Σ Π Υ Ρ Ο Σ I. Α Σ Δ Ρ Α Χ ΑΣ

Σ χ ό λ ι α

ΌΣπύρος Ί . Άσδραχάς γεννήθηκε τό 1933, σπούδασε στή Λευκάδα (Δημοτικό καί Γυμνάσιο), στήν ’Α­θήνα (Φιλοσοφική Σχολή) καί στό Παρίσι (Ecole Pratique des Hautes Etudes, Vie Section). Είναι Διευθυ­ντής έρευνών στό ΚΝΕ/ΕΙΕ καί Professeur associe στό Πανεπιστή­μιο Paris I, Pantheon-Sorbonne. Αυ­τοτελή δημοσιεύματα: Μ ακρυγιάν- νης, ’Α πομνημονεύματα, 1957- Μ ηχανισμο ί τής άγροτικής ο ικ ο ­νομίας σ τή ν Τουρκοκρατία, 1976· Ή οικονομ ική δομή τών βαλκανι­κών χωρών (εισαγωγή καί έπιλογή κειμένων), 1979' Ή έλλην ική ο ι­κονομ ία κα ί κοινωνία, ιη ' - ιθ ' αΐ., 1982- Γεώργιος Τυπάλδος, Ισ τορ ία τής Ίόνιας ’Ακαδημίας, 1982· Ζη­τήματα ιστορ ίας , 1983· Ο ικονομία κα ί νοοτροπίες, 1988.

— .ΝΕΟΤΕΡΗ Κ Α Ι ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΣ Τ Ο ΡΙΑ -' Υπεύθυνοι σειράς: Κώστας Κωστής, Σωκράτης Πετμεζάς

ΣΠΤΡΟΣ I. ΑΣΔΡΑΧΑΣ

ΣΧΟΛΙΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

© ’ Εκδόσεις ’ΑλεξάνδρειαΣόλωνος 133, 106 77 ’Αθήνα, τηλ. 3606305, fax 3638173 καίΣπόρος Άσδραχάς

Πρώτη έκδοση: Νοέμβριος 1993

Εικόνα τοΰ έξωφύλλου: Jean-Baptiste-Simeon Chardin (1699-1779), Ή σαπουνόφουσκα (μάλλον 1731-1734). National Gallery of Art, Ούάσιγκτων.

ISBN: 960-221-072-9

Διορθώσεις: ’Αρετή Μπουκάλα Στοιχειοθεσία: Line Art Φίλμ-Μοντάζ: Γιώργος καί Εΰη Κώτσου

’Εκτύπωση: Φωτοδότης Α.Ε.Βιβλιοδεσία: Κ. Δελής

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

I. ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ1. Άπό τήν ανάγκη της ιστορίας στήν ανάγκη διαμόρφωσης ιστορικών, 15-24 2. Ένα ερευ­νητικό πρόγραμμα, 25-29 3. Άπό τά όρια της 'Ιστορίας, I, 31-38 4. Άπό τά δρια της 'Ι ­στορίας, II, 39-43 5. Άπό τά δρια της ' Ιστο­ρίας, III, 45-48 6. 'Η φυσιογνωμία τοΰ άρ- χειακοΰ, 49-54 7. Μακριά καί γύρω άπό τόν Fernand Braudel, 55-67

II. ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ8. Φυσιογνωμία καί πολιτισμική πολιτική τοΰ ’ Ιονίου Πανεπιστημίου, 71-86 9. Μερικές σκέ­ψεις γιά τό Ίόνιο Πανεπιστήμιο, 87-92 10. Οί μεταπτυχιακές σπουδές: κάποια αυτονόητα, 93-97 11. Τό 'Ιστορικό τμήμα τοΰ Ίονίου Πανεπιστημίου, 99-104 12. Τά άργαϊα έλλη- νικά, 105 107

III. ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 109 13. Πολιτισμική αύτάρκεια ή πολιτική πολιτι­σμικής έπικοινωνίας; 111-116 14. Κοινοτικοί θεσμοί καί πολιτισμική παρέμβαση: ή έλληνική περίπτωση, 117-125 15. Τά πραγματικά α­γάλματα είναι στό Μουσείο, 127-133

IV. ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 135 16. Θέματα οικονομικής ιστορίας τών χρόνωντης οθωμανικής κυριαρχίας, 137-152 17. Οί α­πολογισμοί τής Εθνικής Τράπεζας, 1842- 1848, 153-166 18. Τοπωνύμια, άνθρωπωνύ- μια καί ιστορία, 167-172 19. Οί «πρωτόγονοι τής έξέγερσης», 173-186 20. Μακρυγιάννης: ά­πό τόν ένα στόν άλλο κόσμο, 187-191

V. ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 193 21. Σέ προσωπικότερο τόνο, 195-211

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 213

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Α

Τά κείμενα, όσα συγκεντρώνονται σ ’ αύτό έδώ τό τομίδιο, έχουν παρουσιαστεί, με μιά μόνο εξαίρεση, μέσα στά έτη 1983-1993: προφορικές ή γραπτές συνεντεύξεις, σημειώματα καί σύντομα μελε- τήματα, εισηγήσεις σέ λόγιες συναντήσεις, έχουν όλα τους ένα κοινό χαρακτηριστικό, σχολιάζουν, δέν άναπτόσσουν μέ τρόπο μεθοδικό τά αντικείμενά τους. ’Ολα τους σχεδόν τά έχει προκαλέσει μιά εξωτε­ρική αφορμή, άνταποκρίνονται αλλιώς σέ μιά πρόσκληση γιά διάλο­γο, ή θεματική τοΰ οποίου δέν ανήκει πάντοτε στά ειδικά ένδιαφέρο­ντα αύτοϋ πού τά υπογράφει: ανήκει στή συνάφεια τών ενδιαφερόν­των αυτών, στά έπίκοινα δηλαδή σημεία πού άναζητα κάθε δοκιμή γιά επικοινωνία· συναντιόμαστε σ ’ αύτά φέρνοντας ό καθένας τή δι­κή του σκευή, σύνθετη ή στοιχειώδη, φερμένη άπό τό έργαστήρι τοΰ ιστορικού, ελπίζω, στή δική μου περίπτωση.

Τά κείμενα αύτά μοιάζει νά ύττηρετοϋν τήν έπικαιρότητα: άν ύ- πηρετοΰν κάτι είναι τά πάγια ανικανοποίητα αιτήματα, αιτήματα πολιτισμικά, πού κάθε τόσο χάρη στήν πολιτική κυρίως συγκυρία α­ναδύονται άπό τή σιωπή τους γιά νά εμφανιστούν στήν αγορά τών ιδεών καί νά ακολουθήσουν συνήθως τήν τύχη κάθε πραμάτειας, νά πάρουν αλλιώς τό σχήμα πού έχει ζήτηση, θολό άπείκασμα της πρώτης τους μορφής. Πραμάτειες, λοιπόν, στά χέρια όσων έχουν μά­θει δτι ό καιρός είναι φτερωτός καί ξέρουν έτσι ευκαιρία τί σημαίνει τά αντίθετα. τά λέμε άντιστάσεις ή χρεοκοπίες. Πάγια ερωτήματα, παραπέμπουν σέ πάγιες ερμηνείες: κάποτε τίς υπαινίσσονται, άλλο­τε τίς ιχνογραφούν τά σχόλια αύτά, προσπαθώντας νά μην άνατρέ- πουν τίς βαθμίδες της ερμηνευτικής κλίμακας καί νά ύποκαθιστοΰν τό ύστερο στό πρώτο’ εϊναι συνεπώς σχόλια έκτός συρμοϋ. Είναι έ-

10 ΣΧΟΛΙΑ

πίσης χρονολογημένα: θά μπορούσαν ωστόσο νά είχαν γραφεί πριν καί ύστερα άπό τή χρονολογία τους' μπορεϊ γι ’ αύτό νά τά ανασύρω άπό τά διαβατικά έντυπα, τή φυσική τους, ίσως, θέση.

Δέν τούς άποδίδω άλλη σημασία άπό εκείνη της μαρτυρίας, θά έλεγα μαρτυρίας συλλογικής, γιατί, πέρα άπό τόν προσωπικό τόνο, εκφράζουν κοινές έγνοιες, τόσο στοιχειώδεις ώστε νά φαντάζουν γιά κοινότυπες: παραμένουν σταθερές μέ εναλλασσόμενους όμως φορείς, καλούν ίσως σέ νέες συναντήσεις. Οΐ εγνοιες αυτές είχαν περάσει στό στάδιο της δοκιμής, άπό σχέδια γίνονταν πραγματικότητες: έγνοιες γιά τίς ιστορικές σπουδές, την ιστορική παιδεία. Σέ κάποια άπό τά σχέδια καί τίς δοκιμές αυτός πού υπογράφει είχε μιά λίγο-πολύ άμε­ση συμμετοχή: τήν οφείλει στό γεγονός ότι ή πολίτικη συγκυρία επί­τρεπε σέ ορισμένα άπό τά άτομα πού έχουν ώς αρμοδιότητα, νά παίρνουν αποφάσεις νά συγκαταλέξουν στίς αποφάσεις αύτές καί τη φροντίδα γιά τήν ιστορική παιδεία. Γιά 6, τι τόν αφορά, καί μαζί μ ’ αυτόν καί άλλους πολλούς, μπορεϊ νά χρονολογήσει μέ ακρίβεια: 1977-1989. Πρόκειται γιά μιά στιγμή όπου δοκιμάζονται νέες ιστο­ριογραφικές δυνάμεις συσσωματούμενες σέ ελαστικά καί πολυθεμα- τικά έρευνητικά προγράμματα: μετά τήν καταληκτήρια χρονολογία άλλοι άνθρωποι, άπό εκείνους πάλι πού έχουν ώς αρμοδιότητα νά παίρνουν αποφάσεις, κατέστρεφαν τά έρευνητικά δίκτυα, οχι όμως καί τήν ανάγκη της ιστορίας' τόν τελευταίο ρόλο τόν επωμίστηκαν άλλες, ισχυρότερες, δυνάμεις. Τά κείμενα αΰτοΰ τοΰ βιβλίου γιά λό­γους τελείως τυχαίους δέν μιλούν γιά όλα τά καθέκαστα εκείνης της στιγμής, διαπνέονται άπό τή στιγμή αύτή, σχεδόν δλα.

“Ελεγα ότι θά μπορούσαν νά είχαν γραφεί πρίν καί ύστερα άπό τή χρονολογία πού φέρουν: θά πρόσθετα ότι άν ίσχυαν τά εξωτερικά κίνητρα πού τά προκάλεσαν, θά έρχονταν νά συνοδοιπορήσουν μαζί τους κι άλλα καί στό ίδιο ττνεϋμα μέ μεγαλύτερο όμως θεματικό εύ­ρος, τό εύρος πού κατακτά ή ιστοριογραφία μας. Θά μπορούσαν έπί­σης νά έπισημάνουν τούς μηχανισμούς αΰτοαναίρεσης τών ιστορικών σπουδών καί όλης της ανθρωπιστικής παιδείοις μέσα άπό τήν έσωτε- ρίκευαη της μεταβατικής στιγμής πού όλοι ζοΰμε, γενεσιουργό αλ­λοτριώσεων καί οχι αυτογνωσίας: καί πάλι ό λόγος θά ήταν εκτός συρμοΰ, καθώς μάλιστα θά επικαλούνταν τίς συνειδητές φευδαισθη-

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ 11

σείς, άλλιώς τίς αντιστάσεις, ή γιά τούς άλλους χρεοκοπίες, μέσα άπό τίς όποιες είναι αναγκασμένη νά πέρνα ή πρόσληψη της ιστο­ρίας, όταν τό υποκείμενό της άρνεϊται νά έσωτεριχεύσει έναν μόνο άπό τούς χρόνους της, εκείνον στόν όποιο ζεϊ.

’Άν άπό τά κείμενα προκύπτει μιά εικόνα της ιστορίας πού κα­λούμαστε νά την παραστήσουμε, τά θέματα της εικόνας αύτης δέν αντιστοιχούν στίς πραγματικότητες μέσα άπό τίς όποιες βιώνουν τήν ιστορία κοινωνικές συλλογικότητες, δπως ή δική μας, γιά τίς ό­ποιες ή πρόσληψη τοΰ παρελθόντος είχε ώς μέγιστο αποτέλεσμα ι­δεολογικούς φεναοασμούς: οί διαιώνιοι έθνισμοί καί οί κούφιες οίκου- μενικότητες, τά αμήχανα ορθόδοξα τόξα, ιδεολογήματα μέ άλλα λό­για καί άκαιρες αναβιώσεις πού τρέφουν τίς συλλογικές ευαισθησίες, δλα τοΰτα δέν άποτελοΰν, γιά τήν αίσθηση της ιστορίας πού θέλησαν νά μεταδώσουν αύτά τά κείμενα, οντότητες σταθερές άλλά μετα­βαλλόμενα σημαινόμενα πού ζητοΰν νά καταίδειχθεΐ ή διαφορικότητα τών λειτουργιών τους· οντότητες, άλλιώς, ιστορικές δχι καί τόσο εΰ­δηλες.

Τό είδος πολλών άπό τά κείμενα αύτά δέν επιδέχεται δεύτερες φροντίδες πέρα άπό τίς τεχνικές, αποκαταστάσεις παραναγνώσεων καί παραλείψεων, ελάχιστες φραστικές βελτιώσειζ. Σέ μιά περί­πτωση ενσωμάτωσα στό αρχικό κείμενο ορισμένες προσθήκες' δη­λώνονται στην οικεία θέση. Επικεντρωμένα τά περισσότερα στο ί­διο θέμα καί γραμμένα ανεξάρτητα τό ένα άπό τό άλλο, είναι επόμε­νο νά παρουσιάζουν πολλές επικαλύψεις: θά έλεγα δτι εικονογραφούν μέ τόν τρόπο τους έμμονες έγνοιες γιά τά ίδια πράγματα, τη μονό­τονη διαδρομή τών ίδιων αναγκών. Καί πάλι δέν έκρινα δτι υπήρχαν περιθώρια γιά ύστερες φροντίδες: θά οδηγούσαν σέ μιά νέα γραφή, γιά τήν οποία ώστόσο θά έλειπαν, γιά μένα, οί άμεσες αφορμές. Τέ­λος, κλείνοντας τίς γραμμές αυτές οφείλω νά έκφράσω κι άπό εδώ τίς ευχαριστίες μου στίς εκδόσεις ’Αλεξάνδρεια, στούς φίλους και ομότεχνους Κώστα Κωστή καί Σωκράτη Πετμεζά πού σκέφτηκαν νά μέ φιλοξενήσουν στη σειρά πού διευθύνουν, τή Νεότερη καί Σύγ­χρονη 'Ιστορία.

’Ιούλιος 1993 Σ. I. Άσδραχάς

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟ ϊ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤ

είσ ί St νηεςπολλοιί έν άμφιάλω Ίθάκ^ νεχι ήδέ παλαιοά

( ’08. β', 292-293)

1

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ

"Ας αρχίσουμε μέ κάποιες γενικές διαπιστώσεις: είναι γε­γονός δτι κατά τήν τελευταία δεκαπενταετία ή ελληνική ιστο­ριογραφία, έκείνη πού εχει ώς αντικείμενο τόν νέο ελληνισμό, παρουσίασε μιά θεματολογική διεύρυνση, οίκειώθηκε μέ τε­χνικές καί μεθόδους πού δέν της ήταν συνήθεις, υιοθέτησε προβληματικές πού παλαιότερα άποτελοΰσαν τήν έξαίρεση στό ιστοριογραφικό σώμα, άποκατέστησε ένα σύστημα εισ­ροών καί έκροών μέ τίς άλλες κοινωνικές έπιστημες καί βρήκε θεσμικές ή λίγο-πολύ άτυπες υποδοχές πού της έπέτρεψαν νά πειραματιστεί. Όλα τούτα εϊναι γνωστά άλλά καί ΰπομνήσι- μα. Γνωστό, άλλά λιγότερο συνειδητό είναι τό αποτέλεσμα αύ- της της άνθησης πού δέν φαίνεται νά είναι, ή άνθηση αύτή, ά- ποκλειστικώς έπικαιρική: έννοώ τήν αλλαγή της συλλογικής φυσιογνωμίας του ιστορικού.

Τό ενδιαφέρον γιά τίς ιστορικές σπουδές ήταν σύνδρομο δυό φαινομένων: τών πολιτικών άπογοητεύσεων καί της ίστο- ρικοποίησης τών κοινωνικών έπιστημών. Οΐ πολιτικές άπο- γοητεύσεις ώς βίωμα ήταν έγγενές, έθνικό, φαινόμενο- ή ίστο- ρικοποίηση τών κοινωνικών έπιστημών ήταν φαινόμενο έξω-

Σύγχρονα Θέματα, τχ. 35-37 ( Ά&ήνα, 1988), σ. 94-97.

16 ΣΧΟΛΙΑ

γενές μέ τό όποιο άργήσαμε νά έρθουμε σέ έπαφή καί τό όποιο βρήκε θετική δεξίωση σ ’ έμας, έτοιμασμένους συνειδησιακώς άπό τήν πολιτική διάψευση. Κοντολογίς, ή στροφή πρός τήν ιστορία έξέφραζε κοινωνικές ανάγκες, έξ ού καί ή αλλαγή της φυσιογνωμίας τοϋ συλλογικοϋ ίστορικοΰ· έξέφραζε καί έκφρά- ζει συνάμα επιστημολογικά κατηγορήματα, οριζόταν καί ορί­ζεται, δηλαδή, άπό τήν ϊδια τή λογική τών άλλων κοινωνικών έπιστημών: έξ ου, πάλι, ή αλλαγή της φυσιογνωμίας τοΰ συλ­λογικού ιστορικού. 'Ιστορικός σήμερα δέν είναι μόνο αύτός πού εκαμε συστηματικές ιστορικές σπουδές, άλλά καί έκεϊνος πού μεταχειρίζεται τίς τεχνικές καί τίς μεθόδους της ιστορίας, γιατί θέλει νά ΐστορικοποιήσει τά άντικείμενα της δικής του επιστήμης, νά περάσει άλλιώς άπό τή συγχρονία στή διαχρο­νία, γιατί άποκτα συνείδηση της ιστορικότητας τοΰ αντικειμέ­νου του, συνεπώς καί της έλλειμματικότητας τών προτάσεών του.

' Η στροφή πρός τήν ιστορία ή ή έπίκληση της ιστορίας γιά νά έδρασθοΰν σύγχρονες ανάγκες ή έπιδιώξεις δέν χαρα­κτηρίζεται άπό κανένα νεωτερισμό: άν στή σημερινή στροφή υπάρχει κάτι τό νέο, τοΰτο συνίσταται στό γεγονός δτι ή άνα- φορά στήν ιστορία δέν γίνεται γιά νά στηριχθοΰν κάποιες βε­βαιότητες, έρχόμενες συνήθως άπό τό χώρο τοΰ πολίτικου, άλλά γιά νά άμφισβητηθοΰν αύτές οί βεβαιότητες· βεβαιότη­τες πού εϊχαν ήδη αποκτήσει τήν ιστοριογραφική τους άπο- κρυστάλλωση καί καθορίσει τήν άξιολογία καί, κατ ’ άκολου- θία, τή θεματολογία της ιστοριογραφίας. Σύμπτωμα αύτης της άμφισβήτησης είναι καί οί ερευνες πού γίνονται γύρω άπό τήν ιδεολογική χρήση της ιστορίας.

Χαρακτηριστικό τών «έπιχειρησιακοΰ» τύπου έναυσμά- των της στροφής πρός τήν ιστορία εϊναι ή έμφαση πού δίδεται στήν ιστορία τοΰ ελληνικού Κράτους, μάλιστα κατά τόν ιθ ' αιώνα: κι έδώ ή ανάγκη αυτογνωσίας έχει τήν άφετηρία της σέ

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 17

άνερωτήματα μέ επίκεντρο τόν «άνολοκλήρωτο» έλληνικό καπιταλισμό καί, κατά συνέπεια, τήν «άνολοκλήρωτη» αστική τάξη, άρα τήν «άνολοκλήρωτη» άστική έπανάσταση. Τά άνε­ρωτήματα αύτά, διαμορφωμένα πιά σέ υποθέσεις έρευνας, οδή­γησαν σέ έπί μέρους ιστοριογραφικά άποτελέσματα πού, δλα τους μαζί, τείνουν νά ένορχηστρωθοΰν σέ μιά πολυφωνία συ­νολικής ιστορίας: μεγαλύτερη έμφαση στό ρόλο τών θεσμών καί στά παράγωγά τους (λ.χ. πελατειακά συστήματα στήν πολιτική, σχετική αύτοδυναμία τοΰ Κράτους) άπό τήν πλευ­ρά, κυρίως, τών νέων κοινωνικών επιστημόνων πού σπούδα­σαν στήν ’Αγγλία- μεγαλύτερη έμφαση στίς κοινωνικές καί οικονομικές δομές, άλλά καί ιστορική προσέγγιση στό πολιτι­σμικό άπό δσους σπούδασαν στή Γαλλία- ένδιαφέροντα γιά τή σύγχρονη ιστορία άπό δσους σπούδασαν στις ' Ηνωμένες Πο­λιτείες, γιά νά μείνω σέ ορισμένες άπό τίς έκπρεπεϊς έκδηλώ- σεις αύτης της ιστοριογραφικής παραγωγής. Θά πρέπει, ώστό- σο, νά τονιστεί δτι ό σημερινός προσανατολισμός τών ιστορι­κών σπουδών δέν είναι δυνατό νά άναχθεΐ άποκλειστικά σέ μιά «μετακένωση» γνώσεων ή, δπως μερικοί θά ήθελαν νά συμ­βαίνει, σέ μιά μίμηση μιας γαλλικής ή άγγλικής ιστοριογραφι­κής άντίληψης: μολονότι καί ή «μετακένωση» καί ή μίμηση (εύ- λόγως καί ευτυχώς) ύπάρχουν, έκεϊνο πού έχει σημασία είναι ή έτοιμότητα γιά τή δεξίωσή τους, δηλαδή ή κοινωνική άπαίτη- ση γιά ιστορική παιδεία.

Αύτή τήν κοινωνική άνάγκη τήν έξέφρασαν κατά κύριο λό­γο εκείνοι πού έφταναν άπό άλλους γνωστικούς χώρους στήν ιστορία, άκόμη κι έκεΐνοι πού τούς έξωθοΰσαν βιωματικές ά­νάγκες- οΐ ΐδιοι συνέβαλαν σέ υψηλό βαθμό στή διαφοροποίηση τοΰ ιστοριογραφικού καθεστώτος. Αύτό δέν σημαίνει δτι οΐ «θέσει» ιστορικοί δέν είχαν τίς ίδιες έγνοιες ή δέν εϊχαν διαφο­ροποιήσει ήδη σέ συγκεκριμένα πεδία τήν έπιστήμη τους: ση­μαίνει άπλούστατα δτι στό σύνολό του τό σώμα τών «έπαγ-

18 ΣΧΟΛΙΑ

γελματιών» ιστορικών κυριαρχούνταν άπό τίς αδράνειες πού είναι άπότοκες της έλλειψης θεωρητικών έναυσμάτων καί, μέ τή σειρά τους, αιτίες της έλλειψης αύτης. Σήμερα βρισκόμα­στε στη φάση της διαφοροποίησης της φυσιογνωμίας τοΰ θέ­σει, του έπαγγελματία, ιστορικού.

Γιατί, ή ιστοριογραφική πολυφωνία δέν άρκει άπό μόνη της νά θεμελιώσει οΰτε ιστορικές σπουδές ούτε ιστορική παι­δεία- άρκεϊ (κι αύτό δέν είναι λίγο) γιά νά προκαλέσει ιστορι­κές εύαισθησίες στό συλλογικό σώμα: οΐ ιστορικές σπουδές έ­χουν ώς προϋπόθεση τήν κατάκτηση τοΰ επαγγέλματος τοΰ ιστορικού, οφείλουν νά διανύσουν τό στάδιο της οργάνωσης τών γνώσεων καί νά άναχθοϋν σέ μιά διαφοροποίηση έκ τών ένδον στήν παραγωγή, άλλιώς, ιστορικών μέσω της ιστορίας ώς επιστήμης. Μέ τούς δρους αύτούς θά είναι δυνατή ή κάθετη διαφοροποίηση τών ιστορικών σπουδών, σέ δλο τό βάθος πού επιβάλλει ή διαχρονία της καί σέ δλο τό εύρος πού έπιβάλλει ή θεματολογία της. Γ ιατί έδώ συνέβησαν πολλά παράδοξα υπο­φορά σέ ιδεολογήματα άπό τό ενα μέρος, στήν άπουσία κά­ποιων γνωστικών προϋποθέσεων καί στήν άδυναμία οργάνω­σης της γνώσης στό θεσμικό πλέον επίπεδο άπό τό άλλο.

Γ ιατί είναι βέβαια παράδοξο ή ιστοριογραφική πραγμά­τωση της έννοιας της μεγάλης διάρκειας νά προσκρούει σέ ι­δεολογήματα πού άντιτίθενται στό ιδεολόγημα της «εθνικής» συνέχειας· νά μήν άνακύπτει άπό τή λογική μιας άλλης επιστή­μης, κατ ’ έξοχήν της Γεωγραφίας, γιατί ή έπιστήμη αυτή στά καθ ’ ήμας είχε παραιτηθεί άπό τήν άνθρώπινη, δηλαδή τήν ι­στορική της, διάσταση. Γ ιατί είναι παράδοξο ή περιοδολόγη- ση της οικονομικής ιστορίας νά είναι ύπόφορη της άντίστοιχης της πολιτικής ιστορίας κι αύτό γιατί οί μόνες «ειδικεύσεις» στίς όποιες είσάγεται ο σπουδαστής της έλληνικης ιστορίας είναι έκεϊνες τοΰ «τρίπτυχου». Γ ιατί είναι επίσης παράδοξο νά παραμένει ή Λαογραφία εγκλωβισμένη στήν Εθνογραφία

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 19

παρά τήν άνθρωπολογική οπτική πού έχει άποκτήσει ή ιστο­ρία καί νά μήν έχει άκόμη μεταμοσχεύσει τούς δικούς της χρό­νους σ ’ αύτήν τήν τελευταία, συμβάλλοντας έτσι στήν ιστο­ριογραφική πραγμάτωση αυτής της έγνοιας της μεγάλης διάρ­κειας πού όψίμως μπήκε στά ήθη μας.

Μένω σ ’ αύτά τά λίγα άλλά ένδεικτικά παραδείγματα γιά νά έπισημάνω τήν άποσπασματικότητα τόσο στό εμπειρικό δ­σο καί στό θεωρητικό έπίπεδο τών ιστορικών μας σπουδών, άποσπασματικότητα όφειλόμενη κατά πρώτιστο λόγο στόν έλλειμματικό (καί έν πολλοϊς μικρόψυχο) τρόπο μέ τόν όποιο έχει οργανωθεί ή μετάδοση καί ή παραγωγή της ιστορικής γνώσης, στόν έλλειμματικό τρόπο μέ τόν όποιο άπαντοΰν οΐ θεσμοί στήν κοινωνική άνάγκη γιά ιστορική παιδεία. Πρόκει­ται γιά μιά άπό τίς μορφές της πανεπιστημιακής κρίσης, γιά μιά άπό τίς άβελτηρίες τοΰ νομικού της πλαισίου, γιά μιά άπό τίς έπιπτώσεις της εξουθένωσης τοΰ πολίτικου λόγου καί της πολιτικής πράξης στό πεδίο της εκπαίδευσης. Πρόκειται, μέ άλλα λόγια, γιά μιά πολιτισμική κρίση δπως μερικεύεται στό έπίπεδο της ιστορικής παιδείας.

Γιά νά συνοψίσουμε: Βρισκόμαστε μπροστά στό φαινόμε­νο παραγωγής ιστορικών κατά μεγάλο βαθμό έκτός θεσμικοΰ πλαισίου- βρισκόμαστε μπροστά στό φαινόμενο της διεύρυν­σης τής ιστορικής θεματολογίας χάρη, κατά κύριο λόγο, αύ- τών τών ιστορικών- βρισκόμαστε έπίσης μπροστά στό φαινό­μενο της διαφοροποίησης τών «σπουδαγμένων» ιστορικών, χωρίς δμως ή διαφοροποίηση αύτή νά έχει έπίπτωση στά πα­νεπιστήμια ή στά έρευνητικά κέντρα. Κι αύτό παρά τό γεγο­νός δτι περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά οΐ κρατικοί θεσμοί, τά πιστωτικά ιδρύματα, οί ιδιώτες ένίσχυσαν οικονομικά, ήθι- κά καί άκόμη «άκαδημαϊκά» τήν ιστορική έρευνα. Παρ ’ δλα αύτά: Τό Κράτος ιδρύει μιά πανεπιστημιακή σχολή ιστορίας, δέν διαφοροποιεί δμως τή φυσιογνωμία τών διδασκόντων τά

20 ΣΧΟΛΙΑ

ανθρωπιστικά μαθήματα στή δευτεροβάθμια έκπαίδευση· εί­ναι άρα έπόμενο ή σχολή αύτή νά είναι ύπόφορη τών φιλοσο­φικών σχολών. Ένας υπουργός φαντάζεται κάποια στιγμή ό­τι είναι δυνατό νά άποκατασταθεΐ ένα είδος έπικοινωνίας άνά­μεσα στά έρευνητικά κέντρα καί στά πανεπιστήμια, νά συνδυά­σει στά έρευνητικά κέντρα τήν παραγωγή καί τή μετάδοση γνώσης: κάποιες πανίσχυρες κοινωνικές άδράνειες κόβουν τά σχετικά άρθρα τοΰ νόμου, ίσως στό μάρμαρο τοΰ ’Εθνικού Τυπογραφείου. Καταργειται ο θεσμός της «έδρας» στά πανε­πιστήμια: άντί αύτό νά οδηγήσει (σέ δ,τι άφορά τίς ιστορικές, τουλάχιστον, σπουδές) σέ πολυφωνία, οδηγεί σέ ψευτοϊεραρ- χίες μέσω τοΰ μηχανισμού τών ύποχρεωτικών μαθημάτων καί μαθημάτων έπιλογης. Ό κατάλογος τών άντιφάσεων θά πή­γαινε μακριά- δέν συζητάμε δμως γι ’ αύτό. Ό λόγος είναι γιά τήν άκαδημαϊκη δεξίωση τοΰ ΐστορικοΰ, γιά τήν κοινωνική χρή­ση τοΰ ΐστορικοΰ, γιά τούς δρους της παραγωγής του. Όταν ύπάρξει μιά δημιουργική άκαδημαϊκή δεξίωση, δταν υπάρξει μιά έπιχειρησιακή κοινωνική χρήση τοΰ ΐστορικοΰ, δταν υπάρ­ξουν οί σωστοί (δηλαδή οΐ άνταποκρινόμενοι στή λογική της ιστορίας ώς έπιστήμης) δροι της παραγωγής του, τότε θά εί­ναι δυνατό νά δημιουργήσουμε ιστορική παιδεία καί νά θέσου­με μέσω αύτης σέ κίνηση άντιαλλοτριωτικούς μηχανισμούς στά συλλογικά σώματα, στίς άτομικές συνειδήσεις, τότε τό παλιό άλλά έπίκαιρο αίτημα, νά πέρνα τό άποτέλεσμα μιας ιστορικής έρευνας σέ μιά φράση ένός βιβλίου της πρωτοβάθ­μιας έκπαίδευσης, θά γίνει πραγματικότητα.

Χρεία, λοιπόν, ό ιστορικός νά άνταποκριθεϊ στήν άνάγκη πού τόν γέννησε, στήν κοινωνική δηλαδή άνάγκη, έπωμιζόμε- νος ρόλους κοινωνικούς. Μιλήσαμε γιά δημιουργική ακαδη­μαϊκή δεξίωση: αύτό σημαίνει κάτι πέρα άπό τήν έπαγγελμα- τικη σταδιοδρομία στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση δπου, παρά τήν ειδίκευσή του, δέν θά έχει παρά νά διαιωνίζει τή φυσιο­

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 21

γνωμία τών αποφοίτων τών παλαιών φιλοσοφικών σχολών. Αύτό σημαίνει δτι θά έξυπηρετεϊται (καί οχι μόνο αύτός) άπό ενα θεσμικό σύστημα πού θά έπιτρέπει τήν κινητικότητα άπό τό σχολείο στήν άρχαιολογική ύπηρεσία, άπό τό σχολείο στό πανεπιστήμιο καί στό έρευνητικό κέντρο καί τάνάπαλιν, χωρίς ή κινητικότητα αύτή νά μπορεϊ πιά νά προσκρούει σέ χαυνω- τικούς ίσοπεδωτισμούς πού καλύπτουν τήν άντιδραστικότητά τους μέ τό δνομα της δημοκρατίας καί της ισότητας. Μιλήσα­με γιά κοινωνική χρήση τοΰ ίστορικοΰ: αύτό σημαίνει δτι ό ι­στορικός, τοΰ οποίου σήμερα διαμορφώνεται ή συλλογική φυ­σιογνωμία, θά εχει στό άτομικό έπίπεδο τή φυσιογνωμία αύτή ώς γνωστικό δίκτυο στό όποιο θά εδράζεται ή προσωπική του αρμοδιότητα- δτι ό ιστορικός τοΰ τύπου αύτοΰ είναι κοινωνικά χρήσιμος καί χρησιμοποιήσιμος πέρα άπό τό σχολικό κύκλω­μα. Χρησιμοποιήσιμος στίς πολιτισμικές στρατηγικές, δπως αύτές διαμορφώνονται στά διάφορα έπίπεδα διαμόρφωσης γνώμης καί λήψης άποφάσεων: στίς στρατηγικές πού έχουν ώς άντικείμενο τή χρήση τοΰ χώρου, τών πολιτισμικών άγαθών, τίς σχέσεις μέ τίς πολιτισμικές καί άλλες ετερότητες πού είναι φυσικό νά υπάρχουν σέ ένα έθνικό πλέγμα, τή συγκρότηση της ιστορικής μνήμης μέ ένα λόγο- πρόκειται γιά έναν ιστορικό πού δέν εϊναι χρήσιμος μόνο στίς ύπηρεσίες τοΰ ύπουργείου έ- ξωτερικών. Γιά έναν ιστορικό πού μέσω της ιστορίας γίνεται συντελεστής της πολιτικής σκέψης καί πράξης. Μιλήσαμε γιά τούς σωστούς δρους της παραγωγής τοΰ ίστορικοΰ: μάς πα­ραπέμπουν στό πανεπιστήμιο.

Δέν έχω τήν πρόθεση μ’ αύτή τήν ευκαιρία νά προσθέσω τίποτε, δμοιο ή διαφορετικό, στή φιλολογία πού έχει συσσω­ρευτεί γιά τήν πανεπιστημιακή κρίση: θά σημειώσω απλώς ο­ρισμένα αύτονόητα, άλλά δχι καί συνήθη στή διδακτική πρα­κτική, πράγματα. Άναφερόμενος πάντα στή διδασκαλία της ιστορίας, έχω νά παρατηρήσω δτι εϊναι καιρός νά άπαλλαγοΰ-

22 ΣΧΟΛΙΑ

με άπό τήν παθητική άρχή σύμφωνα μέ τήν οποία ή ιστορία είναι, ένα σώμα γνώσεων πού πρέπει νά μεταδοθεί μέσω της διδασκαλίας: είναι ή λογική πού οδηγεί, μέ τή βοήθεια της δω­ρεάν παιδείας, στό ένα καί μοναδικό «σύγγραμμα» πού έχει ταυτιστεί, έν πολλοϊς, μέ τίς «πανεπιστημιακές παραδόσεις», δηλαδή μέ ένα προϊόν βιβλιογραφικώς άχρηστο. Ή παθητική αύτή άρχή θά πρέπει νά άντικατασταθεΐ άπό έκείνη πού θεω­ρεί τό διδασκόμενο ώς ένεργητικό δέκτη καί σύμφωνα μέ τήν οποία ή διδασκαλία έχει ώς σκοπό τή δημιουργία έναυσμάτων γιά τήν άνακάλυψη τών γνώσεων άπ ’ αύτόν τόν ’ίδιο- τοΰτο σημαίνει δτι ή διδασκαλία κινείται ανάμεσα στή σύνθεση καί τήν άνάλυση, άνάμεσα στή συνολική καί τήν κατά κλάδους ι­στορία, άνάμεσα στή θεωρία καί τίς τεχνικές. Στήν οπτική αύ­τή καταλαβαίνει κανείς ποιός θά ήταν ο χαρακτήρας τών «έγ- χειριδίων» άπό τά όποια θά επωφελούνταν ό σπουδαστής: εί­ναι τά εγχειρίδια έκεϊνα πού διδάσκουν τίς τεχνικές της ιστο­ρίας (παλαιογραφία, νομισματική, χρονολογικά συστήματα, έ- πιγραφική, σιγιλλογραφία, έφαρμογές τών μαθηματικών, γιά νά μνημονεύσω λίγα άπ ’ αυτά)- είναι τά κατά ιστορικές περιό­δους ή κατά ιστοριογραφικούς κλάδους εγχειρίδια δπου, χωρίς υπέρμετρη φακτολογία, δίνεται μέ συνθετικό τρόπο ή κεκτημέ- νη γνώση ώς πρός τό αντικείμενο, μνημονεύονται ξεχωριστά μέ κριτικό τρόπο οί πηγές καί ή βιβλιογραφία καί τέλος άνα- γράφονται μέ τρόπο έπίσης συνθετικό τά πρός διερεύνηση θέ­ματα, οί νέοι προβληματισμοί, μέ ένα λόγο ή σημερινή κατά­σταση της ιστορικής έρευνας ώς πρός τό αντικείμενο καί οΐ προοπτικές της. Αύτοϋ τοΰ τύπου τά έγχειρίδια, ναί, άς τά έ- πιβάλει τό Κράτος, ναί, άς τά διεκδικήσουν οί διδασκόμενοι μέ τήν ίδια ζέση πού διεκδικουν τίς «σημειώσεις» κι άς τά γρά­ψουν (ή άς τά μεταφράσουν) οί διδάσκοντες.

Στήν ΐδια οπτική καταλαβαίνει κανείς δτι διακρίσεις του είδους «υποχρεωτικά» καί «έπιλεγόμενα» μαθήματα δέν είναι

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 23

καθόλου έπιχειρησιακές καί δτι οί μόνες έπιλογές πού μπορεϊ νά γίνουν είναι άνάμεσα σέ διδακτικούς σχηματισμούς θεμα- τολογικούς, δπου ή ίδια διδασκαλία είναι συγχρόνως «ύπο- χρεωτική» καί «έπιλεγόμενη». Αύτά τά πράγματα είναι δοκι­μασμένα, άπλά καί αυτονόητα: άν προσκρούουν σέ κάτι τοΰτο είναι, περισσότερο άπό τούς άσφϋκτικούς νόμους, τό άκαταμά­χητο χάρμα της αύθεντίας πού άναδύθηκε ξανά ύστερα άπό τό «κίνημα» έκεϊνο πού άπό άνανεωτικό κατέληξε νά είναι μόνο καί μόνο εικονοκλαστικό, αύτό τό άκαταμάχητο χάρμα πού θέ­λησε νά έξαλείψει ή νέα μας ιστοριογραφία.

' Η δεύτερη παρατήρηση μου εχει νά κάμει μέ τίς σπουδές έκεΐνες κατά τίς όποιες παράγεται ή διασταυρώνεται ή γνώση: πρόκειται γιά τίς πολυσυζητούμενες μεταπτυχιακές σπουδές, γιά τίς όποιες παρουσιάστηκε ενα νομοσχέδιο βασισμένο σέ μιά σωστή άρχή πού τή στραγγάλιζαν περιοριστικές διατά­ξεις. Ή σωστή άρχή ήταν άκριβώς εκείνη πού διαχώριζε τίς μεταπτυχιακές σπουδές σ ’ έκεΐνες πού έξυπηρετοΰσαν διεπι- στημονικοΰ τύπου άπαιτήσεις καί σ ’ έκεΐνες πού όδηγοΰσαν στήν παραγωγή γνώσης μέσω της διδακτορικής διατριβής. Γιά τίς περιοριστικές διατάξεις, άς μοΰ έπιτραπεΐ νά μήν πώ τίποτε, άχαρο έκ τών πραγμάτων καί σέ «άπειρον έκβάλλον». Ποιές θετικές άπολήξεις θά είχε ή έφαρμογή της άρχής αύτης γιά τή διαμόρφωση ιστορικών, καθένας μπορεϊ νά τό κατανοή­σει άνετα: δέν εχω παρά νά έπισημάνω τήν εύεργετική έπί- πτωση τών διεπιστημονικοΰ τύπου σπουδών στήν κοινωνική χρήση τοΰ ΐστορικοΰ μέσω της διεύρυνσης της φυσιογνωμίας του, στή δημιουργία γενικώς ιστορικής παιδείας' σπουδών, φυσικά, πού θά είχαν ώς συνέπεια τήν άνάδυση νέων ιστορικών λογικών μέσω τής ίστορικοποίησης τών άλλων έπιστημών. "Ολα αύτά δμως δέν εγιναν κι άν άρχίζουν νά δοκιμάζονται κάπου, τά πρώτα δείγματα προγραμματισμού μάλλον δεί­χνουν δτι άντί γιά σπουδές ένόψει παραγωγής γνώσεων εχου-

24 ΣΧΟΛΙΑ

με σπουδές ένόψει μετάδοσης γνώσεων καί μάλιστα ελεγχό­μενων μέ έξετάσεις καί τά συναφή. Τό πεδίο λοιπόν εϊναι α­νοιχτό καί περιμένει τήν παρέμβαση τών ιστορικών, κατ ’ έ- ξοχήν τών πανεπιστημιακών, κουρασμένων βέβαια άπό τό ά­γονο ταξίδι άνάμεσα στή θεωρία καί τήν πράξη καί μέ έλεύθε- ρους δλους τούς άνέμους τών διαψεύσεων.

2

ΕΝΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Προσπαθώ νά άπαντήσω στά έρωτήματά σας μέ δσο γί­νεται πιό εύσύνοπτο τρόπο. Ρωτάτε πρώτα άπ’ δλα γιά τή θεματολογία τών έρευνών: ό πίνακας πού δημοσιεύετε στό τεύχος σας αύτό δίνει άπό μόνος του τήν άπάντηση. Δείχνει ένα θεματολογικό πολύπλεγμα πού, ωστόσο, έχει μιά καίρια άναφορά, δηλαδή τήν Εθνική Τράπεζα: γενικεύοντας, θά έλε­γε κανείς δτι πρόκειται γιά τή συμπεριφορά τών κεφαλαίων, δχι άποκλειστικά του πιστωτικού αύτοΰ ιδρύματος- δτι πρό­κειται άκόμη γιά τήν δλη οικονομία τοΰ έλληνικοΰ Κράτους κατά τόν ιθ ' καί τόν κ ' άκόμη αιώνα. Μέ λίγα λόγια, οί έρευ­νες αύτές, έχοντας ώς άφετηρία τήν Εθνική Τράπεζα, έπε- κτείνονται σέ δλα τά θέματα της οικονομικής μας ιστορίας. "Οπως βλέπετε, κάποιοι τομείς της οικονομίας είναι ιδιαιτέ­ρως εύνοημένοι άπό τό πρόγραμμα: ό άγροτικός, δπως εϊναι

Έμεϊς, τχ. 14 ( ’Αθήνα, 1987), σ. 14-15. ’Απάντηση, σχετική μέ τίς ερευνες οικονομικής ιστορίας της Επιτροπής 'Ιστορίας τής Εθνικής Τρά­πεζας (1977-1990), στίς ακόλουθες έρωτήσεις τοΰ περιοδικού: «Ζητήσαμε άπό τό διευθυντή τοΰ Έρευνητιχοΰ Προγράμματος της ’Επιτροπής 'Ιστο­ρίας της ΕΤΕ νά μας απαντήσει στά ακόλουθα έρωτήματα: Ποιά εϊναι η θεματολογία των έρευνών τοΰ προγράμματος αύτοΰ; Ποιά εϊναι ή έπ ιστη- μονιχη φυσιογνωμία των ερευνητών πού πραγματοποιοΰν τό πρόγραμμα αύ­τό; Ποιά είναι ή ΰλοτεχνιχή 8ομή πού προσφέρει ή Τράπεζα στίς ερευνες αύτές;»

26 ΣΧΟΛΙΑ

φυσικό, πού γίνεται αντικείμενο μελετών περιφερειακής ιστο­ρίας, μελετών δμως πού αποβλέπουν στήν αποδέσμευση οικο­νομικών μηχανισμών γενικής έμβέλειας. 'Η βιομηχανία είναι ένας άλλος πόλος έλξης γιά τούς συνεργάτες μας: καθένας μέ τόν τρόπο του έπιχειρεϊ νά δει πώς μεταφράζεται στην έλλη­νική περίπτωση τό πολυσυζητημένο πρόβλημα της συμπερι­φοράς του τραπεζικού κεφαλαίου σέ σχέση μέ τήν έκβιομηχά- νιση. Διαβλέπει κανείς τίς τωρινές έγνοιες πού τροφοδοτούν τόν ιστορικό προβληματισμό. Πώς τώρα οργανώνεται αύτό τό πρόγραμμα πού ύποκινεϊ τά ιστοριογραφικά ένδιαφέροντα, δσα είκονίζονται στόν πίνακα τών έρευνών καί οσα άλλα θά ακολουθήσουν;

’ Από τήν πρώτη στιγμή άποφύγαμε νά διατυπώσουμε έ­να δήθεν «συστηματικό» πρόγραμμα έρευνών, στό όποιο, δί­κην περιεχομένων ένός έγχειριδίου οικονομικής ιστορίας, θά παρήλαυναν κατά σειρά προτεραιότητας τά πρός έρευνα θέ­ματα. Προτιμήσαμε, άντίθετα, νά διατυπώσουμε μέ γενικό τρόπο τά προβλήματα έκεϊνα στά όποια θά πρέπει νά δώσει λύσεις, ένόψει τών οποίων θά πρέπει νά διατυπώσει υποθέ­σεις, ό ιστορικός τής έλληνικής οικονομίας: προτιμήσαμε, δη­λαδή, νά υποκινήσουμε ιστοριογραφικά ένδιαφέροντα στό πε­δίο τής οικονομικής ιστορίας. Επιπρόσθετα, φροντίσαμε νά άποκατασταθεΐ ένας διάλογος ανάμεσα στούς έρευνητές μας· γι ’ αύτό καί οργανώσαμε συναντήσεις πού, άλλοτε μέ περισσό­τερη, άλλοτε μέ λιγότερη έπιτυχία, έδωσαν τήν ευκαιρία νά διασταυρωθούν διαφορετικές ερευνητικές έμπειρίες, διαφορε­τικές ή συμπληρωματικές μέθοδοι καί, κυρίως, διαφορετικές άλλά συμπληρωματικές λογικές. Μ* αύτή τήν τελευταία δια­τύπωση έρχόμαστε στό άλλο έρώτημά σας, στή φυσιογνωμία τών έρευνητών.

Θά φανεί λογικό καί εύνόητο δτι ένα πρόγραμμα ιστορι­κών έρευνών θά πρέπει νά άπευθύνεται σέ ιστορικούς, σέ δια-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤ 27

νοητές άλλιώς πού έχουν, άν μή τι άλλο, τά τεχνικά έφόδια τοϋ ιστορικού. Στή δική μας περίπτωση τά πράγματα δέν έ­χουν ακριβώς έτσι: άν άκολουθούσαμε τό δρόμο αύτό, θά εί­χαμε οπωσδήποτε έρευνες, δχι δμως έρευνες κατά κύριο λόγο οικονομικής ιστορίας. Μέ τό πρόγραμμά μας κάναμε έκκληση σέ δλους τούς κοινωνικούς έπιστήμονες πού ή λογική της έπι- στήμης τους, οί άνάγκες τών έπί μέρους ένασχολήσεών τους τούς όδηγοΰσαν στήν οικονομική ιστορία, στήν ανάγκη νά δώ­σουν χρονικό βάθος στή σημερινή οικονομία, δταν έπρόκειτο γιά οικονομολόγους, στήν άνάγκη νά ίδοΰν τό οικονομικό μέσα άπό τή δική τους έπιστημονική λογική, δταν έπρόκειτο γιά άλλους κοινωνικούς έπιστήμονες. Επιζητήσαμε, μέ άλλα λό­για, νά δημιουργήσουμε εναν συλλογικό οικονομικό ιστορικό. Αύτό δέν σημαίνει δτι κατ ’ έξοχήν ιστορικοί δέν πήραν μέρος άπό τήν πρώτη στιγμή στήν εύόδωση τοΰ προγράμματος: οί ιστορικοί, ώστόσο, αύτοί δέν άποτελοΰν παρά ένα άπό τά συ­στατικά στοιχεία τοΰ συλλογικοΰ ίστορικοΰ, τοΰ οποίου τή φυσιογνωμία άποδίδει έκτυπα ή θεματολογία καί ή μεθοδολο­γία τών έρευνών. Αύτόν τό συλλογικό ιστορικό τόν συντρέχουν στή δουλειά του άλλα πρόσωπα πού κύριο έργο τους, στό πλαίσιο τοΰ προγράμματος, εϊναι ή τεκμηρίωση: έννοώ τούς συνεργάτες μας τοΰ ίστορικοΰ ’Αρχείου. Μαζί τους περνώ στό τελευταίο σας έρώτημα, τό σχετικό μέ τήν «ύλοτεχνική» δομή τών έρευνών μας.

Θά πρέπει νά ύπομνήσω δτι σημαντικό τμήμα της τεκμη­ρίωσης τών έρευνών προέρχεται άπό τό ιστορικό ’Αρχείο της ’ Εθνικής Τράπεζας· σημαντικό τμήμα της τεκμηρίωσης καί δχι δλη ή τεκμηρίωση, έξυπακούεται, γιατί οί έρευνες αυτές δέν άποβλέπουν στή συγγραφή της «έσωτερικής» ιστορίας της Τράπεζας. Τό πρόγραμμα δέν μποροΰσε, δίπλα σέ άλλες εύ- νόητες έρευνητικές διευκολύνσεις, νά προσφέρει παρά μία μόνο συστηματικά οργανωμένη ύποδομή, τό ιστορικό ’Αρχείο της

28 ΣΧΟΛΙΑ

ί'διας της Τράπεζας. Στην οπτική αύτή ζήτησε τή συνεργασία ανθρώπων πού άνέλαβαν καί έφεραν ή φέρουν σέ πέρας μιά σειρά τεκμηριωτικών έργασιών πού άρχίζουν άπό τήν ταξινό­μηση καί εύρετηρίαση του ύλικου πού άπόκειται στό ’Αρχείο (τμήμα τοΰ όποιου ύλικοΰ άποτελεϊται άπό άλλες, μή τραπε­ζικής προέλευσης, προσκτήσεις) ώς τήν έπεξεργασία μεγε­θών, ένόψει μιας συγκεκριμένης συλλογικής ή ατομικής έρευ­νας. Έξυπακούεται, συνεπώς, δτι τό 'Ιστορικό ’Αρχείο έχει στελεχωθεί μέ ένα πολύμορφο προσωπικό, δπου οΐ ιστορικοί έχουν ισχυρή έκπροσώπηση καί έχουν έπωμιστεΐ αντίστοιχα έργα, τεκμηριωτικής άλλά καί ιστοριογραφικής έμβέλειας. Προγράμματα ήλεκτρονικής έπεξεργασίας ποσοτικών δεδομέ­νων, έξυπηρετικά ιστοριογραφικών σχεδίων έχουν ήδη καταρ- τισθεΐ καί τεθεί σέ έφαρμογή στό ήλεκτρονικό τμήμα τοΰ ’ Αρχείου.

Μέ τίς σύντομες αύτές απαντήσεις θεωρώ δτι άνταποκρί- νομαι στίς ζητήσεις σας. Κλείνοντας, θά ήθελα νά μοΰ έπι- τραπεϊ νά διατυπώσω μερικά προσωπικά σχόλια.

Πρώτα, θά ήθελα νά έπαναλάβω, καί μ’ αύτήν έδώ τήν ευκαιρία, δτι σκοπός μας δέν ήταν οΰτε είναι ή δημιουργία έ- νός κέντρου έρευνών: ήταν καί είναι ή προσπάθεια δημιουργίας ιστοριογραφικών έναυσμάτων στόν τομέα τής οικονομικής ι­στορίας μέ σημείο άναφορας τήν ’Εθνική Τράπεζα' πρόκει­ται, δηλαδή, γιά ένα πρόγραμμα έρευνών οικονομικής ιστορίας μέ μεγάλη μερίκευση θεματολογική. Ά ν ή μερίκευση αύτή δέν έπιτρέπει (παρά, κάποτε, κατά παρέκβαση) νά άντιμετω- πιστοΰν δλα τά θέματα καί σέ δλο τό ένδεικνυόμενο χρονολο­γικό άνάπτυγμα μιας σύγχρονης οικονομικής ιστορίας, έπιτρέ- πει, άντίθετα, νά πραγματοποιείται μιά θεματολογική «πύ- κνωση» μέσω τής σύγκλισης τών έρευνών, μιας σύγκλισης πού δέν ύπαγορεύεται άποκλειστικά άπό τήν κοινή άναφορά στούς ρόλους τής ’Εθνικής Τράπεζας. Δεύτερο, θά ήθελα νά θυμίσω

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 29

δτι οΐ συνεργάτες μας, δίπλα στή μεθοδολογική καί επιστημο­νική τους πολυμορφία, έχουν καί μιάν άλλη έξίσου χαρακτηρι­στική: άνήκουν σέ μιά κλίμακα πού άρχίζει άπό διαμορφούμε- νους ιστορικούς καί καταλήγει σέ ιστορικούς πού σημαδεύουν πιά τήν κατάσταση της ιστοριογραφίας μας· έκεϊνο ωστόσο πού θέλω νά έπισημάνω είναι ή κινητικότητα τών συνεργατών μας αύτών, κινητικότητα πού φαίνεται τόσο στήν ποιότητα της δουλειάς τους δσο καί στήν άκαδημαϊκή δεξίωση πού τυ­χαίνει αύτή ή τελευταία. Γιατί πάγια έπιδίωξή μας ήταν καί παραμένει δλες οί έργασίες τών διαμορφούμενων ιστορικών μας νά μεταφράζονται σέ έναν άκαδημαϊκό τίτλο. Τέλος θά ή­θελα νά σημειώσω δτι οί έκδομένες έργασίες άποτελοΰν μικρό μόνο τμήμα τών έρευνών πού πραγματοποιούνται ή πού έχουν φτάσει στή φάση της τελικής τους διατύπωσης. Μέ Ινα λόγο, ή δλη μας προσπάθεια χαρακτηρίζεται άπό μιά συνέχεια καί άπό μιά διαρκή άνανέωση τοΰ προσωπικού πού τή φέρει σέ πέρας· άνανέωση, πάντως, πού πηγαίνει μαζί μέ εύδόκιμες ά- τομικές συνέχειες πού συνιστοΰν ένα είδος διαδοχικών άναλή- ψεων ερευνητικών ρόλων, τόσο άπαραίτητων στήν προσωπική άρτίωση τοΰ κάθε έρευνητη.

L

3

ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, I

Ή διαπλάτυνση τών ιστορικών πεδίων

Είναι γνωστό δτι ή μεγάλη τομή στό χώρο της ιστορι­κής ερευνάς που οδήγησε στή σύγχρονη μορφή της ιστοριο­γραφίας όφείλεται, κατά ενα ποσοστό κα ί στήν επαφή της, στό «άνοιγμά» της θά μπορούσαμε νά που με, στίς άλλες ε­πιστήμες τοΰ ανθρώπου άλλά κα ί σέ διάφορες ((τεχνικές» πού προσφέρουν άλλες επιστήμες. Είναι επίσης γνωστό δτι ((ενοφθαλμίζοντας» ή ιστορική ερευνά τά δάνεια αυτά στή δική της προβληματική προτείνει ταυτόχρονα στίς άλλες ε­πιστήμες μ ία νέα, (άστορικότερη» ας ποΰμε, οπτική γιά τά δικά τους άντικείμενα. Υπάρχουν δμως ορισμένοι έπιστή­μονες —ιδιαίτερα τών θετικών επιστημών— πού δέν βλέ­πουν κα ί μέ τόσο καλό μάτι την τάση αύτή. Μερικοί μάλι­στα φθάνουν νά κατηγορούν τή σύγχρονη ιστοριογραφία γιά ενα είδος επιστημονικού ((ιμπεριαλισμού».

Μιλάς γιά τόν «ιμπεριαλισμό» της ιστοριογραφίας: εϊναι τό συνέκδρομο της άνάγκης της νά εϊναι μιά επίκαιρη γνώση,

Ή Αυγή, 18.9.1983. Συνέντευξη στόν Τέλη Σαμαντα μέ τήν εύκαιρία τοΰ Διεθνούς Συνεδρίου Economies mediterraneennes: Equilibres e t inter­communications, Xllle-XIXe siecles (KNE/EIE, ’Αθήνα, 18-25 Σεπτεμ­βρίου 1983). Οί έσώτιτλοι ανήκουν στήν εφημερίδα.

32 ΣΧΟΛΙΑ

νά δίνει δηλαδή τήν ιστορική διάσταση τών γνώσεων καί, μά­λιστα, τήν ιστορική διάσταση τών βιωμάτων. Καί ή μιά καί τά άλλα δέν άναδύονται πάντα στή συνείδηση τοΰ ΐστορικοΰ άπό μιά λογής έσωτερική έπιταγή τής λογικής τής ιστορίας ώς διανοητικής πράξης: είναι κατά κανόνα άπαντήσεις τοΰ ί- στορικοΰ σέ έρωτήματα καί σέ δοκιμές, σέ στάσεις ζωής καί συνειδητοποιήσεις πού έρχονται άπό άλλους χώρους τής σκέ­ψης καί τής πράξης- στό τέλος δμως έγγράφονται καί ύπα- κούουν στούς διάνοητικούς μηχανισμούς μέ τούς οποίους προ­κόβει ή ιστορία ώς γνωστική διαδικασία, ώς γραφή. Πρόκειται γιά έναν «ιμπεριαλισμό» πού υποδεικνύεται άπό τό ιδιο τό ά- ντικείμενο τής ιστοριογραφίας, δηλαδή άπό τήν ιστορία στήν όντολογική της υπόσταση: στήν οπτική αύτή θά μπορούσε νά φανταστεί κανείς ένα εϊδος παρθενογένεσης τής ιστορικής θε­ματολογίας, πού θά προέκυπτε άπό τήν απλή συμφωνία δτι ή ιστορία είναι, ώς επιστήμη, ή άνασυγκρότηση τής άνθρώπινης μνήμης καί δτι τό υλικό τής μνήμης αύτής είναι οΐ άνθρώπινες πράξεις καί τά άνθρώπινα πάθη καί παθήματα μέσα στό χρό­νο καί, έξυπακούεται, μέσα στό χώρο- μέσα στόν άντικειμενι- κό καί μέσα στόν υποκειμενικό χρόνο καί χώρο. 'Ωστόσο, οί μηχανές υποδεικνύουν τή λειτουργία τους μέ τήν προϋπόθεση μόνο δτι υπάρχουν στό μυαλό εκείνου πού τίς παρατηρεί κά- ποιες δεκτικότητες, κάποιες έννοιες δηλαδή οΐ όποιες στή μη­χανή φανερώνονται ώς πράξεις- μέ τήν προϋπόθεση έπίσης δτι οΐ «πράξεις» αύτές έχουν τό ομόλογό τους σέ κάποιες έτοιμό- τητες σωματικές έκείνου πού παρατηρεί τίς μηχανές: τό ιδιο συμβαίνει καί μέ τόν ιστορικό πού παρατηρεί τήν ιστορία ώς οντολογία. Οΐ έτοιμότητες καί οί δεκτικότητές του έρχονται άπό μιά γνώση, άπό μιά γνωστική άπαίτηση πού τίς έχει ά- πορροφήσει ζώντας τήν ιστορία ώς παρόν, δηλαδή δεχόμενος έρεθίσματα καί δίνοντας άπαντήσεις σ ’ αύτό πού άπό μιά στιγμή καί ύστερα γίνεται τό όντολογικό σώμα τής ιστορίας.

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ

’Έτσι είναι έπόμενο νά τροφοδοτείται ή ιστορία άπό τίς έγνοιες τών άλλων έπιστημών: συνήθως γίνεται ή ιστορία τών έπιστημών αύτών. Στή χειρότερη περίπτωση ξεσηκώνει τό γλωσσάρι τους καί ξαναλέει τά πράγματα πού έλεγε μέ άλλα λόγια- κάποτε έτσι μπορεϊ νά διαστρέφει τό άντικείμενό της προσφέροντας άχρηστες άπαντήσεις ή μή έντάσσοντας τίς προτάσεις της σέ μιά συνάφεια ιστορικής γνωστικής εμβέ­λειας. Γιατί, δουλειά τοΰ ΐστορικοΰ μέσα στήν προσπάθειά του νά άνασυγκροτεΐ τήν ιστορική μνήμη είναι νά δείχνει γιά ποιούς λόγους, άρα μέσα άπό ποιές πράξεις, ορισμένα άπό τά ύλικά της μνήμης αύτης έξαφανίστηκαν ή άνασηματοδοτήθη- καν- αύτή είναι ή συνάφεια μέσα στήν όποια οί γνώσεις γίνον­ται έπιχειρησιακές.

"Ολα τοΰτα είναι χρήσιμα καί πλαταίνουν τά ιστοριογρα­φικά πεδία, άποκατασταίνουν άκόμη καί τήν έπικοινωνία άνά­μεσα στούς τομείς της γνώσης: τό αίτούμενο ώστόσο είναι διαφορετικό, συνίσταται στή μεταγραφή σέ ιστορικό λόγο τοΰ δλου όντολογικοΰ σώματος της ιστορίας, μεταγραφή πού θά ύπακούει σέ μιά λογική, ή οποία θά είναι ή συναίρεση τών κα­θέκαστα λογικών τών έπιστημών. Τότε ή ιστοριογραφία άπο- κτα καί θεματολογική καί μεθοδολογική διαφοροποίηση- δέν περιορίζεται νά μεταφέρει στό χώρο της μεθόδους, τεχνικές, άντικείμενα, άλλά άνασυνθέτει τή λογική της, άναδιαρθρώνει τίς πηγές της καί δίνει φωνή σέ άλλες.

Διαφοροποίηση τών νοοτροπιών μας

Νομίζω πώς μπορούμε νά ποΰμε δτι σύγχρονη ιστοριο­γραφία σημαίνει πριν άπ ’ δλα ενα νέο τρόπο άντίληφης τοΰ παρελθόντος, διαφορετικό άπ ’ αυτόν πού έχουμε συνηθίσει. ’Αντί, έτσι, γ ιά την έμμονη στην περιγραφή τών αιτίων

κα ί τών επιπτώσεων τών μεγάλων ιστορικών γεγονότων ή

34 ΣΧΟΛΙΑ

την ανάλυση τών δραστηριοτήτων τών ((ιστορικών προσώ­πων» προτείνεται ή στροφή στήν έρευνα τών άνθρώπινων (χοντρικά) δραστηριοτήτων, τών συμπεριφορών, τών γρα- πτών η καί προφορικών τεκμηρίων, τών μικρών η καί μεγά­λων έκείνων γεγονότων που συνιστοϋν αύτό πού θά λέγαμε συνολικό ιστορικό σώμα. Πρόκειται μ ’ άλλα λόγια γιά μ ιά νέα «ιστορική όραση». Σέ ποιό βαθμό, τώρα, μπορούμε νά υποστηρίζουμε δτι ή νέα αύτή ((δράση» δέν ισχύει μόνο γιά τό παρελθόν άλλά προτείνει κα ί ένα νέο τρόπο γιά νά βλέ­πουμε τό παρόν μας;

Ά ν ισχύουν δσα λέμε, βέβαια ή καινούργια ιστορική δρά­ση εισάγει στήν ιστορική παρατήρηση στοιχεία πού κατασταί- νουν ένεργότερη τήν ιστορική γνώση· κυρίως, θά ελεγα, ένο- φθαλμίζουν στή διανοητική πράξη μιά γνωστική διαδικασία μέ πολιτισμική εμβέλεια, άρα ή ιστοριογραφία ανάγεται σέ πολιτισμική παρέμβαση. Στό βαθμό δπου κάνει εναργή στή συλλογική συνείδηση τή διαφορικότητα τών δρων στούς ο­ποίους υπακούει ή ανθρώπινη πράξη, συμβάλλει στή συνειδη- τοποίηση τών δρων της σημερινής μας ύπαρξης, στή διαμόρ­φωση πρώτιστα τών έργαλείων μέ τά όποια μπορεϊ νά συντε- λεστεϊ ή συνειδητοποίηση αύτή. Φτάνει, φυσικά, νά υπάρχει ή άνάγκη γιά συνειδητοποίηση, ή ανάγκη γιά τή γνώση της ι­στορικότητας, δηλαδή της έτερόχρονης μεταβλητότητας τών δρων πού κατευθύνουν τίς πράξεις ή τίς παθητικές αποδοχές μας. Γέννημα της πολιτισμικής μας στιγμής, ή ιστοριογραφία παρέχει τουλάχιστον τή δυνατότητα κάποιων διαφοροποιή­σεων στό επίπεδο τών νοοτροπιών μας.

Ή ιστορική διάσταση τών διανοητικών έργαλείωνΌ Μάρξ στήν Εισαγωγή της κριτικής της πολιτικής

οικονομίας τονίζει τόν ιστορικό χαριχκτήρα τών διχνοητι-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 35

κών εργαλείων, τών ένοικων δηλαδή πού διαμορφώνονται σ ’ ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σχηματισμό έπιμένοντας στην άνάγκη τά έργαλεϊα αύτά νά εντάσσονται μέσα σέ μ ιά ευρύτερη ιστορική άντίληφη. Γιά μ ιά δογματική αντίληψη αύτό σημαίνει απλά τή δυνατότητα νά επιβάλεις τίς γενι­κές ((ιστορικές» άπόψεις σου πάνω στήν ίδια τήν ιστορία. Εΐναι προφανές ωστόσο ότι μέσα στήν ιστορία λειτουργοΰν δυνάμεις πού δρουν μέ διαφορετικούς όρους, μέ διαφορετι­κές διάρκειες, μέ διαφορετικές ποιότητες·. Πού ξεφεύγουν, μ ’ άλλα λόγια, άπό κάθε ε ί δ ο υ ς προκατασκευασμένα «καλούπια». Μέ ποιούς τρόπους εκδηλώνεται, γιά τή σύγ­χρονη ιστοριογραφία αύτή ή διαφορικότητα τών ιστορικών δρων;

' Η διαφορικότητα τών δρων, στήν οποία εμμένεις, έκδη- λώνεται σέ δυό έπίπεδα: Πρώτα στό όντολογικό έπίπεδο, στή βιωμένη αλλιώς ιστορία. Είτε πρόκειται γιά τό χρόνο, τόν ι­στορικό χρόνο, είτε πρόκειται γιά μερικότερες λειτουργίες, εί­ναι προφανές δτι δέν έχουμε νά κάμουμε μέ τίς ίδιες πάντα ποιότητες καί τίς ΐδιες σχέσεις. Ή ποιότητα, λόγου χάρη, της μακρας καί τής μικρής διάρκειας, οί σχέσεις πού ορίζουν τή διαμόρφωση τών τιμών σέ διαφορετικού τύπου οικονομικά συστήματα: ό χρόνος μέσα στόν όποιο βεβαιώνονται τά μεγά­λης σταθερότητας φαινόμενα είναι ποιοτικώς διάφορος άπό τόν άντίστοιχο δπου βεβαιώνονται τά φαινόμενα της μικρής διάρκειας, λόγου χάρη ή λήψη μιας άπόφασης- οί σχέσεις, συ­νακόλουθα, πού ορίζουν, καθώς λέγαμε, τή διαμόρφωση τών τιμών σέ μιά οικονομία δπου ή παροχή έργασίας είναι κοινω­νική υποχρέωση καί οχι μορφή οικονομικής έξάρτησης, είναι διάφορες άπό τίς άντίστοιχες πού ισχύουν σέ μιά οικονομία δ­που λειτουργεί ή άγορά έργασίας. Όλα αύτά στοιχειοθετούν τή διαφορικότητα τών δρων της ζωής, συνεπώς τών δρων της

36 ΣΧΟΛΙΑ

ιστορίας καί είναι, φυσικά, έπόμενο ή διαφορικότητα αύτή νά άντανακλαται καί στό έννοιολογικό έπίπεδο, αύτό πού ζητα ό Μάρξ στήν εισαγωγή της Κριτικής της πολίτικης οικονομίας καί πού συνίσταται στήν ίστορικοποίηση τών διανοητικών έρ- γαλείων, τών εννοιών πού έχουν κρυσταλλωθεί σέ ένα δεδομέ­νο, καπιταλιστικό στήν περίπτωση, οικονομικό καί κοινωνικό μόρφωμα. Θά μπορούσαμε νά μιλήσουμε γιά ίστορικοποίηση τών συμπεριφορών, τών κινήσεων τοϋ σώματος, γιά άναση- ματοδότηση πού γίνεται κατά τή διάρκεια της ροής της ιστο­ρικής πράξης, νά ξαναδοΰμε μέ καινούργιο φώς τά «έπιβιώμα- τα», τά λείψανα, μέσα στή διαδικασία της επαναλειτουργίας τους, της άνασηματοδότησής τους. Άνασηματοδότηση, λοι­πόν, καί διαφορικότητα σέ δυό έπίπεδα: στό όντολογικό ιστο­ρικό έπίπεδο καί στό έπίπεδο της ιστορικής γραφής.

’Άγνοια τοΰ έθνικοΰ μας 8υναμικοϋ

"Ας ερθουμε τώρα στην αφορμή της συζήτησής μας. Σέποιά ανάγκη υπακούει τό κΒ ' διεθνές συνέδριο ιστορίας»;Τί είδους έγνοια έκφράζει δηλαδή;

Τί έχει νά κάμει τώρα τό συνέδριο ιστορίας πού οργανώνει τό Κέντρο Νεοελληνικών Έρευνών μέ δλα τοΰτα. Δυό λόγια πρώτ ’ άπ’ δλα γιά τό συνέδριο αύτό. Βγήκε άπό τή διασταύ­ρωση μιας διάχυτης έγνοιας γιά τή διαφοροποίηση τών ιστο­ρικών μας σπουδών. Τήν έγνοια αύτή τή μοιραζόμαστε πολ­λοί: έρευνητές πού έργάζονται στό Κέντρο αύτό, άλλοι πού δουλεύουμε έξω άπό «θεσμοθετημένα πλαίσια», κυρίως μιά ο­μάδα νέων ιστορικών πού πραγματώνουν δυό ερευνητικά προ­γράμματα ύποκινημένα άπό τήν Επιτροπή 'Ιστορίας της Εθνικής καί άπό τήν άντίστοιχη της ’Εμπορικής Τράπεζας. Γιατί, άς μοΰ έπιτραπεϊ μιά παρένθεση (μιά κάπως βίαιη πα­ρένθεση), δλες αύτές οί ιστορίες πού άκοΰμε δτι τάχα δέν ύ-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 37

πάρχουν νέοι άνθρωποι παθιασμένοι γιά τήν ιστορική σπουδή, δτι δέν υπάρχουν δυνατότητες χρηματοδότησης της ιστορικής ερευνάς καί τά ρέστα, δλες αύτές οΐ ιστορίες εϊναι έκ τοΰ πο- νηροΰ, άπορρέουν άπό ένδόμυχες άνάγκες συντήρησης τών ά- δρανειών, άπό μιά λογης περιφρόνηση άπέναντι στούς νέους άνθρώπους, άπό μιά ραστώνη πού άποκλείει τό ρίσκο άπό τήν πνευματική πράξη, άν δέν μεταφράζει, στήν καλύτερη περί­πτωση, μιάν άγνοια τοΰ έθνικοΰ μας δυναμικοΰ, μιά παραίτη­ση, σέ τελευταία ανάλυση, άπό κάθε εθνικό παιχνίδι. Ά ς εί­ναι.

' Ο διεθνής χαρακτήρας τοΰ συνεδρίου κα ί το αντικείμε­νό του: ή ιστορική διάσωση τών οικονομιών τής Μεσογείου άπό τόν 13ο ώς τόν 19ο αιώνα, συνυπολογίζοντας κα ί όσα άναφέραμε παραπάνω τ ί ελπίζει δτι θά έχει ώς αποτέλε­σμα;

Λέγαμε δτι πολλοί άπό μας μοιραζόμαστε τήν έγνοια γιά τή διαφοροποίηση τών ιστορικών μας έρευνών, στήν οπτική πού υπαγορεύει δσα εΐπαμε πιό πρίν. Ζητήσαμε άπό δικούς μας καί άλλοδαπούς ιστορικούς πού, οί τελευταίοι, μεταφέ­ρουν στό έπίπεδο της ιστορικής γραφής αύτές τίς έγνοιες, νά μιλήσουν γιά κάποια ζητήματα πού εϊναι ισάριθμα κλειδιά της ιστορίας τών μεσογειακών οικονομιών καί κοινωνιών: πραγ­ματοποίηση καί άνακατανομή τοΰ πλεονάσματος, έμπορικές διασυνδέσεις, δεξίωση τοΰ οίκονομικοΰ στό έπίπεδο τών νοο­τροπιών, μορφές μέσα άπό τίς όποιες λειτουργεί ή οικονομία (νόμισμα καί άλλες μορφές πληρωμών, ναυτικός κίνδυνος), ά- κόμη μηχανισμοί της κατάκτησης, άναντιστοιχίες άνάμεσα στίς κοινωνικές δομές καί συμπεριφορές καί στίς ομόλογες οι­κονομικές- λειτουργία της βιοτεχνικής παραγωγής στήν προ- καπιταλιστική οικονομία, παραδοσιακές δομές τών πόλεων καί καπιταλιστική εισβολή. Επιπρόσθετα, προβλήματα της

38 ΣΧΟΛΙΑ

έλληνικής οικονομίας στόν ιθ ' καί στόν άρχόμενο κ ' αιώνα, αντικείμενα τών έρευνών τών ομάδων πού ύπαινίχθηκα προη­γουμένως. Στό τέλος μιά Στρογγυλή Τράπεζα επιστημολογι­κού ένδιαφέροντος: ή ' Ιστορία άνάμεσα στήν ’Ανθρωπολογία καί τό Φολκλόρ. ’Απευθυνθήκαμε οχι άποκλειστικά σέ «ειδι­κούς» της νεοελληνικής ιστορίας, γιατί πρόθεσή μας δέν ήταν νά ίδοΰμε άπό τήν έλληνική καί μόνο κλειδαρότρυπα τά ζητή­ματα αύτά- άπευθυνθήκαμε σέ άνθρώπους πού σημαδεύουν μέ τό ονομά τους τό σημερινό στίγμα της διεθνούς ιστοριογρα­φίας καί βρήκαμε οχι απλώς κατανόηση ή συμπάθεια, άλλά έ- νεργητική συμμετοχή. Ζητήσαμε άπό ιδιωτικούς καί δημό­σιους φορείς νά μας καλύψουν τίς δαπάνες τής έπιστημονικής αύτης συνάντησης καί βρήκαμε γοργή καί άποτελεσματική συμπαράσταση. ’Από κεϊ καί πέρα μένει ο καθένας μας μέ τό βάρος καί τήν εύθύνη τής προσωπικής του μαρτυρίας, τής ά- τομικής του κατάθεσης: δλοι μας θά θέλαμε οί έπί μέρους κα­ταθέσεις νά ένορχηστρωθοΰν στή μεγάλη συμφωνία άπόηχος τής όποίας είναι τούτη ή δοκιμή- αύτό θά φανεί αργότερα, στό βαθμό δπου τό συνέδριο θά ένισχύσει τίς ιστοριογραφικές βου­λήσεις πού υπάρχουν, ένήλικοι πιά, καί ζητούν νά κερδίσουν τόν χαμένο χρόνο, τό χαμένο τραίνο τής πολιτισμικής μάχης πού θά έπρεπε νά έχει δοθεί άπό πολύν καιρό μέ φορέα καί μάρτυρα τόν ιστορικό λόγο.

4

ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, II

Δέν υπάρχουν προβλήματα, υπάρχει ενα καίριο πρόβλημα, τονίζει 6 κ. Άσδραχάς απαντώντας στήν ερώτησή μας: ή έλ- ληνική ιστοριογραφία πρέπει νά άποκτήσει μιά ταυτότητα. Καί χρειάζεται νά άποκτήσει μιά ταυτότητα, γιατί παρουσιά­ζει τρομερή καθυστέρηση σέ σχέση μέ τίς ιστοριογραφίες πού άξίζει νά φέρουν τό δνομα αύτό.

Σέ τί όφείλεται ή καθυστέρηση; Νομίζω στό γεγονός δτι ή ιστοριογραφία δέν εϊχε άναχθεϊ ποτέ σέ πολιτισμική πράξη. ’ Από τή μιά δέν ύπήρχαν πολιτισμικά αιτήματα, κάθετα, καί άπό τήν άλλη ή ιστορία ήταν, καί κατά τή γνώμη μου συνεχί­ζει νά είναι, χρησιμοθηρική. Δηλαδή στό έπίπεδο της μεγάλης έπικοινωνίας λειτουργούσε ώς χρησιμοθηρική, ώς ψυχοκινητι­κή, ένώ στό έπίπεδο της έπιστημονικής έπιταγης οί άνθρωποι βολεύονταν στό δεδομένο σχήμα μιας μορφής θετικισμού, στήν

’Ελευθεροτυπία, 20.9.1983. Συνέντευξη στόν Νίκο Μπακουνάκη. Τά έρωτήματα δπως τά διατυπώνει ο ίδιος: «Ποιά εϊναι τά προβλήματα της έλληνικης ιστοριογραφίας κ α ί τοΰ "Ελληνα ίστορικοΰ σήμερα; Τί σκέφτεστε γιά την οργάνωση τών ιστορικών σπουδών; Παρατηρεϊται διεθνώς μ ιά ΰπο- βάθμιση τών ιστορικών σπουδών. Ποιά είναι ή ελληνική εμπειρία; Τελικά ποιά είναι ή λειτουργία, ή χρησιμότητα της ιστορίας σέ μ ιά κοινωνία σάν την ελληνική; Ποιά είναι ή θεματολογία της ελληνικής ιστοριογραφίας; Υ ­πάρχουν κάποιες προτεραιότητες; Πρέπει νά υπάρξουν;»

40 ΣΧΟΛΙΑ

πιό άποναρκωτική του μορφή. Αύτό όφείλεται στό δτι οί χώ­ροι δπου θά μπορούσε νά αναπτυχθεί ένας ιστορικός στοχα­σμός, κατ ’ έξοχήν τά πανεπιστήμια, είχαν σάν σκοπό τήν πα­ραγωγή λειτουργικών λογίων, δασκάλων, οί όποιοι επρεπε νά διαιωνίζουν τά εθνικά στερεότυπα. Βέβαια δέν σταματούσε ποτέ ή ιστορική έρευνα, προορισμένη σ ’ ένα είδος έπικοινω- νίας μεταξύ τών ειδικών, έπομένως χωρίς κοινωνική άπήχηση. ' Υ π’ αυτούς τούς δρους γιατί ν ’ ανανεωθεί ή ιστορία θεμα- τολογικά; Γιατί ν ’ ανανεωθεί μεθοδολογικά; Γιατί, τελικώς, νά έκσυγχρονιστεΐ;

'Ο ιστορικός προβληματισμός είναι επείσακτος. Υπάρ­χει κάποια ιστοριογραφική συνέχεια, άλλά τήν έχουμε στό έ­πίπεδο της ιδεολογίας καί οχι στό έπίπεδο της άτομικης γρα­φής, τής μεθόδου, τής θεματολογίας. Θά μοΰ πείτε άν υπάρχει σήμερα μιά άντίδραση σ ’ αύτήν τήν «κεκτημένη συνείδηση». 'Υπάρχει, άλλά δέν προέρχεται άπό τούς θεσμοθετημένους χώρους τής έρευνας καί τής διδασκαλίας. Είναι μιά άντίδραση πού προέρχεται, κυρίως, άπό ιστορικούς πού είναι έξω άπό τό άκαδημαικό κατεστημένο καί άπό άνθρώπους πού θέλουν νά γίνουν ιστορικοί - φοιτητές πού πηγαίνουν στό έξωτερικό μ ’ ένα άδιαμόρφωτο έπιστημονικό αίτημα, άλλά μέ μιά φιλοσο­φική προδιάθεση.

Τό αίτούμενο είναι δτι αύτά πρέπει νά βρουν στή χώρα μας μιά υποδοχή. Πολλοί μιλοΰν γιά νά ποΰν δτι πρέπει νά μεριμνήσει τό κράτος. Έγώ δέν πιστεύω σ ’ αύτην τήν ιστο­ρία τοΰ κράτους πού μέριμνα. Πιστεύω στήν ιστορία τών ά- ντισυστημάτων. Τί σημαίνει αύτό; Άντισύστημα στό πεδίο τής έρευνας σημαίνει τή δημιουργία ομάδων, έστω πρόσκαι­ρων, οί όποιες θά άξιοποιοΰν τίς δυνατότητες, δσες ύπάρχουν, γιά χρηματοδότηση τής έρευνας καί γιά έναν στοιχειώδη προ­γραμματισμό. Νομίζω δτι οί δυνατότητες αύτές ύπάρχουν γιά δυό λόγους: α) 'Η οικονομία μας είναι αναγκασμένη νά έκ-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 41

συγχρονιστώ, επομένως νά εκσυγχρονίσει τό χαρακτήρα τοΰ εύεργετισμοϋ πού εϊχε. 'Ορισμένοι οικονομικοί φορείς ασκού­σαν ένα ρόλο μαικήνα. Μπορούν κάλλιστα μερικοί μαικήνες νά χρηματοδοτήσουν ιστορικά προγράμματα, β) 'Υπάρχει τό αί­τημα της κινητικότητας τών ερευνητών, πού σημαίνει δτι μπορούν πολλοί άνθρωποι νά δοκιμάζονται, νά φιλοξενούνται σέ κέντρα, γιά τήν ολοκλήρωση ένός προγράμματος καί μετά νά φεύγουν (χωρίς αύτά νά έχουν επίπτωση στήν έξασφάλισή τους ώς εργαζομένων) καί νά έρχονται άλλοι. Νά δημιουργη- θεϊ, έτσι, μιά πολυμορφία.

Τελικώς, πιστεύω δτι ύπάρχει ή δυνατότητα δημιουργίας ένός κλίματος κοινωνικής πίεσης γιά τήν παραγωγή ιστοριο­γραφίας, μιας διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στόν ιστορικό καί τούς θεσμούς, στόν ιστορικό καί τούς φορείς της χρηματοδό­τησης, εϊτε ιδιωτικοί ειτε δημόσιοι.

Γιά νά επιτευχθεί ή χρηματοδότηση δέν άρκεϊ ή καλή βού­ληση της πολιτείας, άλλά ή πολιτισμική παρέμβαση του ιστο­ρικού.

’Απαντώντας στην ερώτηση, αν υπάρχει ύποβάθμιση τών ιστορικών σπουδών, ό κ. Άσδραχάς τονίζει.

Δέν μπορώ νά μιλήσω γιά υποτίμηση ή ύποβάθμιση, γιατί δέν ΰπηρχε ποτέ ή γνωστική άπαίτηση γιά τήν ιστορία. Όσο γιά τή χρησιμότητά της: ή δουλειά της ιστορίας εϊναι ή άνα- συγκρότηση της μνήμης. Πολιτισμός χωρίς μνήμη δέν γίνεται. Καί ένεργητική στάση άπέναντι στά λείψανα της μνήμης -τά έξω άπό τά υποκείμενα λείψανα της μνήμης— δέν μπορεϊ νά ύπάρξει παρά μέσω της ιστορικής γραφής. Ειδεμή ή μνήμη παραμένει άδρανής, έξω άπό τά υποκείμενα, είναι μιά μαρτυ­ρία βουβή.

Δέν πιστεύω στίς προτεραιότητες, λέει άχόμα ό κ. Άσ­δραχάς, γιατί πιστεύω δτι ή ιστορία είναι μιά γνωστική άπαί­τηση μέ στόχο τήν άλλαγή τών νοοτροπιών καί οχι άπαίτηση

42 ΣΧΟΛΙΑ

τοΰ νά μάθουμε κάτι πού έχει μείνει στή σκιά. Γιά παράδειγ­μα, τό αΐτούμενο δέν είναι νά μάθουμε, τόσο, σέ χρονογραφικό έπίπεδο τήν ιστορία τής ’Αντίστασης. Τό αίτούμενο είναι νά μάθουμε τί ήταν έκεϊνο πού έπέτρεψε αύτή καί οχι μιά άλλη μορφή άντίστασης. Πράγμα πού σημαίνει οτι έχουμε ξεφύγει άπό τόν τύπο της ιστορίας πού σοΰ λέει δτι τό Α καί τό Ω τοΰ ΐστορικοΰ είναι νά εχει έπιστασία τών γεγονότων. Θά ’λεγα πώς τό Α καί τό Ω είναι νά άποδεσμεύει κάθε φορά τή λογική της ιστορίας.

Μέ τό συνέδριο θέλουμε νά δοθεϊ ή ευκαιρία νά συζητηθοΰν στή χώρα μας μερικά καίρια προβλήματα της ιστορίας τών μεσογειακών οικονομιών καί κοινωνιών: δέν πρόκειται γιά ενα έλληνοκεντρικό συνέδριο, άλλά γιά μιά προσπάθεια ενοφθαλ­μισμού, μέσω της κινητοποίησης έρευνητικών ένδιαφερόντων, ορισμένων ζητημάτων θεματολογικής καί μεθοδολογικής τά­ξης στήν έλληνική ιστοριογραφία. Σέ τί θά πετύχουμε ή σέ τί θά δικαιώσουμε τίς υφιστάμενες ιστοριογραφικές αδράνειες, αύτό θά φανεί άργότερα, δέν είναι τής τωρινής στιγμής· τής τωρινής στιγμής εϊναι νά λεχθεί δτι τό συνέδριο αύτό, καθώς κι άλλες ομόλογες προσπάθειες, δέν έχουν νόημα παρά στό βαθμό δπου μπορούν νά ένορχηστρωθοΰν σέ ένα εύρύ σχέδιο ιστορικών έρευνών, άρα σέ ένα σχέδιο πολιτισμικής έμβέλειας. Λέγαμε προηγουμένως δτι στό τέλος τέλος ή παρέμβαση τοΰ ΐστορικοΰ είναι παρέμβαση πολιτισμική: κάθε φορά ορίζεται άπό τόν τύπο τών προβλημάτων πού συνιστοΰν τό άντικείμενο τών ένδιαφερόντων του — θά έπρεπε νά ποΰμε: τών ένδιαφερό­ντων τής εποχής του.

Κάποια άπό τά προβλήματα αύτά αναγγέλλονται στή θε­ματική τοΰ συνεδρίου: μένω σ ’ ένα άπ ’ αύτά, τή θέση τής ι­στορίας άνάμεσα στήν άνθρωπολογία καί τό φολκλόρ, άντι- κείμενο τής Στρογγυλής Τράπεζας πού οργανώνει ό Ruggie­ro Romano καί στήν οποία μιά χώρα, δπως ή δική μας, πού

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 43

έχει δώσει ιδιαίτερη έμφαση στίς λαογραφικές σπουδές, θά εί­χε πολλά νά δώσει καί νά πάρει- ακόμη μιά ιστοριογραφία πού ή γένεσή της συνδέεται μέ τήν αναζήτηση της έθνικης ταυτό­τητας, θά εϊχε νά δεχθεί έρεθίσματα άπό τίς δοκιμές ιστορικής σύνθεσης καί καθορισμού τοΰ άντικειμένου της εθνικής ιστο­ρίας πού έγιναν στήν ’Ιταλία καί γιά τίς όποιες θά γίνει λόγος στή Στρογγυλή αύτή Τράπεζα.

Μέ δυό λόγια, οργανώνοντας τό συνέδριο, θέλαμε καί θέ­λουμε νά ποικίλλουμε τόν ιστορικό λόγο πού άκούεται στή χώρα μας, ιδίως μέσα στίς θεσμοθετημένες του υποδοχές. Στήν έγνοια μας αύτή βρήκαμε μιά ειλικρινή ανταπόκριση ά­πό δλους δσους καλέσαμε νά συμμετάσχουν σ ’ αύτό, δηλαδή άπό ιστορικούς πού φτιάχνουν τή σημερινή μορφή της διεθνοΰς ιστοριογραφίας.

ΑΠΟ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, III

5

Τί ρόλο μπορεϊ νά παίξει ή ιστοριογραφία στίς πολιτι­σμικές σχέσεις μεταξύ τοΰ μεσογειακοΰ Νότου κα ί τοΰ Βορρά;’ Εδώ υπάρχει, ένα γενικό πρόβλημα, μιά διάσταση ανάμε­

σα στό Βορρά καί τό Νότο. Μιά διάσταση πού πρέπει νά έπι- λυθεΐ στό πλαίσιο της διευρυμένης Ευρώπης. Καί τό παιχνίδι παίζεται σέ πολλά έπίπεδα — κυρίως στό οικονομικό. ’Αλλά, φυσικά, τό παιχνίδι αύτό παίζεται καί στό πολιτισμικό έπίπε­δο.

Σέ τ ί συνίσταται τό όλο πρόβλημα;Συνίσταται στό έξης: ήγεμονεύει κάποιος κάποιον; 'Ηγε­

μονεύει ό Βορράς τό Νότο καί τόν ήγεμονεύει σ ’ δλα τά έπί­πεδα: στό οικονομικό, στό πολιτικό, στό πολιτισμικό; 'Υπάρ­χουν αντιστάσεις άπό τήν πλευρά τοΰ Νότου; Στό βαθμό δπου μιλάμε γιά ένα πολιτισμικό πρόβλημα, έπιτρέπεται νά θεω- ροΰμε ώς πολιτισμικό αύτό τό όποιο υπάρχει σήμερα καί έμ- πίπτει στήν άντίληψή μας ή πρέπει νά τό δοΰμε κάθετα, στήν ιστορική του διάσταση; ’Άντό πρόβλημα τοποθετηθεί μ’ αύ­τό τόν τρόπο, τότε ή ιστοριογραφία μπορεϊ νά γίνει ή μετα­γραφή τοΰ πολιτισμικοΰ προβλήματος τοΰ Νότου σέ σχέση μέ

’Εξόρμηση, 1.10.1983. Συνέντευξη στόν Νίκο Λαγκαδινό, δημοσιευμέ­νη μέ τόν τίτλο Πολιτισμικός είναι ό ρόλος τοΰ ιστορικού.

46 ΣΧΟΛΙΑ

τό Βορρά. ’Ακόμα, παραπέρα, ή διάσταση Βορρά καί Νότου μπορεϊ νά μεταγραφεϊ σέ ιστοριογραφικό λόγο. Σ’ αύτή τήν έκδοχή, νομίζω ότι ό ιστορικός έχει νά διαδραματίσει εναν πο­λιτικό ρόλο —πολιτικό στό δικό του πλαίσιο—πού, οπωσδήπο­τε, αύτός ο πολιτικός ρόλος τοΰ ίστορικοΰ είναι ρόλος πολιτι­σμικός. Ά π ’ αύτή τήν άποψη ταυτίζω τήν πολιτισμική μέ τήν πολιτική δράση.

Ή ελληνική ιστοριογραφία τ ί ρόλο μπορεϊ νά παίξει η τ ί ρόλο εχει παίξει μέχρι σήμερα;Είλικρινά, δέν νομίζω πώς έχει παίξει ενα ρόλο. Ά ν ε-

χουμε νά καταγράψουμε στό ένεργητικό της κάτι, εϊναι ό βαθ­μός ένσωμάτωσής της μέσα στή διεθνή ιστοριογραφία. Έ ­χουμε μερικές μορφές ιστοριογραφίας, κυρίως αύτές πού ά- σχολοΰνται μέ τήν ιστορία τών ιδεών, πού είναι αντίστοιχες μέ τίς ιστορικές μορφές της διεθνούς έπιστήμης. Τό αίτημα πού τίθεται εϊναι μή τυχόν έχουμε πολιτισμικά καί ιστορικά στοιχεία μέ τά όποια, ξαναβλέποντάς τα, φτιάχνουμε μιά ι­στοριογραφία πού θά εϊναι σέ θέση νά απαντήσει σ ’ αύτό τό μέγιστο αίτημα — δηλαδή, τή μεταγραφή σέ ιστορικό λόγο τοΰ σημερινοΰ προβλήματος μεταξύ Βορρά καί Νότου.

Τί γίνεται δμως στην πραγματικότητα;Γίνονται χίλιες δυό προσπάθειες. Πρέπει νά ομολογήσου­

με δτι καμιά δέν εϊναι οργανωμένη άπό τήν πλευρά τών θε­σμοθετημένων φορέων. Δέν υπάρχει ένα πρόγραμμα έθνικοΰ έπιπέδου πού νά εμπεδώνει τό θέμα σ ’ αύτή τή βάση. 'Υπάρ­χει μιά έγνοια γιά τά πολιτισμικά άγαθά, πολύ σοβαρή, σύμ­φωνοι, άλλά δλα αύτά δέν μπαίνουν μέσα σ ’ ενα εύρύ πρό­γραμμα ίστορικοΰ προβληματισμού, άρα ιστορικών σπουδών, ιστορικών έρευνών. Εϊναι κάτι πού άπομένει νά γίνει. Δέν έ­χουμε σέ εθνικό έπίπεδο ένα πρόγραμμα ιστορικού προβλημα­τισμού καί ιστορικών έρευνών. Καί δέν έχουμε καί χρηματοδό­τηση ένός τέτοιου προγράμματος. 'Ωστόσο, δλα αύτά τά

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 47

πράγματα μπορούν νά γίνουν. Ένας άπό τούς τομείς, δπου οί δικές μας έπιστήμες, οί άνθρωπιστικές, οί κοινωνικές έπιστή- μες, θά μπορούσαν νά συνεισφέρουν, είναι ό ιδεατός έκεϊνος τομέας, στόν όποιο θά είχαμε μιά έπικοινωνία τών κοινωνικών έπιστημών. Δηλαδή, τό ιστορικό πρόβλημα ιδωμένο άπό τούς άνθρωπολόγους, τούς κοινωνικούς ψυχολόγους, άπό τούς βιο­λόγους πού άσχολοΰνται μέ τήν ιστορία, άπ’ αυτούς πού κά­νουν δημογραφική ιστορία κι οχι ιστορία της δημογραφίας... Αύτά τά πράγματα δέν τά έχουμε στό σκεπτικό μας. Μέ τήν ευκαιρία τοΰ Συμποσίου προσπαθήσαμε νά είσαχθεϊ αύτή ή προβληματική. Διαλέξαμε έναν έπίκοινο χώρο: είναι ή ιστο­ρία, ή άνθρωπολογία, τό φολκλόρ...

Τί προσδοκάτε άπό τό Συμπόσιο;Ν’ άποκτήσουμε κάποιες τύψεις συνείδησης γιά τίς καθυ­

στερήσεις της έλληνικής ιστοριογραφίας. Καί οί τύψεις αύτές νά υποκινήσουν πιέσεις πρός δλες τίς κατευθύνσεις ώστε νά έ- νισχυθεΐ ή ιστορική έρευνα.

Τί χρειάζεται γιά νά ένισχυθεϊ ή ιστορική ερευνά;Χρειάζεται νά πιστεύει κάποιος στήν άποτελεσματικότη-

τα τής ιστορίας.Ποιό είναι τό ζητούμενο;

Είναι τό έξής: Οί υπεύθυνοι φορείς τής οργάνωσης τής ε­πιστήμης καί τής έρευνας πιστεύουν, ναί ή οχι, στήν άποτελε- σματικότητα τής ' Ιστορίας; Έάν πιστεύουν, τότε κα ί χρη­ματοδότηση τών έρευνών θά γίνει, γιατί δέν είναι θέμα έλλει- ψης χρημάτων. Τό πρόβλημα είναι: ή κυβέρνηση καταλαβαίνει τή χρησιμότητα τής ιστορίας; Δέν νομίζω δτι γιά νά γίνει κά­τι, χρειάζεται νά μας παίρνει τό κράτος άπό τό χέρι καί νά μας όδηγεϊ. Όχι! Τό κράτος πρέπει νά δίνει μιά οπτική. Όταν λέω «πρόγραμμα έρευνών σέ έθνικό έπίπεδο», αύτό ακριβώς έννοώ: μιά οπτική.

Σέ τ ί θά βασίζεται αύτή ή οπτική;

48 ΣΧΟΛΙΑ

Θά βασίζεται α) στήν πεποίθηση δτι ή ιστορία έχει μιά λειτουργικότητα, δτι ή ιστορία είναι δράση καί β) σ ’ ενα εύρύ επιστημονικό consensus — δυναμικό καί δχι παθητικό. Κι αύτό τί σημαίνει; Ότι τό γνωστικό κεφάλαιο, τό όποιο έχουμε, μπο­ρούμε νά τό άνασηματοδοτήσουμε. Επιπρόσθετα, δυναμικό consensus σημαίνει δτι οΐ άνθρωποι πού ήταν στό περιθώριο, γιατί είχαν διαφορετικό μάτι άπό τό μάτι τοΰ άνθρώπου πού ήταν στό κέντρο, δτι οΐ άνθρωποι αύτοί θά βρουν τό δρόμο τους καί θά έχουν τή θέση τους στούς χώρους έκείνους δπου πραγματοποιείται ή έρευνα. Ά ν υπήρχε βούληση της πολι­τείας πρός τήν κατεύθυνση αύτή, έγώ είμαι σίγουρος δτι μέσα σέ δυό ή τρία χρόνια θά είχαμε μιά ιστοριογραφία διεθνοΰς έ- πιπέδου, γιατί δυνάμεις υπάρχουν παρά τά άντιθέτως λεγάμε­να. Κατ ’ έμέ, οί δυνάμεις υπάρχουν κι δσοι τό άρνοΰνται, τό λένε επίτηδες, γιατί θέλουν νά διαιωνίσουν τίς άδράνειες. Εί­ναι εκείνοι πού δέν θέλουν νά έχει χρησιμότητα ή ιστορία.

Ποιά είναι ή θέση της έλληνικης ίστοριογραφίαις στά ευ­ρωπαϊκά δεδομένα;’Εγώ βλέπω δτι ή ιστορία μας, ώς πράξη, ένδιαφέρει ο­

πωσδήποτε τή διεθνή ιστοριογραφία. Γιατί ή έλληνική ιστο­ρία άνήκει σέ πολλαπλά σύνολα καί επίπεδα. Είναι ιστορία πού έχει νά κάμει μέ τούς μεγάλους σχηματισμούς, μέ τά έ- θνικά κράτη, μέ τίς ιδιαιτερότητες, μέ τίς τρομερές άντιστά- σεις ή δεκτικότητες στό έπίπεδο της γλώσσας, της νοοτρο­πίας... Αύτό πού λέμε «έλληνισμός» είχε μιά δεκτικότητα πρώτου επιπέδου καί δέν άπαλλοτριώθηκε. Τό φαινόμενο της έλληνικης ιστορίας είναι κάτι πού ένδιαφέρει: καί καθώς έχου­με τή δυνατότητα νά έμβολιάσουμε τόν προβληματισμό μας μέ πράγματα πού ξεφεύγουν άπό τήν καθιερωμένη τελετουρ­γία τής ιστοριογραφίας, τότε καί στό ιστοριογραφικό έπίπεδο θά μπορούσαμε νά έχουμε μιά υποδοχή μέσα στή διεθνή ιστο­ριογραφία.

6

Η ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ

Μιλάμε γιά τή φυσιογνωμία τοΰ αρχειακού: προσδιορίζε­ται άπό τά αρχεία, καί γι ’ αύτά τά τελευταία είπαμε δτι είναι ένας ιστός, δέν καθορίζονται δηλαδή άπό δ,τι καθένα άπ’ αύ­τά περικλείει, άλλά καί άπό έκεϊνο στό όποιο καθένα άπ ’ αύ­τά παραπέμπει. Κατά κανόνα τά άρχεϊα διαιωνίζουν μιάν άρ- γή μνήμη πού τήν ξυπνά μέ τρόπο έπιλεκτικό ή ιστοριογραφία καί, μέ τρόπο έπίσης έπιλεκτικό καί κυρίως χρηστικό, ή μή ιστοριογραφική πράξη, μιά πράξη πού γιά νά υπάρξει χρειά­ζεται κάποια άναφορά στόν παρωχημένο χρόνο. Ή μνήμη αύ­τή, έπίσης κατά κανόνα, είναι ή μνήμη τών έξουσιών, στή συ­ντριπτική πλειοψηφία έξουσιών κρατικών μέ δλες τίς μερικεύ- σεις πού συνεπάγεται αύτή ή έννοια κι αύτή ή πρακτική. Δέν πρόκειται συνεπώς γιά μιά καθολική μνήμη. 'Ωστόσο, ή άνά- γκη γιά μιά καθολικότερη μνήμη καί γιά μιά διάσωση άνθρω- πίνων πεπραγμένων ή νοουμένων οδηγεί στή συγκρότηση άρ- χείων πέρα άπό έκεϊνα πού συγκροτοΰν οί εξουσιαστικές, κατ ’ έξοχήν διοικητικές, βουλήσεις. Καί οί δύο τύποι άρχείων συνθέ­τουν τό ιδεατό καί συγχρόνως άφηρημένο άρχεΐο, τό όποιο έ-

Τό κείμενο αύτό είναι άνάπλαση μιας ανεπαρκούς μαγνητοφώνησης πού δέν έπιτρέπει τήν αύτόματη άναπαραγωγή μιας προφορικής εισήγησης. Διασώζει συνεπώς μόνο τά νοούμενα καί δχι τή διατύπωση αύτης της εισή­γησης. Άνατυπώνεται άπό τόν τόμο: Ελληνική ’Αρχειακή 'Εταιρεία, Συμπόσιο Άρχειονομίας. Αρχεία κ α ί αρχειακοί: ένας Ιστός. Κέρκυρα, 11- 13 ’Οκτωβρίου 1991, ’Αθήνα 1992, σ. 167-170.

50 ΣΧΟΛΙΑ

πιβάλλει καί τή φυσιογνωμία τοΰ διαχειριστή του —τοΰ αρ­χειακού—, ένός διαχειριστή δηλαδή τής μνήμης.

Διαχείριση τής μνήμης είναι μιά εύκολη καί ΐσως γοητευ­τική έκφραση, άλλά οχι καί έπιχειρησιακή· είναι έπίσης μιά έννοια παγιδευτική γιατί παραπέμπει στόν κατ ’ έξοχήν δια­χειριστή της μνήμης, τόν ιστορικό. Ωστόσο, οί έννοιες ιστο­ρικός καί αρχειακός μπορεϊ νά είναι συνάλληλες, άλλά δέν είναι ταυτόσημες: τό αίτούμενο είναι νά διαγραφοΰν τά δρια τής δεύ­τερης. Οΐ ιστορικοί είναι ύπόφοροι μιας πανάρχαιης άνάγκης, δτι δηλαδή άπό τά ανθρώπινα πεπραγμένα κάποια είναι δια- σώσιμα, συνήθως δσα είναι συγχρόνως καί «θωμαστά». Ό αρχειακός καλούνταν νά οργανώσει μιά μνήμη, γιά τή διάσω­ση τής όποίας άποφάσιζαν άλλοι, κυρίως οί διοικητικές πρα­κτικές. Σήμερα ό άρχειακός δέν είναι μόνο ό οργανωτής μιας παραδομένης μνήμης, άλλά καί έκεΐνος πού χρειάζεται νά προβλέψει τί είναι τό διασώσιμο άπό δ,τι ή διοικητική πρα­κτική θεωρεί πώς είναι πλέον νεκρό, καί συνεπώς γι ’ αύτή μή διασώσιμο. Πρέπει ετσι νά είναι ενα είδος προβλητικοΰ ιστο­ρικού, πρόσωπο αλλιώς πρακτικώς αδύνατο.

Μετέχει, αλλιώς, στήν ιστορική έγνοια, άρα είναι κοινωνός μιας ιστορικής παιδείας. Διαχειρίζεται, ώστόσο, μιά μάζα πληροφοριών πού είναι άπότοκη ένός μηχανισμού καί τής λο­γικής του: μετέχει έτσι καί στή λογική τοΰ μηχανισμού αύτοΰ, στήν κυριολεξία ένός πλήθους μηχανισμών πού ΰπακούουν σέ έπί μέρους διακριτικά συστήματα, άναγώγιμα σέ μιά ένιαία λογική, παραστήσιμα μέ οργανογράμματα πού έκφράζουν τό μηχανισμό παραγωγής τής πληροφορίας. Τοΰτο ισχύει καί γιά τά έν τώ γίγνεσθαι καί γιά τά συντελεσμένα άρχεϊα, οχι δμως γιά δλα τά άρχεϊα. Τά δεύτερα εϊθισται νά τά καλοΰν ιστορι­κά, δηλαδή έξω άπό τίς πρακτικές εκείνες πού οργανώνουν ή ρυθμίζουν τίς ανθρώπινες σχέσεις καί οΐ όποιες πρακτικές έ- ξυπηρετοΰνται άπό άλλα, ζωντανά, οργανικά άρχεϊα: είναι εΰ-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤ 51

δηλο δτι καί τά δυό είναι ιστορικά. Τά πρώτα πάντως έχουν μεγαλύτερο χρονικό βάθος, ανήκουν σέ μηχανισμούς παραγω­γής πληροφοριών πού οΐ περισσότεροί τους δέν ισχύουν πιά, άνήκουν σέ παρωχημένους πολιτισμούς, σέ παρωχημένες γλώσσες έν πολλοις, ύπακούουν σέ τελετουργικά πού δέν είναι πάντα δικά μας: γιά νά καταστούν διαχειρίσιμα χρειάζονται έναν τεκμηριολόγο μέ ιδιαίτερο πρόσωπο, χρειάζονται ακόμη ιδιαίτερους τρόπους διαχείρισης. Άπό κοντά, ή «φέρουσα δο­μή» της πληροφορίας άν συνήθως είναι ακόμη χάρτινη, δέν εί­ναι άποκλειστικώς χάρτινη, δερμάτινη ή πέτρινη, μεταλλική ή ξύλινη. Κι άν άκόμη στήν ώς τώρα πλειοψηφία τών πληροφο­ριακών, τών αρχειακών, τεκμηρίων δέν έξαρτώνταν ή πρόσ­ληψή τους άπό τή διάσωση της μηχανικής της μετάδοσης, της άνακοίνωσής τους, τώρα ή πρόσληψη πηγαίνει γιά μιά σειρά τεκμηρίων μαζί μέ τή διάσωση της μηχανικής αύτης ή μέ τή μεταποίηση της φέρουσας δομής. Έτσι, ή ύλοτεχνική δομή τοΰ αρχείου δέν μπορεϊ πλέον νά είναι ή παλιά.

Μιλάμε έν όλίγοις γιά δυό τύπους άρχειακών καί γιά δυό τύπους αρχείων: καί τοΰτοι καί κείνα έχουν τά έπίκοινα ση­μεία τους πού ένδέχεται σέ ένα έπίπεδο αρχειακής οργάνωσης νά ύποτονίζουν τίς διαφορές, δέν καταργούν δμως τίς ιδιαίτε­ρες δυνατότητες πρόσληψης τοΰ τεκμηρίου- καί τοΰτοι καί κείνα διαμορφώνονται, παράγονται, γιά νά εξυπηρετήσουν ένα σχέδιο πού δέν είναι άποκλειστικώς άρχειακό, άλλά κατ ’ εξο­χήν ιστορικό, δηλαδή ιστοριογραφικό, συνεπώς έν πολλοις α­πρόβλεπτο. Λέγαμε, δμως, πιό πρίν δτι ό προβλητικός ιστο­ρικός είναι είδος πρακτικώς άνύπαρκτο στό πεδίο τοΰ τεκμη- ριολόγου, δηλαδή τοΰ άρχειακοΰ γιά τόν όποιο μιλάμε. 'Ωστό­σο, ό άρχειακός είναι έκεϊνος πού καλείται νά διασώσει καί νά οργανώσει τήν παραγόμενη καί μελλοντικώς ΐστορικώς χρη­σιμοποιήσιμη πληροφορία, γραπτή, φωνητική, οπτική. Δεν καλείται νά προβεΐ συγχρόνως σέ μιά διακριτική διαχείριση

52 ΣΧΟΛΙΑ

της μνήμης τοΰ μέλλοντος: καλείται, μετριότερα, νά ελέγξει τό σύστημα παραγωγής πληροφοριών, τά συστήματα παρα­γωγής πληροφοριών, καί στό έσωτερικό τοΰ καθενός νά άπο- καταστήσει τόν τρόπο της διάσωσης της πληροφορίας, μιας διάσωσης πού θά άνταποκρίνεται στήν ανάγκη της διάσωσης της ΐδιας της πληροφορίας άλλά καί της στατιστικής της βαρύ­τητας. Τοΰτο σημαίνει δτι ό άρχειακός εϊναι ένα πρόσωπο πα­ρόν κατά τή φάση της παραγωγής της πληροφορίας, πρίν άκό- μη ή πληροφορία αύτή «μπει στό άρχεΐο» έπί τη βάσει μιας λογικής οπωσδήποτε θεσμολογικής άλλά οχι ιστορικής. ’Αλ­λιώς, ό αρχειακός, κατ ’ έξοχήν φορέας ιστορικής συνείδησης, προλαβαίνει τήν καταστροφή της μνήμης. Τοΰτο τό αύτονόη- το χρειάζεται νά τό έχουν ΰπόψη δσοι άναλαβαίνουν νά δια­μορφώσουν μέσω της μάθησης άρχειακούς.

"Οταν μιλάμε γιά διαμόρφωση άρχειακών ό νοΰς συνήθως πηγαίνει στά λεγάμενα ιστορικά άρχεϊα πού τό περιεχόμενό τους ζητα παλαιογράφους, κωδικολόγους, όσμανολόγους, γνώ­στες της ιταλικής καί λίγο της λατινικής, της γαλλικής καί της άγγλικής οπωσδήποτε- κι δταν μιλάμε γιά αρχειακό δίκτυο πού δέν περιορίζεται μόνο στά έθνικά άρχεϊα, δλες έτοΰτες οί μορφωτικές προϋποθέσεις αύγαταίνουν κι άπό κοντά αύγαταί- νουν καί οί μαθήσεις πού θά πρέπει νά προσφέρει τό σχολείο, μάλιστα σχολείο πανεπιστημιακό, πού θά φτιάχνει τούς μελ­λοντικούς μας άρχειακούς πού θά διασώσουν τήν εθνική μας κληρονομιά καί τά ρέστα. Έ , λοιπόν ό άρχειακός πού θά κάνει ευρετήρια οθωμανικών ή άλλων κωδίκων, πού θά ξέρει νά δια­βάζει πρακτικά καί άργυρόβουλλα, νά καταλαβαίνει καί νά εύ- ρετηριάζει τούς νοδάρους, τά δεκρέτα καί νά άποκρυπτογρα- φεϊ τίς πατριαρχικές καί μητροπολιτικές μονοκοντυλιές καί πού γιά νά φτιαχτεί θέλει ορισμένου είδους εκπαίδευση, αύτός λέγω ό άρχειακός άποτελεϊ μιά άναγκαία άλλά μικρή μειοψη­φία μέσα στό σώμα τών άρχειακών πού χρειάζεται ή διάσωση

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 53

της συλλογικής μνήμης. Καί σπεύδω νά πώ δτι οί κείμενοι, δπως λένε, νόμοι άπαγορεύουν τή διαμόρφωση αύτοΰ τοΰ με­γάλου σώματος τών άρχειακών — λέγω γιά τούς διέποντες τά πανεπιστημιακά πράγματα νόμους.

' Ωστόσο, αύτοί οί άρχειακοί παλαιας σχολής, πού τίποτε δέν τούς έμποδίζει νά άξιοποιήσουν τίς σύγχρονες τεχνικές, εί­ναι τό αλάτι τής ιστορίας καί καλούνται νά έπιτελέσουν έργα πού δέν είναι πιά τής αρμοδιότητας τών μεμονωμένων ιστορι­κών: καλοΰνται μέσω τών κωδικοποιήσεων τών μεγάλων συνό­λων, μέσω τών εύρετηριάσεων, μέσω τών πινακοθετήσεων τών ομοιογενών σειραϊκών τεκμηρίων νά οπλίσουν τήν ιστο­ριογραφία μέ μιά δομή πού άνταποκρίνεται στό δικό της, τό σύγχρονο, σκεπτικό- καλοΰνται νά συνεχίσουν τήν έκδοτική στήν οποία είναι έθισμένοι κι άκόμη νά άποκαταστήσουν τό άρχειακό δίκτυο, γιά τό όποιο έδώ γίνεται λόγος, τή συνέχεια τών τεκμηρίων άπό τό ενα άρχεΐο στό άλλο, νά άποκαταστή­σουν άλλιώς τό δίκτυο πού εχει έπιβάλει ή ιστορική πράξη, μέσα άπό κατακτήσεις, μέσα άπό άνακτήσεις, μέσα άπό νέα καί δχι σταθερά θεσμικά μορφώματα. Πρόκειται γιά έναν τεκμηριολόγο πού μετέχει πλήρως στό σφυγμό τής ιστορίας ώς πράξης καί ώς έπιστήμης.

Αύτός ό άρχειακός πρέπει νά διαμορφωθεί μέσα άπό ενα σύστημα μαθήσεων καί πρακτικών, δπως καί ό άλλος, ό έπι- κρατέστερος, πού ξεκινάει άπό τόν οργανωτή γραφείου, γιά νά καταλήξει στόν οργανωτή τοΰ χρηστικοΰ καί μή άμέσως χρη- στικοΰ τεκμηρίου πού παράγουν οί διοικητικές μηχανές, καθε­μιά άπό τίς όποιες υπακούει, καθώς λέγαμε, σέ μιά ένιαία λο­γική άλλά καί διαφορίζεται ώς πρός τά προϊόντα της καί ώς πρός τά σημαινόμενα τών προϊόντων αύτών ή μιά άπό τήν άλ­λη. Δέν είναι τής στιγμής νά διατυπώσουμε γνώμες γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο θά πρέπει νά όργανωθοΰνε οί σπουδές πού αποβλέπουν στή διαμόρφωση άρχειακών καί τοΰ συνδρόμου

54 ΣΧΟΛΙΑ

τους πού εϊναι ή ιστορική συνείδηση· γιά τή διαφοροποίηση πού θά πρέπει νά έχουν οί σπουδές αύτές ένόψει τών αίτουμέ- νων στά όποια θά έπρόκειτο νά άνταποκριθοϋν γιά τίς προβλέ­ψεις καί τίς έγγενεϊς μετρήσεις πού θά πρέπει νά γίνουν ώστε ή παραγωγή αρχειακών νά μή γίνεται συνώνυμη της παραγω­γής ανέργων γιά τίς νομοθετικές ρυθμίσεις πού εϊναι απαραί­τητο νά γίνουν, ώστε ό αρχειακός νά έχει έπαγγελματικές υ­ποδοχές, οχι φυσικά γιά νά αύξηθεϊ ή συκοφαντημένη γενιά τών δημοσίων υπαλλήλων (είρήσθω έν παρόδω οί δημόσιες θέ­σεις δέν είναι «παραγωγικές», οχι οί άνθρωποι), άλλά γιά νά εξυπηρετηθεί ένα πολιτισμικό σχέδιο, δηλαδή ή συντήρηση, ή ένεργαποίηση, της συλλογικής μνήμης. Όλα τοϋτα πού υπαι­νίσσομαι έδώ εϊναι αύτονόητα καί εύκολα γιά κοινωνίες πού έχουν ανάγκη αυτογνωσίας καί δέν αφήνουν τίς υποθέσεις τους σέ κακούς δικηγόρους, σέ άνεπαρκές μ’ άλλα λόγια πολιτικό, στήν εύρεία του έννοια, προσωπικό. Δέν θά έλεγα δτι ή στιγ­μή της κοινωνίας μας εϊναι ή ένδεικνυόμενη γιά τά πράγματα πού μας άπασχολουν: μέ χαμένες σχεδόν δλες της τίς υποθέ­σεις, χρειάζεται περισσότερο νά ξεχάσει παρά νά θυμηθεί, χρειάζεται νά φτιάξει μιά ψευδή μνήμη (γιά τήν όποία δέν χρειάζεται κανείς άρχειακός καί κανένας ιστορικός) καί μιά έξ ισοο ψευδή ένατένιση πρός ένα μέλλον πού τό διαψεύδει τό παρελθόν χρειάζεται επίσης νά μήν έχει συνείδηση τών αντι­φάσεων της καί έτσι νά διασώζει τά ώραϊα κούφια λόγια. Ό ρόλος τών μειοψηφιών, τών έπιλέκτων πού λένε, εϊναι νά θυ- μοϋνται μέ εγκαρτέρηση καί άδυσώπητη αισιοδοξία: οί άρ- χειακοί, οί ιστορικοί, ή κοινή συνείδηση πού τούς ενώνει, εϊναι υποχρεωμένοι νά εμμένουν σ ’ αύτό τό συντηρητικό, δηλαδή πάγιο καί άνικανοποίητο, άρα ζωντανό, δραμα, τό δραμα της ένεργητικής διατήρησης της μνήμης, δραμα πού τούς έπιτρέ- πει νά υπερασπίζονται τόν ίδιάζοντα κοινωνικό τους ρόλο, ένα ρόλο ταυτόσημο μέ τή λογική τής ιστορίας, μέ τή λογική τών άνθρωπίνων πράξεων.

7

ΜΑΚΡΙΑ ΚΑΙ ΓΥΡΩ ΑΠΟ TON FERNAND BRAUDEL

Ή Μεσόγειος είναι τό πρώτο μεγάλο εργο τοΰ Μπρωντέλ που μεταφράζεται στά ελληνικά. Πόσο άγνω­στος εϊναι όμως ό Μπρωντέλ, καί κατ ’ επέκταση ή σχολή τών Annales, στην 'Ελλάδα; Πόσο έχουν έττηρεαστεΐ οί 'Έλληνες ιστορικοί άπό τή γαλλική ιστοριογραφική παρά­δοση; Νομίζετε δτι τά Annales άποτέλεσαν απλώς ενα πρό­τυπο πρός μίμηση γιά τούς Ελληνες ιστορικούς ή δτι ή προβληματική τους έντάχθηκε λειτουργικά στή διαδικασία της ιστοριογραφικής παραγωγής στόν ελληνικό χώρο;

Γιά πρώτη φορά τά Annales έφτασαν σέ έλληνική βιβλιοθή­κη γύρω στά 1961-62, στή Βιβλιοθήκη τοΰ Έθνικοΰ 'Ιδρύ­ματος Έρευνών, καί μας πρωτομίλησε γι ’ αύτά ο Μιχαήλ Λάσκαρις, πού είχε μάλιστα καί τίς πρώτες Tables τοΰ περιο­δικού. Στόν Μπρωντέλ δέν είχα συναντήσει καμιά ουσιαστική παραπομπή στά προϊόντα της έθνικής μας βιβλιογραφίας, άν- τιθέτως άπό τόν Labrousse πού τόν ειχα συναντήσει στόν Μά­ξιμο καί, αργότερα, στή Θεσσαλονίκη τοΰ Σβορώνου. Σέ μιά κάπως ειδικότερη αναφορά, τόν Μπρωντέλ τόν είδα ώς άν- θρωπογεωγράφο: τοΰτο σημαίνει δτι γιά τά εΐωθότα μας ό ί-

"Ιστωρ, τχ. 4 ( ’Αθήνα, 1992), σ. 35-43. Ό τίτλος προστίθεται έδώ.

56 ΣΧΟΛΙΑ

στορικός ήταν άλλο είδος. Κατά τά έτη 1961-1967, δταν διεύ- θυνε τό Κέντρο Νεοελληνικών Έρευνών ό Κ.Θ. Δημαρας, κυκλοφορούσαμε πολυγραφημένες τίς « ’ Επιτομές»: ήταν ενα δελτίο δπου μέ συνοπτικότατο τρόπο παραπέμπαμε σέ δσα δημοσιεύματα ξένων περιοδικών θεωρούσαμε δτι ένδιαφέρουν τόν "Ελληνα ιστορικό σέ μεθοδολογικό, θεματολογικό ή α­πλώς πραγματολογικό έπίπεδο. Άνάμεσα στά πολλά περιο­δικά πού προμηθευόταν τότε ή βιβλιοθήκη τοΰ 'Ιδρύματος, καί άπό τά όποια δσα άναφέρονταν στή νεότερη ιστορία καί στήν ιστορία της γραμματείας ήταν τά πιό ποικίλα, καί γιά άρκετούς άχρηστα, καί πού τήν γκάμα τους τήν είχε ύποδείξει τό πνευματικό άνάπτυγμα του Δημαρά, άνάμεσα λοιπόν σ ’ αύτά τά πολλά περιοδικά ήταν καί τά Annales: Οί « ’ Επιτο­μές» άποτελοΰν Ιναν καλό δείκτη γιά τή δεξίωσή τους άπό μιά μικρή ομάδα ιστορικών πού, πώς νά τό κάνουμε, ούτε μέ τόν Henri Berr είχε καμιά οικειότητα, οΰτε μέ τόν Henri Pi- renne, παρά τό γεγονός δτι τούτον τόν συναντοΰσε στά γρα­φτά του Δ. ΖακυθηνοΟ, καί, πολύ περισσότερο, καμιά σχέση μέ τόν Marc Bloch κι άκόμη τόν Lucien Febvre. Βεβαίως ή ϊδια ομάδα μπορεϊ νά ήξερε άπό κάποια μετάφραση τόν Durkheim κι άργότερα έμαθε γιά τόν Marcel Mauss, άλλά δέν ειχε τήν παραμικρή ιδέα γιά τή σχέση πού ύπηρχε άνάμε­σα στά πρόσωπα αύτά καί τόσα άλλα μέ τό καινοτόμο περιο­δικό πού τό γνώρισε στήν άπολύτως μπρωντελική φάση του. ’ Εν όλίγοις ε’ίμαστε άκρως άπροετοίμαστοι γιά τά Annales, ψυχικά δμως καί διανοητικά δυνάμει οπαδοί τους γιά τόν ά- πλούστατο λόγο δτι είμαστε (ή θέλαμε νά αισθανόμαστε δτι είμαστε) αιρετικοί, δηλαδή έπαξίως περιθωριακοί. Αύτά γιά τήν ιστορία τών πρώτων έπαφών μέ τά Annales κι άς μου συγχωρεθεϊ 6 προσωπικός τόνος.

Γιά τή συνέχεια αύτης της ιστορίας, θά πρέπει νά θυμίσω δτι τό σύνηθες κύμα τών ' Ελλήνων πού σπουδάζουν κοινωνι­

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 57

κές έπιστημες στό Παρίσι ήρθε νά τό διευρύνει ή ιδέα τοΰ Γε­ωργίου Παπαδοπούλου νά έπιβάλει δικτατορία, επιστέφοντας Ιτσι τή μετριότητα τών πολιτικών μας ήγεσιών κι ακόμη δτι οί Περίεργες αντοχές τών οικογενειακών εισοδημάτων καί τά αμετακίνητα οικογενειακά φίλτρα ήρθαν νά διατηρήσουν τό ή­δη διευρυμένο σπουδαστικό κύμα κι έκεϊ δπου, πρίν άπό τή δι­κτατορία, άρχικώς ενας καί μετά τρεις μόνο ιστορικοί παρα­κολουθούσαν μαθήματα στό τότε έκτο Τμήμα της Ecole Prati­que des Hautes Etudes, μετά άπ ’ αύτήν ό πληθυσμός μεγάλω­σε κι άκόμη ήρθε σέ έπαφή μέ ιστορικούς πού, άν καί δέν άνη- καν στό έκτο Τμήμα, ειτε προέρχονταν απ’ αύτό εϊτε είχαν διαποτιστεΐ άπό τό πνεΰμα του. Ήταν έπόμενο, στό βαθμό δπου ξεκινούσαν ή εφεραν σέ πέρας διδακτορικές διατριβές, ό­λοι αυτοί οί σπουδαστές νά συναντηθοΰν τουλάχιστον μέ τή θεματολογία τών Annales (πράγμα πού δέν είναι ταυτόσημο μέ τήν ούσία της διανοητικής πρόβασης πού οδηγούσε στή θε­ματολογία αύτή). Τά Annales στήν μπρωντελική περίοδο ή­ταν κάτω άπό τόν αστερισμό της οικονομικής ιστορίας: στήν οικονομική δμως ιστορία οδηγούσε καί ένα άλλο μονοπάτι, τό μαρξιστικό, κι αύτό τό μονοπάτι είχε πάρει, κυρίως μέσω τής άμφισβήτησης της μαρξιστικής ορθοδοξίας, ή πλειοψηφία τών ' Ελλήνων πού άσχολήθηκαν μέ τήν οικονομική ιστορία. Ποιά δμως οικονομική ιστορία; Φυσικά τήν έλληνική καί δχι βέβαια γιατί γι ’ αύτήν είχαν τίς μεγαλύτερες τεκμηριωτικές προϋπο­θέσεις, άλλά γιατί φαντάζονταν δτι μέσω αύτής θά έφταναν σέ συμπεράσματα πολιτικής έμβέλειας. Μ αύτόν τόν τρόπο δ­μως, μ’ αύτή τήν άντίληψη γιά τήν ιστορία, είμαστε κοντύτε- ρα στόν Monod παρά στόν Μπρωντέλ. Έπιπροσθέτως, οί ι­στορικοί πού υπαινίσσομαι άναζητοΰσαν κυρίως τομές, δχι συ­νέχειες: οί δομές έδιναν καί έπαιρναν μέσα σ ’ αύτόν τόν προ­βληματισμό, αμφιβάλλω ώστόσο άν τοΰτο γινόταν στήν μπρωντελική έννοια, άν δηλαδή υπήρχε ή αίσθηση τής μακρας

58 ΣΧΟΛΙΑ

διάρκειας. Μαρξογενεϊς οΐ ιστορικοί αύτοί, άναζητοΰσαν τίς ε­παναστατικές άλλαγές πού δικαίωναν τό όνειρο γιά τήν έπι- κείμενη σοσιαλιστικού τύπου έπανάσταση. Ή πολυκεντρική πρόβαση τών Annales, οχι κάποια σχολή τών Annales, καί ι­δίως οί διδασκαλίες στό έκτο Τμήμα τής Ecole Pratique έπηρέ- ασαν τούς ιστορικούς αύτούς άπό τήν άποψη τής θεματολογι- κής άπελευθέρωσης: τοΰτο δέν σημαίνει υποχρεωτικά ένστερ- νισμό τής μπρωντελικής έρμηνείας- τοΰτο έπίσης δέν σημαίνει δτι δέν έγιναν ώσμώσεις, δτι δέν υπήρχαν οί δίοδοι έπικοινω- νίας άνάμεσα στή μαρξιστική καί τήν μπρωντελική ιστοριο­γραφική έκδοχή, άλλά σέ πόσους; Πόσοι πραγματικά ακουσαν τόν Μπρωντέλ καί πόσοι τόν διάβασαν; Πόσοι είναι οί συστη­ματικοί άναγνώστες τών Annales στήν Ελλάδα; Νομίζω δτι γιά νά τούς μετρήσετε φτάνουν τά δάχτυλα τών δυό χεριών.

' Υ π’ αύτούς τούς δρους θά ήταν προτιμότερο νά μιλάμε γιά μιά μπρωντελική Vulgata, άποτέλεσμα τής μεγάλης διά­χυσης τοΰ μπρωντελισμοΰ, τής ομαδικής άλλιώς ιστορικής άν- θοφορίας πού ειχε ώς κέντρο, οργανωτή καί κινητήρα τόν Φερ- νάν Μπρωντέλ: κάτι άπ’ δλα αύτά έφτασε ώς έμάς, περισσό­τερο σάν πρόθεση, σάν διανοητική στάση, παρά ώς ιστοριο­γραφική πραγμάτωση· δέν βλέπω, άλλιώς, ποΰ τά Annales έγιναν πρότυπο πρός μίμηση. "Υστερα δέν είναι περιττό νά ύπομνησθοΰν ορισμένα πράγματα: δτι τά Annales είναι άποτέ­λεσμα ένός σχεδίου γιά τήν άνανέωση τής γαλλικής ιστοριο­γραφίας- δτι τό σχέδιο αύτό πού τό ΰφανε κατά κύριο λόγο ό Lucien Febvre, τό εμπλούτισε καί κυρίως τό οργάνωσε ό Μπρωντέλ- δτι ή οργάνωση έγινε μέσω τοΰ έκτου Τμήματος τής Ecole Pratique, μέσω τής Maison des Sciences de l’Homme- δτι τό κύριο χαρακτηριστικό τής οργάνωσης αύτής ήταν ό πο­λυμορφισμός της, πολυμορφισμός προσώπων, θεμάτων, τε­χνικών, έπιστημονικών κλάδων. Αύτό τό βαθύτερο χαρα­κτηριστικό τοΰ μπρωντελισμοΰ, πού έχει ώς σύνδρομο τόν ά-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 59

ντ(.κομφορμισμό, τήν άντιτυπολατρία, έγώ δέν τό βλέπω σέ καμιά άπό τίς περιορισμένες ώς στενόκαρδες καί χωρίς έ­μπνευση προσπάθειες γιά τήν οργάνωση της ιστορικής έρευ­νας στήν ' Ελλάδα, κλεισμένης σέ άσφυκτικά γεωγραφικά καί χρονολογικά δρια, ύπόφορης τοΰ τριαδικού σχήματος, τό ό­ποιο έχει μπερδέψει τούς χρόνους του, κατ ’ έξοχήν χρόνους πολιτισμικούς, γιά νά τούς καταστήσει κορσέδες πού καμιά σχέση δέν έχουν μέ τίς μπρωντελικές διάρκειες.

Ό αντίκτυπος της «σχολής» τών Annales φτάνει στην ’Ελλάδα μέ υπερβολική καθυστέρηση, στη δεκαετία τοΰ ’70. Ποΰ όφείλεται ή καθυστέρηση αύτή; Ποιές ήταν, κατά τή γνώμη σας, ο ί πολιτικές κα ί κοινωνικές προτεραιότητες της έποχης πού υποβοήθησαν ή κα ί επέβαλαν τόν νέο αύτό προσανατολισμό της ιστοριογραφίας στήν 'Ελλάδα;

"Οσα προηγήθηκαν έξηγοΰν τήν καθυστέρηση μέ τήν ο­ποία έφτασε τό κλίμα Μπρωντέλ στήν Ελλάδα, γιατί φυσικά δέν ύπηρχε καμιά, άπολύτως καμιά, προϋπόθεση νά έχει έμ- φανιστεΐ προηγουμένως. Σέ μιά χώρα μέ τίς κοινωνικές έπι- στημες άν οχι πάντα ΰπό διωγμό, τουλάχιστον περιορισμένες σέ κάποιες άτομικές ένασχολήσεις μέ τήν Κοινωνιολογία, τήν ’Ανθρωπολογία (συρρικνωμένη σέ έναν λαογραφισμό περι­γραφικού τύπου παρά τά άνοίγματα στά όποια καλοΰσε ό Νι­κόλαος Πολίτης καί ό Στίλπων Κυριακίδης) καί όμαδικότερες σέ μιά έθνοκεντρική συμβαντολογική ιστορία (πού προσπαθού­σε νά τή διηθήσει τό αιρετικό κλίμα τοΰ Κ.Θ. Δημαρα), μέ άποΰσα τήν κύρια συνισταμένη της γαλλικής σχολής, τή Γεω- γραφία, καί μέ μιά οικονομική ιστορία κι αύτή συρρικνωμένη στήν ιστορία τών δημοσίων οικονομικών, σέ μιά χώρα χωρίς έρευνητικά κέντρα, άστυνομοκρατούμενη καί τρομοκρατούμε­νη άπό μέτριες πανεπιστημιακές προσωπικότητες, σέ μιά χώ­ρα τέλος δπου τή σχεδόν μοναδική διέξοδο τήν πρόσφερε ή

60 ΣΧΟΛΙΑ

μαρξιστική Vulgata καί τό μοναδικό απελευθερωτικό δραμα είχε σαφή σταλινικά έδράσματα, σέ μιά τέτοια χώρα θά ήταν περίεργο νά υπάρξουν άνάγκες γιά μιά άνανέωση τών ιστορι­κών σπουδών μπρωντελικοΰ τύπου. Άπόμενε ή Φιλοσοφία γιά άποκούμπι δλων τών ανησυχιών. Στή διάρκεια της δικτα­τορίας άνακαλύφθηκε ή έπιχειρησιακότητα της ιστορίας.

Αύτή τήν έπιχειρησιακή ιστορία τήν άνακάλυψαν καί τή μετέφεραν στήν ' Ελλάδα μετά τήν άποκατάσταση της Δημο­κρατίας άνθρωποι πού δέν έρχονταν άπό τό χώρο της ' Ιστο­ρίας, άλλά έφταναν σ ’ αύτόν: κοινωνιολόγοι, οικονομολόγοι, πολιτειολόγοι, ολοι τους πρόσωπα μέ αύξημένη πολιτική συ­νείδηση, έμφορούμενα άπό τήν άνάγκη νά έρμηνεύσουν καί νά άλλάξουν τό έλληνικό παρόν. Ή ιστορία φάνηκε δτι άνταπο- κρίνεται έτσι σέ μιά κοινωνική ζήτηση πού ξεπερνουσε τό άρ- χικό της έναυσμα, τήν άναζήτηση δηλαδή τών λόγων της άπο- τυχίας τής άριστερας- δημιουργήθηκε κοντολογίς ή γενική αί­σθηση δτι ή πολιτική θεωρία έχει ώς προϋπόθεση τήν ίστοριο- γνωσία. Αύτός ό κοινός τόπος δέν έκανε ούτε κρύο ούτε ζέστη στούς χειριστές της πολιτικής, μάλιστα στούς χειριστές μιας άνανεωτικής άριστερής πολιτικής, εΰρισκαν δμως στήν προ- βληματιζόμενη ιστορία ενα φυσικό σύμμαχο, έπικαιρικό δπως έδειξαν τά πράγματα, μέ άκραία περίπτωση της προσωρινό­τητας αύτης τήν περίφημη υπόθεση τών φακέλων. Καθώς δ­μως ή προβληματιζόμενη ιστορία είχε αριστερή προέλευση, ή ιστορική έρευνα βρήκε κάποιες ύποδοχές στίς άριστερές πολι­τικές παρατάξεις, ισχνή πάντως θεσμική κάλυψη. Δεξίωση, ώ- στόσο, της ιστορικής καλλιέργειας δέν σημαίνει δεξίωση του μπρωντελισμοΰ.

’ Εξυπακούεται δτι οί «έπαγγελματίες» ιστορικοί δέν ή­ταν απόντες άπό τήν ιστοριογραφική κίνηση καί άμέτοχοι τών ίδιων ή ομόλογων πνευματικών άγωνιών: έπωφελήθηκαν άπό τήν περιρρέουσα άτμόσφαιρα καί προσπάθησαν, έπιτυχώς ή ά-

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 61

νεπιτυχώς, νά άρθρώσουν τόν δικό τους λόγο, πιστοί πάντα στά κατηγορήματα της τέχνης τους, αιχμάλωτοι δμως τών κεκτημένων έρευνητικών καί ιστοριογραφικών τρόπων, δηλα­δή τοΰ έλληνοκεντρισμοΰ καί της χρονολογικής καί θεματικής μερίκευσης- αιχμάλωτοι έπίσης τοΰ άσυνεχοΰς χαρακτήρα τών πηγών τους. Όλα τοΰτα δέν συνηγορούν γιά μιά μεταφύτευ- ση της άντίληψης τοΰ Μπρωντέλ γιά τήν ιστοριογραφική πρά­ξη: ή σύζευξη θά έπρεπε νά έπιχειρηθεΐ άπό έναν άλλο δρόμο, δηλαδή μέ τήν άνάδειξη δλων τών ιστορικών διαρκειών μέσω της μικροχρονικής ή καί μικροτοπικής άνάλυσης τών δομών, της άνάδειξης μηχανισμών άνεξαρτήτως τοΰ γεωγραφικού καί χρονολογικού ευρους τοΰ πεδίου παρατήρησης. Ά ν είσήγαγαν κάτι οί ιστορικοί είναι άκριβώς ή προσπάθεια νά φτάσουν σέ ιστοριογραφικές κατασκευές παραδειγματικής έμβέλειας.

Είναι έπόμενο δτι στό σκεπτικό τών νέών ιστορικών ένο- φθαλμίστηκαν μπρωντελικές έννοιες- δέν θεωρώ ώστόσο δτι ισχύει ή άποψη δτι οΐ σημερινοί προσανατολισμοί της ιστοριο­γραφίας μας είναι άποτέλεσμα μιας άπήχησης τών Annales, γιά νά ξανάρθω στό προηγούμενο έρώτημα. Έκεϊνο πού έχω νά παρατηρήσω είναι δτι διευρύνθηκε ή θεματολογία: ιστορία τών γυναικών (πού κι αύτή άπό φεμινισμό μεταλλάσσεται σέ γυναικεία ιστορία γιά νά γίνει ιστορία τών γυναικών μέ έντονη τή σφραγίδα της κυρίας Perrot), ιστορία της διατροφής (καί πάλι δχι μέσα άπό τίς πρώτες προσεγγίσεις τών Annales), άνά­λυση περιεχομένου ένόψει μιας ιστορίας τών νοοτροπιών, ι­στορική άνθρωπολογία καί κοντά σ ’ αύτά οί παλιότερες θε­ματικές, δηλαδή ή οικονομική ιστορία κινούμενη άνάμεσα στόν Kula, τόν Wallerstein, κάπως τόν Abel, περισσότερο τόν La- brousse (μέσω Σβορώνου), μέ μάλλον άπόντα τόν Vilar, χωρίς σύνδεση μέ τόν Gourevitch (πού βέβαια δέν είναι άνθρωπος τών Annales, άλλά τά Annales συναντιώνται μ’ αύτόν), ή το­πική ιστορία πού ξαναβρίσκει τή Γεωγραφία, ή ιστορική δη­

62 ΣΧΟΛΙΑ

μογραφία κτλ., κτλ., θεματικές κοντολογίς καί συνακόλουθες τεχνικές καί μέθοδοι πού διεύρυναν τή συλλογική φυσιογνωμία τοΰ ίστορικοΰ, χωρίς δμως στήν κάθε άτομική περίπτωση νά άποτελοΰν πάντα τό κοινό ύφάδι πάνω στό όποιο πλέκεται ή ιστοριογραφική μερίκευση. Ή διεύρυνση τών ένδιαφερόντων τοΰ ίστορικοΰ έκφράζει, περισσότερο άπό μιά μίμηση, τήν ού- σιωδέστερη άνάγκη της ένσωμάτωσης σέ έναν εύρύτερο ιστο­ρικό προβληματισμό μέσω της διανοητικής αύτονόμησης τοΰ ίστορικοΰ πού, χωρίς νά πολυκάνει θεωρία, εφτασε νά άντα- ποκρίνεται στά κατηγορήματα της ιστορικής θεωρίας: μποροΰ- με, νομίζω, νά μιλάμε πιά γιά μιά καλώς έννοούμενη εθνική ιστορία.

Ποιά είναι ή συμβολή τοΰ Μπρωντέλ στην οικονομική ιστορία; Σήμερα πολλοί μιλάνε γιά τήν «κρίση» της οικο­νομικής ιστορίας' νομίζετε δτι, στον ελληνικό χώρο, ένας έ- παναπροσανατολισμός τοΰ κλάδου αΰτοΰ είναι αναγκαίος;

Θά άφήσω στήν άκρη τά σχετικά μέ τή συμβολή τοΰ Μπρωντέλ στήν άνάπτυξη τής οικονομικής ιστορίας, γιατί θά πηγαίναμε μακριά- θά υπενθυμίσω ένδεικτικώς δτι μιά έννοια, καί συνάμα έρμηνευτικό έργαλεϊο, πού έχει υιοθετηθεί άπό ο­λόκληρο άστερισμό ιστορικών, ή «κοσμο-οικονομία» τοΰ Wal- lerstein είναι σαφώς μπρωντελικής προέλευσης. Θά άφήσω στήν άκρη έπίσης τά σχετικά μέ τήν κρίση της οικονομικής ι­στορίας. ’Ίσως έπειδή μοΰ έχουν διαφύγει κάποια σημαντικά γραφτά, δέν έχω δει διατυπωμένη καμιά άποψη γιά τήν άνά­γκη «έπαναπροσανατολισμοΰ» της οικονομικής μας ιστορίας. Μπορεϊ καί νά γίνονται τίποτα συζητήσεις, έπ’ αύτοΰ πού δέν έχουν έρθει στ ’ αύτιά μου. Άλλά γιά ποιά οικονομική ιστο­ρία πρόκειται; Πόσοι τίτλοι καί πόσα θέματα, γιά ποιές επο­χές καί γιά ποιά οικονομία; 'Η οικονομική μας ιστορία βρί­σκεται σέ νηπιώδη κατάσταση, μόλις άρθρώνει κάποια φωνή:

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟ Ϊ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 63

λίγη ιστορία τοΰ έμπορίου (μόνο κίνηση τών λιμανιών, άρα έ- ξωτερικό εμπόριο), λίγα πράγματα γιά τή συμπεριφορά τοΰ τραπεζικού κεφαλαίου, κάτι γιά τήν έμπορική ναυτιλία, κάτι γιά τά δημόσια οικονομικά, κάτι περισσότερο γιά τήν άγροτι- κή οικονομία (μέ έλάχιστες συνδέσεις μέ τήν άνθρωπολογία καί λιγότερες μέ τήν τεχνολογία). Κάπου οί θεματικές παρου­σιάζουν μιά πύκνωση, γιά τόν άπλούστατο λόγο δτι χρηματο- δοτήθηκαν ορισμένα προγράμματα μέ θεματικό ή χρονολογικό περιορισμό: τραπεζικό κεφάλαιο, οικονομικά τοΰ έλληνικοΰ Κράτους, προγράμματα πού ήρθε νά τινάξει στόν άέρα μιά νε­οφιλελεύθερη, δήθεν, Realpolitik πού όζει έμφυλιακών φοβιών. Πρόκειται, μέ δύο λόγια, γιά έξειδικευμένες μελέτες μέ δια­φορετικές κάθε μιά τους θεωρητικές άφετηρίες, μελέτες πού δλες μαζί δέν στοιχειοθετοΰν σχολή ή σχολές οικονομικής ι­στορίας καί, ακόμη περισσότερο, σοβαρό κεκτημένο κεφάλαιο στό πεδίο της οικονομικής ιστορίας.

"Οταν ακούω γιά «άναπροσανατολισμό», καταλαβαίνω τό βαθύτερο αίτούμενο: τήν κατάργηση της οικονομικής ιστορίας, τήν κατάργηση κάθε ιστορίας πού δέν εϊναι ο συνήθης μορμυ- ρισμός της αφηγούμενης, έθνοκεντρικής, φρονιματίζουσας (έ- θνικώς ή κομματικώς), έξυπηρετούσης (διπλωματικώς), ά- πάνθρωπης έν όλίγοις ιστορίας- τήν κατάργηση κάθε ιστορίας πού δέν διακρίνει τόν έξηνταβελόνη της τεκμηρίωσης άπό τόν ιστορικό. Γιατί, γιά νά γίνουμε ολίγο μπρωντελικοί, ή μακρό- τερη τών διαρκειών είναι οί νοοτροπίες, φυλακές της ελευθε­ρίας: αύτές οί φυλακές ζητοΰν καταδίκους καί σ ’ αύτές τίς φυ­λακές εϊναι ύποψήφιοι δεσμοφύλακες (στήν ούσία δέσμιοι) δ- λοι έκεϊνοι πού άπωθοΰν τό φαΐ πού άκόμη δέν έχουν δοκιμά­σει, τήν οικονομική καί δποιαν άλλη ιστορία.

Εϊναι βέβαιο δτι οί θεματικές μερικεύσεις, άλλιώς ή έμφα­ση σέ κάποιες άπό τίς δομές, σέ κάποια τελικώς άπό τά άν- θρώπινα πεπραγμένα, σκοπεύουν σέ μιά συνολική ιστορία, δέν

64 ΣΧΟΛΙΑ

τήν πραγματώνουν: μιά οικονομική ιστορία πρέπει νά είναι ά- νοιχτή, νά έκβάλλει σέ μιάν άλλη ιστορία, γιά νά ένταχθεϊ σέ τελευταία άνάλυση στήν οπτική μιας συνολικής ιστορίας. Τό ’ίδιο ισχύει γιά κάθε ιστοριογραφικό κλάδο: οί μερικεύσεις ο­φείλουν νά ύπακούουν στή «μηχανική» τοΰ όντολογικοΰ μέ­ρους της ιστορίας, τό όποιο είναι άδιάσπαστο καί πάντα πολύ­μορφο καί βεβαιούμενο σέ πολλαπλά καί διαφορετικά έπίπεδα άφαίρεσης. Μιά σοβαρή κριτική της σύγχρονης έλληνικής οι­κονομικής ιστορίας θά είχε νά υποδείξει τίς άνεπάρκειές της καί τίς ερμηνευτικές της άδυναμίες. Γιά τόν έπαναπροσανα- τολισμό δμως χρειάζεται προηγουμένως νά δειχθεϊ δτι αύτή ή οικονομική ιστορία ξεκινά άπό έσφαλμένες υποθέσεις· δτι οί πηγές της δίνουν διαφορετικές ή κοά διαφορετικές άπαντήσεις άπό έκεΐνες πού ζήτησαν καί πήραν οί καθέκαστα ιστορικοί- δτι παραλείφθηκαν κάποιοι άπό τούς παράγοντες πού διέπουν τούς οικονομικούς μηχανισμούς, μέ άποτέλεσμα νά αιχμαλω­τίζεται ό ιστορικός σέ ενα πεδίο παρατήρησης πού δέν περιέ­χει τό σύνολο της οικονομίας καί δέν συνεκτιμα τά έπάλληλα πεδία, τά συστήματα έπικοινωνιών. Όλα τοΰτα δμως προϋ­ποθέτουν έσωτερική κριτική της ιστοριογραφικής παραγωγής καί δυνατότητα άντιπροτάσεων πού θά προκύπτουν άπό τήν ιστορική ύλη, άπό τόν διαφορετικό τρόπο χρήσης της ιστορι­κής ύλης. Δέν βλέπω δτι εχουμε φτάσει σ ’ αύτό τό σημείο ιστορικής εύφορίας- φοβοΰμαι δτι άπλώς μεταφέρουμε τά κα­τηγορήματα μιας συνολικής -δυνατής ή άδύνατης άλλη ύπό- θεση— ιστορίας στήν κατασκευαστική τών μερικευμένων, μά­λιστα έξειδικευμένων, έρευνών.

Μιλοΰσα πιό πρίν γιά τό ύφάδι πού συνθέτει τό σκεπτικό τοΰ ΐστορικοΰ, υφάδι πού συνεχώς πλέκεται: ή ιστοριογραφία, μερικευμένη καί μακριά άκόμη άπό τή σύνθεση, στήν οποία ά- ναφερόμαστε, άν χρειάζεται κάτι είναι νά μή φεύγει άπό τό υφάδι της· χρειάζεται δηλαδή νά ξέρουμε τά προβλήματα, νά

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΤ 65

δημιουργούμε προβλήματα μέσω της ιστοριογραφικής πράξης καί δχι θύραθεν.

Παρ ’ όλη τήν «αποστροφή» τοΰ Μπρωντέλ γιά τήν ιστο­ρία τών γεγονότων κα ί τήν αφηγηματική ιστορία, έδώ κα ί αρκετά χρόνια, μέσα στά πλαίσια της ίδιας της «σχολής» τών Annales, παρατηρούμε μ ία επιστροφή στό γεγονός. Νομίζετε δτι αύτό σημαίνει επιστροφή σέ παλαιότερους τρόπους θεώρησης της ιστορίας ή μ ία επανεξέταση τοΰ ζη­τήματος μέ νέους δρους; 'Άν ναι, ποιοι είναι οι δροι αύτοί;

Δέν θά έλεγα δτι ό Μπρωντέλ άποστρέφεται τά γεγονό­τα: τά οργανώνει σέ δομές. ’Ήδη στή δεκαετία τοΰ ’60 τοΰ καταλογίσθηκε δτι δέν οργανώνει σέ δομές τά γεγονότα της πολιτικής ιστορίας (κι αύτό καί άπό τόν κόσμο τών Annales). Τό αΐτούμενο ήταν νά δειχθοΰν τά σημεία τομής τών συγκυ­ριών (οικονομικών καί πολιτικών), νά άποκατασταθοΰν δλες οί δομές, νά όργανωθοΰν σέ δομές δλα τά γεγονότα. Ά ς υπεν­θυμίσει κανείς δτι ό ’ίδιος ό Μπρωντέλ άνοιξε τίς σελίδες τών Annales στούς πολιτειολόγους γι ’ αύτήν άκριβώς τή συζήτη­ση. Αύτό δμως πού ρωτάτε είναι διαφορετικό: πρόκειται γιά τήν επάνοδο τής άφηγηματικής ιστορίας, μιας ιστορίας πού διαβάζεται εύκολα, γιατί περί αύτοΰ πρόκειται. Μιά ιστορία εϊναι πάντα άφηγηματική: έκεϊνο πού έχει σημασία εϊναι τί ά- φηγούμαστε καί πώς τό άφηγούμαστε. 'Τποτίθεται δτι μέ τήν ίστορία-πρόβλημα έχουμε ξεμπλέξει άπό τή διδάσκουσα καί αύταρχική ιστορία πού κακώς τήν ονομάζουμε άφηγημα­τική ιστορία- υποτίθεται δτι μέ τήν άνάπτυξη τοΰ πεδίου πα­ρατήρησης τοΰ ίστορικοΰ είμαστε πιά σέ θέση νά δίνουμε άλλη διάσταση στά άγαπητά θέματα τής άφηγούμενης ιστορίας, στή βιογραφία, λόγου χάρη, στή γενεαλογία. Τοΰτο, φυσικά, δέν σημαίνει έπιστροφή στούς παλαιούς τρόπους θεώρησης.

66 ΣΧΟΛΙΑ

Τά Annales αναγκάστηκαν νά πάρουν ώς πρός αύτό έπισήμωςθέση (1988,1989).

' Η γαλλική ιστοριογραφία δπως έκφράζεται άπό τά An­nales, άλλά δχι άποκλειστικά άπ ’ αύτά, θεωρήθηκε δτι μέ τήν πολυθεματικότητά της έχανε τά σαφή περιγράμματα πού πρέ­πει νά έχει μιά επιστήμη. Τ ά ιστοριογραφικά σχέδια, δπως εί­ναι επόμενο, έχουν έρμηνευτικές άξιώσεις καί στηρίζονται έ­τσι σέ κάποιες βεβαιότητες πού έχουν, ώστόσο, ώς άφετηρία τίς ύποθέσεις έρευνας πού κι αύτές κατ ’ άνάγκην στηρίζονται σέ ενα έλάχιστο βεβαιοτήτων. Μέ τήν κρίση τοΰ σοβιετικού συστήματος εξουσίας πού ταυτιζόταν μέ τή μαρξιστική άντί- ληψη καί ερμηνεία τοΰ κόσμου, άλλιώς μιά ιδεολογία, θεωρή­θηκε δτι φτάσαμε στό τέλος τών ιδεολογιών. Δέν έξετάζω έ- δώ σέ ποιό βαθμό συνάδει τό τέλος τών ιδεολογιών μέ τήν άνά- δυση άλλων, πού μάλιστα θεωρούνταν ώς τελεσιδίκως έξαφα- νισμένες: καταγράφω απλώς τό συμβάν, κυριολεκτικώς τό λε- χθέν. Στό βαθμό πάλι δπου οί θεωρητικές καί περαιτέρω έρ­μηνευτικές βεβαιότητες, έκεϊνες πού έμπεριέχονται στήν υπό­θεση έρευνας καί πραγματώνονται στό ιστοριογραφικό πεδίο, θεωρήθηκαν ώς ύπόφορες τών ιδεολογιών, ήταν επόμενο νά τεθοΰν ύπό άμφισβήτηση. Χοντρικά αύτή είναι ή ούσία της πρόσφατης κρίσης της ιστορίας καί εύρύτερα τών κοινωνικών επιστημών. Ή απάντηση τών Annales άνήκει στήν ΐδια τους τήν παράδοση: ζητοΰν νέες μεθοδολογίες καί νέες «συμμα- χίες», νέους δηλαδή διεπιστημονικούς χώρους, έπαναλειτουρ- γία κάποιων τομέων της ίστοριογνωσίας πού είχαν μείνει στή σκιά, λόγου χάρη ή πολιτική ιστορία. Σέ μιά δεύτερη καί πιό συγκεκριμένη προσέγγιση τίθενται ύπό έλεγχο τά ’ίδια έρμη- νευτικά σχήματα, π.χ. τό λαμπρουσιανό: πρόκειται γιά μιά κριτική έκ τών ένδον, στοιχειώδης προϋπόθεση μιας ιστορίας πού θέτει προβλήματα, χωρίς νά περιμένει (θεωρητικώς, δυ- νητικώς) τήν πίεση της κοινωνικοπολιτικής συγκυρίας. Στήν

ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΤ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ 67

πραγματικότητα (καί άκριβώς γιατί ή ιστορία είναι μιά άπό τίς έκφράσεις τών άγωνιών κάθε ιστορικής στιγμής), ή άνανέ­ωση της ιστορικής προβληματικής είναι ΰπόφορη τής κάθε πολιτισμικής, ψυχολογικής, οικονομικής, κοινωνικής έν γένει στιγμής, κατά κανόνα κρίσιμης. Στίς στιγμές τής κρίσης οί άν* τιδράσεις δέν είναι πάντα πρός τήν κατεύθυνση τοΰ μείζονος άγαθοΰ: τό παρελθόν δέν άναδύεται πάντα μέσω τής άνικανο- ποίητης προσδοκίας του, μέσω τής δυναμικής του, άναδύεται έπίσης μέσω τών άδρανειών του. Ειτε πρόκειται γιά άνάδυση τοΰ παλαιοΰ τύπου συμβαντολογικής ιστορίας ειτε πρόκειται γιά τήν άνάδυση έθνικών, φυλετικών, θρησκευτικών μύθων, στό βάθος πρόκειται γιά τό ϊδιο παιχνίδι. Ό ιστορικός καλεί­ται ξανά νά δώσει έρμηνεϊες. Γιά νά τό κάμει, θά πρέπει προηγουμένως νά έλέγξει ποιά άπό τά διανοητικά έργαλεΐα πού διαθέτει είναι πράγματι άκατάλληλα, άλλιώς ποιά κο­σμοαντίληψη, ποιά θεωρία γιά τήν ιστορία χωλαίνει καί ποΰ, χωρίς δμως νά ξεκίνα μέ εσφαλμένες ταυτίσεις τής πραγματι­κότητας τής ιστορίας μέ τήν πρόσληψη τής ιστορίας. Ά ν τά Annales, μέ τή διαδικασία τής δοκιμής καί τοΰ λάθους, δίδαξαν κάτι είναι, νομίζω, άκριβώς αύτό, πού, σέ τελευταία πάλι άνά­λυση, είναι ή άληθινή άπολογία τής ιστορίας.

!

ίL J

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ

II

πέρι δε δολόεντα τέτυχτο(Ό8. θ', 281)

8

ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ

Τό κείμενο πού ακολουθεί γράφηκε τό Νοέμβριο τοΰ 1982 ώς εισαγωγή σέ κάποιες προτάσεις μιας επιτροπής εξουσιοδοτημένης άπό τό Α' Πανελλήνιο Συνέδριο Έ- πτανησιακοΰ Πολιτισμού (Λευκάδα, 15-19 Σεπτεμβρίου 1982) νά συντάξει ένα υπόμνημα σχετικό μέ τη φυσιογνω­μ ία τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου, τοΰ οποίου συζητοΰ- νταν τότε ή ίδρυση. Σήμερα έχει πιά εξαγγελθεί ή ίδρυση τοΰ πανεπιστημίου αύτοΰ, τό όποιο σέ μ ιά πρώτη φάση θά θέσει σέ λειτουργία ένα τμήμα ξένων γλωσσών, ένα άλλο ιστορίας, ένα τρίτο μουσικής κα ί μουσικολογίας καί ένα τέ­ταρτο κοινωνικών λειτουργών. Αυτός πού γράφει δέν ξέρει τίποτε γιά τόν προσανατολισμό, τό περιεχόμενο τών διδα­σκαλιών κα ί γιά τίς προβλέψεις πού ενδεχομένως έχουν γί­νει ώς πρός τή διασύνδεση τών γνωστικών αντικειμένων τών τριών πρώτων τμημάτων καί, συνεπώς, της άνασημα- τοδότησης τών γνωστικών άντικειμένων μέσω τών διεπι­στημονικών προσεγγίσεων: τό κείμενο πού παρουσιάζει θέ­λει νά δώσει τή φυσιογνωμία ένός πανεπιστημίου πού ξε-

Άντί, τχ. 231 (13.2.1983), σ. 24-27.

72 ΣΧΟΛΙΑ

φεύγει άπό τόν τύπο τών άνωτάτων μας εκπαιδευτικών ι­δρυμάτων τίποτε δέν έγγυάται δτι τό Πανεπιστήμιο τοΰ Ίονίου Θά έχει τήν έμβέλεια πού τοΰ δίνει ό συντάκτης τοΰ

κειμένου, δπως τίποτε δέν προδικάζει δτι δέν μπορεϊ νά ά- ποκτήσει τήν έμβέλεια αύτή. Τό ζητούμενο εϊναι νά ξέρου­με τ ί θέλουμε: ενα έπαρχιακό πανεπιστήμιο ή ενα πανεπι­στήμιο διεθνοΰς βεληνεκοΰς, τό όποιο θά πρέπει νά άντα- ποκρίνεται σέ ενα έθνικό πολιτισμικό σχέδιο καθορισμένο άπό τίς απαιτήσεις τοΰ καιροΰ μας, άρα κα ί σέ μ ιά έθνική πολίτικη.

Μερικές παράγραφοι τοΰ κειμένου δημοσιεύθηκαν στά «Νέα» (22.11.1983).

Διατυπώνονται μέ αξιωματικό τρόπο ορισμένες προτά­σεις αναφορικά μέ τή φυσιογνωμία καί τήν πολιτισμική πολι­τική τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ ’ Ιονίου, προτάσεις προσαρμοσμέ­νες στήν ήδη ειλημμένη άπόφαση δτι τό άντικείμενο τοΰ Πα­νεπιστημίου αύτοΰ ανήκει άποκλειστικά στό πεδίο τών κοινω­νικών έπιστημών, άπό τίς όποιες δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στήν ιστορία, νοούμενη στή σύγχρονη θεματολική καί μεθολο- γική της διάσταση. Οί γενικές σκέψεις πού άκολουθοΰν βρί­σκουν συστηματικότερη μερίκευση σέ άλλο κείμενο πού ενσω­ματώνεται σ ’ αύτό τό υπόμνημα καί στό όποιο γίνεται καί λόγος γιά τή γεωγραφική κατανομή τοΰ Πανεπιστημίου.

Τό Πανεπιστήμιο τοΰ Ίονίου καθορίζεται μερικώς άπό τίς πολιτισμικές καί ερευνητικές έτομότητες καί δυνατότητες τοΰ χώρου στόν όποιο πρόκειται νά ιδρυθεί: έξυπακούεται έ­τσι δτι εϊναι αύτονόητη ή ένταξή του σέ ένα σύστημα διασυνδέ­σεων μέ τή Δυτική Εύρώπη καί ό ένοφθαλμισμός του στό δι­πολικό σχήμα Βορράς-Νότος, μέ δλα τά πολιτισμικά καί ά- ναπτυξιακά ζητήματα πού συνέλκει τό σχήμα αύτό’ στήν ο­πτική μιας εύρωπαϊκής «κλίσης», εϊναι έπόμενο τό πανεπιστή­

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 73

μιο νά αναζητήσει ελληνικές η έλληνο-ευρωπαϊκές προσβάσεις (έρευνητικά κέντρα, διαπανεπιστημιακές συνεργασίες) έξω ά­πό τόν έθνικό χώρο. Fιά νά άσκήσει, ώστόσο, τό Πανεπιστή­μιο μιά πολιτισμική πολιτική διεθνούς εμβέλειας, θά χρεια­στεί νά συνθέσει ενα σύνολο έρευνητικών προγραμμάτων έν- σωματώσιμων στά ένδιαφέροντα της διεθνούς ερευνάς στόν τομέα τών κοινωνικών έπιστημών, προγράμματα στά όποια θά βασίζεται καί ή μεταπτυχιακή του διδασκαλία. Τό μετα­πτυχιακό συνεπώς πρόγραμμα τοΰ Πανεπιστημίου άρθρώνε- ται σέ άντίστοιχα έρευνητικά, φορέας τών οποίων είναι ένα πολυκεντρικό θεσμικό πλαίσιο, δηλαδή ή μεταπτυχιακή Σχο­λή τοΰ Πανεπιστημίου καί, επάλληλα, έπίσης τό "Ιδρυμα Έ ­ρευνών μέ έξεργο επιτελικό χαρακτήρα· πολυκεντρικό ώς πρός τή διάρθρωσή του τό "Ιδρυμα, εδρεύει (δπως καί ή Σχο­λή) στόν ϊδιο τόπο, ώστε νά είναι σέ θέση νά άνταποκρίνεται στίς άπαιτήσεις τών διεπιστημονικού τύπου έρευνών, ένώ πα­ράλληλα συμμετέχει στή διεκπεραίωση προγραμμάτων πού έ- κτελοΰνται σέ άλλα ημεδαπά ή άλλοδαπά κέντρα καί μέσω τών οποίων έξασφαλίζει τίς άπαιτήσεις έξειδίκευσης καί έ- ρευνητικής ώσμωσης πού θά πρέπει νά διακρίνουν τίς μετα­πτυχιακές σπουδές.

' Η διεθνής συνεργασία στό έπίπεδο τών μεταπτυχια­κών σπουδών πού στηρίζονται στήν έρευνα καί δχι άπο- κλειστικά στήν έγκύκλια διδασκαλία προϋποθέτει άνάλογες ρυθμίσεις τόσο πρός τήν κατεύθυνση της άπονομής τών δι­δακτορικών διπλωμάτων δσο καί πρός τήν κατεύθυνση τών διακρατικών έπιστημονικών άνταλλαγών καί τήν παροχή υ­ποτροφιών. Ενδεικτικά ώς πρός τήν κατανομή διδακτορι­κών διπλωμάτων θά μπορούσε νά προβλεφθεϊ ένα σχήμα, σύμφωνα μέ τό όποιο συμβαλλόμενα εύρωπαϊκά πανεπιστή­μια θά μποροΰσαν νά άπονέμουν άπό κοινού διδακτορικά

74 ΣΧΟΛΙΑ

διπλώματα, στίς περιπτώσεις έκεϊνες δπου οΐ ύποψήφιοι διδάκτορες θά είχαν προετοιμάσει μερικώς τή διατριβή τους στό πλαίσιο της μεταπτυχιακής διδασκαλίας ή της ε­κτέλεσης έρευνητικοϋ προγράμματος ένός άπό τά συμβαλ­λόμενα πανεπιστήμια.

Τέλος ένα περιφερειακό πανεπιστήμιο οφείλει νά έχει πο­λιτισμική έπίπτωση στόν πληθυσμό πού τό δεξιώνεται: θά πρέπει έτσι νά γίνεται φορέας εκδηλώσεων «υψηλής παιδείας» κατά τούς θερινούς μάλιστα μήνες, οί όποιες θά ικανοποιούν τόσο τίς πολιτισμικές άπαιτήσεις τοΰ πληθυσμού δσο καί τίς άνάγκες του ’ίδιου τοΰ πανεπιστημίου γιά άκτινοβολία σέ με­γαλύτερα άνθρώπινα σύνολα.

Οί έκδηλώσεις υψηλής παιδείας θά μπορούσαν νά συν- δυαστοΰν μέ πολιτισμικά προγράμματα υποκινούμενα άπό άλλους φορείς (π.χ., δήμοι, τουρισμός) καί νά θεραπεύουν, άνάμεσα στ ’ άλλα καί άνάγκες διεθνούς πολιτισμικής πο­λιτικής: έτσι, προγράμματα, λόγου χάρη, πού θά άποσκο- ποΰσαν στή διερεύνηση πολιτισμικών ζωνών, θά μπορού­σαν νά οδηγήσουν στό συνδυασμό συγκροτημένων παραδό­σεων, μέ κέντρο ένα θέμα γενικής έμβέλειας, μέ τήν παρου­σίαση καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, οί όποιες θά άποτελοΰ- σαν τό έμπειρικό υλικό τής θεματολογίας αύτών τών πα­ραδόσεων, ένώ συγχρόνως θά είχαν καί τήν αύτοδύναμη πολιτισμική τους άξία.

’ Από τίς προεισαγωγικές γραμμές πού προηγήθηκαν γί­νεται σαφές δτι τό Πανεπιστήμιο τοΰ Ίονίου νοείται ώς μιά πολιτισμική έστία μέ έντονη εύρωπαϊκή «κλίση»· συνεπώς ώς ένα πανεπιστήμιο πού πρόκειται νά δώσει ξεχωριστή έμφαση σέ γνωστικά άντικείμενα πού μποροΰν νά θεμελιώσουν ένα σύ­στημα σπουδών πού θά έγγράφεται στίς άπαιτήσεις μιας εύ- ρωπαϊκής πολιτικής πού, μέσω τής άνάδειξης τών καθέκαστα

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 75

πολιτισμικών ταυτοτήτων τών χωρών της εύρωπαϊκης κοινό­τητας, θά κατατείνει σέ ενα πλουραλιστικό καί άντι-ηγεμονι- κό σχήμα δυναμικής άναφορας στίς ιστορικές καί σημερινές ι­διαιτερότητες τοΰ εύρωπαϊκοΰ νότου- αύτό σημαίνει δτι τόσο στό διδακτικό δσο καί στό ερευνητικό έπίπεδο τό πανεπιστή­μιο ένεργοποιεϊ τά γνωστικά του αντικείμενα καί τά άνάγει σέ έρμηνευτικά έργαλεΐα μέσω της άνάδειξης τών λογικών έπι- ταγών τών κοινωνικών επιστημών καί τοΰ άποφενακισμοΰ τους άπό τίς χρησιμοθηρικές ιδεολογικές σταθερές.

I. Γνωστικά αντικείμενα τοΰ Πανεπιστημίου

Στό κείμενο πού ακολουθεί παρουσιάζεται μιά ένδεικτική έπιλογή τών κοινωνικών έπιστημών πού θά πρέπει νά συνθέ­τουν τόν γνωστικό χώρο τοΰ Πανεπιστημίου* εδώ άρκούμαστε νά σημειώσουμε:

α) δτι τά γνωστικά άντικείμενα θά πρέπει νά καλύπτουν ενδεχόμενες ελλείψεις άλλων όμοειδών πανεπιστημιακών σχολών β) δτι τά άντικείμενα αύτά, στό βαθμό δπου άποτε- λοΰν κοινούς διδακτικούς τόπους, θά πρέπει νά άνασηματοδο- τηθοΰν τόσο μέσω της έσωτερικης τους διαφοροποίησης, δσο καί μέσω της διαφοροποίησης πού είναι άπότοκος τών συν­δυαστικών δυνατοτήτων τών σχηματισμών διδασκαλίας· καί, τέλος γ) δτι ή διάρθρωση τών σχηματισμών διδασκαλίας καί, συνεπώς, τών γνωστικών άντικειμένων θά έπιτρέπει στούς α­πόφοιτους νά εϊναι κάτοχοι πολλών «προτιμήσεων» (ο- ptions), ικανών νά άνταποκρίνονται στήν άπορροφητικότητα της οικονομίας.

' Η τελευταία παρατήρηση οδηγεί σέ μιά αναθεώρηση της μονοδρομικότητας πού ισχύει ώς πρός τίς έπαγγελμα- τικές σταδιοδρομίες τών άποφοίτων σχολών δπως αύτές πού θά στεγάζει τό Πανεπιστήμιο τοΰ Ίονίου: οΐ άπόφοι-

76 ΣΧΟΛΙΑ

τοί του θά πρέπει νά έχουν τή δυνατότητα έπιλογης έπαγ- γελματικών ειδικοτήτων περισσότερων άπό έκεϊνες πού προβλέπονται άπό τή μέση έκπαίδευση, κύριο άπορροφητή- ρα δσων κάνουν άνθρωπιστικές σπουδές. Ή πολυδρομικό- τητα τών έπαγγελματικών σταδιοδρομιών κατορθώνεται μέσω της έξειδίκευσης πού οδηγεί μερικώς στήν έπαναξιο- ποίηση ορισμένων έπαγγελμάτων, στήν πρόβλεψη άλλων, στήν έξοικονόμηση διδακτικού χρόνου μετά τήν αποπερά­τωση τών πτυχιακών σπουδών. Αύτονόητα παραδείγματα: έπαναξιοποίηση έπαγγελμάτων, π.χ. πρός τήν κατεύθυνση της μουσειολογίας, της άρχειονομίας καί της βιβλιοθηκο­νομίας μέσω της ένσωμάτωσης τών σχετικών μαθήσεων στόν κύκλο τών μαθημάτων ιστορίας της τέχνης καί μνη- μειολογίας, βιβλιογνωσίας καί τεκμηρίωσης· πρόβλεψη έ­παγγελμάτων, π.χ. οικονομική ανθρωπολογία μέσω της έμφασης στήν άνθρωπολογική διδασκαλία καί έρευνα- έξοι- κονόμηση διδακτικού χρόνου, π.χ. τεχνική κατάρτιση πού θά καταργεί τήν ανάγκη στοιχειώδους μαθητείας τών άρ- χαιολόγων κτλ.

Οι δύο πρώτες παρατηρήσεις υποδεικνύουν δτι ή διδασκα­λία καί ή έρευνα στό Πανεπιστήμιο τοΰ Ίονίου προσανατολί­ζονται στή συγκρότηση διεπιστημονικού τύπου πνευματικών ένδιαφερόντων καί στήν παροχή άντίστοιχης παιδείας· έπιπρό- σθετα προσανατολίζονται στήν έπαναξιοποίηση καί άναση- ματοδότηση τοΰ υφιστάμενου γνωστικοΰ κεφαλαίου, ένώ πα­ράλληλα έπιζητοΰν τήν εισαγωγή νέων μαθήσεων: δλα αύτά σέ ένα σύστημα διαπλοκών μέσω τών οποίων μπορεϊ νά έπι- τευχθεϊ ή έπαναξιοποίηση τοΰ γνωστικοΰ κεφαλαίου καί ή διαφοροποίηση τών σπουδών. Μιά πολιτισμική άπαίτηση αύ- τοΰ τοΰ είδους προϋποθέτει, μέ τή σειρά της, ένα έλαστικό σύ­στημα συνδυασμών.

Κεντρικό γνωστικό άντικείμενο τοΰ Πανεπιστημίου εϊναι

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 77

ή ιστορία, νοούμενη στή σύγχρονή της θεματολογική εύρύτη- τα- ή παρουσία της έδραιώνεται σέ δυό έπίπεδα: στό έπίπεδο τών καθαρών ιστορικών σπουδών καί στό έπίπεδο της διαχρο­νικής αντίληψης πού θά πρέπει νά διέπει τή διδασκαλία καί τήν έρευνα τών άλλων κοινωνικών έπιστημών. Κύριος χώρος αναφοράς είναι ό έλληνικός, ένσωματωμένος δμως σέ ένα εύρύ πλαίσιο πού τμήματά του διαρθρώνονται καί σέ αύτόνομη δι­δασκαλία καί έρευνα- έξυπακούεται συνεπώς δτι οί σπουδές έ­χουν συγκριτικό χαρακτήρα. Γενικό πολιτισμικό αίτούμενο τών σπουδών είναι ή έγγραφή τοΰ «όντολογικοΰ» μέρους τής έλληνικής ιστορίας, σέ δλη τή διαχρονία της, στό αντίστοιχο τής γενικής ιστορίας καί ή γνωστική του «αναβίωση» μέσω τής πολλαπλότητας τών τρόπων προσέγγισής του- πόρισμα αύτης τής τοποθέτησης άπέναντι στήν ιστορία καί στήν ιστο­ριογραφία είναι ή υιοθέτηση τών διεπιστημονικών προσπελά­σεων, θεωρούμενων δμως πλέον σέ ένα «μετεπιστημονικό» έπίπεδο: στήν οπτική αύτή τό ζητούμενο δέν είναι απλώς ή σύγκλιση τών πολλαπλών τρόπων προσέγγισης, άλλά ή «έπι- χειρησιακή» χρήση τής λογικής κάθε έπιστήμης άπό τήν άλλη. Πρακτικά, ή προβληματική τοΰ τύπου αύτοΰ άνάγεται σέ μιά θεματολογία στήν οποία άρθρώνεται ή διδασκαλία καί ή έρευ­να στό πεδίο κάθε γνωστικής ένότητας.

’ Εξυπακούεται δτι οί προσανατολισμοί αυτοί γίνονται άντιληπτοί σέ μιά δυναμική οπτική: τό πανεπιστήμιο επι­ζητεί τήν πραγματοποίησή τους ιδίως στόν τομέα τής έ­ρευνας καί τούς προβλέπει ώς πιθανούς στόν τομέα τής δι­δασκαλίας, στή φάση δηλαδή τής οργάνωσης τής γνώσης. Στή φάση αύτή ή «θεσμική» υποδοχή τοΰ μέγιστου πολιτι- σμικοΰ αιτήματος καί τών έρευνητικών κατευθύνσεων τίς όποιες ένέχει έξασφαλίζεται άπό τό σύστημα συνδυασμοΰ γνώσεων καί μεθόδων πού, τελικώς, συνθέτουν μιά «δυνα- τολογία» γιά τήν έπίτευξη τών μέγιστων αιτημάτων.

78 ΣΧΟΛΙΑ

Χωρίς πρόθεση τών σελίδων αύτών νά εϊναι ή ύπόδειξη τών συγκεκριμένων γνωστικών άντικειμένων, ώστόσο γιά πα­ράδειγμα άναφέρεται ό τομέας της αρχαιογνωσίας, τομέας ά- κρως ένδεικτικός στήν οπτική της άνανέωσης τοΰ γνωστικοΰ κεφαλαίου: οί άνθρωπολογικές σπουδές θά μποροΰσαν νά άνα- προσανατολίσουν τόν ύφιστάμενο τύπο τών ανθρωπιστικών καί νά άνανεώσουν συνεπώς καί τή μεθοδολογία τους· κι αύτό πλέον στό έπίπεδο της οργάνωσης τών γνώσεων, δηλαδή της έγκύκλιας διδασκαλίας. ’Αντίστοιχοι άναπροσανατολισμοί θά μποροΰν νά γίνουν σέ δλα τά «παραδοσιακά» άντικείμενα της πανεπιστημιακής διδασκαλίας.

' Ωστόσο, αιτία ύπαρξης ένός νέου πανεπιστημίου εϊναι ή άναπαραγωγή της έπιστήμης μέσω της ερευνάς καί της δια­μόρφωσης έρευνητών, χάρη στίς όποιες θά γίνεται δυνατή ή κινητική οργάνωση τών γνώσεων στό έπίπεδο της έγκύκλιας διδασκαλίας.

II. 'Η ερευνά

' Η έρευνα θά πρέπει νά έχει τή δική της θεσμική υποδοχή ένσωματωμένη στό Πανεπιστήμιο, άλλά μέ οικονομική, προ­γραμματική καί στελεχωτική αυτονομία: πρόκειται δηλαδή γιά ένα πολυκεντρικό έρευνητικό ίδρυμα, τό Ερευνητικό "Ι­δρυμα τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου, πού έχει τόν δικό του προϋπολογισμό, τό δικό του προσωπικό καί τόν δικό του προγραμματισμό.

’ Ο τελευταίος ύλοποιεϊ τούς μείζονες στόχους τοΰ Πανε­πιστημίου καθιστώντας τή δυνατολογία πού άποδεσμεύεται ά­πό τήν οργάνωση της γνώσης πείραμα καί διαδικασία γνωστι­κής άναζήτησης· άναπαράγει συνεπώς τήν έπιστήμη καί δια­μορφώνει έρευνητικές συνειδήσεις. Τό προσωπικό, ιεραρχημέ­νο, εϊναι μόνιμο καί έκτακτο- καί στίς δύο περιπτώσεις έχει

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 79

διδακτικά καθήκοντα, ιδίως στό έπίπεδο τών μεταπτυχιακών σπουδών χρηματοδοτείται άπό τό "Ιδρυμα ή έξασφαλίζει τίς άποδοχές του άποκλειστικά μέσω της ένταξής του στό διδα­κτικό προσωπικό τοΰ Πανεπιστημίου, ή ίεραρχική του δμως θέση στό ίδρυμα δέν ορίζεται, στήν περίπτωση αύτή, άπό τήν άντίστοιχη πού κατέχει στό διδακτικό προσωπικό τοΰ Πανε­πιστημίου. Τά άντικείμενατών έρευνών τοΰ 'Ιδρύματος άνή­κουν στούς γνωστικούς χώρους πού καλλιεργεί τό Πανεπιστή­μιο, δέν καθορίζονται δμως άπό τίς παιδαγωγικοΰ χαρακτήρα ιεραρχήσεις τοΰ τελευταίου. Τό "Ιδρυμα άσκεΐ καί έπιτελικοΰ τύπου ερευνητική πολιτική, δηλαδή υποκινεί έρευνες έξω άπό τό πλαίσιό του ή δεξιώνεται άλλες πού μπορεϊ νά έχουν προ- γραμματισθεϊ άλλοΰ κι άκόμη συνδέει έρευνες πού, μερικευμέ- νες, φέρονται σέ πέρας άπό διαφορετικούς έρευνητικούς φο­ρείς- άσκεΐ μέ ένα λόγο έρευνητική πολιτική σέ έθνικό έπίπεδο καί γίνεται φορέας διεθνοΰς έρευνητικης συνεργασίας στή βά­ση συγκεκριμένων προγραμμάτων, άποσκοπώντας μέ τόν τρό­πο αύτό νά διεθνοποιήσει τήν έλληνική έρευνα καί νά καταστή­σει τό έθνικό άντικείμενο έρευνητικης άναφορας, άντικείμενο της διεθνοΰς έρευνας.

Τό έρευνητικά ίδρυμα έδρεύει σέ ένα άπό τά νησιά, μπορεϊ ώστόσο νά έχει τίς «άντένες» του καί στά άλλα δπου ύπάρχουν σχολές, τά άντικείμενα τών οποίων ένσωματώνονται στόν έ- ρευνητικό προγραμματισμό. Ή δομή τοΰ ιδρύματος στηρίζε­ται στήν πολυκεντρικότητα: τήν άνώτατη βαθμίδα του άπο- τελοΰν οί διευθυντές έρευνών πού είναι καί διευθυντές σπουδών στή μεταπτυχιακή διδασκαλία- άπ’ αύτούς διαλέγονται οί υ­ποψήφιοι γιά τήν προεδρία τοΰ ' Ιδρύματος πού έκλέγονται ά­πό τό σύνολο τοΰ προσωπικοΰ, τό όποιο εκπροσωπείται κατά βαθμίδες καί ποσοστά. Οί διευθυντές έρευνών άνήκουν στήν ί­δια τάξη μέ τούς καθηγητές Α τοΰ Πανεπιστημίου- καθώς δ­μως σημειώθηκε, ένας καθηγητής Α τοΰ Πανεπιστημίου μπαί­

80 ΣΧΟΛΙΑ

νοντας στό "Ιδρυμα δέν γίνεται αύτοδικαίως διευθυντής έρευ­νών. Στό "Ιδρυμα ανήκουν μόνο δσοι έχουν τήν ευθύνη εκτέ­λεσης ένός έρευνητικοϋ προγράμματος ή παίρνουν μέρος σ ’ αύ- τό' δέν ύπάρχουν δηλαδή άνενεργά μέλη τοϋ ' Ιδρύματος, έστω καί άμισθα. Τά προγράμματα ύπακούουν σέ χρονοδιαγράμμα­τα, έγκρίνονται ή άπορρίπτονται σέ πρώτη φάση άπό τή διοι­κητική έπιτροπή τοΰ Κέντρου τοΰ 'Ιδρύματος στό πλαίσιο τοΰ οποίου πρόκειται νά πραγματοποιηθεί καί σέ δεύτερη, έφό- σον τό έπιθυμήσει ό ένδιαφερόμενος μετά άπό μιά άπόρριψη, άπό έπιτροπή ειδικών πού συγκροτείται ad hoc άπό τήν προε­δρία τοΰ 'Ιδρύματος. Κάθε Κέντρο εχει διευθυντή του πού διαλέγεται άνάμεσα στούς διευθυντές έρευνών καί εκλέγεται άπό τό σύνολο τοΰ προσωπικού τό όποιο, άνάλογα μέ τή βαθ­μίδα του, έχει ορισμένο ποσοστό έκλεκτορικης δύναμης.

Οΐ παράγραφοι πού προηγήθηκαν άποσκοποΰν απλώς νά υποδείξουν τή διάρθρωση τοΰ ' Ιδρύματος καί τών Κέ­ντρων του, χωρίς νά τήν καθορίζουν μέ άκρίβεια. Προφα­νώς, ή διάρθρωση αύτή θέλει νά έξυπηρετήσει μιά πολιτική έπιστημονικοΰ πλουραλισμού, τόν όποιο τείνει νά έξασφα- λίσει ή μή άπόλυτη ταύτιση τών φορέων της έγκύκλιας πα­νεπιστημιακής διδασκαλίας μέ τούς άντίστοιχους, ατομι­κούς καί στίς δύο περιπτώσεις, της έρευνας.

Τά έρευνητικά προγράμματα είναι συλλογικά καί άτομι- κά. ’Ατομικοί φορείς τών πρώτων είναι οί διευθυντές έρευ­νών. Τά άτομικά προγράμματα τά φέρουν κυρίως σέ πέρας έ- ρευνητές τών βαθμιδών πού ίεραρχικά βρίσκονται κάτω άπό τίς διευθύνσεις έρευνών. 'Ωστόσο: ενα συλλογικό πρόγραμμα μπορεϊ νά παραγάγει ένα ατομικό έργο, τό έργο τοΰ διευθυντή έρευνών, μέ τήν προϋπόθεση όμως δτι τό πρόγραμμα τοΰ ό­ποιου έχει τήν εύθύνη θά είναι σέ θέση νά παραγάγει προσω­πικά ή συλλογικά έργα τών συνερευνητών του καί δτι τό πρό­

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 81

γραμμα καί ό άτομικός του φορέας θά εϊναι σέ θέση νά παρά­σχουν τίς τεκμηριολογικές, μεθοδολογικές καί τεχνικές προϋ­ποθέσεις γιά τήν πραγματοποίηση τών προσωπικών ή συλλο­γικών έρευνών καί έργων τών συνερευνητών.

Οΐ σκοπιμότητες αύτών τών προδιαγραφών γίνονται κατανοητές έφόσον ένταχθουν σέ ένα σχέδιο πού άποβλέπει στήν έδραίωση της μεταπτυχιακής διδασκαλίας στήν έρευ­να καί έφόσον συναρτηθοΰν μέ μιά άπό τίς πρώτιστες λει­τουργίες ένός έρευνητικοΰ κέντρου, δηλαδή μέ τή διαμόρ­φωση έρευνητών. Άπό τήν άποψη αύτή εϊναι έπόμενο νά δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στίς ύποχρεώσεις τών διευθυντών έρευνών νά δημιουργοΰν τίς υποδοχές οχι μόνο της συλλο­γικής έρευνας άλλά καί της προαγωγής τών έπιστημόνων.

Σημειώθηκε δτι τά άντικείμενα τών έρευνών ορίζονται ά­πό τά άντίστοιχα τών πανεπιστημιακών διδασκαλιών καθώς τά τελευταία έπιδέχονται σέ μεγάλο βαθμό γεωγραφικές καί χρονικές έφαρμογές, είναι έπόμενο ή έρευνα νά ορίζεται κατά πολύ άπό τίς τεκμηριολογικές διαθεσιμότητες τών νησιών: αύ­τό σημαίνει δτι ή έρευνητική πολιτική τοΰ 'Ιδρύματος δια­σταυρώνεται μέ τήν πολιτισμική καί έρευνητική πολιτική τοΰ κράτους, δπως αύτή έκφράζεται άπό τά οικεία ύπουργεϊα καί υπηρεσίες. Πόρισμα αύτης της διαπίστωσης είναι δτι θά πρέ­πει νά καθοριστοΰν οί έπίκοινοι χώροι, πού άπό τήν πλευρά τοΰ ' Ιδρύματος γίνονται άντικείμενο έρευνητικής άναφορας, ώ­στε νά έξασφαλιστεΐ τό μέγιστο δυνατό δριο άνθρώπινων καί ύλικών οικονομιών καί σύγκλισης σέ ένα εύρύ πρόγραμμα τών μορφών μέσω τών οποίων έξειδικεύεται ή έξωπανεπιστημια- κή πολιτισμική καί έρευνητική πολιτική της Πολιτείας στό γεωγραφικό πλαίσιο τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου.

’ Ενδεικτικά θά μποροΰσε νά άναφερθεΐ πρός τήν κατεύ­θυνση αύτή ή κρατική πολιτική ώς πρός τά άρχεΐα, τίς βι­

82 ΣΧΟΛΙΑ

βλιοθήκες, τόν Ιστορικό οίκισμένο χώρο, τά εθνογραφικά μουσεία, τό φολκλόρ κτλ. Στό "Ιδρυμα θά μπορούσαν νά συγκλίνουν έπί μέρους προγράμματα υποκινούμενα άπό άλλους φορείς (π.χ. διαμόρφωση τοΰ ΐστορικοΰ οίκισμένου καί καλλιεργούμενου χώρου) καί νά άνασυντίθενται σέ γε­νικότερα προγράμματα καθορισμένα άπό τό σύνολο τών ά- ναφορών της ιστορικής έρευνας: στίς άμεσότερες επιπτώ­σεις της μεθόδευσης της έρευνας μέ τόν περιγραφόμενο τρό­πο συγκαταλέγονται ή προώθηση τών διεπιστημονικών προσεγγίσεων, ή κινητικότητα καί συνεπώς ή άνανέωση καί πολυλειτουργία τών έρευνητών, ή συνθετική δικτύωση σέ έθνικό έπίπεδο τής έρευνας, ή διακίνηση καί δεξίωση τών πληροφοριών. Τό γεγονός δτι τό "Ιδρυμα θά έχει, Si- πλα στό μόνιμο, ενα έκτακτο προσωπικό, έξασφαλίζει μιά άπό τίς άπαραίτητες προϋποθέσεις γιά τήν εύόδωση πολυ­πρόσωπων καί διεπιστημονικού τύπου έρευνών μέγιστη φυσικά προϋπόθεση είναι ή υιοθέτηση άπό τήν Πολιτεία τής άρχής της κινητικότητας τών έρευνητών.

*0 δ(.ευρωπαϊκός χαρακτήρας τοΰ Πανεπιστημίου, ό ό­ποιος έπιβάλλει καί τόν συγκριτικό προσανατολισμό τών σπουδών του, έξυπηρετεΐται στό πεδίο της ιστορικής κυρίως έρευνας άπό τίς πολιτισμικές ιδιαιτερότητες τών Επτανή­σων, ιδιαιτερότητες πού άντανακλώνται στή φύση καί στή δομή τών ιστορικών τεκμηρίων. Στήν οπτική αύτή τό "Ιδρυμα τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ ’ Ιονίου θά άποτελοΰσε ουσιώδη κρίκο γιά τήν κινητοποίηση διεθνών ένδιαφερόντων γιά τό έλληνικό ι­στορικό γεγονός καί γιά τήν ένσωμάτωση τών ελληνικών ι­στορικών σπουδών στό διεθνές, ευρωπαϊκό μάλιστα, κλίμα- θά υποκινούσε συγχρόνως ενδιαφέροντα γιά τόν προσανατολισμό τών έθνικών έρευνών σέ διεθνή αντικείμενα καί θά καλλιεργού­σε καί πρός τήν κατεύθυνση αυτή τή διευρωπαϊκή ώσμωση, ένισχύοντας παράλληλα τίς άντιστάσεις έναντι τών διαδικα­

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 83

σιών άποδιαρθρωτικοΰ έκπολιτισμοΰ. Ή έρευνα πού θά διε- ξαγόταν στό πλαίσιο τοΰ προγράμματος του θά άποτελοΰσε τόν κορμό τών μεταπτυχιακών σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου.

III. Οί μεταπτυχιακές σπουδές

Τό καθεστώς τών μεταπτυχιακών σπουδών τό καθορίζει ό σχετικός νόμος· στήν περίπτωση τοΰ Πανεπιστημίου πού σκιαγραφοΰμε δίνεται μεγάλη έμφαση στή σύνδεση της έρευ­νας μέ τίς σπουδές αύτές: τό ’Ερευνητικό Ίδρυμα τοΰ Πανε­πιστημίου τοΰ ’ Ιονίου θέλει νά διασφαλίσει τή συνέχεια της έρευνας καί νά δημιουργήσει μιά άπό τίς καίριες υποδοχές τών κοινωνικών έπιστημών στήν 'Ελλάδα. Τό προσωπικό του, μό­νιμο καί έκτακτο, επιφορτίζεται μέ διδακτικά καθήκοντα στό πλαίσιο τών μεταπτυχιακών σπουδών τοΰ Πανεπιστημίου- τά καθήκοντα αύτά δέν συνίστανται στήν παροχή έγκύκλιου τύ­που γνώσεων άλλά στήν ανακοίνωση μιας έρευνας ώς διαδικα­σίας γνωστικής καί ώς άποτελέσματος έμπειρικοΰ. Ή φύση άκριβώς της διδασκαλίας αύτης ορίζει καί τήν έμβέλεια τών έρευνητικών προγραμμάτων γιά τά όποια έγινε λόγος στήν προηγούμενη ένότητα. Στήν παροχή έγκύκλιου τύπου διδα­σκαλίας τό "Ιδρυμα συμμετέχει μόνο στό βαθμό δπου διαθέτει ερευνητές ή ειδικότητα τών οποίων δέν άποτελεϊ γνωστικό ά- ντικείμενο τών πανεπιστημιακών διδασκαλιών της πτυχιακής φάσης καί έφόσον ή ειδικότητα αύτή συνιστα προϋπόθεση γιά τήν εύόδωση ορισμένων ένοτήτων σπουδών τοΰ μεταπτυχια- κοΰ επιπέδου. Στό σχήμα αύτό τό σύνολο τοΰ επιστημονικού προσωπικού τοΰ Ιδρύματος ένσωματώνεται στό διδακτικό προσωπικό τών μεταπτυχιακών σπουδών καί άποτελεϊ τήν αιχμή του.

Στήν πράξη αύτό σημαίνει δτι τό προσωπικό τών με-

84 ΣΧΟΛΙΑ

ταπτυχιακών σπουδών άποτελεϊται α) άπό τό προσωπικό τοΰ Πανεπιστημίου πού έχει επωμιστεί τά διδακτικά καθή­κοντα της πτυχιακής φάσης, σύμφωνα μέ τίς έπιλογές πού ορίζει ό νόμος- β) άπό τό συνολικό προσωπικό τοΰ Έρευ- νητικοΰ ' Ιδρύματος πού αναλαμβάνει διδακτικά καθήκοντα στή βάση τών παράλληλων ιεραρχιών πού ισχύουν γιά τό Πανεπιστήμιο καί γιά τό "Ιδρυμα- οί διευθυντές έρευνών είναι συγχρόνως καί διευθυντές σπουδών καί άντιστοιχοΰν στην άνώτατη πανεπιστημιακή βαθμίδα. Ή έπίπτωση της ένσωμάτωσης της ερευνάς στίς μεταπτυχιακές σπουδές εί­ναι έπόμενο νά έπιφέρει διαφοροποιήσεις τόσο στή διδα­σκαλία δσο καί στήν ερευνά. Ώς πρός τή δεύτερη, καθώς τά προγράμματα έρευνών θά άποτελοΰν τόν κορμό της με­ταπτυχιακής διδασκαλίας, είναι έπόμενο αύτά τά τελευ-

. ταϊα νά έπιδιώκουν νά έχουν θεματολογική έμβέλεια καί μεθοδολογική άξία, ώστε νά μποροΰν νά άνταποκρίνονται στίς άπαιτήσεις μιας παιδείας πού άποβλέπει στην παρα­γωγή επιστημόνων γιά τό λόγο αύτό δόθηκε ιδιαίτερη έμ­φαση στήν προηγούμενη ένότητα στό γεγονός δτι οί διευθυν­τές έρευνών θά πρέπει νά προτείνουν προγράμματα ικανά νά όδηγοΰν μέσω τών μερικεύσεων στή συγκρότηση πολ­λών προσωπικών έργασιών πού, σέ πολλές περιπτώσεις, θά εϊναι οί διδακτορικές έργασίες τών φοιτητών τοΰ Πανε­πιστημίου.

Καθώς τό Πανεπιστήμιο τοΰ ’ Ιονίου έχει ιδιαίτερο έρευ- νητικό προσανατολισμό, έξυπακούεται δτι αΰτός ο τελευταίος θά ορίζει κατά κύριο λόγο καί τή θεματολογία πού θά προω­θείται μέ τίς μεταπτυχιακές σπουδές· τά ευρωπαϊκά ένδιαφέ­ροντα τοΰ Πανεπιστημίου θά ορίσουν καί τίς μορφές συνεργα­σίας μέ αλλοδαπά πανεπιστήμια καί έρευνητικά ιδρύματα στή φάση της ετοιμασίας τών διδακτορικών διπλωμάτων: επιστη­μονικές ανταλλαγές, πολιτική έκπαιδευτικών καί έρευνητικών αδειών καί υποτροφιών θά πρέπει νά έξυπηρετοΰν καί νά έξυ-

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 85

πηρετουνται άπό τούς διεθνείς στόχους τοΰ Πανεπιστημίου. Γιά νά έπιτευχθοΰν δλα αύτά, θά πρέπει οί φορείς της πανεπι­στημιακής διδασκαλίας καί της έρευνας νά μήν υπάγονται σέ ενα δύσκαμπτο θεσμικό μόρφωμα πού άναστέλλει την κινητι­κότητα, θά πρέπει άντίθετα νά υπάγονται σέ ένα σύστημα πού νά εύνοεϊ την κινητικότητα καί μέ ενα αρμονικό σύστημα εισ­ροών καί εκροών νά μήν άφήνει άκάλυπτες διδακτικές ή έρευ- νητικές θέσεις. Επιπρόσθετα, ή κινητικότητα θά πρέπει νά υπηρετεί τά συλλογικά προγράμματα τοΰ Πανεπιστημίου καί τοΰ ' Ιδρύματος καί οχι τίς προσωπικές επιλογές καί σταδιο­δρομίες.

Κλείνοντας αύτή τή σύντομη σκιαγραφία τής φυσιογνω­μίας καί τής πολιτικής τοΰ Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου θά πρέ­πει νά τονίσουμε δτι τό Πανεπιστήμιο θά πρέπει νά άρχίσει τή λειτουργία του σέ δλα συγχρόνως τά έπίπεδα: πτυχιακή φά­ση, έρευνητικά προγράμματα καί έφαρμογη τους, μεταπτυ­χιακές σπουδές. Γιά τή σημασία τής έναρξης τής λειτουργίας τοΰ έρευνητικοΰ ιδρύματος μαζί μέ τή διδασκαλία τής πτυχια­κής φάσης δέν χρειάζεται νά δοθοΰν ιδιαίτερες εξηγήσεις· χρειάζεται άντίθετα νά αιτιολογηθεί ή λογική σύμφωνα μέ την όποία ύποστηρίζεται δτι οί μεταπτυχιακές σπουδές δέν θά πρέπει νά περιμένουν τήν έτοιμασία πτυχιούχων άπό τό ϊδιο τό Πανεπιστήμιο.

Οί μεταπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα, στόν τομέα τουλάχιστον τών κοινωνικών έπιστημών, δέν έχουν καμιά σο­βαρή παράδοση· προγραμματίζονται σήμερα. Τή στιγμή αύτή ύπάρχουν πολλές «διαθεσιμότητες» άπό την πλευρά τών πτυ­χιούχων τών ελληνικών πανεπιστημίων νά είδικευθοΰν καί νά λάβουν τά διδακτορικά διπλώματα μέσω τών οποίων θά «βε­βαιωθούν» καί θεσμικώς ώς έρευνητές. Στίς διαθεσιμότητες αύτές θά πρέπει νά δοθοΰν πολλαπλές δυνατότητες έπιλογής, ανεξάρτητες άπό τό είδος τών σχολών άπό τίς όποιες προέρ­

86 ΣΧΟΛΙΑ

χονται. Ένα πανεπιστήμιο πού θέλει νά καλλιεργήσει τίς διεπιστημονικές προσεγγίσεις, θά έπρεπε νά γίνει σημείο υπο­δοχής τών νέων επιστημόνων πού έχουν ανάλογους προσανα­τολισμούς. ’Ακόμη, ενα πανεπιστήμιο πού θέλει νά δώσει με­γάλη έμφαση στήν ερευνά, εϊναι λογικό άπό τήν πρώτη στιγμή νά ζητεί νά έχει τή δυνατότητα της άκαδημαίκης δεξίωσης της έρευνας αύτης, νά προσελκύει τίς ερευνητικές διαθεσιμότητες ετοιμάζοντας τες παράλληλα γιά τήν έκτέλεση τών μελλοντι­κών τους ακαδημαϊκών καθηκόντων. Κυρίως όμως, οί μετα­πτυχιακές σπουδές δέν θά πρέπει νά καταμερίζονται σέ έσω- τερικά κυκλώματα, δηλαδή ή θητεία κατά τήν πτυχιακή φάση σέ ένα πανεπιστήμιο νά μήν καθορίζει που θά γίνουν οί μετα­πτυχιακές σπουδές τών ένδιαφερομένων: στήν οπτική αύτή τό Ίόνιο Πανεπιστήμιο θά θέλει νά ασκήσει άπό τήν πρώτη στιγμή της λειτουργίας του δλο τό εύρος τών καθηκόντων πού τοΰ άνήκουν καί νά δοκιμάσει νά εφαρμόσει τή συνολική του ερευνητική καί πολιτισμική πολιτική, πολιτική πού, στό βαθ­μό όπου εχει διευρωπαϊκή έμβέλεια, δέν μπορεϊ νά εύοδωθεΐ παρά έφόσον άνταποκρίνεται στή στοιχειώδη του απαίτηση, στήν απαίτηση παραγωγής επιστήμης καί επιστημόνων. Ή παραγωγή αύτή πραγματοποιείται μέ έναν καί μόνο τρόπο: τήν ακαδημαϊκή δεξίωση της έρευνας μέσω τών μεταπτυχια­κών σπουδών.

9

ΜΕΡΙΚΕΣ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

"Ας μου έπιτραπεΐ, πρίν προχωρήσουμε, νά κάμω δύο προκαταρκτικές διευκρινίσεις. Πρώτη: τό κείμενο στό όποιο άναφέρεστε γράφηκε σέ ανύποπτο χρόνο, πρίν δημοσιευτεί τό Διάταγμα μέ τό όποιο ορίζονταν τά Τμήματα τοΰ Ίονίου Πανεπιστημίου· στό νοΰ μου τότε ειχα μιά Σχολή Επιστη­μών τοΰ ’Ανθρώπου, Κοινωνικών Επιστημών, μέ μιά κοινή άναφορά: τή διαχρονία καί ενα κοινό αΐτούμενο, τήν επικοινω­νία τών έπιστημών αύτών. Τό Πανεπιστήμιο πού θά ιδρυθεί, θά εϊναι κάπως διαφορετικό, δέν θά στεγάζει, δηλαδή, μεγάλο άριθμό Κοινωνικών Έπιστημών: αύτό δέν σημαίνει δτι δέν θά υπάρχει ή άναφορά στή διαχρονία, μέ επίκεντρο τό Τμήμα ' Ι­στορίας, καί τό κοινό αΐτούμενο, ή έπικοινωνία άνάμεσα στίς διδασκόμενες επιστήμες ή μαθήσεις. Δεύτερη διευκρίνιση: ή Διοικούσα ’Επιτροπή τοΰ Πανεπιστημίου συζητά (καί σύν­τομα θά καταλήξει σέ άποφάσεις) τήν δλη φυσιογνωμία του Πανεπιστημίου. Ό ,τι πρόκειται νά διατυπωθεί παρακάτω δέν δεσμεύει ουτε τήν Επιτροπή οΰτε, πολύ περισσότερο, τό υπουργείο: πρόκειται γιά άπόψεις πού τίς μοιράζονται πολλοί,

Τό Πανεπιστήμιο. Λόγος, αντίλογος, διάλογος, τχ. 3 ( ’Αθήνα, 1985), α. 26-27. Ή σύνταξη τοΰ περιοδικού ζήτησε νά σχολιάσω ορισμένα άπό τά περιεχόμενα στό αμέσως προηγούμενο κείμενο.

88 ΣΧΟΛΙΑ

βέβαια ό καθένας μέ τίς δικές του σταθμίσεις, άλλά πού τή στιγμή αύτή δέν γίνεται παρά νά εύθύνουν αύτόν πού τίς εκ­φράζει έδώ, ανεπίσημα καί δχι ώς ένας άπό τούς συντελεστές της Δ. Επιτροπής τοΰ Πανεπιστημίου. Ά ς μοΰ δοθεί τώρα ή δυνατότητα νά θυμίσω τό σκεπτικό πού διέπει τό κείμενο γιά τό όποιο ό λόγος.

Τό κείμενο αύτό λέει κάτι τό αύτονόητο, πού δέν βλέπω γιατί θά μπορούσε νά δημιουργήσει κανενός είδους άμφιλογία: δτι, δηλαδή, ή πανεπιστημιακή έκπαίδευση θά πρέπει νά λει­τουργεί σέ δύο επίπεδα, στό έπίπεδο της οργάνωσης της γνώ­σης καί στό έπίπεδο της παραγωγής της γνώσης- τό πρώτο συμπίπτει μέ τόν κύκλο σπουδών πού όδηγοΰν στήν άπόκτηση τοΰ πτυχίου, ενιαίου άλλά μέ κατευθύνσεις (ένα είδος προει- σαγωγης στήν ειδίκευση), ένώ τό δεύτερο έπίπεδο συμπίπτει μέ τίς μεταπτυχιακές σπουδές, πού, έχοντας ώς σκοπό τήν παραγωγή της γνώσης, είναι έπόμενο νά στηρίζονται στήν ε­ρευνά. Πρόκειται γιά κοινούς τόπους πού δέν προσφέρονται σέ συζητήσεις. Ένας άκόμη κοινός τόπος: οί μαθήσεις είναι πα­ραπληρωματικές άλλά καί κατανεμημένες, γιά συστηματικούς καί παιδαγωγικούς λόγους, σέ περισσότερα διδακτικά συ­γκροτήματα, Τμήματα δπως λέμε σήμερα- είναι αυτονόητο δ- τι, έφόσον υπάρχουν έπίκοινοι γνωστικοί χώροι, θά πρέπει νά υπάρχει έπικοινωνία, ανταλλαγή υπηρεσιών άνάμεσα στά Τμήματα, έλαστικότητα συνεπώς στά προγράμματα σπου­δών. Ή ανταλλαγή υπηρεσιών δέν είναι μόνο οριζόντια, δη­λαδή Τμήμα μέ Τμήμα, άλλά καί κάθετη, έπίπεδο μέ έπίπεδο- άς μείνουμε λίγο σ ’ αύτοΰ τοΰ είδους τήν έπικοινωνία.

Λέγαμε δτι οί μεταπτυχιακές σπουδές στηρίζονται στήν έρευνα. Αύτό σημαίνει δτι ό πυρήνας τους είναι μιά διεκπε- ραιούμενη ερευνά συλλογικου τύπου, άνακοινώσιμη καί κατα- νεμήσιμη. Πρόκειται μ’ άλλα λόγια γιά εναν τύπο ερευνάς μέ τέτοια θεματική ή μεθοδολογική (κατά κανόνα αύτά τά δυό

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 89

πανε μαζί) εμβέλεια, πού τήν κάνει ικανή πρώτο νά κινητο­ποιεί πολλαπλά έρευνητικά ένδιαφέροντα, δεύτερο νά μερικεύ­εται σέ έπί μέρους προσωπικές έρευνες- αύτές οί τελευταίες άποτελοΰν τόν άστερισμό τών διδακτορικών διατριβών, πού γίνονται στό πλαίσιο καί στίς παρυφές ένός έρευνητικοΰ καί διδακτικού συνάμα προγράμματος. Έξυπακούεται δτι μιά δι­δασκαλία στηριζόμενη σέ μιά διεκπεραιούμενη έρευνα δέν έ- παρκεϊ γιά νά συστήσει μιά πραγματική μεταπτυχιακή εκπαί­δευση· χρειάζεται νά συνοδεύεται κι άπό άλλες μαθήσεις, έγκύ- κλιου μάλιστα χαρακτήρα, νά διασταυρώνεται καί μέ άλλες έ­ρευνες. Όλα αύτά οδηγούν σέ διδακτικούς σχηματισμούς, πού έπικοινωνοΰν οριζόντια καί κάθετα μεταξύ τους καί προσφέ­ρουν, έτσι, πολλαπλές δυνατότητες έπιλογών: έξυπηρετοΰν μιά διεπιστημονικού τύπου παιδεία, πού προσφέρει τή δυνατό­τητα να μεταλλαγεΐ σέ παιδεία μετεπιστημονική, δπου τό αίτούμενο δέν είναι ό ένοφθαλμισμός σέ μιά επιστήμη τών ά- ποτελεσμάτων άλλά της λογικής τών άλλων έπιστημών.

Γιά νά έχουμε τέτοιου είδους ερευνά στίς κοινωνικές έπι- στημες, σημαίνει δτι έχουμε μιά πολιτική έρευνητικών προ­γραμμάτων καί ένα χώρο θεσμικής δεξίωσης τών προγραμμά­των αύτών, δηλαδή ένα κέντρο έρευνας: τό κέντρο αύτό θά εί­ναι ή καρδιά τών μεταπτυχιακών σπουδών τοΰ Πανεπιστη­μίου, σ ’ αύτό θά διεκπεραιώνονται τά έρευνητικά προγράμ­ματα δσων έχουν έπωμιστεΐ τή διδασκαλία τοΰ πρώτου επιπέ­δου, άρα καί οί μεταπτυχιακές σπουδές πού αύτοί θά άναλαμ- βάνουν τά προγράμματα τοΰ είδικοΰ προσωπικού τοΰ κέντρου αύτοΰ θά συνιστοΰν τούς πόλους γύρω άπό τούς οποίους θά στρέφονται οί μεταπτυχιακές σπουδές τοΰ Πανεπιστημίου' έ- πιπρόσθετα, τό προσωπικό τοΰ κέντρου αύτοΰ, τοΰ μεταπτυ­χιακού δηλαδή συγκροτήματος τοΰ Πανεπιστημίου, θά έπω- μίζεται τήν ύποχρέωση νά προσφέρει έγκύκλιου τύπου διδα­σκαλίες στό πρώτο διδακτικό έπίπεδο. Αύτές είναι άδρομερώς

90 ΣΧΟΛΙΑ

οί οριζόντιες καί κάθετες έπικοινωνίες, πού θά πραγματο­ποιούνται, έξυπακούεται, μέσα σέ ένα ιεραρχημένο σύνολο, στό εσωτερικό του οποίου κάθε έπίπεδο θά εχει ισοδύναμες μέ τό άλλο ιεραρχίες αρα καί κατανομές υποχρεώσεων καί δικαι­ωμάτων. Όλα αύτά θά έπρεπε νά ισχύουν γιά κάθε πανεπι­στήμιο καί νά άνταποκρίνονται σέ έναν έθνικοΰ έπιπέδου έκ- παιδευτικό καί έρευνητικό προγραμματισμό.

Ποιες είναι τώρα οί ιδιαιτερότητες του Πανεπιστημίου τοΰ Ίονίου. Πρόκειται γιά ένα Πανεπιστήμιο πού θά έχει τέσσερα Τμήματα: Γλωσσών, Μετάφρασης καί Διερμηνείας* ' Ιστορίας· Βιβλιοθηκονομίας καί Άρχειονομίας (άς ελπίσου­με ότι θά γίνει Τεκμηρίωσης)· Μουσικών Σπουδών. "Οτι πρό­κειται γιά μαθήσεις παραπληρωματικές είναι ευνόητο, όπως έπίσης είναι εύνόητο ότι τό Πανεπιστήμιο, ώς περιφερειακό, θά πρέπει νά δώσει έμφαση στίς πολιτισμικές ιδιαιτερότητες τοΰ εύρύτερου χώρου του, μάλιστα στό βαθμό όπου πρόκειται νά εύοδωθεϊ τό σχήμα σπουδών πού περιγράψαμε λίγο πριν. ' Ο χώρος δέν έπαρκεΐ γιά νά γίνει λόγος γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο θά μπορούσε νά φανταστεί κανείς τήν οργάνωση τών μαθήσεων (λόγου χάρη ποιό πρακτικό καί πολιτισμικό άντί- κρισμα θά μπορούσε νά έχει τό Τμήμα Γλωσσών, Μετάφρα­σης καί Διερμηνείας) ούτε γιά τή θέση πού θά μποροΰσε νά πάρει στό Πανεπιστήμιο ή Πληροφορική ώς στοιχειώδης μά­θηση καί ώς εφαρμογή στό πεδίο της έρευνας καί της τεκμη­ρίωσης, οΰτε, τέλος, γιά τούς τρόπους πού, μέσω της κινητικό­τητας ερευνητών καί διδασκάλων καί της περιοδικότητας τών διδακτικών προγραμμάτων, θά γινόταν δυνατό νά ύπερκερα- στοΰν οί άνελαστικότητες πού υπάρχουν τόσο ώς πρός τήν α­πορρόφηση τών αποφοίτων όσο καί ώς πρός την πρόσληψη προσωπικού. “Ας μείνουμε στήν πολιτισμική πολιτική τοΰ Πανεπιστημίου.

"Ενα περιφερειακό πανεπιστήμιο είναι έπόμενο νά καθο­

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 91

ρίζεται μερικώς άπό τίς τοπικές έτοιμότητες καί δεκτικότη­τες, δημογραφικές, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές, καί νά άπαντα ένεργητικά σ ’ αύτές, άναγόμενο σέ συντελεστή έ­νός περιφερειακού προγράμματος άνάπτυξης. Αύτό δέν ση­μαίνει δτι άποσκοπεΐ νά διαδραματίσει ενα ρόλο δημογραφι- κής καθήλωσης (μολονότι είναι φυσικό νά άναμένεται ή απορ­ρόφηση άπ’ αύτό ένός τμήματος του τοπικού σπουδαστικοΰ πληθυσμού) άλλά κυρίως Ινα ρόλο μέσα σέ μιά διαδικασία α­ποκέντρωσης, δπου, δμως, τουλάχιστον ώς πρός τό πανεπι­στήμιο, οί πόλοι έλξης θά ορίζονται έπίσης άπό ιδιαιτερότη­τες (στην περίπτωση μας άπό ιδιαιτερότητες μαθήσεων) καί τό ζητούμενο θά είναι ή δημιουργία πολιτισμικών ώσμώσεων. Γιά νά γίνουν δλα αύτά, ένα περιφερειακό πανεπιστήμιο θά πρέπει νά μπορεϊ νά άναχθεΐ σέ οργανωτή πολιτισμικών σχε­δίων, πού υπερακοντίζουν τόν στενά διδακτικό του προορισμό· άκόμη, ένα πανεπιστήμιο θά πρέπει νά μεταφράζει μέ τόν τρό­πο του ένα έθνικοϋ έπιπέδου πολιτισμικό σχέδιο.

Γιά τό ’ Ιόνιο Πανεπιστήμιο τό σχέδιο αύτό θά εξειδικευό­ταν σέ μιά εύρωπαϊκή «κλίση», δπως αύτή θά μπορούσε νά νοηθεί μέσα στή διχοτομία Βορρά καί Νότου. Αίτούμενο ή δημιουργία πολιτισμικών ώσμώσεων, μέσω της άνάδειξης τών ιδιαιτεροτήτων, δηλαδή μέσω της κατάφασης άπέναντι στή διαφορετικότητα. Πρόκειται γιά ενα άντι-ηγεμονικό σχή­μα, πού δέν εκφυλίζεται σέ άρνητισμούς έθνοκεντρικου τύπου καί στούς συνακόλουθους ιδεολογικούς φενακισμούς λαϊκιστι- κης χροιάς, άλλά πού, άντίθετα, άντιστρατεύεται στίς άπο- διαρθρωτικές εκπολιτιστικές διαδικασίες μέσω μιας συνεχώς έκσυγχρονιζόμενης συλλογικής αυτογνωσίας. Ένα σχέδιο του βεληνεκοΰς αύτοΰ υποτίθεται δτι μεταγράφεται τόσο στό ε­πίπεδο της οργάνωσης της γνώσης δσο καί στό έπίπεδο της παραγωγής της καί δτι εύοδώνεται μέ ένα σύστημα διασυνδέ­

92 ΣΧΟΛΙΑ

σεων, συνεργασιών, κοινών προγραμμάτων μέ ομόλογους χώ­ρους παιδείας καί έρευνας της υπόλοιπης Ευρώπης.

Έ να επτανησιακό πανεπιστήμιο μέ έντονη ιστορική «κλί­ση» είναι σέ θέση νά προχωρήσει στήν πραγματοποίηση αύτοΰ τοΰ σχεδίου, ανάγοντας σέ ιστοριογραφικό «κατόρθωμα» τήν ιστορικότητα τοΰ χώρου του καί δίνοντας, ετσι, αφορμές γιά «παραδειγματικές» κατασκευές, μέ τίς όποιες θά μερικεύεται τό συνολικό πολιτισμικό σχέδιο: εν ας πρόσθετος λόγος γιά τήν έμφαση πού θά πρέπει νά δώσει στήν ερευνά, μέ τήν οποία καί μόνο μπορεϊ νά γίνει ένεργητικός συντελεστής μιας έθνικής πολιτισμικής πολιτικής. Μέ ποιές ανθρώπινες δυνάμεις, μέ ποιά θεσμικά πλαίσια, μέ ποιές αντισταθμιστικές ρυθμίσεις θά γίνουν δλα αύτά, είναι ενα πρόβλημα, πού, άν τό ψηλαφούσα­με, θά πήγαινε μακριά τή συζήτησή μας. Ώστόσο, άπό τή στιγμή δπου μποροΰμε νά ξέρουμε μέ κάποια σαφήνεια τί ζη­τάμε καί ώς πρός τί, τότε οί δυσκολίες, πού είναι περισσότερο άπότοκες μιας έλλιποΰς συνείδησης γιά τά ζητούμενα παρά τής άνελαστικότητας αύτών τών τελευταίων, άρχίζουν νά υ­ποδεικνύουν καί τούς τρόπους γιά τό ξεπέρασμά τους- μνημο­νεύσαμε, ήδη, κάποιους άπ’ αύτούς: κινητικότητα τοΰ διδα­κτικού καί έρευνητικοΰ προσωπικοΰ, άρα δχι άποκλειστικά μό­νιμο προσωπικό στό πανεπιστήμιο· έπικοινωνία άνάμεσα σέ Τμήματα καί άνάμεσα σέ επίπεδα σπουδών, άρα πολλαπλή προσφορά διδασκαλιών περιοδικά πλήρη προγράμματα σπου­δών, άρα ύπέρβαση τών άνελαστικοτήτων τής άγορας άλλά καί τοΰ ϊδιου τοΰ περιεχομένου τών μαθήσεων. Τά παραδείγ­ματα θά μποροΰσαν νά συνεχιστοΰν. Όλα θά συγκλίνανε στήν έξυπηρέτηση μιας πάγιας απαίτησης: συνέχεια στή διδασκα­λία καί στήν ερευνά, σφαιρικότητα τών μαθήσεων, δυνατότη­τα πολλών διδακτικών καί έρευνητικών συνδυασμών μέ ενα λόγο σύγχρονη ανθρωπιστική παιδεία.

1 0

ΟΙ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ: ΚΑΠΟΙΑ ΑΥΤΟΝΟΗΤΑ

Κατά καιρούς αναζωπυρώνεται τό ένδιαφέρον γιά τήν έ- πίλυση μιας άπό τίς εκκρεμότητες της ’Ανώτατης Παιδείας, έννοώ τίς λεγάμενες μεταπτυχιακές σπουδές: σχετικώς πρό­σφατες υπουργικές πρωτοβουλίες έφεραν ξανά τό θέμα αύτό στό προσκήνιο καί έδειξαν μέ ρητό τρόπο ότι ή πολιτεία έχει τή βούληση νά προχωρήσει σέ όλες έκεϊνες τίς ρυθμίσεις πού θά έπιτρέψουν νά καταστεί πλέον θεσμός αύτός ό κύκλος τών σπουδών πού δέν είχε ποτέ θεσμική δεξίωση στά πανεπιστη­μιακά μας πράγματα. Ή σκέψη πού πρυτανεύει ώς πρός τίς μεταπτυχιακές σπουδές εϊναι ότι εϊναι συνάρτηση δύο απαιτή­σεων: μιας απαίτησης διεπιστημονικής καί μιας άπαίτησης έ- ρευνητικής. Ή πρώτη παραπέμπει κατά κύριο λόγο σ ’ αύτό πού άποκαλοΰμε μετάδοση καί οργάνωση της γνώσης· ή δεύ­τερη παραπέμπει σ ’ αύτό πού άποκαλοΰμε παραγωγή γνώ­σης πού, μέ τή σειρά της, μπορεΐ νά σημαίνει τόσο πολλαπλα­σιασμό (άρα καί έπαλήθευση) δοσμένων τύπων γνώσεων οσο καί παραγωγή γνώσεων άλλου, μή δοσμένου, τύπου. Είναι εμφανές ότι ή δεύτερη περίπτωση συνδέεται μέ τή διεπιστη­μονική απαίτηση, γιά νά άπολήξει σέ μιά απαίτηση μετε-

Ή Αύγή, 15.3.1987, σ. 12.

94 ΣΧΟΛΙΑ

πιστημονική. Ό λόγος δμως σήμερα σ ’ αύτό τό σημείωμα δέν είναι γιά τίς διεπιστημονικού τύπου σπουδές, άλλά γιά τή σύζευξη έρευνας καί διδασκαλίας ένόψει κάποιων σπουδών πού έχουν ώς απόληξη τήν παραγωγή γνώσης: πρόκειται γιά τίς σπουδές έκεΐνες πού άκαδημαϊκώς μεταφράζονται σέ ένα διδακτορικό δίπλωμα. Αλλιώς, πού άπολήγουν στή σύνταξη ένός κειμένου τό όποιο δείχνει δτι ό συντάκτης του έχει εξοι­κείωση μέ τήν έρευνα, συνεπώς μέ τίς μεθόδους καί τό ύλικό έκεϊνο πάνω στό όποιο έφαρμόζονται καί δοκιμάζονται οί μέ­θοδοι (καί μαζί μ’ αύτές οί τεχνικές) καί δτι ή έξοικείωση αύ­τή μεταφράζεται σέ μιά παραγωγή γνώσης πραγματολογικής ή θεωρητικής ή πραγματολογικής καί θεωρητικής εμβέλειας.

’ Ακόμη περισσότερο, τό σημείωμα αύτό δέν έχει τήν πρό­θεση νά άναλωθεΐ στήν άνάπτυξη αύτών τών κοινών τόπων: ή μοναδική του φιλοδοξία είναι νά έπισημάνει μιά ορατή άπειλή πού είναι δυνατό νά «υλοποιηθεί» σέ θεσμικό δεδομένο πού θά άφαιρέσει δ,τι γενναίο μπορεϊ νά υπάρχει στή βούληση γιά τή δημιουργία μεταπτυχιακών σπουδών στά πανεπιστήμια. 'Υ ­ποχρέωσή μου νά δηλώσω οτι δσα προηγήθηκαν καί δσα πρό­κειται νά άκολουθήσουν παίρνουν τήν άφορμή τους άποκλει- στικά καί μόνο άπό τό πεδίο τών κοινωνικών επιστημών.

"Οταν μιλάμε γιά έρευνα, μάλιστα θεσμοθετημένη, ο νους ορισμένων πηγαίνει σέ έρευνητικά προγράμματα έγκρινόμενα καί χρηματοδοτούμενα. Όταν μιλάμε έπίσης γιά μεταπτυ­χιακές σπουδές, συνδυασμένες μέ τήν έρευνα, σχεδόν όλοι άνα- ρωτιοΰνται γιά τούς άτομικούς φορείς αύτών τών σπουδών: πρόκειται γιά τό περίφημο ζήτημα τοΰ ποιοί θά άναλάβουν αυ­τές τίς διδασκαλίες. Θεωρώ δτι τά ζητήματα αύτά είναι, του­λάχιστον, άστεΐα. Ά ς άρχίσουμε άπό τούς άτομικούς φορείς.

"Οσοι εκλέγονται στά πανεπιστήμια γιά νά διδάξουν στόν κύκλο έκεϊνο τών σπουδών πού οδηγεί στήν άπόκτηση τοΰ πτυχίου είναι άτομα πού έχουν κριθεϊ μέ βάση, κατά πρώτιστο

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 95

λόγο, τό λεγόμενο έπιστημονικό τους έργο, δηλαδή τό αποτέ­λεσμα τών έρευνών τους- επιπρόσθετα εϊναι άτομα πού συνε­χίζουν νά παράγουν εργο αύτοϋ τοϋ τύπου, εϊναι δηλαδή έρευ- νητές καί δάσκαλοι: αλλιώς παραγωγοί καί οργανωτές γνώ­σεων. ’Εκτός άπ ’ αύτά τά άτομα υπάρχουν άλλα πού τό έργο τους συνίσταται στήν παραγωγή γνώσεων μέσα σέ θεσμικό (λ.χ. έρευνητικά κέντρα) ή έξω άπό θεσμικό πλαίσιο. Όλα αύ­τά τά πρόσωπα εϊναι οί ατομικοί φορείς τών μεταπτυχιακών σπουδών.

Τώρα ή έρευνα πού γίνεται αντικείμενο διδασκαλίας. Μιά στοιχειώδης προεισαγωγική παρατήρηση: συνδυασμός διδα­σκαλίας καί έρευνας δέν σημαίνει δτι πρόκειται γιά μιά ομάδα πού φέρει σέ πέρας ενα ερευνητικό πρόγραμμα, άλλά σημαίνει δτι πρόκειται γιά ένα σύστημα διδασκαλιών στό έπίκεντρο τοΰ οποίου είναι ή λογική της έρευνας καί ή έρευνητική πρα­κτική, ή διαπραγμάτευση δηλαδή ένός έρευνητικου αιτήματος, άρα ένός προβλήματος τοΰ χώρου στόν όποιο ανήκει αύτή ή διδασκαλία- σημαίνει, έπίσης, δτι πρόκειται γιά ένα σύστημα διδασκαλιών δπου έκεϊνες πού άφοροΰν τήν οργάνωση τής γνώσης, έχουν τή θέση πού κάθε. φορά άξίζει νά έχουν.

Στήν οπτική αύτή, ή έρευνα δέν πρέπει σώνει καί καλά νά είναι θεσμοθετημένη, νά έχει δηλαδή έγκριθεϊ άπό κάποιο δρ- γανο καί μάλιστα χρηματοδοτηθεί: ή έρευνα τοΰ τύπου αύτοΰ εϊναι μιά άπό τίς μορφές πού παίρνει καθ ’ δλου έρευνα καί δέν είναι σέ καμιά περίπτωση άποκλειστική. Γιατί δίπλα σ ’ αυ­τόν τόν τύπο έρευνας, υπάρχουν άλλες, οί περισσότερες ατο­μικές, πού μαζί μέ τίς πρώτες, θά πρέπει νά συνθέτουν τό πλέγμα τών γνωστικών διαδικασιών, στίς όποιες θά πρέπει νά στηρίζονται οί μεταπτυχιακές σπουδές. Μέ δυό λόγια, ή ταύ­τιση τής γνωστικής άπαίτησης γιά έρευνα μέ τή θεσμοθετημέ­νη ένδοπανεπιστημιακή έρευνα, θά οδηγήσει σέ δύο προφανή άποτελέσματα: πρώτο, στή συρρίκνωση τών ερευνητικών

96 ΣΧΟΛΙΑ

προγραμμάτων (μέ δλα τά «διεκδικητικά» παρεπόμενα) καί, κατά συνέπεια, στή συρρίκνωση του άριθμοΰ τών σπουδαστών πού θά γίνονται δεκτοί στά μεταπτυχιακά. Αύτή είναι ή ορατή άπειλή, γιά τήν οποία έκανα πιό πρίν λόγο. ’Έχει τό συνακό­λουθό της, δηλαδή τήν ταύτιση του μεταπτυχιακού σπουδα­στή μέ τόν ύπότροφο σπουδαστή, δηλαδή μέ ενα μηχανισμό πού μοιραία οδηγεί σέ πραγματικά άντιδημοκρατικούς έκλε- κτισμούς.

Τό πολυσυζητούμενο πρόβλημα τών μεταπτυχιακών σπουδών είναι άπλό καί αύτονόητο, τόσο ώς πρός τή φυσιο­γνωμία τών διδασκόντων δσο καί ώς πρός τή φυσιογνωμία τών διδασκομένων. Ή φυσιογνωμία τοΰ διδάσκοντος είναι δεδομένη: πρόκειται γιά τόν πανεπιστημιακό διδάσκαλο, δου­λειά τοΰ οποίου είναι νά οργανώνει τή γνώση καί νά τήν παρά­γει. Όλο, συνεπώς, τό διδακτικό προσωπικό τοΰ Πανεπιστη­μίου θά έχει υποχρέωση νά διδάσκει καί στό μεταπτυχιακό ε­πίπεδο, σύμφωνα μέ τό ίεραρχικό σχήμα πού ήδη ισχύει γιά τήν πτυχιακή φάση τών σπουδών οί μεταπτυχιακές αλλιώς σπουδές άποτελοΰν τμήμα τών καθηκόντων ένός πανεπιστη- μιακοΰ δασκάλου. Πρόκειται έπίσης γιά τόν έρευνητή πού δέν άνήκει οργανικά στό Πανεπιστήμιο καί δ όποιος καλείται, άν τό έπιθυμεΐ, νά άναλάβει μιά μεταπτυχιακή διδασκαλία- θά έ­λεγα, μάλιστα, δτι ύποχρεώνεται στήν περίπτωση δπου άνή- κει σέ δημόσιο έρευνητικό κέντρο. Ή φυσιογνωμία τοΰ διδα- σκομένου είναι κι αύτή έπίσης δεδομένη: πρόκειται γιά κάθε πτυχιοΰχο, μέ τήν προϋπόθεση, έξυπακούεται, δτι τό πρό­γραμμα τοΰ τμήματος στό όποιο θέλει νά έγγραφεϊ εξασφαλί­ζει διδασκαλίες συναφείς μέ τό άντικείμενο της ειδίκευσής του.

"Ολοι δσοι μιλάνε γιά περιορισμένο άριθμό μεταπτυχια­κών σπουδών, σκεφτόμενοι τά εγκεκριμένα άπό κάποιο όργα­νό καί χρηματοδοτούμενα προγράμματα καί τήν ανθρώπινη «χωρητικότητα» τών προγραμμάτων αύτών, θά έπρεπε νά

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 97

διαφοροποιήσουν τό σκεπτικό τους, λαβαίνοντας ύπόψη τήν πολυτυπία τών έρευνών, πολυτυπία πού έπιτρέπει πολυφωνία καί κυρίως έλαστικότητα στίς σπουδές αύτές. Ά ν κάτι δμως είναι άπό τά sine qua non τών μεταπτυχιακών σπουδών είναι ή αποκατάσταση ένός συστήματος ατομικής εύθύνης άνάμεσα στόν (συγκεκριμένο) διδάσκοντα καί τό σπουδαστή: αύτό ση­μαίνει δτι τό Πανεπιστήμιο προσφέρει πολλαπλές έξατομι- κευμένες διδασκαλίες πού άρθρώνονται σέ επάλληλους καί έ- ναλλασσόμενους διδακτικούς σχηματισμούς μέσα στούς ο­ποίους θά εύοδώνεται τό κάθε άτομικό έργο, θά πραγματο­ποιείται ή διδακτορική διατριβή. Σέ μιά τέτοια οπτική έναν- τιώνεται, φυσικά, κάθε δήθεν ορθολογική άλλά στήν ούσία ά- νελαστική διάταξη τής «διδακτέας ΰλης», διάταξη στήν οποία είναι επόμενο νά φτάσει κανείς, δταν δίνει άποκλειστική έμ­φαση στά θεσμοθετημένα σχήματα τών ένδοπανεπιστημιακών έρευνών.

1 1

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΜΗΜΑ TOT ΙΟΝΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ

[ 'Οταν συζητά κανείς μέ τόν 'Ιστορικό Σττύρο Άσδραχά γιά τά οικο­νομικά καί διοικητικά προβλήματα τοΰ Πανεπιστημίου, εκείνος δηλώνει α­ναρμοδιότητα γιά νά δικαιολογηθεί αμέσως μετά «ότι αύτά τόν μπερ­δεύουν».

“Ετσι, επιστρέφουμε σέ γνώριμο περιβάλλον του, πού είναι ο χώρος των Ιστορικών Σπουδών.

°Ενα τμήμα, πού ύττηρετεϊ άποκλειστικά τις Ιστορικές Σπουδές —στό πλαίσιο ενός περιφερειακού Πανεπιστημίου-κάνει ήδη τά πρώτα του βήμα­τα. ’Υλοποιώντας τις σύγχρονες άντιλήφεις πού κατανοούν την Ιστορία ώς επιστήμη σέ αντίθεση μέ τήν αντίληψη της Ιστορίας πού καθορίζεται από πολιτικές προτεραιότητες.

Ή πρώτη απόπειρα, μέ τά Τμήμα Ιστορίας στην Κέρκυρα χρειάζεται νά προχωρήσει. Μοναδική φιλοδοξία τών διδασκόντων—νέοι άξιολογότατοι επιστήμονες στην πλειοφηφία τους— είναι νά μυήσουν τούς νέους φοιτητές στις τεχνικές πού όδηγοϋν στήν ίδια τήν παραγωγή της γνώσης, κάνοντας χρηστικές τις ίδιες τις πηγές.

Ή συζήτηση μέ τόν Σπύρο Άσδραχά, αντιπρόεδρο τής Διοικούσας ΈπιτροΊτης τοΰ Ίονίου, απέδειξε ότι ενα «νέο» Τμήμα, ενα «νέο» Πανεπι­στήμιο μπορεϊ νά υπάρξει καί νά λειτουργήσει καί «μέσα στό σύστημα τών διοικητικών αδρανειών»].

"Ενα νέο Πανεπιστήμιο γεννιέται σέ μ ιά επαρχιακή πό-

Ή Αύγή, 9.2.1986. Συνέντευξη στόν Κώστα Τσαούση. *0 τίτλος της εφημερίδας: Το Ιστορ ικό Τμήμα τοΰ α Ίονίου» θά ύπερβεϊ τις αδράνειες τών θεσμών.

100 ΣΧΟΛΙΑ

λη. Τήν Κέρκυρα, πού κάθε χώρος της, εχει έντονα άποτυ- πωμένα τά σημάδια τοΰ ιστορικού χρόνου. Θά θέλατε νά μας σκιαγραφήσετε τίς βασικές προτεραιότητες τοΰ Ίο- νίου κα ί ιδιαίτερα τοΰ πρώτου Τμήματός του πού έχει σάν στόχο νά υπηρετήσει τίς 'Ιστορικές Σπουδές;

Μου ζητάτε νά σας σκιαγραφήσω μέ όλη τή δυνατή συν­τομία τή φυσιογνωμία τοΰ ’ Ιονίου Πανεπιστημίου πού μόλις τή χρονιά αύτή άρχισε τή ζωή του. Θά ήθελα δμως νά σας μι­λήσω γιά ένα, ’ίσως τό μεΐζον, στοιχείο της φυσιογνωμίας του, δηλαδή τίς ιστορικές σπουδές. Πρίν άπ ’ δλα δμως άς μοΰ έπι- τραπεϊ νά σας πώ δτι τό όλιγοπρόσωπο αύτό Πανεπιστήμιο μπορεΐ σήμερα νά κάνει τά πρώτα του βήματα χάρη σέ μιά πλειάδα ιστορικών, αντιπροσωπευτικό δείγμα ήλικιών καί ι­στοριογραφικών προσανατολισμών, πού δέχθηκαν, δχι χωρίς θυσίες, νά μποΰν στό παιχνίδι μιας δοκιμής: της δημιουργίας ιστορικής παιδείας μέσα σέ ένα χώρο δπου ή ιστορία έχει μιά έκρηκτική παρουσία. Μιλάω γιά τήν Κέρκυρα μέ τίς μεγάλες ιστορικές της πηγές, άκόμα καί πρώτιστα γιά τήν Κέρκυρα μέ τή λειτουργούσα ιστορική μνήμη.

Ή ίδρυση τοΰ Ίονίου Πανεπιστημίου πήγαινε άπό τήν πρώτη στιγμή μαζί μέ τήν αξιοποίηση τοΰ ίστορικοΰ χώρου: απόφαση της Πολιτείας ήταν νά στεγαστεί μέσα στό Κάστρο, μαζί μέ τά τοπικά άρχεϊα πού τώρα στεγάζονται κάτω άπό τίς πιό άκατάλληλες συνθήκες πού μπορεΐ νά φανταστεί κα­νείς. Βέβαια, τό παλιό Κάστρο δέν εϊναι πιά ή παλιά πόλη πού ήδη στήν έποχή της Βενετοκρατίας ζητούσε καί εύρισκε διέ­ξοδο έξω άπό τά τείχη· είναι μόνο κάποια κτίρια της έποχής της Άγγλοκρατίας. Άπό αύτά τά λίγα πού σάς έκθέτω γί­νεται έμφανές τό πρόβλημα: ποιά είναι ή σωστά έννοούμενη χρήση αύτοΰ τοΰ χώρου, τοΰ οποίου τά έμφανή άρχαιότερα στοιχεία είναι τά τείχη; Νά λοιπόν πού τό Ίόνιο Πανεπιστή­

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 101

μιο θέτει κιόλας άπό τήν ίδρυσή του προβλήματα του τύπου έκείνου πού μας άναγκάζουν νά δείχνουμε αν πίσω άπό τίς εύ­κολες λέξεις (άξιοποίηση τοΰ ΐστορικοΰ χώρου) ύπάρχουν καί έπιστημονικές καί πολιτισμικές ετοιμότητες, ικανές νά δώ­σουν στίς λέξεις τό περιεχόμενό τους. 'Ιστορική πρόκληση λοιπόν.

Γιατί ή ίδρυση ένός Τμήματος 'Ιστορίας σέ ενα Πανεπι­στήμιο δέν άποβλέπει άποκλειστικά στό νά παράγει καθηγη­τές της ' Ιστορίας γιά τή Μέση ’ Εκπαίδευση: άποβλέπει στή δημιουργία ιστορικής παιδείας, συνεπώς στήν ένεργοποίηση τής ιστορίας κα ί μέσω τής αποκατάστασης μιας δυναμικής σχέσης τοΰ άτόμου, τών ομάδων, μέ τόν ιστορικό χώρο.

' Ωστόσο ή χρήση τοΰ ΐστορικοΰ χώρου άπό τό Πανεπιστή­μιο δέν είναι γιά σήμερα, άλλά γιά τό κοντινό μέλλον.

Νά μιλήσουμε λίγο περισσότερο γιά τό Τμήμα 'Ιστο­ρίας, καθώς είναι κα ί τό πρώτο αυτόνομο τμήμα πού δψ μιουργεϊται σέ έλλψ ικό πανεπιστήμιο.Ά ς έρθουμε στή φυσιογνωμία τοΰ Πανεπιστημίου ώς

πρός τίς ιστορικές σπουδές. Καλλιεργοΰνται σήμερα στό Τμή­μα ' Ιστορίας μέ τό όποιο άρχισε τή ζωή του τό Ίόνιο Πανε­πιστήμιο- θά άποκτήσουν έπιπρόσθετη διάσταση μέ τήν ίδρυ­ση άλλων τμημάτων μέ άντικείμενο τά πολιτισμικά άγαθά, ά- νάμεσά τους τό έντυπο καί ή άρχειακή ύλη. Ά ν όλα πανε κα­λά, τό σχολικό έτος 1987-88 θά έχουμε μιά Σχολή 'Ιστορι­κών Σπουδών καί Τεκμηρίωσης, τμήμα τής όποίας θά είναι καί τό σημερινό 'Ιστορικό Τμήμα. Είναι προφανές ότι πρό­κειται γιά ενα σχέδιο όπου ή ' Ιστορία δέν είναι μόνο ' Ιστο­ριογραφία, άλλά ένα σύνολο μαθήσεων καί τεχνικών πού άπο- σκοποΰν στή διαμόρφωση ειδικοτήτων πού έχουν ώς αντικεί­μενο τά τεκμήρια τής ιστορίας. Αύτά τά τελευταία δέν είναι άποκλειστικά δσα άποτελοΰν εργο τών άρχειονόμων καί τών

102 ΣΧΟΛΙΑ

βιβλιοθηκονόμων εϊναι καί όσα μαρτυρουν τήν παρέμβαση τοΰ ανθρώπου στό χώρο μέσα στή μεγάλη διάρκεια, παρέμ­βαση πού παρουσιάζεται σέ μιά μεγάλη κλίμακα, άπό τή δια­μόρφωση τοΰ τοπίου καί τοΰ οίκισμένου χώρου ώς τήν παρα­γωγή χρηστικών καί καλλιτεχνικών άγαθών. Αύτά εϊναι γιά αύριο- σήμερα ή ιστορία καλλιεργείται στό ’ Ιόνιο Πανεπιστή­μιο ώς ιστοριογραφία. Κάνω τή διάκριση γιά τόν ευνόητο λό­γο ότι ή ιστορία ώς πράξη, ή ιστορική οντολογία, δέν ταυτίζε­ται μέ τήν ιστορία ώς έπιστήμη, μέ τήν ιστοριογραφία.

Θά ήταν ενδιαφέρον νά μαθαίναμε τήν αντίληψη γιά τήν'Ιστορία πού διαθέτουν ο ί «οργανωτές» τοΰ Τμήματος κα­θώς κα ί γιά τίς μεθόδους διδασκαλίας πού άκολουθοΰνται.

Δυό λόγια γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο διδάσκεται ή ιστο­ρία στό Τμήμα της. Επιδιώκεται νά υπάρχει μιά διαπλοκή ιστορικών κλάδων ικανών νά υπηρετήσουν τήν άπαίτηση γιά συνολική ιστορία. Γιά τήν ώρα εχουμε ιστορία τοΰ Πολιτι- σμοΰ, 'Ιστορία τών Τεχνικών, 'Ιστορία τών Θεσμών, 'Ιστο­ρία της Τέχνης, 'Ιστορική Γεωγραφία, Οικονομική 'Ιστορία, ' Ιστορία της Παιδείας, δίπλα στίς συνολικότερες διακρίσεις, όπως Βυζαντινή 'Ιστορία, Νεοελληνική 'Ιστορία, ’Αρχαιο­γνωσία. Κάθε μάθημα είναι τρίωρο κατά έβδομάδα: ή πρώτη ώρα άφιερώνεται στή συνοπτική παρουσίαση μιας ιστορικής περιόδου ή τοΰ άντικειμένου ένός ιστορικού κλάδου μερικευμέ- νου· οί υπόλοιπες δύο ώρες άφιερώνονται σέ σεμιναριακά μαθή­ματα μέ διπλό σκοπό, άπό τό ένα δηλαδή μέρος μύηση στίς τεχνικές καί άπό τό άλλο έμβάθυνση (μέ τίς πηγές στό χέρι) σέ ένα θέμα πού ανήκει στό εύρύ γνωστικό άντικείμενο τοΰ κά­θε μαθήματος. Πρόκειται μέ άλλα λόγια γιά !να σύστημα πού θέλει ή οργάνωση της γνώσης (έγκύκλια παιδεία) νά συμβαδί­ζει μέ τή μύηση στόν τρόπο μέ τόν όποιο παράγεται ή γνώση,

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 103

δηλαδή στήν ερευνά. Πεδίο της τελευταίας είναι οί μεταπτυ­χιακές σπουδές: δέν υπάρχουν άκόμη στό Ίόνιο Πανεπιστή­μιο, θά ύπάρξουν δμως, έλπίζω, σύντομα.

Οί μεταπτυχιακές σπουδές κα ί ή ερευνά είναι στά χείλη όλων σήμερα. Γι ’ αύτό τό επίκαιρο Θέμα, θά θέλαμε την άποψή σας, ιδιαίτερα δέ γιά τόν Τομέα τών 'Ιστορικών Σπουδών.

Γι ’ αύτές γίνεται πολύς λόγος τά τελευταία χρόνια. Ά ς μοΰ επιτρέψετε, άφοΰ προηγουμένως διασαφηνίσω δτι μιλώ ά- ποκλειστικά γιά τίς Κοινωνικές Επιστήμες, νά πώ δτι τά πράγματα είναι πολύ άπλούστερα άπό δσο παρουσιάζονται καί τό οικονομικό τους κόστος άντιμετωπίσιμο, έστω καί σέ έποχη λιτότητας δπως τή λένε. Σέ τί συνίστανται οί περίφη­μες μεταπτυχιακές σπουδές; Συνίστανται σέ ενα σύστημα δι­δασκαλιών, ένα μέρος άπό τίς όποιες, τό κύριο, στηρίζεται στή διαδικασία παραγωγής της γνώσης καί ένα μέρος στήν ά- πόκτηση κάποιων μαθήσεων καί τεχνικών άπαραίτητων γιά τήν παραγωγή αύτή. Παραγωγή γνώσης σημαίνει έρευνα: δουλειά ένός πανεπιστημιακοΰ δασκάλου είναι νά έρευνα, δχι άποκλειστικά νά μεταδίδει έτοιμες γνώσεις. Δέν έχει παρά τήν έρευνά του νά τήν καταστήσει άντικείμενο διδασκαλίας, νά τήν άνακοινώσει έν τώ γίγνεσθαι, νά τή μερικεύσει σέ έρευνες πού θά τίς φέρουν σέ πέρας οί μαθητές του, νά τήν κάμει έναυ- σμα γιά άλλες έρευνες. Άπό κεϊ καί πέρα δουλειά του νά υπο­δείξει ποιές είναι οί έγκύκλιου τύπου γνώσεις πού ενδεχομέ­νως είναι άπαραίτητες γιά τή διαμόρφωση τών συγκεκριμένων έρευνητών πού άποτελοΰν τό σεμινάριό του καί άπό ποιούς, μέσα στό ϊδιο τό Πανεπιστήμιο ή κι έξω άπ ’ αύτό, παρέχον­ται οί γνώσεις αύτές. Μέ δύο λόγια πρόκειται γιά τή δημιουρ­γία έλαστικών διδακτικών σχηματισμών άπό τό ϊδιο τό προ­σωπικό τοΰ Πανεπιστημίου, οργανικό καί μή, ένα προσωπικό

104 ΣΧΟΛΙΑ

πού θά θεωρεί ώς αυτονόητη τήν προσφορά υπηρεσιών στά δυό έπίπεδα, σέ κείνο δηλαδή της οργάνωσης της γνώσης (πτυχιακό έπίπεδο) καί σέ κείνο της παραγωγής της γνώσης (μεταπτυχιακό έπίπεδο): δλα αύτά μέ τις ίδιες αποδοχές πού έχει τό πανεπιστημιακό διδακτικό προσωπικό σήμερα καί μέ­σα στόν έργάσιμο χρόνο πού τοΰ έπιβάλλει ό νόμος.

Οΐ σπουδές αύτές θά έπρεπε νά ήταν τό πολύ τεσσάρων χρόνων καί θά οδηγούσαν στήν άπόκτηση τοΰ διδακτορικού διπλώματος. Όσοι κάνουν τίς σπουδές αύτές θά πρέπει νά έ­χουν καί νομικά κατοχυρωμένο τό προσόν της ερευνητικής εμ­πειρίας πού ζητα ό νόμος γιά ορισμένες ακαδημαϊκές σταδιο­δρομίες. Αύτά εϊναι απλά πράγματα καί μπορεϊ νά γίνουν άπό τή μιά στιγμή στήν άλλη, έστω καί μέσα στό σύστημα τών διοικητικών άδρανειών.

Έν καταχλείδι θά επιθυμούσαμε άπό σας νά μας προ- διαγράφατε τό «μέλλον» τοΰ Ίονίου Πανεπιστημίου.Τό Ίόνιο Πανεπιστήμιο φτιάχνεται τή στιγμή αύτή: κυ­

ριολεκτικότερα, τό φτιάχνουν, μέσα σέ έναν ανθρώπινο χώρο μέ πολιτισμικές υποδοχές, οί φοιτητές του, οΐ δάσκαλοί του, ή διοίκησή του: γιά νά άνταποκριθεΐ στή φυσιογνωμία πού προ­σπάθησα νά διαγράψω, χρειάζεται πρωτίστως νά άσκοΰν οι δά­σκαλοί του τό ρόλο τοΰ οργανωτή καί τοΰ παραγωγού τών γνώσεων άπό κεϊ καί πέρα οΐ άδράνειες τών θεσμών είναι δυ­νατό νά περιοριστοΰν, έστω κι αν κάποια στιγμή μάς άποκαρ- διώνουν. Στό τέλος τέλος τό Ίόνιο Πανεπιστήμιο δέν έχει συσσωρευμένα προβλήματα άλυτα άπό χρόνια πού, μέ τή σει­ρά τους, θά ένίσχυαν τήν άδράνεια τών θεσμών, της διοικητι­κής μηχανής. Μέ δλα αύτά δέν θέλω νά πώ δτι τά πράγματα είναι τά καλύτερα δυνατά γιά τό ’ Ιόνιο: θέλω άπλούστατα νά πώ οτι δταν ξέρουμε τί ζητάμε έχουμε καί τή δυνατότητα νά δείξουμε μέ ποιόν τρόπο γίνεται έκεϊνο πού ζητάμε.

1 2

ΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

Πρώτα, θά ήθελα νά μοΰ συγχωρεθεϊ ό αξιωματικός τρό­πος μέ τόν όποιο άπαντώ στά έρωτήματά σας. Δεύτερο, θά ήθελα νά παρατηρήσω δτι άντί γιά έπαναφορά τών άρχαίων έλληνικών στή μέση έκπαίδευση θά έπρεπε νά μιλάμε γιά ενα γενικότερο πρόβλημα παιδείας, τό πρόβλημα της άρχαιογνω- σίας, τμήμα τοΰ όποιου άποτελεϊ ή δυνατότητα της άμεσης πρόσβασης στά αρχαία έλληνικά κείμενα. Αύτό σημαίνει δτι όποιαδήποτε απόφαση γιά γλωσσική διδασκαλία τών άρχαίων έλληνικών θά πρέπει νά έγγράφεται σέ ενα συνολικό σκεπτικό γιά τίς κατά παράδοση ούμανιστικές σπουδές, νοούμενες, φυ­σικά, μέσα στήν ιστορική τους «τύχη»: σκεπτικό γιά τήν άρ- χαιογνωσία, χωρίς νά διασταυρώνεται μέ ένα σκεπτικό γιά τήν τύχη της άρχαιότητας μέσα στά έπόμενα πολιτισμικά μορφώματα, θά εϊναι ένα λειψό καί εύκολοπολέμητο διανοητι­κό κατασκεύασμα.

"Ας μοΰ έπιτραπεΐ, κοντά στίς παραπάνω, νά προσθέσω καί μερικές άλλες κοινοτοπίες: ή γλωσσική πρόσβαση στά άρ-

Ό Πολίτης, τεϋχος 74(2) (1986), σ. 58-59. Τό σύντομο αύτό κείμενο εϊναι απάντηση σέ μιά ερευνά τοΰ περιοδικού γιά τή συζητούμενη τότε ει­σαγωγή τών άρχαίων έλληνικών στό Γυμνάσιο' είναι ευκρινές δτι ή άπάντη- ση δέν περιορίζεται άποκλειστικώς στήν άρχαιογνωστική διδασκαλία στή γυμνασιακή μόνο φάση της μέσης εκπαίδευσης.

106 ΣΧΟΛΙΑ

χαϊα ελληνικά κείμενα θά πρέπει νά γίνεται σέ.οπτική ιστορι­κή, πράγμα πού σημαίνει δτι διδάσκεται ιστορική γραμματική καί ιστορικό συντοικτικό- ή πρόσβαση αύτή δέν γίνεται έν δψει της παραγωγής αρχαιομαθών, άλλά έν δψει της διαμόρφωσης άνθρώπων ικανών νά χειρίζονται τά έργαλεϊα πρόσβασης, στή γλώσσα, άφοΰ προηγουμένως (κι αύτό στήν πράξη σημαίνει: παράλληλα) έχουν κατανοήσει τή λογική της γλώσσας. Εϊναι αύτονόητο δτι ή κατανόηση της λογικής αύτής δέν γίνεται ά- ποκλειστικά μέ τήν άνάλυση τής άρχαίας ελληνικής, άλλά καί κατά κύριο λόγο μέ τήν άνάλυση τής σημερινής έλληνικής γλώσσας. Ή δουλειά αύτή άρχίζει πολύ πρίν άπό τή «μύηση» στή γραμματική καί στό συντακτικό της άρχαίας έλληνικής: άρχίζει μέ τό νεοελληνικό κείμενο, μέ τή γραμματική καί τό συντοικτικό τής νέας έλληνικής.

Συνεχίζοντας μέ τίς κοινοτοπίες, φτάνουμε στήν κοινοτο­πία τής συνέχειοις: κοντά στό νου, μιλάμε γιά γλωσσική συνέ­χεια ή, άλλιώς, γιά μιά διαδικασία άπορρίψεων, καταναγκα­σμών, άπορροφήσεων, ένοποιητικών λειτουργιών, παράλλη­λων μ’ αύτές διαλεκτικών (άπό τή «διάλεκτο», οχι τή «διαλε­κτική») εξελίξεων πού οδήγησε σέ ένα γλωσσικό μόρφωμα, τό δικό μας, έγγραφόμενο σέ μιά συνέχεια πού δέν είναι, φυσικά, απλά καί μόνο γλωσσική συνέχεια, άλλά γλωσσική συνέχεια σύν διαδικασία έκπολιτισμοΰ.

Καθώς δέν φαίνεται εύκολο νά εΐσαχθοΰν μέσω του παι­χνιδιού τά άρχαϊα στήν κατώτατη έκπαίδευση, άς δοΰμε τί θά πρέπει χοντρικά νά γίνει στή μέση καί γιατί.

’Ά ν άρχίζαμε άπό τό γιατί, τά επιχειρήματα λιγοστεύουν: ισχύουν μόνο γιά οσους έχουν άνάγκη της αίσθησης τοΰ χρό­νου. 'Υποτίθεται δτι είναι πολλοί. Θά ήταν περισσότεροι άν ό άέρας είχε φυσήξει περισσότερο γιά τόν Γιούγκ κι άν δίπλα στόν Σεφέρη ήταν κι ό Σικελιανός ό ποιητής μας κι άν πήγαινε συχνότερα 6 νοΰς μας άπό τά αίγινίτικα κανάτια στά άρχαϊα

ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΔΟΚΙΜΑΣΙΕΣ 107

τους πάρισα. Κοντολογίς, άν πέρα άπό τά σημαίνοντα μας έν- διαφέρουν καί τά σημαινόμενα.

’ Επειδή δλος ό κόσμος θά πεϊ γιατί πρέπει ή γιατί δέν πρέ­πει νά ξανάρθουν τά άρχαϊα έλληνικά, άς λείψει ή συνηγορία τοΰ ύποφαινομένου. Ά ς δοΰμε πώς θά έπρεπε νά έρθουν.

Θά έπρεπε νά έρθουν μέσω της άρχαιογνωσίας, ή οποία σέ μεγάλο βαθμό θά έξυπηρετοΰνταν άπό τίς μεταφράσεις. Μιά άρχαιογνωσία όμως πολλαπλής έμβέλειας, μιά άρχαιογνωσία πού θά περνούσε άπό όλους τούς άγωγούς αύτοΰ πού λέμε ότι εϊναι ή ιστοριογραφία της έποχής μας. 'Η έπαφή μέ τό άρχαϊο κείμενο θά άποσκοποΰσε νά άναγάγει τό κείμενο αύτό σέ πε­δίο παραδειγματικής άναφορας γιά ό,τι ήδη έχει άναχθεϊ σέ έννοια, σέ γνώση, σέ συγκίνηση μέσω άλλων παράλληλων καί διαπλεκόμενων διδασκαλιών. Τό κείμενο, ή γραμματική, τό συντακτικό, τό λεξικό θά έδειχναν έπιπρόσθετα πώς μέσα στήν ΐδια γλωσσική δομή δημιουργοΰνται οί τομές έκεϊνες πού σπάνε τήν ομοιομορφία τής γλώσσας στό σημασιολογικό, στό μορφολογικό καί στό φωνητικό έπίπεδο, πώς δηλαδή σταματα ή δυνατότητα τής έπικοινωνίας μέ τίς καθέκαστα έκφάνσεις αύτής τής γλώσσας χωρίς τήν παρέμβαση τής παιδείας.

Άπό κεΐ καί πέρα, δουλειά τών ειδικών νά ποΰνε μέ ποιόν τρόπο διδάσκεται ταχύρρυθμα μιά γλώσσα, μέ ποιόν δηλαδή τρόπο μπαίνει κανείς στά γρήγορα στή λογική τής γλώσσας· μέ ποιόν τρόπο ή πολυσημία τών λέξεων άπό δυσκολία μετα- τρέπεται σέ πνευματικό κεφάλαιο. Όλα αύτά όμως σημαί­νουν ότι έγκαταλείπουμε τήν ιδέα πώς τό ζητούμενο εϊναι νά περάσει ή άρχαιογνωσία μέσα άπό τήν άποστήθιση τοΰ συ- ντακτικοΰ καί τής γραμματικής καί ότι ή «τεχνολογία» άπο- τελεΐ τό άλφα καί τό ώμέγα τής ούμανιστικής σπουδής. Μέ άλλα λόγια, τό ζήτημα τών άρχαίων έλληνικών στά σχολεία εϊναι ζήτημα παιδείας στά σχολεία καί όχι μόνο διδακτικής· άλλά καί ή διδακτική θέλει τούς μαστόρους της.

I l l

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ

Εν 8 ’ Ίθάκτ] οΰτ ’ άρ δρόμοι εΰρέες οΰτε τι λειμών( ' 08 . 8 ' , 605)

1 3

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΤΤΑΡΚΕΙΛ ’Ή ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ;

' Υπάρχει κάποια έλληνική πολιτισμική αύτάρκεια κι α­κόμη κάποια έλληνική πολιτισμική ιδιαιτερότητα πού θά α­ντιμετώπιζαν ενδεχόμενα αλλοίωσης στό πλαίσιο της Εύ- ρωπαϊκης Κοινότητας, ή όποια θά άποσκοπουσε στην εξά­σκηση μιας ενιαίας πολιτισμικής πολίτικης;

Πολιτισμική αύτάρκεια θά μπορούσε νά άναζητήσει κα­νείς σέ κλειστά συστήματα τής αρμοδιότητας τών άνθρωπολό- γων. Νομίζω δτι δποιος χρησιμοποιούσε τόν δρο «αύτάρκεια» θά έννοουσε μάλλον ένα πολιτισμικό σύστημα του οποίου οί επαφές μέ άλλα πολιτισμικά συστήματα δέν όδηγοΰν σέ φαινό­μενα άποδιαρθρωτικοΰ έκπολιτισμοΰ. Τό δικό μας πολιτισμι­κό σύστημα, δπως καί κάθε άλλο, είναι καί ήταν ανοιχτό, μέ τούς μοιραίους έτεροχρονισμούς, στά υπόλοιπα συστήματα, χωρίς νά ύπαχθεϊ σέ βίαιες άποδιαρθρώσεις: δ,τι δέχθηκε, τό δέχθηκε άφοΰ προηγουμένως είχε άναπτύξει στό εσωτερικό του τίς άντίστοιχες δεκτικότητες· οι άποδιαρθρώσεις έγιναν σέ ορισμένους κοινωνικούς καί οικονομικούς (άρα καί πολιτι­σμικούς) σχηματισμούς, πού δέν άνταποκρίνονταν στίς άπαιτή- σεις τής κυρίαρχης, στό έσωτερικό τής χώρας, οικονομίας καί

Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τχ. 17 (13.6.1984), σ. 18-19.

112 ΣΧΟΛΙΑ

κοινωνικής διάρθρωσης· άλλοτε ήταν έμφανής ή έλλειψη δε­κτικοτήτων.

Άναφέρεσαι σέ πολιτισμικές αλλαγές η αποδιαρθρώσεις πού συντελέστηκαν καθώς ό παραδοσιακός ελληνικός-χώ­ρος ερχόταν σέ επαφή μέ τόν δυτικό πολιτισμό;

Άναφέρομαι στίς άποδιαρθρώσεις τών χωριών καί στήν έλλειψη δεκτικοτήτων τών αγροτικών πληθυσμών πού μετα- φυτεύθηκαν στήν πρωτεύουσα- δλα αύτά δμως δέν έχουν νά κά­μουν μέ έκπολιτισμικές διαδικασίες πού προέρχονται άπό τή σύγκρουση ένός «εθνικού» πολιτισμικού συγκροτήματος μέ κά­ποιους άλλους «εξωτερικούς» πολιτισμούς. Αύτάρκεια δμως ώς πρός τήν παραγωγή πολιτισμικών άγαθών μέσω τοΰ μη- χανισμοΰ τών δεκτικοτήτων στόν όποιο άναφέρθηκα, δέν θά είχαμε παρά στήν περίπτωση δπου μηδενίζαμε τίς άνάγκες μας καί αύτοαποκλειόμαστε άπό κάθε μορφής έξωτερική άγο- ρά. Μέ δυό λόγια, έρωτήματα τοΰ τύπου αύτοΰ είναι έξω άπό κάθε πιθανή πραγματικότητα καί τά διλήμματα στά όποια ά- ντιστοιχοΰν δέν είναι άλλο άπό ιδεολογικές παγίδες, στίς ό­ποιες πέφτει κανείς, δταν καταφέρνει νά χρησιμοποιεί τίς λέ­ξεις ώς έννοιολογικά έργαλεϊα άποχωρίζοντάς τες άπό τά πράγματα.

"Αν θεωρήσουμε λοιπόν ότι ή πολιτισμική αύτάρκεια αντιστοιχεί σέ κλειστές, ξεπερασμένες, κοινωνίες, ωστόσο κα ί παρά τά συστήματα της άνοιχτης επικοινωνίας δέν ό- δηγούμαστε σέ καταστάσεις πολιτισμικής ομοιομορφίας. Οί ιδιαιτερότητες παραμένουν πάντοτε. Μήπως ο ί ιδιαιτε­ρότητες ισοπεδώνονται καθώς κα ί ο ί δυνατότητες έπικοι- νωνίας πολλαπλασιάζοντας

’ Ιδιαιτερότητα θεωρώ δτι υπάρχει, γιά μόνο τουλάχιστον τό λόγο δτι υπάρχει σέ ιστορική διάσταση μιά «έθνική» πραγ­

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 113

ματικότητα ή οποία μεταφράζεται στά πολιτισμικά αγαθά- ύ- πάρχει μιά γλώσσα πού ή χρήση των πολυσημιών της -γιά νά μείνουμε σέ ενα άκρογωνιαΐο παράδειγμα— μπορεϊ νά οδηγή­σει σέ κρυσταλλώματα μέσα στά όποια νά αναγνωρίζεται τό ύποκείμενο πού ζεΐ.αύτή τή φορτισμένη ιστορικά πραγματικό­τητα. Στή φράση τοΰ Σολωμοΰ, ετσι εγώ εφθασα στό κελί τοΰ Άγιου Λόπιου παρηγορημένος άπό τές μυρωδιές τοΰ κάμ­που, άπό τά γλυκότρεχχ νερά κα ί άπό τον άστρόβολον ούρανό, ό όποιος έφαινότουνα άπό πάνου άπό τό κεφάλι μου μία. Ανά­σταση υπάρχουν δλα τά έπί μέρους βιωματικά προηγούμενα πού γίνεται νά συντεθοΰν σέ μιά έτερότητα· έξυπακούεται δτι τό ’ίδιο συμβαίνει σέ πολιτισμικές κατασκευές πού ξεπερνούν τό εύρος μιας φράσης, έστω ποιητικής. Τό αΐτούμενο δμως εί­ναι νά υπάρχει συνείδηση, συλλογική μάλιστα συνείδηση, των διαδικασιών μέσω τών όποιων φτάνουμε στήν έτερότητα.

Πώς συναρθρώνονται δμως ο ί πολιτισμικές ετερότητες, οί «εθνικοί πολιτισμοί)), στό πλαίσιο μιας ευρύτατης πολιτι­σμικής ενότητας, της ευρωπαϊκής;

Θά ήταν ενας ακόμη κοινός τόπος ή ύπενθύμιση δτι οΐοδή- ποτε πολιτισμικό μόρφωμα έπιδεχόμενο τό χαρακτηρισμό τοΰ «έθνικοΰ» είναι προϊόν έκπολιτιστικών διαδικασιών αρμονικού τύπου —μιλώ γιά τά κυρίαρχα συλλογικά φαινόμενα καί οχι γιά τίς έκτροπές, μεταφράσιμες άλλωστε διά τοΰ γελοίου— δεκτικοτήτων, αλλιώς, στίς όποιες ενοφθαλμίζονται οχι «δά­νεια πολιτισμικά» άλλά άπαντήσεις σέ ανάγκες πού κι αύτές ολοκληρώθηκαν μέσω της σύγκλισης δύο διαλεκτικών: της έ- σωτερικης (πού καθορίζει τίς δεκτικότητες καί συνάμα καθο­ρίζεται άπ’ αύτές) καί της έξωτερικής (έκείνης πού ερχεται άπό άλλους πολιτισμούς μέ τούς όποιους βρισκόμαστε σέ έ- παφή). Εκείνο ωστόσο πού θά πρέπει νά έπισημανθεΐ, δσο κι άν πρόκειται γιά κοινό έπίσης τόπο, είναι δτι οί άλλοι πολιτι­

114 ΣΧΟΛΙΑ

σμοί καί, μαζί μ’ αυτούς, οί άλλες κοινωνίες καί οικονομίες, δηλαδή ή Εύρώπη ένωμένη ή μή, είναι ταυτόχρονα ήγεμονίες στίς όποιες ύπόκεινται, παρά τή λειτουργία τοΰ μηχανισμοΰ τοΰ άρμονικοΰ έκπολιτισμοΰ, οί άσθενέστεροι πολιτισμοί, οί ά- σθενεϊς οικονομίες, οί μή παγιωμένες κοινωνίες, μέ ενα λόγο έμεϊς καί άλλοι δμοιοί μας. Ή ήγεμονία υπάρχει σέ πολλα­πλά έπίπεδα: άπό τά πρότυπα άναφορας ώς τήν κατασκευή διανοητικών έργαλείων ή μετρίαση της ήγεμόνευσης είναι συ­νάρτηση της πλαστικότητας τοΰ δεξιούμενου πολιτισμικοΰ σώματος πού κι αύτή μέ τή σειρά της είναι συνάρτηση τών έσωτερικών του ισορροπιών. Αύτές οί τελευταίες δέν βολεύουν μέ τόν ίδιο τρόπο τά κοινωνικά συγκροτήματα πού συνιστοΰν τό έθνικό συλλογικό σώμα: ή άναφορά στίς κοινωνικές τάξεις καί στήν άντιθετικότητά τους είναι μεθοδολογική καί ιστορική προϋπόθεση της έπίκλησης τών κοινωνικών ισορροπιών οί ί­διες τους είναι είτε υπό άνασύνθεση είτε ύπό άναπροσαρμογή. Καί στίς δυό τελευταίες εκδοχές ή άναφορά στό ήγεμονικό πολιτισμικό πρότυπο είναι κοινή- στίς άκραϊες μόνο περιπτώ­σεις πού δέχονται τήν παγιότητα καί τή διαιώνιση τών ισορ­ροπιών χάνεται (καί δχι πάντα: λόγου χάρη, δταν πρόκειται γιά συντηρητικές πολιτικές επιλογές) ή άναφορά στό ήγεμονι­κό σχήμα, γιά νά άντικατασταθεΐ μέ ένα ιστορικά χαμένο κέν­τρο, προϊόν κι αύτό στόν καιρό του μεγάλων ώσμώσεων, τών «συγκρητισμών», πού στεγάζεται κάτω άπό τό γενικό καί γε- νικευτικό δνομα της λαϊκής παράδοσης. Μέσα ή έξω άπό τή «θεσμοθετημένη» Εύρώπη, ή σχέση ήγεμονίας θά συνεχίζεται.

Μιλούμε δμως γιά μιάν Εύρώττη πού θά ασκούσε πολι­τισμική παρέμβαση.Δηλαδή θά άσκοΰσε μιά πολιτική ώς πρός τήν κυκλοφορία

τών πολιτισμικών άγαθών- σέ μεγάλο βαθμό θά άντιστοιχοΰ- σε στίς ρυθμίσεις πού ισχύουν γιά τήν κυκλοφορία καί τήν πα­

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 115

ραγωγή κάθε άγαθοΰ. Τό ζητούμενο εϊναι αν ή παρέμβαση στό επίπεδο της παραγωγής πολιτισμικών αγαθών θά λάβαινε ύπόψη τήν έτερότητα δλων τών ένδιαφερομένων. Έξυπακού- εται δτι έδώ πρόκειται γιά ενα πολιτικό καί πολιτισμικό σχέ­διο (κυριολεκτικά: δτι θά έπρόκειτο γιά ενα τέτοιο σχέδιο, γιατί τίποτε δέν τό προδικάζει) πού θά άφοροΰσε πρώτιστα τούς ίδιους τούς ηγεμονικούς ευρωπαϊκούς πολιτισμούς καί θά συνίστατο στή δημιουργία πολιτισμικών άναγκών τέτοιων ώ­στε νά προκαλοΰν διεύρυνση τών συλλογικών συνειδήσεων, α­παιτήσεις έγγραφης στή συλλογική πολιτισμική ταυτότητα τών έπί μέρους «έθνικών» έτεροτήτων. Στήν άριστη αύτή ο­πτική θά είχαμε μιά παρέμβαση δλων τών ένδιαφερομένων στή συγκρότηση τών διανοητικών έργαλείων μέσω τών οποί­ων θά συγκροτούνταν ή συλλογική ταυτότητα καί οχι μόνο μιά πολιτική πού θά έδινε κάποιες αύξημένες τύχες στούς άσθενέ- στερους νά συμμετέχουν σέ μιά άγορά καί σέ μιά παραγωγή πνευματικών άγαθών της όποίας τούς μηχανισμούς θά έλεγ­χαν αποκλειστικά οί κυρίαρχες οικονομίες καί κοινωνίες.

Στήν προοπτική πού περιγράφεις πώς νομίζεις οτι θά έγγραφόταν ή ελληνική περίπτωση, πώς Θά έντασσόταν στό ηγεμονικό εύρωπχϊκό σύστημα χωρίς νά κχτχστρχφεΐ ώς έτερότητα;' Η έλληνική έτερότητα, στό βαθμό δπου υπάρχει, θά ύπέ-

κειτο στή δοκιμασία μιας πολιτισμικής ανασύνθεσης καί έκεϊ θά μετριόνταν καί οί άντιστάσεις της καί ή πλαστικότητά της· τό μεγάλο δμως παιχνίδι θά παιζόταν στό έσωτερικό τών κυ­ρίαρχων πολιτισμών πού θά έπρεπε (ή σωστή διατύπωση θά ήταν: θά ήταν άναγκασμένες άπό τήν πίεση ένός πολίτικου σχεδίου μεταγραμμένου στό πολιτισμικό έπίπεδο) νά διαμορ­φώσουν μηχανισμούς δεξίωσης τών τρόπων μέ τούς οποίους οί «άλλοι» διαμορφώνουν τό πρόσωπό τους. Ή έπικοινωνία δη­

116 ΣΧΟΛΙΑ

λαδή των πολιτισμικών ζωνών, είτε εύρωπαϊκές εϊναι αύτές ε’ίτε άλλες, αρχίζει άπό την ώρα δπου ύφίσταται ή άπαίτηση γιά τήν ένεργητική κατανόηση της ιδιαιτερότητας, μάλιστα έ- κείνης πού τείνει μέσα στόν ιστορικό χρόνο νά άναπλασθεΐ σέ συγγενές πολιτισμικό μόρφωμα πρός τά άντίστοιχα κυρίαρχα: γιατί τό ζητούμενο δέν είναι νά άναπτυχθουν περιέργειες ικα­νές νά δεξιωθοϋν μόνο (καί σχετικώς ακίνδυνα) τίς «άλλες» λογικές, τούς «άλλης» τάξης πολιτισμούς πού έξ ορισμού μπορούν νά τεθοϋυ στούς άντίποδες έκείνων πού έπικρατοϋν, άλλά τό ζητούμενο είναι νά δημιουργηθουν ανάγκες κατανόη­σης καί ένδεχομένως άξιοποίησης τών μηχανισμών τών πολι­τισμών έκείνων πού θέλουν νά είναι όμοιοι, χωρίς νά είναι ταυτόσημοι, μέ τούς κυρίαρχους.

' Η άπαίτηση γιά ένεργητική κατανόηση της «μετριασμέ­νης» ιδιαιτερότητας, όπως εϊναι ή έλληνική μέσα στήν ιστορι­κή της διάσταση, θά έγγραφόταν σέ μιά διαδικασία εύρωπαι- κής καί γενικότερα παγκόσμιας όμοιογενοποίησης: θά έπρό- κειτο γιά μιά άνθρωπολογική άπαίτηση Ιστορικού τύπου καί οχι γιά τήν άνίχνευση κάποιων άνθρωπολογικών «ίδεότυπων» - έπιχειρησιακών, ϊσως, ώς ερμηνευτικών κλειδιών γιά τήν κατανόηση αύτοΰ πού εϊναι πραγματικό, δηλαδή ιστορικό. Εί­ναι προφανές δτι τό πολιτισμικό σχέδιο πού θά άποσκοποΰσε στήν άποκατάσταση μηχανισμών έπικοινωνίας άνάμεσα σέ πολιτισμικές ζώνες, πού κι αύτές θά πρέπει νά όρισθοΰν, θά έδινε ιδιαίτερη έμφαση στό ιστορικό — κι αύτό σέ μιά έποχή δπου ή τεχνολογική έπανάσταση φαίνεται δτι μπορεϊ νά άρκε- στεΐ σέ άφετηριακά σημεία άποσπάσιμα άπό τό χρονικό τους βάθος, άπό τήν ιστορική ποιότητα. Μέ μιά λέξη, πρόκειται γιά τήν πολιτισμική μεταγραφή της διχοτομίας Βορρα-Νό- του.

14

ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ:

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ

Ά ς μοΰ έπιτραπεϊ νά αρχίσω αύτό τό σημείωμα θυμίζον­τας ορισμένους κοινούς τόπους: πρόκειται γιά μιά Εύρώπη πού καλείται νά συγκροτήσει μιά πολιτισμική ταυτότητα, στήν ο­ποία ταυτότητα νά εϊναι έγγράψιμα πολιτισμικά στοιχεία «άλλα», ιδιότυπα πού δέν ανήκουν στό πεδίο τών μεγάλων ώ­σμώσεων, δσες έχουν ώς τώρα έπιτελεσθεΐ· στοιχεία πού ανή­κουν στό έσωτερικό της συμβατικής Εύρώπης, στοιχεία πού άνήκουν σέ άλλους γεωγραφικούς καί πολιτισμικούς χώρους, διαφορετικοΰ βαθμοΰ ένσωμάτωσης στόν ένιαΐο έκεϊνο πολι- τισμό,πού καλούμε ευρωπαϊκό, τόν ήγεμονικό δηλαδή πολιτι­σμό. Γιατί έδώ ακριβώς βρίσκεται τό πρόβλημα: οχι μόνο υ­πάρχουν ηγεμονικές οικονομίες, άλλά υπάρχουν καί ήγεμονι- κοί πολιτισμοί, μέσα καί έξω άπό τήν Εύρώπη· μάλιστα πο­λιτισμοί έν τώ γίγνεσθαι, ή δυνατή έπικοινωνία μέ τούς ο­ποίους δέν γίνεται πιά νά στηριχθεΐ στίς ιστορικές πολιτισμι­κές διαθεσιμότητες. Άναφέρομαι στήν τεχνολογική έπανά- σταση καί στίς συνακόλουθες πολιτισμικές της έπιπτώσεις, έ- πανάσταση πού έρχεται νά άναβαθμίσει τίς ηγεμονίες στό ϊδιο

Δεκαπενθήμερος Πολίτης, τχ. 38 (19.4.1985), σ. 30-31.

118 ΣΧΟΛΙΑ

τό έσωτερικό της Εύρώπης, νά μεγεθύνει τίς άποστάσεις άνά­μεσα στίς έθνικές ή περιφερειακές οικονομίες καί νά ανακατα­τάξει τίς έπιχειρησιακές δυνατότητες τοΰ άποκτημένου, ίστο- ρικοΰ, πολιτισμοΰ.

Περνώντας άπό τούς πασίδηλους κοινούς τόπους σέ κά­ποιους άλλους, «εθνικούς», θά ήθελα νά σημειώσω δτι τό παρά­δειγμα στό όποιο άναφέρομαι, ή 'Ελλάδα, έχει διαμορφώσει τη σημερινή πολιτισμική της ταυτότητα μετέχοντας σέ μιά διαδικασία άρμονικοΰ έκπολιτισμοΰ, σέ μιά έξισορροπητικοΰ τρόπου δεξίωση τοΰ ήγεμονικοΰ πολιτισμοΰ. Αύτό δέν σημαί­νει δτι οί αφομοιώσεις ή οί υιοθετήσεις πολιτισμικών στοιχεί­ων πού έρχονται άπό τή Δύση δέν επιφέρουν άσυνέχειες στίς δεξιούμενες «έθνικές» πολιτισμικές συλλογικότητες: ώστόσο, οί προσλήψεις άντιστοιχοΰν σέ μιά έσωτερική δεκτικότητα, σέ μιά έτοιμότητα πού έχουν διαμορφώσει ορισμένα συλλογικά σώματα κατά τή σύγκρουσή τους μέ παραδοσιακές μακραίω­νες κοινωνικές καί πολιτισμικές ισορροπίες- τό ζήτημα είναι ώς ποιό βαθμό οί καταστάσεις μέσα στίς όποιες άνέκυψαν άνά- γκες πολιτισμικής άσυνέχειας ήταν καί είναι καθ ’ έαυτές με- ταλλάξιμες καί οχι απλώς δεκτικές ένός πολιτισμικοΰ δανείου, άφομοιώσιμου άλλ ’ οπωσδήποτε καί ήγεμονικά άφομοιωτι- κοΰ.

’ Ανάμεσα στούς κοινούς τόπους πού θά πρέπει νά βρίσκο­νται σέ έγρήγορση άνήκει καί τό γεγονός δτι ή σύγχρονη ' Ελ­λάδα άνέκυψε άπό αύτοκρατορικούς σχηματισμούς, δπου οί συγκρητισμοί κατέληξαν στή διαμόρφωση οικουμενικών ιδεο­λογιών, οί όποιες άναπροσαρμόσθηκαν στήν έθνική της παιδεία καί ιδεολογία. Άπό τίς οίκουμενικότητες αύτές ή ισχυρότερη ήταν ή Εκκλησία πού μεταλλασσόμενη, μέ τή δημιουργία τοΰ έλληνικοΰ Κράτους, σέ έθνική δέν έπαυσε γι ’ αύτό νά συ- νιστά τόν άγωγό πού άποκαθιστοΰσε τήν έπικοινωνία μέ τήν οίκουμενικότητα της ορθοδοξίας: οί βαλκανικές έθνικές έκ-

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 119

κλησίες δέν μορφώθηκαν μέσα άπό αιρετικά κινήματα, άλλά διατηρώντας καί μερικεύοντας τήν οικουμενική άναφορά. Ή εθνική ταυτότητα τών Ελλήνων τοΰ ιθ' αιώνα συγκροτήθηκε καά ένόψει αύτης της άναφορας, άλλά κυρίως μέσω της μέγι- στης άναφορας στήν κλασική άρχαιότητα· τό εθνικό κράτος ή­ταν ή άπόληξη μιας μακραίωνης συνέχειας, κατά κύριο λόγο πολιτισμικής, καί συγχρόνως μιά μεταβατική περίοδος κατά τήν οποία θά έθνικοποιοΰνταν τό οικουμενικό σχήμα, ό κρίκος πού ένωνε τήν άρχαία μέ τή σύγχρονη ' Ελλάδα, άλλά καί ό όποιος προσέδιδε στήν τελευταία τή δυνατή γεωγραφική της έμβέλεια. Μέ τή Μικρασιατική Καταστροφή ή έθνικοποίηση τοΰ οΐκουμενικοΰ σχήματος πήρε, ώς ιδεολόγημα, τέλος: έκεΐ- νο πού παρέμεινε ώς σταθερά στήν εθνική καί πολιτισμική ταυτότητα τών 'Ελλήνων ήταν ή πολιτισμική συνέχεια, κύριο όχημα τής όποίας ήταν ή γλώσσα πού κι αύτή άπό οικουμενι­κή μεταλλάσσεται σέ έθνική. Ή ρωμαντική ιστοριογραφική κατασκευή, προϊόν ευρύτερης πολιτισμικής ώσμωσης μέ τή Δύση, στηρίζεται σέ ένα όντολογικό ιστορικό στοιχείο πού συντείνει μέ ισχυρό τρόπο στήν υιοθέτηση τοΰ ιδεολογήματος άπό τμήματα τής ελληνικής κοινωνίας άντιτιθέμενα σέ άλλα επίπεδα.

"Ολα αύτά σημαίνουν ότι ό σημερινός "Ελληνας έρχεται νά γίνει μέλος μιας εύρωπαϊκής κοινότητας μέ τήν όποία έχει άπό αιώνες κοινούς πολιτισμικούς χώρους καί άπό τήν όποία ηγεμονεύεται ώς πρός τά έπίπεδα έκεϊνα πού γι ’ αύτόν άπο­τελοΰν σημεία έκκίνησης: ήγεμονεύεται άπό τή Δύση, όταν συ­γκροτεί τά διανοητικά του εργαλεία μέ τά όποια θά δημιουργή­σει τήν έθνική καί τήν πολιτισμική του ταυτότητα, γιά νά αύ- τονομήσει κατόπιν τό σχήμα στό όποιο καταλήγει χρησιμο­ποιώντας τά εργαλεία αύτά* γιά νά μορφώσει κατόπιν τίς πο­λιτισμικές του κατασκευές σέ μιά γλώσσα ελάχιστης διάδοσης καί νά τίς άπομονώσει στό εσωτερικό του. 'Ως ιστορικό μόρ­

120 ΣΧΟΛΙΑ

φωμα έχει γίνει άντικείμενο ένδιαφέροντος άπό τίς ήγεμονικές παιδείες μόνον ώς πρός τίς διάρκειες έκεϊνες πού ό ίδιος θεω­ρεί ώς συστατικά στοιχεία της πολιτισμικής του φυσιογνω­μίας, άλλά πού δλος ό κόσμος δέν εϊναι υποχρεωμένος νά εϊναι σύμφωνος ώς πρός αύτό- ό σύγχρονος "Ελληνας, ή σύγχρονη έλληνική παιδεία μένουν έξω άπό τίς γνωστικές άνάγκες της εύρωπαϊκης παιδείας καί χρειάζεται ό ίδιος ό φορέας της πρώτης μέσω τών ισχυρών προσωπικών κατορθωμάτων νά εισβάλει στή δεύτερη: μπορεϊ, βέβαια, ή σύγχρονη έλληνική παιδεία νά βρίσκει δεξίωση μέσω τοΰ Καβάφη, μέσω δηλαδή τοΰ έκτός τοΰ μέσου δρου αίσθητικοΰ άποκρυσταλλώματος, ο Καβάφης ωστόσο ώς ιστορικό καί πολιτισμικό πρόβλημα ε­θνικής εμβέλειας εϊναι έξω άπό τά ενδιαφέροντα της δεξιωνό- μενης κοινωνίας, όπως εϊναι έξω άπό τίς έγνοιές της οχι ή «τύ­χη» τοΰ Νίτσε άλλά ή μεταλλαγή του στό «Δωδεκάλογο τοΰ Γύφτου», δπως εϊναι έξω άπό τίς γνωστικές άνάγκες τών εύ- ρωπαϊκών βυζαντινών σπουδών ή πρόσληψη τοΰ Βυζαντίου ά­πό τόν Παλαμά, δηλαδή ό νέος έλληνισμός. Όλα τοΰτα δεί­χνουν δτι κάποια στιγμή θά πρέπει νά λεχθεί μέ σαφήνεια αν τό πολιτισμικό σχέδιο της Εύρώπης θά διαιωνίζει τό μηχανι­σμό τών ωσμώσεων μέσω τών ήγεμονιών ή μέσω της δη­μιουργίας, στό εσωτερικό τών κυρίαρχων παιδειών, άναγκών δεξίωσης τοΰ «άλλου» βάσει τών τρόπων μέ τούς οποίους οί άλλοι διαμορφώνουν τό πρόσωπό τους. Ή έπικοινωνία τών πολιτισμικών ζωνών άρχίζει άπό τή στιγμή δπου ύφίσταται ή άπαίτηση γιά τήν ένεργητική κατανόηση της έτερότητας. Πρό­κειται δηλαδή γιά μιά άνθρωπολογική άπαίτηση, άντικείμενο της όποίας δέν εϊναι πολιτισμικές έτερότητες ικανές νά άνα- χθοΰν σέ ερμηνευτικούς «ίδεότυπους» ή νά ένσωματωθοΰν ώς αισθητικές μόδες στούς υποδεχόμενους πολιτισμούς, άλλά έ­τερότητες ((μετριασμένες» πού μετέχουν, μέ τόν δικό τους τρό­πο, στόν κοινό πολιτισμό.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 121

Σέ ποιό βαθμό οί ιστορικές αύτές έτερότητες ανάγονται σέ αντίστοιχα πολιτισμικά μορφώματα αύτοδύναμης άξίας εί­ναι υπόθεση τών ίδιων τών φορέων τους· υπόθεση τών ήγεμο- νικών κοινωνιών καί πολιτισμών είναι ή διεύρυνση τών συλλο­γικών συνειδήσεων, ώστε ή δεξίωση τών ετεροτήτων νά γίνε­ται έπί τη βάσει μιας λογικής πού τή μοιράζονται δλοι καί οχι έπί τη βάσει αποκλειστικά της λογικής του κυρίαρχου πολιτι­σμού. Αύτό στό έλληνικό, άλλά οχι μόνο στό έλληνικό, παρά­δειγμα μεταφράζεται στήν άνάγκη δημιουργίας μηχανισμών υ­ποδοχής του ιστορικού μορφώματος πού ονομάζεται σύγχρο­νος "Ελληνας οχι άποκλειστικά καί μόνο μέσω τών πολιτι­σμικών άγαθών πού παράγει αύτός ό «σύγχρονος» "Ελληνας άλλά κυρίως μέσω τής διανοητικής άνάγκης νά κατανοηθεϊ ό λόγος γιά τόν όποιο αύτός ό "Ελληνας προτάσσει, προκειμέ- νου νά ορίσει τήν ίστορικότητά του, τό έπίθετο «σύγχρονος» στό ονομά του. Κοινός τόπος γιά τήν ιστοριογραφία, ή άπαί- τηση αύτή δέν είναι υποχρεωτικά κοινός τόπος γιά τήν τρέ- χουσα πολιτισμική συμπεριφορά: ή παρέμβαση ώστόσο χρειά­ζεται νά γίνει ένόψει άκριβώς αύτης της συμπεριφοράς.

’ Εδώ άνοίγει ό δρόμος γιά τή δημιουργία διευρωπαϊκών θεσμών ικανών νά μετριάσουν, δέν λέγω νά καταργήσουν, τούς ήγεμονικούς μηχανισμούς καί νά άνασηματοδοτήσουν καί κα­ταστήσουν επιχειρησιακές διανοητικές προβάσεις πού άκούουν στό δνομα άνθρωπολογία, συγκριτισμός, συνολική ιστορία- νά συντείνουν στό νά θεμελιώσουν μιά άγωγή ικανή νά έθίζει στήν κατανόηση, οχι απλώς στό χειρισμό, τών νέων τεχνικών, δηλαδή νά άπελευθερώνει. Πρόκειται γιά ένα πολιτισμικό σχέ­διο στό όποιο άναγκαστικά ή ιστορία ώς διανοητική στάση έ­χει νά διαδραματίσει οδηγητικό ρόλο: μέσω αύτης θά μπορέ­σει νά γίνει εφικτή ή ένεργητική πρόσληψη τών έτεροτήτων καί νά άνασηματοδοτηθεΐ ή ουμανιστική παιδεία. Στήν οικο­νομία οί προδιαγραφές τοΰ εί'δους αύτοΰ μοιάζουν εύκολότερες

122 ΣΧΟΛΙΑ

στή διατύπωσή τους, άκριβώς γιατί ύπακούουν σέ μιά οικονο­μική λογική πού τήν παραδεχόμαστε περισσότερο άπό τό σύ­στημα τοΰ οποίου είναι άπόρροια: όλος ό κόσμος είναι έτοιμος νά αύτονομήσει τήν έννοια της παραγωγικότητας καί νά θεμε­λιώσει τίς οικονομικές του σχέσεις σέ άναφορά πρός αύτό το οικονομικό κατηγόρημα- τό ζήτημα είναι άν θέλουμε κι άν μας χρειάζεται μιά παιδεία πού νά μήν ύπηρετεϊ τούς αυτοματι­σμούς αύτούς, μιά ένοποιό παιδεία πού νά ένισχύει τήν άντιθε- τική σχέση τοΰ άνθρώπου μέ τά μορφώματά του. ’Άν ναί, τό­τε ή ύπό δοκιμή Εύρώπη θά εβρισκε τούς τρόπους μέ τούς ο­ποίους εϊναι δεξιώσιμες οί ετερότητες. 'Ωστόσο, δέν είμαστε έκεϊ.

' Η κυκλοφορία τών πολιτισμικών άγαθών εϊναι καί θά συ­νεχίζει νά εϊναι έτεροβαρής: τά έλληνικά άγαθά γιά νά ξεπερά- σουν τά έθνικά τους σύνορα θά πρέπει νά εϊναι μιας ποιότητας υπέρτερης άπό έκείνη πού έχουν τά άντίστοιχα άλλοδαπά μέ τά όποια κατακλύζεται ή έλληνική άγορά. Στό βαθμό όπου υ­πάρχει διακίνηση τών παραγωγών τών άγαθών αυτών, τά ά- φομοιωτικά φαινόμενα δροΰν κυρίως πρός τήν κατεύθυνση τών κυρίαρχων άγορών καί μέ τήν προϋπόθεση πάντα ότι οί παρα­γωγοί αύτοί έκφράζονται σέ οικουμενικές γλώσσες, στή γλώσσα της μουσικής, τοΰ κινηματογράφου καί τών καλών τεχνών. Ή γονιμοποιός αύτή διακίνηση εχει σχεδόν μηδενική έπίπτωση στίς χώρες προέλευσης: δική τους ύπόθεση νά βροΰν τούς τρόπους νά παύσουν κάποια στιγμή τούς μηχανισμούς πολιτισμικής άπόρριψης, άλλά εϊναι κοινή υπόθεση νά βρεθοΰν οί τρόποι πού νά άποκαθιστοΰν τήν πολυδρομική διακίνηση. Εϊναι έπόμενο ότι τό παιχνίδι αύτό θά άρχιζε νά παίζεται στούς μικρούς άριθμούς, γιατί διακίνηση άμφίδρομη πνευματι­κών προϊόντων καί πνευματικών παραγωγών προϋποθέτει καί άντίστοιχη δεκτικότητα τής άγοράς- άπό τή στιγμή δμως δ­που ή λογική πού θά διεΐπε αύτή τή διακίνηση ένοφθαλμιζόταν

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 123

στη λογική πού διέπει τή θεσμοθετημένη παιδεία, οι πιθανό­τητες νά μπει στό παιχνίδι ό μεγάλος άριθμός θά ήταν έξαιρε- τικά αύξημένες. Σέ μιά τέτοια οπτική πολλές μορφές κοινής πολιτισμικής πολιτικής εϊναι πραγματοποιήσιμες, ιδίως στόν τομέα της πανεπιστημιακής έκπαίδευσης καί της έρευνας, της καλλιτεχνικής παραγωγής, μάλιστα έκείνης πού θά μετέγραφε στή δική της γλώσσα τή λογική καί τά αντικείμενα τοϋ γενι­κού πολιτισμικού σχεδίου- σέ μιά τέτοια οπτική θά βοηθοΰν- ταν αποφασιστικά οΐ οικονομικά άσθενέστερες χώρες νά δη­μιουργήσουν στό έσωτερικό τους τίς προϋποθέσεις γιά τή δική τους διαφοροποίηση, έξουδετερώνοντας τίς άντιστάσεις έκεΐ- νες πού καθιστούν τούς θεσμούς μέσα γιά τήν άναπαραγωγή τών κοινωνικών αδρανειών. ’Αλλιώς οΐ έπιλεκτικές σχέσεις μέ τόν υπόλοιπο κόσμο εϊναι γιά χώρες, δπως ή ' Ελλάδα, ένα παιχνίδι έξισορροπήσεων πρός δφελος πάντα της έξάρτησης: σέ αύτοΰ τοΰ τύπου τίς έπιλεκτικές σχέσεις προσφέρεται τό έδαφος γιά πολιτισμικά αιτήματα πού εύκολα άπολήγουν σέ μυστικοποιήσεις, όπως, άνάμεσα στά άλλα, «έθνικές» διεκδική­σεις σέ πολιτισμούς, καθώς ό άρχαϊος ελληνικός ή ό μεσαιωνι­κός, διεκδικήσεις πού διαιωνίζουν τά ιδεολογήματα σέ βάρος της ιστορικής συνείδησης.

’ Ανάγκη, λοιπόν, γιά μεγάλα πολιτισμικά σχέδια πού θά άπολήγουν οχι μόνο στήν παροχή εύκολιών γιά τήν κυκλοφο­ρία τών πολιτισμικών αγαθών, γιά νά βγοΰν ώφελημένα έκεΐ- να τών έπικρατέστερων πολιτισμών, άλλά σχέδια πού θά ά­πολήγουν στήν παραγωγή άγαθών άπορροφήσιμων άπό τή διευρυμένη κοινοτική συνείδηση. Προϋπόθεση καί άρχικό στά­διο εϊναι ή γνώση τών έτεροτήτων μέσω κοινών έρευνητικών προσπελάσεων, οχι άπλώς μέσω μιας ούδέτερης ένημέρωσης- οΐ προσπελάσεις αύτές θα δώσουν τή βάση γιά μελλοντικές συνθέσεις: άλλες ρυθμίσεις θά μποροΰσαν νά άντιμετωπιστοΰν γιά νά δημιουργηθοΰν ή νά ένισχυθοΰν οΐ ετοιμότητες καί οί

124 ΣΧΟΛΙΑ

ευαισθησίες τών συλλογικών σωμάτων πρός τήν ίδια κατεύ­θυνση. Άνάμεσα στά πράγματα πού θά μπορούσε νά φαντα­στεί κανείς (καί πού δέν είναι καθόλου καινούργια) συγκαταλέ­γεται καί δλη ή δυναμική πού θά μπορούσε νά προκύψει άπό τήν άναδιάρθρωση της θεματολογίας τών μαζικών μέσων πληροφόρησης, άπό τήν ύποκίνηση ένδιαφερόντων πρός τήν κατεύθυνση τοΰ πολιτισμικοΰ τουρισμοΰ (μάλιστα τοΰ σχολι- κοΰ), άπό ενα είδος «διεθνοποίησης» τών μεταφράσεων, άπό τήν ένίσχυση τών μικρών γλωσσών... Άλλά ή πρόθεση τών γραμμών αύτών δέν είναι νά διατυπώσει προτάσεις.

Στήν ' Ελλάδα, οχι γιά πρώτη φορά, συζητιέται τό θέμα της βιωσιμότητας μιας έθνικής παιδείας στό κοινοτικό πλαί­σιο. Αύτοΰ τοΰ είδους ή τοποθέτηση τοΰ προβλήματος είναι έπόμενο νά οδηγεί απλά καί μόνο σέ ιδεολογικές κατασκευές καί μυστικοποιήσεις. Είναι προφανές δτι μιά έθνική παιδεία είναι έξαγώγιμη στό βαθμό δπου άνταποκρίνεται σέ κάποιες άνάγκες· άν άνταποκρίνεται, θά έξαχθεϊ άνεξάρτητα άπό τή θεσμική σχέση τής χώρας στήν οποία εχει παραχθεϊ μέ τίς άλ­λες, δπως έξάγεται ό Καβάφης ή κάποιος πολωνικός κινημα­τογράφος. Άν δέν έξαχθεϊ, θά μείνει πρός έσωτερική κατανά­λωση καί θά συνεχίζει νά υποδέχεται τήν παγκόσμια παιδεία, δπως έκανε ώς τώρα καί νά άνασυντίθεται σύμφωνα μέ τίς ά­νάγκες πού ισχύουν στό έσωτερικό της χώρας: ή διακίνηση τών ιδεών δέν ήταν οΰτε είναι συνάρτηση ένός πολυεθνικοΰ θε- σμικοΰ πλαισίου. Έκεϊνο πού ζητιέται είναι τό πλαίσιο αύτό νά προσφέρει τή δυνατότητα γιά πολιτισμικές παρεμβάσεις ικανές νά διαφοροποιοΰν τό είδος τών πολιτισμικών άναγκών, άρα καί τό είδος τών πολιτισμικών άγαθών- ή εύρωπαϊκή κοι­νότητα θά μποροΰσε νά καταστήσει έπιχειρησιακό τό θεσμικό πλαίσιο πρός τήν κατεύθυνση της διαφοροποίησης αύτης κα- λώντας τό κάθε μέλος της νά συμβάλει, ορίζοντας τήν πολιτι­σμική του ιδιαιτερότητα, στήν κατασκευή τοΰ οργάνου της

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 125

διαφοροποίησης. Πρόκειται γιά μιά ευκαιρία ελευθερίας, στήν αξιοποίηση της όποίας τό μισό βάρος πέφτει στίς χώρες πού ΰφίστανται τήν ήγεμονία τών έπικρατέστερων πολιτισμών: θά ήταν δυνατό νά κληθούν νά ΰποκαταστήσουν στό παιχνίδι τοΰ έκπολιτισμοΰ, αρμονικού ή άποδιαρθρωτικοΰ, μιά παρέμβαση στό έπίπεδο της κατασκευής διανοητικών εργαλείων πρόκει­ται γιά μιά δοκιμή τής όποίας θά ήταν ώφέλιμες καί οί άποτυ- χίες.

Τέλος, ενα σχόλιο ώς πρός τήν ελληνική ιδιαιτερότητα. Δέν πρόκειται φυσικά νά άναζητηθεΐ στό φολκλόρ καί σέ δ,τι φέρεται μέ τό όνομα «ελληνική λαϊκή παράδοση»: οχι μόνο γιατί ή άναφορά σ ’ αύτό τό ιδεολόγημα συνέλκει τήν έπιβίω- ση όλων τών συντηρητικών καί εθνικιστικών στάσεων ή γιατί ξανανοίγει τό δρόμο πρός τό μύθο τοΰ «καλοΰ αγρίου»· άλλά κυρίως γιατί σ ’ αυτόν άκριβώς τόν άσαφή χώρο τοΰ «λαϊκοΰ πολιτισμοΰ» καλλιεργοΰνται όλες οί μυστικοποιήσεις πού κα- ταργοΰν τόν ’ίδιο τόν λαϊκό πολιτισμό ώς όντολογικό στοιχείο τής ιστορίας καί τόν ’ίδιο τόν έλληνικό πολιτισμό στήν ιστορι­κή του διάσταση.

'kf

ί!

;.ι| ■ htft

I

1 5

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ ΕΙΝΑΙ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Τά τελευταία δραματικά γεγονότα στη Σοβιετική Έ­νωση σχολιάστηκαν άπό πολλούς — πολιτικούς καί πολιτι­κούς σχολιαστές, διεθνολόγους, οικονομικούς άναλυτές. Τί σημαίνουν γιά εναν ιστορικό;

Δέν βλέπω νά σημαίνουν γιά εναν ιστορικό κάτι διαφορε­τικό άπό δ,τι σημαίνουν γιά δλο τόν κόσμο: γιά λόγους, ωστό­σο, πού όφείλονται στή λογική της δουλειάς του είναι, τουλά­χιστον, υποχρεωμένος νά εχει λιγότερες έρμηνευτικές βεβαιό­τητες καί νά κάνει ρητότερες διακρίσεις άνάμεσα στίς λέξεις καί τά πράγματα· καί πρίν άπ’ δλα νά ένοχλεϊται άπό τίς κα­τάφωρες λογικές άντιφάσεις. Γιά τούς ’ίδιους λόγους χρειάζε­ται νά έπιστρατεύει τή μνήμη του καί νά μήν άγνοεΐ τή μαρξι­στική κριτική γιά τό σοβιετικό μοντέλο έξουσίας καί κοντά σ ’ αυτή δλες τίς ίδιάζουσες συμβολές, άπό τόν Μπερντιάγεφ ώς τόν Βιτφόγκελ. Δέν άρκουν άπό μόνες τους νά έρμηνεύσουν τόν τρόπο μέ τόν όποιο ή έλλειψη κάθετων κοινωνικών καί έν συνεχεία κομματικών σχέσεων προσδιόρισε ή στήριξε τό αύ- τοκαταργημένο έξουσιαστικό σύστημα, είναι δμως ικανές νά

Ή Αυγή, 8.9.1991, σ. 15. Συνέντευξη στόν Άλέξη Οίκονομίδη. Ό τίτλος άνήκει στήν εφημερίδα.

128 ΣΧΟΛΙΑ

προσφέρουν μιά άπό τίς άναζητούμενες έρμηνευτικές άφετη- ρίες καί κυρίως νά δείξουν τό μηχανισμό κοινωνικής, διανοητι­κής καί ήθικής άλλοίωσης μέσω τής όποίας συγκροτήθηκε αύ­τό τό εξουσιαστικό σύστημα καί, ώς ένα βαθμό, άνταποκρίθη- κε στούς σκοπούς του άναιρώντας βεβαίως τό γενεσιουργό του αίτιο. Τούτο έγινε ιδεολογική φενάκη, μηχανισμός διαιώνισης τής άρνησής του, καί σήμερα λόγος γενικευμένης άμηχανίας τουλάχιστον σέ μιά βαθμιαίως άποφενακιζόμενη κομμουνι- στικογενή άριστερά. Βρίσκεται, λοιπόν, ό ιστορικός, ό κ ά θ ε ιστορικός, μπροστά σέ ένα φαινόμενο πού ήδη τό έχουν άναλύ- σει κι άκόμη ζητεί άνάλυση, φαινόμενο πού καί τό ίδιο τόν έχει προσδιορίσει καί τό όποιο έχει ένα μέγιστο άλλά οχι καί πρω­τόφαντο χαρακτηριστικό: τή μετάσταση τών ομάδων πού διεύ- θυναν τήν οικονομία σέ δυνάμει κυρίους τής οικονομίας μέσω τής άποξένωσης τών υποκειμένων τής οικονομίας άπό τά υ­παρκτά καί δυνητικά προϊόντα της, δηλαδή μέσω τής άρσης του πρωταρχικού σοσιαλιστικού αίτουμένου. Καθένας, σύμφω­να μέ τά θεωρητικά καί ιδεολογικά του κατηγορήματα, θά χαι­ρετήσει τή σοσιαλδημοκρατική (δηλαδή μετριασμένα καπιτα­λιστική) ή τήν άμιγώς καπιταλιστική έκδοχή πού καί οί δύο άναδύονται άπό τό σπασμένο «δυσοίωνο αύγό» τοΰ σοβιετικοΰ συστήματος εξουσίας. Μικρή λεπτομέρεια: ή άπώθηση στό υ­ποσυνείδητο τοΰ τραγικού, τοΰ διαλεκτικού, στοιχείου της ι­στορίας. Άπό κεϊ καί πέρα υπάρχει τό πολύπλεγμα τών άνα- σηματοδοτήσεων: εθνικά ζητήματα, θρησκευτικές ιδεολογίες, οικονομικοί καί έθνικοί ήγεμονισμοί, παλαιές καί νέες οικονο­μικές ήγεσίες άναδυμένες άπό τό ίδιο έξουσιαστικό σύστημα, προβλήματα πού φαίνεται δτι έχουν τή ρίζα τους στή διευθυ­ντική, μή καπιταλιστική, έκβιομηχάνιση τής Σοβιετικής "Ε­νωσης κι αύτό στό πλαίσιο ένός σοσιαλιστικοΰ σχεδίου. Μόνο πού ή ιστορία δέν πραγματώνεται μέ σχέδια. Άν έχει κάτι νά πει ό ιστορικός είναι άκριβώς ή ιστορία ένός έπαναάτατικοΰ

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 129

σχεδίου πού αύτοαναιρεϊται συνεχώς μέσω της κατάργησης τοΰ τελικοΰ του σκοποΰ, δηλαδή της έλευθερίας. Το ϊδιο ισχύει καί γιά τόν προβλητικό ιστορικό, τόν φουτουρολόγο.

Ή Σοβιετική "Ενωση υπήρξε μ ιά χώρα δπου ή ιστο­ρία γράφηκε κατ ’ εξοχήν άπό την έξουσία — μ ιά έξουσία έξαιρετικά συγκεντρωτική κα ί ολιγαρχική. Πώς «γράφε­ται.» σήμερα, έκεϊ, ή ιστορία έν τώ γεννασθαι;

Πραγματικά δέν ξέρω πώς πραγματώνεται ή ιστορία σή­μερα ώς ιστοριογραφία, άλλιώς ώς σύστημα σκέψης. Ά ν πά­ντως βιώνεται, βιώνεται μέ παμπάλαια «υλικά», μέ δικαιολο­γημένο μίσος, μέ συμπαθητικές έλπίδες, μέ άνασηματοδοτημέ- να σύμβολα- άν πραγματώνεται, πραγματώνεται γιά άλλη μιά φορά έκ τών άνω μέσα σέ μιά γενική εύφορία δμοια μ ’ εκείνη τοΰ 191V* καί μέ όμοιάζουσες αντιφάσεις.

Μιά άπό τίς σχετικά πρώιμες εκδηλώσεις της περε­στρόικα ήταν ή άπόπειρα αποκατάστασης τών «λευκών σελίδων» τοΰ παρελθόντος. Ποιά λογική, πιστεύετε, συνέ­δεε τήν προσπάθεια αύτή μέ τό συνολικό έγχείρημα πού εί­χε άναλάβει ό Γκορμπατσώφ;

Οί «λευκές σελίδες» ήταν δυό λογιών: λευκές ώς πρός τό σκεπτικό μέσα άπό τή θεολογική άντίληψη τοΰ μαρξισμοΰ καί λευκές ώς πρός τήν πραγματολογία μέσα άπό τό μηχανισμό μιας ύποδουλωτικης δεοντολογίας, άπότοκου τοΰ ίδεολογικοΰ φενακισμοΰ καί της βίας. Χωρίς νά έχω άποδείξεις, θεωρώ δτι ό Γκορμπατσώφ θέλει νά γεμίσει τίς λευκές σελίδες γιά δυό λόγους: πρώτο γιά νά ριζοτομήσει τό εξουσιαστικό σύστημα, δηλαδή τό Κόμμα, μέσα άπό ένα σχέδιο κάθαρσης, μέ τήν άνά- δειξη συνεπώς της ιστορικής άλήθειας, καί δεύτερο γιά νά υ­πάρξει σοσιαλιστική έλπίδα- γιατί άκριβώς οί λευκές σελίδες άπέκρυβαν τή μέθοδο μέ τήν οποία καταργοΰνταν ή έλπίδα αύ-

130 ΣΧΟΛΙΑ

τή. Καί γιατί ακριβώς τό σχέδιο τοΰ Γκορμπατσώφ δέν ήταν εφικτό παρά μέσω μιας οπτικής σοσιαλδημοκρατικού τύπου, προϋπόθεση της όποίας ήταν ή συνέχιση τοΰ διευθυντικού ρό­λου ένός μεταλλαγμένου σέ σοσιαλδημοκρατικό κομμουνιστι­κού κόμματος. (Λέγω σε σοσιαλδημοκρατικό, γιατί δέν πολυξέ- ρω τί —πέρα άπό τήν πολιτική συγκυρία—είναι ενα δημοκρατι­κό σοσιαλιστικό κόμμα.) Κάπως άργά, ένα τέταρτο τοΰ αιώνα περίπου άργά. Οί ελευθερίες συνεπέφεραν τη δημιουργία νέων συλλογικών σωμάτων, έπανδρωμένων κατά κύριο λόγο άπό τούς άνθρώπους τοΰ έξουσιαστικοΰ συστήματος, πού είχαν πλέον άλλες δυνατότητες έπιλογών, πέρα άπό έκεϊνες, έξω ά­πό έκεϊνες, πού προσέφερε τό ένιαΐο, πρώην μονολιθικό, πολυ- μιγές δμως έξουσιαστικό σύστημα. Όπως λέει, δμως, τό τραγουδάκι, δλοι οΐ γιατροί τοΰ βασιλια δέν μποροΰν νά για­τρέψουν ένα σπασμένο αύγό.

Σήμερα, μαζί μέ τούς «ανθρώπους άπό μάρμαρο», γκρεμίζονται καί τά μαρμάρινα άγάλματα κα ί τό κοινό α ί­σθημα μοιάζει νά άντιμετωπίζει τήν ιστορία τών τελευ­ταίων 74 ετών σάν μ ιά παρένθεση πού πρέπει νά κλείσει καί, ίσως, νά ξεχαστεΐ. Βρισκόμαστε, μήπως, μπροστά σέ μ ιά νέα διαδικασία διαγραφής της ιστορίας, άπό εκείνους, αυτή τή φορά, πού άντιστοιχοΰσαν στις «λευκές σελίδες» τοΰ παρελθόντος;

Βέβαια υπάρχει κάτι στήν ιστορία πού έπαναλαμβάνεται μέ τελετουργικό ρυθμό, μέ τήν ίδια συγκινησιακή φόρτιση καί μέ τήν ίδια ήθική άξιολογία. Τά σύμβολα άνήκουν σ ’ αύτό τό «κάτι» καί τά άγάλματα βγαίνουν άκρωτηριασμένα κατά τίς μεγάλες άναμετρήσεις. Στήν ιστορία υπάρχει έπίσης πάντα μιά συγκέντρωση καί μιά έκρηξη μίσους: ή καταστροφή τών μνημείων είναι ή πιό άνώδυνη αποδέσμευσή του, ή πιό ενστι­κτώδης, ή πιό άλογη- ποτέ τά μνημεία δέν άντιστάθηκαν μέ τό

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 131

κάλλος τους. Τά μνημεία πού καταστράφηκαν τό 1917 κι αύ­τά πού καταστρέφονται σήμερα δέν τά θρήνησε κανείς ούτε θά τά θρηνήσει γιά τήν ομορφιά τους. Γιά νά συμβεΐ αύτό θά πρέ­πει προηγουμένως νά έχουν χάσει τόν έξουσιαστικό τους συμ­βολισμό, όπως έκεϊνα τά πληγωμένα άγάλματα της άρχαιό- τητας. Όχι, δέν εϊναι οΐ άνθρωποι τών λευκών σελίδων πού γκρεμίζουν σήμερα τούς επιβλητικούς όγκους τών συμβόλων, άπελπιστικά μονοσήμαντων: είναι άντιθέτως οί έκτός σελίδων άνθρωποι, οί έκτός τοΰ έξουσιαστικοΰ συστήματος, όλοι όσοι έξαπατήθηκαν, αύταπατήθηκαν, καταπιέστηκαν, άλλοτριώ- θηκαν- είναι καί οί φευγάτοι τοΰ συστήματος, άλλοι τους δυνά­μει άνθρωποι άπό μάρμαρο, άλλοι τους άναγκασμένοι νά είναι καθέτως άντίθετοι στό σύστημα άπό τό όποιο προέρχονταν, αύτοί πού δημιούργησαν τά νέα συλλογικά σώματα, όλοι τους χωρίς πιά τή δυνατότητα μιας «έπιστροφής στίς πηγές». Προϊόντα της εύτέλειας τοΰ συστήματος, τό πληρώνουν μέ τό ΐδιο νόμισμα μέ τό όποιο αύτό ήθελε νά τούς έξαργυρώνει.

’ Αλλά τό ζήτημα βρίσκεται άλλοΰ, στήν Ϊδια τήν άνάγκη παραγωγής συμβόλων, διαφορετικών, υποτίθεται, τών προη­γουμένων άλλά ύπόφορων της ’ίδιας λογικής πού καθόριζε τά προηγούμενα καί προορισμένων νά ύπηρετήσουν τά ΐδια έπι- διωκόμενα, τόν έλεγχο τών συνειδήσεων, μέσω τής καθυποβο- λής καί τής λατρείας. Όλα τοΰτα τίποτε δέν έχουν νά κάμουν μέ τήν κυριαρχία τοΰ λόγου καί τό βασίλειο τής έλευθερίας. ’Άς ποΰμε, παραφράζοντας τόν ποιητή, ότι τά πραγματικά άγάλματα είναι στό Μουσείο.

Κάθε ιστορία είναι ή δική μας ιστορία. Όταν όμως όλοι οί άνθρωποι έχουν φωνή, υπάρχουν βεβαιότητες ότι θά γράψουν τίς πολλές δικές μας ιστορίες κι αύτό θά συμβεΐ στίς χώρες τής πρώην Σοβιετικής "Ενωσης, γιατί ή ιστορία δέν γίνεται νά «διαγραφεΐ». Ή πράξη άφήνει πάντα σημάδια διακρίσιμα. Καί πάλι όχι, όσοι άνήκουν στίς λευκές σελίδες δέν πρόκειται

132 ΣΧΟΛΙΑ

νά δώσουν τό διάγραμμα μιας νέας ιστορίας. Δυνάμει «άν­θρωποι άπό μάρμαρο» άλλά καί δυνάμει άπελευθερωτές, δέν άνήκουν πιά στά νέα συλλογικά σώματα τών χωρών της πρώ­ην Σοβιετικής Ένωσης: άνήκουν σέ μιά εύρύτερη κληρονομιά πού ενδέχεται νά ένσωματωθεΐ σέ μιά σύγχρονη σκέψη καί πρακτική πού θά άνακύψει άπό τό σημερινό πρόσωπο τοΰ κό­σμου, τόσο δμοιου μέ τό πρόσωπο τοΰ παλιοΰ σέ τόσο διαφο­ρετικές συνθήκες.

Σέ κάθε περίτττωση, οί τελευταίες εξελίξεις στή Σο­βιετική Ένωση, ολοκληρώνοντας τόν κύκλο τοΰ 1989, φαίνονται νά άντιστοιχοΰν σέ ένα τέλος. Είναι τό τέλος της ιστορίας, δπως ειπώθηκε τότε; Τι, κατά τή γνώμη σας, τε­λειώνει, τ ι συνεχίζεται κα ί τ ί άρχίζει ή, ισως, ξαναρχίζει;Μέ τό τέρμα τοΰ σοσιαλιστικής άφετηρίας έξουσιαστικοΰ

συστήματος πού ονομάστηκε σοβιετικός σοσιαλισμός καί μέ τήν επικράτηση τοΰ καπιταλισμοΰ, μάλιστα στήν άκρως φιλε­λεύθερη οικονομική έκδοχή του, θεώρησαν κάποιοι δτι έπέρ- χεται καί τό τέλος της ιστορίας καί τό βασίλειο μιας πληκτι­κής εύδαιμονίας πού δέν γέννα συγκρούσεις ή δυνατότητες συ­γκρούσεων καί δπου οί δποιες μεταβολές θά κυλοΰν ήσυχα σάν οί βάρκες στή λίμνη. Πάλι καλά πού ορισμένοι θυμοΰνται δτι τά 15% τοΰ πληθυσμοΰ έλέγχουν τά 80% τοΰ παγκοσμίου ει­σοδήματος, δτι ή φτώχεια άγκαλιάζει τά 5 άπό τά 6 δισεκα­τομμύρια κατοίκων τοΰ πλανήτη, δτι οί θύλακες τοΰ πλούτου μέσα στίς φτωχές χώρες έχουν τό πάρισό τους στούς θύλακες της φτώχειας μέσα στίς πλούσιες, δτι τά προγράμματα δομι­κής έναρμόνισης τών οικονομιών είναι φτωχογόνα καί άπο- διαρθρωτικά. Τό τέλος της ιστορίας μετατίθεται σέ άλλους καιρούς καί σέ άλλους παραδείσους. Κι αύτοί οί παράδεισοι εί­ναι έκεϊνοι πού θά καταφέρουν νά άρουν δύο συνακόλουθες ιδιό­τητες τοΰ άνθρώπου: τό πράττειν καί τό σκέπτεσθαι. Ώς τή

ΑΠΟ ΤΙΣ ΗΓΕΜΟΝΙΕΣ 133

στιγμή τό έχει καταφέρει μόνο ό θάνατος. Χρειάζεται νά γίνει καθολικός. Ώσπου νά φτάσουμε ώς έκεϊ, τά ίδια πάντα αιτή­ματα, οί ’ίδιες πάντα άλλά συνεχώς έπεκτεινόμενες άνάγκες θά ζητουν τήν ικανοποίησή τους μέσα στίς νέες συνθήκες πού δέν μοιάζουν μέ κανένα άκύμαντα παραδείσιο πέλαγος. Καί οί έν- διαφερόμενοι, ώσπου νά άνακαλυφθοΰν νέα ερμηνευτικά έργα- λεϊα γιά τήν κατανόηση τοΰ κόσμου, θά χρησιμοποιοΰν άπο- κλειστικώς ή έκλεκτικώς κάποια άπό τά παλαιά, δοκιμασμέ­να, μερικώς καταδικασμένα καί πάντα χρησιμοποιήσιμα καί άνανεώσιμα.

’Άν τελειώνει κάτι άμετακλήτως εϊναι ό σοβιετικός ήγε- μονισμός καί ή χθεσινή παγκόσμια διπολικότητα καί μαζί του δ,τι εϊχε άπομείνει άπό τόν ιδεολογικό σοβιετικό ήγεμονισμό. Τελειώνει μέ άλλα λόγια ή άντίληψη γιά τό νέου τύπου κόμμα πού άντί νά γίνει συλλογικός ήγεμόνας έγινε έκτροφεϊο συμφε­ρόντων αύτόχρημα ταξικών καπιταλιστικοΰ τύπου, ή διαχεί­ριση άλλιώς της οικονομίας καί της κοινωνίας μέσω της λει­τουργίας. Τοΰτο έχει ξανασυμβεΐ στήν ιστορία. Λογικά μαζί μέ τό σοβιετικό έξουσιαστικό σύστημα θά έπρεπε νά έχουν τελειώσει καί οί μηχανισμοί ίδεολογικοΰ φενακισμοΰ τούς ο­ποίους τόσο εύστόχως είχε θέσει σέ κίνηση. Είμαστε μακριά άπ ’ αύτό. Λναπαράγονται στό έσωτερικό τοΰ πρώην άνατο- λικοΰ συγκροτήματος πρός τήν άντίθετη πλέον κατεύθυνση καί σέ αρμονική καί ταυτόχρονα δυσαρμονική σχέση μέ τόν κυρίαρχο καπιταλιστικό λόγο καί τήν κυρίαρχη καπιταλιστική πράξη. Ώσπου νά ξαναπειστοΰν οί άνθρωποι δτι ή οικονομία δέν είναι ταυτόσημη μέ τόν καπιταλισμό, έκεϊνο πού θά έχουν νά ύποστηρίξουν, μέσα στόν σημερινό πολιτικό, οικονομικό καί κοινωνικό χάρτη τοΰ κόσμου, εϊναι δ,τι ήδη είχαν κατακτή­σει: τόν μετριασμένο λόγω τών σοσιαλιστικών διηθήσεων κα­πιταλισμό. Έργο δύσκολο γιά τούς φτωχούς τών πλούσιων χωρών κι άκόμη δυσκολότερο γιά τίς φτωχές χώρες.

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ

IV

Τάων οΰποτε καρπός άπόλλυτα ι ού§ ’ απολείπει χε ίματος ού8έ Θέρευς, έπετήσιος

( ’08. η ', 117-118)

1 6

ΘΕΜΑΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ

ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ

1. Τά πρώτα, ενδιαφέροντα

Τό ένδιαφέρον γιά τήν οικονομική ιστορία τών έλληνικών περιοχών της οθωμανικής Αύτοκρατορίας τό ύποκίνησαν λό­γοι πού δέν άνήκουν στήν ίδια τήν οικονομική ιστορία: άλλιώς, τό ένδιαφέρον αύτό δέν ήταν άποτέλεσμα ιστοριογραφικών έ- νασχολήσεων πού είχαν ώς επίκεντρο τήν οικονομία- ή τελευ­ταία δίπλα στίς δειλές άναφορές τοΰ φιλοσοφικοΰ στοχασμοΰ τών οπαδών τών Φώτων στόν άρχόμενο ιθ.' αιώνα, σύμφυτες μέ τό γενικό καί έγκυκλοπαιδικό περιεχόμενο τοΰ Διαφωτι- σμοΰ, έξειδικεύεται περισσότερο στήν εμπορική πρακτική καί κάποτε στήν οικιακή οικονομία καί έλάχιστα σέ μιά πολιτική οικονομία πού άνάγεται, προκειμένου νά έρμηνευθεϊ, στήν ι­στορία. Θά χρειαστεί νά υπάρξουν οί πολιτικές προϋποθέσεις, δηλαδή ή δημιουργία τοΰ έλληνικοΰ Κράτους, γιά νά συγκατα­λέγει στό κύκλωμα τών πνευματικών ένδιαφερόντων ώς έπι- στήμη καί στό κύκλωμα της διοικητικής πράξης ώς τεχνική, τών δημοσίων κατά κύριο λόγο οικονομικών.

' Η νεοελληνική ιστοριογραφία στράφηκε στή μελέτη τών

’Επιλογή ( ’Αθήνα, 1993), σ. 371-376.

138 ΣΧΟΛΙΑ

οικονομικών δραστηριοτήτων τών Ελλήνων κατά τούς αιώ­νες της τουρκοκρατίας γιά λόγους διαφορετικούς. Άρχικώς, γιά λόγους πού είχαν νά κάμουν μέ τήν υπεράσπιση τοΰ νέου έλληνισμοΰ: ανάμεσα στά σημάδια της προκοπής του, της «προόδου» του, ήταν καί ή έπίδοση στό εμπόριο καί στή ναυ­τιλία, έπίδοση πού συνιστοΰσε συστατικό στοιχείο τοΰ πολι- τισμοΰ, πνευματικοΰ καί ύλικοΰ. ’Αντιπροσωπευτικό δείγμα αύτης της στάσης, τό 'Υπόμνημα τοΰ Κοραή (1803). Έπι- προσθέτως, καί κυρίως, ο ίδιος ό χαρακτήρας της Επανά­στασης τοΰ ’21: άνάμεσα στούς συντελεστές της, οχι κάποιοι καθορίζοντες οικονομικοί νόμοι, άλλά οί κοινωνικές αύθεντίες πού είχαν άνακύψει άπό τόν κόσμο τοΰ έμπορίου καί τοΰ πλού­του- άποτελοΰν συστατικό στοιχείο τών έπιλέκτων της ελλη­νικής κοινωνίας καί έναν άπό τούς άξονες της κοινωνικής α­ξιολογίας. «"Εντιμοι πραγματευταί» πρίν άπό τόν ’Αγώνα, εύεργέτες καί μάλιστα έθνικοί πρίν καί μετά, θά πάρουν τή θέ­ση τους σέ ένα έργο πού είναι συνάμα καί μιά τοιχογραφία τών έπιλέκτων τοΰ έθνους: πρόκειται γιά τούς Βίους Παραλλήλους τοΰ Γούδα (1869-1876), άρθρωμένο σέ θεματικές διακρίσεις πού αντανακλούν μιά κοινωνική μορφολογία: κλήρος, παιδεία, τοπικές διοικητικές αύθεντίες, στρατιωτικοί, πλοΰτος· δλοι τους συντελεστές τοΰ έθνικου ιδεώδους, κινητήριες δυνάμεις της έθνικής έπανάστασης.

' Η σύνδεση βέβαια τής έπανάστασης μέ τόν κόσμο τοΰ πλούτου δέν έγκαινιάζεται άπό τόν Γούδα, αύτός δμως μέ τόν τρόπο του δίνει μέσω τοΰ βιογραφικοΰ του πανοράματος μιά άξιολογία πού έκφράζει τήν κοινή πρόσληψη τοΰ οικονομικού: μόνο πού αύτό τό τελευταίο δέν άποσπαται άπό τήν ήθική ά­ξιολογία καί έκφράζεται μέσα άπ’ αύτή. Τό οικονομικό καθ ’ εαυτό στήν ιστορική του διάσταση θά εϊναι ύπόφορο δύο δια­φορετικών ιστορικών συγκυριών: ή μία εϊναι πολιτικοκοινωνι­κή καί ή άλλη δημοσιοοικονομική. ’Αρχίζοντας άπό τή δεύτε­

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 139

ρη, θυμίζουμε τό έκπρεπές παράδειγμα τοϋ ’ Ανδρέα ’ Ανδρεά- δη μέ τό όποιο έδραιώνεται ή ιστορία των δημοσίων οικονομι­κών δχι μόνο τοϋ έλληνικοΰ Κράτους άλλά δλης της έλληνικης ιστορικής διαχρονίας· ώς πρός τό πεδίο της τελευταίας, έξυ- πακούεται δτι ή έδραίωση άναφέρεται άποκλειστικώς στην έλληνική καί δχι στη διεθνή Ιστοριογραφία. Οΐ κοινωνικοπολι- τικοί λόγοι, πού παραπέμπουν μέ τή σειρά τους σέ γενικότε­ρες κοσμοαντιλήψεις, έξειδικεύονται στήν περίπτωσή μας στή μαρξιστική έρμηνεία της έπανάστασης του ’21: άστική έπανά- σταση (Σκληρός, Κόρδάτος), αγροτική έπανάσταση ή «άστο- τσιφλικάδικη» —δπως τήν ήθελε ή έπικρατοΰσα κακοφωνία- καλοΰσε στήν υπόδειξη των οικονομικών ρόλων τών τάξεων πού φέρονταν μέ τά ονόματα αΰτά: τών αγροτών, τών «τσι­φλικάδων», τών αστών. ’Ανοιγόταν ετσι έμμέσως ό δρόμος γιά τήν οικονομική ιστορία, πού δέν θά ήταν μόνο μιά ιστορία τών δημοσίων οικονομικών (κι άνάμεσά τους μιά ιστορία του έξωτερικοΰ χρέους).

Μέ εξαίρεση τίς άναλύσεις τοϋ Κορδάτου ώς πρός τούς οικονομικούς ρόλους της άστικής τάξης στό ελληνικό Κράτος (1930), οί οικονομικοί ρόλοι αύτης της τάξης κι ακόμη περισ­σότερο οΐ μηχανισμοί της δλης οικονομίας κατά τήν τουρκο­κρατία δέν γίνονται αντικείμενο ερευνάς παρά άπό τόν Σερα­φείμ Μάξιμο (1940, 1945): πρόκειται γιά μιά προσπάθεια κατάδειξης τών μηχανισμών πού διέπουν δύο κατ ’ έξοχήν το­μείς της έλληνικης οικονομίας τοϋ ιη' αιώνα, τοϋ έμπορίου καί τοϋ συνεκδρόμου του, δηλαδή της έμπορικής ναυτιλίας· προσπάθεια στηριγμένη σέ ένα περιγραφικό υλικό, τίς γαλλι­κές προξενικές έκθέσεις, πού γιά πρώτη φορά χρησιμοποιούν­ται ένόψει ένός έρμηνευτικοΰ σχεδίου. ’Ανάμεσα στόν Κορδά- το καί τόν Μάξιμο καί σέ σχέση πάντα μέ τίς οικονομικές προϋποθέσεις της έπανάστασης τοϋ ’21, ό Μ. Σακελλαρίου (1939) δίνει έμφαση κυρίως σέ θέματα αγροτικής οικονομίας.

140 ΣΧΟΛΙΑ

"Ολα αύτά δέν σημαίνουν δτι ή οικονομία δέν είχε έλκύσει άπό νωρίτερα τό ένδιαφέρον τών ιστορικών: η περίπτωση του Σπυρίδωνος Λάμπρου είναι άκρως ένδεικτική πρός δύο κατευ­θύνσεις. Πρώτο πρός τό θεματολογικό άνάπτυγμα τοΰ θετικι- σμοΰ; τόν όποιο καλλιεργεί, καί δεύτερο πρός τίς έρμηνευτικές του άτέλειες: τό ένδιαφέρον γιά τό οικονομικό υπακουει στη λογική της ολοκλήρωσης τών γνώσεων πού συνθέτουν τό υφά­δι της ιστορίας καί οχι στή λογική της έρμηνείας της ιστορίας κ α ίμέσω τοΰ οίκονομικοΰ, δπως συμβαίνει μέ τούς ιστορικούς πού πιό πρίν μνημόνευσα.

Μιά άλλη συγκυρία πού στρέφει τά ένδιαφέροντα πρός τήν οικονομική ιστορία, τήν άγροτική τή φορά αύτή, εϊναι τό ά- γροτικό ζήτημα: ή πρώτη στροφή σημειώνεται μέ τήν "Ενω­ση της Έπτανήσου καί τά συναφή ζητήματα πού δημιούργη­σε ή κατάργηση τών φεουδαλικών γαιών η δεύτερη εμφανίζε­ται μέ τό πρόβλημα της έξαγορας τών μεγάλων γεωκτησιών στήν ’Ήπειρο καί στή Θεσσαλία. Καί στίς δύο περιπτώσεις ό τόνος δίνεται στή θεσμική άποψη τοΰ ζητήματος, στή νομική άλλιώς θεμελίωση τών έπιχειρημάτων τών ιδιοκτητών καί τών καλλιεργητών, ζήτημα πού ήδη είχε άπασχολήσει τή δι­καστική πρακτική. Στήν περίπτωση τών φεουδαλικών γαιών της ' Επτανήσου, κατ ’ έξοχήν της Κέρκυρας, έπρεπε νά δει- χθεΐ σέ ποιό βαθμό ή καταβολή φεουδαλικής προσόδου καί γεωπροσόδου συνεπαγόταν δικαιώματα ιδιοκτησίας στή γη- στήν περίπτωση τών ήπειρωτικών καί θεσσαλικών γαιών έ­πρεπε έπίσης νά φανεί σέ ποιό βαθμό ή μεγάλη ιδιοκτησία ή­ταν ή οχι άποτέλεσμα καταναγκασμού καί σέ ποιό έπίσης βαθμό, στήν περιοχή της ’Άρτας, ή καταβολή γεωμόρου ήταν δηλωτική ή οχι δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, τοΰ έπωφελούμενου άπό τήν καταβολή αύτή, έπάνω στίς γαϊες. Άπό τήν προ­βληματική αύτή προέκυψε ένα βιβλίο πραγματικής άγροτικής ιστορίας, ή Γη κα ί γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την τουρκο-

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 141

κρατίαντου Δημητρίου Τσοποτοΰ (1912), στό όποιο θά προ­στεθεί άργότερα ή 'Ιστορία της 'Ελληνικής Γεωργίας τοΰ Δημητρίου Ζωγράφου (1921-1924), ικανό μέρος της όποίας άναφέρεται στήν εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας. Γιά δια­φορετικούς λόγους ή τοπική ιστορία μέ προεξάρχοντα τόν ’Ι­ωάννη Λαμπρίδη έστρεψε τήν προσοχή της στό καίριο ζήτημα της ιδιοποίησης τών χωριών μέσω τοΰ δανεισμοΰ καί της πα- ροχής προστασίας. Ή απαρίθμηση εϊναι έπιλεκτική καί δέν άποβλέπει στήν υποτύπωση μιας στοιχειώδους έστω ιστορίας της έλληνικής οικονομικής ιστοριογραφίας, πού δοκίμασε, άλ­λωστε, νά δώσει καί ευρύτερες συνθέσεις (Κ.Π. Ραπτάρχης, 1934’ X. Εύελπίδης, 1950).

Γιά νά ξανάρθουμε στούς άστούς: οί οικονομικοί τους ρό­λοι εξειδικεύονται στό εμπόριο καί στίς χρηματιστικές επιχει­ρήσεις· καί οί δύο συνδέονται μέ τή ναυτιλία, ή όποία πάλι έρ­χεται στο ιστοριογραφικό προσκήνιο μέσω της ιστορίας τοΰ ’21. Δίπλα στούς οικονομικούς άσκοΰν καί άλλους ρόλους, πολιτισμικούς καί φιλανθρωπικούς: εϊναι οί ρόλοι τούς οποίους θά έξάρει ό Γούδας καί τούς όποιους θά συναντήσουμε σέ άλλο επίπεδο της ιστορικής ανάλυσης, στήν ιστορία τών φαινομέ­νων της παιδείας. Τό αΐτούμενο ήταν, καί σέ μεγάλο βαθμό παραμένει, νά δειχθεΐ ή συνολική τους ταυτότητα, οικονομική καί κοινωνική, ή ταξική τους υπόσταση. Τόν κόσμο τών αν­θρώπων τοΰ έμπορίου, στόν όποιο συναιρείται ή αστική τάξη άντί νά συναιρείται αύτός σ’ αύτή μέσα στό νεοελληνικό ιστο­ριογραφικό μόρφωμα, τόν προσέλαβαν μέσα σέ μιά διπλή δυ­ναμική: τό ίδιο τό έμπόριο θεωρήθηκε ώς ρήξη στίς παραδο­σιακές ισορροπίες, κοινωνικές καί οικονομικές καί συγχρόνως ώς φορέας μιας έπαναστατικής δυναμικής, έθνικής ή κοινωνι­κής. Δηλαδή ή οικονομική ιστορία τοΰ ιη' αιώνα θεωρήθηκε άπό τό πρίσμα της έπανάστασης τοΰ ’21 καί οί συντελεστές της κατανοήθηκαν ώς προϋποθέσεις καί προάγγελοί της. Ή

142 ΣΧΟΛΙΑ

μονογραμμική αύτή αντίληψη, πού παραγνώριζε τό κύριο δί­δαγμα της ιστορίας τών πνευματικών φαινομένων, δτι δηλαδή ό ιη' αιώνας ήταν κατά κύριο λόγο μεταρρυθμιστικός, δικαιο­λογούνταν έκ τών ύστέρων άπό τήν ϊδια τήν επανάσταση, χω­ρίς ωστόσο τοΰτο νά προδικάζει καί τήν ορθότητα της έρευνη- τικής πρόβασης. Έκέΐνο πάντως πού πρέπει νά έπισημάνου- με είναι δτι μέ τόν τρόπο αύτόν ή οικονομική ιστορία τοϋ έλ- ληνικοϋ ιη' αιώνα ξεκίνησε μέ μιά έρμηνευτική απαίτηση.

Σ’ αύτή τήν τελευταία άνταποκρίθηκε τό έργο τοϋ Νίκου Σβορώνου γιά τό έμπόριο της Θεσσαλονίκης τόν ιη' αιώνα (1956): πρόκέιται γιά μιά συστηματική έργασία πού προσεγ­γίζει στό έρμηνευτικό έπίπεδο τήν αντίστοιχη τοϋ Μάξιμου, άλλά εχει μεγαλύτερη θεματική έμβέλεια, άσυγκρίτως πλου­σιότερη τεκμηρίωση, μεθοδικότερη οργάνωση καί συστηματι­κότερη χρήση τών τεκμηρίων, ποιοτικών καί ποσοτικών. Έ ­χοντας ώς έπίκεντρο τό έξωτερικό έμπόριο, δέν είναι γι ’ αύτό αποκλειστικά ή κίνηση ένός λιμανιού άλλά μιά συνολικότερη παρουσίαση της οικονομίας καί τών δρων πού διέπουν τήν καθ ’ δλου έμπορευματοποίηση στό έπίπεδο της έσωτερικής καί, κυρίως, της έξωτερικής άγορας. Ένα συνθετικό κεφάλαιο με τό όποιο κλείνει τό βιβλίο είναι αφετηρία γιά μιά συνολικοΰ τύπου απάντηση στό αΐτούμενο γιά τό όποιο μιλοΰσα πιό πρίν. Μέ τό έργο αύτό, πού εικονογραφεί τούς δρους της άνι- σης άνταλλαγης ανάμεσα στήν ’Ανατολική Μεσόγειο καί τή Δυτική Εύρώπη, ή έλληνική οικονομική ιστορία ένηλικιώνεται καί ή μελέτη τοϋ ιη' αιώνα μπορεϊ πλέον νά γίνεται μέ τή σφαιρικότητα πού χρειάζεται. ’Από τή στιγμή αύτή καί ύ­στερα ένας αστερισμός συστηματικών έρευνών έρχεται νά στερεώσει τήν οικονομική ιστορία τών χρόνων της οθωμανι­κής κυριαρχίας σέ ενα χρονολογικό καί θεματικό ανάπτυγμα ικανοποιητικής έμβέλειας μέ δλες, έξυπακούεται, τίς ανισό­τητες πού προκύπτουν άπό τίς τεκμηριωτικές διαθεσιμότητες

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 143

καί τίς χρονολογικές, γεωγραφικές ή θεματικές μερικεύσεις μέ­σα άπό τίς όποιες είναι υποχρεωμένη νά προχωρα ή ερευνά.

2. Ή λογική τών ττηγών

Άπό τούς λόγους πού υπαγορεύουν τίς άνισότητες της οικονομικής μας ιστορίας θά σχολιάσω μέ συντομία τή διαθε­σιμότητα πηγών, 8χι γιά νά έπαναλάβω τίς γνωστές καί έν πολλοΐς άδικαιολόγητες αιτιάσεις ώς πρός τήν έλλειψη πηγών στόν τομέα αύτόν, άλλά γιά νά ύποδείξω ενα συγκεκριμένο τύ­πο έξάρτησης άπό τις πηγές αύτές. Ά ς μου έπιτραπεϊ νά θυ­μίσω δτι τά οικονομικά φαινόμενα, δπως ισχύει καί γιά τά άλ­λα πού έμπίπτουν στό πεδίο τοΰ ΐστορικοΰ, άναλύονται σέ ενα συγχρονικό καί σέ ένα διαχρονικό έπίπεδο· τό πρώτο προσφέ- ρεται κατά κύριο λόγο σέ δομικοΰ τύπου προσεγγίσεις καί τό δεύτερο σέ προσεγγίσεις δυναμικοΰ τύπου, γιά τήν εύόδωση τών οποίων χρειάζεται τά τεκμήρια νά συγκροτοΰνται σέ σει­ρές. Τέτοιου είδους τεκμήρια προσφέρονται συνήθως γιά τά μεγέθη τοΰ έξωτερικοΰ έμπορίου καί μάλιστα γιά τόν ιη ' αι­ώνα: πρόκειται γιά τίς στατιστικές τοΰ έμπορίου πού τίς έπε- ξεργάζονται οί δυτικές προξενικές καί άλλες υπηρεσίες. Α ­ντίστοιχα αριθμητικά μεγέθη δέν διαθέτουμε γιά άλλους, πιό καίριους, τομείς της οικονομίας: τήν παραγωγή, τήν έσωτερι- κή αγορά, τήν απασχόληση. Άντιθέτως διαθέτουμε μεγάλου γεωγραφικοΰ ευρους φορολογικές πηγές πού έπιτρέπουν νά ί- δοΰμε μέ έμμεσο τρόπο τό μέσο έπίπεδο της άγροτικης παρα­γωγής, τή σύνθεσή της, τή σχέση της μέ τό δημογραφικό δυ­ναμικό, τή φορολογική της επιβάρυνση. Πρόκειται γιά τίς ο­θωμανικές φορολογικές καταστιχώσεις πού καλύπτουν τόν προχωρημένο ιε ' καί τόν ις ' αιώνα- πρόκειται άκόμη γιά τίς κοινοτικές καταστιχώσεις πού κι αύτές έξυπηρετοΰν φορολο­γικές σκοπιμότητες άλλά προσφέρονται έμμέσως σέ διερευνή-

144 ΣΧΟΛΙΑ

σεις σχετικές μέ τήν κοινωνική καί οικονομική διαστρωμάτω­ση, γιά τή μορφολογία του καλλιεργούμενου χώρου, άκόμη γιά τήν καταχρέωση. Οΐ τελευταίες άπό τίς πηγές αυτές έχουν μι­κρή γεωγραφική έμβέλεια καί άφοροϋν κυρίως τό νησιωτικό χώ­ρο. Άπό τά λίγα αύτά παραδείγματα γίνεται φανερό δτι ή οικο­νομική ιστορία δέν μπορεϊ νά άνταποκριθεΐ σέ ένα ιδεατό σκε­πτικό, άποτέλεσμα μιας θεωρίας γιά τήν ΰπό έρευνα ιστορία: τά δεδομένα πού διαθέτουμε δέν εϊναι μόνο χρονολογικώς καί γεωγραφικώς διάσπαρτα, άλλά εϊναι καί άνομοιογενή μέ ά- σθενή βαθμό σύγκλισης.

Κατ ’ άνάγκην λοιπόν ή ιστορική άνάλυση είναι ύπόφορη της λογικής τών πηγών της καί αύτή ή τελευταία υπαγορεύει τήν κατασκευαστική της οικονομικής ιστορίας, μιά κατα­σκευαστική πού ούσιωδώς προσανατολίζεται στήν άποδέ- σμευση μηχανισμών μέσω της άνάλυσης όμοειδών καί συνε­χών δεδομένων, στή στατική άλλά καί σταθερή, μακροχρονι­κή, εικόνα της οικονομίας- πού προσανατολίζεται έπίσης στή διαχρονική έξέταση της κίνησης ορισμένων άγαθών πού περ­νούν στό κύκλωμα του έξαγωγικοΰ έμπορίου, της κίνησης τών τιμών, στήν έρευνα της συγκυρίας, δπως αύτή φανερώνεται μέ­σα άπό τήν κίνηση τών ϊδιων μεγεθών. 'Η σύνδεση τών έπί μέρους άναλύσεων πού οδηγούν σέ ιστοριογραφικές κατα­σκευές, δχι χωρίς παραδειγματική έμβέλεια, είναι επόμενο νά γίνεται μέ τή μεσολάβηση άλλων άναλύσεων, στηριγμένων σέ άλλου τύπου υλικό, ικανών δμως νά άναχθοΰν σέ έννοιολογή- σεις, άλλιώς σέ ιστορικές έμπειρικές σταθερές. 'Ορισμένες ά­πό τίς τελευταίες έχουν ήδη διατυπωθεί άπό τά ϊδια τά τεκμή­ρια, λόγου χάρη ό ρόλος τών ένδιαμέσων στό εισαγωγικό έμπο- ριο, δπως τόν άναλύει ό Φελίξ Μπωζούρ· ρόλος πού δέν είναι άνιχνεύσιμος μέσω της μαρτυρίας τών ϊδιων τών ένδιαμέσων. Κι αύτό γιατί είναι άπελπιστικά μικρός ό άριθμός τών δικών τους μαρτυριών, άπελπιστικά πενιχρή ή ύπαρξη λογιστικών

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 145

βιβλίων της έποχής. Ό,τι εϊναι δυνατό νά συναχθεΐ άπό τά λιγοστά τεκμήρια αύτοΰ τοΰ είδους χρειάζεται νά άναχθεϊ σέ υπόθεση έρευνας καί νά διασταυρωθεί μέ τίς γενικότερες έκτι- μήσεις, δπως αύτή τοΰ Μπωζούρ, ό όποιος πρώτος έδωσε ένα συνεκτικό σχήμα τοΰ έμπορίου της ’Ανατολής (1800) καί υπέ­δειξε τούς μηχανισμούς του.

’Άλλες άπό τίς σταθερές αύτές ύποδεικνύονται άπό τά κανονιστικά κείμενα, λόγου χάρη τά καταστατικά τών συντε­χνιών, οί τύποι τών εμπορικών έταιρειών, τά κωδικοποιημένα έθιμα, ε’ίτε άναφέρονται στίς άγοραπωλησίες είτε άναφέρονται στούς δρους δόμησης ή στό θεσμό τής προίκας· είτε άναφέρον- ται στή ρύθμιση τών τιμών στήν καθημερινή άγορά εϊτε άναφέ- ρονται στίς οικονομικές άλληλεγγυότητες. Ό κατάλογος θά ήταν μακρός, χωρίς ώστόσο νά έχει καί τό έπιθυμητό γεω­γραφικό καί χρονικό εύρος: τό ζητούμενο εϊναι σέ ποιό βαθμό αύτές οί διάσπαρτες πληροφορίες εϊναι ικανές νά συγκροτη­θούν σέ μιά τυπολογία οικονομικών συμπεριφορών πού θά μποροΰσαν νά ένταχθοΰν σέ ένα συνολικό οικονομικό μοντέλο καί σέ ποιό βαθμό, αύτές καί άλλες, θά μποροΰσαν νά ύποδεί- ξουν τήν έσωτερίκευση τών οικονομικών σχέσεων, τή βίωση τοΰ οίκονομικοΰ, φθάνοντας έτσι στήν άποδέσμευση τών οικο­νομικών νοοτροπιών. Γιατί τά «εύρετικά πλάσματα» μέ τά ό­ποια άρθρώνεται ή οικονομική ιστορία δέν μπορεϊ νά περιορί­ζονται μόνο στήν άνάδειξη τών οικονομικών μηχανισμών καί στήν έπίπτωσή τους σέ κάθε κατηγορία τοΰ πληθυσμοΰ- χρειά­ζεται νά έπεκταθοΰν καί στήν άνάδειξη τών διανοητικών πλαισίων μέσα στά όποια βεβαιώνονται οί μηχανισμοί αύτοί, στήν άνάδειξη συνεπώς τοΰ κοινοΰ διανοητικοΰ καί ήθικοΰ συ­στήματος στό όποιο άνήκουν.

146 ΣΧΟΛΙΑ

3. Ά πό τά μείζονα Θέματα

Δέν προτίθεμαι νά σκιαγραφήσω τήν οικονομία τών ελλη­νικών περιοχών της οθωμανικής Αύτοκρατορίας συνοψίζοντας τά συμπεράσματα στά όποια έχουν καταλήξει οί έρευνες, δσες έχουν γίνει ώς τά τώρα καί έχουν δει ή δέν έχουν δει τό φώς της δημοσιότητας· θά έπιχειρήσω μόνο νά παρουσιάσω μερικά άπό τά θέματα πού άνήκουν στήν οικονομική ιστορία τοΰ ά- γροτικοΰ χώρου καί τά όποια άποτελοΰν καίρια πεδία έρευνας της μόλις ένηλικιούμενης οικονομικής μας ιστορίας.

Πρόκειται, λοιπόν, έδώ γιά μιά οικονομία κατά κύριο λόγο άγροτική. Τά τεκμήρια γιά τά όποια έκαμα στήν άρχή λόγο, οί φορολογικές καταστιχώσεις, μας επιτρέπουν νά ίδοΰμε τούς κύριους χαρακτήρες της. Θυμίζω δτι ή ιδιοποίηση μεγίστου μέ­ρους της παραγωγής γίνεται άπό τό Κράτος μέσω της φορο­λογίας, χρηματικής καί φυσικής- δτι ή φορολογία αύτή δέν θί­γει άποκλειστικώς καί άμέσως μόνο τήν παραγωγή, άλλά καί τά ΐδια τά πρόσωπα- δτι τό χρηματικό κλάσμα της φορολο­γίας τών τιμαριωτικών γαιών, χωρίς δηλαδή τόν χρηματικό φόρο πού πηγαίνει στό δημόσιο, άντιστοιχεΐ χονδρικώς στό ή- μισυ της συνολικής φορολογικής προσόδου: γίνεται έμφανές δ- τι ό παραγωγός καλείται νά συμμετάσχει σέ κάποια άγορά μέ­σω της όποίας θά πρέπει νά αποκτήσει· τά χρήματα τουλάχι­στον πού προορίζονται γιά τήν έξυπηρέτηση της χρηματικής φορολογίας. 'Η λογική συνεπώς της οικονομίας έπιβάλλει ένα βαθμό έμπορευματοποίησης τών φυσικών άξιών καί ένα βαθ­μό έκχρηματισμοΰ της άγροτικης οικονομίας- προϋποθέτει συ­νεπώς πλεονασματικές συγκομιδές, άνελαστικό δριο τών ό­ποιων είναι ή αύτοκατανάλωση καί ή άναπαραγωγή.

' Η ιδανική καλλιεργητική μονάδα, τό «ζευγάρι», πού τήν άξιοποιεϊ μιά οικογένεια καί είναι άφιερωμένη στήν κυρίαρχη καλλιέργεια, δηλαδή στά σιτηρά, είναι σέ θέση νά ίκανοποιή-

ΣΪΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 147

σει τήν αύτοκατανάλωση, τή συνολική φορολογία καί νά άφή- σει περισσεύματα της τάξης του 30% της συγκομιδής πού εί­ναι 7 φορές περίπου άνώτερα άπό τό κατά κεφαλή ζωτικό έλάχιστο. Αύτά ισχύουν στήν ύπόθεση δτι τό ζευγάρι αύτο- καλλιεργειται· στήν περίπτωση δπου ό καλλιεργητής ύπόκει- ται στήν καταβολή γεωπροσόδου στόν κύριο της γης, τά πε­ρισσεύματα μηδενίζονται ή εϊναι πραγματοποιήσιμα σέ γαϊες πού έξασφαλίζουν ύψηλές αποδόσεις. Τό παράδειγμα εϊναι ι­δεατό καί δέν άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα: ή ιδανι­κή καλλιεργητική μονάδα δέν εϊναι κτήμα δλων τών καλλιερ­γητών καί έκεϊ δπου μπορούμε νά τήν άνιχνεύσουμε ώς ονο­μαστική πραγματικότητα φαίνεται δτι άνταποκρίνεται στίς προβλέψεις της νόρμας κατά ένα ποσοστό της τάξης τοΰ 50%: στήν πράξη ή παραγωγή πραγματοποιείται σέ γαϊες πού υ­πολείπονται της νόρμας καί άποτελεϊται άπό πολλαπλές καλ­λιέργειες καί μάλιστα έμπορευματοποιήσιμες μέ προεξάρ- χουσα τήν άμπελουργία* σέ μικρότερη έκταση καί χωρίς γεω­γραφική συνέχεια, άλλες, επίσης έμπορευματοποιήσιμες, δ- πως οΐ βαφικές ύλες καί ή σκωληκοτροφία, έρχονται νά ύπο- δείξουν μέ ποιό τρόπο γινόταν εφικτή ή άπόκτηση χρηματι­κών εισοδημάτων. Τό ’ίδιο ισχύει καί μέ τόν άλλο μεγάλο το­μέα της οικονομίας, τήν κτηνοτροφία, άγωγό χρήματος στίς κοινωνίες τών χωριών καί τών πόλεων. Πρόκειται συνεπώς γιά συμπληρωματικές καλλιέργειες οχι μόνο ώς πρός τήν αύ- τάρκεια, άλλά καί ώς πρός τή δυνατότητα άπόκτησης χρημα­τικών εισοδημάτων. Έτσι, κρίνοντας σύμφωνα μέ τίς φορο­λογικές προσόδους, πού άντανακλοΰν τήν παραγωγή καί τήν τεκμαρτή της χρηματική άξία, μποροΰμε άπό μερικά παρα­δείγματα νά ίδοΰμε πώς διαμορφώνεται ή συμπληρωματικό­τατα αύτή καί νά σκιαγραφήσουμε τήν τυπολογία τών καλ­λιεργειών συγκεκριμένα: οί χαμηλές πρόσοδοι τών δημητρια­κών άντιστοιχοΰν σέ ύψηλές άλλων καλλιεργειών καί άντιστρό-

148 ΣΧΟΛΙΑ

φως· χαμηλές πρόσοδοι τών δημητριακών αντιστοιχούν έπί- σης σέ χαμηλές προσόδους προερχόμενες άπό άλλες καλλιέρ­γειες. Καί στίς τρεις περιπτώσεις οΐ πρόσοδοι τών δημητρια­κών άντιστοιχοΰν σέ μιά παραγωγή δημητριακών άπό όρια- κώς αύτάρκη εως ύψηλή. Κρίνοντας βάσει του πληθυσμοί», τό μεγαλύτερο μέρος του (64,59%) συνδυάζει χαμηλή παραγωγή δημητριακών μέ ύψηλή παραγωγή προερχόμενη άπό άλλες καλλιέργειες· ενα μικρότερο μέρος τοϋ πληθυσμοΰ (15,74%) συνδυάζει άμοιβαίως ύψηλή παραγωγή δημητριακών καί άλ­λων προϊόντων, Ινώ τό ύπόλοιπο (19,67%) διαμορφώνει τό εισόδημά του κατ ’ εξοχήν άπό τήν καλλιέργεια τών δημη­τριακών. Βεβαίως πρόκειται γιά παραδείγματα προερχόμενα άπό τή βόρεια ' Ελλάδα καί δμορες περιοχές πού λόγω δμως της διασπορας τους φαίνονται άντιπροσωπευτικά. Ένα άλλο παράδειγμα άπό τή βόρεια Πελοπόννησο στό β ' ήμισυ του ιε ' αιώνα.εϊν ενδεικτικό γιά τό βαθμό έπάρκειας σέ σιτηρά- ώς κριτήρια παίρνουμε τή δυνατότητα παραγωγής του ζωτικού έλαχίστου καί άναπαραγωγης του: τά 8,17% τοϋ πληθυσμοΰ πού πραγματοποιούν τά 19,78 τής συνολικής παραγωγής πε­τυχαίνουν νά φτάσουν τό έλάχιστο αύτό- τά 69,83% τοϋ πλη­θυσμοΰ πραγματοποιοΰν τά 53,41% της παραγωγής καί ύ- περβαίνουν κατά τό ήμισυ τό ζωτικό έλάχιστο- τά 21,46% τοΰ πληθυσμοΰ πραγματοποιοΰν τά 26,13 της παραγωγής καί φτάνουν σέ μιά κατά κεφαλήν παραγωγή ύπερδιπλάσια τοΰ ζωτικού έλαχίστου. Πρόκειται φυσικά γιά μέσους δρους κατά χωριό, γιατί άγνοοΰμε τήν παραγωγή κάθε καλλιεργητή χω­ριστά: ή τεκμηρίωση επιβάλλει κι έδώ τόν τύπο καί τά δρια της δικής μας άνάλυσης· όρια, ωστόσο, πού υποβάλλονται άπό τήν άνάλυση της πρώτης περίπτωσης. Άπό αύτά τά 8,17% τοΰ πληθυσμοΰ, τά 3,27 ύπερβαίνουν λίγο τό ζωτικό έλάχι­στο, ένώ μόνο τά 5,45% τοΰ συνολικοΰ πληθυσμοΰ δέν πραγ­ματοποιεί κατά μέσον δρο τό ζωτικό έλάχιστο καί έξασφαλί-

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 149

ζει τά 2,36% της συνολικής παραγωγής. Άπό περιοχή σέ πε­ριοχή είναι έπόμενο νά άλλάζουν οΐ ποσοστιαίες άναλογίες, στό σύνολό τους δμως τά δεδομένα πού έχουμε τείνουν νά δεί­ξουν δτι ή παραγωγή τών δημητριακών είναι ρυθμισμένη σέ ένα αύτοκαταναλωτικό πρότυπο πού γενικώς κατορθώνεται.

' Η παραγωγή εϊναι συνάρτηση της κίνησης τοϋ πληθυ­σμοΰ καί τών έναυσμάτων της άγορας. Θά συνεχίσω μέ κά- ποιες παρατηρήσεις ώς πρός τήν κίνηση τοΰ πληθυσμοΰ.

Στό βαθμό δπου τά δεδομένα, δσα πρός τό παρόν διαθέ­τουμε, μας επιτρέπουν νά παρακολουθήσουμε σέ δύο διαφορε­τικές στιγμές τήν κίνηση τοΰ πληθυσμοΰ καί, έμμέσως, της παραγωγής, καταλήγουμε στίς άκόλουθες διαπιστώσεις.

Κατά κανόνα ή υψηλότερη παραγωγή πραγματοποιείται στίς άσθενέστερες δημογραφικώς άνθρώπινες συγκεντρώσεις. Τοΰτο ύποδεικνύει δτι στίς περιπτώσεις αυτές δέν άπασχολοΰ- νται οΐ περιθωριακές γαϊες. Έκεΐ, κατόπιν, δπου έχουμε ύψη­λή κατά κεφαλή παραγωγή, ή αύξηση τοΰ πληθυσμοΰ συνεπά­γεται τή μείωσή της, αλλιώς ό πληθυσμός αυξάνει ταχύτερα άπό τά εισοδήματα- έκεϊ δπου έχουμε χαμηλή παραγωγή, ή αύξηση τού πληθυσμοΰ συνέλκει αύξηση της παραγωγής καί άπολύτως καί κατά κεφαλή. Ή πρώτη περίπτωση άπαντα σέ χωριά μέ σχετικώς ισχυρό δημογραφικό δυναμικό- ή δεύτε­ρη περίπτωση συναντιέται έκεϊ δπου ό πληθυσμός τοΰ χωριού εϊναι δημογραφικώς άσθενής.

"Οσα προηγήθηκαν συνιστοΰν ένα άπό τά πολλά δείγματα ιστορικής άνάλυσης τήν οποία μας έπιβάλλει μιά άπό τίς κα­τηγορίες τών πηγών πού διαθέτουμε: είναι ικανές μέσω της δίκης τους λογικής νά μας οδηγήσουν στήν άποδέσμευση μη­χανισμών γενικής ισχύος καί συγχρόνως νά μας δείξουν πώς ή λογική τοΰ συνολικού συστήματος μεταφράζεται στήν πραγ­ματικότητα- γιατί τά τεκμήρια αυτά άποτυπώνουν μιά πραγ­ματικότητα μέσα δμως άπό διαμεσολαβήσεις. Έτσι, ή άνα-

150 ΣΧΟΛΙΑ

γραφόμενη φορολογία δέν άναφέρεται σέ μιά συγκεκριμένη παραγωγή, άλλά στόν μέσο δρο τριών διαδοχικών συγκομι­δών δ καταμετρούμενος πληθυσμός δέν είναι ό συνολικός πληθυσμός, άλλά έκεϊνος πού έχει φοροδοτική ικανότητα, θά λέγαμε ό ενεργός πληθυσμός- οί τιμές δέν εϊναι οί πραγματι­κές άλλά οί φορολογικές. Όλα αύτά τά στοιχεία μπορεϊ νά μήν είναι άξιοποιήσιμα σέ μιά ιστοριογραφία πού άναζητα τά πράγματα «δπως άκριβώς έγιναν», είναι δμως άκρως πολύτι­μα σέ μιά ιστοριογραφία πού άναζητα τόν τρόπο μέ τόν όποιο γίνονται τά πράγματα.

' Ο τρόπος λοιπόν αύτός έχουμε λόγους νά πιστεύουμε δτι άνήκει στή μεγάλη διάρκεια- τό ίδιο ισχύει καί γιά ορισμένους συντελεστές της παραγωγής, δπως οί τεχνικές, οί άποδόσεις.’ Ακόμα ισχύει τό ϊδιο γιά τή σύνθεση τών καλλιεργειών, χω­ρίς τοΰτο νά άποκλείει τίς άναδιαρθρώσεις: διάδοση, κυρίως κατά τόν φθίνοντα ιη' αιώνα, τοΰ καλαμποκιοΰ μέ εΰδηλες εύ- εργετικές έπιπτώσεις στή δίαιτα τών άγροτικών πληθυσμών διάδοση της σταφιδοκαλλιέργειας καί της βαμβακοκαλλιέρ­γειας μέ εΰδηλες έπιπτώσεις στόν έκχρηματισμό τών άγροτι­κών οικονομιών. Οί συναφείς μαρτυρίες θά μας έρθουν άπό άλλες κατηγορίες πηγών, τά δρια δμως της παραγωγής, οί τρόποι καί ό βαθμός ιδιοποίησης τοΰ πλεονάσματος έχει ήδη ύποδειχθεΐ- έχει συνάμα υποδειχθεί καί ή όριακότητα της έπέ- κτασης ένός συστήματος πού δέν στηρίζεται στήν αύτοκαλ- λιέργεια άλλά στήν άγροδοσία.

* Η τελευταία παραπέμπει στή μεγάλη γεωκτησία, χωρίς νά ταυτίζεται μ’ αύτή. Κλείνω τά παραδείγματα μέ τά όποια άρχισα διατυπώνοντας ορισμένες παρατηρήσεις ώς πρός τά προβλήματα πού θέτει ή δημιουργία μεγάλης γεωκτησίας στόν έλληνικό χώρο.

Καί πρώτα θά πρέπει νά έπισημανθεΐ δτι ή συζήτηση γιά τήν ύπαρξη ή οχι Ελλήνων μεγάλων γεωκτημόνων έχει

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 151

στρεβλή αφετηρία: ή ύπαρξη μεγάλης γεωκτησίας εϊναι ύπό- φορη τών μορφών κοινωνικής κυριαρχίας πού έπέφερε ή οθω­μανική κατάκτηση. Ή συγκέντρωση γαιών γίνεται στό έσω- τερικό της κυρίαρχης κοινωνίας, της ίσλαμικής: τό μέγεθος της εϊναι περίπου ίσο μέ τό μέγεθος τών έθνικών γαιών πού δημιουργήθηκαν μέ τήν Επανάσταση τοΰ ’21 καί μέ τό μέ­γεθος τών γαιών πού έξαγοράστηκαν άπό τούς όθωμανούς της Εύβοιας καί της Αττικής. Ή έλληνική μεγάλη γεωκτησία στήν ’Ήπειρο καί στή Θεσσαλία εϊναι πρόσφατο γεγονός, προϊόν καί στίς δύο περιπτώσεις άγορών γης ή δικαιωμάτων πάνω στή γη. Χωρίς δλα αύτά νά άποκλείουν τήν ύπαρξη μιας άξιόλογης έλληνικής γεωκτησίας πρίν άπό τήν ’Επανάσταση, γεωκτησίας τό μέτριο μέγεθος της όποίας μπορούμε νά γνω­ρίζουμε, δείχνουν ώστόσο πρός ποιά κατεύθυνση θά πρέπει νά τεθεί τό πρόβλημα μέ δ,τι τοΰτο συνέλκει, λόγου χάρη τήν οι­κογενειακή συνέχεια.

' Η δεύτερη παρατήρηση έχει νά κάμει μέ τούς τρόπους δημιουργίας της ίσλαμικής μεγάλης γεωκτησίας. Τά περισσό­τερα παραδείγματα μας έρχονται άπό τόν φθίνοντα ιη' καί τόν άρχόμενο ιθ ' αιώνα: ή συγκέντρωση τών γαιών γίνεται σέ ύψηλό βαθμό μέσω της κοινοτικής καταχρέωσης καί μέσω της παροχής προστασίας- κι άπό τίς δύο έπωφελοΰνται έκεϊνοι πού μποροΰν νά άσκοΰν κοινωνική κυριαρχία, οί τοπικές φυλε­τικές καί διοικητικές αύθεντίες, οί έκπρόσωποι δηλαδή της κατακτητικής κοινωνίας, κάτοχοι «κεφαλαίων» πού δέν προ­έρχονται άπό τήν άγορά άλλά άπό τίς κοινωνικές τους λει­τουργίες. Όλα αύτά δέν σημαίνουν δτι δέν υπάρχουν άγορα- πωλησίες κτημάτων πού θά μποροΰσαν νά έγγραφοΰν στίς λειτουργίες τής άγορας μέ δσους περιορισμούς συνεπάγεται, γιά τήν έποχή, αύτή ή έννοια: οί άγοραπωλησίες δμως αύτές δέν εϊναι ικανές νά έξηγήσουν τή διαμόρφωση της μεγάλης γεωκτησίας. ’Ακόμη, ή μεγάλη ΐσλαμική γεωκτησία δέν μπο-

152 ΣΧΟΛΙΑ

ρεϊ νά συναφθεϊ άποκλειστικά μέ τή δημιουργία, στόν ις ' αιώ­να, άγροτικών εκμεταλλεύσεων άπό τούς «δούλους» της Πύ­λης μέσω τών χρηματικών τους έπενδύσεων στήν ύπαιθρο.

Τέλος, θά πρέπει νά θυμίσω τούς δρους μέ τούς οποίους γίνονται οί άγορές, έλεύθερες ή προϊόντα καταναγκασμού: μο­λονότι ο πωλητής συμβαίνει νά αποξενώνεται τελείως τών δι­καιωμάτων του στή γη, ωστόσο ό κανόνας είναι νά συνεχίζει νά καλλιεργεί αύτός καί οί διάδοχοί του τό κτήμα έναντι της καταβολής μεριδίου άπό τή συγκομιδή· δέν μπορεϊ νά έκδιω- χθεϊ άπό τή γη του. Κάποτε τό συμβόλαιο είναι ρητό: 6 πω­λητής άποξενώνεται τμήματος μόνο τοΰ κτήματος καί υπο­χρεώνεται νά καλλιεργεί τό σύνολο έναντι παροχής μεριδίου στόν αγοραστή. Τά διανεμητικά συστήματα, πού δέν είναι ο­μοιόμορφα, στηρίζονται προφανώς σέ αύτοΰ τοΰ είδους τίς ά- γοραπωλησίες, τών οποίων ή μέθοδος μας παραπέμπει μα­κριά, δπα̂ ς κατ ’ άναλογία συμβαίνει μέ τή δεκάτη πού είναι φόρος στήν οθωμανική δημοσιονομική πρακτική καί γεωπρό- σοδος άλλοΰ. Ή μελέτη της γεωγραφίας τών διανεμητικών συστημάτων θά ήταν άποκαλυπτική γιά τήν έκταση καί τό εί­δος της γεωκτησίας έκείνης πού συνεπαγόταν καταβολή γεω- προσόδων, γεωκτησίας μεγάλης ή μικρής. Άν υπάρχει ένα διανεμητικό σύστημα πού δηλώνει τήν άπόλυτη ιδιοκτησία τοΰ γεωκτήτη είναι τό μισακάρικο σύστημα, κλειδί γιά τήν έρμηνεία τοΰ εΐδους γεωκτησίας πού κρύβεται πίσω άπό τά άλλα διανεμητικά συστήματα: σύστημοί γιά τήν έφαρμογή τοΰ όποιου οί σουλτάνοι κατέφευγαν στή χρησιμοποίηση δουλικής έργατικής δύναμης καί οχι «ραγιάδικης».Τά λίγα παραδείγματα πού έπικαλέστηκα άποτελοΰν ισάριθ­μα προβλήματα της άγροτικής ιστορίας στήν έποχή της οθω­μανικής κυριαρχίας: παραπέμπουν σέ καταστάσεις προοθω- μανικές καί εκβάλλουν σέ άντίστοιχες μεταοθωμανικές- άπο­τελοΰν συγχρόνως ένα εύρύ πεδίο έρευνας.

1 7

01 ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΑΣ, 1842-1848

Οί οργανωτές ορισμένων άπό τίς εκδηλώσεις πού έχουν προγραμματιστεί γιά τά 150 χρόνια της ’Εθνικής Τράπε­ζας έκριναν ότι ή άναστατική έκδοση τών επτά πρώτων ε­τήσιων άπολογισμών τοΰ ιδρύματος (1842-1848) άνταπο- κρίνεται εύλόγως στό m/εϋμα ένός εορτασμού, του όποιου ή ιστορική διάσταση εϊναι έμφανής κα ί αύτονόητη' ιστορική διάσταση πού βρίσκει τή σύγχρονη ιστοριογραφική της έκ­φραση σέ μ ιά σειρά έργασιών πού έχει υποκινήσει τό έρευ- νητικό πρόγραμμα της Έπιτροττης 'Ιστορίας της ΕΤΕ, πού βρίσκει άκόμη τήν τεκμηριωτική της θεμελίωση στό ι­στορικό της άρχεΐο κα ί στά όργανα εργασίας πού έχει συ­γκροτήσει τό προσωπικό του. "Οπως οί άπολογισμοί, έτσι κα ί οί έργασίες αύτές έρχονται, μαζί μέ άλλα τεκμήρια, νά τονίσουν τήν ιστορικότητα πού θέλει νά έχει ό εορτασμός.

' Η μικρή συλλογή τών απολογισμών Ιχει συγκροτηθεί μέ ένα καί μόνο κριτήριο, άπολύτως ιστορικό: δέν άποβλέπει, συ­νεπώς, οΰτε στήν κάλυψη κάποιος τεκμηριακής σπανιότητας, οΰτε στήν παρουσίαση κάποιων δειγμάτων άντιπροσωπευτι-

Οΰτε ή έκδοση οΰτε οί συναφείς εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν (1992). Τό κείμενο πρωτοδημοσιεύεται έδώ.

154 ΣΧΟΛΙΑ

κών τής έξωτερικής μορφής καί τοϋ περιεχομένου μιας μακρας σειράς όμοειδών έντύπων τεκμηρίων άκόμη περισσότερο δέν αποβλέπει στή θεραπεία συλλεκτικοΰ τύπου αναγκών, δσο αυ­τές μπορούν νά ικανοποιηθούν από τό άπείκασμα πού προσφέ­ρει μιά άναστατική έκδοση. Ή μικρή συλλογή των έπτά πρώτων απολογισμών θέλει νά μεταφέρει στό χρήστη της μιά μαρτυρία γιά ένα χρονικό διάστημα άναδείξιμο σέ ιστορική έ- νότητα, μιά μαρτυρία συνειδητή πού υπακούει στή λογική του τραπεζικού μηχανισμού καί μεταφέρει τή βούληση, τή στρα­τηγική τών συντελεστών του- πρόκειται γιά μιά ιστορική πη­γή πού μιλα ρητά καί περιέχει συγχρόνως υπαινιγμούς καί ύ- ποδηλωτικές σιωπές, μιά πηγή συνεπώς σημαντικής εμβέ­λειας.

Τά χρονολογικά δρια τής συλλογής είναι εύγλωττα: αρχί­ζουν μέ τήν ίδρυση τής Εθνικής Τράπεζας καί τελειώνουν μέ τήν κρίση του 1848' δπως θά ίδουμε, γιά τήν Τράπεζα πρό­κειται κατ ’ έξοχήν γιά κρίση οικονομική, κυριολεκτικότερα ή ϊδια ή λογική πού διέπει τή θεματολογία τών άπολογισμών υπαγορεύει τήν πρόσληψη του 1848 στό έπίπεδο τής οικονο­μικής κρίσης. Ή «άνοιξη τών λαών» υποδηλώνεται συνοπτι- κώς, άλλά ή σύντομη καί λιτή αναφορά, άν δέν προδικάζει μέ τρόπο ρητό καμιά βούληση γιά τοποθέτηση άπέναντι στά κοι­νωνικά καί πολιτικά γεγονότα, δέν άποκρύπτει τίποτε άπό τή σημασία τους καί τήν πολλαπλότητα τών προοπτικών τους: τό 1848 εϊναι «έτος μεταπλάσεως κοινωνιών, μεγάλων κλονι­σμών καί παντοδαπών περιπετειών». 'Ως πρός τό έναρκτήριο έτος τής χρονικής στιγμής ό απολογισμός τοϋ 1842 δέν προ­βαίνει σέ κανενός είδους ιδιαίτερη αναφορά: ή λιτότητα, ή ε­παγγελματικότητα ορθότερα, του κειμένου άποτρέπει τήν έκ­φραση καί αύτής άκόμη τής οικονομικής συνείδησης πού, οχι χωρίς συγκρούσεις, καθόριζε τίς λειτουργίες τοϋ ιδρύματος, διέγραφε τό πλαίσιο τών δραστηριοτήτων του, στήριζε τήν οΐ-

ΣΪΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 155

κονομική του ιδεολογία. Ό,τι σπερματικώς υπάρχει μέ πε­ρισσότερο ή λιγότερο εμφανή τρόπο στούς επόμενους απολο­γισμούς καί είναι δυνατό νά άποδεσμεύσει δίπλα στή χρηματι- στική στρατηγική τό κύτταρο μιας οικονομικής ήθικής κι άκό- μη μιας οικονομικής πολιτικής, σ ’ αύτό τό έναρκτήριο, τεχνι­κό καί ψυχρό κείμενο άπουσιάζει μέ τρόπο έντυπωσιακό: εϊναι σαφής ή βούληση τοΰ συντάκτη του νά διαχωρίσει τήν οικονο­μική πράξη άπό τό σκεπτικό της καί νά εξαλείψει κάθε άνα- φορά στη συγκυρία.

Οί άπολογισμοί, λοιπόν, πού συνθέτουν τή συλλογή αύτή άναφέρονται σέ μιά περίοδο πού ώς πρός τή λήξη της είναι μιά στιγμή τομής στην ευρωπαϊκή ιστορία καί ώς πρός τήν έναρξή της είναι επίσης μιά καίρια στιγμή γιά τήν καθ ’ δλου οικονο­μία του έλληνικοΰ Κράτους· συμπίπτει έπίσης μέ μιά άλλη σημαντική στιγμή της έλληνικης πολιτικής ιστορίας, τό πρα­ξικόπημα τής 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Άπό τήν πλευρά τής ιστορίας τής Εθνικής Τράπεζας ή περίοδος αύτή είναι πλού­σια σέ γεγονότα πού σημαδεύουν τή μέστωση τοΰ πιστωτικού αύτοΰ ιδρύματος.

Δέν ανήκει στίς γραμμές αύτές ή αφήγηση των γεγονότων πού άφοροΰν τήν ίδια τήν ιστορία της Τράπεζας, τά όποϊα ήδη έχουν έκτεθεϊ μέ άκρίβεια στό θεμελιώδες έργο τοΰ ’Ιωάννη Βαλαωρίτη, τόσο ύπόφορο στούς ετήσιους άπολογισμούς: θυ­μίζουμε απλώς τήν αναμόρφωση τοΰ Καταστατικού τής Τρά­πεζας (1843), τήν αύξηση τοΰ κεφαλαίου της (1847), τήν έ­ναρξη τής έπέκτασης τοΰ δικτύου της μέ τή δύσκολη προσπά­θεια γιά τήν ίδρυση πρακτορείου στή Σύρο (1844) καί τήν τε- λέσφορη παρόμοια ενέργεια στήν Πάτρα (1846), ακόμη τίς βελτιώσεις τοΰ διοικητικοΰ μηχανισμού τοΰ ιδρύματος μέ τήν έπέκταση της θητείας τοΰ Διοικητή του (1845) καί τή συγκρό­τηση τριμελοΰς έπιτροπης, γιά νά τόν άναπληρώνει δταν συνέ­

156 ΣΧΟΛΙΑ

τρεχε λόγος (1847)- στην ΐδια περίοδο όλα τά οικονομικά με­γέθη της Τράπεζας γνωρίζουν σταθερή άνοδο.

Λέγαμε πιό πρίν ότι οί ετήσιοι άπολογισμοί άνήκουν στίς πη­γές της ιστορίας της Εθνικής Τράπεζας, κυριολεκτικότερα στίς πηγές τής οικονομικής ιστορίας του έλληνικοΰ Κράτους· ή σημασία τους αυξάνει δσο αυξάνει καί ή σημασία του πιστω­τικού αύτοϋ ιδρύματος γιά τήν οικονομία τής χώρας. Καταγρά­φουν, αύτοί πού μας απασχολούν, δ,τι εχει νά κάμει μέ τίς έρ- γασίες τής Τράπεζας καί δέν άποτελοΰν συστηματικές αναλύ­σεις τής οικονομικής συγκυρίας: αύτή ή τελευταία ωστόσο υ­ποδηλώνεται, σχολιάζεται μέ φευγαλέο περισσότερο παρά μεθοδικό τρόπο, είναι παρούσα. Έπιπροσθέτως, είναι γραμμέ­νοι μέ εναν τρόπο πού δίπλα στήν εξυπηρέτηση τοΰ κυρίου προορισμού τους, τήν παρουσίαση δηλαδή των εργασιών τοΰ ιδρύματος καί τήν υπεράσπιση τής πολιτικής του, θέλει νά έκ- πέμψει, δπως λέμε σήμερα, καί άλλα μηνύματα: θέλει νά πεί­σει μέ εναν καθησυχαστικό λόγο, άντιρητορικό, μέ μετριασμέ- νη χρήση έπιθέτων, διαφανή άλλά καί έρμητικό γιά τούς αμύ­ητους, δεκτικό αξιωματικών διατυπώσεων, μέσα άπό τόν ό­ποιο μορφώνεται ή αυθεντία εκείνου πού τόν εκπέμπει. Εϊναι λόγος «σοβαρός», πάρισο τοΰ περιεχομένου του.

Ό πρώτος απολογισμός δέν είναι χάν έντυπος: είναι ενα χειρόγραφο μέ αριθμό διεκπεραίωσης 1503, τιτλοφορούμενο Έκθεσις περί της έννεαμήνου διαχειρίσεως της Τραπέζης ήτοι άπ’ αρχής της συστάσεώς της μέχρι της 30 Σεπτεμβρίου 1842, άποτελούμενο άπό 31 γραμμένες σελίδες καί άπό 9 χωρίς σελι- δαρίθμηση πίνακες■ προτάσσονται, πάλι χωρίς σελιδαρίθμηση δύο γαλλόφωνα κείμενα, ενα τρισέλιδο Avis a Messrs les action- naires καί ενα δισέλιδο Appel du troisieme versement, συνο- δευόμενο άπό μιά επίσης γαλλικά συνταγμένη κατάσταση των λογαριασμών, Le 7/19 Juin 1842 le matin. Καί τά δύο κείμενα

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 157

φέρουν τήν ίδια χρονολογία· ή « "Εκθεσις» φέρει τή χρονολογία 10 Οκτωβρίου 1842. Όλα τά κείμενα υπογράφονται από τόν Γζώργιο Σταΰρο. Δέν υπάρχει έκθεση της ελεγκτικής επιτροπής. Το εξώφυλλο εχει απλώς την ενδειξη: Εθνική Τράπεζα τής ' Ελλάδος 1842 μέ γράμματα πού μιμούνται τούς χαραχνηρες της τυπογραφίας. 0 δεύτερος απολογισμός είναι έντυπος, μι­κρού σχήματος· ή λέξη «εκθεσις» αντικαθίσταται από τη λέξη «ά- πολογισμος» και οι πίνακες τυπώνονται σέ συνημμένα αναπτυσ­σόμενα φύλλα, χωρίς σελιδαρίθμηση· τόν απολογισμό συνοδεύει «αναφοράη της ελεγκτικής επιτροπής μέ ’ιδιαίτερη σελιδαρίθμη- ση. Τό κείμενο του απολογισμού δέν φέρει υπογραφή. ’Από τόν τρίτο απολογισμό (1844) καί έξης τό σχήμα γίνεται μεγαλύτερο καί επιβλητικό, τά τυπογραφικά στοιχεία, της ίδιας οικογένειας μέ τά αντίστοιχα τοϋ προηγούμενου έτους, μεγαλώνουν κι αύτά αντιστοιχώντας ετσι στό εύρος της σελίδας■ τά τυπογραφικά κο­σμήματα είναι λιτά καί λιγοστά καί από τό τέταρτο τεύχος γίνον­ται άκόμη λιγότερα. ’Από τό τρίτο τεύχος καί έξης τούς απολο­γισμούς υπογράφουν οι Γεώργιος Σταύρος καί Θεόφραστος Χαι- ρε-της: ό πρώτος ώς Διευθυντής (ό τίτλος του Διοικητή καθιερώ­νεται τό 1849) καί ό δεύτερος ώς Γραμματεύς (ώς καί τό 1846) καί ώς Γενικός Γραμματεύς άπό τό 1847. Εκθέσεις της έλε- γκτικής έπιτρο7της υπάρχουν στούς άπολογισμούς τών ετών 1846, 1847 καί 1848. Οί τίτλοι πού προτάσσονται στούς απο­λογισμούς κάτω άπό τή σταθερή ένδειξη ’Εθνική Τράπεζα της ' Ελλάδος παρουσιάζουν κάποια αστάθεια. Οί πίνακες είναι κατά κανόνα έντυποι, συμβαίνει δμως οί άριθμοί νά γράφονται μέ τό χέρι στό έτοιμο έντυπο φύλλο.

'Ως πρός τή διάρθρωσή τους οΐ άπολογισμοί απαρτίζο­νται, δπως είναι έπόμενο, άπό τά ί'δια κεφάλαια, χωρίς τοΰτο νά σημαίνει δτι δέν έπιφέρονται κάποιες τροποποιήσεις ώς πρός τή διάρθρωσή τους ή τήν ένταξη μερικών τους στοιχείων σέ ιδιαίτερες ένότητες. Μέ τήν πρόοδο τών έργασιών προστί­θενται καί νέα συναφή κεφάλαια («Περί πρακτορείου», «Περί

158 ΣΧΟΛΙΑ

ταμιευτηρίου», 1845). Οΐ απολογισμοί των ετών 1842-1845 αρχίζουν μέ μιά συντομότατη εισαγωγή, στήν οποία δέν λέγε­ται τίποτε τό ούσιαστικό, γιά νά προχωρήσουν αμέσως στό πρώτο κεφάλαιο, στίς «Μετοχές». Άπό τό 1846 καί ύστερα ή εισαγωγή γίνεται ούσιαστική, προβαίνει σέ γενικές έκτιμή- σεις, σχολιάζει τή συγκυρία ή άναφέρεται σ ’ αύτή, διατυπώνει αξιολογικές κρίσεις σχετικά μέ τήν πορεία της οικονομίας καί τή συμπεριφορά τών συναλλασσομένων- έπιπροσθέτως γίνο­νται σύντομες άναφορές στήν πολιτική της Τράπεζας πού θέ­λουν νά προβάλουν τή φυσιογνωμία της. Δέν λείπουν έπίσης οί εύφημες μνείες, κάποτε ονομαστικές. Μέ τόν τρόπο αυτό οΐ άπολογισμοί αποκτούν μιά πρόσθετη πληροφοριοδοτική ικανό­τητα γιά μας, γιατί ακριβώς δίπλα στίς ακριβείς πληροφορίες γιά τήν κίνηση τών τραπεζικών οικονομικών μεγεθών παρέ­χουν καί άλλες πού άφοροΰν τό γενικότερο οικονομικό κλίμα καί ιδίως τόν τρόπο μέ τόν όποιο ή ί'δια ή Τράπεζα βλέπει τό κλίμα αύτό.

Πρόκειται γιά μιά βελτίωση πού έμπλουτίζει τό «λόγο» της Τράπεζας. Τοΰτο δμως δέν σημαίνει δτι πρίν άπό τό 1846 λείπουν άπό τούς έτήσιους άπολογισμούς άναφορές στή γενικό­τερη οικονομική κατάσταση ή στίς συμπεριφορές τών συναλ­λασσομένων. Γιά παράδειγμα, στόν άπολογισμό τοΰ 1843 έ- ξηγεΐται ο περιορισμός τών δανειακών χορηγήσεων άπό τόν .«ύπερβολικόν έσχάτως έπισυμβάντα ξεπεσμόν τών κτημά­των»· στόν ΐδιο άπολογισμό γίνεται συγκεκριμένος λόγος γιά τίς πτωχεύσεις μεγάλων πελατών της Τράπεζας ή γίνεται ά- ναφορά στή «μή άρκοΰσαν είσέτι άνάπτυξιν της κοινής πί- στεως», χωρίς τοΰτο νά άποκλείει δτι υπάρχουν καί τά άντί- θετα φαινόμενα, ή «άναντίρρητος έκ μέρους τοΰ κοινοΰ καθεκά- στην έκτίμησις της πίστεως καί άσφαλείας τών γραμματίων», γιά τήν έδραίωση δμως τής όποίας χρειάζεται, τί άλλο;, «ή συνδρομή της Κυβερνήσεως διά της έτοιμης έξαργυρώσεως

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 159

παρά των Ταμείων της των έξ 25 καί 50 Δραχμών (: γραμ­ματίων) μόνον τούλάχιστον». Ή «αναφορά» ή «έκθεσις» της έλεγκτικης έπιτροπης έρχεται νά εγκρίνει τις ένέργειες της Διεύθυνσης καί νά υιοθετήσει τό σκεπτικό της, κάποτε μάλι­στα νά υπερθεματίσει: «ή ’ Επιτροπή σας έγκρίνει τό μέτρον της εις Σύρον καί Ναυπλίαν αποστολής πρός αλλαγήν Τραπε­ζικών Γραμματίων, άλλ ’ έκεϊνο τό όποιον θεωρεί ώς συντε- λεστικώτατον της ταχείας κυκλοφορίας των Γ ραμματίων, εί­ναι ή ανταλλαγή αύτών εις τά Ταμεία τοΰ Κράτους» (1843). Στήν ΐδια αναφορά ή ελεγκτική έπιτροπή κατανοεί τήν τακτι­κή της Τράπεζας νά μήν προβεϊ σέ δίωξη δσων καθυστεροΰ- σαν τίς οφειλές τους, «ώς έκ τών παρουσών περιστάσεων», άλλά έπισείει τήν απειλή πού ή Διεύθυνση δέν ειχε θεωρήσει σκόπιμο δτι θά έπρεπε νά έχει διατυπώσει: «μόλα ταΰτα ή Συνέλευσις θέλει συστήσει άναμφιβόλως εις αυτήν τήν δσον ού- πω καταδίωξιν τών οφειλετών, ώστε νά μήν προβαίνη εις τό έπάπειρον ή καθυστέρησις αύτη». Είναι ένδεικτικό τό γεγονός δτι τά σεπτεμβριανά δέν μνημονεύονται πουθενά στόν απολο­γισμό τοΰ έτους 1843 καί στή συναφή έκθεση της έλεγκτικης έπιτροπης: τά υπαινίσσεται ωστόσο κάποια καλυμμένη διατύ­πωση τοΰ τύπου «μέ δλας τάς έμπεσούσας δυσχερείας τών περιστάσεων», ή «χρηματική» κατάσταση καί οΐ υπόλοιπες «περιστάσεις τοΰ τόπου». Στόν απολογισμό τοΰ έτους 1845, δταν γίνεται λόγος γιά τήν ίδρυση πρακτορείου στήν Πάτρα, μέ τό «ένεργητικόν τοΰ τόπου έμπόριον», έπισημαίνεται «ή έ­κτακτος έν τώ μεταξύ έπελθοΰσα κίνησις τών σιτηρών» πού προσανατόλισε τά διαθέσιμα της Τράπεζας στό έμπόριο καί άνέστειλε τήν 'ίδρυση τοΰ πρακτορείου. Ή αναφορά στή διε­θνή συγκυρία ( ’Αγγλία, 1845-1847- Γαλλία, τά ’ίδια χρόνια), χαρακτηριστικό τής όποίας ήταν οΐ κακές συγκομιδές μέ απο­τέλεσμα τήν άνοδο τών τιμών τών σιτηρών καί τή συρρίκνωση της κατανάλωσης, γίνεται τελείως άφηρημένα, δπως συμβαί­

160 ΣΧΟΛΙΑ

νει όταν τά γεγονότα είναι γνωστά στούς ένδιαφερομένους· δέν παραλείπεται, ωστόσο, ή επισήμανση του ένδεχομένου της μεταφοράς της κρίσης καί στό έλληνικό έμπόριο: ή Τράπεζα προσφέρει σ ’ αύτό τή «συνδρομή» της «κατά τό ένόν, άνευ κινδύνου εμπορικής κρίσεως, καθ ’ δσον τοιαύτη έπαπειλεΐτο καί αλλαχού της Εύρώπης, καί της όποίας τά άποτελέσματα άλλως ήδύναντο ν ’ άπηχήσωσι καί πρός τάς σχέσεις τοΰ έ- μπορίου μετά της Τραπέζης». Οΐ δύο έπόμενοι άπολογισμοί (1846 καί 1847) δέν άναφέρονται στή διεθνή συγκυρία- τό ϊδιο συμβαίνει καί μέ τίς άναφορές της έλεγκτικής έπιτροπης, μο­λονότι ή δεύτερη άπ’ αύτές (μέ εισηγητή τόν ’Ιωάννη Σοΰ- τσο) δέν εϊναι φειδωλή σέ γενικότερες άναπτύξεις.

Στίς εισαγωγικές παραγράφους τών άπολογισμών γιά τά ετη 1846 καί 1847, δίπλα στή συνοπτική παρουσίαση τών ερ­γασιών της Τράπεζας, δέν λείπουν οΐ γενικότερες παρατηρή­σεις γιά τήν κατάσταση της οικονομίας (1846) καί οΐ εύφημες μνείες γιά τό προσωπικό τοΰ ιδρύματος, μάλιστα γιά τόν Εύ- θύμιο Κεχαγιά, τοΰ οποίου έξαίρεται ή «δεξιότης τοΰ νοός, περί τά λογιστικά ιδίως καί τήν τραπεζιτικήν έργασίαν» καί ό όποιος στέλλεται στή Γαλλία, γιά νά σπουδάσει «έκ τοΰ πλη­σίον τόν μεγάλον μηχανισμόν της Γαλλικής Τραπέζης» (1847). Δέν λείπουν άκόμη οΐ έξυμνητικές έκφράσεις: ή «εύ- γνωμοσύνη» πού δικαιοΰνται οί θεμελιωτές τοΰ ιδρύματος, ή «ίδιάζουσα υπέρ αύτοΰ προστασία τοΰ Σεβαστού Βασιλέως μας», άλλά καί ή «τιμώσα τόν "Ελληνα φιλεργία, ή άγάπη του πρός τήν εύταξίαν καί ή φιλότιμος αύτοΰ φροντίς καί προσπά­θεια περί τήν πιστήν έκπλήρωσιν τών υποχρεώσεων του» (1847). Ή άναφορά στό βασιλιά καί στήν κυβέρνηση γίνεται μέ άφορμή τήν άποζημίωση της Τράπεζας άπό τό Δημόσιο, ύστερα άπό τή ληστεία τοΰ Καταστήματος Πατρών κατά τή στάση τοΰ λοχαγοΰ Μερεντίτη (Νοέμβριος 1847). ’Αξίζει να προσεχτεί ό συγκρατημένος, άλλά γι ’ αύτό οχι μή καταδικα­

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 161

στικός, τόνος: άπό τό ένα μέρος οί « "Ελληνος δνομα, ώς μή ώφειλε; φέροντες», οί στασιαστές, καί άπό τό άλλο "Ελληνες «τιμώντες τό δνομα αύτό»- καμιά νύξη γιά τό ρόλο του ’Ά γ­γλου προξένου.

Γιά νά ξανάρθουμε στίς οικονομικές παρατηρήσεις, ή πρό­οδος τών έργασιών της Τράπεζας κατά τό 1846 όφείλεται «εις τήν σημαντικήν άνάπτυξιν, τήν όποίαν έλαβε τό έμπόριον, ή ναυτιλία καί ή καλλιέργεια τών κτημάτων»· σ ’ αυτήν τήν άνάπτυξη ή ΐ'δια συμβάλλει «μέ τά ένόντα μέσα της»: «δέν δι- στάζομεν νά τό είπωμεν». Ή Πάτρα είναι τόπος διακρινόμε- νος «διά τό πνεύμα της τάξεως καί προόδου τών κατοίκων του περί τε τό ένεργητικόν του έμπόριον καί τήν καλλιέργειαν τών πλουσίων κτημάτων του»: δλα αύτά άποτελοϋν θετικές προϋ­ποθέσεις γιά τή γρήγορη εύόδωση τών έργασιών του πρακτο­ρείου, δχι άπροσδόκητη. Στή θετική εικόνα της Πάτρας θά μπορούσε νά άντιπαταχθεΐ ή Σύρος, οί δυσκολίες δηλαδή πού συναντα έκεϊ τό πρακτορείο- γιά τίς δυσκολίες αύτές γίνεται ήδη λόγος στόν άπολογισμό του 1845: «άπαντήθησαν ικανά προσκόμματα καί πρός έξομάλυνσιν τούτων έδέησε νά γίνωσι παραχωρήσεις τινές». Οί δυσκολίες συνεχίζονται άλλά οί επό­μενοι άπολογισμοί δέν επιμένουν σ ’ αύτές.

Στόν άπολογισμό του 1846 δίνεται έμφαση στόν περιορι­σμό του τόκου άπό 8% σέ 7 V5% στίς προεξοφλήσεις, «διά τόν λόγον δτι αυτή κυρίως ή έργασία δίδει τροφήν εις τήν γόνιμον κυκλοφορίαν τών τραπεζικών γραμματίων». Στήν αιτιολόγη­ση του μέτρου υπεισέρχονται καί λόγοι μή στενώς οικονομι­κοί: «αν καί έν γένει ή έπιζήτησις χρηματικών κεφαλαίων θε- ωρήται ώς μέτρον πρός αΰξησιν του τόκου τών χρημάτων», ωστόσο ή ’Εθνική Τράπεζα, «διάφορον προορισμόν εχουσα καί σκοπόν κύριον προτεθειμένη τήν ωφέλειαν του τόπου», προβαίνει άκριβώς στήν άντίθετη ένέργεια. Βεβαίως ή οικο­νομική θεμελίωση τής ένέργειας δέν παραλείπεται: «έχομεν

162 ΣΧΟΛΙΑ

τήν πεποίθησιν δτι αύτη θέλει έπενεργήσει κατά λόγον αντί­θετον πρός τάς ώφελείας έκ της μεγαλητέρας ώθήσεως τήν ό- ποίαν έπεται νά λάβη ή κίνησις τών έργασιών της Τραπέζης». Στήν προσπάθεια της Τράπεζας νά αυξήσει τήν κυκλοφορία τών γραμματίων της ή « Έκθεσις της έλεγκτικης έπιτροπης» γιά τό έτος 1847, άφοϋ παρατηρήσει δτι «δσον άναπτύσσο- νται αΐ έμπορικαί πράξεις καί παγιοΰται ή δημοσία πίστις, τό­σον έμψυχοΰνται καί της Τραπέζης αΐ έργασίαι καί τά κέρδη αύτης έπαυξάνουσι, πολυπλασιαζομένων τών προεξοφλήσεων καί χορηγήσεων καί διευκολυνομένης τής κυκλοφορίας τών γραμματίων», καταλήγει στή διαπίστωση δτι ή κυκλοφορία τών γραμματίων «δέν έλαβεν είσέτι παρ ’ ήμϊν τήν νόμιμον ά- νάπτυξιν»- αν πολλαπλασιάζονταν οΐ έμπορικές έπιχειρήσεις, τά τραπεζογραμμάτια πού κατά μέσο δρο είχαν άνέλθει σέ2.300.000 δραχμές, θά μπορούσαν νά αύξηθοΰν περισσότερο, στό πλαίσιο ένός παθητικού πού ήταν δυνατό νά άνεβεϊ σέ2.900.000 δραχμές. Ύστερα άπ’ αύτό ή έπιτροπή, άφοϋ πα­ρατηρήσει δτι «ή κυριωτέρα άνάγκη της ήμετέρας κοινωνίας δέν εΐναι ό πολυπλασιασμός τών χρηματικών της Τραπέζης κεφαλαίων, δσον ή παγίωσις της δημοσίας πίστεως καί ή άνά- πτυξις τών παραγωγικών καί κερδαλέων έργασιών», διατυ­πώνει χωρίς νά τήν άποδέχεται ρητά τήν άποψη δτι ή κυκλο­φορία τών γραμματίων μπορει νά μεγαλώσει πρίν ακόμη δοθεί «νέα ώθησις καί ένίσχυσις εις τάς έμπορικάς πράξεις καί τάς παραγωγικάς τοΰ τόπου έπιχειρήσεις». Συνηγορώντας εμμέ­σως ύπέρ τής άποψης αύτης, ή έκθεσις κάνει μιά διαπίστωση πού έχει τή σημασία της γιά τήν ιστορία τών οικονομικών νο­οτροπιών: «μικρόν κατά μικρόν έκλείπουσιν αΐ έλεειναί προλή­ψεις τών δουλικών έκείνων χρόνων, καθ ’ οΰς οΐ οίκογενειάρχαι ένόμιζον δτι θησαυρίζοντες μέταλλα καί θάπτοντες αύτά εις τά έγκατα της γης έξασφαλίζουσι τό μέλλον αύτών». Στήν ί­δια οπτική, της διεύρυνσης δηλαδή τών τραπεζικών λειτουρ-

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 163

γιων σέ τρόπο ώστε νά ένισχύεται τό εμπόριο, ή επιτροπή, «μ ’ δχι μικράν αύτης εύχαρίστησιν», επισημαίνει τήν αύξηση τοΰ καταλόγου τών πιστούχων μέ τή συμπερίληψη σ ’ αύτόν «ονομάτων μή επισήμων έμπορων, δυναμένων επομένως νά διαπραγματευθώσιν άπ’ εύθείας μέ τήν Τράπεζαν καί μέ τό­κους μέτριους». Τή θετική κρίση έρχεται νά τή χρωματίσει ή πάγια σχεδόν άναφορά στό «κοινωφελές πνεΰμα τό όποιον κα­θοδηγεί τήν Διεύθυνσιν είς τάς πράξεις της».

' Ο συνδυασμός τοΰ οικονομικού μέ τό ανθρωπιστικό σκε­πτικό είναι εμφανής στόν τραπεζικό «λόγο», δπως αύτός έκφέ- ρεται στούς απολογισμούς. Ενδεικτική περίπτωση ή άποφυ- γή διώξεων σέ δσους καθυστερούν τήν έξόφληση τών ύποχρε- ώσεών τους. Γίνεται έπίκληση σέ πολλούς λόγους, άνάμεσα στούς οποίους καί οΐ άποστάσεις· ή πείρα δείχνει δτι ή πλειο- ψηφία αυτών πού καθυστεροΰν άνταποκρίνονται στίς ύποχρε- ώσεις τους καί ή Τράπεζα έπωφελεϊται άπό τούς τόκους υπε­ρημερίας: «αί πληρωμαί αύται πραγματοποιούνται καί πολυ- πλασιάζονται· έπειδή ή μέν άξία τών ένυποθήκων κτημάτων αυξάνει διά της βελτιώσεως καί καλλιεργείας αύτών, διά δέ της πληρωμης τοΰ χρεωλύτρου τό ποσόν τοΰ χρέους έλαττοΰ- ται» (« Έκθεσις» γιά τό έτος 1847). Ή έπίκληση σκοπιμοτή­των εύρύτερων άπό μιά στενή τραπεζική λογική είναι έντονη στά κείμενα τών απολογισμών: ή Τράπεζα συστήθηκε «πρός βοήθειαν του τόπου»· υΐοθετεϊ τά «ήπια καί προτρεπτικά μέ­τρα», έφόσον φυσικά δέν θίγουν τούς μετόχους, καί τά μέτρα αύτά άποδίδουν- άντίθετα, «ή άνεξαίρετος χρήσις τών κατα- ναγκαστικών μέτρων ήδύνατο ν ’ άποβη πρόξενος της έξο- ντώσεως ολοκλήρων οικογενειών», χωρίς τοΰτο νά σημαίνει δ- τ ι ή Τράπεζα δέν καταδιώκει «αύστηρώς δσους άδικαιολογή- τως καθυστεροΰσι». Λόγος καθησυχαστικός πρός δλες τίς κα­τευθύνσεις: θέλει νά διδάξει δτι ή σωστή οικονομική λογική

164 ΣΧΟΛΙΑ

καί τό έργαλεΐο της, ή σωστή διαχείριση, συμπίπτουν μέ τό δίκαιο.

' Η κρίση του 1848 δίνει τό έναυσμα γιά τήν άρθρωση ενός λόγου πού δέν είναι συνήθης στούς ετήσιους άπολογισμούς ώς τή στιγμή αυτή. Δέν πρόκειται έδώ νά έξιστορήσουμε τούς τρόπους μέ τούς οποίους ή ’ Εθνική αντιμετώπισε τήν κρίση, μέ σαφήνεια διατυπωμένους στόν άπολογισμό γιά τό έτος 1848 καί στό έργο του ’Ιωάννη Βαλαωρίτη· θά έπιμείνουμε απλώς σέ κάποιες άπό τίς έκφάνσεις αύτοϋ του λόγου.

"Οπως ήδη σημειώσαμε, ή κρίση φέρεται άποκλειστικώς ώς οικονομική- ή ούσία του 1848 διολισθαίνει απλώς μεσα σ αύτά τά τεχνικά κείμενα, στόν άπολογισμό δηλαδή καί στήν έκθεση. Καί πρώτα ή περιγραφή της κρίσης: «μεγάλαι καί έκ- πληκτικαί μεταβολαί, άπροσδοκήτως έπελθοΰσαι, έκλόνισαν καθ ’ δλην τήν έσπερίαν Εύρώπην τήν δημοσίαν πίστιν καί πρό­ξενοι έγένοντο σημαντικών ζημιών εις τούς κεφαλαιούχους»· τά σημάδια βεβαίως ήταν παλαιότερα, ώστε νά δεχθεί κανείς τό «άπροσδοκήτως» του απολογισμού, άλλά δέν είναι αύτό ε­κείνο στό όποιο θά έπρεπε νά έπιμείνει κανείς. Τό έλληνικό εμπόριο εχει άνάγκη μεταλλικού γιά νά έξοφλήσει τίς υπο­χρεώσεις του στό έξωτερικό, συνεπώς «στενοχώρια μεγάλη είς τάς συναλλαγάς, σπάνις μεταλλικού όσημέραι έπαισθητώς αύξάνουσα καί δυσπιστία άπανταχοϋ»’ οί ληξιπρόθεσμες πι­στώσεις της Τράπεζας δέν πληρώνονται. Είναι ή ώρα της κερ­δοσκοπίας.

Τά τουρκικά νομίσματα, απαγορευμένα μέ νόμο του 1833 άλλά πάντα σέ κυκλοφορία καί μάλιστα υπερτιμημένα, χρησι­μεύουν γιά τήν άγορά τραπεζογραμματίων, τών οποίων οί κά­τοχοι τά φέρνουν στά ταμεία της Τράπεζας γιά έξαργύρωση: «παρ ’ ολίγον έδέησε τωόντι νά έξαντληθη τό έναποταμίευ- μα». Θύμα της κρίσης ή Τράπεζα, δχι μόνο άπό τή χρηματική στενότητα καθ ’ έαυτή, άλλά καί άπό τό «κερδοσκοπικό πνεΟ-

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 165

μα» πού μέ τήν εξάντληση του έναποταμιεύματός της θέλει νά πλήξει την ί'δια, γιατί ήταν «πρόσκομμα» σέ «πλεονεκτικάς καί έπιβλαβεΐς εις τόν τόπον επιχειρήσεις». Ή καταγγελία, σοβαρή, έκφράζεται μέ κάποιον ένδοιασμό: στό κερδοσκοπικό πνεύμα «έμφιλοχώρει ίσως καί ή ιδέα τοΰ νά έπενεχθή (...) καιρία πληγή είς τήν πίστιν»· στήν έκθεσή της ή έλεγκτική ε­πιτροπή είναι ρητότερη: «ό ορθός κοινός νους τοΰ * Ελληνικού λαοΰ έματαίωσεν δλας τάς ασυνεπείς καί έχθρικάς ένεργείας».

Περιγράφοντας τά μέτρα πού πήρε γιά τήν αντιμετώπιση της κρίσης ή Τράπεζα καί τό Κράτος, δ απολογισμός δίνει πά­λι έμφαση στήν «έπιείκεια» πού έδειξε ή πρώτη πρός τούς ο­φειλέτες της, σύμφωνη μέ «τόν εύεργετικόν σκοπόν της συστά- σεώς της»: μέ τήν παράταση της άναστολής γιά τήν έξαργύ- ρωση τών γραμματίων (άπό τίς 4 Σεπτεμβρίου 1848 ώς τίς 4 ’Απριλίου 1849) καί μέ τά άλλα μέτρα πού εϊχαν ληφθεϊ μπό­ρεσε ή Τράπεζα «νά έξακολουθήση τήν έξ άρχής έπιεική δια­γωγήν της πρός τούς όφειλέτας της, τόσω μάλλον άναγκαίαν καθισταμένην, δσον ή συμπεσοΰσα άζητησία τών προϊόντων καί ή μεγάλη έκπτωσις της τιμής της σταφίδος συνετέλεσεν δχι ολίγον νά διατηρήται μέχρι σήμερον ή κατάστασις τών πραγμάτων δυσχερής καί πολλής έκ μέρους της Τραπέζης χρή- ζουσα ανοχής πρός τούς όφειλέτας της». Τήν ανταπόκριση της Τράπεζας στίς ανάγκες τοΰ έμπορίου άλλά καί τοΰ έμπορίου πρός τήν Τράπεζα έρχεται νά έξάρει καί ή έκθεση της ελε­γκτικής έπιτροπης γιά τό έτος 1848: «δταν ή ήμετέρα Τρά­πεζα εύρέθη άπέναντι τών δύσκολων εκείνων περιστάσεων καί έδέησε νά άνακαλέση μετά σπουδής μέρος τουλάχιστον τών κεφαλαίων της, τό έμπόριον διά τοΰ χαρτοφυλακίου καί τών ανοικτών λογαριασμών άνταπεκρίθη έξαισίως είς τήν πρό- σκλησιν της Τραπέζης καί συνέδραμεν αύτήν έπιτυχέστατα, μολονότι τό έμπόριον έπασχε καιρίως». Είναι φανερό δτι με- στώνεται ή άντίληψη δτι ή ’Εθνική Τράπεζα πρέπει νά είναι

166 ΣΧΟΛΙΑ

κυρίως εμπορική, δτι παγιώνεται ή μορφή του έμποροτραπε- ζικοΰ κόσμου. Τό αντίθετο συμβαίνει ώς πρός τίς σχέσεις της Τράπεζας μέ τή μή έμπορική πελατεία της πού δανείζεται ή άνοίγει λογαριασμούς μέ υποθήκη: «Τά επί υποθήκη δάνεια καί οί επί υποθήκη κτημάτων ανοικτοί λογαριασμοί εις μή έ­μπορους οχι μόνον δέν συνέδραμον τήν Τράπεζαν, άλλ’ άπε- ναντίας τότε παρά ποτέ αί καθυστερήσεις έπολλαπλασιάσθη- σαν». Ή έπιτροπή συνιστα σαφώς τήν προτίμηση πρός τόν κόσμο του εμπορίου, αύτόν ακριβώς πού μέ τήν οικονομική του λογική καί πρακτική έπιτρέπει στήν Τράπεζα νά άνταπο- κριθεϊ στό «προεδρευσαν πνεύμα εις τήν σύστασίν» της, «δτι δηλαδή έγένετο πρός ένίσχυσιν της ακινήτου ιδιοκτησίας καί ιδίως πρός άνάπτυξιν της γεωργίας». Μέ τρόπο έμμεσο άλλά δχι άσαφή, οί παρατηρήσεις αύτές παρουσιάζουν τίς άντιφά- σεις της έλληνικής κοινωνίας καί οικονομίας στά μέσα του ιθ ' αιώνα, τή διάσταση ανάμεσα στίς προθέσεις καί τήν πραγμα­τικότητα. Οί μάρτυρες είναι καλά τοποθετημένοι ώστε αύτό πού θέλουν νά πουν νά έχει ιδιαίτερη τονικότητα. Τά κείμενα πού μας άφησαν, ύποταγμένα στήν τεχνική της τραπεζικής οργάνωσης και στή σωφροσύνη, τόν πατερναλισμό καί τή σι­γουριά πού θέλει νά προβάλλει ο κόσμος τοΰ χρήματος, εϊναι πηγές πού καλούν τόν ιστορικό νά κατανοήσει καί νά μεταφρά­σει δλες τους τίς γλώσσες.

1 8

ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΩΝΥΜΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η θεματολογία της συνεδρίας αύτης ειχε ευρύτητα: έπρό- κειτο νά παρουσιαστεί μέσα άπό περιπτώσεις παραδειγματικής άξίας ή συμβολή της γλωσσολογίας πρώτο στήν ιστοριογρα­φική άνασυγκρότηση τοΰ ίστορικοΰ τοπίου καί δεύτερο στήν έρευνα πού θέλει νά καθορίσει τούς πολιτισμικούς προσδιορι­σμούς της διαμόρφωσης μιας γλώσσας, μάλιστα της λόγιας ελληνικής στόν ιθ ' αιώνα. Ό πρώτος άξονας αύτης της θεμα­τολογίας παρέπεμπε στό τοπονομαστικό άλλά καί γενικώς στίς όνοματοθετικές συμπεριφορές· άνάμεσα στίς τελευταίες, εκείνες πού άφοροΰν τό σχηματισμό τών οικογενειακών ονομά­των έχουν γιά τή συνάντησή μας προφανές ένδιαφέρον, τουλά­χιστον γιατί ή έπίπτωση τών συγγενικών συστημάτων στήν ονοματοθεσία τοΰ τοπίου έχει ιδιαίτερη σημασία γιά μιά Γε- ωγραφία κατ ’ έξοχήν ιστορική. Ό δεύτερος άξονας παραπέ­μπει σέ μιά πολιτισμική συνάφεια, ή οποία, στήν περίπτωσή μας, έξατομικεύεται α) στή συμβολή της έλληνικής άρχαιότη- τας στή διαμόρφωση της έθνικής καί πολιτισμικής ταυτότη­τας τών Νεοελλήνων καί β) στόν τρόπο μέ τόν όποιο ή άναφο-

Societe Internationale de Linguistique fonctionnelle, Actes du 13e Colloque international de Linguistique fonctionnelle - Corfou, 24-29 AoOt 1986, Athenes, 1988, σ. 91-92. Ή έλληνική διατύπωση ανήκει στό συγγραφέα.

168 ΣΧΟΛΙΑ

ρά στήν αρχαιότητα συγκεκριμενοποιείται στή διάπλαση μιας ποιητικής έκφρασης καί στήν πραγματοποίηση ένός λεξιλο­γίου ίκανοΰ νά άνταποκριθεϊ σέ πολιτισμικές, ιδεολογικές καί υλικές απαιτήσεις, αισθητές στήν έλληνική κοινωνία του ιθ ' αιώνα- πρόκειται, σ ’ αυτή τήν περίπτωση, γιά τούς νεολογι­σμούς.

Οί συγγραφείς τών ανακοινώσεων έδειξαν μέ ποιό τρόπο αύτά τά γενικά προβλήματα έντοπίζονται στά συγκεκριμένα παραδείγματα πού έχουν μελετήσει. Ά ς μοΰ έπιτραπεϊ νά διατυπώσω ορισμένες παρατηρήσεις, άναφερόμενες σέ μερικές άπό τίς δψεις της θεματολογίας μας.

' Η σχέση του άνθρώπου μέ τό τοπίο πρόκειται νά άνι- χνευθεΐ μέσω της σημασιολογικής άξίας τών τοπωνυμίων καί τών συνηθισμένων ταξινομήσεων: είναι μιά μέθοδος γνωστή πού προσφέρεται ωστόσο σέ τομογραφίες πού έπιτρέπουν νά δώσουμε άπαντήσεις σέ ιστοριογραφικά αιτήματα καί νά έπαν- αξιοποιήσουμε έτσι ένα ήδη άποκτημένο γνωστικό κεφάλαιο. Μέ τόν τρόπο αυτόν ή ομαδοποίηση τών κατηγοριών τών το­πωνυμίων σύμφωνα μέ κριτήρια άναφερόμενα στήν παρέμβα­ση τοΰ άνθρώπου στό τοπίο, θά έπιτρέψει νά τό διακρίνουμε σέ άγριο καί σέ καλλιεργημένο, γιά νά έξετάσουμε στή συνέ­χεια σέ ποιό βαθμό τό πραγματικό τοπίο συμπίπτει μέ τήν εικόνα πού προκύπτει άπό τή γλωσσική άνάλυση. Τό ’ίδιο ισχύ­ει καί ώς πρός άλλα κριτήρια ταξινόμησης, λόγου χάρη τό ιερό σέ σχέση μέ τούς τρόπους οροθέτησης, τίς μορφές κατοχής τοϋ έδάφους σέ συνάρτηση μέ τό σύστημα συγγενειών καί τίς έξ αδιαιρέτου κτήσεις πού μπορούν νά προέλθουν άπ’ αύτό τό σύστημα, τή συνέχεια τοΰ καλλιεργούμενου χώρου σέ σχέση μέ τά διακριτικά σημεία της οροθέτησης, τούς τρόπους έξοι- κισμοΰ σέ συνάρτηση μέ τά τοπωνύμια πού προέρχονται άπό ονόματα προσώπων ή οικογενειών.

Σκέφτομαι τά οικογενειακά ονόματα, μάλιστα τά όνόμα-

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 169

τα τών σογιών, μέ τά όποια σημαίνεται μεγάλος αριθμός α­γροτικών οικισμών έδώ στήν Κέρκυρα, καί δχι μόνο στήν Κέρκυρα, τίς άνθρωπωνυμίες μέ τίς όποιες σημαίνεται ό οίκι- σμένος χώρος στήν Πελοπόννησο καί στή Θράκη καί οΐ όποιες συγχρόνως μαρτυρουν τόν άλβανικό καί οθωμανικό έποικισμό καί τήν κοινωνική του μορφολογία- αλλά σκέφτομαι έπίσης τά ιστορικά προβλήματα πού θέτει ή τυπολογία πού προκύπτει άπό τή γλωσσολογική προσέγγιση, κάθε φορά δπου ό χρόνος της γλωσσολογίας δέν είναι ό χρόνος της ιστορίας.

Γιά νά μείνουμε στά παραδείγματα πού επικαλεστήκαμε, ή συνέχεια τών σημαινόντων δέν βεβαιώνει φυσικά δτι ύπηρχε καί συνέχεια τών σημαινομένων: έτσι οΐ συνεμφάσεις τών κερ- κυραϊκών τοπωνυμίων πού παραπέμπουν σέ γένη, καθώς καί ή διαιώνιση ονομάτων σογιών δέν μαρτυρουν τή διαιώνιση τών οικογενειακών δομών στίς όποιες μας άνάγουν ή γλωσσολο­γική προσέγγιση οφείλει νά είναι γιά τόν ιστορικό ένα ερέθι­σμα γιά νά αναζητήσει άλλες επαληθεύσεις βάσει άλλων μαρ­τυριών καί άλλων συσχετισμών, όπως ό συσχετισμός τών το­πωνυμιών πού προέρχονται άπό οικογενειακό ονομα μέ τά οι­κογενειακά ονόματα πού άνευρίσκονται στόν ϊδιο οικισμό σέ τούτη ή σ ’ εκείνη τή στιγμή, γιά νά μείνουμε σέ ένα μόνο πα­ράδειγμα.

Τό ’ίδιο συμβαίνει καί μέ άλλους ονοματικούς σχηματι­σμούς πού κι αύτοί παραπέμπουν στίς οικογενειακές δομές: ά­πό τά παραδείγματα μνημονεύουμε τίς μητρωνυμίες πού σέ ορισμένες περιοχές, κυρίως τίς νησιωτικές, συμπορεύονται μέ τίς πατρωνυμίες στό σχηματισμό τών οικογενειακών ονομά­των, πρόσκαιρων ή σταθεροποιημένων, 'ΐπόφορα διαφορετι­κών καταστάσεων, αύτά τά οικογενειακά ονόματα γυναικείας προέλευσης μπορούν νά αποδοθούν, άνάλογα μέ τήν περίπτω­ση, είτε σέ γυναικείους ρόλους πού προσιδιάζουν σέ κοινωνίες μέ ισχυρή μεταναστευτική κίνηση καί σέ κοινωνίες δπου οΐ γυ-

170 ΣΧΟΛΙΑ

ναΐκες απολαμβάνουν τά δικαιώματα της πρωτοτοκίας, είτε σέ συνήθειες πού καταστρατηγούν εύκολα τόν κοινωνικό κώ­δικα καί τούς θρησκευτικούς κανόνες. Ωστόσο, θά μπορούσε κανείς, χωρίς νά προσφύγει σέ άλλες μαρτυρίες, νά δείξει τό μερίδιο τών νόθων σ ’ αυτούς τούς μητρωνυμικούς πληθυ­σμούς, τό μερίδιο τών ειδικών γυναικείων ρόλων ή τίς ωσμώ­σεις πού έκδηλώνονται στό διανοητικό επίπεδο; Λίγο ένδιαφε- ρει. Εκείνο πού πρέπει νά συγκρατήσουμε εϊναι τό γεγονός δτι ή γλωσσολογική έρευνα μας όδηγεϊ νά θέσουμε ένα ιστορι­κό πρόβλημα, τό πρόβλημα της διαφορικής λειτουργίας τών γυναικών στή μιά ή στήν άλλη κοινωνία.

Είναι προφανές δτι πρόκειται γιά ονομαστικές έρευνες πού έχουν νοηθεί στήν οπτική μιας ιστορικής Γεωγραφίας ή μάλι­στα μιας Γεωγραφίας γιά τήν * Ιστορία καί γιά έρευνες πού έχουν νοηθεί στήν οπτική μιας Δημογραφικής ιστορίας πού καί οί δύο συγκλίνουν σέ μιά ιστορία τών νοοτροπιών. Συγ­χρονικός ή διαχρονικός ή καί τά δυό μαζί, αυτός ό τύπος έρευ­νας οφείλει νά στηρίζεται σέ μιά ποσοτικώς έπαρκή τεκμηρί­ωση πού έπιτρέπει νά άποδεσμεύσουμε τίς συχνότητες μέ τίς όποιες έκδηλώνονται τά παρατηρούμενα φαινόμενα. Επικα­λούμαι αύτούς τούς κοινούς τόπους, γιά νά έπιστήσω τήν προ­σοχή στήν άποδεικτική αξία μιας πληθώρας τεκμηρίων πού έ­να νέο Πανεπιστήμιο, τοποθετημένο στό κύκλωμα τής ' Ιστο­ρίας, τό Ίόνιο Πανεπιστήμιο, θά έπρεπε νά δοκιμάσει νά έκ- μεταλλευτεϊ: άναφέρομαι στά κτηματολόγια καί στά φορολο­γικά κατάστιχα, στίς άπογραφές καί στίς ληξιαρχικές πράξεις, στίς νοταριακές πράξεις καί στούς χάρτες, σέ ολα αύτά τά τεκμήρια, γραμμένα στά έλληνικά, στά ιταλικά, στά τουρκικά, πού άντανακλοΰν τή μορφολογία τοΰ τοπίου καί τό ονοματί­ζουν, πού προσφέρουν τή μαρτυρία τους γιά τίς οίκογενειακες δομές καί γιά τίς νοοτροπίες πού φανερώνονται σέ δσες συ­

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 171

μπεριφορές ισχύουν γιά τήν ονοματοθεσία στούς τόπους καί στούς άνθρώπους.

' Ο άλλος άξονας της θεματολογίας της συνεδρίας μας έχει έμπνεύσει δύο ανακοινώσεις πού κι αύτές έπίσης έχουν νοηθεί στήν οπτική μιας ιστορίας, της παιδείας καί τών νοοτροπιών: καί ή μιά καί ή άλλη άπό τίς άνακοινώσεις άναφέρονται σέ μιά σταθερή τής έλληνικής παιδείας τοΰ ιθ ' αιώνα, τήν άρχαιότη- τα καί ειδικότερα τή «διαχείριση» της άρχαίας έλληνικής γλώσσας. Βεβαίως, δέν πρόκειται παρά γιά κάποιες όψεις αύ- τοΰ τοΰ ευρύτατου προβλήματος: πώς ένας ποιητής, ό Κάλ- βος, δημιούργησε μιά γλώσσα καί έναν κόσμο εικόνων καί έν- νοιών άντλώντας άπό τά άρχαϊα κείμενα καί τά λεξικά" πώς μιά κοινωνία έπλασε τίς λέξεις πού αντιστοιχούσαν σέ πράγ­ματα, έννοιες, συνήθειες καί συμπεριφορές πού είχαν προσφά- τως έμφανισθεΐ ή άξιοποιηθεΐ.

Μολονότι στηρίζονται στίς ίδιες διανοητικές στάσεις καί στήν ΐδια ιδεολογία, οΐ δύο άναφορές στήν άρχαιότητα, ή ποι­ητική καί ή όρολογική άναφορά, άποκλίνουν αίσθητώς: άμεσό- τερη καί έγγύτερη στίς καθημερινές πραγματικότητες, ή δεύ­τερη προσφέρεται καλύτερα στήν έρευνα τών συλλογικών φαι­νομένων πού φέρονται άπό τούς νεολογισμούς, μεγάλο μέρος άπό τούς οποίους άπορροφήθηκε άπό τό καθημερινό λεξιλό­γιο, ένώ άλλοι τους άπορρίφθηκαν άνήκοντας σέ μιά διαδικα­σία έκπολιτισμοΰ, όχι άμοιρης άποδιαρθρωτικών άποτελεσμά- των, αύτή ή δημιουργικότητα συνιστα έπίσης μιά ένδειξη τών συλλογικών δεκτικοτήτων πού ή γλωσσολογική έρευνα μπορεϊ νά φέρει σέ φώς.

Τελειώνοντας, θά έλεγα οτι ή συνεδρία αύτή, πού θά τρο­φοδοτηθεί, έλπίζω, κι άπό άλλες παρεμβάσεις, έδωσε τήν εύ- καιρία νά συζητηθοΰν παλιά πράγματα κάτω άπό ένα φώς, αν όχι νέο, τουλάχιστον αποκαλυπτικό: οί ανακοινώσεις γιά τίς όποιες έγινε λόγος υπέδειξαν ότι τό γνωστικό κεφάλαιο πού

172 ΣΧΟΛΙΑ

διαθέτουμε στό πεδίο τοΰ όνομαστικοΰ προσφέρεται σέ μιά νέα διάταξη τών συστατικών του στοιχείων τό ϊδιο ισχύει γιά τό τμήμα έκεϊνο της ιστορίας τών ιδεών πού είναι τό λεξικό τών νεολογισμών, σήματα κι αύτοί γιά μιά ιστορία τών νοο­τροπιών.

01 «ΠΡΩΤΟΓΟΝΟΙ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ»

1 9

aΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΣΧΗΜΑ

Κύρια έκφραση της πρωτόγονης έξέγερσης, οΐ κλέφτες στούς χρόνους της οθωμανικής κυριαρχίας άποτελοΰν συγχρό­νως τη διαρκή έκδήλωση της έξέγερσης αύτης: άλλες μορφές άρνησης της καταστημένης κοινωνικής τάξης άνευρίσκονται έ- πίσης στά παραδοσιακά αντιστασιακά κινήματα καί στήν έ- σχατολογία πού, ή τελευταία, δέν ανάγεται σέ έναυσμα μιας ένεργητικής έξέγερσης, αναδύεται, θά προσθέταμε, μέσα άπ’ αύτή. Οΐ κλέφτες άνήκουν σέ ένα πλέγμα πιέσεων καί άμοι- βαιοτήτων τοΰ οποίου άποτελοΰν άκραϊο παράδειγμα: οΐ πιέ­σεις πού άσκοΰν οΐ πολεμικές κοινότητες καί ομάδες άνήκουν περισσότερο σέ θεσμοθετημένες κοινωνικές πραγματικότητες παρά σέ παράνομες, άποκλειστικώς, συσσωματώσεις· στηρί­ζονται σέ μιά οικογενειακή καί κοινοτική δομή πού σέβεται τό νομικό πλαίσιο της οθωμανικής Αύτοκρατορίας.

Οΐ ληστές, οΐ κλέφτες, συγκροτημένοι σέ όμαδώσεις πού

(α) Questions & Debats sur VEurope centrale e t orientale, άρ. 4 (Παρίσι, EHESS, 1985), σ. 85-88: εισήγηση σέ μιά συζήτηση γιά τήν πρω­τόγονη έξέγερση στήν Κεντρική καί ’Ανατολική Ευρώπη (5.6.1981). Στην ελληνική παραλλαγή πού παρουσιάζεται έδώ έχουν ένταχθεϊ ορισμένες προ­σθήκες.

174 ΣΧΟΛΙΑ

έχουν ώς έπίκεντρο έναν άρχηγό καί διαθέσουν στοιχειώδη ιε­ραρχία, άντιτίθενται στούς εκπροσώπους της κρατικής καί κοινοτικής εξουσίας: σέ δ,τι τούς άφορα, ή έξουσία αύτή α­σκείται άπό έντόπια στρατιωτικά σώματα, τούς αρματολούς, πού συνήθως συγκροτούνται άπό άτομα τών κατακτημένων χριστιανικών πληθυσμών μέ τίς ένέργειές τους, υποκινούμε­νες συχνά άπό τούς άνταγωνισμούς καί τίς βλέψεις τών φορέ­ων τής τοπικής εξουσίας, οί κλέφτες προσπαθούν νά υποκατα­σταθούν στούς άρματολούς πού, μέ τή σειρά τους, μετατρέπον- ται σέ κλέφτες καί ξαναρχίζουν τόν ίδιο τύπο πιέσεων, διαιω- νίζοντας έτσι τό μηχανισμό μετακένωσης άνάμεσα στούς ε­κτός νόμους καί τήν έξουσία. Μέ τόν τρόπο αύτόν καί οΐ δυό συνιστουν δυό λειτουργίες πού άνήκουν στό ίδιο πλέγμα, στό πλέγμα δηλαδή τής πρωτόγονης έξέγερσης πού κι αύτή υπα­κούει στό μηχανισμό ένσωμάτωσης στίς κοινωνικές δομές μέ­σω τοΰ άρματολικοΰ θεσμοΰ. 'Η δυνατότητα ένσωμάτωσης έ­χει επίσης τήν άπήχησή της στό ιδεολογικό έπίπεδο: ή άνταρ- σία βρίσκει τή δικαίωσή της στή δυνατότητα προαγωγής σέ έναν τύπο κοινωνικής αύθεντίας, τόν άρματολό, δυνατότητα πού σημαδεύει έπίσης τά όρια τής έξέγερσης καί τήν άδυναμία της νά μεταμορφωθεί σέ επανάσταση μέ εσωτερική δυναμική. Οΐ γνωστότεροι έκπρόσωποι τής πρωτόγονης έξέγερσης έ­χουν δράσει σέ δλη τήν κλίμακα πού έκφράζει τήν έπικοινωνία άνάμεσα στήν άνταρσία καί τήν ένσωμάτωση: ή πίεση μέσω τής ληστείας πού θέλει νά καταλήξει στήν κατάκτηση τής άρ- ματολικής αρμοδιότητας καί πού εξατομικεύεται στή σύ­γκρουση άνάμεσα στόν κλέφτη καί τίς κρατικές καί κοινοτικές αύθεντίες, ό άγώνας γιά τή διατήρηση τής θέσης τοΰ άρματο- λοΰ συνθέτουν τό κλίμα μέσα στό όποιο ή βία άνάγεται σέ ά­ξια καί δσοι τήν άσκοΰν γίνονται σύμβολο πού ένεργεϊ έπίσης ώς συντελεστής μεταρσίωσης στό άνθρώπινο κύκλωμα άπ’ ό­που προκύπτει ή πρωτόγονη έξέγερση. Ή έξιδανίκευση πού

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 175

χαρακτηρίζει τά κλέφτικα τραγούδια δέν είναι παρά ή άντανά- κλαση της μεταρσιωτικής λειτουργίας της εξέγερσης, έξιδανί- κευση πού άντιτίθεται στίς πράξεις μέ τίς όποιες εκδηλώνεται, ή ληστεία.

' Η ληστεία ανακύπτει, άπό διαφορετικά άνθρώπινα καί γεωγραφικά περιβάλλοντα: είναι άλήθεια δτι τό βουνό άποτε- λεϊ τήν κύρια πηγή της καί δτι οί νομάδες τήν έχουν ένισχύσει σημαντικά- ώστόσο δέν φαίνεται δτι είναι δυνατό νά ταυτισθεϊ ή ληστεία μέ μιά μόνο άπό τίς συνιστώσες τών άγροτικών καί κτηνοτροφικών κοινωνιών, άπό τίς όποιες έχει άναπηδήσει. ' Ο βασικός μηχανισμός τών όμαδώσεων στηρίζεται στό σύ­στημα τών συγγενειών, έμφανέστερος στήν περίπτωση τών άρματολικών ομάδων, καί στίς άδελφοποιήσεις πού άντισταθ- μίζουν τήν άπουσία ή τήν άνεπάρκεια τών δεσμών αίματος. Οί θρησκευτικές διακρίσεις ύπεισέρχονται στίς συγκρούσεις τών ομάδων πού διεκδικοΰν τό άρματολίκι μιας περιοχής, άλλά τοΰτο δέν έμποδίζει τίς συμμαχίες χριστιανών καί μουσουλμά­νων: ώστόσο, οί δυνατότητες προαγωγής στίς στρατιωτικές ιεραρχίες εϊναι περισσότερο περιορισμένες γιά τούς χριστια­νούς, οί όποιοι δέν μπορούν νά προσδοκούν κάτι πέρα άπό τήν άπόκτηση της άρματολικής ιδιότητας, ένώ ό μουσουλμάνος άν- τίπαλός τους, ένας ’Αλβανός στήν περίπτωσή μας, μπορεϊ νά άποσκοπεΐ στήν ένσωμάτωσή του στό στρατιωτικό καί διοι­κητικό σύστημα της Αύτοκρατορίας. Θά πρέπει ώστόσο νά προσθέσουμε δτι οί θρησκευτικές διακρίσεις παραπέμπουν πε­ρισσότερο σέ διαφορετικά συστήματα κοινωνικού ελέγχου μέ­σω της ένοπλης βίας, δπως αύτά μορφώνονται στίς πολεμικές κοινότητες κι άκόμη δτι οί τελευταίες συναντιώνται, σέ μικρό­τερο βαθμό, καί στίς χριστιανικές κοινωνίες- κι άκόμη δτι πα­ρουσιάζεται μερική σύγκλιση ανάμεσα στίς κοινότητες αύτές σέ δ,τι άφορα τή βασική τους λειτουργία, τήν προσφορά δηλα­δή προστασίας μέ τή μέθοδο της βίαιης έπιβολής.

176 ΣΧΟΛΙΑ

' Ωστόσο ή ληστεία δέν είναι σέ θέση νά καταλήγει πάντο­τε σέ ένσωμάτωση χάρη στήν έπικοινωνία πού υπάρχει άνά- μεσα στήν παρανομία καί τήν έξουσία: σέ μερικές περιοχές, στήν Πελοπόννησο μάλιστα, ό θεσμός τών άρματολών απου­σιάζει καί, άπό τό άλλο μέρος, συμβαίνει νά είναι πολύ ισχυρές οΐ άντιστάσεις της έπίσημης εξουσίας· πάντως, υπάρχουν άλ­λες διέξοδοι, άνάμεσα στίς όποιες ή ένταξη σέ ξένους στρα­τούς κι άκόμη ή μετανάστευση, διέξοδοι πού δίνουν άξία στόν πολεμιστή καί συμβάλλουν στόν προσανατολισμό τών έκπρο- σώπων της πρωτόγονης έξέγερσης σέ ενα πεδίο δραστηριοτή­των μεγαλύτερης έμβέλειας, μάλιστα έθνικής. Έτσι, ή έπανά- σταση τοΰ 1821 τροφοδοτήθηκε, δπως άλλωστε οΐ προηγού­μενες έπαναστατικές κινητοποιήσεις, άπό τούς πρωτόγονους της έξέγερσης πού είχαν διατρέξει δλες τίς φάσεις μιας πολε­μικής σταδιοδρομίας: ληστεία, συνδυασμένη κάποτε μέ τήν πειρατία, άρματολική άρμοδιότητα, στρατιωτική υπηρεσία σέ έναν ξένο ή στόν οθωμανικό στρατό.

Οΐ κλέφτικες ομάδες κατάφερναν κάποτε νά κινητοποιούν έκατοντάδες οπαδών καί νά διατρέχουν μακρές άποστάσεις πού υπερέβαλλαν τά συνήθη δρια τοΰ πεδίου τής δράσης τους: πρόκειται έδώ γιά τίς μεγάλες πολεμικές οικογένειες πού διεκδικοΰν μιά ή περισσότερες θέσεις άρματολών ή γιά εύρύ- τερες ομάδες πού συμμετέχουν σέ μιά έξέγερση ικανής έμβέ- λειας καί σέ έπιδρομές καί λεηλασίες.στούς μεγάλους δρόμους. Θύματα τής δράσης τών κλεφτών είναι δλοι οΐ πληθυσμοί τών περιοχών στίς όποιες θέλουν νά έπιβάλουν τήν έξουσία τους άναγκάζοντας τίς οθωμανικές αύθεντίες καί τούς κοινοτικούς άρχοντες νά τούς παραχωρήσουν τή θέση τοΰ άρματολοΰ- ω­στόσο, ή δράση τοΰ κλέφτη δέν άποβλέπει μόνο στήν κατά- κτηση αυτής τής θέσης: ή λεία γίνεται αύτοσκοπός καί μονα­δικός τρόπος επιβίωσης τών παράνομων κι άκόμη, σέ ορισμέ­νο βαθμό, τοΰ πλουτισμοΰ τους. Έτσι, οΐ έμποροι πού κύκλο-

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 177

φορούν όμαδικώς ελκύουν τήν προσοχή τους, έπίσης καί οί εί- σπράκτορες τοΰ φόρου, άκόμη καί ό πλανόδιος δουλευτής: ω­στόσο, ή πηγή άνεφοδιασμοΰ τοΰ κλέφτη είναι κατά κύριο λό­γο ό χωρικός καί ό κτηνοτρόφος, τά μοναστήρια μέ τά όποια πλέκει δεσμούς συνενοχής καί αλληλοβοήθειας. Τά πλούτη πού άποκτιώνται μέ τή λεηλασία κυκλοφοροΰν μέ τή βοήθεια ένδιαμέσων, άποθησαυρίζονται καί γίνονται αντικείμενο έπί- δειξης έκφραζόμενης μέ τίς ένδυματολογικές συνήθειες πού άν- ταποκρίνονται κι αυτές σέ ένα σύστημα άξιων.

' Ο κλέφτης άφησε λίγες άμεσες γραπτές μαρτυρίες: στό βαθμό δπου εκφράζεται, δέν άναφέρεται σέ καμιά έννοια κοι­νωνικής δικαιοσύνης, μολονότι συμβαίνει νά αισθάνεται καί νά δρα ώς θύμα μιας άδικίας· δταν έκθέτει τίς διεκδικήσεις του, δέν έπιχειρηματολογεΐ παρά ώς φορέας μιας κυριαρχικής ικα­νότητας. Συνακόλουθα, έχει τήν αίσθηση δτι άνήκει σέ έναν κό­σμο δπου οί ρόλοι εϊναι μοιρασμένοι καί ό κάθε ρόλος ύπακού- ει στόν κώδικά του: ή κοινωνία έχει τούς νόμους καί τούς κανό­νες της· τό ίδιο ισχύει καί γιά τό δικό του περιβάλλον. Όταν ό κλέφτης ένσωματώνεται στήν κοινωνία ώς αρματολός, δέν άλλάζει τόν ήθικό του κώδικα καί τό σύστημα τών άξιών του- τό άντίθετο θεωρείται ώς δείγμα έκφυλισμοΰ. Ή έννοια τής δικαιοσύνης, τό δίκαιο τοΰ φτωχοΰ, ή εύσπλαγχνία δέν παρου­σιάζονται παρά στίς μαρτυρίες πού έχουν αφήσει οΐ έκπρόσω- ποι τής νόμιμης έξουσίας: άλλωστε αύτοί μιλούν συνήθως· ω­στόσο, ή συλλογική εύαισθησία άντιδρα μέ θετικό τρόπο άπέ- ναντι στούς πρωτόγονους τής έξέγερσης προσχωρώντας στό σύστημα τών άξιών τους. Γίνεται άντικείμενο θαυμασμοΰ έ- κεϊνο πού δέν είναι στίς δυνατότητες τοΰ καθενός, δηλαδή ή άρνηση τής καθιερωμένης τάξης, καθώς καί ή προνομιακή έν­ταξη μέσω τής βίας στή μισητή αύτή τάξη: πρόκειται γιά μιά μεταρσίωση πού έκδηλώνεται μέσα σέ μιά άντίληψη τοΰ κό­σμου στηριγμένη περισσότερο στήν έσωτερίκευση ένός συστη-

178 ΣΧΟΛΙΑ

ματος αμοιβαιοτήτων παρά ένός συνόλου αντιθετικών καί χω­ρίς άλληλοδιείσδυση δυνάμεων.

' Η διάρθρωση τών άρματολικών ομάδων υπακούει στήν οικογενειακή διάρθρωση καί ή διαδοχή προσλαμβάνει κληρο­νομικό χαρακτήρα: ώστόσο, οί συγγενικοί δεσμοί δέν άντιστέ- κονται πάντα στήν έσωτερική δυναμική της ομάδας πού κά­ποτε διασπάται σέ άνταγωνιζόμενες μερίδες παρά τούς δε­σμούς αΐματος· οΐ συγκρούσεις ανάμεσα στούς συγγενείς διαι- ωνίζονται μέ τή μορφή της βεντέτας πού χαρακτηρίζει έπίσης τούς έξωτερικούς άνταγωνισμούς. Γιά τό λόγο αύτό οί μεγά­λες άρματολικές οικογένειες υποχρεώνονται νά έπεκτείνουν τίς επιγαμίες καί τίς πνευματικές συγγένειες, γιά νά άντιμε- τωπίσουν τίς πιέσεις τών αντίπαλων οικογενειών καί τών κοι­νοτικών αύθεντιών πού κι αύτές θέλουν νά διαιωνίζουν τήν κληρονομική διαδοχή. Οί συγκρούσεις ανάμεσα στίς τελευ­ταίες καί τούς άρματολούς έξειδικεύονται κυρίως στίς κερδο­σκοπίες γύρω άπό τήν είσπραξη τών φόρων, ή οποία άποτε- λοΰσε τήν κύρια λειτουργία τών έκπροσώπων της κοινοτικής έξουσίας: τοΰτο δέν σημαίνει δτι οί αρματολοί μπόρεσαν παν- ντου νά περιορίσουν τήν εξουσία τών κοινοτικών αρχόντων καί νά έλαττώσουν τήν κοινωνική τους ακτινοβολία. Οί σχέσεις άρματολών καί κοινοτικών άρχόντων διακρίνονται σέ μιά κλί­μακα πού άρχίζει άπό τήν υποταγή τοϋ ένός στόν άλλο, γιά νά καταλήξει σέ περισσότερο ΐσομερεΐς κατανομές. 'Ωστό­σο, δ,τι συγκράτησε ή συλλογική μνήμη είναι ή συγκρουσιακή σχέση: τά κλέφτικα τραγούδια χαράσσουν μιά σαφή διχοτόμη­ση άνάμεσα στόν κόσμο της πρωτόγονης έξέγερσης, άπό τόν όποιο ερχεται ό αρματολός, καί τόν κόσμο της νομιμότητας πού αντιπροσωπεύουν οί οθωμανικές αύθεντίες καί οί κοινοτι­κοί άρχοντες· ή διχοτομία αύτή άνταποκρίνεται σέ μιά πρα­γματικότητα πού δέν μπορούν νά τήν εξαλείψουν οί προσαρ­μογές, δσες έπιτρέπουν τήν άποκατάσταση μιας συμβιωτικής

ΣΤΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 179

σχέσης ανάμεσα στούς έκπροσώπους τών δύο κόσμων.Σημειώσαμε δτι οΐ νομάδες άποτελοΰν κύρια πηγή της

ληστείας: μαρτυρίες, κυρίως μεταγενέστερες, έξηγοΰν τό μη­χανισμό τών άλληλεγγυοτήτων πού ισχύουν ανάμεσα στήν κτηνοτροφική έκμετάλλευση, τή στηριζόμενη στό σύστημα τών συγγενειών, καί τούς κλέφτες πού προέρχονται άπό τό ί­διο περιβάλλον πρόκειται πάντα γιά ενα πλέγμα αλληλοβοή­θειας καί προστασίας πού έπιτρέπει έπίσης τήν ένταξη στόν κύκλο τών οικογενειακών οικονομιών δποιου πλούτου έρχεται άπό τή λεηλασία. Οΐ άλληλεγγυότητες αύτές ισχύουν έπίσης καί στό πεδίο της άγροτικής κοινότητας, παρά τή σύγκρουση πού άντιπαραθέτει τίς αύθεντίες της τελευταίας στούς κλέ­φτες: κι έδώ έπίσης βρισκόμαστε μπροστά σέ ένα σύνολο ι­σορροπιών πού εδράζεται στήν κατανομή τών ρόλων, στήν ύ­παρξη συστημάτων καί άντισυστημάτων πού συγκρούονται καί έπικοινωνοΰν, σέ ενα σύνολο, άκόμη, άξιών, κύριο συστα­τικό τών οποίων είναι ή κυριαρχική ικανότητα μέσω της βίας.

Σέ δσα προηγήθηκαν θά ήθελα νά προσθέσω τώρα ενα σχό­λιο: ή εικόνα, δπως τήν παρουσιάσαμε, τοΰ κόσμου της πρωτό­γονης έξέγερσης άνακύπτει άπό μαρτυρίες κυρίως τοΰ ιη ' καί τοΰ άρχόμενου ιθ ' αιώνα. Βέβαια ό άρματολισμός καί ή λη­στεία δέν έγκλείονται σ ’ αύτά τά χρονολογικά όρια, ούτε ή πρακτική καί ή τονικότητά τους φαίνεται νά άναδύονται μέ τρόπο διαφορετικό άπό τίς παλαιότερες μαρτυρίες. Ωστόσο, ή πύκνωση τών μαρτυριών, αλλιώς ή ένεργότερη συνείδηση γιά τά φαινόμενα αύτά στόν ιη ' καί στόν ιθ ' αιώνα, ϊσως νά μήν όφείλεται πρωτίστως στήν τύχη πού διέπει τή διάσωση τών μαρτυριών καί σέ άλλαγές πού άφοροΰν τή θρησκευτική καί φυλετική ταυτότητα τών άρματολών: κοντά σέ δλα αύτά καί στούς ιδιαίτερους δρους μέ τούς οποίους διαδραματίζεται τό παιχνίδι της εύταξίας καί της παράβασής της θά πρέπει νά συνυπολογισθεΐ καί ένας άκόμη, οΐ κοινωνικές προϋποθέσεις

180 ΣΧΟΛΙΑ

τής συλλογικής μνήμης. Πρόκειται γιά τή μνήμη εκείνη πού ζεϊ μέσα στήν προφορικότητα, άπό τά κύρια οχήματα τής ό- ποίας είναι τό τραγούδι: έπιλεκτικό, παραπέμπει στίς διάρ­κειες μέσα στίς όποιες μορφώνουν τή συνέχειά τους οί ήρωές του, συνέχεια προϋπόθεση τής όποίας είναι ή διάρκεια τών κοινωνικών μορφωμάτων στά όποια ανήκουν. Τά τελευταία έ- ξειδικεύονται σέ μορφώματα οικογενειακά μέ δσες συμπλη­ρωματικότατες συνεπάγεται ό όρος αύτός: ΰπόκεινται στο μηχανισμό τής εναλλαγής τών ρόλων πού περιορίζει την ανα- γκη τής καταβύθισης τής μνήμης στόν μεγάλο χρόνο· τό χρο­νολογικό εύρος τής έπώνυμης συλλογικής μνήμης τοΰ κόσμου τής πρωτόγονης έξέγερσης είναι συνάρτηση τής μικρής διάρ­κειας τών όμαδώσεων άπό τίς όποιες άναδεικνύονται οί πρω­ταγωνιστές της. Άλλωστε ή πρόσληψη τής άνταρσίας είναι άτομοκεντρική: ή κλεφτουριά εκφράζεται μέ τόν έπώνυμο κλέ­φτη, μέ τή δράση τοϋ όποιου μετριώνται τά δικά της δρια· έ- ξυμνητικό, τό κλέφτικο τραγούδι κρατα δυό στιγμές απο τη δράση αύτή, τή σύγκρουση καί τό θάνατο, καί οί δυό άτομοκεν- τρικές. Γιά νά διαιωνιστεΐ δμως ή άτομική, ή ήρωική μνήμη, χρειάζεται οί ήρωες νά μήν άποσπώνται άπό τή μερικευμένη συλλογικότητα στήν όποία άνήκουν, τά οικογενειακά δηλαδη μορφώματα, κι αύτά τά τελευταία νά διατηρούν τή χρονική τους συνέχεια καί νά συντηροΰν, μέ τόν τρόπο αύτόν, τή δεξί­ωση τής μνήμης. 'Ωστόσο, όπως συμβαίνει και σε αλλα πε­δία, τά συλλογικά μορφώματα πού άποτελοΰν τήν κοινωνική προϋπόθεση τής μνήμης έχουν μικρή διάρκεια μέσα στό χρόνο, άντικαθίστανται άπό άλλα, έξαντλοΰνται μεσα σε λίγες γε­νεές: δέν γίνονται άριστοκρατικά, ούτε άργότερα δταν κάποιοι έπίγονοι θά διαπρέψουν στούς νέους ορούς κοινωνικής άνάδει- ξης πού δημιουργοΰνται μαζί μέ τό ελληνικό Κράτος καί θα θελήσουν νά αίστανθουν άριστοκρατικά μέ τόν τρόπο τους, χωρίς δμως νά μπορέσουν ή νά διανοηθοϋν νά φτιάξουν μιά ά-

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 181

ριστοκρατία. Ή συναίσθηση δτι άνήκαν σέ ξεχωριστά σόγια δέν άρκοϋσε άπό μόνη της γιά τό σχηματισμό ένός άριστοκρα- τικοΰ σώματος, βαρυμένου ήδη άπό τήν πολιτισμική ετερότη­τα τών κοινωνιών στίς όποιες είχε πράγματι διαμορφωθεί.

βΔΤΟ ΜΑΡΤΎΡΙΕΣ

Στη νεοελληνική επιστολογραφία εντάσσεται καί μιά κατηγορία ε­πιστολών πού ώς σήμερα δέν προσέχτηκε σέ ικανοποιητικό βαθμό. Εί­ναι γραφτά πού έξωτερικά επιδέχονται τό χαρακτηρισμό «ύπηρεσιακά», άλλά στήν ούσία πρόκειται γιά πραγματώσεις έκφραστικές, κατά τίς ό­ποιες έπιτελεΐται ολη ή διεργασία τοϋ λαϊκοΰ λόγου: πρόκειται γιά γράμματα πού έχουν υπαγορεύσει ή καί συντάξει άρματολοί καί κάποτε κλέφτες, όθωμανοί άξιωματοϋχοι ή προεστοί. Παράλληλα διατηρούν α­πόλυτα τήν άξία της άμεσης μαρτυρίας καί καθίστανται βασικές πηγές της νεοελληνικής ιστορίας στό κεφάλαιο τοϋ άρματολισμοϋ καί της κλε- φτουριας, πού, εξω άπό τόν πολύτιμο πληροφοριακό τους χαρακτήρα, παρέχουν τή δυνατότητα γιά τή διάγνωση της ψυχολογίας καί τοϋ ήθι- κοΰ κώδικα τών κλεφτών καί τών άρματολών κατά τρόπο αύθεντικότερο πολλές φορές άπό τά κλέφτικα τραγούδια. Τά κείμενα τοϋτα άποτελοϋν τό πρώτο υλικό γιά τήν αισθητική άποτίμηση συνθετικότερων έπιτεύ- ξεων τοϋ λαϊκοΰ λόγου καί γιά τή διερεύνηση τών έπί μέρους στοιχείων τους, πού λόγοι άγωγης ή καί χρονικής απόστασης δέν έπιτρέπουν στόν σύγχρονο δέκτη νά εχει μιά όσο γίνεται άκριβέστερη πρόσληψη. Πρόχει­ρα σημειώνουμε πώς τό φαινόμενο τοΰ Μακρυγιάννη είναι άνεπίδεκτο όρθης ερμηνείας χωρίς τη γνώση τέτοιων κειμένων.

Τά δύο κείμενα πού παρουσιάζουμε σήμερα, άπό τίς καλύτερες πε­ριπτώσεις δημοτικού λόγου, διατηρούν δλη τήν εκφραστική αμεσότητα, ενώ σύγχρονα άποτελοϋν αυθεντικά τεκμήρια γιά τη διάγνωση της νοο­τροπίας τοΰ κλέφτη (γράμμα Ραφτογιάννη) ή τά κίνητρα πού όδηγοϋν στήν κλεφτουριά (γράμμα Παραβόλα). ’Επί μέρους πληροφοριακά

(β) ’Επιθεώρηση Τέχνης, 5 (1957), σ. 216-217. ’Αναδημοσιεύεται ε­δώ μέ προσθήκες καί επανορθώσεις στό δεύτερο άπό τά έκδιδόμενα κείμε­να.

182 ΣΧΟΛΙΑ

στοιχεία (Παροφόλας, στ. 17 κ. έ.), χαρακτηριστικά γιά τίς σχέσεις αρ­ματολού καί κλέφτη ή τοΰ κλέφτη μέ τό λαό (Ραφτογιάννης 14 κ. έ., Παραβόλας 7, 29, κ. έ.), βαρύνουν αποφασιστικά στήν αξιολόγησή τους. Βασανισμένη σύγκριση πλήθους τέτοιων μαρτυριών επιτρέπει αντικει­μενική έξεικόνιση τοΰ βίου τών κλεφτών, άπαλλαγμένη άπό έθισμούς καί σκοπιμότητες. Ή μαρτυρία ένός πού ήξερε τά πράγματα (Κούμας, Ισ τορ ία τών ανθρωπίνων πράξεων, τ. IB ', 543 κ. έ.), ότι «οΐ άνδρες

ούτοι, τών οποίων έπηνέθη παρά πολλών δικαίως ή άνδρία, παρά ταύτην δέν έγνώριζον άλλον ηρωισμόν», δέν άπομακρύνεται καθόλου άπό τήν πραγματικότητα, αντίθετα έπαληθεύεται ολοένα άπό αυθεντικές πηγές.

Καί τά δύο έγγραφα βρίσκονται στό 'Ιστορικό ’Αρχεία της Λευκά­δας στό φάκελλο Amministrazione del Governo Provisorio Settin- sulare di Santa Maura. Filza lettere confinarie dal 9 Febbraro 1799 al 4 Ottobre 1802. Τό γράμμα τοΰ Παραβόλα, αχρονολόγητο, εχει ά- ριθμό πρωτοκόλλου 1 καί χρονολογία λήψης «9 Feb(brar)o 1799, S(tile) V(echio)»· έκεϊνο τοΰ Ραφτογιάννη εχει άριθμό πρωτοκόλλου 11 καί χρονολογία λήψης «2 Ag(ost)o 1799», τήν έπόμενη δηλαδή της σύνταξής του (1 Αύγούστου 1799). Καί τά δύο είναι γραμμένα σέ δίφυλλα. Τά εχει πρωτοδημοσιεύσει ό Ν. Γ. Σβορώνος,« "Εγγραφα άναφερόμενα είς τούς έν Λευκάδι κλεφτάς καί αρματολούς», Έπετηρίς τοΰ Μεσαιωνικού ’Αρχείου, I (1939), σ. 105-123 (σ. 111-113) μέ διαφορετικές άναγνώ-

σεις, κυρίως στό δεύτερο. Τά αναδημοσιεύει, μερικώς, άπό τήν έκδοση Σβορώνου ό Γ. Κοντογιώργης, «Προύχοντες καί παρακοινωνικά στοι­χεία στή Λευκάδα τοΰ 18ου καί τοΰ 19ου αιώνα», Πάντειο Πανεπιστή­μιο Κοινωνικών καί Πολιτικών ’Επιστημών, 'Αφιέρωμα στή μνήμη τοΰ Ν. Σβορώνου, ’Αθήνα 1992, σ. 139-156 (σ. 154-155). Σ’ αυτήν έδώ τήν έκδοση άποκαθιστοΰμε τήν ορθογραφία καί τή στίξη, διατηρού­με τούς στίχους τοΰ πρωτοτύπου, διακρίνουμε τά προσθετέα μέ όρθές άγκύλες, καί τις αναπτύξεις μέ παρενθέσεις. Παρέχω δείγμα τοΰ τρόπου της γραφής τοΰ Ραφτογιάννη, στ. 25: οπουνχηνεμερα χε η ττηστηκη τροηρου άμμου βασταν τα ποΒαρηα οχη τη νηχτα...

1

(Φ. 1Γ) Έκλα[μ]πρότχτοι άφε[ν]τά8ες της Άγι[ο]μαυρας τήν έκλχ[μ]πρ/2ότη σας δουλιχώς προσκυνώ καί μέ τό τχπεινό μου' γράμμα σχς φανερώνω: τ ί μεγάλα κάζα ίκα'̂ μα. είς τούς τόπους σας

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 183

καί μέ κυνηγάτε; Έγώ δέν έ^ιτηρα χανενός μίγια κότα στανικώς, δξου α μέΛ φίλεφε κανένας. Μέ τη[ν] Τουρκιά όπού έχω νά κά/7μω,

~ > / ^ ~ / f Τ Λ * /8 / ~ / /μου εττηρανε ουο-τρεις φορές το γείοος μου και με κυνηγάνε και με- νανε καί τούς πειράζω καί γώ '. Τώρα έγώ μέ τούς τόπου[ς] σ<χς δένV / / / 1 0 / ~ 1/ f t / Λ / / / / / ~εχω να καμω, μουνε μου ερχεται παραπονο, οπού όιχως να . σας πειράζω νά μέ κυνηγάτε, όπού μ ’ έχετε πα τριώτη καί θενά μέ κά­μετε νά την άφήκω/ι'1 τή[ν] πατρίδα μου. Καί λέτε όπώς σας στενεύ­ει ό κα/1'πετάν Χρίστος καί σας λέγει νά τοΰ δώκετε Θέ/Ι5λημα νά μέ κυνηγήσει μέ Τούρκους μέσα στούς τόπου[ς] σας. Δότε του νά φέρει καί Τούρκους μέσα/ι*> εύτοϋ, νά σάς προδώκει τη χώρα ώσά[ν] καί πρώτα./ ' Καί σάς λέγει όπώς μέ φυλάτε εύτοϋ μέσα καί δέ[ν]/ί$ τοΰ λέτε όπώς μέ φυλάγει ό γιδιος, ώσά[ν] καί πέρσι/19 όπού μ ’ εβανε νά χαλάσω τά τζεφτουλίκια τοΰ πα σά. Καί τώρα αΰτηνοι μέ φυλά­νε, διατί άνί μέ κυνηγήσουνε, τούς σκοτώνω τά βόδια του[ς] καί τού[ς] άνθρώπους του[ς] καί τά γεννήματά τους τά καίγο/23 καί δ,τι μπορέσω θενά τούς κάμω. Καί 8ώ (φ. 1ν) γει μαι καί άς μέ κυνηγή­σει. Νά κάμει ζάπι τόν έδικό του τό[ν] τόπο, όχι χαλεύει νά ζαπί­σε ι καί της έ κλα[μ]πρότη[ς] σας τούς τόπους. Δέ[ν] τοΰ λέτε νά πάγει^' στό[ν] τόπο του ό καθένας; Τίσας έφορτώθηκε καίπολεμά- γει νά ορίσει τό[ν] τόπο σας καί σάς λέ γει όπώς όποιος μοΰ δίνειI / / / ~ >Τ“Ι / 2 9 / ~ Λ/ #·> t / I /ψωμι να τονε κυνηγάτε; Ε γω, μου οινει ολος ο κοσμος ψωμι.

Διατί ά δέμοΰ δώ/30κει, τοΰ σκοτώνω τό βόδι του γη τό μουλάρι τουV ♦ V I / 3 ί / V / / */Λ 1 / / / Γ Ί / /32γη τ <χλο γο του γη και τον ιόιο φυλάγω μες στη [ν] πόρτα του

καί τόνε σκοτώνω. Τώρα γη Έκλα[μ]πρότη σας33 τό γνωρίζετε, μούνε Θέλετε νά παίδευετε/34 τούς ραγιάδε [ς] σας καί σάς περικαλώ νά μήν άκοΰ/35τε τά μονοφι[λί]κικα ψέματα καί παιδεύετε/36 τούς γειτόνου[ς] σχς, διατί έγώ θενά κάμω δ,τι 37 νά μπορέσω έκει όπού μοΰ έ-πήρανε τό γεΐδος μου. Καί γή Έχλα[μ]πρότη σας κάμετεtt t / / 39 ι / · / » / / ~ / / / f / 40 / νοπωζ όρισε τε. Και ανισως και σας γράφω και κανένα ενα ντιο, ας εχω καί συμπάθεια, διατί γεΐμαι γίδιώτης. Καί τό γράμμα μου νά τό διαβάσετε δλοι γοί άφε[ν]τά/42δες σάς περικαλώ καί άνίσως έκα-

/ V /43 / e* / ef ~ / / / 4 4μα κακο, ας το ευρω και οποιονε έβλαψα να μου το φανερώσετε/ / f / / / / / r / /'45και κεινονε οπου με κυνηγαγει να τονε ςερω.

Γ ιά ν ν η ς Παραβόλας/46 έδικό[ς] σας πά[ν]τα.

184 ΣΧΟΛΙΑ

(Φ. 2ν] Τοϋν έκλα[μ]προτάτω[ν] κ ’ έξουσιαστά^δων άφε[ν]τά- δων σιόρ δετόρον Ρό/3χχο χχί σιόρ "Ατζουλου Γκίλη καί έπιΑλοί- πωνΛ προσκυνητώς δοθήτω/β [ύ]γειώς

* Α /7 /Αγιομ αυρα.

2

(Φ. 1Γ) Αίντεσιμώτατε καί εΰγενέστατε/2 χόριο κύρ κουμαντάν- τε της Ρωσίας/3 χχί επίλοιποι άρχοντες της χώρας Άγιχμχύρχς/4

1799 Αύγουστου π(ρώτη)/5σχς προσκυνώ κχί μέ τό δουλικό μου γράμμχ/β σοϋ [διόρθ. s.lin.:

ας] φχνερώνω: με τό νά ήμουν κχκός άνθρω πος εις την χώρχ σχς,t t f f f / * / 8 t # / λ / t t / t f /για οπου ερηκα ως και εις τα αγρια τα ρουνα* οπου με όρισες να

' * ~ Λ/ f * * * < » / / / 9 t / t ·. /πάγου, ετνηγα. Μα οπως εχεις ή εντιμοτη σου νομο οπου ο κλε-/ / » ~ //10 / λ / ν y ν / > ~φτης να προσκύναγες ο,τι πήρε να το οωσει, ετζι εχομε και εμείς

/ t / » / / / / f rf ~ */ / « / / i2νομο, οπου οποι ον πιασομε τα ο,τι μ<χς εκαμε να πλερωσει.'Ομως ενχ τουφέκι όρισες κχί τόδωκα· μ ’ ά ' ς είνχι καλά οπού θά μοϋ τό φτιάσουν άση μένιο κχί χ δε μου άξίζει, τό φιλεύω. Ό­μως ας άφησομε τή[ν] πολυλογία: έγώ/1β είμαι όπούμχι ένά[ν]τιος της Ρουσίχς, ώς κχθώς/Ι7 τό έβεβχιώσετεμχνχχοί σας'μά νά ξέρε­τε τό/ ν οχτρό σας ήτχν καλύτερα. Όμως σας μιλώ/19 νά μή ντέσω χχνένχν άπό χΰτοϋθε μέσχ, δχι φτωχός νά είπεϊ, όχι φίλος νά εί- πεϊ, κχί τόν/2/ πάρει ό θάρρος, διχτί μά τοΰ Θεοΰ τό ονομα/22 είναι γελχσμένος κχί πολύ βχσχνισμέ [φ. 2 ν] νος. Α ιατί αν ξαγορά- ζεται, [μ]παίνει σέ ξαγορά, είδέ κχί δέ[ν] ξα^γοράζεται κχί είναι

/ f > / /26 / / / / t f J7· rφτωχός, σε λ α πάρει την ευχαρίστηση τη μυτη και τα αυτια. Και όποιος τά βαστάγει χυτά, χς έβγει/2? οΰθε θέλει νά περπχτεϊ, θέλεις εις τό πέλχγο, θέλεις εις τη στερ/28γιά. Δ ιχτί έγώ θέλω νά πάρω τό

/ » / t r 7 //29 f / / r / / < f λσφαχτό απο τη[ν]κοττη , οπου να είναι μερα και οι πιστικοί τρου- ρου, χ μοΰβχσταν/3° τά ποδάριχ, οχι τη νύχτα κχί νχνχι χχίμχνχχά, δίχως/31 πιστικό. Έτζι τδχω σιασμένο. Διά νά μέ καταλάβετε/32 ή [μ]πχ[μ]πέσης εϊμχι ή [ν]τουρούσικος είμαι. Έγώ ελεγχ νά κά­μ ω 33 τό[ν] πχλιογγαλχντόμο, μά σά μέ γνωρίσετε γιά ζαβό, έγώ/34 γιά όπου σας αδέιασα τό[ν] τόπο μέ γειά σας, μέ χαρά σας. Μα-

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 185

ναχά νά διαβάσετε τό χαρτί νά τ ’ άγκούσει ή φτωχολογιά/36 νά μη μέ λένε άπιστον. Ά ν δέ φτιαστεΐτό τουφέκι άσημέ/3?νιο, δέ[ν] τρα­βώ άπ’ αυτό τό ίσμέτι. Καί α δέ [ν] τό διαβάσετεm πού [μ]πλικα, 6,τι ζαράρι έλθει, ας είναι τό κρίμα είς τό λαιμό του739 (φ. 21) εκείνου όπου νά κρύψει τό χαρτί. Βλάχος είμαι καί ατζαμής καί ’ληνικά/4° δέν ήξέρω καί βλάχικα άποκρίθηκα, μά ναχω τό συμπάθεια./4<

Ρ α ψ τ ο γ ιά ν ν η ς βιωγμένος.

(Φ. 2Γ) Είς τούς αίντεσιμώτατους/2 καί εύγενέστατους κυρίου[ς] κύρ κουμαντά[ν]τε/1 της Ρωσίας καί έπίλοιπο/4 άρχο[ν]τες της “Αγιας Μαύρος.

ΣΧΟΛΙΟ

Τά πρόσωπα πού στέλνουν τά γράμματα αύτά δέν είναι άπό τά γνωστά τοΰ κόσμου τών κλεφτών πού δρα στό Ξηρόμερα καί στό Βάλτο της ’Ακαρ­νανίας: ό Παραβόλας πέρνα στίς ειδήσεις πού θησαυρίζει ό Α. Βαλαωρίτης ( Έργα, Γ ', ’Αθήνα 1908, σ. 140) καί γιά τόν Ραφτογιάννη ξέρουμε δτι τήν έπόμενη χρονιά (1800) βρίσκεται στό οθωμανικό έδαφος, προστατευό- μενος, καθώς καταγγέλλουν οί άρχές της Λευκάδας, τοΰ Ά λή Πασα (Π.Γ. Ροντογιάννης, Ιστορ ία της νήσου Λευκάδας, Β ', ’Αθήνα 1982, σ. 121)· άνήκει στούς βλαχικούς πληθυσμούς πού τροφοδοτούν στίς παραπάνω πε­ριοχές, δπως καί άλλου, τή ληστεία, δέν είμαι δμως σέ θέση νά προσδιορίσω τή γενεαλογία του. Όταν διώχνονται άπό τή Λευκάδα, ή τελευταία βρί­σκεται μαζί μέ άλλα άπό τά έπτά νησιά κάτω άπό τή Ρωσσοτουρκική Προ­στασία (1798-1800), γιά νά περάσει, μαζί μέ δλα τά άλλα, άμέσως σέ νέο καθεστώς, στήν Επτάνησο Πολιτεία (1800-1807). Οί άποδέκτες τών επι­στολών άνήκουν στά όργανα πού είχαν θέση τοπικής κυβέρνησης: τό πρώτο άπ’ αύτά ήταν ή Commissione al Pubblico Bene πού τή συνέστησαν οί Ρωσσοτοϋρκοι στίς 17 Νοεμβρίου 1798* τό δεύτερο ήταν τό Conclave, όρ­γανό πού προέκυψε άπό τήν πρώτη στίς 28 Φεβρουάριου 1799. Γιά τά ζητή­ματα αύτά άς προστρέξει κανείς στά άκόλουθα, κυρίως, έργα: Κωνστ. Γ. Μαχαιρας, Πολιτική κ α ί Δ ιπλωματική 'Ιστορία της Λευκάδος (1797-

186 ΣΧΟΛΙΑ

1810), A ', ’Αθήνα 1954, σ. 117Ί37 καί Π. Γ. Ροντογιάννης, δ.π., Β ', σ. 48 κ.έ' συνοπτικότερα, Ermanno Lunzi, Della Repuhblica Settinsulare, Bologna 1863, σ. 1-9. ’Από τούς αποδέκτες τοΰ γράμματος τοΰ Παραβό- λα, όσοι άναφέρονται ονομαστικά, ό Ρόκκος Δέ Τζώρτζης είναι αντιπρό­σωπος (Prefetto) του Διοικητή (Comandante) της Λευκάδας καί ’Ιθάκης Angelo Orio, Βενετοϋ άξιωματούχου έγκαταστημένου στή Λευκάδα, τόν όποιο είχε διορίσει στή θέση αύτή ό Ναύαρχος Ούσακώφ στίς 28 Φεβρουά­ριου 1798, θέση πού κράτησε ώς τίς 28 Φεβρουάριου 1799, δηλαδή ώς τήν έκλογή τών πρώτων Προέδρων (Presidi) τοΰ Conclave. Ό Δέ Τζώρτζης άνήκε έπίσης στήν Commissione al Pubblico Bene, ένώ ο Άγγελος Μα­ρία Γκίλης άνήκε σέ ενα άπό τά όργανα πού εκλέχθηκαν μαζί μέ τήν Com­missione, τούς Giudici Criminali. Οΐ άποδέκτες τοΰ γράμματος του Ρα- φτογιάννη δέν μνημονεύονται όνομαστικώς: ό «κουμαντάντες της Ρωσσίας» δέν νομίζω ότι είναι ό διοικητής τών εύάριθμων ρωσσικων στρατιωτικών δυνάμεων της Λευκάδας Κωνσταντίνος Σάλτης πού κι αύτός φέρεται ώς «κομαντάντε» στά ελληνόγλωσσα έγγραφα της έποχης, γιατί ή ύπόθεση τοΰ άποστολέα δέν έμπίπτει στίς δικές του αρμοδιότητες άλλά σέ έκεϊνες της τοπικής κυβέρνησης· όταν έπίσης γράφει ό Ραφτσγιάννης, ό Orio δέν άσκεΐ πλέον τις αρμοδιότητες τοΰ Διοικητη Λευκάδας καί ’Ιθάκης οΰτε ό Δέ Τζώρτζης έκεϊνες τοΰ αντιπροσώπου του: «διωγμένος», ό Ραφτογιάννης ί­σως δέν γνώριζε τίς μεταβολές πού είχαν συμβεΐ στή διοίκηση τοΰ νησιοΰ. ' Η καταδίωξη τοΰ Παραβόλα εγινε πρίν άπό τήν προκήρυξη τοΰ Ούσακώφ (17 Μαίου 1799) μέ την οποία, υστέρα άπό παρέμβαση τοΰ ’Αλή πασα, ζητοϋσε νά έκκαθαρισθοΰν τά νησιά άπό τούς παράνομους πού άφηναν τό οθωμανικό έδαφος γιά νά βροΰν καταφύγιο σ ’ αύτά· ή καταδίωξη τοΰ Ρα- φτογιάννη θά πρέπει νά εγινε μετά τήν προκήρυξη αύτή. Ό καπετάν Χρί­στος πού μνημονεύεται στό γράμμα τοΰ Παραβόλα είναι ό Χρίστος Κατσι- κογιάννης, γιός τοΰ άρματολοΰ Κατσικογιάννη ή αλλιώς Γιάννη Μπαμπά- τσικου- έξοντώνεται άργότερα μαζί μέ τόν άδελφό του ’Αποστόλη άπο τούς άνθρώπους τοΰ ’Αλή πασα.

Γιά τήν κατανόηση, τέλος, τών κειμένων σημειώνω τήν έρμηνεία ορισμέ­νων λέξεων: ζάπι (κάνω -), ζαπίζω (τουρκ. zapt etmek), κυριεύω' ζαράρι (τουρκ. zarar), ζημιά- Ισμέτι (άντί χισμέτι, τουρκ. hizmet), υπηρεσία, υποχρέ­ωση- μονοφιλίχιχχ, μεροληπτικά" ντουρούσιχος (τουρκ. duriist), εύθύς, μέ σωστή συμπεριφορά- τζεφτουλίκια, τσιφλίκια (ζευγάρια).

2 0

ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ: ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΝΑ ΣΤΟΝ ΑΛΛΟ ΚΟΣΜΟ

"Ενα νέο μακρυγιαννικό κείμενο, τά « ' Οράματα καί Θά­ματα», δπως τό έπέγραψε ό έκδοτης, ήρθε νά άναθερμάνει τό ενδιαφέρον γιά τό εργο τοΰ Μακρυγιάννη καί νά θέσει σέ ορι­σμένους ενα δίλημμα: κατά πόσο καί τί είδους συνέχεια μπορεϊ νά υπάρχει άνάμεσα στό « Άπομνημόνευμα» καί σ ’ αύτό τό άλλο (αν πραγματικά είναι άλλο) κείμενο, τοΰ οποίου τό πε­ριεχόμενο είναι «οράματα» καί «ονειροι», στή σημασία πού έ­χουν οί λέξεις αύτές στήν αρχαία ταξινόμηση τών ονείρων, δη­λαδή όνειρα προεξαγγελτικά καί συμβολικά. Είτε προσανατο­λιστεί κανείς πρός τήν άσυνέχεια ή τή συνέχεια (καθώς ό υπο­φαινόμενος πιστεύει) τών δύο κειμένων, είναι άναγκασμένος νά άναφερθεϊ στήν παθολογία τοΰ Μακρυγιάννη, δπως μάλι­στα αύτή μπορεϊ νά έξειδικευτεΐ άπό τήν ώρα δπου ύπάρχουν καί έξωτερικά τεκμήρια, ικανά νά τήν περιγράφουν μέ τρόπο περισσότερο ή λιγότερο «αντικειμενικό»: ύπανίσσομαι τίς γνωματεύσεις τών γιατρών πού τόν έξέτασαν κι άκόμη μαρ­τυρίες τρίτων, οΐ όποιες άναφέρονται άκριβώς στίς καταστά­σεις πού ό ίδιος ό Μακρυγιάννης περιγράφει, σέ άλλη διάστα­ση, σ’ αύτό τό έπίδικο κείμενο. Δείξουν δέν δείξουν οί άναλύ-

Ή Αύγή, 27.5.1984, σ. 23.

188 ΣΧΟΛΙΑ

σεις αύτοΰ τοΰ είδους δτι τά «οράματα» καί οί «δνειροι» άπο- δεσμεύτηκαν άπό διαταραχές όφειλόμενες σέ κρανιακά ή άλλα τραύματα, ένα είναι σίγουρο, δτι τά οράματα καί οί δνειροι α­ναπαράγουν συλλογικά πολιτισμικά σύμβολα: άπό τήν άποψη αύτή, τά όνειρα τοΰ Μακρυγιάννη, ώς εμπειρικό πλέον υλικό, έρχονται νά προστεθοΰν στίς πηγές της ιστορίας, στίς πηγές έκεϊνες πού προσφέρονται γιά τήν ιστορική ερευνά τοΰ υποσυ­νειδήτου - μέ δλες, φυσικά, τίς ατέλειες στήν ανάλυση, δσες συνεπάγεται τό καταγραμμένο όνειρο πού αφήνει μέ τήν α­πουσία. τοΰ υποκειμένου του στή σκιά τό λανθάνον τμήμα του καί δέν επιτρέπει τή διαδοχική διόρθωση τοΰ συνόλου τής άφή- γησης.

’Έχουμε, λοιπόν, νά κάνουμε μέ μία νέα ιστορική πηγή, πού μας καλεϊ σέ ιστοριογραφικές δοκιμές, στίς όποιες δέν εί­μαστε έθισμένοι: πρόκειται γιά τά νοητικά συστήματα έπικοι- νωνίας, πού άποκαθίστανται άνάμεσα στό φυσικό καί τόν ύ­περφυσικό κόσμο, συστήματα πού έχουν οδηγήσει σέ συλλογι­κά φαινόμενα πού έξειδικεύτηκαν σέ μορφές ύποκατάστασης τών θεσμοθετημένων συστημάτων τής επικοινωνίας αύτης ά­πό άλλα, παράλληλα ή αντιθετικά. Στήν περίπτωση τοΰ Μα- κρυγιάννη, δέν είμαστε εδώ- πρόκειται γιά μία προσωπική «λειτουργία», χωρίς κοινωνική δεξίωση: συνομιλώντας μέ τό θείο, ό Μακρυγιάννης δέν γίνεται μάγος, άντίκειται άντίθετα στή λογική τής κοινωνίας του, μπορεϊ τήν κάθε στιγμή νά μπαρκάρει στό καράβι τών τρελών, ώστόσο, τίποτε δέν λέγει δτι συγχρόνως δέν άνήκει σέ μιά πολιτισμική διάρκεια δπου, σταθμισμένη τουλάχιστον, ή λειτουργία πού έπιτελεϊ συνιστά έναν άπό τούς τροχίσκους τοΰ συνολικοΰ της μηχανισμοΰ. Σ’ αύτή τήν οπτική, τό ζήτημα της συνέχειας καί της ασυνέχειας δέν τίθεται ώς πρός τήν προσωπική ταυτότητα τοΰ Μακρυ- γιάννη, άλλά, δπως ώραΐα είπε ενας νέος ερευνητής σέ κάποια συζήτηση, ό Νίκος Θεοτοκάς, ώς πρός τήν κοινωνική καί δια­

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 189

νοητική διάρκεια, στήν οποία ό ϊδιος ανήκει, τήν παραδοσιακή δηλαδή κοινωνία, πού συνιστα μία άπό τίς άναφορές τοΰ νεοΐ- δρυτου ελληνικού κράτους: ακριβώς, ή κοινωνία αύτή δέν εϊναι μεταλλάξιμη παρά μέσω κα ί άποδιαρθρωτικών διαδικασιών πού συμβαδίζουν μέ παραμορφωτικές έπίσης προσαρμογές.

Τό Άπομνημόνευμα διέπεται, στό βαθμό οπου ενέχει έ- ξηγητικές άπαιτήσεις, άπό μία προνοιακοΰ τύπου άντίληψη της ιστορίας: οί Τοΰρκοι έκαμαν άδικίες, ύπερέβησαν δηλαδή τήν τάξη τοΰ κόσμου, δπως τή θέλει ή πρόνοια, γι ’ αυτό καί προκαλοΰν άπό μόνοι τους τήν καταστροφή τους. Τήν άντίλη­ψη αύτή τή μοιράζονται πολλοί, Τοΰρκοι καί Έλληνες: γι ’ αύτό κι ό θεός «ύπογράφει» τήν έλευθερίατών Ελλήνων. Τή θέληση της πρόνοιας ό Μακρυγιάννης τήν εκφράζει καί μέ τό λόγο καί εικαστικά, τή γνωρίζει μέσω της έπαφής μέ τό θείο, της άμεσης έπαφής μέ τό δνειρο, πού γιά τόν κόσμο του δέν είναι άλλο άπό τό μήνυμα πού έκπέμπει τό θείο, ρητά ή συμ­βολικά. Βρισκόμαστε μπροστά σέ έναν πανάρχαιο οικουμενικό διανοητικό τρόπο, μπροστά στά έργαλεΐα μιας διανοητικής καί πολιτισμικής διάρκειας. Τό ξένισμα δέν αρχίζει άπό τή στιγμή δπου διαπιστώνουμε δτι ό Μακρυγιάννης «πιστεύει» στά όνειρα καί στά μηνύματα πού αύτά εκπέμπουν — αύτό τό ξέραμε έξ άρχης: τό ξένισμα άρχίζει άπό τή στιγμή δπου ο τύπος τοΰ ονείρου εικονογραφεί τήν ακραία λογική τοΰ δια- νοητικοΰ συστήματος, στό όποιο ό Μακρυγιάννης άνήκει, λο­γική πού μπορεϊ νά άναγάγει σέ «ίδεότυπο» τόν παραδοσιακό κόσμο, «άποκαθαρμένο» άπό τή διαδικασία τών προσαρμογών πού καθιστοΰν ίδεολογικώς άπορροφήσιμο αύτόν τόν κόσμο. "Ενα δικό μας, δμως, ξένισμα, άπέναντι στήν άποκάλυψη τοΰ σκληρού πυρήνα της λογικής ένός συστήματος, δέν θέτει προ­βλήματα στό σύστημα καί στό μάρτυρά του, άλλά στή δική μας ιστοριογραφική συνείδηση πού κάποια στιγμή είναι υπο­χρεωμένη νά παραδεχτεί δτι ο καιρός της μακαριότητας εχει

190 ΣΧΟΛΙΑ

κι αυτός τά δριά του. Εννοώ τήν Ιδεολογική μακαριότητα πού, παρά τίς «διαλεκτικές» σταθμίσεις, κατασκεύασε σέ ι­στοριογραφικό επίπεδο ενα άπείκασμα αύτοϋ του παραδοσια­κού κόσμου, άναπορρόφητου πιά δταν ό μάρτυράς του τόν δεί­χνει σέ δλο του τό βάθος. Όταν δηλαδή ό μάρτυρας καταθέ­τει έφ’ δλης της ύπόθεσης.

' Ο Μακρυγιάννης τών δπλων καί τών στοχασμών γιά κά- ποια μορφή κοινωνικής δικαιοσύνης, ό Μακρυγιάννης τών μο­νοσήμαντα διαβασμένων ’Απομνημονευμάτων βρίσκεται στό κατώφλι πού οδηγεί στή σωματική του έπικοινωνία μέ τόν ε­ξωπραγματικό κόσμο: εναν κόσμο πού κάποτε μπορεϊ νά δια­πιστώσει δτι είναι ό κόσμος τοΰ νοΰ του (καταθέτει καί πρός αύτή τήν κατεύθυνση τή μαρτυρία του αύτοαναλυόμενος), αλ­λά πού γιά τά διανοητικά εργαλεία τοΰ πολιτισμικού του συ­στήματος δέν γίνεται παρά νά είναι ένας άλλος κόσμος, τοΰ οποίου θά πρέπει νά ανοίξει τήν πύλη, δίνοντας συγχρόνως μία εξήγηση γιά τό λογικώς δυνατό τοΰ έγχειρήματός του (ανα­καλύπτοντας, είρήσθω έν παρόδω, τό πλατωνικό σπήλαιο). Νά διαχωρίσουμε τόν Μακρυγιάννη πού ενσωματώσαμε στή δική μας ιδεολογία άπό έναν Μακρυγιάννη πού βρίσκεται στούς αντίποδες της ιδεολογίας αύτης, θά σήμαινε απλώς δτι συνεχίζουμε νά διαιωνίζουμε τή χρησιμοθηρική άντίληψη της ιστορίας, καταστρέφοντας τήν ΐδια τήν ιστορία ώς πράξη. ' Υπάρχουν, ωστόσο, άλλοι δρόμοι γιά τήν ιστοριογραφία, πα­λιοί άλλά δχι γι ’ αύτό άνεπίκαιροι. Οί απελευθερωτικοί δρό­μοι πού μέ τήν ενεργητική κατανόηση τών ορίων, τά όποια ύ~ πάρχουν στή σχέση τοΰ άνθρώπου μέ τά μορφώματά του, ο­δηγούν στή συνολική κατανόηση στάσεων, πού άλλιώς μοιά­ζουν άντιφατικές, στήν κατανόηση τών στοιχείων ενός συνό­λου σέ σχέση μέ τό σύνολο αύτό καί δχι σέ σχέση μέ τή δική μας δεκτικότητα. Άπό κεϊ καί πέρα, άπομένει νά σηματοδο­τήσουμε ιστορικά τόν «άνθρωπο», τά «μορφώματά» του, τα

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 191

«όρια», νά δοκιμαστούμε δηλαδή ιστοριογραφικά. Σ’ αύτήν τήν εκδοχή, δέν θά είχαμε νά έπιλύσουμε προβλήματα διχα­σμού της ταυτότητας του Μακρυγιάννη: μία άκόμη πηγή της ιστορίας μας, άρα καί μία πηγή γιά τή βίωσή της, θά προσφε- ρόταν σέ διερευνήσεις χώρων πού μένουν στή σκιά, άνάμεσά τους κι αύτή ή αίσθηση τοΰ σώματος πού διατρέχει τίς σελίδες τών γραφτών του.

1

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ

V

Δύσετό τ ’ ήέλιος σκιόωντό τε πχσχ ί άγυιαι

2 1

ΣΕ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΕΡΟ ΤΟΝΟ

Κουβεντιάζουμε πολύ κοντά στήν ώρα που κυκλοφόρη­σαν δύο βιβλία μέ τό ονομά σας: Ελληνική κοινωνία καί οικονομία κα ί 'Ιστορία της Ίόνιας ’Ακαδημίας τοΰ Γε­ωργίου Τυπάλδου- Ίακωβάτου. Τό πρώτο άπό τά βιβλία είναι συναγωγή μελετών σας, πού, χωρίς νά είναι «αναδρο­μική έκθεση» της έρευνητικης έργασίας σας, περιέχει μαζί μέ τελευταίες κα ί παλαιότερες μελέτες σας ξανακοιταγμέ­νες: ’Έχουμε τώρα στά χέρια μοις μεγάλο μέρος τοΰ «κα­τορθωμένου σώματος» πολύχρονων ερευνών πού αρθρώ­νουν ενα πλέγμα πολλαπλών υποθέσεων κα ί προσεγγίσεων τοΰ ιστορικού φαινομένου. Θά θέλατε, μέ την ευκαιρία αυ­τή, νά θυμηθείτε τίς άνάγκες καί τίς πραματικότητες που διαμόρφωσαν τίς ευαισθησίες καί τίς έπιλογές σας κα ί σας οδήγησαν στούς δρόμους της ιστορικής ερευνάς;

Γιά τά γραφτά, άς ποΰμε ήπιότερα οτι θά θέλανε νά συμ­βάλουν στήν άρθρωση αύτοΰ τοΰ πλέγματος τών ύποθέσεων καί τών προσεγγίσεων γιά τίς πρώτες αφορμές πού μέ στρέ­ψανε πρός τήν ιστορία (δπως, άλλωστε, θά μποροΰσαν νά μέ στρέψουν άλλοΰ) θά κάμω λόγο στό βαθμό δπου συνιστοΰν

Διαβάζω, τχ. 61 (26.1.1983), σ. 80-88. Συνέντευξη στόν Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη. Ό τίτλος προστίθεται έδώ.

196 ΣΧΟΛΙΑ

στοιχεία δχι της αύτοβιογραφίας μου, άλλά μιας συλλογικής βιογραφίας δπου πολλοί συνηλικιώτες θ ’ άναγνώριζαν τίς προσωπικές τους εμπειρίες, μάλιστα δσοι ζούσαμε τότε στή Λευκάδα - άπό τήν Κατοχή ώς χοντρικά τά ’ 50.

Λέγω Λευκάδα, άρα ή άναφορά στόν Βαλαωρίτη είναι αύ- τόματη: ό πρώτος μου ποιητής άνασηματοδοτημένος άπό τήν ’Αντίσταση, άπ’ αύτό πού θά ονομάζαμε κυριολεκτικότερα «μυθολογία της ’Αντίστασης». Γιατί δέν ήτανε μόνο ή προ­τομή του στό «Μποσκέτο», τά γεωγραφικά του σήματα πού τά άναγνωρίζαμε κοιτώντας τ ’ άντικρινά βουνά καί που καί που περπατώντας, οΰτε μόνο κάτι κόρα μέ τήν « ’Αγράμπε­λη» καί τό «Σάν φύλλο κίτρινο καί μαραμένο»· ήταν κυρίως εκείνα τά ονόματα πού βγαϊναν άπό τό ποίημα γιά νά περπα­τήσουν στά βουνά, οί ’Αστραπόγιαννοι, οί Κατσαντωναΐοι, οί Βλαχαβαΐοι, οί Τζαβελαΐοι, τά ονόματα δηλαδή καί τά πρό­σωπα της ’Αντίστασης· ήταν άκόμη ό Φωτεινός, άλλο τοπικό σύμβολο, τό «βόδι τό μανό», ό λαός πού τόν ξυπνούσαν τά κοι­νωνικά μηνύματα πού σκόρπιζε τό ΕΑΜ' νά μας λοιπόν σέ πλήρη κοινωνική λειτουργία τοΰ παρελθόντος, σέ πλήρη δια­δικασία έξιδεολογισμοΰ, διαμόρφωσης ψευδοΰς συνείδησης. Ά πό δώ ώς τούς κλέφτες δέν εχει πολύ δρόμο. Ό δρόμος ήταν πολύς άπό τή διάψευση ως τή συγκρότηση άμυντικών μηχανισμών, άναπληρώσεων της διάψευσης.

Τά πρώτα της μηνύματα ήρθαν μέ τήν άλλαγή φρουράς, μέ τήν παράδοση τών δπλων, δπως λέγανε τότε- ύστερα τά τρόπαια, τά κομμένα κεφάλια πού κι αύτά τά ήξερες άπό τό τραγούδι καί σέ ξαναπήγαιναν σ ’ αύτό, οί δίκες σκοπιμότη­τας, δπως τίς λέγανε: καί πάλι τά ονόματα πού βγαϊναν άπό τό ποίημα καί πήγαιναν τώρα δχι στά βουνά άλλά στίς φυλα­κές καί στό άπόσπασμα. Άπό κοντά ήρθε ή πειθαρχία μέ τό γυμνάσιο, μέ τούς προσκόπους, μέ τά κατηχητικά, μέ τίς έθνι- κές τελετές, κάποτε μέ τήν καθαρεύουσα: ετσι φτιάχνονταν οί

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 197

άμυντικοί μηχανισμοί πού σέ βοηθούσαν νά μείνεις έξω άπό δλα τοΰτα, νά άνακαλύψεις τήν «άντικουλτούρα», δπως θά λέ­γαμε σήμερα, τίς άντι-συμπεριφορές. Καί πάλι οί δρόμοι, μέ τή βοήθεια μιας αναγκαστικής μοναξιας, μπορούσαν νά οδηγή­σουν στήν ιστορία. Καί πρώτα ή άντικουλτούρα.

Τήν καθόριζε, καθώς καί τίς άντισυμπεριφορές, τό περιεχό­μενο τής σχολικής άγωγης- ήθελε νά είναι ό άντίποδάς της. Καί καθώς ή τελευταία ήταν αύτή πού ξέρουμε ολοι, ή άντι- κουλτούρα δέν ήταν άλλο άπό τή συλλήβδην παιδεία πού άνα- πηδοΰσε άπό τίς τυχαίες άναγνώσεις, μερικές τους άπαγορευ- μένες, καί πού δέν οργανωνόταν ποτέ σέ συστηματική σπουδή. Οΐ άντισυμπεριφορές πάλι ορίζονταν άρνητικά άπό τίς εθιμο­τυπικές συμπεριφορές πού ΐσχυαν στό σχολείο (άπαγόρευση νά κυκλοφορείς τό βράδυ, κούρεμα τών μαλλιών, τό πηλήκιο μέ τήν κουκουβάγια, υποχρεωτικός έκκλησιασμός, τά σχεδόν υποχρεωτικά κατηχητικά). Κοντολογίς ή μή προσαρμογή στήν έπίσημη πρακτική καί άξιολογία δέν ήταν στό βάθος άλ­λο άπό μιά προσαρμογή σέ έπίσης καθιερωμένες άξιολογίες καί πρακτικές, τίς όποιες έξυμνοΰσε στό έπίπεδο τών κενών λόγων ή σχολική άγωγή: έτσι μαθαίναμε νά ξεχωρίζουμε τήν πραγματικότητα άπό τό ιδεολογικό της άπείκασμα καί νά ά- ποκτουμε συνείδηση του έθνικοΰ ψεύδους- καί σ ’ αύτό βοηθού­σαν θετικά μέ τόν υπαινικτικό τους λόγο ή μέ τήν προσωπική τους συμπεριφορά κάποιοι άπό τούς άδιόρθωτους άνατροπεϊς, ή τυραννισμένη γενιά τών δασκάλων της εποχής έκείνης.

Στή μικρή μας πόλη έβρισκες νά διαβάσεις (οχι βέβαια στή σχολική βιβλιοθήκη, μή «χρηστική», ούτε στήν κλειστή τό­τε δημοτική): τά δυό βιβλιοπωλεία τροφοδοτούνταν έπαρκώς άπό τίς εκδόσεις Γκοβόστη, Άετοΰ, Ίκαρου, άπό τά Νέα Βιβλία, Κολλάρο καί τά δμοια- τά Νέα Βιβλία σταμάτησαν φυσικά γρήγορα, υπήρχαν όμως στίς άλλες φλέβες, στά λιγο­στά, περισσότερα ή πολλά βιβλία πού βρίσκονταν στά σπίτια

198 ΣΧΟΛΙΑ

(μαζί μέ κάτι άποκόμματα άπό τό λαϊκό πανεπιστήμιο της ’Ελεύθερης 'Ελλάδας ή τή μετάφραση τοΰ Επιταφίου ά­

πό τόν Παναγή Λεκατσά, ολόκληρη σελίδα στό Ριζοσπάστη). "Ολα τοΰτα κυκλοφορούσαν άπό χέρι σέ χέρι καί, στήν παρέα μου, ενα-δυό είχαν γίνει καί σχολικά έγχειρίδια στίς μεγάλες τάξεις: τό Μικρό Φιλοσοφικό Λεξικό, ή 'Ιστορία τοΰ Γιάννη Ζεύγου, ή Διπλωματική 'Ιστορία τοΰ Ποτέμκιν. Καί ετσι ή πρόκληση πήγαινε μαζί μέ τήν άνάγκη νά φτιάχνουμε μιά έρ- μητική γλώσσα πού νά άποκρύβει μερικές άπό τίς πηγές της παιδείας μας. Υπήρχε δμως καί ή νόμιμη πρόκληση: νά έτοι- μάζεσαι στή γραμματολογία άπό τόν Μυλλέρο καί δχι άπό τόν Γαρδίκα, νά έμφανίζεσαι στήν τάξη μέ εναν Μιστριώτη καί δχι μέ τό σχολικό κείμενο* προκλήσεις βέβαια άχρείαστες, δταν είχες τήν τύχη, δπως τήν είχα, νά μαθαίνεις στήν τετάρ- τη τοΰ γυμνασίου άπό τόν ιδιο σου τόν καθηγητή τών μαθη­ματικών, τόν Γ ιάννη Παπαδάτο, τή γεωμετρία τοΰ Έ . Γ ιαν- νίδη, άντίποδα τοΰ Μπαρμπαστάθη.

Μέσα στίς ποικίλες αναγνώσεις, στίς όποιες πρυτάνευαν φυσικά οί λογοτεχνικές, τά περιοδικά δίναν κάποιο στίγμα έ- πικαιρότητας καί άπλωναν τό consensus σέ άπίθανα δρια: ά­πό τή μιά μεριά οί ’Αχτίνες κι αργότερα ή 'Ελληνική Δη­μιουργία κι άπό τήν άλλη έκεϊνα πού έμπαιναν στό άπέραντο κύκλωμα της άντικουλτούρας καί δπου δίπλα στά ’Ελεύθερα Γράμματα συγκατοικούσαν ή Νέα 'Εστία, ό Αιώνας μας, ή Άγγλοελληνική ’Επιθεώρηση' ακόμη, οί έπιφυλ- λίδες της Μάχης (δπου καί πρωτοεϊδα τό δνομα Άπόκαυ- κος — σέ κείμενο τοΰ Βέη, έξυπακούεται) καί, αύτονόητο, τοΰ Βήματος (δπου οί προτιμήσεις μου άρχιζαν άπό τόν Βενέζη καί κατέληγαν στόν Δημαρα, γιά νά άποκρυσταλλωθοΰν σύ­ντομα σ ’ αύτόν). Μαζί μέ τίς ’Ακτίνες (διακηρύξεις χρι­στιανών έπιστημόνων καί τά ρέστα), τά κατηχητικά, τούς πα­νηγυριώτικους λόγους, ήταν έπόμενο νά απορρίπτεται καί ό

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 199

Παπαδιαμάντης, ένώ (έλέω ’ Ελευθέρων Γραμμάτων) διασω­ζόταν ό Κόντογλου καί άναγόταν σέ αξία ό Βλαχογιάννης, γιατί οΐ ταπεινωμένοι καί καταφρονεμένοι τοΰ ένός (αντάμα μ’ έκείνους τοΰ Ντοστογιέφσκη) καί τά παλικάρια τά καλά τοΰ άλλουνοΰ ταυτίζονταν μέ άλλα πρόσωπα πού ολοκληρώ­νονταν θετικά στόν Διγενή τοΰ Σικελιανοΰ (άλλος προγραμμέ- νος) ή στή Φωτιά τοΰ Δημήτρη Χατζή καί (σέ «πανανθρώπι­νη» διάσταση) στόν Ζάν Κριστόφ καί στό Χωρίς άνάσα (μέ πολύ καλή θέληση πού δέν έφτασε γιά τό Πώς δενότανε τ ’ ατσάλι καί δέν χρειαζόταν γιά τήν Πείνα—'ίσως γιατί δέν ήξε­ρα τότε δτι ο Χάμψουν ήταν δοσίλογος). Μέσα, λοιπόν, στίς ποικίλες άναγνώσεις έπεφταν άταχτα κάτι ονόματα δπως Σά- θας, Άμαντος, Λουνατσάρσκι, Κορδάτος, Παπαρρηγόπουλος (άπό νωρίς λόγω Βουλγάρων), Βέης, Καμπάνης, Μαχαιράς, Βλαντής (τοπικοί ιστοριογράφοι) καί πάει λέγοντας, πού μέ τά γραφτά τους, 6σα πέφτανε στά χέρια μου, μοΰ υπέβαλλαν τήν ιδέα ένός ιστοριογραφικού συνόρου πού ξεχώριζε τούς μέν άπό τούς δέ καί άφηνε γενικώς εκτός συνόρου κάποιο άπό τά βιβλία πού μέ εϊχαν έντυπωσιάσει (ειτε ήταν ή Ιστορ ία της Γαλλικης ’Επανάστασης τοΰ ’Αλμπέρ Ματιέ ειτε ήταν ή Καταγωγή της οικογένειας) ή άπό άλλα πού είχα αγαπήσει. Κάποιο σούρουπο τό φθινόπωρο τοΰ 1949 έλαβα τήν Ισ τ ο ­ρία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας τοΰ Κ.Θ. Δημαρα: νομίζω δτι άπό κείνη τή στιγμή καί υστέρα τό σύνορο άρχιζε νά παίρ­νει άλλη κατεύθυνση, πράγμα πού τό συνειδητοποίησα λίγα χρόνια άργότερα, δταν στό αθηναϊκό πανεπιστήμιο ξανάρχιζε ή ϊδια διαδικασία «άποστασιοποίησης» πού τήν πρώτη της γλύκα τήν ειχα πάρει στό γυμνάσιο τής Λευκάδας.

* Η Λευκάδα μαζί μέ τίς φλέβες τών βιβλίων καί τό παι­χνίδι της άρνησης μοΰ έδωσε ένα δάσκαλο πού ζοΰσε τήν παι­δεία του ώς συγκίνηση: τόν ιστορικό Παναγιώτη Ροντογιάννη, έναν άπό τούς τελευταίους Έπτανήσιους· τοΰ χρωστώ, άνά-

200 ΣΧΟΛΙΑ

μεσα στά άλλα, τή γνωριμία μου μέ τήν άρχειακή ύλη. Αύτά, ώς πρός τά στοιχεία της συλλογικής βιογραφίας: ψυχολογικές προϋποθέσεις πού μπορούσαν νά οδηγήσουν καί πρός τήν ι­στορία, ψυχολογικές έτοιμότητες πού, μαζί μέ τήν έπενέργεια τών ιδεολογημάτων, μπορούσαν νά οδηγήσουν πρός τή νεοελ­ληνική ιστορία- άπό κοντά οί διαθεσιμότητες τοΰ τόπου, τό αρχειοφυλακείο του μέ τόν άφοσιωμένο του διευθυντή, τόν Γιώργο Παρίση, οί τυχαίες συναντήσεις μέ κάποια βιβλία, ή ακτινοβολία ένός δασκάλου καί, περισσότερο, οί δεκτικότητες μιας κοινωνίας, κριτικής, διαλυτικής μέσω τοΰ σατιρικού της πνεύματος, δίκαιης.

Στήν ’Αθήνα συνάντησα κι άλλους πού άπό ομόλογους ή διαφορετικούς δρόμους φτάνανε στήν ιστορία. Φτιάξαμε «πρό­σκαιρες» συναθροίσεις, τό Νέον Άθήνααον, ένα τυπικά άχρωμο «περιοδικόν σύγγραμμα», ή στήσαμε φιλίες πού κρατοΰν καί πήραμε τήν ’ίδια πορεία πλεύσης· οί τελευταίοι έπιχειροΰμε σή­μερα, άργά, νά βγάλουμε ένα άλλο καί διαφορετικό, τά 'Ιστο­ρικά, ό Φίλιππος Ήλιού, ό Βασίλης Παναγιωτόπουλος κι ό υποφαινόμενος στίς έκδόσεις «Μέλισσα». Κάποια στιγμή, στά 1960, ύστερα άπό μιά περιπλάνηση στόν «λόγιο» έπαγγελμα- τισμό, φάνηκε οτι άράζω στήν έρευνα, στό Κέντρο Νεοελληνι­κών Ερευνών, μέ τό όποιο ό Κ.Θ. Δημαρας μας άνοιγε ένα παράθυρο στόν κόσμο. Τό ’65 φύγαμε μέ τή γυναίκα μου γιά σπουδές στό Παρίσι- προγραμματίζαμε τρία χρόνια καί γίνανε μιά ζωή. Έκεΐ ειδα κι άκουσα άνθρώπους πού τούς είχα γνω­ρίσει άπό τό παράθυρο πού μας άνοιξε ό Δημαρας- είδα καί τί σημαίνει νά μή λησμονείς τήν ’ Ιθάκη πού σου έδωσε τό ώραϊο ταξίδι — γι ’ αύτή μιλούσαμε ώρες καί ώρες μέ τόν Νίκο Σβο- ρώνο. Κάνοντας τό «τραγέτο» Παρίσι- ’Αθήνα, δέν έχω τήν αίσθηση πώς φέρνω καμιά πραμάτεια: τό μάθημα πού πήρα άπό τήν δποια οικειότητα έχω μέ τήν έπιστήμη μου συνίστα- ται στή βεβαιότητα ότι ή πραμάτεια του ίστορικοΰ, αύτή πού

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 201

μπορεϊ νά περάσει στήν άγορά, είναι φευγαλέα, δέν σοϋ ανή­κει ’ πρόκειται γιά τή μετάδοση της αίσθησης δτι ζοΰμε σέ πολλούς χρόνους καί βιώνουμε διαφορετικές χρονικές ποιότη­τες τήν ίδια στιγμή. Αύτό σημαίνει δτι ή ιστορία ώς έπιστήμη είναι δράση· κι έγώ ξέρω πολύ καλά ποιά είναι τά δρια τοΰ περιθωρίου στό όποιο, μαζί μέ άλλους, είμαι ταγμένος: απομέ­νουν οί έπίμονες ψευδαισθήσεις, τό αλάτι της ζωής, δηλαδή ή διαλεκτική μας σχέση μέ τήν κοινωνική άδράνεια — θά έλεγα τήν «έθνική» μας αδράνεια.

Μιά έρώτηση, πού θά μπορούσε νά είναι έκκληση γιά «λόγο περί της μεθόδου»: τί θεωρήσατε δτι πρέπει νά συ­νετίσετε άπό τά κατορθωμένα της νεοελληνικής ιστοριο­γραφίας καί ποιους άλλους δρόμους ήταν ανάγκη νά αναζη­τήσετε;Δέν είχα ποτέ τή φιλοδοξία νά σημαδέψω μέ τό κόκκινο

μολύβι δ,τι έτυχε νά γνωρίσω άπό τήν έθνική μας ιστοριογρα­φία. Όπως κάθε γνωστικό κεφάλαιο, είναι έπαναξιοποίηση είτε ώς καταγραφή τοΰ όντολογικοΰ τμήματος τής ιστορίας είτε ώς άντικείμενό της. 'Οπωσδήποτε δέν είχε στό σύνολό της τήν έπιθυμητή έμβέλεια, υποδείκνυε συνεπώς τά πεδία στά όποια θά έπρεπε νά δοκιμαστεί ό ιστορικός, χωρίς ή ίδια νά τά έχει πάντοτε υποψιαστεί, τά υποδείκνυε μέ τίς σιωπές της· άλλοτε καλλιεργοΰσε τό έδαφος καί δριζε τά έπί μέρους πεδία όργανώνοντάς τα σέ γνωστικές άλληλουχίες καί φορτί- ζοντάς τα μέ θεωρητικό στοχασμό. Θήτεψα σέ αποφασιστικές χρονικές στιγμές σέ ένα κλίμα πού έμψύχωνε ό Κ.Θ. Δημαρας καί τό κατεύθυνε πρός τήν τελευταία έκδοχή: δέν έγινα ιστορι­κός τής παιδείας μας, άλλά αύτό είναι λεπτομέρεια. Κάποια στιγμή θεώρησα δτι ή μελέτη τοΰ εμπορίου τόν ιη ' αιώνα θά πρόσφερε ένα κλειδί γιά τήν κατανόηση τοΰ «καπιταλισμού» μας: ήμουν καί πάλι μέσα στήν κατορθωμένη ιστοριογραφία

202 ΣΧΟΛΙΑ

μας - δηλαδή στή Θεσσαλονίκη τοΰ Σβορώνου καί στήν Αυγή τοΰ Μάξιμου. Θά μποροΰσα νά εΐδικευθώ στήν ιστορία τοΰ έ- μπορίου: κάποια στιγμή θέλησα νά μάθω τί σημαίνει έμπορος· μελέτησα ένα προσωπικό παράδειγμα, έναν τύπο έμπορου καί basta. Γιατί τά λέγω αύτά: γιά νά πω δτι ή ιστοριογραφία μας, ένα μέρος της ιστοριογραφίας μας, προσφέρεται σέ έργα- σίες «συνέχειας» πού όδηγοΰν σέ αποκρυσταλλώσεις, σέ τε­λειότερες άκόμη αποδεσμεύσεις τών μηχανισμών πού οί ’ίδιες άποκάλυψαν αν έγώ προσωπικά δέν πολυαι,σθάνομαι άνετα σ ’ αύτό πού λέμε «περαιτέρω έρευνα» τών ίδιων πραγμάτων, τοΰτο είναι άλλη ιστορία πού δέν υποχρεώνει κανένα. Είτε ό­μως δίνει είτε δέν δίνει άφορμές ή ιστοριογραφία μας γιά τήν άνίχνευση παρθένων (γιά μας) πεδίων, αύτά υπάρχουν: ένα τους, ή λογική τών μηχανισμών καί ή πραγματικότητα της ι­στορίας- προσπάθησα νά 8ώ μιά έκφανση τών πρώτων σέ ένα βιβλιαράκι γιά τούς μηχανισμούς της άγροτικής οικονομίας στήν τουρκοκρατία καί θά ήθελα νά φτάσω κάποτε στή σύζευ-ξη·

Κ αί γιά νά συμπληρώσουμε την ερώτηση: πέστε μας δυό λόγια γιά τό τυχαίο καί τό έπιλεγμενο στη θεματολο­γία τών ερευνών σας.

”Αν άφήσουμε στήν άκρη τίς «λεηλατικές» συνήθειες πού μας κάνουν νά διαλέγουμε τό «άγνωστο» άπό ένα σύστημα πληροφοριών —όπως είναι ένα άρχεϊο—, δέν πολυκαταλαβαίνω τή διάκριση άνάμεσα στό τυχαίο καί τό ηθελημένο: καθένας μας έχει στό κεφάλι του ένα πλέγμα υποθέσεων (αν υπάρχει κάτι τό ήθελημένο εϊναι ακριβώς ή οργάνωση καί ή άνάγκη γιά έλεγχο αύτών τών ύποθέσεων)· ή ιστορική μαρτυρία δίνει τήν άναγκαστική της απάντηση σέ κάποια άπό τά τμήματα αύτοΰ τοΰ πλέγματος, οργανώνει, δέν υποβάλλει, τή θεματολογία - ή θεματολογία προϋπάρχει ώς γνωστική απαίτηση.

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 203

Τυχαία είναι κάποτε ή εύρεση της μαρτυρίας: Τό χειρό­γραφο της 'Ιστορίας της Ίόνιας ’Ακαδημίας τό βρήκαμε τυ­χαία μέ τόν Βασίλη Παναγιωτόπουλο ψάχνοντας ενα άρχεϊο. ’Άν δέν τό βρίσκαμε δέν θά τό παρουσίαζα. Τό εύρημα όμως δέν μέ έκαμε νά γράψω μιά ιστορία τοΰ ίονικοΰ πανεπιστημίου ούτε νά ασχοληθώ μέ τή βιογραφία του συγγραφέα τοΰ χειρο­γράφου — τό ένα καί τό άλλο δέν άποτελοΰσαν γιά μένα γνω­στική άπαίτηση. Χρησιμοποίησα τό μήνυμα τοΰ χειρογράφου στό βαθμό δπου έδινε άπαντήσεις σέ ένα πλέγμα ύποθέσεων πού είχα στό κεφάλι μου, δέν τό έκαμα άφορμή γιά νά καταλή­ξω σέ μιά θεματολογία τοΰ τύπου «βίος καί έργα τοΰ Γεωρ­γίου Τυπάλδου».

"Ολα αύτά τάχρόνιχ τών τριών δεκαετιών που δουλεύ­ετε στήν ιστορική ερευνά κχ ί στήν ιστορική πχι8είχ, θά θέ­λατε νά μας πείτε που ή προσπάθεια χυτή συναντιέται μέ τά μεγάλα ή τά μικρότερα προβλήματα που εζησε κχ ί ζε ϊ ή κοινωνία μας; Γενικότερα, κα ί ανεξάρτητα άπό τίς κοινω­νικές συνειδητοποιήσεις, ποιες είναι οί δυνατότητες άλλά κα ί ο ί πραγματικότητες παρέμβασης τών ιστορικών στό κοινωνικό γεγονός;

Παρεμβαίνει ό ιστορικός στό κοινωνικό γεγονός στό βαθ­μό δπου τό γεγονός αύτό είναι καί πολιτισμικό- στό βαθμό ό­που τό γεγονός αύτό έννοιολογεΐται. Παρεμβαίνει εϊτε τροφο­δοτώντας τήν ιδεολογία εϊτε συμπεριφερόμενος ώς ιστορικός, έχοντας δηλαδή συνείδηση τοΰ φαινομένου καί της λειτουργίας της ιδεολογίας καί έχοντας συνείδηση οτι καί ό ίδιος είναι φορ­τισμένος άπ’ αύτή: προσπαθεί δηλαδή νά λειτουργήσει άπο-ι- δεολογοποιητικά — άς μοΰ έπιτραπεϊ ή λέξη. Μέσα στά όρια της άπήχησής του, εισάγει έρμηνευτικές προτάσεις πού μπο- ροΰν νά χρησιμοποιηθοΰν στήν κατανόηση τοΰ «κοινωνικοΰ γεγονότος», συνεπώς καί στή στάση πού παίρνουμε άπέναντί

204 ΣΧΟΛΙΑ

του- κυρίως, είσάγοντας τίς προτάσεις αύτές διαφοροποιεί τούς νοητικούς μηχανισμούς τών οποίων είμαστε φορείς (γιά νά μήν παραπαίρνουμε φόρα: είναι δυνατό νά διαφοροποιήσει τούς νοητικούς μηχανισμούς — καί πάλι ή διάσταση άνάμεσα στή λογική καί την πραγματικότητα)- είσάγοντας αύτές τίς προτάσεις μπορεϊ νά συμβάλει στή διεύρυνση τών συνειδότων μας. Όλα τοΰτα, στήν ιδανική τους διάσταση, έκφράζουν τή λογική τής ιστορίας ώς γνώσης, ώς διαδικασίας τής γνώσης καί βρίσκονται φυσικά σέ εμμεση συνάρτηση μέ τά μικρά ή μεγάλα προβλήματα τής κοινωνίας μας. Άλλά τό ζήτημα δέν είναι νά άποκατασταθεϊ ή σχέση, πού έτσι κι αλλιώς υπάρχει, άνάμεσα στά ένδιαφέροντα τοΰ ίστορικοΰ καί τά προβλήματα τής κοινωνίας του, άλλά νά άναζητήσουμε σέ ποιό βαθμό ό ι­στορικός άσκεΐ, τοΰ έπιτρέπεται νά άσκήσει, μιά συνειδητή παρέμβαση στήν κοινωνία του- κι αν έπιχειρεΐ τήν παρέμβαση αύτή, σέ ποιά οπτική τήν επιχειρεί: στην οπτική τής ιδεολογι­κής ή τής γνωστικής χρήσης τής ιστορίας; Γ ιά νά γίνεται τό δεύτερο προϋποτίθεται δτι υπάρχει κοινωνική ανάγκη τής ι­στορίας ώς επιστήμης καί δχι κοινωνική άνάγκη τής ιστορίας ώς ιδεολογήματος. Ή παρέμβαση αύτή, ή συνειδητή, θετική παρέμβαση δέν έγινε μέ τρόπο ώστε οί πολλές προσωπικές παρεμβάσεις νά ένορχηστρωθοΰν σέ μιά συμφωνία, προφανώς γιατί δέν υπάρχει ή κοινωνική άνάγκη γιά ιστορία.

’ Αλλά έδώ πρόκειται γιά ένα εύκολο άλλοθι: ή άνάγκη δέν ύπάρχει στό έπίπεδο δσων έλέγχουν τούς μηχανισμούς μέσω τών οποίων διαμορφώνεται ή κοινωνική συνείδηση, άπό τούς φορείς δηλαδή τής εξουσίας, δπως αύτή κεντρώνεται καί δπως καταμερίζεται- αύτό δέν σημαίνει δτι ή άνάγκη δέν υπάρχει «άντικειμενικά», δτι δηλαδή ή κοινωνία μας ώς πραγματολο­γικό δεδομένο δέν ένέχει τίς δυνάμεις, τίς άνάγκες πού οδη­γούν σέ πολιτισμικά αιτήματα, άνάμεσα στά όποια καί ή βίω­ση τής ιστορίας ώς γνωστικής διαδικασίας. Απομένει στούς

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 205

ιστορικούς, σέ δλους τούς κοινωνικούς έπιστήμονες, νά κατα­στήσουν συνείδηση τήν ανάγκη αύτή, νά μεταγράψουν, σέ τε­λευταία άνάλυση, σέ πολιτικό στοχασμό, άρα σέ δράση, δχι α­πλώς δποιες «βεβαιότητες» αναδύονται άπό τήν ερευνά τους, δσο τή λογική πού ορίζει τόν τρόπο μέ τόν όποιο προσεγγί­ζουν τό άντικείμενό τους: τίθεται δηλαδή τό αίτημα της δια­φοροποίησης τών νοοτροπιών. Γι ’ αύτό είναι χαμένο τό παι­χνίδι της παρέμβασης τοΰ ίστορικοΰ, κάθε φορά πού αύτή ορί­ζεται άπό αντιλήψεις τοΰ τύπου: «νά μάθουμε τή σύγχρονη ι­στορία μας πού, σάν πιό κοντινή μας, μάς βοήθα νά έπιλύσου- με προβλήματα τοΰ παρόντος»- τό έρμο τό παρόν τρέχει γρη­γορότερα άπό τίς έρευνες· έκεϊνο πού τρέχει άργότερα είναι τό μάγμα τών άντιλήψεων μέσω τών όποιων άντιμετωπίζουμε τό παρόν, δηλαδή μέσω τών οποίων προσαρμοζόμαστε στό παρόν καί ζοΰμε τήν ώραία σχιζοφρένεια της άναντιστοιχίας άνάμεσα σέ οικονομικές, κοινωνικές καί ιδεολογικές δομές, ά- ναντιστοιχία γιά τήν όποία θά μας μιλήσει ό Φίλιππος Ήλιού τό Σεπτέμβρη τοΰ ’83 στό συνέδριο ιστορίας πού οργανώνει τό Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, θέλοντας κι αύτό νά συμ- βάλει στήν παρέμβαση τών ιστορικών στήν κοινωνία τους καί στά προβλήματά της.

Έχετε μιλήσει γ ιά δύο άξονες πού πρέπει νά άκολου- θοΰν ή στρατηγική κα ί ο ί πραγματώσεις της νεοελληνικής ιστοριογραφίας: έγγραφη τοΰ ελληνικού ιστοριογραφικού φαινομένου στην ευρυχωρία τοϋ εΰρωπαϊκοΰ κα ί τοΰ παγκό­σμιου ομολόγου του, κα ί άπό την άλλη μεριά σύνδεση, έν- σωμάτωση της ιστορικής ερευνάς, μ έ την άμεση κα ί πολύ- τροπη ανακοίνωση τών αποτελεσμάτων της, στό πολιτι­σμικό φαινόμενο, στην προσπάθεια γιά τόν προσδιορισμό κα ί τη βίωση μιας πολιτισμικής ταυτότητας. Έδώ ΐσως χρειάζεται νά μάς μιλήσετε γιά την «εγρήγορση ττνευμα-

206 ΣΧΟΛΙΑ

τος» πού φέρνει ή ερευνητική διαδικασία κα ί την «αίσθηση της ίδιάζουσας λειτουργίας τοΰ χρόνου» πού φέρνει ή ιστο­ρική παιδεία μέσα κι εζω άπό τη σχολική διαδικασία. Νο­μίζετε δτι τά βήματα της ιστορικής ερευνάς κα ί της ιστορι­κής παιδείας στόν τόπο μχς, άλλά κχ ί τά αίτούμενα της κοινωνίας μας είναι πρός τήν κατεύθυνση αύτή;' Ως πρός τά αίτούμενα τής κοινωνίας μας δέν εχω παρά

νά παραπέμψω στά προηγούμενα: τό ζήτημα δέν είναι νά γρα­δάρουμε τίς άδράνειες, άλλά νά ποντάρουμε στίς κινητικότη­τες μέσω της αισιοδοξίας πού υποβάλλουν οί έπίμονες ψευ­δαισθήσεις, δηλαδή ή βίωση της λογικής της ιστορίας πού σου λέει δτι ετσι κι άλλιώς οί Μήδοι θά περάσουν, άλλά έκεϊνο πού, δσοι Μήδοι κι άν περάσουν, θά φυλάνε οί άνθρωποι είναι οί Θερμοπύλες. Κι δλα τοΰτα οχι γιατί τάχα, στίς έρχόμενες γενιές, δέν θά ύπάρχουν Μήδοι καί θά πουν τά παιδιά τών έγ- γονιών μας, δπως λέγανε γιά μάς οί τρίσαβοί μας δτι θά πού­με: «καί τώρα ησυχάσαμε»· άλλά γιατί άκριβώς δέν θά πρέπει ποτέ νά ήσυχάσουμε, οΰτε νά εύχηθοΰμε σέ κανέναν ησυχία (ά- ρα τάξη καί ασφάλεια), γιατί θά ξέρουμε (κι εϊναι δουλειά της ιστορίας νά τό πει μέ χίλιες γλώσσες) δτι ή σύνθεση πού προ­κύπτει άπό τήν άρνηση της άρνησης ανήκει στή λογική, όχι στήν πραγματικότητα της ιστορίας· στήν τελευταία ανήκει η τραγική σχέση τοΰ ανθρώπου μέ τά κοινωνικά του μορφώμα­τα, καί ή ιστορία ώς γνωστική πράξη εχει νά μεταφέρει αύτή άκριβώς τή συνείδηση ή μιά αίσθηση της ίδιάζουσας λειτουρ­γίας τοΰ χρόνου, τοΰ ίστορικοΰ χρόνου «κατηγορημένου» στίς ποιότητές του —τίς διάρκειες—καί διαμορφωμένου σε πνευμα­τική κατάσταση, σέ έννοιολογικό έργαλεϊο. Είναι δουλειά της ιστορίας νά τό κάμει, τουλάχιστον κι αύτη, μέ τόν δικό της τρόπο προσέγγισης στά αντικείμενά της. Τής χρειάζεται φυ­σικά έγρήγορση (λέγω της ιστορίας ώς έπιστήμης), δηλαδή συμμετοχή σέ δλες τίς ομόλογες γνωστικές διαδικασίες σέ μια

a n t i γ ια ς τ ν ο ψ η 207

μετεπιστημονική οπτική: στήν οπτική αύτή γίνονται «έπι- χειρησιακές» οί λογικές τών άλλων έπιστημών διευρύνοντας την ιστορική «θεματολογία» καί άποκαθιστώντας την έπικοι- νωνία άνάμεσα σέ δλες τίς επιστήμες.

Δουλειά της ιστορίας νά τό κάμει, λέγαμε, μέ τά δικά της εργαλεία, διανοητικά καί πραγματικά’ τά τελευταία είναι οί πηγές της. Θεωρήστε, άνάμεσα στά χίλια παραδείγματα, τήν έπίπτωση πού έχει καί στά πρώτα καί στά δεύτερα ή άνατρο- πή τών σχημάτων τοΰ τύπου «πολιτισμένος - άπολίτιστος», «ορθολογικό - μή ορθολογικό», άνατροπή πού έφερε ή άνθρω- πολογική έρευνα, γιά νά φανεί τόσο ή άέναη δυνατότητα «έ- πανανάγνωσης» της ιστορίας δσο καί ή πολιτισμική της συνέ­πεια, ή ένσωμάτωση δηλαδή στήν πολιτισμική μας ταυτότητα της αίσθησης τοΰ ιστορικού χρόνου. Όλα τοΰτα βέβαια εξει­δικεύονται, πρέπει νά έξειδικεύονται, σέ έπί μέρους προσεγγί­σεις πού έχουν τήν άξια παραδείγματος· άπό τή στιγμή αύτή καί ύστερα μπορεϊ τό παράδειγμα νά ένοφθαλμίζεται στίς μορφές μέ τίς όποιες «κατορθώνεται» ή παιδεία, άρα καί στούς τρόπους μέ τούς οποίους διαμορφώνεται ή συνείδησή μας γιά τό «είναι» καί τό «έγώ».

Τά βήματα της έρευνας στό σύνολό τους δέν νομίζω δτι πηγαίνουν πρός τήν κατεύθυνση πού υποδηλώνω· άλλά καί πά­λι, σημασία δέν έχουν τόσο τά οργανωμένα βήματα δσο τά παραστρατήματα- υπάρχουν τουλάχιστον ώς πρόθεση σέ πολ­λούς και ώς πορεία σέ αρκετούς. Ώς πορεία σέ δλους έκείνους πού ή δουλειά τους έπιτρέπει τή «συνέχεια», γιά τήν οποία μιλούσαμε παραπάνω: είναι τά γενναία έργα πού ενέχουν τό σπέρμα τής μεταλλαγής τους. Πάρτε γιά παράδειγμα τή Θεσσαλονίκη τοΰ Νίκου Σβορώνου καί φανταστείτε την μαζί μέ τήν ένδοχώρα, μαζί μέ τήν οικονομική λογική της ένδοχώ- ρας, πού καί ή μιά κι ή άλλη υπάρχουν σπερματικά στό βιβλίο αύτό, πού δέν είναι άποκλειστικά ή μελέτη ένός λιμανιοΰ, δ-

208 ΣΧΟΛΙΑ

πως συνήθως λένε- θά γίνει τότε φανερό τί σημασία έχουν τά παραστρατήματα, τί δυνατότητες «δεξίωσης» παρέχουν στίς προθέσεις γιά άλλα παραστρατήματα. Τό αίτούμενο είναι πώς θά περάσουμε τό σύνορο ανάμεσα στούς διαφορετικούς βηματισμούς, πώς δηλαδή θά δημιουργήσουμε τό ιστοριογρα­φικό consensus, πέρα άπό τό βηματισμό της χήνας ή τό ση- μειωτόν (τό όποιο, ώς γνωστόν, δέν χρειάζεται καί πολύ χώ­ρο).

' Η ιστορική ερευνά προϋποθέτει ένα έργαστηριακό καθε­στώς καί ενα καθεστώς τοΰ έρευνητη: άπό μόνα τους καί τά δύο δέν άρκοΰν γιά νά μεταλλάξουν τήν έρευνα —μιλώ γιά τήν ιστορική έρευνα, γιά τήν έρευνα στό πεδίο τών κοινωνικών έ- πιστημών—σέ κοινωνική παρέμβαση· γιά νά γίνει ή παρέμβα­σή της, χρειάζεται οί φορείς της νά μετέχουν στίς έγνοιες γιά τίς όποιες μιλούμε, ώς συλλογικά σώματα μάλιστα. Έ συμ­μετοχή ωστόσο σ ’ αύτές τίς έγνοιες δέν μεταφράζεται στίς συνδικαλιστικές πιέσεις, στούς συνδικαλιστικούς άγώνες, άν θέ­λετε, πού κάθε τόσο ξεσποΰν στό χώρο της έρευνας καί ιδίως της έκπαίδευσης. Κατά τά άλλα μιλούμε γιά «ποιοτικά» αιτή­ματα καί τά όμοια, ένώ απλώς διαιωνίζουμε τούς μηχανι­σμούς τών κοινωνικών άδρανειών. Πάρτε γιά παράδειγμα τήν κινητοποίηση πού έγινε μέ τή μεταρρύθμιση τών πανεπιστη­μιακών καθεστώτων καί τήν άντίστοιχη πού γίνεται ένόψει τοΰ καθεστώτος πού θά δοθεί στήν έρευνα καί κοιτάξτε σέ ποιό βαθμό οΐ άμεσα ένδιαφερόμενοι συμμετέχουν εμφορούμε­νοι άπό, πολιτισμικά σέ τελευταία άνάλυση, αιτήματα του τύ­που πού περιγράφουμε: θά δείτε ότι ή κοινωνική παρέμβαση τών έρευνητών είναι γύρω στό μηδέν — ή διαλεκτική σχέση του έρευνητη μέ τήν κοινωνία δέν έχει άποκατασταθεΐ στό χώρο τών συλλογικών έκδηλώσεων. ’Εκείνο πού έπείγει είναι ή λή­ψη συνείδησης γιά τήν άνάγκη άποκατάστασης αύτης της σχέ­σης, άνάγκη πού σήμερα ή πολιτική έξουσία θά έπρεπε νά τήν

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 209

υποκινεί, έτοιμάζοντας τίς θεσμικές ύποδοχές γιά τό ενεργη­τικό consensus πού υπάρχει δυνάμει παντού καί, φυσικά, καί στό χώρο τών κοινωνικών επιστημών.

Κοντολογίς, θέλω νά πιστεύω ή νά έχω τήν έπίμονη ψευ­δαίσθηση δτι τά παραστρατήματα πού φεύγουν άπό τή γραμ­μή καί τήν πεπατημένη μπορεϊ νά συγκλίνουν πρός μιά διαφο­ρετική κατεύθυνση: αύτό στήν πράξη σημαίνει δτι οί ιστορικοί πρέπει νά ύποδείξουν, χωρίς νά περιμένουν νά τούς δοθεί τό καθεστώς τους, τή στρατηγική τών ιστορικών σπουδών, συ- μπεριφερόμενοι καί σ ’ αύτό τό έπίπεδο ώς πολιτικά άτομα, άσκώντας δηλαδή πολιτισμική πολιτική. Ά ν μείνουμε μόνο στήν καταγραφή τών δεδομένων, άν θεωρήσουμε δτι πραγμα­τικότητα είναι μόνο έκεϊνο πού φανερώνεται στό έπίπεδο τοΰ θεσμοθετημένου λόγου, της θεσμοθετημένης λιτανείας τών κοινωνικών διεκδικήσεων, τότε βέβαια «τά βήματα της ιστο­ρικής έρευνας καί τής ιστορικής παιδείας στόν τόπο μας, άλλά καί τά αΐτούμενα τής κοινωνίας μας, δέν είναι πρός τήν κατεύ­θυνση αύτή» — γιά νά διατυπώσω χωρίς ερωτηματικό τή φρά­ση σας. Τό αΐτούμενο δμως εϊναι νά άλλάξουμε τόν θεσμοθε­τημένο λόγο καί τή θεσμοθετημένη λιτανεία, γιά νά δώσουμε στήν πραγματικότητα τή δυναμική της.

Ή θητεία, σας στήν ιστορική παιδεία, κάτω άπό τίς συνθήκες πού γίνεται στό Παρίσι, καί ο ί μεταπτυχιακές σπουδές τών 'Ελλήνων στή Γχλλία καί σέ άλλες χώρες, νομίζετε ότι μπορούν νά συντελέσουν στήν προσπάθεια, πού γίνεται ή δέν γίνεται στόν τόπο μας, γιά νά ζεφύγουμε άπό λογης αγκυλώσεις κα ί στήν έρευνα, κα ί στην παιδεία κα ί νά βρούμε δρόμους πρός τήν παραγωγή μιας ανεξάρτη­της —όχι φυσικά ξεκομμένης— έπιστήμης στή χώρα μας;

Εϊναι έπόμενο δτι δσοι σπουδάζουν στή Γαλλία έχουν τή δυνατότητα νά έρθουν σέ επαφή μέ μιά ιστοριογραφία πού ά-

210 ΣΧΟΛΙΑ

νανεώνεται συνεχώς καί μπορούν 'έτσι νά μεταμοσχεύσουν τήν προβληματική της στήν έθνική μας ιστοριογραφία καί νά συμ­βάλουν, συνεπώς, στήν άπαγκύλωσή της- ακόμη περισσότερο, νά συμβάλουν στήν παραγωγή μιας ανεξάρτητης έπιστήμης. Δυνατότητα δμως δέν σημαίνει καί πραγματικότητα: ειδικά ώς πρός τή Γαλλία τό πρόβλημα της έπιστημονικης ένσωμά­τωσης τών Ελλήνων μεταπτυχιακών σπουδαστών είναι τερά­στιο, γιατί στίς συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις δέν έ­χουν αποκτήσει στό έλληνικό πανεπιστήμιο μιά ιστορική ευαισθησία ικανή νά τούς κάμει δέκτες τών έρεθισμάτων πού έκπέμπει ή γαλλική ιστοριογραφία, άς ποΰμε εκείνη πού βγαί­νει άπό τό κλίμα τών Annales. Αρχίζει μιά προσωπική πάλη τών σπουδαστών, άπό τήν οποία έχω τήν έντύπωση δτι πολ­λοί θά βγουν κερδισμένοι" μιά πάλη πού έχει ώς σκοπό τή συ­γκρότηση ένός σκεπτικού τελείως διαφορετικού άπ’ αύτό πού τούς έδωσε ή άγωγή τους, μιά πάλη πού τήν υποβοήθα μιά κεκτημένη άπαίτηση, νά δώσουν δηλαδή ιστορική διάσταση στά σημερινά προβλήματα της ζωής τους καί τών άντικειμέ- νων τών επιστημών στίς όποιες έχουν θητεύσει. Γιατί είναι ένδεικτικό τό γεγονός δτι υπάρχει έντονη ιστορική ζήτηση ά­πό τήν πλευρά σπουδαστών πού δέν έχουν βγάλει φιλοσοφικές σχολές, πράγμα πού ύποδηλώνει καί τήν άνάγκη γιά ιστορική παιδεία πού υπάρχει στή χώρα μας. Στό βαθμό δπου μπορώ νά ξέρω τά ενδιαφέροντα νέων πού σπουδάζουν ιστορία στό Παρίσι, είμαι σέ θέση νά μαρτυρήσω δτι πραγματικά τά έν- διαφέροντα αύτά τείνουν νά συμβάλουν, στό θεματολογικό τουλάχιστον έπίπεδο, στή διαφοροποίηση τών ιστορικών σπουδών μας. Άλλά τό παιχνίδι δέν πρόκειται νά παιχτεί σέ κανένα Παρίσι άλλά στήν ’ίδια μας τή χώρα. ’Επανερχόμαστε σ ’ αύτά πού λέγαμε πιό πρίν γιά τήν παρέμβαση τών ιστορι­κών. Τώρα πρόκειται νά δημιουργηθοΰν μεταπτυχιακές σπου­δές στήν ' Ελλάδα: είναι ή μεγάλη εύκαιρία νά προσανατολι-

ΑΝΤΙ ΓΙΑ ΣΥΝΟΨΗ 211

στοΰν στήν ερευνά, νά χρησιμοποιήσουν τήν Ιρευνα καί τούς ερευνητές, τά ερευνητικά κέντρα καί νά φτάσουν στήν ώσμωση ερευνάς καί διδασκαλίας. Οί μεταπτυχιακές σπουδές, γιά νά μήν καταντήσουν προέκταση της εγκύκλιας διδασκαλίας, γιά νά μή γίνουν ένας τρόπος έμμεσης έπιλογης στό πανεπιστή­μιο, θά πρέπει νά στηρίζονται στήν ερευνά καί νά προάγονται μέσω ένός έλαστικοϋ συστήματος διδακτικών σχηματισμών πού θά επιτρέπουν καί θά ύποκινοΰν τήν έπικοινωνία όλων τών επιστημών μιά έπικοινωνία δπου ή ιστορία θά είχε νά δώσει καί νά πάρει: ενας άκόμη χώρος γιά επίμονες ψευδαισθή­σεις.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

άγαθά, πολιτισμικά, 21 Άγγλοελληνιχή ’Επιθεώρηση, 198 ' Αγία Μαύρα, βλ. Λευκάδα άγορά, 146, 151, 152 αγροτική οικονομία, 25

'Ακαρνανία, 185 'Αχτίνες, 198 Άλή πασάς, 186 άλληλεγγυότητες, 179

Άμαντος, Κ., 199 Άνδρεάδης, Άνδρ., 139 ' Ανθρωπολογία, 38, 59, 63,116,120,

121, 207 άνϋρωπωνύμια, 167-172

’ Αντίσταση, 42, 196 άπο&<)σαΰριση, 162, 177 Απολογισμοί ( Εθνικής Τράπεζας-),

153-166’Απομνημονεύματα (Μακρυγιάννη),

187,189 αριστερά, 60άρματολοί, 174,175,176,177,178,

179 'Αρτα, 140άρχαϊα ελληνικά, 171' βλ. καί αρχαιο­

γνωσία αρχαιογνωσία, 78, 105-107 αρχαιότητα, 119, 167-168,171 άρχεϊα, 49-54, 81

’Αττική, 151

αυθεντίες (κοινωνικές-), 151, 174

Βαλαωρίτης, ’Αρ., 185, 196 ΒβλαωρΙτης, ’Ιωάννης, 155, 164 Βάλτος, 185βαμβακοκαλλιέργεια, 150 Βέης, Ν.Α., 198,199 Βενέζης, Η., 198 Βήμα, 198 βιβλιοθήκες, 82 βιογραφία, 63Βίοι παράλληλοί (Γούδα), 138 βιομηχανία, 26Βλαντής, Α., 199 Βλαχογιάννης, Γ., 199 Βορράς-Νότος, 45-46, 72, 91,116 Βυζάντιο, 119

γαϊες (φεουδαλικές-), 140 Γ αλλία, 209-210 Γαρδίκας, Γ., 198 Γενεαλογία, 63Γεωγραφία, 18, 59, 61, 167, 170 γεωκτησία (μεγάλη-), 140, 150-151 γεώμορο, 140 γεωπρόσοδος, 147, 152 Γιαννίδης, ’Ελισσαΐος, 198 Γκίλης, Άγγελος, 184, 186 Γκορμπατσώφ, Μιχαήλ, 129-130 γλώσσα, 106, 107, 113, 119 Γλωσσολογία, 167, 169

214 ΣΧΟΛΙΑ

Γούδας, ’Αν., 138,141 γυναίκες 169-170

Δέ Τζώρτζης, Ρόκκος, 184, 186 δεκάτη, 152Δημαρας, Κ.Θ., 56, 59, 198, 199,

200, 201 δημητριακά, 146-149 διάρκεια μεγάλη, 18, 35, 61, 150 Διαφωτισμός, 137διδακτικοί σχηματισμοί, 23, 75, 89,

103διδακτορικές διατριβές, 73,84,94,97 διεπιστημονικότητα, 77, 89 διοίκηση, 50δοϋλοι (-της Πύλης), 152 Αωδεχάλογος τοΰ Γύφτοι), 119

ΕΑΜ, 196 έγχειρίδια, 22 έθιμο, 145

Έθνική Τράπεζα της 'Ελλάδος, 153- 166· ’Αρχείο, 27-28· ’Επιτροπή 'Ιστορίας, 36, 153· ’Ερευνητικό πρόγραμμα, 25-29,103-104,153

εκπολιτισμός, 111, 112, 113, 114, 118, 171

έκχρηματισμός, 146, 147, 150 έλάχιστο (ζωτικό-), 148 ’Ελεύθερα Γράμματα, 198 'Ελεύθερη 'Ελλάδα, 198 'Ελλάδα (βόρεια-), 148 έλληνικά (αρχαία-), 171· βλ. καί άρ-

χαιογνωσία ελληνοκεντρισμός, 61

’Εμπορική Τράπεζα ( ’Επιτροπή Ι ­στορίας-), 36,153

έμπόριο, έμποροι, 63, 141,143, 176 ένδυματολογία, 177 έξέγερση, βλ. έπανάσταση έξουσίες, 49, 174

επαγγελματική σταδιοδρομία, 75, 76 ’Επανάσταση (-1821), 138, 176·

(-1848), 154,164· (πρωτόγονη-), 173-181

επίδειξη, 177 επιστολογραφία, 181 ’Επίτομες, 56 έποικισμός, 169

'Επτάνησος, 140' -Πολιτεία, 185 ερευνά (πανεπιστημιακή-), 78-83,88,

89 ερευνητές (κινητικότητα τών-), 82, 85, 90, 92' έρευνητικά προ­γράμματα, 47-48,80,84, 95· βλ. και Έθνική Τράπεζα, ’Εμπορική Τράπεζα

εσχατολογία, 173 Εύβοια, 151 Εύελπίδης X., 141 Ευρώπη, 72, 74-75, 111-125,160

Ζακυθηνός, Δ., 56 Ζάν Κριστόφ, 199 ζευγάρι, 146-147 Ζεύγος, Γιάννης, 198 Ζωγράφος, Δ., 141

ηθική (οικονομική-), 155, 163-164 ’ Ηλιου, Φίλιππος, 200, 203 "Ηπειρος, 140, 151Θεοτοκάς, Νίκος, 188 Θεσσαλία, 140, 151 Θεσσαλονίκη, 142 Θράκη, 169

Ιδεολογία, 66,118-119,123, 171 ιερό, 168

Ίόνιο Πανεπιστήμιο, 71-92, 99-104, 170

ιστορία, passim' αφηγηματική-, 65' οικονομική-, 22-26, 28, 57, 59, 62, 63, 64, 137-152· -πρόβλημα, 63

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 215

'Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (A. Mathiez), 199

'Ιστορία της Ίόνιας 'Ακαδημίας (Γ.Τυπάλδου- Ίακωβάτου), 203

'Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτε­χνίας (Κ.Θ. Δημοφα), 199

Καβάφης, Κ., 120 καλαμπόκι, 150 Κάλβος, Α., 171καλλιέργειες, 147, 150' διανεμητικά

συστήματα 152 Καμπάνης, Άρ., 199 Καταγωγή της οικογένειας (Fr. En­

gels), 199 κατάχτηση (μηχανισμοί της-), 37 καταχρέωση, 144, 151 Κατσικογιανναΐοι (αρματολοί): Ά-

ποστόλης, 186· Γιάννης (Μπα- μπάτσικος), 186· Χρίστος, 183, 186

Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών, 36, 56

Κέρκυρα, 140,160, 169 κεφάλαια, 151* κεφάλαιο Τραπεζικό,

26Κεχαγιάς, Ευθύμιος, 160κλέφτες, 173-186κοινότητες, 173, 175, 176, 178Κοινωνιολαγία, 59Κοντογιώργης, Γ., 182Κόντογλου, Φ., 199Κοραης, Άδ., 138Κορδάτος, Γιάννης, 139, 199κοσμο-οΐκονομία, 62Κούμας, Κ., 182κράτος (έθΛκό-), 119Κριτική της πολίτικης οικονομίας, 36κτηνοτροφία, 147Κυριακίδης, Στίλπων, 59

Λαγκαδινός, Νίκος, 45 Λαμπρ®ης, I., 141 Λάμπρος, Σπ., 140 Λαογραφία, 18 Λάσκαρις, Μιχαήλ, 55 Λεκατσάς, Παναγής, 198 Λευκάδα, 182, 184, 185-186, 196,

199ληστεία, 175-176 λιμάνια, 63, 142 Λουνατσάρσκι, Α.Β., 199

Μακρυγιάννης, I., 181, 187-191 Μάξιμος, Σεραφείμ, 55, 139, 142,

201Μαχαιράς, Κ., 199 Μάχη, 198 Μεσόγειος, 37, 142 μετεπιστημονικότητα, 77, 89 μητρωνυμίες, 169 Μικρασιατική Καταστροφή, 119 Μιχρό Φιλοσοφικό Λεξικό (Ρόζενταλ

καί Γιούντιν), 198 μνήμη, 180 μουσεία, 82Μπακουνάκης, Νίκος, 39

Ναύπλιο, 159 ναυτικός κίνδυνος, 37 ναυτιλία, 63, 141 Νέα 'Εστία, 198 νεολογισμοί, 168, 171 Νέον Άθήναιον, 200 νομάδες, 175,179 νόμισμα, 37 νοοτροπίες, 37 Ντοστογιέφσκη, Θ., 199

Ξηρόμερο, 185

οικογένειες, 168-170, 176, 178, 180 οικονομία (άγροτικη-), 63, 144, 145

216 ΣΧΟΛΙΑ

οικονομία (δημόσια-), 63, 139 οικονομία (οικιακή-), 137 οικονομία (πολιτική-), 137 Ό Αιώνας μας, 198 Οίκονομίδης, Άλέξης, 127 όνειρο, 187-191'Οράματα καί θάματα, 137-191 Ούσακώφ, 186

Παλαμάς, Κ., 119 Παναγιωτόπουλος, Β., 200, 203 Πανεπιστήμιο, 21 Παπαδάτος, Γιάννης, 198 Παπαδιαμάντης, ’Αλ., 199 Παπαδοπούλας, Γεώργιος, 57 Παπαρρηγόπουλος, Κ., 198

• Παραβόλας, Γιάννης (κλέφτης), 181, 182-183

παράδοση (λαϊκή-), 114 παρελθόν, 67 Παρίσης, Γιώργος, 200 Παρίσι, 57Πάτρα, 155, 158, 160,161 πατρωνυμίες, 169 πειρατία, 176Πελοπόννησος, 148, 169, 176 πηγές (οικονομικής ιστορίας), 143 πλεόνασμα, 37, 146 πληθυσμός (κίνηση-), 149 πληροφορίες, 50, 51, 52 πόλεις, 37Πολίτης, Νικόλαος, 59 πολιτισμική αύτάρκεια, 112· -έτερό-

τητα, 113,115' -πολιτική, 73,74, 90, 92,116, 123, 124-125

πολιτισμός (λα'&ός-), 125· βλ. καί παράδοση

Ποτέμκιν, Β.Π., 198 προστασία, 175 πτωχεύσεις, 158

Ραπτάρχης, Κ.Π., 141 Ραφτογιάννης (κλέφτης), 181, 182,

184-185, 186 Ριζοσπάστης, 198 Ροντογιάννης, Π., 199Σακελλαρίου, Μιχ., 139 Σάλτης, Κωνστ., 186 Σαμαντάς, Τέλης, 31 Σβορώνος, Ν., 55, 142, 182, 200,

201, 207 Σικελιανός, Α., 199 σιτηρά, βλ. δημητριακά Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος, 195 Σκληρός, Γ., 139 Σοβιετική Ένωση, 127-133 σόγια, 160, 180 Σολωμός, Δ., 113 Σοϋτσος, ’Ιωάννης, 160 σπουδές ιστορικές, 17, 19, 99-104,

207-209" -μεταπτυχιακές 3, 7, 23-24, 73, 83-86, 89, 93-97, 103-104, 209-211.

Σταύρος, Γ., 157 σταφιδοκαλλιέργεια, 150 συγγένειες, 168, 175, 178 συγκρητισμός, 118 συγκρητισμός, 121συγκυρία (οικονομική-), 156, 159-160 συμπεριφορές, 36 Σύρος, 155, 159,161 σώμα, 36, 191Τά 'Ιστορικά, 200 τεχνολογία, 63 τιμές, 35, 144, 145 τοπωνύμια, 167-172 τραγούδια (κλέφτικα-), 175 τραπεζογραμμάτια, 159, 162 Τσαούσης, Κώστας, 99 τσιφλίκια, 183' βλ. καί γεωκτησία,

ζευγάρι

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 217

Τσοποτός, Δημ., 141

'Υπόμνημα (Κοραη), 138 υποσυνείδητο, 188

Φολκλόρ, 38, 82,125 φορολογία, 143, 146-147, 150, 178

Χαιρέτης, Θεόφραστος, 157Χατζής, Δ , 199χρόνος, 35Χωρίς άνάσα, 199χώρος, 82, 92,102,144,167-171

Abel, W., 61acculturation, βλ. εκπολιτισμός Annales, 55, 56, 57, 58, 59, 61, 65,

66, 67, 210

Beaujour, Felix, 144-145 Berdiaev, Ν., 127 Berr, Henri, 56 Bloch, Marc, 56Braudel, Fernand, 55, 57, 58, 61,

62,65

Durkheim, E., 56

Ecole Pratique des Hautes Etudes, 57, 58

Febvre, Lucien, 56, 58

Gourevitch, A J., 61

Hamsun, Knut, 199

Kula, W., 61

Labrousse, C.E., 55, 61

Maison des Sciences de I’Homme, 58

Marx, Κ., 34-35 Mathiez, Albert, 199 Mauss, Marcel, 156 Monod, G., 57 Mtiller, Karl Otfried, 198

Nietzsche, Fr., 120

Orio, Angelo, 186

Perrot, Michelle, 61 Pirenne, Henri, 56

Romano, Ruggiero, 42

Vilar, P., 61

Wallerstein, Em., 61, 62 Wittfogel, Karl, 127

Τά κείμενα πού παρουσιάζονται έδώ ταξινομημένα σέ θεματικές ένότητες παρουσιάστηκαν άνάμεσα στά έτη 1983-1993 καί άναφέρονται κατά κύριο λόγο σέ θέματα ιστορικής έ'ρευνας καί ιστορικής παιδείας. Ό συγ­γραφέας τους τά χαρακτηρίζει ώς σχόλια, θέλοντας έ­τσι νά τονίσει τόν τρόπο τής γραφής τους: «σχολιά­ζουν, δέν άναπτύσσουν μέ τρόπο συστηματικό τά άντι- κείμενά τους». Συνεντεύξεις, άρθρα, άνακοινώσεις, με- λετήματα, άνταποκρίθηκαν πάντα σέ μιά έξωτερική ζή­τηση, σέ ανάγκες επικοινωνίας. Ό ϊδιος τά θεωρεί ώς μαρτυρίες, μάλιστα συλλογικές: «άν ύπηρετοΰν κάτι είναι τά πάγια άνικανοποίητα αιτήματα, αιτήματα πο­λιτισμικά», πού ό ϊδιος θέλει νά τά βλέπει μέσα άπό τό καλειδοσκόπιο τής ιστορίας.

ISBN: 960-221-072-9