Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

26
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Εισαγωγή στην κριτική ανάλυση λόγου Εργασία εξαμήνου για το μάθημα: ¨Επιστημολογία και μέθοδοι κοινωνικών επιστημών¨ Ντούνης Ανδρέας - Α.Μ:5110/Μ008 Επίβλεψη: Μαυρίδης Ηρακλής, Λέκτορας Αθήνα, Φεβρουάριος 2011

description

Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου - Ερευνητική Εργασία

Transcript of Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

Page 1: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Εισαγωγή στην κριτική ανάλυση λόγου

Εργασία εξαμήνου για το μάθημα: ¨Επιστημολογία και μέθοδοι κοινωνικών επιστημών¨

Ντούνης Ανδρέας - Α.Μ:5110/Μ008

Επίβλεψη: Μαυρίδης Ηρακλής, Λέκτορας

Αθήνα, Φεβρουάριος 2011

Page 2: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

2

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η θεωρία του λόγου (discourse theory) βρίσκει καθημερινή εφαρμογή στις απλές

κοινωνικές συναναστροφές και αλληλοδιαδράσεις (οικογενειακές και φιλικές

συζητήσεις) αλλά επεκτείνεται και στις δημοσιογραφικές, επιστημονικές και πολιτικές

επικοινωνιακές πρακτικές. Κυρίως, όμως, επηρεάζει υπόρρητα τον τρόπο που

λαμβάνονται αποφάσεις κατά την άσκηση της πολιτικής, και ειδικότερα της κοινωνικής .

Κύριοι θεμελιωτές της θεωρίας περί λόγου στην σύγχρονη ιστορία υπήρξαν ο Nietzsche

και ο μετα-δομιστής γάλλος φιλόσοφος Michel Foucault, και σύγχρονοι εκφραστές

αναδείχθηκαν ο Ernesto Laclau μαζί με την Chantal Mouffe. Η άσκηση της κοινωνικής

πολιτικής συνδέεται άρρηκτα με την ανάλυση του λόγου και η κριτική ανάλυση λόγου

εμφανίζεται ως η πιο γόνιμη πηγή κριτικής έρευνας. Τα σύγχρονα ρεύματα

επιστημονικής ανάλυσης αναγνωρίζουν όμως και έναν πιο αισιόδοξο δρόμο, την Θετική

Ανάλυση του Λόγου (Positive Discourse Analysis) που βρίσκει επίσης εφαρμογές σε

πεδία κοινωνικής πολιτικής. Η σύντομη αυτή μελέτη θα επιχειρήσει να αιτιολογήσει την

σημασία της κριτικής ανάλυσης του λόγου στις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες, και θα

επιχειρήσει μία μικρή θεωρητική εισαγωγή σε μία νέα μορφή ερευνητικού σχεδίου και

στην επίδρασή του στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής.

Page 3: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

3

Abstract

The discourse theory can be found to be applied in an everyday basis in common

social consociations and interactions (through conversations with family and friends) but

its usage is expanded also to the journalistic, scientific and political communication

practices. Mainly, though, it seems to be influencing covertly the way in which political

decisions are made, and especially decisions concerning social policy. The main founders

of the discourse theory through contemporary history were Nietzsche and post-structural

French philosopher Michel Foucault, and recent developers were denounced Ernesto

Laclau and Chantal Mouffe. The implementation of social policy is firmly interlinked

with discourse analysis and Critical Discourse Analysis is to be seen as the most fruitful

source of critical research. The modern currents of scientific analysis recognize however

also a more optimistic way, the Positive Discourse Analysis that also finds applications in

fields of social policy. This short study will attempt to justify the importance of critical

discourse analysis in the modern social sciences, and it will attempt a small theoretical

introduction in a new type of research design and on its effect in the exercise of social

policy.

Page 4: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο λόγος αποτελεί για την ζωή κάθε ανθρώπου την πρωταρχική μορφή διαντίδρασης.

Η ιδιοποίηση της γλώσσας καθιστά ένα κομβικό και ανεπανάληπτο κομμάτι της ζωής

μας που μας εισάγει στον κόσμο της ομιλίας, της επικοινωνίας, της κοινωνικοποίησης

και της γνώσης. Ο Habermas επιβεβαιώνει την σημαντικότητα του λόγου δηλώνοντας

το 1965 ότι στην δομή της γλώσσας ενυπάρχει η αυτονομία συνάμα με την

υπευθυνότητα. Η πρώτη μας πρόταση εκφράζει κατηγορηματικά την πρόθεση της

καθολικής και αβίαστης συναίνεσης1. Ο λόγος (ομιλία)2 επεκτείνεται και εφάπτεται του

διαλόγου, και ο διάλογος με την σειρά του επιδρά στην δράση και αλληλοδιάδραση των

ανθρώπων.

Υπό μία προσεκτικότερη ματιά όμως μπορούμε να συλλάβουμε ότι η γλώσσα και η

χρησιμοποίηση του λόγου πρoυπάρχει της ξεχωριστής ατομικής υπόστασης. Μέσα από

τον εκφερόμενο λόγο συγκροτούνται ιδεολογίες3 και κοινωνικές δομές , δομούνται

εξουσιαστικές σχέσεις και «υποταγές» και διαμορφώνονται κοινωνικά σύνολα και

ταυτότητες4. Η θεωρία του λόγου βρίσκει εφαρμογή σε καθημερινές κοινωνικές

συναναστροφές και αλληλοδιαδράσεις (οικογενειακές και φιλικές συζητήσεις) αλλά

επεκτείνεται και στις δημοσιογραφικές, επιστημονικές και πολιτικές επικοινωνιακές

πρακτικές. Κυρίως, όμως, επηρεάζει υπόρρητα τον τρόπο που λαμβάνονται αποφάσεις

κατά την άσκηση πολιτικής, και ειδικότερα της κοινωνικής.

Η πρόσφατη άνοδος του ακαδημαϊκού και ερευνητικού ενδιαφέροντος αναφορικά με

την ανάλυση του λόγου προήλθε ως αποτέλεσμα της δυσαρέσκειας σχετικά με την

επεκτεινόμενη χρησιμοποίηση θετικιστικών (συνάμα και ποσοτικών) προσεγγίσεων σε

κλάδους όπως η κοινωνιολογία5. Επιπρόσθετα η περίφημη «γλωσσολογική στροφή»6

αποτέλεσε ένα κρίσιμο «σταυροδρόμι», που αξιοποιήθηκε εκ των υστέρων, για την

αλλαγή πλεύσης των κοινωνικών επιστημόνων. Εκτός αυτού, το ρεύμα των

μεταμοντερνιστών έχει ενστερνιστεί την παράδοση των ποιοτικών μεθοδολογιών

έρευνας και η μακρά παράδοση της ανθρωπολογικής εθνομεθοδολογικής έρευνας7 έχει

προβεί σε μελέτες ανάλυσης λόγου8, όπως και στα πιο στενά γλωσσολογικά πλαίσια

σημειωτικής των Roland Barthes, Claude Levi-Strauss, Julia Kristeva και Jean

Baudrillard. Η ποιοτική μεθοδολογία των αναλύσεων λόγου9 έχει ως κοινή συνιστώσα

Page 5: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

5

την αναγκαιότητα της αυτόνομης μελέτης της γλώσσας ως ξεχωριστή «κοινωνική

πρακτική» που διαμορφώνει τόσο την ατομική υπόσταση όσο και την κοινωνική

πραγματικότητα με τρόπο τόσο ενεργητικό όσο και παθητικό.

Στην παρούσα σύντομη μελέτη, θα επιχειρηθεί μία μικρή θεωρητική εισαγωγή στο

ολοένα και πιο κρίσιμο ζήτημα της θεωρίας και ανάλυσης του λόγου, και θα δοθεί

μεγαλύτερη έμφαση στην κριτική ανάλυση λόγου (Critical Discourse Analysis) με

θεμελιωτή τον Norman Fairclough. Κατα το καταληκτικό της στάδιο, θα δοθούν

εναύσματα για περαιτέρω ερευνητική μελέτη μέσω της χρησιμοποίησης ορισμένων

παραδειγμάτων άσκησης κοινωνικής πολιτικής που νομιμοποιούνται υπό το πρίσμα της

κυρίαρχης ιδεολογίας που επικαθορίζεται μέσα από συγκεκριμένες τεχνικές λόγου.

O απώτερος σκοπός όλων των ερευνών στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών, και

πόσο μάλλον στην έρευνα στο «υποσύνολο» της θεωρίας του λόγου, είναι η κατανόηση

και επεξεργασία του κοινωνικού κόσμου10. Η χρήση του λόγου, έχει πάντα πολλές όψεις,

και ανάλογα με τις αξίες που εμποτίζουν τους εκφραστές του, χρησιμοποιείται ως

επικοινωνιακό και πολιτικό εργαλείο άμεσου επηρεασμού. Ο εκφερόμενος λόγος μπορεί

να αποτελέσει είτε επιβραδυνόμενο «όχημα» είτε επιταχυνόμενο11 για την άσκηση

κοινωνικής πολιτικής μακριά από προκαταλήψεις και ρατσιστικές ιδεολογίες και

προσλήψεις.

- Η ενότητα του λόγου.

Ο λόγος, για πολλούς διανοητές, είναι αδιάσπαστος και αδιαίρετος υπό το πρίσμα ότι

δεν δύναται να διαχωριστεί ο γραπτός από τον προφορικό λόγο, και πρέπει με σκοπό

τόσο θεωρητικό/ερμηνευτικό όσο και πρακτικό/ερευνητικό να διατηρήσει την διττή του

υπόσταση. Ενώ ο γραπτός λόγος έχει διαφορετική υπόσταση (σε όρους επισημότητας και

δομής) από τον προφορικό, οι δύο εκφάνσεις συνθέτουν την ολοκληρωμένη έννοια του

λόγου και χρησιμοποιούνται ως ερευνητικά εργαλεία (ανάλυση κειμένων, ανάλυση

ομιλιών). Στην παρούσα μελέτη θα αποδεχθούμε ως αληθή την πρόταση ότι ο λόγος

είναι ενιαίος και ότι θεωρείται ολίσθημα ο διαχωρισμός του προφορικού από τον γραπτό

λόγο. Η έννοια του λόγου, εξ'άλλου, εκλαμβάνεται μέσα από διαφορετικά θεωρητικά

συστήματα, τα οποία στη σειρά τους αντιπροσωπεύουν διαφορετικές επιστημολογικές

Page 6: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

6

ερμηνείες12,που ερμηνεύουν υπό διαφορετικά πρίσματα τον κοινωνικό κόσμο και την

κοινωνική πραγματικότητα. Τα διαφορετικά θεωρητικά συστήματα έχουν ειδική

δυναμική στην ερμηνεία των κοινωνικών συστημάτων και αποτελούν ξεχωριστά, αν και

όχι πάντα αμοιβαίως αποκλειστικά πεδία διανόησης.

Επιπρόσθετα, οι οπτικές εικόνες που συμπληρώνουν ένα γραπτό κείμενο, πρέπει να

λαμβάνονται υπόψιν αναφορικά με την σχέση γλώσσας και εικόνας, μία θεώρηση που

είναι το πλαίσιο αναφοράς της κοινωνικής σημειωτικής. Παρά ταύτα, οι αναλυτές λόγου

εν συνόλω αντιμετωπίζουν και αναλύουν τις οπτικές εικόνες ως αυτούσια γλωσσικά

κείμενα.

- Η νομιμοποίηση της χρησιμοποίησης των αναλύσεων του λόγου για την έρευνα

των κοινωνικών επιστημών.

Στην σύγχρονη και αναλυτική επεξεργασία των επιστημών, η σημασία της θεωρίας

περί του λόγου13 διαφαίνεται από την δυνατότητα εφαρμογής της στο κοινωνικό

επιστημονικό πεδίο14, καθώς και από την εφαρμογή της σε πλείστα συγγενή ή μη

επιστημονικά πεδία. Πέρα όμως από την επιστημονική της νομιμοποίηση στο πεδίο της

κοινωνικής έρευνας, η θεωρία περί λόγου διευρύνεται στην συμβολική αξιακή

κατασκευή και ερμηνεία συγκεκριμένων κοινωνικών συστημάτων15 και

κοινωνικοπολιτικών ιδεολογιών.

Οι μέθοδοι ανάλυσης λόγου έχουν την δυνατότητα να καταδείξουν τις πρακτικές

σχηματισμού ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων, την ιδεολογική πλατφόρμα πάνω

στην οποία «κουμπώνουν» οι κοινωνικές και πολιτικές δομές και να αναδείξουν τις

πρακτικές επηρεασμού της κοινής γνώμης μέσα από τον κυρίαρχο εκφερόμενο λόγο της

πολιτικής ηγεσίας και των ΜΜΕ16. Εν συνόλω, οι αναλυτές λόγου παραδέχονται

οντολογικά την αρχή του κοινωνικού κονστρουξιονισμού, βάσει της οποίας η κοινωνική

πραγματικότητα κατασκευάζεται μέσα από συγκεκριμένες πρακτικές, και εν προκειμένω

μέσα από τις πρακτικές του λόγου.

Μέσα από την ανάλυση λόγου δίδεται η δυνατότητα στους ερευνητές να προβούν σε

μελέτες πολιτικών, και κυρίως κοινωνικών πρακτικών που πέρα από την κοινωνική

κατασκευή συγκεκριμένων κοινωνικών ευρύτερων δομών κατασκευάζουν και τον τρόπο

Page 7: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

7

καθημερινής κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Ειδικότερη χρησιμότητα διαφαίνεται στον

τομέα της κοινωνικής πολιτικής, με κύρια σημεία τον προσδιορισμό της ετερότητας και

του κοινωνικού αποκλεισμού μέσα από πρακτικές εκφερόμενου λόγου. Η Κριτική

Ανάλυση Λόγου (όπως αυτή εννοιολογήθηκε από τον Norman Fairclough) αποτελεί το

πεδίο ανάλυσης λόγου που υπηρετεί την έννοια της κοινωνικής αλλαγής και της

χειραφέτησης, χρησιμοποιώντας την κριτική διάσταση της έρευνας για να «υπηρετήσει»

τις καταπιεσμένες κοινωνικές ομάδες. Κατα τά καταληκτικά συμπεράσματα της μελέτης,

θα μπορέσουμε να αρθρώσουμε συγκεκριμένα ερευνητικά ερωτήματα αναφορικά με την

σύνδεση αυτή.

Η συνεργατική παρέμβαση της κοινωνιολογίας, των επικοινωνιακών επιστημών αλλά

κυριότερα της εφηρμοσμένης κοινωνικής πολιτικής μπορεί να αναδείξει την σημασία της

θεωρίας του λόγου σε πράξεις δημοσιογραφικής, πολιτικής και επιστημονικής εκφοράς

του καθώς και υπόρρητου επηρεασμού αξιακών συγκροτήσεων και ιδεολογιών.

Η κυριότερη πρόκληση παρα ταύτα έγκειται στην εναπόθεση της χρησιμοποιούμενης

γλώσσας πρωτίστως , και των επικοινωνιακών πρακτικών δευτερευόντως στο πεδίο της

κοινωνικής πολιτικής σε τέσσερα διαδοχικά στάδια/επίπεδα:

ü Στο υπόστρωμα του χρησιμοποιούμενου λόγου ως μέσο αξιακής συγκρότησης.

ü Στο στάδιο της γλώσσας ως μέσο άσκησης εξουσίας.

ü Στο επίπεδο του προσδιορισμού της ετερότητας και της διαφορετικότητας ως

ρατσιστικά επικαθορίσματα, και

ü Στην αποτελεσματικότητα των στρατηγικών του λόγου για την άσκηση

πολιτικής και ειδικότερα κοινωνικής.

- Σύντομη θεωρητική αναδρομή της έννοιας του λόγου

Η αδιαμφισβήτητη διαχρονική σημασία, πορεία και εξέλιξη της έννοιας του λόγου

διαφαίνεται από το εφαλτήριο έργο των αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων (Πλάτωνας,

Αριστοτέλης) με ενδιάμεσους κομβικούς σταθμούς τις επιδραστικότερες θέσεις στο

πεδίο των κοινωνικών επιστημών των Nietzsche, Michel Foucault και πιο σύγχρονους

εκφραστές τους Norman Fairclough, Ernest Laclau και Chantal Mouffe.

Page 8: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

8

Στην «αρχαιολογική» περίοδο των γραπτών του ο Φουκώ ακολουθεί ουσιαστικά μία

δομιστική πορεία ανάλυσης. Το κύριο (δομιστικό) επιχείρημα του ήταν ότι οι ρηματικοί

κανόνες (οι οποίοι είναι κατ' ουσίαν αυτόνομα αντικείμενα λόγου καθώς μέσα από την

νοηματοδότησή τους επιτρέπουν την κοινωνική κατασκευή εννοιών) επιτρέπουν στα

υποκείμενα να συκροτούν λόγους μέσα από την παραγωγή αντικειμένων, δηλώσεων,

εννοιών και στρατηγικών17. Οι πρακτικές λόγου στέκουν ουσιαστικά απομονωμένοι από

τον συνδετικό κρίκο της παραγωγής και των κανόνων μετασχηματισμού των

εννοιολογήσεων18 στην δομιστική προσέγγιση.

Ο Φουκώ ασχολήθηκε εκτενώς στα «γενεαλογικά» έργα του με τις εξουσιαστικές

σχέσεις και τον εκφερόμενο λόγο. Κύρια παράμετρος των έργων του ήταν ο συνδετικός

κρίκος μεταξύ κοινωνικής ισχύος και γνώσης σε σύζευξη με τις πρακτικές του κυρίαρχου

λόγου. Yποδεικνύει μέσα από τα έργα εκείνης της περιόδου ότι η εξουσία συγκροτεί και

συγκροτείται από τον λόγο, και διανοίγει το μονοπάτι της μεταδομιστικής του θεώρησης.

Η «γενεαλογία» του Φουκώ πρέπει να ειδωθεί ως μία μεταδομιστική ανάλυση λόγου. Η

μεταδομιστική ανάλυση τοποθετεί τα νοήματα των κοινωνικών ερμηνειών σε ένα

ευρύτερο πλαίσιο ιστορικής και δομικής περιβαλλοντικής ανάλυσης, και έχει μία

δυναμική απόδοσης νέων ερμηνειών στις κοινωνικές πρακτικές. Οι σύγχρονοι

θεωρητικοί της ανάλυσης λόγου αποδέχονται την άποψη του Φουκώ αναφορικά τόσο με

την νοηματοδότηση των λόγων19, όσο και με την σύνδεση του λόγου με τον κοινωνικό

κονστρουξιονισμό με κύριο άξονα την κοινωνική κατασκευή της αλήθειας μέσω της

εκφοράς αυτού.

Η τρέχουσα έκφανση της θεωρίας περί λόγου στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών

και των ευρύτερων κοινωνικών δομών και συστημάτων εμφανίζεται να εναποτίθεται στα

επιστημολογικά ρεύματα του μεταδομισμού20 και του μεταμαρξισμού21. Επιπρόσθετα οι

θέσεις και τα έργα των Laclau και Mouffe στην δεκαετία του '70, ενώ ήταν βαθύτατα

επηρεασμένες από το έργο του Φουκώ, παρέχουν μία πιο στέρεα βάση για την πολιτική

ανάλυση λόγου και καθιέρωσαν στους ακαδημαϊκούς και ερευνητικούς κύκλους την

θεωρία του λόγου.

Ακόμη, υπό μία πιο εξειδικευμένη σκοπιά, η ανάλυση λόγου προσεγγίζεται και υπό το

(ασαφές) πρίσμα του μεταμοντερνισμού22, το οποίο εμφανίζεται να ερμηνεύει δυναμικά 23

την χειραφέτηση και ενδυνάμωση24 των πλέον αδύναμων κοινωνικών ομάδων.

Page 9: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

9

Παρ'όλη όμως την υποφαινόμενη δυναμική της, η μεταμοντέρνα θεώρηση του λόγου

δεν έχει αποτελέσει γόνιμο πεδίο ερευνητικών προσπαθειών για την ανάλυση του λόγου

και μπορεί να αντιπαρατεθεί σε αυτήν σε όρους χειραφετικής ερμηνείας και κριτικής το

επικοινωνιακό μοντέλο της γλώσσας του Jurgen Habermas. Επιπροσθέτως η

μεταμοντέρνα θεώρηση, υπό μία συνολικότερη κριτική ματιά25, εμμένει σε ιδεολογικές

αφηγήσεις χωρίς να υπεισέρχεται σε μία κριτική διάσταση σκέψης φοβούμενη την

καθολική χειραφέτηση του ανθρώπου με τον τρόπο που είχε εκφραστεί μέσω της

μαρξιστικής θεωρίας.

Ο Jurgen Habermas κατά την διατύπωση της κριτικής θεωρίας καλούσε σε μία

χειραφετική μορφή κριτικής σκέψης26 μακριά από όλες τις επιβαλλόμενες μορφές

καταπίεσης, εκμετάλλευσης, αδικίας και εξουσίας συνενώνοντας έτσι την θεωρητική

έννοια της χειραφέτησης με μία πιο κριτική ερευνητική διάσταση, συστήνοντας

παράλληλα τον μη αυταρχικό λόγο, ο οποίος μπορεί να ανθήσει μόνο σε καταστάσεις

ουσιαστικής αλληλεπίδρασης και αλληλοσεβασμού. O Habermas ήταν από εκείνους που

πίστευε ακράδαντα ότι η διανόηση πρέπει να «μιλά με την φωνή των αποκλεισμένων». Η

κριτική27 που ασκείται στον Ηabermas αναδεικνύει τις σχετικιστικές αποχρώσεις της

θεωρίας του με την έννοια της απουσίας θεμελιωτικής δύναμης των λογικών και

καθολικών στοιχείων του επικοινωνιακού μοντέλου της γλώσσας.

- Η θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe

Η θεωρία του λόγου εναποτίθεται στο ρεύμα του μεταμαρξισμού. Οι Laclau και

Mouffe αντλούν στοιχεία από την θεωρία του Μαρξ και τα μετεξελίσσουν, μη ανάγοντας

την επεξήγηση των κοινωνικών φαινομένων αποκλειστικά στην ταξική ανισότητα και

την οικονομική κυριαρχία της καπιταλιστικής άρχουσας τάξης, αλλά μέσα από τις

πρακτικές λόγου αναδεικύουν τις νομιμοποιήσεις και εννοιολογήσεις των κοινωνικών

σχέσεων και των ταυτοτήτων. Κομβικό σημείο στην κριτική τους στον κλασσικό

μαρξισμό είναι η έννοια της ηγεμονίας η οποία έχει ως σημείο-κλειδί την παραγωγή του

νοήματος και λαμβάνει την μορφή της συναίνεσης για την διατήρηση και αναπαραγωγή

των εξουσιαστικών σχέσεων.

Page 10: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

10

Οι Laclau και Mouffe εκκινούν ουσιαστικά από μία μεταδομιστική θεώρηση του

λόγου. Η γλώσσα δεν αποτελεί μία ενοποιημένη ολότητα (δομισμός του Saussure) , αλλά

διαφορετικοί λόγοι «αντιμάχονται» για την επίτευξη της νοηματοδότησης. Το νόημα

ενός γλωσσικού σημείου ή λέξης εξαρτάται από λόγους οι οποίοι δημιουργούν την

ταυτότητα του28. Έτσι, ο οικονομικός λόγος, ο πολιτικός λόγος, ο περιβαλλοντικός

λόγος, και ούτω καθεξής, νοηματοδοτούν με διαφορετικό τρόπο την ίδια λέξη.

Επιπρόσθετα αποδέχονται την αρχή του κοινωνικού κονστρουξιονισμού σε σύζευξη

με τον λόγο. Η πραγματικότητα είναι κοινωνικά κατασκευασμένη και δεν υπάρχει μία

αδιαμφισβήτητη αλήθεια μέσω των λόγων. Οι λόγοι νοηματοδοτούνται διαφορετικά από

τα ξεχωριστά υποκείμενα του λόγου και αυτές οι νοηματοδοτήσεις στέκουν

αντιμαχόμενες. Οι νοηματοδοτήσεις αυτές δεν μπορούν ποτέ να ολοκληρώσουν τον

κύκλο του νοήματος. Οι λόγοι προσπαθούν να επιβληθούν για την κυριαρχία τους στο

νόημα.

Η ρηματική δομή στην θεωρία του λόγου αποτελείται από τα κομβικά σημεία (nodal

points), γύρω από τα οποία συναρθρώνεται το νόημα, αλλά ταυτόχρονα αποκλείουν μέσω

της χρησιμοποίησης αυτών ως κύριων σημαινόντων συγκεκριμένες πρακτικές λόγου,

διαμορφώνοντας αυτό που αποκαλούν πεδίο της ρηματικότητας. Επίσης η έννοια του

κλεισίματος δίνει σύμφωνα με τους Laclau και Mouffe μία προσωρινή οριοθέτηση του

νοήματος, το οποίο δεν μπορεί ποτέ να είναι οριστικό.

Η σύνδεση του κοινωνικού με το γλωσσικό σύστημα επιτυγχάνεται μέσω της

παραδοχής της ενδεχομενικότητας των ταυτοτήτων και των σχέσεων στα δύο

συστήματα. Οι ταυτότητες και οι σχέσεις είναι πάντοτε σχεσιακές και μεταβαλλόμενες

τόσο στο κοινωνικό όσο και στο γλωσσικό «περιβάλλον». Ένα ερευνητικό ερώτημα που

μπορεί να τεθεί πρωτίστως είναι το εξής: μία μεταβολή στο γλωσσικό σύστημα μπορεί

να προκαλέσει μία μεταβολή στο κοινωνικό σύστημα; - και υπό ποιες πρακτικές λόγου

τα κοινωνικά συστήματα και πρακτικές μεταβάλλονται; Αυτά τα ερωτήματα, καθώς και

γενικότερα ερωτήματα που συνδέουν τις αναλύσεις του λόγου με την διαδικασία

διαμόρφωσης κοινωνικής πολιτικής θα προσπαθήσουμε να εξελίξουμε κατά τα

συμπεράσματα.

Η θεωρία του λόγου ενστερνίζεται την άποψη του Foucault σχετικά με την

παραγωγική δυναμική της εξουσίας, η οποία ενυπάρχει σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις

Page 11: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

11

και αλληλοδιαδράσεις και συνυφαίνεται άρρηκτα με την έννοια της γνώσης. Όμως η

εξουσία είναι και καταπιεστική και δημιουργεί ανισορροπίες δυνάμεως και επηρεασμού.

Σε λογο-αναλυτικό επίπεδο αυτή η παραδοχή εμπερικλείει τις ανισορροπίες δυνάμεως

μεταξύ των κατεχόντων γνώσης και ισχύος και των μη, κατά τις πρακτικές των

εκφερόμενων λόγων. Αυτές οι ανισορροπίες, όμως, καθίστανται ενδεχομενικές καθώς η

διπολική σχέση εξουσίας/δύναμης μεταξύ των υποκειμένων του λόγου μπορεί να

μεταστραφεί ή και να αντιστραφεί. Υπό μία γενικότερη θεώρηση η εξουσία δημιουργεί

τις γνώσεις, σχηματίζει τις ατομικές ή συλλογικές ταυτότητες και επηρεάζει τις ατομικές

ή/και ομαδικές σχέσεις. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι ενδεχομενικά καθώς είναι εύπλαστα

και μεταβαλλόμενα. Η εξουσία επίσης καθορίζεται από τις πολιτικές πρακτικές και την

αντικειμενικότητα. Οι πολιτικές πρακτικές εδώ δεν πρέπει να ιδωθούν υπό την στενή

έννοια της πολιτικής. Πολιτικές πρακτικές καθορίζουν την συνύπαρξη των ατόμων και

σε άλλα πεδία πέρα από την εξουσιαστική σχέση πολιτικής ηγεσίας/πολιτών.

Στο πεδίο της ιδεολογίας, η θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe (όπως και όλοι

οι ύστεροι κονστρουξιονιστές αναλυτές λόγου) απορρίπτει την κυρίαρχη ιδεολογία που

πρότεινε ο Althusser. Δεν υφίσταται μία ιδεολογία η οποία κυριαρχεί και εξουσιάζει τα

υποκείμενα, αντιθέτως τα υποκείμενα του λόγου είναι ικανά να αντιστέκονται στις

ιδεολογικές εγκλήσεις29 και να αναπτύσσουν μηχανισμούς αντίδρασης και κριτικής

σκέψης. Η ιδεολογία κατά τους Laclau και Μοuffe ταυτίζεται με την αντικειμενικότητα,

και επομένως δεν μπορεί να δομηθεί ο κοινωνικός ιστός χωρίς την ύπαρξη της

ιδεολογίας, καθώς πρέπει να λαμβάνουμε ως παγιωμένες συγκεκριμένες κοινωνικές

δομές και ιεραρχίες. Έτσι, στην θεωρία του λόγου δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί

κριτική έρευνα καθώς συγκεκριμένες κοινωνικές δομές και ιεραρχήσεις θεωρούνται ως

προκαθορισμένες.

Η γενική ερευνητική θεώρηση της θεωρίας του λόγου αποτελεί η ταύτιση του

κοινωνικού με τους λόγους, με την παράλληλη ενοποίηση ρηματικών και μη-ρηματικών

πρακτικών. Ο λόγος είναι αυτός που διαμορφώνει απόλυτα το κοινωνικό πεδίο, και τα

αναλυτικά και ερμηνευτικά εργαλεία θα πρέπει να περιορίζονται στις αναλύσεις

κειμένων, ομιλιών και προφορικών ντοκουμέντων.

Page 12: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

12

- Η Kριτική Ανάλυση Λόγου

Η κριτική ανάλυση λόγου υπο μία συνολική οπτική εμπεριέχει την πολιτική δράση για

την άρση των πρακτικών κάθε μορφής διάκρισης. Η κριτική που διενεργείται σε αυτήν

την θεωρητική και ερευνητική μέθοδο αφορά όλα τα γλωσσικά μέσα που

διαμεσολαβούνται για να νομιμοποιήσουν τις πρακτικές ρατσισμού και αποκλεισμού

στον δημόσιο λόγο. Μπορεί με αυτόν τον τρόπο να ενταχθεί στο πεδίο της κριτικής

κοινωνιολογίας30 και συνδέεται με γενικότερη εκστρατεία ευαισθητοποίησης προς

όφελος των ευάλωτων και αδύναμων κοινωνικών ομάδων.

Το έργο του Fairclough (ενός εκ των θεμελιωτών της ΚΑΛ) είναι επηρεασμένο από

την μαρξιστική θεωρία, την οποία και δεν απορρίπτει, αλλά όμως αντιπροτάσσει στην

έννοια της μαρξιστικής ταξικής πάλης και της ριζικής επανάστασης που θα επαναφέρει

στο πολιτικό προσκήνιο τον σοσιαλισμό την βαθμιαία κοινωνική αλλαγή και

χειραφέτηση των καταπιεσμένων και παραμελημένων κοινωνικών ομάδων.

Επιπρόσθετα, ακολουθεί την μεταδομιστική θεώρηση της γλώσσας , όπου νέοι λόγοι

μπορούν να ανατρέψουν μία θεωρητικά παγιωμένη γλωσσική δομή.

Η κονστρουξιονιστική συνιστώσα στο έργο του Norman Fairclough δεν συντελεί

μόνο στην κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας μέσω του λόγου, αλλά συμβάλλει

στην κατασκευή κοινωνικών ταυτοτήτων, κοινωνικών σχέσεων και συστημάτων γνώσης

και νοήματος31. Οι λόγοι έχουν την δύναμη και νομιμοποίηση να κατασκευάσουν τις

κοινωνικές σχέσεις και τις ταυτότητες μέσω των διαφορετικών θέσεων ισχύος του

εκάστοτε φορέα και λήπτη ενός μηνύματος. Οι νοηματοδοτήσεις και τα συστήματα

γνώσης είναι και αυτά κοινωνικά κατασκευασμένα που εκπορεύονται από την χρήση της

γλώσσας.

Η κριτική ανάλυση λόγου ως πεδίο ερευνητικής πρακτικής απορρίπτει την έννοια της

έρευνας που είναι απηλλαγμένης αξιών. Είναι μορφή έρευνας που ενδιαφέρεται για την

κοινωνική αλλαγή μέσα από την απόδειξη και ανάδειξη των πρακτικών διατήρησης του

κοινωνικού αποκλεισμού, της ανισότητας και του κοινωνικού ελέγχου. Το ρεύμα της

Κριτικής Ανάλυσης Λόγου δεν περιλαμβάνει μονάχα το έργο του Fairclough, αλλά και

την κοινωνιο-γνωστική ανάλυση λόγου του van Dijk, καθώς και την κοινωνική

σημειωτική.

Page 13: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

13

Τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της κριτικής ανάλυσης λόγου (ΚΑΛ) μπορούν

να συνοψιστούν ως εξής:

1. Η ΚΑΛ επιλαμβάνεται των κοινωνικών προβλημάτων

Αυτό το χαρακτηριστικό της ΚΑΛ καθίσταται ιδιαίτερα σημαντικό για την μελέτη

προσδιορισμού των κοινωνικών προβλημάτων, των χαρακτηριστικών τους και των

μηχανισμών αναπαραγωγής τους μέσα από τις πρακτικές των εκφερόμενων λόγων.

2. Οι σχέσεις δύναμης διαμορφώνονται μέσα από τις πρακτικές λόγου.

Συμφωνόντας με την φουκωική άποψη η ΚΑΛ προσπαθεί να αναδείξει τις

ανισορροπίες κοινωνικής ισχύος που επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις πρακτικές

λόγου.

3. Ο λόγος συνθέτει την κοινωνία και την κουλτούρα.

Εδώ δεν παρατηρούμε μία απόλυτη ταύτιση του λόγου με το κοινωνικό. Ο Norman

Fairclough, ειδικά, διαφωνεί με την πλήρη ταύτιση του κοινωνικού με τον εκφερόμενο

λόγο, καθώς ενστερνίζεται ότι η κοινωνική πραγματικότητα είναι εν μέρει

κατασκευασμένη, εν αντιθέσει με την γενική θεώρηση των Laclau και Mouffe ότι ο

λόγος εντάσσεται σε όλες τις κοινωνικές πρακτικές

4. Ο λόγος διαμορφώνει το ιδεολογικό πεδίο.

Στο ρεύμα της ΚΑΛ οι ιδεολογικές λειτουργίες που επικαθορίζονται από τις

πρακτικές λόγου συντηρούν τις ανισότητες κατά φύλο, φυλή, εθνικότητα, κοινωνική

τάξη, και ούτω καθεξής.

5. Ο λόγος διέπεται από ιστορικότητα.

Λαμβάνοντας υπόψιν το διανοητικό, πολιτικό και κοινωνικό κλίμα της κάθε εποχής

διαμορφώνονται ανάλογα και οι πρακτικές των λόγων.

6. Τα κείμενα και το κοινωνικό περιβάλλον συνδέονται μέσω της διαμεσολάβησής

τους.

Κάθε υπό μελέτη κείμενο θα πρέπει να αναλύεται τόσο στο κοινωνικό περιβάλλον

στο οποίο παράγεται όσο και στο οποίο καταναλώνεται.

7. Η ανάλυση λόγου είναι ερμηνευτική και επεξηγηματική.

8. Ο λόγος είναι μία μορφή κοινωνικής δράσης

Page 14: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

14

Όλα τα υποκείμενα λόγου είναι ταυτόχρονα κοινωνικοί φορείς και λήπτες δράσης και

μηνυμάτων και οι αλληλοδιαδράσεις που πραγματοποιούνται μέσω των λόγων

αποτελούν μορφή κοινωνικής δράσης.

Σε κάθε ανάλυση λόγου στην ΚΑΛ το επικοινωνιακό συμβάν και η τάξη του λόγου

προσδιορίζουν την ερευνητική προσπάθεια. Το επικοινωνιακό συμβάν αποτελεί μία

συγκεκριμένη περίπτωση γλωσσικής χρήσης32 περιλαμβάνοντας κάθε γραπτό, προφορικό

ή οπτικό μέσο που διαμεσολαβείται από την χρήση της γλώσσας. Η τάξη του λόγου

αποτελεί τη συνάθροιση όλων των τύπων λόγου που χρησιμοποιούνται σε ένα

συγκεκριμένο κοινωνικό πεδίο ή στην ολότητα ενός κοινωνικού θεσμού.

Ο Fairclough χρησιμοποίησε ένα τρισδιάστατο πρότυπο κριτικής ανάλυσης των

κειμένων. Η χρησιμοποίηση της γλώσσας σε αυτό το πρότυπο καθίσταται αυτομάτως

επικοινωνιακό συμβάν, το οποίο έχει τρείς διαστάσεις: α) αποτελεί κείμενο, β) αποτελεί

ρηματική πρακτική και γ) αποτελεί κοινωνική πρακτική. Τα κείμενα στην ανάλυση

λόγου αποτελούν κάθε γραπτή, προφορική ή οπτική αναπαράσταση γλωσσικής χρήσης.

Οι ρηματικές πρακτικές αφορούν στην παραγωγή και στην κατανάλωση των κειμένων

και λαμβάνουν υπόψιν τις ιδεολογικές βάσεις υπό τις οποίες ένα κείμενο παράγεται

(μεταδίδεται) και καταλώνεται (αφομοιώνεται). Η χρήση της γλώσσας δεν μετατρέπει

τους λόγους σε αυτόνομες κοινωνικές πρακτικές, αλλά επηρεάζεται από τις ευρύτερες

κοινωνικές δομές και περιβάλλοντα από τα οποία και διαμορφώνεται.

- Πλεονεκτήματα της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου

Η ειδοποιός διαφορά της κριτικής ανάλυσης λόγου του Norman Fairclough από την

θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe είναι ότι διαχωρίζει τις ρηματικές από τις μη-

ρηματικές πρακτικές, με την έννοια ότι υπάρχουν κοινωνικές πρακτικές και φαινόμενα

τα οποία δεν διαμορφώνονται από τις πρακτικές του λόγου (μη ρηματικές πρακτικές),

και κοινωνικά φαινόμενα τα οποία επικαθορίζονται από πρακτικές λόγου. Έτσι για την

πλήρη κατανόηση του κοινωνικού ο Fairclough προτείνει την χρησιμοποίηση τόσο

τεχνικών ανάλυσης κειμένου, όσο και την αξιοποίηση της κοινωνικής και πολιτισμικής

θεωρίας για την μελέτη παράλληλων αμετάβλητων κοινωνικών δομών (που συνθέτουν

το μη-ρηματικό). Αποφεύγει την πλήρη ταύτιση των κοινωνικών δομών και συστημάτων

Page 15: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

15

με τα γλωσσικά μέσα, και με αυτόν τον τρόπο δεν παγιδεύεται σε έναν άστοχο γλωσσικό

αναγωγισμό33.

Για να λάβει κανείς υπό σκέψη το αποτέλεσμα αιτιότητας των αντικειμένων που

συνθέτουν τον λόγο πρέπει η αιτιακή σχέση να εμπλουτιστεί και με λοιπά κοινωνικά

αντικείμενα όπως το κράτος, οι οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες34 και πιο ειδικά η

διαδικασία διαμόρφωσης κοινωνικής πολιτικής. Αυτό επεξηγεί εν μέρει και την

μεθοδολογική και θεωρητική άποψη του Fairclough για την χρησιμοποίηση και

αξιοποίηση της κοινωνικής θεωρίας ως μέρος της ολιστικής ανάλυσης κειμένων και

ομιλιών και της πληρέστερης ερμηνείας των κοινωνικών φαινομένων και πρακτικών

Στην κριτική ανάλυση λόγου γίνεται σαφής διαχωρισμός μεταξύ κειμένου και

περικειμένου (εξωτερικό περιβάλλον των πρακτικών λόγου). Το περικείμενο αποτελεί το

ανεξάρτητο εξωτερικό περίβλημα μίας κοινωνικής πρακτικής που αναλύεται αυτόνομα

με την χρησιμοποίηση της οικονομικής, κοινωνικής ή/και πολιτικής θεωρίας. Εν συνόλω

η ΚΑΛ του Fairclough συνδυάζει την γλωσσολογική προσέγγιση για την ανάλυση των

κειμένων, την μακρο-κοινωνιολογική ανάλυση της κοινωνικής πρακτικής καθώς και την

μικρο-κοινωνιολογική ερμηνευτική παράδοση.

Η ΚΑΛ του Fairclough είναι σαφέστατα ιδεολογικά προσανατολισμένη. Στέκει πλάι

στις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες και αναδεικνύει τις πρακτικές διατήρησης του

κοινωνικού ελέγχου που επιβάλλεται σε αυτές. Τα υποκείμενα λόγου όμως, μπορούν να

αντισταθούν αυτόνομα σε κυρίαρχες ιδεολογικές πιέσεις και να ερμηνεύσουν κριτικά τις

ρηματικές πρακτικές που καταναλώνουν. Επιπρόσθετα αποτελεί, ένα γόνιμο πεδίο

κριτικής έρευνας και εντοπισμού των «καταπιεστικών» πρακτικών που επικαθορίζονται

από εκφερόμενους λόγους, σε αντίθεση με την πολιτικά πιο «ασαφή» προσέγγιση των

Laclau και Mouffe. Σε σύζευξη με την χρησιμοποίηση της κοινωνικής θεωρίας για την

ανάλυση κειμένων, η ΚΑΛ μπορεί να επεξηγήσει πολλές υπόρρητες πρακτικές λόγου

που διαμορφώνουν και επηρεάζουν την άσκηση κοινωνικής πολιτικής. Αναλύει τόσο το

γλωσσικό πεδίο επικαθορισμού, όσο και τις κοινωνικές δομές και περιβάλλοντα στα

οποία δημιουργείται. Απασχολείται συγκεκριμένα με τα κοινωνικά προβλήματα, το πώς

αυτά διαμορφώνονται και συντηρούνται από την εξουσία που καθορίζει τις μορφές των

κυρίαρχων λόγων.

Page 16: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

16

- Περιορισμοί της Κριτικής Ανάλυσης Λόγου

Ένα ζήτημα που εγείρεται , όμως, είναι η αντικειμενικότητα του ερευνητή-αναλυτή.

Είναι δυνατόν να απομονώσει τις δικές του ιδεολογίες για να αναλύσει τις ρηματικές και

μη-ρηματικές πλευρές του κειμένου; Ο προσανατολισμός της ΚΑΛ δημιουργεί πάντα

μεροληψίες εκ μέρους του αναλυτή για την προστασία των αδύναμων κοινωνικών

ομάδων; Εκ πρώτης όψης η ερευνητική αντικειμενικότητα που απαιτείται για την

ανάλυση των κειμένων είναι αντίθετη με την ιδεολογική διάσταση της κοινωνικής

αλλαγής και χειραφέτησης που εμποτίζει την ΚΑΛ. Οι απαντήσεις , όμως, δεν μπορεί να

είναι απόλυτες εάν δεν εισάγουμε την έννοια της αναστοχαστικότητας.

Ο αναλυτής θα πρέπει να διατηρεί μία όσο το δυνατόν ουδέτερη θέση, και να εξασκεί

αυτοκριτική και στο δικό του έργο, και στους δικούς τους παραγόμενους λόγους που

απορρέουν από έτερες γλωσσικές πηγές. Δεν θα πρέπει να παρασύρεται στο κυνήγι του

υπερασπιστή των «αδυνάτων», καθώς μία μεροληπτική έρευνα αποτελεί μία απώλεια

κόπου, χρόνου, χρήματος και δυνητικής κοινωνικής αλλαγής και βελτίωσης για μία

κοινωνική ομάδα ή τομέα.

Επιπροσθέτως, η ΚΑΛ θα πρέπει να διενεργείται πάντοτε με βάση την κοινωνική και

πολιτισμική διαφορετικότητα κάθε χώρας35 που αντιπροσωπεύει τον σχηματισμό

διαφορετικών κοινωνικών δομών και συστημάτων, γεγονός που απαιτεί αυστηρή

θεωρητική και μεθοδολογική προσήλωση.

Το ζήτημα της ιστορικής εγκυρότητας είναι εξίσου σημαντικό. Για να επιτευχθεί θα

πρέπει ο ερευνητής/ αναλυτής να λαμβάνει υπόψιν τα ιστορικά πλαίσια αναφοράς36 των

κοινωνικών σχηματισμών και δομών.

Επίσης, η έννοια της ιδεολογίας θα πρέπει να χρησιμοποιείται και να αναλύεται

ευρύτερα και όχι μόνο στα περιοριστικά πλαίσια των υπόρρητων γλωσσικών μηνυμάτων.

Η ερευνητική μεθοδολογία θα εμποτιστεί έτσι με τις ιδεολογικές συνιστώσες τόσο των

παραγωγών κειμένων όσο και των καταναλωτών κειμένων/αναγνωστών ή ληπτών

μηνυμάτων.

Στα πλαίσια της ΚΑΛ δεν έχει γίνει μία συστηματική διερεύνηση των

κοινωνικοπολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων37 των εθνοτικών/ φυλετικών ταυτοτήτων των

Page 17: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

17

σύγχρονων πολυπολιτισμικών κοινωνιών υπό την έννοια των γλωσσολογικών

ιδιαιτεροτήτων και σημασιοδοτήσεων.

Τέλος , ορισμένοι αναλυτές υποδεικνύουν τον «αρνητισμό» της ΚΑΛ. Με αυτήν την

έννοια, υποννοούν την ανάλυση μόνο των ρηματικών και μη-ρηματικών πρακτικών που

επιδεικνύουν την «παθογένεια» του οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι

αγνοώντας τις πρακτικές λόγου που πρακτικά υπερασπίζουν τα συμφέροντα των

αδυνάτων, και έχουν ως ιδεολογική βάση τον αλτρουισμό και την κοινωνική

αλληλεγγύη. Η Θετική Ανάλυση Λόγου (Positive Discourse Analysis) (που θα

αναλύσουμε εν συντομία) φαίνεται να ανοίγει έναν νέο ερευνητικό δρόμο.

- Η Θετική Ανάλυση Λόγου

Η Θετική Ανάλυση Λόγου έχει ως ιδεολογικές «σημαίες» τόσο την κοινωνική αλλαγή

όσο και την κοινωνική αλληλεγγύη38. Κύριοι θεμελιωτές του ρεύματος είναι ο Jim

Martin και ο Rose. Δεν έχει ως στόχο την αποδόμηση των ρηματικών πρακτικών με την

παράλληλη ανάπτυξη κριτικής, αλλά τον εποικοδομητικό σχολιασμό των πρακτικών

λόγου που συνεισφέρουν θετικά προς την επίτευξη της κοινωνικής αλλαγής. Eξέχουσα

θέση στην Θετική Ανάλυση Λόγου καταλαμβάνει η έννοια του αντι-λόγου. Ο Αντίλογος

δεν αποτελεί μία στατική οντότητα, αλλά όπως και στην θεωρία του λόγου, πρακτικές

αντι-λόγων διεκδικούν την κατάκτηση του νοήματος. Οι Bamberg και Αndrews39

ορίζουν τον αντί-λόγο ως την συνεχή πάλη για την κατάκτηση του νοήματος η οποία δίνει

έμφαση στην «ρευστότητα» του κυρίαρχου και του υποτελούς, δίδοντας χώρο για

εναλλακτικές ερμηνείες να εμφανιστούν στο προσκήνιο. Ο Αντίλογος αποτελεί μία

κατεξοχήν εκδοχή ενός νέου χειραφετικού λόγου40, ο οποίος όμως μπορεί να λάβει και

για ορισμένους κοινωνικούς δρώντες την μορφή του περιθωριακού λόγου.

Η Θετική Ανάλυση Λόγου με την εποικοδομητική της ερευνητική διάσταση σε

σύζευξη με την κριτική διάσταση της ΚΑΛ μπορούν να συνδυαστούν μεθοδολογικά και

να σχηματίσουν ένα νέο πεδίο πολυπρισματικής έρευνας41, που θα ολοκληρώσει την

επεξήγηση των πρακτικών λόγου που διαμορφώνουν την άσκηση κοινωνικής πολιτικής.

Page 18: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

18

- Συμπεράσματα

Η μεθοδολογική σύζευξη της κριτικής ανάλυσης λόγου (κατά Fairclough) και της

Θετικής Ανάλυσης Λόγου μπορεί να αποτελέσει ένα νέο γόνιμο πεδίο έρευνας για την

μελέτη της κοινωνικής πολιτικής. Απαραίτητη προϋπόθεση για την εφαρμογή μίας νέας

πολυπρισματικής έρευνας αποτελεί η ανάλυση γραπτών, προφορικών και οπτικών

ντοκουμέντων από την οπτική γωνία τόσο της κριτικής διάστασης όσο και της ανάδειξης

και ανάλυσης των «θετικών κειμένων» και των καλών πρακτικών στο πεδίο της

κοινωνικής πολιτικής. Η αναστοχαστικότητα θα πρέπει να ενυπάρχει ως στέρεη βάση

αποφυγής σφαλμάτων, τόσο στα δύο ρεύματα ξεχωριστά, όσο και στην σύζευξή τους.

Μία ένσταση φιλοσοφικού υπόβαθρου στην εφαρμογή της ΚΑΛ αποτελεί η

ενσωμάτωση της αρχής του κοινωνικού κονστρουξιονισμού των εκφερόμενων λόγων.

Υπάρχει μία αδιαμφισβήτη αλήθεια; Θα πρέπει να μας απασχολεί το ζήτημα αυτό, ή η

ΚΑΛ θα πρέπει να απορριφθεί ως μία σχετικιστική προσέγγιση;

Στο πεδίο εφαρμογής της συνύπαρξης του κοινωνικού με τον λόγο μπορούν να

αναδειχθούν ενδιαφέροντα ερευνητικά ερωτήματα.

Πρωτίστως, υπό ποιες πρακτικές λόγου τα κοινωνικά συστήματα και πρακτικές

μεταβάλλονται; Οι πρακτικές λόγου αποτελούν την ικανή και αναγκαία συνθήκη για την

μεταβολή του κοινωνικού ή του ευρύτερου περιβάλλοντος; Κατά την άποψη του

Fairclough, οι παγιωμένες κοινωνικές, οικονομικές ή πολιτικές δομές δεν μεταβάλλονται

από τις πρακτικές λόγου αλλά επηρεάζονται μέσω της διαμεσολάβησής τους. Στην ΚΑΛ

η διαμεσολάβηση συχνότερα λαμβάνει αρνητική μορφή για τις ευάλωτες κοινωνικές

ομάδες, ενώ στην Θετική Ανάλυση Λόγου λαμβάνει συχνότερα θετική μορφή.

Επιπρόσθετα, μπορεί να ενυπάρξει η σύζευξη των δύο μεθοδολογιών υπό το πρίσμα

της κοινωνικής θεωρίας; Υπάρχει, δηλαδή η δυνατότητα συγκεκριμένες κοινωνικές

ομάδες (πολιτική ηγεσία, κοινωνικοί φορείς κ.ο.κ) να προωθούν ταυτόχρονα και

«θετικούς» και «αρνητικούς λόγους» στην κοινωνική τους ατζέντα, ή υφίσταται ένα

ενιαίο πλαίσιο αντιμετώπισης για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες; Επίσης, μπορεί να

γίνει η ιδεολογική «πρόσμειξη» της κοινωνικής αλληλεγγύης στην κριτική ανάλυση

λόγου με την έννοια της ανάδειξης των καλών πρακτικών στα παραγόμενα κείμενα ή

αποτελούν αμοιβαίως αποκλειστικά πεδία ανάλυσης;

Page 19: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

19

Υπο μία συνολικότερη θεώρηση, η κριτική ανάλυση λόγου μπορεί να αναδείξει τον

τρόπο χρήσης της «γλώσσας του αποκλεισμού»42, μέσα από την κατάδειξη του

ρατσιστικού λόγου43, των ιδεολογιών που επικαθορίζουν τον γλωσσικό καθορισμό της

ετερότητας, των γλωσσικών χαρακτηριστικών της διατήρησης των ανισοτήτων κατά

φύλο, φυλή , κοινωνική τάξη, εισόδημα, επάγγελμα, μορφωτικό επίπεδο, εθνικότητα, και

της εν γένει «διαφορετικότητας». Η ετερότητα αναπαρίσταται συμβολικά μέσω της

γλωσσικής χρησιμοποίησης της αναπαράστασης του Άλλου. Οποιαδήποτε πρακτική

λόγου η οποία εμπερικλείει μόνο συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και αποκλείει άλλες

(«Εμείς» και οι «Άλλοι» - «Εμείς» και «Αυτοί»), αποτελεί ξεκάθαρη ένδειξη

ρατσιστικού λόγου και πρακτικών κοινωνικού αποκλεισμού. Επιπρόσθετα, η ΚΑΛ μέσα

από την ανάλυση ευρύτερων κοινωνικών δομών μπορεί να ερευνήσει τα κοινωνικά

περιβάλλοντα στα οποία διαμορφώνονται και διατηρούνται ιδεολογίες και λόγοι

ρατσισμού και κοινωνικού αποκλεισμού.

Η Θετική Ανάλυση Λόγου αντιθέτως μπορεί να μας οδηγήσει στην «εξερεύνηση»

καλών πρακτικών από κοινωνικούς φορείς, πολιτικά πρόσωπα , μη-κυβερνητικές

οργανώσεις οι οποίες θα υποδείξουν το νέο μέλλον για την πάλη της διεκδίκησης και της

κατοχύρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων. Είναι μία κατεξοχήν στρατηγική ανάδειξης

πρακτικών επηρεασμού της κοινωνικής ενσωμάτωσης, και αποτελεί ένα εξίσου

ενδιαφέρον μεθοδολογικό εργαλείο με την ΚΑΛ. Ο θετικός αυτός πόλος προσφέρει έναν

αυτούσιο χειραφετικό λόγο, ο οποίος ενδυναμώνει «αυθεντικά» τις ευάλωτες κοινωνικές

ομάδες και αντιστρέφει μέσω του αντιλόγου την κοινωνική προκατάληψη απέναντί τους.

Με την επιστροφή στην βάση του οικοδομήματος της κοινωνικής πολιτικής μπορούμε

να θέσουμε και τα εξής ερωτήματα:

- Υπό ποιές πρακτικές λόγων οικοδομήθηκαν τα διαφορετικά κράτη πρόνοιας 44 στην

σύγχρονη Ευρωπαϊκή πολιτική πραγματικότητα; Υπό ποιές ιδεολογικές, και

γλωσσικές πιέσεις μετασχηματίστηκαν υπό τις επιρροές των αντιλήψεων στην

πρόνοια 45 επιφανών ακαδημaϊκών και πολιτικών προσώπων;

- Τα πρότυπα κοινωνικής πολιτικής (υπολειμματικό, θεσμικό, πλουραλιστικό),

αντανακλώντας ουσιαστικά ιδεολογικές διαφοροποιήσεις, πώς εδραιώθηκαν;

Υπήρξε μία στρατηγική επιρροής μέσω πρακτικών λόγου και επικοινωνιακού

επηρεασμού;

Page 20: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

20

- Πώς η χρησιμοποιούμενη γλώσσα στο πεδίο διαμόρφωσης των κοινωνικών

προβλημάτων που εντάσσεται στον δημόσιο λόγο, εμπερικλείει επωφελούμενες

κοινωνικές ομάδες και αποκλείει άλλες ως «περιθωριακές» και «αξιοπαθούντες»;

Επιπρόσθετα σε δεύτερο επίπεδο μπορούν να διερευνηθούν τα εξής:

- Ποιά είναι η κατανομή ισχύος κατά την μεταφορά του κοινωνικού και πολιτικού

μηνύματος από τον φορέα προς τον δέκτη; Η ανισοκατανομή δύναμης και γνώμης

επηρεάζει τον επικαθορισμό της άσκησης κοινωνικής πολιτικής μέσω των πρακτικών

εκφερόμενου λόγου;

- Ποιές πρακτικές λόγου κατασκευάζουν συγκεκριμένες ομάδες ως μειονεκτικές, και

δημιουργούν αρνητικές κοινωνικές ταυτότητες;

- Τι προσπαθεί να επιτευχθεί στο της επίπεδο κοινωνικής πολιτικής με την «αρχή της

ενοχοποίησης του θύματος»46, που κατασκευάζεται κυρίως από πολιτικούς και

κοινωνικούς εκφερόμενους λόγους;

Πολλές εφαρογές άσκησης και διαμόρφωσης πολιτικής μπορούν να αναδειχθούν

μέσω αναλύσεων λόγου με το ερευνητικό εργαλείο της ΚΑΛ. Η ανάλυση του

ρατσιστικού λόγου, του εθνικιστικού λόγου και της εν γένει γλώσσας του κοινωνικού

αποκλεισμού θα αποτελέσουν καθοριστικά βήματα κριτικής επεξεργασίας των

σύγχρονων κοινωνικών μετασχηματισμών για την ελληνική πραγματικότητα.

Η Θετική Ανάλυση Λόγου αποτελεί έναν σύγχρονο «αισιόδοξο» δρόμο

κοινωνιολογικής σκέψης και πρακτικής που πρέπει όμως να διανύσει μεγαλύτερη

θεωρητική και ερευνητική θεμελιωτική απόσταση.

Η προοπτική της συνένωσης των δύο μεθοδολογιών είναι ενδιαφέρουσα, αλλά πολύ

προκλητική. Επιτρέπει την ανάδειξη και των «δύο πλευρών του νομίσματος» κατα την

άσκηση κοινωνικής πολιτικής, αλλά απαιτείται σκληρή προσπάθεια για την επιτυχή

συνένωσή τους.

Η αυστήρη, παρά ταύτα, προσήλωση στον στόχο της βαθμιαίας κοινωνικής αλλαγής

μέσω της ΚΑΛ μας οδηγεί σε ένα ασφαλέστερο επιστημολογικό και μεθοδολογικό

μονοπάτι, που οδηγεί στην συνεχή επίκριση των πρακτικών ρατσισμού και κοινωνικού

αποκλεισμού που επηρεάζονται υπόρρητα από εκφερόμενους λόγους.

Page 21: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

21

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Βλέπε William Outhwaite: «Habermas, A Critical Introduction», Polity Press, Cambridge UK, 1994.

2 Ο Τeun van Dijk υποστηρίζει ότι ο λόγος αποτελεί άλλη μία μορφή συμβολικής αλληλεπίδρασης βλ. σχετικά Τeun Van Dijk : «Ηαndbook of Discourse Analysis» Vol .3, Academic Press, London 1985.

3 Ο Althusser ορίζει την ιδεολογία ως ένα σύστημα αναπαραστάσεων που συσκοτίζουν τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις , με το να διαμορφώνουν φαντασιακές σχέσεις μεταξύ των ατόμων και ανάμεσα στα άτομα και τον κοινωνικό σχηματισμό και συστήνει την έννοια της κυρίαρχης ιδεολογίας για την επεξήγηση των κοινωνικών πρακτικών. - από τους Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση λόγου – Θεωρία και Μέθοδος», Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009. Οι ιδεολογίες σύμφωνα με τον Τeun van Dijk είναι οι «θεμελιώδεις πεποιθήσεις μιας ομάδας και των μελών της» βλ. σχετικά Τeun Van Dijk: «Ideology and discourse -A Multidisciplinary Introduction» , Pompeu Fabra University, Barcelona URL: http://www.discourses.org/UnpublishedArticles/Ideology%20and%20discourse.pdf (πρόσβαση στις 16/11/2010).

4 Σε αυτό το σημείο γίνεται μία πρώτη σύνδεση της θεωρίας του λόγου με αυτήν της κοινωνικής κατασκευής ή κοινωνικού κονστρουξιονισμού.

5 Βλέπε σχετικά Ηοwarth David: « H έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον , Αθήνα , 2008

6 Εν συντόμω η ερμηνεία της «γλωσσολογικής στοφής» του Dummett (η οποία αποδόθηκε στον Frege) είχε τρείς άξονες : Πρωτίστως, ο στόχος της φιλοσοφίας είναι η ανάλυση της δομής της σκέψης, δευτερευόντως ότι η μελέτη της σκέψης θα πρέπει να διαχωριστεί από την ψυχολογική διαδικασία του σκέπτεσθαι και ,εν τέλει, η μόνη κατάλληλη μέθοδος για την ανάλυση της σκέψης ενυπάρχει στην ανάλυση της γλώσσας (αναλυτική σχολή φιλοσοφίας). Όσοι φιλόσοφοι δεν αυτοανακυρήσσονται αναλυτικοί φιλόσοφοι παρακάμπτουν την γλωσσική ανάλυση για να επιτύχουν την ανάλυση της σκέψης. Κύριος θεμελιωτής της αναλυτικής σχολής φιλοσοφίας υπήρξε ο Wittgenstein. Κομβικό σημείο της γλωσσολογικής στροφής ήταν η έκδοση της ανθολογίας The Linguistic Turn από τον Richard Rorty, το 1967. Στην εισαγωγή o Rorty αναφέρει : « The purpose of the present volume is to provide materials for reflection on the most recent philosophical revolution, that of linguistic philosophy. I shall mean by “linguistic philosophy” the view that philosophical problems are problems which maybe solved (or dissolved) either by reforming language, or by understanding more about the language we presently use» βλ. σχετικά Timothy Williamson : «Past the Linguistic Turn?» , εκδόσεις Β. Leiter στο The Future for Philosophy, Oxford: Oxford University Press URL: http://www.philosophy.ox.ac.uk/data/assets/pdf_file/0005/1310/inaugural.pdf (πρόσβαση στις 6/01/2011).

7 Μέσα από το έργο του Garfinkel.

8 Βλ. ενδεικτικά Mason Jennifer: «Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009.

9 Για την ανάλυση της ποιοτικής μεθοδολογίας στο πεδίο της έρευνας βλέπε σχετικά Mason Jennifer: «Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009 καθώς και Τσέκερης Χαράλαμπος : «Σημειώσεις για το μάθημα -Εισαγωγή στην Κοινωνική Έρευνα ΙΙ»., Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας , Αθήνα 2008 URL: http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/544/1/methodology.pdf (πρόσβαση στις 8/01/2011).

10 Βλέπε σχετικά Ηοwarth David: « H έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον , Αθήνα , 2008

Page 22: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

22

11 Κυρίως μέσω της εφαρμογής της Θετικής Ανάλυσης του Λόγου (Positive Discourse Analysis) για την ενδυνάμωση και «αφούγκραση» των αιτημάτων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων.

12 Πέρα από τον μεταδομισμό, τον μεταμαρξισμό, το επικοινωνιακό μοντέλο της γλώσσας του Jurgen Habermas και την μεταμοντέρνα θεώρηση της γλώσσας του Lyotard έτερα μοντέλα σκέψης αναδείχθηκαν η ερμηνευτική θεώρηση της έννοιας του λόγου του Paul Ricoeur και η κριτική ανάλυση του λόγου του Norman Fairclough. Επιπρόσθετα στην παρούσα μελέτη θα μας απασχολήσει και το σύγχρονο ρεύμα της Θετικής ανάλυσης του λόγου.

13 Στην διεθνή βιβλιογραφία και αρθρογραφία η θεωρία περί λόγου αναφέρεται με τον αγγλικό όρο discourse theory και η ανάλυσή τoυ λόγου με τον όρο discourse analysis.

14 Η δόμηση της σχέσης της ανάλυσης της θεωρίας περί λόγου με τις κοινωνικές επιστήμες καταδεικνύεται από τον Teun A. van Dijk : «Handbook on Discourse Analysis», Vol. 4 , κεφ. «The Role Discourse Analysis in Society», 1985, Academic Press London : «An obvious first claim that could be made about the possible social relevance of discourse analysis is that the very choice or extension of the object or field of linguistic research—actual language use in its social context—already satisfies a condition of social relevance—it provides insight into the forms and mechanisms of human communication and verbal interaction.... However we also begin to grasp some of the constraints of the various features of the social context, such as gender, status, power, ethnicity, roles, or institutional settings, upon the style, the thematic structure, or the cognitive interpretation of text and talk. Clearly, these latter contributions to the study of discourse in its social context provide a next step on the difficult route toward relevant applications».

15 Βλέπε ενδεικτικά Howarth David: «Discourse», Open University Press, Celtic Court, 2000.

16 Σε σύζευξη με την ανάλυση των επικοινωνιακών πρακτικών και «τεχνασμάτων».

17 Βλ. David Couzens Hoy: «Foucault, A Critical Reader», Basil Blackwell Publishing, Oxford UK, 1986.

18 Βλέπε σχετικά Ηοwarth David: « H έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον , Αθήνα ,

19 Οι λόγοι κατά τον Φουκώ είναι σύνολα αποφάνσεων που ρυθμίζονται εν πολλοίς από κανόνες και θέτουν όρια στο νόημα. Βλ Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση λόγου – Θεωρία και Μέθοδος», Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009.

20 Με κύριους εκφραστές τον Jacques Derrida και τον Michel Foucault.

21 Μέσα από τα έργα των Ernest Laclau και Chantal Mouffe.

22 Το ρεύμα του μεταμοντερνισμού αντιτίθεται στο στερεότυπο της Ευρωπαϊκής ελιτίστικης λευκής ανδροκρατικής κοινωνίας . Σημαίνουσα αφετηρία του αποτελεί το έργο του Jean-François Lyotard - La Condition Postmoderne του1979. Παρά ταύτα ο Ronald Brown υποστηρίζει ότι με την αντίθεση του μεταμοντερνισμού στην νεωτερικότητα υποφαίνεται μία έλλειψη ενίαιων θεωρητικών εννοιολογήσεων που μπορούν να χαρακτηριστούν ως μεταμοντέρνες βλ. σχετικά Ronald Brown : «The Eclipse of Social Theory- The Influence of Nietzsche on Postmodern Thought» , Simon Fraser University , Department of Sociology and Anthropology, Thesis 1988 URL: http://ir.lib.sfu.ca/bitstream/1892/5990/1/b14304818.pdf (πρόσβαση στις 12/01/2011).

23 Στο έργο του Lyotard εμφανίζονται τα πρώτα ψήγματα διασύνδεσης επιστήμης-ηθικής και πολιτικής υπό το πρίσμα της γλώσσας , βλ, σχετικά Lyotard Jean-François: «The Postmodern Condition: A Report on Knowledge», Manchester University Press, 1984: «Τhe position of judge or legislator is also

Page 23: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

23

a position within a language game, and this raises the question of legitimation.. .Τhere is a strict interlinkage between the kind of language called science and the kind called ethics and politics ...»

24 Χαρακτηριστική είναι η φράση του Lyotard «Postmodern knowledge … refines our sensitivity to differences and reinforces our ability to tolerate the incommensurable» από το ίδιο έργο.

25 Βλέπε αναλυτικότερα για την κριτική στον μεταμοντερνισμό Χρύσης Α. Αλέξανδρος: «Μεταμοντέρνα κατάσταση και απελευθερωτική προοπτική», Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος URL: http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1008/1/Alexandros+Chrisis.pdf (πρόσβαση στις 7/01/2011).

26 O Habermas επανιδρύει την ερμηνευτική ως επιστήμη, παρέχοντας μία χειραφετική, θεμελιώδη, κανονιστική και γνωσιακή θεωρία. Κάποια κύρια ερωτήματά του ήταν: « Τι συμβαίνει από την στιγμή που ξεκινάμε να επικοινωνούμε;» και « Ποιά σχήματα λόγου υποδεικνύουν αλληλουποκειμενικές διαδικασίες, και είναι αυτές κανονιστικά ευπρόσδεκτες;» βλ σχετικά Bernhard Forchtner: «Jürgen Habermas’ Language-Philosophy and the Critical Study of Language», Journal of Critical Approaches to Discourse Analysis across Disciplines, 2010 URL:http://www.cadaad.org/2010_volume_4_issue_1/63-46 (πρόσβαση στις 4/11/2010).

27 Για την κριτική στον Ηabermas βλέπε σχετικά Flyvbjerg Bent: «Ideal Theory, Real Rationality: Habermas Versus Foucault and Nietzsche», Aalborg University, Denmark, 2000 URL: http://flyvbjerg.plan.aau.dk/IdealTheory.pdf (πρόσβαση στις 8/01/2011).

28 Βλέπε σχετικά Howarth David : «Η έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα, 2008 29 Η έγκληση είναι η διαδικασία με την οποία η γλώσσα διαμορφώνει μια κοινωνική θέση για το άτομο, καθιστώντας το έτσι ιδεολογικό υποκείμενο βλ. Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση Λόγου – Θεωρία και Μέθοδος» , Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009. 30 Carmen Rosa Caldas- Coulthard , Malcolm Coulthard : «Texts and Practices - Readings in Critical Discourse Analysis», Routledge, New York 1996. 31 Βλ. Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση Λόγου – Θεωρία και Μέθοδος» , Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009. 32 Βλ. Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση Λόγου – Θεωρία και Μέθοδος» , Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009. 33 Σύμφωνα με τον Μουζέλη η θεωρία του λόγου των Laclau και Mouffe ολισθαίνει στον γλωσσικό αναγωγισμό για την επεξήγηση του κοινωνικού βλ. Μουζέλης Νίκος : «Μεταμαρξιστικές Προοπτικές-Για μια νέα πολιτική οικονομία και κοινωνιολογία», Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1992. 34 Βλέπε σχετικά Howarth David : «Η έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα, 2008. 35 Carmen Rosa Caldas- Coulthard , Malcolm Coulthard : «Texts and Practices - Readings in Critical Discourse Analysis», Routledge, New York 1996. 36 Carmen Rosa Caldas- Coulthard , Malcolm Coulthard : «Texts and Practices - Readings in Critical Discourse Analysis», Routledge, New York 1996. 37 Carmen Rosa Caldas- Coulthard , Malcolm Coulthard : «Texts and Practices - Readings in Critical Discourse Analysis», Routledge, New York 1996. 38 Βλ. James R. Martin : «Positive Discourse Analysis – Solidarity and Change», University of Sydney, 2006.

Page 24: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

24

39 Bamberg, M., Andrews, M.: « Considering Counter-Narratives: Narrating, resisting, making sense» John Benjamins Editions , Amsterdam , 2004. 40 Felicitas Macgilchrist : «Positive Discourse Analysis: Contesting Dominant Discourses by Reframing the Issues», European-University Viadrina Journal of Critical Approaches to Discourse Analysis Across Disciplines, Vol 1 (1). 41 Για μία ανάλυση της πολυπρισματικής έρευνας βλέπε Louise Phillips, Marianne Jorgensen : «Ανάλυση Λόγου – Θεωρία και Μέθοδος» , Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2009. 42 Βλέπε για μία αναλυτική περιγραφή παραδειγμάτων «γλωσσικού αποκλεισμού» τον συλλογικό τόμο Riggins Harold : « The Language and Politics of Exclusion – others in discourse», Thousand Oaks, Sage 1997. 43 Ο ρατσιστικός λόγος είναι μία μορφή κοινωνικής πρακτικής διακρίσεων η οποία εκδηλώνεται μέσω των κειμένων, της ομιλίας και της επικοινωνίας. 44 Για την θεωρητική ανάλυση της έννοιας του κράτους πρόνοιας βλέπε σχετικά Στασινοπούλου Όλγα : «Κράτος Πρόνοιας – Ιστορική Εξέλιξη, Σύγχρονες Θεωρητικές Προσεγγίσεις», Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg, 2006 (Ανατύπωση). 45 Οι αντιλήψεις στην πρόνοια αναλύονται στο βιβλίο του Deacon Alan : «Perspectives on Welfare- Ideas, Ideologies and policy debates», Οpen University Press, Buckingham, 2002. 46 Για την επεξήγηση της αρχής της ενοχοποίησης του θύματος βλέπε σχετικά Στασινοπούλου Όλγα : «Ζητήματα Σύγχρονης Κοινωνικής Πολιτικής – Από το κράτος πρόνοιας στον «νέο» προνοιακό πλουραλισμό – Φροντίδα και Γήρανση, η σύγχρονη πλουραλιστική πρόκληση», Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg, 2002.

Page 25: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

25

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bamberg, M., Andrews, M.: «Considering Counter-Narratives: Narrating, resisting, making sense» John Benjamins Editions, Amsterdam , 2004. Caldas-Coulthard Carmen Rosa, Coulthard Malcolm : «Texts and Practices - Readings in Critical Discourse Analysis», Routledge, New York 1996. Deacon Alan: «Perspectives on Welfare- Ideas, Ideologies and policy debates», Οpen University Press, Buckingham, 2002. Flyvbjerg Bent: «Ideal Theory, Real Rationality: Habermas Versus Foucault and Nietzsche», Aalborg University, Denmark, 2000. Forchtner Bernhard: «Jürgen Habermas’ Language-Philosophy and the Critical Study of Language», Journal of Critical Approaches to Discourse Analysis across Disciplines, 2010. Howarth David: «Discourse», Open University Press, Celtic Court, 2000. Ηοwarth David: « H έννοια του λόγου», Εκδόσεις Πολύτροπον , Αθήνα , 2008. Hoy Couzens David: «Foucault, A Critical Reader», Basil Blackwell Publishing, Oxford UK, 1986. Lyotard Jean-François: «The Postmodern Condition: A Report on Knowledge», Manchester University Press, 1984. Macgilchrist Felicitas: «Positive Discourse Analysis: Contesting Dominant Discourses by Reframing the Issues», European-University Viadrina Journal of Critical Approaches to Discourse Analysis Across Disciplines, Vol 1. Martin R. James: «Positive Discourse Analysis – Solidarity and Change», University of Sydney, 2006. Μουζέλης Νίκος : «Μεταμαρξιστικές Προοπτικές - Για μια νέα πολιτική οικονομία και κοινωνιολογία», Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1992. Mason Jennifer: «Η διεξαγωγή της ποιοτικής έρευνας», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009. Outhwaite William: «Habermas, A Critical Introduction», Polity Press, Cambridge UK, 1994 . Phillips Louise, Jorgensen Marianne: «Ανάλυση λόγου – Θεωρία και Μέθοδος», Eκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2009. Riggins Harold: « The Language and Politics of Exclusion – others in discourse», Thousand Oaks, Sage 1997. Στασινοπούλου Όλγα: «Κράτος Πρόνοιας – Ιστορική Εξέλιξη, Σύγχρονες Θεωρητικές Προσεγγίσεις», Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg, 2006. Στασινοπούλου Όλγα: «Ζητήματα Σύγχρονης Κοινωνικής Πολιτικής – Από το κράτος πρόνοιας στον «νέο» προνοιακό πλουραλισμό – Φροντίδα και Γήρανση, η σύγχρονη πλουραλιστική πρόκληση», Αθήνα, Εκδόσεις Gutenberg, 2002. Τσέκερης Χαράλαμπος : «Σημειώσεις για το μάθημα -Εισαγωγή στην Κοινωνική Έρευνα ΙΙ», Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Ψυχολογίας , Αθήνα 2008. Van Dijk Τeun: «Ηαndbook on Discourse Analysis» Volume.3, Academic Press, London, 1985.

Page 26: Εισαγωγή στην Κριτική Ανάλυση Λόγου- Ντούνης Ανδρέας

26

van Dijk Teun .: «Handbook on Discourse Analysis» Volume 4 , Academic Press London, 1985. Van Dijk Τeun: «Ideology and discourse -A Multidisciplinary Introduction» , Pompeu Fabra University, Barcelona. Williamson Timothy: «Past the Linguistic Turn?» , στο The Future for Philosophy, Oxford: Oxford University Press. Χρύσης Α. Αλέξανδρος: «Μεταμοντέρνα κατάσταση και απελευθερωτική προοπτική», Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Πάνδημος.