ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ “ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΖΩΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ”

ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΣΦΑΓΙΟΥ ΚΡΕΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ

ΟΡΝΙΘΙΩΝ ΣΤΑ ΣΙΤΗΡΕΣΙΑ ΤΩΝ ΟΠΟΙΩΝ ΠΡΟΣΤΕΘΗΚΕ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ (MELISSA OFFICINALIS L.).

ΠΑΠΙΓΓΙΩΤΗ ΕΛΕΟΝΩΡΑ ΓΕΩΠΟΝΟΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Επιβλέπων Καθηγητής: κ. ΝΤΟΤΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2009

2

ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

Δημήτριος Ντότας Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ

Αστέριος Χατζηπαναγιώτου Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ

Απόστολος Καραλάζος Καθηγητής Γεωπονικής Σχολής Α.Π.Θ.

3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Μ = Μάρτυρας Ε = οξική α-τοκοφερόλη ΜΕ = Μελισσόχορτο κ.μ.ό. = κατά μέσο όρο g = Γραμμάριο Κg = Χιλιόγραμμο I.U = Διεθνής Μονάδα Μ.Ε. = Μεταβολίσιμη Ενέργεια Α.Ο. = Αζωτούχες Ουσίες Ι.Ο. =Ινώδεις Ουσίες Λ.Ο. = Λιπαρές Ουσίες ΒΗΤ = Βουτυλοϋδροξυτολουόλη ΒΗΑ = Βουτυλοϋδροξυανισόλη SPSS = Statistical Package for Social Sciences ALP = Αλκαλική φωσφατάση ALT ή SGPT = Αλκαλική τρανσαμινάση CK= Κρεατινική κινάση

LDH = Γαλακτική αφυδρογονάση

γ-GT = γ- γλουταμυλική τρανσφεράση

AST ή SGOT = ασπαρτική τρανσαμινάση

GS= αέριος χρωματογράφος

MS= χρωματογράφος μάζας

4

TLC= χρωματογράφος thin layer

5

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Ευχαριστίες………………………………………………………………….Σελ.6 Περίληψη…………………………………………………………………….Σελ.7 Κεφάλαιο 1…………………………………………………………………..Σελ.9 1.1 Πρόλογος……………………………………………………………….Σελ .9 1.2 Εισαγωγή .Τα αρωματικά φυτά………………………………………Σελ. 11 Κεφάλαιο 2…………………………………………………………………..Σελ.17 2.1 Τα αρωματικά φυτά στην κτηνοτροφία –Σημαντική πηγή αντιοξειδωτικών-Αντιμικροβιακή δράση των αιθέριων ελαίων τους……………………. ..Σελ.17 2.2 Η Βιταμίνη Ε………………………………………………………… Σελ.20 2.3 Αιθέρια έλαια………………………………………………………… Σελ.23 Κεφάλαιο 3………………………………………………………………… Σελ.27 3.1 Ανασκόπηση βιβλιογραφίας Γενικές πληροφορίες για το μελισσόχορτο………………………………Σελ.27 3.2 Αιθέριο έλαιο του μελισσόχορτου…………………………………….Σελ.32 3.3 Εφαρμογές αρωματικών φυτών και αιθέριων ελαίων τους στον άνθρωπο και στη διατροφή των αγροτικών ζώων…………………………………..Σελ.34 Κεφάλαιο 4……….......……………………………………………………Σελ.35 Υλικά και Μέθοδοι…………………………………………………………. Σελ. 35 Κεφάλαιο 5………………………………………………………………… Σελ.45 Αποτελέσματα και σχολιασμός……………………………………………Σελ 45 Συμπεράσματα…………………………………………………………… Σελ.54 Προτάσεις…………………………………………………………………...Σελ.55 Summary…………………………………………………………………….Σελ.56 Βιβλιογραφία…………………………………………………………………Σελ. 58

6

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Για την πραγματοποίηση της παρούσας εργασίας είχα την τιμή να

συνεργαστώ με ανθρώπους υπό τις καλύτερες συνθήκες που θα μπορούσαν

να υπάρξουν.

Για τους ανωτέρω λόγους θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα

Καθηγητή μου κ. Δημήτριο Ντότα για την ανάθεση και την εμπιστοσύνη που

μου έδειξε για την πραγματοποίηση της εργασίας, αλλά κυρίως για την

συμπαράσταση και στήριξή του.

Τον Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Ευθύμιο Σινάπη ευχαριστώ θερμά, για την

ευγενική παραχώρηση του εργαστηρίου και για τις οδηγίες που μας

προσέφερε για τη διεξαγωγή μετρήσεων σχετικών με την εκτιμητική των

σφαγίων.

Τον κ. Ιωάννη Νικολακάκη, Αναπληρωτή Καθηγητή του ΤΕΙ Δυτικής

Μακεδονίας για τη βοήθεια στα προβλήματα που ανέκυπταν.

Τον κ. Αθανάσιο Γκαρσέν για τη σημαντική συμβολή του σε κάθε φάση του

πειράματος.

Τον κ. Αντώνιο Γκαϊδατζή, Προϊστάμενο Ζωοτεχνικού Τμήματος του

Αγροκτήματος του ΑΠΘ για τις λύσεις και τη βοήθεια που μας προσέφερε

απλόχερα όσον αφορά τεχνικά προβλήματα, τα οποία θα δυσχέραιναν την

επίτευξη του πειράματος.

Δε θα μπορούσα να μην ευχαριστήσω όλους τους Καθηγητές της Ζωικής

Παραγωγής με τους οποίους πέρασα 5 χρόνια εκπαίδευσης και διδάχτηκα

τόσα θέματα που θα με βοηθήσουν στον δύσκολο αγώνα που θα

ακολουθήσει.

Τέλος στους γονείς μου, Νικόλαο και Αλίκη Παπιγγιώτη εκφράζω την

ευγνωμοσύνη μου για τις θυσίες, τις παροτρύνσεις και τις συμβουλές τους

χάρη στις οποίες κατάφερα να φέρω εις πέρας τις σπουδές μου και να ζήσω

τις αμέτρητες συγκινήσεις της φοιτητικής ζωής.

7

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Για την μελέτη της επίδρασης της διατροφικής προσθήκης μελισσόχορτου

(Μelissa οfficinalis L.) στην απόδοση και τα χαρακτηριστικά του σφαγίου

κρεοπαραγωγών ορνιθίων διεξήχθη ένα πείραμα συγκριτικής διατροφής με

320 συνολικά ορνίθια, τύπου Ross, ηλικίας νεοσσού ημέρας μέχρι την ηλικία

των 42 ημερών.

Η εκτροφή πραγματοποιήθηκε στο κλειστό πτηνοτροφείο του Αγροκτήματος

του Α.Π.Θ. Η χορήγηση τροφής και νερού ήταν κατά βούληση. Τα 320 ορνίθια

του πειράματος κατανεμήθηκαν τυχαία σε τέσσερις διατροφικές επεμβάσεις.

Κάθε επέμβαση περιελάμβανε 4 επαναλήψεις των 20 ορνιθίων η καθεμία.

Κατά τη διάρκεια των 42 ημερών του πειράματος στα ορνίθια της ομάδας Μ

(Μάρτυρας) χορηγήθηκε ένα τυπικό εμπορικό σιτηρέσιο με βάση το σιτάρι και

το σογιάλευρο. Στα ορνίθια των άλλων 3 ομάδων χορηγήθηκε το μίγμα του

μάρτυρα (Μ) με την προσθήκη 200mg οξικής α- τοκοφερόλης (Ε) ή

αλεσμένων φύλλων και βλαστών μελισσόχορτου σε ποσότητες 5 και 10g/kg

αντίστοιχα. Έτσι οι 4 διατροφικές ομάδες που δημιουργήθηκαν ήταν οι εξής:

(M, E, ME-5 και ME-10). Στο τέλος του πειράματος σε 80 ορνίθια (20 ανά

ομάδα) υπολογίστηκε η απόδοση σε θερμό και ψυχρό σφάγιο και μετρήθηκε ο

χρωματισμός του δέρματος με ειδικό φωτόμετρο. Σε 10 ορνίθια ανά ομάδα

(40 συνολικά) προσδιορίστηκε η απόδοση του ψυχρού σφάγιου σε εδώδιμο

ιστό και οστά, καθώς και η περιεκτικότητα του εδώδιμου ιστού σε πρωτεΐνη,

λίπος, ανόργανες ουσίες και υγρασία. Ακόμη, σε 16 ορνίθια (4 ανά ομάδα),

πριν τη σφαγή, πραγματοποιήθηκε αιμοληψία για τον προσδιορισμό

ορισμένων βιοχημικών παραμέτρων.

Το τελικό σωματικό βάρος και ο ρυθμός ανάπτυξης των ορνιθίων ήταν

σημαντικά (P<0,05) μεγαλύτερα στις επεμβάσεις που περιείχαν μελισσόχορτο

και στις δύο αναλογίες (ΜΕ-5, ΜΕ-10) σε σύγκριση με το μάρτυρα. Η

καλύτερη εκμετάλλευση τροφής παρατηρήθηκε στην επέμβαση ΜΕ-5.

8

Η απόδοση των ορνιθίων σε θερμό και ψυχρό σφάγιο, η περιεκτικότητα του

σφαγίου σε εδώδιμο ιστό και οστά, καθώς επίσης και η περιεκτικότητα του

εδώδιμου ιστού σε πρωτεΐνη, λίπος, ανόργανες ουσίες και υγρασία δεν

επηρεάστηκαν από τη συμμετοχή του μελισσόχορτου στο σιτηρέσιο. Το

χρώμα του σφάγιου, στο μηρό και το στήθος ήταν προοδευτικά ανοιχτότερο

με την προσθήκη μελισσόχορτου στο σιτηρέσιο.

Τέλος η προσθήκη του μελισσόχορτου δεν επηρέασε το επίπεδο της

χοληστερόλης αλλά συνέβαλε σε σημαντική μείωση των τριγλυκεριδίων στον

ορό του αίματος. Ακόμη οι συγκεντρώσεις των ενζύμων ALP, ALT, CK,

LDH,γ-GT και AST δεν επηρεάστηκαν σημαντικά .

Λέξεις κλειδιά: Μελισσόχορτο, Κρεοπαραγωγά ορνίθια, Αιθέρια έλαια,

Κατανάλωση τροφής, Ρυθμός ανάπτυξης, Βιοχημικές παράμετροι.

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1.1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η Επιστήμη της Ζωικής Παραγωγής, στην προσπάθειά της να καλύψει τις

συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες του πληθυσμού σε απαραίτητα κτηνοτροφικά

προϊόντα (γάλα, κρέας, αυγά κ.ά.), με τη βοήθεια της Γενετικής Βελτίωσης

κατόρθωσε να δώσει ζώα με υψηλό γενετικό δυναμικό, δηλαδή ζώα υψηλής

παραγωγικότητας. Τα ζώα αυτά για να εκπτύξουν το υψηλό γενετικό τους

δυναμικό πρέπει να διατραφούν σωστά, δηλαδή να καλυφθούν πλήρως οι

ανάγκες τους σε ενέργεια, πρωτεΐνη και όλα τα υπόλοιπα απαραίτητα

θρεπτικά συστατικά. Άριστο γενετικό υλικό χωρίς κατάλληλη διατροφή και τις

ενδεδειγμένες συνθήκες εκτροφής (στέγαση, υγιεινή, διαχείριση) δε μπορεί να

δώσει το μέγιστο της παραγωγικότητάς του.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, υπάρχει έντονη ανταγωνιστικότητα εντός

και μεταξύ των χωρών. Επομένως, το κόστος παραγωγής είναι από τους

πλέον σημαντικούς παράγοντες διάθεσης των παραγόμενων προϊόντων.

Από το σημείο αυτό, αρχίζει ο ρόλος της Διατροφής των Ζώων, που

συνίσταται στη μελέτη και στη συνέχεια, την κάλυψη των αναγκών κάθε

ζωικού οργανισμού (ανά είδος, ηλικία, παραγωγικό στάδιο, παραγωγική

κατεύθυνση κλπ) σε ενέργεια και απαραίτητα θρεπτικά συστατικά. Η κάλυψη

όμως των αναγκών αυτών πρέπει να γίνει κατά τρόπο που:

α)Να διασφαλίζεται πλήρως η υγεία του ζώου.

β) Να επιτυγχάνεται πλήρης ανάπτυξη του παραγωγικού δυναμικού του

ζώου.

γ) Το κόστος των παραγόμενων κτηνοτροφικών προϊόντων να είναι το

ελάχιστο δυνατό και

δ) Η ποιότητα των παραγόμενων κτηνοτροφικών προϊόντων να είναι άριστη

και να ανταποκρίνεται στις προσδοκίες και τις επιθυμίες του καταναλωτή.

10

Στόχος, πλέον, είναι η στροφή σε τρόφιμα φιλικά προς το περιβάλλον

όσο το δυνατό οικονομικότερα και υψηλής διατροφικής αξίας. Έπειτα και από

τις απαγορεύσεις της Ε.Ε για τη χρήση οστεάλευρων, κρεατάλευρων, γενετικά

τροποποιημένων προϊόντων και αντιβιοτικών η χρήση εναλλακτικών

προσθετικών για τις ζωοτροφές είναι επιτακτική.

Η χρήση αρωματικών φυτών φαίνεται να αποτελεί μια ιδανική λύση για

την υποκατάσταση των προσθετικών που χρησιμοποιήθηκαν στο παρελθόν

για την παρασκευή ζωοτροφών και τα οποία έχουν απαγορευτεί ύστερα από

οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 2006.

Τα αρωματικά φυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να δώσουν

εφάμιλλες ιδιότητες με αυτές των συνθετικών παρασκευασμάτων-

προσθετικών και παράλληλα να οδηγήσουν στην παραγωγή προϊόντων

φιλικών προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Η Ελλάδα είναι μία χώρα με εκπληκτική ποικιλία σε αρωματικά φυτά λόγω

της ιδιομορφίας του εδαφικού ανάγλυφου και κυρίως χάρη στις ευνοϊκές

κλιματικές συνθήκες.

Ο τομέας αυτός στη χώρα μας έχει αναπτυχθεί πάρα πολύ λίγο. Σε

περιοχές της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας και της Στερεάς Ελλάδας

καλλιεργούν τη μέντα, το μελισσόχορτο, το βασιλικό, το χαμομήλι, τη λεβάντα,

το φασκόμηλο, το τσάι του βουνού, το τριαντάφυλλο κ.λ.π., που όμως

βρίσκονται σε αρχικά στάδια και σε πολύ μικρή κλίμακα.

11

1.2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΤΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ

Αρωματικά φυτά και βότανα χρησιμοποιούνται ως αρτυματικά και για τις

φαρμακευτικές τους ιδιότητες από αρχαιοτάτων χρόνων. Αποτελούν μία

ποικιλόμορφη και πλατιά εφαρμόσιμη ενότητα φυτών που έχει εκτιμηθεί ανά

τους αιώνες. Παλαιότερα η χρήση των αρωματικών φυτών περιοριζόταν στη

μαγειρική και κυρίως στη φαρμακευτική, ως φάρμακα για την αντιμετώπιση

διάφορων ασθενειών, ως συμπληρώματα διατροφής, για καρυκεύματα αλλά

και για πολλές άλλες χρήσεις στο σπίτι όπως στον αρωματισμό χώρων, στις

βαφές, σε προϊόντα καθαρισμού και σε εντομοαπωθητικά. Είναι πάρα πολλά

τα παραδείγματα και οι αναφορές στη φαρμακευτική, γνώσεις οι οποίες

πέρασαν από γενιά σε γενιά.

Αν και ελάχιστοι άνθρωποι στις μέρες μας θα εγκατέλειπαν τα οφέλη της

σύγχρονης φαρμακευτικής επιστήμης ή την ευκολία της τεχνολογίας και των

αγαθών της, παρουσιάζεται ένα ολοένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τα βότανα

και τις χρήσεις τους, που ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980.

Εναλλακτικές θεραπείες με βότανα κέρδισαν έδαφος και για το λόγο αυτό

όλο και περισσότεροι άνθρωποι τα χρησιμοποιούν στη μαγειρική.

Υπάρχει πληθώρα ιστορικών στοιχείων για την χρήση τους από τους

προγόνούς μας. Τα βότανα είναι τα αρχαιότερα φάρμακα στον κόσμο. Η

αρχική χρήση τους ήταν κυρίως εμπειρική και πειραματική με παρόμοιο

τρόπο με αυτή που εφάρμοζαν τα ζώα, να αποφεύγουν δηλαδή τα

δηλητηριώδη φυτά και να επιλέγουν εκείνα που τα θρέφουν.

Η πρώτη καταγραφή των πολύτιμων ιδιοτήτων των φυτών έγινε το

6000π.Χ. από τους Σουμέριους, τους οποίους ακολούθησαν στη συνέχεια οι

Κινέζοι και οι Έλληνες. Μάλιστα το πρώτο βιβλίο γράφτηκε στην Κίνα το

4000π.Χ..

Στους Έλληνες οφείλεται η διάδοση των βοτάνων στη Δύση με τη

διάσωση των βιβλίων «Έρευνες φυτών» και «Αιτιολογία φυτών» που

γράφτηκαν από τον Θεόφραστο το 300π.Χ.

12

Ο Απολλώνιος ο Μυς στην ειδική «περί μύρων» αναφέρει τη χρήση τους

στην κοσμητολογία αλλά και στα θρησκευτικά τελετουργικά της εποχής .Ο

Ιπποκράτης συνιστούσε τον γλυκάνισο για το φτάρνισμα ενώ ο Θεόφραστος

αναφέρει την χρησιμότητα 600 αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών. Στην

αρχαία Ρώμη ο Γαληνός, προσωπικός γιατρός των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων,

που θεωρείται και ο πατέρας της Φαρμακευτικής, ήταν φανατικός χρήστης της

αρωματοθεραπείας. Αναφορές στην αρωματοθεραπεία συναντούμε και στη

Βίβλο. Γύρω στον 8ο αιώνα μ.χ οι Άραβες βελτίωσαν σημαντικά τις μεθόδους

λήψης των αιθέριων ελαίων και έφτιαξαν καινούργια ελιξίρια και φάρμακα.

Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές πάντα, στο Μεσαίωνα παρατηρήθηκε σε

επιδημίες λοιμωδών νόσων π.χ χολέρας και πανώλης ότι δεν προσβάλλονταν

από τα νοσήματα αυτά οι παραγωγοί αιθέριων ελαίων. Κατά την Αναγέννηση

όμως, λόγω των συνθετικών φαρμάκων που άρχισαν να φτιάχνονται, η

αρωματοθεραπεία ξεχάστηκε. Το 19ο δε αιώνα, με την ανάπτυξη της Χημείας,

εκτοπίστηκε εντελώς. Αυτό όμως, που βασικά παρακίνησε τους επιστήμονες

να ασχοληθούν συστηματικά πλέον σε δεκάδες πανεπιστήμια και ερευνητικά

κέντρα με την αρωματοθεραπεία, ήταν τα εντυπωσιακά της αποτελέσματα

στην περίθαλψη τραυματιών κατά τους δυο Παγκοσμίους Πολέμους.

Συγκεκριμένα, ο Γάλλος χημικός Rene Gattefosse κατά τη διάρκεια του

Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου γιάτρεψε πρώτα με αιθέριο έλαιο λεβάντας τα

δικά του εγκαύματα και μετά συνέχισε να θεραπεύει και άλλες σοβαρές

περιπτώσεις εγκαυμάτων, παρασκευάζοντας παράλληλα ένα ευρύ φάσμα

θεραπευτικών ελαίων, πολλά από τα οποία είναι γνωστά μέχρι και σήμερα.

Γύρω στο 1940 η Marguerite Maury πειραματίστηκε με τη λεγόμενη

«ολιστική» χρήση των αιθέριων ελαίων, με μεθόδους δηλαδή που αφορούν

την υγεία ολόκληρου του σώματος. Οι έρευνές της αυτές έθεσαν μεταξύ

άλλων τη βάση για το λεγόμενο «μασάζ» της αρωματοθεραπείας.

Να μην ξεχνάμε πως η ασπιρίνη, ένα από τα γνωστότερα παυσίπονα,

δημιουργήθηκε το 1838 από το βότανο Filipendula ulmaria.

Η NCI (National Cancer Institute) έχει εξετάσει πάνω από 50.000 φυτά που

εμφανίζουν δραστηριότητα ενάντια στον ιό HIV (ιός του Aids) και 30.000 φυτά

με αντικαρκινική δράση (Ipek, 2005). Παρόλα αυτά, η χρήση φυτών, ως μέσο

θεραπείας είναι ακόμα πολύ περιορισμένη. Από τα 250.000 έως 500.000 είδη

φυτών, ένα μικρό ποσοστό έχει εξεταστεί για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες.

13

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας εκτιμά ότι το 80% των κατοίκων της γης

βασίζονται και προτιμούν την παραδοσιακή ιατρική για τις πρωταρχικές

ανάγκες της υγείας τους , μεγάλο μέρος της οποίας βασίζεται στη χρήση των

αιθέριων ελαίων από τα αρωματικά φυτά.

Με οδηγία της Ε.Ε από την 1/1/2006 με την οποία απαγορεύτηκε και η

χρήση των τελευταίων εναπομεινάντων στην αγορά αυξητικών κ αντιβιοτικών

αντιλαμβανόμαστε πως τα αρωματικά φυτά και τα αιθέρια έλαια μπορούν να

αποτελέσουν τη λύση στο πρόβλημα.

Τα κυριότερα αρωματικά φυτά ανήκουν στις οικογένειες Labiatae

(Χειλανθή), Umbelliferae (Σκιαδιοφόρα), Lauracae (Δαφνοειδή), Myrtacae

(Μυρτώδη) και Compositae (Σύνθετα). Συνολικά ταξινομούνται σε πενήντα

περίπου οικογένειες (Abietaceae, Apiaceae, Asteraceae, Geraniaceae,

Lamiaceae, Labiatae, Rutaceae, Iridaceae, Rosaceae κλπ.). Δεν υπάρχει

σαφής διάκριση ανάμεσα σε πολλά αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά καθώς

έχουν και τις δύο ιδιότητες.

Σήμερα, κατηγορίες διάφορων καταναλωτικών προϊόντων βασισμένων σε

φυσικά προϊόντα, μπορεί να εμφανίζονται με διάφορες ονομασίες, οι οποίες

είναι:

Διατροφικά φαρμακευτικά (neutraceuticals) Διαιτητικά συμπληρώματα (dietary supplements) Βοτανικά φάρμακα (herbal remedies) Βοτανικά τσάγια και ροφήματα (herbal teas and infusions) Φυτικά φάρμακα (phytomedicines) Αρωματοθεραπευτικά έλαια (aromatherapy oils) Όλες οι παραμεσόγειες χώρες, είναι εξαιρετικά πλούσιες σε αυτοφυή

αρωματικά φυτά, πολλά από τα οποία καλλιεργούνται και συστηματικά. Από

τα αρωματικά φυτά προκύπτουν τα αιθέρια έλαια. Τα «αιθέρια έλαια» είναι

όπως δηλώνει το όνομα τους ελαιώδη, υγρά και πτητικά. Απαντώνται σε

διάφορα μέρη των φυτών (όπως άνθη, φύλλα, καρπό, βλαστούς, αδένες,

αδενώδεις τρίχες, κορμό, ρίζες κλπ). Μπορεί κάποτε να βρίσκονται αιθέρια

έλαια διαφορετικής σύστασης στο ίδιο ή άλλο μέρος του ιδίου φυτού. Σε κάθε

ένα από τα αιθέρια έλαια, αξίζει να αναφερθεί ότι βρίσκονται μέχρι και 200

διαφορετικές χημικές ενώσεις!

14

Παγκόσμια παραγωγή – Κυριότερες εξωτερικές δραστηριότητες Η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρείται η μεγαλύτερη αγορά αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών στον κόσμο, από άποψη οργανωμένης εμπορικής

δομής. Η Κίνα και η Ινδία, εκτιμώνται ως οι μεγαλύτερες αγορές, από άποψη

ποσότητας παραγωγής αλλά σημαντικό μέρος του εμπορίου τους είναι άτυπο

και μη εμπορευματοποιημένο (Πολυσίου, 2002). Τα μερίδια της παγκόσμιας

αγοράς αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών, διαρθρώνονται ως εξής:

Η αγορά στην ΕΕ εκτιμάται σε 1,1 δις. δολάρια, ενώ οι συνολικές πωλήσεις

των προϊόντων αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών και των διαιτητικών

συμπληρωμάτων ξεπερνούν τα 7,5 δισ. δολάρια. Επίσης η Ε.Ε. είναι ο

μεγαλύτερος παγκόσμιος εισαγωγέας ακατέργαστων αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών και οι εισαγωγές αυτές εκτιμώνται σε 100.000 τόνους

με αξία που ξεπερνά τα 250 εκατ. δολάρια.

Η Γερμανία είναι ο πιο σημαντικός εισαγωγέας της Ε.Ε. κατέχοντας το 38%

της αγοράς. Ακολουθούν η Γαλλία με 17% και η Ιταλία με 9%. Οι τρεις αυτές

χώρες είναι και οι κύριοι μεταποιητές αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών.

Χώρες παραγωγής είναι η Γαλλία και η Ισπανία, που κατέχουν το 70%

περίπου της συνολικής παραγωγής και ακολουθούν η Γερμανία, η Αυστρία, η

Ολλανδία, η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Φινλανδία.

Εκτός από την παραγωγή και εμπορία ακατέργαστων αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών σημαντικός είναι ο ρόλος της Ε.Ε. στην παραγωγή και

εμπορία φυτικών αποσταγμάτων (αιθέριων ελαίων). Εκτιμάται ότι η

παραγωγή ξεπερνά τα 700 εκατ. δολάρια και ότι περισσότερο από 30% της

αξίας των πωλήσεών τους προέρχεται από εξαγωγές σε τρίτες

χώρες(Πολυσίου, 2002).

15

Ελληνική παραγωγή

Τα κυριότερα εμπορικά αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά στην

Ελλάδα είναι: το τσάι του βουνού, το φασκόμηλο, η ρίγανη, το γλυκάνισο, ο

βασιλικός, το μάραθο (μαραθόσπορος), το χαμομήλι, η δάφνη, η μέντα και ο

δυόσμος, το κόλιανδρο, το κύμινο, η λεβάντα, το μελισσόχορτο και τέλος τα

τοπικά προϊόντα όπως η μαστίχα της Χίου, ο κρόκος της Κοζάνης και ο

δίκταμος της Κρήτης. Ο κρόκος της Κοζάνης και η μαστίχα της Χίου είναι τα

μόνα αρωματικά φυτά για τα οποία υπάρχει ιδιαίτερα οργανωμένη

παραγωγή, επεξεργασία, τυποποίηση και εμπορία στο πλαίσιο της

δραστηριότητας του Αγροτικού Συνεταιρισμού Κροκοπαραγωγών Κοζάνης

και της Ένωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου, αντίστοιχα.

Στον Πίνακα 1 παρουσιάζονται η στρεμματική απόδοση και η τιμή

παραγωγού ανά στρέμμα, από την καλλιέργεια ορισμένων αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών.

Πίνακας 1. Οικονομικά στοιχεία καλλιέργειας αρωματικών και

φαρμακευτικών φυτών

Είδος Φυτού Απόδοση Kg/στρ. Τιμή €/Kg Σύνολο €/στρ.

Βασιλικός 437 2,64 1153,68 Γλυκάνισο 87 1,17 101,79 Δίκταμος 366 5,87 2148,42 Δυόσμος 738 3,52 2597,76 Κορίανδρος 75 3,23 242,25 Κύμινο 29 8,22 238,38 Λεβάντα 120 4,99 598,80 Λυκίσκος 500 5,87 2935,00 Μάραθο 100 1,17 117,00 Μελισσόχορτο 350 2,05 717,50 Μέντα 220 1,47 323,40 Ρίγανη 136 2,64 359,04 Χαμομήλι 123 2,93 360,39 Τσάι βουνού 84 4,11 345,24

Πηγή ΑΝΚΟ (2000)

16

Στον Πίνακα 2 δίνονται οι ενδεικτικές τιμές χονδρικής πώλησης αιθέριων

ελαίων που εισάγονται στην Ελλάδα.

Πίνακας 2. Τιμές εισαγόμενων ελαίων

Αιθέριο έλαιο €/ 100 mL €/500 mL €/1 L 19,74 92,71 171,68 Μέντα*

62,39 292,95 542,51 31,15 146,27 270,87 194,14 911,62 1688,19

Μελισσόχορτο*

537,46 2523,70 4673,51 Βασιλικός 38,97 182,99 338,88

Πηγή ΑΝΚΟ (2000) *Ανάλογα με την ποικιλία

17

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

2.1 ΤΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ ΣΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ – ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΠΗΓΗ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΩΝ

ΑΝΤΙΜΙΚΡΟΒΙΑΚΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΑΙΘΕΡΙΩΝ ΕΛΑΙΩΝ ΤΟΥΣ Γενικά Μετά την απόφαση της ευρωπαϊκής ένωσης για κατάργηση της χρήσης

των αντιβιοτικών και των συνθετικών αντιοξειδωτικών δημιουργήθηκε η

πρόκληση για την βιομηχανία να βρει κατάλληλες εναλλακτικές λύσεις. Οι

αμφιβολίες για την ασφάλεια των συνθετικών αντιοξειδωτικών οδήγησαν στη

μελέτη της τοξικότητας σε αρκετά είδη ζώων.

Τα BHA (βουτυλουδροξυανισόλη, Butylated Hydroxyanisole), BHT

(βουτυλουδροξυκινόνη, Butylated Hydroxytoluene),ΤΒΗQ

(τετραβουτυλουδροξυκινόνη, Tertiary Butylated Hydroquinone) και PG

(γαλλικός προπυλεστέρας, propylgalate) είναι ασφαλή μόνο σε συγκεκριμένα

επίπεδα χρήσης. Έχει βρεθεί ότι παρουσιάζουν αντιμικροβιακή δράση και σε

συγκεντρώσεις που δεν ξεπερνούν τα 0,02% των λιπαρών συστατικών του

τροφίμου θεωρούνται ασφαλή για τον καταναλωτή.

Τα παραπάνω αντιοξειδωτικά αδρανοποιούν τόσο τις βλαστικές μορφές

όσο και τα σπόρια των μυκήτων και των θετικών κατά Gram βακτηρίων ενώ

για την αναστολή των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων απαιτούνται

μεγαλύτερες συγκεντρώσεις της αντιοξειδωτικής ουσίας. Έχει βρεθεί πως η

βουτυλουδροξυανισόλη αναστέλλει τη δράση των βακτηρίων Staphylococcus

aureus, Salmonella typhimurium, Vibrio parahaemolyticus και Clostridium

perfringens καθώς και την εκβλάστηση των σπορίων των βακτηρίων και

ιδιαίτερα του Clostridium botulinum των τύπων Α και Β (Μπόσκου, 1983).

18

Τα κυριότερα μειονεκτήματα των αντιοξειδωτικών είναι ότι είναι αδιάλυτα

στο νερό και έχουν υψηλό κόστος.

Αντιοξειδωτικά Είναι ουσίες που προστίθενται είτε στα λίπη είτε στα τρόφιμα που περιέχουν

λιπαρή ύλη για να επιβραδύνουν την οξείδωση και να καταστήσουν τα

τρόφιμα εύληπτα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα (Μπόσκου, 1983 )

Επιθυμητές ιδιότητες αντιοξειδωτικών 1. Να είναι αποτελεσματικά ακόμα και σε μικρή ποσότητα. 2. Να μην έχουν καμιά βλαβερή επίδραση στην υγεία ανθρώπων και

ζώων. 3. Να μην προσδίδουν δυσάρεστη οσμή και γεύση. 4. Να είναι ελάχιστα λιποδιαλυτά. 5. Να είναι σταθερά ως ενώσεις.

Τα πιο γνωστά αντιοξειδωτικά που χρησιμοποιούνται στην τεχνολογία τροφίμων :

1. Βουτυλιωμένη υδροξυανισόλη. 2. Βουτυλιωμένο υδροξυτολουόλιο. 3. Εστέρες του γαλλικού οξέος όπως ο προπυλικός, ο οκτυλικός και ο

δωδεκυλικός. 4. Η δι-τρι-βουτυλο- υδροκινόνη.

Παρακάτω δίνονται οι συντακτικοί τύποι των κυριότερων αντιοξειδωτικών.

19

Τοκοφερόλες. .

Γαλλικό προπύλιο

ΟΜΑΔΕΣ ΟΥΣΙΩΝ ΜΕ ΑΝΤΙΟΞΕΙΔΩΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ Η αντιοξειδωτική δράση των αρωματικών φυτών μας ενδιαφέρει άμεσα

όσον αφορά τις ζωοτροφές λόγω του ότι επιτυγχάνουμε καλύτερη ποιότητα

και επιμηκύνεται η διάρκεια μιας ζωοτροφής κατά την αποθήκευση μέχρι τη

χρήση της.

Η παρουσία των πολυφαινολικών ουσιών όπως τα φλαβονοειδή

προσδίδουν αυτή την αντιοξειδωτική δράση. Οι ουσίες αυτές υποδιαιρούνται

σε ισοφλαβόνες , φλαβανόλες , φλαβανόνες (Farmer, 2007) .

Άλλη γνωστή ομάδα είναι τα καροτινοειδή και οι τοκοφερόλες. Οι

τοκοφερόλες μπορούν να θεωρηθούν ως φυσικά αντιοξειδωτικά. Είναι

γνωστά τέσσερα ομόλογα: η α, β, γ και δ-τοκοφερόλη των οποίων η

αντιοξειδωτική τους ικανότητα αυξάνεται από το α-ομόλογο προς το δ,

αντίθετα με τη βιταμινική τους δράση που ελαττώνεται κατά την ίδια σειρά.

Οι τοκοφερόλες δρουν ως βιολογικά αντιοξειδωτικά στα φυτά και τους

ζωικούς ιστούς. Στα διάφορα στάδια επεξεργασίας των ελαίων χάνεται ένα

σημαντικό μέρος των τοκοφερολών. Αυτό που μένει όμως συμβάλλει στην

αύξηση του ορίου συντήρησης του εξευγενισμένου ελαίου.

20

2.2 Η ΒΙΤΑΜΙΝΗ Ε (οξική α- τοκοφερόλη)

Από πειράματα με επίμυες οι οποίοι διατράφηκαν με συνθετικό σιτηρέσιο

που περιείχε τις διάφορες γνωστές θρεπτικές ουσίες σε καθαρή, από χημική

άποψη, κατάσταση προκλήθηκε στειρότητα η οποία διαπιστώθηκε πως

οφειλόταν σε έλλειψη της α- τοκοφερόλης.

Τα πειράματα αυτά πραγματοποιήθηκαν από τον ερευνητή Evans και τους

συνεργάτες του το 1936 στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Οι ερευνητές

αυτοί κατάφεραν να απομονώσουν από το έμβρυο των καρπών σίτου μια

αλκοόλη που είχε δραστικότητα βιταμίνης Ε και για την οποία προτάθηκε το

όνομα α – τοκοφερόλη, από τις ελληνικές λέξεις «τόκος» και «φέρω».

Η βιταμίνη Ε ανήκει στην κατηγορία των λιποδιαλυτών βιταμινών μαζί με

την Α , την D και την Κ. Απαντάται ευρέως στο γάλα, στα φυτικά έλαια, τους

ξηρούς καρπούς. Τα ιχθυέλαια που είναι τόσο πλούσια στις δύο άλλες

λιποδιαλυτές βιταμίνες (A και D), έχουν πολύ λίγη τοκοφερόλη. Έλαια που

είναι πλούσια σε βιταμίνη Ε είναι το σογιέλαιο, τα αραχιδέλαιο και κυρίως τα

βαμβακέλαιο.

Φυσικές και χημικές ιδιότητες της α-τοκοφερόλης. Οι α-τοκοφερόλες είναι ελαιώδη υγρά, διαλυτά στα λίπη και τους διαλύτες

των λιπών. Είναι εξαιρετικά ανθεκτικές στη θερμότητα, αλλά οξειδώνονται

εύκολα. Διατηρούνται καλά στις συνήθεις τροφές και τα μίγματα ζωοτροφών,

καταστρέφονται όμως από τα ταγγισμένα λίπη και τα οξειδωτικά μέσα καθώς

και από την παρουσία ανόργανων αλάτων στο σιτηρέσιο.

Στο εμπόριο κυκλοφορεί η συνθετική α-τοκοφερόλη και ο εστέρας της με το

οξικό οξύ, ο οποίος είναι περισσότερο ανθεκτικός στην οξείδωση

(Λιαμάδης,2000). Ο συντακτικός του τύπος είναι ο εξής:

21

Φυσιολογική δράση: H α-τοκοφερόλη έχει σχέση με πολλά ενζυμικά συστήματα και μπορεί να

λάβει μέρος στις παρακάτω λειτουργίες:

• Ενεργεί ως βιολογική αντιοξειδωτική ουσία, τόσο στις τροφές όσο και στους

ζωικούς ιστούς, προστατεύοντας από την οξείδωση και σταθεροποιώντας

ιδίως τα ακόρεστα λιπαρά οξέα, αλλά και άλλες ουσίες απαραίτητες στο

μεταβολισμό. Για το σκοπό αυτό η βιταμίνη Ε δίνει ένα άτομο φαινολικού

υδρογόνου στην ελεύθερη ρίζα ενός ακόρεστού λιπαρού οξέος.

RCOOH- + α- τοκοφερόλη ROOH+ οξειδωθείσα α-τοκοφερόλη

• Σχετίζεται με την κανονική αναπνοή των ιστών. Μυικοί ιστοί που έχουν

ληφθεί από ζώα με ανεπάρκεια βιταμίνης Ε, χρησιμοποιούν περισσότερο

οξυγόνο για την αναπνοή τους.

• Παρεμβαίνει σε κανονικές αντιδράσεις φωσφορυλίωσης καθώς και στο

μεταβολισμό των νουκλεϊκών οξέων.

• Παρεμβαίνει στη βιοσύνθεση του ασκορβικού οξέος και του συνενζύμου Q.

Επίσης ασκεί μια σειρά από άλλες ειδικότερες φυσιολογικές δράσεις, οι

κυριότερες από τις οποίες είναι: η ρύθμιση του μεταβολισμού των

υδατανθράκων, η ρύθμιση της λειτουργίας των σπερματικών αδένων, η

προετοιμασία και προστασία της εγκυμοσύνης, η διέγερση του σχηματισμού

ανοσοποιητικών σφαιρινών, η αντιτοξική δράση στο μεταβολισμό των

κυττάρων και η παρεμπόδιση της ηπατικής νέκρωσης και του εκφυλισμού των

μυών.

Συμπτώματα ανεπάρκειας. Η ανεπάρκεια της βιταμίνης Ε μπορεί να δημιουργήσει στα πτηνά τρεις

διαφορετικές μεταβολικές παθήσεις: την εγκεφαλομαλακία, την εξιδρωματική

διάθεση των νεοσσών και τη διατροφική μυική δυστροφία (Λιαμάδης, 2000).

Σε πειράματα των Jacob et al, αποδείχτηκε πως ανεπάρκεια της

βιταμίνης μπορεί να οδηγήσει σε μακροπρόθεσμα προβλήματα της όρασης

μέχρι και τύφλωση. Η βιταμίνη Ε περνάει στον νεοσσό από την όρνιθα από το

22

αρχικό στάδιο του αυγού. Γενικά αν ακολουθούνται τα πρότυπα σιτηρέσια

είναι σπάνιο να εμφανιστεί πρόβλημα από την έλλειψή της.

Είναι απαραίτητη στην αναπαραγωγή των ζώων. Έλλειψή της προκαλεί

στα ζώα στειρότητα ή αναιμία. Θεωρείται απαραίτητη και για τον άνθρωπο,

δεν έχει όμως διαπιστωθεί και αποδειχθεί αν και κατά πόσο επηρεάζει τη

γονιμότητα( Μπόσκου, 1992).

Τέλος η παρουσία τοκοφερολών στα τρόφιμα είναι ευεργετική γιατί ως

αντιοξειδωτικά προστατεύουν πολύτιμα συστατικά, όπως τα πολυακόρεστα

οξέα, τα καροτένια και το ασκορβικό οξύ.

Η δράση της ως αντιοξειδωτικό αποδείχτηκε και σε πειράματα στα οποία

συνδυάστηκαν οι βιταμίνες Ε και Α για να χρησιμοποιηθούν κατά της Τ-2

τοξίνης στον ορό του αίματος. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως η τοκοφερόλη

και το σελήνιο εμπόδισαν την ανάπτυξη της Τ-2 τοξίκωσης (Garalevičienė et

al,1997). Οι συνιστώμενες ποσότητες είναι 500 mg τοκοφερόλης και 15 mg

Na2Se03 για 1 kg ζωοτροφής.

Η προσθήκη βιταμίνης Ε στο σιτηρέσιο ορνιθίων κρεοπαραγωγής αυξάνει

σημαντικά την οξειδωτική σταθερότητα του σφαγίου μετά από έκθεση σε

ψύξη ή κατάψυξη (Coetzee και Hoffman, 2001).

Χορηγώντας, ενέσιμα, βιταμίνη Ε, σελήνιο και φολικό οξύ κατά την

κυοφορία χοίρων διαπιστώθηκε μία αύξηση του ποσοστού βιωσιμότητας,

αύξηση του βάρους της μήτρας και του μήκους της ενώ δεν επηρεάστηκε ο

αριθμός των ωχρών σωματίων (Okere και Hacker ,1975).

23

2.3 ΑΙΘΕΡΙΑ ΕΛΑΙΑ

Τα αιθέρια έλαια είναι πολύτιμα φυσικά προϊόντα, τα οποία

χρησιμοποιούνται ως πρώτες ύλες σε πολλά πεδία, όπως στην

αρωματοθεραπεία, στα καρυκεύματα, τη διατροφή κτλ. Το αιθέριο έλαιο του

τσαγιού χρησιμοποιείται σε αραιωμένη μορφή για τη θεραπεία τραυμάτων,

εγκαυμάτων, τσιμπημάτων και μυκητιακών μολύνσεων. Ο δυόσμος

χρησιμεύει για την καταπολέμηση εντόμων, καθώς και της ναυτίας. Η λεβάντα

έχει αντιφλεγμονώδεις και κατευναστικές ιδιότητες και βοηθά στη θεραπεία

εγκαυμάτων. Επίσης, έχει ισχυρές μικροβιοκτόνες ιδιότητες. Μπορεί να

χρησιμοποιηθεί απευθείας στο δέρμα των ζώων, μέσω διαφόρων σαμπουάν

ή ειδικών σπρέι. Ο ευκάλυπτος έχει βακτηριοκτόνες και αντιμυκητιακές

ιδιότητες και χρησιμοποιείται για τη θεραπεία αναπνευστικών δυσλειτουργιών

(Nowak , 2000).

Ακόμη, παρεμποδίζει την εξάπλωση μεταδοτικών ασθενειών και

λειτουργεί ως εντομοαπωθητικό. Η τελευταία ιδιότητά του δίνει καλύτερα

αποτελέσματα, αν ο ευκάλυπτος συνδυαστεί με το αιθέριο έλαιο του φυτού

κέδρου και του δυόσμου. Τέλος, το δενδρολίβανο βρασμένο χρησιμοποιήθηκε

ευρύτατα ως ρόφημα κατά των πονοκεφάλων, ενώ συνιστώνται επαλείψεις με

αιθέριο έλαιο δενδρολίβανου στο μέτωπο ή στο κεφάλι για τις χρόνιες

περιπτώσεις ημικρανίας. Θεωρείται, επίσης, ιδανικό για τη θεραπεία της

τριχόπτωσης και για την τόνωση του τριχωτού της κεφαλής και αποτελεί κύριο

συστατικό πολλών προϊόντων, που αφορούν στην περιποίηση των μαλλιών.

Τα αιθέρια έλαια τράβηξαν την προσοχή των επιστημόνων να

μελετήσουν τις ιδιότητες τους έτσι ώστε να οδηγηθούν στην πλήρη γνώση της

δράσης τους και να δημιουργηθεί μια νέα προοπτική στη χρησιμοποίηση

τους.

Τα αιθέρια έλαια είναι μίγματα από πολλά συστατικά. Καθένα από αυτά

συνεισφέρει στις ιδιότητες του. Γι’ αυτό μια λεπτομερής γνώση της χημικής

τους σύστασης είναι απαραίτητη αν θέλουμε να τα χρησιμοποιήσουμε σωστά.

Τα αιθέρια έλαια παρουσιάζουν αντιμικροβιακές, αντιμυκητιακές,

αντιοξειδωτικές, αντικαρκινικές ιδιότητες καθώς επίσης δρουν και στο

ανοσοποιητικό σύστημα (Σκουμπρής, 1988 ).

24

Τα αιθέρια έλαια είναι πολυσύνθετα μίγματα οργανικών ουσιών που η

σύνθεσή τους διαφέρει στα διάφορα είδη ή και ποικιλίες φυτών. Το

χαρακτηριστικό τους άρωμα είναι η συνισταμένη όλων των συστατικών του,

από τα οποία μερικά παίζουν σπουδαίο ρόλο στο τελικό άρωμά του. Έτσι, σε

μερικά αιθέρια έλαια η παρουσία ενός συστατικού σε αναλογία 1% ή και

μικρότερη, έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή του αρώματος, π.χ. το αιθέριο

έλαιο που περιέχουν οι φλούδες του λεμονιού. Γενικά, τα συστατικά των

αιθέριων ελαίων χωρίζονται σε δυο μεγάλες ομάδες, στα οξυγονούχα και στα

μη οξυγονούχα. Στα πρώτα περιλαμβάνονται οι αλκοόλες, οι αλδεΰδες, οι

κετόνες, οι φαινόλες, τα οξέα, οι εστέρες, κ.α. που είναι συστατικά στα οποία

οφείλεται το χαρακτηριστικό άρωμα των αιθέριων ελαίων. Στα δεύτερα

περιλαμβάνονται οι υδρογονάνθρακες που είναι τα υπόλοιπα συστατικά των

αιθέριων ελαίων, αφού η συμβολή τους στο άρωμά τους είναι μικρή ή

μηδαμινή. Τα κυριότερα από τα οξυγονούχα συστατικά είναι: η λιναλοόλη,

γερανιόλη, κιτρονελλόλη, νερόλη, τερπιενόλη, πινεόλη, κιτράλη, κιτρονελλάλη,

μυρτενάλη, σαφρανάλη, μενθόνη, πουνεγόνη, καρβόνη, πιπεριτόνη,

καμφορά, θυμόλη, καρβακρόλη, ανηθόλη, ευγενόλη, τα διάφορα οργανικά

οξέα ενωμένα συνήθως με αλκοόλες σε εστέρες, ο οξικός γερανυλεστέρας,

οξικός λυναλυλεστέρας, οξικός κιτρονελλυλεστέρας, οξικός μεθυλεστέρας, κ.α.

Από όλα τα παραπάνω συστατικά εκείνα που συμβάλλουν πιο πολύ στο

άρωμα των αιθέριων ελαίων είναι οι εστέρες. Εξάλλου από τα μη οξυγονούχα

συστατικά τα κυριότερα είναι τα μονοκυκλικά και δικυκλικά τερπένια

(λεμονένιο, πινένιο, καμφένιο, κ.α.)

ΒΙΟΣΥΝΘΕΣΗ

Η βιοσύνθεση των αιθέριων ελαίων είναι μια σειρά διαφόρων χημικών

αντιδράσεων που γίνονται μέσα στους φυτικούς ιστούς μέχρι τον τελικό

σχηματισμό τους. Το αιθέριο έλαιο κάθε φυτού έχει διαφορετική σύνθεση σε

κάθε στάδιο αναπτύξεως του. Έτσι, συγκριτικές αναλύσεις, που έγιναν στην

αρχή και το τέλος της βλαστικής περιόδου στη μέντα, έδειξαν μεγάλες

διαφορές στη χημική σύσταση τους (Moleyar, & Narasimham, 1986).

Επίσης, διαφορές παρατηρούνται και στο αιθέριο έλαιο νεαρών και

ώριμων φύλλων του ίδιου φυτού. Για τη μετατροπή των διαφόρων συστατικών

δεν απαιτείται πολύς χρόνος αλλά μόνο λίγες ώρες. Μέχρι τώρα δεν έχει δοθεί

25

απάντηση για τον τρόπο βιοσύνθεσής τους. Υπάρχουν, όμως διάφορες

θεωρίες που προσπαθούν να εξηγήσουν το φαινόμενο αυτό. Γενικά,

διαπιστώθηκε ότι τα διάφορα συστατικά σχηματίζονται από απλούστερες

ουσίες που θεωρούνται ως πρόδρομοι αυτών.

Εκτός, όμως, από τον τρόπο σχηματισμού των αιθέριων ελαίων δεν

υπάρχουν πληροφορίες ως προς το ακριβές τμήμα των φυτών στο οποίο

λαμβάνει χώρα η σύνθεση τους. Παρατηρήθηκε ότι η μεγαλύτερη ποσότητα

αιθέριου ελαίου βρίσκεται στα αυξητικά όργανα του φυτού, καθώς και στα

φυτά νεαρής ηλικίας.

Τα αιθέρια έλαια βρίσκονται μέσα σε ειδικούς αδένες εκκρίσεως

που είτε είναι εσωτερικοί, είτε εξωτερικοί. Η κατανομή των αδένων στα φυτικά

όργανα είναι ακανόνιστη. Οι διαστάσεις και ο αριθμός των αδένων αυξάνει

όσο αυτοί βρίσκονται πλησιέστερα προς τις μεγάλες νευρώσεις των φύλλων.

Η έκλυση του αιθέριου ελαίου από τα φυτά αποδίδεται τόσο στην εξάτμιση

όσο και στη ρήξη των τοιχωμάτων των αδένων που προκαλείται από την

αναπτυσσόμενη οσμωτική πίεση των κυττάρων που περιβάλουν τους αδένες,

τα οποία περιέχουν διάλυμα από ζάχαρα, άλατα και κολλοειδή.

Τα αιθέρια έλαια όπως αναφέραμε αποτελούνται από οξυγονούχα και

μη συστατικά.

Τα κυριότερα από τα οξυγονούχα συστατικά είναι:

Αλκοόλες. Είναι ενώσεις που προκύπτουν από τους υδρογονάνθρακες με

αντικατάσταση 2, 3 ή και περισσότερων ατόμων υδρογόνου από υδροξύλιο.

Οι συχνότερα απατώμενες στα αιθέρια έλαια είναι η λιναλοόλη, γερανιόλη,

νερόλη, μενθόλη, πιπεριτόλη, καρβεόλη κτλ.

Αλδεϋδες. Είναι καρβονυλικές ενώσεις στις οποίες ο ένας δεσμός της

καρβονυλικής ομάδας(>C=O) διατίθεται για να ενωθεί με άτομο υδρογόνου

και ο άλλος με αλκύλιο. Οι συχνότερα απαντώμενες στα αιθέρια έλαια είναι η

κιτράλη, κιτρονελλάλη, φελλανδράλη, μυρτενάλη, σαφρανάλη κτλ.

Κετόνες. Είναι καρβονυλικές ενώσεις στις οποίες οι δυο δεσμοί της

καρβονυλικής ομάδας διατίθενται για να ενωθούν με αλκύλια. Οι συχνότερα

26

απαντώμενες στα αιθέρια έλαια είναι η μενθόνη , πουλεγόνη, καρβόνη,

πιπεριτόνη, καμφορά κτλ.

Φαινόλες. Είναι υδροξυενώσεις που προκύπτουν όταν υδρογόνο του

αρωματικού πυρήνα αντικατασταθεί από υδροξύλιο. Οι συχνότερα

απαντώμενες στα αιθέρια έλαια είναι η θυμόλη, καρβακρόλη, ανηθόλη,

ευγενόλη κτλ. Οι πολυφαινόλες έχουν χημειοπροστατευτική δράση. Κύριο

χαρακτηριστικό τους ως προς τη χημική δομή τους είναι ότι περιέχουν μία ή

περισσότερες φαινολικές ομάδες. Στις πολυφαινόλες ανήκουν ενώσεις που

έχουν απλή φαινολική δομή, καθώς επίσης και ενώσεις που έχουν

περισσότερο πολύπλοκη δομή και αποτελούνται από πολλές και διαφορετικές

χημικές ομάδες (π.χ τανίνες).

Εστέρες. Eίναι αυτοί που συμβάλουν περισσότερο στο άρωμα των αιθέριων

ελαίων (π.χ οξικός μεθυλεστέρας, οξικός λιναλυλεστέρας, οξικός

γερανυλεστέρας, οξικός κιτρονελλυλεστέρας κτλ.)

Από τα μη οξυγονούχα συστατικά τα κυριότερα είναι τα μονοκυκλικά

και δικυκλικά τερπένια (λεμονένιο, πινένιο, καμφένιο κτλ). Τα τερπένια

προκύπτουν με πολυμερισμό του ισοπρενίου .

Τα τερπένια κάτω από ειδικές συνθήκες μπορούν να σχηματίζουν

ενδομοριακούς δακτυλίους. Στα τερπένια, επειδή είναι ακόρεστες ουσίες, η

οξείδωση και ρητινοποίηση γίνονται εύκολα με την επίδραση του αέρα και του

φωτός, με αποτέλεσμα να καταστρέφεται η ποιότητα των αιθέριων ελαίων. Για

το λόγο αυτό κυκλοφορούν στο εμπόριο αιθέρια έλαια από τα οποία έχουν

απομακρυνθεί μέρος ή όλα τα τερπένια. Αυτά λέγονται αποτερπενιωμένα ή

συμπυκνωμένα αιθέρια έλαια. Η αποτερπενίωση, γίνεται με κλασματική

απόσταξη, ή με αιθυλική αλκοόλη ή άλλο διαλυτή, όπου διαλύονται οι

οξυγονούχες ουσίες.

27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟ

Οικογένεια: Lamiaceae

Γένος: Melissa

Είδος: officinalis

Τάξη: Lamiales

Koινό όνομα: Μελισσοβότανο,

Μέλισσα, Μελισσόχορτο , κιτροβάλσαμο,

μελισσάκι. (Αγγλικά lemon balm,sweet

balm, γερμανικά melisse).

Ιστορικό: Το μελισσόχορτο συνδέεται με τις μέλισσες από την αρχαιότητα.

Το λαϊκό και βοτανικό του όνομα δείχνει την σχέση του φυτού με το μέλι και

τον βασιλικό πολτό. Στον Μεσαίωνα πίστευαν ότι είναι ελιξίριο νεότητας, οι δε

Άραβες γιατροί έλεγαν ότι ΄΄διώχνει τη λύπη΄΄ από την καρδιά .

Ο αλχημιστής Παράκελσος, παρασκεύασε το φίλτρο με το όνομα primum

ens melissae, που ακόμη μέχρι τον 18ο αιώνα πίστευαν ότι ξαναφέρνει τη

νιότη.

Το φυτό χρησιμοποιείται στην παρασκευή του ΄΄Eau de melisse des

Carmes΄΄ που το παρασκεύασαν οι Καρμελίτες καλόγεροι από τον 17ο αιώνα

με μούλιασμα ανθισμένων κορυφών μελισσόχορτου, μέσα σε δυνατό λευκό

κρασί, με φλούδες λεμονιού, κανέλλας, γαρύφαλλων, μοσχοκάρυδου και

κορίανδρου. Το Balm ως λέξη είναι μια σύντμηση του Balsam, του

πρωτοπόρου των ΄΄γλυκών΄΄ ελαίων. Αποκαλείται έτσι από τη μελίρρυτη

γλυκύτητά του και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα για αυτό από τον Παράκελσο .

28

Εκτιμήθηκε στο παρελθόν για τη μεγάλη χρήση σε όλες τις θεραπείες για τη

διαταραγμένη κατάσταση του νευρικού συστήματος.

Το London Dispensary (1696) αναγράφει: "Μια ουσία του βάλσαμου, που

δίνεται στο κρασί Canarine, κάθε πρωί θα ανανεώσει τη νεολαία, θα ενισχύσει

τον εγκέφαλο, θα ανακουφίσει τη φύση ατονίας και θα αποτρέψει τη

φαλάκρα."

Ο Evelyn έγραψε: "Το βάλσαμο είναι κυρίαρχο για τον εγκέφαλο, που

ενισχύει τη μνήμη και με δύναμη που χαράζει μακριά τη μελαγχολία." Πολλές

αρετές αποδόθηκαν στο παρελθόν σε αυτό το φυτό. Ο Gerard αναφέρει:

"Φυτεύεται επικερδώς όπου οι μέλισσες επικρατούν" και αναφέροντας πάλι

τον Πλίνιο, "όταν οι μέλισσες απομακρύνονται μακριά, βρίσκουν το σπίτι από

αυτό το φυτό".

Αναγνωρίζεται τώρα ως επιστημονικό γεγονός ότι τα Balsam αιθέρια έλαια

των αρωματικών φυτών κάνουν τους άριστους χειρουργικούς ορούς:

εκπέμπουν το όζον και είναι αντισηπτικά. Όντας χημικοί υδρογονάνθρακες,

περιέχουν λίγο οξυγόνο και οι πληγές που επουλώνονται με τα σταθερά

βαλσαμικά βοτανικά έλαια σφραγίζουν και αποκλείουν αποτελεσματικά όλο

τον επιβλαβή αέρα.

Βοτανική περιγραφή: Είναι πολυετής πόα με ύψος που φθάνει και τα 80

εκατοστά. Το πλάτος, κυμαίνεται από 40 – 50 εκατοστά. Τα φύλλα του είναι

εντυπωσιακού πράσινου χρώματος, καρδιόσχημα, τριχωτά και οδοντωτά. Τα

άνθη είναι πολύ μικρά, λευκά ή ανοιχτορόδινα σε ταξιανθίες στάχυος .

Η εποχή και το εύρος άνθησης είναι το Καλοκαίρι, από Ιούλιο μέχρι και

Αύγουστο. Χαρακτηριστικό είναι η αντοχή του σε χαμηλές θερμοκρασίες μέχρι

-20ο C. Οι σπόροι του είναι σκουρόχρωμοι με μια λευκή κηλίδα, ενώ το μήκος

τους είναι 1mm. Ανθεκτικό φυτό σε διάφορες προσβολές από εχθρούς και

ασθένειες .

Καλλιέργεια: Ευδοκιμεί σε ημιορεινές και πεδινές δροσερές περιοχές, σε

πλούσια εδάφη, ποτιστικά και καλώς στραγγιζόμενα. Το Χειμώνα , το

υπέργειο τμήμα καταστρέφεται και διαχειμάζει μόνον το πλούσιο αβαθές

ριζικό του σύστημα. Απαιτεί pH εδάφους μεταξύ 6 και 7. Αυτή η τιμή του pH

βοηθάει το φυτό στην πρόσληψη του φωσφόρου από το έδαφος. Σε

29

υψηλότερες τιμές pH παρουσιάζεται στο φυτό τροφοπενία φωσφόρου και

μερικών ιχνοστοιχείων. Η καλλιέργεια του μελισσόχορτου έχει ανάγκη κυρίως

από ικανή λίπανση αζώτου και ακολούθως φωσφόρου και καλίου. Η σχέση

των στοιχείων των μονάδων λίπανσης του Ν, Ρ και Κ είναι 2:1,5:1.(Κουτσός,

2006).

Οι απαιτούμενες μονάδες λίπανσης Ν σε ένα μέτριο χωράφι είναι κατά μέσο

όρο 15 μονάδες. Οι αρδεύσεις μετά την εφαρμογή των επιφανειακών

λιπασμάτων πρέπει να είναι ελαφρές και συχνές.

Το μελισσόχορτο αυξάνεται ελεύθερα σε οποιοδήποτε χώμα και μπορεί να

διαδοθεί από τους σπόρους, τα μοσχεύματα ή το τμήμα των ριζών την άνοιξη

ή το φθινόπωρο. Κυρίως το φθινόπωρο, κατά προτίμηση το αργότερο έως τον

Οκτώβριο, έτσι ώστε τα φυτά να εγκατασταθούν πριν από τους παγετούς. Οι

ρίζες μπορούν να διαιρεθούν σε μικρά κομμάτια, με τρεις ή τέσσερις

οφθαλμούς σε κάθε ένα και να φυτευτούν και σε απόσταση 60 cm στο

συνηθισμένο χώμα κήπων. Ο μόνος χειρισμός που απαιτείται είναι να

κρατηθούν οι εκτάσεις καθαρές από τα ζιζάνια και να κοπούν οι

αποσυντεθειμένοι μίσχοι το φθινόπωρο, όπως και το να ανακατωθεί το

έδαφος μεταξύ των ριζών.

Ο σπόρος του μελισσόχορτου είναι μικρός και φυτρώνει σχετικά γρήγορα

εφόσον τηρούνται οι σχετικές συνθήκες σποροκλίνης, υγρασίας και

θερμοκρασίας.

Για κάθε στρέμμα που θα καλλιεργηθεί με γυμνόρριζα σποριόφυτα

χρειάζονται τουλάχιστον 6τ.μ σπορείου, δύο γρ. σπόρου ανά τ.μ επαρκούν

για να φυτρώσουν περίπου 700με 800 φυτά ανά τ.μ.

Το μελισσόχορτο σχηματίζει πολλές παραφυάδες. Ξεριζώνοντας ένα φυτό

ηλικίας 2 ετών αποκτούμε μέχρι 40 και 50 παραφυάδες οι οποίες

μεταφυτεύονται στο χωράφι.(Κουτσός, 2006)

Τα φυτάρια φυτεύονται σε αποστάσεις από 75-80 εκ., μεταξύ των γραμμών

και 35-40 εκ. μεταξύ των φυτών επί της γραμμής. Η πυκνότητα μπορεί να

είναι 4000-4300 φυτά ανά στρέμμα. Τα φυτάρια του μελισσόχορτου

αναπτύσσονται πιο γρήγορα σε σχέση με τα περισσότερα αρωματικά φυτά.

Χαρακτηριστικό του φυτού είναι πως όταν αναπτυχθεί πλήρως

παρεμποδίζει το φύτρωμα πολλών ζιζανίων που πολλαπλασιάζονται με

σπόρο όπως το βλήτο, η λουβουδιά, η γλυστρίδα και η μουχρίτσα.

30

Σε περίπτωση που η καλλιέργεια δεν ποτιστεί σωστά, τα φυτά παίρνουν

ένα πράσινο σκούρο χρώμα και υποβαθμίζεται σημαντικά η ποιότητά τους. Η

διάρκεια ζωής της φυτείας είναι 5 με 6 χρόνια. Καλλιεργείται στους νομούς

Φθιώτιδας, Λακωνίας, Ημαθίας, Ροδόπης και στο Ηράκλειο. (Υπουργείο

Γεωργίας 2001).

Φαρμακευτική δράση και χρήσεις: Το μελισσόχορτο έχει αποδειχθεί ότι

έχει δράση ηρεμιστική, ανακουφίζει από τους σπασμούς και εμποδίζει την

αύξηση των μυκήτων και των βακτηριδίων. Η γερμανική κυβέρνηση επιτρέπει

την εμπορική χρησιμοποίηση του μελισσόχορτου για να αντιμετωπιστεί η

αϋπνία και για τους σπασμούς του πεπτικού συστήματος.

Έχει χρησιμοποιηθεί ως αναφυσώδες φάρμακο, έχει αντιεφιδρωτική

δράση και είναι αντιπυρετικό. Το αφέψημα του διευκολύνει την αναπνοή και

συνιστάται σε ασθενείς με ιώσεις.

Το μελισσόχορτο περιέχει κατεχίνες, περισσότερο γνωστές στο τσάι, οι

οποίες ανήκουν στην κατηγορία των φλαβονοειδών και έχει αποδειχτεί πως

παρέχουν προστατευτική δράση έναντι των διάφορων μορφών καρκίνου και

αποτελούν ανασταλτικό παράγοντα στον πολλαπλασιασμό των καρκινικών

κυττάρων (Tang et al. 2001).

Σε πειράματα in vitro έχει αποδειχτεί δραστικότητα ενάντια στους ιούς

συμπεριλαμβανομένου και εκείνου του έρπητα. Μια κρέμα λεμονόχορτου

πωλείται στη Γερμανία για τις κρύες πληγές σχετικές με τον simplex έρπητα.

Σε μια κλινική μελέτη 115 ασθενών με έρπητα, μια κρέμα που περιέχει ξηρό

απόσταγμα βάλσαμου(1%) εφαρμόστηκε από τους ασθενείς πέντε φορές

καθημερινά μέχρι και δεκατέσσερις ημέρες . Η θεραπεία των τραυμάτων

έρπητα ήταν πλήρης.( Heitz, 2000)

Συγκομιδή – απόδοση: Το υπέργειο τμήμα του φυτού συλλέγεται στην

αρχή της ανθοφορίας του. Αμέσως μετά γίνεται η συλλογή και η ξήρανσή του

σε θερμοκρασία κάτω των 400C. Τον πρώτο χρόνο η παραγωγή είναι μικρή

καθώς γίνεται μόνο μια συγκομιδή. Γενικά όμως μία διετής καλλιέργεια μπορεί

να φτάσει τα 1.200 κιλά ανά στρέμμα. Η απόδοση σε αιθέριο έλαιο ποικίλλει

ανάλογα με την ποικιλία.

31

Εχθροί και ασθένειες της καλλιέργειας: Τα συνηθέστερα προβλήματα

είναι το ωίδιο και οι αφίδες που μπορούν παρόλα αυτά να αντιμετωπιστούν με

βιολογικά μέσα.

32

3.2 ΑΙΘΕΡΙΟ ΕΛΑΙΟ ΜΕΛΙΣΣΟΧΟΡΤΟΥ

Το αιθέριο έλαιο προερχόμενο από το Melissa officinalis L.έχει κιτρινωπό

χρώμα και αναδύει μια ευχάριστη οσμή λεμονιού. Παραλαμβάνεται από τα

φύλλα του φυτού και είναι γνωστό για την αντιμικροβιακή και αντιμυκητιακή

του δράση καθώς και για τις σπασμολυτικές του ιδιότητες.

Εμφανίζει χαλαρωτικές ιδιότητες και πειράματα σε ποντίκια έδειξαν την

ευεργετική επίδραση που είχε στην αϋπνία. Σε πειράματα αποδείχτηκε η

θεραπευτική του δράση στο σύνδρομο IBS, μια κοινή διαταραχή του εντέρου

που πλήττει ανθρώπους και ζώα και προκαλεί έντονες διάρροιες (Sandraei et

al, 2003).

Δεκαεφτά συστατικά ταυτοποιήθηκαν, με εμφανή την παρουσία των

μονοτερπενίων. Γενικά συλλέγονται τα φύλλα στο πρώτο στάδιο της άνθησής

τους και στη συνέχεια τα τοποθετούνται για αέριο ξήρανση και υδραπόσταξη

για 3 ώρες σε ειδικό εξοπλισμό εργαστηρίου. Στη συνέχεια το έλαιο

διατηρείται σε n-πεντάνη και διατηρείται στους -4οC μέχρι την τελική ανάλυση.

Τα κύρια συστατικά ήταν η γερανιάλη (35,3%) , η νεράλη (24,5%) και η

κιτρονελλάλη (12,9%). Στον πίνακα 3 φαίνεται η εκατοστιαία περιεκτικότητα

των 17 συστατικών του. Συνολικά περιέχει περίπου 2,88% υδρογονάνθρακες,

0,35% κετόνες, οξείδια 1,06%, αλδεύδες 87,70%, αλκοόλες 1.37% και εστέρες

0,58% (Adzet et al, 1992).

Το χημικό προφίλ του ελαίου αξιολογήθηκε από αέριο χρωματογράφο,

gas chromatography-mass spectrometry (GC-MS) και thin-layer

chromatography (TLC).

33

Πίνακας 3 .Χημική σύσταση του αιθέριου ελαίου του μελισσόχορτου.

Συστατικά %

1-οκτεν-3-όλη 1,3

6-μεθυλό-5-επταν-2-όνη 0,3

Trans β-οκιμένη 0,5

λιναλόλη 0,9

Παρα-μενθ-3-εν-8-όλη 0,2

κιτρονελλάλη 12,9

κιτρονελλόλη 6,2

νεράλη 24,5

γερανιόλη 0,7

γερανιάλη 35,3

α - cubebene 0,2

ευγενόλη 0,1

Γερανιαλικό οξύ 7,1

β - καρυοφυλλίνη 4,9

γερμακρίνη 0,2

Οξύ ευγενόλης 0,1

Οξείδιο καρυοφυλλίνης 2,7

Ο προσδιορισμός των συστατικών έχει μεγάλη σημασία γιατί από την

παρουσία και την ποσότητά τους εξαρτάται κυρίως η ποιότητα των αιθέριων

ελαίων. Μια από τις σημαντικότερες μεθόδους προσδιορισμού είναι η αέριο-

υγροχρωματογραφία καθώς επίσης και ο φασματογράφος μαζών. Για το ίδιο

αιθέριο έλαιο μπορεί να παρατηρηθεί διαφορετική βιολογική δραστικότητα. Οι

λόγοι για αυτή την μεταβλητότητα μπορούν να γίνουν κατανοητοί αν λάβουμε

υπόψη όλους εκείνους του παράγοντες που επηρεάζουν τη χημική σύσταση

των ελαίων, όπως οι κλιματικές, εποχικές, γεωγραφικές συνθήκες, η περίοδος

συγκομιδής (στάδιο ωρίμανσης του φυτού), η μέθοδος παραλαβής του ελαίου

κτλ.

34

3.3 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΙΘΕΡΙΩΝ ΕΛΑΙΩΝ ΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ ΚΑΙ ΣΤΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΖΩΩΝ.

Το μελισσόχορτο περιέχει πολυφαινόλες και τανίνες που έχουν αντιικες

ιδιότητες. Μέχρι τώρα, κλινικές μελέτες έχουν παρουσιάσει αποτελέσματα

ενάντια στους ιούς που συνδέονται με τη γρίπη, την ιλαρά, το HIV και την

λευχαιμία. Οι μολύνσεις έρπητα μπορούν να θεραπευθούν στο λιγότερο

χρόνο χρησιμοποιώντας κρέμα που περιέχει εκχύλισμα μελισσόχορτου . Έτσι

αποδεικνύονται οι αντιικές ιδίοτητες του φυτού καθώς και την ικανότητα που

έχει να εμποδίζει τους ιούς να πλησιάζουν τα κύτταρα (Dimitrova,1993).

Σε ασθενείς στο πρώτο στάδιο της δημιουργίας στοματικών ελκών, η

χρήση κρέμας μελισσόχορτου έδειξε να έχει καλύτερα αποτελέσματα από τη

δεύτερη κιόλας ημέρα χρήσης, κάνοντας τους ασθενείς να νιώθουν πιο άνετα,

μειώνοντας τις φλεγμονές και την έκταση της μόλυνσης.( Koytchev,1999)

Η ευγενόλη που περιέχεται σε πληθώρα αρωματικών φυτών προκαλεί

αναστολή της παραγωγής της λιποξυγενάσης και της κυκλοξυγενάσης( κύριες

ουσίες στις οποίες οφείλεται η φλεγμονή) στην οδό μεταβολισμού του

αραχιδονικού οξέος ( Standen et al, 2004).

Σε χοιρομητέρες στις οποίες χορηγήθηκε ριγανέλαιο κατά τη διάρκεια της

εγκυμοσύνης διαπιστώθηκε πως η περιεκτικότητα αντισωμάτων στο

πρωτόγαλα αυξήθηκε σε σχέση με αυτή του μάρτυρα (Σκούφος, 2005).

Χορήγηση οξικής α – τοκοφερόλης ή ενός εμπορικού σκευάσματος

αιθέριου ελαίου ρίγανης βελτίωσαν σημαντικά τις αναπαραγωγικές και

παραγωγικές παραμέτρους των χοιρομητέρων και χοιριδίων σε σχέση με

αυτές του μάρτυρα (Μητσόπουλος, 2006).

Το ριγανέλαιο μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά ως

κοκκιδιοστατικό και ως αυξητικός παράγοντας στην εκτροφή ορνιθίων

κρεοπαραγωγής (Botsoglou et al, 2003).Οι ευεργετικές του επιδράσεις

οφείλονται στο ότι βοηθά στην εξισορρόπιση της μικροχλωρίδας του

γαστρεντερικού σωλήνα, επιδρά στις εντερικές λάγχες και αυξάνει τη συνολική

κατανάλωση τροφής ( διαδίκτυο).

Το αιθέριο εκχύλισμα του δενδρολίβανου μπορεί να προστεθεί ως

αντιοξειδωτικό στις ζωοτροφές περιορίζοντας την οξείδωση των λιπιδίων

35

τους, βελτιώνοντας τη γεύση και τη θρεπτική τους αξία (Basaga et al, 1997). Επίσης εμφανίζει έντονη αντιμικροβιακή δραστικότητα, εμποδίζοντας την

ανάπτυξη των θετικών κατά Gram βακτηρίων (Del Campo et al,1998).

Τα αιθέρια έλαια πολλών αρωματικών φυτών διεγείρουν το ενδοκρινές και

ανοσοποιητικό σύστημα του οργανισμού των ζώων, συμβάλλοντας με αυτό

τον τρόπο στη βελτίωση της υγείας τους. Παράλληλα, δρουν ως ενισχυτικά,

της όρεξης και επιταχύνουν το ρυθμό του μεταβολισμού (Cutter, 2000).

Προσθήκη στο σιτηρέσιο των ορνιθίων κρεοπαραγωγής εκχυλίσματος

δεντρολίβανου και φασκομηλιάς (Lopez et al, 1998), τσαγιού (Ting et al

,2001) και θυμαριού (Botsoglou et al, 1997), είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση

της οξειδωτικής σταθερότητας του ωμού κρέατος και των αυγών, μετά από

περίοδο ψύξης ή και μακρά περίοδο κατάψυξης.

Σε ωοτόκες όρνιθες χορήγηση τροφής που είχε θυμάρι σε ποσοστά 0,1

και 0,5% έδειξε βελτίωση στην παραγωγή αυγών και στην κατανάλωση

τροφής και σημαντικά μειωμένες συγκεντρώσεις Ε.Coli. (Bölükbaşi,2001).

Από την εκτεταμένη ανασκόπηση της βιβλιογραφίας και ιδιαίτερα εκείνης

που αφορά στη χρήση αρωματικών φυτών στη διατροφή των αγροτικών

ζώων προκύπτει ότι δεν υπάρχουν ερευνητικές εργασίες στις οποίες

χρησιμοποιήθηκε μελισσόχορτο.

Για τους παραπάνω λόγους διεξήχθη η παρούσα ερευνητική εργασία,

σκοπός της οποίας ήταν η διερεύνηση της επίδρασης της προσθήκης οξικής

α-τοκοφερόλης και αλεσμένων φύλλων και βλαστών μελισσόχορτου, σε

ποσοστά 5 και 10‰ στην τροφή των κρεοπαραγωγών ορνιθίων, στις

αποδόσεις, τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του σφαγίου και σε ορισμένες

βιοχημικές παραμέτρους του αίματος.

36

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ

Για την πραγματοποίηση του πειράματος χρησιμοποιήθηκαν τριακόσια

είκοσι (320) κρεοπαραγωγά ορνίθια , τύπου Ross, ηλικίας νεοσσού ημέρας

μέχρι την ηλικία των 42 ημερών. Τα ορνίθια κατανεμήθηκαν τυχαία σε

τέσσερις διατροφικές επεμβάσεις (Μ, Ε, ΜΕ-5, ΜΕ-10) και η εκτροφή

πραγματοποιήθηκε σε 16 κλουβιά στο δάπεδο (4 επαναλήψεις ανά

επέμβαση). Η εκτροφή πραγματοποιήθηκε σε πτηνοτροφείο στις

εγκαταστάσεις του αγροκτήματος του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης.

Εικόνα 1. Επιδαπέδιος κλωβός με θερμαντική πηγή.

37

Στα 16 κλουβιά τοποθετήθηκε ως στρωμνή ριζοφλοιοί, λόγω των καλύτερων

αποτελεσμάτων όσον αφορά την κατακράτηση υγρασίας και τυχόν δερματικά

προβλήματα που μπορεί να δημιουργηθούν. Η σχετική υγρασία κυμάνθηκε

στο 70% κατά την έναρξη του πειράματος ενώ στη συνέχεια μειώθηκε στο 50-

58%.

Κατά τη διάρκεια του πειράματος χρησιμοποιήθηκαν ταΐστρες συνολικής

χωρητικότητας τροφής 2kg και ποτίστρες χωρητικότητας 3L, οι οποίες

αντικαταστάθηκαν την 3η εβδομάδα με ταΐστρες χωρητικότητας 20kg και

αυτόματες ποτίστρες. Η παράθεση της τροφής ήταν κατά βούληση.

Εικόνα 2.Ποτίστρες και ταΐστρες 1ης και 2ης εβδομάδας.

Η θερμοκρασία ήταν ομοιόμορφα κατανεμημένη και οι διακυμάνσεις της

φαίνεται στον παρακάτω πίνακα.

Ημέρα Θερμοκρασία (0C )

1 32-33

2 31-32

3-7 29-31

7-14 26-29

14-21 23-26

21-28 21-23

28-35 20-21

36-42 20

38

Η θερμοκρασία καταγράφονταν καθημερινά με αυτόματο

θερμουδρογράφο που ήταν τοποθετημένος στο χώρο.

O φωτισμός ήταν τεχνητός, 23 ώρες το 24ώρο, με την ένταση του φωτός να

είναι 20 lux τις πρώτες ημέρες και στη συνέχεια 10 lux. Ο αερισμός ήταν

αυτόματος, βασιζόμενος στους δύο εξαεριστήρες των εγκαταστάσεων του

πτηνοτροφείου.

Κατά τη διάρκεια του πειράματος εφαρμόστηκε το προβλεπόμενο

πρόγραμμα μαζικού εμβολιασμού. Την 1η ημέρα πραγματοποιήθηκε στο

εκκολαπτήριο το εμβόλιο Marek και το εμβόλιο για τη βρογχίτιδα. Την 15η

ημέρα εφαρμόστηκε το εμβόλιο της ψευδοπανώλους και του Gumboro μέσω

του συστήματος ποτίσματος. Την 25η ημέρα χρησιμοποιήθηκε και πάλι το

αυτόματο σύστημα ποτίσματος για τη βρογχίτιδα.

Εικόνα 3. Νεοσσοί ηλικίας 3 ημερών

Στα ορνίθια της επέμβασης μάρτυρας (Μ) χορηγήθηκε ένα τυπικό εμπορικό

μίγμα διατροφής, βασισμένο στο σιτάρι και το σογιάλευρο, ενώ σε εκείνα των

επεμβάσεων Ε, ΜΕ-5, ΜΕ-10 χορηγήθηκε το μίγμα του μάρτυρα με την

προσθήκη οξικής α-τοκοφερόλης, 5ή 10 g ανθέων, φύλλων και βλαστών

μελισσόχορτου, ανά kg τροφής αντίστοιχα. Δηλαδή είχαμε τη δημιουργία των

εξής τεσσάρων διατροφικών επεμβάσεων:

39

Μάρτυρας ( Μ )= Ένα τυπικό εμπορικό μίγμα κρεοπαραγωγών ορνιθίων.

E =Μάρτυρας + 200mg οξικής α- τοκοφερόλης/ kg μίγματος

ΜΕ-5 =Μάρτυρας + 5 g μελισσόχορτου / kg μίγματος

ΜΕ-10= Μάρτυρας + 10g μελισσόχορτου / Kg μίγματος.

Από τα παραπάνω σιτηρέσια ελήφθησαν δείγματα στα οποία έγιναν

οι χημικές αναλύσεις για τον υπολογισμό των ολικών αζωτούχων ουσιών

(Ο.Α.Ο), των λιπαρών ουσιών (Λ.Ο.), των ινωδών ουσιών( Ι.Ο.), της ξηράς

ουσίας (Ξ.Ο.) και της τέφρας. Οι αναλύσεις έγιναν στο εργαστήριο

Φυσιολογίας Θρέψεως και Εφαρμοσμένης Διατροφής Αγροτικών Ζώων στο

Αγρόκτημα του Α.Π.Θ. Ο προσδιορισμός των αζωτούχων ουσιών

πραγματοποιήθηκε με τη μέθοδο Kjeldahl σε ημιαυτόματη συσκευή Velp. Για

τον προσδιορισμό των λιπαρών ουσιών χρησιμοποιήθηκε συσκευή Soxhlet

με μέσο εκχύλισης τον πετρελαϊκό αιθέρα. Ο προσδιορισμός των ινωδών

ουσιών έγινε σε αυτόματη συσκευή Fibertech της TECATOR. Η τέφρα

προσδιορίστηκε ύστερα από πυράκτωση του δείγματος στους 6000C. Η ξηρή

ουσία προσδιορίστηκε μετά από τοποθέτηση του δείγματος σε κλίβανο για 24

ώρες.

Η οξειδωτική σταθερότητα των σιτηρεσίων υπολογίστηκε με

φασματοφωτομετρία διπλής παραγώγου στο εργαστήριο Διατροφής της

Κτηνιατρικής Σχολής του ΑΠΘ. Για να υπολογιστεί η ολική συγκέντρωση της

μηλονικής διαλδεΰδης (Μalondialdehyde Accumulation =MDA) διατηρήθηκαν

δείγματα από τα τέσσερα σιτηρέσια σε θερμοκρασία 20ο C για ένα μήνα. Η

μηλονική διαλδεΰδη είναι το τελικό προϊόν της υπεροξείδωσης των λιπιδίων.

Η MDA (C3H4O2) είναι ως ένωση μια ενεργή αλδεύδη, που μπορεί να

προκαλέσει τοξικό σοκ (Del Rio et al, 2005) και αποτελεί δείκτη μέτρησης της

οξειδωτικής σταθερότητας (Halliwell, 1990). Μπορεί να αντιδράσει με

συστατικά του DNA και να παράξει την ένωση Μ1G που είναι παράγοντας

μετάλλαξης( Marnett,1999).

40

Στους πίνακες 4 και 5, αντίστοιχα δίνεται η σύνθεση του σιτηρεσίου

μάρτυρας καθώς και η υπολογισθείσα σύμφωνα με τους πίνακες NRC(1994),

χημική σύστασή του κατά Weende.

Πίνακας 4. Σύνθεση του σιτηρεσίου μάρτυρας. Συστατικά Σίτος μαλακός Σογιάλευρο (44%) Άλφες σίτου Φυτικό λίπος Μαρμαρόσκονη Πρωτεΐνες μπιζελιού ( 60%) Φωσφορικό μονοασβέστιο (22MCP) Σογιέλαιο Βιολυσίνη (65%) Μεθειονίνη (99%) Θρεονίνη Αλάτι Πρόμιγμα βιταμινών + ιχνοστoιχείων Σόδα Αραβινοξυλανάση + φυτάση Σύνολο

Περιεκτικότητα (‰)

483,40 296,70 100,00 50,00 15,60 14,80 13,10 12,00 4,65 3,20 0,60 2,56 2,50 1,35 0,26 1000

Όπως προκύπτει από τον ανωτέρω πίνακα το σιτηρέσιο του μάρτυρα

είναι ένα κλασσικό εμπορικό σιτηρέσιο κρεοπαραγωγών ορνιθίων έτσι ώστε

να καλύπτει τις βασικές ανάγκες και να αποδίδει τα μέγιστα. Την μεγαλύτερη

περιεκτικότητα κατέχει ο σίτος και το σογιάλευρο.

41

Πίνακας 5. Υπολογισθείσα* και χημική σύσταση κατά Weende του σιτηρεσίου μάρτυρας

Συστατικά

Υπολογισθείσα Χημική %

Ξηρή ουσία 89,36 87,8 21,00 20,5 Αζωτούχες ουσίες

Ινώδεις ουσίες 3,07 2,9 Λιπαρές ουσίες 7,68 7,4 Τέφρα 5,44 5,4 Λυσίνη 1,30 Μεθειονίνη + κυστίνη 0,98 Ca 0,91 Ολικός Ρ 0,67 Βιταμίνη Ε (mg/kg) 30 ΜεταβολίσιμηΕνέργεια (kcal/kg)

3180

*Πίνακες NRC(1994)

Κατά τη διάρκεια του πειράματος μετρήθηκαν η κατανάλωση της

τροφής, ο ρυθμός ανάπτυξης, η εκμετάλλευση της τροφής και η θνησιμότητα.

Επίσης μετρήθηκε το τελικό σωματικό βάρος των ορνιθίων με ζυγίσεις σε όλα

τα ορνίθια της κάθε επέμβασης ανά 2 εβδομάδες. Εκτός από τα ανωτέρω

ποσοτικά χαρακτηριστικά μετρήθηκαν και ποιοτικά χαρακτηριστικά όπως: το

συνολικό βάρος σφαγίου, το βάρος σφαγίου και η απόδοση του τόσο σε

θερμό όσο και ψυχρό σφάγιο, ο χρωματισμός του σφαγίου, η περιεκτικότητα

του ψυχρού σφαγίου σε εδώδιμο ιστό και οστά και η περιεκτικότητα του

εδώδιμου ιστού σε ξηρή ουσία, πρωτεΐνες, λίπος και ανόργανα στοιχεία.

Η απόδοση του ψυχρού σφάγιου σε εδώδιμο ιστό και οστά έγινε με

μηχανικό διαχωρισμό με νυστέρι σε 40 ορνίθια, 10 σε κάθε επέμβαση. Στα

ίδια ορνίθια προσδιορίστηκε η περιεκτικότητα του εδώδιμου ιστού σε

πρωτεΐνη, λίπος, ανόργανες ουσίες και υγρασία.

Ο χρωματισμός του σφάγιου στο στήθος, και το μηρό με ή χωρίς

δέρμα μετρήθηκε με ειδικό φωτόμετρο( MINOLTA RC) στα εργαστήρια του

τομέα ζωικής παραγωγής στο αγρόκτημα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου

Θεσσαλονίκης. Χρησιμοποιήθηκαν 10 ορνίθια της κάθε επέμβασης. Οι

42

μετρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε δύο σημεία: στο στήθος και στο μηρό, τόσο

με δέρμα όσο και χωρίς δέρμα.

Η κατανάλωση της τροφής υπολογίστηκε με ζύγιση της ποσότητας της

τροφής που χορηγούνταν στα ορνίθια καθημερινά και με ζύγιση των

υπολοίπων των τροφών που έμεναν στις ταΐστρες. Από τη μέση συνολική

κατανάλωση της τροφής ανά ορνίθιο και διαιρώντας την με τη μέση σωματική

αύξηση υπολογίστηκε ο συντελεστής εκμετάλλευσης της τροφής.

Η αύξηση του σωματικού βάρους ήταν ένας από τους παράγοντες που

μας ενδιέφεραν για να δούμε αν η προσθήκη του μελισσόχορτου την

επηρεάζει θετικά. Για τον προσδιορισμό του έγιναν ζυγίσεις την 1η , 14η , 28η

και 42η ημέρα από την αρχή του πειράματος, σε ζυγό ακριβείας 50 gr στις

εγκαταστάσεις του πτηνοτροφείου. Στο τέλος του πειράματος υπολογίστηκε ο

ρυθμός ανάπτυξης των ορνιθίων καθώς και το μέσο βάρος τους ανά

επέμβαση.

Η θνησιμότητα υπολογίστηκε με βάση το εκατοστιαίο ποσοστό του

αρχικού αριθμού ορνιθίων της κάθε επέμβασης όπως προέκυψε από την

ημερήσια καταγραφή των νεκρών ορνιθίων .

Κατά τη διάρκεια του πειράματος λήφθηκε ορός αίματος από ορνίθια και

των τεσσάρων επεμβάσεων για τη μέτρηση της επίδρασης του

μελισσόχορτου και της οξικής α-τοκοφερόλης στην περιεκτικότητα της

χοληστερόλης , των τριγλυκεριδίων και ορισμένων ενζύμων. Τα ένζυμα που

μετρήθηκαν ήταν η αλκαλική φωσφατάση (ALP), η αλκαλική τρανσαμινάση

(ALT ή SGPT),η κρεατινική κινάση (CK), η γαλακτική αφυδρογονάση (LDH), η

γ- γλουταμυλική τρανσφεράση (γ-GT), και ασπαρτική τρανσαμινάση( AST ή

SGOT).

Τα ένζυμα που μετρήθηκαν έχουν γενικά τις εξής ιδιότητες: η ALP, δηλαδή η

αλκαλική φωσφατάση είναι ένζυμο υπεύθυνο για την υδρόλυση των

φωσφορικών εστέρων. Παράγεται από τους οστεοβλάστες και το ήπαρ.

Βρίσκεται σε μεγάλες συγκεντρώσεις στα οστά, το ήπαρ και τον εντερικό

βλεννογόνο, αλλά και στα νεφρά και τον πλακούντα. Στον ορό του αίματος

43

βρίσκεται σε μικρές συγκεντρώσεις που κυμαίνονται ανάλογα με την ηλικία.

Αύξηση της αλκαλικής φωσφατάσης παρατηρείται σε νόσους του ήπατος και

των οστών.

Η αλκαλική τρανσαμινάση (ALT ή SGPT) είναι κυτταρικό ένζυμο που

καταλύει την αντίδραση της τρανσαμίνωσης. Στην ομάδα των τρανσαμινασών

ανήκουν η οξαλοξεική ( SGOT ή AST) και η πυροσταφυλική (ALT ή SGPT).

Τα κύτταρα του ήπατος είναι πολύ πλούσια σε τρανσαμινάσες. Επίσης,

υπάρχουν στο μυοκάρδιο και τους σκελετικούς μυς.

Όσον αφορά την κρεατινική κινάση είναι το ένζυμο που καταλύει την

φωσφορυλίωση της κρεατίνης από το ΑΤΡ και τη μετατροπή της σε φωσφο-

κρεατίνη. Η φωσφοκρεατίνη είναι ένωση υψηλής ενέργειας και αποτελεί

ενεργειακή εφεδρεία για τον οργανισμό αφού μπορεί να χρησιμοποιηθεί από

τους μυς για την αναγέννηση του ΑΤΡ που είναι απαραίτητο για τη μυική

σύσπαση. Είναι ένζυμο θερμοευαίσθητο.

Η γαλακτική αφυδρογονάση (LDH) ανήκαι στην κατηγορία των ενζύμων

που ονομάζονται οξειδορεδουκτάσες και ειδικότερα στην κατηγορία των

αφυδρογονασών. Αποτελεί προϊόν ενδοκυττάριου μεταβολισμού διαφόρων

ιστών του σώματος. Καταλύει τη β-οξείδωση του L-γαλακτικού προς

πυροσταφυλικό, μέσω του οξειδοαναγωγικού συνενζύμου ΝAD+, που δρα ως

δέκτης υδρογόνου.

Η γ- γλουταμυλική τρανσφεράση (γ-GT) είναι ένζυμο των κυτταρικών

μεμβρανών, των κυττάρων του ήπατος, του παγκρέατος και των νεφρών.

Είναι υπεύθυνη για την κυτταρική πρόσληψη των αμινοξέων μέσω του γ-

γλουταμυλικού κύκλου, κυρίως στα όργανα που έχουν μεγάλη πρόσληψη

αμινοξέων. Καταλύει τη μεταφορά της γ- γλουταμινικής ομάδας από το

γλουταθείο ή άλλες γλουταμινικές ενώσεις, σε αποδέκτες αμινοξέα ή μικρά

πεπτίδια.

Τα δεδομένα του πειράματος για κάθε μεταβλητή υποβλήθηκαν σε one-

way ανάλυση διακύμανσης. Χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό πακέτο SPSS

version 11.5. Η στατιστική ανάλυση για τη διαπίστωση σημαντικών διαφορών

44

μεταξύ των επεμβάσεων πραγματοποιήθηκε με τον έλεγχο Dunkan και

Dunnet (Hinkle, 1988). Οι διαφορές μεταξύ των επεμβάσεων θεωρήθηκαν

σημαντικές σε επίπεδο Ρ<0,05.

45

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ

Στον Πίνακα 6 φαίνεται η συγκέντρωση της μηλονικής διαλδεΰδης (MDA)

στα τέσσερα πειραματικά σιτηρέσια.

Πίνακας 6. Συγκέντρωση MDA στα σιτηρέσια . Σιτηρέσιο Μ Ε ΜΕ-5 ΜΕ-10 MDA(ng/g) 0,325 0,256 0,343 0,246

Τα αποτελέσματα έδειξαν πως την μεγαλύτερη συγκέντρωση MDA είχε

το σιτηρέσιο ΜΕ-5 παρόμοια με εκείνη του μάρτυρα Μ. Οι τιμές των

συγκεντρώσεων των επεμβάσεων Ε και ΜΕ-10 ήταν αισθητά πιο

χαμηλές.(0,256 και 0,246). Συνεπώς ο βαθμός λιπιδικής υπεροξείδωσης στα

σιτηρέσια είναι χαμηλός με τη χαμηλότερη τιμή στα σιτηρέσια Ε και ΜΕ-10,

που εμφάνισαν παρόμοια αποτελέσματα.

46

Στον Πίνακα 7 δίνονται τα αποτελέσματα για τα παραγωγικά χαρακτηριστικά

που εξετάστηκαν.

Πίνακας 7. Παραγωγικά χαρακτηριστικά1 κρεοπαραγωγών ορνιθίων

Επεμβάσεις Μ Ε ΜΕ-5 ΜΕ-10 SE P

Αριθμός ορνιθίων 80 80 80 80 - -

Αρχικό βάρος (g ) 40 40 40 40 - -

Τελικό βάρος (g) 2410a 2495b 2571c 2431a 95 *

Ρυθμός ανάπτυξης (g/ημ) 56,4a 58,5b 60,3c 56,2a 1,6 *

Κατανάλωση τροφής

(g/ημ)

89,1b 92,4c 91,6c 83,0a 2,5 *

Εκμετάλλευση τροφής

(kg τροφής /kg ΖΒ)

Θνησιμότητα

1,58b

2,5

1,58b

1,3

1,52a

0,00

1,59b

2,50

0,05

-

*

-

1 Μέσοι όροι και τυπικό σφάλμα a,b,c Μέσοι όροι στην ίδια γραμμή με διαφορετικό εκθέτη διαφέρουν σημαντικά (Ρ<0,05)

Από την ανάγνωση του πίνακα 7 προκύπτει πως το τελικό σωματικό

βάρος και ο ρυθμός ανάπτυξης αυξήθηκαν σημαντικά στις επεμβάσεις στις

οποίες προστέθηκε οξική α-τοκοφερόλη ή 5g αλεσμένων φύλλων, βλαστών

και ανθέων μελισσόχορτου, δηλαδή τις επεμβάσεις Ε και ΜΕ-5 αντίστοιχα σε

σύγκριση με τις άλλες 2 επεμβάσεις.

Η μεγαλύτερη κατανάλωση τροφής (P<0,05) παρατηρήθηκε στην

επέμβαση που περιείχε οξική α-τοκοφερόλη ενώ η μικρότερη στην επέμβαση

ΜΕ-10.

Ο καλύτερος συντελεστής εκμετάλλευσης της τροφής παρατηρήθηκε στην

επέμβαση που περιείχε μελισσόχορτο σε ποσοστό 5‰ .

Χαρακτηριστικό ήταν και το μηδενικό ποσοστό θνησιμότητας στην

επέμβαση ΜΕ-5. Στις άλλες επεμβάσεις ωστόσο,το ποσοστό θνησιμότητας

διατηρήθηκε σε πολύ χαμηλά επίπεδα(2,5% κατά μέγιστο).

47

Η απόδοση των ορνιθίων σε θερμό και ψυχρό σφάγιο, η απόδοση του

ψυχρού σφαγίου σε εδώδιμο ιστό και οστά καθώς επίσης και η περιεκτικότητα

του εδώδιμου ιστού σε πρωτεΐνη, λίπος, ξηρή ουσία και ανόργανα στοιχεία

φαίνονται στον Πίνακα 8. Από τα στοιχεία του Πίνακα 8 προκύπτει πως οι

προαναφερθείσες παράμετροι δεν επηρεάστηκαν σημαντικά από την

προσθήκη της οξικής α-τοκοφερόλης και του μελισσόχορτου στα σιτηρέσια.

Τα ποσοστά ήταν παρόμοια με τα ποσοστά των ορνιθίων που ανήκαν στην

ομάδα του μάρτυρα.

48

Πίνακας 8. Αποδόσεις και ποιοτικά χαρακτηριστικά σφάγιου1 κρεοπαραγωγών

ορνιθίων

Απόδοση σφάγιου (%)

Μ Ε ME-5 ME-10 SE P n 20 20 20 20 - -

Θερμό 76,5 78,6 77,8 75,6 2,2 ΜΣ

Ψυχρό 74,3 75,8 75,2 73,8 2,1 ΜΣ

Περιεκτικότητα ψυχρού σφάγιου (%)

Μ Ε ΜΕ-5 ΜΕ10 SE P n 10 10 10 10 - -

Εδώδιμος ιστός 75,9 75,8 75,7 74,7 2,2 ΜΣ

Οστά 24,1 24,2 24,3 25,3 1,8 ΜΣ

Περιεκτικότητα εδώδιμου ιστού (%)

Μ Ε ΜΕ-5 ΜΕ10 SE P n 10 10 10 10 - -

Ξηρή ουσία 24,00 25,00 25,00 25,50 1,4 MΣ

Πρωτεΐνες 20,30 19,40 19,10 19,20 0,7 MΣ

Λίπος 2,50 2,50 2,60 2,70 0,3 MΣ

Ανόργανα 0,97 1,02 0,98 1,12 0,15 MΣ

1 Μέσοι όροι και τυπικό σφάλμα

49

Ο Πίνακας 9 δείχνει το χρωματισμό των ορνιθίων και τα αποτελέσματα

του ειδικού φωτόμετρου.

Πίνακας 9. Χρωματισμός σφάγιου1 κρεοπαραγωγών ορνιθίων

L a* b*

Επεμβάσεις Σ Μ Σ Μ Σ Μ n + - + - + - + - + - + - M 10 67,1a 59,0a 61,1ab 53,2a 9,4 12,8 12,4 16,7 10,0 12,2 7,6 12,9 E 10 65,4a 59,3a 64,3b 53,1a 11,7 17,1 9,9 15,3 16,8 12,2 14,0 11,8 ΜΕ-5 10 74,1b 69,9b 63,2b 60,1b 13,9 17,2 10,1 15,9 10,1 11,1 10,9 10,8 ΜΕ-10 10 74,1b 69,9b 62,2ab 60,0b 12,3 15,1 9,1 15,0 14,1 12,9 12,0 10,0 SE 10 3,3 2,9 3,3 3,4 Ρ 10 * * * *

Σ: Στήθος , M: Μηρός , + : με δέρμα , - : χωρίς δέρμα L: Lightness , a* : yellowness, b*: redness, MINOLTA RC 1 Μέσοι όροι και τυπικό σφάλμα a,,b Μέσοι όροι στην ίδια στήλη με διαφορετικό εκθέτη διαφέρουν σημαντικά (P<0,05) Παρατηρήθηκε ένας προοδευτικά ανοιχτότερος χρωματισμός με την

αύξηση του ποσοστού συμμετοχής του μελισσόχορτου στα σιτηρέσια. Ο

χρωματισμός αυτός δεν είχε διαφορά μεταξύ των δύο ποσοστών

περιεκτικότητας μελισσόχορτου( ΜΕ-5, ΜΕ-10).Το πιο σκούρο χρώμα

εμφανίστηκε στα ορνίθια της επέμβασης με την βιταμίνη Ε.

Στον Πίνακα 10 εμφανίζονται τα αποτελέσματα ορισμένων βιοχημικών

αναλύσεων στον ορό του αίματος των ορνιθίων. Από τον Πίνακα 10

προκύπτει ότι η προσθήκη του μελισσόχορτου συνέβαλε σε σημαντική

μείωση του επιπέδου των τριγκυκεριδίων στον ορό του αίματος σε σύγκριση

με τα ορνίθια της ομάδας του μάρτυρα. Η συγκέντρωση των τριγλυκεριδίων

στις επεμβάσεις ΜΕ-5 και ΜΕ-10 ήταν 69 και 64mg/dl αντίστοιχα ενώ του

μάρτυρα, 88mg/dl. Αντίθετα, οι συγκεντρώσεις των έξι ενζύμων δεν έδειξαν

καμία σημαντική μεταβολή και εμφανίζουν πολύ μικρές διακυμάνσεις στις

τέσσερις διατροφικές επεμβάσεις.(Πίνακας 9).

Σε παρόμοιο πείραμα στο οποίο χρησιμοποίηθηκε βιταμίνη Ε σε διάφορες

ποσότητες, οι παραπάνω βιοχημικές παράμετροι δεν επηρεάστηκαν

50

σημαντικά, εκτός από την συγκέντρωση της ΑLP που εμφάνισε μείωση σε

όλες τις ποσότητες της βιταμίνης Ε έναντι των μαρτύρων( Αrslan et al,2001).

Πίνακας 10. Βιοχημικές παράμετροι1 ορού αίματος ορνιθίων

Χοληστε- ρόλη

Τριγλυ-κερίδια ALP ALT CK LDH γ-GT AST

Επεμβάσεις n

mg/dL

I.U./L

Μ 4 123 88a 2672 4,3 3479 2744 6,3 318

Ε 4 132 76b 2700 4,8 3563 2815 7,8 284

ΜΕ-5 4 126 69bc 2765 4,0 3580 2912 9,0 276

ΜΕ-10 SE P

4 - -

124

7,6

ΜΣ

64c

5,2 -

2633 108 ΜΣ

3,7 0,8 ΜΣ

3060 125 ΜΣ

2867 112 ΜΣ

8,7 0,6 ΜΣ

278 24 ΜΣ

1Μέσοι όροι και τυπικό σφάλμα a,,b, c Μέσοι όροι στην ίδια στήλη με διαφορετικό εκθέτη διαφέρουν σημαντικά (P<0,05) ΑLP: Αλκαλική φωσφατάση, LDH: Γαλακτική αφυδρογονάση ALT: Τρανσαμινάση της αλανίνης, γ-GT: γ-Γλουταμυλική τρανσφεράση CK: Κρεατινική κινάση, AST: Ασπαρτική τρανσαμινάση

51

Η χρήση των αρωματικών φυτών έχει αρχίσει να εισέρχεται δυναμικά στη

βιομηχανία των ζωοτροφών. Γενικά δεν υπάρχουν πολλές μελέτες σχετικά με

τη χρήση τους ως υποκατάστατα αντιβιοτικών και αντιοξειδωτικών που

χρησιμοποιούνται σε ζωοτροφές.

Πρόσφατες έρευνες υποδεικνύουν πως τα αιθέρια έλαια έχουν θετική

επίδραση στo πεπτικό σύστημα. Αυτό θα μπορούσε να οφείλεται στην

αυξανόμενη παραγωγή πεπτικών ενζύμων και την αφομοίωση των

προϊόντων πέψης μέσω των ενισχυμένων λειτουργιών του ήπατος(Langhout

2000,Williams P & Losa 2001 )

Μεγάλος αριθμός μελετών έχει πραγματοποιηθεί σχετικά με την

αντιοξειδωτική αλλά και αντισηπτική δράση των αρωματικών φυτών, ελάχιστα

όμως είναι γνωστά για την ασφάλεια της χρήσης τους (Abdel-Fatah 1979).

Ενδεικτικά αναφέρεται πείραμα(Svoboda, 1992) κατά τη διάρκεια του

οποίου χορηγήθηκαν φυτικά εκχυλίσματα σε ποντικούς τα οποία περιείχαν

αντιοξειδωτικά με σκοπό την διερεύνηση της βιοχημικής δράσης τους. Τα

αποτελέσματα έδειξαν την αύξηση του επιπέδου των πολυακόρεστων

λιπαρών οξέων σε αριθμό ζωτικών οργάνων.

Στην παρούσα εργασία κατεβλήθη προσπάθεια σύγκρισης της δράσης

ενός αρωματικού φυτού με εκείνη της οξικής α-τοκοφερόλης στις αποδόσεις

κρεοπαραγωγών ορνιθίων. Παράλληλα, εξετάστηκε η ενδεχόμενη θετική

επίδραση που μπορεί να έχει στην ποιότητα των ζωοτροφών και

κατ’επέκταση στο σφάγιο.

Ανάλογα αποτελέσματα προσθήκης αρωματικών φυτών και αιθέριων

ελαίων τους αναφέρονται από τους Ciftci et al, (2005) στην εργασία των

οποίων προσθήκη 400 mg/kg ανισόλης σε σιτηρέσια κρεοπαραγωγών

ορνιθίων βελτίωσε το ρυθμό ανάπτυξης κατά 15% καθώς και το συντελεστή

κατανάλωσης τροφής κατά 12% σε σχέση με τους μάρτυρες. Σε άλλο

πείραμα με γλυκάνισο (Αναστασιάδου, 2008) προσθήκη σε επίπεδα 5 και

10‰ βελτίωσε τις αποδόσεις και είχε θετική επίδραση σε ορισμένα

χαρακτηριστικά του σφαγίου.

52

Στην παρούσα εργασία η συμμετοχή του μελισσόχορτου σε επίπεδο

5g ανά kg αύξησε το τελικό σωματικό βάρος και το ρυθμό ανάπτυξης σε

σχέση με το σιτηρέσιο του μάρτυρα.

Ακόμη, η χρήση του μελισσόχορτου είχε μια θετική επίδραση στο

ρυθμό ανάπτυξης και στην κατανάλωση τροφής μόνο στο επίπεδο 5‰. Ο

ρυθμός ανάπτυξης που επιτεύχθηκε στην παρούσα εργασία ήταν

μεγαλύτερος από αυτόν που έδειξαν παρόμοια πειράματα στην Τουρκία με

φύλλα μέντας και θυμαριού( Ocak et al, 2002). O Αl-Ankari (2004) αναφέρει

πως ενσωματώνοντας 15g/kg Mentha Longifolia σε σιτηρέσιο

κρεοπαραγωγών ορνιθιών αύξησε σημαντικά το σωματικό βάρος, το ρυθμό

ανάπτυξης, την κατανάλωση τροφής και το συντελεστή εκμετάλλευσης της

τροφής. Σε κρεοπαραγωγά ορνίθια που έλαβαν με την τροφή τους μίγμα

αιθέριων ελαίων από έξι αρωματικά φυτά, που ήταν η ρίγανη (Origanum

spp.), η δάφνη (Laurus nobilis), το φασκόμηλο (Salvia triloba), η μυρτιά

(Myrtus communis), το μάραθο (Foeniculum vulgare) και άνθη λεμονιάς

(Citrus spp.) αυξήθηκε το σωματικό βάρος και ο ρυθμός ανάπτυξης σε

σχέση με τα ορνίθια του μάρτυρα και σε εκείνα στο σιτηρέσιο των οποίων

προστέθηκε αντιβιοτικό.

Στην παρούσα εργασία η απόδοση των ορνιθίων σε θερμό και ψυχρό

σφάγιο, η απόδοση του ψυχρού σφαγίου σε εδώδιμο ιστό και οστά καθώς

επίσης και η περιεκτικότητα του εδώδιμου ιστού σε πρωτεΐνη, λίπος, ξηρή

ουσία και ανόργανα στοιχεία δεν επηρεάστηκαν σημαντικά από την

προσθήκη της οξικής α-τοκοφερόλης και του μελισσόχορτου στα σιτηρέσια.

Παρόμοια αποτελέσματα έδειξε και η χρήση αλεσμένων σπόρων γλυκάνισου

στη διατροφή κρεοπαραγωγών ορνιθίων (Αναστασιάδου 2008).

Όσον αφορά το χρωματισμό του σφαγίου, στα ορνίθια των επεμβάσεων

ΜΕ-5 και ΜΕ-10 παρατηρήθηκε ένας προοδευτικά ανοιχτότερος χρωματισμός

σε σχέση με εκείνο των ορνιθίων του μάρτυρα.

Θετική επίδραση της προσθήκης μελισσόχορτου παρουσιάστηκε όσον

αφορά στη συγκέντρωση τριγλυκεριδίων στον ορό του αίματος. Οι τιμές των

τριγλυκεριδίων ήταν 69 και 64mg/dL στις επεμβάσεις ΜΕ-5 και ΜΕ-10

αντίστοιχα. Παρόμοια αποτελέσματα θετικής επίδρασης ως προς το επίπεδο

53

των τριγλυκεριδίων έδειξαν και τα αρωματικά φυτά : Yucca schidigera, Yucca

schidigera, Oreganum vulgare, Thymus vulgaris, Syzigium aromaticum, και

Zingiber officinale( Tekeli et al, 2002).

Τα αποτελέσματα της παρούσης εργασίας υποδεικνύουν ότι η προσθήκη

βιταμίνης Ε, με τη μορφή της οξικής α-τοκοφερόλης και μελισσόχορτου σε

ποσοστά 5 και 10‰ επηρεάζει θετικά ορισμένα παραγωγικά χαρακτηριστικά,

το χρωματισμό του δέρματος και το επίπεδο των τριγλυκεριδίων στον ορό του

αίματος των ορνιθίων. Απαιτείται, ωστόσο, περαιτέρω έρευνα για την

επιβεβαίωση των αποτελεσμάτων της παρούσης εργασίας.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

54

♦ Το τελικό σωματικό βάρος και ο ρυθμός ανάπτυξης αυξήθηκαν σημαντικά

στις επεμβάσεις στις οποίες προστέθηκε οξική α-τοκοφερόλη και 5g

αλεσμένων φύλλων, βλαστών και ανθέων μελισσόχορτου. ♦ Η συμμετοχή του μελισσόχορτου σε επίπεδο 5g ανά kg σημείωσε την

καλύτερη εκμετάλλευση της τροφής. ♦ Η θνησιμότητα σε όλη τη διάρκεια του πειράματος κυμάνθηκε σε πολύ

χαμηλά επίπεδα. ♦ Η απόδοση των ορνιθίων σε θερμό και ψυχρό σφάγιο , η περιεκτικότητα

του σφαγίου σε εδώδιμό ιστό και οστά , καθώς επίσης και η περιεκτικότητα

του εδώδιμου ιστού σε πρωτεΐνη, λίπος, υγρασία και τέφρα δεν

επηρεάστηκαν από τη συμμετοχή της βιταμίνης Ε και του μελισσόχορτου.

♦ H αύξηση του ποσοστού συμμετοχής του μελισσόχορτου προκάλεσε

ανοιχτότερο χρωματισμό του σφαγίου σε σύγκριση με εκείνο του μάρτυρα.

♦ Η προσθήκη του μελισσόχορτου συνέβαλε σε σημαντική μείωση του

επιπέδου των τριγκυκεριδίων στον ορό του αίματος ενώ δεν επηρέασε το

επίπεδο της χοληστερόλης. ♦ Οι συγκεντρώσεις των ενζύμων ΑLP, ALT, CK, LDH, γ-GT και AST δεν

επηρεάστηκαν σημαντικά από την προσθήκη του μελισσόχορτου.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

55

♦ Η χρήση του μελισσόχορτου θα μπορούσε να εξαπλωθεί στην

βιομηχανία των ζωοτροφών και να αποτελεί την πηγή για βιολογικές ή

άλλες πιστοποιημένες εκτροφές με μέσα φιλικά προς το περιβάλλον.

♦ Από εκτιμήσεις και μελέτες δεδομένων διαφόρων εργασιών και της

παρούσης προκύπτει πως στους περισσότερους Νομούς της χώρας

υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες ανάπτυξης του κλάδου της

καλλιέργειας αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών και ιδιαίτερα στις

μειονεκτικές και άλλες περιοχές όπου αξιοποιούνται με τον καλύτερο

τρόπο τα μέτριας γονιμότητας εδάφη. Με την ανάπτυξη του κλάδου

εκτιμάται ότι θα υπάρξει άμβλυνση του διαρθρωτικού προβλήματος και

σημαντική βελτίωση του γεωργικού εισοδήματος. Στην ανάπτυξη του

κλάδου θα συμβάλουν σημαντικά :

• Η ενημέρωση των παραγωγών για τις τεχνικές καλλιέργειας

• Η ίδρυση μικρής δυναμικότητας μονάδων επεξεργασίας, τυποποίησης και

παραγωγής αιθέριων ελαίων

• Η αναγνώριση των προϊόντων ως Π.Ο.Π

• Ο ορθολογικός σχεδιασμός, τόσο σε επίπεδο παραγωγής, όσο και σε

επίπεδο εμπορίας

• Οι οικονομικές ενισχύσεις υπέρ των παραγωγών, τουλάχιστον κατά τον

πρώτο χρόνο εγκατάστασης της καλλιέργειας

• Η ύπαρξη κινήτρων πέρα από τα προβλεπόμενα του 3ου ΚΠΣ και του

ΕΣΠΑ.

56

PERFORMANCE AND CARCASS CHARACTERISTICS OF BROILER CHICKENS AS AFFECTED BY THE DIETARY SUPPLEMENTATION OF a-TOCOPHERYL ACETATE, AND LEMON BALM (MELISSA OFFICINALIS

L.) SUMMARY

By Eleonora Papigioti.

The dietary effect of lemon balm flowers, leaves and stems (Melissa

officinalis L.) and a-tocopheryl acetate on the performance and carcass

characteristics of broilers was determined.

Three hundred and twenty (320) Ross broilers were used from the age of

1 to 42 days. The broilers were randomly allocated into four dietary treatments

(M, E, ME-5, ME-10) and were placed on 16 experimental cages (4 replicates

per treatment). Broilers in treatment M (control) were fed on a typical diet

based on wheat and soybean meal while those in treatments E, ME-5 and

ME-10 were fed on the same diet supplemented with 200mg a-tocopheryl

acetate, and 5 or 10 g lemon balm flowers, leaves and stems per kg of feed,

respectively.

Final body weight and daily gain significantly increased (P<0.05) in

treatment ME-5 in comparison to all other treatments. Warm and chilled

carcass yield of broilers, carcass yield in edible tissue and bones, as well as

edible tissue content in crude protein, ether extract, moisture and ash did not

significantly affected by the dietary addition of the lemon balm and a-

tocopheryl acetate. Carcass colour on breast and thigh, with or without skin,

was gradually (P<0.05) more light by the increased inclusion rate of lemon

balm. Although the level of cholosterole did not affected, the addition of

aromatic plants contributed to significant (P<0.05) reduction of triglycerides in

blood serum.

Finally, the concentration of enzymes ALP, ALT, CK, LDH, γ-GT and AST

did not affected by the inclusion of a-tocopheryl acetate and lemon balm in

broilers’ diets.

In conclusion, the addition of lemon balm in broilers’ diets did not affect

their performance and carcass characteristics but had a positive effect on

carcass colour and triglycerides level in blood serum.

57

Key words: brοilers, lemon balm, a-tocopheryl acetate, performance, carcass

quality, blood parameters.

58

BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Abdel Fatah, Zeany B.A (1998). Effect of spices on the autoxidation of fatty

foods, La rivista italiana delle sostanze grasse.21,279-298.

Adzet T., Ponz R., Wolf E., Schulte,E., (1992). Content and composition

of M. oficinalis oil in relation to leaf position and harvest time.

Planta Med. 58, 562-564.

Al-Ankari Α.S, Zaki MM and S.I.(2004)Use of Habek Mint (Mentha longifolia)

in Broiler Chicken Diets, International Journal of Poultry Science 3 (10): 629-

634,.

Andriani Basta, Olga Tzakou and Maria Couladis.Composition of the leaves

essential oil of Melissa officinalis from Greece. Department of

Pharmacognosy and Chemistry of Natural Products, School of Pharmacy,

University of Athens.

Arslan M, Zcan M, Matur E., Erg.L(2001) The Effects of Vitamin E on Some

Blood Parameters in Broilers, University of Istanbul, Faculty of Veterinary

Medicine, Department of Physiology,Turkey.

59

Basaga, H., Tekkaya, C., Acikel, F. (1997). Antioxidative And Free Radical

Scaveging Properties Of Rosemary Extracts. Lebensm.-Wiss.u.-

Technol., 30, 105-108.

Bölükbaşι M Ş. Canan .Kuddusi Erhan Atatürk(2000).Effect of Dietary Thyme

(Thymus vulgaris) on Laying Hens Performance and Escherichia coli (E. coli)

Concentration in Feces University, the Faculty of Agriculture, Department of

Animal Science,25240, Erzurum, Τurkey.

Boskou D, Lagouri V, Blekas G, Tsimidou M., Kokkini S., (1993).

Composition and antioxidant activity of essential oils from oregano plants

grown wild in Greece

Botsoglou, N.A. Christaki, E., Florou-Paneri, P., Giannenas, J., Papageorgiou,

G & Spais, A.B., (2004). The effect of a mixture of herbal essential oils or a-

tocopheryl acetate on performance parameters and oxidation of body lipid in

broilers. S. Afr. J Animal Science, 34, 52-61.

Botsoglou , A.N , Fletouris , Florou - Paneri , P. ,Spais B.A (2003).Inhibition

of lipid oxidation in long term, Frozen chicken meat by dietary oregano

essential oil and a-tokopherol acetate supplementation . Food Recearch

International .

Botsoglou A.N, Fletouris , Florou - Paneri , P. ,Spais B.A (2005).The effect

of dietary oregano essential oil oxidation in row and cooked chicken during

refrigerated storage. .Meat Science .

Chang S ,S (1998) Natural antiοxidants From Rosemary and sage.

Ciftci Μ., Güler Τ., Dalkiliç Β and O. Nihat Ertas, (2005). The Effect of Anise

Oil (Pimpinella anisum L.) On Broiler Performance, International Journal of

Poultry Science 4 (11): 851-855.

60

Coetzee and Hoffman. (2001). Effect of dietary vitamin E on the performance

of broilers and quality of broiler meat during refrigerated and frozen storage.

South African Journal Of Animal Science.

Del Rio D, Stewart AJ, Pellegrini N (2005). "A review of recent studies on

malondialdehyde as toxic molecule and biological marker of oxidative stress".

Nutr Metab Cardiovasc Dis 15 (4): 316–28.

Dimitrova Z, Dimov B, Manolova N, et al. (1993). Antiherpes effect of Melissa

officinalis L. extracts. Acta Microbiol Bulg.;29:65–72.

Earl Mindell, RPh.,PhD. (1998) Prescription Alternative - Chapter 20 - Drugs

for Herpes and their Natural Alternatives.

Farmer EE, Davoine C (2007). "Reactive electrophile species". Curr. Opin.

Plant Biol. (4): 380–6.

Garalevičienė, K. Šerėnas, B. Bakutis, (1997) The effect of antioxidant

vitamines e and a on the organism of chickens affected by t-2 toxin.

VETERINARIJA IR ZOOTECHNIKA. T. 4 (26).

Halliwell, B., Gutteridge, J.M.C.(1991): Free radicals in biology and medicine.

Protection against lipid peroxidation. Clarendon Press, Oxford, 234-266.

Heitz A, Carnat A, Fraisse P.C, Carnat A.P, Lamaison J.L, (2000). Luteolin

3΄-glucuronide –The major flavonoid from Melissa officinalis L.Fitoterapia 71,

201-202.

Hinkle,D. Wiersma, W. and Jurs, S. (1988). Applied Statistics for the

Behavioral Sciences.2ndEdition, Boston: Houghton Mifflin Company.

Ipek, E., Zeytinoglu, H., Okay, S., Tuylu, B., Kurkouglu, M., Hisnu, C., Baser,

K. (2005). Genotoxicity and antigenotoxicity of Origanumoil and carvacrol

evaluated by Ames Salmonella/microsomal test. Food Chemistry 93: 551-556.

61

Karaman S. Digrak M. , Ravid U. , Ilcim A., (2001).Antibacterial and Antifungal

Activity of the essential oil of Thymus Revolutus Celak from Turkey Journal of

Enthnopharmacology 76) 183-186..

Koytchev R, Alken RG, Dundarov S. Balm mint extract (Lo-701) for topical

treatment of recurring Herpes labialis. Phytomedicine. 1999;6:225–230.

.

Langhout P. (2000). New additives for broiler chickens.World Poultry-

Elsevier. 16: 22-27.

Lopez-Bote, C.J., J.I. Gray, E.A. Gomaa and C.J. Flegal,(1998). Effect of

dietary administration of oil extracts from rosemary and sage on lipid oxidation

in broiler meat. Br. Poult. Sci., 39: 235-240.

Marnett LJ (1999). "Lipid peroxidation-DNA damage by malondialdehyde".

Mutat. Res. 424 (1-2): 83–95.

May G, Willuhn G.(1978).Antiviral effect of aqueous plant extracts in tissue

culture Arzneimittelforschung.;28:1–7.

Meriden Animal Health Ltdc , 2000 , Orego – Stim : Customer Commentsand

Observations .

Moleyar V.,Narasimham P., Antibacterial activity of essential oil components .

International Journal of Food Microbiology 16 (1992) 337-342

Moleyar V.Narasimham P., Antifungal activity of some essential oil

components . International Journal of Food Microbiology 3 (1986) 331-336

Nowak, T. 2000. Aromatotherapy and Pets. Article 4-Aromatotherapy. Pet

Articles. Trina’s Place. Holistic and Nutrition Info For Pets .

62

Ocak Ν., G. Erener, F. Burak Ak, M. Sungu, A. Altop, A. Ozmen Performance

of broilers fed diets supplemented with dry peppermint (Mentha piperita L.) or

thyme (Thymus vulgaris L.) leaves as growth promoter source

Okere, C. Hacker, R., (1975). Immunophysiological responses of sows and

neonatal pigs to vitamin E and selenium therapy. Journal of Animal

Science, 75:247, suppl. 1. Ruberto G., Baratta M. T., (2000). Antioxidant Activity of selected essential oil

components in two lipid model systems. Food Chemistry 69 167-174.

Sandraei A., Ghannadi D., Maleksahi L., (2003). Relaxant effect of essential

oil of Melissa Officinalis and citral on rat ileum contractions.Elsevier, 445-448.

Standen, MD., Myers, S.(2004). The roles of essential oils in the modulation

of immune function inflammation: survey of aromatherapy educators. The

international Journal of Aromatherapy 14: 150-161.

Tang, S., Kerry, J.P., Sheeman, D., Buckley, D.J. & Morrissey, P.A. (2000).

Dietary tea catechins and iron-induced lipid oxidation in chicken meat, liver

and heart. Meat Science, 56, 285-290.

Tang, S., Kerry, J.P., Sheeman, D., Buckley, D.J. & Morrissey, P.A. (2001).

Antioxidative effect of dietary tea catechins on lipid oxidation of long-term

frozen stored chicken meat. Meat Science,57, 331-336.

Tekeli A , l.Celik, H.R. Kutlu, M.Görgülü,(2002).Effect of dietary supplemental

plant extracts on performance, carcass characteristics, digestive system

development, intestinal microflora and some blood parameters of broiler

chicks. University Agricultural Faculty, Dept. of Animal Science,Adana-Turkey

63

Williams P, Losa R. 2001. The use of essential oils and their compounds in

poultry nutrition. World Poultry-Elsevier, 17(4): 14-15.

Wolbling RH, Leonhardt K. Local therapy of herpes simplex with dried extract

from Melissa officinalis. Phytomedicine. 1994;1:25–31.

EΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αναστασιάδου Μ.(2008). Επίδραση της διατροφικής προσθήκης γλυκάνισου

(PIMPINELLA ANISUM L.)στις αποδόσεις και τα χαρακτηριστικά του σφαγίου

κρεοπαραγωγών ορνιθίων. Μεταπτυχιακή διατριβή.

ΑΝΚΟ Α.Ε. (1999), “Επιχειρησιακό σχέδιο για τη σύσταση και λειτουργία

επιχείρησης Αρωματικών και Φαρμακευτικών Φυτών”, Κοζάνη.

Παππά Γ. (2001) ‘Παραγωγικές δυνατότητες καλλιεργειών Αρωµατικών

Φυτών σε εγκαταλειµµένες γεωργικές εκτάσεις – Η περίπτωση των ειδών

Salvia triloba, Origanum onites, Origanum vulgare ssp. hirtum στα νησιά του

Β.Αιγαίου’,Μυτιλήνη.

Πολυσίου Μ (2002). Αρωματικά φυτά και Βότανα. Αθήνα

Κουτσός Θ. (2006). Αρωματικά και Φαρμακευτικά Φυτά. Εκδόσεις ΖΗΤΗ Θεσσαλονίκη.

Λιαμάδης Δ.(2000).Φυσιολογία Θρέψεως Ζωικού οργανισμού, Τόμος 1,

Θεσσαλονίκη.

Mητσόπουλος, Ι., Τσιτουρίδης, Π., Μελισσάς, Α., Μητράκος, Π., Χρηστάκη, Ε.,

Ντότας, Δ. (2006). Παραγωγικά και αναπαραγωγικά χαρακτηριστικά εγκύων-

θηλαζουσών χοίρων στα σιτηρέσια των οποίων προστέθηκε οξική α-

τοκοφερόλη ή αιθέριο έλαιο ρίγανης. Ανακοινώθηκε στο 22ο Ετήσιο

Επιστημονικό Συνέδριο της Ελληνικής Ζωοτεχνικής Εταιρίας (Ε.Ζ.Ε.), που

64

πραγματοποιήθηκε στη Σπάρτη 4-6 Οκτωβρίου 2006. Ειδική Έκδοση,

Τεύχος 31, 75-76, Δεκέμβριος 2006.

Μπόσκου Β. (1983 ), Χημεία Τροφίμων, Θεσσαλονίκη

Πολυσίου Μ. (2002) ‘Επενδυτικές δυνατότητες στον τοµέα αρωµατικών και

φαρµακευτικών φυτών στην Ελλάδα’, Αθήνα

Σκουμπρής Γ. Β., (1971) Αρωματικά Φυτά και Αιθέρια Έλαια

Σκούμπρης Γ.Β (1973 ) Αρωματικά φυτά και αιθέρια έλαια .

Σκούμπρης Γ.Β (1985 ) Η ανάπτυξη των αρωματικών φυτών στην Ελλάδα .

Σκούμπρης Γ.Β (1988 ) Αρωματικά φυτά και αιθέρια έλαια . Θεσσαλονίκη

Σκούφος Ι.,(2005) Βιοεκτροφές και βιοτρόφιμα. Από την υγεία των

ζώων, στην υγεία του ανθρώπου.

Χατζηπαναγιώτου Αστ.(1996).Εισαγωγή στη Βιοχημεία της Ζωικής

Παραγωγής.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ www.positivehealth.com

www.scopus.com

www.aromaticplants.com

www.minagric.gr

www.organicherbtrading.com

www.telecottage.gr