1

Το δουλοκτητικό σύστημα σε Ελλάδα και Ρώμη

Εισήγηση της Νατάσσας Αβραμίδου, στη δεύτερη διάλεξη ιστορίας που οργάνωσε ο Σύλλογος Εκπαιδευτικών Π.Ε. «Γ. Σεφέρης»

Το θέμα της εισήγησής μου είναι αρκετά ευρύ και μπορεί να το προσεγγίσει κανείς από διάφορες σκοπιές. Εγώ διάλεξα την πιο ανιαρή, με την έννοια ότι θα σταθώ κυρίως στις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες που καθιέρωσαν τη δουλεία, γιατί θεωρώ, ότι την ερμηνεύουν καλύτερα. Θα περιοριστώ στις εξελίξεις στον αιγιακό χώρο και στην αρχαία Ρώμη, μιας και το θέμα είναι τεράστιο και σύνθετο. Δε φιλοδοξώ να το εξαντλήσω και ούτε να υποκαταστήσω την προσπάθεια ατομικής μελέτης. Τα βιβλία που βασίστηκα είναι:

Η εργασία στην αρχαία Ελλάδα, του Γκούσταβ Γκλοτς

Ο μυκηναϊκός πολιτισμός / Ντόρας Βασιλικού

Ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ

Η αρχαία δουλοκτητική δημοκρατία, του Θανάση Παπαρήγα

Την υπό έκδοση μπροσούρα του Ομίλου Εκπαιδευτικού Προβληματισμού με θέμα Κι όμως η κοινωνία κινείται, ( πρόκειται για το μορφωτικό σωματείο του περιοδικού Θέματα Παιδείας, το πρώτο μέρος της μπροσούρας για την θα κυκλοφορήσει ως ένθετο του περιοδικού στα τέλη Φλεβάρη)

Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, του Ρομπέρ Φρασελιέρ

Για την κοινωνική αναπαραγωγή στο αρχαίο κοινωνικό σχήμα, του Α.Β. Μισούλιν (κάποιες σελίδες)

Προκαπιταλιστικοί οικονομικοί σχηματισμοί, Καρλ Μαρξ Ας ξεκινήσω με τις παρακάτω διαπιστώσεις από τη μόνιμη εγκατάσταση των ανθρώπων: Στις νέες συνθήκες της μόνιμης πια εγκατάστασης στη νεολιθική εποχή οι ανάγκες της κοινότητας καλύπτονται με επάρκεια, και αρχίζει να δημιουργείται κάποιο περίσσευμα, κάποιο πλεόνασμα στην παραγωγή. Στο ερώτημα: πώς θα μοιραζόταν το περίσσευμα, η απάντηση ήταν: αυτοί που ήταν πιο δυνατοί ή πιο επιδέξιοι στην εργασία το διεκδικούν, με το επιχείρημα ότι αυτοί το δημιούργησαν. Γράφει ο Όμιλος Εκπαιδευτικού Προβληματισμού σχετικά: «τα βελτιωμένα εργαλεία έδωσαν τη δυνατότητα για ατομική εργασία, δηλαδή ο ξεχωριστός άνθρωπος (παραγωγός) μπορούσε να παράγει κάποια είδη μόνος του, χωρίς τη βοήθεια των συνανθρώπων του. Η συλλογική προσπάθεια, όχι μόνο δεν ήταν πλέον απαραίτητη για ορισμένες εργασίες, αλλά εμπόδιζε την ανάπτυξη της ατομικής πρωτοβουλίας και συνεπώς την παραπέρα βελτίωση των εργαλείων και των μεθόδων εργασίας. Η ατομική εργασία δημιουργούσε τώρα περίσσευμα, που το διεκδικούσε ο άμεσος παραγωγός αντί να το δίνει για κοινή μοιρασιά». Και επειδή το ένα φέρνει το άλλο, η ατομική εργασία οδήγησε στην ατομική ιδιοκτησία, αρχικά στα εργαλεία και αργότερα στη γη και στην άνιση κατανομή τους. Ο στόχος τώρα ήταν το μεγαλύτερο πλεόνασμα και η ιδιοποίησή του. Έτσι, είναι αναμενόμενο, οι αιχμάλωτοι των πολέμων που άλλοτε ενσωματώνονταν στην κοινότητα ή κάποιοι, έστω, από αυτούς θυσιάζονταν από τα μέλη της κοινότητας σε ειδικές τελετουργίες για την ευζωία της, να μετατρέπονται σε δούλους, σε τσάμπα εργασία, που θα αυγάταιναν την παραγωγή. Από την άλλη, η αύξηση της παραγωγής και στην κτηνοτροφία και στη γεωργία οδηγούν στον καταμερισμό της εργασίας και στην ανάγκη, αλλά και τη δυνατότητα, της ανταλλαγής προϊόντων ανάμεσα στις κοινότητες. Πρόκειται για το πρωτόγονο ανταλλακτικό εμπόριο που βασίζεται στο χρόνο εργασίας για την παραγωγή του εκάστοτε προϊόντος.

http://gseferisedu.blogspot.gr

2

Οι συναλλαγές αυτές κυριάρχησαν στο αρχαίο εμπόριο επί αιώνες, με το μειονέκτημα ότι ο αγοραστής έπρεπε να διαθέτει αγαθά ίσης αξίας με εκείνα που θα αγόραζε. Έτσι, η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και η άνιση κατανομή των αγαθών οδήγησαν στην περιουσιακή ανισότητα ανάμεσα στα γένη. Έτσι, έχοντας στο μυαλό μας τις παραπάνω επισημάνσεις φτάνουμε στη γνωστή μας μινωική περίοδο, και στην 3η χιλιετία π. Χ. στην οποία όπως σας είναι γνωστό η Κρήτη αναπτύχθηκε ιδιαίτερα. Παρά την αδυναμία να αποκρυπτογραφηθεί η Γραμμική Β΄ με τη βοήθεια των αρχαιολογικών δεδομένων έχουμε στοιχεία για τη μινωική κοινωνία. Θα αναφέρω επιλεκτικά δύο. Και για να κερδίσουμε χρόνο θα τα συγκρίνουμε με τα στοιχεία της μυκηναϊκής εποχής.

η μινωική Κρήτη έχει περάσει στην πατριαρχική οργάνωση της κοινωνίας με νωπές ακόμη τις μνήμες της Μητριαρχίας, κάτι που είναι ορατό στη θέση της γυναίκας (αν και όπως λέει ο Λεκατσάς ομορφοντυμένες και στολισμένες όπως είναι θεωρούνται και σύμβολα ηδονής) και κυρίως στη θρησκεία, γιατί εκεί λατρεύεται ακόμα η Μεγάλη Θεά που συνοδεύεται κάποιες φορές από έναν άνδρα, τον πάρεδρό της (συνομιλητής, σύζυγος, γιος). Προφανώς η καθημερινότητα επιβεβαιώνει την αναγκαία συμβολή του ανδρικού στοιχείου για την αναπαραγωγή και τη γονιμότητα, έστω και σε μητριαρχικό καθεστώς. Μια τέτοια αναγκαία παρουσία αποτελεί για παράδειγμα και ο ταύρος που στην μινωική θρησκεία ενσαρκώνει την ανδρική θεότητα. Συχνά η παρουσία της θεότητας δηλώνεται μέσω συμβόλων (κίονας, ιερό δέντρο, πεσσός, διπλός πέλεκυς: ο συμβολισμός πρέπει να πούμε ότι αποτελεί έκφραση αφαιρετικής σκέψης και άρα προχωρημένης σκέψης). Η Μεγάλη Θεά μπορεί να έχει διάφορες υποστάσεις, συνήθως παρουσιάζεται ως Πότνια την Θηρών, θεά των Όφεων και γενικά μπορούμε να πούμε ότι η μινωική θρησκεία έχει χθόνιο και αγροτικό χαρακτήρα. Οι Μυκηναίοι, όταν κατέφθασαν στον ελλαδικό χώρο είχαν ήδη υιοθετήσει πιο προχωρημένες πατριαρχικές δομές στην οικονομία, κοινωνία, θρησκεία, κ.τ.λ. Η επαφή τους με την Κρήτη, αλλά κυρίως μετά το 1450 π.Χ., όταν την κατέκτησαν, άσκησε επίδραση στον πολιτισμό τους. Θα χαρακτήριζα αυτή την επίδραση πολυεπίπεδη, αλλά συγχρόνως και επιφανειακή. Τι εννοώ: Ενώ υιοθέτησαν και λάτρεψαν για παράδειγμα τη Μεγάλη Θεά των Κρητών με τα ίδια σύμβολα, η αποκρυπτογράφηση των πινακίδων τους μαρτυρά την ταυτόχρονη παρουσία πολλών προπατορικών, ανδρικών θεών που καθόλου δεν παραμερίστηκαν, ίσα-ίσα η παρουσία τους ήταν συχνή και σημαντική. Η απορία, μα γιατί δεν απεικονίζονται αυτοί οι θεοί στη μυκηναϊκή τέχνη, μπορεί να απαντηθεί με την απουσία μινωικών προτύπων που να απεικονίζουν τις ανδρικές θεότητες, αλλά και με την προτίμηση των Μυκηναίων για ανεικονικές παραστάσεις της θεότητας και γενικά ροπή προς την αφηρημένη και αφαιρετική έκφραση. Αν θέλαμε να χαρακτηρίσουμε τη θρησκεία των Μυκηναίων θα λέγαμε ότι είναι θρησκεία που τη φέρανε μαζί τους, ότι οι θεοί τους έχουν συγκεκριμένα ονόματα και προσωπικότητα όπως (Ποσειδώνας, ο Δίας, η Ήρα, η Αθηνά, η Άρτεμις, ο Ερμής, ο Απόλλων και ο Διόνυσος), ότι κυριαρχούν οι ουράνιοι και βουκολικοί θεοί και ότι έχει έναν σύνθετο χαρακτήρα, έναν συγκρητισμό. Ανατολικές ή παλιές προελληνικές θεότητες αφομοιώθηκαν από τις καινούργιες, π.χ. η Άφα ή Αφαία που αφομοιώθηκε από την Αφαία Αθηνά ή η Αλέα από την Αλέα Αθηνά. Δεν είναι τυχαίο ότι ο μύθος αναφέρει την Άφα ή Αφαία να δραπετεύει από την Κρήτη. Δηλαδή, φάνηκε ότι προσαρμόζονται στα δεδομένα της περιοχής που εγκαταστάθηκαν, δηλ. σε μητριαρχικά δεδομένα, αλλά στην ουσία συντήρησαν κι επέβαλαν τελικά τις αντιλήψεις τους. Αυτό φαίνεται πολύ καλά στη μινωική τέχνη μετά την κατάκτηση των Μυκηναίων, όπου σε θρησκευτικού χαρακτήρα απεικονίσεις, αλλά και γενικότερα, προβάλλεται έντονα το ανδρικό στοιχείο (βλ. Σαρκοφάγος της Αγ. Τριάδας). Γεγονός είναι

http://gseferisedu.blogspot.gr

3

ότι η κατοπινή «ολυμπιακή» θρησκεία, με καθαρά πατριαρχική οργάνωση, επικρατεί σταδιακά στη μυκηναϊκή εποχή. Το μητριαρχικό, ας το πούμε μινωικό, υπόστρωμα θα συνεχίσει να επιβιώνει και στην ιστορική περίοδο στη λατρεία της γονιμότητας, στις μυστηριακές χθόνιες λατρείες ή στις παμπάλαιες προελληνικές λατρείες όπως στα Ελευσίνια Μυστήρια, στα Θεσμοφόρια, στις «βαρβαρικές» λατρείες της Αρτέμιδας και του Διονύσου, όπως και σε άλλες τοπικού χαρακτήρα λατρείες κατώτερων θεοτήτων.

Και στους δύο πολιτισμούς υπήρχε σαφώς ιεραρχημένη κοινωνία, στους Μυκηναίους έχουμε πλήθος ονομασίες αξιωματούχων κάτω από τον άνακτα που αναφέρονται στις πινακίδες με τη Γραμμική Β΄, ενώ στους Μινωίτες τη συμπεραίνουμε από τα ερείπια ανάκτορων και επαύλεων που έχουν έρθει στο φως. Η εξουσία λειτουργεί σε σχέση με την παραγωγή, δηλ. ο ιδιοκτήτης γης συμμετέχει στην εξουσία. Ποια είναι τώρα η διαφορά τους; Ενώ στον αιγιακό χώρο και στη Μ. Ασία την εποχή που δεν έχουν φτάσει στην Ελλάδα οι Μυκηναίοι, οι πρώτοι Έλληνες ουσιαστικά, δεν υπάρχουν τειχισμένοι οικισμοί και ενδείξεις μιας πολεμοχαρούς κοινωνίας, οι Μυκηναίοι αναπτύσσονται βασισμένοι στο πολεμικό στοιχείο (τοιχογραφίες, 8ώσχημες ασπίδες, όπλα ως κτερίσματα, κυκλώπεια τείχη). Πώς εξηγείται ότι οι Μυκηναίοι ήταν πιο φιλοπόλεμοι; Οι ιδιοκτήτες γης-αξιωματούχοι μετατρέπονται σε πολεμιστές για να αποζημιωθούν από την κεντρική εξουσία με κλήρους γης. Αυτοί οι κλήροι με τη σειρά τους χρειάζονται εργατικά χέρια. Όποιος έχει εξουσία και γη επιζητά αιχμαλώτους-δούλους. Άρα, ο πόλεμος δε θα τους αποφέρει μόνο νέα εδάφη, αλλά και εργατικά χέρια τσάμπα. Η παραγωγή πρέπει ν’ ανέβει δια της βίας. Και ενώ, προφανώς οι μεγάλοι ιδιοκτήτες γης στην Κρήτη βασίζονταν στην εργασία και φορολόγηση ελεύθερων καλλιεργητών, χωρίς να χρειάζονται επέκταση εδαφών και αιχμαλώτους-σκλάβους, στους Μυκηναίους πλάι στους ελεύθερους-τους damo των πινακίδων, εισάγεται και η δουλεία. Το έργο και του λαού και δούλων ήταν η παραγωγή αγροτικών προϊόντων, επεξεργασία μαλλιού, μεταλλουργίας, κεραμικών και διαφόρων αγγαρειών για το ανάκτορο Οι δούλοι, (οι douero) κυρίως γυναίκες και παιδιά, βρίσκονται στην κατώτατη βαθμίδα της κοινωνίας, βρίσκονται στη

κατοχή των ναών είτε του ανακτόρου, ενίοτε και ιδιωτών. Δεν πρόκειται, όμως, για το νομικά καθιερωμένο καθεστώς δουλείας όπως θα το γνωρίσουμε στους κατοπινούς ιστορικούς αιώνες. Άλλωστε δε γνωρίζουμε και αν αποτελούσαν μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού. Στα μυκηναϊκά χρόνια ο δούλος έχει πιο πολύ την έννοια του υπηρέτη-οικέτη. Άλλωστε την εποχή εκείνη, όλοι σχεδόν- δήμος και αξιωματούχοι- εκτός από τον άνακτα είναι στην υπηρεσία κάποιου και όλοι κάτω από τις

εντολές του άνακτα.

Στο μεταβατικό στάδιο, από την πρωτόγονη κοινότητα στη δουλοκτητική κοινωνία, οι ελεύθεροι αγρότες παράγανε το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων, ενώ οι δούλοι το μικρότερο [βλ. ότι λέγαμε παραπάνω για τη μυκηναϊκή]. Οι δούλοι απασχολούνταν κυρίως σε βοηθητικές δραστηριότητες, γι’ αυτό και η δουλεία αυτού του τύπου ονομάζεται οικιακή, ή πατριαρχική. Ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής δεν είχε ακόμα διαμορφωθεί πλήρως. Όμως, στην αρχή της εποχής του σιδήρου, η δουλεία επεκτάθηκε και ο κύριος όγκος των προϊόντων άρχισε να παράγεται από τους δούλους.

Φυλετικό κράτος

http://gseferisedu.blogspot.gr

4

Μετά τη διάλυση του μυκηναϊκού κράτους και τις μετακινήσεις των πληθυσμών που ακολούθησαν, η φυλετική κοινωνία, δηλ. η συγγενική-φυλετική οργάνωση, συνεχίζει να υπάρχει, όπως υπήρχε και από πριν στην Ελλάδα σε διάφορες περιοχές εκτός του μυκηναϊκού κόσμου. Χρονικά μιλάμε για τους λεγόμενους Σκοτεινούς Χρόνους ή Σκοτεινούς Αιώνες (1100-800π.Χ.), για τους οποίους γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα. Ελλείψει γραφής την εποχή εκείνη αντλούμε με μεγάλη προσοχή πληροφορίες για τότε από τα έπη του Ομήρου, γι’ αυτό η εποχή αυτή είναι γνωστή και ως ομηρική εποχή. Σ’ εκείνους τους αιώνες η γραφή της συγκεντρωτικής-γραφειοκρατικής μυκηναϊκής διοίκησης ξεχνιέται, γιατί διαλύεται η γραφειοκρατική και συγκεντρωτική δομή που την είχε ανάγκη, η ανακτορική οργάνωση. Η οργάνωση της κοινωνίας βασίζεται στους ομόαιμους και όχι στην τοπική κατανομή των πληθυσμών. Μιλάμε για ένα σύστημα με κλειστό και αυτάρκη οικονομικό χαρακτήρα στα πλαίσια του «οίκου», ιεραρχημένο, με βασιλιά, με τους ευγενείς ή αρίστους-συμβούλους του , το λαό- το πλήθος, που είναι καλλιεργητές, στρατιώτες, και υπάρχουν και οι δημιουργοί-τεχνίτες (έργα για το δήμο, για την κοινότητα). Επίκεντρο αυτής της οικονομικής δομής αποτελούσε η ύπαιθρος, μιας και μιλάμε για αγροτική οικονομία. Η γη αρχικά ήταν κοινή, η εργασία συλλογική, αλλά ο σταδιακά κοινοκτημονικός χαρακτήρας της κοινωνίας περιορίζεται. Ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά: Τα γένη, που ήταν διαμορφωμένα στην αρχή αυτής της περιόδου, ήταν μία μεγάλη ομάδα ανθρώπων που συνδέονταν με δεσμούς αίματος και κατάγονταν από κοινό πρόγονο, είχαν επικεφαλής τον πρεσβύτερο γέροντα, ο οποίος δίκαζε, διαχειρίζονταν την κοινή περιουσία του γένους, ήταν στρατάρχης και ασκούσε λατρεία. Μεταξύ των γενών υπήρχε αλληλοβοήθεια. Με την αύξηση του πληθυσμού πολλά γένη συνενώνονταν σε μία φατρία, με κοινές θρησκευτικές τελετές και υποχρέωση για αλληλοϋπεράσπιση. Οι συγγενικές φατρίες αποτελούσαν τη φυλή. Για παράδειγμα πριν τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη στην Αττική είχαμε 4 τέτοιες φυλές. Με τον καιρό η τάξη του γένους άρχισε να διαταράσσεται. Τα γένη τεμαχίστηκαν σε μεγάλες οικογένειες που συνενώθηκαν σε αγροτικές κοινότητες, τους δήμους. Δηλαδή, τώρα ο παράγοντας τόπος είναι το κριτήριο της οργάνωσης. Αρχικά η γη της κοινότητας ήταν και πάλι συλλογική, μέχρι που ξεχώρισαν χωράφια συγκεκριμένων προσώπων. Οι πρώτοι που πήραν γη ήταν οι βασιλιάδες και τα μέλη της ένοπλης ακολουθίας. Οι πόλεμοι ήταν η ευκαιρία για λάφυρα και γη- για όσους είχαν εξουσία. Στην Ιλιάδα είναι δικαιολογημένη η αγανάκτηση του Θερσίτη όταν κατηγορεί τους στρατάρχες ότι: «Πάντα έχετε στο νου σας το ατομικό κέρδος, οι πολεμιστές όμως πληρώνουν για σας, δέχονται τα χτυπήματα και τα τραύματα», γιατί οι απλοί στρατιώτες δεν έπαιρναν σειρά. (Το γεγονός ότι ο Όμηρος καυτηριάζει τη στάση του Θερσίτη δείχνει ότι έγραφε τον 8ο αι. από τη σκοπιά της αριστοκρατίας και υπηρετούσε τη δική της οπτική. Τον απλό άνθρωπο τον κρίνει από τη στάση του απέναντι στην εξουσία). Ο βασιλιάς γίνεται όλο και πιο μεγάλος γαιοκτήμονας και δουλοκτήτης (βλ. βιος του Αλκίνοου, Πρίαμου, Οδυσσέα), καθώς και οι ευνοούμενοί του, οι αριστοκράτες. Ο υπόλοιπος λαός όμως είχε μικρούς κλήρους και συχνά μη έχοντας τη δυνατότητα να τα κρατήσει, την έχανε βαθμιαία. Έτσι μετατρέπονταν κι αυτός και η οικογένειά του σε δούλους. Αυτό σημαίνει ότι από δω και πέρα δύο ήταν οι πηγές δουλείας: και η αιχμαλωσία και τα χρέη. Αρχίζει σταδιακά ο αριθμός των δούλων να μεγαλώνει και βαδίζουμε προς το σχηματισμό του δουλοκτητικού κράτους. Το κράτος, δηλ. η επιβολή της εξουσίας, τώρα έχει δύο βασικούς ρόλους: α)

http://gseferisedu.blogspot.gr

5

να κρατάει τους δούλους σε υπακοή και β) μέσα από τον πόλεμο να περιφρουρεί και να διευρύνει τα όρια του κράτους. Στο τέλος των σκοτεινών αιώνων στις πιο πολλές περιοχές της Ν. Ελλάδας η βασιλεία έχει καταλυθεί και την εξουσία έχουν τώρα οι αριστοκράτες -πρώην σύμβουλοι του βασιλιά, οι ευγενείς, που συγκέντρωσαν βαθμιαία μεγάλα πλούτη και γεωργικές ιδιοκτησίες (εξαίρεση Μακεδονία, Ήπειρος, Σπάρτη κ.ά.) . Την ύπαρξη δούλων αυτή την εποχή απηχούν και τα ομηρικά έπη. Υπάρχει δουλεία, αλλά ο δούλος είναι ακόμα πιο πολύ οικέτης, υπηρέτης του οίκου, βοηθητικό προσωπικό. Πιστεύω ότι ενδεικτικά πρόσωπα αυτής της μορφής δουλείας έχουμε στην Οδύσσεια στο πρόσωπο της Ευρύκλειας ή του πιστού χοιροβοσκού, του Εύμαιου, όπου το δέσιμο με την οικογένεια και η αφοσίωση ήταν μεγάλα. Προφανώς υπήρξε και σταδιακή εξειδίκευση και καταμερισμός της εργασίας στους δούλους, γιατί ο Όμηρος μας αναφέρει τις εξειδικευμένες υφάντρες από τη Σιδώνα στην αυλή του Αλκίνοου. Όσο κάποιοι ευγενείς, αλλά και άνθρωποι έξω από την τάξη τους, εξαπλώνουν την επιχειρηματική δράση τους στο εμπόριο, στα τέλη των σκοτεινών αιώνων, τόσο προκύπτει η ανάγκη για νέα οργάνωση του κράτους. Οι διεργασίες που έλαβαν χώρα αυτά τα σκοτεινά χρόνια είναι αναντίρρητα πολύ σπουδαίες και ελλείψει γραπτών αναφορών τις διαπιστώνουμε εκ του αποτελέσματος. Οι διεργασίες αυτές δημιούργησαν όπως είπαμε τα αρχικά τα αριστοκρατικά γένη και εξάλειψαν τη βασιλεία, δημιούργησαν την ανάγκη της ίδρυσης των πρώτων πόλεων-κρατών, την ανάγκη του Β΄ Αποικισμού (για τις ανάγκες πρώτων υλών, νέων αγορών, νέων δούλων), την ανάγκη για χρήση γραφής, την ανάγκη κυκλοφορίας νομίσματος κ.τ.λ. Πόλη- κράτος

Η νέα τάξη των εμποροβιοτεχνών και η ανάπτυξη των εμπορονομισματικών σχέσεων που εμφανίστηκαν τώρα στον ελλαδικό χώρο απαιτούσε να μεταφερθεί το κέντρο της οικονομίας και παραγωγής από την ύπαιθρο στην πόλη. Εκεί δηλ. που η συγκέντρωση του πληθυσμού ευνοεί την ανάπτυξη βιοτεχνικών, εμπορικών και χρηματιστικών παραγωγικών σχέσεων. Στα πλαίσια αυτών των νέων σχέσεων και μόνο εντός της πόλης θα μπορούσε να προχωρήσει ακόμα περισσότερο και ο καταμερισμός εργασίας. Για να το πούμε αλλιώς, οι νέες ανάγκες της οικονομίας και της παραγωγής οδήγησαν στον πολιτικό-οικονομικό σχηματισμό της πόλης-κράτους. Ειδικά στον ελλαδικό χώρο που η καλλιεργήσιμη γη είναι λίγη και οι γεωμορφικές συνθήκες ιδιαίτερες, πρώτα στην Ιωνία, αλλά και σχετικά νωρίς στην Αττική, στην Κόρινθο, στην Αίγινα, αναπτύχθηκε μία εμποροβιοτεχνική τάξη, ο

http://gseferisedu.blogspot.gr

6

φορέας του καινούργιου έναντι της παλιάς τάξης των αριστοκρατών. Τον 8ο αι. π.Χ. υπάρχουν ήδη πόλεις- κράτη, γιατί το 776 π.Χ., στην πρώτη Ολυμπιάδα, παίρνουν μέρος ελληνικές πόλεις. Οι πρώτες πόλεις– κράτη σχηματίζονται στα παράλια της Μ. Ασίας, γιατί οι πόλεις αυτές έχουν το πλεονέκτημα της θάλασσας, διαθέτουν φυσικό πλούτο, σ’ αυτές καταλήγουν πλωτά ποτάμια και βρίσκονται μεταξύ Δύσης και Ανατολής και λειτουργούν ως εμπορικοί μεσάζοντες. Δεν είναι τυχαίο ότι στη γειτονική Λυδία κυκλοφόρησε το πρώτο νόμισμα. Συγχρόνως, με την οικονομική της ισχυροποίηση η εμποροβιοτεχνική τάξη παλεύει για πρόσβαση στην πολιτική εξουσία. Στην Αθήνα το τελειωτικό χτύπημα το δέχτηκε η αριστοκρατία της γης το 508 π.Χ. με τη μεταρρύθμιση του Αλκμαιωνίδη Κλεισθένη, ο οποίος αν και αριστοκράτης, πρωτοστάτησε στη συμμαχία μεταξύ των φτωχών ελεύθερων στρωμάτων και του ανερχόμενου εμποροναυτικού και βιοτεχνικού κεφαλαίου και την προώθηση των συμφερόντων του. Την εποχή που εμφανίζεται η πόλη-κράτος, η δουλεία υπήρχε μεν, αλλά έπαιζε δευτερεύοντα και συμπληρωματικό ρόλο. Το διαφορετικό που συμβαίνει τώρα είναι ότι ενισχύεται, αυξάνει ο αριθμός των δούλων και οι νόμοι της πόλης την κατοχυρώνουν θεσμικά και νομικά μέσα στα πλαίσια της πόλης-κράτους. Και επειδή κανείς δε θέλει να είναι δούλος, το κράτος μέσα από τους θεσμοποιημένους μηχανισμούς του πρέπει να την επιβάλλει. Από την άλλη οι νέες παραγωγικές δραστηριότητες απαιτούν πολύ περισσότερους δούλους, άρα το κράτος οργανώνει και τον πόλεμο. Τον 8ο και 7ο αι. π.Χ. τα πανίσχυρα αυτά αριστοκρατικά γένη ελέγχουν σχεδόν απόλυτα τη γη, προκαλώντας τεράστιες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές ανισότητες. Βασίζουν δε την ισχύ τους στο λεγόμενο εθιμικό δίκαιο, που εννοείται καλύπτει τα δικά τους συμφέροντα. Οι λαϊκές μάζες στην πλειοψηφία τους υποφέρουν και υπάρχουν πολιτικές αναταραχές. Έκφραση της προσπάθειας να λυθούν αυτές οι οξείες ταξικές αντιθέσεις στην Αθήνα αποτελούν οι νομοθετικές προσπάθειες του Δράκοντα (αυτός υπερασπίστηκε ουσιαστικά την ιδιοκτησία με «δρακόντεια» μέτρα) και του Σόλωνα, να υπάρξει επιτέλους γραπτό δίκαιο και κάποιος σχετικός περιορισμός της ασυδοσίας τους. Τόσο ο Σόλωνας (594 π.Χ.), αλλά πιο αποφασιστικά ο Πεισίστρατος (560 π.Χ.) και ο Κλεισθένης, ευνόησαν τη νέα τάξη και τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα. Ο Σόλωνας απάλλαξε από τους ανθρώπους τα χρέη. Με μια σειρά από επανορθωτικά μέτρα, που όλα μαζί ονομάστηκαν "σεισάχθεια" προσπάθησε να μετριάσει τις αντιδράσεις : Διέταξε να αφαιρέσουν από τα χωράφια τους πέτρινους στύλους που σημείωναν τα χρέη, ακύρωσε τις οφειλές προς το δημόσιο ή ιδιώτες, κατάργησε το δανεισμό «επί σώμασιν», απελευθέρωσε όσους πολίτες είχαν υποδουλωθεί και

αμνήστευσε τα αδικήματα που επέφεραν απώλεια των πολιτικών δικαιωμάτων, με χρήματα του κράτους εξαγοράστηκαν κάποιοι που για χρέη πουλήθηκαν σε άλλες πόλεις.

Καθιέρωσε το λεγόμενο τιμοκρατικό σύστημα χωρίζοντας τους Αθηναίους με βάση το εισόδημά τους και ορίζοντας τα δικαιώματά τους. Στις ανώτατες δημόσιες θέσεις εκλέγονταν μόνο πρόσωπα από τις δύο ανώτερες τάξεις των ευγενών

(πεντακοσιομέδιμνοι και ιππείς) ενώ από τις άλλες δύο τάξεις, οι μεν ζευγίτες ήταν εκλόγιμοι μόνο σε κατώτερα αξιώματα, ενώ οι θήτες σε καμία. Δυσαρέστησε όμως τελικά και τους μεν και τους δε.

Ο Πεισίστρατος (560 π.Χ.), αν και ο ίδιος αριστοκρατικής καταγωγής, ήταν πιο προωθημένος και ριζοσπαστικός έναντι των αριστοκρατών. Η βία που χρησιμοποίησε στράφηκε εναντίον τους με

http://gseferisedu.blogspot.gr

7

δολοφονίες, εξορίες, δημεύσεις περιουσιών. Τότε ήταν που έφυγαν και οι Αλκμαιωνίδες στην εξορία. Αντίθετα ευνόησε τις κατώτερες τάξεις που τον βοήθησαν να πάρει την εξουσία και τους οικονομικούς και σύντομα πολιτικούς ανταγωνιστές των αριστοκρατών: τους εμπόρους, βιοτέχνες, τραπεζίτες της εποχής. Έτσι εγκατέστησε άνεργους Αθηναίους στην ύπαιθρο, όπου τους έδωσε γη. Αυτό αποτέλεσε πλήγμα στις παραδοσιακές αγροτικές σχέσεις των γαιοκτημόνων. Καθιέρωσε τα κρατικά δάνεια για τους μικροκαλλιεργητές που τα είχαν ανάγκη, όρισε δικαστές στα χωριά. Από την άλλη ενίσχυσε την κατασκευή πλοίων, δημιούργησε σχέσεις με άλλες πόλεις του Αιγαίου, έδωσε κίνητρα στη βιοτεχνία, όπου δούλευαν πολλοί δούλοι. Δεν είναι της ώρας, αλλά και στον τομέα του πολιτισμού πήρε θετικότατες πρωτοβουλίες: καταγραφή ομηρικών επών, αναδιοργανώσεις και καθιερώσεις θρησκευτικών γιορτών, έργα υποδομής και ύδρευσης, την Εννεάκρουνο κ.ά. (Εποχή των τυράννων: Κύψελος και γιος του Περίανδρος στην Κόρινθο που στα χρόνια του έγινε εμπορική υπερδύναμη, ο Θεαγένης στα Μέγαρα, ο Πιττακός στη Μυτιλήνη, ο Πολυκράτης στη Σάμο που χτύπησαν την μεγάλη γαιοκτησία).

Με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη και τη δημιουργία των δέκα φυλών περιορίστηκε ο ρόλος των τοπικών συμφερόντων των κατόχων μεγάλης γαιοκτησίας. Ο Κλεισθένης παρέκαμψε τις παραδοσιακές φρατρίες και φυλές και στη θέση τους εισήγαγε τις νέες «τεχνητές» φυλές, άσχετες από τον τόπο διαμονής των πολιτών. Χώρισε την Αττική σε τρία μέρη: το άστυ, τα παράλια και τη μεσογαία. Αυτά με τη σειρά τους σε δέκα μέρη, τις τριττύες. Για το σχηματισμό της κάθε φυλής ένωνε από κάθε μία περιοχή και μία τριττύα, ώστε κάθε τρεις διασκορπισμένες στην Αττική τριττύες ν’ αποτελούν μια νέα φυλή. Από τις δέκα φυλές εκλέγονταν ή κληρώνονταν πλέον οι άρχοντες και αξιωματούχοι της πόλης. Έτσι οι παλιές φυλές με τοπικά κριτήρια πάψανε να είναι εκλογικές λέσχες, δεν εκφράζονταν τοπικιστικές τάσεις και ούτε ασκούνταν πιέσεις στους εκλογείς από τοπικούς παράγοντες, βλ. μεγάλους γαιοκτήμονες. Τόνωσε τις αρμοδιότητες της Βουλής των Πεντακοσίων (πενήντα από κάθε φυλή) και της εκκλησίας του Δήμου. Αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο, που ήταν στα χέρια των αριστοκρατών, αρμοδιότητες και τον περιόρισε στην εκδίκαση υποθέσεων φόνου εκ προμελέτης, τραυματισμού με στόχο τη θανάτωση, εμπρησμό και δηλητηρίαση. Όλες τις άλλες αρμοδιότητες τις μεταβίβασε στην Ηλιαία (δικαστές από κάθε φυλή με ένα σύνθετο σύστημα επιλογής των δικαστών για κάθε δίκη, για να μη λαδώνονται οι δικαστές). Οι δέκα στρατηγοί εκλέγονταν ένας από κάθε φυλή κ.λπ.

Εν ολίγοις, η εξουσία των αριστοκρατικών γενών περιορίστηκε σημαντικά.

Για να ανακεφαλαιώσουμε τα μέχρι τώρα: στη μετάβαση από τη μητριαρχία στην πατριαρχία και τελικά στη δουλοκτησία, συνέβη κάτι πολύ σημαντικό: Βαθμιαία η φυλετική κοινωνία αποσυντέθηκε και, μέσα από τη βαρβαρότητα των πολέμων και τη δουλεία, αναπτύχθηκε η ταξική κοινωνία. Οι σχέσεις συνεργασίας και αλληλοβοήθειας της πρωτόγονης κοινότητας αντικαταστάθηκαν από σχέσεις εκμετάλλευσης, εχθρότητας και ταξικής πάλης. Η δουλεία ιστορικά αποτέλεσε την πρώτη μορφή ταξικής εκμετάλλευσης. Ας δούμε γιατί οι αρχαίοι είχαν ανάγκη τους δούλους; Οι αρχαίοι ανέπτυξαν σε μεγάλο βαθμό τη Δημοκρατία, τη Φιλοσοφία, το Λόγο, την Πλαστική, τις Τέχνες, αλλά όχι την Τεχνική- Τεχνολογία, γιατί η γνώση της Φύσης που κληρονόμησαν από τους άλλους λαούς, ήταν λιγοστή. Αυτό τους ανάγκασε να βασιστούν στη δουλεία και αντί τα εξελιγμένα εργαλεία και οι μηχανές να διευκολύνουν και να αυξάνουν την παραγωγή, η χειρωνακτική εργασία ενός μεγάλου όγκου ανθρώπινου δυναμικού, προσπαθεί να καλύψει τις ανάγκες της κοινότητας.

http://gseferisedu.blogspot.gr

8

Ας δούμε κάποιες πλευρές αυτού του ζητήματος: Με την απομάκρυνση του ελεύθερου πολίτη από την παραγωγή και το μεγάλο αριθμό δούλων που υποκατέστησαν τα μηχανήματα, υποτιμήθηκε και παραμελήθηκε η εφευρετικότητα και εφεύρεση τεχνικών και μηχανών. Αν η παραγωγή ήταν στα χέρια των ελεύθερων πολιτών θα μπορούσαν και θα επιβάλλονταν να γίνουν αυτές οι εφευρέσεις. Αντίθετα, η κυρίαρχη ιδεολογία αποπροσανατόλιζε τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα και οι πολιτικοί θεσμοί της πόλης-κράτους τα διευκόλυναν να ζουν και να επιζούν έστω και παρασιτικά, στη σκιά του πλούτου των λίγων μέσω μικρομεσαίων πολιτικών λειτουργημάτων. Για παράδειγμα η αποζημίωση των δικαστών της Ηλιαίας, των Εκκλησιαστών, η αποζημίωση άλλων αξιωμάτων. Να πούμε ωστόσο ότι αξιώματα-κλειδιά για τη λειτουργία και ύπαρξη της πόλης, όπως αυτό του Στρατηγού, ήταν αμισθί ώστε εμμέσως να αποκλείονται οι φτωχότεροι. Έτσι, εξαιτίας της δουλείας, συνολικότερα δεν προχωρά η ανθρώπινα κοινωνία σε ανώτερες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, και κυρίως δεν αναπτύσσονται οι παραγωγικές δυνάμεις.

http://gseferisedu.blogspot.gr

9

Η εργασία των δούλων απελευθερώνει το ελεύθερο άτομο από την προσωπική εργασία, τουλάχιστον το άτομο που έχει τη δυνατότητα να διαθέτει δούλους. Έτσι μπορεί απερίσπαστα ν’ ασχοληθεί με τις επιστήμες, τη συμμετοχή στα κοινά, την άθληση, τις κοινωνικές συναναστροφές, να προάγει τις τέχνες- μουσική και τον πολιτισμό. Η λέξη α-σχολία ήταν προφανώς μία από τις μισητές της εποχής. Νομίζω ότι είναι σημαντικό να πούμε ότι η χειρωνακτική εργασία ακόμη και αυτών που ονομάζουμε εικαστικούς καλλιτέχνες ήταν κάτι πολύ υποτιμημένο μέχρι και την εποχή της αναγέννησης. Το έργο τέχνης θαυμάζονταν, αλλά η σωματική εργασία που κατέβαλε ο καλλιτέχνης ήταν κάτι το υποτιμητικό σε αντίθεση με το πνευματικό έργο των ποιητών ή των μουσικών και των φιλοσόφων. Για παράδειγμα, ο Ευριπίδης είχε κατηγορηθεί ότι η μητέρα του ήταν «λαχανού». Αυτή η υποτίμηση των αρχαίων για οποιαδήποτε χειρωνακτική εργασία εκτός της καλλιέργειας της γης, ήταν χαρακτηριστική. Βέβαια και πάλι να πω, ότι υπήρχαν πολλοί άνθρωποι που δε διέθεταν ούτε ένα δούλο, π.χ. σαν τον Αδύνατο του Λυσία, που ασκεί ένα επάγγελμα που δεν του δίνει αυτή τη δυνατότητα. Η τάξη των εμποροβιοτεχνών στα εργαστήρια, στα δημόσια έργα, στην παροχή υπηρεσιών έχει ανάγκη να χρησιμοποιεί έναν τεράστιο όγκο δούλων σε μόνιμη βάση. Αντίθετα στα κτήματα οι εργασίες έχουν εποχικό χαρακτήρα και συχνά χρησιμοποιούνται ενοικιαζόμενοι δούλοι. Άλλωστε οι γεωργικές εργασίες δεν θεωρούνταν υποτιμητικές για έναν ελεύθερο πολίτη, οπότε ο ελεύθερος καλλιεργητής μπορούσε χωρίς θέμα να δουλεύει στα χωράφια του. Αντίθετα αποτελούσε τη μόνη ανεκτή μορφή σωματικής εργασίας. Η άμεση εξάρτηση των εμποροναυτικών κύκλων από τη δουλεία φαίνεται και από το εξής γεγονός. Η πόλη, δηλ. η εξουσία των παραπάνω, αποφασίζει επί Θεμιστοκλή τα έσοδα από τα δημόσια ορυχεία του Λαυρίου, να μη διανέμονται πια στους πολίτες, αλλά να συγκεντρώνονται σε ειδικό ταμείο για τη ναυπήγηση του αθηναϊκού πολεμικού στόλου, ο οποίος με τη σειρά του θα προμήθευε την πόλη με φρέσκια ανθρώπινη λεία. Πριν περάσουμε στην περιγραφή των κοινωνικών ομάδων της Αθήνας και της Σπάρτης να πω το εξής σημαντικό: Ενώ στην πόλη της Αθήνας το μεγαλύτερο διάστημα των κλασικών χρόνων στην εξουσία είναι οι «δημοκρατικοί», η δύναμη της αριστοκρατίας κάνει μόνιμα την εμφάνισή της στις θρησκευτικές γιορτές της πόλης. Τα παλιά αριστοκρατικά τζάκια, τα γένη, κρατούν και επιδεικνύουν το γόητρό τους σε στιγμές της πόλης που συνδέονται με την θρησκευτική παράδοση. Οι κρατικές λατρείες όπως της Πολιάδας Αθηνάς και του Ερεχθείου Ποσειδώνα, που ήταν στην ουσία λατρείες γένους, γίνονταν με ιερείς από το γένος των Ἐ τεοβουτάδων (στο Ερέχθειο λατρεύονταν και ο μυθικός ήρωας Βούτος). Το τιμητικό άγημα στα Μεγάλα Παναθήναια που απεικονίζεται στη ζωφόρο του Παρθενώνα αποτελείται από γιούς της τάξης των Ιππέων, δηλ. αριστοκράτες. Οι Ευμολπίδες, γένος παλιό από την Ελευσίνα, είναι οι μοναδικοί που είχαν το δικαίωμα ως ιερείς στα Ελευσίνια να τραγουδούν ιερούς ύμνους για τις θεές. Οι ελεύθεροι πολίτες:

http://gseferisedu.blogspot.gr

10

Στην κλασική Αθήνα υπολογίζονται στους 40.000. Μετά το 451 π.Χ. με νόμο του Εφιάλτη (ο οποίος αργότερα δολοφονήθηκε από τους πολιτικούς του αντιπάλους) και του Περικλή μπορούν να

αποκτήσουν αυτή την ιδιότητα μόνο όσοι ήταν γνήσιοι Αθηναίοι από μάνα και πατέρα. Είναι οι μόνοι που μπορούν να κατέχουν γη και έχουν πολιτικά δικαιώματα. Γι’ αυτό είναι και οι μόνοι που μπορούν να μπουν στο οριοθετημένο δυτικό κομμάτι της αρχαίας Αγοράς, εκεί που βρίσκονταν τα δημόσια κτίρια της πόλης. Οι παραβάτες τιμωρούνταν. Από αυτούς εκλέγονται ή κληρώνονται όσοι θα ασκήσουν ένα αξίωμα της πόλης. Η πολιτική, η ενασχόληση με τα κοινά, είναι ευκταία σε αντίθεση με τους ιδιώτες που δεν χαίρουν εκτίμησης. Αν υπολογίσει κανείς, ωστόσο, ότι για πολύ σοβαρά ζητήματα της πόλης –κήρυξη πολέμου, οστρακισμός- αρκούσαν 6.000 εκκλησιαστές, και ότι από τα χρόνια του Πελοποννησιακού

πολέμου προβλέπονταν και χρηματική αποζημίωση για τη συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου, καταλαβαίνουμε ότι τα κοινά ενδιέφεραν εκ των πραγμάτων κυρίως τα ανώτερα στρώματα, τον αστικό πληθυσμό και τους πολύ ενεργούς πολίτες. Έτσι εξηγείται γιατί οι δημόσιοι δούλοι-αστυνόμοι κύκλωναν μέσα σε ένα σκοινί αλειμμένο με μίνιο όσους βρίσκονταν στην αγορά για να τους οδηγήσουν στην Πνύκα. Και ήταν ατιμωτικό να έχεις το κοκκινάδι στα ρούχα σου. Για τους πολίτες που ζούσαν εκτός άστεως, από τις Ελευθερές έως το Σούνιο και τον Ραμνούντα έως την Ελευσίνα, ήταν δύσκολο να μετακινηθούν τουλάχιστον σαράντα φορές το χρόνο, όσες περίπου και οι συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Οι ανώτερες κοινωνικές τάξεις των γαιοκτημόνων, ο πλούτος της γης, που κρατούσε τα δικαιώματα από τη γενιά, και ο νεότερος πλούτος, του εμπορίου και της βιοτεχνίας, που κατείχε τον κινητό πλούτο, ο αστικός πληθυσμός και οι αργόσχολοι συμμετείχαν κυρίως στην πολιτική ζωή. Αν εξαιρέσει κανείς τους μικροκαλλιεργητές, η Αθήνα παρουσίαζε μια τάση να περιορισμού των πολιτών της από όλα τα επαγγέλματα, ενώ από την άλλη η πολιτική γίνεται η συνηθισμένη απασχόληση. Ενδεικτικά αναφέρω τις εργασίες στο Ερέχθειο, όπου υποτίθεται οι ναοί στην Ακρόπολη θα δόξαζαν τη την πόλη: μόνο είκοσι από τους εβδομήντα έναν εργάτες και εργολάβους ήταν πολίτες. Όλοι οι άλλοι μέτοικοι και δούλοι. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι ελεύθεροι πολίτες αναλαμβάνουν με δικά τους έξοδα και ανάλογα με την οικονομική τους κατάσταση να εξοπλίζονται, ως οπλίτες, ψιλοί, ιππείς κ.λπ., γιατί θέλουν να προστατέψουν τη δημόσια γη. Αυτή η υποχρέωση διατηρήθηκε μέχρι και την εποχή του Αυγούστου. Μετά προσλήφθηκαν μισθοφορικά σώματα. Άλλωστε το σημαντικότερο αξίωμα του Στρατηγού, που για πολλές θητείες το κατείχε ο Περικλής, είχε εκπροσώπους και από τα γένη και από τους εμποροκράτες. Αυτοί που δούλευαν για την Αθήνα και πρωτοστάτησαν στην οικονομική της ανάπτυξη ήταν οι δούλοι και ο ενδιάμεσος κρίκος μεταξύ ελεύθερων και δούλων, οι μέτοικοι. Αυτοί ήταν που με την ακάματη εργασία και επιχειρηματικότητα έκαναν την Αθήνα πανίσχυρη, χωρίς να διστάζουν να ασχοληθούν με οποιοδήποτε τομέα. Αν και αρχικά, όπως και στις άλλες πόλεις της Ελλάδας, οι ξένοι αντιμετωπίζονταν με καχυποψία, περιφρόνηση και εκδίωξη, βλ. Σπάρτη και το θεσμό της ξενηλασίας, στην Αθήνα σχετικά γρήγορα δημιουργήθηκε εκείνο το θεσμικό πλαίσιο που ευνοούσε την αθρόα εγκατάσταση πολλών Ελλήνων, αλλά και πολλών ξένων. Τον 5ο αι π.Χ. υπολογίζονται στους 20.000. Προέρχονταν από τη Φρυγία, την Αίγυπτο, τη Φοινίκη και την Αραβία. Κατοικούσαν στο άστυ, όπου αναπτύσσεται η εμποροβιοτεχνική δραστηριότητα. Αποκλείονταν γι’ αυτούς το δικαίωμα κατοχής της γης, γι’ αυτό δεν τους εκχωρήθηκε το δικαίωμα εξόρυξης στα μεταλλεία του Λαυρίου. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει κατοχή γης. Σταδιακά απέκτησαν το δικαίωμα κατοχής του κτιρίου της βιοτεχνίας τους μαζί με την κατοικία τους. Εξαίρεση εργολαβικής δραστηριότητας στο Λαύριο απέκτησαν λίγοι, όπως ο Σωσίας από τη Θράκη που είχε εκεί χίλιους δούλους. Δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και πλήρωναν έναν συμβολικό φόρο, 12 δρχ. οι

http://gseferisedu.blogspot.gr

11

άνδρες και 6 δρχ. οι γυναίκες, όταν το μεροκάματο ήταν 2 δρχ. Αναλάμβαναν σχεδόν όλες τις λειτουργίες της πόλης (φορολόγηση σε είδος των πλούσιων της Αθήνας) εκτός από την τριηραρχία, γιατί ο τριήραρχος κυβερνούσε το πλοίο και καταλαβαίνετε ότι δε θα άφηναν τα πολεμικά πράγματα στα χέρια ξένων. Επίσης στρατεύονταν ως βοηθητικά σώματα, ως οπλίτες ή ως κωπηλάτες. Η οικονομική ζωή της πόλης, και όχι μόνο στην Αθήνα, βρίσκεται στα χέρια τους, καθώς και σε χέρια απελεύθερων δούλων. Αυτή, σύμφωνα με το Μαρξ, ήταν και η βαθύτερη αιτία που δεν πολιτογραφήθηκαν πλήρως, γιατί θεωρήθηκαν επικίνδυνοι για την πόλη. Σπάνιες εξαιρέσεις είχαμε σε μετοίκους που για την προσφορά τους στην πόλη τους δόθηκε το δικαίωμα του πολίτη. Τέτοια περίπτωση αποτελεί ο Λυσίας, ο γιος του Συρακούσιου μέτοικου Κέφαλου, που απασχολούσε εκατοντάδες δούλους στην παραγωγή ασπίδων. Για τον Κέφαλο ως και ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του μιλάει επαινετικά. Του Λυσία λοιπόν του δόθηκε ο τίτλος του πολίτη, όταν συνέβαλε στην αποκατάσταση της Δημοκρατίας το 403 π.Χ. Διάσημοι μέτοικοι στην Αθήνα: Αριστοτέλης, ο Θάσιος ζωγράφος Πολύγνωτος, ο Ιπποκράτης, οι σοφιστές, ο Ιππόδαμος, κ.ά. Αντίστοιχοι των μετοίκων της Αθήνας ήταν οι περίοικοι στη Σπάρτη. Οι δούλοι στην Αθήνα Οι δούλοι προέρχονται από τέσσερις πηγές: τον πόλεμο, την πειρατεία τη γέννηση (στην αρχ. Ελλάδα παρέμενες στην τάξη που γεννήθηκες) και μετά από μια καταδικαστική απόφαση, κυρίως για χρέη. Συχνό φαινόμενο ήταν και η έκθεση των βρεφών, παιδιών των δούλων, γιατί ο κύριος δεν αναλάμβανε το μεγάλο κόστος ανατροφής. Αυτά τα βρέφη στην καλύτερη περίπτωση κατέληγαν δούλοι (σπάνια υιοθετούνταν από άτεκνα ζευγάρια). Λειτουργούσε ένα πολύ κερδοφόρο δίκτυο δουλεμπόρων που ορμούσε μετά από έναν πόλεμο, κυρίως σε βαρβαρικές χώρες. Κέντρα δουλεμπορίου ήταν η Χίος, η Έφεσος, το Βυζάντιο, η Θεσσαλία, η Ρόδος, η Δήλος στα ρωμαϊκά χρόνια κ.ά. Στην Αθήνα γίνονταν σκλαβοπάζαρα κάθε μήνα στην Αρχαία Αγορά και μια φορά το χρόνο στο Σούνιο που γειτόνευε με τα μεταλλεία του Λαυρίου. Η αναγκαιότητα και η νομιμότητα της δουλείας καθορίζουν τη νομική του κατάσταση. Ο δούλος είναι έμψυχο όργανο, δεν έχει προσωπικότητα, δεν έχει όνομα πραγματικά δικό του, αλλά αυτό που του δίνεται, δεν διαθέτει το σώμα του και απέναντι στη δικαιοσύνη δεν έχει καμία υπόσταση χωρίς τον κύριό του. Οποιαδήποτε αγαθά απολαμβάνει είναι ανά πάσα στιγμή ανακλητά. Στο δικαστήριο μαστιγώνεται για να ομολογήσει. Για τον Αριστοτέλη είναι «όργανο», για τον Πλάτων «κτήνος», γιατί η φιλοσοφία δεν επιζητούσε βελτίωση της θέσης τους. Ένας δούλος δεν μπορούσε να ασκηθεί στην παλαίστρα. Στην Αθήνα αποτελούσαν περιουσία του αφέντη τους (ή του κράτους), που μπορούσε να τους μεταχειριστεί όπως έκρινε σωστό. Μπορούσε να τους δώσει, πουλήσει, νοικιάσει ή κληροδοτήσει. Ένας δούλος μπορούσε να παντρευτεί και να αποκτήσει παιδιά, αλλά μια τέτοια οικογένεια δεν ήταν αναγνωρισμένη από την πολιτεία, και ο κύριός τους μπορούσε να σκορπίσει τα μέλη της αν ήθελε. Οι δούλοι είχαν ελάχιστα δικαιώματα στις δίκες και πάντα αντιπροσωπεύονταν από τον κύριό τους σε τέτοιες περιστάσεις. Κάποιο παράπτωμα που θα τιμωρούταν με πρόστιμο για έναν ελεύθερο πολίτη, για κάποιο δούλο θα σήμαινε μαστίγωμα. Η αναλογία φαίνεται πως ήταν ένα χτύπημα ανά δραχμή. Με μικροεξαιρέσεις η κατάθεση ενός δούλου δεν είχε νομική ισχύ εκτός κι αν ήταν απόρροια βασανιστηρίων. Οι δούλοι βασανίζονταν σε διάφορες περιστάσεις κατά τη διάρκεια κάποιας δίκης, αντί του κυρίου τους. Παρόλα αυτά, ειδικά στην Αθήνα, αλλά και γενικότερα στην Ελλάδα εν συγκρίσει με τη Ρώμη, μπορούμε να μιλήσουμε για μια σχετική φιλανθρωπία έναντι των δούλων. Για παράδειγμα είναι θεσμός της πόλης τα λεγόμενα άσυλα, όπως ο βωμός των δώδεκα θεών στην Αγορά, όπου ο δούλος αντιμετωπίζεται ως άνθρωπος. Η Αθήνα επίσης διέθετε ένα νόμο που καθιστούσε απαγορευτικό το χτύπημα ενός δούλου: αν κάποιος βιαιοπραγούσε κατά κάποιου που έμοιαζε με δούλο, κινδύνευε να χτυπήσει κάποιον πολίτη, καθώς πολλοί από αυτούς δεν ντύνονταν και πολύ καλύτερα. Και η Εκάβη του Ευριπίδη λέει για την Αθήνα: «σε σας ο ελεύθερος άνθρωπος και ο δούλος προστατεύονται παρόμοια από τους νόμους για την ανθρωποκτονία». Η

http://gseferisedu.blogspot.gr

12

φιλανθρωπία που αναφέρθηκε παραπάνω δεν έχει να κάνει τόσο με το νόμο όσο με τις ανθρώπινες, τις ιδιωτικές σχέσεις. Ο δούλος που έμπαινε στο σπίτι μυούνταν στην οικιακή λατρεία. Η οικοδέσποινα τον έραινε με ξερά σύκα, καρύδια και σπόρους, ώστε να γίνει και αυτός αποδεκτός στη θρησκευτική κοινότητα που αποτελεί ο οίκος. Οι δούλοι λάμβαναν μέρος στις περισσότερες πολιτικές και οικογενειακές τελετές. Λάμβαναν μάλιστα πρόσκληση συμμετοχής στο δείπνο για τις Χοές, κατά τη δεύτερη μέρα των Ανθεστηρίων ενώ επιτρεπόταν να λάβουν πρόσκληση στα Ελευσίνια Μυστήρια. Χτυπητή εξαίρεση αποτελούν όσοι δούλευαν εξοντωτικά στα μεταλλεία του Λαυρίου, γι’ αυτό και οι μοναδικοί στην Αττική που εξεγείρονταν. Π.χ. όταν μπήκαν οι Σπαρτιάτες στην Αττική στη διάρκεια του Πελ/κού Πολέμου λιποτάκτησαν 20.000 μαζικά. Ένας μέσος Αθηναίος διαθέτει από 3-12 δούλους. Οι πλούσιοι Αθηναίοι περισσότερους, μέχρι και 1000, αλλά ποτέ δεν έφτασαν στη επιδεικτική σπατάλη που επιδείκνυαν οι Ρωμαίοι στις βίλες τους. Αντίθετα για τους φτωχούς γεωργούς που δεν άντεχαν τη συντήρηση ενός δούλου έλεγε ο Αριστοτέλης: «στους φτωχούς το βόδι επέχει θέση δούλου». Ο αριθμός τους για την Αθήνα ποικίλει: από 600.000 έως το διπλάσιο αριθμό των ελεύθερων. Για να δούμε κάποιες εργασίες των δούλων πέρα από τους απάνθρωπα εργαζόμενους στο Λαύριο. Ήταν οι δούλοι στα σπίτια, κυρίως γυναίκες, που ασχολούνταν με τα πάντα κάτω από τις εντολές της κυράς, οι παιδαγωγοί-δούλοι, οι παλλακίδες, οι ιερόδουλες,( ο Σόλωνας σε νόμο του προέβλεπε ότι τα πρώτα πορνοστάσια θα στελεχώνονταν με δούλες), οι ειδικευμένοι σε σχολές μαγείρων για τα πλούσια γεύματα των πλουσίων (να πούμε ότι ποτέ δεν έφτασαν στην υπερβολή των Ρωμαίων), οι ενοικιαζόμενοι δούλοι στα κτήματα, οι «χωρίς οικούντες», που ζούσαν ξέχωρα από τον κύριό τους και του έδιναν ένα καθορισμένο ποσό από τις εργασίες τους ως τεχνίτες, έμποροι και αργυραμοιβοί, οι δούλοι στα ιερά και οι δημόσιοι. Η θέση των τελευταίων ήταν ιδιαίτερα προνομιούχα και συνήθως δουλεύανε έναντι αμοιβής. Πρόκειται για τους Σκύθες τοξότες και αστυνομικούς, τους ραβδούχους στα θέατρα, τους κήρυκες, τους αγορανόμους, τους γραφείς, τους δήμιοι, κ.τ.λ. Ορισμένοι κατορθώνουν να γίνουν απελεύθεροι είτε με εξαγορά είτε μετά από ιδιαίτερες υπηρεσίες. Στους Δελφούς υπάρχει ένας αναλημματικός τοίχος με 800 ψηφίσματα απελευθερώσεων δούλων (3ος-2ος αι. π.Χ.) Οι μόνοι που αμφισβήτησαν τη δουλεία στην αρχαιότητα ήταν οι σοφιστές και οι κυνικοί φινόσοφοι. Ο Αλκιδάμας, (4ος αι. π.Χ.) ρήτορας και σοφιστής από την Ελαία της Μικράς Ασίας και μαθητής του Γοργία, έλεγε: «Ο Θεός μας δημιούργησε ελεύθερους, η φύση δεν κάνει δούλους».

Τι είδους τάξη είναι οι δούλοι; Ο Λεκατσάς δεν τους χαρακτηρίζει καν ως τάξη (σ. 11), γιατί δεν προήλθαν από μια προηγούμενη οργανική κοινωνική διαφοροποίηση, σε αντίθεση π.χ. με τους είλωτες. Ο Παπαρήγας τους ορίζει ως κάτι μεταξύ ανθρώπινου κοπαδιού και κοινωνικής τάξης. Πρόκειται για λογής έθνη, γλώσσες, πίστεις, αντιλήψεις και θρησκείες. Και ενώ αποτελούν το μεγαλύτερο όγκο του πληθυσμού, η ανομοιογένειά τους, η απειρία τους σε ζητήματα πολέμου, σε ζητήματα συντονισμού και συνεννόησης, η μη συνειδητοποίηση από πλευράς τους ότι είναι τάξη ξεχωριστή, καθώς και η πολιτική απειρία τους έναντι του ελεύθερου πολίτη, συνέβαλαν στο να μην έχουμε πολλά κινήματα και εξεγέρσεις. Στις σπάνιες περιπτώσεις εξεγείρονται, αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχει συγκέντρωσή τους σε ένα μέρος, π.χ. οι δούλοι του Λαυρίου που συνωστίζονταν κατά χιλιάδες στα ορυχεία ή στη ρωμαϊκή Ιταλία που η αγροτική της ανάπτυξη απαιτεί πλήθος συγκεντρωμένων δούλων. Και συνήθως εκμεταλλεύονταν τις συγκυρίες για να ξεσηκωθούν. Σπάρτη Και στη Σπάρτη οι συγκρούσεις των γενών, η ανάπτυξη των παραγωγικών σχέσεων και το εχθρικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εγκαταστάθηκαν οι Σπαρτιάτες οδήγησαν νωρίς στο σχηματισμό δουλοκτητικού κράτους. Στη Σπάρτη έχουμε ένα ιδιόμορφο καθεστώς και μία αργή ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Εδώ επέζησαν πολύ περισσότερα στοιχεία από την εποχή των γενών και

http://gseferisedu.blogspot.gr

13

ακριβώς εδώ βρίσκεται η ιδιομορφία του σπαρτιατικού κράτους. Η ύπαρξη γενών διαφαίνεται από την ύπαρξη των δύο βασιλιάδων, από τα γένη των Αγιάδων και των Ευρυποντιδών. Αυτοί είναι οι αρχηγοί του στρατού, δικαστές οικογενειακών υποθέσεων, έχουν κάποια ιερατικά καθήκοντα, αλλά λογοδοτούν και ενίοτε τιμωρούνται από τους πέντε εφόρους, που εκλέγονται άμεσα από την Απέλλα, τη συνέλευση των ομοίων. Αυτοί οι τελευταίοι είναι μια στρατιωτική κοινότητα, ισότιμοι μεταξύ τους, με συλλογική ιδιοκτησία, τους κλήρους, που είναι κρατική περιουσία και παραχωρείται στον όμοιο όταν ιδρύει οικογένεια. Με το θάνατό του, η γη επιστρέφει στην κοινότητα και δεν κληροδοτείται στους απογόνους. Οι κλήροι ήταν περίπου όσοι και οι όμοιοι και κυμαίνονταν από 10.000- 6.000 την κλασσική εποχή. Οι όμοιοι εκλέγουν και τη Γερουσία (28 Γέροντες και 2 βασιλιάδες), όργανο με μεγάλη επιρροή. Παρά την πατριαρχική οργάνωση του κράτους τους οι Σπαρτιάτες έχουν σε ιδιαίτερη θέση τη γυναίκα, η οποία οφείλει να γεννά γερά παιδιά- πολεμιστές. Είναι γνωστές και κακοχαρακτηρισμένες, από τους Έλληνες άλλων πόλεων, οι φαινομηρίδες Σπαρτιάτισσες. Όπως αναφέρει ο Ένγκελς, στη Σπάρτη επιτρέπονταν μάλιστα και ομαδικοί γάμοι, όταν η γυναίκα ήταν άτεκνη ή δυο αδελφοί μπορούσαν να μοιράζονται την ίδια ή να παραχωρείται στο φίλο. Με την έννοια αυτή δεν υπήρχε μοιχεία. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι όσο αναπτύσσεται το κράτος και η ταξικές αντιθέσεις η θέση της γυναίκας επιδεινώνεται. Είλωτες, λέξη που πιθανά προέρχεται από την πόλη Έλος, άνιση, αλλά σύμμαχο της Σπάρτης ή από τον Αόριστο β΄ του αιρώ= καταλαμβάνω, κυριεύω. Πρόκειται για τους υποδουλωμένους πληθυσμούς της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Ο είλωτας της Σπάρτης θυμίζει το δουλοπάροικο του Μεσαίωνα. Παραχωρείται μαζί με τη γη στον κύριό του, είναι γεωργός, προσκολλημένος στη γη, πληρώνει φόρο σε είδος (την αποφορά) και κάνει αγγαρείες για το αφεντικό του. Το ενδιαφέρον είναι ότι δίνει και από τη σοδειά του στο Σπαρτιάτη (70 μεδίμνους), αλλά και στη Σπαρτιάτισσα (12). Στη Σπάρτη δεν υπήρχαν οικέτες δούλοι. Θεωρούνται ιδιοκτησία της κοινότητας, γιατί η ατομική ιδιοκτησία δεν συνηθίζονταν στη Σπάρτη. Για να καταλάβουμε πόσο δούλοι ήταν, να σας πω τι έλεγε ο Κριτίας, θαυμαστής της σπαρτιατικής κοινωνίας για τη Σπάρτη: εκεί οι ελεύθεροι ήταν πιο ελεύθεροι και οι δούλοι πιο δούλοι από οπουδήποτε αλλού. Μεταξύ των δύο τάξεων υπήρχε άγρυπνο μίσος και εχθρότητα. Έτσι εξηγείται η κρυπτεία-«ιερός πόλεμος» εναντίον των ειλώτων, η «εξαφάνιση» 2000 ειλώτων το 424 π. Χ., το ότι οι είλωτες άρχιζαν την επίθεση στη μάχη για να διασπάσουν τις γραμμές του εχθρού, κ.ά., Γιατί ανά πάσα στιγμή οι είλωτες που εκεί ήταν συμπαγείς πληθυσμοί, εγκατεστημένοι στις όχθες του Ευρώτα, μπορούσαν να ξεσηκωθούν όπως και έγινε με τους Μεσσηνιακούς πολέμους ή μετά από φυσικές καταστροφές κ.λπ. Περίοικοι: επίσης εξαρτημένος πληθυσμός, κάτοικοι των συμμαχικών περιφερειών της Σπάρτης. Αντίστοιχοι των μετοίκων, είναι οι χειροτέχνες, γεωργοί και εμπορευόμενοι. Η θέση τους είναι καλύτεροι των ειλώτων, δεν είχαν βέβαια πολιτικά δικαιώματα, είχαν μικρή ιδιοκτησία και στρατεύονταν. Το καθεστώς της δουλείας στην Κρήτη έχει επίσης ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ήταν πιο φιλελεύθερο από της Αθήνας και μοιάζει με αυτό της Σπάρτης, δηλ. δουλοπαροικό . Ο δούλος μπορεί να διαθέτει περιουσία με κατοχυρωμένα δικαιώματα, όταν πέθαινε το αφεντικό του. Οι γάμοι δούλων αναγνωρίζονταν, αλλά τα παιδιά τους ανήκαν στον αφέντη. Είχαν δικαίωμα να έχουν περιουσία, δικαιώματα στην περιουσία του αφέντη τους όταν αυτός δεν είχε απογόνους. Τι έχει τώρα ενδιαφέρον ως κατάλοιπο της Μητριαρχίας: όταν αποικήθηκε η Κρήτη από τους Δωριείς, ένα προελληνικό υπόλειμμα πληθυσμού εγκαταστάθηκε στο ανατολικό άκρο του νησιού. Η γεωργία, λοιπόν, βρίσκονταν στα χέρια μιας τάξης που έμοιαζε με τους είλωτες, δηλαδή ήταν δουλοπάροικοι. Τα παιδιά από δούλο πατέρα και ελεύθερη μητέρα αποφασίζονταν νομικά αν θα ήταν ελεύθερα ή όχι

http://gseferisedu.blogspot.gr

14

ανάλογα με το που θα επέλεγε η μητέρα να ζήσει. Αν μετακόμιζε στο δούλο το παιδί γίνονταν δούλος και αντίστροφα. Κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο για την πιο φιλελεύθερη Αθήνα. Γενικά ίσχυε το εξής: οι περιοχές που αποκτήθηκαν μετά από κατάκτηση, Σπάρτη, Θεσσαλία και Κρήτη, εφάρμοσαν ένα καθεστώς δουλείας που θύμιζε φεουδαρχικές σχέσεις παραγωγής. Πασίγνωστες για το μεγάλο αριθμό δούλων ήταν η Κόρινθος και η Αίγινα, πόλεις με πολύ αυξημένη εμπορική δραστηριότητα, άρα και αυξημένες ανάγκες για δούλους. Οι αριθμοί των δούλων που τους αποδίδονται είναι υπερβολικοί. Μιλάνε για 400.000, πράγμα αδύνατο για τα τότε δημογραφικά δεδομένα, αλλά ο αριθμός αυτός φανερώνει την μεγάλη ύπαρξη δούλων. Τέλος, για να επισημάνουμε τη στενή σχέση των εμπορικών, βιοτεχνικών και χρηματιστικών δραστηριοτήτων με τη δουλεία, να πούμε ότι σε περιοχές της Κεντρικής Ελλάδας, όπως η Θήβα, οι Πλαταιές που είναι καθαρά αγροτικές περιοχές δεν είναι σχεδόν καθόλου αναπτυγμένη. Ρώμη Μετά την Ελλάδα η Ρώμη είχε γίνει το κέντρο του δουλοκτητικού κόσμου.. Η δουλοκτητική κοινωνία

έφθασε στη μεγαλύτερη ακμή της στα χρόνια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Τα προνομιούχα στρώματα και ο τεράστιος μηχανισμός του κρατικού μηχανισμού βασίζονταν στους δούλους, γι’ αυτό και οι συνεχείς πόλεμοι. Οι Ρωμαίοι κατόρθωσαν να αναπτύξουν στο μέγιστο βαθμό τον καταμερισμό της εργασίας των δούλων. Η εξαθλίωση των καταπιεζόμενων τάξεων κατέληγε σε εξεγέρσεις που όμως καταπνίγονταν με τραγικές συνέπειες για τους εξεγερμένους. Ο στρατός της Ρώμης αποτελούνταν από

ελεύθερους πολίτες, που

σαν ανεξάρτητοι παραγωγοί μπορούσαν να συντηρούν άλογο και να αγοράζουν οπλισμό. Μέχρι την εποχή του Αυγούστου μετά την έμμισθη επιστράτευσή τους επέστρεφαν κι έπαιρναν το κτήμα τους. Μόνο για τη φύλαξη των συνόρων της αυτοκρατορίας χρειάζονταν 300.000 στρατιώτες. Όμως, ο ανταγωνισμός των μεγάλων δουλοκτητών κατέστρεφε οικονομικά τους μικρούς παραγωγούς. Οι πιο αδύναμοι χρεοκοπούσαν και μετατρέπονταν σε δούλους, πράγμα που κατέληξε στη ελάττωση του ρωμαϊκού στρατού. Η Ρώμη βρίσκονταν εντός ενός φαύλου κύκλου: από τη μια οι εξαθλιωμένοι-υπερχρεωμένοι ελεύθεροι πολίτες δεν μπορούσαν να εγγυηθούν την άμυνα του κράτους, οι δούλοι εξεγείρονταν, ενώ από την άλλη τα βαρβαρικά φύλα απειλούσαν και εισέβαλαν στα όρια της αυτοκρατορίας.

http://gseferisedu.blogspot.gr