, τελικά, ή στρατηγική αύτή Αποδείχθηκε έξαι- ρετικά πετυχημένη, προπαντός κατά τδν κρίσιμο μήνα τών εργοστασιακών καταλήψεων τού Σεπτέμβρη τοϋ 1920. θά ’ταν πέρα γιά πέρα λαθεμένο νά περιγράφουμε τό φασισμό 3άν τήν τελευταία Απελπισμένη διέξοδο μιας Απειλού|ΐενη; κυρίαρχης τάξης. ’Απεναντίας, δέν ήταν "αρά ε τ ά ά π ό τήν ήττα τής έργατικής τάξη; τό 1920 πού οί μεγα- λοβιομήχανοι (καί ό Τζιολίτι) Ικριναν πώς είχε Ιρθει ή στιγμή γιά ν’ Αντικαταστήσουν τό βελούδινο γάντι μέ τή σι­δερένια γροθιά, καί έδωσαν, Αντίστοιχα, οικονομική όποστή- ριξη καί σιωπηρή έγκριση στά φασιστικά Αποσπάσματα.

Γιά νά κατανοήσουμε τό «Μεγάλο Φόβο» τής ιταλικής αστικής τάξης τήν περίοδο τούτη, είναι Απαραίτητο νά κα­τανοήσουμε τόν χαρακτήρα του «μαξιμκλισμοΟ» πού δέσποζε στό ΣΚΙ. Σχολιαστές κάθε πολιτική; πεποίθησης συμφω­νούσαν έκ τών υστέρων μέ τήν Αποψη, δτι τό κόμμα δέν είχε ποτέ του έξετάσει σοβαρά τό πρόβλημα τοϋ πω; νά κά­νει τήν έπανάσταση, μήτε είχε προπαρασκευαστε! σοβαρά γι’ αυτήν. Τότε ώστόσο, ο? προφορικές δηλώσει; τών ήγετών του καί ή ένταξη του κόμματος στήν Τρίτη Διεθνή, δημι­ουργούσαν πολύ διαφορετικέ; έντυπώσεις. Έ χει ήδη Ανα φερθεί ή διαδικασία, μέ τήν όποια οί κομματικοί ήγέτε;, Από τό 1917 καί πέρα, μετέβαλαν τΙς θέσει; του; πρό; τ’ Αριστερά, γιά νά συγκλίνουν μέ τούς «Αδιάλακτους». "Οταν ιδρύθηκε τό Μάρτη τού 1919 ή Τρίτη Διεθνής, τό ΣΚΙ. μολονότι οί Αντιπρόσωποί του δέ μπόρεσαν νά πάνε έγκαιρα στή Μόσχα γιά τό Πρώτο Συνέδριο, διακήρυξε τήν προσχο')- ρησή του — Απόφαση που έπικυρώθηκε στό συνέδριο τού ΣΚί, τόν ’Οκτώβρη, μέ συντριπτική πλειοψηφία. Στό συνέ­δριο αυτό, ¡«ά πλειοψηφία 65 “ ένέκρινε τήν Απόφαση, πού χαλούσε γιά τήν έγκαθίδρυση τών σοβιέτ στή θέση τών θ:

43

σμών τής αστικής δημοκρατίας καί για τό μεταβατικό κα­θεστώς τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου. Στις γενικές έκλογές τοϋ Νοέμβρη του 1919, τό ΣΚΙ έλαβε ?ύο έκατομ- |ΐύρια σχεδόν ψήφους, καί έξέλεξε 156 βουλευτές " ό κοι­νοβούλιο, σέ σύνολο 508 έδρών. Ό αριθμός τών μελών τού κόμματος ανέβηκε άπό 20.000 στα τέλη τοϋ πολέμου. σέ 87.000 τό 1919, καί σέ 180.000 τό 1920' τήν ίδια περί­οδο, 6 άριθμός τών μελών τής ΓΣΕ άνέβηκε από 250.000 σέ δυό έκατομμύρια. Τό ΣΚΙ δμως, παρά τήν εΓα/αστατικ/, του φρασεολογία, μήτε όργανώθηκε για τήν έςεγερση. μή­τε άναζήτησε συμμάχους για τό βιομηχανικό προλεταριάτο (πού τότε Εφτανε σέ δύναμη τα τέσσερα έκατομμύρια) μέ­σα στούς αγρότες ή στους έργάτες γή; (πού καθένα τους έφτανε προσεγγιστικά ίλλα τέσσερα έκατομμύρια) . Μολο­νότι σ’ δλη τή διάρκεια τών έπαναστατικών χρόνων οϊ α­γρότες καταλάμβαναν τα κτήματα τών φεουδαρχών (esta­tes) στό Νότο, τό κόμμα δέν Εκανε καμιά προσπάθεια για να συντονίσει στούς άγώνες τους. ’Άφησε τό καθολικό Λα­ϊκό Κόμμα να όργανώνει τή μάζα τών μικροαγροτών στή Βόρεια καί Κεντρική ’Ιταλία. Καί μήτε έκανε καμιά σο­βαρή δουλειά στό στρατό, μήτε οργάνωσε στρατιωτικά τό προλεταριάτο. Τελικά, άποξένωσε τή μικροαστική τάξη τών πόλεων καί τούς άποστρατευ|ΐένους άςιωματικού:. καί άπέ- τυχε να διοχετεύσει τή δυσαρέσκειά τους (πού προκλήθηκε άπό τή δραματική τους οίκονομική καί κοινωνική θέση) ϊ- νάντια στήν κυρίαρχη τάξη.

Τόν ’Απρίλη τού 1919, ό Γκράμσι, ό Τάσκα, ό Το- λιάτι καί ό Τερατσίνι, άποφάσισαν να ιδρύσουν μια έβδομα διαία «έπιθεώρηση σοσιαλιστικής κουλτούρας». Ό Γκράμσι, Sva χρόνο άργότερα, όταν τό O r d i n e N u o v o είχε γίνει κάτι τελείως διαφορετικό, έγραφε κριτικά για τις άρχικές τους προθέσεις: «Όταν τόν ’Απρίλη τού 1^19 απο­φασίσαμε σέ τρείς ή τέσσερεις ή πέντε συζητήσεις... ν’ άρ- χίσουμε νά τυπώνουμε αύτή τήν έπιθεώρηση του O r d i ­n e N u o v o , κανείς άπό μάς (κατά πάσα πιθανότη­τα κανείς...) δέν είχε κατά νοΰ ν’ άλλάξει τήν δψη τού κό­σμου... ή ν’ άνοίξει Ιναν καινούργιο κύκλο στήν ιστορία. Κα-

44

vii; y~-ò έ;ιάς (κατά πάσα πιθανότητα κανείς δεν μπορούσε vi φαντασθεϊ 6.000 συνδρομητές μέσα σέ μερικούς μήνες) οέν Ικανέ ρόδινα δνειρα γ ι ί τήν έπιτυχία τής έκδοσης. Έ ςάλλου. τ: ήμασταν έμεΤς ; τί άντιπροσωπεύουμε ; Πο’.ών νίων ιδεών οί φορείς ήμασταν; Άλοίμονο! Τό μοναδικό αϊ- σθη|ΐΛ πού ¡ιάς ενωνε σ’ έκεΐνες τις συνελεύσεις μας ήταν τό αίσθημα πού μάς προκαλοϋσε ενα ακαθόριστο πάθος για μίαν ασαφή προλεταριακή κουλτούρα. θέλαμε να δράσου|ΐε. να δράσουμε, να δράσουμε. Νιώθαμε να μάς στενεύουν τα ρούχα ¡ιας. χωρίς προσανατολισμό, καί βυθισμένο: στήν πυ- ρετιασ',ιένη ζωή έκείνων των μηνών ύστερα άπ’ τήν άνακω- χή. οταν εμοιαζε vi είναι ά',ιεσος ό καταποντισμός τής Ιτα­λικής κοινωνίας» 29. Τα λόγια αύτά γράφονταν σέ τόνο πο­λεμικής ενάντια στόν Άντζελο Τάσκα' γιατί, άπό τόν Ί- ούνη τού 1919 καί πέρα, ό Γκράμσι, ύποστηριζόμενο; άπό τον Τολιάτι καί τόν Τερατσίνι, είχε βρει τό «σύνθημα» πού Ι|ΐελλε να χαρακτηρίσει τό O r d i n e N u o v o , δηλ., τήν ιδέα τών Εργοστασιακών Συμβουλίων σαν τό ι­ταλικό ισοδύναμο τών σοβιέτ, καί είχε άντΐ|ΐετωπίσει τήν αύξανόμενη διαφωνία του Τάσκα. 'Ωστόσο, είναι γεγονός οτι μήτε ό Γκράμσι, μήτε οί άλλοι δέ μπορούσαν νά φαν­ταστούν, τον Απρίλη τού 1919, ούτε τήν πορεία πού θ’ ά- κολουθσΰσαν οί προλεταριακοί άγώνες στό Τουρίνο, ούτε τήν επιρροή πού θ’ άσκοΰσε ή φτωχική έφημερίδα τους στούς εργάτες τής πόλης.

'Οπως καί νά ’ναι, σέ λιγότερο άπό Ινα μήνα μετά άπό τήν έκδοση τού πρώτου φύλλου, ό Γκράμσι έγραφε: «Ή ι­στορία τής ταξικής πάλης, μετά άπό τή συγκεκριμένη έμ- πειρία τής Ρωσίας, έχει μπει σέ αποφασιστική φάση: ή διε­θνής επανάσταση πήρε σάρκα καί όστά άφότου τό ρωσικό προλεταριάτο έπινόησε (με τήν μπερξονική ϊννοια) τό κρά­τος τών Συμβουλίων, πέφτοντας μέ τά μούτρα στήν έμπει- ρία του σάν έκμεταλλευόμενη τάξη, διευρύνοντας στήν 1· πακρη συλλογικότητα 6να σύστημα καί Ινα καθεστώς πού συνθέτει τήν προλεταριακή μορφή τής οίκονομικής ζωής, πού είναι όργανωμένη στά έργοστάσια γύρω άπό τις έσωτε- ρικές έπιτροπές, καί τή μορφή τήί πολιτικής του ζωής, πού

45

είναι όργανωμένη στις ένώσεις γειτονιάς, στα τμήματα τής πόλης καί τοϋ χωριοΟ, στίς έπαρχιακές καί περιφερειακέ; όμοσπονδίες, στις ¿ποιες είναι διαρθρωμένο τό Σοσιαλιστικό Κόμμα». Kocl τόν Ίούνη, ή ιδέα δτι οί έσωτερικές έπιτρο- πές άποτελοϋσαν τούς δυνάμει πυρήνες τών έργοστασιακών συμβουλίων, τα όποια θ’ άποτελοϋσαν τό πρώτο στάδιο στή δημιουργία τών ιταλικών «σοβιέτ», έκφράσθηκε άπό τόν Γκράμσι στό άρθρο τής σύνταξης τοϋ O r d i n e N u o ν ο, «Εργατική Δημοκρατία» 30, με ξεκάθαρο τρόπο. Ή θεματολογία τούτη εγινε ή σφραγίδα τοϋ O r d i n e N u o v o καί τής όμάδας πού συσπειρώθηκε γύρω του. Στή διάρκεια τών έπόμενων δεκαοχτώ μηνών, ή εφημερίδα έγινε ό ιδεολογικός κινητήρας τής προλεταριακής πάλης στό Τουρίνο, ή όποια δέν ήταν μονάχα ή πιό προωθημένη έκεί- νων τών έπαναστατικών χρόνων στήν ’Ιταλία, άλλα έπεισε κιόλας τούς ήγέτες τής Τρίτης Διεθνούς πώς ή προλεταρια­κή έπανάσταση ήταν έπικείμενη. Μολονότι ή κυκλοφορία της δέν ήταν παρά μόνο γύρω στά 3.000 άντίτυπα τό 1919, καί κατά μέσο δρο 5.000 άντίτυπα, τό πολύ, τό 1920, ύ- πήρξε ώστόσο ό αυθεντικός «όργανωτής» μέ τή λενινιστική έννοια, καί δχι μόνο έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν όργάνωση τών έργοστασιακών συμβουλίων σ’ δλα τά έργοστάσια τοϋ Τουρίνου άνεξαρτήτως |ΐεγέθους, άλλα καί έδωσε έπίσης στό ΚΚΙ τό μεγαλύτερο μέρος τής έργατικής του βάσης.

Δέν είναι έδώ πέρα ό χώρος γιά τήν άνάλυση τής έπε- ξεργασμένης στις σελίδες τοϋ έβδομαδιαίου O r d i n e N u o v o θεωρητικής θέσης κατά τούς είκοσι μήνες τής ύπαρξής του. Πρέπει ώστόσο, νά έπισημανθοϋν σέ συντομία τά κύρια χαρακτηριστικά της, καθώς κι οί βασικές της ά- δυναμίες, γιά να έκτιμηθεΐ ή σχέση της μέ τήν ώριμη σκέ­ψη τοϋ Γκράμσι. Ή ιδέα τών «σοβιέτ» ήταν τής μόδας τήν περίοδο έκείνη στήν ιταλική άριστερά: άπό τούς ρεφορμι- στές στό £να άκρο, ίσαμε τόν Μπορντίγκα στό άλλο, τοϋ δ- ποίου ή έφημερίδα στή Νάπολη έφερε τόν τίτλο I I S o ­v i e t . Τό O r d i n e N u o v o δμως, διακρινό- ταν άπό τήν ύπόλοιπη άριστερά σέ τέσσερα σημαντικά ση­μεία. Πρώτο καί σημαντικότερο, συνέδεε άμεσα τΙς θεωρίες

46

του |ù τήν πρακτική τής τουρινέζικης έργατικής τάξης- διέ­θετε π ρ ό γ ρ α μ μ α για τήν πραγματοποίηση του σο­βιετικού συστήματος, καί πάλευε για τό πρόγραμμα τοϋτο. ’Από τό καλοκαίρι τού 1920, ύπήρχαν συμβούλια σ’ δλα τα βασικά έργοστάσια τής πόλης. Δεύτερο, οί νέοι θεσμοί θά ήταν όλότελα Ανεξάρτητοι Από τις παραδοσιακές Εργατικές ¿ργανώσεις' θά ήταν θεσμοί ό λ ό κ λ η ρ ο υ τ ο ύ π ρ ο λ ε τ α ρ ι ά τ ο υ , συμπεριλαμβάνοντας τούς ανορ­γάνωτους έργάτες, τούς Αναρχικούς, κλπ. Ή Αντίληψη τού τη Ιγινε τό αντικείμενο τής πιό σκληρής έπίθεσης Απ’ ολν τα τμήματα τής ιταλικής Αριστερδς, καί ύπήρξε ή πραγμα­τική αίτια τής διαφωνίας τοΟ Τάσκα. 1’ιατί, κατά τήν αν­τίληψη του Γκράμσι, τα συμβούλια ήταν οί θεσμοί μέσα Από τούς δποίους θά Ασκούνταν ή δικτατορία τού προλεταριάτου. Οεσ;ιοί οί όποιοι Αντιδιαστέλλονταν |ΐέ τις «Εθελοντικές» καί «ιδιωτικού» χαρακτήρα Ενώσεις, δπως τό κόμμα καί τό συν­δικάτο, σέ μια Ανάλογη σχέση «Κράτους» πρός «κυβέρνη­ση»31. Ό φαινομενικός αύτός ύποβιβασμός των παραδοσια­κών Εργατικών δργανώσεων ύπήρξε πηγή σκανδάλου για τήν Αριστερά στό σύνολό της, πού σ’ αυτόν σίγουρα Αναφε- ρόταν δ Σεράτι δταν ισχυριζόταν πώς «ή δικτατορία τού προλεταριάτου είναι ή συνειδητή δικτατορία του Σοσιαλι­στικού Κόμματος».

Τρίτο, τό O r d i n e N u o v o θεωρούσε τα Ερ­γοστασιακά συμβούλια καί τά περιφερειακά σοβιέτ, τα όποια θα στηρίζονταν στή συνέχεια πάνω τους. σαν τα Εμβρυα τού μελλοντικού σοσιαλιστικού κράτους. Καί τέταρτο, Ισχυριζό­ταν δτι: «JB πραγματική Ανάπτυξη τής Επαναστατικής δια­δικασίας πραγματοποιείται ύπόγεια, στό σκοτάδι τών Εργο­στασίων καί στα βάθη τής συνείδησης τών Ατέλειωτων |wt- ζών πού ό καπιταλισμός ύποδουλώνει ατούς νόμους του» 32’ «ή Επανάσταση είναι προλεταριακή καί κομμουνιστική μο­νάχα στό βαθμό πού Απελευθερώνει τις προλεταριακές καί κομμουνιστικές δυνάμεις τής παραγωγής» 33‘ «Εμείς, σάν μαρξιστές, πρέπει νά πασχίζουμε νά κατανοούμε τούς δρους τού προβλήματος τής Εξουσίας στόν παραγωγικό όργανισμό».

01 Ιδέες αύτές Εγιναν τό Αντικείμενο τής Ιδιαίτερα ίν-

47

τονης επίθεσης άπό τόν Μπορντίγκα, σαν μορφή; ρεφορμι­σμού των σταδίων (gradualism). «Λύτό;. εϊτε όνο|ΐαστεϊ ρεφορμισμός, εϊτε συνδικαλισμός, προσδιορίζεται άπό τή λα­θεμένη Αποψη ότι τό προλεταριάτο μπορεΐ να χειραφετηθεί κερδίζοντας Ιδαφος στις οικονομικές σχέσεις, τήν ίδια στιγ­μή πού ό καπιταλισμός έξακολουθεΐ να κρατά τήν πολιτική έςουσία μέσα άπό τόν έλεγχο τοϋ κράτους» 34. Ό Μπορν- τίγκα δέν είχε άδικο νά έπισημαίνει τις συνδικαλιστικέ; τά- 3ί'.ς στή σκέψη τοϋ Γκράμσι τής περιόδου έκείνης. Οί ιδέες πού αναπτύχθηκαν στίς σελίδες τοϋ Ο r d i n e N u ο­ν ο ήταν βαθιά έπηρεασμένε; τόσο άπό τόν Ντάνιελ ντέ Λεόν, τόν θεωρητικό των Wobblies 3S, δσο καί άπό τό βρε­τανικό κίνημα των shop stewards36. ’Επιπρόσθετα. 5 Γκρά|ΐσι ύποτιμοϋσε άσφαλώς τό ρόλο τοϋ κράτους, καί κατά συνέπεια δέν είχε κατανοήσει τό ρόλο τοϋ επαναστατι­κού κόμματος στήν όργάνωση τής κατάληψης τής εξουσίας. Ταυτόχρονα δμως, είναι παράδοξο ό Μπορντίγκα, ό όποιος εκτίμησε τόσο πρώιμα τις συνέπειες τής μπολσεβίκικη; έπα- νάστασης καί συνειδητοποίησε, δυό χρόνια πριν άπό τόν Γκράμσι, τήν ανάγκη τής όργανωτικής ρήξης |ii τό σοσια­λισμό τής Δεύτερης Διεθνούς, νά κατανόησε τόσο λίγο καί τήν άνάγκη ιδεολογικής έπίσης ρήξης μέ τόν ίδιο σοσια­λισμό τής Δεύτερης Διεθνοϋς καί νά συνέχισε νά συμμερίζε­ται τήν αύστηρά μηχανιστική της άντίληψη γιά τή σχέση ανάμεσα στό κόμμα καί στίς μάζες.

Ή μεγάλη άρετή τής όμάδας τοϋ Ο r d i n e N u ο­ν ο ήταν δτι κατανόησε τό ρόλο τών μαζών καί τήν αυ­θόρμητη δράση τους μέσα στήν έπαναστατική διαδικασία. Κατά περίεργο τρόπο, καί έχοντας κατά νοϋ τήν κατηγορία τοϋ «βολονταρισμού», πού τόσο συχνά θά τούς τήν Ιριχναν τά χρόνια αύτά, ήταν οί μόνοι Ιταλοί μαρξιστές πού έπιχεί ρησαν νά θέσουν τό πρόβλημα τής έπανάστασης μέ μή βο- λονταρισακούς δρους. Ό Γκράμσι έγραφε τό Νοέμβρη τοϋ 1919: «’Ακόμη κι άν μιά έπαναστατική μειοψηφία κατά- φερνε νά καταλάβει βίαια τήν έξουσία, ή μειοψηφία αύτή θά κατέρρεε τήν έπομένη άπό τήν άντεπίθεση τών μισθο­φορικών δυνάμεων τοϋ καπιταλισμού... ή κομουνιστική έ·

48

πανάσταση είναι άναγκαιότητα στην ’Ιταλία περισσότερο για διεθνείς λόγους, παρά για λόγους σύμφυτους στή διαδι­κασία. άνάπτυξης τοϋ έθνικοϋ παραγωγικού μηχανισ|ΐού... ή έπανάσταση βρίσκει τις πλατιές λαϊκές μάζες τής ’Ιταλίας ακόμη άμορφες καί κατακερματισμένες...» 37. Κατά την ά­ποψη του Γκράμσι, ή έπανάσταση δέ μπορούσε να πετύχει τή συγκατάθεση τής πλειοψηφίας. καί κατά συνέπε'α να υπερνικήσει οριστικά τήν έξουσία τοϋ καπιταλιστικού κρά τους, παρά |ΐόνο μέσα άπό τή δημιουργία ικανών όργανι- σμών να ένοποιοΰν τις μάζες καί να διοχετεύουν τόν αύθορ- μητισμό τους.

Ωστόσο, δέν ήταν παρά την άνοιξη τοϋ 1920, στις πα­ραμονές τής μεγάλης άπεργίας τών μεταλλουργών τοϋ Του οίνο, ~ού άρχισε δ Γκράμσι να θέτει όρθα τή σχέση άνά- μεσα στούς μαζικούς θεσμούς καί στό έπαναστατικό κόμμα "Εγραψε τότε ένα άρθρο — πού έμελλε, πρός φρίκη τών άν- τιπροσώπων τοϋ ΣΚΙ, να χαρακτηρισθει άπό τόν Λένιν δτι «είναι δλότελα σύμφωνο μέ τις βασικές άρχές τής Τρίτης Διεθνοϋς>— 36 μέ τίτλο «Για τήν ’Ανανέωση τοΰ Σοσιαλι­στικού Κόμματος», στό δποιο έλεγε: «'II ύπαρξη ένός συνε­κτικού καί ισχυρά πειθαρχημένου Κομμουνιστικού Κόμμα τος, πού διαμέσου τών Εργοστασιακών, συνδικαλιστικών καί συνεργατικών πυρήνων, θά μπορεΐ να συντονίζει καί να συγ­κεντρώνει μέσα στή δίκιά του έκτελεστική έπιτροπή δλό- κληρη τήν έπαναστατική δραστηριότητα τοΰ προλεταριάτου, ένα τέτοιο κόμμα άποτελει τή βασική καί άναγκαία προ Οπόθεση προκειμένσυ ν’ άποτολμήσουμε όποιοδήποτε σοβιε­τικό πείραμα» 39. Τήν έποχή δμως έκείνη, δπως θ’ άνα- γνώριζε τά έπόμενα χρόνια δ Γκράμσι κάνοντας σκληρή αυτοκριτική, τό καθήκον τοΰ έθνικού συντονισμού τής έπα- ναστατικής δραστηριότητας τού προλεταριάτου άναλήφθηκε πολύ άργά. Ή άπριλιάτικη άπεργία τών |μεταλλουργών 6 πήρξε στήν πραγματικότητα τό άποκορύφωμα τής έπανα- στατικής μαζικής πάλης τών μεταπολε|ΐικών χρόνων' καί δέν ήταν παρά jjlóvo μετά άπό τήν ήττα της, πού ή δμάδα τοϋ O r d i n e N u o v o έπιχείρησε νά παραμερίσει τις θεωρητικές της διαφωνίες μέ τόν Μπορντίγκα γιά να

πάρει μέρος στή διαδικασία δημιουργίας τοϋ ’Ιταλικού Κομ­μουνιστικά) Κόμματος. Δέν ήταν παρά μόνο μετά άπό τήν ήττα τών έργοστασιακών καταλήψεων, δηλ. μετά άπό τον οριστικό τερματισμό τής περιόδου τής μεταπολεμικής Ιπχ- ναστατικής άνόδου, πού συγκροτήθηκε στήν πραγμχτικότϊ,- τα τό Κόμμα - κάτω άπό τούς δρους του Μπορντίγκα.

Τήν άπριλιάτικη άπεργία τήν προκαλέσαν τ’ άφεντ κά. Ό στόχος τους ήταν, απερίφραστα, να θέσουν τέρμα στή «δυαδική έξουσία» στα έργοστάσια, δηλ. να συντρίψουν ή νά ευνουχίσουν τις έ σ ω τ ε ρ ; κ έ ς ε π ί τ ρ ο π έ : . Ή έπιτυχία τους, παρά τή μηνιάτικη άπεργία τών |ΐεταλ- λουργών, τή δεκαήμερη γενική άπεργία ολόκληρου του Του ρίνου καί τής έπαρχία; του ΙΙεδεμόντιου, καί τήν όργάνω- ση ένό: σοβιέτ τής πόλης, πού τό ύπεράσπιζαν ένοπλοι :ρ γάτες, δέν όφειλόταν μονάχα στήν τεράστια στρατιωτική δύναμη πού συγκεντρώθηκε στήν πόλη — «ένας στρατό; α­στυνομίας... κανόνια καί πολυβόλα σ’ δλα τα στρατηγικά ση­μεία» δπως τή χαρακτήρισε ό Γκράμσι— άλλα καί -τήν άποτυχία τών συντρόφων του Τουρίνο νά έξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη τοϋ κόμματος ή τών συνδικάτων σέ έθνικό επί­πεδο, καί να προσεγγίσουν τούς έργάτες έξι» άπό τό ΙΙεοε- μόντιο. Ή άποτυχία τους νά όργανωθοΟν νωρίτερα σέ έθνι- κή κλί',ιακα στρέφονταν το')ρα ένάντιά τους- καί τό Τουρίνο άπόμεινε μονάχο. Τό A v a n t i ! άρνήθηκε να δημο­σιεύσει τό μανιφέστο πού Ιβγαλε τό τουρινέζικο τμήμα τοϋ κόμματος, τό όποιο ζητοΟσε τήν άλληλεγγύη τών έργατών τής ύπόλοιπης χώρας. Τό έκτελεστικό τοΟ κόμματος μετέ­φερε, στή διάρκεια τής άπεργίας, τή σύνοδο τσΟ ’Εθνικού Συμβουλίου του άπό τό Τουρίνο στό Μιλάνο. Ot έκκλήσεις τοΟ O r d i n e N u o v o γιά τήν έπείγουσα συζήτη­ση τοϋ ζητήματος τής έξέγερσης άγνοήθηκαν. Καί μολονότι τό άποτέλεσμα τής άπεργίας — ό συμβιβασμός πού περιόρι­ζε τήν έξουσία τών έ σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν έ π ι τ ρ ο­π ώ ν — δέν ίδώθηκε άμέσως στό Τουρίνο σάν άποφα- σιστικό σημείο καμπής, άποτέλεσε ώστόσο τή στιγμή άνα- κοπής τής προλεταριακής άνόδου στή μεταπολεμική περί­οδο.

50

Tò καλοκαίρι τοϋ 1920 υπήρξε κρίσιμη περίοδος για την όμάδα τοβ O r d i n e N u o v o . Tò Μάη ό Μπορντίγκα, ό όποϊος είχε αρχίσει άπό τό προηγούμενο φθινόπωρο να δργανώνει μια Εθνική κομμουνιστική φράξια, συγκάλεσε στη Φλωρεντία σύνοδο τών διάφορων αριστερών δμάδων, πού ύπήρχαν μέσα στούς κόλπους τοΟ Σοσιαλιστι­κό0 Κόμματος. Ή φράξια του άποκλήθηκε φράξια τών «Ο­παδών τής άποχής» (abstentionist), καί είχε ήδη κάνει τήν πολιτική τής άποχής άπό τις έκλογές το βασικό διαφο- ροποιητικό χαρακτηριστικό τών θέσεών της. Ή Τρίτη Διε­θνής, πού συνιστοΟσε τή συγκράτηση, Επειδή Ελπιζε πώς οί κομμουνιστές θα κατακτούσαν τήν πλειοψηφία ¡ιέσα στό ΣΚΙ. Εστειλε άντιπρόσωπο’ ό Γκράμσι παρευρέθηκε σαν παρατη­ρητής, καί πρότεινε, γιά λογαριασμό τών τουρινίζων συν­τρόφων, οί όποιοι δέν ήταν ακόμη |ΐέλη τή; φράξιας τών όπαδών τής άποχής τοΟ Μπορντίγκα, να συγκροτηθεί εθνι­κή κομμουνιστική φράξια πάνω σέ μια πλατφόρμα μή - άπο­χής, εύθυγραμμιζόμενος μέ τΙς συστάσεις τή; Κομιντέρν. Ή πρόταση τούτη άπορρίφθηκε, καί δ Γκράμσι Επέστρεψε στό Τουρίνο άπομονωμένος. Τούς μήνες αυτού; χάθηκε ή Ενό- τητα τοΟ O r d i n e N u o v o . Ή διαφωνία τοϋ Τάσκα άπέναντι σ’ όλόκληρη τή θεματολογία τών έργοστα- σιακών συμβουλίων, δπως τήν έπεξεργάσθηκε ό Γκράμσι, βγήκε στήν Επιφάνεια, καί ύποστηριξε τήν Επάνοδο στί; παραδοσιακές Εργατικές δργανώσεις. Ό Τερατσίνι καί ό Τολιάτι προσέγγιζαν τούς μαξιμαλιστές, πού δέσποζαν στό τουρινέζικο τμήμα τοΟ ΣΚΙ, καί ό πρώτος Εξελέγη στήν κομματική καθοδήγηση μέ «κοπτάτσια»' δέν άκολούθησαν τόν Γκράμσι στίς κινήσεις του πρό; τόν Μπορντίγκα, άλλα συγκρότησαν τή δίκιά τους φράξια τών όπαδών τής «συμ­μετοχής στις έκλογές» σάν άντίπαλη στούς δπαδούς τή; «άποχής άπό τις έκλογές». Ό Γκράμσι πέρασε τούς Επόμε­νους μήνες προωθώντας τις όμάδες κομμουνιστικής διαπαι­δαγώγησης ατά έργοστάσια' άργότερα χαρακτήρισε τόν Το­λιάτι καί τόν Τερατσίνι δτι είχαν «έπανασυνδεθεϊ μέ τόν Τάσκα» τήν περίοδο αύτή. Tò O r d i n e N u o v o ,

51

μετά άπό τή στιγμή τής κρίσης τού ’Απρίλη δέν ήταν πιά ίκανό νά όργανώνεται σέ έθνικό έπίπεδο δπως πρώτα.

Τόν Ιούλη τοΟ 1920, ή Κομιντέρν συγκάλεσε τό Δεύ­τερο Συνέδριό της. Τό φάσμα τών Ιταλών άντιπροσώποιν έκτείνονταν άπό τόν Μπορντίγκα ίσαμε τό ρεφορμιστή συν­δικαλιστή ήγέτη ντ’ Άραγκόνα’ δλοι τους γίναν δεκτοί μέ θερμότητα, είδικότερα 6 Σεράτι, πού γνώριζε τόν Λένιν άπό τό Συνέδριο τοϋ Τσίμερβαλντ. 'Ωστόσο, παρά τις αυταπά­τες πού άναμφίβολα τρέφονταν για τόν έπαναστατικό χαρα­κτήρα του ΣΚΙ — αύταπάτες που θα διατηρούνταν γιά τρία τουλάχιστον άκόμη χρόνια, καί οί όποιες θα άποτελούσαν τή σημαντική αίτια για τή μακρόχρονη άντίσταση τού ΚΚ1 άπέναντι στήν πολιτική τού Ενιαίου Μετώπου — άρχισαν ήδη ν’ άκούγονται έπικρίσεις για τήν άπροθυμία τού Σερά­τι νά άποπέμψει τούς ρεφορμιστές. Οί Ιταλοί άντιπρόσωπο- Ιμαθαν μέ έκπληξη καί κατάπληξη δτι δ Λένιν ένέκρινε τίς θέσεις τοϋ O r d i n e N u o v o . Οί δυό κύριες προγραμματικές βάσεις τοϋ Συνεδρίου ύπήρξαν οί 21 δροι— πού δέ θά γίνονταν άποδεκτοί άπό τόν Σεράτι — καί 5 «’Α ρ ι σ τ ε ρ ι σ μ ό ς , Π α ι δ ι κ ή ’Α ρ ρ ώ σ τ ι α τ ο ϋ Κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ο ύ » τοϋ Λένιν — πού κατευ- θυνόταν, μεταξύ άλλων, κι ένάντια στόν Μπορντίγκα. θά ’ταν δμως πέρα γιά πέρα λαθεμένο να παρουσιάσουμε τί; «δεξιές» καί «άριστερές» άποκλίσεις στό ίδιο έπίπεδο. Τό Συνέδριο συγκαλοϋνταν σέ μια στιγμή τεράστιας πεποίθησης για τίς έπαναστατικές προοπτικές. Ή δποστήριξη στή Δι­εθνή μεγάλωνε μέ τεράστια ταχύτητα. Ό Κόκκινος Στρα­τός προχωροϋσε πρός τή Βαρσοβία. Ή άμεσότητα τοϋ κα­θήκοντος να κάνουν τήν έπανάσταση ήταν έκείνο πού Ικανί τόσο άπαραίτητη τήν έκδίωξη τών ρεφορμιστών καί τή σφυ- ρηλάτηση κομμουνιστικών κομμάτων πού ν’ άνταποκρίνονται στό καθήκον αύτό. Ό δεξιός όπορτουνισμός ήταν δ έχθρός— δ άριστερισμός δέν ήταν παρά μια παιδική άρρώστια πού θά γιατρευόταν μέ τόν καιρό. Ό Μπορντίγκα, μετά άπό τήν άπόφαση τοϋ Συνεδρίου, έγκατέλειψε τήν πολιτική τής άποχής άπό τίς έκλογές- δ Σεράτι, ωστόσο, ύπήρξε άκαμπτος στήν άρνησή του ν’ άλλάξει τ’ δνομα τοϋ ΣΚΙ ή νά έκδιώ-

52

ςει τούς ρεφορμιστές. 'Ο Μπορντίγκα εφυγε Από τό Συνέ­δριο Αποφασισμένος δχι μόνο νά δημιουργήσει τό ΚΚΙ ίσο τό δυνατό συντομότερα, άλλα καί ν’ Αποκλείσει Απ’ αύτό κάθε «κεντριστή». Τό πραγματικό χάσμα Ανάμεσα σ’ αυτόν καί στή Διεθνή δέν βρισκόταν στό σχετικά ασήμαντο ζήτη­μα (μέ δοσμένες τις έπαναστατικές προοπτικές τής περιό­δου) τής πολιτικής τής Αποχής Από τις έκλογές, :./.λ->. στο ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα, για τό άν ήταν ά ?7γκαΐο να κατακτηθεί ή πλειοψηφία τής έργατικής τάξης. Ή θέση του Μπορντίγκα ήταν τότε, καί πάντοτε παρέμεινε. πέρα για πέρα άκαμπτη' τό κόμμα επρεπε νά ’ναι καθαρό και σκλη ρό, καί άν Ακολουθούσε τήν όρθή πολιτική, τότε ή μάζα τή; έργατικής τάξης θ’ Ακολουθούσε φυσικά τήν καθοδήγησή του. Ή Ιδέα τής προσπάθειας να κατακτηθεί ή πλειοψηφία τού ΣΚΙ δέν τόν ένδιέφερε καθόλου, μιά καί ήταν ήδη πει­σμένο; για τόν άμετάκλητο «κεντρισμό» του. ’ \ π ’ τήν άλλη μεριά, ήταν έξίσου Αντίθετο; στα μαζικά κινήματα, όπως έ- κεϊνο των έργοστασιακών συμβουλίων τού Τουρίνο. τά όποια οέν έλέγχονταν άμεσα Από τό κόμμα. Σέ τελευταία ανάλυ­ση, ή γραμμή του κατέληγε σέ πλήρη σχεδόν «κινητοποίηση (ϊπιπιούίΐίβπι).

'Ωστόσο, ή ύπεροχή τοΰ Μπορντίγκα μέσα ατού; κομ­μουνιστές τού ΣΚΙ υπήρξε καθολική. ΤΗταν ό π·.ό αδιάλ­λακτο; Από τούς Αριστερούς ήγέτε;, καί σέ μεγάλο βαθμό ό πρώτος πού θά όργάνωνε τήν ’Αριστερά σέ εθνικό έπίπε- οο. 'Ολη ή ’Αριστερά συμμεριζόταν τόν αδιάλλακτο άντι- κεντρισμό του καί είδικότερα ή όργάνωση τή; νεολαία;. πού δέν μπορούσε πια ν’ Ανέχεται τό ΣΚΙ, ώστε στάθηκ: Αδύ­νατο νά τήν έμποδίσουν νά δημιουργήσει Από μόνη τη;, τόν Αύγουστο τοΰ 1920, Ινα αύτόνομο τμή;·.α κομμουνιστι­κής νεολαία;. Ό Γκράμσι καθυστέρησε τόσο πολύ νά τρα­βήξει ίσαμε τις τελικές συνέπειες τή διαφωνία του μέ τι; άλλες πλευρές τής καθοδήγηση; τού Μπορντίγκα, έπειδή Α­κριβώς ό άντικεντρισμός του ήταν τό ϊδιο Αδιάλλακτο; μέ τοϋ Μπορντίγκα. Πράγματι, ποτέ του δέν Απομακρύνθηκε ξεκάθαρα άπό τή θέση τοΰ Μπορντίγκα γιά τή στρατηγική τού Ενιαίου Μετώπου, τουλάχιστον ιιέχρι τή σύλληψή του.

53

καί τότε μόνο μερικά. 'Ωστόσο, ύπήρχαν άσφαλώς διαφορές μέ τόν Μπορντίγκα άπό τΙς άπαρχές. Γιατί, ό Γκράμσι θά Ιλεγε (τό 1923) για τόν τρόπο μέ τόν όποιο συγκροτήθηκε τό ΚΚΙ, δηλ. γιά τήν άποτυχία νά κερδηθεΐ ή πλειοψηφία των σοσιαλιστών έργατών στό νέο κόμμα, πώς έπρόκειτο «α­ναμφίβολα για τό μεγαλύτερο θρία|ΐβο τής αντίδρασης»: γνώμη ~ού δέν συμμερίζονταν ό Μπορντίγκα. Ό πως καί να ’ναι, τό καλοκαίρι αυτό τοΟ 1920, ήταν ή στιγμή που τό O r d i n e N u o v o ?χασε την ένότητά του καί, πρός στιγμή, τήν αίσθηση τής καθοδήγησης, καί δπου ή ύπερο- χή του Μπορντίγκα μέσα ατού ίταλού; κομουνιστές σταθε­ρό ποιήθηκε αποφασιστικά.

Τό Σεπτέμβρη του 1920. καθώς οί ίταλοί άντιπρόσω- πο: έπέστρεφαν άπό τό Συνέδριο τής Κομιντέρν. ξέσπασε στο Μιλάνο ή κατάληψη των έργοστασίων, καί απλώθηκε γρήγορα σ’ ολόκληρη τή χώρα. “Οπως θα τόνιζε στη συ­νέχεια ό Γκράμσι, ή άντιπαράθεση τούτη Ιπιλέχθηκε άπό τ’ άφεντ·.κά, οσοοήποτε εντυπωσιακή κι αν ήταν ή προλε­ταριακή άπάντηση. ’Απέναντι στην άπειλή τού λοκάουτ. οί έργάτεc τών Ιγκαταστάσειον τή; Po|véo κατέλαβαν τό έρ- γοστάσ'.ο. Τα συνδικάτα ένθάρρυναν τό άπλω|ΐα τής τακτι­κή; τούτη; στα άλλα έργοστάσια, σαν άμυντική κίνηση στή βιομηχανική πάλη. Σύντομα δμως, τό κίνη|ΐα πήρε διαστά­σεις καί χαρακτήρα πού ξεπέρασαν κατά πολύ όλονών τί. προσδοκίε:, καί προπαντός τών συνδικάτων. Ή ταν τώρα ή στιγμή πού Ικδηλωνόταν ή πραγματική έπίδραση τών Ιδεών καί τής προπαγάνδας του O r d i n e N u o v o . Ε ρ ­γοστασιακά συμβούλια ξεπηδοΟσαν παντού. δχι μόνο στό Τουρίνο. καί δχι μόνο στή μηχανουργική βιομηχανία. Σε πολλά μέρη. καί ιδιαίτερα στό Τουρίνο, ή παραγωγή συνε­χιζόταν. "Οπου ήταν μπορετό, οί έργάτε: Ιξόπλιζαν τα έρ γοστάσια. αναμένοντας τό κτύπημα άπό τό κράτος. Μολο­νότι δμως τό κίνημα ήταν άσύγκριτα τό μεγαλύτερο σέ κλί- |ΐακα άπ’ δλους τούς έργατικούς άγώνες τής έπαναστατικής αύτής περιόδου στήν ’Ιταλία, ό συσχετισμός βάρυνε πολύ σέ βάρος τών έργατών. Τά συνδικάτα άναζητοϋσαν άπό τήν άρ- χή ¡uà συμβιβαστική λύση. Ό ταν. για τακτικούς λόγους.

54

οί ρεφορμιστές συνδικαλιστές ήγέτες προκάλεσαν τήν καθο­δήγηση τού ΣΚΙ vi πραγματοποιήσει τήν έπαναστατική του φρασεολογία, προτείνοντας τις παραιτήσεις τους &ν έπιθυ- ι ιού σε τό ΣΚΙ ν’ άναλάβει τήν καθοδήγηση τών συνδικά­των ά|ΐεσα καί να διοργανώσει τήν έξέγερση. ο{ ήγέτες τού ΣΚΙ άρνήθηκαν άμέσο)ς. Καί ot ίδιοι έπίσης άγωνιοϋσαν να δρουν διέξοδο στήν κατάσταση, ή όποία ήταν έξω άπο -όν έλεγχό τους. Ρώτησαν τους άντιπροσώπους του Τουρίνο (στούς όποιους περιλαμβάνονταν δ Τερατσίνι, καθώς έπίσης καί οί ¡ιαΕιμαλιστές, οί δποίοι θά έντάσσονταν στό ΚΚΙ στό ιδρυτικό συνέδριο τού Λιβόρνο, δπως ό Τζενάρι) άν τό του- ρινέζικ© προλεταριάτο ήταν διατεθειμένο ν’ άναλάβει τήν καθοδήγηση σέ μια έπαναστατική άπόπειρα για τήν έξου- σία. Οί αντιπρόσωποι δμως τοϋ Τουρίνο, τελείο)ς Ανεξάρ­τητα άπό τις ύποψίες τους — άπόλυτα δικαιολογημένες παίρνοντας ύπόψη τά γεγονότα του ’Απρίλη — δτ·. τούς άπονεμόταν δ ρόλος τοϋ θυσιαστήριου άμνοΰ, γνώριζαν πολύ καλά δτι τα δπλα, δσο καί ή στρατιωτική προπαρασκευή ακόμη καί τών έργατών τής « II ετρούπολης» τής ’Ιταλίας ήταν πέρα για πέρα ανεπαρκή για μια τέτοια έπιχείρηση. Tò O r d i n e N u o v o μπορεί να Ιριξε μια Ι δ έ α πού είχε διεγείρει τή φαντασία τών μαζών οί άδιάλλακτοι καί ή φράξια τών δπαδών τής άποχής τοϋ Μπορντίγκα μπο­ρεί να καθόρισαν |uà σ τ ά σ η πού άπέρριπτε κάθε συμ­βιβασμό- δμως, οΰτε κ·. αυτές άκόμη οί δυνάμεις — κι άκό- μη λιγότερο οί μαζικές όργανώσεις, τό Κόμμα καί τά συν όικάτα— δέν είχαν κάνει καμιά σοβαρή προσπάθεια για να οργανώσουν σέ έθνική κλίμακα τό προλεταριάτο για τήν έπαναστατική Ιφοδο ένάντια στό καπιταλιστικό κράτος. "Ο.τι Ιπρεπε νά κάνει δ Τζιολίτι, πού είχε ξαναγίνει τόν Ιούντ; πρωθυπουργός, ήταν νά περιορίσει τά πιό Ασυγκρά­

τητα άφεντικά, πού θά θέλαν νά σταλούν στρατεύματα — μια ένέργεια πού θά μπορούσε νά προκαλέσει άκριβώς τήν τε­ράστια μαζική άντίδραση, πού μόνο αυτή θά ίφτανε για να ■/.λ'.|ΐακώσει τήν άντιπαράθεση στό έπίπεδο τής πάλης για τήν κρατική έξουσία — καί νά περιμένει ίσαμε να διαπιστώ­σουν έντελώς οί έργάτες πώς ή έπαναστατική φρασεολογία

56

τών ήγετών τους δέν ήταν παρά μόνο κενή ρητορεία, -τή συνέχεια δέν όπήρχε καμιά δυσκολία να καταλήξουν σέ συμ­βιβασμό, μέσα άπό τήν προσφορά τής βιομηχανικής συνδια- χείρισης, ή δποία θά έπαναλαμβανόταν μέ τήν ίδια έπιτυ- χία άπό 2ναν άλλο άπειλούμενο άστό πολιτικό, σαράντα ο­χτώ χρόνια άργότερα στή Γαλλία. ’Ακόμη καί ό ορο; -συμ­μετοχή», που τόσο έπιδέξια χρησιμοποίησε τό 19(̂ 8 ό Ντέ Γκώλ, χρησιμοποιήθηκε πριν άπ’ αυτόν άπό τόν ¿Γζιολίτ·., μολονότι 6 δεύτερος μιλούσε Ιπίσης καί γιά «συνδικαλιστικό έλεγχο». "Οπως καί ν ά ’ναι, τό δόλωμα ήταν αρκετό γιά τή ρεφορμιστική καθοδήγηση τής ΓΣΕ, πού δέν περΐμενε παρά να πιαστεί’ 6 συμβιβασμός έπιτεύχθηκε, καί οί εργοστασια­κές καταλήψεις ματαιώθηκαν. Ή όμάδα τού O r d i n e N u o v o , πού ή θεματολογία της είχε μεταφραστ:· σέ έπαναστατική πρακτική άπό τήν έργατική τάξη δλη; τής ’Ιταλίας, ήταν έξολοκλήρου ανίσχυρη στο εθνικό καί οργα­νωτικό έπίπεδο’ τά ζητήματα άποφασίσθηκαν ανάμεσα -τον Τζιολίτι καί στή ΓΣΕ, καί ή έπαναστατική φάση τη; μετα­πολεμικής ’Ιταλίας έκλεινε οριστικά.

"Ομως, παρά τήν έπιτυχία τοϋ Τζιολίτι, τ’ αφεντικά δέν είχαν καμιά διάθεση νά ικανοποιηθούν μέ τό συμβιβασμό πού’χε πετύχει. Πολλά άπ’ αύτά έβλεπαν τόν πλασματικό «έλεγχο», πού προετοιμαζόταν νά προσφέρει στά συνδικάτα, σάν θανάσιμο κίνδυνο στήν έξουσία τους. Τό φθινόπωρο τού1920 ήταν πού τά φασιστικά άποσπάσματα άρχισαν νά κά­νουν έπιδρομ^ς γιά λογαριασμό των γαιοκτη|ΐόνων τή; Βό­ρειας καί τής Κεντρικής ’Ιταλίας, δχι |ΐόνο ένάντια στί; σοσιαλιστικές καί Καθολικές άγροτικές ένώσει;. άλλκ κι ένάντια στους έλεγχόμενους άπό τούς σοσιαλιστές δήμους, δπως στήν Μπολόνια, καθώς κι ένάντια στί: σοσιαλιστικέ; έφημερίδες, δπως στήν ήμερήσια I I L a v o r a t o r e τής Τεργέστης. Καί ήταν άκριβώς στή διάρκεια αυτή; τή: περιόδου, πού μιά σειρά βιομηχάνων άρχισε νά χρηματο­δοτεί γεναιόδωρα τις όργανώσεις τού Μουσολίνι. Κατά πά­σα πιθανότητα, καί ό Τζιολίτι έπίσης χρηματοδοτούσε τήν περίοδο αύτή τούς φασίστες. "Οπως καί νά ’ναι. ό Mr.ovó- μι 40, ό πρώην σοσιαλιστής Υπουργός Π ολέμου τού Τζι-

ολίτι, άπέστειλε τόν Όκτώβρη του 1920 μια έγκύκλ;ο, πα­ρακινώντας ένεργά τούς Αποστρατευμένους Αξιωματικού; να εντάσσονται στα f a s c i 41. Καί όλόκληρη ή πρώιμη έ- ξέλιξη τοΰ φασισμού, άπό τό περιθωριακό φαινόμενο τού 1919 στό μαζικό φαινόμενο τού 1920, ένισχύθηκε άπό τη σημαντική κρατική συνενοχή.

Στήν ίδια περίοδο, ή κομουνιστική φράξια μέσα στού; κόλπους τοΰ ΣΚΙ πήρε δημόσια μορφή, καί προετοιμάζον­ταν για τήν ’Εθνική Συνδιάσκεψη τού κόμματος, πού Ιγινε τό Γενάρη του 1921 στό Λιβόρνο. Σ’ όλόκληρη τή /ώρα συγκροτούνταν κομμουνιστικά τμήματα. Ή αποτυχία τή; κατάληψης τών έργοστασίων είχε άποδείξει δ,τι έλεγαν έοώ καί μήνες οί κομμουνιστές, δτι δηλ. οί κεντρίστε; ήγετε; τοϋ ΣΚΙ ήταν άνίκανοι να κάνουν τήν έπανάσταση" Ικανέ πραγματικά έπιτακτικέ; τί; συστάσεις πσύ περιέχονταν στού; 21 δρους τής Διεθνούς. Έ Διεθνής φαίνεται νά ’χει πιστέ­ψει, στη διάρκεια τής περιόδου αύτής, πώς οί κομμουνιστέ; θα κατακτούσαν την πλειοψηφία τοΰ ΣΚΙ’ ό Γκράμσ: μπο- ρεΐ να συμμερίσθηκε τήν αυταπάτη αυτή. δεν συμι,ιερίζον- ταν δμως τήν περιορισμένη άποψη τής Διεθνούς για τού: στόχους πού έπρεπε νά έπιδιώξουν άπέναντι στού: κεντρι- στέ; ήγέτε;. Γιατί, Ινώ ή Διεθνής ένδιαφερόταν ¡ιονάχα για vi έξασφαλίσει τήν άποδοχή τής πειθαρχία: της καί τών 21 δρων, ό Γκράμσι, δπως κι ό Μπορντίγκα, έπιδίωκαν τήν έμφατική άπόρριψη ολόκληρου τού παρελθόντος τοΰ i ταλικοΰ σοσιαλισμού — θεωρούμενου σαν υπεύθυνου γ·.α τί: ήττες τών δυό τελευταίων χρόνων. Ό Τολιάτι θα περ'.έγρα- φε τήν Ενταση τής άπόρριψης τούτης μέ τα παρακάτο) λό­για: «Ή διάσπαση τοΰ Λιβόρνο ήταν, βασικά καί κυρίαρχέ, μια πράξη πάλης ένάντια στόν κεντρισμό... Καταπολεμά σαμε σφοδρά τόν Τουράτι καί τόν Μοντιλιάνι (τούς ρεφορ μιστές), καί δσο για τόν Σεράτι, τόν μισούσαμε... Τό κύριο έμπόδιο δέν ήταν οί ρεφορμιστές, μά ό μαξιμαλιστικός κεν- τρισμός». ’Επρόκειτο για μια στάση, ή όποία άποτέλεσε τήν άπαρχή τής μακρόχρονης άντίστασης τού ιταλικού κό|ΐματο; στί; κατευθύνσει; τής Κομιντέρν.

Στό μανιφέστο τής κομμουνιστική; φράξιας, πού δη;ιο-

57

σιεύθηκε στις 15 Όκτώβρη 1920 στό Μιλάνο, πέρα από τί; ύπογραφές του Μπορντίγκα, τοΰ Γκράμσι, τοϋ Τερατσίνι καί άλλων, ή ύπεροχή τοϋ Μπορντίγκα ήταν φανερή. 'Ο­λόκληρη ή θεματολογία του O r d i n e N u o v o ά- πουσίαζε, καθώς έπίση; καί κάθε άναφορά για τή σχέση ανάμεσα στό κόμιζα καί στί; μάζε;, για τή σοβιετική δημο­κρατία. για τήν όργάνωση μέσα στά έργοστάσια. κλπ. Το­νιζόταν ή πειθαρχία καί δ συγκεντρωτισμό;, καθώ; καί ή καθαρότητα τών άρχών. Υπήρχαν άναμφίβολα διάφορέ; προσανατολισμού μέσα στα διάφορα κομμάτια τοΰ μελλοντι- ν.οϋ ΚΚΙ. Τελείω; ξέχωρα άπό τί; ϊδέε_ πού αναπτύχθηκαν στό O r d i n e N u o v o , τί; όποίε: δ Γκράμσι δεν ν.γ άσφαλώ; έγκαταλείψει άδιάκριτα δπω; θα ίδειχναν τά επακόλουθα γεγονότα, ύπήρχε μια σαφή; διαφορά προσανα­τολισμού σχετικά |ii τί; συνολικέ; πολιτικέ; προοπτικέ:. Ένώ δ Μπορντίγκα αγνοούσε τή σημασία τού φασισμού, κιστεύοντα; πώ; ήταν πιό πιθανό να υιοθετήσει ή κυρίαρχη τάξη τή σοσιαλιστική «διέξοδο», δ Γκράμσι είχε γράψει άπό Λν ’Απρίλη τοΰ 1920. πώ; οί δυδ δυνατότητε; ήταν ειτ= ϊ, μαύρη αντίδραση είτε ή προλεταριακή έπανάσταση (πα­ρόλο πού κι αυτός θα ταλαντευόταν ·ιέ τήν άποψη τούτη τά έπερχόμενα χρόνια, καί συχνά θά μιλούσε για τήν πιθανό­τητα μιας σοσιαλδημοκρατικής διεξόδου). Καί οί δυό του; ομως, συμμερίζονταν τήν πεποίθηση πώς ή έπανάσταση *- Εακολουθοΰσε άκόμη νά βρίσκεται στήν άμεση ήμερήσια διά­ταξη- καί δ Γκράμσι έπίσης ήταν τότε πεισμένος, πώς δ μό­νος δυνατός τρόπος γιά νά δημιουργηθεί τό κομμουνιστικό ν.όμ;ια ήταν μέ τούς δρους τοϋ Μπορντίγκα.

'Οπως καί νά ’ναι, οί κομμουνιστές άντιπρόσωπο; πή­γαν στό Αιβόρνο μέ 58.783 ψήφους, ίναντι τών 98.028 τοΰ Κέντρου καί 14.695 τών ρεφορμιστών. Ό πρώτο; κομιιου νιστής που μίλησε, ό Σεκοντίνο Τρανκουίλι (στή συνέχεια γνωστός σάν Ίνιάτσο Σιλόνε)42, έκδότη; τής έφημερίδα; τή; νεολαίας, ζήτησε άπό τού; κομμουνιστε; άντιπροσώπου; να «κάψουν τό ομοίωμα τής ένότητας». ’Εγκατέλειψαν τή συνδιάσκεψη τραγουδώντας τή Δ ι ε θ ν ή , καί συγκά- λεσαν τό δικό τους ιδρυτικό συνέδριο σε γειτονική αΕθουσχ.

58

Ή Κεντρική ’Επιτροπή πού έκλέχθηκε, είχε μέλη έξη ό παδους τής άποχής, δυό τοϋ O r d i n e N u o v o (τόν Γκράμσι καί τόν Τερατσίνι) καί έφτά πρώην μαξιμα- λ'.στές’ 6 Μπορντίγκα δμως ήταν, στην πραγματικότητα, περισσότερο κυρίαρχος άπ’ δσο ύποδηλώνουν οί άριθμοί αυ­τοί, μιά καί κέρδισε γρήγορα ολόκληρη τήν ΚΕ στις άπό· ψε'.ς του. μέ τή μοναδική έπιμέρους έξαίρεση του Γκράμσ:, πού άπομονώθηκε Ιτσι τελείως, θα περνούσαν τρία χρόνια για να αποκτήσει τήν πολιτική έμπιστοσύνη καί vi έδραιώ σει τις αυτόνομες πολιτικές θέσεις, πού θά του έπ έτρεπαν vi Αμφισβητήσει τήν καθοδήγηση τοϋ νέου κόμματος άπό τόν Μπορντίγκα.

59

ΤΟ ΚΚΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΠΟΡΝΤΙΓΚΑ: 1921 - 1923

Ό Γκράμσι, τήν έποχή του Συνεδρίου τού Λιόόρνο καί τής ίδρυσης του ΚΚΙ, δέν ήταν Ακόμη τριάντα χρόνων. Είχε πίσω του λιγότερο Από τέσσερα χρόνια σοβαρής πολι­τικής δραστηριότητας. Τα τρία χρόνια πού ακολούθησαν— χρόνια που γνώρισαν τή σταθεροποίηση τη: φασιστικής έξουσίας στήν ’Ιταλία, την πτώση τής έπανάστασης σέ δι­εθνές έπίπεδο, τήν Ιναρξη τής πάλης για τήν εξουσία μ:· σα στούς κόλπους του ρωσικού κόμματος καί τήν αυξανόμε­νη ρήξη Ανάμεσα στό ιταλικό κόμμα καί στήν Τρίτη Διε­θνή — Αντιπροσωπεύουν μια περίοδο Αβεβαιότητας καί προ παντός, ορισμένες φορές, άγωνίας στήν πολιτική σταδιοδρο­μία του Γκράμσι. Μέχρι να δημοσιευθεΐ τό έργο του για τήν περίοδο μεταξύ του 1922 καί του 1926, καί μέχρι να γί­νουν περισσότερα γνωστά για τή ζωή του καί τή δράστη- ριότητά του στή Μόσχα (Μάης 1922 - Νοέμβρη: 1923) καί στή Βιέννη (Δεκέμβρης 1923 - Μάης 1924) . δέν πρόκειται να γίνει μπορετή ή Ανάπλαση στό Ακέριο τής πολιτική: του βιογραφίας τα κρίσιμα αύτά χρόνια. Ελπίζουμε πώς δταν Ιρθει ή ώρα για να γραφεί ή εισαγωγή σέ μιά Αγγλική Ιπιλογή τών πρώιμων Ιργων τοΟ Γκράμσι, θα Ιχουν καλυ­φθεί πολλά Από τά κενά πού ύπάρχουν. "Οπως και νά ’ναι, περιορίσαμε έδώ πέρα τούς στόχους μας, στό νά δώσουμε ενα έξαιρετικά σχηματικό δείγμα τών περίπλοκων ίστορι κών πλαισίων, μέσα στα όποια καταχωρήθηκε ή πολιτική δραστηριότητα τοϋ Γκράμσι σέ σχέση μέ τρεις βασικοί!): καί

60

άλληλένδετους καθοριστικούς παράγοντες: τις διεθνείς έξε- λίςεις καί τό ένιαίο μέτωπο, τις Ιταλικές έξελίξεις καί τό φχσισμό, την πάλη ένάντια στόν Μπορντίγκα καί στόν Τά- σκα μέσα στο Κόμμα.

Γιά τούς περισσότερους ιστορικούς πού γράφουν μέ τη σημερινή οπτική, ή περίοδος τής ένδεχόμενης έπανάστασης στή Δύση, σαν έπακόλουθο του Πρώτου Παγκόσμιου Πο- λέ|ΐου καί τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης, ύπήρξε σύντο­μη, ουσιαστικά μέχρι τό 1921 τό άργότερο. Δέν είναι έδώ ο χώρος για να έξετάσουμε τήν όρθότητα τής εκτίμηση; :ούτης. Εκείνο πού πρέπει ώστόσο νά τονισθεϊ, είναι πώς μέ κανένα τρόπο δέν ήταν αύτή ή άντίληψη τών κομουνιστών σ’ ολόκληρη τή διάρκεια τών πρώτων χρόνων τής δεκα­ετίας του είκοσι, παρόλα τα πισωγυρίσματα καί τις ήττες. Έ άντίληψη πώς ή προλεταριακή έπανάσταση δέν ήταν πιά στήν ήμερήσια διάταξη άποτελοΰσε τή σφραγίδα τών σο­σιαλδημοκρατών, καί τήν άπέρρ:πταν βίαια δλα τά ρεύμα­τα τής Τρίτης ΔιεθνοΟ;.

Ή άπάντηση τής Κομιντέρν σέ κείνο πού θεωρούνταν τότε σαν π ρ ό σ κ α ι ρ η πτώση του έπαναστατικοΰ κύματος ήταν. βασικά, ή πολιτική τού ένιαίου μετώπου. Ή πολιτική αύτή χαρακτήριζε, παρά τις διακυμάνσεις στην ερμηνεία. τή στρατηγική τής Κομιντέρν, τουλάχιστον ίσαμε τό 1925-26. Ή βασική της Ιδέα ήταν οί κομ;ιουνιστές. τώρα που είχαν έκδιώξει τούς ρεφορμιστές ή άποσχισθεϊ άπ’ αύτούς, νά έπιδιώξουν νά δεσμεύσουν τούς δεύτερους σέ μορ φές κοινής δράσης' |ΐόνο ?τσι θά μποροΟσαν νά κατακτήσουν τήν πλειοψηφία τής έργατικής τάξης — πού είχε βασικό συμφέρον στήν ένότητα, άνεξάρτητα άπό τό άν βρίσκονταν στήν ϊμυνα ή στήν έπίθεση. "Οπως τό Ιθετε δ Λένιν: «Ό στόχος καί ή σημασία τής τακτικής τοϋ ένιαίου μετώπου συνίσταται στό νά δδηγεϊ δλοένα καί περισσότερες μάζες τών έργατών στήν πάλη ένάντια στό κεφάλαιο, άκόμη κι άν αύτό σημαίνει νά κάνει κανείς έπανηλειμμένες προτάσεις στούς ήγέτες τής 2 καί τής 2*/2 Διεθνούς γιά νά διεξά­γουν μαζί τήν πάλη αύτή. Μόλις ή πλειοψηφία τών έργα­τών έδραιώσει τήν ταξική της. δηλ. τή σοβιετική της, καί

61

δχι τή «γενική έθνική> (δηλ. άπό κοινού μέ τήν αστική τά­ξη) έκπροσώπηση, καί συντρίψει τήν πολιτική κυριαρχία τής άστικής τάξης, τότε ή τακτική τοϋ ένιαίου μετώπου δέν μπορεΐ φυσικά ν’ άπαιτεΐ τή συνεργασία μέ κόμματα δπως οί Μενσεβίκοι καί οί Σοσιαλεπανάστες (S .R ), έπειδή αύτά Ιχουν μετατραπεΐ σέ άντιπάλους τής σοβιετική; έξουσία;»' καί πάλι: «’Αν ύπάρχουν άκόμη στή διευρυμένη σύνοδο τοϋ Έκτελεστικοϋ άνθρωποι, πού δεν έχουν κατανόησε: τό γεγο­νός δτι ή τακτική τοϋ ένιαίου μετώπου θά μά: βοηθήσει να συντρίψουμε τους ήγέτες τής 2 καί 2'/4 Διεθνούς, θά πρέ­πει νά τούς γίνουν Ιξτρα λαϊκά μαθήματα καί δμιλίε;» («Δ : α λ ε χ τ ά Έ ρ γ «>, Τομ. 42, σελ 411 καί

401) . Τό σύνθημα «προ; τι; μάζεο>. πού ρίχθηκε στό Τρί­το Παγκόσμιο Συνέδριο τό 1921, άποτελοΟσε τήν άναγνώ- ριση πώς στις περισσότερες περιπτώσεΐΰ (μέ έξαιρέσεις δ­πως ή Βουλγαρία) τά κομμουνιστικά κόμματα δέν άκολου- θοΰνταν άκόμη άπό τήν πλειοψηφία τών έργατών. καί πώ; μόνο δταν άκολουθοϋνταν θά γινόταν κατορθωτή ή ^α νά ­σταση.

Αυτή ή κατεξοχήν διαλεκτική τακτική άπα’τοϋσ* τήν άκατάπαυστη πάλη ένάντια στις άριστερές καί δεξιέ; απο­κλίσεις στήν έρμηνεία της, καί ξέφτισε τελικά στους «δε ξιούς» καί «άριστερούς» έλιγμούς τοϋ 1927 - 28 καί 1929 - 34. ’Απ’ τή μιά μεριά, μιά σειρά κομμάτων, κι άνάμεσά τους τό ΚΚΙ στάθηκαν ιδιαίτερα άπρόθυμα ν’ άποδεχθσϋν τούς μισητούς κεντριστές σάν δυνάμει συμμάχους μ’ δποια- δήποτε Ιννοια — άκόμη κι άν ό στόχος ήταν έν μέρει να τούς μειώσουν τό κϋρος. Άπέρριπταν τήν Ιδέα πώς ήταν ά- ναγκαΐο νά κατακτήσουν τήν πλειοψηφία τής έργατικής τά­ξης. Όλόκληρη ή Ιστορία τοΟ ΚΚΙ, άνά|ΐεσα στό 1921 καί στό 1924, χαρακτηριζόταν άπό μιά σειρά διαφωνιών μέ τήν Κομιντέρν, πού δλες τους έπανέρχονταν στό σημείο αύτό. Τό περισσότερο πού ήταν διατεθειμένοι ν’ άποδεχθοϋν οί Ι­ταλοί κομμουνιστές — καί στό σημείο αύτό ό Γκράμσι ή δ Τολιάτι δέν διέφεραν άπό τόν Μπορντίγκα— ήταν έκεΐνο πού όνόμαζαν ένιαίο μέτωπο «άπό τά κάτω»’ είναι δμως ό- λοφάνερο πώς τό παραπάνω Ισοδυναμοϋσε μέ τήν άπόρριψη

τής ταχτικής, μιά καί ό μόνος λόγος πού τήν αιτιολογούσε συνολικά, ήταν ή μέχρι τώρα Αδυναμία Αποκατάστασης ά ¡ιεσων σχέσεων μέ τήν πλειοψηφία τής έργατικής τάξης ή ή Αδυναμία ξεπεράσματος τών ρεφορ|«στών ή κεντριστών /',· γετών της.

Ά π’ τήν Αλλη μεριά, στα χρόνια αύτά τής επαναστα­τικής πτώσης, ΑσκοΟνταν έξαιρετικά Ισχυρές πιέσεις για νά γίνει παραδεκτό — Ιστω καί χωρίς νά ύπάρχει άναγκαστι- κά συνείδηση γ ι’ αυτό— τό ξεμάκρισμα τών ρεφορμιστών από κάθε έπαναστατικό στόχο. Ό «διαλυτικό;» αύτό; κίνδυνος Αποτελούσε πανταχοϋ παρούσα πραγματικότητα στις σκέ­ψεις τών κο)ΐμουνιστών, δπως του Μπορντίγκα ή του Γκράμ- σι, οί όποιοι ϊβλεπαν νά έναποθέτει διαρκώς ή Κομιντέρν στό ΣΚΙ δ,τι θεωρούσαν σάν άπατηλές έλπίδες, καί νά διαπραγ ματεύεται μέ τούς ήγέτες του Αμεσα, καί οί όποιο: ήταν ο: μόνοι πού είχαν πλήρη συνείδηση πώς ό κύριος ύποστηρ.χτή; τοΰ ένιαίου μετώπου μέσα στό ιταλικό κόμμα ήταν άκριβώ: ό Τάσκα, τόν όποϊο υποψιάζονταν δτι δέν συμμερίζονταν ~ο άδιάλλακτο πνεύμα τους τής ρήξης μέ ολόκληρη τήν παρά­δοση τοΰ ιταλικού σοσιαλισμού. Γιά παράδειγμα, ό Τολιά- τι Ικφρασε τέτοιους φόβους, δταν, στή σύνοδο τοϋ 1923 τή: Κεντρικής ’Επιτροπής, άναφέρθηκε στις δδηγίες τή; Κο- μιντέρν ν’ Ακολουθήσουν πολιτική συγχώνευσης μέ τό ΣΚΙ. αφού πρώτα αύτό έξεδίωκε τούς ρεφορμιστές. Είπε: «Ό με­γαλύτερος κίνδυνος ήταν κι έξακολουθεΐ νά ’ναι, δτι κάτω Από τό κάλυμμα τής πολιτικής τής συγχώνευσης θά ύπάρξε: άνάπτυξη τών τάσεων οί όποιες δέ μπορούν νά όνομασθούν άλλιώς παρά τάσεις «διαλυτικές» τού κομμουνιστικού κόμ­ματος καί τού κινήματος- δτι έκεΐνο πού άποκάλεσα παρα­πάνω πρώτο καί σημαντικότερο έπίτευγμά μας στή συνεί­δηση τών ιταλικών μαζών θά λησμονηθεί»- τό άναφερόμε- νο έπίτευγμά ήταν «ή Απόδειξη τής Αναγκαιότητας νά συν- τελεΐται κάθε μελλοντική πολιτική έξέλιξη τοΰ ιταλικού προλεταριάτου πάνω σέ ριζικά διαφορετικές βάσεις άπό έ- κεϊνες πού δπήρχαν άπό παράδοση στό σοσιαλιστικό κίνη­μα».

Οί ρίζες τοΰ σχίσματος Ανάμεσα στό νέο ΚΚΙ καί στήν

Κομιντέρν άνατρέχουν, βέβαια, πολύ πριν άπό τήν εξαγγε­λία τής πολιτικής τού ένιαίου μετώπου τό Δεκέμβρη τού 1921. Ό Λένιν είχε καταδικάσει Εντονα τήν πολιτική τής αποχής τοΟ Μπορντίγκα τό 1920. Τό καλοκαίρι τοϋ 1921, ή Διεθνής είχε έπικρίνει σε μεγάλο βαθ,ιδ τή στάση τοϋ ΚΚΙ άπέναντι στούς A r d i t i d e l P o p o l o 43. Στό Τρίτο Παγκόσμιο Συνέδριο, τον Ίούνη, τό ιταλικό κόμ μα εύθυγραμμίσθηκε μέ τή νέα καθοδήγηση τοϋ γερμανικού κόμματος ύπέρ τής «θεωρίας τής Ιπίθεσης» (άξιζε·, να ση­μειωθεί πώς τή διατύπωσε δ Μπέλα Κούν) ' ή θεωρία τού­τη Ιγινε τό άντικείμενο τής σκληρής κριτικής τοϋ Τρότσκι στή βασική του άναφορά στδ Συνέδριο, καί δταν ό Τερα- τσίνι, δ έκπρόσωπος τοΟ ΚΚΙ, τήν ύπεράσπισε. εγινε 6 στό­χος μιας άπό τις πιδ σαρωτικές πολεμικές δμο6ροντίε: τοϋ Λένιν. Ό Τερατσίνι, για νά ύποστηρίξει τΙς απόψεις τοί ΚΚΙ, έπικαλέστηκε τις θέσεις τού προηγούμενου Παγκό­σμιου Συνεδρίου’ δμως, ή χρονιά πού χώριζε τά δυό συν:- δρια, είχε γνωρίσει τήν Ιξαγγελία τής ΝΕΠ. τή γρήγορη άνάπτυξη τοϋ ιταλικού φασισμού, καί τήν άποτυχία τή: «Κί­νησης τού Μάρτη» 44 στή Γερμανία’ δ Ζηνόβιεφ, στα τέ­λη τού Μάρτη καί κάτω άπό τις πιέσεις τοϋ Λένιν. είχε γράψει Ινα άρθρο, μιλώντας για τήν Ιπιβράδυνση τού έπα- ναστατικοΟ ρυθμού. Παρά τά έπιχειρήματα τών δυδ ση|ΐαν- τικών κομμάτων, τοΟ γερμανικού καί τοϋ Ιταλικού, ύπέρ τΐ,ς θεωρίας τής έπίθεσης, τό Συνέδριο σφραγίστηκε άπό ri) νέα άπόφαση νά κατακτηθεί ή πλειοψηφία τή: έργατικής τάξης καί 2ριξε τό σύνθημα «πρός τις μάζες» — σε σκιαγραφία τού Ινιαίου μετώπου. ’Επιπρόσθετα, τήν Ιποχή ?ύτή άκρ:βώς ήρθε στήν έπιφάνεια |uà βαρύνουσα διαφωνία σέ ζητήματα πολιτικής μέσα στήν ’Ιταλία — διαφωνία πού θα κρατούσε ίσαμε τήν περίοδο τού λαϊκού μετώπου τή: δεκαετία: τοϋ τριάντα. Ή διαφωνία αύτή άφοροΟσε τή στάση πού Ιπρεπε νά παρθεΐ άπέναντι στό ΣΚΙ. ’Από τό καλοκαίρι ήδη τού 1921, ot ήγέτες τοΟ ΚΚΙ ήταν βαθιά ύποψιασμένοι για τις Ιλπίδες που έναπέθετε ή Διεθνής στό ΣΚΙ’ τό δεύτερο δέν είχε έκδιώξει άκόμη τούς ρεφορμιστές, άλλα ή Διεθνή? πί­στευε γενικά 8τι θά τούς ίδιωχνε καί δτι θα συγχωνεύον­

64

ταν τότε τό ΚΚΙ μαζί του, ένώ οί ήγέτες του ΚΚΙ ήταν πέρα για πέρα ένάντιοι σέ κάθε άνάλογη προοπτική, ακόμη κι άν έπρόκειτο νά έκδιωχθοΟν οί ρεφορμιστές.

Ή Εκτελεστική ’Επιτροπή έριξε τυπικά τήν πολιτική -οΟ ένιαίου μετώπου τό Δεκέμβρη τού 1921' ή πολιτική τού­τη σήμαινε τήν κοινή δράση άνάμεσα στις αντίπαλες Διεθ­νείς, άνάμεσα στ’ άντίπαλα άριστερά κόμματα, καθώς καί στό συνδικαλιστικό πεδίο. Τό ιταλικό κόμ|ΐΛ έναντια’ιθηκε αποφασιστικά σ’ αύτήν, καί ήταν τό πολύ - πολύ διατεθει­μένο ν’ αποδεχθεί τήν περιορισμένη έφαρμογή της στό συν­δικαλιστικό πεδίο. Ό Τολιάτι, στήν ίδια σύνοδο τής Κεν­τρικής ’Επιτροπής του 1923, πού άναφέρθηκε παραπάνω, εφτασε νά πεΐ: «...ήταν εύνόητο, σέ τόσο σύντομο διάστημα άπό τήν συγκρότησή μας σέ αύτόνομο κόμμα, νά αντιστε­κόμασταν σέ κάθε μετατόπιση τής τακτικής πού θά μπορού­σε... νά γίνει αίτία ώστε μάζα τού κόμματος καί τού προλε­ταριάτου νά λησμονήσει έκεϊνο πού γιά μάς άποτελοΰσε τήν πρώτη, σταθερά κατακτημένη θέση... Άπό δώ προκύπταν καί οί έπιφυλάξεις μας σχετικά μέ τήν άμεση έφαρμογή άπό μέρους μας τού ένιαίου μετώπου στό πολιτικό πεδίο...». Στή σύνοδο τού Διευρυμένου ’Εκτελεστικού, τό Φλεβάρη - Μάρτη τοΰ 1922, ό Τερατσίνι έπιτέθηκε ξανά ένάντια σ’ ό λόκληρη τή νέα πολιτική, καί δέχθηκε μέ τή σειρά του τί; επιπλήξεις τού Λουνατσάρτσκι, τού Ράντεκ, τού Τρότσν.ι καί τοΟ Ζηνόβιεφ.

Ή διαφωνία συνεχίσθηκε όλόκληρο τό 1922. Τό Μάρ­τη. τό ΚΚΙ συγκάλεσε τό δεύτερο του Συνέδριο στή Ρώμη. Οί θέσεις τοΟ Συνεδρίου 4Β, πού τό βασικό κεφάλαιο γιά τήν τακτική τό κατέστρωσε ό Μπορντίγκα καί ό Τερατσίνι. εγιναν τό άντικείμενο τής έπίθεσης τού Τρότσκι καί τού Ράν­τεκ γιά λογαριασμό τοΟ Εκτελεστικού τής KolUvτέpv, καί στή συνέχεια τοϋ Κολάροφ, τοΟ έκπρόσωπου τής Κομιντέρν στό ίδιο τό Συνέδριο. Στόν Κολάροφ δέν άπάντησε μόνο ό Μπορντίγκα καί δ Τερατσίνι, άλλά καί δ Γκράμσι — ό ό­ποιος ύποστήριξε πώς τό ΣΚΙ, μέ τό όποιο ήθελε ή Κομιν- τερν νά συγχωνευθοΰν οί κομ|ΐουνιστές, ήταν βασικά άγρο- τικό κόμμα, παρά προλεταριακό! Ή παρέμβαση τού Κολά

ροφ ήταν άποφασιστικής σημασίας για τις μελλοντικές ε­ξελίξεις τού κόμματος, μια καί παρακίνησε τήν ανάδυση τής δεξιάς άντιπολιτευτικής όμάδας μέ Επικεφαλής τόν Τά- σκα, ό όποίος ύποστήριζε την πλήρη Εφαρμογή τής π ο λ ι ­κής τού Ενιαίου μετώπου. Για τήν ώρα ωστόσο, τό Εκτε­λεστικό τοϋ Μπορντίγκα έπικυρώθηκε έκ νέου άπό τό συ­νέδριο σαν ένιαίο μπλόκ' ή δεξιά μειοψηφία δέν Εκπροσω­πούνταν ατά καθοδηγητικά δργανα τοΟ κόμματος, καί ό Γκρά|ΐσι στάλθηκε στή Μόσχα σαν έκπρόσωπος του ΚΚΙ στο Εκτελεστικό τής Κομιντέρν.

Στή διάρκεια τοΟ ύπόλοιπου χρόνου, τό ρήγ|ΐα ανάμε­σα στό Ιταλικό κόμμα καί στήν Κομιντέρν μεγάλωσε ακό­μη περισσότερο. Ό Ζηνόβιεφ έπιτέθηκε βία-.α Ενάντια στού; Ιταλούς γιατί δέν συμμετείχαν στήν A l l e a n z a d e l L a v o r o 46 — Ενα μέτωπο συνδικάτων, πού συγκροτή- θηκε μέ τήν πρωτοβουλία τοϋ άναρχοσυνδικαλιστικού συν­δικάτου των σιδηροδρομικών καί τό όποιο ύποστήριξε ή ΓΣΕ. ’Απ’ τήν άλλη μεριά, τό ΚΚΙ στάθηκε αύστηρά έ-·.- κριτ-.κό άπέναντι στις διαπραγματεύσεις τοΟ Ζηνόβιεφ μέ τό ΣΚΙ, τό όποιο έκδίωξε τόν Όκτώβρη τούς ρεφορμ-.στές καί έπικύρωσε τήν Ενταξή του στήν Τρίτη Διεθνή. Στό Τέ­ταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο, τό Νοέμβρη, Ιγιναν Ικδηλες ση­μαντικές διαφορές πάνω στή φύση τού φασισμού, στό σύν­θημα τών «Εργατικών κυβερνήσεων», καί, προπαντός, πάνω στό ζήτημα τής συγχώνευσης μέ τό ΣΚΙ.

Σ’ δ,τι άφορά τό φασισμό, ό Ζηνόβιεφ στήν Εναρκτή­ρια όμιλία του Ετεινε να τόν άγνοήσει θεωρώντας τον πρό­σκαιρο φαινόμενο. Συγκέντρωσε τά πυρά του πάνω στούς σοσιαλδημοκράτες — πού τούς δρισε τώρα σάν τήν «άριστε- ρή πτέρυγα τής άστικής τάξης». Ή άναφορά τοΟ Ράντεκ ώστόσο, πάνω στήν καπιταλιστική Επίθεση, βρισκόταν σέ Εν­τονη άντίθεση— καί μπορεΐ πιθανότατα νά ’χε Επηρεασθε! άπό τόν Γκράμσι. Άπό τή μιά, Εδινε Εμφαση στά μικροα­στικά συστατικά τοϋ φασισμού, στό σεκταρισμό πού Εδειχναν οί προλεταριακές δργανώσεις άπέναντι στούς τέως άγωνιστές, καί στή συμβολή τής μεγάλης άστικής τάξης στήν άνοδο τοΟ φασισμού στήν έξουσία — καί άπό τήν άλλη, Επανα­

66

λάμβανε πώς ή βασική ταξική άντίθεση παρέμενε άνά)ΐεσα στήν άσπκή τάξη καί στό προλεταριάτο. Ή σύνθετη αυτή άνάλυση βρισκόταν σέ ίντονη άντίθεση μέ κείνη τοΰ Μπορ­ντίγκα, δ όποιος, στήν κύρια ϊκθεση στό Συνέδριο -άνω στό φασισμό, άπέρριπτε κάθε διάκριση άνά|ΐεσα στήν γενική καπιταλιστική Αντεπίθεση καί στό φασισμό, καί μίλησε για τή σύγκλιση τοΰ δεύτερου μέ τή σοσιαλδημοκρατία, χαρα­κτηρίζοντας τό φασισμό σάν |ΐεγάλο κίνημα ένότητα; τής κυ­ρίαρχης τάξης. Τόνισε δτι ό «φασισ;ώς δέν είσήγαγε κανέ­να νέο στοιχείο στήν παραδοσιακή πολιτική ή ιδεολογία» Τό Συνέδριο στό σύνολό του ?τείνε ν’ Αποδεχθεί τήν άποψη τοΟ Ράντεκ γιά τόν κίνδυνο τοΟ ίταλικοϋ φασισμού. πού ή­ταν σχεδόν βέβαιο δτι τήν έμπνεύσθηκε άπό τόν Γκράμσ·.' είναι δμως άρκετά ειρωνικό δτι ό ίδιος ό Γκράμσι — δ ό­ποιος εΓχε τόσο Ιγκαιρα προβλέψει τό ένδεχόμενο τής φα­σιστικής νίκης στήν ’Ιταλία καί είχε έπεξεργασθεΐ τά Α­παραίτητα στοιχεία γιά μιά έπαρκή άνάλυση τοΟ νέου φαι- νομίνου — θά ταλαντευόταν στις άναλύσεις του τα έπό|ΐενα χρόνια. Είναι χαρακτηριστικό πώς ό Μπορντίγκα παρέμει- νε άκλόνητια πιστός στή (ίονοσήμαντη άποψή του. ένώ δ Γκρά|«π, δπως καί οΐ ύπόλοιποι ήγέτες τοΰ ΚΚΙ. θά Ι|ΐε- νε διαρκώς άβέβαιος, τονίζοντας πότε τή (ακροαστική κατα­γωγή τοΟ φασισμοΟ, πότε τις Ισωτερικές του άντιφάσεις. πότε τήν άγροπκή του συνιστώσα, πότε τήν κυριαρχία τοϋ χρηματχσακοϋ κεφαλαίου καί πότε τό ρόλο του σάν Εκφρα­σης δλόκληρης τής κυρίαρχης τάξης. Σέ κάποιο βαθμό, 6 Τάσκα ήταν έκεΐνος πού έπεξεργάσθηκε τά έπόμενα χρό­νια μέ μεγαλύτερη συνέπεια τΙς πρώΓμες διαισθήσεις τοΟ Γκράμσι, καί πού θά τόνιζε, μέ |Μεγαλύτερη πάλι συνέπεια, τήν ιδιαιτερότητα τοΟ φασισμοΟ, τή στιγμή πού δ Γκράμσι δέν είχε άκόμη Απελευθερωθεί άπό τήν έπιρροή τοΟ Μπορ­ντίγκα.

01 Ιταλοί έπίσης διαφωνοΰσαν ίντονα μέ τήν πλειοψη- φία τοΟ Τέταρτου Συνεδρίου πάνω στό ζήτη|ΐα τών «έργα- τικών κυβερνήσεων» — σύνθημα πού τό συνέλαβε δ Ζηνό- βιεφ καί τό άντέκρουσε μέ βίαιο τρόπο δ Μπορντίγκα. Τό σύνθημα ήταν πράγματι κάτι παραπάνω άπό άσαφές. καί

67

θά έρμηνευόταν, τά έπερχόμενα χρόνια, μέ πολύ διαφορετι­κούς τρόπους, καί δχι μόνο άπό τόν ίδιο τόν Ζηνόβιεφ. Τό πραγματικό δμως θέμα τής διαφωνίας ήταν τό ζήτημα τής συγχώνευσης μέ τό ΣΚΙ, πού ύπήρξε τό Αντικείμενο παρα- τεταμένης συζήτησης. Ό Γκράμσι, δ Μπορντίγκα καί οι Αλ­λοι Αντιπρόσωποι, πού Ανήκαν στήν πλειοψηφία, στάθηκαν Ακαμπτοι στήν Αντίστασή τους Απέναντι στις πιέσεις τής Κομιντέρν. 'Ο Τάσκα Απ’ τήν Αλλη μεριά, ήταν ιδιαίτερα ύπέρ τών προτάσεων τής συγχώνευσης. Στήν πορεία τής συ ζήτησης, ό Τρότσκι φαίνεται νά έπιχείρησε να μεταπείθει τόν Γκράμσι ώστε νά διαφοροποιηθεί άπό τόν Μπορντίγκα, ρΐι>τώντα; τον αν κάθε έπιμέρους Ιταλός Αντιπρόσωπος ήταν έλεύθερος να ψηφίσει κατά πώς ήθελε- δταν δέν προέκυψε κανένα Αποτέλεσμα Απ' αυτό, δ Τρότσκι έξαπέλυσε μια σκληρή Ιπίθεση ένάντια στις ιταλικές θέσεις: «Έδώ φτά- σαμε στό n e p l u s u l t r a τής διαφωνίας άνάμε- σα στό ΚΚΙ καί στήν κομμουνιστική διεθνή —δ,τιδήποτε άπό δώ καί πέρα θα σήμαινε άνοιχτή ρήξη— Ό Γκράμσι διεκδικεΐ τδ προνόμιο τής άδιαλλαξίας για τήν Ιταλία. Πάνω στό ζήτημα τοΰ ένιαίου μετώπου σχηματίσατε μπλόκ με τήν Γαλλία καί τήν ’Ισπανία. Οί Αλλοι ϊχουν άναγνω- ρίσει τώρα τό λάθος τους, άλλα έσεΐ; Αρνιέστε να τό Ανα- γνοιρίσετε... Εξακολουθείτε νά έπαναλαμβάνετε τό ίδιο λά­θος σέ κάθε ζήτημα... Προτείνουμε ν’ άποδεχθείτε πρώτα τή συλλογική ϊνταξη (τοΰ ΣΚ Ι), καί να κάνετε μετά τήν Ατομική έπιλογή... "Λν δέν κερδίσετε τή συμπάθεια τών πλατιών μαζών, δέν πρόκειται νά μπορέσετε νά διατηρή­σετε τή νόμιμη ύπαρξη. "Αν είστε άποφασισμένοι νά περιορί­ζετε τή βάση σας, θα μείνετε χωρίς καμιά βάση καί θά άν- τιμετωπίζεστε σά σέχτα». Τέλος, στις 24 Νοέμβρη, παρα- δώ&ηκε στό Ιταλικό κόμμα Ινα τελεσίγραφο μέ τΙς Υπογρα­φές τοΟ Λένιν, τοΰ Τρότσκι, τοΰ Ζηνόβιεφ, τοΰ Ράντεκ καί τοΰ Μπουχάριν. Καί ήταν τότε που γιά πρώτη φορά πα­ρουσιάστηκε ή ρήξη — άν καί μόνο γιά σύντομο διάστη­μα— μέσα στήν πλειοψηφία τοΰ Μπορντίγκα. Γιατί, ένώ δ Μπορντίγκα ήταν ύπέρ μιδς καθαρά τυπικής άποδοχής τής πειθαρχίας, καί συνάμα ύπέρ μιδς πραγματικής πσλιτι-

κής μή έφαρμογής των οδηγιών τής Κομιντέρν, ό I κράμσι διαφωνούσε. Φοβόταν πώς ή παρατετα|ΐένη αντίσταση θά ε- φερνε τή δεξιά μειοψηφία καί τόν Τάσκα στήν έξουσία μέ­σα στό κόμμα, και ή πλειοψηφία τών ίταλών άντίΓ.ροσώπων συμμεριζόταν τήν έπιθυμία του γιά μιά πιό ίνεργή πολιτι­κή άπό κείνη πού ευνοούσε ό Μπορντίγκα. Τό αποτέλεσμα ήταν δτι ό Γκράμσι καί ό Σκοτσιμάρο, ¡ναζί μέ τόν Τάσκα. συμμετείχαν στήν έπιτρσπή γιά τη συγχώνευσή γ.χι όρισε τό Συνέδριο, ένώ ό Μπορντίγκα τή μποϋκοτάρισε. 'ϋστόσο, ή διχογνωμία αυτή ανάμεσα στον Μπορντίγκα καί στον Γκράμσι ήταν ακόμη τακτικού κατά βάση χαρακτ/,ρα— αν καί ό Γκράμσι θά ισχυριζόταν άργότερα πιο; δέν είχε τολ­μήσει νά τήν πιέσει περισσότερο, έπειδή άπουσίαζε ή υπο­στήριξη τών άλλων ήγετών τού ΚΚΙ στήν ’Ιταλία, καί πειδή φοβόταν μήπως περάσει ή εξουσία τού κόμματος στόν Τάσκα. "Οπως καί νά ’ναι, οι συνέπειες ήταν μ·κρές. μ·ά καί τό ζήτημα τής συγχώνευσης έπιλύθηκε μερ κού: μήνες άργότερα μιά γιά πάντα, ¡ιέ τήν έπικράτηση μέσα σ'.οΰ; κόλπους τού ΣΚΙ — παρά τήν έκδίωξη τών ρεφορμπτών καί παρ’ δλες τις προσδοκίες τής Κομιντέρν— μ·χ; πλεΌ- ψηφίας πού ήταν έναντίον τής συγχώνευση:, με έτνκεφα- λής τόν Νένι.

Αύτή τήν περίοδο περίπου ήταν πού ή Κομιντεον άρ­χισε νά έξετάζει σοβαρά τή δυνατότητα νά έπιφέρε: μετα­βολές στήν καθοδήγηση τού ΚΚΙ — μολονότι είχαν γίνει βολιδοσκοπήσεις στόν Γκράμσι, άπό τό φθινόπωρο τού 1921 νά μπει στό έκτελεστικό τού κόμματος γιά νά δράσε: σαν άντισταθμιστική έπιρροή άπέναντι στόν Μπορντίγκα. 'Ο Ρά- κοζι τώρα (δ Ράκοζι, ό Κουοσίνεν καί ό Χούμπερτ Ντρόζ ή­ταν τήν περίοδο τούτη οί τρεις γραμματεΐ: της έκτελεστ'.κ?/; 'Επιτροπής τής Κομμουνιστικής Διεθνούς) πρόσφερε τήν κα­θοδήγηση στόν Γκράμσι στά ίσια, ¡ιέ «τή διπλωματκή λε­πτότητα που τόν διέκρινε». δπως θά περιέγραφε δ Γκράμσι σαρκαστικά47- δ Γκράμσι θά άπέρριπτε μέ δυσθυ',νία τήν άντίληψη δτι τά προβλή|ΐατα τού ΚΚΙ θά μπορούσαν νά έπιλυθούν μέ τέτοιους δόλιους χειρισμούς. Πράγματι, δέν μπορεϊ παρά νά τον.σθεΐ μέ έμφαση, δτι είναι πέρα γιά πέ­

69

ρα άδύνατο να κατανοηθεί ή μετάβαση άπό την καθοδήγη­ση τοΟ Μπορντίγκα τοΟ 1921 - 23 στήν καθοδήγηση τού Γκράμσι του 1924 - 26, άπλά καί μόνο άναφερόμενοι στήν έπιρροή τής Κομιντέρν. Χρειάζεται έπίσης νά πάρουμε ύπό- ψη μας τήν πραγματική ιστορία τής πολιτικής έμπειρίας του κόμματος στήν Ιταλία, καί τα πλαίσια μέσα στα όποια I- πρεπε να δράσει.

Τό ΚΚΙ δημιουργήθηκε τήν πρώτη περίοδο τής πλα­τιάς φασιστικής τρομοκρατίας. Μολονότι οΕ ψήφοι των άν- τιπροσώ-ων πού κέρδισε στό Λιβόρνο Ισοδυναμοΰσαν μέ τα δύο τρίτα των ψήφων του μαξιμαλιστικού κέντρου, τό πραγματικό του μέγεθος μετά άπό τή διάσπαση άποδείχθη- κε πώς ήταν πολύ μικρότερο. Στις γενικές έκλογές τού ’Α­πρίλη τού 1921, οί κομμουνιστές κέρδισαν 290.000 ψήφου;, Ινώ οί σοσιαλιστές πήραν πάνω άπό ένάμισι έκατομμύριο. Τό 1921. τα μέλη τού κόμματος ήταν περίπου 40.000: άπό τόν άριθμό αύτό, τό 98 % ήταν έργάτες καί λιγότερο άπό τό 0,5'!. (245 συνολικά) διανοούμενοι. Τό ίδιο καλοκαίρι, Ινώ έξακολουθούσε ή φασιστική βία, ό Μουσολίνι ένεπλάκη ταυτόχρονα σέ περίπλοκου; κοινοβουλευτικούς έλιγμούς. Τόν Αδγουστο, τό ΣΚΙ — πού τόσο πολύ έναντιώνονταν σέ κάθε ένοπλη άντίσταση ένάντια στό φασισμό, ώστε είχε δημοσιεύ­σει στό A v a n t i ! Iva άπόσπασμα άπό τήν Ι σ τ ο ­ρ ί α τ ο ύ Χ ρ ι σ τ ο ύ τού Παπίνι, μέ κεντρικό τίτ λο: «Μήν άντιστέκεστε» — ύπέγραψε μέ τούς φασίστες σύμ­φωνο ειρήνευσης. Στήν κατάσταση τού 1921 -22 δέσποζε ή βαριά οικονομική κρίση καί ή άδυναμία τών διαδοχι­κών άστ.κών κυβερνήσεων. Οί μισθοί είχαν πέσει γύρω στό 30 Ά. · μέ τό έμπα τού 1922, υπήρχαν μισό έκατομμύριο ά­νεργοι' ό άριθμό; τών |ΐελών τή; ΓΣΕ έπεσε άπό δυό έκα- τομμύρ’α σέ 800.000, καί ό άριθμό; τών μελών τού ΣΚΙ, άπό 200.000 καί πάνω πού ήταν στό Λιβόρνο. έπεσε σέ 100.000 τόν Όκτώβρη τού 1921. σέ 70.000 τόν Όκτώβρη τού 1922. πριν άπό τό συνέδριο τού κόμματος, καί σέ 25.000 μετά άπό τήν έκδίωξη τών ρεφορ|ΐιστών στή διάρκεια τοϋ συνεδρίου. Στή διάρκεια τών πρώτων μηνών τού 1922, ΰ- πήρχε Ινας συνεχής d i a l o g u e d e s s o u r d s

70

(διάλογος κουφών) άνάμεσα στό ΚΚΙ, πού ήταν έχθρικό σέ κάθε αυμμαχία μέ τΙς άλλες άριστερές όργανώσεις, άλλα πού πίεζε συνάμα ποός τήν κατεύθυνση τής γενικής άπερ- γίας καί τής άμεσης δράσης ένάντια στό φασισμό' στήν κα­θοδηγούμενη άπό τούς ρεφορμιστές ΓΣΕ, πού στόχος της ήταν ν' άποσπασΒεί άπό τό ΣΚΙ, στό όποιο δέσποζαν οί μαξιμαλιστές, καί νά συγκροτήσει Εργατικό Κόμμα, τό ο­ποίο θά μποροΟσε νά πάρει μέρος σε μια κυβέρνηση συνα σπισμού' καί στό ΣΚΙ, πού ήταν παγιδευμένο σ’ Ινα στεί­ρο συνδυασμό φραστικής άδιαλλαξίας καί συνολικής παθητ·.- κότητας στήν πράξη. Τό καλοκαίρι του 1922, ξέσπασε ξανά ή φασιστική βία, καί ή γενική άπεργία κηρύχθηκε τελικά γιά τις 31 ’Ιούλη' ώστόσο, ή άπεργία αυτή σαμποταρίστη- κε ουσιαστικά άπό τούς ήγέτες τής ΓΣΕ, καί συντρίφτηκε άπό τα φασιστικά χτυπήματα. Ή ένέργεια αύτή δπήρξε ή τελευταία έπιβλητική Ικφραση τής λαϊκής άντίστασης ατό φααισμ/6, καί ή ήττα της είχε άποφασιστική άρνητική έπί- δραση πάνω στό ήθικό τοΟ προλεταριάτου. Ό ταν δ Μουσο λίνι Ικανέ, τον Όκτώβρη τοΟ 1922, τήν «πορεία» του στή Ρώμη, τό κάλεσμα του ΚΚΙ σέ γενική άπεργία δέν βρήκε ανταπόκριση. Στή διάρκεια τοϋ 1922, δ άριθμός των μελών του ΚΚΙ, μολονότι άντιστεκόταν πολύ πιό άποτελεσματικά άπό τά άλλα άριστερά κόμματα. Ιπεσε τό Σεπτέμβρη σέ 2Γ».000 περίπου.

Ή κατάληψη τής έξουσίας άπό τούς φασίστες τόν ’() ν.τώβρη τού 1922, συνοδεύθηκε, χωρίς νά έκπλήσσει σχεδόν κανένα, άπό Ινα τεράστιο κϋμα καταστολής. Στα τέλη τοΰ1921 καί προπ α ντός στις άρχέ: τοΰ 1923, συνέτριψε τις περισσότερες άντιπολιτευτικές κομματικές όργανώσει: καί εφημερίδες. Ό Τερατσίνι Ιγραφε τό Φλεβάρη τοΰ 1923: «Ή φασιστική κυβέρνηση Ιχει έξαπολύσει τήν άπό καιρό άναγ- γελμένη άντικομμουνιστική έκστρατεία. Σέ μια βδομάδα, ή άστυνσμία συνέλαβε περισσότερους άπό 5.000 συντρόφους, συμπεριλαμβανομένων δλων τών τομεακών γραμματέων μας. δλων τών κομμουνιστών συνδικαλιστικών στελεχών, καί δ­λων τών τοπικών δημοτικών συμβούλων. Πέρα άπ’ αύτό, κατάφερε να κατασχέσει δλους τούς πόρους τοΰ κόμιιατος.

71

καταφέροντας Ιτσι τό θανάσιμο Εσως κτύπημα στόν τυπί μας... Ινα πραγματικό Ανθρωποκυνηγητό άπό τήν αστυνο­μία σέ στενή συνεργασία μέ τά φασιστικά άποσπάσματα... Τό κόμμα μας δέν όποχωρεϊ, οδτε παραδίνεται· τό ’Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα, μέ τό Sva τέταρτο τών ¡ιελών αχ: φυλακισμένο, μέ τις όργανώσεις μας κατακερματισμένες, ile τόν τύπο μας φιμωμένο, μέ τα τμήματά μας διαλυμένα, δί­χως τόν ήγέτη μας σύντροφο Μπορντίγκα, ~ού βρίσκεται κάτω άπό τόν κίνδυνο τού θανάτου καί τών βασαν.στηρίιον. Ιχει ήδη ξαναβρεί τή λειτουργία του καί έπανακτήσει τή δραστηριότητά του». Καί πράγματι, μολονότι ή παράνομη οργάνωση τοΟ κόμματος άποδείχθηκε πώς παρουσιάζει σο­βαρές άδυναμίες στήν πρώτη αυτή δοκιμασία τής αιτοτελε- σματικότητάς της, σημειώθηκαν ώστόσο ορισμένες σημαντι­κές έπιτυχίες' άνά|ΐεσα σ’ αυτές, Αξιοσημείωτες είνζ: τό τύ­πωμα καί ή διάθεση τής παράνομης Ικδοσης του ( f i d i ­n e N u o v o (πού τιόρα ήταν ή καθημερινή εφημερί­δα τοΟ κόμματος) καί ή σύγκληση μιας σειράς δημοσίων έκ- δηλώσεων παρά τήν άτμόσφαιρα τής τρομοκρατίας. Δέν χρειάζεται ώστόσο νά τονίσουιιε τό μέγεθος τού χτυπή[ΐατος πού καταφέρθηκε στό νεαρό κόμμα, πού άποτελε: συνάμα καί τό δείκτη τής συνολικής άποτυχίας να ΙκτιμηθοΟν οί κίνδυνοι τοΟ φασισμού κάτω άπό τήν καθοδήγηση του Μπορ­ντίγκα. θά ’ταν άδικο να ισχυριστούμε δτι ή κτιθοδήγηση τοϋ ΚΚΙ ήταν όπεύθυνη για τήν κατάληψη τή; εξουσία, άπό τούς φασίστες — δπως δ Τάσκα δσο καί ό Ράντεκ θ’ άφηναν κατά καιρούς να έννοηθεϊ — άλλα ύποτίμησε ασφα­λώς σοβαρά τή σημασία του, κι έξακολούθησε να τήν >οτι;ιά Γσα|ΐε τό 1926. ’Ακόμη καί ό Γκράμαι δέν είχε κα-a λή­ξει, πρίν άπό τή σύλληψή του, σέ μιά συνεπή καί έπαρκή έκτίμηση γιά τήν ίδιοιιτερότητα τοϋ νέου τύπου του καθε­στώτος" δσο γιά τόν Μπορντίγκα, ή δήλωσή του τό 1924 3τι «ή άστική άντεπανάσταση είναι για μάς ή άπόδειξη για τό Αναπόφευκτο τής έπανάστασης», συνοψίζει εύγλωττα τήν άποφασιστική άπό τή |ΐεριά του άπόρριψη τής άποψη; ότι ή κατάληψη τής έξουσίας άπό τούς φασίστε; ήταν άνησυ- χητική.

72

Η ΜΕΣΟΒΑΣΙΛΕΙΑ ΣΤΟ ΙΤΑΛΙΚΟ ΚΟΜΜΑ 1923 - 1924

Ή σύλληψη τοϋ Μπορντίγκα καί "6 ίντυπωσιχκό χτύ­πημα πού δόθηκε σ’ όλόκληρη τήν όργάνωση του κόμματος, σήμαιναν πώς ή στιγμή πού ή Κομιντέρν, δπως άναφέρθη­κε παραπάνω, άρχισε ν’ αντιμετωπίζει στά σοβαρά τή δυ­νατότητα νά έπιφέρει άλλαγές στήν καθοδήγηση τού ΚΚ1 για να τό ευθυγραμμίσει, συνέπιπτε με τη στιγμή πού ο: έξωτερικές περιστάσεις έπέβαλαν όπωσδήποτε προσο>ρινές αλλαγές. Έμελλε νά περάσει πάνω άπό ενας χρόνος πριν έμφανισθεΐ ή νέα, συμπαγής καθοδήγηση, |ΐέ θέσεις τόσο διακρινόμενες χαρακτηριστικά άπό τις θέσεις τοϋ Μπορντί- γκα, δσο καί άπό τις θέσεις τού Τάσκα. Έμελλε νά περάσ:ι άλλος 6νας χρόνος πριν κερδίσει ή νέα καθοδήγηση τόν α­διατάραχτο Ιλεγχο. Τά γεγονότα δμως τών αρχών τοϋ 1ί)23. δταν ή φασιστική καταστολή περιόρισε τά ένεργά ;·-ίλη τού ΚΚΙ σέ λίγο περισσότερα άπό 5.000, καί δταν ή αρχική καθοδήγηση θρυματίστηκε μέ τις συλλήψεις καί τις εξο­ρίες, Ιτσι ώστε Ιπρεπε κατανάγκη νά όριστεί έξυπαρχής ή νέα καθοδήγηση, ύπήρξαν Αποφασιστικά για τή διάλυση τής έπιρροής τού Μπορντίγκα πάνω στό κόμμα.

Πρέπει ώστόσο νά τονισθεϊ πώς οΐ άναφερό|ΐενοι κομ­μουνιστές ήγέτες δέν άντιλήφτηκαν τότε καθόλου τή σημα­σία δσων είχαν συμβεΐ. Σ’ όλόκληρη τή διάρκεια τού 1923. ό Γκράμσι, ό Τερατσίνι, ό Τολιάτι, ό Σκοτσιμάρο καί τά άλλα μέλη τού μελλοντικού «κέντρου» τού 1924, έξακολου- θοϋσαν νά ύποστηρίζουν τόν Μπορντίγκα — καί, αν έξα'ρέ-

73

σου με τήν Ιδιαίτερη περίπτωση του Γκράμσι, οί άλλοι τδν υποστήριζαν άπδ πεποίθηση. "Ολο: τους, μαζί κι ό Γκράμσι. εξακολουθούσαν νά ΘεωροΟν χόν Τάσκα καί τή Δεξιά σάν τήν πρωταρχική άπειλή. Στή διάρκεια των πρώτων μηνών του 1923, ή Διεθνής ίτεινε νά ρίξει τήν ευθύνη τόσο γιά τήν άποτυχία συγχώνευσης μέ τούς σοσιαλιστές, δσο καί γιά χίς έπιτυχίες του φασισμόϋ, στις πλάτες τοϋ ΚΚΙ. Λύτή ή­ταν καί ή άποψη τοϋ Τάσχα- καί οΐ έκθέσεις ίου στήν Κομιν- χέρν, τήν περίοδο τούτη, ίτειναν δλοένα καί περισσότερο νά παίρνουν τδν χαρακτήρα τής προσπάθειας ν’ άναλάβει χήν καθοδήγηση. Τό άποχέλεσ|ΐΛ, στή διάρκεια χοϋ 1923, ήταν νά κλεισθοΰν οί γραμμές στήν πλειοψηφια πού βρισκόταν πίσω από τδν Μπορντίγκα. Ή άλληλογραφία πού άνταλ· λάχθηκε, στα τέλη τοΟ 1923 καί στις άρχές τοϋ 1924. ά- νά·ιεσα στα μελλοντικά μέλη χής καθοδήγησης χοϋ «κέντρου» τοϋ 1924-26, τά παρουσιάζει δλα τους άνήσυχα άπέναν· τ; στόν κίνδυνο νά κερδίσει ό Τάσκα τήν έξουσία μέσα σχδ κό|ΐ ΐ̂Λ |ΐέ τήν ύποσχήριξη τής Κομιντέρν. καί κατά συνέ­πεια, άπρόθυμα νά σχεδιάσουν δποιαδήποτε ρ^ξη μέ τδν Μπορντίγκα. ’Επιπρόσθετα, δλοι τους, μαζί κι ό Γκράμσι. ΙξακολουθοΟσαν σ’ δλόκληρη τή διάρκεια του 1923. νά συμ;ιερίζονται τδ μεγαλύτερο μέρος τών άπόψειον τοϋ Μπορν­τίγκα, μολονότι άνησυχσΟσαν δλοένα καί περισσότερο γιά τή ρήξη μι τήν Κομιντέρν πού συνεπάγονταν ο£ άπόψεις αύχές. Μολονότι, σύμφωνα μέ τδν Γκράμσι, καί κρίνοντας άπδ τήν άλληλογραφία πού άναφέρθηκε παραπάνω, άρχισε νά δια­μορφώνεται ή δμάδα κάποιου «κέντρου» άπδ τήν έποχή τοΟ Τέταρτου Παγκόσμιου Συνέδριου, αότδ δέν ίγινε παρά μ’ Ιναν άπόλυτα άνοργάνωτο καί έλάχιστα συνειδητδ τρόπο. Δέν ήταν παρά στά τέλη τοϋ 1923, μετά άπδ τή μετακί­νησή του στή Βιέννη, πού δ Γκράμσι πήρε χήν πρωτοβουλία, μέ μιά σειρά έπιστολών πρδς τδν Τολιάτι. τδν Τεραχσίνι, τδν Σκοτσΐ|ΐάρο, τδν Λεονέτ: καί άλλους, γιά τή συγκρδ- χηση τής νέας ήγετικής δμάδας χωρί; χδν Μπορντίγκα καί τούς συντρόφους του.

Τδ έκτελεστικδ τοϋ ΚΚΙ, στά πρώτα χρόνια τής ύπαρ­ξής του, άποτελοϋνταν άπδ πέντε άνθρώπους. πού δλοι τους

74

ήταν πιστοί δπαδοί του Μπορντίγκα, παρά τό διαφορετικό πολιτικό παρελθόν τους πριν άπό τό Λιβόρνο- άπό τόν ί­διο τόν Μπορντίγκα, άπό τόν Γκριέκο4®, τόν Τερατσίνι τόν Ρεπόσι καί τόν Φορτικιάρι. Ό Μπορντίγκα καί δ Γκριέκο είχαν ήδη συλληφθεϊ' ό Φορτικιάρι, πού ήταν Υπεύ­θυνος για τήν παράνομη όργάνωση του κόμματος, πήγε στή Μόσχα γιά νά συζητήσει μέ ποιό τρόπο νά όργανώσει κα­λύτερα τήν άντίσταση στό φασιστικό καθεστώς. '() Τερατσί­νι άπέμεινε 6 d e f a c t o ήγέτης τοΰ κόμματος μέσα στην ’Ιταλία, καί, υστέρα άπό Υπόδειξη τής Κομιντέρν, ε­ξέλεξε τώρα μέ κοπτάτσια τόν Τολιάτι καί τόν Σκοτσιμά- ρο στό νέο προσωρινό έκτελεστικό, καί τόν Τάσκα στήν Κεν­τρική Επιτροπή' ό τελευταίος στάλθηκε τότε στό Παρίσι για νά οργανώσει τήν κοινότητα τών Ιταλών μεταναστών έκεΐ (υπήρχαν στή Γαλλία τό 1921 45.000 Ιταλοί μετανά­στες έργάτες· 200.000 τό 1924" πάνω άπό 450.000 τό 1926). Τόν ’Απρίλη, κλήθηκε στή Μόσχα δ Τερατσίνι, καί ό Σκοτσιμάρο στάλθηκε στό Βερολίνο. Ό Τολιάτι άπόμεινε στήν πραγματική καθοδήγηση τοΟ κόμματος μέσα στήν ’Ι ­ταλία.

Στις 12 Ίούνη 1923. Ιλαβε χώρα ή σύνοδος τοϋ Διευ- ρυμένου Εκτελεστικού τής Κομιντέρν, πού ¿φιερώθηκε κυρίως στό ιταλικό ζήτημα. Ή πόλωση τών δυνάμεων μέσα στους κόλπους τής καθοδήγησης τοϋ ΚΚΙ είχε φτάσει σέ νέα κορύφωση. Ό φυλακισμένος Μπορντίγκα άντιπροσώπευε μια όλοένα καί περισσότερο συνεπή θέση στό 2να άκρο τοΰ φάσματος: ή πολιτική τής Κομιντέρν άναφορικά μέ τήν ’Ι­ταλία θά οδηγούσε στή διάλυση τοΰ ΚΚΙ’ ή ίδια ή Κομιν- τέρν παρουσίαζε σημάδια έκφυλισμοϋ- τό ιταλικό κόμμα άποτελοΟσε τήν άριστερή πρωτοπορία που πάλευε ένάντια στον Ικφυλ-.σμό αυτό. Στό άλλο άκρο, δ Τάσκα Υποστήριζε τήν πλήρη άποδοχή τής γραμμής τής Κομιντέρν. ’Επιπρό­σθετα, αυτός είχε έμπλακεΐ σέ περίπλοκες διαπραγματεύ­σεις πρός τρεις κατευθύνσεις μέ τήν Κομιντέρν καί μέ τή νέα «τριτοδιεθνίστικη» φράξια τής μειοψηφίας μέσα στό ΣΚΙ (με έπικεφαλής τόν Σεράτι). Ό Γκράμσι, ό Τερατσίνι. δ Τολιάτι καί τά άλλα μελλοντικά μέλη τής δμάδας τοϋ κέν­

75

τρου |ΐετά τό 1924, θεωρούσαν τήν παράταξη τούτη σαν «διαλυτική» άπειλή Ιδιαίτερης σοβαρότητα;, κι έξακολού- θησαν νά τάσσονται άλληλέγγυοι μέ τόν Μπορντίγκα.

Ή Κομιντέρν άποφάσισε να όρίσει μια προσωρινή «μι­κτή» καθοδήγηση, μέ τή |ΐορφή τού προσωρινού εκτελεστι­κού, πού τό άποτελούσαν ό Φορτικιάρι, ό Σκοτσιμάρο καί ό Τολιάτι από τήν παλιά «πλειοψηφία», καί ό Τάσκα ¡νε τόν Βότα άπό τή μειοψηφία. Ό Μπορντίγκα έναντιώθηκε στή λύση αυτή, καί ύπεράσπισε τήν τυπική πολιτική τή; απο­χή ;: «κάθε έξουσία στή μειοψηφία»’ επεισε στή συνίχεια τόν Φορτικιάρι ν’ άποχωρήσει άπό τό διορισμένο εκτελεστι­κό (άντικαταστάθηκε άπό τόν Τζενάρι.). "Ο Σκοτσιμάρο καί ό Τολιάτι δίσταζαν στήν άρχή, άλλα πείσΟηκαν άπό τόν Γκράμσι ν’ άποδεχθοΰν τις θέσει; του;. Ή κατάοταση παρουσιάζει τώρα έξαιρετική περιπλοκότητα. Ή Κομ’.ντερν για πρώτη φορα διορίζει νέα κομματική καθοο/γί,ση ενάν­τια στις έπιθυμίες μια; πλειοψηφία; υποψηφίων πού ή ί­δια είχε προτείνει. Ό Μπορντίγκα, ό Φορτικιάρι. ό Γκριέκο καί ό Ρεπόσι τού άρχικού έκτελεστικού τού ΚΚΙ. ενθάρ- ρυναν δλοι τους τήν άδιάλλακτη πολιτική τή; μή συνεργα­σίας μέ κάθε έκτελεστικό πού επιβλήθηκε μέ τόν τρόπο αυ­τό' ό Τολιάτι, ό Τερατσίνι καί ό Σκοτσιμάρο ήταν εξίσου δυσαρεστημένοι μέ τή λύση πού έπιβλήθηκε, αλλά πείσθη- καν άπό τόν Γκράμσι δτι οί κίνδυνοι άποδοχή; της ήταν μι­κρότεροι άπό έκεινους πού θ’ άπόρρεαν άπό τήν άναγνοιριση τής δεξιάς καθοδήγηση;. Ό Τολιάτι έγραψε τελικά 3τού; άλλους δτι ήταν διατεθειμένο; ν’ άποδεχθει τή θέση πού τού Ιδινε τό ’Εκτελεστικό τής Κομιντέρν μονάχα ύπό τόν δρο να συγκροτηθεί ή παλιά καθοδηγητική ό|ΐάδα σε ΐράξια καί ν’ άρχίσει «μια άνο-.χτή πολεμική μέ τή Διεθνή καί ¡ιέ τή μειοψηφία τού κόμματος, μέσα άπό μια σειρά διακηρύξεων άρχών καί πολεμικών, οί όποιες δέν πρέπει μονάχα νά κοι­νοποιούνται στή Διεθνή, άλλα καί νά φτάνουν ;ιέσα στί; μάζες». "Οπως καί στήν περίπτωση τή; διαφωνίας πάνω στή τακτική άνάμεσα στόν Μπορντίγκα καί στόν Γκράμσι στό Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο, όχτώ μήνε; νωρίτερα, ή πλειοψηφία γύρω άπό τόν Μπορντίγκα έξακολουθούσε νά

76

μή διαστ.άται σε ουσιαστικά ζητήματα' στην περίπτωση ό­μως αυτή, οί πρακτικές συνέπειες μιάς διαφωνίας πάνω στήν τακτική θα ήταν άσύγκριτα μεγαλύτερες. Σ’ αυτήν άκριβώς τήν κρίσιμη στιγμή ήταν πού δ Γκράμσι άρχισε ν’ άναζη- τά διέξοδο στδ στείρο άδιέξοδο στδ δποίο βρέθηκε τό ιτα­λικό κόμμα— μολονότι θά πέρναγαν κι άλλοι Ιξη μήνες πριν άρχίσει νά βλέπει συγκεκριμένα τή δυνατότητα δη­μιουργία; ενός νέου πλειοψηφικού κέντρου χωρίς τόν Μπορ- ντίγκα.

Άπό το καλοκαίρι τού 1923, ό Γκράμσι ήταν στή Μί σχα για iva χρόνο. ’Ελάχιστα πράγματα Ιχουν γίνει γνι·>· στα γ:ά τήν περίοδο αυτή τής ζωής του. "Ενα άπό τά ττιό έκπληκτικά χαρακτηριστικά των δημοσιευμένων κείμενων του είναι ή άπουσία κάθε σκέψης, Ιστω καί περιγραφής. γ:; τή Ρ(οσία οπως τή γνώρισε στή διάρκεια των δεκαοχτώ μη­νών που πέρασε έκεΐ, καί ¡ιάλιστα στήν πιό κρίσιμη περίοδο για τήν ιστορία τής έπανάστασης. ’Εκείνο πο-i μπορεί νά σταχυολογηθεί άπό τά γραφτά του, καί άπδ άλλες πηγές, δέν είναι παρά έλάχιστα στοιχεία. Τούς πρώτου; μήνες τΓ(ς παραμονής του ήταν πολύ άρρωστος, καί τούς πέρασε σί κλινική. Παρευρέθηκε στδ Τέταρτο Παγκόσμιο Συνέδριο, δ ρόλος του στδ δποίο Ιχει ήδη συζητηθεί παραπάνω. Συνά­ντησε κι έρωτεύθηκε τήν Τζουλια Σούχτ' οί έλάχιστα μή­νες πού μεΐναν μαζί στή Μόσχα, καί δταν αυτή ήρθε στήν ’Ιταλία τό 1925-26, άποτελοΰν Iva διάλειμμα προσωπικής ευτυχίας στή ζωή τού Γκράμσι. Περίμενε διαρκώ: να στα­λεί πίσω στήν ’Ιταλία, άλλά ή Ικδοση έντάλματος για τή σύλληψή του τδ Ικανέ άδύνατο. Έστειλε στδν Τρότσκι δρι- σμένα στοιχεία γιά τόν Ιταλικό φουτουρισμό ύστερα άπό παράκληση τοΟ δεύτερου, γιά να συμπεριληφθούν σάν πα­ράρτημα στήν άρχική Ικδοση τής Λ ο γ ο τ ε χ ν ί α ς κ α ί Ε π α ν ά σ τ α σ η ς 49. 01 δραστηριότητές του στήν Κομιντέρν φαίνεται νά τόν Ιφεραν σέ έπαφή μέ τόν Ράντεκ καί τόν Ζηνόβιεφ, καί δταν άφησε τή Μόσχα καί άποχαιρέτισε τόν δεύτερο, τοΟ μίλησε γιά τήν πρόθεσή του νά προτείνει τό νέο σύνθημα τ?)ς «δμόσπονδης σοβιετικής δη­μοκρατίας» γιά τήν ’Ιταλία. Τέλος, δπως θά δούμε, τά

77

γράμματά του πού Εγραψε άπό τήν Βιέννη στόν Τολιάτι, στόν Τερατσίνι καί στούς άλλους, στις άρχές τού 1924, δεί­χνουν πώς οί πολιτικές του συμπάθειες τήν έποχή έκείνη βρίσκονταν μέ τήν ’Αριστερά τσΰ Μπολσεβίκικου Κόμμχτος.

Είναι πολύ δύσκολο να κρίνουμε, πάνω στή βάση των ύλικών πού δημοσιεύτηκαν μέχρι σήμερα, ποιά ήταν ή συ­νολική στάση τοΟ Γκράμσι άπέναντι στόν Μπορντίγκα, στή διάρκεια τών πρώτων χρόνων ύπαρξης τού ΚΚΙ. ’Απ’ τή μια μεριά, ύπάρχουν πολλά ντοκουμέντα πού μαρτυρούν τήν ούσιαστική ταυτότητα θέσεων πάνω σε δλα τα σημαντικό­τερα ζητήματα. ’Απ’ τήν άλλη μεριά, ύπάρχει ή μαρτυρία του Γδιου τοϋ Γκράμσι, δτι τά κίνητρά του γιά τήν άποδο- χή τής πολιτικής τοΟ Μπορντίγκα τόσο καιρό ήταν κυρίως τακτικά, καί δτι θά κατηγορούσε άργότερα τόν έαυτό του αυστηρά γιατί δέν είχε διαφοροποιηθεί νωρίτερα άπό τόν Μπορντίγκα. "Οπως καί νά ’ναι, φαίνεται καθαρό πώς δια­φορές δπως έκείνες, δέν άφοροϋσαν καί τόσα πολύ ζητήματα συνολικής άνάλυσης, ή ίστω καί στρατηγικής, δσο τή σχέ­ση άνάμεσα στή θεωρία καί στήν πράξη. Μολονότι συμμερι­ζόταν πλατιά τις άπόψεις τού Μπορντίγκα πάνω στό ένιαΐο μέτωπο καί στή φύση τής σοσιαλδημοκρατίας, καί μολονότι δέν είχε βγάλει μέχρι τώρα κανένα συνεπές συμπέρασμα άπό μιά άλλη, διαφορετική άνάλυση τοΟ φασισμού, διαφω­νούσε καθαρά μέ τόν Μπορντίγκα γιά τήν Ιλλειψη άπό μέ­ρους του κάθε θετικής στρατηγικής γιά τήν ’Ιταλία, μέ τή συνολική του άντίληψη γιά τό κόμμα καί τή σχέση του μέ τις μάζες, καί μέ τήν άκαμψία του — ειδικότερα απέ­ναντι στή Διεθνή.

Υπάρχουν δυό ντοκουμέντα πού μάς δίνουν σαφή Ιδέα γιά τις θέσεις τοΟ Γκράμσι τό καλοκαίρι αύτό τοϋ 1923, καί τά όποια τόν παρουσιάζουν, μετά άπό τή σύνοδο τού Διευρυμένου ’Εκτελεστικού τόν Ίούνη (δταν 6 Ζηνόβιεφ τόν είχε έπικρίνει δτι άοριστολογοΰσε πάνω στό ζήτημα τής συγχώνευσης |ΐέ τούς τριτοδιεθνιστές), νά άρχίζει νά έπε- ξεργάζεται μιά νέα προσέγγιση στό πρόβλημα τής καθο­δήγησης, μολονότι έξακολουθούσε νά άνατίθεται Αποφασι­στικά στήν πολιτική τής Κομιντέρν άπέναντι στή συγχώ­

78

νευση. Πρώτο, στό μνημόνιο «για τΙς σχέσεις άνάμεσα στό ΚΚΙ καί στήν Κομιντέρν», πού βρίσκεται τώρα στ’ άρχει α τοϋ ΚΚΙ, ϊγραφε: «Ή σημερινή πλειοψηφία του ΚΚ σκο­πεύει νά ύπερασπίσει μίχρις έσχάτων τή θέση καί τόν ι­στορικό ρόλο της στήν Ιταλία, δπου τό ένοποιημένο ΚΚ πρέπει να συγκροτηθεί άπό 2να ιδεολογικό κέντρο, τό 6 ποιο δέν είναι μήτε τό παραδοσιακό σοσιαλιστικό, μήτε ε­κείνο πού Θά προκύψει άπό τό συμβιβασμέ μαζί του. Υπε­ρασπιζόμαστε τό μέλλον τής ’Ιταλικής ’Επανάσταση;... Μπορεΐ νά κάναμε λάθη καί έπιθυμοΰ|ΐε να τα έπανορθώ- σουμε, άλλά δέν έπιθυμουμε νά έπιτρέψουμε νά μετατοπι­στεί σέ νέα βάση τό κέντρο προσέλκυσης καί συγχώνευση; νέων στοιχείων, πού εισέρχονται στό ιταλικό τμήμα τή; Κομιντέρν— έκπροσωπούμενο άπό άτομα τά όποια θέλουν νά συμβιβαστοϋν μέ τούς σοσιαλιστές πάνω στό θεμελιώδες ζή­τημα. Ή στάση τής Κομιντέρν καί ή δραστηριότητα τών άντιπροσώπων της φέρνει τήν άποσύνθεση καί τή διαφθορά στις γραμμές τών κομμουνιστών. Είμαστε άποφασισμένοι νά παλέψουμε ένάντια στά στοιχεία πού θα διέλυαν τό Κόμ- |ΐΛ μας, κι ένάντια στό στοιχεία τής διαφθοράς. Λύτό γίνε­ται άναγκαίο άπό τήν κατάσταση τής παρανομίας καί τών έξοριών. Δέν θέλουμε νά έπαναλειφθεί στήν ’Ιταλία δ,τι συ­νέβη στήν Ούγγαρία καί στή Γιουγκοσλαβία. "Αν ή Κομιν- τέρν έπίσης, δέχεται μερικά χτυπήματα καθώς τ’ άνταποδί- δουμε, δέν θά ’πρεπε νά κατηγορηθοϋμε γ ι’ αύτό: εϊναι λά­θος νά συμμαχεί κανείς μέ άναξιόπιστα στοιχεία» εο. Τό δεύτερο ντοκουμέντο είναι ή έπιστολή πού έστειλε στά τέ­λη τοΟ Ίούνη σέ μιά σειρά συντρόφων, συμπεριλαμβάνοντας τόν Τολιά-α, τόν Τερατσίνι, τόν Φορτικιάρι καί τόν Λεονέτι, στήν δποία δ Γκράμσι ίγραφε. «Είμαι άπόλυτα πεισμένος πώς γιά τήν <δρα δέν πρόκειται νά προκύψει κανένα χρή­σιμο συμπέρασμα άπό δποιαδήποτε συζήτηση πού τήν περι­ορίζουμε στίς δργανωτικές καί νομικές πλευρές τού Ιταλι- κοΟ ζητήματος' μιά τέτοια συζήτηση δέν θά μποροΟσε παρά μόνο νά. κάνει τά πράγματα χειρότερα, καί τό καθήκον μας πιό δύσκολο καί έπικίνδυνο. Εκείνο πού χρειάζεται νά κά­νουμε είναι νά δουλέψουμε συγκεκριμένα γιά ν’ άποδείξου-

79

με. μέ κομματική δραστηριότητα καί πολιτική δράση έξο- λοκλήρου προσαρμοσμένες στήν Ιταλική κατάσταση, δτι εί­μαστε αύτό πού λέμε πώς είμαστε" και νά ίγκαταλείψου- με τη στάση τών «παραγνωρισ|ΐένων μεγαλοφυϊών». πού εί­χαμε ίσαμε τώρα»51. Τό τελευταίο άπόσπασμα, έκφράζει. άρκετά καθαρά, τήν κριτική τοΟ Γκρά|ΐ0ΐ άπέναντ; στόν Μπορντίγκα τή στιγμή αύτή.

Μολονότι, οπω; ήδη τονίσαμε, δέν είναι άκόμη δυνατό να έξιχνιάσσυμε δλότελα τή διαδρομή τή; πολιτικής έξέλι- ςη; τού Γκράμσι τα χρόνια αυτά, τα ντοκουμέντα πού πα ρατέθηκαν παραπάνω, άποτελοϋν σαφέ; κριτήριο τών βασι­κών στοιχείων τής θέση; του τό καλοκαίρι τοΰ 1923. ’Απο­δείχνουν τήν άνοησία τή; άποψη; δτι δ Γκρά|ΐβι δέν ήταν παρά 6 «άνθρωπο; τής Κομιντέρν". πού ρίχτηκε ¡ιέ Αλεξί­πτωτο στήν καθοδήγηση, στή θέση τοΟ σκληροτράχηλου Μπορντίγκα. "Αν ήταν κάποιο;, τήν περίοδο αύτή, δ άν- θρο>πος τή; Κομιντέρν, αύτό; ήταν δ Τάσκα, καί ό Γκράμ- σι καταδίκαζε άπό κοινού ¡ιέ τόν Μπορντίγκα τήν πολιτική τή; Κομιντέρν. Άπό τήν άλλη μερ:ά, τά ντοκουμέντα δεί­χνουν δτι δ Γκράμσι Αρχίζει νά καταλήγει στήν έκτίμηση τή; πολιτική; τοΟ Μπορντίγκα, πού δέν διέφερε καί πολύ άπό τήν προηγούμενη έχθρική του κρίση γιά τήν «Αδιάλ­λακτη» Ακινησία τών ήγετών τοΰ ΣΚΙ στα τέλη του πολέ- μου. ’Από τήν έποχή τής πρώτης του. άτυχης δημοσίευση; τής άποψής του πάνω στό θέμα τής ουδετερότητας τό 1914, μιά Από τις σταθερές τής θέσης τοϋ Γκράμσι ήταν ή άποψή του, δτι ή έπαναστατική πολιτική πρέπει Απαραίτητα νά εί­ναι ή ένεργητική παρέμβαση στήν ιστορία, καί δέν μπορούσε ν’ Αποτελεΐται άπλά καί μόνο Από τήν υιοθέτηση «όρθών» θέσεων καί τήν Αναμονή ν’ άποδειχθοΟν αωατές. περιδένον­τας τήν ιστορική διαδικασία νά δώσει χΐ; συνθήκες, δπου ή κυρίαρχη τάξη θά γκρεμίζονταν, οΐ Αληθινοί έπαναστά- τες θ̂ Αναγνωρίζονταν Από τΙς μάζες, καί δπου θά μπορού­σε νά έγκαινιασθεί ό σοσιαλισμός. Τό καλοκαίρι αύτό τοΟ1923, ή άντίθεοη άνάμεσα στόν Μπορντίγκα καί στόν Γκράμσι ήταν ήδη ίντονη, παρά τή σημαντική έπικάλυψη τών άπόψεών τους.

80

Έχοντας τήν Γδια έκτίμηση γιά τήν κρίσιμη σημα­σία πού είχε ή δπεράσπιση του κόμματος ένάντια στή « διά­λυση», πού — κατά τή γνώμη τους — άπειλοΰνταν άπό τις ίντριγκες τής Κομιντέρν μέ τούς ίδιους έκείνους κεντρι- στές, ένάντια στούς όποιους είχε συγκροτηθεί τό ΚΚΙ, δ μέν Μπορντίγκα κατέληγε στό συμπέρασμα δτι ή Διεθνής εκφυλιζόταν καί δτι ήταν άναγκαΐο νά ¿ργανωθει διεθνής αντιπολίτευση γιά να καταπολεμήσει τον έκφυλισμό αυτό' ένώ ό Γκράμσι κατέληγε, στήν πραγματικότητα, στό συμ­πέρασμα δτι τό κόμμα θα επρεπε ν’ άναλάβει πέρα για πέ­ρα τό καθήκον νά κάνει τήν έπανάσταση στήν ’Ιταλία — κ’. άν χρειαζόταν παρά τή θέληση τής Διεθνούς. Σέ μια έπιστο- λή πού Ξγραψε μερικούς μήνες άργότερα άπό τή Βιέννη, θα έγραφε: «Ό Άμαντέο προσεγγίζει τά πράγματα άπό τή σκοπιά τής διεθνούς μειοψηφίας, άλλα πρέπει νά προσεγ­γίσουμε τα πράγματα άπό τή σκοπιά τής έθνικής πλειοψη- φίας'>. Ή διαφορά αύτή προοπτικής θα Ιπαιζε, στή συνέ­χεια, άποφασιστικό ρόλο στόν προσδιορισμό τής στάσης του Γκράμσι άπέναντι στήν έσωκομματική πάλη στή Ρωσία.

Σ’ δλη τή διάρκεια του 1923. τό ΚΚΙ βρισκόταν σέ κατάσταση μισοπαρανομίας. Δέν άπαγορεύθηκε σάν τέτοιο, άλλα ο! ήγέτες, οί άγωνιστές και δ τύπος του βρισκόνταν κά­τω άπό τή διαρκή καταστολή καί τό κυνηγητό. Ό ’Απρίλη: ήταν το χαμηλότερο σημείο σ’ δ,τι άφοροΟσε τόν άριθμό των μελών — τό κόμμα είχε λίγο παραπάνω άπό 5000 μέλη Τό καλοκαίρι γνώρισε μια άργή άνοδο, για νά φτάσει τό Νοέμβρη γύρω στα όκτώμισυ χιλιάδες μέλη. Τό Σεπτέμβρη ωστόσο, ό Τολιάτι, δ Τάσκα, δ Βότα καί δ Τζενάρι — δηλ. τέσσερα άπό τά πέντε μέλη τοϋ νέου προσωρινού έκτελεστι- κοΰ— συνελήφθηκαν. Τόν Όκτώβρη ίγινε ή πρώτη δίκη τών κομμουνιστών’ έπρόκειτο για μεγάλο προσωπικό θρίαμ­βο τοϋ Μπορντίγκα, πού κορυφώθηκε μέ τήν άπελευθέρωσή του. Τό Δεκέμβρη, άπελευθερώθηκαν έπίσης δ Τολιάτι, δ Τάσκα καί οί δλλοι. Στά τέλη δμως τού Δεκέμβρη, καί τό Γενάρη τοϋ 1924, νέα κατασταλτικά μέτρα περιόρισαν, για μιά άκόμη φορά, τόν κομμουνιστικό τύπο στήν πλήρη σιωπή.

'Ο Μπορντίγκα, μετά άπό τήν άπελευθέρωσή του. είχε

816

έπιστρέψει στή Νάπολη καί δέν δέχθηκε καμιά θέση στήν καθοδήγηση. Απεναντίας, σχεδίασε μια Ανοιχτή έπιστολή πρός δλους τούς Αγωνιστές τοΰ κόμματος, πού Αποσκοποΰσε ατό να έπιβεβαιώσει ξανά τι; Απόψεις τής παλιά; πλειοψη- φίας τοϋ ΚΚΙ Απέναντι στήν Κομιντέρν, δσο καί στή δεΕ'.ά μειοψηφία. Ό Τερατσίνι, δ Τολιάτι, δ Σκοτσιμάρο καί οί άλλοι, ήταν δλοι τους διατεθειμένοι Αρχικά νά υπογράψουν, άλλα δ Γκράμσι Αρνήθηκε κατηγορηματικά, καί μέ ¡uà σει­ρά ¿πιστολών μετέπεισε τούς παραπάνω τρεί;, καθώ; καί τον Λεονέτι, τόν Τζενάρι, τόν Τρέσο καί τήν Καμίλα Ραβέρα: γιά πρώτη φορά ή δμάδα τοΰ κέντρου αποκτούσε συγκεκν.- μένη δπόσταση. Τό Νοέμβρη, δ Γκράμσι μετακινήθηκε από τή Μόσχα στή Βιέννη, γιά ν’ άναλάβει τήν εύθύνη τού νεο- ϊδρυ|ΐένου γραφείου τής Κομιντέρν γιά την Αντιφασιστική δράση. Έπρόκειτο γιά τή στιγμή πού φαίνεται ν’ αποφάσι­σε τελικά να πάρει την πρωτοβουλία γιά τή δημιουργία τή; νέας πλειοψηφίας τοΰ κέντρου χωρίς τόν Μπορντίγκα. καί νά δουλέψει γιά νά κλείσε·, τό ρήγμα ¡ιέ τήν Κομιντέρν. Μολονότι δέν πείσθηκε ¡ιέ κανένα τρόπο στί; απόψε:: τή; Κομιντέρν πάνω στήν πολιτική τοϋ ένιαίου μετώπου, δέν ήταν ώστόσο διατεθειμένος ν’ Ακολουθήσει τόν Μπορντίγκα στό δρόμο του γιά τή δημιουργία διεθνούς Αντιπολίτευση;, καί ήταν συνάμα δλοένα καί περισσότερο έχθρικός απέναντι στό Αμετακίνητο τής πολιτικής του γιά τό έσωτερικό τή; ’Ιταλίας.

’Εκείνο πού πρότεινε δ Γκράμσι σαν διέξοδο γιά τό α­διέξοδο στό δποίο βρέθηκε τό ΚΚΙ, ήταν μιά νέα στρατη­γική γιά τό κόμμα στήν ’Ιταλία, μιά στρατηγική σέ στενή συνάφεια μέ τήν παλιά θεματολογία τού O r d i n e N u o v o τοΟ 1919 - 20, καθώς έπίσης καί τήν ολοκλη­ρωτική Ανανέωση τοΟ ίδιου τοΰ κόμματο;. έμπνευσ;ιένη Από Αντιλήψεις τελείως διαφορετικέ; Από έκεϊνε; τοϋ Μπορντί­γκα. Άπό τό Σεπτέμβρη τοΰ 1923, σέ μιά έπιστολή πρϊ; το έκτελεστικό τοΟ ΚΚΙ, γραμμένη Από τή Μόσχα πάν<·> στό θέμα τής πρότασης γιά τήν ίδρυση ^ ά ς νέας έργατική; ή- μερήσιας έφημερίδας σέ συνεργασία μέ τό ρεΰμα το')ν <τρι- τοδιεθνιστών, πού βρισκόταν στήν πορεία, έκδίωξή: του Από

8 -J

τό ΣΚΙ, ό Γκράμσι άρχισε νά ξαναφέρνει ατό νοΰ δρισμένα από τά θέματα τά όποια έμελλε νά έμπνεύσουν τόσο τήν πο­λιτική του πρακτική άνάμϋεσα στό 1924 καί ατό 1926, όσο καί τά κείμενά του τής φυλακής. Είσηγήθηκε τό U n i t à σαν δνομα τής νέας έφημερίδας, καί πρότε'.νε τό σύνθημα τής «ομόσπονδης δημοκρατίας των εργατών καί άγροτώ· -j:<v ενδιάμεση «Ιδεολογική προπαρασκευή» γιά τό σοβι: θεστώς· ή έπίμονη αυτή ένασχόληση μέ τό «Ζήτη;1.". , του» καί |ii τή συγκεκριμένη μορφή, την οποία Ηχ y y ^ / ì σε να πάρει ή συμμαχία τών Ιργατών καί τών αγροτών στήν ’Ιταλία, Αντιπροσώπευε κάτι όλότελα νέο στ;> ίταλ.κό κόμμα την έποχή αυτή. Ξανάφερε έπίσης στήν επιφάνεια ένα άπό τά κύρια θέματα τοϋ O r d i n e N u o v o μΐ τήν πρόταση νά δημιουργηθοϋν οΐ έ σ ω τ ε ρ ·. κ i ς έ π ι τ ρ ο π έ ς σάν άντιστάθμισμα στή ρεφορμιστική κα θοδήγηση τής ΓΣΕ — πού έτεινε όλοένα καί περισσότερο πρός τήν κατεύθυνση του συμβιβασμοί) μέ τό φασισμό.

Στή διάρκεια τών έπόμενων μηνών, δ Γκράμσι, σέ μ·ά σειρά έπιστολών πρός τά άλλα μέλη τής όμάδα; του νέου «κέντρου» τών ήγετών του ΚΚΙ, έβαλε σέ γενικέ; γραμμε, τά κύρια στοιχεία τής νέας στρατηγικής, τήν όποία ποότεινε νά όπερασπίσουν. Ό κύριο; στόχο; ήταν νά κατακτήσει τό ΚΚΙ αυθεντική έργατική βάση. Ό Γκράμσι. πρότεινε γιά τό σκοπό αυτό στις 1 του Μάρτη, τέσσερα -/.ύρ’α πε5:α πρω­τοβουλίας: 1. έντονη προπαγάνδα γύρω άπό τό σύνθημα τής έργατοαγροτικής κυβέρνηση;- 2. πάλη ένάντια 3τήν έρ­γατική άριστοκρατία, δηλ., ένάντια στό ρεφορμισμό, μέ στό χο τή στερέωση τής συμμαχίας άνά|ΐεσα στί; Ιργατικέ; μά­ζες του Βορρά καί στις άγροτικέ; μάζες του Νότου" τή δη- ΐαουργία μιας ειδικής όργανωτικήε έπιτροπή; για τό Νότο, καί τή μελέτη τών δυνατό τήτοιν γιά τήν οργάνωση τή; έ­νοπλης έξέγερσης στό Βορρά- 3. έντατικό πρόγραμμα πο­λιτικής διαπαιδαγώγηση; μέσα στους κόλπους τού κόμμα­τος — μέ στόχο νά παραμερισθοϋν οί ύπάρχουσε; έσωτερι- κές διαφωνίες — καί τή διεύρυνση τής καθοδήγηση;- 4 τήν εντατικοποίηση τής κομμουνιστικής δραστηριότητας μέσα στόν πληθυσμό τών μεταναστών, καί προπαντός στή Γαλ­

Η3

λία. Ό Γκράμσι, σέ |ΐετέπειτα έπιστολές, είσηγήθηκε τήν Ιδέα τ?)ς «δ|ΐόσπσνδης» προοπτικής γιά τό Νότο’ τόνιζε τή σημασία τής Απόπειρας να ένθαρρύνουν τή δημιουργία πυ­ρήνων για τα μελλοντικά έργοστασιακά συμβούλια (αυτό Ιμελλε νά ’ναι Ινα άπό τα θεμελιώδη στοιχεία τής στρατη­γικής του ΚΚΙ τα έπακόλουθα δυό χρόνια, ίσαμε τή σύλ­ληψη τοϋ Γκράμσι)' συζητούσε τά πιθανά μεταβατικά στά­δια. τά όποια θά μπορούσαν νά παρέμβουν άνάμεσα στήν ήττα τοϋ φασισμού καί στήν προλεταριακή ¿-ανάσταση' καί μιλούσε γιά τή σημασία νά κερδηθεΐ ή έργατική τάξη τοϋ Μιλάνου στις κομουνιστικές θέσεις, σάν προϋπόθεση γιά τήν έπανάσταση στήν ’Ιταλία.

"Ισως δ'ίως τό πιό σημαντικό καί Από τούς στόχου; α­κόμη τή; νέα; στρατηγικής, πού σκιαγράφησε στις έπιστο- λέ; αύτέ: ό Γκοάμσι, νά ήταν ή νέα Αντίληψη γιά τό κόμ­μα πού πρόβαλε. Στήν καίρια Ιπιστολή όλόκληρης τής Αλ­ληλογραφία;, γραμμένη στί; ί) Φλεβάρη 1924, έγραφε: «Τό σφάλμα τού κόμματος ήταν οτι 2δωσε, μ’ έναν άφηρημένο τρόπο, τήν προτεραιότητα στό πρόβλημα τής όργάνωσης. πού στήν πράξη δέν σήμαινε παρά τή δημιουργία ένός μη- χανκηιοΟ στελεχών, στούς όποίου; θά μπορούσε αύτό νά ύπολογίζει λόγω τής ¿ρθοδοξίας του; Αναφορικά ¡ιέ τήν έ- πίσημη άποψη... Τό κομμουνιστικό κόμμα ύπήρξε σταθερά ένάντια στη συγκρότηση έργοστασιακών πυρήνων. Κάθε συμ­μετοχή τών μαζών στή δραστηριότητα καί στήν έσωτερική ζωή τού κόμματος, έκτός άπό σοβαρά γεγονότα καί υστέρα Από τήν τυπική Απόφαση τού κέντρου, Ιδώθηκε σάν κίνδυ­νος γιά τήν ένότητα καί τό συγκεντρωτισμέ. Τά κόμμα δέν ιδώθηκε σάν Αποτέλεσμα τής διαλεκτικής διαδικασίας, στήν όποία συγκλίνουν τό αύθόρμητο κίνημα τών έπαναστατικών μαζών καί ή όργανωτική καί καθοδηγητική θέληση τού κέντρου' ιδώθηκε άπλά καί μόνο σάν κάτι πού κρέμεται στόν Αέρα. σάν κάτι μέ τη δίκιά του αύτόνομη καί αύτο- γενετική έξέλιξη. σάν κάτι στό όποιο θά ένταχθοΰν οί μά- ζε; δταν Ιρθει ή στιγμή καί δταν ή κορυφή τοϋ έπαναστα- τικού κύμματο; φτάσει στό ψηλότερο σημείο, ή δταν τό κομ­ματικό κέντρο Αποφασίσει νά Αρχίσει τήν έπίθεση καί ξε

84

πέσει στό έπίπεδο χών μαζών για να τις συνεγείρει καί νά τις δδηγήσει στή δράση. Φυσικά, μια χαί τα πράγματα δέν έξελίσσονται μέ τόν τρόπο αύτό, έχουν δημιουργηθεϊ περι­οχές όπορτουνιστικής μόλυνσης, χωρίς τό κέντρο νά γνω­ρίζει τίποτα γ ι’ αύτές. Αύτές βρήκαν την έκφρασή τους στήν κοινοβουλευτική δμάδα, καί στή συνέχεια, μ’ Ιναν πιό όργανικό τρόπο, στή μειοψηφία» 52. Έ συνέχεια τής κρι­τικής αύτής τοΟ Γκράμσι στό ΚΚΙ κάτω από τήν καθοδή­γηση τοϋ Μπορντίγκα, με τις προηγού|ΐενες αναλύσεις του για τό μαξιμαλισμό, είναι φανερή’ καί έμελλε αυτή να δι- ευρυνθεϊ καί να γίνει άντικείμενο πληρέστερη? θεωρητική: επεξεργασίας σέ δρισμένα άπό τα καίρια άποσπάσματα των Τετραδίων τής Φυλακής. Για τήν ώρα, ό Γκράμσι άρχισε να Επεξεργάζεται τά θέ|ΐατα αυτά στις σελίδε; του Ο ι d i- n e N u o v o , πού ξαναζωντάνεψε σά θεωρητικό δργα- νο τό Μάρτη' έγραψε τά πρώτα τεύχη στή Βιέννη, σχεδόν όλομόναχος, καί έβλεπε καθαρά τή νέα έπιθεώρηση σαν τό καίριο στοιχείο τής ένταντικής έκστρατείας για τήν πολιτι­κή διαπαιδαγώγηση, ή όποία ήταν άπαραίτητη προκειμένου να κερδηθεΐ τό κόμμα πρός τή νέα πολιτική στρατηγική.

Τήν Λνοιξη τοΟ 1924, τό ΚΚΙ προετοιμάστηκε να δώ­σει τήν έκλογική του μάχη — κάτω άπό τό νέο δυσμενή έκλογικό νόμο καί σ’ Sva κλίμα τρομοκρατίας καί έκλογι- κής βίας καί νοθείας. Ό φασισμός είχε καταφέρει να τρα­βήξει πλατιά στρώματα τής άστικής καί τής μικροαστική: τάξης πρός τούς δποψηφίους του, καί μόλις είχε κερδίσει τήν δποστήριξη τοΟ ΒατικανοΟ (προκαλώντας τή διάσπαση τοΟ ΛαϊκοΟ Κόμματος)ε3- τόν δποστήριζαν έπίσης τά απο­φασιστικά κέντρα τοΟ χρηματιστικοΟ καί βιομηχανικού κε­φαλαίου. Τά περισσότερα άπό τά κόμματα τής άντιπολί- τευσης εύνοοοΟσαν τό μποϋκοτάρισμα τών έκλογών, άλλά δταν τό ΚΚΙ άνακοίνωσε δτι θά συμμετείχε, τά δπόλοιπα άντιφασισακά κόμματα έκαναν τό Ιδιο. Τό ΚΚΙ πρότεινε έκλογικό μέτωπο, άλλά ή πρόταση τούτη άποκρούσθηκε' γιαυτό, τό ΚΚΙ κατέβασε τούς δικούς του ύποψηφίους, μαζί μέ τούς «τριτοδιεθνιστές», πού είχαν έκδιωχθεϊ άπό τό ΣΚΙ, καί πού θά έντάσσσνταν στό ΚΚΙ τυπικά, μετά άπό τό Π έμ-

86

πιο ΙΙαγκόσμιο Συνέδριο, τόν Ίούνη. Ό άντιπρόσωπος τής Κομιντέρν στήν ’Ιταλία τήν περίοδο αυτή, δ Τζ. Χοΰμπερτ - Ντρόζ, άσκοϋσε έντονες πιέσεις στούς ήγέτες του ΚΚΙ νά υΙοθετήσουν «έλασχική» πολιτική άπέναντι στις άλλες αντι­φασιστικές δυνάμεις' συνεργαζόταν στενά μέ τόν Τάσκα καί τόν Βότα, τά μέλη τής μειοψηφίας του έκτελεστικού.

Τήν έποχή τής έκλογικής έκστρατείας, τό ΚΚΙ είχε κάπου 12.000 μέλη (άν συμπεριληφθοΰν καί οί 2.000 «τρι- τοδιεθνιστές»). Ή όργάνωση τής νεολαίας είχε άλλα 5.000 Ή κομμουνιστική συνδικαλιστική έπιτροπή έλεγχε περίπου τό ένα έκτο των 120.000 |ΐελών, τά δποϊα παρέμεναν στή ΓΣΕ. "Οταν έκδόθηκε τό Φλεβάρη ή νέα κομματική έφημε- ρίδα, ή U n i t à , ή κυκλοφορία της έφτασε στά 25.000 φύλλα περίπου' τό νέο O r d i n e N u o v o βγήκε τό Μάρτη σέ 6.000 άντίτυπα. Τό κόμμα είχε σχετική έπι τυχία στις έκλογές, έκλέγοντας 19 βουλευτές, καί διατή ρησε τις ψήφους του, σέ σχέση μέ τις έκλογές τοΟ 1921, πολύ καλύτερα άπό δσο τα δυό σοσιαλιστικά κό|ΐματα. Μέ­σα σ’ αότούς πού έξελέγησαν ήταν καί 6 Γκράμσι, 6 δποίος έπέστρεψε στήν ’Ιταλία τό Μάη.

Στή διάρκεια τής έκλογικής έκστρατείας, τό ζήτημα του Μπορντίγκα ξαναμπήκε μέ ένταση, όταν αύτός άρνήθηκε νά μπει έπικεφαλής, μήτε κάν νά γραφεί, στόν έκλογικό κα­τάλογο τών ύποψηφίων τού κόμματος. Βρέθηκε τώρα στή θέση τής άδιάλλακτης άντιπολίτευσης σέ έθνικό, δσο καί σέ διεθνές έπίπεδο. Μποροϋμε νά πάρουμε μιά Ιδέα για τή στά­ση τών δπαδών του τότε (μολονότι 6 Γκράμσι θά τόνιζε πώς ό Μπορντίγκα δέν ύποστήριζε τις θέσεις αύτές) άπό τή συ­ζήτηση πού έγινε άνάμεσα στό Χούμπερτ - Ντρόζ καί στόν Γκριέκο (πού τότε ήταν άφοσιωμένος όπαδός του Μπορντί­γκα) , καί τήν δποία γνωστοποίησε 6 Ντρόζ στόν Ζηνόβ’.εφ στις 15 Φλεβάρη 1924. Ό Γκριέκο είχε πει: «Ή Διεθνής καί τό κόμμα άκολουθοΟν άντικομμουνιστική γραμμή, καί άποτελεϊ καθήκον δρισμένων ήγετών, δταν βλέπουν σοβαρές Αποκλίσεις, νά μήν πειθαρχούν... 'Ορισμένοι σύντροφοι εί­ναι, άς ποϋμε, προορισμένοι για ήγέτες. Ό Μπορντίγκα. δπως κι δ Λένιν, είναι ένας άπ’ αύτούς. Ή πειβαρχία δέν

μπορεΐ νά έφαρμοσθεΐ σέ τέτοιους άνδρες, δπως μπορεΐ νά εφαρμόζεται στα άλλα μέλη τοΟ κόμματος’ ή ιστορική τους αποστολή είναι νά έπιβάλλουν τήν πειθαρχία ατούς άλλους, καί δχι να τή σέβονται».

Τό Μάη, μερικές μέρες μετά τήν έπιστροφή τοΟ Γκράμ- αι στήν 'Ιταλία, τό ΚΚΙ συγκάλεσε μια συμβουλευτική συν­διάσκεψη κοντά ατό Κόμο. Παρουσιάστηκαν τρία χωριστά σύνολα θέσεων: τής Άριστεράς (μέ τις Υπογραφές του Μπορντίγκα, του Γκριέκο, τοΟ Φορτικιάρι, καί του Ρεπόσι). τού Κέντρου (μέ τΙς Υπογραφές τοΟ Τζενάρι, του Λεονέτι. τής Ραβέρα, τοΟ Σκοτσιμάρο καί του Τολιάτι), καί τής Δε­ξιάς (μέ τις Υπογραφές τοΟ Τάσκα, τοΟ Βότα καί του Μπέρ- τ ι) . Μολονότι δέν είχε παρά συμβουλευτικό κύρος, ή ψη­φοφορία πάνω στις θέσεις αυτές άποτέλεσε ένα σαφή δεί κτη τοΟ συσχετισμού τών δυνάμεων μέσα στό ΚΚΙ τή στιγ­μή έκείνη. ’Απέδειξε πώς τό Κέντρο διέθετε έλάχιστη πλει- οψηφία στήν Κεντρική ’Επιτροπή άπέναντι στή Δεξιά, καί, συνάμα, δτι ή ’Αριστερά — πού είχε βέβαια άρνηθεΐ νά πά­ρει μέρος ατά καθοδηγητικά δργανα τού κόμματος— ήταν συντριπτικά ισχυρότερη άπό τις άλλες δυό φράξιες μαζί. ατόν κομματικό μηχανισμό στό σύνολό του.

Οί θέσεις τής Δεξιάς έπέκριναν δλόκληρη τή γραμμή τού ΚΚΙ μετά άπό τό Λιβόρνο, καί μολονότι χαιρετούσαν τή δημιουργία τοϋ νέου Κέντρου, τό θεωρούσαν ώστόσο συ- νυπεύθυνο μι τήν ’Αριστερά για τή γραμμή αυτή. Έμμέναν μέ έμφαση στις θέσεις τού Τέταρτου ΙΙαγκόσμιου Συνέδριου, μολονότι αύτές βρίσκονταν, δπως θά δούμε, στήν πορεία γιά τήν Αναθεώρησή τους, πράγμα πού ή Δεξιά έδειξε πώς τό τό γνώριζε, προεξοφλώντας σχεδόν έντελώς τήν έρμηνεία τού συνθήματος τών «έργατικών κυβερνήσεων». Οί θέσεις τού Κέντρου, πού τις σχεδίασε, δ Τολιάτι, δταν δ Γκράμσι βρισκόταν άκόμη στή Βιέννη, άλλα πού τις Υποστήριξε δταν έπέστρεψε, υιοθετούσαν τήν θέση δτι ή παλιά καθοδήγηση είχε δίκιο νά παλεύει ένάναα στή μειοψηφία, άλλά λάθος νά έναντιώνεται στή γραμμή τού Τέταρτου Συνέδριου. Ά- πέρριτροαν τΙς θέσεις τής Ρώμης, καί άποδέχσνταν τήν πε­ριοριστική έρμηνεία τοΟ ένιαίου μετώπου. 'Οπως έμελλε νά

87

κάνει σέ λίγο δ Ζηνόβιεφ στό Πέμπτο ΙΙαγκόσμιο Συνέ δριο, δριζαν τή σοσιαλδημοκρατία σάν τήν «άριστερή πτέ­ρυγα τοΟ φασισμού». θεωρούσαν τΙς «έργατικές κυβερνή­σεις» σάν έγερτήριο σύνθημα, χρήσιμο γιά νά πεισθούν τά πιό καθυστερημένα τμήματα τών μαζών πώς ή κατάληψη τής έξουσίας βρισκόταν στήν ήμερήσια διάταξη, άλλά έφ: στοΟσαν τήν προσοχή στήν αύταπάτη δτι θά ύπήρχαν έν διάμεσες φάσεις πρίν άπό τήν έδρα ίωση τής προλεταρ;α κής δικτατορίας — τόνιζαν μάλιστα δτι «ή ύπαρξη τού κα θεστώτος τής διαρκούς ένοπλης δικτατορίας άνοίγει γ:ά τήν ’Ιταλία τήν περίοδο τής «διαρκούς έπανάστασης»· δριζαν τό φασισμό σάν τήν «ένοπλη δικτατορία ένός τμήματος τής κα­πιταλιστικής άστικής τάξης καί τών μεγαλσγαιοκτηιιόνων)' Ή ’Αριστερά παρουσίασε ένα μικρότερο σύνολο θέσεων. έ7.. βεβαιώνοντας άπλά καί μόνο τήν ορθότητα τών θέσεων τής Ρώμης καί τής συνολικής γραμμής πού άκολούθησε τό κόμ­μα μετά άπό τό Λιβόρνο, κατηγορώντας τήν Κομιντέρν οτ: είχε έναποθέσει φρούδες έλπίδες στό ΣΚΙ καί τονίζοντας τούς κινδύνους τών συνθημάτων τού ένιαίου μετώπου και τών έργατικών κυβερνήσεων.

'Ολόκληρη ή κατάσταση στό κόμμα παραπέμφθηκ* στο ΙΙέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο, πού έγινε τούς έπόμενους μή­νες. Δέν ήταν άκόμη βέβαιο ποιά λύση καθοδήγησης θ’ απο­φάσιζε ή Κομιντέρν. 'Ωστόσο, πολλά πράγματα είχαν άλ λάξει στό κόμμα τούς προηγούμενους μήνες. Ή στάση τοϋ Μπορντίγκα ήταν τώρα πώς μόνο ή άλλαγή στή γραμμή τή; Κομιντέρν στό σύνολό της θά έπέτρεπε στήν ’Αριστερά νά συμμετάσχει, γιά μιά άκόμη φορά, στήν καθοδήγηση τού κόμματος- θεωρούσε πώς τό νέο Κέντρο είχε ύποκύψει στόν Τάσκα, καί νόμιζε πώς ή Δεξιά ήταν ή λογική καθο­δήγηση έν δψει τής τρέχουσας στρατηγικής τής Κομιντέρν. Η Δεξιά, άπ’ τήν άλλη μεριά, δέν κάτεχε πιά τό μονοπώ­

λιο νά δποστηρίζει τήν άποδαχή τής πολιτικής τής Κομιν- τέρν στό Επακρο' πέρα άπ’ αύτό, δπως θά δούμε, σά συνέ­πεια τών γεγονότων τής Γερμανίας, τό ρεύμα μέσα στή Δι­εθνή είχε άρχίσει νά στρέφεται έναγτίον της. ’Επιπρόσθε­τα, δ ίδιος δ Τάσκα, άπό τά μέσα τού Μάρτη τού 1924 καί

π*έρα, πλησίαζε σέ κάποιο βαθμό πρός τό Κέντρο, σάν απο­τέλεσμα τής συνεργασίας του μέ τόν Τολιάτι στήν καθοδή γηση τοϋ κόμματος· καί έκτός άπ’ αυτό, άνυζο^ιονοϋσε, γιά μιά σειρά λόγων (συμπεριλαμβανομένων καί προσωπικών) ν’ άποσυρθεΐ για λίγο άπό τις εύθϋνες τής καθοδήγησης, καί πράγματι, παραιτήθηκε άπό τό ’Εκτελεστικό τόν ’Απρίλη.

Έτσι, τό Κέντρο βρέθηκε, στήν πραγιιατικότητα. "έ πολύ ισχυρότερη θέση άπ’ δσο φάνηκε στό Κόμο- τά επ ό­μενα χρόνια άπορρόφησε τόν Τάσκα, χαθώ: καί τούς πεν.σ- σότερους τής Δεξιάς, καί νίκησε τήν ' Αριστερά μέσα στού: κόλπους τής κομματικής όργάνωσης στό σύνολό της, κερ­δίζοντας δχι μόνο τά κατώτερα στελέχη, άλλα έπίση; καί πολλούς άπό τούς ήγέτες της — δπως τόν Γκριέκο τό 1925. Ή νέα άντίληψη για τό ίδιο τό κόμμα, καί ή ξεχωριστή στρατηγική μέσα στήν ’Ιταλία, τις όποΤες ό Γκράμσι είχε άρχίσει νά διατυπώνει στήν άλληλογραφία του ¡ιέ τόν Το­λιάτι, τόν Τερατσίνι καί τους ύπόλοιπους στις άρχέ: τού 1924, βρίσκονταν σέ Ιντονη άντίθεση μέ κείνες πού όπήρ- χαν προηγούμενα. Ό άποφασιστικός δμως παράγοντας στήν άλλαγή τής καθοδήγησης, άνάμεσα στό 1923 καί 1924. ήταν άναμφίβολα διεθνής — τόσο μέ τή στενή Ιννοια τήν στάσεων άπέναντι στήν Κομιντέρν καί το0 ρόλου πού Ιπαι- ζε αότή, δσο — πού είναι καί τό σημαντικότερο— καί ;ιέ τήν πλατιά Ιννοια τοΟ τρόπου μέ τόν όποιο γινόταν κατα­νοητή ή σχέση άνάμεσα στίς έθνικές καί στί; διεθνείς δια­στάσεις τής έπανάστασης. Στό άποφασιστικό γράμμα τή; 9 Φλεβάρη, πού ήδη άναφέρθηκε, ό Γκράμσι ϊγραφε: «Ό Άμαντέο... πιστεύει πώς ή τακτική τής ΔιεθνοΟς άντανακλά τή ρωσική κατάσταση, δηλ., γεννήθηκε πάνω στό Ιδαφος ένός καθυστερημένου καί πρωτόγονου καπιταλιστικοί) πολι- τισμοϋ. Γι’ αότόν, ή τακτική τούτη είναι έξαιρετικά βολον- ταρισηκή καί δραματική, έπειδή μονάχα μέ τήν Ισχατη προσπάθεια τής θέλησης ήταν δυνατό νά πετύχει κανείς άπό τΙς ρωσικές μάζες τήν Επαναστατική δραστηριότητα, πού δέν τήν καθόριζε ή Ιστορική κατάσταση. Πιστεύει πώς ή τακτι­κή τούτη, γιά τΙς πιό άναπτυγμένες χώρες τής κεντρικής καί τής δυτικής Εύρώπης, είναι άνεπαρκής, άκόμη καί ά­

χρηστη. Στις χώρες αυτές, ό ιστορικός μηχανισμό; λε'.του ̂γεϊ σύμφωνα |ΐέ τά καθιερωμένα σχήματα τοΰ μαρξισμοό: ύ"άρχει σ’ αύτέ; ό Ιστορικός ντετερμινισμό; πού έλειπε άπό τή Ρωσία, καί γιαυτό, τό καθήκον πού έχει τό προβάδισμα, πρέπει ν ά ’ναι ή όργάνωση τοΰ κόμματος σαν αυτοσκοπού. Νομίζω πώς ή κατάσταση είναι τελείω; διαφορετική. II ρώ το. έπειδή ή πολιτική άντίληψη τών ρώσων κομμουνιστών διαμορφώθηκε στό διεθνές κα'ι δχι στό έθν:κό Ιδαφο;- δεύ τερο, έπειδή στήν κεντρική καί δυτική Ευρώπη, ή ανάπτυ­ξη τοϋ καπιταλισμού δέν έχε; καθορίσει μονάχα τή διαμόο- φωση τών πλατιών προλεταριακών στρωμάτων, άλλα έπί- σης, καί σά συνέπεια, έχει δημιουργήσει τό αψηλότερο στρώ­μα, τήν έργατική άριστοκρατία, μέ τά παοαρτήματά χϊ(; στή συνδικαλιστική γραφειοκρατία καί στί; σοσιαλδημοκρα­τικές όμάδες. Ή έπίδραση τών Αντικειμενικών ορών, πού στή Ρωσία ήταν άμεση καί οδήγησε τί; μάζες στους δρό­μους γιά τήν έπαναστατική έξέγερση, στήν κεντρική καί τή δυτική Εύρώπη περιπλέκεται άπό όλες έκεϊνε; τις πολιτικές υπερδομές, πού δημιούργησε ή μεγαλύτερη Ανάπτυξη τού καπιταλισμοΟ' αύτό κάνει τή δράση τών μαζών βραδύτερη καί συνετότερη, καί γιαυτό άπαιτεϊ Από τό έπαναστατικό κόμμα μιά στρατηγική καί τακτική όλότελα πιό σύνθετε; καί μακροπρόθεσμες Από έκείνες πού χρειάζονταν οί μπολ­σεβίκοι, τήν περίοδο άνάμεσα στό Μάρτη καί στό Νοέμβρη τυΟ 1917. Τό γεγονός βμως δτι ό Άμαντέο έχει τήν άντί­ληψη αύτή, καί fruì έπιδιώκει νά τήν έπιβάλει δχι μόνο σέ έθνική κλίμακα μά καί σέ διεθνή, σημαίνει 2να πράγμα: είναι πεισμένος άνθρωπος, καί παλεύει μέ |ΐεγάλη δεξιοσύ νη κι εύκαμψία γιά νά πετύχει τό στόχο του, γιά ν’ άπο- φύγει τό συμβιβασμό τών θέσεών του, καί γιά ν’ Αναβάλει κάθε δικαίωση τής Κομιντέρν πού θα μποροΟσε νά τόν έμ- ποδίσει νά συνεχίσει Γσαμε τήν ιστορική περίοδο δπου ή έπα- νάσταση στήν δυτική καί κεντρική Εύρώπη θα στερήσει άπό τή Ρωσία τήν ήγεμονική θέση πού κατέχει σήμερα. Τό γε­γονός βμως δτι έμεϊς, πού δέν είμαστε πεισμένοι γιά τήν Ι­στορική Αλήθεια τής Αντίληψης αυτής, έξακολουθοΟμε νά συμμαχοΟμε μ’ αύτήν πολιτικά, καί άρα, νά τής Αποδίδου-

90

|ΐε τό διεθνές κϋρος πού για την ώρα κατέχει, είναι τε· λείω; διαφορετικό πράγμα. Ό Άμαντέο προσεγγίζει τά πράγματα άπό τη σκοπιά ττ)ς διεθνοΟς μειοψηφίας, ένώ έ- μεΐς πρέπει νά προσεγγίζουν τά πράγματα άπό τή σκοπιά τής έθνικής πλειοψηφίας».

» 1

ΤΟ ΚΚΙ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΟΔΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΓΚΡΑΜΣΙ : 1924 - 1926

Τά δυό χρόνια πού ό Γκράμσι καθοδήγησε τό ΚΚΙ μποροΟν νά θεωρηθοΟν δτι κλείνουν μι αν έποχή : τήν έ~ο- χή πού άνοιξε ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση, στήν όποία τα έθνικά κομμουνιστικά κόμ)ΐατα έπεξεργάσθηκαν τις θεωρη­τικές τους Αναλύσεις καί τΙς στρατηγικές τους μέ τούς ο­ρούς ένός βασικοΰ Αξιώματος — τής έπικαιρότητας τής έ- πανάστασης. Αύτό δέν σημαίνει φυσικά πώς πολλοί κομ­μουνιστές Ιπαψαν στή συνέχεια νά πιστεύουν, κα'ι Ιδιαίτερα στή διάρκεια τής «τρίτης περιόδου», πώς ή έπανάσταση βρι­σκόταν στήν ήμερήσια διάταξη. ’Εκείνο πού σημαίνει είναι δτι, άπό τΙς άρχές τοΟ 1924, ή στρατηγική καί ή τακτική τής Κομιντέρν καθορίζονταν όλοένα καί περισσότερο άπό τήν πάλη μέσα στό ρωσικό κόμμα, καί άπό τό 1927, οί ρω­σικές έξελίξεις Ιγιναν ό καθοριστικός παράγοντας.

Έ τσι, ή περίοδος τοΟ 1924 - 26 ήταν μεταβατική, καί Ιχει έξαιρετική σημασία να τονίσουμε τά περιθώρια έλιγ- μών πού ύπήρχαν Ακόμη τήν περίοδο αύτή για Ινα έθνικό κόμμα δπως τό ΚΚΙ. Ή σύμπτωση άνάμεσα στή στρατη­γική τής Κομιντέρν καί στή στρατηγική τοΟ ίταλικοϋ κόμ­ματος, μετά άπό τό Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο τόν Ί - ούνη τοΟ 1924, δέν ήταν άπλά καί μόνο ζήτημα αίτιας καί άποτελέσματος' έπρόκειτο μάλλον γιά μια τακτική, κατά κάποιο τρόπο, στροφή τής Κομιντέρν πρός τ’ «Αριστερά», πού συμπλέχθηκε μέ τόν προΟπάρχοντα «Αριστερισμό» τοΟ ΚΚΙ. Αύτό γίνεται πεντακάθαρο άπό τά κατοπινά γεγονό­

τα. Γιατί, τήν άνοιξη τοϋ 1925, ή Κομιντέρν θ’ άντέστρε- φε τήν «άριστερή» της στροφή — μετά άπό τήν πτώση τοϋ Μακντόναλντ στή Βρετανία καί τοϋ Έριό στή Γαλλία, τήν άνοδο τοΟ Χίντερμπουργχ στήν έξουσία τής Γερμανίας καί τήν κατάπνιξη τοΟ ΚΚΓ, τήν έπανασταθεροποίηση του κα­θεστώτος τοΟ Μουσολίνι στήν ’Ιταλία, καί τήν άντιδραστική τροπή τών γεγονότων στήν Π ολωνία καί στήν Εσθονία — καί (¿χ μιλούσε για τήν προσωρινή σταθεροποίηση τοΟ κα- πιταλισμοΟ. 'Ομως, δέν Ιγινε καμιά άντίστοιχη στροφή ττρός τά δεξιά στή γραμμή τοϋ ίταλικοϋ κόμματος, πού δέν 0ά γνώριζε σημαντικές τροποποιήσεις παρά μόνο μετά άπό τή σύλληψη τοΟ Γκράμσι. Ή έλευθερία έλιγμών πού ά-οκαλύ- "τει αύτό — παρά τή μπολσεβικοποίηση τών κομμουνιστι­κών κο*ψάτων τήν ίδια περίοδο— μπορεΐ νά έξηγηθεΐ έν μέρει άπό τις έξαιρετικά περίπλοκες σχέσεις έξουσίας μέσα στήν Κομιντέρν τήν έποχή αύτγ,. Ό Ζηνόβιεφ, στή διάρ­κεια δλης αυτής τής περιόδου, ήταν Πρόεδρος τ^ς Διεθνούς' τό 1924 συμμαχούσε |ΐέ τόν Στάλιν καί έπιτίθονταν ένάντια στον Τρότσκι γιά τήν «άντιαγροτική» πολιτική του' τό 1926. συμμαχούσε |ΐέ τόν Τρότσκι καί έπιτίθονταν ένάντια στόν Στάλ:ν καί στόν Μπουχάριν γιά τήν «φιλοαγροτική>' πολι­τική τους. Άπό τις άρχές τού 1925, άρχισε νά άναδύεται μέσα στους κόλπους τής Κομιντέρν μιά μπουχαρινική δε­ξιά. καί ήταν ιδιαίτερα σημαντικό γιά τό ιταλικό κόμμα δτι ό Χσύμ-ερτ - Ντρόζ — πού άναφέρθηκε ήδη σάν ό άν- τιπρόσωπος τής Κομιντέρν στήν ’Ιταλία, στή διάρκεια τού1924, καί σάν στενός συνεργάτη: του Τάσκα τήν ίδια περί­οδο— έπέστρεφε στή Μόσχα τό 1925 γιά ν’ άναλάβει τήν ευθύνη τοΟ λατινικού τμήματος τής Διεθνούς' ό Ντρόζ θ’ άποκαθιστούσε έξαιρετικές σχέσεις μέ τόν Μπουχάριν, καί θά ’-εφτε μαζί του τό 1929. Ή περίπλοκη αύτή κατάστα­ση φαίνεται πώς κατέληξε, τήν περίοδο αύτή, στήν πραγ­ματική άλληλοεξουδετέρωση τού Ζηνόβιεφ, άπό τή μιά με­ριά, καί τί)ς μπουχαρινικής δεξιάς, άπ’ τήν άλλη, μέ άπο- τέλεσμα ή «άριστερίστικη» πολιτική, σέ χώρες δπω; ή Γερ­μανία καί ή ’Ιταλία, νά μπορεΐ νά συνυπάρχει ¡ιέ τή «δε­ξιά» πολιτική, σέ χώρες δπως ή Κίνα, οί Ηνωμένε; Πο

λιτεΐες, ή Βρετανία ή ή Γιουγκοσλαβία. 'Οπως καί νά ’ναι, οΐ καθοριστικοί παράγοντες ήταν μάλλον εθνικοί παρά διε­θνείς.

Ή περιοδικότητα τούτη Ιχει Αποφασιστική σημασία γιά τήν κατανόηση τών βασικών πολιτικών συντεταγμένων των κ ε ίν ω ν τής φυλακής τοΰ Γκράμσι. Λυτά Αποτελοΰν τήν όργανική συνέχεια τοΰ πολιτικού κόσμου (universe). μέσα στόν όποιο είχε λειτουργήσει ό Γκράμσι πριν Από τή σύ- ληψή του, καί φανερώνουν τή ριζική άποσύνδεση Από τον πολιτικό κόσμο πού ύπήρχε τόν καιρό πού γράφονταν. Λυ­τό; ίσως να είναι ό κύριο; λόγος για το σκοτεινό καί υπαι­νικτικό χαρακτήρα ορισμένων άπό τις κεντρικέ; “ολιτικέ; σκέψεις στα Τετράδια τής Φυλακής, πάνω στήν έπανάστα- ση στή Δύση, στό κόμμα, στό Κράτος κλπ. Καί αποτελε! α­σφαλώς τόν κύριο λόγο τή; Ακαταλληλότητα; πολλών άπό τις Απόπειρες πού Ιγιναν γιά να έρμηνευθεί ό Γκράμσι μέ βάση κριτήρια πού δεν είχαν κανένα νόημα στον πολιτικό του κόσμο: λαϊκομετωπισμός, σταλινισμός κλπ. Κάθε θεω­ρητική έπεξεργασία τοΰ Ιργου τοΰ Γκρά·,ισι πρέπει νά επι­διώκει νά τό τοποθετεί σταθερά μέσα στό πραγ;ιατικό του Ιστορικό πλαίσιο, καί νά έπιδιώκει να Ιξηγεΐ ο)α τά. με­ρικές φορές, Αντιθετικά του στοιχεία, κι δχι μόνο ορισμένα Απ’ αυτά.

'Οπως Αναφέρθηκε ήδη, είχε Αποφασιστει. ¡ιετά από τή συνδιάσκεψη τοΰ Κόμο, νά παραπεμφθεΐ ή κατάσταση τής καθοδήγησης τοΰ ίταλικοΰ κόμματος στό έπερχόμενο Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο, πού δφειλε ν’ Αρχίσει στή Μόσχα σώ τέλη τοΰ ’Ιούλη τοΰ 1924. Στούς Ιταλού; Αντι­προσώπους συγκαταλέγονταν ό Μπορντίγκα, ό Τολιάτι. ό Τερατσίνι, ό Τάσκα, ό Σεράτι, ό Γκριέκο, ό Λεονέτι καί ό Μπέρτι, πού δλοι τους φτάσαν στή Μόσχα στις αρχέ; τοΰ μήνα. (Ό Γκράμσι καί ό Σκοτσιμάρο ωστόσο, δέν είχαν Α­κόμη φύγει Από τήν ’Ιταλία δταν ξέσπασε, στί; 12 ’Τούνη. ή κρίση Ματεότι, κι ϊτσι Ακύρωσαν τήν Αναχώρησή του;) 01 στρατηγικές πού καθορίσθηκαν στα πρώτα τέσ-ερα Παγ­κόσμια Συνέδρια μποροΰν νά έρμηνευθοϋν σαν Απαντήσει; στήν πραγματική πορεία τών Ιστορικών γεγονότων — του­

94

λάχιστον στήν Εύρώπη. ’Απ' την άλλη μεριά, ή «άριστερή» στροφή πού συνόδευσε τό γερμανικό Όκτώβρη τοϋ 1923, καί πού έκφράσθηκε στό ΙΙέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο, δέν μπορεΐ παρά να κατα νοηθεί μέ βάση τήν έσωκομματική πά­λη, που είχε ήδη ξεσπάσει μέσα στη Σοβιετική Ένωση, καθώς καί μέ βάση τούς έλιγμούς τοϋ Ζηνόβιεφ νά μεταθέ­σει τήν ευθύνη για τή γερμανική καταστροφή.

Στούς τελευταίους μήνες του 1923, ό Ζηνόβιεφ καί ό Στάλιν είχαν έξαπαλύσει τήν ίκστρατεία ενάντια στόν ορο τοκισμό», οί Σαράντα "Εξη είχαν δημοσιεύσει τήν πλατ­φόρμα τους, καί ό Τρότσκι είχε δημοσιεύσει τά άρθρα τή- Ν έ α ς Π ο ρ ε ί α ς 54. Τόν Όκτώβρη, τό γερμανικό κόμ',ια μέ Ιπικεφαλής τόν Μπράντλερ είχε έμπλακεΐ 3τήν αποτυχημένη άπόπειρα έπαναστατικής έξέγερσης. Ή εξέ­γερση είχε σχεδιασθεΐ στή Μόσχοι άπό τόν Ζηνόβιεφ. καί τό καθήκον τοϋ συνδέσμου άνάμεσα στή Μόσχα καί στό ΚΚΓ είχε άνατεθεΐ προσωπικά στόν Ράντεκ. Μετά άπό τήν ήτ­τα, 6 Ζηνόβιεφ ϊκανε τόν Μπράντλερ άποδιοπομπαίο τρά­γο δλης τής ύπόθεσης, καί 6 Τρότσκι — πού είχε πιστέψει στή δυνατότητα τής έπανάστασης στή Γερμανία — συντά­χθηκε μέ τόν Ράντεκ — πού δέν είχε πιστέψει στή δυνα­τότητα αύτή— γιά νά ύπερασπίσουν τόν Μπράντλερ ώστε νά μήν πάρει τή συνολική εύθύνη μόνος του. Ό Ζηνόβιεφ ύποστήριξε τήν άριστερά μέσα στό γερμανικό κόμμα — μέ έπικεφαλής τόν Φίσερ καί τόν Μασλόφ — καί άντικατέ- στησαν τόν Μπράντλερ. Ό τελευταίος κατηγορήθηκε για δεξιά άπόκλιση, καί ό Ζηνόβιεφ άνέλαβε νά στρέψει τήν Κομιντέρν Αποφασιστικά πρός τ’ άριστερά. Οί έλιγ^ιοί αύ τοί σκόπευαν πρωταρχικά να παρεμποδίσουν τή γερμανική καταστροφή ώστε νά μή χρησιμοποιηθεί άπό τή ρωσική αν­τιπολίτευση γιά νά μειώσει τό κΰρος τοϋ ίδιου τοϋ Ζηνό­βιεφ.

Είχαν ήδη διαγραφεΐ φανερά οί θέσεις μάχης, καί οί ρώσοι ήγέτες τής πλειοψηφίας στό Πέμπτο Συνέδριο είχαν προπαντός τήν έγνοια νά παρεμποδίσουν τήν άντιπολίτευση ώστθ νά μήν κερδίσει διεθνείς συμμάχους. Ό αυτονόητο: ύποψήφιος, γιά νά μπει έπικεφαλής τής διεθνούς φράξιας

95

πού θά δποστήριζε τή ρωσική άντιπολίτευση ήταν ό Μπορ­ντίγκα —παρά τό γεγονός δτι 6 Τρότσκι είχε διευθύνει τήν έπίθεση ένάντια στόν Μπορντίγκα γιά τό δτι άπέριψε τό ένιαϊο μέτωπο στό Τέταρτο Συνέδριο καί γιατί υιοθέτησε τή «θεωρία τής έπίθεσης» στό Τρίτο. Γιατί, ύπήρχε φανερή σύγκλιση άνάμεσα στίς άπόψεις τοΟ Μπορντίγκα γιά τδν έκ- φυλισμό τής Κομιντέρν καί στις άπόψεις του Τρότσκι γιά τόν έκφυλισμό μέσα στό μπολσεβίκικο κόμμα. Ό Ζηνόόιεφ έπιδίωξε νά παρεμποδίσει μιά τέτοια συμμαχία βάζοντας τόν Μπορντίγκα στήν καθοδήγηση τής Κομιντέρν μέ τή θέση τού άντιπροέδρου. θεωρούσε τό μέτωπο άνάμεσα στό Κέν­τρο καί στήν ’Αριστερά σάν τήν καλύτερη λύση γιά τις έ- σωτερικές διαφωνίες τοϋ ΚΚΙ, και σά συνέπεια τής τακτι­κής ιιετατόπισης πρός τ’ άριστερά, πού είχε κάνει μετά από τή γερμανική ήττα, Βέν ϊβλεπε πιά τόν Τάσκα καί τή Δε­ξιά μέ τήν ϊδια συμπάθεια.

Ώσώσο, τά σχέδια αύτά ναυάγησαν πάνω στούς βρά­χους τής άδιαλλαξίας τού Μπορντίγκα. ΤΗταν διατεθειμένος ν’ άποδεχθεΐ μιά θέση στό ’Εκτελεστικό τής Κομιντέρν, μιά καί χρειαζόταν νά διατηρεί διεθνείς σχέσεις ένόψει τής προ­οπτικής του νά όργανώσει μιά διεθνή φράξια τής αριστε­ρής μειοψηφίας· άρνήθηκε δμως κάθε καθοδηγητική Οέσ ̂μέσα στούς κόλπους του ΚΚΙ. ΙΙαράδοξα, τό Πέμπτο Συ νέδριο μετατόπισε συγχρόνως τή γραμμή τής Διεθνούς ού- σιαστικά πρός τίς θέσεις πού ύπεράσπιζε ό Μπορντίγκα— ένιαϊο μέτωπο άπό τά κάτω, διμέτωπη πάλη ένάντια στό φασισμό κι ένάντια στή σοσιαλδημοκρατία, κλπ. (ή γραμ­μή πού θά άκολουθούσε ή καθοδήγηση τού Γκράμσι τά έ- πό|ΐ£.να δυό χρόνια), καί ταυτόχρονα Ικανέ νά φανεί ή ορι­στική άπομόνωση τού Μπορντίγκα άπό δργανωτική άποψη. 'Ο Μπορντίγκα παρουσίασε τήν κύρια εκθεση τού Συνεδρίου γιά τό φασισμό, καί έλάχιστα υπήρξαν τά έπιχειρήματα πού Ιοιναν τήν Γδια βαρύτητα στήν πάλη ένάντια στό φασισμό οσο και ένάντια στή σοσιαλδημοκρατία δπως Ικανέ έ κείνος’ δ Τολιάτι μίλησε έπίσης γιά τή σοσιαλδημοκρατία σάν τήν άριστερή πτέρυγα τού φασισμού, καί διαφοροποιήθηκε άπό τόν Μπορντίγκα σέ ζητήματα έμφασης περισσότερο, παρά

96

σέ ζητήματα ούσίας — τονίζοντας τήν άνάγκη νά γίνει τό ΚΚΙ μαζικό κόμμα, τήν άνάγκη γιά περισσότερη δουλειά μέσα στήν άγροτιά κλπ. Ό Ζηνόβιεφ, συνοψίζοντας τΙς έρ- γασίες τού Συνεδρίου, μίλησε για δυό πιθανές έναλλακτικές λύσεις τοΟ καπιταλισμού στήν περίοδο τής «άθεράπευτης κρί­σης» του: «Οί σοσιαλδημοκράτες άπό τή δεξιά πτέρυγα τού έργατικού κινήματος βρίσκονται σέ πορεία ¡ιετάβασης, καί δλο καί περισσότερο μετατρέπονται σέ άριστερή πτέρυγα τής άστικής τάξης, καί μερικές φορές, σέ πτέρυγα τσϋ φασι­σμού. Νά γιατί άποτελεϊ ιστορικό λάθος νά μιλά|ΐε γιά τή «νίκη τού φασισμού πάνω στή σοσιαλδημοκρατία». Ό φασι­σμός καί ή σοσιαλδημοκρατία (σ’ δ,τι άφορά τούς ήγέτες τους) είναι τό δεξΐ καί τό άριστερό χέρι του σύγχρονου κα­πιταλισμοί), ό όποιος Εχει άποδυναμωθεΐ, κατά κάποιο τρό­πο, άπό τόν πρώτο Ιμπεριαλιστικό πόλεμο, καί στις πρώ­τες άντικαπιταλιστικές μάχες τών έργατών. "Ο,τι κι άν κά­νουν ό Μουσολίνι κι ό Πουανκαρέ άπό τή μιά, ή ό Μακ- ντόναλντ καί ό Έριό άπό τήν άλλη, εύνοοΟν τήν προ­λεταριακή έπανάσταση. Εϊτε πάρουν τό δρόμο τής «δη­μοκρατίας», είτε τοΟ φασισμού, δέν Ιχει καμιά σημασία. Όλοι τους δέν κάνουν τίποτ’ άλλο άπό τό νά κουβαλάν νε­ρό στό μύλο τής προλεταριακής έπανάστασης» 5·5. Αύτα έκ- φράζαν έπακριβώς τήν άποψη τού Μπορντίγκα. 'Ωστόσο, προτιμούσε άκόμη νά παραδίνει στήν άντιπολίτευση μέσα στους κόλπους τού ΚΚΙ. Γιαυτό, δταν όρίσθηκε ή νέα Κεν­τρική Επιτροπή καί τό Εκτελεστικό άπό τήν ειδική έπι- τροπή στό κλείσΐ|ΐΛ τού Συνεδρίου, τό Κέντρο πήρε τήν -λειοψηφία καί στά δύο όργανα, στά όποια άντιπροσωπεύ- ονταν (ΐειοψηφικά ή Δεξιά καί οΐ «τριτοδιεθνιστές», πού γί- ναν τώρα καί τυπικά μέλη τού κόμματος. Τό νέο έκτελεστι- κό άπαρτιζόταν άπό τόν Γκράμσι, τόν Τολιάτι καί τόν Σκο- τσιμΑρο άπό τό Κέντρο, τόν Μερσού άπό τή Δεξιά (ό Τά- σκα δέν ήθελε τή θέση, άλλά ήταν στή νέα Κεντρική ’Επι­τροπή) , καί άπό τόν πρώην τριτοδιεθνιστή σοσιαλιστή Μά- φι. Δυό μήνες άργότερα, ό Γκράμσι έκλεγόταν στή νέα θέ­ση τοΟ Γενικού Γραμματέα τού κόμματος.

Τό Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο άντιπροσώπευε έπι-

977

φανειακα τή μετατόπιση πρδς τ’ αριστερά, καί άφοΰ οί ανα­λύσεις, τις όποιες διατύπωσε, Αντιστοιχούσαν πλατιά μέ τις αναλύσεις τού Κέντρου δσο και τής ’Αριστερά; μέσα στδ ΚΚΙ, Ικλεινε δριστικά τδ ρήγμα Ανάμεσα στό ιταλικό κόμ­μα καί στή Διεθνή. ΓΙοιά ήταν δμως ή πραγ|ΐατ·.κή Εκτίμη­ση τού Γκράμσι για τή σημασία του, καί πώς εξηγείται ή ούσιαστική μετατόπιση στίς διεθνείς του θέσει;, προπαντός για τήν ίδια τή Ρωσία, Ανάμεσα στήν Ανοιξη ■στήν Ανοιξη τού 1925; Είναι Απαραίτητη κάποιο. Απάντη­ση, Ιστω κι Αν είναι Αναπόφευκτα Ανολοκλήρωτη, γιχ να κατανοήσουν δρισ|ΐένα Από τα καίρια Αποσπάσ',ιατα τι ον «Τετραδίων τής Φυλακής».

TÒ Φλεβάρη τού 1924, ό Γκράμσι είχε γράψε·: «"Ο­πως Ακριβώς δέν πίστευα πρίν Από ενα χρόνο πώς ή θνής κινούνταν πρός τά δεξιά... Ιτσι Ακριβώς δέν καί σήμερα πώς κινείται πρός τ’ Αρι· τήν απλοϊκή έξήγηση πού Ιδινε δ Ζηι νική καταστροφή, δτι δηλ. δ Μπράντλερ ήταν δεξιό;- Γκράμσι χαρακτήριζε τή στρατηγική τού Μπράντλερ 1923, Αν δχι τίποτ’ άλλο, τουλάχιστον πρί " καί άπέριπτε τδ ζήτημα, ποια Απδ τίς δυδ φράξιες στό γερμανικό κόμμα — ή προσκτι δήγηση τών Μπράντλερ/Ταλχάιμερ, ή οί π( τού Ζηνόβιεφ Φίσερ καί Μασλόφ, πού Αντικατέστησαν τού; πρώτους μετά Απδ τήν ήττα— ήταν «δεξιά» ή < Αριστερή», σαν Ινα «μάλλον ζήτημα βυζαντινολογίας». ’Επιπρόσθετα, τήν περίοδο αυτή ϋβλεπε μέ μεγάλη συμπάθεια τήν αντί­ληψη τής Apiστεράς μέσα στό ρωσικό κόμμα. "Εγραψε: «Είναι γνωστό δτι τό Νοέμβρη τού 1917, Ινώ ό \ένιν καί ή πλειοψηφία τού κόμματος είχαν περάσει στήν άποψη τού Τρότσκι καί άποσκοπούσαν να καταλάβουν δχι μόνο τήν πο­λιτική έξουσία, μά καί τήν οίκονομική έξουσία, ό Ζηνόβιεφ καί δ Κάμενεφ παρέμειναν στήν παραδοσιακή Αποψη τού κόμματος καί γύρευαν κυβέρνηση έπαναστατικοϋ τυνασπι- σμού |ΐέ τούς Μενσεβίκους καί τού Σοσιαλεπαναστάτε;... Στήν πρόσφατη πολεμική πού ’χει ξεσπάσει στή Ρωσία. ε?να·. κα­θαρό δτι δ Τρότσκι καί ή Αντιπολίτευση γενικά, εχοντα: ν.α­

τά νοΰ τή μακρόχρονη άπουσία του Λένιν άπό τήν καθοδήγη­ση τοΟ κόμματος, άνησυχοϋσαν πολύ γιά τόν κίνδυνο τι); έπι- στροφής στήν παλιά νοοτροπία, πού θά ’ταν καταστροφική για τήν έπανάσταση. Ζητώντας τή μεγαλύτερη έπέμΛαση τών προλεταριακών στοιχείων στή ζωή τού κόμματος κα: τή μείωση τών έξουσιών τής γραφειοκρατίας, γυρεύουν 6 - ' .'Λ νά έξασφαλίσουν τό σοσιαλιστικό καί προλεταριαν , κτήρα της έπανάστασης, και νά παρεμποδίσουν τή \ μετάβαση σέ κείνη τή δημοκρατική δικτατορία — κίλ..,^; τού Αναπτυσσόμενου καπιταλισμού — ή οποία ήταν ακόμη τό πρόγραμμα του Ζηνόβιεφ καί Σία τό Νοέμβρη του 1917. νύτή μου φαίνεται πώς είναι ή κατάσταση στό ρωσικό κόμ

μα... τό μόνο νέο είναι τό πέρασμα του Μπουχάριν στήν ό |ΐάδα τών Ζηνόβιεφ, καί Στάλ'.ν» 57.

'Ωστόσο, άπό τήν άνοιξη τού 1924 καί πέρα. ασκούν­ταν μεγαλύτερες πιέσεις στα κθ|ΐμουνιστικά κόμματα γιά νά εύθυγραμμισθοΰν μέ τήν πλειοψηφία τού ρωσικού κόμματος. Άπό τά άποσπάσματα πού παρατέθηκαν, γίνεται καθαρό πώς ό Γκράμσι δέν Αποδεχόταν προσωπικά τήν έρμηνεία γιά τή ρωσική Εσωκομματική πάλη, πού ήταν τότε διαδεδομένη στούς κύκλους τής Κομιντέρν. Συνδυάσθηκαν δμω; τέσσερεις βασικοί καί άλληλοσυσχετιζόμενοι παράγοντε; γιά Ά καθο­ρίσουν τήν ουσιαστική ευθυγράμμιση μέ τις διαδοχικέ; κυ­ρίαρχες όμάδες μέσα στούς κόλπους τοΰ ρωσικού κόμματος, άπό τήν περίοδο αυτή καί. πέρα — ευθυγράμμιση πού άπό τό 1926 τουλάχιστον δέν ήταν άπλά καί μόνο τακτική, αλ­λά στηριζόταν στήν πειθώ. Πρώτο, οί όροι τή; πάλη; στή Ρωσία φτάναν στους ξένους κομμουνιστές μέσα άπό τόν μη χανισμό τής Κομιντέρν, ό όποιος άποτελούσε ό ίδιος, άπό δώ καί μπρός, δλοένα καί περισσότερο, τό όργανο τή; πά­λης αύτής. Λεύτερο, ό Γκράμσι έκανε τήν Αποκατάσταση τοΰ ρήγματος μέ τήν Κομιντέρν καί τήν πλ/,ρη αποδοχή τής πειθαρχίας, τήν ίδια τή βάσγ, τ?(ς νέας καθοδήγηση; τοΰ Κέντρου, καί τό βασικό στοιχείο διαφοροποίησή; τη; μέ τόν Μπορντίγκα. Τρίτο, οί θέσεις τή; ρωσική; Αντιπο­λίτευσης καί τής Αριστεράς τού ίταλικοΰ κόμματος έσμιξαν αξεδιάλυτα στα μέσα τής δεκαετίας τοΰ είκοσι. (X θέσεις

πού υΙοθέτησε ό Τρότσκι καί ό Μπορντίγκα, Ιβαζαν άνάλο- γα ζητήματα σχετικά μέ τήν κομματική πειθαρχία καί τή συγκρότηση τών φραξιών. Πέρα άπ’ αύτό, γιά μιά περίοδο— άπό τό 1925 ίσαμε τό 1930— ό Μπορντίγκα εύθυγραμ μίσΟηκε μέ τόν Τρότσκι σέ διεθνές έπίπεδο' ϊγινε άδύνατο για τό Ιταλικό κόμμα νά συζητάει τά ρωσικά ζητήματα χω­ρίς ν’ άναφέρεται στή δίκιά του έσωτερική κατάσταση. Τέ­λος, ή στρατηγική τοΟ Γκράμσι στήν ’Ιταλία κατευθυνό- ταν όλοένα καί περισσότερο πρός τήν άγροτιά τοΟ Νότου, καί καταγινόταν μέ τή σφυρηλάτηση τής έργατο - αγροτι­κής συμμαχίας. Τό 1926, θεωρούσε τις θέσεις τής Ενιαίας ’Αντιπολίτευσης στή Ρωσία ώς άπειλή για τή δεύτερη. Οί τέσσερεις αυτοί παράγοντες συνδυάσθηκαν, μ’ Ιναν συχνά άντιφατικό τρόπο δπως θά δούμε, γιά νά καθορίσουν τήν άλλαγή τής θέσης τού Γκρά|ΐσι· ο£ άντιφάσεις άντανακλών- νται στά «Τετράδια τής φυλακής».

Ή έπάνοδος τού Γκρά|ΐσ; στήν ’Ιταλία άπό τή Βιέννη, τό Μάη τού 1924, προηγήθηκε λιγότερο άπό Ινα μήνα πρίν τό ξέσπασμα τής κρίσης Ματεότι στίς 12 Ίούνη. "Οταν : σοσιαλδημοκράτης ήγέτης δολοφονήθηκε άπό φασίστες φο­νιάδες, τό καθεστώς φάνηκε ξαφνικά τρωτό καί διασπα- σμένο έσωτερικά' οί ύποστηρικτές του φάνηκαν νά ταλαν­τεύονται' καί ή άντιπολίτευση κέρδιζε έμπιστοσύνη. Τούς πρώτους μήνες τής καθοδήγησης τού Γκράμσι, τό κόμμα γνώρισε Ινα νέο πεδίο έλιγμών, καί μια σημαντική άνοδο τής δύναμής του. "Ομως, ή κρίση δέν προχώρησε τόσο βα­θιά δσο πίστευαν ο£ κομμουνιστές ήγέτες, καί τά δπόλοιπα δυό χρόνια νόμιμης λειτουργίας τού ΚΚΙ στήν ’Ιταλία ϊ- |ΐελλε νά ’ναι μιά παρατεταμένη άμυντιν.ή δράση άπέναντ: στις συντριπτικές πιθανότητες έπιτυχία; τοΟ άντιπάλου.

Άπό τό 1921 -22, & Γκράμσι είχε έναντιωθεΐ στή; άποψη πού έπικρατοΟσε στό Ιταλικό κόμμα, δτι ήταν άπί- θανη ή φασιστική ή ή στρατιωτική δικτατορία. Σύμφωνα μέ τή δίκιά του άφήγηση, είχε άποτρέψει νά ένσωματωθεΐ μιά τέτοια άποψη στίς θέσεις τής Ρώμης. 'Ωστόσο, δπως ή­δη έπισημάναμε, άκόμη κι αύτός δέν είχε φτάσει, στά χρό­νια πού άκολούθησαν, σέ |«ά συνεπή ή έπαρκή έκτίμηση γιά

100

τό φασιστικό φαινόμενο — καί θά ’mv πράγματι άδύνατο νά προβλέψει τότε τόν πλήρη δυναμισμό τοϋ φασισμοΟ σά νέας καί s u i g e n e r i s μορφής τής άστικής άντιδραστι- κής κυριαρχίας. Τήν άνοιξη τοΟ 1924, πρίν άκόμη ξεσπά­σει ή κρίση Ματεότι, έγραφε κιόλας γιά τή δυνατότητα μια; σοσιαλδημοκρατικής «έναλλακτικής λύσης» πού θ’ άντικα- θιστοΟσε τό φασισμό. ’Επέκρινε τόν Μπορντίγκα γιά τό ότ; ύποτιμοΟσε τΙς έσωτερικές άντιθέσεις τοϋ ιταλικού καπιτα­λισμού, καί γιά τό δτι πίστευε πώς οί Ιδιαίτερες μορφές τή; άστικής κυριαρχίας ήταν άτελέσφορες καί πώ; ή μόνη προ οπτική ήταν έκείνη τής κρίσης τοΟ καπιταλιστικού συστή- (ΐατος, καθώς καί ή στροφή των μαζών πρός τόν κομ­μουνισμό, πού θα συνεπαγόταν άναπόφευκτα ή κρίση αύτή. "Οταν δολοφονήθηκε ό Ματεότι, καί τό καθεστώς φάνηκέ αβέβαιο καί διαιρεμένο, ό Γκράμσι πείσθηκε, περισσότερο άπό ποτέ, πώς ή σοσιαλδημοκρατική έναλλακτική λύση ήταν έπικείμενη, καί δτι αύτό θα έβαζε, γιά |uà άκόμη φορά, τήν προλεταριακή έπανάσταση στήν ήμερήσια διάταξη.

Είναι εύκολο νά δούμε τίς όμοιότητες καθώς καί τΙς δια­φορές άνάμεσα στις προοπτικές τού Γκράμσι καί τού Μπορ­ντίγκα. Kal ot δυό τους στηρίζονταν στήν πεποίθηση τής γενικής κρίσης τοϋ άστικοΟ καθεστώτος καί στήν έπικαιρό- τητα τής έπανάστασης. Καί οί δυό τους δέν άποδέχονταν τό ένιαϊο μέτωπο παρά μόνο «άπό τά κάτω», καί τόνιζαν τήν άνάγκη τής πάλης 5χι μόνο ένάντια στό ϊδιο τό καθεστο>ς, άλλί έξίσου — δν δχι πρωταρχικά— ένάντια στούς σο­σιαλδημοκράτες, τήν «άριστερή πτέρυγα τής άστικής τά­ξης». Ένώ δμως 6 Μπορντίγκα θεωρούσε τό φασισμό καί τή σοσιαλδημοκρατία 4πλΑ καί μόνο σάν δυό έναλλακτικές μορφές τής άστικής κυριαρχίας, άπορρίπτοντας τήν άν- τίληψη δτι θά μπορούσε νά έχει δποιαδήποτε συνέπεια γιά τό ΚΚΙ δποια μορφή κι δν υίοθετοΟσε ό Ιταλικός καπιταλι­σμός, καί προβλέποντας τήν άμεση άντικατάσταση τού ύ- πάρχοντος καθεστώτος άπό τή δικτατορία τοΟ προλεταριά­του, ή άντίληψη τοΟ Γκράμσι ήταν λιγότερο περιοριστική. ’Ανέκαθεν άνέλυε τό φασισμό άπό τήν άποψη τής κοινωνι­κής του βάσης, καί έβλεπε τήν άποσύνθεσή του σέ σχέση μέ

101

τήν άποσύνδεση τών τμημάτων τής βάση; αύτής — προπαν­τός τής μικροαστικής τάξης τών πόλεων. ΙΙίστευε πώς ή σοσιαλδημοκρατική «έναλλακτική λύση» θά ήταν βραχύβια καί θ’ άποτελούσε άπό τή φύση της ασταθή μεταβατική φά­ση — ανάλογη μέ τό καθεστώς του Κερέντσκι στή Σοβιετι­κή "Ενωση — καί ότι θά δδηγοΟσε γοργά σέ περίοδο έμ- φύλιου πολέμου, γιά τόν όποιο επρεπε τό προλεταριάτο νά ’ναι προετοιμασμένο’ πίστευε δμω; έπίσης πώ; οί σοσιαλδη­μοκρατικέ; όργανώσεις μπορει, μέ τήν πτώση τοϋ φασισμού, νά γνώριζαν στήν άρχή |ΐεγαλύτερη υποστήριξη.

Μετά άπό τή δολοφονία τού Ματεότι, τά κόμματα τή; αντιπολίτευσης έγκατέλειψαν τό κοινοβούλιο καί συγκάλε- σαν μια άλλη συνέλευση στό Άβεντίνο 58. Μολονότι τό ΚΚΙ συμμετείχε άρχικά σ’ αύτή, ή στάση του απέναντι στ' άλ­λα αντιφασιστικά κόμματα παρέμεινε άμετάβλητη. Στή σύ­νοδο τής Κεντρικής ’Επιτροπής, στά μέσα ’Ιούλη, δ Σκο- τσιμάρο υποστήριξε πώς ύπήρχαν δυό δυνατές διέξοδοι άπό τήν κρίση’ είτε θά ’παίρνε τό πάνω χέρι ή πιό άδιάλλαχτη πτέρυγα τού φασισμού καί θά έγκαθίδρυε 2να άκόμη περισ­σότερο δικτατορικό καθεστώς, είτε θά γινόταν συμφωνία ά- νά|ΐεσα στούς φασίστες καί στά κόμιζα τα τή; αντιπολίτευ­σης. Ό Γκράμσι συμφώνησε μέ τήν έκτίμηση τούτη, καί τόνισε δτι ό φασισμός δέν θά μπορούσε ένδεχόμενα ν’ Ανα- τραπεί παρεκτός μέ τή μαζική πάλη. Σέ μιά άλλη σύνοδο τής Κεντρικής ’Επιτροπής τόν Ιπόμενο μήνα, ό Γκράμσι άναγνώρισε πώς τά δημοκρατικά κόμματα τής Αντιπολίτευ­σης παρέμειναν ό άξονας τού λαϊκού άντιφασισμσΰ, τόνισε δμως πώς γιαυτόν άκριβώς τό λόγο επρεπε νά καταπολε­μηθούν. Χαρακτήρισε τήν Αντιπολίτευση τού Άβεντίνου «μι σοφασιστική». Στό βάθος τών θέσεων αύτών βρισκόταν η πεποίθηση πώς ό φασισμός βρισκόταν στήν πορεία τής Απο­σύνθεσης. καί δτι πραγματικές δυνάμεις τού Αστικού κρά­τους θά περνούσαν στήν Αντιπολίτευση — πού γιαυτό Απο- τελούσε τόν πραγματικό κίνδυνο. Κατά τήν άποψη τοΰ Γκράμσι, ή στρατηγική τοϋ ΚΚΙ στήν κατάσταση αύτή, I- πρεπε νά ’ναι μιά δλα γιά δλα προσπάθεια νά κατακτηθεί ή πλειοψηφία τού προλεταριάτου, καί τόνιζε μέ Εμφαση τή

102

δημιουργία έργοστασιακών έπιτροπών σάν τόν κεντρικό ά­μεσο στόχο.

Ό Γκράμσι, γιά νά συνοψίσουμε τόν προσανατολισμό του τήν περίοδο αύτή, άπέρριπτε τόσο την ύπεραριστερή ά­ποψη, δτι δέν θά μπορούσε νά ύπάρξει καμιά μεταβατική περίοδος άνάμεσα στό φασισμό και στη δικτατορία τοΰ προ­λεταριάτου (άποψη πού θά χαρακτήριζε την τρίτη περί­οδο) , δσο καί τη δεξιά άποψη, δτι οί κομμουνιστικοί στόχο: θά ’πρεπε, γιά την ώρα, νά περιορισθοΰν στήν πάλη ένάν- τ:α στό φασισμό καί γιά την Αποκατάσταση τής άστικής δη­μοκρατίας. καί δτι ή πάλη ένάντια στού; σοσιαλδημοκράτες θά 'πρεπε γιαυτό να αναβληθεί — πού συνεπαγόταν πώς θά ύπήρχε μ:ά σταθερή μεταβατική περίοδος άνάμεσα στό φα­σισμέ καί στην προλεταριακή έπανάστάση (άποψη πού θά χαρακτήριζε τήν περίοδο άπό τό 1927 ίσαμε τό 1928). 'Ανάμεσα δμως στά δυό αυτά άκρα. ύπήρχε άκόμη σημαν­τικό πεδίο γιά σφάλματα, καί φαίνεται Αναντίρρητο πώς δ Γκράμσι, καί οί άλλοι ήγέτες του ΚΚΙ, ύποτΐ|ΐΛΰσαν σοβαρά τή δύναμη καί τις δυνατότητες τών εσωτερικών έξελίξεων του φασιστικού καθεστώτος.

'Ολόκληρη ή ιστορία τοΰ ΚΚΙ στά υπόλοιπα δυό χρό­νια τής μισονόμιμης ύπαρξής του σημαδεύτηκε άπό τήν Α­νεπάρκεια τούτη νά έκτιμηθεί ή κατάσταση (πού στήν πε­ρίπτωση τοΰ Γκράμσι Αποτέλεσε, σχεδόν σίγουρα, Ιναν Από τούς κύριους παράγοντες τής Απόφασής του νά παραμείνε. στήν ’Ιταλία ίσαμε τη σύλληψή του). Ή έπιστροφή τών βουλευτών τοΟ ΚΚΙ στή Βουλή, τό Νοέμβρη τοΰ 1924, πα- ρακινήθηκε άπό τη φροντίδα νά άφήσουν Ακάλυπτη την Αν τιπολίτευση τοΰ ’Αβεντίνο στήν περίπτωση τής κατάρρευση; τοΰ φασισμοΰ, την δποία τό κόμμα άνέμενε. Κάθε Ιδέα γιά ενιαίο μέτωπο, έκτός άπό τό ένιαΐο μέτωπο «άπό τά κάτω», έξακολαυθοϋσε ν’ Απορρίπτεται. "Οταν τελικά οί φασίστες Ανταπέδωσαν τό χτύπημα τό Γενάρη του 1925, καί δταν δ λόγος τοΟ Μουσολίνι, πού Αποδεχόταν την εύθύνη γιά τή δολοφονία τοΟ Ματεότι, συνοδεύθηκε άπό 2να νέο κΰμΛ κα­ταστολής 69, αύτό Ιδώθηκε άπό τό κόμμα σόν άπλό έπεισό- διο. Άναμενόταν άκόμη μέ βεβαιότητα δ συμβιβασμός άνά-

103

μεσα στό φασισμό καί στήν αντιπολίτευση, (θά επρεπε να τονισθεϊ πώς τά άλλα κόμματα τής άντιπολίτευσης είχαν £ ξίσου σφαλερή έκτίμηση γιά τήν πραγματική κατάσταση" τά κόμματα τοΟ Άβεντίνο δημοσίευσαν, τότε μιά δήλωση, στήν όποια διακήρυχναν «Ή θανάσιμη μάχη Ιχει ήδη κερ δηθεΐ»!) .

Ό άριθμός τών μελών, στα τέλη του 1924, είχε ανέβει σέ 25.000 περίπου, καί τους μήνες πού ακολούθησαν τό θά­νατο τού Ματεότι δημιουργήθηκε ξανά ένας νόμιμος μηχα­νισμός τομέων καί όμοσπονδιών πλάι - πλάι μέ τούς παράνο­μους πυρήνες. Ή ταν άκόμη ένα συντριπτικά έργατικό κόμ­μα, πού έξακολουθοΰσε νά πιστεύει άποφασιστικά στό ανα­πόφευκτο τής παγκόσμιας ήττας τού καπιταλισμού, σάν απο­τέλεσμα τής ’Οκτωβριανής ’Επανάστασης. Κάθε δυνάμωμα τής καταστολής θεωρούνταν σημάδι τής άδυναμίας τής κυ ρίαρχης τάξης. Πρέπει νά τονισθεϊ πώς ή ’Αριστερά δέσπο­ζε άκόμη στήν όργάνωση τού κόμματος στό σύνολό της. Στις έκλογές γιά τΙς νέες όμοσπονδιακές έπιτροπές, πού Ιγιναν άνάμεσα στό Σεπτέμβρη καί στό Δεκέμβρη τού 1924. ό Μπορντίγκα Ιλεγχε άκόμη τήν πλειοψηφία τών όμοσπονδιών, μαζί μέ τις πιό σημαντικές: τού Τουρίνο, τού Μιλάνου, τή; Ρώμης, τής Νάπολης, γιά ν’ άναφέρουμε |ΐόνο τις μεγαλύ­τερες. ’Αλλά καί ή καθοδήγηση έπίσης συμμεριζόταν, σέ μεγάλο βαθμό, τήν άποψη πού είχε διατυπώσει, |ΐέ τόσο περι­εκτικό τρόπο, ό Μπορντίγκα στίς άρχές τού χρόνου: «ή ά- στική άντεπανάσταση άποτελεΐ γιά μάς τήν άπόδειξη δτι ή Ιπανάσταση ήταν άναπόφευκτη».

Ίσαμε τότε, ή έσωκομματική πάλη στή Σοβιετική Έ ­νωση δέν είχε καθόλου έπηρεάσει τήν έσωτερική κατάσταση τού ΚΚΙ. Στις θέσεις πού προετοιμάσθηκαν γιάτή συνδιά­σκεψη τού Κόμο — που εΓχε γίνει μετά άπό τήν πρώτη ά νοιχτή φάση τής σύγκρουσης, πού 5φερε σέ άναπαράθεση τόν Ζηνόβιεφ, τόν Κάμενεφ καί τόν Στάλιν μέ τόν Τρότσκι καί τούς Σαράντα 2ξη — ό Μπορντίγκα καί ή ’Αριστερά τή­ρησαν σιγή πάνω στό ρωσικό ζήτημα" ό Τολιάτι καί τό Κέντρο είχαν Υποστηρίξει γενικά τήν πλειοψηφία τοϋ μπολ­σεβίκικου κό|ψατος, τονίζοντας ταυτόχρονα τήν άνάγκη λε­

104

πτομερειακής γνώμης των σχετικών ζητημάτων' μονάχα ό Τάσκα καί ή Δεξιά είχαν βάλει τό ζήτημα |ΐέ ουσιαστικό τρόπο, καί έπιτέθηκαν στόν Τρότσκι δτι Ιβαζε σέ κίνδυνο τήν ένότητα τής μπολσεβίκικης καθοδήγησης — εύθυγραμι- ζόμενοι μέ τόν τρόπο πού παρουσίαζε τό ζήτημα ό Ζηνό- βιεφ. Είναι άλήθεια δτι στή διάρκεια τής ίδιας τής συνδιά­σκεψης, ό Γκράμσι θά παρομοίαζε για πρώτη φορά τΙς στά­σεις τοΰ Τρότσκι καί τοϋ Μπορντίγκα άντίστοιχα, άπέναν- τι στήν κομματική πειθαρχία. Ή παρομοίωση δμως αυτή δέν έπρόκειτο νά έπαναλειφθεΐ ξανά μέχρι τόν έπόμενο χρόνο.

Στό Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο, ή ρωσική έσωκομ- ματική πάλη είχε σταματήσει προσωρινά, τουλάχιστον στήν επιφάνεια' ξανάρχισε δμως, όταν 6 Τρότσκι δημοσίευσε, τό φθινόπωρο του 1924, τά « Μ α θ ή μ α τ α τ ο ΰ ’Ο­κ τ ώ β ρ η». Μετά άπ’ αύτό άκριβώς ήταν πού ό Μπορ­ντίγκα άρχισε νά ευθυγραμμίζεται, σέ διεθνές έπίπεδο, μέ τόν Τρότσκι — ευθυγράμμιση πού θά διαρκοϋσε διακεκομ­μένα Ισαμε τό 1930, καί πού θά όδηγοΟσε τόν Γκράμσι, μα ζΐ μέ τούς άλλους ήγέτες τοΟ ΚΚΙ, νά κρίνουν, σέ μεγάλο βαθμό, τήν πάλη στό ρωσικό κόμμα μέ βάση τή δίκιά του; σύγκρουση μέ τόν Μπορντίγκα. Στήν πραγματικότητα, τό ΚΚΙ συζήτησε γιά πρώτη φορά τό ρωσικό ζήτημα στή σύ­νοδο τής Κεντρικής ’Επιτροπής, τό Φλεβάρη τοϋ 1925, ά- φοΟ πρώτα 6 Τρότσκι είχε κάνει δήλωση πειθαρχίας' στο1!); ίκόλουθους μήνες βέβαια, τά γεγονότα στή Ρωσία θά είχαν τεράστια σημασία γιά τό ΚΚΙ.

Ό τύπος τών άντιθέσεων, στόν όποιο θά όδηγοΟσε ή έ- ξομοίωση τοΰ Μπορντίγκα μέ τόν Τρότσκι, άποκαλύφθηκε δραματικά στήν πορεία τής πρώτης συζήτησης, τό Φλεβάρη τοΟ 1925. Ό Μπορντίγκα είχε ύποστηρίξει όρισμένες θέσεις πού είσηγήθηκε 6 Τρότσκι στό λόγο γιά τΙς «Προοπτικές τής Παγκόσμιας ’Εξέλιξης» τόν προηγούμενο ’Ιούλη, πάνω στό ζήτημα τής Αναπτυσσόμενης δύναμης τοϋ Αμερικάνικου καπιταλισμοΟ καί τής αυξανόμενης ήγεμονίας του πάνω στήν Εύρώπη. Ό Γκράμσι έπιτέθηκε στίς θέσεις αύτές μέ τούς Ακόλουθους δρους: «’Απορρίπτουμε τΙς προβλέψεις αύτές, που

106

αναβάλλοντας τήν έπ ανάσταση έπ’ αόριστο θα μετατόπιζαν ολόκληρη τήν τακτική τής Κομμουνιστικής Διεθνούς, ή ό­ποια θά Επρεπε να έπανέλθει στήν προπαγανδιστική καί άγ- κιτατόρικη δραστηριότητα μέσα στις μάζες, θά μετατόπι­ζαν επίσης καί τήν τακτική του ρωσικού κράτους, μιά καί, άν αναβάλει κανείς τήν ευρωπαϊκή Επανάσταση γιά μιά ο­λόκληρη ιστορική περίοδο — άν, μ’ άλλα λόγια, ή ρωσική εργατική τάξη δέν θά μπορεΐ, γιά μιά μακρόχρονη περί­οδο, νά υπολογίζει στήν όποστήριξη του προλεταριάτου τών άλλων χωρών — γίνεται φανερό πώς πρέπει νά μεταο/ ηΗεΐ ή ρωσική έπανάσταση» 60. Τά ζητήματα πού παρουσίαζε ό Γκράμσι ήταν πραγματικά — ό Στάλιν είχε διατυπώσει, γιά πρώτη φορά, τή θεωρία του «Σοσιαλισμού σέ μιά Χώρα». μόλις μερικές Εβδομάδες νωρίτερα— άλλά γίνεται φανεοό πώς <Α πρωταγωνιστές τής διαμάχης ήταν άντιστραμένο· στήν παρουσίαση τού Γκράμσι! (Συμπτωματικά, ή συζήτηση τούτη ήταν Γσως ή άπαρχή τού ένδιαφέροντος πού έδειξε στή συνέχεια ό Γκρά|ΐσι γιά τόν είδικό χαρακτήρα τού Αμερι­κανικού καπιταλισμού, πού τόν Ανέπτυξε μέ Αξιόλογο τρόπο στις σημειώσεις γιά τόν «Άμερικανισ|ΐό καί Φορντισμό») .

Άλλά καί σ’ αύτή Ακόμη τή σύνοδο τής Κεντρικής Επιτροπής, τό έπίκεντρο τής συζήτησης δέν ήταν κανένα τέτοιο θεωρητικό ζήτημα, Αλλά τό πρόβλημα τών φραξιών μέσα στό κόμμα' σέ σχέση μ’ αύτό ήταν πού παρομοιαζό- ταν συχνότερα ό Μπορντίγκα μέ τόν Τρότσκι τά έπόμενα χρόνια. Έπρόκειτο γιά τήν περίοδο τής μπολσεβιχοποίηση; τών κομμουνιστικών κομμάτων, καί τή στενότερη ευθυγράμ­μισή τους μέ τό ριοσικό κόμμα. Τό Μάη, στή σύνοδο τή; Κεντρικής ’Επιτροπής, ό Γκράμσι μίλησε γιά τή μπολσεβι- κοποίηση σάν τή λενινιστική σταθεροποίηση τών κομμουνι­στικών κομμάτων, καί δρισε τόν μπορντιγκισμό σάν έπαρχιώ τικη τάση, πού Αρνεΐται τή συγχώνευση στήν παγκόσμια όρ- γάνωση. (Ό Μπορντίγκα άπό τή «χεριά του, είχε άπό και­ρό χαρακτηρίσει τή στρατηγική τού Γκράμσι σάν Επαρχι­ώτικη τάση, πού βλέπει τό πρόβλημα τής Επανάστασης μέ Αποκλειστικά Εθνικούς δρους). Π ροηγούμενα, τό Μάρτη - Α ­πρίλη, στή σημαντική σύνοδο τού Πέμπτου Διευρυμένου

106

Εκτελεστικού τής Κομιντέρν, δπου προσδιορίσθηκε ξανά ή στρατηγική του ΙΙέμ,πτου Συνεδρίου κάτω άπό ενα άποφα- σιστικά «δεξιό» πρίσ|ΐα, ό Στάλιν είχε άσκήσει άμεσες πιέ­σει; στον Σκοτσιμάρο να περιλάβει μιά 1-ίθεση έναντίον τού Τρότσκι στον λόγο πού έτοίμασε για τή μπολσεβικοποί- ηση και τήν πάλη ένάντια στόν Μπορντίγκα. Ό Γδιος 5 Μπορντιγκα είχε ύποβάλει, τό Φλεβάρη, Sva άρθρο ύπέρ τού Τρότσκι για να δημοσιευθεί στην U n i t à . Τό ζήτημα τού φραξιονισμού γενικά, τής πάλης ένάντια στόν Μπορντί- γκα ιδιαίτερα, καί τό ζήτημα τού Τρότσκι, συμπλέκονταν τώρα άδιαχώριστα.

Στη διάρκεια τών ύπόλοιπων μηνών τοϋ 1925, τα γε­γονότα στή Ρο>σία είχαν δλο καί πιό λίγο άμεσες έπιπτώ- σεις στην 'Ιταλία. Τό άρθρο τοΟ Μπορντίγκα, καί ό λόγο: τού Σκοτσιμάρο στή Μόσχα για τόν Τρότσκι, δημοσιεύθη- καν στήν U n i t à τόν ’Ιούλη, χωρίς δμως να τα συνο­δεύει καμιά συζήτηση. ’Οπως καί νά ’ναι, ό Τρότσκι είχε άποσυρθεΐ, στή διάρκεια τής περιόδου αύτής, άπό τήν έσω- κομματική πάλη στή Σοβιετική "Ενωση, καί ήταν οί δια φωνίες άνάμεσα στό Στάλιν καί τόν Μπουχάριν άπ’ τή μια μεριά, καί στόν Ζηνόβιεφ καί τόν Κάμενεφ άπό τήν άλλη. πού άρχισαν τώρα ν’ άναδύονται σταθερά. Ό Γκράμσι αν­τιστεκόταν πάντοτε στήν τάση, πού έπικρατοϋσε τότε στήν Κομιντέρν, νά περιορίζει τις ούσιαστικές διαφωνίες σε άπλέ; φραξιονιστικέ; διαμάχες. Τήν περίοδο αύτή, ή Κομιντέρν ακολουθούσε γενικά τήν κατεύθυνση πού είχε δώσει ό Ζηνό βιεφ στή σύνοδο τοΟ Πέμπτου Διευρυμένου ’Εκτελεστικού, πού ήδη άναφέρ&ηκε, έξομοιώνοντας τήν άριστερή καί τή δεξιά άντιπολίτευση σέ «δεξιούς όπορτουνιστές». Ό Γκράμσι ποτέ δέν άποδέχθηκε τόν τύπο αυτό τού χοντροκομμένου ά- μαγάλματος, κι έξακολουθούσε νά μιλάει για δεξιές καί ά- ριστερές τάσεις σάν δυό ξεχωριστές όντότητες. "Οταν έξαγ- γέλθηκε ή ήμερομηνία γιά τό έπερχόμενο Τρίτο Συνέδριο τού κόμματος, πρότεινε πώς μιά προσυνεδριακή συζήτηση θά μπορούσε νά ’ταν άξιόλογη εύκαιρία γενικών σκέψεων — δχι μόνο πάνω στήν Ισωτερική κατάσταση τού κόμματος, άλ-

107

λά καί πάνω ατά πιό θεμελιακά προβλήματα τής έργατοα· γροτικής συμμαχίας, κλπ.

Ή κατάσταση δμως ήταν τέτοια πού δέν άφηνε περι­θώρια γιά μιά άνάλογη ήρεμία ή γιά μή - φραξιονιστική συζήτηση. Ή διαδικασία τής μπολσεβικοποίησης διάβρωνε άμείλικτα τή δύναμη τής Άριστεράς μέσα στό κόμμα. Στή διαδικασία τούτη συντέλεσαν μιά σειρά παράγοντες: ή σύ­γκρουση τής Άριστερδς μέ τήν Κομιντέρν καί ή άπόρριψη τής πειθαρχίας της' ή αύτοαπομόνωση τού ήγέτη της, καί ή άρνηση του να δεχθεί δπεύθυνες θέσεις μέσα στό κάμπια' ή εσωκομματική δραστηριότητα τοΟ Γκράμσι, καί ειδικότερα μέσα στή νεολαία' ή νέα στρατολόγηση άγωνιστών, πού έν- τάχ&ηκαν στό κόμμα τήν περίοδο πού Ακολούθησε τή δολο­φονία τοΟ Ματεότι' ή έπιρροή πού Αναπόφευκτα άσκοϋσε ή δμάδα τοΟ Κέντρου, πού διαπερνούσε τό κόμμα όργανωτικά. Καί δέν άποτέλεσε Εκπληξη, δταν ή ’Αριστερά άντέδρασε τόν Ίούνη στήν άπώλεια αύτή έπιρροής της, μι τό v i όργα- νωθεΐ άνοιχτά σάν φράξια, δημιουργώντας τήν C o m i ­t a t o d’ I n t e s a 61 — πού καταδικάσθηκε άμέσως άπό τό έκτελεστικό τού κόμματος, δσο καί άπό τήν Kojuv- τέρν, καί διαλύθηκε μετά άπό τό τελεσίγραφο τής δεύτερης. Τό γεγονός δτι ή συγκρότηση τής έπιτροπής αύτής συνέπεσε μέ τό νέο κύμα τής φασιστικής καταστολής, ζημίωσε τήν ά- ριστερά άκόμη περισσότερο. Τήν έπσχή τοΟ Τρίτου Συνέ­δριου τοϋ κό|ίματος, πού Εγινε τελικά στή Λυόν τό Γενάρη τού 1926, τό Κέντρο Ελεγχε τό 90% τού κόμματος. Στούς δεκαοκτώ μήνες μετά άπό τό Κόμο, είχε συντελεστεϊ ή συ­νολική άντιστροφή των άντίστοιχων δυνάμεων τής Άριστε­ρδς καί τού Κέντρου. Δέν ήταν λοιπόν Εκπληκτικό δτι τό Συνέδριο τής Λυόν Εγινε σέ μιά άτμόσφαιρα δηλητηριασμέ­νη άπό σκληρές κατηγορίες γιά φραξιονισμό, άπό τή μιά μεριά, καί γιά μή δημοκρατικές διαδικασίες στό δνομα τής «μπολσεβικοποίησης», άπό τήν άλλη.

Σ’ δλόκληρη τή διάρκεια τοΟ 1925, τό φασιστικό κα­θεστώς ένίσχυσε τό δικτατορικό χαρακτήρα τής κυριαρχίας του. Ή παραδοσιακή άποψη τού Κ Κ Ι, πού Εξίσωνε τό φα­σισμό μέ τή σοσιαλδημοκρατία δέν έγκαταλείφ^ηκε, άλλά

108

τώρα άρχισε νά συνοδεύεται άπό τή νέα άντίληψη γιά τδ φασισμό σάν ένοποιητή τής κυρίαρχης τάξης καί έκφραστή τών συμφερόντων της. «Ό φασισμός άπέδωσε στήν άστική τάξη ταξική συνείδηση καί ταξική όργάνωση», Εγραφε ό Γκράμσι τό Φλεβάρη' τόν ίδιο περίπου καιρό Εγραφε στή Τζούλια, στή Μόσχα, πώς ήταν πιά άπίθανο ν’ άναμένεται «κάθε άμεση πτώση τοΟ φασισμοΟ σάν καθεστώτος...». Πα­ρόλα αύτά δμως, τό ΚΚΙ κατευθύνθηκε περισσότερο πρός τ’ άριστερά κάτω άπό τήν Επίδραση τής νέας καταστολής. 'Ο Γκράμσι συνέχισε νά μιλάει γιά τήν άνάγκη νά διαλυθεί τό ΣΚΙ καί ή Επιρροή του στις μάζες, καί αύτός ήταν 6 σκο­πός τής Εκστρατείας πού Ικανέ τό κόμμα γύρω άπό τό σύν­θημα τών «Εργατικών καί τών άγροτικών Επιτροπών». Τώ­ρα δμως, πέρα άπ’ αύτό, ό Γκράμσι μιλούσε γιά τήν άνάγ­κη «νά μπεϊ στήν ήμερήσια διάταξη... ή προετοιμασία τής Εξέγερσης. Τά πρόσφατα πολιτικά γεγονότα σημαδεύουν τήν Εναρξη τής φάσης δπου ή Εξέγερση Εχει γίνει τό μόνο Ι̂ έσο γιά νά Εκφράσόυν οί μάζες τήν πολιτική τους θέλη­ση»62.

Τόν ’Απρίλη τσϋ 1925, συλλαμβάνεται 6 Τολιάτι- ω­στόσο, τόν Ίούνη τής ϊδιας χρονιάς ¿μνηστεύτηκε. Τόν Αύ­γουστο, Ενώ γίνονταν προετοιμασίες γιά νά ξαναμπεΐ τό κόμ­μα όλότελα στήν παρανομία, άνακαλυπτόταν ή γραμματεία τού κόμματος καί συλλαμβανόταν 6 Τερατσίνι. Τό κέντρο βάρους τής δραστηριότητας τσϋ ΚΚΙ γινόταν τώρα ή πάλη γιά τή συνδικαλιστική αύτονομία. Τόν Όκτώβρη, ή Εργο- δοτική δμοσπονδία ύπέγραφε σύμφωνα |ύ τις φασιστικές «συντεχνίες» (άπομιμήσεις συνδικάτων), πού Εδινε στις δεύ­τερες διαπραγματευτικά μόνο δικαιώματα, καί οί Ε σ ω- τ ε ρ ι κ έ ς Ε π ι τ ρ ο π έ ς καταπνίγονταν. Ή ΓΣΕ υποβιβαζόταν τώρα σέ σκιά Εκείνου πού κάποτε ύπήρξε, καί οί ρεφορμιστές ήγέτες της ήταν κιόλας διατεθεΐ|ΐένο: νά τή δ’.αλύσουν Ολοκληρωτικά — μολονότι αύτό δέν τούς παρεμ­πόδισε νά άρχίσουν μιά σκληρή φραξιονιστική πάλη Ενάν­τια στους κομμουνιστές μέσα στά συνδικάτα. Ή στρατηγική του ΚΚΙ ήταν διπλή: νά δημιουργήσει αύτόνομες Εργοστα­σιακές Επιτροπές, καί νά ύπερασπίσει τήν Ανεξαρτησία τής

109

ΓΣΕ, ώστε «νά ξαναγεννηθεί τό συνδικαλιστικό κίνημα κά­τω Από τόν έλεγχό μας», δπως τό έθεσε δ Γκράμσι. Σ’ αυτό άκριβώς τό σημείο ήταν πού παρουσιάστηκε μια νέα διαφω­νία με τόν Τάσκα μέσα στήν Κεντρική Επιτροπή, σ’ ενα ζήτημα, που θα γινόταν πολύ σημαντικό στα έπόμενα χρό­νια. Γιατί, δ Τάσκα έπέκρινε όλόκληρη τήν απόπειρα vi παρακινηθεί ή συγκρότηση αυτόνομων έργοστασιακών επι­τροπών 2ξω άπό τήν καθιερωμένη συνδικαλιστική δομή (έ- πρόκειτο οόσιαστικά για την ίδια διαφωνία που είχε άνα- κύψει τό 1919 - 2 0 ), καί ζητούσε νά παρθεί πρωτοβουλία πρός τό ΣΚΙ, καί νά γίνει προσπάθεια ώστε νά καταλήξουν σέ συμφωνία μέ τούς ήγέτες τής ρεφορμιστική: Γ ΙΕ για έ- νιαία δράση, για να υπερασπίσουν τ’ άπομεινάρια τή: συν­δικαλιστικής Ανεξαρτησίας.

Τό Νοέμβρη τοϋ 1925, ό Αντιπολιτευτικό: τΰ-ος τελι­κά τσακίστηκε καί πέρασε κάτω Από τόν φασιστικό ελεγχο, μέ τή μερική έξαίρεση τών σοσιαλιστικών καί κομμουνιστι­κών δργάνων, του A v a n t i ! καί τή: I n i t à, τα όποια έγινε δυνατό νά συνεχίσουν νά έκδίδονται μισοπ?- ράνομα. Μολονότι άπό τα τέλη του 1925, οί κο'υ,ιουνιστέ: ήγέτες Ιπαψαν νά μιλάν για τή δυνατότητα συμβιβασμού Ανά|ΐεσα στό φασισμό καί στή συνταγματική Αντιπολίτευση, δέν έκαναν καμιά διάκριση άνάμεσα στην Αντιφασιστική πά­λη καί στή σοσιαλιστική έπανάσταση, οδτε άναθεώοησαν τήν έκτίμησή τους για τό ΣΚΙ σαν τό τελευταίο οχυρό τή: ά στικής Αντίδρασης' σ’ όλόκληρη τη διάρκεια τού ¡926. Ον. εξακολουθούσαν ν’ Αντιστέκονται στις προσπάθειες που άρ­χισε τώρα νά κάνει ή Κομιντέρν, για νά τού: πείσε, ν’ ακο­λουθήσουν στα σοβαρά τήν πολιτική τού ένιαίου ;·-£τ<ί>που. Στη διάρκεια τού φθινόπωρου τού 1926, οί συλλήψε.ς τών κομμουνιστών συνεχίζονταν σταθερά, καί τό κόμ;ια αναγκά­σθηκε ν’ άναδιοργανωθεί, σχεδόν δλότελα. στή όάρκεια τή: περιόδου αύτής, δπου προετοιμαζόταν για τό Τρίτο Συνέ­δριό του — τό δποίο είχε Αναβληθεί μετά Από τή σύλληψη τού Τερατσίνι, Αλλά προγραμματιζόταν τώρα νά γίνει στή Αυόν τό Γενάρη τού 1926. "Εμοιαζε μέ κατόρθωμα πού στή διάρκεια τού 1925 τό ΚΚΙ διατήρησε τόν Αριθμό τών με­

110

λών του κάτω άπό έξαιρετικά δύσκολε; συνθήκες' στα τέ­λη τής χρονιάς είχε κάπου 27.000 μέλη, οργανωμένα, κατά κύριο λόγο, σέ πυρήνες. Σαν άποτέλεσμα, ωστόσο, τής κατα στολής, είχε χάσει σέ μεγάλο βαθμό τα μέλη ¡U έργατική προέλευση, άλλα άναπλήρωσε τήν απώλεια αυτή ;ιέ τήν αυ­ξανόμενη στρατολόγηση άπό τήν άγροτιά.

Στά. τέλη τοΟ 1925, οί κομματικοί ήγέτες Β’ αναγνώ­ριζαν πώς ή κατάσταση ήταν πράγματι νέα άπό ποιοτική άποψη, καί ό Γκράμσι άρχιζε τώρα να διατυπώνει τή νέα στρατηγική αντίληψη, πού θα άνέπτυσσε στις ^¿σεις του Συνεδρίου, καί στό δοκίμιό του του 1926 γιά τό Ζήτημα του Νότου. Τα βασικά στοιχεία τής νέα; αντίληψης ήταν τά παρακάτω: ό φασισμός είχε ένοποιήσει μ’ επιτυχία τήν ιταλική κυρίαρχη τάξη’ οί οικονομικές δμω; άντι^σει; 5έν μπορούσαν να έπιλυθοϋν, καί θα έτειναν σιγά σιγά ν’ aro σπάσουν τά μεσοστρώματα — ιδιαίτερα στό Νότο — άπό το φασιστικό μπλόκ' ή προοπτική τούτη σήμαινε πώς έπρεπε να ιδωθεί κάτω άπό νέους δρους ή συμμαχία άνά|ΐεσα στό προλεταριάτο του βορρά καί στήν άγροτιά του νότου. Στή σύνοδο τής Κεντρικής ’Επιτροπής, τό Νοέμβρη τού 1925. ο Γκράμσι είπε: «Στήν ’Ιταλία, ή κατάσταση γίνεται έπανα στατική όταν τό προλεταριάτο τοϋ Βορρά είναι ισχυρό’ άν τό προλεταριάτο του Βορρά είναι ασθενικό, οί αγρότες ά- κολουθοΟν τή μικροαστική τάξη. Αντίστροφα, οι αγρότες τής νότιας ’Ιταλίας άντιπροσωπεύουν ένα στοιχείο δύν^ι/,; καί έπαναστατικοΰ έναύσματος για τούς έργάτες τού όοο- ρά. Οί έργάτες του βορρά καί οί άγρότες τού νότου άποτε- λούν λοιπόν τις δυό άμεσες έπαναστατικές δυνά;ιεις (οί ά­γρότες του νότου έλέγχονται κατά 80 "ί άπό τούς παπάδε;) στις όποιες πρέπει ν’ άφιερώσουμε κάθε μας προσοχή.·. Αν κατορθώσουμε νά οργανώσουμε τούς άγρότες τοΰ νότου, Οί έχουμε κερδίσει τήν έπανάσταση- τή στιγμή τής άποφασι- στικής δράσης, ή μεταφορά τοΟ στρατού της άστικής τάξη; άπό τό Βορρά στό Νότο για ν’ άντιμετωπίσει τήν έξέγερση τής άγροτι&ς τοΟ νότου, πού είναι σύμμαχος μέ τό προλετα­ριάτο τοΟ βορρά, θα δώσει στους έργάτες μεγαλύτερες δυ­νατότητες δράσης. Τό γενικό μας καθήκον είναι γιαυτό φα­

111

νερό: νά όργανώσουμε τούς έργάτες τοΰ Βορρά καί τούς Α­γρότες τοΟ Νότου καί νά, σφυρηλατήσουμε τήν έπαναστατι κή τους συμμαχία». Καί πράγματι, οί δυό έστίες τής κομ­μουνιστικής δράσης, στήν τελευταία περίοδο τής μισονόμι- μης ύπαρξής της στήν Ιταλία, ήταν ή δημιουργία ¿ργανώ- σεων βάσης στά έργοστάσια καί ή ιδιαίτερα έντατική δου­λειά μέσα στήν Αγροτιά.

Τό Συνέδριο τής Λυόν γνώρισε τήν τελευταία σημαντι­κή πρόκληση τής Άριστεράς μέσα στό ΚΚΙ. Τά κύρια ζη τή|ΐατα τής προσυνεδριακής συζήτησης ήταν ή μπολσεβίκο -οίηση καί οί σχέσεις μέ τή Διεθνή. Ή πλατφόρμα τή; ά­ριστεράς έναντιώθηκε στή μπολσεβικοποίηση, ιδιαίτερα στήν Αναδιοργάνωση πάνω στή βάση τών έργοστασιακών πυρήνων, τούς όποιους θεωρούσε δτι δημιουργούσαν τή βά ση τού νέου κορπορατιβισμοΰ, καί καταδίκασε έκείνο πού ι­σχυριζόταν δτι άποτελούσε τόν «τακτικκηιό» (ΐ8<:Ιία5Πΐ) τής καθοδήγησης τού Κέντρου' Ιριξε τήν εύθύνη γιά τήν έμφά- νιση τού φραξιονισμού στις πλάτες τής καθοδήγησης καί τή; Κομιντέρν. Ά π’ τήν άλλη μεριά, δ Γκράμσι καί τό Κέντρο, έπιτέθηκαν βίαια Ινάντια στό «φραξιονισμέ» τή; Άριστε- ράς, καί ύποστήριξαν δτι ή μπολσεβικοποίηση θά Ιπρεπε νά ίδωθεΐ σάν ή οίκοδόμηση τού πραγματικού παγκόσμιου κομ­μουνιστικού κόμιιατος, καί δτι ή Αντίθεση σ’ αύτήν ήταν τό Αποτέλεσμα τών ύπολειμμάτων τού έπαρχιωτισμού. Οί θέ­σει; τού Κέντρου στό Συνέδριο, πού δημοσιεύθηκαν τόν Ό- κτώβρη καί σχεδιάσθηκαν Από τόν Γκράμσι μέ τή συνεργα­σία τού Τολιάτι, συνοψίζουν μέ τόν πιό πλήρη τρόπο τήν Ανάλυση καί τή στρατηγική τής καθοδήγησης, στήν τελευ­ταία αύτή περίοδο τής μισονόμιμης ύπαρξης. 01 θέσεις ά- πέρριπταν δλόκληρη τή σοσιαλιστική παράδοση τής Ιταλίας πριν άπό τό Λιβόρνο, καί τόνιζαν τήν ποιοτική καινοτομία πού είσήγαγε ή ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση καί δ Λενινισμό;. (Αύτό βρισκόταν σέ Εντονη Αντίθεση μέ τήν άποψη τού

Μπορντίγκα, πού έκφράσθηκε στις θέσει; τής Ρώμη; τοΰ 1922, δτι τό ΚΚΙ ήταν δ συνεχιστής τής Αδιάλλακτης Αρι­στερής παράδοσης μέσα στό ΣΚΙ, καί δτι δ Λένιν είχε ξα­ναζωντανέψει μάλλον τόν Αληθινό |ΐ/χρξισμό Από τό νά προ­

112

σθέσει κάτι καινούργιο). Οί θέσεις προχώρησαν στήν έπα- νεπιβεβαίωση πώς καμιά άλλη έπανάσταση δέν ήταν δυνατή στήν ’Ιταλία έκτός άπό τήν προλεταριακή έπανάσταση για τήν άνατροπή τοΟ καπιταλισμού- στόν προσδιορισμό τού χαρακτήρα τοϋ κυρίαρχου μπλόκ των βιομηχάνων τοΰ βορ­ρά καί τών γαιοκτημόνων τοϋ νότου' στήν Ανάλυση τοΰ ρό­λου τοΰ προλεταριάτου — τό όποιο συγκρινόταν μέ έκεϊνο τής προεπαναστατικής Ρωσίας, Αριθμητικά μικρό Αλλά συ­νάμα προωθημένο καί Ιδιαίτερα συγκεντρωμένο, ή δύναμη τοϋ όποιου τονιζόταν ένόψει τής έτερογενοΰς καί καθυστε­ρημένης φύσης τής ιταλικής κοινωνικής δομής- στήν περι­γραφή τοΰ τρόπου πού ό φασισμός, τού όποιου ή πραγματι­κή βάση βρισκόταν στή μικροαστική τάξη τών πόλεων καί στήν Αγροτική Αστική τάξη, είχε γίνει τό δργανο τής κα­πιταλιστικής τάξης. Ή περίοδος όρίσθηκε σάν προπαρα­σκευαστική περίοδος τής έπανάστασης" δόθηκε έμφαση στί; έσωτερικές άντιφάσεις τοΰ φασισ|ΐοΰ. οί όποιες θά μποροΰσαν νά οδηγήσουν στην έπικείμενη συντριβή του, καθώς έπίσης καί στις ένδοϊμπεριαλ'.στικές Αντιθέσεις. Ιδιαίτερα Ανάμεσα στις Ήνο>μένες Πολιτείες καί στή Βρετανία, οί όποιες £· καναν πιθανό τόν πόλεμο. Οί θέσεις προχώρησαν στό νά δια­τυπώσουν τήν έννοια τής συμμαχίας Ανάμεσα στό προλετα­ριάτο τοΟ βορρά καί στήν άγροτιά τοΰ νότου, καί στό νά δρί- σουν συνάμα τις Αντιφασιστικές Αντιπολιτευτικές δυνάμεις σάν τό σύνολο τών κρίκων στήν Αλυσίδα τής άντίδρασης. πού Απλώνεται άπό τό φασισμό μέχρι τό ΣΚΙ. Έ ιδέα πώ; ήταν δυνατή μιά μεταφασιστική δημοκρατική φάση Αποκλει­όταν' κάθε μεταβατική φάση θά ’ταν σύντομη καί Ασταθής, καί θά όδηγσϋσε γοργά στό ξέσπασμα τοΰ έμφύλιου πολέ- μου. Τέλος, δινόταν στό ένιαΐο μέτωπο ό πιό στενός δυνα­τό: δρισ|ΐός, σάν μέσο Απλώς γιά τό ξεσκέπασμα τών ρεφοο- μιστών.

Τό Συνέδριο τής Λυόν κράτησε μιά βδομάδα, καί μιά έξαιοετικά σκληρή συζήτηση Αγκάλιασε όλόκληρη τήν έμ- πειρία τών πέντε χρόνων ύπαρξης τοΰ κόμματος. Ή κύρια Ικθεση τοϋ Γκράμσι κράτησε τέσσερεις ώρες, καί ή Απάν­τηση τοΰ Μπορντίγκα έφτά! Στό Συνέδριο δέσποσε ή ίδε-

1138

ολογική σύγκρουση άνάμεσα στην καθοδήγηση τού Κέντρου καί στήν ’Αριστερά, ή δποία κάλυψε κάθε πλευρά τής ανά­λυσης, τής τακτικής καί τής στρατηγικής. Είνα'. ώστόσο αρ­κετά Ινδεικτικό δτι, δταν ήρθαν στήν Ιπιφάνεια καί οί δια­φωνίες μέ τόν Τάσκα στη συζήτηση για τή συνδικαλιστική στρατηγική καί τις έργοστασιακές Ιπιτροπες (καί πρέπει να θυμηθούμε πώς ή Δεξιά δέν υπήρχε σαν τάση ;υετά από το Πέμπτο Παγκόσμιο Συνέδριο, άλλα είχε ουσιαστικά άπορ- ροφηθεΐ άπό τή νέα καθοδήγηση) , ή απάντηση τού Κέντρου— ιδιαίτερα τοΟ Γκράμσι καί τού Σκοτσιμάρο — άπον.άλυ- ψε μιάν Εχθρότητα, έξίσου μεγάλη μέ έκείνη noj δείχθηκε άπέναντι στήν ’Αριστερά. Ό Γκράμσι μίλησε για τή «δε­ξιά άντίληψη, πού είναι συνδεδεμένη μέ τήν έπ.Ηυμία νά μήν προκληθεΐ πολύ σοβαρή σύγκρουση ¡ιέ τή ρεφορμιστική συνδικαλιστική γραφειοκρατία, ή όποία Ιναντιώνεται σθενα­ρά σέ κάθε οργάνωση τών μαζών». Έχουμε ήδη τονίσει αρ­κετά τα στοιχεία ~?;ς συνέχειας άνάμεσα στήν καθοδήγηση τής ’Αριστερός καί τού Κέντρου, ώστε νά μή χρειάζεται να τονίσουμε πώς οί διαφωνίες άνάμεσα στόν Γκράμσι καί στόν Τάσκα ήταν τό ίδιο άκριβώς θεμελιώδεις ¡ιέ εκείνες ανά­μεσα στόν Γκράμσι καί στόν Μπορντίγκα. ’Επιποόσθετα, παίρνοντας ύπόψη τό βάθος τών διαφωνιών αυτών τό γε­γονός δτι ό Γκράμσι εκανε κάθε προσπάθεια για νά Ιςα­σφαλίσει τήν έκπροσώπηση δλων τών τάσεων τού κόμματος στά καθοδηγητικά του δργανα, ύποδηλώνει καλύτερα τό στύλ καθοδήγησης πού άσκοΟσε. Καί τήν περίοδο αυτή κχ- τάφερε νά πείσει τόν Μπορντίγκα νά Ινταχθεΐ στήν Κεντρι­κή Επιτροπή, μαζί μ’ §να άλλον άντιπρόσωπο τή; 'Αριστε­ρός. 'Ο Τάσκα έπίσης παρέμεινε στήν Κεντρική Επιτροπή, καί ορίσθηκε ενα νέο έκτελεστικό — σύντομα Hy μετονο­μαζόταν Πολιτική ’Επιτροπή— άποτελούμενο άπό τόν Γκράμσι, τόν Τερατσίνι (πού άπελευθερώθηκε από τή φυ­λακή λίγο μετά άπό τό Συνέδριο), τον Τολιάτι. τόν Σκο­τσιμάρο, τήν Καμίλλα Ραβέρα. τόν Ραβατζόλι καί τόν Γκρι- έκο. Ό Τολιάτι στάλθηκε, Ινα μήνα μετά άπό τό Συνέδριο, στή Μόσχα, σαν άντιπρόσωπος του ΚΚΙ στήν Κομιντέρν.

Στό Συνέδριο τής Λυόν δέν Ιγινε καμιά συζήτηση για

114

παρα τόν ’Απρίλη τοϋ 1926 πού θά συντασσόταν |ΐ:' Λν Κάμενεφ. Σχεδόν δμως άμεσος με~

ή Μόσχα ή σύνοδο; τή; "Εκτη; Διευρυμ κτελεστική; Επιτροπής, καί αναπόφευκτα, ή νίν : ματική πάλη στή Ρωσία άποτελεσε τό σκηνκό τη: Μ Ζη-

βέβαια άκόμη πρόεδρο; τή: Κομιντέν, καί ή :ητο για τόν Υ.τάλιν καί τον Μπουχά; -/-> τόν

εμποδίσουν ώστε να μή χρησιμοποιεί τή διεθνή οργάνωση σαν βάση ΐσχύο;. Γιαυτό, ή Κεντρική ’Επιτροπή τοϋ ρωσικοϋ κόμματος ζήτησε άπό τα άλλα έθνικά τμήματα τζ; Κομιν- τέρν νά μή μεταφέρουν τή συζήτηση τοϋ ρωσικοί ζητήμα- το; στίς γραμμε; τής Διεθνοϋ;. Ωστόσο, δεν είχ: υπολογί­σει τόν Μπορντίγχα.

Ή ιταλική Αντιπροσωπεία είχε επικεφαλής τό/ Τολι άτι, καί συμπεριλάμβανε τόν Γκριέκο, τόν Τζενάρι, τόν Μπέρτι, τόν Μπορντίγκα, καί κάμποσου: άλλου:. "Οταν ή Αντιπροσωπεία βρέθηκε στό Συνέδριο γ:ά να συζητνσε τα σχέδια, τών θέσεων πού παρουσίασε ό Ζηνόβιεφ ό Μπορντί- γκα δήλωσε πώς ή Ρωσία βρισκόταν αντιμέτωπη σέ δυό πι θανές προοπτικές: είτε να προχωρήσει πρό: τό σοσιαλισμό, είτε ν’ Αποτύχει στήν πορεία αυτή. Τόνισε πώ; .' Διεθνή; είχε καθήκον ν’ αναλύσει τις δυνατότητες αυτές, ■/.%·. οτι τα έπιμέρους έθνικά τμήματα μπορούσαν καί επρεπε να πα- ρέμβουν. Αύτό σή.,ιαινε βέβαια άμεση ανυπακοή ποός την παράκληση τής ρωσικής Κεντρική: ’Επιτροπή;, καί οί ίτα- λοί Αντιπρόσωποι — άφοϋ πρώτα δ Μπορντίγκα εφυγε άπό τή σύνοδο — Αποφάσισαν να ζητήσουν άπό τό ρωσικό κόμ-

τόν Τρότσκι. "Οπως καί νά ’ναι, έλαβε χώρα μια παρατε ταμένη καί βίαιη άντιπαράθεση — πρός τή μέγιστη δυσθυ­μία τών άλλων Ιταλών άντιπροσώπων — άνάμεσα στόν Στά- λιν καί στόν Μπορντίγκα, στήν όποία τά έρωτήματα τοϋ δεύτερου απλώνονταν άπό τή στάση πού κράτησε ό Στάλιν άπέναντ; στήν προσωρινή κυβέρνηση τό 1917, πριν άπό τήν έπιστροφή του Λένιν, μέχρι τήν τρέχουσα πολιτική πού τη- ρήθηκε στή Σοβιετική "Ενωση άπέναντι στή μεσαία αγρο­τιά. Τήν έπόμενη μέρα, στήν όλομελειακή συνεδρίαση του Συνεδρίου, ό Μπορντίγκα έκανε τή μόνη άντιπολιτευτική ό- μιλία. Κρατώντας τέσσερεις ώρες, ήταν ή πιό έκτεταμένη παρουσίαση τής άνάλυσης του για τΙς σχέσεις άνάμεσα στή ρωσική επανάσταση, στή Διεθνή καί στήν έπανάσταση στή Δύση. «Μάς είπανε: δέν έχουμε παρά Ινα μόνο κόμμα πού πέτυχε τη νικηφόρα έπανάσταση, κι αύτό είναι τό ρωσικά μπολσεβίκικο κόμμα. Γιαυτό, πρέπει ν’ άκολουθήσουμε τό δρόμο πού όδήγησε τό ρωσικό κόμμα στή νίκη. Αύτό είναι όλότελα σωστό, μά δέ φτάνει. Τό ρωσικό κόμμα πάλεψε σέ ειδικές συνθήκες, δηλαδή σέ μια χώρα δπου ή φεουδαλική άριστοκρατία δέν είχε άκόμη ήττηθεΐ άπό τήν καπιταλιστι­κή άστική τάξη. Είναι άναγκαιο γιά μάς νά γνωρίζουμε πώς νά έπιτεθοΟμε ένάντια στό σύγχρονο άστικό κράτος, τό ό­ποιο έχει, άπό τή μια μεριά, τά δικά του μέσα διαφθοράς καί άποπροσανατολισμοϋ τοϋ προλεταριάτου καί, άπό τήν άλ­λη, μπορει νά ύπερασπίζεται τόν έαυτό του. στό πεδίο τής ένοπλης πάλης, περισσότερο άποτελεσματικα άπ’ δσο μπο­ρούσε νά τό κάνει ή τσαρική άπολυταρχία. Τό πρόβλημα αύτό δέν παρουσιάζεται στήν ιστορία τού Ρωσικού Κομμου­νιστικού Κόμματος... Μάς είπανε πώς ή όρθή λύση διασφα­λίζεται άπό τόν καθοδηγητικό ρόλο τού ρωσικού κόμματος. ’Αλλά πρέπει να έχουμε έπιφυλάξας στό σημείο αύτό. ΙΙοιός είναι ό καθοδηγητικός παράγοντας μέσα στούς κόλ­πους τοϋ ίδιου τού ρωσικού κόμματος; Είναι ή λενινιστική παλιά φρουρά: ’ \λλά μετά άπό τά πρόσφατα γεγονότα, γί νεται φανερό πώς αύτή ή παλιά φρουρά μπορεϊ νά διασπα- στεΐ... Ή όρθή άπάντηση βρίσκεται άλλού. Είναι άναγκαιο νά στηριχθοΟμε σ’ δλόκληρη τή Διεθνή, σ’ όλόκληρη τήν

116

παγκόσμια προλεταριακή πρωτοπορία. Ή οργάνωσή μας μοιάζει μέ πυραμίδα, καί πρέπει νά μοιάζει, έπειδή καθετί πρέπει νά κατεοθύνεται άπό τά έπΐ|ΐέρους τμή­ματα πρός τήν κοινή κορυφή. Ή πυρα|αδα δμως αυ­τή, στήν κορυφή της ταλαντεύεται, καί είναι Ιδιαίτε­ρα άσταθής. Πρέπει ν’ Αναποδογυριστεί... Μέ δοσμένο δτι δέν ϊχει Ακόμη άναπτυχθεϊ ή παγκόσμια έπανάσταση στις άλλες χώρες, χρειάζεται ή ρώσικη πολιτική νά γίνει αντι­κείμενο έπεξεργασίας στή στενώτερη σχέση μέ τή γενική Επαναστατική πολιτική τοΟ προλεταριάτου... Ή βάση της πά­λης αύΐής είναι άσφαλώς, καί κατά κύριο λόγο, ή ρωσική έργατική τάξη καί τό κομμουνιστικό της κόμμα’ είναι δμως έπίσης Απαραίτητο νά στηριζόμαστε στό προλεταριάτο τών καπιταλιστικών χωρών καί στήν ταξική του συνείδηση — πού είναι τό Αποτέλεσμα τ»)ς ζωντανής του σχέσης μέ τόν ταξικό έχθρό. Τό πρόβλημα τής ρωσικής πολιτικής δέν πρό­κειται νά έπιλυθεϊ μέσα στό κλειστό πεδίο τού ρωσικού κι­νήματος· είναι Αναγκαία ή άμεση συμβολή όλόκληρης τής κομμουνιστικής προλεταριακής Διεθνοϋς». Παραθέτουμε σέ κάποια έκταση τήν όμιλία, τόσο έπειδή μάς δίνει μιά ιδέα γιά τήν προσωπικότητα του Μπορντίγκα (ήταν ό κύριος σχεδόν πρωταγωνιστής τοΟ Συνεδρίου’ δέν όπήρξε καμιά σχεδόν όμιλία που νά μήν άσχολήθηκε μέ τό 2να ή τό άλ­λο έπιχείρημά του), δσο κι έξαιτίας τής Αναλογίας τών θέσεων του σχετικά μέ τίς διαφορές Ανάμεσα στήν έπανά- σταση ατή Ρωσία καί στήν έπανάσταση στή Δύση, |ΐέ ορι­σμένες 4πό τίς πιό σημαντικές σκίψεις τοΟ Γκράμσι στή φυ­λακή. Τό έπεισόδιο προειώνιζε έπίσης μιά νέα φάση στήν Ιταλική έσωκομματική πάλη. Γιατί, ένώ ό Μπορντίγκα δια­κήρυσσε <πή διάρκεια τής συζήτησης πώς «ή Ιστορία τοϋ Λένιν είναι ή Ιστορία τών φραξιών», ό Τολιάτι ήταν τώρα ξεκάβαρος στήν άποψή του, δτι «ό πιό σοβαρός κίνδυνος είναι 6 κίνδυνος τής άκρας άριστεράς».

Στή διάρκεια τοΟ καλοκαιρισΟ τοΟ 1926, ή Ενιαία ’Αντιπολίτευση, που συγκροτήθηκε τόν Απρίλη, γνώριζε τήν πρώτη -ςης μεγάλη ήττα άπό τήν Άγγλοσοβιεπκή Συνδικα­λιστική Επιτροπή 63, καί 6 Ζηνόβιεφ Αποκλειόταν άπό τό

117

ΙΙολιτικό Γραφείο. Ό Τολιάτι, πού συνεργαζόταν στενά ¡ιέ τόν Χούμπερτ Ντρόζ στή διάρκεια τής περιόδου αυτής στή Μόσχα, ύποβαλόταν σέ διαρκείς πιέσεις άπό τόν Ντρόζ καί τόν Μπουχάριν για νά έργασθεϊ γιά τήν ¡ιεταβολή τής «άρ: στερής» γραμμής τοΰ ΚΚΙ, ιδιαίτερα στό συνδικαλιστικό πεδίο. Τόν κέρδισαν στις θέσεις τους τόν ’Απρίλη — καί τό γεγονός αύτό θ’ άποκτοΰσε τήν πλήρη σημασία του μετά άπό τή σύλληψη τοΰ Γκράμσι, δταν ό Τολιάτι γινόταν ό πραγματικός ήγέτης τοΟ κόμματος. (Τόν ίδιο μήνα, ό Το- λ'.άτι είοηγήθηκε στή λατινική γραμματεία τής Κομιντέρν τήν κατά κάποιο τρόπο μακιαβελική πρόταση, νά προσκλη­θεί ό Τρότσκι για νά γράψει ενα άρθρο πολεμικής ένάντια στόν Μπορντίγκα, καί ό Τάσκα iva άλλο ένάντια στή δεξιά τοΰ γαλλ’.κοΰ κόμματος, σαν συμβολές στήν πάλη ένάντια στις αριστερές καί δεξιές παρεκλίσεις). Στήν Ιταλία δμως, ή καθοδήγηση τοΰ κόμματος δέν τροποποίησε τή στάση της άπέναντ: στά συνδικάτα — οί ρεφορμιστές ήγέτες τών ό­ποιων &ά συναινοΰσαν πράγματι στή φασιστική άπαίτηση νά διαλύσουν τυπικά τή ΓΣΕ, μερικούς μόνο μήνες άργότερα — στήν διάρκεια όλόκληρης τής χρονιάς.

Μετά άπό τή σύνοδο τοΰ Διευρυμένου Εκτελεστικού, τό ΚΚΙ σεβάστηκε τήν παράκληση τοΰ ρωσικοΰ κόμματος νά μήν παρέμβει στήν έσωτερική του πάλη, μήτε να τή σχο­λιάσει. "Οταν τόν ’Ιούλη πάρθηκαν μέτρα ένάντια στήν Ενιαία ’Αντιπολίτευση, ή U n i t à δέν δημοσίευσε πα­ρά μόνο ενα σύντομο σχόλιο — ίσως τοΰ Γκράμσι — πού ύποστήριζε τά πειθαρχικά μέτρα πού πάρθηκαν, περιορίζον­τας δμως τό σχόλιό της στό ζήτημα τοΰ φραξιονισμού χωρίς νά μπαίνει στήν ούσία τής συζήτησης. Τό Σεπτέμβρη ώ- στόσο, ό Τολιάτι ύπέδειξε άπό τή Μόσχα πώς ή άπαγόρευση για τή συζήτηση πάνω στό ρωσικό ζήτημα θά Επρεπε νά θεωρηθεί δτι δέν ϊσχυε πιά, καί ό Γκράμσι δημοσίευσε μιά σειρά άρθρων πολεμικής (κατευθυνόμενα ένάντια στις έρμη- νείες τών φασιστικών έφημερίδων) τά όποία, μολονότι δέν παρεμβαίναν 4μεσα στίς ρωσικές διαμάχες, άντιπροσώπευαν τήν πλήρη Εκφραση τής Υποστήριξης πρός τήν πλειοψηφία τοΟ ρωσικοΰ κλίματος. Συγκεκριμένα Εγραφε: «Είναι άνα-

118

πόφευκτο νά παρουσιαστούν διαφορές στή μάζα τής αγρο­τιάς, καί ν' άναδυθοΰν πλούσιοι καί μεσαίοι Αγρότες' άλλα τό ίδιο τό γεγονός δτι οί πρώτοι θά είναι πάντοτε μιά μικρή μειοψηφία, σημαίνει πώς τά συμφέροντά τους θά συγκρού­ονται μέ έκείνα τής μάζας τών φτωχών άγροτών καί μισθω­τών. Ή πολιτική τους έπιρροή έπομένως δέν πρόκειται νά γίνει έπικίνδυνη, μιά καί ή συμμαχία άνάμεσα στο·!»; φτω­χούς άγρότες καί στούς έργάτες θά ένισχύεται άπό τις ί­διες »ύτέ; έξελίξεις». Δέν ύπάρχει καμιά άμφιβολία δτι έ Γκράμσι άποδέχθηκε τήν άποψη της πλειοψηφία; τού ρω­σικού κόμματος, δτι ή γραμμή πού ύπεράσπιζε ή Ενιαία ’Αντιπολίτευση θά Ιβάζε σέ κίνδυνο τή συμμαχία τών έρ- γατών καί τών άγροτών' καί πράγματι, αυτό άκριβώς έλε­γε στις περίφημες έπιστολές, πού έγραψε στις άρχές τού ’()- κτώβρη, λίγο πριν άπό τή σύλληψή του. γιά λογαριασμό τού ’Εκτελεστικού τοϋ ΚΚΙ, πρό; τή ρωσική Κεντρική "Επιτροπή.

Στήν πρώτη άπό τις δύο αυτές έπιστολές, ό Γκράμσι διατύπωνε τήν έπίσημη ύποστήριξη τής κομμΛτικής καθο­δήγηση: πρός τήν πλειοψηφία Στάλιν / Μπουχάριν στό ρω­σικό κόμμα, καί αποδεχόταν τήν άποψη τής πλειοψηφίας, δτι ή Ενιαία ’Αντιπολίτευση Ιβαζε σέ κίνδυνο τή συμμαχία τών εργατών - άγροτών, καί δτι ήταν ϊνοχη γιά φραξιονι­στική δραστηριότητα. Ταυτόχρονα δμως ό Γκράμσι, έκφρα­ζε τού φόβους τοϋ ίταλικοϋ κόμματος γιά τήν πορεία πού επαιρνε ή ρωσική έσωκομματική πάλη, καί τόνιζε δτι «ή ένότητα καί ή πειθαρχία δέν μποροΰν νά είναι μηχανικές καί καταναγκαστικές' πρέπει νά ’ναι τίμιες καί άπό πεποί­θηση, καί δχι έκείνες ένός έχθρικοϋ άποσπάσματος φυλακι­σμένου ή πολιορκημένου πού σκέφτεται τήν άπόδραση ή τήν αίφνιδιαστική έξοδο» Μ. Στή δεύτερη έπιστολή, ό Γκράμσι άπαντοΰσε |ΐέ Ιδιαίτερη δριμύτητα στούς λόγους πού πρό­βαλε ό Τολιάτι άπό τή Μόσχα γιά τό δτι δέν διαβίβασε τήν πρώτη έπιστολή τοΟ ΚΚΙ στή ρωσική Κεντρική ’Επιτροπή, στήν δποία άπευθυνόταν, άπορρίπτοντας τούς λόγους αύ τούς μέ τό έπιχείρημα δτι «ύπέφεραν άπό γραφειοκρατία^*, ν.λπ.6δ. "Εγραφε |ΐέ μεγάλη εύγλωττία γιά τή σημασία

119

τής «λενινιστικής γραμμής», ή όποία «συνίσταται στό ν’ α­γωνίζεσαι για τήν ένότητα τοΟ κόμματος, καί όχι μόνο για τήν έξωτερική του ένότητα, άλλα για έκείνη τή λίγο "'.ό έσωτερική, που είναι νά μήν υπάρχουν ατό κόμμα δυό πο­λιτικές γραμμές έντελώς διαφορετικές σ’ δλα τα ζητήμα­τα» 66. Έκφραζε τήν άπαισιοδοξία του σχετικά μέ τις δυ νατότητες τοΟ μπολσεβίκικου κόμματος για τό 4ν πράγματι μποροϋσε νά διατηρήσει τήν ένότητα, πού τή θεωρούσε πώ; ήταν Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο τής δύναμής του. Γιά μια άκόμη φορά, τόνιζε πώς ή πρώτη έπιστολή τοϋ ΚΚΙ ύπήρξε «μια συνολική καταδίκη τής άντιπολίτευσης» 67.

Τό 1926, τά τελευταία περιθώρια ήμινομιμότητας πού άπομέναν στό ΚΚΙ περιορίζονταν σιγά - σιγά, ίσαμε πού στίς άρχές τοΟ Νοέμβρη, οί φασιστικές τανάλιες έσφιξαν τ’ άπομεινάρια τής άντιπολίτευσης, πού μέχρι τότε είχαν έπιτραπεί νά ύπάρχουν. Ή χρονιά ήταν κρίσιμη για τήν έ- ξέλιξη τοΟ φασισμού, καί ήταν τώρα πού, κάτω άπό τήν έπίδραση τών άναπτυσσόμενων οικονομικών Αντιθέσεων, πρωτομπαίναν οί βάσεις τού συντεχνιακού (corporate) Κρά­τους καί. τής παρεμβατικής οικονομικής πολιτικής, ή όποία θά χαρακτήριζε τό καθεστώς στή δεκαετία τοΟ τριάντα. Τό ΚΚΙ, καί ιδιαίτερα ό Γκράμσι, κατέληξαν σιγά - σιγά στή διατύπωση μιας πιό συνεκτικής καί σύνθετης άνάλυση: γιά τό καθεστώς καί τΙς άντιφατικές κοινωνικές δυνάμεις που τό στήριζαν, άπό έκείνη που ύποστήριζαν προηγούμε­να. Άλλα καί τότε άκόμη, δέν μεταβλήθηκε ή βασική γραμ­μή. Τόν Όκτώβρη, τό έκτελεστικό τοΟ κόμματος Ιφτασε στό σημείο νά βγάλει μιά γραμμή που Ιλεγε: «τό πρόβλημα τού ΣΚΙ άποτελεΐ γιά μάς μέρος τοΟ γενικότερου προβλή- ¡ιατος τής άναδι οργάνωσης τοΟ βιομηχανικού προλεταριά­του, πού Ιχει άναλάβει τό κόμμα μας. Τό μαξιμαλιστικά κόμμα είναι παράγοντας άποδιοργάνωσης καί. άποπροσανα- τολισμοΟ τών μαζών: άντιπροσωπεύει Ινα άρνητικό στοιχείο τής κατάστασης, τό όποϊο θά πρέπει νά έκτοπισθε! καί νά έξαλειφθεΖ». Πέρα άπ’ αύτό, τόν Αύγουστο ό Τάσκα θεω­ρούσε άκόμη άπαραίτητο νά γράψει στόν Γκράμσι δτι «ή σημερινή οικονομική κρίση δέν βρίσκει στό τιμόνι τού Κρά­

120

τους ένα πολιτικά ταλαντευόμενο ακροαστικό στρώμα, μιά εδκολη λεία στόν πανικό δταν βρίσκεται άντΐ|ΐέτωπη μέ καταστάσεις τέτοιας σοβαρότητας' βρίσκει μια ξεκάθαρα ό- ριοθετημένη καπιταλιστική όμάδα, όμοιογενή καί προικ.- σμένη μέ πολιτική πείρα... Τό τυπικό χαρακτηριστικό τή; τωρινής περιόδου... παραμένει... ή κατευθείαν κατάληψη του κρατικοΟ μηχανισμοϋ άπό τό μεγάλο κεφάλαιο, καί ό απο­φασιστικός καί διευθυντικός ρόλος του δεύτερου στήν κυβερ­νητική πολιτική». Ό Τάσκα, χαρακτηριστικά, Ιβγαζ: α­παισιόδοξα συμπεράσματα, του τύπου πού προκαλοϋσαν τόν Γκράμσι νά τόν θεωρεί «λικβινταριστή»· τό καλοκαίρι δμι·>; του 1926, ή Απαισιοδοξία του δύσκολα μπορεί να θεωρηθεί άδι καίωτη.

Στις 31 Όκτώβρη του 1926, έγινε μ·.« δήθεν άπόπ:·.- ρα ένάντια στή ζωή τοΟ Μουσολίνι άπό ένα Ιδχρονο άγόρι' έγινε τό πρόσχημα για τό νέο κΰμα καταστολής. Στί; δ Νοέμβρη συγκλήθηκε τό Υπουργικό Συμβούλιο καί κατέ­στρωσε μιά σειρά έκτακτων νόμων — έπρόκειτο νά συζητη θοϋν στή Βουλή στίς 9 τοΟ μηνός— οι όποιοι στόχο είχαν τήν έξάλειψη τών τελευταίων ύπολειμμάτων τής άστική; δημοκρατίας στήν ’Ιταλία. Τό κόμμα σχεδίαζε τήν από­δραση τοΟ Γκράμσι στήν ’Ελβετία, άλλά αύτό; ήταν Απρό­θυμος νά φύγει. Οι ειδήσεις τών έφημερίδων, τόν έκαναν νά πιστεύει πώς μόνο οί βουλευτές τοΟ Άβεντίνο βρίσκονταν σέ κίνδυνο νά χάσουν τή βουλευτική τους άσυλια, καί είχε απο­φασίσει νά πάρει μέρος, σαν κομμουνιστής βουλευτή;, στή συζήτηση τών νέων νόμων. ΈξακολουθοΟσε νά πιστεύει, μέ άπόλυτη σχεδόν βεβαιότητα, πώς <Λ έσωτερικές Αντιθέσεις τής ιταλικής κυρίαρχης τάξης ήταν τέτοιες, ώστε νά κάνουν άπίθανη τήν έξάλειψη τών ύπολειμμάτων πού έπιβίωναν καί ήταν έμπόδια στό καθεστώς. ’Επιπλέον, θά ίπρεπε νά θυμη­θούμε πώς κανείς στό κόμμα δέν μποροΟσε νά προβλέψει, μήτε τις εικοσάχρονες ποινές στις όποιες θά καταδικάζονταν τώρα οΐ κομμουνιστές ήγέτες, μήτε — πού είναι καί σημαν­τικότερο— πώς θ’ Ανοιγόταν μπροστά στό φασιστικό καθε­στώς Ινα τόσο εύρύ μέλλον. Τόν πρωταρχικό δμως λόγο γιά τήν άρνηση τοΟ Γκράμσι νά έγκαταλείψει τή Ρώμη, δταν ή

121

σύλληψή του φαινόταν σχεδόν σίγουρη, τόν Ικανέ γνωστό ή ΚαμΛλα Ραβέρα στόν Τολιάτι: «Ό Άντόνιο... παρατηρού­σε δτι Ινα τέτοιο μέτρο Ιπρεπε να παρθεΐ μόνο όταν θά μπο­ρούσαν να τό θεωρήσουν οί ίδιοι οί έργάτε; πώς ήταν άπό- λυτα δικαιολογημένο καί άπαραίτητο' δτι οί ήγέτε; δφειλαν νά |ιαίνουν στήν ’Ιταλία, έκτός κι αν αυτό γινόταν άδύνα το>'. Σε μια «αύτοβιογραφική σημείωση», που γράφτηκε στή φυλακή, ό Γκράμσι τό έπικυρώνει: «”Εγινε κανόνα; ότι ό καπετάνιο; πρέπει να έγκαταλείπει τελευταίο; τό καράβι του σέ ναυάγιο' δτι δέν πρέπει νά τό έγκαταλείπει παρά |ίόνο δταν σωθοΟν δλοι στό πλοίο. 'Ορισμένοι Ιχουν φτάσει μάλιστα σέ σημείο νά ισχυρίζονται πώ; σέ τέτοιες περιπτώ- σει; ό καπετάνιο; «πρέπει» νά βουλιάζει μέ τό καράβι του. Οί ισχυρισμοί αυτοί είναι λιγότερο παράλογοι άπ’ δσο μπο- ρεϊ να φαίνονται. Βέβαια, μπορεΐ να Υπάρχουν περιπτώσεις στις όποιες νά μήν Υπάρχει κανένα; λόγος να μή σοθεϊ πρώτος ό καπετάνιο;. "Αν δμως οί περιπτώσεις αυτέ; άπο- τελοϋσαν τη βάση τοΰ κανόνα, τότε ποιά έγγύηση θά Υπήρ­χε δτι ό καπετάνιο; Ικανέ τα πάντα: (1) για να έμποδίσει ώστε νά μή συμβεΐ τό ναυάγιο' (2) μια καί Ιγινε, νά περιορί­σει τις άνθρώπινε; καί Υλικέ; άπώλειε; (τι; Υλικέ; άπώ- λειες πού άντιπροσωπεύουν μελλοντικέ; άνθρώπινες άπώ- λειες) στό έλάχιστο; Μονάχα ό «απόλυτο;» κανόνας δτι σέ περίπτωση ναυαγίου, ό καπετάνιος είναι 6 τελευταίο; πού έγκαταλείπει τό πλοίο του, καί μπορεΐ πράγματι να βουλιά­ξει μαζί του, μπορεΐ νά δώσει την έγγύηση τούτη. Χωρί; αύτή, ή συλλογική ζωή θά γινόταν άδύνατη· γιατί, κανεί; δέν θά ήταν διατεθειμένος ν’ άναλάβει εύθϋνε; ή να συνε­χίσει τή δραστηριότητα πού θά συνεπαγόταν τήν έναπόθεση τί)ς ζωής του στά χέρια άλλων».

122

ΦΥΛΑΚΗ

Άφοϋ δ Γκράμσι μέ τή σύλληψή του απομονώθηκε ού σιαστικά άπό τά γεγονότα τοϋ εξω κόσμου, δέν θά δώσουμε παρά τό π:ό σύντομο σχεδίασμα τών μετέπειτα έξελίςεοιν στό ΚΚΙ καί στήν Κθ|αντερν. Τό 1927 καί τό 1928. τό κόμμα περιορίσθηκε σ’ ενα έλάχιστο πυρήνα άφοσιωμένων Αγωνιστών, πού δούλευαν παράνομα — γύρω στις 6.000 τό 1927 κι ¿κόμη λιγότεροι τήν έπόμενη χρονιά, ίσαμε τό 1934 πού εφτασε στό χαμηλότερο σημείο, όταν δ άριθμό.; τών μελών ήταν, καθώς φαίνεται, (σύμφωνα ¡ιέ έκτιμήσει; τής Κομιντέρν) γύρω στούς 2500. Ή καθοδήγηση ήταν τώ­ρα έξόριστη, καί τό 1927 καί 1928 — τά χρόνια τή; έπ'.- κράτησης τοϋ Μπουχάριν στήν Κομιντέρν— δ πυρήνας τη: απαρτιζόταν άπό τόν Τολιάτι, τόν Γκριέκο καί τόν Τάσκα. Ξεπρόβαλε τά χρόνια αυτά μ·.ά άριστερή άντιπολίτευση. μέ κέντρο τήν οργάνωση τής νεολαίας καί τού; ήγέτε; τη: Λόνγκο καί Σέκια, καί μέ θέσει; πού προοιώνιζαν έκεΐνε; τής «τρίτης περιόδου». Τό 1929 έγινε ή άριστερή στροφή στή Ρωσία καί στή Διεθνή, καί συντρίφτηκε ό Μπουχάριν καί ή Δεξιά. Ό Τάσκα, Αντιπρόσωπος τοΰ ΚΚΙ στή Μό­σχα, έναντιώθηκε σ’ αύτή, καί τό φθινόπωρο έκδιώθηκε άπό τό ΚΚΙ- δ Τολιάτι καί δ Γκριέκο κερδήθηκαν στις θέσεις τοϋ Λόνγκο καί τής νεολαίας (πράγμα πού, δπως λέγεται, προκάλεσε τόν Μπορντίγκα ν’ Αναφωνήσει: «τό κόμμα έπα- νέρχεται σέ μένα»). Στή θέση τών συνθημάτων τοΰ 1927 28 — €λαίκή έπανάσταση» ένάντια στό φασισμό' ή «μετα­βατική φάση» πού θ* ΑκολουθοΟσε τή λαϊκή έπανάσταση' ή

123

«δημοκρατική Εθνοσυνέλευση» που θά Ιπρεπε να ήταν ό Εν­διάμεσος στόχος — ή καθοδήγηση μιλοβσε τώρα γιά τήν ά­νοδο τοΟ ΕπαναστατικοΟ κύματος στην ’Ιταλία, για τήν επι­κείμενη πτώση τοϋ φασισμοϋ, γιά τήν Εξαφάνιση τής κοι­νωνικής βάσης τοΟ ρεφορμισμοϋ, για τήν ¿δυνατότητα με- ταβατικοΟ στάδιου άνάμεσα στό φασισμό καί ατήν δικτα­τορία τοΟ προλεταριάτου' σύμφωνα μέ τις θέσεις αύτές, -ρό- τειναν τό Μάρτη τοΟ 1931 να φέρουν τό κέντρο τοϋ κόμ- Iιατος στήν ’Ιταλία.

Στά τέλη τοΟ 1929, ξεπρόβαλε μιά άντιπολίτευση μέσα στήν Πολιτική ’Επιτροπή. Τρία άπό τα όχτώ μέλη της— δ Λεονέτι, δ Τρέσο καί δ Ραβατζόλι — Ισχυρίζονταν πώς ή άλλαγή τής γραμμής άπό τά «δεξιά», που συμβόλιζε ό Τάσκα, στ’ «άριστερά» δπως πρότεινε δ Λόνγκο, ήταν ότζορ- τουνιστική, καί πώς χρειαζόταν σοβαρή αυτοκριτική. 'Ω­στόσο, ή θέση τών «τριών» δέν ήταν καί πολύ ισχυρή άπό τακτική άποψη, άφοϋ τήν ίδια στιγμή άπαιτοΰσε τήν αυ­τοκριτική σχετικά μέ τήν προηγούμενη δεξιά γραμμή καί Εναντιώνονταν στήν άλλαγή πρδς τή νέα άριστερή γραμμή. Ή κατάσταση Εφτασε σέ κρίσιμο σημείο σέ συνδυασ|ΐό |ù τήν πρόταση νά μεταφερθεΐ τό κέντρο τοΟ κόμματος πίσω στήν ’Ιταλία. Ot «τρείς» — πού στήν πραγματικότητα ή­ταν ύπεύθυνοι άντίστοιχα για τήν παράνομη όργάνωση τοϋ κόμματος, γιά τδν παράνομο τύπο, καί γιά τήν κομμουνι­στική συνδικαλιστική δουλειά (ή ΓΣΕ είχε διαλυθεί άπό τούς ρεφορμιστές ήγέτες της, καί άνασυγκροτήθηκε κάτω άπό κομμουνιστική καθοδήγηση σάν παράνομη όργάνωση)— Εναντιώθηκαν σ’ αύτήν θεωρώντας την αύτοκτονία, καί άντιπρότειναν Ινα σχέδιο νά οίκοδομηθεΐ ή παράνομη όρ­γάνωση μέ λιγότερο βολονταριστικδ χαρακτήρα. 01 «τρεις» μόλις καί |ΐετά βίας νικήθηκΛν, καί λίγο άργότερα άποκα- τέστησαν Επαφή μέ τόν Τρότσκι (πού τώρα ήταν στήν Πρίγκιπο) — πράγμα γιά τό δποΐο Εκδιώχθηκαν. Ή συνο­λική Εμπειρία τί) άριστερής στροφής ύπήρξε καταστροφική γιά τό Ιταλικό κόμμα. Ή καθοδήγηση κατακομματιάστη- κε' άπό τά όχτώ μέλη τής Πολιτικής ’Επιτροπής τοϋ 1928, τά πέντε ήταν διωγμένα τό 1931 (δ Τάσχα, ot «τρεις», καί

124

δ Σιλόνε — που ήταν τό ήθικό καί πολιτικό θϋμα τής περι­όδου) . Ό Μπορντίγκα έπίσης, πού άν καί φυλακισμένος, ήταν άκόμη τυπικά μέλος τής Κεντρικής ’Επιτροπής, άπο- πέμφθηκε τό 1930. Πέρα άπ’ αυτό, οί άγωνιστές πού στάλθηκαν στήν ’Ιταλία σάν μέρος τής νέα; πολιτικής, συ- νελήφθηκαν δλοι τους σχεδόν, καί δ άριθμός τών μελών μέ­σα στή χο')ρα, δπως άναφέραμε. περιορίσθηκε τό 1934, στό τέλος τής «άριστερής περιόδου», σέ μικροσκοπιν.έ; δίαιτά σεις.

Ό Γκράμαι, μετά άπό τή σύλληψή του. μεταφέρθηκε στό νησί ΟΟστικα, στίς βόρειες άκτές τής Σικελίας. Οί Ιξη βδομάδες πού ?μείνε προφυλακισμένος, ήταν οί τελευταία; πού γνώρισε μιά σχετική έλευθερία κινήσεων καί παρατε- ταμενων έπαφών |ίέ τούς άλλους άγωνιστέι. Μέσα ατού; συγκρατουμένους του ήταν κι δ Μπορντίγκα, καί οί δυο τους συνεργάσθηκαν στήν διοργάνωση έκπαιδευτικών μαθη­μάτων γιά τούς πολιτικούς κρατούμενους. Ό Γκράμσι δίδα­σκε ίστορία καί γεωγραφία καί μελετούσε γερμανικά: ό Μπορντίγκα ήταν ύπεύθυνος τής έπιστημονικής πλευράς. Στίς 20 Γενάρη τού 1927 δμως, δ Γκράμσι μεταφέρθηκε στό Μιλάνο. Τό ταξίδι κράτησε δεκαεννιά ¡'•έρες. καί οί κρατούμενοι μεταφέρονταν — τάν περισσότερο καιρό άλυ- σοδε|ΐένοι— άπό φυλακή σέ φυλακή κατά μήκος τής χερ­σονήσου. Μετά άπό £να καί πάνω χρόνο στό Μιλάνο, δπου κρατούνταν σέ πλήρη σχεδόν άπομόνωση, πού διακόπηκε κατά διαστήματα άπό ειδικά βαλμένους προβοκάτορες στό κελί του, καί χωρίς καμιά εύκολία γιά διάβασμα ή γράψιμο έκτός άπό Ιναν περιορισμένο άριθμό προσωπικών έπιστολών. μεταφέρθηκε στή Ρώμη γιά νά παραστεί στή δίκη.

Ή δίκη, πού άρχισε στίς 28 Μάη 1927, ήταν σχεδια­σμένη σάν πολιτικό θέαμα. Είχε δημιουργηθεΐ 2να είδικό δικαστήριο γιά νά δικάσει τόν Γκράμσι, τόν Τερατσίνι, τόν Σκοτσιμάρο καί εΓκοσι άλλους κατηγορούμενους. Οί κρα­τούμενοι κατηγοροϋνταν δτι όργάνωναν ϊνοπλη έξέγερση. Τά νομικά έπιχειρήματα καί οί άποδείξείς ήταν σέ μεγάλο βαθμό άσχετες — τό καθεστώς είχε άποφασίσει πώ: χρει­αζόταν ή καταδίκη μέ παραδειγματικές ποινέ;. «Πρέπει νά

125

σταματήσουμε για είκοσι χρόνια τόν εγκέφαλο αύτό να δου­λεύει», τόνισε δ εισαγγελέας δείχνοντας τόν Γκράμσι. Ή καταδικαστική άπόφαση βγήκε στις 4 Ίούνη: είκοσι δύο χρόνια για τόν Τερατσίνι, πού υπήρξε δ κύριος συνήγορο; τών κρατουμένων' είκοσι για τόν Γκράμσι. τόν Σκοτσιμάρο καί τόν Ροβέντα, καί Ιξίσου σκληρέ; καταδίκες για τού; άλ λους κατηγορούμενους.

Στις 19 του ’Ιούλη, μετά άπό ένα άλλο έ:;’.αλτικό τα­ξίδι, ό Γκράμσι Ιφτασε στί; φυλακέ: του Τοΰρ· "τό κάτω μέρος τής ’Ιταλίας, γύρω στά είκοσι μίλια ο.τλ τό Μπάρ·, στα πρόθυρα τής κατάρρευσης άπό τήν άρρώστια καί τήν έξάντληση. ’Εδώ θά ’ταν τό σπίτι του για τά επόμενα πεν τέμισι χρόνια, μέχρι πού ή έπιδείνωση τής υγείας του θα έπέβαλε τή μεταφορά του στήν κλινική των φυλακών, στή Φόρμια. Ή ταν έδώ, στό Τούρι, άπό τό Φλεβάρη του 192^ καί πέρα, πού άρχισε να δουλεύει τά «Τ ε τ ρ ά 5 · α τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » . Οί συνθήκες στό Τούρι ήταν κά­πως καλύτερες άπό δσο στό Μιλάνο, Ιστω καί μόνο επειδή του έπιτράπηκε νά γράφει καί νά παίρνει βιβλία (αν καί δχι δσα ή Ικεΐνα πού έπιθυμοϋσε), καί έπειδή είχε ¡ιερι- κές Ιπαφές μέ τους συγκρατουμένους του. Α π ' τήν άλλη μεριά, ή ύγεία του χειροτέρευε, καί πρέπει νά τόν άπα- σχολοΟσε ήδη ή σκέψη, δσο κι άν προσπαθούσε νά τό κρύψει άπό τόν έαυτό του, πώς μποοεΐ νά μή ζοϋσε ίσα;ΐ£ τό τέλος τή; φυλάκισής του. Πάνω στά άλλα του βάσανα προστέ­θηκαν καί οι άνεξήγητες σιωπές τής Τζούλια. πού πέρασε τά περισσότερα άπό τά χρόνια αύτά σέ κλινικέ: τή; Μόσχα:, άρρωστη άπό τά νεϋρα της. 'Ωστόσο, είχε έγκατασταθεΐ στήν ’Ιταλία ή Τατιάνα, ή μεγαλύτερη άδελφή τ ί : Τζούλια, καί μπορούσε νά του προσφέρει ενα μέροΰ άπό τή βοήθεια πού γνώριζε πώς ή Τζούλια ήταν άνήμπορη νά δίνει, καί νά τοΟ φέρνει τακτικά νέα γιά τήν ίδια τή Τζού) .α καί τά δυό τους παιδιά.

'Οταν τό Ιπέτρεπε ή ύγεία του, δ Γκράμσι διάβαζε άχόρταγα, ό,τιδήποτε τοϋ άφηναν νά παίρνει. Έ λογοκρι­σία τών φυλακών περιόριζε τήν προσπέλαση τών 'μαρξιστι­κών κειμένων, καί ήταν άναγκασμένο; νά συμπληρώνει τήν

126

ανάγνωση τών πρωτοτύπων άνατρέχοντας στα σχόλια καί στις κριτικές. Πολλά άπό τα άποσπάσματα τού Μάρξ, πού υπάρχουν στα φιλοσοφικά καί οικονομικά κεφάλαια τών « Τ ε τ ρ ά δ ι ο » ν». συμπίπτουν με εκείνα πού παραθέτει ό Μπενεντέτο Κρότσε στό M a t e r i a l i s m o s t o ­r i c o e d e c o n o m i a m a r x i s t a . "Οταν δέν μπορούσε να διαβάζει βιβλία, διάβαζε έπιθεωρήσεις καί περιοδικά, διατηρώντας Ιτσι τήν έπαφή μέ τις πολιτιστικές εξελίξεις, ένώ ταυτόχρονα χρησιμοποιούσε τ ί διαβάσματα του σαν ύλικό γ ιά νά ύποβάλλει σέ κριτική τήν αστική ηλι­θιότητα, καθώς καί τή σύγχυση καί τήν όπισθοόρομι-/ότητ'/. τής Ιταλικής πνευματικής ζωής κάτω άπό τό φ α-ισ;ιό. Έ - γραφε άφθονα, γεμίζοντας συστηματικά τα τετράδιά του με μικρά, δυσανάγνωστα καί περίεργα λεπτά γράμ;ιατ7.. αντι­γράφοντας παραπομπές καί δοκιμάζοντας μεταφράσε.:. κα­θώς έπίσης κι άναπτύσσοντας τΙς δικές του σκέψεις.

Έγραφε έπίσης έπιστολές, σέ κοντινούς φίλου: καί συγγενείς — στήν Τατιάνα, στή Τζούλια, στα παιδιά του (που τό νεώτερο γεννήθηκε μετά άπό τή σύλληψή του. καί

πού δέν τό είδε ποτέ) καθώς καί στή μητέρα του καί στις αδελφές του στή Σαρδηνία. Τα γράμματα αύτά άποτελοϋν ε­ξαιρετικό ντοκουμέντο άνθρώπινη: αντοχή;, καί δικαιολογη­μένα θεωρούνται κλασσικά τής σύγχρονη; ιταλική: λογοτ; χνίας. Μερικές φορές παραπονιάρικα, συχνότερα καρτερικά, σπάνια πέφτουν στή μεμψιμοιρία, άλλα άπεναντία; διαπνί- ονται σταθερά άπό τήν έπιτακτική έπιθυμία να μεταβιβά­σουν πληροφορίες, ίδέε;, σχέδια ή άπλά καί μόνο στοργή. Τό πιό έντυπωσιακό άπ’ όλα είναι ή αίσθηση τής διαρκούς καρτερικότητας που δίνουν άπέναντι στήν άποστέρηση καί στή φρίκη τής σωματικής ταλαιπωρίας. Ό Γκράμσι. από τή φύση του έσωστρεφής καί κλίνοντας πρός τό στωικισμό. Ιπρεπε να μή στηρίζεται παρά μόνο στη δύναμη τής θέλησης καί στή γνώση δτι άνήκει στό έπαναστατικό κίνημα. ακό­μη καί στή διάρκεια τής περιόδου τούτης τής άδυναμία: καί τής άπομόνωσης. Αυτός ήταν προπαντός ό λόγος πού. οταν βρισκόταν στη φυλακή, άρνήθηκε |ύ πείσμα κάθε προνομια­κή ή είδική μεταχείριση, πού θά μπορούσε ένδεχόμενα να

127

έρμηνευθεϊ σάν ένδοτικότητα άπέναντι στα παραχωρούμενα άπό τό καθεστώς προνόμια, άλλά άπεναντίας πάλεψε λυσ­σαλέα για τά αύστηρώς νό|«μα δικαιώματά του σάν πολιτι­κού χρα τούμενου.

Ή μόνη στιγμή, στά χρόνια αυτά τής φυλακής. πού γνωρίζουμε δτι δ Γκράμσι είχε κάποια γνώση γιά τις πο­λιτικές έξελίξεις ίξω άπό τή φυλακή (πέρα άπό έκείνη πού μποροϋσε νά 2χει άπό τό φασιστικό τύπο) δσο καί τή δυνατότητα πολιτικής συζήτησης, ήταν στό δεύτερο έξάμηνο τοΰ 1930. Τόν ’Ιούλη, τόν έπισκέφθηκε δ άδελφός του Τζε- νάρο, καί κατά τις δδηγίες τοϋ Τολιάτ’.. τόν πληροφόρησε γιά τήν άντιπολίτευση τών «τριών» καί τήν άποπομπή τους τόν προηγούμενο μήνα. Ό Τζενάρο ένημέρωσε τόν Τολιά­τ:. δτι δ Γκράμσι ήταν τελείως σύμφωνος μέ τά μέτρα πού παρθήκαν ένάντια στούς «τρεις»' κάμποσα χρόνια άργότερα, στή δεκαετία τοΰ έξήντα, είπε στόν Φιόρι. τό βιογράφο τοϋ Γκράμσι. πώς είχε πει ψέμματα γιά νά σώσει τόν άδελφό του άπό μιά ένδεχόμενη καταδίκη άπό τό κόμμα γιά «δ πορτσυνισμό», καί δτι, στήν πραγματικότητα, δ Γκράμσι θεωροϋσε τήν άντιπολίτευση τών «τριών» άπέναντι στήν ά- ρ:στερή στροφή πέρα γιά πέρα δικαιολογημένη. Έ αφήγη­ση αύτή συμπίπτει μέ τήν έκθεση πού έστειλε στό κομμα­τικό κέντρο τό 1933 ενας κομμουνιστής, πού ήταν συγκρα- τού|ΐενος τοΰ Γκράμσι— δ Άθως Λίζα. Σύμφωνα μέ τόν “Λθω Λίζα, ξέσπασαν βίαιε; συζητήσεις μεταξύ τών πολι­τικών κρατουμένων στό Τούρι — στή διάρκεια τή: καθη­μερινής γυμναστικής τους— άφοϋ πρώτα δ Γκράμσι είχε Ι-ικρίνει τήν «άριστερή» στροφή, τήν πολιτική τής «μετω­πικής έπίθεσης». καθώς καί τα στοιχεία μαξΐ|ΐαλισμοϋ καί υποτίμησης τής δύναμης του φασιστικού καθεστώτος τά δ- ποια αότή περιέκλεινε. Οί συζητήσεις συνεχίσθηκαν γιά κάμποσο καιρό, καί ή πλειοψηφία τών κρατουμένων συμφω νοΰσε |ΐέ τόν Γκράμσι, ένώ ή μειοψηφία, στήν δποία ήταν καί δ Λίζα, δποστήριζε τήν τότε έπίσημη γραμμή. Μερικά άπό τά θέματα πού σκιαγράφησε δ Γκράμσι στήν πορεία τή; συζήτησης ήταν, σύμφωνα μέ τόν Λίζα. καί τά παρα­κάτω: 1. ή άντίληψη τού κόμματος σάν δ όργαν'.κό; δια-

νοού|ΐενος τοΰ προλεταριάτου, αναπόφευκτο προκειμένου τό προλεταριάτο νά καταλάβει τήν έξουσία- 2. ή άνάγκη μιας στρατιωτικής όργάνωσης, ικανής νά καταλάβει τήν έ­ξουσία τοΟ άστικοϋ κράτους — στρατιωτικής δ|ΐως όργά- νωσης πού γίνεται κατανοητή δχι μέ τεχνικούς στενά δρους, αλλά |ΐέ πολιτικούς βασικά δρους- 3. ή σημασία τοϋ ένδιά- μεσου συνθήματος τής «συντακτικής έθνοσυνέλευσης», αρ­χικά σάν μ έ σ ο υ. ώστε τό προλεταριάτο νά κερδίσει συμμάχου; στήν πάλη του ένάντια στήν κυρίαρχη τάξη. και έπειτα σάν β ά σ η ς , πάνω στήν όποία νά παλεύει ένάντια «σέ κάθε σχέδιο ειρηνικής μεταρρύθμισης, δείχνον- τα: στήν ιταλική έργατική τάξη πώς ή |ΐόνη δυνατή διέξο­δος για τήν ’Ιταλία βρίσκεται στήν προλεταριακή έπανά­σταση»- 4. ή άνάγκη ν’ άντικατασταθεΐ τό παλιό σύνθημα τοϋ Πέμπτου Παγκόσμιου Συνεδρίου τών «έργατικών καί αγροτικών κυβερνήσεων» μέ έκεΐνο τής «δημοκρατίας τών έργατικών καί Αγροτικών σοβιέτ στήν ’Ιταλία»- 5. δ ορι­σμό; τοΟ φασισμοϋ σάν ειδικής μορφή; τής άστικής Αντί­δρασης. πού χαρακτηρίζεται άπό τήν αυξανόμενη κυριαρ­χία τοΰ χρηματιστικοϋ κεφάλαιου μέσα στούς κόλπου; του, Αλλά πού οί ρίζες του πρέπει ν’ άναζητηθοΰν σ’ δρισμένα ειδικά χαρακτηριστικά τής Ιταλικής ιστορικής έξέλιξης— στήν Απουσία μιας αόθεντικής άστικής έπανάστασης (γε­γονός π&ύ δέν ύποδηλώνει πώς άπόμεινε νά περατωθεΐ στήν ’Ιταλία ή άστική έπανάσταση, άλλά δτι δ ίδιος ό φα­σισμό; άποτελοϋσε τή διαστρεβλωμένη ιταλική μορφή τής άστικής έπανάστασης)- στήν Ελλειψη ταξικής ένότητας τής άστικής τάξης- στή βαρύτητα τής Καθολικής ’Εκκλησίας— καί πσύ τό άμεσο σκηνικό του ήταν δ «παραλληλισμός τών δυνάμεων» («parallelism of forces») πού συνόδεψε τόν Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέ τΙς δυό βασικές τάξεις, τήν άστική τάξη καί τό προλεταριάτο, τόσο διχασμένες έσωτερι- κά γιά νά νικήσει ή μιά τήν άλλη- 6. ή ύπαρξη δλων τών αντικειμενικών δρων γιά τήν κατάληψη τής έξουσίας άπό τό προλεταριάτο, καί συνάμα ή έπιτακτική Αμεσότητα— σάν προϋπόθεσης γιά τήν κατάληψη τούτη τής έξου­σίας— νά πραγματοποιηθεί ή ήγεμονία τοϋ προλεταριά­του πάνω στήν άγροτιά.

129

Λέν είναι γιαυτό έκπληκτικό δτι τα γράμματα τού Γκράμσι άπό τή φυλακή άποκαλύπτουν μιάν αίσθηση ar.o μόνωσης, πού ήταν κάτι παραπάνω άπό τήν άπλή φυσική άπομόνωση — άλλα πού τή συνέθεταν όδυνηρά οί πολιτι­κές Εγνοιες δσο καί ή άγωνία για τή Τζούλια. Ό Γ-/οάμ σι κλεινόταν όλοένα καί περισσότερο στόν έαυτό του. Τον περισσότερο χρόνο, Ιδιαίτερα πρός τα τέλη τή; παραμονή; του στό Τούρι, ήταν τόσο άρρωστος ώστε δέν μπορούσε ού­τε να διαβάζει ούτε νά γράφει. Καμπούρης, άρρωστο;. έ­χοντας ύποστεί τουλάχιστον τρεις σοβαρέ: καταρρεύσει: τή: ύγείας του όταν άκόμη ήταν Ιλεύθερο: καί απορούσε νά έχει Ιατρική παρακολούθηση καί να έφαρμ^ζει εΐοική δίαι­τα, τά χρόνια πσύ Εμεινε στή φυλακή ύπήρξαν κυριολεκτι­κά μια έντεκάχρονη έπιθανάτια άγωνία. Τά δόντια του I- πεσαν, τό πεπτικό του σύστημα καταστράφηκε. ώστε νά μήν ήταν δυνατό νά φάει στερεή τροφή, ή χρόνια αϋπνία του έγινε διαρκής, ώστε μπορούσε νά περάσει έβοομάδε; χο- ρίς νά κοιμάται πάνω άπό μια ή δυό ώρες τή νύχτα' ανα­στατώνονταν δταν είχε αιμοπτύσεις, καί ύπέφερε άπό τόσο Εντονους πονοκεφάλους, ώστε χτυπούσε τό κεφάλι του στόν τοίχο τού κελιού του. Μέσα σ’ αύτό άκριβώς τό φόντο πρέ­πει νά Ιδωθεί τό κατόρθωμα τών «Τ ε τ ρ % 5 ί ο ν τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » . ’Οταν πρωτοσυνελήφθηκε, Εγραφε στήν Τατιάνα: «Μού Εχει κολλήσει ή Ιδέα δτι θά ’πρεπε νά κάνω κάτι f ü r e w i g... θά ήθελα, σύμφιονα μέ προ­καθορισμένο πλάνο, νά άσχοληθώ έντατικά καί συστηματι­κά ]ΐί κάποιο θέμα πού θά άπορροφοΰσε καί θά συγκέντρω­νε τόν έσωτερικό μου κόσ;ιο» 6β. Ή πρώτη του Εγνοια ή­ταν ν’ άντισταθεί, νά βρει τά μέσα γιά ν’ άντιδρα στή με­ταμόρφωση τή ύπόστασής του πού συνεπαγόταν ή φυλάκι­ση — στή ]μεταστροφή άπό τή συ|ΐμετοχή σέ μιά συλλογική έπιχείρηση στήν άπο|ΐ4νωση καί στόν κίνδυνο τής αύτοε- γκατάλειψης, άπό τήν καθημερινή πάλη στήν προοπτική πού Εσως χρειαζόταν νά ’ναι μακρόχρονη, άπό τήν αΐσιοδο ξία τής θέλησης, πού είναι άπαραίτητη σέ κάθε πολιτική δραστηριότητα, στήν άπελπισία, στήν όποία πρέπει νά ήρ­θε συχνά 6 Γκράμσι πολύ κοντά, στήν διάρκεια τής φυλά­

130

κισής του. Ό μεγαλύτερος κίνδυνος για ένα πολιτικό κρα­τούμενο, κάτω άπό τήν έπίδραση τής νέας του κατάστασης, είναι νά χάσουν τήν έγκυρότητά τους οί ίδιο: οί λόγο·, τής πάλης του ατό παρελθόν καί τής σημερινή; δυσάρεστης κα­τάστασης. Ό Γκράμσι έγραψε κάποτε — σχολιάζοντας με­ρικές γραμμές ποίησης κάποιου Μπίνι που έλεγε: Ή φυ­λακή είναι μ'.ά λίμα τόσο λεπτή, που όξύνοντας , σκέψη τής προσδίδει ενα στύλ» — «’Αλλά 6 Μπίνι ?χ.ι μείνε', πραγματικά σέ φυλακή; Ίσως δχι πολύ. Ή φυλακή είνα. μιά λίμα τόσο λεπτή πού καταστρέφει πλήρως τή σκέψη, ή κάνει δ,τι κι εκείνος ό αρχιεργάτης στον οποίο Ιχε. πα· ραδοθεΐ ένας ώραϊος κορμός από ξύλο ξεραμένη; £λ·.ά; γιά νά κάνει ένα άγαλμα του άγιου ΙΙέτρου καί κόβει έ?ώ. κό­βει έκεί. διορθώνει, σχεδιάζει καί τελειώνει έχοντας φτιά­ξει μια λαβή για σουβλί» 69. Είναι καθαρό πώς ό Γκράμσι αποφάσισε άπό τήν άρχή τής φυλάκισής του νά μή στα­ματήσει τήν πάλη του. Τήν πιό εύγλωττη καί αλύγιστη ί- πτική του γιά τή καινούργια φύση τή; πάλη; αύτής άπο- τελεΐ ή σημείωση μέ τίτλο «Λ· άλογο; : «Κάτι Ιχει αλλά­ξει συθέμελα. Αυτό είναι φανερό. Ποιό είναι; ΙΙρωτΰτερα δλοι τους θέλαν νά είναι οί ζευγάδες τής ιστορία;, νά παί­ζουν τούς πρώτους ρόλους' 6 καθένας τους ήθελε νά παίζει τόν πρώτο ρόλο. Κανείς δέν ήθελε νά είναι ή «κοπρ:ά> τής ιστορίας. Είναι δμως δυνατό νά όργώνει; χωρί; πρώτα νά λιπαίνεις μέ κοπριά τή γή; νΛρα, οί ζευγάοες είναι εξί­σου άπαραίτητοι μέ τήν «κοπριά». Στή θεωρία τό παραδέ­χονται δλοι τους. Στήν πράξη δμως; Νά γίνεσαι καί νά ξαναγίνεσαι κοπριά, καί συνάμα ν’ άποτραβιέσαι. νά γυρί­ζεις στό χώρο των σκιών, στήν άφάνεια. Σήμερα κάτι Ιχει αλλάξει, μια καί ύπάρχουν έκεϊνοι πού προσαρμόζονται < φι­λοσοφικά» στό νά είναι ή «κοπριά», πού γνωρίζουν πώ; αυ­τό είναι έκεΐνο πού πρέπει νά ’ναι καί σ’ αυτό προσαρμό­ζονται. Μοιάζει μέ τό πρόβλημα τοϋ έτοιμοθάνατου τή; πα­ροιμίας. Υπάρχει δμως μιά μεγάλη διαφορά, γιατί αυτό πού παίζεται στό σημείο του θανάτου είναι ή Αποφασιστική δράση, που κρατάει μιά στιγμή. ’Ενώ στήν περίπτωση τή; κοπριάς, τό πρόβλημα είναι μακροπρόθεσμο, καί ξαναμπαί

131

νε; έκ νέου κάθε στιγμή. Ζεις |ΐόνο μιά φορά, δπως λένε’ ή προσωπικότητά σου είναι Αναντικατάστατη. Δέν βρίσκεσαι αιφνίδια Αντιμέτωπος μέ τήν έπιλογή τής στιγμής γιά νά ποντάρεις πάνω της, μιά έπιλογή δπου πρέπει νά έκτιμή- σεις τΙς εναλλακτικές λύσεις Αστραπιαία, καί δέν μπορεΐ; ν’ Αναβάλλεις τήν Απόφασή σου. Έδώ πέρα ή Αναβολή εί­ναι διαρκής, καί ή Απόφασή σου πρέπει συνέχεια ν’ Ανα­νεώνεται. Νά γιατί πρέπει νά πεις πώς κάτι έχει Αλλάξει. Δέν υπάρχει έστω καί ή έπιλογή άνάμεσα στδ νά ζεις γιά μιά μέρα σαν λιοντάρι καί για έκατό χρόνια σάν πρόβατο Δέν ζεΐς σαν λιοντάρι οδτε γιά Ινα λεπτό, τό Αντίθετο: ζεις σαν κάτι πολύ κατώτερο Από πρόβατο γιά πολλά χρό­νια, καί γνωρίζει; πώς έτσι πρέπει vi ζεις. Φαντάσου τόν Προμηθέα, πού Αντί νά του ρίχνεται δ άετός. τόν κατα­τρώνε τά μικρόβια. Οί έβραΐοι έφτιαξαν τήν εικόνα τοϋ Ίώβ. Μονάχα οί Ιλληνες θα μπορούσαν νά φαντασθούν τόν Προμηθέα’ ot έβραΐοι δμως ήταν πιό ρεαλιστικοί, πιό άνε- λέητοι, κι ό ήρωά; τους πιό πραγματικός για τή ζωή».

Καθώς τα νέα για τήν κατάσταση τοϋ Γκράμσι φτά- ναν στόν έξω κόσμο, έντεινόταν στούς Αντιφασιστικού; κύ­κλου; ή 5ιεθνή; έκστρατεία πού ζητούσε τήν Απελευθέρωσή του. Ή έκστρατεία, πού όργανώθηκε κυρίως Από τόν Πιέ- ρο Σράφα, διακεκριμένο φίλο τού Γκράμσι πού ζεϊ σήμερα στήν ’Αγγλία, πέτυχε τουλάχιστον μερικά. Στά τέλη τού 1933, δ Γκράμσι μεταφερόταν Από τό Τούρι σέ μιά κλινι­κή στή Φόρμια, μια μικρή πόλη στά μισά τού δρόμου Ανά­μεσα στη Ρώμη καί στή Νάπολη. Ή μεταφορά ήταν Από ι­ατρική άποψη έπιτακτική. Τήν τελευταία χρονιά στό Τού­ρι, ή Αρρώστια είχε καταλάβει δλόκληρο τόν όργανισμό του. καί ή έλλειψη ιατρικής παρακολούθηση; τόν σκότωνε Αργά Αλλά σταθερά. Στή Φόρμια άρχισε κάπιο; νά έπανα- κτά τις Βυνάμει; του, καί μπόρεσε νά ξαναρχίσει τή δού­λε· ά στά τετράδια. Ωστόσο, παρά τήν έπικίνδυνη κατά­στασή του καί κατά παράβαση καί τοΟ ίδιου τού φασιστικού ποινικού κώδικα, έξακολουθοϋσε νά κρατείται σάν φυλα­κισμένος' τό δωμάτιό του είχε μετατραπεί είδικά σάν κελί φυλακής, καί τόν ταλαιπωρούσαν μέ τή βάρβαρη έπιτήρηση.

132

'Οπως καί νά ’ναι, ή μεταγωγή στή Φόρμια Ιγινε τό­σο άργά γιά τή σωτηρία του. Οί νέες διεθνείς πιέσεις του έξασφάλισαν τουλάχιστον προσωρινή έλευθερία, σύμφωνα μέ τά συνταγματικά του δικαιώματα, μολονότι αυτό, στήν πραγματικότητα, δέν σήμαινε τίποτ’ άλλο από τήν άπο|ΐά- κρυνση τοΰ κιγκλιδώματος άπό τό παράθυρό του. καί από τό δτι τοΰ έπιτράπηκε να κάνει περιπάτους. Τελικά, τόν Αδγουστο τοΰ 1935, μεταφέρθηκε σέ κατάλληλη κλινική, στήν «Quisisana» τής Ρώμης. Τπέφερε τώρα από Αρτη­ριοσκλήρωση, άπό φυματίωση του νωτιαίου μυελού, γνωστή σάν άσθένεια τοΰ Pott, και άπό πνευμονική φυματίωση’ εί­χε έπίσης ύψηλή πίεση, κυνάνχη, ποδάγρα καί όξεϊες στο­μαχικές διαταραχές. Ή καταδίκη του σέ φυλακή, μειωμέ- νη λίγο άπό τήν άμνηστεία, θά τέλειωνε στις 21 ’Απρίλη 1937, μετά άπό τήν δποία, αν τό έπέτρεπε ή ύγεία του, 2λπιζε νά έπιστρέψει στή Σαρδηνία γιά άνάρρωση. 'Οταν δμως ίφτασε ή στιγμή, ήταν πολύ άρρωστος γιά νά μετα­κινηθεί άπό τήν κλινική, και στις 27 ’Απρίλη πέθανε. Ή Τατιάνα, ένώ φρόντιζε γιά τήν κηδεία, κατάφερε νά βγά­λει κρυφά τά τριάντα τρία τετράδια έξω άπό τό δωμάτιο τοΟ Γκράμσι, καί άπό κεΐ, μέσα στό διπλωματικό σάκο, στή Μόσχα. Υπήρξαν τό «κέντρο τής πιό έσωτερικής μου ζωής», καί ή συνέχεια στδ κελί τής φυλακής, τής ζωή: τοΟ Γκράμσι σάν έπαναστάτη.

Ίσω ς χρειάζεται νά δώσουμε κάποια έξήγηση γιά τόν άνισόρροπο καί σχηματικό χαρακτήρα τής εισαγωγής αύτής, καθώς καί γιά τά άναπόφευκτα κενά της. ’Από τήν άρχή άποφασίσαμε νά μήν άποτελέσει άπόπειρα νά προσφέ­ρουμε τή γενική είσαγωγή τών « Τ ε τ ρ α δ ί ω ν τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » τοΟ Γκράμσι, οδτε άπόπειρα συζήτησης γιά τή σημασία τής σκέψης του μέσα στους κόλπους τοϋ μαρξισμοΟ στό σύνολό του. Ό Γκράμσι έχει ίσως γνωρίσει, περισσότερο άπό κάθε άλλο μαρξιστή συγγραφέα μετά άπό τόν Λένιν, τή μερική καί συναισθηματική έρμηνεία, τόσο άπό τους Οπαδούς δσο καί άπό Αντιπάλους' τά Γδια τά « Τ ε τ ρ ά δ ι α τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » , διαβασμένα στα σοβαρά καί παρά τήν πολυπλοκότητά τους, άποτελοΰν

133

το καλύτερο αντίδοτο σ’ αυτό. Κρίναμε έπίσης δτι, με δο­σμένο τόν περιορισμένο χώρο, θά έπρεπε ν’ άποφύγουμε την έπανάλειψη δσων ήδη δπάρχουν στα Αγγλικά — Ιδιαί­τερα τις βιογραφίες του Φιόρι καί τοϋ (’ammett. Τα 4λ λα κενά — ιδιαίτερα ή πληρέστερη έκθεση τών οικονομι­κών, πολιτικών καί κοινωνικών συγκρούσεων στήν ’Ιταλία στις αρχές τής δεκαετίας του είκοσι, καί του ρόλου πού έ παιςαν σ’ αυτές οί Αντιφασιστικές δυνάμεις έκτός άπό τό ΚΚΙ — θα καλυφθούν |ΐ£ τήν έκδοση τής συλλογής τών πρώϊ|ΐων κειμένων τού Γκράμσι. Κρίναμε πώς ήταν Απα­ραίτητο να δώσου|ΐε προτεραιότητα στήν κύρια πολιτική έμ- πειρία τής ζωής τού Γκράμσι σαν έπαναστάτη — στήν τα­ξική πάλη στό Τσυρίνο, στή δημιουργία τού ’Ιταλικού Κομ­μουνιστικού Κόμματος, στήν άνοδο καί στήν έδραίωση τού φασισμού, στις διαμάχες πάνω στή στρατηγική πού συντε- λέσθτ,καν στο ΚΚΙ καί στήν Κομιντέρν έκεΐνα τα χρόνια. Πρόκειται, φυσικά, γ ι’ αύτήν άκριβώς τήν κύρια πολιτική έμπειρία. για τήν όποία 6 Γκράμσι δέν μπορούσε να γρά­φει άνοιχτά στή φυλακή, μέ άποτέλεσ|ΐΑ τά Αποσπάσματα εκείνα τών Τετραδίων, δπου συζητάει τό φασισμό ή τήν κομμουνιστική στρατηγική, νά είναι Αναγκαστικά δυσνόη­τα καί ’Υπαινικτικά. Για να έχου|ΐ£ τή βάση άπό τήν όποία να έρμηνεύου|ΐε τά άποσπάσ|ΐΑτα αυτά, είναι Απαραίτητο να κατανοήσουμε τήν πολιτική έμπειρία τήν όποία σχολιά­ζουν τα « Τ ε τ ρ ά δ ι α τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » καί τής όποίας αυτά είναι καρπός. Καί γενικότερα, όλόκληρη ή πνευ|ΐατική έπιχείρηση πού Αντιπροσωπεύουν τά Τετράδια, δέν μπορεΐ να έκτιμηθεί παρά μόνο σέ σχέση |ΐέ τήν προη­γούμενη πολιτική έμπειρία τού Γκράμσι' καί μονάχα ή κα­τανόηση τής έμπειρίας αύτής έπιτρέπει να ξεχωρίσουμε τήν Ιξέλιξη άπό τήν κριτική έπανεκτίμηση τών πρώιμων Από­ψεων.

Προσπαθήσαμε νά παρουσιάσου^ κάπως τις Ικανότη­τες τών ήγετών τού ΚΚΙ ατά πρώτα του χρόνια, ικανότη­τες πού Γσως νά μή συναντιώνται σέ κανένα άλλο άπό τά κόμματα τής Τρίτης Διεθνούς τήν περίοδο έκείνη. Προσπα­θήσαμε νά δείξουμε δτι κανείς τους δέν είχε τό μονοπώλη

134

τών σωστών θέσεων' στ’ άλήθεια, πώς θά μπορούσαν νά τό Εχουν, τή στιγμή πού τό κόμμα συγκροτήθηκε μ ε τ ά ά π ό τήν ήττα τοϋ Επαναστατικού κύματος, πού συνόδε­ψε τήν ’Οκτωβριανή ’Επανάσταση καί τόν Παγκόσμιο IIό- λε;ιο. καί τή στιγμή πού ή ίδρυσή του συνοδεύτηκε, μέσα σε δυό χρόνια, άπό τή φασιστική κατάληψη τής Εξουσίας— έτσι ώστε ή εμπειρία του νά ήταν. στήν πραγματικότη­τα. ή Εμπειρία τής μακρόχρονης καί σκληρή: αμυντικής δρά­σης ένάντια στις συντριπτικές δυνατότητες τού αντιπάλου: Προσπαθήσαμε νά δείξουμε πώς ό Τάσκα είχε ρεαλιστικό­τερη εκτίμηση άπό τήν ’Αριστερά, δσοκαίάπό τό Κέντρο, γιά τήν πλήρη σημασία του φασισμού, καί πώς ό Μπορντί­γκα είχε συνειδητοποιήσει πληρέστερα καί έγκαιρότερα άπό τό Κέντρο, δσο καί άπό τή Δεξιά, τις συνέπειες πού Θά εί­χαν τά γεγονότα στή Ρωσία, καί στή Διεθνή γενικότερα, πάνω στά έθνικά κομμουνιστικά κόμματα. Προσπαθήσαμε Επίσης νά δείξουμε πώς ό Γκράμσι, στή σύντομη περίοδο πού καθοδήγησε τό ΚΚΙ, καταπολέμησε μέ έπιτυχία τό μλ - ξιμαλισ;νό, τό σεκταρισμό καί τόν οίκονομισμό του Μπορ­ντίγκα. καθώς καί τόν πεσιμισμό, τόν «λικβινταρισμό». καί τόν κουλτουραλισμό τοϋ Τάσκα, έπιδιώκοντας ταυτόχρονα ν’ άναπτύξει τήν αύθεντικά λενινιστική πολιτική πρακτική— τόσο στή βάση τών Εσωκομματικών ρυθ[ΐών δσο καί τής δυνα­τότητας ν’ άνταποκριθεΐ στήν αυθόρμητη δραστηριότητα τών ¡νχζών. Τόσο ό Μπορντίγκα δσο καί ό Τάσκα άπότυχαν νά κατανοήσουν τή διαλεκτική σχέση άνάμεσα στό πρωτοπό­ρο κόμμα καί στό αυθόρμητο τών μαζών: ό Μπορντίγκα ΘεωροΟσε τό κόμμα σάν Ελίτ, ή δποία Επρεπε. πάνω άπ’ όλα, νά διαφυλάσσεται άπό κάθε μόλυνση τών «καθαρών» της άρχών. Ό Τάσκα άπό τήν άλλη μεριά, ποτέ του δέν κατανόησε τήν ποιοτική διαφορά άνάμεσα στό λενινιστικό κόμμα καί στά κόμματα τής Δεύτερης Διεθνούς. ’Επιπρό­σθετα, καί οΐ δυό τους ήταν Εξίσου καχύποπτοι άπέναντι στά Εργοστασιακά συμβούλια τοΟ 1919 - 20. ’Απεναντίας, ή στρατηγική τοΟ Γκράμσι, περιστρεφόταν Εξολοκλήρου γύρω άπό τή δημιουργία τών αύτόνο|ΐων ταξικών όργανώσεων του προλεταριάτου καί τής άγροτιάς — σέ συνέχεια |ΐέ τις άν-

135

τιλήψεις τοΟ O r d i n e N u o v o , άλλα σέ διαλε­κτική σχέση τώρα μέ τό κόμμα τής πρωτοπορίας, πού μό­νο αύτό μποροϋσε νά όργανώσει τήν κατάληψη τής έξουσίας καί νά παλέψει γιά τήν έπανάσταση μέσα ατούς ταξικούς ¿ργανισμούς. Αύτό είναι τό φόντο μέσα ατό δποΐο πρέπει νά διαβασθοϋν τά « Τ ε τ ρ ά δ ι α τ ή ς Φ υ λ α κ ή ς » .

136

ΚΑΙ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Giakomo Matteoti (1885-1924). Ιτα λός πολιτικός. Γραμμα­τέας τοΟ Ενιαίου Σοσιαλιστικοί) Κόμματος άπό τό 1922, χαΐ χ-ό τό 1919 βουλευτής του. ΣτΙς 30 Μαΐου τοΟ 1924, 6 Ματεότι έβγαλε βνα μακροσκελή καί θαρραλέο λόγο, καταγγέλοντας τή βία τών έκλογών καί ζήτησε τήν Ακύρωσή τους. Ό Μουσολίνι άπάντησε μ’ βνα άρθρο, λέγοντας πώς ή πρόκληση τοβ Ματεό- τι άποτελοΟσε κάτι παραπάνω άπό προφορική Απάντηση. ΣτΙς10 Ίοόνη, μαθεύτηκε 8τι 6 Ματεότι είχε έξαφανισθβϊ. ’Αργό­τερα Αποκαλύφτηκβ πώς είχε άπαχθεϊ καί δολοφονηθεί άπό τούς φασίστες. Ή δολοφονία τοβ Ματεότι ουνβδβύτηκβ άπό β­να μεγάλο κΟμα Αντίδρασης και τό φασιστικό κόμμα κλονίστηκε γιά πρώτη φορά σοβαρά. Ό Μουσολίνι έμφανίστηκβ διαλακτι- κός, καί οΐ Αστυνομικές Ερευνες γιά τήν Ανεύρεση τών δολοφό­νων δδήγησαν στήν καρδιά τοΟ φασιοτικοΟ μηχανισμό». ΣτΙς 13 τοΟ Ιδιου μήνα, βλα τά κόμματα τής Αντιπολίτευσης Αποφάσι­σαν νά μή συμμετέχουν οτίς έργασίες τής Βουλής μέχρι ν’ Απο­σαφηνιζόταν 6 βαθμός ουνενοχής τής Κυβέρνησης στή δολοφο­νία. Τά γεγονότα αότά άποτελοβν τήν κρίση Ματεότι.

2. Ό ουγγραφέας èwoel τήν άγγλική έκδοση τών Τετραδίων τής Φυλακής.

3. Giolitti Giovanni (1842-1928). ’Ιταλός πολιτικός. Διετέλεσε πρωθυπουργός τής Ιτα λ ία ς τό 1891-93 , 1906-1009, 1911-14 καί τό 1920 - 21. Ύπέρμαχος τής πολιτικής τής ούβετβρότη- τας τό 1914, κέρδισε τήν άντιπάθβια τβν έθνικιστΑν καί τής φα­σιστικής δβξιΟς. Τό 1920 άντιμβτώπισε μέ έπιτυχία τό Ιργο- στασιακό κίνημα, καί έκλεισε τΙς διαπραγματβύσβις προοφέρον-

137

τας ένα είδος "έργατικού έλέγχου». Άποσύρεται από τή Βουλή το 1924, πού ατό μεταξύ φασιστοκρατεϊται.

-1. Γαλλικά ατό κείμενο: μείγμα.:"> ( 'arlo l’isacane (1818- 1857). Σημαντική φυσιογνωμία τοΟ Ri­

sorgimento καί στρατιωτικός θεωρητικός. Υποστήριζε τή δη­μιουργία αγροτικού οτρατοΟ καί τή διεξαγωγή «πολέμου έθνι- κής έξέγερσης». Γεννήθηκε οτή Νίπολη άπό άριατοκρατική οι­κογένεια καί έγινε μηχανικός τοΟ στρατού. Τό 1847 έφυγε άπό τή S ir .ολη καί μπήκε στή Λεγεώνα τδν Ξένων. Γύρισε στήν ’Ιταλία τό 1848, καί ίφτασε στή Ρώμη τό Μάρτη τοΟ 1849, μετά άπό τήν άνακήρυξη τής Δημοκρατίας. Έ γιν ε τό κινητή­ριο πνεύμα τοΟ πολεμικοΟ συμβουλίου τής πόλης, καί όργάνωσε αάν αρχιστράτηγος τήν Αμυνά της, πρίν 6 στρατηγός Ροοέλι τήν άναΟέσε; στόν Γκαριμπάλντι. Μετά άπό τήν πτώση τής δημο­κρατίας. κατέφυγε στή Γένοβα, Βπου δημοσίευσε τό έργο του O u era Combattuta in Italia necli Anni 1848 --49>, ατό όποιο έκθέτει τΙς διαφωνίες του μέ τόν Γκαριμπάλντι. Αύτοκτόνησε τό 1857 μετά τήν αποτυχία του ν’ άποβιβασθεΐ ατό Σάπρι. στά νότια τής Νάπολης.

<>. Gaetano Salvemini. Πολιτικός καί Ιστορικός τού Νότου. Τό 1910 έγκατα λείπει τό ΣΚΙ καί Ιδρύει τήν έφημερίβα Unità. Χρησιμοποίησε τό βνομα αύτό θέλοντας νά δείξει πώς ή πραγ­ματική ένότητα άνάμβσα ατό Βορρϊ καί στό Νότο δέν είχε ά- κόμη πραγματοποιηθεί.

7. Έ τσ ι άποδίδουμε, ¿δόκιμα Ισως, τόν άγγλικό 6ρο rtouther- nism», πού περιγράφει τήν πολιτική στάση βαων έξέταζαν τό ιταλικό πρόβλημα έχοντας 4ξονά τους μόνο, ή κατά κύριο λόγο, z i προβλήματα τού ’Ιταλικού Νότου, τά όποια είχε δημιουρ­γήσει ή Ιδιότυπη ανάπτυξη τοΟ ιταλικού καπιταλισμού.

8. Antonio Labriola ( 1843 -1901). Γεννημένος ατό Σαντζερμάνο, πέραοε στό σοσιαλισμό, άρχίζοντας τή συγγραφική του δραστη­ριότητα τό 1862. Τό 1874 γίνεται καθηγητής πανεπιστημίου καί πρωταγωνίστησε στήν ίδρυση τοΟ ’Ιταλικού Σοσιαλιστικού Κόμ­ματος. Μέσα ατά πλαίσια τού έργου του, ύπέβαλε αέ κριτική τΙς ¿πάψεις τού Κρότσε, τού Σορέλ καί τού Μπβρνστάιν. θεω ­ρείται σ&ν μιά άπό τΙς σημαντικότερες φυσιογνωμίες τού ιτα­λικού σοσιαλισμού.

138

!) Giovanni Gentile (1875-1944). ’Ιδεαλιστής φιλόσοφος xal -e.c.7. πολιτικός. Μαζί μέ τόν Κρότσε έβγαζαν τό περιοδικό

Critica (Κριτική). πού άφηαε παράίοοη οτήν πνευματική ζωή τή; Ί τα λ :* ;. ’Αρχικά είχε φιλελεύθερες απόψεις, άλλά μετά χ - ί -ήν ivoóo τοΟ φαο’.ομοΟ προ3χώρησε οτίς γραμμές του, ■/.il τό 1923 ήταν Ί'πουργός Παιδείας οτήν κυβέρνηση τοΒ Μου- :ολ;·;: Υπήρξε πρωταγων.3τή; τής φζβιοτικής μεταρρύθμΐ3ης τή; παιδείας. οτήν όποία άναφέρθηχε πολλές φορές 6 Γχράμσι ζ~Λ Τ ετρ ίίιχ τής Φυλακής. Έκτελέσθηκε από τούς άντάρτε; 3τί, Φλωρεντία, στίς 25 ’Απρίλη τοΟ 1944.

1U. Benedetto Croce (1866-1952). Γεννήθηκε στό Μεσν.ααερόλ·.. ’Ιταλός φιλόσοφος, κριτικός καί πολιτικός, άπό τΙς μεγαλύτε­ρες φυσιογνωμίες τής ’Ιταλίας. Μολονότι θήτεψε στό μαρξισμό, παρέ|ΐε:νε νεοεγελιανός. Μέ τήν άνοδο τοΟ φασισμοΟ δέν προσ­χώρησε οτίς γραμμές του. ΤΗταν ένας Από τούς άρχηγους τοΟ ΊταλικοΟ Φιλελεύθερου Κόμματος. Μερικά to ó τά Ιργα του είναι ή «Αισθητική», ή «Λογική», ή «Πρακτική Φιλοσοφία», ή «Ηεωρία καί Ιστορία τής Ιστοριογραφίας». Ή έπιρροή πού ά­σκησε οτήν πνευματική ζωή τής ’Ιταλίας είναι σημαντική. *0 Γκραμσι άαχολήθηχε συστηματικά μέ τόν Κρότσε καί τή φιλο- 3οφία του στά Τετράδια τής Φυλακής.

11. Secularism. ’Από τό secular πού σημαίνει κοσμικός ή λαϊκός οέ αντίθεση μέ τό Εκκλησιαστικός ή κληρικός. Συμβατικά θά μποροΟσε ν’ αποδοθεί κοσμικός ή έγκοσμιότης. Σημαίνει ώστό- 30 καί τή θεωρία σύμφωνα μέ τήν όποία ή Πολιτεία πρέπει νά ’ναι χωρισμένη άπό τήν ’Εκκλησία.

12. Georges Sorel (1874 - 1922). θεωρητικός τοΟ έπαναστατικοΟ συνδικαλισμοΟ καί συγγραφέας τοΟ Ιργου «Σκέψεις πάνω στή Βία». 01 έπιρροές τοΟ Μπερξόν καί τοΟ Μάρξ είναι φανερές ατό έργο του, πού άσν.ηοε μέ τή σειρά του. μεγάλη έπιρροή στή Γαλ­λία καί τήν ’Ιταλία, Βπως π .χ . στόν Μουσολίνι.

13. Ό Γκράμσι, άναφερόμενος στόν Κρότσε, έγραφε ατά Τετράδια τής Φυλακής: «Ό Κρότσε βασίσθηκε πάνω στό ζεχώριομα τ(ϋν στιγμών τοΟ πνεύματος καί πάνω στήν έπιβεβαίωση μ ιΐς στιγ­μής τής πρακτικής, ένός πνεύματος πρακτιχοΟ, αώτόνομου καί Ανεξάρτητου, £ν χαΐ κυκλικά συνδεδβμένου μέ δλόκληρη τήν πραγμα,τικότηντα διαμέσου τής δ ι α λ ε κ τ ι κ ή ς τ β ν

139

ξ ε χ ω ρ ι σ τ ώ ν σ τ ι γ μ ώ ν » . (Βλ. Ιλ . §κδ. «Γι4 τόν Μακιαβέλη...», Έ κδ. «Ήριδανός», χ .χρ .. μετάφραση Φ.Κ., αελ. 22 χαΐ πέρα).

14. Giambattista Vico (1668-1744). ’Ιταλός νομομαθής καί φιλό­σοφος, θεωρείται 6 Ιδρυτής τής φιλοσοφίας τής Ιστορίας. ’Αν­τίπαλος τής φιλοοοφίας τοΟ Καρτέσιου, ύποστηρίζει τήν 4πί- ίραση τών άντικειμενικών παραγόντων ατή διαμόρφωση τής Ι­στορίας. Διακρίνει τρείς περιόδους οτήν Ιστορία τής Ανθρωπό­τητας: τή θεία, τήν ήρωΐκή καί τήν άνθρώπινη. 'Η πρώτη ά- ναφέρε-α; οτήν περίοδο τής είδωλολατρείας, ή δεύτερη ατήν ί- -ικρίτηση τής 6ίας καί ή τρίτη ατήν περίοδο τοΟ πολιτιαμοΟ.

15. Francesco de Sanctis (1817 -1883). ’Ιταλός κριτικός, δημιουρ­γός τής αισθητικής κριτικής ατήν ’Ιταλία. Πήρε μέρος ατήν ί- ξέγερση τοΟ 1848 καί φυλακίσθηκε γ ι ’ αύτό τό λόγο. ’Απελευθε­ρώθηκε τό 1862, καί μετ4 άπό τό 1860 Οπήρξε βουλευτής καί Ιγινε άρκετές φορές Οπουργός. "Εγραψε τήν «Ίοτορία τής ’Ι ­ταλικής Λογοτεχνίας».

16. Gabriele d ’Annunzio (1863-1938). ’Ιταλός πο·.ητής καί δρα­ματικός αυγγραφέας. Προοχώρηαε στό φαοιαμό.

17. Luigi Pirandello (1867 -1936). Γεννήθηκε οτή Σικελία. ’Από τούς σημαντικότερους ίταλούς θεατρικούς συγγραφείς.

18. F. Τ. Marinetti. Φουτουριστής ποιητής. ’Από τούς σημαντικό­τερους έκπροσώπους τοΟ ίταλιχοΟ φουτουρισμοί), άφοΟ άλλωστε τό κίνημα αύτό έξαπολύθηκε μέ τό «Φουτουριστικό Μανιφέστο» του, τό 1909. Ό Γκράμαι σ’ 6να γράμμα, στίς 8-9-1922, πού έστειλε στόν Τρότσκι, 6 όποιος τό συμπεριέλαβε στό «Λογοτε­χνία καί ’Επανάσταση», Ιγραφε σχετικά μέ τό φουτουριστικό κί­νημα Βτι <ol έργάτες, πού είχαν δει στό φουτουρισμό στοιχεία πάλης έναντίον τής παλιδς άκαδημαϊκής ιταλικής κουλτούρας, τής άποοτεωμένης καί ξένης ατό λαό, όφείλουν σήμερα v i πα­λέψουν μέ τό Οπλο στό χέρι γ ι4 τήν έλευθερία τους καί Ιχουν έλάχιστο ένδιαφέρον γ ιά τούς παλιούς καυγάδες». Σχετικά μέ τόν Ηαρινέτι, σημειώνει πώς «άπασχολεΐται πολύ λίγο μέ τό κίνημα. Έ χ ε ι παντρευτεί, και προτιμάει ν’ άφιερώνει τήν έ- νεργητικότητά του ατή γυναίκα του». Βλ. Λ. Τρότσκι —Λογοτε­χνία καί ’Επανάσταση — Νέοι Στόχοι — ’Αθήνα 1971 — αελ.

140

120, 131). Ό Μαρινέτι, πέρα άπ’ τ ’ άλλα, ήταν Οποψήφιος τοΟ Μουσολίνι τό 1919.

19. Giuseppe Prezzolini (1882 - ). ’Αρχικά έβνικιστής, κοντά στόν Ένρίκο Κοραντίνι. Στή συνέχεια Ιγινε κροτσεανός, μέ συμπά­θειες m i συνδικαλισμό. Ά πό τό 1908 ώς τό 1914 έξέδιδε τήν εφημερίδα La Voce. "Οταν πήραν τήν έξουοία οΐ φασίστες, προ- σαρμόσθηκε στή νέα κατάσταση. Τό 1923 Ιβγαλε τό βιβλίο του La Cultura italiana.

20. Mario Misairoli (γ.1886). ’Ιταλός Ιστορικός, δημοσιογράφος καί έκδότης. Ό Ι’κράμαι τόν θεωροΟοε τυπικό έκπρόσωπο ά- ιτοΟ διανοούμενου.

21. USPD: ’Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα τής Γερμανίας 'Ιδρύθηκε τό 1917, μέ άφορμή τήν ψήφιση τού νόμου γιά τΙς πολεμικές πιστώσεις, οέ άνοιχτή αντίθεση μέ τήν κομματική πειθαρχία τοΟ SPD. Ζήτησε νά μπεΤ στήν I II Διεθνή, αλλά 6ια- σπάοθηκε ατό Συνέδριο τής Χάγης τόν Όκτώβρη τοΟ 1920 πά­νω ατό ζήτημα τής αποδοχής τών 21 δρων. Μολονότι ot κομ­ουνιστές κέρδισαν στό συνέδριο άνετη πλειοψηφία, δέν κατά- φερχν νά πάρουν μαζί τους τούς συνδικαλιστές ήγέτες. Όσοι αποχώρησα-;, ένώθηκαν μέ τήν όμάδα τοΟ Σπάρτακου, γιά νά φτιάξουν τό Κομουνιστικό Κόμμα τής Γερμανίας (KPD), καί οι υπόλοιποι συγχωνεύτηκαν τό 1922 μέ τό SPD.

22. G. Μ. Serrati. Ά πό τούς ηγέτες τοΟ ΊταλικοΟ Σοσιαλιστικού Κόμματος καί έκδότης τοΟ Avanti! Μετά άπό τή διάσπαση τοδ Λ:6ίρνο, τό 1921, έμεινε στό ΣΚΙ, πού τό άφησε τό 1924 γιά v i μπεί στό ΚΚΙ. ΙΙέθανε άπό καρδιακή προσβολή στΙς 1 9 - 6 -1926. Ό Γκράμσι, σ’ Ινα άρθρο γιά τό θάνατο τοΟ Σεράτι. I- γραφε: 'Τ ό μέγεθος τοΟ σΰντροφου Σεράτι καί ή άπόδειξη, κα­θόλου αναγκαία άλλωστε, τοΟ πόσο τό ένωτικό του πάθος ήταν βαθιά ειλικρινές καί έπίπονο, δόθηκε άπό τό γεγονός βτι ’Ε­κείνος γ ιά νά μπει στήν Κομμουνιστική Διβθνή, γ ιά νά έρθει στό Κομμουνιστικό Κόμμα ’Ιταλίας, Ικανέ μιά νέα διάσπαση καί διώχθηκε άπό τό κόμμα πού φαινόταν νά είναι τό δημιούρ­γημά του. «Βλ. Πολιτικά Κείμενα. Άντόνιο Γκράμσι, «Όδυο- οέας», σελ. 127, μετ. Μυρσίνη Ζορμπδ».

23. Filipo T urati - Ρεφορμιατής ήγέτης τοΟ ΣΚΙ. Claudio Treves (1869-1933): Μαζί μέ τόν Τουράτι, Ινας άπό τούς βασικού;

141

ηγέτες τής ρεφορμιστικής πτέρυγας τοΟ ΣΚΙ, καί μετά από τή διαγραφή ίου τό 1922, ήγέιης τοΟ ρεφορμιστικοΟ PSUI, μέχρι ιό 1926, βίαν έξορίστηκε. Ludovico d ’ Aragona: Γενικός Γραμ­ματέας τής ΓΣΕ.

24. Tò δρθρο αύτό, μέ τίτλο «’Ενεργητική καί Δραστήρια Ουδετε­ρότητα», δημοσιεύθηκε ατό Grido del Popolo, στίς 3 1 -1 0 - 1914, μέ Οπογραφή Α. Γκράμσι.

25. Ή Συνδιάσκεψη τοΟ Τσίμερβαλντ ήταν ή πρώτη συνδιάσκεψη των διεθνιστών, πού συγκλήθηκε στό Τσίμελβαλντ τή; Ελβετίας τό Σεπτέμβρη τοΟ 1915. Ό Λέν’.ν τήν χαρακτήρισε «πρώτο βή­μα» στήν ανάπτυξη τοΟ διεθνούς κινήματος ένάντια στόν πό­λεμο. Στό συνδιάσκεψη αυτή συμμετείχαν 38 αντιπρόσωποι από11 ευρωπαϊκές χώρες. Βλ. τά άρθρα τοΟ Λένιν =’Ενα Πρώτο Βήμα» καί *01 ’Επαναστάτες Μαρξιστές στή Α'.εΗνή Σοσιαλι­στική Συνδιάσκεψη τής 5 - 8 Σεπτέμβρη 1915», "Απαντα, 'Γόμ.21, σελ. 391 -397 καί 398 - 402, Έ κδ. ΈξωτεριχοΟ.

26. Τό άρθρο αύτό, μέ Οπογραφή Α. Γκ., δημοσιεύτηκε στό Grido del Popolo, στίς 29 - 4 - 1917.

27. Τό άρθρο αύτό, μέ Οπογραφή Άντόνιο Γκράμσι, δημοσιεύτη­κε στήν έκδοση τοΟ Μιλάνου τοΟ Avanti!, στίς 24 -12 '-1917. Έπαναδημοοιεύθηκε στή Grido del Popolo, στίς 5 -1 - 191S, μέ τό παρακάτω σχόλιο: «Ή λογοκρισία τοΟ Τουρίνο διέγραψε τήν πρώτη φορά τελείως τό άρθρο αύτό από τήν Grido. Τό έ- παναδημοσιεύουμε έδώ δπως πρωτοδημοσιεύθηκε στό Avanti! αφού πρώτα τό περάσαμε |ΐέσα από τό κόσκινο τή; λογοκρισίας τοΟ Μιλάνο και τής Ρώμης».

28. Συνέδριο τοΟ Κιένταλ. Έ τσ ι όνομάστηχε ή δεύτερη διεθνής συνδιάσκεψη τών «τσιμερβαλντικών», πού συγκλήθηκε από τ!ς 24 ώς τΙς 30 ’Απρίλη στό Κιένταλ τής ’Ελβετία;. Τά θέματα μέ τά δποΤα καταπιάστηκε ήταν ή πάλη γιά τόν τερματισμό τοΟ πολέμου, ή c l ic rt τοΟ προλεταριάτου στά ζητήματα τής εΙρήνης, τής κοινοβουλευτικής δράσης, κ.ά.

29. Τό άπόσπασμα αύτό είναι άπό τό Ordine Nuovo τής 14-8-1920,II, άρ. 14, καί 28 - 8 -1920 , I I, άρ. 14, μέ Οπογραφή Άντό- νιο Γκράμσι. Βλ. έλ. Ικδ. «Τό Πρόγραμμα τοΟ Ordine Nuovo», στή συλλογή «Τά ’Εργοστασιακά Συμβούλια καί τό Κράτος τής

142

’Εργατικής Τάξης», 'Εκϊόσεις «Στοχαστής», ’Αβήνα 1976. 3ελ. 245 - 246, ·ιει. θ . X. ΙΙαπαδόπουλος.

30. Βλ. έλ. ϊχδ ., οτήν παραπάνω συλλογή, οελ. 34 - 40, 5ποο δρί- ζεται μέ περισσότερη σαφήνεια 6 χαρακτήρας τών «έσωτερικών έπ ’.-ροπών».

31. Βλ. καί ιό άρθρο τοΟ 1'κράμσι, πού άναφέρθηκε οτήν ύποα. 29, στήν Τδια συλλογή, οελ. 251, 5ποο διατυπώνεται ή αντίληψη τούτη μέ τούς παρακάτω βρους: «...τδ έργοατααιακ* συμβούλιο είναι θεαμός «δημόσιου» χαρακτήρα, ένώ τ* Κόμμα καί τό Συν­δικάτο είναι ένώσεις «ιδιωτικού» χαρακτήρα».

32. ’Από τδ άρθρο, «Tè Εργοστασιακό Συμβούλιο», πού δημοσιεύ­τηκε άνυπόγραψο ατό Ordine Nuovo, στίς 6 - 6 -1920 . Βλ. έλλ. Ικδ., στήν παραπάνω αυλλογή, οελ. 211.

33. Άπό τδ ίρθρο «Δυδ Έπαναατάσεις», ποό δημοσιεύτηκε ανυπό­γραφο οτό Ordine Nuovo, ιτ ίς 3 - 7 -1920. Βλ. έλλ. έκδ., στήν παραπάνω 3υλλογή οελ. 230.

34. Ά πδ τδ ίρθρο τοΟ Α. Μπορντίγκα, » ΙΙρός τήν εγκαθίδρυση των ’Κργατικών Συμβουλίων οτήν ’Ιταλία», "ου δημοσιεύτηκε σέ συνέχειες οτήν έφημερίδα του II Soviet, τομ. I II , τεύχη 1.2, 4, 5, 7. Γενάρης 1, 2, Φλεβάρης 1, 8, 22 τοΟ 1920.

35. Wobblies — "Ετσι ονομάζονταν τά μέλη τής αμερικάνικης συν- δικαλιοτικής οργάνωσης Industrial ¡Workers of the World (IWW) (Βιομηχανικοί ’Εργάτες τοΟ Κόομου). Ιδρύθηκε οτδ Σικάγο, οτίς 7 - 7 -1905, άπδ τδν Ντάνιελ ντέ Λεδν, τδν Ευ­γένιο Ντέμπς καί τδν Ούίλιαμ Χαίηγοοντ, καί 6πήρξε άπό τά πιδ επαναστατικά συνδικάτα τής ’Αμερικής. ’Οργανώσεις τή; IWW Ιδρύθηκαν 3τδν Καναδά, οτήν Αυστραλία, στήν ’Αγγλία, στή Λατινική ’Αμερική καί οτή Νοτιοαφρικανική Ένωση. Ό Ντάνιελ ντέ Λεδν ήταν έπαναοτάτης συνδικαλιστής καί θεωρη­τικός Tfflv IWW. Έναντιώθηκε οτήν είσοδο τ<δν ΗΠΑ στόν πό­λεμο, καί μετά τδ τέλος του, β,τι άπέμεινε άπδ τούς IWW, δη­μιούργησε τδ Κομμουνιστικό Κόμμα τΦν ΗΠΑ.

36. Shop steward — κατά λέξη σημαίνει τδ συνδικαλιστικό στέ­λεχος οτδ έργοοτάσιο ή οτό έργαστήριο. Τδ κίνημα τδν shop stewards, τί>ν έργατών δηλ. άντιπροσώπων οτά διάφορα έργα- στήρια ένός έργοστασίου, βγήκε στή σκηνή, στή διάρκεια τοΟ Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι δτι

143

οέ όρια μένους άγώνε; διαφοροποιούνται 4πό τήν κατ4 έργοοτά- σιο καθοδήγηση τοΟ συνδικάτου.

37. Τό άπόσπασμα οώτό είναι άπό τό Αρθρο «ΟΙ ’Επαναστάτες καί ot Εκλογές», πού δημοσιεύτηκε ανυπόγραφο ατό Ordine Nuovo, ατίς 1 5 -1 1 -1 9 1 9 , Τόμ. I, No. 26.

38. Βλ. καί Τζ. Φιόρι, «Άντόνιο Γκράμα; — Ή Ζωή Ε νός ’Ε­παναστάτη», ’Εκδόσεις «’Οδυσσέας», μετ. Αία ’Αλεξιάδου - Μα­ρία Μουργιάννη, ’Αθήνα 1977, σελ. 166, βπου άναφέρεται.

39. Ά πό τό Αρθρο «Γιά τήν ’Ανανέωση τοΟ ΣοοιαλιστικοΟ Κόμμα- το;», στή συλλογή «ΤΑ ’Εργοστασιακά Συμβούλια κ«1 τό Κρά­τος τής Ε ργατικής Τάξης», Στοχαστής, σελ. 208.

10. Ivanoe Bonomi (1873-1962). Ρεφορμ-.στής σοσιαλιστής. Δια­γράφτηκε Από τό ΣΚΙ τό 1912 |ναζ; μέ τόν Bissolati, κι έμεινε ατή βουλή οΑν Ανεξάρτητος κεντριατής πολιτικός Τό 1921 - 22 έγΐ'.ε πρωθυπουργός.

41. Τό σύμβολο τής κυριαρχίας τής ’Αρχαίας Ρώμης. ΆποχελοΟν- -7.·ι Από δέσμη κλα ϊ’.ών μαζί μ’ ένα τσεκούρι. Έ τσ ι όνομάστη- καν ci πρώτες μισοστρατιωτικές καί τρομοκρατικές όργανώσεις του Μουσολίνι, άπ’ τΙς δποϊες ξεπήδησε τό φααι-τικό κόμμχ

12. Ignazio Silone. Ι’εννήθηκε στήν Πεσίνα σχίς Ι-δ-1900, Από Γ.ατέρα μικροκτηματία. καί πέθανε πρόσφατα. ’Ανήκε άπό τό 1918 στή Σοσιαλιστική Νεολαία καί πήρε μέρος τό 1921 στήν ίδρυση τοϋ ΚΚΙ. ΤΗταν συντάκτης χής Avanguardia τής Ρώμης καί τοΟ Lavoratore τής Τεργέστης. Μέλος τής καθοδήγησης τοΟ ΚΚΙ καί έκπρόσωπός του στΑ διάφορα διεθνή συνέδρια. Περ­νάει οτήν παρανομία μετΑ Από τό διάταγμα πού έβγαζε έκτός νόμου τό ΚΚΙ. Τό 1930 Αποχωρεί άπό τό ΚΚΙ καί μένει μέχρι τό 1914 στήν ’Ελβετία. Έ ργα του, Έξοδος Κινδύνου, Ή Σχο­λή -β>\ Δικτατόρων, "Αρτος καί Οίνος, Φονταμάρα κ.4.

13. Arditi del Popolo — Έ τσ ι ονομάστηκαν ol προλεταριακοί σχη­ματισμοί αυτοάμυνας πού συγκροτήθηκαν αυθόρμητα τό 1921 γιΑ v i Αναχαιτίσουν τήν ανάπτυξη τοΟ φαοιομοβ. Στή διάρκεια τοΟ Λ' Παγκοσμίου Πολέμου, ol arditi ήταν έθελοντές κομμάντος -τόν Ιταλικό στρατό. ’Αργότερα θά χρησιμοποιοΟσε τόν 8ρο αυτό ό ντ’ Άνοόντσιο γ ι4 τΙς έθνικιοτικές του λεγεώνες. Μολονότι ή όργάνωοη τούτη συγκροτήθηκε Ιξω άπό τΑ Αριστερά κόμ­ματα, τά στελέχη της καί ol τοπικοί της ήγέτες ήταν κομμου-

144

νιατές ή σοσιαλιστές. Ό ταν τό ΣΚΙ υπέγραψε μέ τούς φασίστες τό «σύμφωνο συμφιλίωσης», καταδίκασε τήν όργάνωση, προ­ωθώντας ταυτόχρονα τήν πολιτική τής μή άντίστάσης. Τήν κα­ταδίκασε έπίσης καί τό ΚΚΙ γιά σεκταριοτικούς λόγους. Ό ΓκρΑμσι, πρίν Από τήν έπίσημη καταδίκη της, έγραψε μιά σει­ρά άρθρων, πού τήν χαιρέτιζαν.

44. Κίνηση τοΟ Μάρτη — Έ τσ ι δνομάστηκε ή Απόπειρα τών γερ- μανών κομμουνιστών, τό Μάρτη τοΟ 1921, vdt κατευθύνουν τΙς μάζες σέ έπαναοτατική κινητοποίηση, πού κατέληξε αέ Αποτυ­χία. Τό κίνημα αύτό τό καταδίκασε 6 Λένιν, μαζί καί τόν Paul Ijevi, έναν ¿πό τούς κορυφαίους ήγέτες τοΟ KPD.

45. 01 θίσεις τής Ρώμης έγκρίθηκαν Από τό συνέδριο τής Ρώμης, πού έγινε ζζΙς 20 - 3 -1922, καί ΑποτελοΟν ένα Από τΑ σημαν­τικότερα ντοκουμέντα τών πρώτων χρόνων τοΟ ΚΚΙ. ΤΙς θέσεις γιΑ τήν τακτική τΙς έπεξεργΑσθηκε 6 Μπορντίγκα μέ τόν Τε- ρατσίνι, τΙς θέσεις γιΑ τό Αγροτικό 6 Ι’ρατζιαντέι μέ τόν Σά- να, καί τΙς θέσεις γ : ί τΑ συνδικΑτα 6 ΓκρΑμσι μέ τόν Τάσκα.01 θέσεις τού Μπορντίγκα θεωροΟσαν πώς 6 κύριο; κίνδυνος προ­ερχόταν Από τή σοσιαλδημοκρατική διέξοδο τής κρίσης τοΟ Ιτα- λικοΟ κρΑτους. Ό φασισμός θεωροΟνταν σΑν ή όργανική ΑνΑπτυ- ξη τοΟ ΑστικοΟ κοινοβουλευτικοΟ καθεστώτος, καί δέν Αποτε- λοδσε τόν κύριο κίνδυνο. Ό τα ν ή Κομιντέρν έξέτααε τΙς θέσεις αύτές, 6 Τρότσκι καί 6 ΡΑντεκ πρότειναν ν’ ΑπορριφθοΟν. Τε­λικά παρουσιάστηκαν σΑν συμβολή στήν προπαρασκευή τοΟ συνε­δρίου Γ.ού ΘΑ γινόταν τό Δεκέμβρη (Τέταρτο Παγκόομιο Συνέ- 2ρ·.ο). μέ ~ ί γ ο '/ ’ Αποφευχθεί ή διατάραξη τής πειθαρχίας στήν Κομιντέρν. Στό Συνέδριο, οΐ θέσεις αυτές γίναν τό Αντικείμενο τής βίαιης κριτικής Από τή μεριΑ τοΟ Κολάροφ, ό όποιος τΙς έπέκρινε έπειδή Απέρριπταν τήν τακτική τοΟ 'Ενιαίου Μετώ­που. Ε κτός Από τόν Μπορντίγκα τΙς Οποοτήριξε καί 6 ΓκρΑμσι, 6 όποιος Αναφέρθηκε στόν «Αγροτικό» χαρακτήρα τοΟ ΣΚΙ, καί έ/.φρασε φόβους βτι τό ΈνιαΤο Μέτωπο ΘΑ δδηγοΟοε στό πνίξι­μο τοΟ έπαναατατικοΟ κόμματος μέσα ατό Αγροτικό περιβάλλον. Ό λόγος τοΟ Κολάροφ Εκανε έντύπωαη καί προκάλεσε τή δη­μιουργία μι Ας μειοψηφίας μέ έπικεφαλής τόν Τάσκα. Φαίνεται πώς ένας Από τούς λόγους πού ό ΓκρΑμσι Οποοτήριξε τόν Μπορ-

10145

ντίγκα, ήταν ή ένδεχόμενη Αντικατάστασή του από τόν Τάοκα, οτήν περίπτωση πού απομακρυνόταν.

46. Alleanza del Lavoro — Πρόκειται γ ι4 τή Συμμαχία Δούλε ιβς πού Ιδρύθηκε οτίς 2 0 -2 -1 9 2 2 . Σ’ αύτήν συμμετείχαν ή ΓΣΕ, ή USI (Unione Sindicale I taliana), ή USL (Unione Sindicale del L avoro), τ6 Συνδικάτο τών Σιδηροδρομικών καί ή ’Εθνι­κή Συνομοσπονδία Λιμενεργατών. Ή Κομμουνιστική Συνδικαλι­στική Επιτροπή προσκλήθηκε v i πάρει μέρος οτή σύνοδο, καί ή κομματική θέση συνοψίσθηκε οτίς 2 3 - 2 οτδ Ordine Nuovo μέ τους Ακόλουθους βρους: «1'ιά τούς κομμουνιστές, ενιαίο μέ­τωπο σημαίνει τή «δράση» δλων xffiv προλεταριακών δυνάμεων πού ένώνονται γ ι4 τήν πάλη. "Αν 6 στόχος τής Alleanza del Lavoro είναι αύτός, πρέπει ν4 έπιδιώξει ν4 στηριχτεί πάνω στις μάζες».

47. Γι4 περισσότερα 6λ. Τζ. Φιόρι — Ή ζωή ένός ’Επαναστάτη, δ.π., σελ. 183.

48. Ruggero Grieco (1893 - 1955) Γεωπόνος, γεννημένος στή Φότζια. ’Από τό 1921 ήταν μέλος τοΟ ΠΓ τής ΚΕ τοΟ ΚΚΙ. Τ41927, ήταν μαζί μέ τόν Παλμίρο Τολιάτι διευθυντής τοΟ περι- οδικοΟ Stato Operaio ( ’Εργατικό Κράτος), πού έκδιδόταν στό Παρίσι. Τό 1928 καταδικάστηκε έρήμην oè 17 χρόνια φυλάκι­ση από τό Έκτακτο Στρατοδικείο. Μεταπολεμικά βγήκε γερου­σιαστής καί διετέλεσε Αντιπρόεδρος τής Βουλής.

49. Βλ. ύποσ. 18.50. «Ποιές πρέπει νά ’ναι οΐ σχέσεις άνάμεσα στό ΚΚΙ καί οτήν

Κομιντέρν». Χειρόγραφες σημειώσεις τοΟ Γκράμοι, πού γράφτη­καν πιθανώς στή Μόσχα τόν Ίούνη τοΟ 1923. Ό πω ς σημειώνει καί 6 δγγλος έπιμελητής oè 6ποσημε1ωση, τό άπόσπασμα -χαΐ 6 6παινιγμός γ ι4 τό «θεμελιώδες ζήτημα» άναφέρεται καθαρά στόν Τάοκα καί στή μειοψηφία.

51. Τό κείμενο αΟτό άποτελεί άπόσπααμα Από τήν Ατέλειωτη α­πάντηση πού σχεδίαζε v i γράψει ό Γκράμοι ατό γράμμα τής 6 ’Ιούλη τοΟ Τολιάτι, ό όποίος τοΟ έκφραζε τΙς Αμφιβολίες του γ ι4 τό 4ν θά ϊπρεπε ν4 συνεχίσει ν ά ’ναι στήν ’Εκτελεστική Επιτροπή τοΟ κόμματος. Βρέθηκε στ4 κείμενα καί οτά χειρό­γραφα τοΟ Γκράμοι μετ4 άπό τή σύλληψή του, καί τό Αντέ­γραψε, Βπως καί τ4 Οπόλοιπα. 6 Τάσκα.

146

52. 'Επιστολή πού έγραψε 6 Γκράμσι ο-.Ι; 9-2-1924 άπό χή Βιέννη, ατόν Τολιάτι, Τερατσίνι καί ίλλους.

53. Τό Λαϊκό Κόμμα Ιδρύθηκε άπό τόν Λουίτζι Στροότζο καί άλ­λους τόν Γενάρη τοΟ 1919. Στηριγμένο άρχικά οέ χριστιανοκοι- νωνικές ιδέες, πού ήταν τότε τοΟ αυρμοΟ οτήν Εϋρώπη, τό υπο­στήριξε τό Βατικανό. ΆφοΟ πρώτα στάθηκε άναποφίαιστο α­πέναντι στό φασισμό, γιατί ό Ιδρυτή; του δέν ήταν 5 χτεθειμέ- νος v i ϋποκΰψει οτίς πιέσει; τοΟ M in i γι4 έναν ιυμβιβαομό, ΰπέστη δλα τ ί |ΐέτρα καταστολής τοΟ 1925 - 26, δπω; καί τά υπόλοιπα κόμματα τής αντιπολίτευσης. Ξαναπαρουοιάαθτ/κε μετά ir ò τήν πτώση τοϋ φασισμοϋ σάν Χριοτιανοβημοκρατικό Κόμμα.

54. Ιΐλχτφόρμα tffiv 46. Έ τσ ι όνομάοτηκε ή έπιστολή 46 μελών τής ΚΚ τοϋ ΚΚΣΕ πρός τό IIΓ, στί; 1 5 -1 0 -2 3 , στήν οποία έκφραζαν τήν άντίθεοή του; απέναντι οτήν οικονομική πολιτική πού είχε άκολουθήσει τό κόμμα άνάμεαα ατό 12ο κχΐ 13ο Συ­νέδριό του. Τήν πλατφόρμα αυτή τήν Οπέγραφαν δ Πιατχκόφ, ό Πρεομπραζένσκι, 6 Όσσίνσκι, δ Καγκανόβιτς καί δ Σαπρό- νοφ. Άναφερόμβνη ατίς οικονομικές δυσκολίες τοΟ 1923, τ ΐ ; α­πέδιδε στί; ανεπάρκειες τής πιστωτικής πολιτικής τοΟ σχέδια- σμοΟ καί τής βοήθειας στή βιομηχανία. Τόνιζε έπίσης πώς ή σώρευση τών δυσκολιών δέν όφειλόταν οτήν ανικανότητα τής ή- γβσίας, άλλά οτήν άπουσία πλατιών συζητήσεων. «Ή έλεΰθερη συζήτηοη μέσα ατό κόμμα έχει ούαιαστικά ίξαφανιστβΐ, ή κοινή γνώμη μίσα στό κόμμα ίχ ε ι καταπνίγει». Ό Τρότσκι, τόν ίδιο -άνω κίτω καιρό, πού δέν ταυτιζόταν μέ τούς 16, παρακινού­μενος άπό τήν ήττα στή Γερμανία, έστειλε δυό ίπιστολέ; οτήν ΙίΚ, έπικρίνοντάς την έξίσου για έλλειψη συζητήσεων. ’Απο­κάλυπτα έπίσης τήν πρόθεσή του να τ ί ; θέσει στά μέλη τοΟ κόμ­ματος δν δέν ουγκαλοΟνταν ή ΚΕ. Ή πλειοψηφία τή ; καθοδή­γησης άνταποκρίθηκε μέ τή λεγόμενη απόφαση τή; -Νέας IIο- ρείας», ή (mola έγινε δμόφωνα Αποδεκτή άπό τό ΠΓ, ίηλ . καί άπό τόν Τρότσκι. Ή άπόφαση τούτη Αναγνώριζε τόν κίνδυνο τής γραφειοκρατίας καί καθόριζε νά συζητηθεί σ’ δλόκληρο τό κόμ­μα ίσαμε τή 13 Συνδιάσκεψη, τό Γενάρη τοΟ 1924. Τό Δεκέμ­βρη τοΟ 1923, δ Τρότσκι δημοσίευσε οτήν Π ρ ά 6 ν τ α μιά σειρά άρθρων πού τό Γενάρη τοΟ 1924 συγκεντρώθηκαν σέ τό­μο μέ τίτλο Ή Ν έ α Π ο ρ ε ί α . Ό Στάλιν άπό τήν

147

άλλη, έγραψε ενα άρθρο έv iv ila ατούς 46, ατό δποίο έφερνε ξινά ενάντια στόν Τρότσκι Βλες τΙς πρίν άπό τό 1917 βιαφω- νί«ς του μέ τόν Λέν.ν. Τό άρθρο αύτό άποτέλεαε τήν Αρχή τής πλατιάς εκστρατείας ένάντια στήν 'Αντιπολίτευση.

55. Τό ΙΙέμπτο Συνέδριο τής Κομιντέρν άκολοόθησε τήν περίοδο μιάς οειρϊς ήττδν τής ίπανάστασης αέ διεθνές έπίπβδο, μέ ά- ποχορύφωμα τόν γερμανικό ’Οκτώβρη τοΟ 1928. *0 Ζηνόβιεφ κατόρθωσε νά τοποθετήσει έπικεφαλής τοΟ γερμανιχοΟ κόμματος τόν Φίοερ καί τόν Μασλόφ, καί νά έπιρίψει τήν εΟθόνη γ ιά τήν ήττα πάνω 3τ1ς πλάτες τοΟ Μπράντλερ, 6 όποίος είχε Απομα­κρυνθεί από τήν καθοδήγηση. Στή συνέχεια παρουσίασε τό έπει- οόδ'.ο αυτό σά v i μήν είχε αποφασιστική σημασία καί σά νά ήταν πιθανή ή γερμανική έπανάσταοη οτό άμεσο μέλλον. Ό Τρότοχ: καί ό Ράντεκ Οποοτήριζαν βτι ή εύρωπαϊκή άστική τά­ξη κινοδνταν πρός τήν κατεύθυνση μιάς «έργατιστικής» λύσης γιά τή διέξοδο άπό τή μεταπολεμική κρίση. Τό Συνέδριο, κάτω από τήν καθοδήγηση τοδ Ζηνόβιεφ, υΐοθέτηαε μιά συμβιβαστική απόφαση, πού άφηνε περιθώρια τόσο γ ιά τό ¿πικείμενο τής έπα- νάστασης, 8co καί γιά τή γενίκευση τής «έργατιστικής» λύσης.

56. ’Απόσπασμα από τήν επιστολή πού έγραψε ό Γχράμαι στίς 9-2- 1924 από τή Βιέννη στόν Τολιάτι χαΐ ατούς άλλους.

57. Στό Ιδιο.Β8. Άβεντίνο: "Ενας άπό τούς έφτά λόφους τής Ρώμης, στόν ό­

ποιο τό 493 μ.Χ. είχαν άποσυρθεΐ οΐ έπαναστατημένοι πληβείοι πού είχαν έξεγερθεΐ ένάντια στοάς πατρικίους. Μετά άπό τή δολοφονία τοΟ Ματεότι, al βουλευτές τής Αντιπολίτευσης Απο­φάσισαν v i μήν ξαναπάρουν μέρος στίς έργασίες τής ιταλικής βουλής, καί ουγκροτήθηκαν σέ ξεχωριστή βουλή. 01 κομμούνι* στές έπέοτρεψαν τυπικά στή βουλή στίς 12 -11 -1934. Ηπήκε στήν αίθουσα μόνο 6 Ρεπόσι καί διάβασε μιά δήλωση Αρχών, στήν 6ποία κατηγορούσε ανοιχτά τήν κυβέρνηση γιά τή ουνενο- ‘/ή της στήν ύπόθεοη Ματεότι, κι Αμέσως μετά ίφυγε. Γιά πρώ­τη φορά μετά Απ’ αύτό, μίλησε στή Βουλή 6 Γχριέχο, στίς 14 - 1 - 1925, σχετικά μέ τό νέο έκλογικό νόμο, όμιλία πού ση­μαδεύει τήν πραγματική έπιστροφή τών κομμουνιστών στή βουλή.

59. ΣτΙς αρχές τοΟ Γενάρη, ό Μουσολίνι οτό λόγο του, τόνισε Α­νοιχτά: Δηλώνω έδβ, ενώπιον αύτής τής συνέλευσης καί ένώ-

148

πιον Ολου τοΟ Ιταλικού λαοΟ, Βτι λαμβάνω έγώ, καί μόνο 4γώ, τήν πολιτική εύθύνη, τήν ήθική χαΐ τήν Ιστορική εύθύνη βλων tfflv γβγοΜότων... "Αν 6 φαβισμός είναι μιά Ινωοη έγκληματιών, έγώ είμαι 6 άρχηγός αύτής τής Ινωαης!» Méoe oè τρβίς μέρες, άπό τΙς 3 ώς τΙς 6 Γενάρη, έκλεισαν 96 λέσχες καί γραφεία συλλόγων πού ήταν πολιτικά 5ποπτα, διαλύθηκαν 25 «ανατρε­πτικές» Οργανώσεις καί 120 δμάδες τής Ένωσης Italia Libera, ίγιναν 655 άστυνομικές έρευνες oè σπίτια, ουνελήφθηκαν 111 «άνατρεπτικά στοιχεία». (Βλ. Τζ. Φιόρι, Άντόνιο Γκράμσι — Ή Ζωή κλπ., έκδ. ’Οδυσσέας, σελ. 215 -216 ).

60. Άπόσπασμα άπό τήν «Έκθεση στήν Κεντρική ’Επιτροπή», στίς 6 - 2 -1926. Ή σύνοδος αύτή τής ΚΕ ίγινε στίς παραμονές τής άναχώρησης τοΟ Γκράμοι γιά τή Μόσχα, δπου θά συμμετείχε στή σύνοδο τοΟ Διευρυμένου ’ΕχτελεστικοΟ τής Κομιντέρν.

61 Comitato d ’Intesa tra gli Elementi della Sinistra (’Επιτροπή Συμφωνίας μεταξύ τβν Στοιχείων τής Ά ριστερβς). Ή συγκρό­τησή της ϊγινε γνωστή άπό τήν Unità! στίς 7 -7 -1 9 2 6 . Τή συγκρότησαν τέσσερεις άντιπρόσωποι, μεταξύ τών όποίων ήταν ό Φορτικιάρι καί 6 Ρεπόσι, καθώς καί μιά σειρά άλλων σημαν­τικών μελών τής Άριστεράς. Ή συγκρότησή της άναχοινώθηκβ μέ μιά έπιστολή, ή όποια ϊβετε μιά σειρά διεκδικήσεων πού άφοροΟσαν τή διοργάνωση τής προσυνεδριακής συζήτησης. *0 Μπορντίγκα, μολονότι δέν ήταν άπό τήν άρχή μέλος τής Comi­tato d ’ Intesa, τήν ύποστήριξε μέ μιά άνοιχτή έπιστολή, πού βστειλε στό Εκτελεστικό μερικές μέρες άργότερα. Ή προσυ­νεδριακή συζήτηση χαρακτηρίστηκε σέ μεγάλο βαθμό άπό άμοι- βαίες κατηγορίες γιά «φραξιονισμό» καί «άντιδημοκρατικές δια­δικασίες». Ή Comhàto d ’ Intesa διαλύθηκε μέ τήν άμεση πα­ρέμβαση τής Κομιντέρν. Ή έπιστολή τής Κομιντέρν, πού τήν Οπέγραφε ό Χούμπερτ Ντρόζ, καί ή άποδοχή της άπό τόν Μπορ­ντίγκα, τόν Φορτικιάρι καί τούς άλλους, δημοσιεύτηκαν στήν U nita!, στίς 1 8 -7 -1 8 2 6 .

62. Άπόσπασμα άπό τήν «Έκθεση στήν Κεντρική ’Επιτροπή». 6-2- 1926.

63. Ή Ά γγλο - σοβιετική Συνδικαλιστική ’Επιτροπή Ιδρύθηκε έπί- σημα στίς 14 - 5 -1926. Έ ταξε σά στόχο της τήν προώθηση τής διεθνούς συνδικαλιστικής ένότητας καί τήν πάλη ένάντια

149

στήν καπιταλιστική αντίδραση καί στόν κίνδυνο νέων πολέμων. Metd άπό τή συνθηκολόγηση τοΟ Γενικού Συμβουλίου καί τήν αποτυχία τής Γενικής ’Απεργίας, τό ζήτημα τής συμμβτοχής στήν ’Επιτροπή έγ-.νε τό κεντρικό σημείο τής σύγκρουσης άνάμε- σα στήν Γ.λειοψηφία τής ρωσικής καθοδήγησης, μέ έπικεφαλής τόν Στάλ'.ν καί τόν Μπουχάριν. καί στήν 'Ενιαία ’Αντιπολίτευ­ση. μέ έπικεφαλής τόν Τρότσκι, τόν Ζηνόβιεφ καί τόν Κάμενεφ. ΊΙ έπιτροπή κρχτήθηκε στή ζωή Τσαμε πού οί βρετανοί συνδι­καλιστές ήγέτες αποχώρησαν τό Σεπτέμβρη τοβ 1927, πάνω στή 6άση του δτι οί ρώσοι παρεμβαίνουν στί; «έσωτερικές τους Οπο- Βέσεις».

β4. Άπόαπαομα άπό τήν έπιστολή τού Γκράμαι «Στήν Κεντρική ’Ε ­πιτροπή τοΟ Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος», πού έγραφε τόν Όκτώβρη τού 1926. Βλ. έλλ. έκδ. ’Αντόνιο Γκράμοι — Πο­λιτικά Κείμενα— Έ κδ. Όδυσβέας — Μετ. Μυρσίνη Ζορμπϊ, ’Αθήνα σελ. 147.

66. ’Από τή δεύτερη έπιστολή τοΟ Γκράμοι οτόν Τολιάτι τής 26 - 10 -1926. Βλ. έλλ. Εκδ. ατό Ιδιο, σελ. 166.

66. Στό ίδιο, σελ. 163.67. Στό Ιδιο, σελ. 164.68. ’Απόσπασμα άπό τήν έπιστολή τής 19-8-1927 στήν Τατιάνα

Σούχτ. Βλ. έλλ. 5κδ., ’Αντόνιο Γκράμοι — Γράμματα άπό τή Φυλακή, μετ. Δ. Ραφτόπουλος (1 -4 4 ) καί Φ. Χατζιδάκη (45- 70) έκδ. Ήριδανός, ’Αθήνα, σελ. 60.

69. ’Απόσπασμα άπό τή σημείωση τού Γκράμσι μέ τίτλο «*Η Φυ­λακή», πού περιέχεται στό «Παρελθόν καί Παρόν». Βλ. έλλ. Ικδ., ’Αντόνιο Γκράμσι, Παρελθόν καί Παρόν, μετ, Θανάσης ’Αθανασίου, έκδ. Στοχαστής, ’Αθήνα, σελ. 68.

150

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Στο σύντομο αν ιό βιβλιογραφικό σημείωμα, ηευιλά- βαμε οσα ίργα του Γκράμσι ίχονμε νπ δΐ]>η μας δτι κυ­κλοφόρησαν σέ αυτοτελή βιβλία η δημοσιεύτηκαν σε διά­φορα τιεριοδικά. Περιλάβαμε έπίσης μιάν έκλογη κειμέ­νων που κυκλοφορούν σέ αυτοτελή βιβλία ή που δημοσιεύ­τηκαν σέ διάφορα τιεριοδικά και πού άναφέρονται στόν Ίδιο η τις έκδόσεις των ίργων του.

ΕΡΓΑ ΤΟΓ ANTONIO ΓΚΡΑΜΣΙ

A. Βιβλία.1 «Ο ! Δ ι α ν ο ο ύ μ ε ν ο ι » , εισαγωγή Λουτσιάνο Γχροΰ--

~·. (μτφρ. εισαγωγής Μπάμπης Λυχούδης), εισαγωγή - μετά­φραση - σχόλια θ . X. Παπαδόπουλος, èx8. «Στοχαστής» σελ. 200, ’Αθήνα 1972.

2 « Γ ρ ά μ μ α τ α α π ό τ ή Φ u λ α x ή», πρόλογοςΦούλας Χατζιδάχη, χρονογραφία, μετάφραση Δημήτρης Ραυ- τόπουλος - Φοόλα Χατζιβάχη, ίχβ. «Ήριδανάς», σελ. 178, ’Α­θήνα 1972.

‘3. «Ή ο ρ γ ά ν ω σ η τ ή ς Κ ο υ λ τ ο ύ ρ α ς » , μετά­φραση - σχόλια θ. X. Παπαβόποολος. έχ ί. «Στοχαστής», σελ. 128, ’Αθήνα 1978.

151

4. « ' Ι σ τ ο ρ ι κ ό ς 'Γ λ ι ο μ. ό ς», μετάφραση Τίτος Μυ·λωνόπουλος, έχβ. «ΌΒυσσέας», σελ. 244, Αθήνα 1973.

5. « Π α ρ ε λ θ ό ν κ α ί Π α ρ ό ν » , μετάφραση Θανάσης’Αθανασίου, έκβ. «Στοχαστής», σελ. 132, ’Αθήνα 1974.

6. «Γ ι ά τ ό ν Μ α. κ ι α 6 έ λ η ...», μετάφραση Φ.Κ. (Κώ­στας Φιλίνης), έ*8. «Ήριδανός», σελ. 208, ’Αθήνα χ .χ .ί . (1974).

7. «Τ Α Ε ρ γ ο σ τ α σ ι α κ ά Σ υ μ β ο ύ λ ι α κ α ίτ ό Κ ρ ά τ ο ς τ ή ς ’Ε ρ γ α τ ι κ ή ς Τ ά ξ η ς » , εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια θ . X. Παπαβόπουλος, έκβ. •Στοχαστής», σελ. 354, ’Αθήνα 1976.

8. «Ή ’Α λ λ η λ ο γ ρ α φ ί α Γ κ ρ ά μ σ ι Τ ο λ ι ά τ τ ιγ ι Α τ ή ν κ α τ ά σ τ α β η σ τ ό Κ ό μ μ α τ ω ν Μ π ο λ σ ε β ί κ ω ν » , μετάφραση Η. Η ., έκβ. «Τό Φϋς πού Καίει», σελ. 104, ’Αθήνα 1975.

9. « Π ο λ ι τ ι κ ά Κ ε ί μ ε ν α » , μετάφραση Μυρσίνη Ζορ-μπΑ, έκβ. «’ΟΒυσσέας», σελ. 180. ’Αθήνα 1976.

Β. Μελέτες καί "Αρθρα

1. « Γ κ ρ ά μ σ ι : Κ α ί α λ κ ά ν τ ε κ α ί Φ α ρ ι ν ά τ α ,I ν % Σ χ ό λ ι ο σ τ ό 10ο Ά ο μ ι τ ή ς Κ ό ­λ α σ η ς», περ. «’Επιθεώρηση Τέχνης», τβΟχ. 130-32 , σελ. 504 - 8, Νοέμβρης - Δεκέμβρης 1965.

2. «Ό Σ χ η μ α τ ι σ μ ό ς τ ώ ν Δ ι α ν ο ο υ μ έ ν ω ν » ,περ. «Επιθεώρηση Τέχνης», τευχ. 143 - 44, σβλ. 366'- 66, Νοέμβρης - Δεκέμβρης 1966.

3. Τ ρ ί α Κ ε ί μ ε ν α γ ι Α τ ο ύ ς Δ ι α ν ο ο ύ ­μ ε ν ο υ ς», περ. «Πορεία», τβυχ. 16, σβλ. 86 - 46, ’Ιούλης 1970 (Παρίσι).

1. « Τ ό Κ ο μ μ ο υ ν ι σ τ ι κ ό Κ ό μ μ α » , «*ρ. «Νέοι Στόχοι», τβυχ. 4, σελ. 79 - 88, ’Οχτώβρης 1971.

5. « Μ ε λ ε τ β τ ε τ ή ν ’Ι τ α λ ι κ ή Π ρ α γ μ α τ ι ­κ ό τ η τ α » , περ. «Κομμουνιστική ’ΕπιΛβώρηαη», σβλ. 77 - 79, Γβνάρης - Μάρτης 1878.

6. « Τ ρ ί α Κ ε ί μ ε ν α γ ι Α τ ή ν ’Α ν ώ τ α τ η

152

Έ κ π α £ δ ε ο α η», περ. «Δύο», τευχ. 2, οβλ. 90 έπ. Ιούλης 1973.

7. « Τ 6 ’Ε π α γ γ ε λ μ α τ ι κ ό Σ χ ο λ ε ί ο » , περ.«θούριος», τευχ. 4. Σεπτέμβρης 1974.

8. « Ι Ι α ρ έ μ β α σ η α τ ό Σ υ ν έ δ ρ ι ο τ ή ς 'Ο μ ο ­σ π ο ν δ ί α ς τ ώ ν Ν ε ο λ α ί ω ν » , περ. «θούριο;», τευχ. 5, Όχτώδρης 1974.

9. ‘Ή Φ ι λ ο σ ο φ ί α τ ή ς Ι Ι ρ ά ξ η ς κ α I ήΣ ύ γ χ ρ ο ν η Κ ο υ λ τ ο ύ ρ α » , περ. «Πρωτοπορία», τευχ. 1, οελ. 22 έπ., Γενάρης 1976.

10. «Ή έ ν ν ο ι α τ ή ς Μ ε γ ά λ η ς Δ ύ ν α μ η ς » ,περ. «’Αντί», τευχ. 37, οελ. 24 έπ.. Γενάρης 1976.

11. «Τ ό Κ ί ν η μ α τ ώ ν ’Ε ρ γ ο σ τ α σ ι α κ ώ ν Σ υ μ ­β ο υ λ ί ω ν σ τ ό Τ ο υ ρ ί ν ο » , περ. «Άντί», τευχ. 107, οελ. 36 - 38, Σεπτέμβρης 1978. (Κυκλοφόρησε καί οέ αύτοτελές τομίδιο μέ τίτλο «’Αρθρα γιά τήν Αύτοδιαχείριση», ίκδ. «’Ανδρομέδα», μετάφραση Δ. Βεργίδη, οελ. 43 - 66. ’Α­θήνα 1979).

12. *Ά ν τ 6 ν ι ο Γ κ ρ ά μ ο ι : « O r d i n e N u o v o » ,6 Ίανουαρίου 1821», παρ. «TÒ Δέντρο», τευχ. 13, οελ. 109, Μάρτης - ’Απρίλης 1880.

ΜΕΛΕΤΕΣ - ΑΡΘΡΑ - ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΟΓ

1 - 2 . Λ ο υ τ σ ι ά ν ο Γ κ ρ ο ύ π π ι : Α. «ΕΙοαγωγή στήν έκδοση τών Διανοούμενων», μετάφραοη Μπάμπης Λυχούδης, ίκδ. «Στοχαστής», οελ. 2 2 -6 2 , ’Αθήνα 1972.

Β. «Ή 'Εννοια τής Η γεμονίας οτόν Γκράμσι», μετάφρα­ση Π. Δ. Καοτορινός, έκδ. «θεμέλιο», οβλ. 166, ’Αθήνα 1877.

3. Τ ζ ο υ ζ έ π ε Φ ι ό ρ ι : «’Αντώνιο Γκράμοι, ή ζωή ένός έπαναστάτη», μετάφραοη Λ(α ’Αλεξιάδου - Μαρία Μουργιάν- νη» έκδ. «’Οβυσσέας», οβλ. 880, ’Αθήνα 1977.

4 - 8 . θ . X. Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς : Α. «Είσαγωγικό Ση­μείωμα Πάνω οτή Ζωή χαΐ τό Έ ργο τοΟ Άντόνιο Γκράμοι»,

153

περιλαμβάνεται σάν εισαγωγή στήν έκδοση τών «Διανοούμε­νων», έχβ. «ίτοχαα-.ής», σελ. 7 -2 1 , ’Αθήνα 1972.

Β. «Ή Κριτιχή τών ‘Ιδεών χαΐ ή Κρίση τής θεολογίας - ’Απάντηση στόν Γρηγόρη Φαράχο», περ. «Τετράδιο», τεΟχος5, 1974.

I'. «Βιογραφικό», περ. «Άντί», τευχ. 37. σελ. 20 έπ., Γενάρης 1376.

Δ. «Ό Γχράμοι στήν... Ε λλάδα χαΐ ή Παρθενογένεση τής Έλληνιχής Κουλτούρας», περ. «ΟΙχονομία χα1. Κοινωνία», τευχ. 6. σελ. 7 0 -72 , Νοέμβρης 1979.

Ε. <Ό Γχράμαι οΐ Μεταφράσεις του χαΐ ή Ελληνική Πνευματική Ζωή», περ. «’Αντί». τευχ. 142, σελ. 40 έπ., Γε­νάρης 1380.

9. Φ ο ύ λ α Χ α τ ζ · . δ ά κ η : «Πρόλογος στά Γράμματα από τή Φυλαχή», έχδ. «’Ηριδανός», σελ. Β -9 . ’Αθήνα 1972.

1 0 -1 6 . Δ η μ ή τ ρ η ς Δ η μ η τ ρ ά χ ο ς : Α. «Ή Έ πι- χαιρότητα τής 2χέψης τοΟ Άντόνιο Ι'χράμσι», περ. «Κομ- μουνιοτιχή θεωρία χαΐ Πολιτιχή», τευχ. 8, σελ. 68 έπ., Γε­νάρης 1976.

Β. · Ό Ι'χράμσι χαΐ ή Έπαναοτατιχή ΙΙρωτοβουλία», περ. «’Αντί», τευχ. 37 -38 , σελ. 2 0 -2 6 , 4 0 -4 4 , Γενάρης - Φλεβάρης 1976.

Γ. «Τό Πρόβλημα τής Έπαναατατιχής Πρωτοβουλίας ή " τ ί νά χάνουμε” ;», περ. «Κομμουνιστική θεωρία χαΐ Πολι­τική», τευχ. 13, ΑΟγουστος - Σεπτέμβρης 1976.

Δ. «’Απάντηση στόν Μάκη Τρικοόχη», περ. «Κομμουνι- οτιχή θεωρία χαΐ Πολιτική», τεΟχος 16. σελ. 114 -117, Γενάρης - Φλεβάρης 1977.

Ε. «Πολιτική ’Εξουσία χαΐ ’Επανάσταση», έκδ. «’Εξάν­τας», σελ. 294, ’Αθήνα 1976*.

* Τό βιβλίο τοΟ Δ. Δημητράχου δέν άναφέρεται άποχλειστιχά στόν Γχράμοι. ’Αφιερώνει βμως ίνα έξαιρετικά σημαντικό μέρος του σαυτόν. Γιαυτό χαΐ τό χαταχωροΟμε, ένώ δέν κάνουμε τό Ιδιο γιά Αλλα βιβλία, Οπως λ .χ. τοΟ Νίκου Πουλαντζϊ, πού χαΐ αύτά άναφέ- ρονται ή καί άσχολοΟνται μέ τόν Ι'χράμσι, δχι βμως πρωταρχικά, χαΐ ¿εχωριοτά.

154

IT . «'Ο Γκράμχ. ή Κατάκτηση τής ’Εξουσίας χ*1 τά 1ΚΚ». περ. «Οικονομία καί Κοινωνία», τευχ. 6, οβλ. 60 in ., Νοΐ|ΐ6ρης 1979.

16. Β α c ί λ η ς Β α ο ·. λ t κ 6 ς : «’Απολβίπβιν 6 θεός Υνιών-.ον Γκράμσι», περ. «’Αντί», τευχ. 39, οελ. 3 9 -41 ,

Φλεβάρης 1976.1 7 -2 0 Μ ά κ η ς Τ ρ -. κ ο ύ κ η ς : Α. «Κριτική οέ Bui Sp-

Ηρα -<Λ Λ Δημητράκου», περ. «Ελληνική ’Αριστερά» τευχ. 1. σελ. 23, Ιούλης 1976.

Β. «’Απάντηση οέ άρθρο τού Δ. Δημητράκου», περ. «Κομ­μουνιστική θεωρία καί Πολιτική», τευχ. 16, οελ. 110 ίπ . Γενάρης - Φλεβάρης 1977.

Γ. «Ή 'Ηγεμονία οτό Έ ργο τού Γκράμσ·.», πβρ. «Οικο­νομία καί Κοινωνία», τεΟχ. 4, οελ. 57 6π., Αύγουστος - Σε­πτέμβριος 1979.

Δ. «’Απάντηση σέ άρθρο τοΟ Λουκά ’ΑξελοΟ», περ. «’Αν­τί», τευχ. 141, σβλ. 38 ίπ . Δεκέμβρης 1979.

21. Π έ τ ρ ο ς Π α π α σ α ρ α ν τ ό π ο υ λ ο ς : «Γιά νάΓνωρίσουμε τόν Γκράμσι», Έφημ. «Θεσσαλονίκη», 11 ’Απρί­λη 1977.

22. Γ ι ώ ρ γ ο ς Γ ά τ ο ς : «’Αντόνιο Γκράμσι. Έ να ς Πρό­δρομος τοΟ ΕύρωκομμουνισμοΟ», περ. «’Αντί», τευχ. 74, οελ. 3 6 -3 7 , Ίούνης 1977.

23. M a s s i m o S a l v a d o r i : «Ή Έπικαιρότητα τοΟΓκράμσι», περ. ·Ό Πολίτης», μετάφραση Χρίστος Βέλτας. τευχ. 11, οελ. 62 ίπ ., Ίούνης - ’Ιούλης 1977.

24 - 25. Λ ο υ κ ά ς Ά ξ ε λ ό ς : Α. «Ή Κριτική τ<Βν Έ ργων καί οΐ Σύγχρονοι Φιλισταΐοι — 01 ’Εκδόσεις τοΟ Γκράμσι ατά Ελληνικά», περ. «’Αντί», τευχ. 136, οελ. 46 6π., Όχτώβρης 1979.

Β. «’Απάντηση στδ Γράμμα τοΟ Μάκη Τρικούκη», πβρ. «’Αντί», τευχ. 141, σβλ. 39 Ιπ ., Δεκέμβρης 1979.

26 - 27. Φ ώ ν τ α ς Α ά δ η ς : Α. «’Από ποΟ Έ ρχετα ι καί ποβ Πηγαίνει 6 «Εύρωκομμουνισμός», ή όρισμένες Παραποιή­σεις τής Σκέψης τοΟ Γκράμσι», πβρ. «Οικονομία καί Κοινω­νία», τευχ. 6, σβλ. 27 &π., Όχτώβρης 1979.

Β. ««Εύρωκομμουνισμός»: Τύπος καί Ούσία», πβρ. «01-

165

κονομία χαΐ Κοινωνία», τεδχος 7, αελ. 7 4 -5 , Δεκέμβρης 1979.

28. Γ ι ά ν ν η ς Β ο ύ λ γ α ρ η ς : «Ή Πολιτική Φυοιογνω-μία καί Πρακτική τοΟ ΚΚΙ», πβρ. «ΟΙκσνομία καί Κοινωνία», τβυχ. 7, οβλ. 66 6π., Δεκέμβρης 1979.

29. Τ ί τ ο ς Μ υ λ ω ν ό π ο υ λ ο ς : «’Απάντηση στό ΜάχηΤριχοώχη — 01 Έ χ ίία ε ις τοΟ Γχράμοι στά Έλληνιχά», περ. 'Ά ντ ί» , τβυχ. 146, οβλ. 56 - 67, Φλεβάρης 1980.

’Αθήνα, Μάρτης — ’Απρίλης 1980Λουκάς Ά ξελός

156

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ."Ενα Μικρό Σ η μ ε ίω μ α ....................................................................... ΒΣημείωμα τοΟ Μ εταφραστή............................................................. 9

Ε ισ α γ ω γ ικ ά ........................................................................................... 11Τά πρ&τα χ ρ ό ν ια .............................................................................. 14Έ πνευματική δ ιαμόρφω ση............................................................. 18'Η σοσιαλιστική πολιτική στό Τουρίνο ..................................... 25Tè Ordine Nuovo, τά «Κόκκινα Χρόνια» καί ή Τβρυση τοΟ

Κ Κ Ι ................................................................................................ 41Τό ΚΚΙ κάτω άπό τήν καθοδήγηση τοΟ Μπορντίγκα: 1921 -

1923 .......................................................... ..................................... 60Ή μεσοβασιλεία στό ’Ιταλικό Κόμμα 1923 - 1924 ................ 73Τό ΚΚΙ κάτω άπό τήν καθοδήγηση τοΟ Γκράμσι: 1924 -

1926 ............................................................................................... 92Φ υ λ α κ ή ................................................................................................. 123

Σημειώσεις καί πα ρ α π ομ π ές ........................................................... 137Στοιχεία Βιβλιογραφίας Άντόνιο Γκράμσι στά Ε λληνικά . . . 151