Ο δρόμος προς την ελευθερία

Ο δρόμος προς την ελευθερία

του Αριστείδη Ν. Χατζή1

Εάν δεν σας αρέσουμε μην δέχεστε τις προσκλήσεις μας και μην μας προσκαλείτε ούτε εσείς για να έρθουμε να σας δούμε.

Είτε σας αρέσει είτε όχι η ιστορία είναι με το μέρος μας. Θα σας θάψουμε.

Νικίτα Χρουστσόφ (18 Νοεμβρίου 1956)

Irgendwann fällt jede Mauer2 1. Από το δρόμο προς τη δουλεία… Ο Austin Powers είναι Άγγλος κατάσκοπος που δρα στο ψυχεδελικό Λονδίνο της δεκαετίας του 1960. Η Νέμεσίς του είναι ο Dr. Evil, που βέβαια θέλει να καταστρέψει τον κόσμο. Στην προσπάθειά του να αποφύγει τον Austin ο Dr. Evil αποφασίζει να παγώσει τον εαυτό του με την κρυοστατική μέθοδο και να παραμείνει στην κατάσταση αυτή για 30 χρόνια. O Austin βέβαια θα τον ακολουθήσει στο μέλλον. Έτσι επανέρχεται και αυτός στη ζωή 30 χρόνια μετά, το 1997. Το πρώτο που μαθαίνει, αμέσως μόλις τον ξεπαγώνουν, είναι ότι ο Ψυχρός Πόλεμος έχει τελειώσει. Η ενστικτώδης αντίδραση του Austin είναι η αναμενόμενη για οποιονδήποτε έζησε και έδρασε το 1967, ακόμα και για έναν πράκτορα των αγγλικών μυστικών υπηρεσιών: «Επιτέλους αυτά τα καπιταλιστικά γουρούνια θα πληρώσουν για τα εγκλήματά τους, ε; Ε, σύντροφοι;»3 Κανείς δεν πίστευε το 1967 ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία και οι ελεύθερες αγορές θα μπο-ρούσαν να επιβιώσουν του Ψυχρού Πολέμου. Ο «δρόμος προς τη δουλεία» που περιέγραφε ο F.A. Hayek (1944) και ο εφιάλτης του 1984 του George Orwell προφήτευαν ένα μέλλον όπου η αυξανόμενη παρέμβαση του κράτους στην κοινωνία και στην οικονομία θα οδηγούσαν αρ-γά η γρήγορα στην παρακμή της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τρόπου πολιτικής οργάνωσης και της ελεύθερης αγοράς ως τρόπου οικονομικής οργάνωσης. Τα κομμουνιστικά καθεστώτα σε όλο τον κόσμο αυξάνονταν, η δύναμη των κομμάτων που επιδίωκαν την αλλαγή του πολι-τικού και οικονομικού συστήματος μεγάλωνε και ο πόλεμος στο Βιετνάμ αλλά και το παρά-

1 Ο Αριστείδης Χατζής είναι Αν. Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Μεθοδολογί-ας, Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήμης του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Το παρόν κεί-μενο αποτελεί επεξεργασμένη εκδοχή της διάλεξης που έδωσα στο Ινστιτούτο Διπλωματίας & Διεθνών Εξελί-ξεων τον Ιανουάριο του 2011. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον Διευθυντή του Ινστιτούτου, κ. Ανδρέα Ανδριανόπουλο για την πρόσκληση και τη Γιούλη Φωκά-Καβαλιεράκη για τα σχόλια σε προγενέστερη εκδοχή του κειμένου. Ευχαριστώ επίσης για την πολύτιμη βοήθειά τους στην έρευνα ή/και την παραχώρηση των χαρτών, γραφημάτων και πινάκων τους Morgan Huston (Freedom House), Geane Karlsen (Vision of Humanity), Tom G. Palmer (At-las Economic Research Foundation), Ian Vasquez (Cato Institute) και ιδιαίτερα τον Antony Davies (Duquesne University) που μου επέτρεψε να χρησιμοποιήσω τα datasets δικής του έρευνας για την οικονομική ελευθερία. Τα σχόλια ευπρόσδεκτα στην ηλεκτρονική διεύθυνση: [email protected] 2 «Στο τέλος κάθε τείχος θα πέσει». Σύνθημα γραμμένο πάνω στο Τείχος του Βερολίνου. 3 Austin Powers: International Man of Mystery (1997). Σενάριο: Mike Myers. Σκηνοθεσία: Jay Roach.

2

δειγμα της Καμπότζης και πολλών άλλων χωρών της Αφρικής (όπως η Αγκόλα) και της Λα-τινικής Αμερικής (όπως η Νικαράγουα) αποδείκνυαν ότι η Δύση βρισκόταν σε άτακτη υπο-χώρηση. Η ηττοπάθεια που επικρατούσε στη Δύση τη δεκαετία του 1970 άρχιζε να θυμίζει επικίνδυνα εκείνη της Ευρώπης στα μέσα της δεκαετίας του 1930. Καθώς πλησίαζε ο δεύτερος παγκό-σμιος πόλεμος, με την εξαίρεση της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, όλες οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις είχαν απορρίψει τη δημοκρατία: Η Γερμανία του Χίτλερ, η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, η Ιταλία του Μουσολίνι και η Ισπανία του Φράνκο αποτελούσαν τα νέα πρότυπα. Στην Ελλάδα πριν τους προλάβει ο Ιωάννης Μεταξάς, ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Νικόλαος Πλαστήρας συζητούσαν το ενδεχόμενο δικτατορίας κατά τα πρότυπα του επιτυ-χημένου γι’ αυτούς Μουσολίνι.4 Η συντριβή του Άξονα το 1945 δεν οδήγησε στο τέλος του ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη. Απλά αυτή μοιράστηκε σε δύο στρατόπεδα. Η συμβολή της Σοβιετικής Ένωσης στην τελική νίκη, αλλά και η ισχύς της, επέβαλε αυτόν το διαχωρισμό που τον συμβόλιζε από το 1961 και έπειτα το Τείχος του Βερολίνου. Παρά την προϊούσα απογοήτευση της ευρωπαϊκής αριστε-ράς και την αποστασιοποίησή της από τον σοβιετικού τύπου κομμουνισμό, κανείς δεν αμφέ-βαλλε ότι το μέλλον δεν ανήκε πλέον στη Δύση αλλά στην Ανατολή. Στην καλύτερη περί-πτωση οι χώρες της Δύσης θα μετέβαιναν δημοκρατικά στον σοσιαλισμό και στη χειρότερη μετά με τη βία μετά την επικράτηση των Σοβιετικών στον Ψυχρό πόλεμο. Αυτό υπέθεσε ότι συνέβη και ο Austin Powers όταν «μεταφέρθηκε» από το Λονδίνο του 1967 στο μέλλον. Αν όμως είχε μεταφερθεί, όχι 30, αλλά μόλις 18 χρόνια αργότερα και βρισκόταν ως πρωτοε-τής φοιτητής στη Νομική Σχολή Θεσσαλονίκης το 1985, όπως ο συγγραφέας αυτού του κει-μένου, θα διάβαζε κάτι σαν αυτό σε ένα διδακτικό εγχειρίδιο:

Μάλιστα μετά το β’ παγκόσμιο πόλεμο αποτέλεσε κοινή συνείδηση ότι η οικονομία δεν αποτελεί ιδιωτική υπόθεση, αλλά προϋποθέτει κρατικό παρεμβατισμό. Οι τιμές αγροτικών προϊόντων […] η ίδρυση κρατικών επιχειρήσεων ή η κρατικοποίηση άλλων, αποτελούν σήμερα αυτονόητα φαινόμενα. […] Στην Ελλάδα μάλιστα είναι κρατικές και επιχειρήσεις, που σε άλλα κράτη η κρατικοποίησή τους αποτελούσε επί δεκαετίες το στόχο των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, όπως π.χ. οι επιχειρήσεις ηλεκτρισμού, οι σιδηρόδρομοι, οι τηλεπικοινωνίες. […] Αποτέλεσμα όλων αυτών των μεταβολών, είναι ότι σήμερα κανένας πια δεν συζητάει το αν πρέπει ή όχι να υπάρχει κρατικός παρεμβατισμός, αλλά μόνο για το τι περιθώρια θα αφήνει στην «ιδιωτική πρωτοβουλία».

Όχι, δεν πρόκειται για εισαγωγικό εγχειρίδιο στην πολιτική οικονομία αλλά για ένα τυπικό εγχειρίδιο αστικού δικαίου που το έγραψε το 1983 ο Καθηγητής και Πρόεδρος την εποχή ε-κείνη της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Νίκος Παπαντωνίου (1983: 82-83). Όταν ακόμα και ένα εγχειρίδιο αστικού δικαίου προβλέπει το τέλος της ελεύθερης αγοράς τι θα μπορούσε να περιμένει ο Austin; 4 «Γι’ αυτό εγώ σκέπτομαι να πάω στους συνοικισμούς, να εξεγείρω τους πρόσφυγας και να τους φέρω εις την πόλιν για να ζητήσουν την εγκαθίδρυσιν δικτατορίας. Θα κάνουμε ό,τι και στην Ιταλία, που χάρις στον Φασισμό προοδεύει [παρετήρησεν ο Πλαστήρας]» […] «Η Ιταλία, προσέθεσεν [ο Βενιζέλος], επήγαινε καλά, διότι εκεί υπήρχε δικτάτωρ, ενώ εις την Ελλάδα δεν υπήρχε δικτάτωρ. Εγώ, συνέχισεν ο Βενιζέλος, δεν νομίζω, αγαπητέ φίλε στρατηγέ Πλαστήρα, ότι είσαι ικανός να κάμης τον δικτάτορα ως ο Μουσσολίνι. Όχι, μόνον δεν είσαι ικα-νός, αλλά δεν έχεις και την πλειάδα, τας εκατοντάδας των εκλεκτών συνεργατών του Μουσσολίνι.» (Δαφνής, 1955, τόμος 2, σελ. 182).

3

2. …Στο Τέλος της Ιστορίας; Μέσα σ’ αυτό λοιπόν το κλίμα, στις αρχές του φθινοπώρου του 1988, οι καθηγητές του Πα-νεπιστημίου του Σικάγο Allan Bloom και Nathan Tarcov που διεύθυναν μαζί το Κέντρο Όλιν για την Έρευνα της Δημοκρατικής Θεωρίας και Πράξης, αποφάσισαν πως ένα ενδιαφέρον και επίκαιρο θέμα για τη σειρά διαλέξεων του χειμερινού εξαμήνου θα ήταν «Η Παρακμή της Δύσης;» Το ερώτημα που έθετε η σειρά των διαλέξεων προς του ομιλητές ήταν το εάν οι «μυριάδες πρόσφατες διαπιστώσεις για την παρακμή της Δύσης είναι ακριβείς και ποια ορά-ματα για το μέλλον μας απομένουν». Κλήθηκαν να μιλήσουν διάσημοι δημόσιοι διανοούμε-νοι όπως ο Saul Bellow, ο Bernard Lewis και ο Walter Berns – τη μεγαλύτερη όμως εντύπω-ση προκάλεσε η διάλεξη ενός 35χρονου μάλλον άγνωστου αναλυτή του ινστιτούτου Rand, του Francis Fukuyama. Στις 9 Φεβρουαρίου 1989, εννέα μήνες ακριβώς πριν από την πτώση του τείχους του Βερολί-νου5 ο Francis Fukuyama υποστήριξε δημόσια την θέση του για το τέλος της ιστορίας. Η θέ-ση αυτή έγινε ευρύτερα γνωστή το καλοκαίρι του 1989 όταν δημοσιεύτηκε το πολυσυζητη-μένο άρθρο του στο περιοδικό National Interest και αργότερα το ομώνυμο βιβλίο: Όχι μόνο η Δύση δεν βρίσκεται σε παρακμή αλλά έχει ήδη νικήσει. Όσοι δεν έχουν διαβάσει το άρθρο ή το βιβλίο που ακολούθησε, κατηγορούν τον Fukuyama για την «αφελή» θέση του τέλους της ιστορικής εξέλιξης, η οποία προφανώς συνεχίζεται. Ο Fukuyama όμως ποτέ δεν ισχυρίστηκε πως φτάσαμε στο τέλος της Ιστορίας ως σειράς γεγο-νότων, με την έννοια πως έληξαν οι πολιτιστικές, οι πολιτικές ή οι κοινωνικές συγκρούσεις. Αυτό που υποστήριξε στην πραγματικότητα είναι πως τελείωσε η (σοβαρή) συζήτηση για τον τρόπο οργάνωσης των σύγχρονων κοινωνιών. Αυτό το πρωτοφανές consensus που νομιμο-ποιεί τη δυτική φιλελεύθερη κοινοβουλευτική δημοκρατία αποτελεί το «τέλος της ανθρώπι-νης ιδεολογικής εξέλιξης» (liberal democracy may constitute the “end point of mankind’s ideological evolution”), την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης (the “final form of human government”). Τα μεγάλα ερωτήματα έχουν απαντηθεί: η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν πρόκειται να απορριφθεί ποτέ ξανά από την ανθρωπότητα. Η τάση όλων των κρατών προς τη δημοκρατία και την ελεύθερη αγορά είναι τόσο ισχυρή που είναι αδύνατο να διακοπεί πλέον. Η πορεία δεν έχει τελειώσει, ξέρουμε όμως το αποτέλεσμά της. Το 1900 δεν υπήρχε καμία δημοκρατία με καθολικό δικαίωμα ψήφου, σήμερα το 46% των κρατών θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν φιλελεύθερες δημοκρατίες (βλ. Γράφημα 1). Το 1980 όλοι θεωρούσαν σχεδόν βέβαιη την κατάρρευση του καπιταλισμού, σήμερα είναι δύσκολο να βρεις πάνω από δέκα χώρες που δεν έχουν θέσει σαν κεντρικό στόχο της οικονο-μικής πολιτικής τους την απελευθέρωση των αγορών.

5 Μερικούς μήνες πριν την κατάρρευση του υπάρξαντος σοσιαλισμού κυκλοφόρησε και το προφητικό βιβλίο του Zbigniew Brzezinski, The Grand Failure: The Birth and Decay of Communism in the Twentieth Century (1989) (βλ. κυρίως σελ. 105 “Marxist-Leninism is an alien doctrine imposed on the region by an imperial power whose rule is culturally repugnant to the dominated peoples. As a result, a process of organic rejection of com-munism by Eastern European societies – a phenomenon similar to the human body's rejection of a transplanted organ - is underway ”).

4

Γράφημα 1. Ο Χάρτης της Ελευθερίας 2013 Πηγή: Freedom House (http://www.freedomhouse.org)

Ο Fukuyama προτείνει δύο λόγους για τους οποίους η ανθρωπότητα οδηγείται αναπόδραστα στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Ο ένας είναι η χεγκελιανή ιδέα της ανάγκης για αναγνώριση της αξίας του ανθρώπου από τους συνανθρώπους του. Ο δεύτερος (και πιο πειστικός) είναι οικονομικός: οι παγκοσμιοποιημένες οικονομικές σχέσεις θα οδηγήσουν σε μεγάλο βαθμό ομογενοποίησης των κοινωνιών με βασικό τους χαρακτηριστικό την άνοδο του βιοτικού αλλά και του μορφωτικού επιπέδου. Τα αυταρχικά καθεστώτα δεν θα μπορούν ποτέ να επιβιώσουν σε έναν κόσμο που η πληροφόρηση και η αγορά δεν μπορούν πλέον να ελεγχθούν. Ομολογώ ότι έχω προσαρμόσει κάπως τις ιδέες του στο 2013 γιατί ο Fukyama δεν μπορούσε να προβλέψει το 1988 σε πόσο μεγάλο βαθμό θα επιβεβαιώνονταν οι προβλέψεις του. Όχι μόνο η παγκοσμιοποίηση μετά το 1989 μετέτρεψε την αγορά από κοινωνικό φαινόμενο σε σχεδόν φυσική δύναμη αλλά κυρίως οι νέες τεχνολογικές πρόοδοι κατέστησαν απαγορευτική οποιαδήποτε ιδέα επαναφοράς του ολοκληρωτισμού (βλ. Γράφημα 2).

5

Γράφημα 2. Ο Χάρτης της Ελευθερίας του Internet και των Ψηφιακών Μέσων 2012 Πηγή: Freedom House (http://www.freedomhouse.org)

Έτσι, ενώ ο Orwell το 1948 φοβόταν τη χρήση της τεχνολογίας από ένα πανίσχυρο ολοκλη-ρωτικό καθεστώς για να κρατάει υπό έλεγχο τους πολίτες του, έγινε το ακριβώς αντίθετο: η τεχνολογία βοηθά πλέον τους πολίτες να υπερκεράσουν κάθε εμπόδιο που θέτουν οι κυβερ-νήσεις. Οποιοδήποτε εμπόδιο θέτουν οι κυβερνήσεις στις αγορές, παρασύρονται από τις τελευταίες όπως οι κορμοί των δέντρων από τους ορμητικούς χείμαρρους. Μας το έδειξε άλλωστε η πε-ριπέτεια της Ελλάδας την άνοιξη του 2010 αλλά και ολόκληρης της Ευρωζώνης έπειτα. Οποιοδήποτε εμπόδιο προσπαθούν να θέσουν τα κράτη στην πληροφόρηση των πολιτών κα-ταρρέει σαν τραπουλόχαρτο, όπως οι αποκαλύψεις των Wikileaks και του Edward Snowden μας έμαθαν. Οι κυβερνήσεις σε όλο τον πλανήτη έχουν εγκαταλείψει την ιδέα ότι υπάρχει ένα απόλυτα ασφαλές σύστημα διασφάλισης των πληροφοριών. Οποιοδήποτε τείχος κτιστεί στα σύνορα δεν θα μπορέσει να κρατήσει ούτε έναν μετανάστη που αναζητά μία καλύτερη τύχη σε μια ελεύθερη χώρα. Επιπλέον δεν νομίζω να υπάρχει σήμερα, 24 χρόνια μετά τη διάλεξη του Fukuyama και 42 χρόνια από την έκδοση της Θεωρίας Δικαιοσύνης του John Rawls, κάποιος που να ισχυρίζε-ται σοβαρά πως η φιλελεύθερη πολιτική θεωρία τίθεται υπό αμφισβήτηση. Υπάρχουν βέβαια

6

ανταγωνιστικές πολιτικές θεωρίες, η επιτυχία τους όμως εξαρτάται από τον βαθμό συμβατό-τητάς τους μ’ ένα φιλελεύθερο μοντέλο – ειδάλλως περιθωριοποιούνται. Βέβαια η φιλελεύθερη πολιτική θεωρία δεν είναι μονοσήμαντη. Τα παρακλάδια της είναι πολλά. Ο φιλελεύθερος συντηρητισμός, ο δογματικός (ακραίος για ορισμένους) φιλελευθερι-σμός (libertarianism), ο εξισωτικός φιλελευθερισμός είναι τα κυριότερα. Οι διαφορές ανάμε-σά τους είναι πολλές, όμως οι ομοιότητες περισσότερες και μάλιστα οι δύο σημαντικότερες από αυτές αποτελούν και το διακριτικό γνώρισμα μίας φιλελεύθερης θεωρίας: (α) Η έμφαση στην προτεραιότητα της φιλελεύθερης αρχής έναντι της δημοκρατικής, δηλαδή η αρχή της πλειοψηφίας υποχωρεί πάντα απέναντι στα θεμελιώδη δικαιώματα και στο σκλη-ρό πυρήνα του κράτους δικαίου. (β) Η αποδοχή της ελεύθερης αγοράς ως του πλέον συμβατού με την φιλελεύθερη πολιτική θεωρία τρόπου οικονομικής οργάνωσης της κοινωνίας. Βέβαια θα μπορούσε να αντιτάξει κανείς πως η συζήτηση σε θεωρητικό, ακαδημαϊκό επίπεδο μπορεί να έκλεισε, η ιστορία όμως σίγουρα δεν έχει τελειώσει. Ποιο είναι το πολιτικό αντί-κρισμα αυτού του θεωρητικού consensus; 3. Ο Δρόμος προς την Ελευθερία και την Ευημερία Νομίζω ότι είναι περισσότερο από ορατό: η φιλελεύθερη συνταγματική δημοκρατία όχι μόνο θεωρείται σήμερα η μοναδική αποδεκτή μορφή πολιτεύματος παγκοσμίως, αλλά κάθε χρόνο μια σειρά διεθνών οργανισμών και μη κυβερνητικών οργανώσεων βαθμολογούν με διάφο-ρους τρόπους τη συμβατότητα των κρατών με το μοντέλο αυτό. Επιπλέον σήμερα, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας υπάρχει ένα γενικώς αποδεκτό corpus διεθνών συνθη-κών, συμβάσεων και θεσμών που έχουν σαν στόχο την προστασία των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων. Από την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1948 μέχρι το Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2000), δημιουργείται ένα πλέγμα προστασίας τους που θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει το «νέο παγκόσμιο κοινωνικό συμβόλαιο», που δεν αντλεί τη νομιμοποίησή του από τη θεϊκή σοφία, τη φύση του ανθρώπου ή τον ορθό λόγο, αλλά από μία πρωτοφανή στην ανθρώπινη ιστορία πραγματι-κή συναίνεση: διότι δεν υπάρχει σήμερα κανείς που να το αμφισβητεί σοβαρά, κανείς που να το απορρίπτει ρητά (ακόμα κι αν το παραβιάζει κατάφωρα), κανείς που να μπορεί να προ-σφέρει κάτι εναλλακτικό. Η ιστορία προφανώς δεν έχει τελειώσει. Τουλάχιστον 2.5 δισεκατομμύρια ανθρώπων ζουν σήμερα σε χώρες που παραβιάζουν κατάφωρα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ποιες είναι οι χώ-ρες όπου δεν υπάρχει πρόοδος και σε αρκετές περιπτώσεις υπάρχει και οπισθοδρόμηση; Είναι οι χώρες όπου η αγορά και η τεχνολογία τις έχουν αγγίξει λιγότερο (βλ. Πίνακα 1). Αν εξαι-ρέσουμε την Κίνα στην οποία θα αναφερθώ στη συνέχεια, όλες οι άλλες χώρες είναι φτωχές, με υπανάπτυκτη αγορά ή/και με ελάχιστη πρόσβαση στην τεχνολογία.

7

Πίνακας 1. Οι χειρότεροι των χειρότερων 2012

Πηγή: Freedom House (http://www.freedomhouse.org) Θα παρατηρήσουμε ότι οι πρόσφατες ταραχές που ξέσπασαν στην Τυνησία και αμέσως μετά στην Αίγυπτο έγιναν σε χώρες που έχουν δυτικοποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό. Το παρά-δειγμα της Τουρκίας είναι κι αυτό ιδιαίτερα ενισχυτικό. Παρατηρούμε όμως γενικά ότι σ’ αυτές τις χώρες η δημοκρατία δεν έχει ακόμα εδραιωθεί, ενώ τα εμπόδια στη θεσμοποίηση και νομιμοποίησή της είναι πολλά καθώς λείπουν απλά οι προϋποθέσεις. Αντίθετα δεν υπάρχει καμία αλλαγή στις χώρες όπου η δημοκρατία είναι πλή-ρης. Στις 87 αυτές χώρες που καλύπτουν το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού η οπισθοδρό-μηση είναι μάλλον απίθανη. Πού όμως υπάρχει μια μικρή πιθανότητα οπισθοδρόμησης; Στις πιο φτωχές από αυτές, στις χώρες που οι δύο πυλώνες που αναφέραμε (ελεύθερη αγορά και τεχνολογία) δεν είναι τόσο αναπτυγμένες. Αν κοιτάξουμε τον παγκόσμιο χάρτη οικονομικής ελευθερίας θα προσέξουμε ότι η οικονομι-κή ελευθερία συνδέεται απόλυτα με την πολιτική. Δεν υπάρχει πολιτική ελευθερία εκεί όπου δεν υπάρχει οικονομική και δεν υπάρχει πραγματική οικονομική ελευθερία εκεί που δεν υ-πάρχει πολιτική ελευθερία (βλ. Γραφήματα 3α και 3β).

8

Γράφημα 3α. Ο Παγκόσμιος Χάρτης Οικονομικής Ελευθερίας 2013

Economic Freedom and Political RightsEconomic Freedom and Political RightsLow scores indicate high level of rights Low scores indicate high level of rights

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

Polit

ical

Rig

hts

(out

of 7

)

Least FreeQuartile

3rd Quartile2nd QuartileMost FreeQuartile

Sources: The Fraser Institute; Freedom House, Freedom in the WoSources: The Fraser Institute; Freedom House, Freedom in the World Country Ratings, rld Country Ratings, 2011, available at http://2011, available at http://www.freedomhouse.orgwww.freedomhouse.org/./.

Most Free Most Free …………………………. Least Free . Least Free

Γράφημα 3β. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί στην Πολιτική Ελευθερία (και το αντίστροφο) Η Κίνα, που πολύ λανθασμένα πιστεύουν ότι είναι μια χώρα με ελεύθερη πλέον αγορά βρί-σκεται στην 136η θέση κάτω από το Καμερούν και λίγο πιο πάνω από τη Ρωσία και το Βιετ-

9

νάμ. Δεν θα πρέπει να συγχέουμε την αύξηση της οικονομικής ελευθερίας σε μια χώρα (που προφανώς οδηγεί σε οικονομική ανάπτυξη) με την ύπαρξη πραγματικά ελεύθερης αγοράς. Στα τρία γραφήματα και τον πίνακα που ακολουθούν θα δούμε κάτι επίσης εξαιρετικά ενδια-φέρον: οι χώρες που είναι πολιτικά και οικονομικά ελεύθερες είναι οι χώρες που απολαμβά-νουν λιγότερη διαφθορά (βλ. Γράφημα 4), ειρηνική διαβίωση (βλ. Γράφημα 5) και ευημερία (βλ. Γράφημα 6). Τα παιδιά που θα γεννηθούν το 2013 σ’ αυτές τις χώρες θα είναι και τα πιο τυχερά παιδιά του πλανήτη (βλ. Πίνακα 2).

Economic Freedom and CorruptionEconomic Freedom and CorruptionHigh scores indicate low corruptionHigh scores indicate low corruption

0

2

4

6

8

10

Cor

rupt

ion

Rat

ing

(o

ut o

f 10)

Least FreeQuartile


Sources: The Fraser Institute; Transparency International, CorrSources: The Fraser Institute; Transparency International, Corruption Perceptions Index, uption Perceptions Index, 2011 available at http://2011 available at http://www.transparency.orgwww.transparency.org..


Γράφημα 4. Η Οικονομική Ελευθερία Μειώνει τη Διαφθορά

10

Γράφημα 5. Η Οικονομική Ελευθερία Μειώνει τη Βία Πηγή: Institute for Economics and Pease (http://economicsandpeace.org)

11

Γράφημα 6α. Η Οικονομική Ελευθερία Αυξάνει την Υποκειμενική Ευημερία

Πηγή: White (2007)

Economic Freedom and Economic Freedom and Life SatisfactionLife Satisfaction

0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

Life

Sat

isfa

ctio

n (o

ut o

f 10)

Least FreeQuartile


Sources: The Fraser Institute; White, A. (2007). A Global ProjecSources: The Fraser Institute; White, A. (2007). A Global Projection of Subjective tion of Subjective WellWell--being:being:


Γράφημα 6β. Η Οικονομική Ευημερία Αυξάνει την Υποκειμενική Ευημερία

Πηγή: White (2007)

12

Πίνακας 2. Σε ποια χώρα είναι καλύτερο να γεννηθείς το 2013;

Πηγή: Economist (21 Νοεμβρίου 2012) Η οικονομική ελευθερία αυξάνει την υποκειμενική ευημερία γιατί αυξάνει τις συναλλαγές. Όσο περισσότερες όμως είναι οι συναλλαγές που πραγματοποιούνται τόσο περισσότερος πλούτος δημιουργείται καθώς τα άτομα ικανοποιούν τις υποκειμενικές προτιμήσεις τους (βλ. Γράφημα 7).

Γράφημα 7. Η Αύξηση του Εμπορίου και των Συναλλαγών Οδηγεί σε Αύξηση του ΑΕΠ

13

Η μεγαλύτερη οικονομική ελευθερία οδηγεί σε περισσότερο πλούτο (βλ. Γράφημα 8).

Per Capita Income and Economic Per Capita Income and Economic Freedom QuartileFreedom Quartile

$0$5,000

$10,000$15,000$20,000$25,000$30,000$35,000$40,000

GD

P Pe

r Cap

ita

(ppp

), 20

10

Least FreeQuartile


Sources: The Fraser Institute; The World Bank, World DevelopmenSources: The Fraser Institute; The World Bank, World Development Indicators, t Indicators, 2012.2012.


Γράφημα 8. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Ραγδαία Αύξηση του Κατά Κεφαλήν Εισοδήματος Επιπλέον η οικονομική ελευθερία οδηγεί και σε μεγαλύτερη κοινωνική ελευθερία καθώς αυ-ξάνει το εισόδημα των γυναικών (βλ. Γράφημα 9α), ενισχύει την ισότητα των δύο φύλων (βλ. Γράφημα 9β) αλλά και την προστασία των δικαιωμάτων (βλ. Γράφημα 10).

14

Γράφημα 9α. Η Οικονομική Ελευθερία Αυξάνει το Εισόδημα των Γυναικών

Γράφημα 9β. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Μεγαλύτερη Ισότητα των Δύο Φύλων

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

4 5 6 7 8 9

Economic Freedom Index (1995‐2011)

Gen

der Ineq

uality (1995‐2011)

Data source: International Human Development Indicators, UN Development Programme; CIA World Factbook, Central Intelligence Agency; Economic Freedom of theWorld, Fraser Institute.

15

Economic Freedom and Civil RightsEconomic Freedom and Civil RightsLow scores indicate high level of rights Low scores indicate high level of rights

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0C

ivil

Libe

rtie

s (o

ut o

f 7)

Least FreeQuartile


Sources: The Fraser Institute; Freedom House, Freedom in the WoSources: The Fraser Institute; Freedom House, Freedom in the World Country Ratings, rld Country Ratings, 2011, available at http://2011, available at http://www.freedomhouse.orgwww.freedomhouse.org/./.


Γράφημα 10. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Καλύτερη Προστασία των Δικαιωμάτων Όμως η αύξηση της οικονομικής ελευθερίας μειώνει τελικά ακόμα και την οικονομική ανισότητα ενώ αυξάνει δραστικά το εισόδημα των λιγότερο ευνοημένων (βλ. Γραφήματα 11α, 11β, 11γ). Σε πρό-σφατο άρθρο του ο Economist (2013) υπολογίζει ότι τα τελευταία 20 χρόνια τα άτομα που ζουν σε συνθήκες ακραίας φτώχιας μειώθηκαν κατά 1 δις. Από το 1990 έως το 2010 το πο-σοστό των ανθρώπων που ζουν σε άθλιες συνθήκες ανέχειας στις αναπτυσσόμενες χώρες μειώθηκε από το 43% στο 21%. Αυτή η ταχύτατη βελτίωση των συνθηκών ζωής οφείλεται κυρίως στην παγκοσμιοποίηση και το άνοιγμα των αγορών. Οι αναπτυσσόμενες χώρες αύξη-σαν τους ρυθμούς ανάπτυξής τους και αυτό οδήγησε σε κάθε περίπτωση σε μείωση της φτώ-χειας. Όσες χώρες έδωσαν ταυτόχρονα έμφαση και στην κοινωνική αλληλεγγύη, περιορίζο-ντας την ανισότητα, κατάφεραν να μειώσουν πολύ περισσότερο την φτώχεια από τις υπόλοι-πες. Έτσι, διαπιστώνει ο Economist τα 2/3 της μείωσης της φτώχειας οφείλονται στην ελεύ-θερη αγορά και την οικονομική ανάπτυξη και το 1/3 στη μείωση της ανισότητας.

16

Gini Income Inequality Index (1990‐2009)

20

25

30

35

40

45

50 Least Economically Free Countries 50 Most Economically Free CountriesData source: International Human Development Indicators, UN Development Programme; CIA World Factbook, Central Intelligence Agency; Economic Freedom of theWorld, Fraser Institute.

Γράφημα 11α. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Μείωση της Ανισότητας

Income Share of the Poorest 10% and Income Share of the Poorest 10% and Economic FreedomEconomic Freedom

0.0%

0.5%

1.0%

1.5%

2.0%

2.5%

3.0%

Inco

me

Shar

e H

eld

by

Low

est 1

0%, 1

990-

2010

Least FreeQuartile

3rdQuartile

2ndQuartile

Most FreeQuartile



Γράφημα 11β. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Μείωση της Ανισότητας

17

Income of the Poorest 10% and Income of the Poorest 10% and Economic FreedomEconomic Freedom

$0

$2,000

$4,000

$6,000

$8,000

$10,000

$12,000In

com

e of

the

Low

est

10%

, 199

0-20

10

Least FreeQuartile

3rdQuartile

2ndQuartile

Most FreeQuartile



Γράφημα 11γ. Η Οικονομική Ελευθερία Οδηγεί σε Αύξηση του Εισοδήματος των Λιγότερο Ευνοημένων

4. Η Ορθολογικότητα ως Προϋπόθεση της Ελευθερίας και της Ευημερίας Τι είναι όμως αυτό που συνδέει την ελευθερία (πολιτική και οικονομική) με την ευημερία; Γιατί οι άνθρωποι ευημερούν όταν είναι ελεύθεροι και είναι φτωχοί, καταπιεσμένοι και δυ-στυχείς όταν ζουν σε ανελεύθερα καθεστώτα; Διότι οι άνθρωποι είναι ορθολογικοί, γνωρίζουν καλύτερα από τον καθένα τις προτιμήσεις τους και τον καλύτερο τρόπο να τις ικανοποιήσουν. Ακόμα και όταν δεν έχουν αρκετή πλη-ροφόρηση είναι πιθανότερο να έχουν πολύ περισσότερη από οποιονδήποτε θέλει να τους α-ντικαταστήσει στις επιλογές τους. Ακόμα και όταν αυτός που φιλοδοξεί να αποφασίσει εκ μέρους τους έχει τη δυνατότητα να το κάνει με περισσότερη πληροφόρηση και αποτελεσμα-τικότερα μέσα, τίποτα δεν μας διαβεβαιώνει ότι θα εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των ατόμων που εκπροσωπεί και όχι τα δικά του (Χατζής 2012). Είναι σημαντικό να αναδειχθεί η σημασία της ανθρώπινης ορθολογικότητας γιατί αυτή απο-τελεί την επιστημολογική προϋπόθεση του είδους του φιλελευθερισμού που υποστηρίζω και ο οποίος βασίζεται στη θεωρία της ορθολογικής επιλογής (Rational Choice Theory – RCT).6 Δεν πρόκειται για φιλελευθερισμό που θεμελιώνεται σε μια μεταφυσική θεωρία φυσικών δι-καιωμάτων ή σε μια ακραία («νιτσεϊκή») προσέγγιση φιλοσοφικού εγωισμού τύπου Ayn Rand. Πρόκειται για τον κλασικό φιλελευθερισμό, που βασίζεται στον φιλελεύθερο ωφελιμι-σμό του John Stuart Mill και στις θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου του 20ού αιώνα (όχι τόσο του John Rawls ή του Robert Nozick όσο του David Gauthier και του James Buchanan). Αυ-τός ο φιλελευθερισμός βασίζεται στον ορθό λόγο, στη συναίνεση, στην ηθική αυτονομία του

6 Βλ. αναλυτικά σε Φωκά-Καβαλιεράκη & Χατζής (2012).

18

προσώπου και στην ατομική ελευθερία. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ελεύθεροι γιατί η μεγιστοποίηση της συνολικής ελευθερίας τους οδηγεί στη μεγιστοποίηση και της ευη-μερίας τους. Αυτά είναι τα δύο αγαθά (ελευθερία και ευημερία) που κυρίως επιδιώκουν οι άνθρωποι και η ευτυχία τους εξαρτάται από τη μεγιστοποίηση και των δύο που είναι εφικτή μόνο σε μία ελεύθερη ανοικτή κοινωνία. Θεωρούμε ότι η ανάγκη για ελευθερία και ευημερία είναι αυταπόδεικτη. Κανείς δεν ζητά λι-γότερη αντί περισσότερης ελευθερίας. Κανείς δεν ζητά λιγότερη αντί περισσότερης ευημερί-ας. Ενώ με την πρώτη πρόταση θα συμφωνήσουν όλοι, με τη δεύτερη κάποιοι θα διαφωνή-σουν καθώς η λέξη ευημερία μας φέρνει στο μυαλό συνειρμούς υλιστικούς. Όμως η ευημερία στα οικονομικά της RCT δεν είναι η ευημερία του κλασικού ωφελιμισμού της πράξης. Δεν είναι αντικειμενική, δεν είναι απαραίτητα υλιστική και δεν είναι αυθαίρετη. Είναι υποκειμε-νική, είναι «ψυχική» (η λέξη ευτυχία είναι λοιπόν καταλληλότερη) και κυρίως δεν είναι αυ-θαίρετη καθώς βασίζεται στη συναίνεση: η ευημερία μας αυξάνεται όταν ικανοποιούνται οι δικές μας προτιμήσεις. Οι προτιμήσεις αυτές μπορεί να είναι ένας μεγάλος μισθός, ένα σπίτι στα Βόρεια Προάστια και μία πόρσε ή το εντελώς αντίθετο, η συμμετοχή σε ομάδα διάσωσης στο Σουδάν, το φιλανθρωπικό έργο, η θυσία για την πατρίδα ή η μόνιμη εγκατάσταση σε ένα χωριό χωρίς ηλεκτρικό και τηλέφωνο, όπου θα βρεις τον έρωτα της ζωής σου. Αν πράγματι ο άνθρωπος είναι ορθολογικό ον και ο καταλληλότερος να αποφασίσει σε ό,τι αφορά τον εαυτό του, τότε θα πρέπει να αφεθεί ελεύθερος να το κάνει. Η ευημερία σε μια κοινωνία ορθολογικών ατόμων μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο αν αυτά έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία να επιλέγουν για τους εαυτούς τους. Όταν λοιπόν ζεις σε μία κοινωνία ό-που είσαι ελεύθερος να ικανοποιήσεις τις δικές σου προτιμήσεις για να αυξηθεί η υποκειμε-νική ευημερία σου (subjective well-being) τότε η κοινωνία αυτή είναι φιλελεύθερη. Εάν όμως η RCT δίνει μια λανθασμένη εικόνα του ανθρώπου, αν τα άτομα δρουν συστηματι-κά ανορθολογικά, αν οι επιλογές τους είναι (αυτό)καταστροφικές και δεν οδηγούν στην ευη-μερία αλλά σε δυστυχία τότε ο περιορισμός της αυτονομίας τους δικαιολογείται πολύ ευκο-λότερα. Γιατί να μην δεχτούμε κάθε είδους πατερναλισμό όταν κατά τεκμήριο τα άτομα θα αποφασίζουν λανθασμένα και μάλιστα συστηματικά; Γιατί να μη περιορίσουμε την ελευθερία τους όταν έτσι θα αυξηθεί η ευημερία τους; Επειδή δεν ανήκω σ’ αυτούς που απορρίπτουν a priori την κρατική παρέμβαση ακόμα κι ό-ταν αυτή αποδεδειγμένα οδηγεί σε μεγαλύτερη ευημερία, το παραπάνω ερώτημα με απασχο-λεί ιδιαίτερα. Στον φιλελευθερισμό που υιοθετώ δεν έχει η ελευθερία απόλυτη αξία ούτε απο-τελεί ιερή αγελάδα. Εάν οδηγεί στην ανθρώπινη δυστυχία και στην καταστροφή δεν υπάρχει κάποιος λόγος να μείνουμε προσκολλημένοι σε ιδέες και αξίες που αποτυγχάνουν. Εάν λοι-πόν οι άνθρωποι δεν είναι ορθολογικοί κι αν ταυτόχρονα μπορεί να αποδειχτεί ότι κάποιοι είναι περισσότερο «ορθολογικοί» από τους άλλους και μπορούν αυτοί (οι λίγοι) να κάνουν τις επιλογές εκ μέρους των πολλών προς όφελος των πολλών, τότε θα δεχτώ όχι μόνο ότι η RCT είναι μια λανθασμένη θεωρία αλλά και ότι ο κλασικός φιλελευθερισμός χάνει το σημαντικό-τερο (και μάλιστα επιστημονικό) επιχείρημα υπέρ του. Πράγματι, στο μοντέλο της ορθολογικής επιλογής έχει ασκηθεί σημαντική κριτική – κυρίως από τα συμπεριφορικά οικονομικά – που, όμως, δεν έχει καταφέρει να προσφέρει έως τώρα μια πειστικότερη εναλλακτική θεωρία επιλογής και λήψης αποφάσεων (Foka-Kavaleriaki & Hatzis 2011). Οι συμπεριφορικοί οικονομολόγοι προσπαθούν να εντοπίσουν διάφορες «α-νορθολογικότητες» και να τις ανάγουν σε συστηματική παρατηρήσιμη και προβλέψιμη συ-μπεριφορά, χρησιμοποιώντας κυρίως ψυχολογικά πειράματα στο εργαστήριο. Αμφισβητούν

19

την ικανότητα του ατόμου να λαμβάνει τις σωστές αποφάσεις για τον εαυτό του και τη ζωή του. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια υπάρχει πληθώρα πειραματικών ευρημάτων που έρχονται να αντικρούσουν τα συμπεράσματα των συμπεριφορικών οικονομικών και προέρχονται από τα πειραματικά οικονομικά (Vernon Smith, Charles Plott), τα οικονομικά πεδίου (John List) και τις εμπειρικές αναλύσεις οικονομολόγων (Steven Levitt). Εκτός όμως από αυτούς τους κλά-δους της ίδιας της οικονομικής επιστήμης που ενισχύουν με τα πειράματά τους την ορθολογι-κότητα, υπάρχουν και κλάδοι της σύγχρονης ψυχολογίας και των επιστημών του εγκεφάλου, που συνεισφέρουν επίσης στον ίδιο σκοπό. Στα πλαίσια της εξελικτικής ψυχολογίας, υπάρ-χουν πολλά ευρήματα που ενισχύουν την ορθολογική επιλογή, ακόμη και αντικρούοντας συ-γκεκριμένες θέσεις των συμπεριφορικών οικονομικών (Cosmides and Tooby, Gigerenzer, Buss). Αυτό συμβαίνει γιατί κανείς συμπεριφορικός οικονομολόγος δεν έχει καταφέρει να απαντήσει στο εξής εξαιρετικά κρίσιμο ερώτημα, σύμφωνα με το νομπελίστα οικονομολόγο Vernon Smith (2008): σε τι είδους «βέλτιστο» μηχανισμό λήψης αποφάσεων έχουν προσαρ-μοστεί οι άνθρωποι μέσω της φυσικής επιλογής; Το γεγονός της εξέλιξης και των πιέσεων της φυσικής επιλογής δεν φαίνεται να απασχολεί ιδιαίτερα τους υποστηρικτές της «ανορθο-λογικότητας». Όμως, αναρωτιέται κανείς, πώς είναι δυνατόν να επιβίωσε ο homo sapiens σε ένα ιδιαίτερα σκληρό και ανταγωνιστικό περιβάλλον εάν ένα από τα βασικά του χαρακτηρι-στικά ήταν η συστηματική αποτυχία του να πραγματοποιεί τους στόχους του εξαιτίας των πολλαπλών γνωστικών του περιορισμών και δυνατοτήτων. Προφανώς τα άτομα που έπαιρναν τις σωστότερες και γρηγορότερες αποφάσεις θα είχαν σημαντικότατο πλεονέκτημα έναντι εκείνων που έσφαλλαν συχνότερα, γιατί οι περισσότερες αποφάσεις ήταν γι’ αυτούς ζήτημα ζωής ή θανάτου. Τα νευροοικονομικά, μέσω διάφορων νευροαπεικονιστικών μεθόδων, μελετούν την εγκεφα-λική δραστηριότητα σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων και επιλογής. Από τα πλέον εντυπω-σιακά και πιο πρόσφατα ευρήματα είναι ο εντοπισμός στον εγκέφαλο της συνάρτησης προσ-δοκώμενης χρησιμότητας, ως συγκεκριμένα δίκτυα νευρώνων που ασχολούνται με τους υπο-λογισμούς «χρησιμότητας» των εκάστοτε διαθέσιμων επιλογών. Ο συνδυαστικός υπολογι-σμός κόστους-οφέλους και η βέλτιστη δυνατή ταξινόμηση κάθε εναλλακτικής μας επιλογής αντιστοιχεί σε πολύ καθορισμένο φυσικό υπόβαθρο στον εγκέφαλο. Παρόμοιες μελέτες έχουν συνεισφέρει επιπλέον στην ανακάλυψη χημικών ουσιών – με πιο σημαντική την οξυτοκίνη - οι οποίες είναι υπεύθυνες για την εμπιστοσύνη, τη συνεργασία και την ανταποδοτική συμπεριφορά μεταξύ των ατόμων που συναλλάσσονται. Πολλές και εμπε-ριστατωμένες έρευνες (κυρίως από τον Paul Zak) έχουν δείξει ότι αυτές οι αξίες είναι απα-ραίτητες για να ξεκινήσει μια ελεύθερη συναλλαγή ενώ ενισχύονται όταν ευδοκιμεί. Έτσι, όταν πρόκειται να κάνεις μια συναλλαγή, ο εγκέφαλός σου προκαλεί την επιθυμία να συνερ-γαστείς με εκείνους που θα κρίνεις έμπιστους και να ανταποδώσεις, και το αντίθετο αν εξα-πατηθείς ή δεν υπάρχει αμοιβαιότητα. Μέσω μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας στη δια-μόρφωση του εγκεφάλου μας, η οξυτοκίνη μας κάνει να θεωρούμε «σωστή» την ανταπόδοση της έμπιστης συμπεριφοράς, ενώ σε συνδυασμό με άλλες χημικές εγκεφαλικές ουσίες, αυτή η ανταπόδοση μας προσφέρει ικανοποίηση και έτσι ενισχύεται περεταίρω. Όλα τα παραπάνω ισχύουν είτε τα άτομα που συναλλασσόμαστε είναι φίλοι είτε άγνωστοι, είτε εμπλέκονται οι-κονομικά ανταλλάγματα είτε όχι, και, είτε πρόκειται για συναλλαγή που θα λάβει χώρα άπαξ είτε αν είναι επαναλαμβανόμενη. Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η αγορά, ως χώρος ελεύθερων συναλλαγών μεταξύ γνωστών ή και άγνωστων μεταξύ τους ατόμων, εξαρτάται από ηθικές αξίες, όπως η εμπιστοσύνη, η συ-

20

νεργασία και η αμοιβαιότητα, και ταυτόχρονα τις προάγει. Με άλλα λόγια, στις ελεύθερες αγορές, όπου αυξάνεται η ευημερία, η ικανοποίηση του ατομικού συμφέροντος και η εναρ-μόνιση με τις ανάγκες των άλλων λειτουργούν παράλληλα και ενισχύουν η μια την άλλη, ο-δηγώντας σε ηθικά αποδεκτές συμπεριφορές. Εάν λοιπόν θεωρήσουμε ότι οι άνθρωποι είναι κατά βάση και συστηματικά ανορθολογικοί, τότε δεν είναι ικανοί να παίρνουν αποφάσεις από μόνοι τους και κάποιος – συνήθως το κρά-τος – θα πρέπει να τους σώσει από τους εαυτούς τους. Αντίθετα, εάν αντιμετωπίσουμε το ά-τομο ως ορθολογικό τότε το θεωρούμε πιο ικανό και ενήμερο από οποιονδήποτε άλλον για να σχεδιάζει τη ζωή του και να λαμβάνει τις αποφάσεις του ελεύθερα. Οποιοδήποτε μέτρο, νό-μος ή κανόνας που σχεδιάζεται για να βοηθάει τα ορθολογικά άτομα να λαμβάνουν ευκολό-τερα αποφάσεις πρέπει να αφορά κυρίως την μείωση του κόστους λήψης αυτών των αποφά-σεων, γιατί κανείς άλλος εκτός από το ίδιο το άτομο δεν μπορεί να το αντικαταστήσει στη λήψη των δικών του αποφάσεων. Ελπίζουμε όμως ότι όλοι συμφωνούμε τουλάχιστον σε αυτό: ενώ το βάρος της απόδειξης για την ύπαρξη ή μη της ανθρώπινης ορθολογικότητας το έχουμε όλοι μας, το βάρος της απόδει-ξης για την ανάγκη περιορισμού της ελευθερίας το έχουν αυτοί που τον προτείνουν. Και θα πρέπει να αποδείξουν αυτή την ανάγκη πέραν πάσης εύλογης αμφιβολίας. Καθώς η συζήτηση δεν έχει τελειώσει και παρά το γεγονός ότι ο καθένας από εμάς κρύβει μέσα του έναν πατερναλιστή (Foka-Kavalieraki & Hatzis 2013) τα εμπειρικά δεδομένα υπο-στηρίζουν τη θέση ότι οι άνθρωποι είναι ορθολογικοί και ευημερούν σε ελεύθερες κοινωνίες. 5. Ανακεφαλαιώνοντας: Ποιος είναι Φιλελεύθερος; Κατ’ αρχήν, φιλελεύθερος είναι αυτός που δίνει προτεραιότητα στην ελευθερία, είτε γιατί συνδέει τη φύση του ανθρώπου με κάποια αναπαλλοτρίωτα φυσικά δικαιώματα είτε διότι θε-ωρεί πως η ελευθερία οδηγεί μακροπρόθεσμα σε μεγαλύτερη κοινωνική ευημερία. Η ελευθε-ρία (που ο φιλελεύθερος προσπαθεί να μεγιστοποιήσει) ταυτίζεται με την απουσία κατανα-γκασμών στις ατομικές επιλογές: το άτομο πρέπει να αφεθεί ελεύθερο στην προσωπική του ζωή, στις κοινωνικές του σχέσεις και στις οικονομικές του δραστηριότητες για να τις διαμορ-φώσει το ίδιο. Το κράτος πρέπει να αποτελεί το φορέα, ο οποίος έχει αποκλειστικό στόχο να βοηθήσει το άτομο να ζήσει ελεύθερο, εξασφαλίζοντας την απουσία καταναγκασμών. Όσον αφορά την οικονομική ελευθερία, τα πράγματα είναι πιο σύνθετα. Κανείς σοβαρός επι-στήμονας ή φιλελεύθερος διανοητής δεν ισχυρίζεται ότι η αγορά λειτουργεί άψογα. Συμφω-νούν, όμως, όλοι ότι η αγορά είναι ο καλύτερος και αποτελεσματικότερος τρόπος οικονομι-κής οργάνωσης, οδηγεί στην αύξηση του πλούτου και της κοινωνικής ευημερίας και είναι το μόνο οικονομικό σύστημα που είναι συμβατό με την προτεραιότητα της ελευθερίας. Όπως είδαμε όλα αυτά αποδεικνύονται και εμπειρικά. Από εκεί και πέρα υπάρχουν δύο ειδών αντιρρήσεις στην ελεύθερη αγορά: όταν δεν λειτουρ-γεί σωστά οδηγεί σε άδικα αποτελέσματα, αλλά και όταν λειτουργεί σωστά, μπορεί και πάλι να οδηγήσει σε ανισότητες. Οι φιλελεύθεροι μπορούν (και πρέπει) να αντιμετωπίσουν και τις δύο αντιρρήσεις. Σε ορι-σμένες περιπτώσεις το κράτος μπορεί να διορθώσει τις «αποτυχίες» της αγοράς, κυρίως την αποτυχία συλλογικής δράσης. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, απλώς θα κάνει τα πράγματα

21

χειρότερα καθώς η αποτυχία του κράτους είναι μεγαλύτερη από εκείνη της αγοράς. Έτσι ο φιλελεύθερος είναι πολύ επιφυλακτικός στην κρατική παρέμβαση, επιλέγει, σε περίπτωση αμφιβολίας, υπέρ της ελευθερίας και μεταθέτει το βάρος της απόδειξης στους υποστηρικτές της παρέμβασης. Δεν θα διστάσει να αναθέσει στο κράτος το ρόλο παροχέα δημόσιων αγα-θών, αλλά δεν θα διανοηθεί να το καταστήσει επιχειρηματία. Το θέμα των διανεμητικών συνεπειών της ελεύθερης αγοράς είναι πιο δύσκολο. Αν η αγορά λειτουργεί ικανοποιητικά, ο φιλελεύθερος δεν παρεμβαίνει αν τα αποτελέσματα οδηγούν σε ανισότητες. Η παρέμβαση στο μηχανισμό της αγοράς θα ήταν αναποτελεσματική και άδικη. Αντίθετα μπορεί να παρέμβει με πολύ μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα κεντρικά, χρησιμο-ποιώντας τη φορολογική πολιτική και την πολιτική κοινωνικών παροχών με στόχο να μειώσει τις ακραίες ανισότητες, αλλά και να αποφύγει τη στρέβλωση των κινήτρων. Η αναδιανομή αυτή θα πρέπει να έχει στόχο την αύξηση της κοινωνικής ευημερίας και όχι την εξίσωση της μιζέριας. Άλλωστε, όπως είδαμε και πιο πάνω (Γραφήμα 11α, 11β, 11γ) η οικονομική ελευ-θερία οδηγεί μακροπρόθεσμα σε μείωση της ανισότητας και δραστική αύξηση του εισοδήμα-τος των λιγότερο ευνοημένων. 6. Τα Ανοικτά Ζητήματα: Ελευθερία, Κουλτούρα, Κοινωνική Δικαιοσύνη Όμως ενώ ο φιλελευθερισμός (με την ευρεία έννοια του όρου) φαίνεται να έχει κυριαρχήσει πολιτικά και σίγουρα έχει κυριαρχήσει θεωρητικά και ενώ οι τεχνολογικές εξελίξεις και η αυτονόμηση της παγκοσμιοποιημένης αγοράς καθιστούν απαγορευτική την οπισθοδρόμηση, μία σειρά ζητημάτων μένουν ακόμα ανοικτά: (α) Το πρώτο και σημαντικότερο ζήτημα είναι εκείνο των ορίων της ελευθερίας. Μέχρι που μπορεί να φθάσει η ανθρώπινη ελευθερία ή μάλλον μέχρι που θα της επιτρέψουμε να φθάσει. Στο κεντρικό αυτό ερώτημα επιχειρώ να απαντήσω σε άλλη σχετική εργασία (Χατζής 2013). (β) Το δεύτερο ερώτημα έχει να κάνει με την υποτιθέμενη ασυμβατότητα του φιλελευθερι-σμού με ορισμένες πολιτιστικές παραδόσεις. Έχω ήδη ασχοληθεί σε άλλο κείμενο μου με το ερώτημα αυτό (Χατζής 2006). Εδώ απλώς θα επαναλάβω ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν θα πρέπει να επιδιώξουν τη διάδοση της δημοκρατίας με τη βία, με επεμβάσεις έστω και ανθρωπιστικού χαρακτήρα (Χατζής 2005). Θα πρέπει οι κοινωνίες να αφεθούν ελεύθερες να εξελιχθούν θεσμικά. Θεωρώ ότι η εξέλιξη προς περισσότερη ελευθερία και ευημερία είναι προδιαγεγραμμένη και πλέον θα είναι ταχύτατη. Οι ελεύθερες κοινωνίες έχουν ένα μόνο τρό-πο να την ενισχύσουν: βοηθώντας αυτές τις κοινωνίες να αναπτυχθούν οικονομικά και τεχνο-λογικά. Ο δρόμος προς την ελευθερία και την ευημερία θα είναι μονόδρομος. (γ) Το τρίτο και τελευταίο ερώτημα είναι αυτό της συμβατότητας του φιλελευθερισμού με την ανισότητα. Ο Robert Nozick μεταξύ άλλων έχει αποδείξει ότι η ανισότητα είναι αναπό-φευκτη σε μια ελεύθερη κοινωνία.7 Το επιχείρημά του δεν έχει αντικρουστεί ικανοποιητικά μέχρι σήμερα. Ο F.A. Hayek έχει κατορθώσει να απονομιμοποιήσει την έννοια της κοινωνι-κής δικαιοσύνης. Όμως αυτό που απομένει είναι η φτώχεια, ένα κοινωνικό φαινόμενο που δεν μπορεί να αφήσει αδιάφορο έναν φιλελεύθερο καθώς η φτώχεια τελικά καθιστά την ε-

7 Τα πρόσφατα εμπειρικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι το άνοιγμα των αγορών μειώνει μακροπρόθεσμα την ανι-σότητα, όπως συνέβη και κατά τη διάρκεια της πρώτης 20ετίας της παγκοσμιοποίησης (1988-2008) σύμφωνα με τον Milanovic (2012) (“the period might have witnessed the first decline in global inequality between world citi-zens since the Industrial Revolution”).

22

λευθερία αναποτελεσματική. Πρόκειται για ένα μεγάλο ζήτημα που δεν θα επιχειρήσω να αντιμετωπίσω στο παρόν κείμενο. Όμως θέλω να δώσω κάποια στοιχεία απάντησης: Σύμφωνα με τον John Rawls ο άνθρωπος στην αρχική θέση, πίσω από το πέπλο της άγνοιας, φοβάται την αβεβαιότητα. Θα προτιμήσει μια κοινωνία με ελάχιστο εγγυημένο επίπεδο δια-βίωσης από μία κοινωνία ρίσκου. Τα εμπειρικά δεδομένα δεν τον δικαίωσαν. Οι άνθρωποι που βρίσκονται στη θέση ή την ανάγκη να μεταναστεύσουν επιλέγουν πάντα τις κοινωνίες που είναι ελεύθερες και έχουν υψηλό επίπεδο ευημερίας και απεριόριστες δυνατότητες δημι-ουργίας πλούτου. Δεν επιλέγουν τις ασφαλείς κοινωνίες ακόμα και όταν αυτές σχετικώς ευη-μερούν. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1/5 των μεταναστών παγκοσμίως βρίσκεται σε μία και μόνη χώρα, στις Η.Π.Α. Η πρόταση λοιπόν του Milton Friedman (1962) για μια κοινωνία που μεγιστοποιεί την ελευ-θερία αλλά και την ευημερία προσφέροντας ένα δίκτυ ασφαλείας που προστατεύει από την φτώχεια με ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα, φαίνεται πολύ πιο ελκυστική γιατί είναι συμ-βατή με τις εκπεφρασμένες προτιμήσεις των ανθρώπων. Νομίζω λοιπόν ότι ο καλύτερος τρόπος να κλείσει αυτό το κείμενο είναι με μία σχετική φρά-ση από την περίφημη ομιλία του αμερικανού προέδρου John Kennedy στις 26 Ιουνίου 1963 μπροστά από το τείχος του Βερολίνου:

Η ελευθερία έχει πολλές δυσκολίες και η δημοκρατία δεν είναι τέλεια. Αλλά δεν χρειάστηκε ποτέ να κτίσουμε ένα τείχος για να κρατήσουμε μέσα το λαό μας, να τον εμποδίσουμε να μας εγκατα-λείψει.

23

Βιβλιογραφία

Becker, Gary S. (1976). The Economic Approach to Human Behavior, Chicago, University of Chi-cago Press.

Brzezinski, Zbigniew (1989). The Grand Failure: The Birth and Death of Communism in the Twenti-eth Century, New York, Charles Schribner's Sons.

Buchanan, James M. (1975). The Limits of Liberty: Between Anarchy and Leviathan, Chicago, Uni-versity of Chicago Press.

Dworkin, Ronald (1978). Taking Rights Seriously, Cambridge MA, Harvard University Press, 2nd ed.

Economist (2013). “Towards the end of poverty” (June 1, 2013).

Foka-Kavalieraki, Yulie and Aristides N. Hatzis (2009), “The Foundations of a Market Economy: Contract, Consent, Coercion”, European View, 9, pp. 29-37.

Foka-Kavalieraki, Yulie and Aristides N. Hatzis (2011), “Rational After All: Toward an Im-proved Theory of Rationality”, Revue de Philosophie Economique, 12, pp. 3-51.

Foka-Kavalieraki, Yulie and Aristides N. Hatzis (2013), “Rationality and the Intellectual Attribu-tion Bias.” Working Paper.

Friedman, Milton (1962), Capitalism and Freedom, Chicago, University of Chicago Press.

Fukuyama, Francis (1989), “The End of History?”, National Interest 16 (Summer), pp. 3-18.

Fukuyama, Francis (1992), The End of History and the Last Man. New York: Free Press.

Gauthier, David (1986), Morals by Agreement. New York, Oxford University Press.

Gigerenzer, Gerd (2008). Rationality for Mortals: How People Cope with Uncertainty, New York, Oxford University Press.

Gintis, Herbert (2009), The Bounds of Reason: Game Theory and the Unification of the Behavioral Sciences, Princeton, Princeton University Press.

Glimcher, Paul W., Colin F. Camerer, Ernst Fehr and Russell A. Poldrack, eds. (2009), Neu-roeconomics: Decision Making and the Brain, San Diego, Academic Press.

Hayek, Friedrich A. (1944), The Road to Serfdom, Chicago, University of Chicago Press.

Hayek, Friedrich A. (1945), “The Use of Knowledge in Society”, American Economic Review, 35, pp. 519-530.

Hayek, Friedrich A. (1960), The Constitution of Liberty, Chicago, University of Chicago Press.

Kahneman, Daniel and Amos Tversky, eds. (2000), Choices, Values, and Frames, New York, Cam-bridge University Press.

Landes, David S. (1998), The Wealth and Poverty of Nations: Why Some Are So Rich and Some So Poor, New York, Norton.

Milanovic, Branko (2012), “Global Income Inequality by the Numbers: In History and Now (An Overview)”, World Bank. Policy Research Working Paper #6259 (November 2012).

Mill, John Stuart (1859), On Liberty, London, J.W. Parker and Son.

Nozick, Robert (1974), Anarchy, State, and Utopia, New York, Basic Books.

Orwell, George (1949), Nineteen-Eighty-Four, London, Secker and Warburg.

Palmer, Tom (2009), Realizing Freedom: Libertarian Theory, History, and Practice, Washington, DC: Cato Institute.

Rawls, John (1971), A Theory of Justice, Cambridge, MA, Harvard University Press.

24

Schumpeter, Joseph A. (1942), Capitalism, Socialism, and Democracy, New York, Harper, 3rd ed.

Smith, Vernon L. (2008), Rationality in Economics: Constructivist and Ecological Forms, New York, Cambridge University Press.

Stigler, George J. and Gary S. Becker (1977), “De Gustibus Non Est Disputandum”, American Eco-nomic Review, 67, pp. 76-90.

Thaler, Richard H. and Cass R. Sunstein (2008), Nudge: Improving Decisions About Health, Wealth, and Happiness, New York, Penguin.

White, Adrian G. (2007), “A Global Projection of Subjective Well-being: A Challenge to Positive Psychology?”, Psychtalk, 56, pp. 17-20.

Zak, Paul J. ed. (2008), Moral Markets: The Critical Role of Values in the Economy, Princeton, Princeton University Press.

Zakaria, Fareed (2004), The Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Abroad, New York, Norton.

Γέμτος, Πέτρος Α. (1998), «Ελευθερία και Ευημερία ως Κριτήρια Αξιολόγησης Κοινωνικών Κανό-νων και Θεσμών», Νεύσις, 9, σελ. 3-31.

Δαφνής, Γρηγόριος (1955), Η Ελλάς Μεταξύ Δύο Πολέμων (1923-1940), Αθήνα, Ίκαρος, 2 τόμοι.

Παπαντωνίου, Νικόλαος Σ. (1983), Γενικές Αρχές του Αστικού Δικαίου, Αθήνα, Εκδ. Οικ. Αφοι Π. Σάκκουλα.

Φωκά-Καβαλιεράκη, Γιούλη και Αριστείδης Ν. Χατζής (2012), Θεωρία Ορθολογικής Επιλογής (Πανεπιστημιακές Σημειώσεις), Αθήνα, ΕΚΠΑ/ΜΙΘΕ.

Φωκά-Καβαλιεράκη, Γιούλη και Αριστείδης Ν. Χατζής (2013), «Ορθολογικότητα και Νομικός Πατερναλισμός», Δικαιώματα του Ανθρώπου, 55.

Χατζής, Αριστείδης Ν. (2005), «Η Λέξη που Αρχίζει από Φ», Cogito, 1, σελ. 18-19.

Χατζής, Αριστείδης Ν. (2005), «Η Πρώτη Οδηγία του Star Trek», Cogito, 3, σελ. 15-17.

Χατζής, Αριστείδης Ν. (2006), «Τα Όρια της Πολυπολιτισμικότητας», Cogito, 6, σελ. 14-17.

Χατζής, Αριστείδης Ν. (2012), «Πολιτική Χωρίς Ρομαντισμό: Διανεμητικές Συσπειρώσεις και Προ-σοδοθηρία», στον Τιμητικό Τόμο Πέτρου Ι. Παραρά, Αθήνα-Κομοτηνή, Εκδ. Αντ. Ν. Σάκκου-λας, σελ. 1121-1136.

Χατζής, Αριστείδης (2013), «Τα Όρια της Ελευθερίας», Φιλελεύθερα Κείμενα 1 (http://www.liberalpapers.org/2012/09/blog-post.html).

Ο δρόμος προς την ελευθερία

Documents

Transcript of Ο δρόμος προς την ελευθερία