Ποιος Σκότωσε Τον Όμηρο

Ο Θ Α Ν Α Τ Ο Σ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙ ΑΣ

ΚΑΙ Η Α Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙ ΚΗΣ ΣΟΦΙΑΣ

ΠΟΙΟΣ

Τ Ο Ν

Ο Μ Η Ρ ΟνΐσΤΟΚ ϋΑΥΙδ ΗΑΓίδΟΓί

αΟΗΝ ΗΕΑΤΗ

ΚΑΚΤΟΣ

Ο νιοτοκ ϋΑνίδ ΗΑΝδοη είναι καθηγητής των Ελληνικών στο 03ΐϊΓοπιϊ3 δίβίβ υπΐ- ν€Γ5ί(;γ (ΡΓβδηο). Έ χει συγγράψει τα έργα 77?β ΟΙϊιβΓ θΓββΚ5 και Γϊβΐάβ ΜίΜουίΟΓ63ΠΊ5.

0 ϋΟΗΠ ηεατη είναι επίκουρος καθηγητής των Κλασικών Σπουδών και πρόεδρος του Τμήματος Κλασικών Σπουδών στο δ3πΐ3 013Γ3 υπΐν6Γ5ΪΙγ. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Αοίαβοη, ΤΙιε υη- ΠΊ3η1γ ΙηίΓυόβΓ.

νΚ Ί'Ο Κ I )/\νΙΝ II \ \ \ < ) \ . !( ) ! ΙΝ 111-ΛΊ ί !

0 θάνατος της κλασικής παιδείας κα> η αποκατάσταση της ελληνικής σοφίας

Κ Α Κ Τ Ο Σ

Οι καλύτεροι δεν έχουν καθόλου βεβαιότητες, ενώ οι χειρότεροι είναι γεμάτοι εμπαθή ένταση.

λν ΐΙΧ ΙΑ Μ Β ΙΠ Χ Ε Κ ΥΕΑ Τ8

Ο Υιοί ο γ 0&νΐ8 Ηαηδοη επιθυμεί να προσφέρει τη συμβολή του στο βιβλίο τούτο

στη μνήμη των Ε ιι^ η ο Υ&ίκίείροοί και €ο1ίη Είΐιηοικίδοηκαι στις άλλες μεγάλες ψυχές

μιας γενιάς κλασικιστών που έχει σχεδόν χαθεί..

Ο Μ ιη Ηοϋίΐι αφιερώνει την εργασία του στην ΟηϊΙ Β 1ιΐΓηβ0Γ£,

η πρακτική σοφία της οποί ας παρέχει καθημερινό αντίδοτο στις ανοησίες του ακαδημαϊσμού.

1Ί Ε Ρ I Ε X Ο Μ Ε Ν Λ

Ε Υ Χ Α Ρ ΙΣ Τ ΙΕ Σ 13ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

ΓΙΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΕΙΝΑΙ Ν Ε Κ Ρ Ο Σ 29ΛΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΚ ΕΠ ΤΟ Μ ΕΝ Ο Ι ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ 55ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟ ΤΩ ΣΕ ΙΌ Ν ΟΜΗΡΟ - Κ Α Ι ΓΙΑΤΙ; 129ΤΕΤΑΡΤΟ Κ ΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚ Ο Α ΙΙ ΥΠΟΘΕΣΗ 227ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ 285

ΕΠ ΙΜ ΕΤΡΟ 337

11

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Οι παρακάτω φίλοι και. συνάδελφοι διάβασαν τα χειρόγραφά μας σε διαφορετικά στάδια και πρόσφεραν τις συμβουλές τους, τη γραπτή κριτική τους και τις ανησυχίες τους: ΑάΗΓΠ Βείΐονν, Οίΐΐΐ Βΐιπη&εηϊ, Νοια ΟΗπρπι&η, Ι_γηη €1ιιι, .Ιοίιη ϋιιηίαρ, (ΤίΐΓίΐ Η^ηδοη, Οΐεη Η&π1ε>\ Ρεΐετ Ηιιηί, Οπη Κε&πΐδ, ΜίοΗεΠε ΜοΚεηηιι, Ηεΐεη ΜοπΙζ, ΒείΗ Νεννεΐΐ, ΒαΛαπί 8&γΙθΓ Κθ(.1§εΓ8, Κο6εΠ Κοά^εΓδ, Κόβει! 5ΐχ38δ1εΓ, Βηιεε ΊΊιοΓηΐοη και ΕΙίοΙ ΥνίηΛΒο.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε ιδιαιτέρως τους Αάαιπ Βείΐονν, Ι^π (.Ίιικ Μ ΐΐεΐ'ΐ ΗοΓοννΐίζ και ΜΐοΙιεΙΙε ΜεΚεηηίΐ, για τις πολύτιμες υποδείξεις τους σε σχέση με την οργάνωση και τον τόνο στο προτελευταίο στάδιο.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ξάνθε, γιατί προφητεύεις το θάνατό μου; Αλλά δεν είναι πρέπον καθόλου εσύ να προφητεύεις.

Όμηρος, Ιλιάς [Τ 420-421](Ο Αχιλλέας στο άλογό του)

«Πόσο απέχει η Αθήνα από τη Σπάρτη;» {Σιω πή)«Γ ια τί κατέρρευσε ο μυκηναϊκός κόσμος;» (Σιωπή)«Γιατί οι Αθηναίοι χρηματοδοτούσαν θεατρικές παραστάσεις;» (Σιωπή) «Ποιες είναι μερικές δυτικές αξίες που ξεκίνησαν από τους Έ λληνες;» (Σιο)πή)

Δεν υποβάλλουμε πλέον τέτοιες ερωτήσεις στους καινούριους διδάκτορες των Κλασικών Σπουδών, όταν τους παίρνουμε συνέντευξη για θέσεις εργασίας, των οποίων η τέλεια γνώση των Ελληνικών, των Λατινικών και της λογοτεχνίας υποτίθεται ότι πρέπει να ερμηνεύει την προέλευση και την πολυπλοκότητα του δυτικού πολιτισμού σ’ εμάς τους υπόλοιπους. Αντίθετα, συνήθως δεχόμαστε τις ακόλουθες ερωτήσεις από νεαρούς ακαδημαϊκούς υποψηφίους που μελετούν τους Έλληνες:

«Είναι πολλά τα μαθήματα;»«Υπάρχουν δυνατότητες για χρηματοδότηση έρευνας για τους καινούριους καθηγητές;»«Μήπως πρέπει να σας μιλήσω για τη διατριβή μου;»

Γιατί συμβαίνει αυτό;Αυτοί οι νεόκοποι κλασικιστές είναι έξυπνοι, νέοι —μολονότι όχι

15

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

και τόσο, ολοένα περισσότερο— άντρες και γυναίκες. Διαβάζουν Λατινικά και Ελληνικά, διαβάζουν ακόμη και σχετικά με τα Ελληνικά και τα Λατινικά στα Γαλλικά, στα Γερμανικά και στα Ιταλικά. Έχουν επισκεφτεί πολλές φορές την Ελλάδα και έχουν σεργιανίσει τους δρόμους της Ρώμης. Συνήθους μπορούν να απαγγείλουν εξάμετρους, γνω- ρίζουν κάποια πράγματα γύρω από τη ρητορική και την επιστήμη των ιδεών και είναι έτοιμοι να παραπέμψουν σε Γάλλους θεωρητικούς, όπως ο Μισέλ Φουκό.

Οι περισσότεροι επίδοξοι καθηγητές Κλασικών Σπουδών είναι προϊόντα των καλύτερων πανεπιστημίων που έχει να προσφέρει η Αμερική. Πολλοί από αυτούς είναι ευγενικοί και πολυμαθείς. Οι περισσότεροι φοβούνται έντονα ότι, μετά από εννιά ή δεκαπέντε χρόνια πανεπιστημιακής μελέτης των Κλασικών, δεν πρόκειται να βρουν κανονική δουλειά —η πλειοψηφία δεν θα βρει πράγματι. Όσοι αποφοιτούν από το μεταπτυχιακό πρόγραμμα —κατά πολύ λιγότεροι από το μισό όσων μπήκαν— έκαναν ακριβώς ό,τι τους έλεγαν, μελέτησαν επιμελώς ό,τι τους όρισαν να μελετήσουν, έκοψαν κι έραψαν τους εαυτούς τους στα μέτρα των συμβούλων καθηγητών τους. Ανυπομο- νούν ν’ αρχίσουν τη δημοσίευση εργασιών τους, πρόθυμοι να ανήκουν σε κάποια καινούρια σχολή κριτικής θεώρησης και πεισμένοι ότι τώρα μπορούν «να κάνουν θεωρία». Κάθε νέα φουρνιά εν δυνάμει καθηγητών Ελληνικών και Λατινικών έχει την εμφάνιση, την ομιλία, τη συμπεριφορά και το ντύσιμο εκείνων που τους δίδαξαν.

Έ τσι, συχνά γνωρίζουν ελάχιστα για τους Έλληνες και σπάνια, ή και καθόλου, σκέφτονται και ενεργούν σαν Έλληνες. Μερικοί ολίγοι μπορεί να έχουν επιτυχημένη σταδιοδρομία ως κλασικιστές, αλλά οι περισσότεροι θα είναι αποτυχημένοι ως Έλληνες, ως ερμηνευτές και διαχειριστές της ελληνικής σοφίας. Εσείς, το κοινό, δεν θα μάθετε ποτέ ποιοι είναι, τι διαβάζουν, τι γράφουν, και δεν θα ακούσετε ποτέ τι έχουν να πουν. Όποιος παρακολουθεί τα πήγαιν’ έλα στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης, της επίσημης αδελφότητας των κλασικιστών, που γίνεται στο τέλος της χρονιάς, αντιλαμβάνεται το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στους ίδιους τους αρχαίους Έλληνες και στο επάγγελμα του κλασικιστή.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Μέσα σε διάστημα τεσσάρων ημερών παρουσιάζονται πάνω από τριακόσ'.ες εργασίες και γίνονται ανοιχτές συζητήσεις πάνω σε κάθε είδους θέμα, από την αρχαία παρενδυσία μέχρι τα τρίμετρα. Ιίάνω από πέντε χιλιάδες πανεπιστημιακά βιβλία και μονογραφίες εκτίθενται σε ένα τεράστιο εκθεσιακό χώρο. Εκατοντάδες άνεργων καθηγητών με διδακτορικό στέκονται σαν υπνωτισμένοι μπροστά σ’ ένα πίνακα όπου αναγράφονται κάθε μισή περίπου ώρα θέσεις εργασίας για καθηγητές Ελληνικών και Λατινικών. Συνωστίζονται εκεί σπρώχνοντας ο ένας τον άλλον, ελπίζοντας ότι θα δουν να εμφανίζεται το νούμερο που τους έχουν δώσει, πράγμα που σημαίνει ότι ένα από τα ελάχιστα πανεπιστήμια που προσλαμβάνουν προσωπικό της ειδικότητάς τους θα τους καλέσει σε συνέντευξη —τα περισσότερα από αυτά τα πανεπιστήμια προσφέρουν δουλειά μόνο για ένα εξάμηνο ή για ένα χρόνο, στη θέση κάποιου καθηγητή που έχει πάρει άδεια, και με το χαμηλότερο πανεπιστημιακό μισθό. Ουδείς κλασικιστής, άνεργος ή εργαζόμενος, φαίνεται να προσέχει τα εκατομμύρια των ανθρώπων έξω από την πόρτα του ξενοδοχείου όπου γίνεται το συνέδριο, που δεν

Λ/ / ", (\ / / /ΤΊ*\γνωριςουν τίποτε —και οεν ενοιαφερονται να μάθουν-- για τους Ελληνες οι οποίοι ξεκίνησαν αυτόν ακριβώς τον πολιτισμ,ό που τους εξασφαλίζει ελευθερία, αφθονία και ασφάλεια που δεν συναντάται πουθενά αλλού.

Τόσοι πολλοί δόκτορες Κλασικών Σπουδών, τόσο λίγες θέσεις εργασίας. Τόσο λίγη διδασκαλία σχετικά με τους Έλληνες, τόσα πολλά γραπτά γύρω από αυτούς, για τόσο λίγους. Τόσες πολλές νέες προσεγγίσεις, τόσες πολλές νέες θεωρίες, τόσες ομιλίες, βιβλία, άρθρα και δημόσιες συζητήσεις με έξυπνους τίτλους, κι όμως σχεδόν καμιά θέση εργασίας, επειδή δεν υπάρχει σχεδόν κανένας φοιτητ7]ς, επειδή στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ενδιαφέρον για τους Έλληνες μέσα ή έξω από τα πανεπιστήμια. Τόσο μεγάλη προσπάθεια για τόσους λίγους, τόσα λίγα για τόσους πολλούς. Μακάρι εμείς που διδάσκουμε τον κλασικό κόσμο να είχαμε τόσους προπτυχιακούς φοιτητές, ή έστω και ενδιαφερόμενους Αμερικανούς, όσοι είναι οι καθηγητές ή οι μεταπτυχιακοί φοιτητές. Τότε όμως θα χρειαζόμαστε ανθρώπους που σκέφτονται και ενεργούν σαν Έλληνες, όχι σαν κλασικιστές, για να μας διδάξουν σχετικά με την Ελλάδα.

Ο ΤΊΓ_____ ' _______ _______ ' ί Λ ________

17

ΙΙΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

Μ ε δυο λόγια, για να καταλάβει κανείς τι σκότωσε την επίσημη μελέτη της κλασικής αρχαιότητας, μπορεί να περάσει τέσσερις μέρες ανάμεσα στους κορυφαίους μελετητές των Ελληνικών που διαθέτει το έθνος, συνήθως σε μια πολύ ψυχρή πόλη της Ανατολικής Ακτής, αμέσως μετά τα Χριστούγεννα, και να ακούσει ελάχιστα πράγματα γύρω από το ποιοι ήταν οι Έλληνες, και πολύ λιγότερα γύρω από το γιατί πρέπει ο καθένας πάνω στον πλανήτη να φροντίσει να σκέφτεται ή να ενεργεί σαν Έλληνας. Θα ήταν σκληρό αλλά όχι αναληθές να ομολογήσουμε ότι ουδείς από αυτούς του ηλικιωμένους καθηγητές, τους αρχιτέκτονες των σημερινών Κλασικών Σπουδών, που σπεύδουν σε παρουσιάσεις, δικτυώνονται και ανταλλάσσουν κουτσομπολιά, μοιάζει έστω και στο παραμικρό με εκείνους που κράτησαν τα στενά των Θερμοπυλών. Δεν μιλούν σαν τον μελλοθάνατο Σωκράτη ούτε προσλαμβάνουν τον κόσμο σαν τον Σοφοκλή. Ανάμεσά τους δεν θα βρεις καταδικασμένο Αχιλλέα ούτε θλιμμένη Σαπφώ και σίγουρα κανέναν σκληροτράχηλο ερασιτέχνη πολεμιστή που να περιμένει τους Πέρσες στον Μαραθώνα. Οι Αμερικανοί επιμελητές τ(ον Ελλήνων δεν είναι καν επιπόλαιοι σαν τον Αρχίλοχο, δεν διαθέτουν ούτε κατά διάνοια το χιούμορ του Αριστοφάνη ή τη σοβαρότητα του Θουκυδίδη. ΙΙώς ξεμακρύναμε τόσο απελπιστικά από εκείνους στους οποίους αφιερώσαμε τη ζωή μας;

Τούτο το βιβλίο ερευνά το γιατί οι Έλληνες είναι τόσο σπουδαίοι και το γιατί είναι τόσο λίγο γνωστοί. Γιατί τόσο λίγοι καθηγητές Ελληνικών και Λατινικών μας διδάσκουν ότι οι σύγχρονες δυτικές έννοιες της συντεταγμένης πολιτείας, του ελεύθερου λόγου, των ατομικών δικαιωμάτων, του ελέγχου των στρατιωτικών από τους πολίτες, του διαχωρισμού θρησκευτικής και πολιτικής εξουσίας, της ισοτιμίας της μεσαίας τάξης, της ατομικής ιδιοκτησίας και της ελεύθερης επιστημονικής αναζήτησης, που είναι ζωτικής σημασίας για την ύπαρξή μας, προέρχονται από τους αρχαίους Έλληνες; Και στους δυο μας το ενοχλητικό αυτό παράδοξο —υπέροχος τομέας μελέτης, μηδαμινό ενδιαφέρον— προκαλεί την περιέργεια εδώ και είκοσι χρόνια. Τώρα πιστεύουμε ότι μπορούμε να δώσουμε κάποιες εξηγήσεις.

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το Ποιος σκότωσε τον Όμηρο; λοιπόν είναι μ.ια ιστορία σχετικά με το γιατί πρέπει όλοι να ενδιαφερθούμε για το τεράστιο χάσμα ανάμεσα στη ζωτικότητα των Ελλήνων και στην ατολμία εκείνων που είναι υπεύθυνοι για τη διάσωση των Ελλήνων, ανάμεσα στη σαφήνεια και το σφρίγος των πρώτων και την ασάφεια και την ανιαρότητα των δεύτερων. Ωστόσο, δεν πρόκειται για άλλη μια ανάλυση (ακαδημαϊκή ή λαϊκή) της παρακμής του θεσμού του Πανεπιστημίου. Ούτε πρόκειται να βρείτε εδώ μια άμεση εμπλοκή στους πολέμους περί πολιτισμού. Αυτά τα πολύ σοβαρά βιβλία —φιλοσοφικές πραγματείες και δημοσιογραφικές αποκαλύψεις — έχουν ήδη εκδοθεί. Ίσως υπερβολικά πολλές φορές. Μετά την έκδοση του βιβλίου του Άλαν Μπλουμ Το κλείσιμο του αμερικανικού νου (Τ1;·ε 01οδϊη§ ο ί 11ΐ6 Αιπειϊ- οίίπ Μίικί) το 1987, τόσο η δικαιολογημένη αγανάκτηση όσο και το ιδιοτελές «βιτριόλι», που συχνά συνοδεύονται από στατιστικές που θυμίζουν κάπως τις κοινωνικές επιστήμες, έχουν ως στόχο το μοντερνισμό γενικώς και ιδιαιτέρως τη φιλελεύθερη ιδεολογία που έχει διαποτίσει την ανώτατη εκπαίδευση στις Ηνωμένες Πολιτείες. Εδώ όμως ενδιαφερόμαστε για τη συμπεριφορά και την παιδεία μάλλον του κλασικιστή παρά για την πολιτική στάση του. Αν επικρίνουμε την τρέχουσα ιδεολογία και θεωρία, δεν είναι επειδή απλούς διαφωνούμε πολιτικά, αλλά περισσότερο εξαιτίας της προσποίησης και της υποκρισίας, του μεγάλου χάσματος μεταξύ όσων λένε τώρα οι κλασικιστές και όσων κάνουν, επειδή τέτοιες μεθοδολογίες πολύ λίγο συμβάλλουν στο να κινήσουν το ενδιαφέρον των αναποφάσιστων φοιτητών ή του κοινού για τους αρχαίους Έλληνες και επειδή δεν έσωσαν αλλά βοήθησαν να καταστραφούν οι Κλασικές Σπουδές λίγο πριν τη δωδέκατη ώρα τους.

Αντίθετα, το Ποιος σκότωσε τον Όμηρο; αφορά περισσότερο στο θάνατο ενός δύσκολου και ιδιαίτερου τρόπου θεώρησης του κόσμου, του τρόπου με τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες έβλεπαν το σύμπαν τους. Αυτό είναι το πρώτο και κύριο θέμα μας: το νόημα και η σημασία αυτής της αρχαίας ελληνικής θεώρησης της ζωής —αυτό εννοούμε με το «Όμηρος» στον τίτλο — και οι συνέπειες της σχεδόν

19

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ:

ολοκληρωτικής εγκατάλειψής της από το σύγχρονο κόσμο. Ο Όμηρος είναι ο πρώτος δημιουργικός δικαιούχος του όρου πόλις και κατά συνέπεια αποτελεί το «αλφαβητάρι» για ολόκληρο τον κόσμο των Ελλήνων που ακολούθησε. Επειδή όμως η κλασική αρχαιότητα δεν ανθεί στην Αμερική, επειδή, δηλαδή, οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι βρίσκονται ως επί το 7ΐλείστον φυλακισμένοι μέσα σε κάτι που αποκαλείται «τμήμα Κλασικών Σπουδών» στο τοπικό πανεπιστήμιο, το Ποιος σκότωσε τον Όμηρο; πρέπει επίσης να αφορά στο θάνατο ενός ακαδημαϊκού κλάδου, του αρχαιότερου (μοναδικού κάποτε) τομέα στην ανώτατη παιδεία.

Προβάλλετε την αντίρρηση ότι αυτή η παράλληλη περιγραφή, η αυτοκαταστροφή ενός μικροσκοπικού κόσμου απομονωμένων καθηγητών, δεν παρουσιάζει εγγενές ενδιαφέρον. Ποιος νοιάζεται για την εξαφάνιση των Κλασικών Σπουδών, ενός τομέα που οι περισσότεροι Αμερικανοί ξαφνιάζονται μαθαίνοντας ότι υπάρχει; Παραδεχόμαστε ότι μπορεί να υπάρχει κάτι διεστραμμένα αστείο στο να διαβάζει ή να γράφει κανείς γύρω από τις μικροπρεπείς πολιτικές εξουσίας ενός ετοιμοθάνατου θεσμού, γύρω από ένα ψευτοεπικό αγώνα νυχτερινών πλασμάτων που κοάζουν και γρατζουνάνε το ένα το άλλο για μια θέση σε ένα μικροσκοπικό νούφαρο σε μια λιμνούλα που εξατμίζεται, για μια τελική Βατραχομυϊομαχία. Γενικά, όμως, δεν θα ήταν άδικο να πούμε ότι τώρα πια ελάχιστοι Αμερικανοί γνωρίζουν κάτι για τις Κλασικές Σπουδές —και «σκασίλα τους μεγάλη».

Ωστόσο, κάθε Αμερικανός όφειλε να νοιάζεται. Ο θάνατος των Κλασικών Σπουδών σημαίνει πολύ περισσότερα από την αναπόφευκτη ενδόρρηξη ενός παραδοσιακού ακαδημαϊκού τομέα, πολύ περισσότερα απ’ ό,τι η εξαφάνιση ενός ακόμα βιβλιόσαυρου εδώ κι εκεί. Εδώ δεν μιλάμε για το θάνατο των Σπουδών Ελεύθερου Χρόνου. Χειρισμού Ψυχαγωγίας ή Εκπαιδευτικής Φιλοσοφίας. Γιατί άρρηκτα δεμένα με αυτή τη βυθιζόμενη γραφειοκρατία που ονομάζεται Κλασικές Σπουδές, είναι οι ιδέες, οι αξίες, το όραμα της κλασικής Ελλάδας και της Ρώμης —ο «Όμηρός» μας. Πρόκειται για τις ιδέες και τις αξίες που έχουν διαμορφώσει και εξευγενίσει ολόκληρο το δυτικό πολιτισμό, ένα όραμα ζωής που —τι ειρωνεία! — δέχεται όλο

20

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

και μεγαλύτερη επίθεση εδώ στη Δύση, καθώς η μεταλλαγμένη μορφή του χάνει μετάσταση από τη μιαν άκρη της υδρογείου μέχρι την άλλη. Οι κλασικιστές αισθάνονται ότι η Δύση τους καταρρέει, ακριβώς τη στιγμή που τα άλλα δισεκατομμύρια ανθρώπων στην υφήλιο θα προσέβλεπαν σ’ αυτούς για να την καταλάβουν.

Εξετάζοντας το ποιος σκότωσε τον Όμηρο, ελπίζουμε να κατα- δείξουμε ότι η άγνοια γύρω από την ελληνική σοφία πρέπει να είναι ζωτικού ενδιαφέροντος, όχι επειδή η Δύση πεθαίνει, αλλά επειδή, αντίθετα, οι θεσμοί και ο υλικός πολιτισμός της κατακλύζουν πλέον τον κόσμο. Η ελεύθερη αγορά, η δημοκρατία, η στρατιωτική δυνα- μοκρατία, η τεχνολογία, η ελευθερία λόγου και η ατομικότητα, καλώς ή κακώς, είναι ό,τι επιθυμούν οι περισσότεροι σε τούτη τη γη. Όλα αυτά όμως άρχισαν με τους Έλληνες και μόνο με τους Έ λληνες. Ωστόσο, είναι ανόητο και επικίνδυνο να ενστερνιστεί κανείς αυτές τις συμβάσεις της Δύσης, χωρίς να κατανοήσει ότι όλο αυτό το δυναμικό έπρεπε να παρακολουθείται και να περιορίζεται από πλήθος ολόκληρο πολιτιστικών πρωτοκόλλων, που ποίκιλαν από την ευθύνη του πολίτη, τη φιλανθρωπία και την έννοια της κοινότητας μέχρι μια κοσμοθεωρία που είναι μάλλον απόλυτη και τραγική —όχι σχετική, όχι θεραπευτική, όχι γλυκιά.

Η απώλεια της ελληνικής σοφίας, ακόμη και τη στιγμή που η υλική κληρονομιά της σαρώνει τον πλανήτη, αποτελεί τραγική εξέλιξη— είναι μια ιστορία διαφθοράς γεμάτη ειρωνεία. Οι Έλληνες μας έδωσαν τα εργαλεία να βελτιώσουμε τον υλικό κόσμο, αλλά και το κουράγιο και την ενόραση να παρακολουθούμε στενά και να κριτικάρουμε αυτό τον συχνά τρομακτικό δυναμισμό. Εμείς ενστερνιστήκαμε τα πρώτα, αλλά αγνοήσαμε τα δεύτερα. Οι Κλασικές Σπουδές, η δεξαμενή και των δύο ελληνικών παραδόσεων, τάχθηκαν υπέρ της πρώτης και αγνόησαν τη δεύτερη, κι έτσι έγιναν υλιστικές και κα~ ριερίστικες, αλλά όχι πια ελληνικές.

Κατά συνέπεια, σε τούτο το βιβλίο υποστηρίζουμε τρεις θέσεις:Πρώτον, η ελληνική σοφία δεν είναι Μεσογειακή αλλά 2ντί-Με

σογειακή- ο ελληνικός πολιτισμός —ιδεώδες που δεν στηρίζεται σε

21

ΓΙΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

φυλή — δεν είναι απλώς διαφορετικός, αλλά εντελώς αντιθετικός προς οποιονδήποτε πολιτισμό της εποχής ή του χώρου του. Η πόλις δεν είναι αφρικανικής ούτε ασιατικής εμπνεύσεως αλλά θεσμός σε σκόπιμη αντίθεση με τις ανατολικές προσεγγίσεις στη διακυβέρνηση, τη λογοτεχνία, τη θρησκεία, τον πόλεμο, τα ατομικά δικαιώματα, την ιδιότητα του πολίτη και την επιστήμη. Ό,τι κι αν υπήρξε Ελλάδα, δεν ήταν Τύρος, Σιδώνα, Γκίζα ή ΓΙερσέπολη, ούτε Γερμανία, Βρετανία ή Γαλατία. Οι κεντρικές αξίες της κλασικής Ελλάδας είναι μοναδικές, αμετάβλητες και μη πολυπολιτισμικές, ως εκ τούτου ερμηνεύουν τόσο τη διάρκεια όσο και το δυναμισμό του ίδιου του δυτικού πολιτισμού, για τον οποίο εμείς, ως Δυτικοί διανοούμενοι, πρέπει να πάψουμε να απολογούμαστε, αλλά, αντίθετα, να τον γνωρίσουμε σε βάθος ως το μοναδικό πρότυπο που ή θα σώσει ή θα καταστρέψει τον πλανήτη. Δεν χρειάζεται να απολογούμαστε που βλέπουμε ένα μοναδικό ηθικό μάθημα στην ελληνική γραμματεία πέρα από το «κείμενο», τη «ρητορική» ή την «ανάλυση», που πιστεύουμ,ε πως ο. Έλληνες ανήκουν στους εκτός πανεπιστημίου, ή που εξηγούμε το γιατί εκατομμύρια άνθρωποι σε τούτο τον κόσμο φαίνονται να επιθυμούν περισσότερη, και όχι λιγότερη, από την προσωπική ελευθερία, την πολιτική ελευθερία και την υλική άνεση που άρχισαν με την ελληνική προσέγγιση στην κοινο>νία, στην πολιτική και στην επιστήμη.

Δεύτερον, ο θάνατος της κλασικής μάθησης είναι και αληθινός και μετρήσιμος. Ελάχιστοι αυτή τη στιγμή στην Αμερική γνωρίζουν κάποια πράγματα σχετικά με την καταγωγή της Δύσης από την αρχαία Ελλάδα. Οι πολίτες μας απομακρύνονται όλο και περισσότερο από τις φιλοσοφική και ηθική θεώρηση που είναι τόσο απαραίτητη αν θέλουμε να καταλάβουμε και να χειριστούμε τον ελεύθερο χρόνο, την ευμάρεια και την ελευθερία στη Δύση. Το ευρύτερο κοινό ελάχιστα γνωρίζει δυτική ιστορία, διακυβέρνηση ή λογοτεχνία, κι ακόμη λιγότερο γραμματική, συντακτικό και αισθητική. Οι απόλυτες αξίες, η ηθική αιδώς και η ελληνική τραγική προσέγγιση στην ανθρώπινη ύπαρξη, είτε απορρίπτονται ως αντιδραστικές είτε θεωρούνται ως ιδιοκτησία της θρησκευτικής ηθικής. Στο πανεπιστήμιο η κατάσταση είναι ακόμη πιο ζοφερή. Οι κατάλληλοι διαχειριστές αυτής της ελλη

22

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

νικής κληρονομιάς — κλασικιστές και Κλασική παιδεία — έχουν σχεδόν χαθεί. Εξετάστε την παρακμή με όποια κριτήρια θέλετε. Τα βασικά πτυχία Κλασικών Σπουδών έχουν καταντήσει παράξενο φαινόμενο, και δεν είναι παρά λίγες εκατοντάδες ανάμεσα στα εκατομμύρια των φοιτητών που αποφοιτούν κάθε χρόνο. Οι προοπτικές εργασίας για ένα νέο διδάκτορα Κλασικών Σπουδών είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Δεν εκπονούνται νέα προπτυχιακά προγράμματα στις Κλασικές Σπουδές, δεν υπάρχει επαρκές αναγνωστικό κοινό που να συντηρήσει πανεπιστημιακές εκδόσεις σχετικά με τον αρχαίο κόσμο, δεν υπάρχει σταθερή εξέλιξη των Λατινικών στα πανεπιστήμια. Τα Ελληνικά εξαφανίζονται από το πρόγραμμα μαθημάτων τιον κολεγίων. Οι περισσότεροι καθηγητές Κλασικών Σπουδών γνωρίζουν πως, όταν πάρουν σύνταξη, δεν θα αντικατασταθούν —η θέση τους παραχωρεί ται σε κοινωνικές, θεραπευτικές ή επαγγελματικές σπουδές ή εκχωρεί- ται ίσως σε βάση προσωρινής ή μερικής απασχόλησης σε λίγους λέκτορες, φοιτητές που κάνουν το διδακτορικό τους ή στους χρονίως άνεργους και περιοδεύοντες διδάκτορες ανθρωπιστικών σπουδών, που όλοι τους, βέβαια, υφίστανται σκληρή εκμετάλλευση.

Τρίτον, τη τωρινή γενιά των κλασικιστών βοήθησε στην καταστροφή της κλασικής παιδείας. Μολονότι η υποκρισία τους, που εκφράζεται με τη διαφορά του τρόπου ζωής τους από αυτόν που κηρύσσουν, η ασάφεια στη γλώσσα και στην έκφρασή τους, η νέα θρησκεία τους του μεταμοντερνισμού, της θεωρίας, της κοινωνικής δομής και της σχετικότητας δεν είναι καινοφανείς ούτε βαθυστόχατες —ο επόμενος αιώνας δεν θα δώσει καν σημασία στις ανοησίες τους — , είναι εν τούτοις^-αξιοκατάκριτοι και σαν τέτοιοι πρέπει να αναφέρονται και να καταδικάζονται. Ναι, όσα αυτοί οι καριερίστες έγραψαν και είπαν ήταν ανόητα, βαρετά και, ως επί το πλείστον ασήμαντα, ωστόσο όσα έκαναν, δυστυχώς, δεν ήταν. Η δική μας γενιά κλασικιστών, αντιμέτωπη με τη διεύρυνση του δυτικού πολιτισμού πέρα από τα ο'ύνορα της Δύσης, αντιμετώπισε επίσης την πρόκληση να εξηγήσει τη σπουδαιότητα της ελληνικής σκέψης και των αξιών στην κρίσιμη εποχή της ηλεκτρονικής πληροφόρησης και ψυχαγωγίας. Εδώ απέ- τυχαν παταγωδώς. Απέτυχαν σε τέτοιο βαθμό ώστε τώρα πια οι


Έλληνες δεν παίζουν σχεδόν κανένα ρόλο στις συζητήσεις σχετικά με το πώς θα εξελιχθεί η Δύση στην επόμενη χιλιετία. Ακόμη χειρότερα, η παράλειψη καθήκοντος των ακαδημαϊκών δασκάλων δεν ήταν απλώς η συνηθισμένη τους οκνηρία, αυταρέσκεια και υπεροψία, αλλά συχνότερα μια σκόπιμη επιθυμία να νοθεύσουν, ακόμη και να καταστρέψουν, τους "Ελληνες, να διαβεβαιώσουν το κοινό ότι ως κλασικιστές γνωρίζουν καλύτερα πόσα «σεξιστές», ρατσιστές και εκμεταλλευτές ήταν στην πραγματικότητα οι "Ελληνες. Αυτό υπήρξε το ψέμα και η προδοσία που έφερε βραχυπρόθεσμα οφέλη στην καριέρα τους, ωστόσο κατά την πορεία βοήθησε στην καταστροφή ενός ευγε- νούς επαγγέλματος. Έτσι. δεν απολογούμαστε που υιοθετούμε ίσως λαϊκιστική στάση, που κάνουμε επίθεση ενάντια στο ναρκισσισμό και στον αυτοέπαινο των αυτοαποκαλούμενων «θεωρητικών» που πρό- σφεραν πολύ λίγα σε πολύ λίγους και τίποτε σε όλους τους άλλους.

Η προσωπική εμπειρία των συγγραφέων στις Κλασικές Σπουδές είναι περιορισμένη, φυσικά, αλλά όχι ασήμαντη. Καθένας από μας έχει ξοδέψει πάνω από δύο δεκαετίες μελέτης και διδασκαλίας του αρχαίου κόσμου της Ελλάδας και της Ρώμης από συμπληρωματικές προοπτικές (ένας ελληνιστής και ένας λατινιστής, ένας ιστορικός και ένας κριτικός λογοτεχνίας). Φοιτήσαμε και διδάξαμε στα περισσότερα είδη εκπαιδευτικών ιδρυμάτων; καλά δημόσια πανεπιστήμια, μέτρια πολιτειακά πανεπιστήμια, κορυφαία κολέγια ελεύθερων σπουδών, μέτρια κολέγια ελεύθερων σπουδών.

Γνωριστήκαμε στο διδακτορικό πρόγραμμα Κλασικών Σπουδών στο Στάνφορντ, στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και, συμπτωματικά, δημιουργήσαμε και οι δύο προπτυχιακά προγράμματα στις Κλασικές Σπουδές. Διδάξαμε μέχρι και δεκατρία μαθήματα (και ποτέ λιγοτερα από επτά) κάθε χρόνο. Δημιουργήσαμε θέσεις εργασίας για επτά κλασικιστές σε διάστημα επτά ετών. Εκδώσαμε ακαδημαϊκά βιβλία, δημοσιεύσαμε άρθρα και αποκτήσαμε μάλιστα και μια δεκαπεντάλεπτη μίνι διασημότητα, όταν πήραμε τα ετήσια Βραβεία Αριστείας στη Διδασκαλία της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης, που απονέμο- νται κάθε χρόνο στους κορυφαίους καθηγητές προπτυχιακών σπουδών στα Ελληνικά και στα Λατινικά.

24

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Είμαστε και οι δύο ένοχοι — δόλια όσο και κατάφωρα — για πολλά από τα επαγγελματικά εγκλήματα που μεμφόμαστε εδώ. Έχουμε γράψει και οι δύο βιβλία και άρθρα που δεν διαβάστηκαν παρά μόνο από μια χούφτα άλλους στενόμυαλους ειδικούς, εκδόσεις που οι υποσημειώσεις, η βιβλιογραφία, τα ευρετήρια και οι κώδικές τους ήταν μόνο για δική τους κατανάλωση. Έχουμε δεχτεί προσκλήσεις να διασχίσουμε τη χώρα αεροπορικώς, με έξοδα άλλων, για να παρουσιάσουμε εργασίες σε εθνικά συνέδρια. Έχουμε πάρει λεφτά από ιδιώτες και από το δημόσιο για να κάνουμε έρευνα και να γράψουμε, εις βάρος της διδασκαλίας. Δημιουργήσαμε και οι δύο από το τίποτα προπτυχιακά προγράμματα, μόνο και μόνο για να τα απαρνηθούμε για λιγότερο σοβαρές έγνοιες και μετά να παρακολουθούμε εξ απο- στάσεως την κατάρρευσή τους. Τπήρξαμε, προς όνειδος μας, πολύ συχνά στο παρελθόν εκείνοι ακριβώς οι σιωπηλοί στρατιώτες που επικρίνουμε ανεπιφύλακτα σε τούτο το βιβλίο, οι δειλοί δάσκαλοι των Ελληνικών και των Λατινικών που, ενώ έβλεπαν τον τομέα τους να διαλύεται, δεν είπαν τίποτα.

Αντιλαμβανόμαστε ότι δεν υπάρχουν πάντα καλοί άνθρωποι σε ανώνυμα προπτυχιακά κολέγια που σώζουν τα Ελληνικά και τα Λατινικά διδάσκοντας εκατοντάδες κακά προετοιμασμένους σπουδαστές. Ούτε όλη η «αφρόκρεμα» των πανεπιστημιακών δασκάλων αποφεύγει εγωιστικά να διδάξει, εκμεταλλεύεται τη θέση της και γράφει για μια μικρή ομάδα επιλέκτων. Πρόκειται, φυσικά, για κάτι πιο πολύπλοκο, για μια ρευστή και φθοροποιό διαδικασία που επηρεάζει όλους μας παντού. Οι Κλασικές Σπουδές δεν είναι παρά ένα μονάχα μέρος της αμερικανικής κοινωνίας στα τέλη του εικοστού αιώνα, της οποί ας κοινωνίας οι αξίες γίνονται όλο και πιο ελαστικές εδώ και αρκετές δεκαετίες. Όλοι όσοι διδάσκουμε Ελληνικά οπουδήποτε, ανάλογα με τη θέση μας, αντιμετωπίζουμε καθημερινά μια πραγματικότητα που λέει το αντίθετο απ' όσα μαθαίνουμε από τους "Ελληνες: ασαφείς και ασφαλείς δημοσιεύσεις, ταξίδια, τίτλοι, χρήματα και στενομυαλιά. Σε κάποιες στιγμές όλοι μας μάθαμε να τιμούμε αυτό που μας σκοτώνει και σε άλλες να δυναμώνουμε και να αγκαλιάζουμε αυτό που μπορεί ακόμη να μας σώσει. Όπως το έθεσε και ο Κλιντ Ίστγουντ στο τε

ΙΙ010Σ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ:

λευταίο του έργο Οι ασυγχώρητοι, έτσι κι εμείς, σ’ αυτό το επάγγελμα, «όλοι θα το πληρώσουμε».

Καθώς κι οι δυο μας πλησιάζαμε στη συμπλήρωση της δεύτερης δεκαετίας στο επάγγελμα, βολεμένοι, ασφαλείς, ευτυχισμένοι, με τις θεσούλες μας. καλοπληρωμένοι και διδάσκοντας στις πολιτείες που γεννηθήκαμε, προσπαθήσαμε να κάνουμε κάτι, έστω μικρό, για ν’ αλλάξουμε την πορεία του. Ο ένας (ΐοΐιη ΗοαίΗ) έγραψε ένα άρθρο σχετικά με την «Κρίση στις Κλασικές Σπουδές» (ΟΙαχαΐεαΙ ΨοΗά, Σεπτέμβριος/ Οκτώβριος, 1995), μια ευσυνείδητη, αν και αξιολύπητη, έκκληση στους κλασικιστές για περισσότερη έμφαση στην ευρεία έρευνα και τη διδασκαλία σε προπτυχιακό επίπεδο. Η εχθρική υπο- δοχή της αρχικής, ειλικρινούς εκδοχής αυτού του άρθρου —που δημοσιεύτηκε σε μια «λοβοτομημένη» μορφή;μετά από δυόμισι χρόνια ψυχοθεραπευτικής επεξεργασίας του και άσκησης στην ευαίσθητο- ποίηση— φύτεψε το σπόρο που αναπτύχθηκε στο παρόν βιβλίο.

Ο άλλος (νΐοίΟΓ θ3νΪ8 Η&ηδοη) τράβηξε διαφορετικό δρόμο αφήνοντας το επάγγελμα και επιστρέφοντας στη δενδροκομία και την αμπελουργία για κάμποσα χρόνια. Οι πρόλογοι και οι επίλογοι πολλών γραπτών του αναφέρονται άμεσα στα περισσότερα θέματα με τα οποία καταπιάνεται τούτο το βιβλίο: λαϊκισμός εναντίον σχολαστικισμού, ισότητα εναντίον ελιτισμού, η σημασία της διδασκαλίας στην ευρυμάθεια, η 7τενία της θεωρίας όπως ασκείται, σήμερα, η αναμόρφωση της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης, η αξία των Ελλήνων τόσο στην αντίδρασή μας απέναντι στην καθημερινή μ.ας εμπειρία όσο και στην ερμηνεία της. Το ΙΙοιος σκότοοο-ε τον Όμηρο; αντιπροσωπεύει ένα φυσικό τόπο συνάντησης και για τους δυο μας.

Αν μυαλά πολύ μεγαλύτερα από τα δικά μας απέτυχαν να σώσουν τους Έλληνες από τους κλασικιστές, πώς μπορούμε να αποτολμή- σουμε να πείσουμε τον οποιονδήποτε στην Αμερική ότι το να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε σαν Έλληνες θα μπορούσε να θέσει τέρμα σε μεγάλο μέρος της σημερινής μας παραφροσύνης; Ωστόσο, κάθε άλογο πρέπει να τραβάει την άμαξα που του ταιριάζει. Εμείς οι δυο μπορούμε να μιλήσουμε για το τι ξέρουμε και βλέπουμε καθημερινά,

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

γιατί συνεχίζουμε να διδάσκουμε Όμηρο, με την ελπίδα ότι οι Κλασικοί μπορεί να αποκτήσουν αξία για κάποιον που δεν είναι κλασικιστής, με την ελπίδα ότι κάποιος που δεν είναι κλασικιστής μπορεί να έρθει και να σώσει τον κλάδο. Ίσως η ελληνική σοφία να ξαναγεν- νηθεί με νέα μορφή στο μέλλον, να υψωθεί από την τέφρα των Κλασικών Σπουδών και να επαναδιαμορφώσει τον κόσμο, τον αληθινό κόσμο εκτός πανεπιστημίου. Ο Αριστοτέλης σημείωνε ότι «είναι πιθανό να έχει διερευνηθεί κάθε τέχνη και κάθε επιστήμη πολλές φορές, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, και να έχει χαθεί ξανά». Πραγματικά, θα ήταν ύβοις να συμπεράνουμε ότι απλοί κλασικιστές της γενιάς μας, μέσα στους διαδρόμους των σχολών και τις αίθουσες διδακτικού προσωπικού, σε αεροπλάνα και σε ημερίδες, θα είχαν τη δύναμη να καταστρέψουν για πάντα τον Όμηρο. Δεν μπορούν και δεν θα το κάνουν.

Μπορούμε επομένως να ελπίζουμε ότι, όταν η επίσημη μελέτη των Ελληνικών και των Λατινικών θα έχει τελικά πεθάνει και θαφτεί μέσα στις προσεχείς λίγες δεκαετίες, θα αναδυθεί ξανά με κά- ποια μορφή που δεν μπορούμε να φανταστούμε —κάποια νέα. μη ακαδημαϊκή μορφή— που θα βλέπει τους Έλληνες όπως είναι. Αν αυτή η κυκλική, ολότελα ελληνική άποψη της ιστορίας αποδειχτεί αληθινή, τότε το Ποιος σκότωσε τον Όμηρο; μπορεί να χρησιμεύσει σαν ένα είδος ιστορικού οδηγού, γΓ αυτούς που δεν έχουν ακόμη γεννηθεί, σχετικά με το τι £εν πρέπει να κάνουν και γιατί δεν πρέπει να το κάνουν.

Επειδή πιστεύουμε πως η σταδιοδρομία και των δυο μας απέτυχε να σώσει τους Έλληνες μέσα στο χώρο μας και ότι το επάγγελμά μας, στο σύνολό του, έχει αποτύχει στο ρόλο που έπρεπε να παίξει στη χώρα μας, μας κατέχει μια αίσθηση θλίψης. Είμαστε σχεδόν η τελευταία γενιά ενός ζωτικού επαγγέλματος που όμως δεν μπορεί πια να συντηρηθεί, ενός επαγγέλματος που σύντομα θα συντροφεύει τα Σανσκριτικά και την Αιγυπτιολογία ως, κατ’ όνομα μόνο, επιστημονικός κλάδος, με μαθήματα που θα απαριθμούνται μεν στους πανεπιστημιακούς καταλόγους, αλλά θα προσφέρονται σε δύο ή τρεις μόνο φοιτητές κάθε τέσσερα ή πέντε χρόνια, μια γνώση άγνωστη στο πλατύ κοινό.

27


Δεν γράψαμε το βιβλίο αυτό γ*α να φανούμε σκληροί απέναντι στους συναδέλφους μας ή για να βγάλουμε τα άπλυτα του χώρου μας στη φόρα. Δεν είμαστε κινδυνολόγοι. Απλώς κουραστήκαμε να συναντάμε όλο και περισσότερους άνεργους διδάκτορες Κλασικών Σπουδών, όλο και περισσότερους αυτάρεσκους ηλικιωμένους καθηγητές που σπάνια διδάσκουν, όλο και περισσότερα ακατανόητα και γεμάτα περιττολογίες άρθρα σχετικά με την εξουσία και το φύλο, όλο και περισσότερα τηλεφο>νήματα από ταλαντούχους άνεργους που ζητούν να διδάξουν μαθήματα που δεν υπάρχουν πια, όλο και περισσότερα μαθήματα στα πανεπιστήμια γύρω από τη θεραπευτική --και όλο και περισσότερους χρεωμένους φοιτητές που δεν διδάχτηκαν ποτέ τίποτα για τους Έλληνες ή γιατί η ελληνική σοφία είναι κάτι που έχει αληθινή αξία.

28

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΕΙΝΑΙ ΝΕΚΡΟΣ

Στο παρελθόν συναναστράφηκα σπουδαιότερους άντρες από σας και ποτέ δεν με αγνόησαν άλλωστε ακόμη δεν συνάντησα ούτε θα συναντήσω τέτοιους άντρες... Υπήρξαν οι ισχυρότεροι απ’ τους άντρες που μπόρεσε ποτέ αυτή η γη ν’ αναθρέψει, οι ισχυρότεροι άντρες ενάντια στους ισχυρότερους εχθρούς, που -πάλεψαν με θηρία των βουνών και με τρόπο λαμπρό τα κατέστρεψαν. Αφού ήρθα από την Πύ~ λο, από μακρινό τόπο, τους συναναστράφηκα επειδή αυτοί μου το ζήτησαν και πολεμούσα ανεξάρτητος κοντά τους. Ήταν δε άντρες που κανείς θνητός πάνω στη γη δεν θα τους αντιμετώπιζε μέχρι σήμερα στη μάχη.

Όμηρος, Ιλιάς. [Α 260-δβδ, 266-272] (Ο Νέστωρ στον Αχιλλέα και στον Αγαμέμνονα)

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΑ ΔΕΔΟΜ ΕΝΑ

Μέσα σε μια χρονιά, το 1992, οι κλασικιστές δημοσίευσαν και έγραψαν κριτικές σε 16.168 άρθρα, μονογραφίες και βιβλία σχετικά με τους Έλληνες και τους Ρωμαίους*. Η εργασία περισσότερων από δέκα χιλιάδες μελετητών εμφανίστηκε σε περίπου χίλια διαφορετικά επιστημονικά περιοδικά. Είμαστε ένα πολυάσχολο επάγγελμα λίγο πριν τη δωδέκατη ώρα, την ώρα της καταστροφής. Οι ερευνητές και μόνο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έκαναν περισσότερες από διακόσιες δημοσιεύσεις σε εννέα σύγχρονες γλώσσες, χωρίς να συμπερι-

* Αυτοί και οι αριθμοί που ακολουθούν προέρχονται από το ί ' Αηηέβ ΡΗΐΙοΙο§ιηιιβ, τον επίσημο οδηγό βιβλιογραφίας για τον κλασικό κόσμο. Το πιο πρόσφατο διαθέσιμο έτος είναι το 1992 —η ίδια η βιβλιογραφία δεν προλαβαίνει να παρακολουθήσει τον όγκο των δημοσιεύσεων και ακολουθεί με λίγα χρόνια καθυστέρηση.


λάβουμε τις εκατοντάδες των μελετών για το ιστορικό, αρχαιολογικό και γλωσσολογικό υπόβαθρο των ομηρικών κειμένων. Αυτά τα άρθρα και τα βιβλία αντιπροσωπεύουν μόνο το επισήμως δημοσιευμένο υλικό· ίσως άλλα τόσα να γράφτηκαν σε πιο αφανή περιοδικά, τοπικά ακαδημαϊκά ενημερωτικά δελτία και δημόσιες ανακοινώσεις.

Η σύγκριση της ακαδημαϊκής παραγωγής του 1992 με αυτή του 1962 αποκαλύπτει αξιοσημείωτη ανάπτυξη στο χώρο των κλασικών μελετών κατά τις περασμένες τρεις δεκαετίες· διπλάσιοι μελετητές δημοσιεύουν τώρα 50% περισσότερο υλικό σε διπλάσια επιστημονικά και άλλα περιοδικά. Ένα βοήθημα αναφορών, που περιέχει σύντομο- γραφίες περιοδικών, σειρών και καθιερωμένων έργων «που συναντούν συχνότερα οι κλασικιστές στη μελέτη του επιστημονικού τους κλάδου», απαριθμεί περισσότερους από 4,400 ξεχωριστούς τίτλους 0 .3 . Ψείΐίη^ΐοη, ΠΐαίοηαΓν ο/ ΒΐΜ ’ιοξί'αρΜε Α'οοΓβχ ίαιίοη^ Ροαηά ϊη ίίιε ^ΗοΙαηΜρ ο/€Ια$ήεαΙ 8ίιιάΐ?$ αηάΚβΙαίεά ΟίκΐρΗηβε, Γουέστπορτ, €ΓΓ, 1983, σ .χ ί). Ουδείς εν ζωή κλασικιστής γνωρίζει έστω και τους αύξοντες αριθμούς του χώρου πια, τόσο έχει γιγαντωθεί ο μηχανισμός της ακαδημαϊκής παραγωγής.

Οι ίδιοι οι μελετητές δεν έχουν καν τη δυνατότητα να είναι ενήμεροι για τις εκδόσεις της δικής τους υποειυΐκότητας στις Κλασικές Σπουδές. Ο συγγραφέας, επί παραδείγματι, ενός πρόσφατου βιβλίου 470 σελίδο^ν για την ΐλιάόχ σχολιάζει στην αρχή της βιβλιογραφίας του (η οποία καλύπτει 25 σελίδες και περιλαμβάνει περισσότερα από 700 βιβλία και άρθρα): «Μερικές πηγές, που αναφέρονται παρεμπιπτόντως στις σημειώσεις, τις έχω παράλείψει χάριν οικονομίας [!], ως περιφερειακές· ακόμη και στα πιο σημαντικά έργα περί του Ομηρικού Ζητήματος, δεν τίθεται θέμα πληρότητας» (Κ. δίαπίεν, ΤΗβ 8ΗΪ€ΐά Ο/ΗοηιβΓ: Ναιταίΐνβ 5ϊηιϋίιΐΓ? ίη ίΗβ ΙΙίαά, ΙΙρίνστον, 1993, σ. 427). Οι μελετητές, που τώρα γράφουν για λίγες δεκάδες περίπου αναγνώστες, ομολογούν ότι, #φού διάβασαν καμιά εφτακοσαριά δευ- τερεύοντα έργα στον τομέα τους, ακόμη και οι ίδιοι δεν μπορούν να γνωρίζουν σε βάθος τη βιβλιογραφία τους. Είναι άραγε αυτή η επιστημοσύνη στις Κλασικές Σπουδές δείγμα ενός υγιούς, ακμάζοντας και σπουδαίου επιστημονικού κλάδου; Ή μήποκ στην πραγματικότητα αποτελεί σύμπτωμα αλλά και εξήγηση του ίδιου του θανάτου του;

30


Διαφορετικές στατιστικές μπορεί να αφηγηθούν μια πολύ διαφορετική ιστορία. Την ίδια στιγμή που ο αριθμός των λογίων δημοσιεύ- σείον ανέβαινε στα ύψη, ο αριθμός των μη επαγγελματιών στην Αμερική που μελετάει ή διαβάζει για τον κλασικό κόσμο σημείωνε κα- τακόρυφη πτώση. Εφτακόσιες χιλιάδες μαθητές λυκείου γράφτηκαν στο μάθημα των Λατινικών το 1962. Μέχρι το 1976 οι εγγραφές είχαν πέσει κατά 80%, στις εκατόν πενήντα χιλιάδες. Σε δεκαπέντε μόνο χρόνια, πάνω από μισό εκατομμύριο λιγότεροι Αμερικανοί γράφτηκαν στο βασικό αυτό μάθημα των Κλασικών Σπουδών. Σ ’ αυτό το χρυσό αιώνα των δημοσιεύσεων για τους Κλασικούς, ο αριθμός των φοιτητών των Λατινικών στα κολέγια έπεσε από 40.000 το 1965 σε 25.000 εννιά μόλις χρόνια αργότερα και από τότε δεν ανέκαμψε. Τα πλήρη στοιχεία για τη δεκαετία του ’90 δεν έχουν δοθεί ακόμη, όμως, σύμφωνα με ανεπίσημες πληροφορίες, η πτώση συνεχίζεται, ίσως μάλιστα και επιταχυνόμενη*.

Μεταξύ 1971 και 1991, ο αριθμός των φοιτητών που επέλεξαν τις Κλασικές Σπουδές ως κεντρική τους κατεύθυνση έπεσε κατά 30%, όπως και οι εγγραφές στο μάθημα των Ελληνικών στη δεκαετία 1977-1986. Από τα περισσότερα του ενός εκατομμυρίου βασικά πτυχία που απονεμήθηκαν το 1994 μόνο εξακόσια ήταν στις Κλασικές Σπουδές, πράγμα που σημαίνει ότι τώρα υπάρχουν πέντε ή έξι καθηγητές Κλασικών Σπουδών στη χώρα για κάθε τεταρτοετή φοιτητή αυτού του τομέα, και πάνω από τριάντα άρθρα και βιβλία ετη- σίως για κάθε τελειόφοιτο.

Μια συγγραφέας πρόσφατης έρευνας για τη μελέτη των κλασι

* Η δημοσιογράφος €ε1ΐ3 ΜοΟεΰ ισχυρίζεται, χωρίς τεκμηρίωση, ότι οι εγγραφές στα μαθήματα των Λατινικών στο κολέγιο και στο επίπεδο των μεταπτυχιακών σπουδών αυξήθηκαν κατά 25% μεταξύ 1992 και 1994. Στην πραγματικότητα, οι αριθμοί που δίνονται από την Εταιρεία Σύγχρονων Γλωσσών λένε άλλα πράγματα: οι εγγραφές μειώθηκαν 8% ακόμη μεταξύ 1990 και 1995. Η Μοϋοο αναφέρει την έκδοση νέων μεταφράσεων Ελλήνων συγγραφέων, εκθέσεις έργων τέχνης και την ταινία της Ντίσνύ Ηρακλής ως επί πλέον αποδείξεις της ζωντάνιας των Κλασικών. Η εμφάνιση του Ηρακλή σε κινούμενα σχέδια έχει τόση σχέση με τις Κλασικές Σπουδές όση και η επιτυχία της Μικρής Γοργόνας με τη μελέτη της υδροβιολογίας.


κών Ελληνικών στη Βόρεια Αμερική παρατήρησε ότι οι εγγραφές σε μια νέα σειρά ελληνικών μαθημάτων στο πανεπιστήμιό της κατέβηκαν, μέσα σε τέσσερα εξάμηνα, από είκοσι πέντε σε δέκα, μετά σε πέντε και τελικά σε δύο. Η σειρά των μαθημάτων ακυρώθηκε, καταλήγει, παρά —ποιος λέει ότι οι πολιτικοί έχουν το μονοπώλιο στη στρεψοδικία; — «την αδιαμφισβήτητη επιτυχία του πειράματος» (Μ. δΐάηηετ κ.ά., «ΟΓεεΙί 2000 -- Οηδϊδ, Οΐ3ΐ1εη§ε, ϋεα<11ΐηο>, ΤΗβ €1α8- ήοαυοιιηιαΐ 91, 1996, σ. 406). Το γεγονός ότι δύο φοιτητές ολοκληρώνουν τώρα μια σειρά ελληνικών μαθημάτων σε ένα μεγάλο πανεπιστήμιο επιγράφεται «επιτυχία».

Οι φθίνοντες αριθμοί των φοιτητών δεν είναι φυσικά το μοναδικό σύμπτωμα της κακοήθους νόσου μας. Ο θάνατος των Κλασικών Σπουδών μπορεί επίσης να μετρηθεί όχι μόνο με τον αριθμό αλλά και με το είδος των φοιτητών και την ποιότητα της εκπαίδευσής τους. Οι φοιτητές που επέλεξαν Κλασικές Σπουδές στη δεκαετία του ’70 είχαν τους μεγαλύτερους βαθμούς στον κλάδο των Ανθρωπιστικών Σπουδών, κατά πενήντα μονάδες υψηλότερους από εκείνους που επέλεξαν Αγγλικά. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’90, το χάσμα είχε σχεδόν εξαφανιστεί, αλλά η κίνηση ήταν προς μια κατεύθυνση- οι βαθμοί όσων ειδικεύονταν στα Αγγλικά παρέμειναν σχεδόν αμετάβλητοι, ενώ ο μέσος όρος για όσους ειδικεύονταν στις Κλασικές Σπουδές έπεσε κατά σαράντα τέσσερις μονάδες. Με οποιοδήποτε αντικειμενικό κριτήριο, το καθηγητικό προσωπικό των Κλασικών Σπουδών τα πήγε εξίσου άσχημα· τώρα υπάρχουν λιγότερα διδακτορικά προγράμματα στις Κλασικές Σπουδές απ’ ό,τι σε οποιοδήποτε άλλο επιστημονικό κλάδο που έχει ερευνηθεί· ακόμη και με περικοπές στα μεταπτυχιακά προγράμματα, οι Κλασικές Σπουδές εξακολουθούν να έχουν τα χαμηλότερα ποσοστά πρόσληψης των διδακτόρων τους στο χώρο των Ανθρωπιστικών Σπουδών και, κατά μέσο όρο, το δεύτερο χαμηλότερο μισθό στον ίδιο χώρο*.

* ΪΥ αυτές τις στατιστικές σε σχέση (χε το θάνατο των Κλασικών Σπουδών, αντλήσαμε πληροφορίες από το €ία$ύθ8: Α Όί8αρ!ίηβ αηά ΡΓϋ/β88ΐοη ιη €η8Ϊ89, εργασία των Ρ. ΟοΙίΐΗηι και Ε. Εώτιιιηίΐδ, και από το «Οαη (Γΐίϊδδίαδ ΟΪ6?» του


Η δική μας προσωπική εμπειρία επαληθεύει αυτές τις στατιστικές. Στα δύο πανεπιστήμια όπου ο καθένας μας δημιούργησε προγράμματα Κλασικών Σπουδών εχ ηϊΐιϋο στα μέσα της δεκαετίας του ’80, οι Κλασικές Σπουδές βρίσκονται ουσιαστικά σε κωματώδη κατάσταση. Στο Κολέγιο Κ,οΐΐΐηδ, όπου μόλις πριν έξι χρόνια υπήρχαν ένας κλασικιστής μόνιμης και ένας περιορισμένης απασχόλησης, τώρα πια δεν υπάρχουν θέσεις περιορισμένης απασχόλησης. Η έδρα που είχε διατεθεί κάποτε για τις Κλασικές Σπουδές έχει ξεστρατίσει τώρα από τη διδασκαλία των Ελληνικών και των Λατινικών. Στο €α!ί- ίοιτπα $1α1ε υηίνει·$ίΐγ οτο Φρέσνο, ο νεοαφιχθείς πρόεδρος, αντιμετωπίζοντας τις περικοπές του προϋπολογισμού, έβαλε το 1992 ολόκληρο το πρόγραμμα των Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών στο στόχαστρο για εξάλειψη και απέλυσε το μόνιμο καθηγητικό προσωπικό, αναστέλλοντας τη διδασκαλία. Το 1993 εκείνο το πρόγραμμα είχε τέσσερις θέσεις πλήρους απασχόλησης, τώρα υπάρχουν δύο, και χρειάστηκαν τρία χρόνια ιδιαίτερης προσπάθειας για να αποκαταστα- θεί και τρίτη. Ο; καθηγητές δέχονται συνεχή πίεση να διδάσκουν μόνο μαθήματα ανθρωπιστικών σπουδών και δυτικού πολιτισμού (που, για λίγο ακόμη, αποτελούν μέρος του προγράμματος μαθημάτων γενικής παιδείας) στη θέση των Λατινικών και Ελληνικών ανώτερης βαθμίδας.

Είχαμε 176 αιτήσεις υποψηφίων για μία και μόνη θέση καθηγητικού προσωπικού (ένα μικρό τμήμα Κλασικών Σπουδών δέχτηκε 141 αιτήσεις το 1996 για διορισμό ενός έτους, μη ανανεώσιμο). Ακόμη και οι φήμες για κάποια θέση αντικαταστάτη ενός έτους σε μέρη όπως το ΟαΚίοιτήβ δίπίε ΙΜνεΓ8Ϊίγ στο Φρέσνο ή στο $3ηία (ΓΙαπι υηΐν6Γ8ΐίγ έχουν αποτέλεσμα δεκάδες επισκέψεις άνεργων κατόχων διδακτορικού στις Κλασικές Σπουδές από το Γέιλ, το Μπέρκλεϊ και το Στάνφορντ. Γνωρίζουμε και οι δύο ότι, αν φύγουμε ή αν συνταξιο- δοτηθούμε από τις τωρινές μας θέσεις, δεν πρόκειται —όπως και πολλοί άλλοι -του κλάδου μας — να αντικατασταθούμε.

Οίΐνίΐΐ ΚίΐηιΐΌΧίΙι {υη§ιια Ρταηοα, Σεπτ./Ο κτ. 1995, σσ. 61-66). Παρά τα ερωτηματικά σ’ αυτούς τους τίτλους, υπάρχει ομοφωνία ότι το πλοίο μας πραγματικά βυθίζεται.

33


Παραθέσαμε τις παραπάνω στατιστικές μόνο και μόνο για να τεκμηριώσουμε το προφανές: οι Έλληνες, άγνωστοι εν πολλοίς στο ευρύτερο κοινό, είναι τώρα νεκροί και μέσα στο ίδιο το πανεπιστήμιο. Σήμερα, οι Κλασικές Σπουδές περιλαμβάνουν ένα σύνολο γνώσης και έναν τρόπο θεώρησης του κόσμου που είναι σχεδόν μη αναγνωρίσιμα, ένα σχεδόν εξαφανισμένο είδος ακόμη και μέσα στον ίδιο του το βιότοπο, τον ακαδημαϊκό χώρο. Εμείς οι κλασικιστές είμαστε το «σπάνιο πουλί» του ακαδημαϊκού χώρου· μετά τη συνταξιοδότησή μας ή μετά το θάνατό μας, οι θέσεις μας είτε καταργούνται είτε αντικαθιστάμεθα με προσωρινούς ή μερικής απασχόλησης βοηθούς.

Όμως γιατί οι Έλληνες είναι άγνωστοι τώρα: Η Αμερική είναι πλουσιότερη παρά ποτέ· τα πανεπιστήμιά της είναι μεγαλύτερα παρά ποτέ· οι αριθμοί των καθηγητών ανωτέρου επιπέδου στις Κλασικές Σπουδές, των μεταπτυχιακών προγραμμάτων, των δημοσιεύσεων, των ενημερωτικών δελτίων μέσω υπολογιστών και των επιστημονικών συνεδρίων ποτέ δεν ήταν υψηλότεροι. Γιατί τόσο απογοητευτικά μικρό ενδιαφέρον τώρα, παρά τη διαθέσιμη ελληνική σοφία μέσω ενός δίχως προηγούμενο αριθμού υψηλής ποιότητας και προσιτών οικονομικά μεταφράσεων; Τη στιγμή ακριβώς της ιστορίας μας που ο Όμηρος θα μπορούσε να μας βοηθήσει να θυμηθούμε ποιοι είμαστε, γιατί φτάσαμε εδώ και πού έπρεπε να πάμε, μόνο μια χούφτα Αμερικανοί γνωρίζουν τους Έλληνες ή νοιάζονται για το θάνατο των Κλασικών Σπουδών. Αν εμείς γράφουμε τόσο πολλά, γιατί όλοι οι άλλοι τα διαβάζουν τόσο λίγο; Στην εποχή μας, .που κυριαρχείται από πραγματική μανία για ταυτότητα, γιατί εμείς οι Δυτικοί δεν οδηγηθήκα- με από τους πολυπράγμονες καθηγητές και λογίους μας πίσω στην ομορφιά και τη σοφία —και τη δύναμη— του δικού μ.ας πολιτισμού;

Ο θάνατος του Ομήρου, θεωρημένος από ιστορική άποψη, ήρθε με μεγάλη ταχύτητα. Μόλις πριν τριάντα χρόνια, οι Κλασικές Σπουδές εξακολουθούσαν να αποτελούν σημαντικό μέρος της δυτικής παιδείας. Ο υδραυλικός, ο μάγειρος, ο αγρότης, πιθανότατα είχαν κάνει ένα χρόνο Λατινικά στο γυμνάσιο και ήξεραν ίσως να μεταφράσουν το εαφ6 άίειη στο μπλουζάκι ενός εφήβου. Για περισσότερες από δύο

34


χιλιετίες οι μορφωμένοι και οι φωτισμένοι στη Δύση ήταν υποχρεωμένοι να μελετήσουν «τους Κλασικούς» από την παιδική κιόλας ηλικία τους. ΓΙ μελέτη της ελληνικής και της λατινικής γλώσσας και γραμματείας αναγνωριζόταν ως η τέλεια εκπαίδευση σχεδόν για κάθε επάγγελμα, είτε στρεφόταν κάποιος προς τις επιχειρήσεις, τα νομικά, την ιατρική είτε προς την πολιτική. Τι ήταν λοιπόν αυτό που αποτελείωσε στο γύρισμα της χιλιετίας την παράδοση της προοδευτικής παιδείας, που επί δύο χιλιάδες χρόνια υπηρέτησε τόσο καλά τους πολίτες;

Η απάντηση δεν είναι τόσο προφανής όσο θα νόμιζε κανείς. Οι παραδοσιακές κατηγορίες εναντίων των Κλασικών Σπουδών είναι εξίσου παλιές όσο και ο ίδιος ο ελληνικός πολιτισμός. Όλοι έχετε ακού- σει το τροπάριο: «Γ ια τί να θέλει κανείς να δανειστεί χρήματα για να

/ κάνει τέτοιες σπουδές; Τα Ελληνικά και τα Λατινικά δεν θα τον βοηθήσουν να βρει δουλειά». Η μελέτη των Ελληνικών είναι δύσκολη, άσχετη με το σημερινό κόσμο, μη πρακτική, λέγεται, και σχεδόν ανθυγιεινή. Φταίνε η τηλεόραση, οι μεγάλες εταιρείες, το βίντεο, η οικονομία, εξηγούν οι κλασικιστές. Στο κάτω κάτω, όταν ένα απλό :ι:τυχίο μπορεί να κοστίσει εκατό χιλιάδες δολάρια, ποιος μπορεί να κατηγορήσει τους σημερινούς φοιτητές (ή τους γονείς τους που δανείζονται για να πληρώσουν τα δίδακτρα) για τη σύγχυση της παιδείας με την επαγγελματική εκπαίδευση, για την εξονυχιστική έρευνα των καταλόγων των κολεγίων για κάτι που να μοιάζει «πρακτικό»; Τα Λογιστικά, η Διοίκηση Ξενοδοχείων, η Εποπτεία Ψυχαγωγικών Κέ- ντρίον και το Ρεπορτάζ Ραδιοφώνου και Σπορ (μάθημα που υπάρχει πράγματι στο τμήμα Ανθρωπιστικών Σπουδών στο δίΐηϊΗ Ο&γη υπϊ- νεΓδΐίγ) είναι αλήθεια ότι ακτινοβολούν απρόσμενη γοητεία. «Η Θεωρία του Βαδίσματος» και «Το Σταρ Τρεκ και οι Ανθρωπιστικές Σπουδές» (αυθεντικά μαθήματα στο Ο&ΐΐί’οπιίδ δίαίε υηίνεΓ8ΪΙγ στο Φρέ- σνο) εξασφαλίζουν υψηλότερους βαθμούς με λιγότερη δουλειά απ’ ό,τι η «Εισαγωγή στα Ελληνικά». Καθώς τα σχολικά δάνεια μεγαλώνουν, αναδύεται ενισχυμένη και η αριστοφανική εικόνα του αποφοίτου Κλασικών Σπουδών με μεταπτυχιακό ως άνεργου τηλεορασόπλη- κτου «φυτού», που θέτει σε ενέργεια τη νεοαποκτημένη σωκρατική

35


διαλεκτική ικανότητά του για να πείσει τον πατέρα του ότι το χρήμα είναι αρετή, η αρετή είναι γνώση και η γνώση προέρχεται από τις επαναλήψεις του Σταρ Τρεκ.

Ωστόσο, αυτά δεν είναι παρά η παμπάλαιη αμοιβή των κλασικιστών· εκείνοι που μελετούν τον αρχαίο κόσμο φέρουν πάντα το φορτίο τού να καταδείξουν στους ζωντανούς τη σπουδαιότητα και τη σημασία των προ πολλού νεκρών. Μέχρι πρόσφατα οι «ιεραπόστολοι» των Κλασικών στη Δύση, ενεργοποιημένοι από τα κείμενα που διαβάζουν, την τέχνη που γνωρίζουν, ανταποκρίνονταν πάντα —αντλώντας μια διεστραμμένη απόλαυση από αυτό— σε τούτη την πρόκληση. Όμως. στην αντιστροφή της ιστορίας της δυτικής παιδείας (μιας ιστορίας που, από κάποια άποψη, ήταν η ιστορία της επιτυχημένης υπεράσπισης του προγράμματος μαθημάτων των Κλασικών Σπουδών ενάντια σε αυτές ακριβώς τις κατηγορίες), ο πανεπιστημιακός κόσμος εδώ και τρεις δεκαετίες δεν έχει επιδείξει την παραμικρή ανταπόκριση στις συνήθεις προκλήσεις. Οι καλύτεροι από εμάς απλώς παραιτήθη- καν. Οι χειρότεροι κατέστρεψαν, συχνά συνειδητά, το ίδιο τους το επάγγελμα.

Γ ια να εκτιμήσουμε το καινοφανές και τη σημασία της τρέχουσας αποτυχίας μας, πρέπει πρώτα να ρίξουμε μια ματιά στην ιστορική θέση των Κλασικών Σπουδών στην παιδεία. Πρόκειται για ιστορία που επαναλαμβάνεται συχνά, ωστόσο οι αφηγητές πολλές φορές χάνουν το σημείο κλειδί· ο Όμηρος άντεξε σε κάθε πρόκληση, εξέτρεψε όλες τις απειλές, απέκρουσε τις επιθέσεις τη μια μετά την άλλη — συχνά βγαίνοντας με κάποιες αμυχές, άλλοτε αναζωογονημένος, αλλά πάντα ανέπαφος — μέχρι πολύ πρόσφατα. Τα Ελληνικά υπήρξαν πάντοτε μοναδικά, απαιτούσαν ως εκ τούτου έναν ιδιαίτερο τύπο φύλακα, προκειμένου να επιβιώσουν για άλλη μια γενιά, ωστόσο πάντοτε υπήρξαν οι τέτοιου είδους ανιδιοτελείς θεράποντες, όσο λίγοι και κυνηγημένοι, όσο αλλόκοτοι και αποξενωμένοι από το επαγγελματικό σύστημα των κλασικισμόν, όσο αφανείς και άγνωστοι και αν ήταν στο ευρύτερο κοινό.

36

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΣ ΜΕ ΕΠ ΙΤΥΧΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΚΛΗΣΗ

Η βαθιά γνώση της Ιλιάοας και της Οδύσσειας αποτέλεσε τη βάση του εκπολιτισμού για τους ίδιους τους Έλληνες —ο Όμηρος ήταν η Ελλάδος τζαίδευσις, η ποίησή του «το Βιβλίο». Στην αρχαία Ελλάδα όμως δεν υπήρξαν ποτέ ιερές αγελάδες ή ιερά κείμενα. Η πρώτη ισχυρή πρόκληση στο αμ,ηρικό πρωτείο ήρθε τέσσερις αιώνες αργότερα από τον φιλόσοφο Πλάτωνα που εξέβαλε τη μελέτη του Ομήρου και των τραγωδών από την ιδανική πολιτεία του» επισημαίνοντας ότι (πλέον κάποιων άλλων μεταφυσικοί αντιρρήσεων) αυτές οι ιστορίες παρουσίαζαν ψευδείς και μη υγιείς εικόνες των θεών και των ηρώων. Ο Δίας να μεταμορφώνεται σε ζώα που ζουν σε στάβλους για να παρασύρει ανύποπτες παρθένες στην αγκαλιά του; Η Ήρα να ξελογιάζει τον άντρα της, προκειμένου να σβήσει τους Τρώες από το χάρτη; Ο Θυέστης να τρώει τα παιδιά του; Αυτά «τα παραμύθια που λένε οι γριές» [Πλάτων, θεαίτητος, ί'76'ο] δεν ήταν σε καμιά περίπτωση το υλικό που έπρεπε να διαβάζουν τα παιδιά μας για να γίνουν ενάρετοι ενήλικοι.

Αλλά και ο μεγαλοφυής Πλάτων δεν μπόρεσε να εξορίσει τον Όμηρο. Συχνά ο δικός του χαρακτηρισμός για τον Σωκράτη βασίζετα» σε ομηρικά και τραγικά πρότυπα για να εξετάσει τον ενάρετο βίο:

Κάνας λάθος, άνθρωπε, αν νομίζεις πο ς̂ ένας άντρας που θέλε5 να ωφελήσει έστω καί. λίγο τους άλλους πρέπει να υπολογίζει τον κίνδυνο αν θα ζήσει ή αν θα πεθάνει. Ενώ το μόνο που πρέπει να σκέφτεται, όταν ενεργεί, είναι αν ενεργεί δίκαια ή άδικα και αν η συμπεριφοράτου είναι καλού ή κακού ανθρώπου. Γιατί τότε θα ήταν ανάξιοι, σύμφωνα με τα λεγόμενά σου, όσοι από τους ημιθέους σκοτώθηκαν στην Ίροία, και όλοι οι άλλοι, και ο γιος της Θέτιδας. Αυτός, τόσο πολύ περιφρονούσε τον κίνδυνο μπροστά στο ενδεχόμενο να ντροπιαστεί...

ΙΙλάτων, Απολογία Σωκράτους [28β-ο)

Μια γενιά αργότερα, ο πιο συστηματικός φιλόσοφος Αριστοτέλης διέλυσε τις κατηγορίες του Πλάτωνα, τόσο σε ηθική όσο και σε μεταφυσική βάση- η απόρριψη του Ομήρου από τον Πλάτωνα δεν είχε βρει και πολύ έδαφος στο λαϊκό ελληνικό πολιτισμό.


37


Η παθιασμένη τούτη επίθεση και υπεράσπιση αποτέλεσαν το πρότυπο της κριτικής και της αντίδρασης σε αυτήν για περισσότερο από δύο χιλιετίες μέχρι τη δεκαετία του 1960. Οι Κλασικοί κατη- γορήθηκαν ως υπερβολικά δύσκολοι, ακατάλληλοι, άσχετοι, μη πρακτικοί, τραχιοί, ανήθικοι ή και παλαιοί —ακόμη και για το «σύγχρονο» αθηναϊκό κόσμο του τέταρτου π.Χ . αιώνα. Οι υποστηρικτές των Κλασικών Σπουδών αντεπιτέθηκαν, εξίσου ρωμαλέα, με αποδείξεις για το πόσο «πρακτική», πόσο ουσιαστική ήταν η μελέτη της ελληνικής (και της λατινικής) γλοόσσας, γραμματείας και ιστορίας, για τη μόρφωση, την αισθητική, την οικοδόμηση της γνώσης αλλά και ως θεμέλιο ηθικής. Οι Κλασικές Σπουδές πολύ σύντομα αποτέλεσαν ουσιαστικό πυρήνα της δυτικής παιδείας στη γλώσσα, στη λογική, στην ηθική, στην αισθητική και στη φιλοσοφία. Η βαθιά γνώση του «Κανόνα» εξασφάλιζε ισχυρό ηθικό αίσθημα και ικανότητα σε οποιοδήποτε σχεδόν επάγγελμα ή απασχόληση επέλεγε κανείς να ακολουθήσει. Εξ αρχής λοιπόν ο Όμηρος είχε πυροδοτήσει τη γνωστή φιλοσοφική διαμάχη σχετικά με το τι συνιστά μια χρήσιμη και απαραίτητη εκπαίδευση —οι βάσεις των ελευθέριων σπουδών ή οι τεχνικές δεξιότητες. Και πάντα, ο ανθρωπιστής, καλλιεργημένος, μορφωμένος και υπεύθυνος πολίτης οριζόταν ως κάποιος που είναι διαποτισμένος με την κλασική ελληνική σοφία, που είχε αναπτύξει μια δομημένη προσέγγιση στη μάθηση.

Καμιά σχεδόν πλευρά της πολιτιστικής ζωής των Ρωμαίων δεν είχε μείνει ανέγγιχτη από την ελληνική επίδραση. Η λατινική λογοτεχνική ιστορία αρχίζει με μια διασκευή της Οδύσσειας. Το δεύτερο αιώνα πια, οι περισσότεροι μορφωμένοι Ρωμαίοι γνώριζαν Ελληνικά κι έτσι μελετούσαν τον Όμηρο. Αναπόφευκτα, η Ρώμη αμφισβήτησε την εξάρτησή της από έναν ανώτερο αλλά ξένο πολιτισμό, αποκαλώντας τους Έλληνες αναξιόπιστους, ανέντιμους, συκοφάντες, ψεύτες, εξυ- πνάκηδες, πολυλογάδες, ακόμη και κάπως εκθηλυμένους. Οι Ρωμαίοι ύψωσαν φωνή εναντίον της ελληνικής επιρροής και επίδειξης— ο σατιρικός Γιουβενάλης και ο ποιητής επιγραμμάτων Μαρτιάλης ζωγράφιζαν υστερικά με την πένα τους σκληρές καρικατούρες των

38


εξελληνισμένων Ρωμαίων ως θηλυπρεπών, απάτριδων και αρνητών της παράδοσης. Εκείνο που αναμενόταν από έναν καλό Ρωμαίο ήταν να εκτιμά τον ελληνικό κλασικό πολιτισμό, αλλά ποτέ να μην επηρεάζεται υπερβολικά από τις τρέχουσες ελληνικές μόδες —παρόμοια με τη μεταγενέστερη στάση των Άγγλων απέναντι στους Γάλλους.

Το δεύτερο π.Χ . αιώνα ο Μάρκος Κάτων, ο πιο ισχυρός της ρωμαϊκής αριστοκρατίας, αποκάλεσε τον Σωκράτη «φλύαρο» και «ανατρεπτικό» και χαρακτήρισε τον ρήτορα Ισοκράτη —και τη σχολή του-- «μη πρακτικό». Εξαπολύοντας κεραυνούς εναντίον των ξενικών ελληνικών επιρροών που διείσδυαν στον «εντόπιο» πολιτισμό, ο Κάτων έβαλε να πετάξουν τους Έλληνες φιλοσόφους από τη Ρώμη, μολονότι αυτοί, φυσικά, σύντομα επέστρεψαν και έμειναν. Αυτός ο

,σεβαστός και ισχυρός συγκλητικός, παρατηρεί ο βιογράφος του Πλούταρχος, «προφήτευε και προμάντευε ότι οι Ρωμαίοι θα χάσουν την κυριαρχία τους, αν γεμίσουν και μολυνθούν από τη γνώση των ελληνικών γραμμάτων» [Μάρκος Κάτο)ν, 23]. Ωστόσο οι διαμαρτυρίες του αγνοήθηκαν ή απορρίφθηκαν. Ο ίδιος ο Κάτων ένιωσε αναγκασμένος να μάθει λίγα Ελληνικά στα γεράματά του (ενώ από αρκετά νωρίτερα φαίνεται να είναι εξοικειωμένος με τα ελληνικά γράμματα). Ο Πλούταρχος, ένας Έλληνας από την άσημη Χαιρώνεια, παρατηρεί πικρόχολα ότι «αυτή όμως την κακή του προφητεία ο χρόνος τη διέψευσε, γιατί στην πραγματικότητα η πόλη ανυψώθηκε σε μέγιστο βαθμό, μολονότι δέχτηκε και τα ελληνικά μαθήματα και την ελληνική παιδεία ολόκληρη» [ο.π.].

Κατά συνέπεια, η πρόκληση που αντιμετώπιζαν οι πρώτοι χριστιανοί Πατέρες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ήταν πώς να εκμεταλλευτούν ένα επιτυχημένο ειδωλολατρικό εκπαιδευτικό σύστημα χωρίς να διδάσκουν την ειδωλολατρία, πώς να εμβολιάσουν την αρχαιότερη και πιο σύνθετη ελληνική ιδέα ενός χρήσιμου δυϊσμού σώ- ματος-ψυχής πάνω στη χριστιανική ιδέα της αιωνιότητας, πώς να χρησιμοποιήσουν παλαιότερες εθνικές τελετουργίες στην υπηρεσία ενός νέου θεού. Τι έπρεπε να κάνουν οι καλοί, μορφωμένοι χριστιανοί με τη δική τους κλασική κληρονομιά —τι να κάνουν με αυτούς τους άσεμνους, λάγνους θεούς;

39


Δαίμονες που έπρεπε να έχουν εκδιωχθεί με την εμφάνιση του Χριστού κυκλοφορούσαν ανεξέλεγκτα σε όλα τα κείμενα, εμποδίζοντας ακόμη και το δανεισμό από την κατά τα άλλα λογική μεταφυσική αρχιτεκτονική του Πλάτωνα. Κάποιοι από τους πρώτους Πατέρες της Εκκλησίας αποκήρυξαν συνολικά την κλασική μάθηση, ακόμη και τη φιλοσοφία που διαδραμάτισε τόσο σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του δόγματος της αναπτυσσόμενης .Εκκλησίας. «Οι φιλόσοφοι είναι οι πατριάρχες των αιρετικών», εξηγούσε ο Τερτυλλιανός. Η Τέταρτη Σύνοδος της Καρχηδόνος το 398 μ.Χ . απαγόρευσε στους επισκόπους να διαβάζουν ειδωλολάτρες συγγραφείς, με όλη εκείνη την ασύδοτη σεξουαλικότητα, τη βία, την αλογόκριτη έκφραση και τον αθεϊσμό τους. Ο πάπας Γρηγόριος Α' καυχιόταν για τα μη κλασικά Λατινικά του και προειδοποιούσε έναν από τους επισκόπους του- «Τπέπεσε στην αντίληψή μας ότι εσύ, αγαπητέ Αδελφέ, εξηγείς την ειδωλαλατρική γραμματεία σε ορισμένα άτομα... Παραλάβαμε το υλικό αυτό μετά δισταγμών και το απορρίψαμε μετά βδελυγμίας... επειδή τα εγκώμια του Χριστού δεν δυνανται να συνυπάρξουν στο ίδιο στόμα με τα εγκώμια του Διός».

Ωστόσο» σε αντίθεση με το σήμερα, εκείνοι οι φανατικοί κατήγοροι έχασαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι συγγραφείς προσαρμόστηκαν, αφομοιώθηκαν και έγιναν «σημαντικοί» για μια ακόμη φορά. θ ' Αυ- σώνιος, ο Σιδώνιος, ο Αμβρόσιος, ο Αυγουστίνος, ο Βοήθιος και άλλοι θαρραλέοι άντρες, που τώρα είναι ως επί το πλείστον άγνωστοι, ένωσαν τον κλασικό και τον χριστιανικό κόσμο για πάντα. Ακόμη και ο Ιερώνυμος (ο οποίος στο περίφημο όνειρό του κατηγορήθηκε από τον Θεό ότι ήταν περισσότερο «κικερώνειος» παρά χριστιανός» κι έτσι μετανόησε και ορκίστηκε να μην έχει ποτέ ξανά στην κατοχή του ή να διαβάσει αιρετικό βιβλίο) επέστρεψε στους Κλασικούς στα ύστερα χρόνια της ζωής του. Ο Λακτάντιος γράφει σαν προσήλυτος Κικέρων. Εκκλησιαστικοί Πατέρες στα μοναστήρια, όπως ο Κασσιόδωρος, μελέτησαν και αντέγραψαν εθνικούς συγγραφείς και κράτησαν τα κείμενα ζωντανά —έργο καθόλου εύκολο, όταν ο υλιστικός κόσμος της Ρώμης διέβρωνε τα πάντα γύρω τους.

Τα λατινικά και τα κλασικά κείμενα συνέχισαν να ζουν μέχρι το

40


Μεσαίωνα, γνωρίζοντας ακόμη μεγαλύτερη άνθηση κατά την Καρο- λίγγεια Αναγέννηση (800 μ.Χ . περίπου). Η καρδιά του εκπαιδευτικού συστήματος, τα βασισμένα στην κλασική παιδεία ίπνίυηι (γραμματική, ρητορική, λογική) και φΐ«ι<Μνΐιιπι (αριθμητική, μουσική, γεωμετρία, αστρονομία) των ελευθέριων σπουδών κυριαρχούσαν στη μάθηση και εντάχθηκαν στα νέα πανεπιστήμια. Αυτό το πρόγραμμα μαθημάτων δεν έχασε την επιρροή του μέχρι το δέκατο ένατο αιώνα— ακόμη και μέσα σε έναν υλικό πολιτισμό δυσχερειών, ανεξέλεγκτων ασθενειών και κοινότοπης αγριότητας.

Ωστόσο οι κλασικοί συνέχισαν να επικρίνονται δριμύτατα για ηθικούς λόγους. Ο Παύλος Αλβαρο έγραψε: «Ακόμη και ο αγρότης χωρικός, όταν φυτεύει τη συκιά, ανακαλύπτει αυτό που οι ειδωλολά- τρες “σοφοΓ’ δεν έμαθαν ποτέ: Έν αρχή ήν 6 Λόγος, και ό Λόγος ήν προς τον Θεόν, και Θεός ήν ό Λόγος. Ουτος ήν έν αρχή προς τον Θεόν (Ιωάν. α 1). Τούτο ο πολυμαθής Πλάτων δεν εγνώριζε, τούτο ο ευφραδής Κικέρων αγνοούσε, τούτο ο παθιασμένος Δημοσθένης δεν ανερεύνησε ποτέ. Δεν θα το βρείτε ούτε στην μπλεγμένη λόχμη του Αριστοτέλη ούτε στην ευέλικτη πονηρία του Χρύσιππου». Με τη Θεία Κωμωδία του Δάντη, η καθομιλουμένη ορθώθηκε για να αμφισβητήσει το διανοητικό μονοπώλιο των Λατινικών, παρ’ όλο που ο ποιητής διάλεξε τον Βιργίλιο για οδηγό του, χρησιμοποίησε κλασικά αρχέτυπα στην Κόλασή του και έβαλε Ρωμαίους τυραννοκτόνους στο στόμα του Σατανά.

Οι κλασικοί ήταν τώρα, στην πραγματικότητα, έτοιμοι για μια νέα ολοκληρωτική αναμόρφωση της όψης τους. Λίγα μόλις χρόνια μακριά από τον Δάντη βρίσκονταν ο Πετράρχης και ο Βοκάκιος (ίσως ο πρώτος «σύγχρονος» Δυτικοευρωπαίος που είχε βαθιά γνώση της Ελληνικής). Σύντομα ολόκληρη η Αναγέννηση επέστρεψε στους Έλληνες κατά πάντα, από τη γλυπτική μέχρι την ποίηση, από την πολιτική μέχρι την επιστήμη. Όμως και αυτή η ελληνική αναγέννηση είχε τα αρνητικά της κατάλοιπα. Στη «Μάχη των Βιβλίων» του δέκατου έβδομου και του δέκατου όγδοου αιώνα στην Ιταλία, στη Γαλλία και στην Αγγλία, τα πάθη μαίνονταν σε σχέση με τη θέση των Κλασικών σε θέματα γούστου και εκπαίδευσης. Δεν θα μπορού-

41


σαν οι σύγχρονοι να ξεπεράσουν αντί να μιμούνται, να υπερβούν αντί να ακολουθούν τους μεγάλους αρχαίους διδασκάλους; Η νεότερη «φουρνιά» των συγχρόνων ισχυρίζονταν ότι είναι σοφότεροι και πιο εξελιγμένοι απ’ όσο το ειδωλολατρικό παρελθόν, και σίγουρα ανώτεροι με δεδομένα τα πλεονεκτήματα της θεϊκής έμπνευσης και της δικής τους ηθικής υπεροχής. Όταν όμως αυτή η πιο πρόσφατη απρόοπτϊ) εκδήλωση διαφωνίας έσβησε, οι Κλασικές Σπουδές όχι μόνο εξακολούθησαν να αποτελούν τον πυρήνα όλης της ευρωπαϊκής παιδείας, αλλά και να ορίζουν τις ίδιες τις παραμέτρους των συζητήσεων περί παιδείας. Μέχρι τις αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, η ίδια η λέξη «κλασικός» πήρε μια νέα σημασία καλλιτεχνικού και λογοτεχνικού ύφους, εκτός από την έκπαλαι οικεία ποιοτική και ιστορική της σημασία. Ο αρχαίος κόσμος στην πραγματικότητα επεξέτεινε την επιρροή του στον τρόπο με τον οποίο ο σύγχρονος κόσμος έβλεπε τη θέση του στην ιστορία.

Για να έρθουμε πιο κοντά στα καθ’ ημάς, ο', δικοί μας Πατέρες του Έθνους βοήθησαν να εδραιωθεί μία αμερικανική «λατρεία της αρχαιότητας» στο τελευταίο μισό του δέκατου όγδοου αιώνα. Περπατώντας κανείς στους δρόμους της Ουάσινγκτον, βιώνει από πρώτο χέρι τους ελληνορωμαϊκούς θεσμούς, την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία. Πρώτες μας έρχονται στο νου προσωπικότητες όπως ο Τόμας Τζέ- φερσον, ο οποίος στους Κλασικούς βρήκε πρότυπα ελευθερίας, δημοκρατίας και αγροτικής ζωής, καθώς και ιδιωτικής και δημόσιας αρετής. Πράγματι, οι Αμερικανοί, περισσότερο απ’ οποιονδήποτε άλλον στη Δύση, πίστεψαν ότι οι Έλληνες ανήκαν σε όλους, ότι η εργατική τάξη των μη αριστοκρατών μπορούσε να διαμορφωθεί" και να καθοδηγηθεί από τα κλασικά ιδεώδη διακυβέρνησης, έκφρασης και κάλλους.

Ακόμα μια φορά η χρήση της κλασικής αρχαιότητας ως βάση της γενικής παιδείας αμφισβητήθηκε, τώρα για λόγους πρακτικότη- τας και σχετικότητας. Όπως τόνισε ο ιστορικός Μάιερ Ρέινολντ, από το ξεκίνημά της η Αμερική βρισκόταν «σε αναζήτηση της χρήσιμης γνώσης». Ποιο είδος εκπαίδευσης είναι πρακτικό και σκόπιμο; Η εκπαίδευση είναι για να κάνει τους σπουδαστές καλύτερους αν-


θρώπους και πολίτες ή για να τους προετοιμάσει για τον «αληθινό κόσμο»; (σαν να επρόκειτο για δυο διαφορετικούς στόχους!) Ο Τζέ- φερσον — και όχι κάποιος ελιτιστής — υπερασπίστηκε τους Κλασικούς γράφοντας ότι «καθώς προχωρούμε στη ζωή... τα πράγματα αρχίζουν ένα ένα να γκρεμίζονται, και υποψιάζομαι ότι τελικά μένουμε μόνο με τον Όμηρο και τον Βιργίλιο, ίσως μόνο με τον Όμηρο». Ωστόσο, ο αρχιτέκτονας του Τζέφερσον, ο Μπέντζαμιν Λατρόμπ, παραπονιόταν ότι η /λίάς του Ομήρου «δεν μεταδίδει καμιά πληροφορία που να μπορεί ποτέ να είναι πρακτικά χρήσιμη» (1789). Ο Τόμας Πάιν θεωρούσε τη μελέτη των Ελληνικών άσκοπη και όχι πρακτική, Παρόμοια, ο Μπέντζαμιν Ρας, ένας από αυτούς που υπέγραψαν τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και ιδρυτής κολεγίου, κατέληξε στο

/ συμπέρασμα ότι «αν κάθε ελληνικό και λατινικό βιβλίο (εξαιρουμένης της Καινής Διαθήκης) καιγόταν στην πυρά, ο κόσμος θα γινόταν σοφότερος» (1810/1811).

Από το 1800 νέα ωφελιμιστικά θέματα —φυσικές επιστήμες, ' σύγχρονες γλώσσες, ιστορία και γεωγραφία— γλιστρούσαν μέσα στο

αμερικανικό δημοκρατικό πρόγραμμα σπουδών για να αμφισβητήσουν τη θέση των Κλασικών Σπουδών. Το ιδανικό σύστημα εκπαίδευσης και έκφρασης του Βενιαμίν Φραγκλίνου προωθούσε την καθομιλουμένη. Ο Νώε Ουέμπστερ απαιτούσε επίσης μια παγκόσμια εκπαίδευση βασισμένη στις επιστήμες και στην αγγλική γλώσσα και γραμματική: «Ποιο το κέρδος για έναν έμπορο, ένα μηχανικό, έναν αγρότη, από τη γνίοριμία του με τις γλώσσες των Ελλήνων και των Ρωμαίων;» Ένας συγγραφέας το 1778 το έθεσε πιο ωμά: «Πολλοί από τους νέους μας κοπανάνε το κεφάλι τους με την Ιλιάδα, ενώ θα ’πρεπε να χρησιμοποιούν τα χέρια τους για να καθαρίζουνε τους βάλτους και να αποστραγγίζουνε τα έλη μας».

Τότε, όπως και τώρα, οι Κλασικές Σπουδές —ιδίως η εκμάθηση των αρχαίων Ελληνικών— κατηγορήθηκαν ως άχρηστες, μη πρακτικές, χάσιμο χρόνου, μη δημοκρατικές και αντίθετες στην απόκτηση εργασίας και επαγγέλματος. Δεν σου εξασφάλιζαν δουλειά ούτε σου παρείχαν καν μια χρήσιμη ικανότητα· ήταν δείγμα ελιτισμού, σχολαστικισμού ή αγνωστικισμού. Παρά ταύτα, οι Κλασικές Σπου-

43


δες παρέμειναν στον πυρήνα της σύνολης παιδείας καθ’ όλο το δέκατο ένατο αιώνα, εποχή κατά την οποία η γνώση μας για την ίδια την κλασική αρχαιότητα μεγάλωσε με διακριτά άλματα. Η κλασική επιστημοσύνη έφτασε στο απόγειό της μεταξύ 1800 και 1920 με τη βοήθεια των νέων επιστημονικών τομέων της αρχαιολογίας, της επιγραφικής, της νομισματολογίας, της παπυρολογίας και της λογοτεχνικής κριτικής, ενώ τα Λατινικά διδάσκονταν στα λιβάδια και στις παραμεθόριες πόλεις της αναπτυσσόμενης αμερικανικής Δύσης.

Στα τέλη όμως του δέκατου ένατου αιώνα, ο ανταγωνισμός στο πρόγραμμα σπουδών του κολεγίου προήλθε όχι απλώς από τον παραδοσιακό πραγματισμό των φυσικών επιστημών και των σύγχρονων γλωσσών αλλά και από τις πρόσφατα εισηγμένες επιστήμες της πολιτικής, των οικονομικών, της ανθρωπολογίας, της γλωσσολογίας και της ψυχολογίας. Οι νέοι αυτοί επιστημονικοί τομείς δεν ήταν απλώς πιο πραγματιστικοί από τις Κλασικές Σπουδές, ήταν αντίθετοι στο πνεύμα ως προς την κλασική και τραγική θεώρηση της ίδιας της ανθρώπινης κατάστασης. Επί πλέον, ένας νέος μεταπολεμικός αμερικανικός εθνικισμός, ένας εθνικισμός με ρηχή συλλογική μνήμη, εστί- ασε το ενδιαφέρον σε περισσότερη αμερικανική ιστορία. Ηγετικές φυσιογνωμίες στην παιδεία, όπως ο 'Γσαρλς Έλιοτ, πρόεδρος του Χάρ- βαρντ για σαράντα χρόνια, τον οποίο ο λατινιστής του Χάρβαρντ Ε .Κ . Ραντ συνέκρινε με τον πάπα. Γρηγόριο Λ . απαιτούσαν περισσότερη προσοχή στα Αγγλικά και την εφαρμογή του συστήματος της επιλογής μαθημάτων ως εναλλακτική πρόταση στα Λατινικά και στα Ελληνικά. Ακόμη και το πανεπιστήμιο Τζέφερσον στη Βιρτζίνια είχε ανοιχτό πρόγραμμα σπουδών από την έναρξή του. Τελικά, ο αμερικανικός ισονομισμός, ο πραγματισμός και η νεοδημιουργημένη πίστη στην υλική παραγωγικότητά του είχαν πράγματι σκοτώσει τους Έ λληνες;

Όχι, ο Όμηρος επιβίωσε εδώ όπως και αλλού· νέοι ιεραπόστολοι— όπο.>ς στο παρελθόν, ευφάνταστοι, ρωμαλέοι, μη παραδοσιακοί ζηλωτές — εμφανίστηκαν από το πουθενά. Η Ελλάδα, για παράδειγμα, βγήκε πάλι στο φως των προβολέων με τις αρχαιολογικές ανακαλύψεις του Ερρίκου Σλίμαν, το τελευταίο τέταρτο του δέκατου ένατου


αιώνα. 'Οπως ήταν αναμενόμενο, οι σύγχρονοι βιογράφοι του Σλίμαν, συνήθως επαγγελματίες πανεπιστημιακοί καθηγητές, τονίζουν την έλλειψη ακαδημαϊκών περγαμηνών που τον χαρακτήριζε (παράτησε το σχολείο στα δεκατέσσερα για να εργαστεί ως μαθητευόμενος παντοπώλης), την έλλειψη πρωτοτυπίας (είχε μάθει πολλά από επαγγελματίες λογίους), την ανυπομονησία του με τη γραφειοκρατία (δεν περίμενε πάντα για άδειες προκειμ.ένου να αρχίσει τις ανασκαφές του), την απερισκεψία του (γκρέμιζε ή κατέστρεφε πράγματα που μεταγενέστεροι μελετητές θα θεωρούσαν πολύτιμα), την αλλοίωση των αποδεικτικών στοιχείων και την παραποίηση της ίδιας του της ζωής (πράγμα που πιθανώς είναι αλήθεια).

Όμως χαμένα σχεδόν μέσα στις λεπτομέρειες της δυσφήμισής του (ήταν άραγε η γυναίκα του η Σοφία όντως παρούσα στις ανακαλύψεις του, όπως ισχυριζόταν ο ίδιος;) βρίσκονται τα αξιόλογα επιτεύγματα του Σλίμαν: αυτοδημιούργητος εκατομμυριούχος πριν τα τριάντα του, αυτοδίδακτος (γνώριζε πάνω από δέκα γλώσσες), λάτρης του Ομήρου, ταξιδιώτης του κόσμου (έκανε μάλιστα και μια μικρή περιουσία στο Σακραμέντο κατά τον «πυρετό του χρυσού»), ερασιτέχνης φιλόλογος και ιστορικός που σχεδόν εισήγαγε τη σύγχρονη επιτόπια έρευνα (αποκαλείται συχνά Πατέρας της Μεσογειακής Αρχαιολογίας). Σε μια εποχή που οι περισσότεροι μελετητές απέρριπταν την ιστορικότητα της Τροίας, όταν οι ελάχιστοι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι που υποπτεύονταν την αλήθεια απέφευγαν σωφρόνως να την πουν ευθέως, στέκονταν διστακτικοί και τσαλαβούταγαν στην άκρη του νερού, ο Σλίμαν βούτηξε στα βαθιά με το κεφάλι· πήγε στην Τουρκία και αποκάλυψε την Τροία στον κόσμο· έκανε ανασκαφές στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα και αποκάλυψε έναν ολόκληρο ελληνικό πολιτισμό της Εποχής του Χαλκού. Πάρτε στα χέρια σας οποιοδήποτε βιβλίο για την ελληνική ιστορία, θα βρείτε τον «νταή» Σλίμαν στην Τροία. Επισκεφθείτε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα, το χρυσάφι των Μυκηνών του «άπληστου» Σλίμαν θα σας ανταποδίδει τη ματιά μέσα από τη νεκρική μάσκα του Αγαμέμνονα. Ξεφυλλίστε οποιοδήποτε σχολικό βιβλίο σχετικά με την αρχαιολογική μέθοδο, ο «απερίσκεπτος» Σλίμαν θα κυριαρχεί σε ολόκληρη την παρου

45


σίαση. Πώς θα μπορούσε ποτέ να πεθάνει πραγματικά ο Όμηρος, όταν υπήρχαν ευκαιρίες για θεοπάλαβους όπως ο Ερρίκος Σλίμαν με την Ιλιάδα στο χέρι μπροστά στα τείχη της Τροίας να ξαναφέρουν τους Έλληνες στη ζωή;

Από τα μέσα του δέκατου ένατου μέχρι τα μέσα του εικοστού αιώνα, οι Κλασικές Σπουδές τα έβγαλαν πέρα με επιτυχία στη μάχη τους με την κατάργηση της προϋπόθεσης της γνώσης των Ελληνικών και των Λατινικών, πρώτα κατά την είσοδο στο πανεπιστήμιο και στη συνέχεια κατά την αποφοίτηση, επιβίωσαν του Τζον Ντιούι, του απομονωτισμού και της ύφεσης που ακολούθησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακόμη και την άνοδο του μοντερνισμού και την απόρριψη εκ μέρους του των παγιωμένων κλασικών παραμέτρων λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής έκφρασης, και της αμφισβήτησης των αμετάβλητων ιδεωδών της αλήθειας και του κάλλους. Ενώ δέχονταν συνεχή επίθεση, οι Κλασικές Σπουδές, όπως πάντα, αντιμετώπισαν τη βίαιη προσβολή κατά μέτωπο. Οι Επιτροπές του 1917 και του 1924 εξέτασαν τη φθίνουσα επίδραση των Κλασικών Σπουδών στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα και πρότειναν δρόμους αναμόρφωσης. Η ομηρική επιστημοσύνη έκανε άλλο ένα γιγαντιαίο βήμα προς τα εμπρός μέσω ενός άλλου απίθανου και παραγνωρισμένου σωτήρα στα τέλη της δεκαετίας του 1920.

Ο Μίλμαν Πάρι, εκπαιδευμένος στα δημόσια σχολεία της βόρειας Καλιφόρνιας, δεν έλαβε υποτροφία για μεταπτυχιακές σπουδές στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αντίθετα, πήγε στο Παρίσι για να σπουδάσει στη Σορβόνη το 1924. Μέσα σε τέσσερα χρόνια (το ένα τρίτο του συνηθισμένου χρόνου) ο Πάρι έγραψε δύο διατριβές που επρόκειτο να φέρουν επανάσταση στην κατανόησή μας γύρω από την ομηρική γραφή. Μέσα από μια στατιστική ανάλυση επιθέτων σε συνδυασμό με κύρια ονόματα και μερικά κοινά ουσιαστικά — «γοργοπόδαρος Αχιλ- λέας» και «Μενέλαος, αγαπημένος του Άρη», τόσο οικεία στους αναγνώστες της Ιλιάδας— απέδειξε ότι αυτό το στερεοτυπικό σύστημα φράσεων αποτελούσε τη σπονδυλική στήλη της επικής αφήγησης. Η επανάληψη λέξεων και φράσεων δεν ήταν ένδειξη ενός καλλιτέχνη που έχει στερέψει από ιδέες και φαντασία αλλά απόδειξη της ικανό


τητας ενός αριστοτέχνη ποιητή. Η Ιλιάς δεν συντέθηκε από έναν μορφωμένο ποιητή, αλλά μάλλον συρράφτηκε μεγαλοφυώς προφορικά και απαγγελλόταν από κάποιον αμόρφωτο διασκεδαστή.

Ο Πάρι πρόσφερε τα χειροπιαστά στοιχεία για να αποδείξει ότι τα ποιήματα αποτελούσαν μέρος μιας μακράς προφορικής παράδοσης — πολύ παρόμοια μ ’ εκείνη των Γιουγκοσλάβων βάρδων, όπως επιχείρησε αργότερα να καταδείξει— και ότι αυτός ο τρόπος της σύνθεσης εξηγούσε σε μεγάλο βαθμό πολλές από τις ιδιαιτερότητες του ομηρικού ύφους. Κάτι ακόμη πιο σημαντικό, τα ερωτήματα σχετικά με την ενότητα και την αρτιότητα των επικών ποιημάτων —υπήρχε ένας Όμηρος ή πολλοί; Ποια μέρη των επικών ποιημάτων ήταν τίνος ποιητή; — που κυριαρχούσαν εν πολλοίς κατά τη μελέτη του Ομήρου τον περασμένο αιώνα, μπορούσαν πια να παραμεριστούν, αφού οι λόγιοι μπορούσαν τώρα να επιστρέφουν στο νόημα των κειμένων με μια εντελώς νέα ομάδα προτεραιοτήτων: ποιοι άκουγαν την Ιλιάδα, πότε, που και γιατί;

Ο Πάρι πέθανε τραγικά στα τριάντα τρία του, εφτά μόλις χρόνια μετά τη συγγραφή (στα Γαλλικά) της πιο σπουδαίας εργασίας του, χωρίς ποτέ να μάθει για πόσα χρόνια αυτή θα συνέχιζε να είναι σπουδαία. Πολλοί λόγιοι, ιδιαίτερα στην Ευρώπη, εξακολουθούσαν να α- ρνούνται τις ίδιες τις αρχές της θεο.>ρίας του Πάρι τα επόμενα πενήντα χρόνια. Το πιστόλι που βρέθηκε δίπλα στο πτώμα του στο δωμάτιο ενός μοτέλ στο Λος Άντζελες, σε συνδυασμό με την αβέβαιη θέση του στο Χάρβαρντ. οδήγησε πολλούς κλασικιστές να συμπεράνουν ότι ο μυστηριώδης θάνατός του ήταν αυτοκτονία που προκλήθηκε από την άρνηση παράτασης της θητείας του, αν και δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία για την αυτοκτονία ή για τη μη παράταση.

Το πραγματικό έγκλημα του Πάρι φαίνεται πως ήταν το ενδιαφέρον του για τις ιδέες μάλλον παρά για τις ακαδημαϊκές διακρίσεις. "Εχοντας γλιτώσει την πληκτική δοκιμασία ενός αμερικανικού διδακτορικού προγράμματος, ο βετεράνος των Βαλκανίων είχε την ικανότητα να βάζει στην άκρη την παραγωγική αλλά στεγνή και στατιστική έρευνα, μόλις έμπαινε στην τάξη με τους φοιτητές: «Εύκολα φέρνει κανείς στο νου τον ενθουσιασμό ενός πρωτοετούς του Χάρ-

47


βαρντ όταν, μετά από μια αναμενόμενη ρουτίνα γραμματικής ανάλυσης και έμμετρης απαγγελίας, ο ΙΙάρι έβαζε στην άκρη τον Τερέντιο και εισήγε Μολιέρο και Σασά Γκιτρί... Είχε την ικανότητα να περνάει με άνεση μέσα απ’ οποιοδήποτε πεδίο μάθησης βρισκόταν κοντά στον παράτολμο δρόμο του. Ήταν αδύνατον να τον συναντήσεις κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων αφομοίωσης, χωρίς να κολλήσεις λίγο από τον ενθουσιασμό του για μια απροσδόκητη ποικιλία θεμάτων. Υπήρχε μέθοδος στις παρεκβάσεις του, η μουσική, η σλαβική εθνολογία, η μνημονική ψυχολογία αξιοποιούνταν προς όφελος του Ομήρου...» (Η. Ι^νΐη, «ΡογΙγηϊΙ: οίπ Ηοιηεηο 8ο1ιοΙηι'», ααεήοαυοην- ηαΐ 23, 1937, σσ. 260-61). Ο Πάρι, ο αδέσμευτος, εργαζόταν «προς όφελος του Ομήρου» και όχι το αντίστροφο. Με τέτοια υποστήριξη, ο Όμηρος μπορούσε να επιβιώσει.

Στη δεκαετία του 1930 —το απόγειο των Κλασικών Σπουδών στις ΙΙΙΙΑ, από καθαρά αριθμητική άποψη — σχεδόν ένα εκατομμύριο μαθητές γυμνασίου έκαναν Λατινικά κάθε χρόνο. Ακόμη και μετά την κάμψη κατά τη διάρκεια της οικονομικής ύφεσης και το ξέσπασμα του πολέμου, οι Κλασικές Σπουδές γνώρισαν νέα ακμή μετά από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς νέα προγράμματα προστέθηκαν στο πανεπιστήμιο. Τα μαθήματα των Κλασικών Σπουδών —κυρίως Λατινικά και Ελληνικά— εξακολουθούν να υπάρχουν στο πρόγραμμα μαθημάτων του κολεγίου, αν και πολλά σχολεία είχαν από καιρό πάψει να τα θεωρούν υποχρεωτικά, με αποτέλεσμα πολλοί μαθητές να καταφέρνουν να αποφεύγουν τα Ελληνικά και τα Λατινικά εντελώς. Πολλοί το έκαναν. Εδραιωμένη, ακόμη, με ασφάλεια στο πανεπιστήμιο, η μελέτη των Λατινικών συνέχιζε να εξασφαλίζει τη γνώση της γραμματικής, της οικονομίας στην έκφραση, την προσοχή στη λεπτομέρεια και την απουσία των τεχνασμάτων. Η διεύρυνση του λεξιλογίου και η βαθιά γνώση της ετυμολογίας ήταν τα δευτερογενή κέρδη της κλασικής σκέψης που εστίαζε σε ένα αιώνιο αγαθό και ένα πάντα παρόν κακό. Εφόσον η μόρφωση, η κομψή γραπτή και προφορική έκφραση, η εξοικείωση με την πολιτική και τα κοινωνικά συστήματα και ένα κοινό σύνολο αναλλοίωτων ηθικών αρχών ήταν οι κύριοι στόχοι μιας εκπαίδευσης στις ελευθέριες σπουδές, εφόσον η

48


ίδια η εκπαίδευση απαιτούσε κάποια απομνημόνευση και συγκρότηση από -το σπουδαστή, οι Κλασικές Σπουδές δεν θα εξαφανίζονταν— έστω κι αν οι εγγραφές στις κλασικές γλώσσες αντιμετώπιζαν τη συνήθη περιοδική παρακμή. Άλλωστε, σε χαοτικές εποχές, οι Έ λ ληνες πρόσφεραν πάντα, αν όχι πια το σύστημα, τουλάχιστον μίαν ολοκληρωμένη προσέγγιση στην κατανόηση της τέχνης, της λογοτεχνίας, της πολιτικής και της φιλοσοφίας. Άλλωστε, υπήρχαν πάντα ανώνυμοι φύλακες που δίδασκαν σε εκατοντάδες ανθρώπους Λατινικά και Ελληνικά με ελάχιστη αμοιβή, αντλώντας κουράγιο από ανθρώπους αντισυμβατικούς, όπως ένας Σλίμαν ή ένας Πάρι, που χρησιμοποιούσαν την ιδιοφυΐα τους για να σώσουν τον Όμηρο για μια ακόμη γενιά.

Γπήρχε ακόμη σημαντική δουλειά να γίνει με τους Έλληνες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι έγγραφες πινακίδες που είχαν βρεθεί σε ανασκαφές της Κρήτης και στην ηπειρωτική χώρα στις αρχές του αιώνα δεν είχαν αποκρυπτογραφηθεί ακόμη. Οι μελετητές διαφωνούσαν για περισσότερο από μισό αιώνα για το κατά πόσο μια από αυτές τις γραφές —που αυτός που την ανακάλυψε, ο Άρθουρ Έβανς, την ονόμασε Γραμμική Β — ήταν βασκική, ετρουσκική, σημιτική ή προελληνική. Μερικοί από τους πιο τολμηρούς είχε προτείνει ότι η Γραμμική Β μπορεί να είναι ελληνική, αλλά καμιά από τις αποκρυπτογραφήσεις δεν έβγαζε νόημα, και η επαγγελματική ορθοδοξία επέμενε ότι ήταν η γλώσσα κάποιου μη ελληνικού πολιτισμού ή απλώς εμπνευσμένου από τον μινωικό, της Εποχής του Χαλκού (1400 π.Χ. περίπου). Οι κλασικιστές γνώριζαν ότι η μεταγενέστερη κλασική ελ ληνική γραφή ήταν προσαρμοσμένη από τη φοινικική και δεν έμοιαζε σε τίποτε με τούτη την ακατανόητη γραφή πάνω σε αυτές τις πολύ πρωιμότερες πήλινες πινακίδες από την Κρήτη και τα μυκηναϊκά ανάκτορα στην ηπειρωτική χώρα.

Η κρατούσα ορθοδοξία ήταν τόσο εδραιωμένη, ώστε ένας αρχαιολόγος που την αμφισβήτησε αποκλείστηκε από τις ανασκαφές στην Ελλάδα εντελώς. Έτσι η λύση σε ένα ομηρικό πρόβλημα προήλθε για μια ακόμη φορά από ένα ταλαντούχο ερασιτέχνη, τον Μάικλ Βέ- ντρις. Πολύ διαφορετική ιδιοσυγκρασία από τον Σλίμαν, ο Βέντρις

49

4 - Ποιος σκότωσε τον Όμηρο;


ωστόσο μοιραζόταν πολλές κοινές ιδιότητες —και υπέστη πολλές από τις ίδιες ταπεινώσεις — με τον άνθρωπο που ανακάλυψε την Τροία. Ο Βέντρις δεν είχε επαγγελματική ακαδημαϊκή εκπαίδευση στις Κλασικές Σπουδές, αφού είχε φοιτήσει σε αρχιτεκτονική σχολή στο Λονδίνο. Ήταν όμως κι αυτός ιδιοφυής στις γλώσσες, μιλούσε άπταιστα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά (είχε διαβάσει για τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά σε ένα γερμανικό βιβλίο όταν ήταν μόλις επτά ετών), Πολωνικά (τα είχε μάθει μόνος του στα έξι) και Σουηδικά (τα έμαθε κατά τη διάρκεια επίσκεψής του που κράτησε λίγες εβδομάδες). Γοητευμένος από την πρόκληση της μινωικής γραφής (που βρέθηκε επίσης σε πινακίδες στα ερείπια ελληνικών ανακτόρων της Εποχής του Χαλκού), ο Βέντρις αφιέρωσε τον ελεύθερο χρόνο του στην αποκωδικοποίησή της, δημοσιεύοντας το πρώτο άρθρο πάνω στο θέμα όταν ήταν δεκαοκτώ ετών. Στη συνέχεια, το 1952, σε ηλικία τριάντα ετών, αυτό το ανερχόμενο αστέρι του αρχιτεκτονικού κόσμου ανακοίνωσε στην κοινότητα των κλασικιστών ότι είχε ανακαλύψει ένα κλειδί για την αποκωδικοποίηση των πινακίδων και ότι, τελικώς, ήταν Ελληνικά!

Σε συνεργασία με έναν κλασικό φιλόλογο, ο Βέντρις άρχισε να μεταφράζει Ελληνικά γραμμένα σε συλλαβογράμματη γραφή επτακόσια χρόνια πριν τον Όμηρο. Για πρώτη φορά μπορούσαμε να διαβάσουμε «σύγχρονα» έγγραφα σχετικά με τη ζωή το>ν Ελλήνων στο μυκηναϊκό κόσμο (οι πινακίδες καλύπτουν χονδρικά μια περίοδο από το 1400 έως το 1200 π .Χ .). Οι ομηρικοί ήρωες —και θεοί— έγιναν ξαφνικά ιστορικά πρόσωπα με έναν τρόπο που από την αρχαιολογία μόνο δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς. Σε ποιο βαθμό και με τι τρόπους οι διάφορες αυτές πηγές στοιχείων της πρώιμης ελληνικής ιστορίας συμφωνούν και αλληλοσυγκρούονται —και, εν πάση περι- πτώσει, τι ακριβώς έκαναν οι Έλληνες στην Κρήτη το δέκατο τέταρτο π.Χ . αιώνα— είναι κάτι που βρίσκεται στο κέντρο της μελέτης του ομηρικού κόσμου ίσαμε σήμερα, και αυτό οφείλεται κυρίως στις προσπάθειες ενός σχετικά άγνωστου Άγγλου αρχιτέκτονα.

Όπως και ο Μίλμαν Πάρι, ο Βέντρις δεν επρόκειτο να έχει ποτέ την ικανοποίηση να δει τις εικονοκλαστικές θεωρίες του να αλλάζουν

50


τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε όλοι τη μεσογειακή αρχαιότητα. Το φθινόπσ>ρο του 1956, λίγες μόλις εβδομάδες πριν από την έκδοση του βιβλίου που είχε γράψει με τον φιλόλογο που αναφέραμε πιο πάνω σχετικά με την αποκωδικοποίηση της Γραμμικής Β , σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό δυστύχημα. Ήταν μόλις τριάντα τεσσάρων ετών. Ο πρόωρος θάνατος του Βέντρις του στέρησε μια φήμη που του άξιζε πολύ, αλλά την οποία ποτέ δεν επιδίωξε· τον γλίτωσε επίσης από το να υποστεί τις κατηγορίες που ακολούθησαν (παρόμοιες με κείνες που δέχτηκε ο Σλίμαν) από επαγγελματίες πανεπιστημιακούς, ότι δηλαδή η αυτοβιογραφική του περιγραφή σχετικά με την αποκωδικοποίηση ήταν γεμάτη πλάνες και απάτες. Πολλοί λόγιοι αρνήθη- καν να δεχτούν τα αποτελέσματα της έρευνάς του — αντέκρουε το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής επιστημοσύνης και έλυνε ένα πρόβλημα που είχε αποτελέσει αίνιγμα για έγκριτους διδάκτορες επί μισό αιώνα. Μερικοί κλασικιστές που εργάζονταν πάνω στη Γραμμική Β σίγουρα τον αντιπάθησαν μόνο και μόνο για την επιτυχία του. Ωστόσο, κατά γενική ομολογία πλέον, η δουλειά του Βέντρις είναι η πιο σημαντική συμβολή στην κατανόησή μας για την πρώιμη ελληνική ιστορία —και για τη σχέση του κειμένου του Ομήρου με αυτή την ιστορία— στον εικοστό αιώνα. Η συγκίνηση που προκάλεσε η αποκωδικοποίηση της Γραμμικής Β πέρασε στα λαϊκά μέσα μαζικής ενημέρωσης, ξεχειλίζοντας πάνω από τους τοίχους του πανεπιστημίου και ξαναφέρνοντας τους Έλληνες στο ευρύ κοινό. Μυστηριώδης γραφή αποκωδικοποιήθηκε! Ο Όμηρος δεν ήταν νεκρός.

Ο Όμηρος, τα τελευταία εκατό χρόνια, είχε σωθεί από τρεις «απροσάρμοστους» — τον Σλίμαν, τον Πάρι και τον Βέντρις — που εργάστηκαν όχι για να κερδίσουν προαγωγή, μόνιμη θέση ή την επιδοκιμασία των λογίων, αλλά κυρίως από μια έμφυτη επιθυμία να μάθουν και να κάνουν και άλλους να μάθουν για την Ελλάδα.

Μολονότι στις αρχές της δεκαετίας του ’60 οι Κλασικές Σπουδές ήταν απλώς ένας ακόμη επιστημονικός τομέας που συναγωνιζόταν με πολλούς άλλους για οικονομικούς πόρους, ένας τομέας που είχε από καιρό χάσει τα πρωτεία στο πανεπιστήμιο, δεν είχαν ακόμη

51


παραδώσει ολότελα το πνεύμα. Ένας από τους λόγους, σίγουρα, ήταν η αδράνεια και η αυταρέσκεια η μελέτη των Κλασικών βρισκόταν πάντα στο κέντρο της δυτικής εκπαίδευσης, είχε πάντα αντιμετωπίσει με επιτυχία τις προκλήσεις, απαντώντας σε κατηγορίες του τύπου ότι ήταν άσχετη προς την εποχή, ότι δεν ήταν πρακτική και ότι προέτρεπε σε αμαρτήματα εμπνευσμένα από την ειδωλολατρία. Ας μην ξεχνάμε ότι και το ίδιο το πανεπιστήμιο ήταν ελληνική ιδέα και ολόκληρη η δομή του, η ορολογία και ύ; λειτουργία του ήταν ελληνορωμαϊκές μέχρι το μεδούλι. Οι Κλασικές Σπουδές προχωρούσαν κυλιόμενα, κινούμενες αυτάρεσκα με το «καυσαέριο» από τα στραγγισμένα και σκουριασμένα ρεζερβουάρ σπουδαστικών τομέων όπως ο Δυτικός Πολιτισμός, οι Ανθρωπιστικές Σπουδές και η Φιλολογία. Μεγάλα μυαλά του εικοστού αιώνα, όπως ο Τ.Σ. Έλιοτ, ο Έζρα Πάουντ, ο Πικάσο και ο Ουίνστον Τσόρτσιλ, αποδείκνυαν την αξία των Κλασικών Σπουδών στη γνώση, έκφραση και ευφράδεια, τόσο για προοδευτικούς όσο και για αντιδραστικούς.

Ωστόσο η αληθινή αιτία που οι, Έλληνες διατηρούνταν ακόμη ζωντανοί ήταν επειδή οι ένθερμοι μαθητές του Ομήρου —μερικοί από αυτούς επαγγελματίες κλασικιστές — δεν εννοούσαν να τον αφήσουν να πεθάνει. Στην τάξη και στις βουνοκορφές της Μεσογείου, στη Σορβόνη και στη βιβλιοθήκη του σπιτιού τους αργά τη νύχτα μετά από μια μέρα στο γραφείο, υπήρχαν άντρες και γυναίκες που σκέφτονταν — και ενεργούσαν— σαν Έλληνες. Λίγες μεμονωμένες φωνές έφερναν την αλλαγή, οι φωνές εκείνων που έβλεπαν μεγαλύτερα ερωτήματα πίσω από τις λεπτομέρειες, που δεν σκέφτονταν πώς να βγάλουν τον επιούσιο από τον Όμηρο, αλλά πώς να ξαναφέρουν τον Όμηρο στη ζωή. Η ιδιοφυΐα του Σλίμαν, του Πάρι και του Βέντρις έχει αναθεωρηθεί, απορριφθεί, αγιοποιηθεί, λεπτολογηθεί και αποβληθεί πια εκατοντάδες φορές, όμως αυτό που οι άνθρωποι εκείνοι έκαναν για τον Όμηρο στο ευρύτερο πλαίσιο της διάσωσης των Κλασικών Σπουδών συνήθως ξεχνιέται. Εμείς, οι πιο ταπεινοί άντρες και γυναίκες, μπορούμε τουλάχιστον να μάθουμε από τις πράξεις τους ότι μπορούμε μόνο να σώσουμε τους Έλληνες και τον τρόπο τους να βλέπουν τον κόσμο — και επομένως να σώσουμε τον εαυτό μας — μόνο

52


με το να σκεφτόμαστε και να ενεργούμε όπως εκείνοι στους οποίους έχουμε αφιερώσει τη ζωή μας.

Οι "Ελληνες, λοιπόν, ήταν τουλάχιστον ζωντανοί καθώς άρχιζε η δεκαετία του ’60. Οι ισχυρισμοί των σύγχρονων καθηγητών ότι «δεν έχουν σχέση με την εποχή μ.ας» και ότι «δεν είναι πρακτικοί» είναι ανεπαρκείς απολογίες για τον πρόσφατο θάνατο των Κλασικών Σπουδών — διαφορετικά, ο Όμηρος θα είχε χαθεί υπό δυσκολότερες συνθήκες προ αιώνων. ΙΙριν όμως εξετάσουμε τις ακριβείς αιτίες του θανάτου του Ομήρου —την αποσύνθεση των Κλασικών Σπουδών στα περασμένα τριάντα χρόνια —, πρέπει πρώτα να στραφούμε στους ίδιους τους Έλληνες. Πρέπει πάντα να θυμόμαστε τι ακριβώς είναι αυτό που χάσαμε και γιατί είναι τόσο σπουδαίο, ιδίως αν θέλουμε να δούμε τον ελληνικό τρόπο σκέψης να ξανακερδίζει έστω κι ένα μικρό κομ- ματάκι του χοίρου που διαφέντευε κάποτε στην εθνική ψυχή.

Στα επόμενα περιγράφουμε ακριβώς τι εννοούμε με την περίεργη φράση «σκέπτομαι και ενεργώ σαν Έλληνας». Δεν μοιάζει παράξενο, αν όχι διεστραμμένο, να τίθεται μια τέτοια πρόκληση στους Αμερικανούς της δεκαετίας του ’90, να υιοθετήσουν δηλαδή τις αξίες εκεί- νο.>ν που είναι πια νεκροί εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια; Πρέπει, άρα, να αναβάλουμε προς στιγμήν την αυτοψία μας στις Κλασικές Σπουδές — ποιος σκότωσε τον Όμηρο και γιατί — και να στραφούμε στους ίδιους τους Έλληνες για να μάθουμε γιατί εσείς, οι σημερινοί άνθρωποι, πρέπει να θρηνήσετε το θάνατο της κλασικής παιδείας.

5.3

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΙ ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

Πολυμήχανε Οδυσσέα, πρέπει βέβαια να εκφράσω απροκάλυπτα τη γνώμη μου, όπως ακριβώς σκέφτομαι πραγματικά κι όπως θα είναι τελεσίδικη, για να μη μου πείτε όλοι τα ίδια τώρα που καθόσαστε κοντά μου· γιατί είναι εχθρός μου όσο και οι :τύλες του Άδη εκείνος που άλλα σκέφτεται κι άλλα λέει.

Όμηρος, Ιλιάς [I 308-313](Ο Αχιλλέας στον Οδυσσέα)

Η ΙΔΕΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΙΙοιοι είναι οι Έλληνες και τι ακριβώς είναι ελληνικό; Αυτές οι άμεσες ερωτήσεις σπάνια διατυπώνονται στις αέρες μας. Οι κλασικιστές, στους οι:οίους πρέπει να αποταθούμε για απαντήσεις, τώρα ασχολούνται ελάχιστα ή και καθόλου με την εξήγηση των ελληνικών αξιών στο ευρύ κοινό. Λίγοι μόνο κατά την τελευταία δεκαετία έχουν προσπαθήσει να συνδέσουν τη σημερινή Δύση με οτιδήποτε ονομάζεται «οι Έλληνες». Η σιτία για την αποφυγή του γενικευμένου όρου «ελληνικό» από τους κλασικιστές είναι, πιστεύουμε, τριπλή.

Πρώτον, οι πιο οξύνοες κριτικοί της Δύσης είναι, επιφυλακτικοί, δικαιολογημένα, μπροστά στην απλοϊκή ειδωλολατρία του δέκατου ένατου αιώνα. Οι «Έλληνες» τότε επιδεικνύονταν περίπου σαν Νοτιο- ευρωπαίοι Βικτωριανοί, μονοδιάστατοι υϊίεράνθρωποι που, παρόμοια, είχαν κατακτήσει πιο σκουρόχρωμους λαούς, έχτιζαν πολυτελή κτίρια, έγραφαν επική ποίηση κι έφτιαχναν ωραία πράγματα. Για μας, το να μοιραζόμαστε το θαυμασμό για τους νεκρούς Έλληνες με μιαν αγγλική κοινωνία αποικιοκρατική, σεξιστική, ρατσιστική και ιμπε-

55


ριαλιστική, μοιάζει σαν συγχωροχάρτι σε αυτές ακριβώς τις αμαρτίες του δέκατου ένατου αιώνα. Αφ’ ετέρου, η απόρριψη των Ελλήνων ως κακότροπων και μισαλλόδοξων μας απαλλάσσει από αυτό το εξαφετικά στενόχωρο αγγλοσαξονικό φορτίο. Διαβεβαιώνουμε τους εαυτούς μας: «Εμείς δεν είμαστε καθόλου σαν κι αυτούς» —και κυρίως: «Δεν είμαστε καθόλου σαν κι εκείνους που νόμιζαν ότι είμαστε σαν κι αυτούς». Τον τελευταίο καιρό, εμείς στην Αμερική βρισκόμαστε σε μια υπεραντίδραση εναντίον της Δύσης γενικά, και των Ελλήνίυν και των θαυμαστών τους ειδικότερα, λες και τα τωρινά μας μειονεκτήματα (αλλά όχι οι επιτυχίες μας) συνδέονται κατά κάποιο τρόπο με τις αξίες των από καιρό πεθαμένων Ευρωπαίων. Όταν εμείς οι Αμερικανοί αποτυγχάνουμε ή κατηγορούμαστε για έλλειψη ευαισθησίας, καταφεύγουμε στη θυματοποίηση κι έτσι, για άφεση αμαρτιών, ισχυριζόμαστε ότι είμαστε θύματα του δικού μας φριχτού παρελθόντος, ότι είμαστε πολύ καλύτεροι άντρες και γυναίκες απ’ όσο εκείνοι που δεν υπάρχουν πια.

Η δεύτερη αιτία για την απροθυμία μας να μιλήσουμε γενικευ- μένα για τους Έλληνες δεν πηγάζει από το πόσο άβολα μας κάνει να νιώθουμε η δυτική μας κληρονομιά αλλά από την εμφάνιση των κοινωνικών επιστημών και την κυριαρχία τους στο σημερινό πρόγραμμα σπουδών του πανεπιστημίου. Η σύγχρονη ανθρωπολογία και κοι- νωνιολογία έχουν την τάση να συγκεντρώνονται περισσότερο στην κοινωνική ανωμαλία παρά σε ομοιότητες που υπερβαίνουν το περιοριστικό χωροχρονικό περιβάλλον. Ένας νότιος μεσογειακός λαός που έζησε πριν από δυόμισι χιλιετίες, που λάτρευε ένα πάνθεον αλλόκοτων θεών, που πάντα έκοβε τους λαιμούς των ζώων σε θυσίες, έντυνε τους άντρες με γυναικεία ρούχα πάνω στη θεατρική σκηνή, σκότωνε τα θηλυκά βρέφη και είχε καθιερώσει το σοδομισμό, θα φαινόταν στον κοινωνικό επιστήμονα ότι δεν έχει και πολύ σχέση με αυτό.που τώρα ονομάζουμε σύγχρονο δυτικό πολιτισμό. Το να βρίσκουμε οτιδήποτε, έστω και κατ’ ελάχιστον, όμοιο ανάμεσα σ’ εμάς τους συγχρόνους και στους Έλληνες, υποστηρίζουν τώρα μερικοί, είναι το ίδιο θεμιτό όσο και το να βλέπουμε τον εαυτό μας στους πολιτισμούς της Πολυνησίας ή του τροπικού δάσους του Αμαζονίου. Η λατρεία, το

56


τελετουργικό, οι προλήψεις, οι συγγενικές σχέσεις, η ενδυμασία, η διατροφή, το σεξ —αυτά μόνο είναι οι «ενσωματωμένες» πολιτισμικές λυδίες λίθοι. Σε αυτή την άποψη, τα διανοητικά και αφηρημένα στοιχεία της ζωής, που μπορεί να αποκαλύπτουν πολιτιστική συνέχεια, θεωρούνται επινοημένες και «κατασκευασμένες» —συνεπώς λιγότερο αποκαλυπτικές— πλευρές μιας συνειδητής, φυσικής κοινωνίας.

Η αφηρημένη ιδέα της «ελληνικότητας» και το επιχείρημα ότι αυτό το μοναδικό όραμα ενός σχετικά μικρού πληθυσμού επηρέασε όλο το σύγχρονο ευρωπαϊκό πολιτισμό, αμφισβητεί άμεσα το πιο πρόσφατο ανθρωπολογικό δόγμα. Μια τέτοια προσέγγιση κάνει κάποιον να κερδίσει πολύ γρήγορα το ατυχές παρώνυμο του «πολιτιστικού α- ποικιοκράτη» που προσπαθεί να «παραχωρήσει προνόμια» και να «ηρωοποιήσει» την τέχνη και τη γραμματεία ενός συγκεκριμένου αρχαίου πολιτισμού μιας συγκεκριμένης εποχής. Οι πλέον πολιτικοποιημένοι από τους κοινωνικούς επιστήμονες επιμένουν μάλιστα ότι ο όρος «ελληνικός», ως συνολικός πολιτισμικός όρος, δεν έχει θέση στα πανεπιστήμια· πολλοί προτιμούν τον όρο «μεσογειακός» — ορολογία περισσότερο σύμφωνη με την προ- >{ - * που καταβάλλει το πανεπιστήμιο για την επινόηση μιας «τ - λιτισμικής» Αμερικής.

Με την εμφάνιση του Μεταμοντερνισμου —αυτής της νέας επίθεσης στην ίδια την αντικειμενική αλήθεια, με την άρνηση γεγονότων ή περιστατικών χωριστά από τη γλώσσα ή το κείμενο, και την αντίληψή της ότι κάθε πραγματικότητα είναι κοινωνικά καθορισμένη — η Ελλάδα μας θεωρείται πια μια αυθαίρετη αφηρημένη έννοια*. Αυτή η «Ελλάδα», μας λένε, είναι μια απλή επινόηση, ένα σημαίνον προνομιακών πολιτιστικών κειμένων, αναθυμίαση μιας « 'α«· ίλλευτικής ελεύθερης αρσενίκής ελίτ. Αυτή η «Ελλάδα» είναι ατ > ο κοινωνικό κατασκεύασμα, μονταρισμένο και πακεταρισμένο για μια μακάρια και εύπορη σύγχρονη Δύση, για να προβάλλει έναν εντελώς υποκειμενικό αντικατοπτρισμό της. Αυτή η κλασική αντανάκλαση, μας λένε

* Γ-' αγγλικό Οη?ο1< (λατ. Ογηοοοχ) οφείλεται κυρίως στη ρωμαϊκή αντίληψη. Οιίδιοι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν σπάνια το ανάλογο ελληνικό (Γραικός) για το λαό ή την επικράτεια τους.


τώρα οι Νέοι Σοφιστές, τελικά δεν είναι περισσότερο αντιπροσωπευτική μιας αρχαίας (αν τολμήσουμε να χρησιμοποιήσουμε ένα τόσο αυθαίρετο χρονολογικό επίθετο) κοινωνίας στη νότια Βαλκανική απ’ όσο μια μεμονωμένη παράσταση πάνω σε ένα βράχο ή το αυλάκι ενός τροχού στην *ιέτρα.

Έτσι, στη μεταμοντέρνα εποχή μας του κυνισμού, του μηδενισμού και του σκεπτικισμού, όποιος είναι αρκετά ανόητος, ώστε να μιλάει «μεγαλοπρεπώς» για τους «Έ λληνες» από ηθική άποψη, μπορεί να απορριφθεί (ος απλοϊκός, βραδύνους ή, ακόμη χειρότερα, σαν να είναι και ο ίδιος ένας κακόγουστος υπερασπιστής της εκμετάλλευσης. Με άλλα λόγια, ο οπαδός των Ελλήνιον δημιουργεί εκ του μηδενός την ιδέα των «Ελλήνων» μόνο και μόνο για να προωθήσει τις δικές του υποσυνείδητες ρατσιστικές και σεξιστικές επιδιώξεις· για να καταπιέσει τον παρόντα «άλλο», έχει επινοήσει ένα παρελθόντα υψηλό πολιτισμό που δεν υπήρξε ποτέ στην πραγματικότητα.

Τέλος, η ενοχή των λευκών της ανώτερης μεσαίας τάξης και η εμφάνιση των κοινωνικών επιστημών δεν εξηγούν από μόνες τους το γιατί εμείς, ετούτης της γενιάς, έχουμε χάσει την ικανότητα να οραματιζόμαστε τους Έλληνες με κάποια ολοκληρωμένη έννοια. Ακόμα μια φορά υπεύθυνο είναι το πανεπιστήμιο και η ακαδημαϊκή του κουλτούρα. Περισσότερο καταστροφική της ενιαίας ιδέας της ελληνικότητας υπήρξε η αυξανόμενη ακαδημαϊκή αποφυγή οποιουδήποτε γενικού, ευρέος και συνολικού. Αυτή η απροθυμία να δει κανείς τους Έλληνες ως ενιαίο πολιτισμό με σκέψη συνολική και μεστή, προέρχεται από την κουλτούρα των ακαδημαϊκών δασκάλων του τέλους του εικοστού αιώνα. Εμείς στο πανεπιστήμιο έχουμε επινοήσει τις ίδιες τις αρχές της εξειδίκευσης. Έχουμε αναπτύξει την παράδοξη αντίληψη ότι, αν μπορούμε να βρούμε μία και μόνη εξαίρεση σε μια βάσιμη γενίκευση, τότε ολόκληρη η υποστηριζόμενη θέση πρέπει να απορριφθεί. Βαθιά καχύποπτοι απέναντι στις εντυπωσιακές θεωρίες, μαθαίνουμε να είμαστε δικολάβοι και χαρτογιακάδες, να ζούμε με το φόβο ότι η δουλειά μας θα κηλιδωθεί με τον ταπεινωτικό χαρακτηρισμό της «εκλαϊκευμένης» , ότι κάποιος λόγιος θα βρει μία εξαίρεση σε μία λογική αρχή ιστορίας ή γραμματείας.

58


Για τον τρέχοντα, άτολμο τρόπο σκέψης των κλασικιστών, η «Ε λ λάδα» είναι μια χυδαία υπεραπλούστευση. Γπήρχαν, στο κάτω κάτω, ίσως και 1.500 ελληνικές πόλεις-κράτη, μια γραπτή λογοτεχνία τουλάχιστον δεκαπέντε αιώνων, μια ποικιλία διαλέκτων, εθνικών θυλάκων και καλλιτεχνικής έκφρασης, με μικρή συμφωνία ως προς τη φιλοσοφική αντίληψη και πολύ λιγότερο προς μια ιδέα εθνότητας. Το να τα στοιβάζουμε όλα αυτά μαζί μήπως σημαίνει ότι αγνοούμε τις λεπτές διαφορές και τη διαβάθμιση; Γιατί να βλέπουμε ολόκληρη την Ελλάδα, όταν τα μέρη —και τα μέρη των μερών— είναι η αληθινή ιστορία; Σήμερα, μόλις κάποιος αναφέρει τους Έλληνες, οι άτολμοι ειδικοί —μελετητές ενός και μόνου έτους του πέμπτου αιώνα, λάτρεις κάποιου άσημου χαμένου ρητορίσκου, ειδήμονες επί ενός ή δύο αγγείων ή ενός συμβολαίου χαραγμένου σε πέτρα— πέφτουν πάνω του σαν τα κοράκια και απαιτούν να μάθουν «Ποιοι Έλληνες; Τίνος Έλληνες; Έλληνες πότε, πώς και πού;» Μπορείτε να φανταστείτε τι θα λένε σύντομα για την «Αμερική» και τους «Αμερικανούς». «Γπάρχουν υπερβολικά πολλές πολιτείες για να κάνεις μια τέτοια γενίκευση, υπερβολικά πολλά φύλλα, πολλές θρησκείες, πολλές γλώσσες, μεγάλη πολιτισμική ποικιλότητα για να προωθείται ένα τόσο μη ακριβές και συνολικό κατασκεύασμα». Μπορείτε επίσης να είστε βέβαιοι ότι εμείς οι κλασικιστές δεν κινδυνεύουμε να εμφανίσουμε στις τάξεις μας πολλούς Χέγκελ, Βέμπερ ή Τόινμπι με τις ενοχλητικές τους «βεβαιώσεις», «υποθέσεις» και «γενικεύσεις».

Για πολλούς σύγχρονους κλασικιστές η ιδέα μιας κοινής ελληνικής κληρονομιάς είναι πότε επονείδιστη και παρωχημένη, πότε ανάρμοστη και καταπιεστική, πότε μη ακριβής, απλοϊκή και αντιεπιστημονική, και πότε ξεκάθαρα επικίνδυνη για την καριέρα κάποιου —ή όλα τα παραπάνω μαζί κι ακόμα περισσότερα. Διδασκόμαστε ότι αυτή η «απλοϊκή» προσέγγιση της αρχαιότητας αποσιωπά απλώς την πολυπλοκότητα για τον αδαή μη πανεπιστημιακό, που δεν διαθέτει βέβαια τα εξευγενισμένα γούστα του πανεπιστημιακού. Ωστόσο, αν καλοεξετάσει κανείς όλες αυτές τις αντιρρήσεις στην ενοποιητική ιδέα της ελληνικότητας, θα δει είτε ότι είναι υπερβολικές ή ότι δεν πείθουν καθόλου. Ο ελληνικός τρόπος θεώρησης του κόσμου —αυτό που ονο-

59


μάζουμε ελληνική σοφία — προσφέρει ένα όραμα της ανθρώπινης φάσης και της θέσης του ανθρώπου στον κόσμο που ανήκει αποκλειστικά στην προβιομηχανική Μεσόγειο και κατέχει κεντρική θέση σε όλη τη συνακόλουθη δυτική σκέψη.

Πρέπει όμως να θυμηθούμε πρώτα ότι οι ίδιοι οι Βικτωριανοί δεν ήταν και τόσο απλοϊκοί. Ο δέκατος ένατος αιώνας σημάδεψε βαθιά την κλασική επιστημοσύνη, και οι Έλληνες ερευνήθηκαν και απομυ- θοποιήθηκαν όσο και ειδωλοποιήθηκαν. Ίο μεγαλύτερο μέρος αυτής της έρευνας στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Αγγλία έκανε τους Έλληνες περισσότερο, όχι λιγότερο, πολυσύνθετους, περισσότερο αληθινούς παρά ιδανικούς. Οι λόγιοι άρχισαν ανοιχτά να λογομαχούν και να ανταλλάσσουν ιδέες σχετικά με την ελληνική λογοτεχνία, την ιστορία, την ποίηση, την επιγραφική, την τέχνη και την αρχαιολογία και να χρησιμοποιούν το κλασικό παρελθόν ως στέρεη βάση για τις δικές τους κριτικές σχετικά με την ευρωπαϊκή κοινωνία του δέκατου ένατου αιώνα, που ποίκιλαν από τη μεταχείριση των ομοφυλόφιλων μέχρι τον αντισημιτισμό. 11 εξύμνηση της Ελλάδας το δέκατο ένατο αιώνα δεν ήταν τόσο παιδαριώδης όσο μας λένε τώρα. Στο κάτω κάτω, στα μάτια τους ο Ευριπίδης έγινε τα πάντα —από ευσεβής προχριστιανός ηθικολόγος, μέχρι στυλοβάτης του ορθολογισμού κατά το διαφωτισμό, μέχρι ρομαντικός υποστηρικτής της επιστροφής στη φύση. Όπως και οι ίδιοι οι Έλληνες, οι Ευρωπαίοι του δέκατου ένατου αιώνα αμφισβητούσαν τα πολιτιστικά τους δεδομένα —τη δουλεία, την αντρική κυριαρχία, τα περιορισμένα πολιτικά δικαιώματα, την εκμετάλλευση των φτωχών, ακόμη και τη μεταχείριση των πιο αδύναμων, από παιδιά έως ζώα.

Για τους Βικτωριανούς, η ελληνική σοφία παρείχε στην ευρύτερη κοινωνία τα εργαλεία ακριβώς για να ξεκινήσει η αναζήτηση προς τη βελτίωση των κακών της Δύσης στο μεγάλο αιώνα της αναμόρφωσης— ανοιχτές διαφωνίες, λογική διερεύνηση των γεγονότων, ελεύθερη αντίθεση, καταστολή της θρησκευτικής παρέμβασης, ηθική αμφισβήτηση και πνευματικό σφρίγος. Για κάθε αγγλικό εξιδανικευμένο εγκώμιο του Περικλή και του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού, για κάθε ρατσιστή ψευδοϊστορικό, υπήρχαν άλλες τόσες επικρίσεις του αθηναϊκού

ΣΚΕ1ΊΤ0ΜΕΝ0Ϊ ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

όχλου, άλλοι τόσοι που έβλεπαν τον πολιτισμό, όχι τη φυλή, ως την πραγματική σημασία της ελληνικότητας. Οι κλασικιστές θα ένιωθαν περηφάνια, όχι ντροπή, για τους Βικτωριανούς. Χωρίς το έργο τους δεν θα είχαμε τώρα λεξικά, κείμενα ή επιγραφές της ελληνικής γλώσσας — καμιά βασικά έγκυρη ερμηνεία για να την επεξεργαστούμε περισσότερο, να την προσαρμόσουμε, να τγ;ν απορρίψουμε και να την κλέψουμε ως δική μας σε κάθε επόμενη γενιά.

Κάτι ακόμη πιο σημαντικό, οι ίδιοι οι Έλληνες --ιδιαίτερα ο Η ρόδοτος και ο Αριστοτέλης που είχαν συνείδηση της ανθρωπολογίας και του ρόλου του πολιτισμού — προσδιόριζαν το Έλληνιχόν ως κάτι που περιλάμβανε τα πάντα. "Εβλεπαν τις πόλεις-κράτη ως μια συνολική κοινωνία Ελλήνων, Ελλήνων που μοιράζονταν μια παρόμοια γλώσσα και χονδρικά τις ίδιες θρησκευτικές πεποιθήσεις, που βίωναν ένα χαρακτηριστικό κλίμα και γεωγραφικές συνθήκες, που καλλιεργούσαν τη γη και πολεμούσαν με σχεδόν όμοιο τρόπο και αποτελούσαν μέρος ενός μοναδικού και άγνωστου αλλαχού πολιτικού θεσμού, της πόλεως. Ο Ηρόδοτος, ο «πατέρας της ιστορίας», λέει ότι υπάρχει μια «ελληνική ομοιότητα σε αίμα και γλώσσα, κοινά θρησκευτικά ιερά και θυσίες και μια γενική ομοιομορφία στον τρόπο ζωής». Ο Αριστοτέλης αρχίζει τα Πολιτιχά του με το δεδομένο ότι η όλη πραγ- μάτευσή του σχετίζεται με «τους Έλληνες», μια συνολική ιδέα που αντιπαρατίθεται «στους βαρβάρους» οι οποίοι μιλούν άλλη γλώσσα και «σπάζονται κοινωνική οργάνωση εντελώς διαφορετική (και κατώτερη) από την πόλη-κρά τος. Όλος ο εθνικός σοβινισμός του Ισοκράτη, Αθηναίου ρήτορα του τέταρτου π.Χ. αιώνα, βασίζεται στην υπόθεσή του ότι οι πόλεις-κράτη κατείχαν έναν ενιαίο πολιτισμό, και το μόνο που έλειπε στις περισσότερες περιοχές ήταν μια συνολική αντίληψη πολιτικής ομοσπονδίας ή εθνότητας. Ενώ ο Αριστοτέλης και ο ΙΙλάτοίν συνήθως διέφεραν, ενώ η τραγική άποψη του Αισχύλου απέχει πολύ από εκείνη του Ευριπίδη, ενώ τα λυρικά ποιήματα της Σαπφούς δεν είναι τα εξάμετρα του Ομήρου, ενώ η Θήβα δεν είναι Άργος, όλοι έκριναν την κοινωνία από μια κοινή προϋπόθεση ελληνικότητας —το κοινό βασικό στοιχείο της γλώσσας, την πόλη- κράτος και την οικονομική, θρησκευτική και στρατιωτική πρακτική.

61


Είναι και ανιστόρητο και παράλογο να μη μιλάει κάποιος για « Έ λ ληνες».

Μέγα μέρος της καθημερινής ζωής σε αυτή την αρχαία Ελλάδα θα μας φαινόταν τώρα αλλόκοτο, όπως άλλωστε και το μεγαλύτερο μ.έρος του πολιτισμού πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Ωστόσο οι Έλληνες γνώριζαν τουλάχιστον όσο κι εμείς την ιδιομορφία πολλών εθίμων τους. Τόσο τα λαϊκά κινήματα όσο και η επίσημη πνευματική αναζήτηση αμφισβητούσαν τον πολυθεϊσμό, κοροϊδεύοντας συχνά το κλασικό πάνθεον, τον ανθρωπομορφισμό και τις «ανόητες» ιστορίες των Ολύμπιων θεών. Τον πέμπτο αιώνα οι ορθολογιστές στοχαστές καθρέφτιζαν μια κοινή δυσαρέσκεια απέναντι στην όλη ιδέα των μαντείων και της προφητείας, και οι διαφωνίες σχετικά με τη σεξουαλική κοσμιότητα μαίνονταν, ποικίλλοντας από κανόνες καλής συμπεριφοράς μέχρι την ίδια τη σεξουαλική πράξη, και όλα αυτά ως μέρος μιας συστηματικής λογικής διερεύνησης των πιο φυσικών μας παρορ- μήσεων. Αυτή η συνειδητότητα και η αυτοκριτική υποδηλώνει μια διανοητική παράδοση διαφορετική από άλλων προβιομηχανικών κοινωνιών, αρχαίων και συγχρόνων, αλλά οικεία προς τη δική μας.

Ο εικοστός αιώνας δεν κατασκεύασε το ελληνικό πρότυπο. Ο Διαφωτισμός, η Αναγέννηση, ο Μεσαίωνας και οι Ρωμαίοι, με τη σειρά, έβλεπαν την τέχνη και τον πολιτισμό τους είτε ως παρόμοια είτε ως διαφορετικά από το.»ν Ελλήνων είτε ως υποστήριξη είτε ως αντίδραση εναντίον της ελληνικότητας. Ήταν ένα μέτρο από το οποίο δεν μπορούσαν να ξεφύγουν και το οποίο έβλεπαν ως ενιαία, αναγνωρίσιμη κληρονομιά που ήταν δική τους. Κάτι πρέπει να συνέδεε τόσο ανόμοιες κοινωνίες μέσα από βουνά, χιόνια και αιώνες του παρελθόντος. Κάτι εξηγεί το γιατί ένας Αμερικανός ή ένας Γερμανός που πιάνουν τώρα στα χέρια τους τη Μήδεια ή την ιστορία του Θουκυδίδη αναγνωρίζουν αμέσως κάτι σύγχρονο, αν όχι κάτι που να απηχεί τη δική τους πολιτιστική εμπειρία, με ένα τρόπο που δεν ισχύει για τις θυσίες των Αζτέκων, την κινέζικη ποίηση, το Κοράνι ή τα ιερογλυφικά. Αυτό το κάτι —όχι φυλή αλλά πολιτισμός— είναι μ.ια πολύ ασυνήθιστη παράδοση που αρχίζει με τους Έλληνες και παραμένει μαζί μας ακόμη και σήμερα.

62

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΙΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

Το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής γραμματείας ήταν στην πραγματικότητα προϊόν μιας αστικής αντρικής ελίτ. Ωστόσο, στοιχεία από έγγραφα της εποχής —επιγραφές σε πέτρα, παραστάσεις, πινακίδες με αναθέματα, ιδιωτικές επιστολές σε μόλυβδο και πάπυρο— και η αρχαιολογική μελέτη τόσο της πόλης όσο και της υπαίθρου τείνουν να τεκμηριώσουν μάλλον παρά να διαψεύσουν τον «ηρωοποιημένο» κόσμο που εμφανίζεται σε αυτή τη γραμματεία, υποδηλώνοντας και πάλι ένα κοινό, συνολικό ελληνικό πολιτισμό. Αν η Ελλάδα είναι πολιτιστικό κατασκεύασμα μιας προνομιούχου ελίτ, τότε τα τυχαία κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν κάτω από τη γη της είναι ένα μυστηριώδες μέρος της συνωμοσίας. Ένα αρχαίο τείχος, ένα ψήφισμα χαραγμένο σε πέτρα, ένα θραύσμα αγγείου, ένας υπόνομος, μπορούν να αναγνωριστούν ακόμη και από τον ανεκπαίδευτο ερασιτέχνη ως «ελληνικά». Τπάρχουν αποδείξεις —στην ελληνική ηπειρωτική χώρα, στο Αιγαίο, στις ακτές της Μικράς Ασίας, στη Σικελία και στη νότια Ιταλία— της παρουσίας ανθρώπων που μοιράζονται κάτι κοινό ως «Έ λληνες».

Δεν έχουμε κατασκευάσει τη χίμαιρα «ελληνικότητα» για να επικυρώσουμε τις δικές μας πολιτισμικές υποθέσεις. Μάλλον, κατά την έρευνά μας να ανακαλύψουμε γιατί είμαστε ό,τι είμαστε, συνεχώς «σκοντάφτουμε» —στο χώμα, στην πέτρα, στα κείμενα, στα νομίσματα— πάνο) σε αυτούς τους παράξενους κάποιους, αυτό το μοναδικό λαό που ονομάζεται «Έ λληνες».

ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ

Η απάντηση στο γιατί ο κόσμος δυτικοποιείται ανάγεται στο μακρινό παρελθόν, στη σοφία των Ελλήνων —ικανή αιτία για να μην εγκαταλείψουμε τη μελέτη της κληρονομιάς μας. Οι δικές μας απόλυτες αρχές και αξίες μπορούν να ανακαλυφθούν ξανά σχεδόν σε κάθε κομμάτι της ελληνικής γραμματείας που διαβάζουμε — φιλοσοφία, ιστορία, ρητορική, δράμα ή ποίηση. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα, την τραγωδία του Σοφοκλή Αντιγόνη (441 π .Χ .) που γράφτηκε


στο απόγειο του μεγαλείου και της πολιτιστικής ηγεμονίας της Αθήνας. Μέσα σε λίγο περισσότερους από 1.300 μόνο στίχους, μπορεί να διακρίνει κανείς τις περισσότερες από τις πολιτισμικές παραδοχές όλων των Ελλήνων που εμείς τώρα, δυόμισι χιλιάδες χρόνια αργότερα, θεωρούμε ως δεδομένες —έστω κι αν η τραγωδία του Σοφοκλή συνιστά διερεύνηση της πολιτικής και ιδιωτικής ηθικής και όχι πραγματεία περί πολιτισμού. Με άλλα λόγια, ένα κομμάτι αθηναϊκής λογοτεχνίας, που υποτίθεται ότι κατά τ ’ άλλα δεν ασχολείται με την πολιτική επιστήμη ή τις πολιτιστικές μελέτες, μπορεί να χρησιμεύσει ως αποτελεσματική εισαγωγή για οποιονδήποτε έχει περιέργεια για το πώς είμαστε σαν τους Έλληνες στην καθημερινή μας ζωή. Αν βάλουμε προς στιγμήν στην άχρη την Αντιγόνη ως υψηλή λογοτεχνία και εξετάσουμε τα βασικά των υποκειμένων θέσεών της σχετικά με τον άνθρωπο και τον πολιτισμό, το έργο μπορεί να είναι εξίσου αποκαλυπτικό τόσο από τις αρχές που προϋποθέτει όσο και από τις εντάσεις που διεγείρει και τις ιδέες που αμφισβητεί.

Η ηρωίδα του έργου είναι η Αντιγόνη, αδερφή και κόρη του νεκρού Οιδίποδα. Εναντιώνε ται στο βασιλικό διάταγμα που απαγορεύει την ταφή του αδερφού της Πολυνείκη, του ηττημένου σφετεριστή του θρόνου των θηβών, που είχε προσπαθήσει να αρπάξει το βασίλειο από τον ίδιο τον αδερφό του. Γποχρεωμένη να ακολουθήσει είτε το νόμο είτε τις δικές της αντιλήψεις περί οικουμενικής ηθικής και αδερφικού καθήκοντος, η Αντιγόνη επιχειρεί να προσφέρει ταφικές τιμές στον Πολυνείκη. Η ευσεβής αλλά παράνομη πράξη της έχει ως συνέπεια τη θανατική της καταδίκη Ακολουθεί μια σοφόκλεια συμφορά για το θείο της, το βασιλιά Κρέοντα, ο οποίος θα την τιμωρούσε για προδοσία. Η ολοένα και πιο τυραννική συμπεριφορά του Κρέοντα κατά την τήρηση του νόμου —ο φόβος και η απόρριψη της οικογένειας, των συμπολιτών του και του θειου— έχει ως αποτέλεσμα το θάνατο του γιου του, της γυναίκας του και της ίδιας της Αντιγόνης. Το κράτος και η αυτάρεσκη σιγουριά του ότι ο ανθρώπινος νόμος μπορεί να αμφισβητήσει το θεόθεν έθιμο φαίνεται πως προχωρεί πολύ μακριά, με καταστροφικές συνέπειες για όλους τους εμπλεκόμενους.

64

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟί ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

Μέσα σε αυτό το δράμα, που είναι σε μεγάλο βαθμό μια σκληρή κριτικ ή της αθηναϊκής κοινωνίας και της ελληνικής πόλης-κράτους γενικά, ο Σοφοκλής μας μιλάει για την αιώνια πάλη ανάμεσα στο κράτος και το άτομο, στον ανθρώπινο και το φυσικό νόμο, και για το τεράστιο χάσμα ανάμεσα σε αυτό που επιχειρούμε εδώ στη γη και σ’ αυτό που επιφυλάσσει για όλους μας η μοίρα. Σε αυτό το υπέροχο δραματικό έργο, σχεδόν τυχαία, βρίσκουμε κάθε αιτία σχεδόν του γιατί είμαστε τώρα ό,τι είμαστε. Οι κατηγορίες που ακολουθούν, παρμένες από το έργο, δεν εξαντλούν σε καμιά περίπτωση το δυτικό πρότυπο. Δεν είναι, και πάλι, ούτε καν οι κύριες αιτίες για να διαβάσει κανείς την τραγωδία, είναι απλώς οι ήχοι στο φόντο του δράματος. Αυτές οι υποκείμενες πολιτισμικές υποθέσεις, όμως, που μπορούν να βρεθούν σχεδόν σε κάθε τυχαίο απόσπασμα ελληνικής γραμματείας, φωτίζουν μεγάλο μέρος σχετικά με τη δική μας ζωή στη Λύση, στην αλλαγή της χιλιετίας.

Η επιστήμη, 'η έρευνα και η απόχτηση της γνώσης καθαυτή πρέπει να παραμένουν χωριστά τόσο από τη θρησκευτική όσο και από την πολιτική εξουσία.

Για τους Έλληνες, η ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών, η αφηρημένη και λογική έρευνα για το φυσικό και υλικό κόσμο και η επιδίωξη της γνώσης χάρη της γνώσης, δημιουργούν ένα δυναμικό που είναι ταυτόχρονα μεγαλοφυές και τρομακτικό και δεν μοιάζει με κανενός άλλου πολιτισμού. Ο χορός των Θηβαίων γερόντων σε μια θριαμβευτική ωδή τραγουδάει για την πρόοδο της τεχνολογίας και για την κυριαρχία της πάνω στη φύση. Πολλά τά ίείνά κοΰδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει. «ίίολλά γεννούν το δέος· το μέγα δέος ο άνθρωπος γεννά» [στ. 334-335], ο άνθρωπος του οποίου οι ναυτικές, γεωργικές, ιατρικές και μαστορικές τέχνες νίκησαν τα πάντα, εκτός από τον ίδιο το θάνατο. Οπλισμένος με «τέχνες μαστορικές που σοφίστηκε», ο άνθρωπος της πόλης, δηλαδή ο πολίτης της πόλης-κράτους, μπορεί να εφαρμόσει τις τέχνες του «που δεν τις βάζει ο νους», αλλά «όμως μια στο καλό. μια στο κακό κυλάει», ένα ισχυρό επιστημονικό εγχείρημα του οποίου σκοπός είναι η πρόοδος με κάθε αντίτιμο. Δεν

65


είναι ν’ απορεί κανείς που ο ανήσυχος Σοφοκλής επιλέγει να χρησιμοποιήσει το διφορούμενο επίθετο δεινός για τον άνθρωπο. Η λέξη είναι πιο- κοντά στο «φοβερός» ή «τρομακτικός» και σημαίνει ταυτόχρονα θαυμαστός και φριχτός —εκπληκτικά καλός ή παράξενος και ασυνήθιστος σε βαθμό που να γίνεται φριχτά κακός.

Για τον Σοφοκλή, που βίωσε τη δόξα και την κατακόρυφη παρακμή της Αθήνας του πέμπτου αιώνα και που αναγνώριζε το ρόλο τόσο της θεϊκής μοίρας όσο και της θανάσιμης ύβρεως στην πτώση της, υπήρχε πάντα ένα αντίτιμο που έπρεπε να πληρωθεί για την ανηλεή ανθρώπινη πρόοδο, η οποία, σύμφωνα με τα λόγια του Ευριπίδη, μας κάνει «αυθάδεις, ισχυριζόμενους ότι είμαστε καλύτεροι από τους θεούς». Όποιος έχει δει τα βουνά μας αποψιλωμένα από αρχέ- γονα δάση, ώστε η κατώτερη μεσαία τάξη να μπορεί να έχει καθαρά, οικονομικά προσιτά και ανθεκτικά σπίτια, αναγνωρίζει την τεχνολογική και ηθική ανταλλαγή για την οποία ανησυχούσε ο Σοφοκλής.

/ / στρατιωτική εξουσία λειτουργεί υπό τον πολιτικό έλεγχο και εποπτεύεται από αυτόν.χΑπό την αρχή μέχρι το τέλος της Αντιγόνης, ο επίδοξος σφετεριστής Πολυνείκης κατηγορείται για το ότι συγκρότησε ένα στρατό εκτός νόμου για να αποκτήσει τον έλεγχο των Θηβών. Επί πλέον, οι φύλακες του Κρέοντα υπηρετούν όχι ως κατασταλτικά όργανα —που μπορεί να το βάλουν στα πόδια και ν’ αλλάξουν στρατόπεδο όταν τα πράγματα για το βασιλιά τους δεν πάνε καλά— αλλά μάλλον ως απρόθυμοι στρατιωτικοί που επιβάλλουν νόμους οι οποίοι δεν είναι απαραίτητα της αρεσκείας τους. Πουθενά ο «στρατηγός» τους δεν είναι κάποιος θεϊκός πρίγκιπας. Αυτοί οι ένοπλοι άντρες λοιπόν μπορούν ελεύθερα να προσφέρουν συμβουλές, ακόμη και να μιλάνε με αγένεια αν χρειαστεί, στο διοικητή τους ο οποίος ασκεί εξουσία αποκλειστικά μέσω της θέσης του ως νόμιμης κεφαλής του κράτους. Ο Φύλακας, μάλιστα, μέμφεται τον Κρέοντα για τη βιάση του να του απευθύνει αστήρικτες κατηγορίες: «Κρίμα κριτής να κρίνει δίχως κρίση!» [στ. 325]. Ο Σοφοκλής έγραφε μ.έσα σε μια κοινωνία όπου σχεδόν κάθε εκλεγμένος Έλληνας στρατηγός κάποια στιγμή ή

66

ΣΚΕΙΊΤΟΜΕΝΟΙ ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

θα πλήρωνε πρόστιμο ή θα εξοριζόταν, θα εξοστρακιζόταν ή θα εκτε- λούνταν, όπου σχεδόν κάθε αρχηγός πολεμούσε πλάι στους άντρες του και σχεδόν ποτέ δεν επιβίωνε όταν δεν επιβίωνε ο στρατός του. Ο ίδιος ο συγγραφέας του δράματος είχε οδηγήσει άντρες στη μάχη και είχε υπηρετήσει ως ελεγκτής άλλων που είχαν αποτύχει. Κανείς στο ακροατήριο του Σοφοκλή δεν θα το είχε θεωρήσει παράξενο που ένας στρατιώτης αμφισβητούσε τον αρχηγό του ή που ένας ταπεινός, απλός οπλίτης ήταν σοφότερος από το στρατηγό του. Όπως μας θυμίζει ο Αριστοτέλης, για την Αθήνα, «σε όλα τα αξιώματα που συνδέονται με το στρατό εκλέγονται με φανερή ψήφο».

Η συνταγματική και συναινετική διακυβέρνηση είναι δυτική ιδέα.

Η ιδέα της συνταγματικής διακυβέρνησης διαποτίζει κάθε πλευρά της Αντιγόνης. ΙΙαρ’ όλο που οι Έλληνες τραγικοί χρησιμοποιούν αναχρονιστικά τις συμβάσεις του πρώιμου μύθου, και γι’ αυτό η δραματική αρχιτεκτονική έχει να κάνει με τον κόσμο των βασιλιάδων και των πατριών που προηγήθηκε της πόλης-κράτους, ένα μεγάλο μέρος της Αντιγόνης έχει να κάνει με τις αντιφάσεις εντός του νόμου, της διακυβέρνησης και του νομικού συστήματος —-ζητήματα που διακυβεύονταν σε μεγάλο βαθμό στον αθηναϊκό κόσμο του πέμπτου π .Χ . αιώνα που ζούσε ο Σοφοκλής. Ο ποιητής μεταμορφώνει τη μυθική μοναρχία των Θηβών σε μια γνήσια σύγχρονη πόλη-κράτος, όπου οι πολίτες πρέπει να φτιάχνουν νομοθεσία κι ωστόσο να ζουν με κείνη την απόφαση της πλειοψηφίας, έστω κι αν είναι απλώς νόμιμη και καθόλου ενάρετη ή ηθική. Ο Κρέων πρέπει να ανακοινώσει το διάταγμα «σε όλο το λαό». Η Αντιγόνη και η αδερφή της Ισμήνη αναγν(ορίζουν ότι το να θάψουν τον αδερφό τους και να παραβιάσουν έτσι το νόμο της πόλης είναι παράνομο και κατά συνέπεια «εναντίον των πολιτών». Όταν ο Κρέων καυχιέται για τη δύναμή του να επιβάλει το διάταγμα του κράτους, ο ίδιος του ο γιος, ο Αίμων, του αντιλέγει: «Πόλη καμιά δεν είναι ενός ανθρώπου» [στ. 731]. Καμιά πόλη-κράτος, ακόμη και η πιο ολιγαρχική, δεν ήταν.

·* Ο ίδιος ο Κρέ(υν αποδεικνύεται τραγική φιγούρα, ένα ολότελα δυτικό λογικό πλάσμα που αφιερώνεται στο νόμο πάνω από κάθε άλλο

67


ανθρώπινο και θεϊκό μέλημα. Είναι τραγικός από μόνος του, όχι απλώς επειδή πηγαίνει ενάντια στην ηθική ομοφωνία των πολιτών του και στην επιθυμία των θεών, αλλά επειδή το κάνει με την ειλικρινή πεποίθηση ότι ως κεφαλή του κράτους εμμένει σε μια απαραίτητη ελληνική έννοια συναινετικής διακυβέρνησης — κάτι που υπάρχει μόνο «όταν οι πολίτες κυβερνούν και στη συνέχεια κυβερνοόνται με τη σειρά τους», σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

Η θρησκεία είναι χωριστή από την πολιτική εξουσία και υποκείμενη σ ’ αυτήν.

Στην ελληνική πόλη-κράτος κανένας αρχιερέας δεν διαθέτει απόλυτη πολιτική εξουσία. Αυτός ο διαχωρισμός των ρόλων θα διαρκέσει και κατά την ελληνιστική εποχή (από τον ύστερο τέταρτο π .Χ . αιώνα μέχρι τον πρώτο) και θα καθιερώσει ένα ιδεώδες που θα εξυπηρετήσει τους αναμορφωτές για τους επόμενους είκοσι πέντε αιώνες. Η βουλή και η εκκλησία του δήμου διοικούν τις πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις — οργανώνουν εκλογές, ψηφίζουν τη νομοθεσία, διορίζουν στρατηγούς, καλούν τους στρατιωτικούς, περιμένουν από τους πολίτες, όχι από το κράτος, να προμηθεύσουν όπλα. Την εποχή της πόλης-κράτους κανένας ελεύθερος πολίτης δεν υποκλίνεται ούτε προσκυνάει μια ζωντανή θεότητα πεσμένος κατά γης. Προφήτες, μάντεις και ιερείς τελούν εορτές, θυσίες, δίνουν συμβουλές και ερμηνεύουν το υπερφυσικό· δεν κατευθύνουν την κρατική πολιτική ρετ 86 ούτε παραβιάζουν τη θέληση της εκκλησίας του δήμου. Ο άρχων δεν είναι ο ενσαρκωμένος θεός, που παντρεύεται την αδερφή του, οδηγεί το λαό του σε δημόσια προσευχή και θυσία, επιβλέπει το χτίσιμο του τάφου- μνημείου του ή κάθεται σε θρόνο που παριστάνει παγόνι. Ο ιερέας μπορεί να απειλήσει ή να υπνωτίσει στην προσπάθειά του να μετα- πείσει την εκκλησία του δήμου, αλλά πρέπει να τη μεταπείσει.

Έ τσ ι, στην Αντιγόνη, ο μάντης Τειρεσίας, που μέσω της υπερφυσικής του τέχνης κατέχει μεγαλύτερη σοφία απ’ όση ο Κρέων, λοι- δορείται («το σινάφι των μάντεων λατρεύει τον παρά» [στ. 1042]) και διώχνεται από το βασιλιά. Όταν του λένε να φύγει, φεύγει. Δεν είναι η ιερόσυλη κακομεταχείριση του ευσεβούς Τειρεσία από τον Κρέ-

68


οντα εκείνο που καταδικάζει τον τελευταίο- η παράνοια μάλλον και ο πολιτικός του εξτρεμισμός τον κάνουν να απορρίψει τις υγιείς, λογικές συμβουλές της οικογένειας και των φίλων του. Κανένας Έλληνας δεν θα σκεφτόταν ότι ο Τειρεσίας έπρεπε να ασκήσει βέτο ή ότι ο Κρέων θα μπορούσε να διαβάσει -’-ους οιωνούς. Ο Πλάτων έβλεπε το μάντη και τον πολιτικό ως ξεχωριστούς- «ο μάντης, υπερόπτης με περηφάνια κι επιρροή» δεν έπρεπε να παρεμβαίνει στη διακυβέρνηση, «όπως στην Αίγυπτο, όπου ο βασιλιάς δεν μπορεί να κυβερνήσει αν δεν έχει την εξουσία του ιερέα».

Μ -/; εμπιστευόμενοι ούτε τον πλούσιο ούτε τον φτωχό, οι Έλληνες της πόλεως έχουν μεγάλη πίστη στο μέσο πολίτη (ο πνευματικός πρόδρομος της δικής μας εμπιστοσύνης στη μεσαία τάξη).

Ο μικροκτηματίας αγρότης, ο βοσκός, οι τεχνίτες, η τροφός, ο πολίτης-στρατιώτης, ιδού οι ανύμνητοι ήρωες του ελληνικού τραγικού και κωμικού θεάτρου. Αυτοί οι δευτερεύοντες αλλά ουσιαστικοί χαρακτήρες και τα μέλη του χορού παρέχουν το σταθερό φόντο για το φόνο, την αιμομειξία και την τρέλα μιας βασιλικής και θεϊκής μυθικής ελίτ που ζει σε διαφορετικό κόσμο από εμάς τους υπόλοιπους. Από την αρχή κιόλας του δυτικού πολιτισμού, η Ελλάδα δημιούργησε ένα αντιαριστοκρατικό ήθος, συχνά εχθρικό προς τη συσσώρευση του πλούτου και στην όλη ιδέα του πλούσιου με επιρροή, και είναι μια από τις ελάχιστες κοινωνίες στην ιστορία του πολιτισμού που το έκαναν.

Οι Έλληνες από τη φύση τους είχαν μάλλον καχυποψία παρά θαυμασμό για την πλουτοκρατική ιεραρχία και για ό,τι απειλούσε την αποκεντρωτική φύση της πόλης, που είναι η φυσική έκφραση μιας κοινωνίας ισοτίμων. Ο Αίμων προειδοποιεί τον πατέρα του τον Κρέοντα ότι ο κόσμος θρηνεί για τη θανατική καταδίκη της Αντιγόνης, για την ανάγκη να σκεφτεί τη γνώμη του «κοινού ανθρώπου», «του-λαον που μοιράζεται την πόλη μας». Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή (που ήταν και ο ίδιος από καλή οικογένεια, γιος πλούσιου «βιομηχάνου»), η τάση της λαϊκότητας εμφανίζεται έντονα προς κάθε κατεύθυνση — οικονομική, κοινιυνική και πολιτική. Ο ίδιος ο Κρέων

69


μαίνεται εναντίον της δύναμης του χρήματος: «Θα δεις τους πιο πολλούς ότι τα κέρδη της ντροπής τούς χαντακώνουν και δεν τους σώζει τίποτα» [στ. 314 -315 ], Νωρίτερα είχε συμπεράνει: «Δε φύτρωσε χειρότερη καμιά εφεύρεση στον κόσμο σαν το χρήμα» [στ. 296-297],

Τόσο ο Σοφοκλής όσο και ο Ευριπίδης προικίζουν τους μέσους αγγελιαφόρους, φύλακες, αγρότες, κήρυκες, οικονόμους και βοσκούς με ένα ευχάριστο βαθμό κοινής λογικής· είναι πονηροί, οξύνοες, ευαίσθητοι, σπάνια απλοϊκοί, σπάνια «παλιάτσοι». Ο Αγγελιαφόρος στην Αντιγόνη σχολιάζει ξερά το βασιλικό φιάσκο: «Σόδιαζε πλούτη σωρό στο κατώι, και, αν λαχταράς, ζήσε βασιλικά, μα αν η χαρά σου πέταξε, δε σου χαράμιζα ούτε καπνού σκιά, μπρος στη χαρά, να τ ’ αγοράσω» [στ. 1149-1152]. Δεν είναι απορίας άξιο που το έργο τελειώνει με τα λόγια: «Λόγια μεγάλα ξιπασιάς με συμφορές μεγάλες πληρώνονται» [στ. 1321-1323] — λέξεις που εκείνες τις εποχές θα είχαν κοστίσει σε έναν Γϊέρση το κεφάλι του. Με δυο λόγια, ο Σοφοκλής αντλούσε από την πλούσια αντιαριστοκρατική παράδοση των περασμένων δύο αιώνων, από στοχαστές που ποίκιλλαν από τον Ό μηρο και τον Ησίοδο μέχρι τον Αρχίλοχο, τον Σάλωνα και τον Φωκυλίδη, που όλοι τους αρέσκονταν να εκθέτουν την άσχημη πλευρά των πλούσιων και φημισμένων. Ο Θουκυδίδης, σύγχρονος του Σοφοκλή, βάζει τον Αθηναγόρα να λέει για την ικανότητα το̂ ν ανθρώπων να διοικούν ότι «οι πλούσιοι είναι βέβαια οι καλύτεροι διαχειριστές του χρήματος, αλλά οι συνετοί είναι οι καλύτεροι σύμβουλοι κι ο πολύς λαός ο καλύτερος κριτής, όταν διαφωτιστεί» [ΣΤ , 39].

Η ιδιωτική περιουσία και η ελεύθερη οικονομική δραστηριότητα είναι άτρωτες στον κυβερνητικό εξαναγκασμό και παρέμβαση.

Στον κόσμο της ελληνικής πόλης-κράτους ο πολίτης έχει δικαίωμα επί της περιουσίας του, το δικαίωμα να κληρονομεί και να κληροδοτεί αυτό που είναι δικαιωματικά δικό του. Αυτό το αποκεντρωτικό σύστημα εξηγεί το γιατί οι "Ελληνες αποίκιζαν (και συχνά εκμεταλλεύονταν) την ανατολική και νότια Μεσόγειο αντί για το αντίστροφο. Σε αντίθεση όμως με τις πρωιμότερες ανακτορικές δυναστείες στην Ανατολή και στο Νότο, η φορολόγηση και η αναγκαστική εργασία

70


των ελευθέρων πολιτών ήταν σχεδόν ανύπαρκτες. Ο Κρέων, όπως και πολλοί άλλοι συντηρητικοί, από τον αριστοκράτη του έκτου π .Χ . αιώνα Θέογνη έως τον Πλάτωνα, μαινόταν εναντίον της αύξησης του κεφαλαίου και του εμπορίου μεταξύ των πολιτών, που είχε καταστρέψει την κατοχή του πλούτου και της εξουσίας ως δικαίωμα κάποιων από τη γέννησή τους και μόνο, πράγμα που απέβαινε εις βάρος της δικής του κληρονομικής και κατοχυρωμένης θέσης:

Δε φύτρωσε χειρότερη καμιά εφεύρεση στον κόσμο σαν το χρήμα.Αυτό γκρεμίζει πόλεις, ανθρώπους ξεσπιτώνει, δασκαλεύει και πλανεύει το φρόνιμο μυαλό να κυνηγάει της ντροπής τα έργα.

[Σοφοκλής, Αντιγόνη, στ. 2 9 6 -302 ]

Ο -πλούτος, χωρίς απόδειξη ηθικής, ανατρέπει τα σταθερά πρότυπα κοινωνικής συμπεριφοράς και καθιερωμένης πολιτικής εξουσίας, αναστατώνει παλιές ιεραρχίες καθώς και την υπακοή και τη συμμόρφωση του λαού.

Με δυο λόγια, η ελεύθερη αγορά — έστω και η λιγότερο εξελιγμένη, πρωτοκαπιταλιστική ελεύθερη αγορά των Ελλήνων— διαβρώνει τα κληρονομικά προνόμια, κάνοντας να επικρατήσει ένα διαφορετικό και μεταβλητό κριτήριο αξίας, βασισμένο στα επιτεύγματα. Όταν η αθηναϊκή δημοκρατία είτε περιφρονείται από τον Ψευδο-Ξενοφώντα είτε εγκωμιάζεται από τον ίδιο τον Περικλή, η εστίαση είναι συχνά στο λιμάνι και στην αγορά, τους τόπους του ελεύθερου εμπορίου και των συναλλαγών που δίνουν δύναμη στον όχλο και σάρκα και οστά στην αφηρημένη επαγγελία της ισότητας.

Η αντίληψη της διαφωνίας και της κριτικής στη διακυβέρνηση, στη θρησκεία και στους στρατιωτικούς είναι εγγενής μεταξύ των Ελλήνων της πόλεως.

Οπουδήποτε αλλού στη Μεσόγειο, ο ταραχοποιός που φωνάζει δυνατά και χαλάει τον κόσμο απομονώνεται, αποκεφαλίζεται ή μεταμορφώνεται ριζικά σε αυλοκόλακα. Στον ελληνικό κόσμ.ο ο διαφωνών —

7 !


Αίας, Φιλοκτήτης, Αυσιστράτη, Ηλέκτρα, ΙΙρομηθεύς — γίνεται συχνά ο επώνυμος ήρωας του θεατρικού έργου. Η Αντιγόνη επιτίθεται στον ελληνικό πολιτισμό σε πολλά μέτωπα, στην τυραννία του κράτους επί του ατόμου, στον αλόγιστο σοβινισμό ενός οπαδού της αρσενικής ανωτερότητας, στη μακαριότητα και παθητικότητα ενός άτολμου σώματος πολιτών, στη σχετικότητα ενός πιο σύγχρονου κόσμου που αναπτύσσεται ύπουλα μέσα του. Προειδοποιεί ότι κανένας θνητός, έστω και με το κράτος στο πλευρό του, δεν μπορεί «να πατά των

θεών τους αλάθευτους άγραφους νόμους» [στ. 453] Σε μια κατά μέτωπο ηθική αντιπαράθεση με τον Κρέοντα, εξωθεί το βασιλιά στο φτηνό καταφύγιο της προκατάληψης εναντίον του γυναικείου φύλου. Χάνοντας την υπομονή του, μπορεί μόνο να καταφύγει σε παλικαρι- σμούς: «Όσο εγώ θα ζω, γυναίκα δε θα διαφεντεύει» [στ. 523]. Όταν η αδερφή της Αντιγόνης Ισμήνη, που είναι πιο μετρημένη και άτολμη, αποφασίζει τελικά να λάβει μέρος στην ταφή, δέχεται από την Αντιγόνη ένα ψυχρό όχι: «Εγώ δεν αγαπώ εκείνη π’ αγαπά με λόγια» [στ. 541].

Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο ίδιος ο Σοφοκλής θέλει να υπονομεύσει την ίδια την πόλη που του επιτρέπει να ανεβάζει τα έργα του, ότι χρησιμοποιεί την κρατική επιχορήγηση για να πείσει τους Αθηναίους προστάτες του ότι το πρόβλημά τους, η αιτία της παρακμής τους, βρίσκεται στους ίδιους, όχι στους θεούς, στις γυναίκες, στους ξένους, στους δούλους ή σε άλλους Έλληνες. Ο σύγχρονός του Π ερικλής λέει ότι τέτοιος ελεύθερος λόγος «δεν αποτελεί εμπόδιο αλλά μάλλον ένα σημαντικό προάγγελο οποιασδήποτε δράσης».

Αυτά τα εφτά παραδείγματα ελληνικών πολιτισμικών αρχών από την Αντιγόνη, που δεν έχουν καμιά σχέση με το έργο ως λογοτεχνία ή παράσταση, είναι τυχαίες επιλογές από ένα και μόνο έργο· όμως μπορούμε να βρούμε τα ίδια ήθη και αξίες στην Απολογία Σωχράτους του ΙΙλάτωνα, σε ένα κεφάλαιο της ιστορίας του Θουκυδίδη, στις Βάχγες του Ευριπίδη ή σ ’ ένα λόγο του Δημοσθένη. Αντίθετα με γραπτά της ίδιας εποχής αλλού, η ελληνική λογοτεχνία, ακόμη και όταν ασχολείται με το κράτος ή τη θρησκεία, σπάνια ελεγχόταν από


αυτά τα κατεστημένα. Εξαιτίας αυτής της στενής σχέσης μεταξύ κειμένου και πολίτη, μπορούμε να διακρίνουμε τι θεωρεί ως δεδομένο η πόλις σχετικά με την κοινωνία, σε αντίθεση με τα συμφέροντα του κράτους ή τη γραμμή της χορείας των ιεροφαντών. Κάτω από αυτές τις αποκλειστικά ελληνικές υποθέσεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να είναι οργανωμένο το κράτος, βρίσκονται πιο θεμελιώδεις πεποιθήσεις σχετικά με την ίδια την ανθρωπότητα.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η ΣΟΦΙΑ

Οι ελάχιστοι τ:ου διεκδικούν τώρα αυτή τη δυτική καταγωγή, δεν μπορούν να καθίσουν άπραγοι, αυτάρεσκα σίγουροι για την ελληνική τους κληρονομιά. Η παράδοση μπορεί (και πράγματι έτσι συμβαίνει) να χάθηκε και να ξεχάστηκε. Οι Αμερικανοί δεν πρέπει να θεωρούν ως δεδομένο ότι θα συνεχίσουν να σκέφτονται και να ενεργούν σαν Έλληνες μόνο και μόνο επειδή οι θεμελιωτές του έθνους τους — ως επί το πλείστον μελετητές των Κλασικών — πριν από δύο αιώνες καθιέρωσαν ξανά σε τούτη την ήπειρο μια ελεύθερη οικονομία, μια συνταγματική δημοκρατία, ένα ιδεώδες δικαιοσύνης και μια παράδοση φιλελεύθερης διαφωνίας πάνω στο πρότυπο του ήθους των Ελλήνων.

Το δυτικό πρότυπο δεν είναι αυτόματο και δεν εμφανίστηκε στους Έλληνες εκ του μηδενός — ούτε επιβίωσε μέχρι σήμερα χωρίς αιώνες παρεκβάσεων, διακοπών και επιθέσεων. Πολλές φορές η Δύση έχει γυρίσει την πλάτη στα καλύτερα στοιχεία των Ελλήνων και για αιώνες υπέστη τις συνέπειες: θρησκευτική αδιαλλαξία, πολιτικός αυταρ- χισμός, βάρβαρη λογοκρισία, μαζικοί φόνοι και απόλυτη απουσία πολιτισμού. Οι ελληνικές αρχές δεν ήταν απλώς τυχαία φαινόμενα της δύσκολης γεωγραφίας της νότιας Βαλκανικής, της ιδιαίτερης θέσης μέσα στο πήγαιν' έλα της ανατολικής Μεσογείου, των δραστηριοτήτων στο ύπαιθρο που οφείλονται στο ζεστό καιρό, ή των κόπων λίγων ιδιοφυών ανθρώποον σε κείνη την ταραγμένη εποχή.

Οι ελληνικοί θεσμοί δεν ήταν τυχαία συμβάντα. Ήταν, μάλλον, προϊόντα της εξαιρετικά ιδιαίτερης κοσμοθεωρίας του πληθυσμού. Στη

73

Ι10 Ι0Σ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

γένεσή της η ελληνική θεώρηση του κόσμου είναι, ως επί το πλείστον, ανεξάρτητη και αγροτική, απομονωμένη και αυτοδύναμη — ένας συγκεκριμένος τρόπος κατανόησης του ανθρώπου στο φυσικό σόμπαν και ολοένα και πιο διαφορετικός, φοβόμαστε., από την επικρατούσα τάση της αμερικανικής σκέψης στα τέλη του εικοστού αιώνα. Η συνταγματική διακυβέρνηση, ο σοβινισμός μιας μεσαίας τάξης, ο ατομικισμός, η διχόνοια, η αυτοκριτική, η ελευθερία της έκφρασης, η ανοιχτή οικονομία και οι πόλεμοι των στρατιωτικών ήταν μόνο οι απτές εκδηλώσεις πιο θεμελιωδών αξιών, μιας ξεροκέφαλης λογικής γεννημένης από τον αυτοδύναμο τρόπο ζωής του αγροτικού δήμου, που βασιζόταν ( ΐ)σ τ η θεώρηση του κόσμου με πιο απόλυτους όρους· (2) στην κατανόηση της θλιβερής, τραγικής φύσης της ανθρώπινης ύπαρξης· (3) στην επιδίωξη αρμονίας μεταξύ λόγων και έργων· και (4) στην ανυπαρξία ψευδαισθήσεων σχετικά με το ρόλο του πολιτισμού στην ανθρώπινη ιστορία.

Μάλλον απόλυτοι σ ’ ένα κόσμο αβεβαιότητας.

Στον κόσμο της πόλης, που μπορούσαν να ελέγξουν, οι φιλόσοφοι Ιΐλάτων και Αριστοτέλης έφεραν στο προσκήνιο ιδέες όπως η προαίρεση, η ευθύνη, η καταδίκη και η τιμωρία. Δεν προβληματίζονταν και πολύ για ελαφρυντικά, για τοπικά ήθη, περιβαλλοντική μειονεξία, μειωμένη ικανότητα και προσωρινή παραφροσύνη. Φυσικά, δεν αρ- νούνταν ότι τέτοια σχετικά προβλήματα υπήρχαν, αλλά ανησυχούσαν γι’ αυτά λιγότερο απ’ όσο εμείς τώρα. Οι Έλληνες δεν αγνοούσαν τα τεχνάσματα των παιδιών που έκλαιγαν. τα>ν μελίρρυτων ρητόρων, της τρομοκράτησης με απειλές για σωματική βλάβη και του αποκλεισμού των ενόρκων στα δικαστήριά τους, αλλά συνήθως αναγνώριζαν αυτά τα πράγματα ως· αυτό που ήταν — έξυπνοι, σοφιστικοί, απελπισμένοι και μερικές φορές επιτυχημένοι τρόποι για να αποφύγουν το ξίφος και το κώνειο.

Ο Πενθεύς στο έργο του Ευριπίδη Βάκχαι είναι προσωρινά παρά- φρων και παιδιάστικα ανόητος όταν προσπαθεί να ρίξει έναν θεό κυνηγώντας τον, παρά ταύτα ο δύστυχος έφηβος πληρώνει για τη νεανική του απόπειρα να προκαλέσει μακελειό. Παρά τον άγριο διαμελι-

ΣΚΕΠΤΟΜ ΕΝΟΙΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

σμό του, θυμόμαστε ότι κι αυτός είχε θελήσει να σκοτώσει. Ο Οιδί- ποδας του Σοφοκλή — θύμα των περιστάσεων της γέννησής του — είναι ενσυνείδητα ένοχος μόνο για υπερβολική αυτοπεποίθηση, ωστόσο στη Θήβα έχουν διαπραχθεί αιμομειξία και φόνος. Μήπως κάποιος άλλος από τον αγνοούντα Οιδίποδα διέπραξε αυτά τα εγκλήματα; Ο ίδιος ο Οιδίποδας απαντά στο ερώτημα με ένα ηχηρό όχι. Η Κλυταιμνήστρα του Αισχύλου είχε αρκετούς λόγους να σκοτώσει τον μοιχό, παιδοκτόνο σύζυγό της, αλλά η πράξη της δεν έπαυε να είναι φόνος εκ προμελέτης, και πεθαίνει. Σύμφωνα με τα λόγια που της βάζει ο Αισχύλος στο στόμα: «Θα με σκοτώσουν, όπως εσκότωσα κι εγώ με δόλο».

Πρέπει όλοι να εξιλεωθούν — στα μάτια μας, συχνά πάσχουν υπερβολικά — , γιατί η ελληνική αρχή είναι ότι η απρόκλητη βία είναι πάντα λάθος, συχνά ακόμη και αυτή που έχει ακολουθήσει μια πρόκληση· τα. άτομα πληρώνουν για την αναντίρρητη ιδέα ότι το απόλυτο είναι λιγότερο επικίνδυνο από το σχετικό. Το ένα οδηγεί χωρίς έλεγχο στην υπερβολή, αλλά το άλλο πάντα σε ηθική κενότητα. Ωστόσο, κάποια ανταπόδοση δεν είναι απλώς αστόχαστη εκδίκηση, όπως μας θυμίζει ο Πλάτων στον Πρωταγόρα, αλλά «για χάρη του μέλλοντος, για να μη διαπράξει πάλι αδικία ούτε αυτός ο ίδιος ούτε άλλος, όποιος θα δει τούτον να τιμωρείται» [3245], Είναι «τιμωρία χάρη της πρόληψης», έτσι ώστε αυτός που κάνει το κακό «με την τιμωρία να βελτιωθεί». Για τους Έλληνες, μια κοινωνία που δεν μπορεί να τιμωρεί αλλά μόνο να συγχωρεί και να εκλογικεύει είναι εξίσου ένοχη, εξίσου αήθης όσο και ο ίδιος ο εγκληματίας. Μας ζητάει περισσότερο να μπούμε στ7]ν κονίστρα και να βρομιστούμε με το κακό, να τιμωρήσουμε πρόσωπο με πρόσωπο τον άξαφνα μετανοημένο, παρά να ξεχνάμε και να αγνοούμε από ασφαλή και αυτάρεσκη απόσταση.

Ο Θουκυδίδης γράφει για την πολιτική αναταραχή στην Κέρκυρα: Επίδοξοι ριζοσπάστες και επαναστάτες «για να εκδικηθούν τους εχθρούς τους, κρίνουν ότι αξίζει να καταργούν προηγουμένως και να μην αφήνουν να ισχύουν οι κανόνες του φυσικού δικαίου, πάνω στους οποίους στηρίζονται οι κοινωνίες και πάνω στους οποίους μπορούν να ελπίζουν και οι ίδιοι για τη σωτηρία τους, αν βρεθούν κάποτε σε

75


κίνδυνο και τους έχουν ανάγκη». Ακόμη και οι δολοφόνοι και οι μαχαιροβγάλτες θα χρειαστούν κάποια μέρα τον αμετάβλητο, απόλυτο νόμο της πόλης-κράτους. Ο Πλάτων λέει περίπου το ίδιο πράγμα: ακόμη και οι κλέφτες, για να προστατευτούν από τον αλληλοσκοτω- μό, μοιράζουν μεταξύ τους τη λεία τους σύμφωνα με μια αφηρημένη και αμετάβλητη αντίληψη περί του τι είναι δίκαιο και σωστό. Η δικαιοσύνη είναι μια απαραίτητη και απόλυτη ιδέα που υπάρχει και βελτιώνεται από αμνημονεύτων χρόνων και στην οποία πρέπει να μετέχουν όποιοι απολαμβάνουν ακόμα και την ελαχιστότατη έννοια ανθρωπιάς.

Για να υπάρξει η πόλις, δεν μπορεί να αλλάζει μόνο και μόνο για να ανταποκριθεί στην περίσταση. Ο θάνατός της τον τέταρτο π .Χ . αιώνα δεν ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα του διεφθαρμένου και εξαντλημένου σώματος των πολιτών ή της εισβολής των Μακε- δόνων, αλλά μάλλον της ανικανότητας ή της απροθυμίας να αφυπνίσει τους βασικούς θεσμούς και ήθη — κυβερνητικά, πολιτικά, στρατιωτικά— ώστε να ανταποκριθούν στις οικονομικές και κοινωνικές αναταραχές στην ανατολική Μεσόγειο. Πράγματι, οι τραγικοί ήρωες Οιδίποδας, Αίας, Αντιγόνη και Φιλοκτήτης του Σοφοκλή αντλούσαν τη δύναμή τους από την έτοιμη ταύτισή τους με την ίδια την Αθήνα του πέμπτου αιώνα, μια ισχυρογνώμονα πόλη καταδικασμένη στη συμφορά εξαιτίας της μεγαλόπρεπης αφροσύνης της και της απροθυμίας της να προσαρμοστεί στον πολύπλοκο κόσμο των μικρότερων πολιτειών. Θεωρείται προσβολή για τον Έλληνα να τον αποκαλέσουν κόθορνο (το υπόδημα που μπορεί να φορεθεί είτε στο δεξί είτε στο αριστερό πόδι), δηλαδή άνθρωπο που δεν έχει σταθερές πεποιθήσεις, πέρα από την επιθυμία για αυτοσυντήρηση, όποια εγκατάλειψη αρχών κι αν συνεπάγεται κάτι τέτοιο.

Το μήνυμα των Ελλήνων μπορεί να είναι τρομακτικά και συχνά οδυνηρά απόλυτο: η ηθική επιταγή της ελληνικής τραγωδίας είναι «αμετάβλητοι νόμοι». Τα έθιμα και η παράδοση προέρχονται από τους θεούς. Τα διατάγματα έχουν ηλικία αιώνων κι είναι γραμμένα σε πέτρα. Τα δόγματα της πόλεως προέρχονται, κατά τους ισχυρισμούς, από μυστηριώδεις προγονικούς «νομοθέτες». Ο καταδικασμέ

76


νος φιλόσοφος Σωκράτης εξηγεί γιατί πρέπει να αποφύγει την απόδραση και να προτιμήσει το κώνειο. Η Αντιγόνη επιλέγει τον πέτρινο τάφο αντί για μια ζωή όπου θα πρέπει συνεχώς να κρύβεται για να γλιτώσει. Ο Περικλής επιπλήττει τους πολίτες που ετοιμάζονται να του επιβάλουν πρόστιμο ή να τον εξορίσουν. Ωστόσο, αυτή η απολυτότητα δεν είναι σκληρός ή αστόχαστος δογματισμός ούτε τρέφεται μόνο από την πίστη στο υπερφυσικό. Διαφέρει από το θρησκευτικό μονότονο άσμα που λένε οι δρυΐδες, από τις πέτρινες πλάκες του Μωυσή και από τη φριχτή σφαγή στην πυραμίδα των Αζτέκων. Οι κανόνες της, όποια και να είναι η υποτιθέμενη προέλευσή τους, στην πραγματικότητα δεν είναι προϊόν των θεών ή έστω και απλώς του χρόνου, των εθίμων ή της πρακτικής. Είναι οδηγοί σφυρηλατημένοι μέσω δοκιμής και λάθους, υπέρ και κατά, συμφωνίας και διαφωνίας. Οι Έλληνες αποδίδουν την προέλευση των νόμων και των πολιτευμάτων που έχουν δοκιμαστεί από το χρόνο σε πολίτες-προγόνους που είχαν ζήσει και πολεμήσει για την πόλη — τον Δράκοντα και τον Σόλωνα στην Αθήνα, τον Λυκούργο στη Σπάρτη, τον Πιττακό στη Μυτιλήνη, τους λεγάμενους Επτά Σοφούς — όχι σε θεούς ή προφήτες. Αυτοί οι κανόνες, με άλλα λόγια, είναι το κοινωνικό συμβόλαιο ενός σώματος ελευθέρων πολιτών. Οι κανόνες που παραμένουν αμετάβλητοι προσφέρουν μια μόνιμη, έστω και δυσάρεστη ενίοτε, λύση τόσο για τη σύγκρουση όσο και για το έγκλημα. Η σωματική δύναμη και το νεύρο πρέπει να τίθενται στην υπηρεσία της νόησης και να μεγεθύνονται από ένα πνεύμα προσαρμοσμένο στις πραγματικότητες της ανθρώπινης φύσης — τα θεσπίσματα του Αριστοτέλη που είναι «εν μέρει φυσικά, εν μέρει νομικά».

Στον πυρήνα του ελληνικού συστήματος πεποιθήσεων βρίσκεται η πίστη ότι υπάρχουν απόλυτες σταθερές στον κόσμο, άχρονες και απρόσβλητες από καταστάσεις και ερμηνείες, ένα μικρό αλλά ζωτικό σώμα γνώσης που, ως επί το πλείστον, είναι αδιαπραγμάτευτο και έχει προέλθει από κοινή συμφωνία. Είναι αυτό το ηθικό σύμπαν που η Αντιγόνη αποκαλούσε άγραπτα νόμιμα, οι άγραφοι νόμοι που υπήρχαν πάντα. Από αυτό το πλαίσιο της ελληνικής σκέψης ο Σωκράτης και ο Πλάτων συνεχίζουν τη μάχη εναντίον των σοφιστών, εκείνων

77


που επιδίωκαν να μετατρέπουν φτηνές κοινοτοπίες γύρω από τη σχετικότητα («ο άρρωστος νομίζει ότι η τροφή είναι πικρή· για τον υγιή είναι γλυκιά») σε Αλήθεια. Οι νόμοι του πολιτεύματος, η ιδιωτική περιουσία, η απόσταση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής, ο σοβινισμός μιας μεσαίας τάξης, όλα αυτά είναι αδύνατα σε μια κοσμοθεωρία υποκειμενική, συνεχώς ρευστή, που δεν στηρίζεται σ’ ένα πυρήνα αμετάβλητων πεποιθήσεων. Οι Έλληνες δεν θα μπορούσαν να φτιάξουν ένα τόσο σημαντικό πολιτισμό βασισμένοι στο αληθές επιχείρημα, όπως το έθεσε ο Πλάτων, «βάσει του οποίου τα πάντα λέγεται ότι είναι σχετικά».

Η ανθρώπινη φύση είναι σταθερή στο χρόνο και στο χώρο.

Από την περιγραφή του ιστορικού Θουκυδίδη σχετικά με τους φτωχούς μαθητές της μικρής, άσημης κωμόπολης Μυκαλησσού, που δολοφονήθηκαν χωρίς κανένα απολύτως λόγο («η συμφορά που έπεσε πάνω σ’ ολόκληρη την πόλη ήταν απ’ όλες η πιο μεγάλη, πιο απροσδόκητη και πιο δεινή» [Ζ ' , 29 ]), από τις απελπισμένες Μήδεια και Φαίδρα του Ευριπίδη ή από την τυπολογία των εκφυλισμένων πολιτευμάτων του φιλοσόφου Αριστοτέλη μαθαίνουμε ότι ο άνθρωπος είναι — τι άλλο;— άνθρωπος. Είναι ένα πλάσμα ανασφαλές, στην πρωτόγονη μορφή του όχι ολότελα αισχρό αλλά, παρ’ όλα αυτά, ικανό για μεγάλο κακό, αν τα έθιμα, η παράδοση και οι νόμοι της πόλης _ υποχωρήσουν. Ο Αριστοτέλης μας υπενθυμίζει στα Ηθικά Νικομά- χεια ότι «καμιά από τις ηθικές αρετές δεν είναι έμφυτη στους ανθρώπους (...) αλλά έχουμε γεννηθεί με την ικανότητα να δεχόμαστε αυτές τις αρετές και να τελειοποιούμαστε ως προς αυτές με τον εθισμό» [1103α 17, 24 -25],

Ο φυσικός και ρομαντικός άνθρωπος της δικής μας γενιάς, από τον ευγενή άγριο του Ρουσό που είναι «παντού αλυσοδεμένος» μέχρι τη «δημιουργική μαινάδα» του Νόρμαν Ο. Μπράουν που περιμένει να απελευθερωθεί, δεν θα πείσει ποτέ τον Έλληνα μελετητή της ανθρώπινης φύσης, που έχει δει τις μαινάδες του Ευριπίδη στη σκηνή ή έχει διαβάσει για πτώματα που ρίχνονταν σε οτιδήποτε μπορούσε να κάψει κατά τη διάρκεια του λοιμού στην Αθήνα. Η δική μας


σύγχρονη λατρεία του απολίτιστου κτηνάνθρωπου βασίζεται περισσότερο σ’ ένα μύθο παρά στην πραγματικότητα των εμπειρικών αποδείξεων για τον τρόπο που τα πράγματα ήταν, είναι και θα είναι. Δεν θα βρούμε ευτυχία, δεν θα βρούμε δικαιοσύνη, δεν θα βρούμε αλήθεια, και πολύ λιγότερο απελευθέρωση, στη φύση μας και μόνο. Εντελώς το αντίθετο.

Απεναντίας, μας λένε οι Έλληνες, η πόλις είναι η καλύτερη και η μοναδική μας πιθανότητα να ελαχιστοποιηθεί για κάποιο χρόνο πάνω σε τούτη τη γη το κακό που θα κάνουμε ο ένας στον άλλον. Ο Αριστοτέλης, στην αρχή κιόλας των Πολιτικών του, επιμένει ότι τελικά είμαστε μόνο πολιτικόν ζφον, ένα «ζώο που κατοικεί σε πόλη». Για τους Έλληνες, οι φυσικές παρορμήσεις, ανέλεγκτες από τα περιοριστικά χαλινάρια του νόμου, της παράδοσης και της πολιτικής τάξης, δεν οδηγούν (όπως υποθέτουν μερικοί) σε απελευθέρωση και αυτοπραγμάτωση αλλά πιθανότερα σε ολοκαύτωμα. Ακόμη κι ένας ψυχαναγκαστικός οπαδός του νόμου όπως ο Κρέων στην Αντιγόνη, μολονότι στερείται ηθικής αίσθησης, έχει κάποια δικαιολογία που υπερασπίζεται το νόμο έναντι περαιτέρω πολιτικής αναταραχής. Ο Ηράκλειτος λέει ότι «οι άνθρωποι πρέπει να μάχονται για τους νόμους τους σαν να ήταν τα τείχη της πόλης τους» [απ. 44 Οϊεΐδ]. Και τα δύο αποτρέπουν τον εχθρό από μέσα κι απ’ έξω.

Διακόσια χρόνια Ρομαντισμού με την πίστη του στην πρωτογενή κραυγή, στην πύρινη ουσία του ανθρώπου, την παγιδευμένη και πνιγμένη μέσα στο άσχημο πλαστικό και αλουμίνιο της πόλης, ακόμη και η απόλυτη και υπεροπτική εμπιστοσύνη του Διαφωτισμού στη λύτρωση του ανθρώπου μέσω της καθαρής λογικής, της απαλλαγμένης από έθιμα, παραδόσεις, θρησκείες, και η παραδοχή του ανεξήγητου σχεδόν μας κατέστρεψαν. Ξεχάσαμε τι μας δίδαξαν οι ιστορικοί Τάκιτος και Πολύβιος σχετικά με τους πιο σκοτεινούς αγγέλους της φύσης μας: η αληθινή ελευθερία είναι χάος· ελευθερία χωρίς υπευθυνότητα είναι πιο συχνά αγριότητα· ένα άνετο «λουρί» που δεν πληγώνει είναι καλύτερο, ασφαλέστερο για όλους μιας απ’ όσο μια πόρτα κλουβιού ορθάνοιχτη· και η εκπαίδευση και η μάθηση— τα διορθωτικά του θρησκευτικού φανατισμού— μπορούν κι αυτές

79


να γίνουν άψυχες αφηρημένες έννοιες που αποδεικνύουν το κακό ρωμαλέο, το καλό απλώς πληκτικό και κοινότοπο. Ο άνθρωπος χωρίς την πολιτεία, όπως γνώριζε ο Αριστοτέλης, δεν είναι άνθρωπος.

Ο ψυχολόγος, ο σύμβουλος και ο εκπαιδευτικός στο πανεπιστήμιο θεωρούν συχνά απλοϊκό όποιον υιοθετεί την ελληνική σκοτεινή άποψη περί ανθρώπινης φύσεως. «Απόλυτοι στις απόψεις τους», αντιλέγουν. «Αφελείς, δίχως ευαισθησία οπαδοί της παραδοσιαρχίας, που δεν έχουν επαφή με τις λεπτές αποχρώσεις και το διφορούμενο». «Πολιτικοί εξτρεμιστές». «Θρησκευτικοί φονταμενταλιστές». «Αδαείς και μονοδιάστατοι νεοφώτιστοι». Ωστόσο, τα δικά τους «νέα» ευρήματα στην πρόσφατη κοινωνική επιστήμη είναι «εκσυγχρονισμοί»— συνήθως εν αγνοία τους— του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα και του συνόλου της ελληνικής πολιτικής σκέψης: «η δημοκρατία προϋποθέτει οικονομική και κοινωνική ισονομία»· «οι πλούσιοι και οι φτωχοί μοιράζονται μια παρόμοια και ανησυχητική ηθική»· «δύο γονείς είναι πιο επιτυχημένοι από έναν»· «η φτώχεια δεν είναι πάντοτε εγγενώς η αιτία της εγκληματικότητας»· «η κοινοκτημοσύνη καταστρέφει την πρωτοβουλία»· «μια ισχυρή μεσαία τάξη παρέχει τον πυρήνα της πολιτικής σταθερότητας»· «οι νεαροί άντρες είναι υπεύθυνοι για τα περισσότερα εγκλήματα».

Ο τωρινός αιώνας μας της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της ανθρωπολογίας και των κοινοτικών μελετών — όλες τους διογκωμένες υποκατηγορίες της ελληνικής γραμματείας, ιστορίας και πολιτικής — δεν έχει εκπληρώσει την υπόσχεσή του στην Αμερική. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς στρυφνός αντιδραστικός, ένας ΙαυάαίοΓ Ιεπιροπδ αοϋϊ, για να συμφωνήσει ότι εμείς ως άτομα σε τούτη την εποχή της αφθονίας δεν είμαστε καλύτερα προσαρμοσμένοι, ευτυχέστεροι, ευγε- νέστεροι ή ασφαλέστεροι ούτε περισσότερο νομοταγείς ή λογικοί ως επί το πλείστον, και σίγουρα δεν είμαστε ηθικότεροι απ’ όσο έστω έναν αιώνα πριν. Οι τέχνες του γάμου, της ανατροφής των παιδιών και της ιδιότητας του πολίτη δεν έχουν προοδεύσει τα τελευταία πενήντα χρόνια. Οι ψυχοθεραπευτές μάς μιλούν τώρα για τις θεραπείες τους για το στρες, την εξάντληση και την κρίση της μέσης ηλικίας. Όμως αυτά είναι πανάρχαια και πολύ γνωστά σύνδρομα της τραγι-

80


κής, σύντομης ανθρώπινης πάλης ενάντια στο κακό — οι Έλληνες μας θυμίζουν ότι συχνά η τεχνολογική και υλική πρόοδος συνεπιφέρει ηθική οπισθοδρόμηση. Οι Έλληνες θα έλεγαν ότι οι σύγχρονοί μας ψυχολογικοί σύμβουλοι έχουν, απλώς και χωρίς να το γνωρίζουν, μετονομάσει μια αιώνια νόσο: επινόησε μια νέα ασθένεια και μετά να καυ- χηθείς για τη θεραπεία της.

Με δυο λόγια, οι πιστοί του μοντερνισμού (που δεν γνωρίζουν τον Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα και τον Ευριπίδη) έχουν παρανοήσει τη φύση του ανθρώπου, το ρόλο του πολιτισμού και τη σωστή ισορροπία μεταξύ των δύο. Ως αποτέλεσμα, δεν έχουν αποδείξει ότι μπορούμε να ξορκίσουμε τους δαίμονες από μέσα μας με την εναίσθηση, τη συμβουλευτική, την κουβέντα, την τρυφερή φροντίδα, την αποδοχή ή μια ζεστή σουπίτσα. Ούτε, από το άλλο άκρο, μας έχουν πείσει ότι θα έπρεπε απλώς να ενδίδουμε στις φυσικές μας ορέξεις. Όταν κάποιος μέσα στην ελληνορωμαϊκή παράδοση διερευνούσε τον «έσω εαυτό του», το έκανε συχνότερα επειδή αντιλαμβανόταν ότι δεν είχε— καλώς ή κακώς— ανταποκριθεί στις προσδοκίες της κοινωνίας, σπανίως για το αντίθετο.

Επειδή λοιπόν η ζωή δεν είναι ευχάριστη αλλά τραγική και εφήμερη, δεν ωφελεί να επινοούμε ιδέες και θεραπείες που φέρνουν προσωρινή μόνο ανακούφιση από την αλήθεια ότι κανείς μας δεν είναι αθάνατος (ο Ηρόδοτος κάνει ακόμη και τον Ξέρξη, βασιλέα πάσης Περσίας, να κλάψει γι’ αυτό το αναπόδραστο). Μια «άσχημη παιδική ηλικία», λοιπόν, δεν έχει συνήθως πέραση στους Έλληνες. Όλοι έχουν ένα πεπρωμένο, αλλά αυτό το πεπρωμένο μπορεί να βελτιωθεί ή να χειροτερέψει, να διευρυνθεί ή να στενέψει μόνο με την ελεύθερη βούληση. Ο καταλύτης γι’ αυτή την επιλογή είναι ο χαρακτήρ ή ήθος, η απόλυτη σφραγίδα των Ελλήνων από τη γέννηση που βγάζει αγίους από το γκέτο και δαίμονες από το Μπέβερλι Χιλς. Είναι μια συνθήκη με τον εαυτό σου, όχι ένα πρόσχημα για τους άλλους. Μήπως δεν είπε ο προσωκρατικός Ηράκλειτος ότι «ο χαρακτήρας του ανθρώπου είναι η μοίρα του» [απ. 119 ϋϊεΐδ];

Ο Ρωμαίος βιογράφος των καισάρων Σουητώνιος, αφού έγραψε το χρονικό των συμφορών του αυτοκράτορα Γάιου Καλιγούλα, κα-

81



ταλήγει, ωστόσο, ότι ο νεαρός άντρας ήταν κατ’ ουσίαν «τέρας». Το σημερινό νομικό κατεστημένο θα επισήμαινε ότι η απόδειξη τέτοιων εγκλημάτων είναι «προβληματική» και ότι η κατά ενενήντα εννέα τοις εκατό βεβαιότητα για την ενοχή απαλλάσσει τον Γάιο — αναμφίβολα οι νομικοί μας αϊτοί θα απαιτούσαν βιντεοταινίες με τα εγκλή- ματά του εν εξελίξει. Ακόμη κι αν βρισκόταν ένοχος, μήπως δεν θα υποστήριζαν τώρα οι συμπεριφοριστές ότι η διαστροφή του εφήβου και ο σαδισμός, οι βιασμοί, ο εξαναγκασμός σε σοδομισμό και η εξα- χρείωση (οδυνηρές λέξεις όλες) δεν ήταν αποτελέσματα του κακού, αλλά προκλήθηκαν από τον πρόωρο θάνατο του πατέρα του ή την εκτέλεση των αδερφών του; Άραγε τον πήρε ποτέ κανείς αγκαλιά τον Γάιο; Σε τέτοιου είδους μυαλά το κακό εξηγείται πολύ εύκολα μ’ ένα σωρό άλλα πράγματα. Για τον κοινωνικό επιστήμονα, οι βλαβερές εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλικίας και μόνο παρήγαγαν τις προφανείς αποκλίσεις από τους έμφυτους ανθρώπινους κανόνες αλήθειας και ομορφιάς. Οι ψυχολογικοί σύμβουλοι θα πρόσθεταν βιαστικά ότι ο καημένος ο Γάιος είχε γίνει «μπαλάκι» ως παιδί από τον ένα κηδεμόνα στον άλλον. Οι πιέσεις της ιεραρχίας και του ανταγωνισμού της αυλικής ζωής ήταν σίγουρα σκληρές για το βασιλόπουλο. Η πρόωρη φαλάκρα του τού προκάλεσε αναμφίβολα ανασφάλεια και, ως αντιστάθμισμα, ματαιοδοξία. Η πρώιμη επιληψία του απέκλεισε κάθε πιθανότητα για φυσιολογική ζωή. Τα στρεβλά πρότυπα ρόλων από την Ιουλία γενεά πρέπει οπωσδήποτε να έβλαψαν την παιδική ψυχή και την αυτοεκτίμησή του. Για τους σύγχρονους θεωρητικούς μας, κάτι άλλο από το κακό — και πολύ λιγότερο τη γενική εκτίμηση του Σουητώνιου περί έμφυτης τερατωδίας— εξηγεί γιατί ο Καλιγούλας, ένα «στρατιωτικό παπουτσάκι»* και ανθρώπινος όπως εμείς, πιθανώς βίασε την αδερφή του, σκότωνε στην τύχη τους περαστικούς με τα ίδια του τα χέρια και απολάμβανε εξίσου τον αργό, αδικαιολόγητο βασανισμό τόσο των εχθρών όσο και των φίλων του. Δεν αξίζει ο νεαρός αυτοκράτορας να τύχει ψυχοθεραπείας για τα

* Η ονομασία Καλιγούλας προέρχεται από το στρατιωτικό υπόδημα αιΐι^ιιΐίΐ που του είχαν χαρίσει οι ρωμαϊκές λεγεώνες μέσα στις οποίες ανδρώθηκε (Σ .τ .μ .).


κακά που τον ανάγκασε η κοινωνία να υποστεί; Εμείς, οι θεατές της αμαρτίας, ξεχάσαμε την προειδοποίηση του Σωκράτη ότι η διάπραξη αδικίας έρχεται δεύτερη στην κλίμακα της αήθους συμπεριφοράς, καθώς «μεγαλύτερο όλων και πρώτο ανάμεσα στα κακά είναι το ν’ αδικεί κάποιος και να μην τιμωρείται» [Πλάτων, Γοργίας, 479(1],

Ο μοντερνισμός και ο αντικλασικισμός υποστηρίζουν ότι δεν υπάρχει στην πραγματικότητα κακό, αφηρημένο ή συγκεκριμένο, και κατά συνέπεια δεν πρέπει να ντρέπεται κανείς για το ότι είναι αδύναμος ή υποκύπτει στις επιθυμίες, στην αρρώστια ή στους πειρασμούς. Στην πρόσφατη αμερικανική θεραπευτική προσέγγιση στην ανθρώπινη φύση, η «κυβέρνηση» ή η «κοινωνία» ή το «περιβάλλον» είναι οι ένοχοι, ποτέ οι εγγενείς αδυναμίες του ανθρώπου, η άγνοια, η δειλία και η χαλαρότητα. Ο μαρξισμός, ο κομμουνισμός, ο σοσιαλισμός, ο καπιταλισμός, ο συντηρητισμός ή ο φιλελευθερισμός — μεγεθυσμένοι πρόσφατα από το στρες της ρύπανσης, το φόβο του πυρηνικού ολοκαυτώματος, την εξαχρείωση που σφυρηλατεί η βιομηχανοποίηση και η τεχνολογία, την απωθημένη μνήμη και τη διαταραχή της ελαττωματικής προσοχής— είναι τα απρόσωπα, αφηρημένα προβλήματα. Αν εμείς οι σύγχρονοι ήμαστε απλώς πιο ορθολογιστές ή αν ήμαστε απλώς λιγότερο ορθολογιστές και πιο φυσικοί, μας λένε τόσο οι φωτισμένοι όσο και οι ρομαντικοί — αλλά σπανίως αν ήμαστε απλώς πιο δυνατοί εσωτερικά, αν ήμαστε απλώς λιγότερο άπληστοι και δειλοί, αν απλώς γνωρίζαμε πού συναντιούνται η πίστη και η λογικ ή — , τότε οι κοινωνικοί μας παθολόγοι θα εξαφανίζονταν. Αντιπα- ραβάλετε αυτό με την Πολιτεία, όπου ο Πλάτων παρουσιάζει ένα σύνθετο σχέδιο για να μας κάνει να ζούμε καλύτερα. Το συμπέρασμα του Σωκράτη εκεί είναι απλό και άμεσο: πρέπει «να αναζητούμε και να επιδιώκουμε ένα πράγμα μόνο: να μάθουμε να διακρίνουμε μεταξύ καλού και κακού».

Οι γεμάτοι αυτοπεποίθηση παντογνώστες πολιτικοί επιστήμονες και οι φωτισμένοι κυβερνητικοί προγραμματιστές δεν μπορούν, όπως λένε, να κατασκευάσουν μια ουτοπία, να ανακατανείμουν τον πλούτο ή να εξασφαλίσουν την ευτυχία μέσω φόρων, ειδικών τελών ή επιχο- ρηγήσεων, χωρίς να προσεγγίσουν τη μελαγχολική ελληνική σοφία

83


περί ανθρώπινης φύσεως. Οι Έλληνες, σε τελευταία ανάλυση, πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια επινόησαν (μεταξύ άλλων) τον αστικό σχεδίασμά, τις κρατικές λειτουργίες και την πολιτική — μολονότι σπα- νίως ή και καθόλου χρειαζόταν να φορολογήσουν την ιδιοκτησία ή το εισόδημα. Έ ξω από την ολοκληρωτική «Καλλίπολη» του Πλάτωνα ή την ανέφικτη «Αρίστη Πολιτεία» του Αριστοτέλη, το ελληνικό, όραμα σταθερότητας στην πόλιν δεν ήταν κάποια σοσιαλιστική πανάκεια ή φωτισμένος έλεγχος, αλλά μια ρεαλιστική προσπάθεια να επιτευχθεί μια χονδρική ισορροπία ανάμεσα στους καλούς (τους «από πάνω» που κληρονομούν, έχουν τα γονίδια, εργάζονται σκληρά, είναι τυχεροί — ή ψεύδονται και κλέβουν) και τους πολλούς (τους «από κάτω» που γεννιούνται χωρίς τίποτα, δεν έχουν καμιά ευφυΐα, τεμπελιάζουν, είναι άτυχοι — ή είναι πανέξυπνοι αλλά έντιμοι). Η σταθερότητα ήταν συνήθως αποτέλεσμα της πρακτικής τού να στριμώχνεις όσο γίνεται περισσότερους φτωχούς και πλούσιους στο μέσο και να τους κρατάς απασχολημένους στα αγροκτήματα και στα μικρά μαγαζιά τους, μακριά τόσο από τους αριστοκράτες όσο και από προοδευτικούς δημοκράτες, να τους διατηρείς στη φάλαγγα με τα δόρατα και τις ασπίδες τους, μακριά τόσο από τους έφιππους ευγε- νείς όσο και από τους μισόγυμνους ακροβολιστές. Ο στόχος των Ε λ λήνων δεν ήταν να δελεάσουν τους πιο εργατικούς του μέσου να α- ναρριχηθούν στις υλικές καταχρήσεις της κορυφής, αλλά μάλλον να πιέσουν την κορυφή προς τα κάτω και τη βάση προς τα πάνω. Δεν είναι συμπτωματικό το ότι ο Θησεύς, ο Σόλων, ο Πεισίστρατος και οι περισσότεροι άλλοι μυθικοί ή πρώιμοι πολιτικοί περιβάλλονται όλοι από ιστορίες τριών τάξεων, με τη μεσαία να θεωρείται ως το μοναδικό θεμέλιο της κοινωνίας.

Η πολίτική στην πόλη-κράτος συνήθως ακολουθεί το ίδιο σενάριο. Οι πλούσιοι προειδοποιούν εκείνους στο μέσον για τον αδαή και με εγκληματικές τάσεις όχλο από κάτω. Οι φτωχοί από κάτω, με τη σειρά τους, καθιστούν προσεκτικούς τους μεσαίους σε σχέση με τους άπληστους και αργόσχολους κηφήνες από πάνω. Όταν οι εποχές είναι καλές, οι αυτάρεσκοι μεσαίοι ακούνε την ανώτερη τάξη· όταν η τροφή, είναι λίγη, προτιμούν περισσότερο αυτά που λένε οι άπλυτοι.

84


Αυτό ουσιαστικά είναι η ελληνική πολιτική επιστήμη, μάλλον κυνική στο βάθος της: απόφευγε εξίσου τις παθολογίες των πλουσίων και των φτωχών, επιδιώκοντας μια σταθερή μεσαία τάξη· και να χαλιναγωγείς, χωρίς να αποξενώνεις, τους πιο προικισμένους. Η αντίφαση μεταξύ της κοινωνικής δικαιοσύνης και της έμφυτης, εγωιστικής φύσης του ανθρώπου — η κύρια πρόκληση και για την ίδια τη σύγχρονη πολιτική επιστήμη— θεωρήθηκε άλυτη από τους Έλληνες, κάτι που έπρεπε να ανατεθεί σε μιαν ανέφικτη Ουτοπία από τον Αριστοτέλη, τον Πλάτωνα και έλάσσονα ελληνικά μυαλά.

Στην ελληνική λογοτεχνία, με τραγικό τρόπο, υπάρχουν πάντα οι πλούσιοι· μερικές φορές είναι υψηλόφρονες αλλά συχνότερα εγωιστές, είτε ευφυείς είτε ηλίθιοι. Υπάρχουν πάντα οι φτωχοί, άλλοτε καταπώς τους αξίζει, άλλοτε θύματα εκμετάλλευσης και καταπίεσης. Ωστόσο τα άκρα μεταξύ τους είναι περισσότερο όμοια παρά ανόμοια, και είναι πολύ χειρότερα πλάσματα από εκείνους που βρίσκονται στο μέσον, που μόνο αυτοί — όπως πιστεύουν ο Αριστοτέλης, ο Αριστοφάνης και ο Ευριπίδης — σώζουν την πολιτεία. Ο Θησεύς στις Ιχέτιοες του Ευριπίδη το Χέει καθαρά: «Οι πλούσιοι δεν ωφελούνε και γυρεύουν πάντα περισσότερα· οι φτωχοί, που καν δεν έχουν το καθημερινό τους, φόβο φέρνουν καθώς, ξεγελασμένοι, από το φθόνο και τους κακούς δημαγωγούς, σαΐτες ρίχνουν πικρές στους πλούσιους· η μεσαία μερίδα από τις τρεις σώζει τις πόλεις, φυλάγοντας της πολιτείας το νόμο» [στ. 238 -245],

Με δεδομένη αυτή τη θλιβερή άποψη για την ανθρώπινη φύση, η πλησιέστερη ελληνική προσέγγιση σε μια λύση που θα έφερνε κοινωνική δικαιοσύνη για τους μη προνομιούχους, ενώ ταυτόχρονα θα διατηρούσε τα προνόμια και την ελευθερία δράσης για τους πιο επιθετικούς, εγωιστές και προικισμένους, ήταν και πάλι η διατήρηση και επέκταση των «μεσαίων». Όπως παρατήρησε ο λυρικός ποιητής Φωκυλίδης, «καλό πολύ υπάρχει στους μεσαίους· μεσαίος θέλω να ’μαι σε μια πόλη». Αν αυτό αποτύχει, απαιτούν από την ελίτ ένα γλυκανάλατο ηοΙ)ΐ6886 οΜΐ§ε, μια ηθική αίσθηση καθήκοντος να μην αρ- νούνται τα υλικά πλεονεκτήματά τους, αλλά να τα προσφέρουν για να βοηθήσουν τα αδέρφια τους και την κοινωνία. Οι αληθινά προικι

85


σμένοι οφείλουν να προσφέρουν τα χαρίσματα του νου και του χαρακτήρα που διαθέτουν — αν είναι αληθινά πλεονεκτήματα και όχι απλώς ιδιορρυθμίες ή παραξενιές της τύχης— ως κοινωνική λειτουργία (συνήθως στην παραγωγή θεατρικών παραστάσεων και στην κατασκευή και επάνδρωση πολεμικών πλοίων) για τους πιο κάτω. «Τον πλούτο», λέει ο Περικλής στους πλουσίους, «πιο πολύ τον έχουμε σαν ευκαιρία για έργα παρά σαν αφορμή για καυχησιές». Θυμίζει στους φτωχούς ότι «τη φτώχεια του να παραδέχεται κανείς δεν είναι ντροπή· μεγαλύτερη ντροπή είναι να μην πασχίζει με τη δουλειά να γλιτώσει απ’ αυτήν» [Θουκυδίδης, ϊΓ 40]. Η λύση στην ανισότητα δεν επρόκειτο να βρεθεί μόνο στην πολιτική αλλά στις καρδιές των ατόμων μέσω της πίστης στη λογική και, πότε πότε, όπως μας θυμίζει ο Πλάτων, στο στοχασμό ενός κόσμου πέρα από αυτόν με περισσότερη τάξη που αναγνωρίζει την ευσέβεια και τη μετριοπάθεια μέσα στο δικό μιας. Δεν είναι να απορεί κανείς που στην τελευταία ομιλία της ζωής του ο Σωκράτης ζητάει από τους κατηγόρους του να τιμωρήσουν τους γιους του «αν σας φανούν ότι νοιάζονται πιο πολύ για τα χρήματα ή για κάποιο άλλο πράγμα απ’ όσο για την αρετή. Κ ι αν νομίζουν ότι είναι κάτι ενώ δεν είναι, να τους επικρίνετε...» [Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, 41©].

Η πόλη-κράτος ήταν μια κοινα>νική οργάνωση που χαλιναγωγούσε την επιθυμία, χωρίς να πνίγει την πρωτοβουλία. Καταπίεζε το «θηρίο» μέσα μας, προκειμένου να μας επιτρέψει να ζούμε ο ένας με τον άλλον, απαιτώντας υπευθυνότητες ως αντάλλαγμα για την παροχή περιορισμένων δικαιωμάτων. Δεν ήταν θεραπευτικό ίδρυμα ούτε συνολικό σύστημα πεποιθήσεων που θα μπορούσε να μιας ελευθερώσει επινοώντας ξανά την ίδια την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου — στόχος του φασισμού, του κομμουνισμού και ομοίως της σύγχρονης τιτλοφορούμενης δημοκρατίας. Αφού όλοι οι άνθρωποι μετέχουν της ίδιας φύσεως, οι Έλληνες της πόλεως ενδιαφέρονταν μόνο για τον αυτοέλεγχό της, το καθήκον του ατόμου προς μια κοινότητα ισοτίμων και την ανάγκη να βρουν τη σωτηρία μέσα από την αντιμετώπιση της μοίρας. Οι Έλληνες ήταν βαθιά καχύποπτοι έναντι των «αγίων» και αυτού που σήμερα μερικές φορές αποκαλούμε «πολιτική του

86


νοήματος». Πίστευαν ότι ο πολιτισμός, όχι η φύση, μιας σώζει, ότι το θηρίο δεν είναι η κοινωνία που δημιουργούμε αλλά η ίδια η φύση του ανθρώπου. Η υλική και διανοητική πρόοδος είναι αντίθετες προς τη ζηλόφθονη και άγρια φύση και, κατά συνέπεια, είναι αδύνατες χωρίς τα χαλινάρια, τις παρωπίδες και τα σπιρούνια της πόλης-κράτους.

Ο λόγος πρέπει να είναι σύμφωνος με την πράξη.

Ο κόσμος των Ελλήνων μοιάζει σήμερα σχετικά άκαμπτος, ένας αμετάβλητος κόσμος με μικρή αμφισημία σχετικά με τη φύση του ανθρώπου και τη διόρθωση των ατελειών του. Είναι επίσης ένας κόσμος όπου η ετυμηγορία για την ατομική συμπεριφορά εξαρτάται από το πόσο καλά συνταιριάζεται ο λόγος με το έργο, το πώς μιλάει κάποιος και μετά δρα. Σ ’ αυτό τον κόσμο, τα χέρια είναι σπουδαία όσο και το κεφάλι.

Ο Πετρώνιος, ο Κικέρων, ο Καλλισθένης, ο Αντιφών, ο Δημοσθένης, ο Σωκράτης, ακόμη και ο Σενέκας και ο Λουκανός εν τέλει, συνετρίβησαν όλοι γι’ αυτά που είπαν ή έκαναν. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης και ο Θουκυδίδης γλίτωσαν παραλίγο. Ο Πλίνιος, ένας δραστήριος επιστήμονας, πέθανε από ασφυξία στη στάχτη του Βεζούβιου αναζητώντας τη γνώση. Όλοι αυτοί οι διανοούμενοι, αιχμάλωτοι μιας μακράς και ένδοξης ελληνορωμαϊκής παράδοσης, γνώριζαν ότι η διαρκής αναμόρφωση επιτυγχάνεται μόνο με τη δράση. Νόημα μπορεί να βρεθεί μόνο στην προσπάθεια να κάνουμε εκείνο που δεν θα έπρεπε να μπορούμε να κάνουμε, στη θυσία της ζωής και της υγείας προκειμένου να αγγίξουμε και να ξύσουμε την επιφάνεια μεγαλύτερων πραγμάτων που δεν ξεθωριάζουν. (Έ τσι, ο δραματουργός Ευριπίδης, που είδε ότι ο λόγος πρέπει να αποκτήσει σάρκα και οστά, έγραψε: «Δεν φθονώ τη σοφία, αντίθετα χαίρομαι να την αναζητώ, αλλά υπάρχουν άλλα πράγματα, μεγάλα και φανερά που είναι αιώνια» [Βάχχαι, στ. 1005-1007].)

Το ελληνικό ιδεώδες της αρετής αρχίζει από το άτομο: πρέπει να είμαστε δυνατότεροι, ανθεκτικότεροι, πιο ειλικρινείς απ’ όσο είναι στη φύση μας να είμαστε. Πρέπει να προσβλέπουμε στους εαυτούς μας, όχι σε άλλους, για να νικήσουμε αυτό που είναι γραμμένο από τη

87


μοίρα. «Προτιμάω», λέει ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή, «κάνοντας το καλό ν’ αποτυχαίνω, παρά με το κακό να ’χω τη νίκη» [στ. 94 -95 ]. Οι διανοούμενοι είναι έξυπνοι, όχι σοφοί, αν δεν είναι και άνθρωποι της δράσης, αν αποφεύγουν τον κίνδυνο να κάνουν τα λόγια τους πράξη. Τι θα έλεγαν αυτοί οι πραγματιστές Έλληνες για τους πολιτικούς μας που κάνουν εκκλήσεις για πατριωτισμό, αλλά απέφυγαν τη στράτευση, που χλευάζουν τα επιδόματα ανεργίας, αλλά μαγειρεύουν τις επιχορηγήσεις σε εταιρείες και σε γεωργικές επιχειρήσεις, που επαινούν τη δημόσια εκπαίδευση, αλλά στέλνουν τα δικά τους παιδιά σε ιδιωτικά σχολεία, που διακηρύσσουν την πολυπολιτισμικό- τητα, αλλά διάγουν βίο κομψής απομόνωσης;

Στα κεφάλια μερικών, υποστηρίζουν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, έχει μπει η αλλόκοτη ιδέα ότι για την τραγική τους σωτηρία πρέπει να ακολουθήσουν πορεία σύγκρουσης με τη μοίρα. Η λύτρωση έρχεται σε ήρωες σαν κι αυτούς, μόνο από το ότι δεν ταλαντεύονται δεξιά κι αριστερά στον αγώνα τους να κάνουν την πράξη σύμφωνη με το λόγο. Πρέπει, με άλλα λόγια, να δρουν, όχι απλώς να σκέφτονται. Το θέμα ποτέ δεν είναι το πότε ή το αν θα συγκρουστούν με τον τοίχο, αλλά μόνο το πώς — το αναγνωρισμένο αντίτιμο της δράσης στη θέση της απλής κουβέντας. Ένας Αχιλλεύς, Έ κτω ρ, Προμη- θεύς, Αίας, Φιλοκτήτης, μια Αλκηστις ή μια Αντιγόνη, σχεδόν απολαμβάνουν την επικείμενη σύγκρουση και τα συντρίμμια των υποδεέστερων ανθρώπων που θα σκορπίσει η γρανιτένια τους αποφασιστικότητα. Τέτοιου είδους άντρες και γυναίκες είναι προετοιμασμένοι να αντιμετωπίσουν το εντυπωσιακό φινάλε — να πεθάνουν για τις αρχές τους. Ο Δημοσθένης επέπληττε τους Αθηναίους του τέταρτου π .Χ . αιώνα, επιμένοντας ότι το να έχεις το δίκιο με το μέρος σου δεν χρειάζεται κόπο, η δυσκολία είναι να μετακινηθείς από την άνεση και τη μακαριότητα της αφηρημένης αρετής στο σκληρό και ακριβό κόσμο της πραγματικότητας. Δεν ωφελούσε και πολύ να ψηφίζονται διατάγματα, αν η εκκλησία του δήμου δεν ήταν διατεθειμένη να φορέσει θώρακες και ασπίδες και να σχηματίσει τη φάλαγγα. Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι η αφηρημένη αρετή από μόνη της δεν αρκεί (διαφορετικά θα μπορούσε κάποιος να είναι ενάρετος μόνο και μόνο με το να κοι

88


μάται). Το θέμα ήταν να ζει ενάρετα στον επίγειο κόσμο της καθημερινότητας, όπου οι αισθήσεις δέχονται συνεχώς πειρασμούς. Ο γερο- Αίας αναστενάζει: «Διόλου δε λογαριάζω εκείνον που ζεσταίνουν κούφιες ελπίδες. Πρέπει ή τιμημένος ο ακέριος άνθρωπος να ζει ή και πάλι με τιμή να πεθαίνει».

Η ελληνική σοφία -—στην κωμωδία, στην τραγωδία, στο διάλογο και στην ιστορία— μας προειδοποιεί ότι η παρούσα εθνική καλοπροαίρετη συνήθεια να υποκαθιστά η γλώσσα τη δράση είναι μια απόκλιση από το δυτικό πιστεύω μας κι επομένως δεν θα λειτουργήσει. Η αλλαγή της γλώσσας δεν αλλάζει την πραγματικότητα (βλέπε την Ιστορία του Θουκυδίδη σ ιτ ικ ά με τους ψευτοεπαναστάτες στην Κέρκυρα ή τον Σάλωνα του Πλούταρχου σχετικά με με την επινόηση των ευφημισμών). Η αλήθεια είναι ένα αγαθό πολύ πιο πολύτιμο απ’ όσο η αυτοεκτίμησή σου (ρωτήστε τον φωνακλά Αίαντα ή τον «κακό μπελά» την Αντιγόνη, που ανακοινώνουν την αλήθεια γνωρίζοντας πολύ καλά ότι στο εξής δεν θα μπορούν πια ν’ ανήκουν στην κοινωνία). Ο ανόητος δεν μπορεί να παρουσιαστεί για έξυπνος, ο έξυπνος δεν μπορεί να υποβιβαστεί σε άγνοια (ή έτσι. πίστευε ο Πλάτων στις τραχιές του διαιρέσεις της κοινωνίας). Η ευφυΐα δεν είναι ποτέ ηθική, και πολύ λιγότερο ευτυχία (ο Αριστοτέλης το πίστευε, και γι’ αυτό ήθελε να βλέπει την αρετή, όχι να ακούει γι’ αυτήν). Οι αργόσχολοι λεφτάδες δεν είναι οι επιτυχημένοι, ωστόσο, το επίδομα ανεργίας δεν γεννάει αυτοδυναμία στο λαουτζίκο (στις κωμικές ουτοπίες του Αριστοφάνη και οι δυο ομάδες γελοιοποιούνται· για τον Περικλή ούτε η μια ούτε η άλλη τάξη παράγει τον καλό πολίτη). Η επηρμένη γραφειοκρατία ούτε οικοδομεί ούτε θεραπεύει, αλλά τελικά «ξερνά- ει» διχογνωμία, αναβολή και απαλλαγή — δείτε τους μικρούς άντρες και γυναίκες του Αριστοφάνη που αναλαμβάνουν τη διακυβέρνηση και γελοιοποιούν το δημόσιο υπάλληλο και τη σπατάλη των χρημάτων κάποιου άλλου. Ο πολίτης έχει πολύ περισσότερες ευθύνες απ’ όσο συμφυή δικαιώματα (προειδοποιούσε ο Σωκράτης). Η ντροπή είναι μια πολύ πιο ισχυρή, μια πιο ηθική ιδέα απ’ όσο η ιδιωτική ενοχή (τουλάχιστον στον προσγειωμένο κόσμο του Ομήρου και του Ησίοδου).

Η ελληνική λογοτεχνία για έναν Αμερικανό φοιτητή της σύγχρο

89


νης εποχής μπορεί να είναι δυσάρεστη. Δεν είναι να απορεί κανείς που προτιμάμε αντίθετα να επινοούμε μηχανισμούς που να μας πείθουν ότι το οδυνηρό παρελθόν δεν ήταν πραγματικά αυτό που ήταν. Σκε- φτείτε, για παράδειγμα, τι θα έλεγαν οι Έλληνες για την παρακάτω διαφήμιση από τον «Κατάλογο Ειδικών Πωλήσεων» του Οχίοιά υπίνοΓ8ΪΙγ Ργ688 το Φθινόπωρο του 1995, που παρουσιάζει μια νέα έκδοση της Καινής Διαθήκης και των Ψ αλμών:

... μια νέα έκδοση της Βίβλου που μιλάει πιο άμεσα από ποτέ στα σημερινά κοινωνικά ενδιαφέροντα, ιδιαίτερα στην κίνηση προς την απάλειψη των διακρίσεων. Οι διακεκριμένοι μελετητές που παρήγα- γαν αυτό το έργο καταπιάνονται με θέματα όπως η φυλή, το φύλο και η εθνικότητα, σαφέστερα από ποτέ. Σε τούτη την έκδοση, η βιβλική γλώσσα που αφορά ανθρώπους με σωματικά νοσήματα έχει αναθεωρηθεί για να αποφευχθεί η προσωποποίηση των ατόμων μέσω των αναπηριών τους· η γλώσσα που αναφέρεται σε άντρες και γυναίκες έχει διορθωθεί, ώστε να αντανακλά αυτή τη συνολικότητα με ακρίβεια· τα λογοτεχνικά σχήματα που αφορούν το σκοτάδι και το φως έχουν αναθεωρηθεί ώστε να αποφευχθεί η εξίσωση του «μαύρου» ως όρου για έγχρωμους ανθρώπους με το «μαύρο» ως μεταφορά για το κακό· οι αναφορές στον ιουδαϊσμό έχουν διορθωθεί ώστε να αποφευχθούν ανακριβείς υπαινιγμοί σε σχέση με τη σταύρωση του Χριστού· η γλώσσα του Θεού έχει βελτιωθεί, ώστε να αντανακλά μια πιο παγκόσμια έννοια του Θεού και του Ιησού Χριστού.

Λέξεις δύο χιλιετιών θα «διορθωθούν», θα «αναθεωρηθούν» και θα «βελτιωθούν». Προφανώς ο ευαίσθητος ακαδημαϊκός καθηγητής είναι εξοπλισμένος για να κάνει εκείνο που ο Θεός δεν μπορούσε. Αυτή η εκ νέου επινόηση του παρελθόντος συνοδεύεται από τη συνηθισμένη πλέον οργουελική διαστροφή: η αποδυνάμωση του λεξιλογίου, ο ευνουχισμός του κειμένου και η επιδίωξη της διαστρέβλωσης ονομάζονται εκ νέου ως «πιο άμεση από ποτέ» ομιλία, ως «σαφέστερη από ποτέ» ενασχόληση και ως αποφυγή «ανακριβών υπαινιγμών». Οποιοσδήποτε αναγνώστης της Καινής Διαθήκης γνωρίζει ότι, καλώς ή κακώς, υπάρχουν πραγματικά ελάχιστοι «ανακριβείς υπαινιγμοί» σε σχέση με τη σταύρωση του Χριστού. Οι αναγνώστες αντιλαμβάνονται ποιοι το έκαναν και γιατί.

Ωστόσο τα Ελληνικά είναι μια αρκετά δύσκολη γλώσσα και κατά

90


συνέπεια είναι ταυτόχρονα και άμεσα αναγνωρίσιμη και αναζωογονητική τόσο για τον νεοφώτιστο όσο και για τον πεπειραμένο αναγνώστη. Οι άντρες του Ομήρου λένε: «Είναι πολύ καλύτερος από σένα». Εδώ δεν υπάρχουν ανακριβείς υπαινιγμοί. Ομολογούν επίσης: «Μ άταιο... Τώρα ο φοβερός θάνατος μ’ έχει φτάσει και δεν είναι πια μακριά· δεν υπάρχει τρόπος να ξεφύγω»· και: «Δεν σου ταιριάζει να αγαπάς αυτό τον άνθρωπο, γιατί υπάρχει φόβος να μισήσεις εμένα που σ’ αγαπάω!» «Βεβαιώνω πως δεν υπάρχει άντρας χειρότερος από σένα!» «Μακάρι το πνεύμα και η μανία μου να με οδηγήσουν να σου πετσοκόψω τη σάρκα και να τη φάω ωμή, γι’ αυτά που μου ’χεις κάνει!» Ούτε κι εδώ υπάρχει και μεγάλη ανησυχία για «απάλειψη των διακρίσεων». Κανείς δεν κοκκινίζει από αμηχανία ότι τα λόγια του μπορεί να εκληφθούν ως απολίτιστα, σκληρά ή άδικα, και πολύ λιγότερο ως καταθλιπτικά ή τραχιά· το μόνο που ενδιαφέρει είναι ότι τα πιστεύουν για αληθινά και επομένως πρέπει να λεχθούν, κι ας τα πάρει ο καθένας όπως θέλει.

Μια αλήθεια που λέγεται ευθέως μετράει περισσότερο από την «επιζήμια γλώσσα» και «λόγια που πληγώνουν» σε κάθε περίπτωση. Ο Αριστοτέλης λέει στα Ηθικά Νικομάχεια ότι ο άνθρωπος που αγαπάει την αλήθεια για χάρη ακριβώς της αλήθειας «ακόμη και σε περιπτώσεις που δεν έχει σημασία, θα το κάνει ακόμη περισσότερο σε περιπτώσεις που έχει μεγάλη σημασία» [1 127β], Ακόμη και ο αρχετυπικός ψεύτης Οδυσσέας δεν θα ισχυριζόταν ποτέ ότι είναι φιλαλήθης· πιο συχνά καυχιέται για την πανουργία της ψευδολογίας του και δεν έχει καμιά αμφιβολία για το πότε και γιατί κατηγορηματικά δεν λέει την αλήθεια — πράγμα που δεν μπορούμε να πούμε για την πρόσφατη έκδοση της Καινής Διαθήκης και των Ψαλμών της Οξφόρδης. Στο τέλος της Οδύσσειας, όταν έχει κάνει τον πατέρα του να κλάψει με ένα τελευταίο και αχρείαστο ψέμα, ο Οδυσσέας πρέπει να γνωρίσει κι αυτός το αντίτιμο της προσποίησης. Οι κίνδυνοι της μη σύνδεσης του λόγου με το έργο διερευνώνται πλήρως στον τρόπο που παριστάνεται ο Οδυσσέας στην αττική τραγωδία, ιδιαίτερα με το χαρακτήρα του αήθους και αντιπαθητικού πολέμαρχου στα τελευταία έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη.

91


Οί τυφλοί και οι χωλοί στα ελληνικά δεν είναι συχνά οι άνθρωποι «με ειδικές ανάγκες» ή με «μειονεξία», αλλά αποκαλούνται τσιμπλιάρηδες και στραβοκάνηδες — φρικτές «αναπηρίες» όλες, που απαιτούν φιλανθρωπία και βοήθεια από τους ακμαιότερους. Ο Ησίοδος λέει σκληρά ότι ο δυνατός άνεμος κάνει τον ανήμπορο γέρο να λυγίζει «σαν τροχός». Κάνεις παιδιά όχι από ουτοπιστικό ιδεαλισμό, για να «δημιουργήσεις ένα καλύτερο κόσμο», αλλά επειδή, με τη συμπαντι- κή ανταλλαγή το>ν ηλικιών, τα φροντίζεις όταν είναι νήπια για να κάνουν κι αυτά το ίδιο για σένα όταν γεράσεις. Τα γηρατειά δεν είναι η «χρυσή εποχή» των ηλικιωμένων πολιτών, αλλά πιο συχνά μια εποχή ασθενειών, μοναξιάς, σωματικής ανημπόριας και απώλειας της ομορφιάς, μια εποχή που σου πέφτουν τα δόντια, τα γόνατά σου πρήζονται, η πλάτη σου καμπουριάζει, πιάνονται οι αρθρώσεις σου, τα γεννητικά σου όργανα δεν λειτουργούν και η μνήμη σ’ εγκαταλείπει— «θλιβερό πράγμα», λέει ο ελεγειακός ποιητής του έβδομου π .Χ . αιώνα Μίμνερμος. Εβδομήντα χρόνια είναι αρκετά για κάθε άνθρωπο, αναστενάζει ο Σόλων.

Οι Έλληνες συνειδητοποίησαν ότι η ειμαρμένη, το πεπρωμένο και οι θεοί πολύ λίγο νοιάζονται για τη δικαιοσύνη — όπως καταλήγει να μάθει ο Αχιλλεύς, ο άριστος των Αχαιών— και δεν μπορούν να μα- σκαρευτούν με τα λόγια. Σ ’ ένα περίφημο χωρίο της ραψωδίας Ω της Ιλιάδας, ο Αχιλλεύς βλέπει για πρώτη φορά ότι τα καλά και τα κακά που βρίσκουν τους θνητούς είναι τυχαία — ή τουλάχιστον ανεξιχνίαστα— μοιρασμένα από τους θεούς:

Γιατί έτσι όρισαν οι θεοί για τους δυστυχισμένους θνητούς, να ζούνε δηλαδή πικραμένοι, ενώ αυτοί είναι χωρίς βάσανα. Γιατί δυο πιθάρια βρίσκονται στο κατώφλι του Δία με δώρα που δίνει, με δυστυχίες το ένα και το άλλο με αγαθά· σ’ όποιον τώρα ο Δίας που χαίρεται με τους κεραυνούς δώσει ανακατωμένα, αυτόν πότε τον βρίσκει το κακό και πότε το καλό· σ’ όποιον δώσει από τα δεινά, τον κάνει καταφρο- νεμένο, κι αυτόν καταστρεπτική αθλιότητα πάνω στη θεία γη τον καταδιώκει, και τριγυρίζει χωρίς να είναι τιμημένος ούτε από τους θεούς ούτε από τους ανθρώπους.

Όμηρος, Ιλιάς, Ω 5 25 -533

92

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΙ ΣΑΝ ΕΑΛΗΝΕΣ

Ατσαλώσου γι’ αυτό που η μοίρα κι όχι η λογική υπαγορεύει και περίμενε πως θα είναι συχνότερα σκληρό, παρά δίκαιο ή ευχάριστο. Η επιλογή, υποστηρίζουν ο Όμηρος και οι Έλληνες, είναι μεταξύ του καλού και του κακού ή μόνο μεταξύ μικρότερου και μεγαλύτερου κακού — σπάνια, ή και ποτέ, μεταξύ καλού και καλού. Η ελληνική σοφία λέει σε όλους μας πως η τραγωδία μας είναι ότι πρέπει να προσαρμοστούμε σ’ ένα κόσμο που δεν τον έχουμε φτιάξει εμείς, ότι πρέπει να νοιαστούμε περισσότερο για το τι κάνουμε εμείς σ’ αυτόν παρά για το τι κάνει εκείνος σ’ εμάς — πρέπει να δρούμε, λοιπόν, σύμφωνα με την αλήθεια που ασπαζόμαστε και να περιμένουμε το χειρότερο. Ο Τρώας Έ κτω ρ αντιμετωπίζει τη δική του τραγωδία που είναι ότι πρέπει να αγωνιστεί για μια χαμένη και άδικη υπόθεση που δεν την έχει δημιουργήσει ο ίδιος. Είναι ένα πεπρωμένο από το οποίο δεν μπορεί να ξεφύγει, ένα πεπρωμένο που θα του πάρει τη γυναίκα του, το γιο του, τον πατέρα, τον αδερφό και τη χώρα του. Με άλλα λόγια, η ανοησία κάποιου άλλου θα τους καταδικάσει όλους. «Γιατί εγώ με την καρδιά και την ψυχή μου αυτό το ξέρω καλά· θα έρθει δηλαδή ημέρα, όταν κάποτε η ιερή Τροία θα έχει χαθεί» [Ιλιάς, Ζ 4 4 7 -448 ], εξομολογείται, ενώ καταλαβαίνει πως δεν υπάρχει έντιμος τρόπος διαφυγής. «Αλλά πάρα πολύ ντρέπομαι τους Τρώες και τις χαριτωμένες Τρωάδες, αν φεύγω σαν δειλός μακριά από τον πόλεμο, ούτε ο χαρακτήρας μου το επιτρέπει...» [Ιλιάς, Ζ 441 -444],

Ακόμη κι αν Πλάτων κάνει λάθος σχετικά με το ότι υπάρχει μια έσχατη ηθική δικαιοσύνη κάπου, κάπως, άλλοι Έλληνες, προγενέστεροι Έλληνες κυρίως, θα έλεγαν: «Ποιος νοιάζεται αν αυτό που κάνω θα ανταμειφτεί, και πολύ λιγότερο αν θα θεωρηθεί σωστό, εφό- σον εγώ ξέρω ότι είναι σωστό;» Κάθε φορά που ένας αυτάρεσκος αχρείος ανέβαινε στην επιφάνεια της λίμνης για να πει ότι δεν υπάρχει πραγματικότητα παρά μόνο γλώσσα, ότι η γλώσσα και η κοινωνική συμπεριφορά είναι κοινωνικά κατασκευασμένες και κατά συνέπεια δεν σχετίζονται ή, ακόμη χειρότερα, ότι οι λέξεις πρέπει να αλλάξουν αν θέλουμε να νιώσουμε καλύτερα για τους εαυτούς μας, κάποιος Αριστοφάνης, Σωκράτης, Θουκυδίδης ή Πλάτων περίμενε για

93


να τον «κατραπακιάσει» και να τον ξαναρίξει στη λάσπη. Επί πλέον, όπως λέει ο Πλάτων, δεν πρέπει να επιτραπεί στους σχετικιστές να τρέξουν να κρυφτούν στα σκοτάδια της ανυπαρξίας. Πόσο λυπηρό, πόσο τραγικό στ’ αλήθεια, είναι ότι το πώς το είπαν οι Έλληνες, το γίατ/ μπορεί να το είπαν οι Έλληνες, αλλά σπάνια το τί είπαν οι Έλληνες, είναι τώρα συχνά η δουλειά των κλασικιστών στην Αμερική.

Μας πληροφορούν ότι οι Έλληνες εκτιμούσαν το υλικό σώμα όσο ακριβώς και το νου. Πράγματι. Όμως δεν επρόκειτο τόσο για μια εκτίμηση της αισθητικής του σώματος ή της υγείας που απορρέει από την καλή σωματική κατάσταση, όσο για ένα σύμβολο και μια πραγματικότητα ότι κάθε άτομο έπρεπε να έχει τη δύναμη να μετατρέπει τα λόγια του σε πράξη, να είναι άντρες και γυναίκες των έργων και όχι απλώς των λόγων. Η υποκρισία και η προσποίηση δεν είναι μόνο ατομικά ελαττώματα, στο άθροισμά τους είναι θανατηφόρα για ολόκληρη την έννοια του νόμου και της δικαιοσύνης.

Η ανωτερότητα του πολιτισμού.

Ο Πίνδαρος, ο λυρικός ποιητής του πέμπτου π .Χ . αιώνα, έλεγε ότι ο πολιτισμός είναι τα πάντα. Άλλοι Έλληνες πρόσθεσαν ότι δεν είναι ίσοι όλοι οι πολιτισμοί. Ο Ιπποκράτης επιδίωξε να εξηγήσει τις τεράστιες διαφορές μεταξύ Ανατολής και Δύσης βάσει του κλίματος και του εδάφους. Ο Ηρόδοτος, ο περιοδεύων ανθρωπολόγος, γνώριζε (όπως και ο ποιητής Ξενοφάνης) ότι κάθε πολιτισμός θεωρούσε τα δικά του ιδιαίτερα έθιμα, τους θεούς και τις παραδόσεις τόσο φυσιολογικά όσο και οικουμενικά. Μερικοί λαοί, παρατήρησε, θεωρούσαν βδέλυγμα το να φάνε — άλλοι το να κάψουν— τα σώματα των γονιών τους. Ωστόσο, κατανόησε ότι υπήρχαν κριτήρια που δεν ήταν σχετικά, σημεία αναφοράς μέσω των οποίων μπορούσε κανείς να εκτιμήσει πόσο αποτελεσματικά ντύνονταν, προστατεύονταν και διοικούνταν οι άνθρωποι σε οποιοδήποτε χρόνο και τόπο.

Ακόμη και για τον άνθρωπο του κόσμου Ηρόδοτο, η πόλις δεν είναι ανάκτορο, όπως και ο ίδιος ήταν ελεύθερος ερευνητής και όχι εξαγορασμένος χρονικογράφος ή αυλικός γραφιάς. Οι Πέρσες αυλικοί εγκωμιαστές δεν είναι Όμηροι. Οι αυλοκόλακες δεν είναι βουλή. Οι

94


πλεχτές ασπίδες από λυγαριά δεν μπορούν ν’ αντιμετωπίσουν τις μπρούντζινες πανοπλίες. Η δουλοπρεπής συμβουλή για εισβολή στην Ε λ λάδα δεν είναι η παθιασμένη συζήτηση ελεύθερων αντρών για το πού και πώς είναι καλύτερο να αντισταθούν. Ο μισθωτής, ο εκμισθωτής και ο δουλοπάροικος δεν είναι κτηματίες. Οι θρησκευτικές τελετουργίες σκαλισμένες σε πέτρα δεν είναι Σαπφώ και Σοφοκλής. Οι μύθοι περί δημιουργίας χαραγμένοι σε τοίχους δεν είναι Έργα και ημέραι ούτε καν Θεογονία. Η σφηνοειδής γραφή, τα ιερογλυφικά και τα Φοινικικά δεν είναι ελληνική γραμματεία. Οι Έλληνες, όπως ο Ηρόδοτος, που αναγνώριζαν την έννοια «πολίτης του κόσμου», που έτρεφαν μεγάλο σεβασμό για τους εχθρούς και τους γείτονές τους, που δεν συνέδεαν τη φυλή με το χαρακτήρα ή την ευφυΐα, δεν μιμούνταν άλλους, όπως επιχειρούμε εμείς να κάνουμε τώρα. Δεν συμφωνούσαν ότι όλα τα άλλα κοινωνικά πρότυπα πρέπει να έχουν ίση διανοητική ή πολιτισμική αξία. Η αφαίρεση της κλειτορίδας της γυναίκας είναι κακό — χθες, σήμερα, αύριο και για πάντα.

Ο υπερεθνικόφρων Ισοκράτης ήταν συχνά εθνοκεντρικός και μικρόψυχος, αλλά δεν είχε απαραίτητα άδικο όταν είπε για την περσική ελίτ ότι «ζούσαν τη ζωή σε ένα επίπεδο» χωρίς «κοινή προοπτική και ελεύθερους θεσμούς», και κατά συνέπεια ήταν άντρες των οποίων οι ηγέτες ήταν «υπεροπτικοί έναντι των κατωτέρων τους και δουλο- πρεπείς προς τους ανωτέρους τους», κατά τρόπο που μπορούσε μόνο να «εξαχρειώνει την ανθρωπότητα». Κανένας αρχαίος Έλληνας δεν θα πίστευε σήμερα ότι ο ισλαμικός κόσμος, με λίγη ακόμα υπομονή, θα μάθει τα πλεονεκτήματα της δικής μας δημοκρατίας, ότι η εμπορική διένεξη με τους Ιάπωνες είναι θέμα σημασιολογίας, ανυπομονησίας και κακής επικοινωνίας, ότι το σύστημα με τις κάστες των Ινδών δεν είναι παρά παρέκκλιση από τον αναπόφευκτο δρόμο προς την ισονομία, ότι οι Κινέζοι φρουροί πυροβολούσαν και σκότωναν τους διαδηλωτές επειδή χρειάζονται εκπαίδευση στον έλεγχο του πλήθους και επειδή τους είχαν τελειώσει οι πλαστικές σφαίρες, ότι το πρόβλημα με τους Χούτου είναι απλώς η έλλειψη συνταγματικής διακυβέρνησης ή ότι η θέση των γυναικών στη Λατινική Αμερική είναι απλώς «διαφορετική». Όχι, οι Έλληνες θα αναγνώριζαν ότι πρόκειται για

95


διαφορετικούς πολιτισμούς, κάποτε με μικρή συγγένεια και συχνά με βαθιά αντιπάθεια προς τη Δύση. Γπάρχει λόγος — και δεν είναι φυλετικός— , θα έλεγε ένας Έλληνας, που στον παγωμένο Καναδά ικανοποιημένοι άνθρωποι μένουν στα βόρεια των συνόρων, ενώ εκατομμύρια άλλων γενναίων ρισκάρουν τη ζωή τους για να ξεφύγουν από το εύκρατο Μεξικό.

Ο ελληνικός νους από τον Πίνδαρο μέχρι τον Ξενοφώντα έβλεπε τον κόσμο ως ομόκεντρους δακτύλιους. Το κέντρο ήταν, φυσικά, ελληνικό, αλλά ήταν επίσης και το μόνο μέρος όπου άνθρωποι όμοιου είδους κατείχαν τη γη τους και την καλλιεργούσαν όπως ήθελαν χωρίς φόρους και αυτοκρατορική οδηγία, αντί να είναι βοσκοί, πλά- νητες, ενοικιαστές ή κολίγοι. Ο Μεγάλος Βασιλιάς και ο φαραώ δεν ήταν αντικείμενα μίμησης. Οι εξωτερικοί κύκλοι έμεναν για τους Κύκλωπες, τους Λαιστρυγόνες, τους τυράννους, τις Αμαζόνες, τους πολυγαμικούς λαούς, τους δυνάστες, τους ανθρωποφάγους, τους γα- λακτοπότες, τους νομάδες, τους δεντρολάτρες, τους μισόγυμνους αλλόκοτους ανθρώπους που έριχναν βέλη κρυμμένοι πίσω από ένα βράχο αντί να επιτίθενται κατά μέτωπο με μπρούντζινες πανοπλίες. Δεν υπήρχαν μικροκτηματίες έξω από την ελληνική πόλιν. Κανένας.

Δώστε σ’ έναν Έλληνα της πόλεως την άγρια, φονική γη των Κυκλώπων, και μέσα σε μια δεκαετία θα της έχει κατασκευάσει φράγματα, θα την έχει αποξηράνει, τοπογραφήσει και μοιράσει σε αγροτεμάχια για αγροτικές κατοικίες. Ο Όμηρος στην Οδύσσεια, υπαινίσσεται ότι στα κατάλληλα ελληνικά χέρια θα μπορούσε να γίνει ένας άνετος τόπος για εγκατάσταση με δρόμο και λιμάνι, ένας ασφαλής, καθαρός και ζεστός τόπος που θα διοικείται από συντεταγμένο νόμο και εκλεγμένους αξιωματούχους όπου όλοι θα μπορούσαμε να ευημερούμε, να σεργιανίζουμε, αλλά και να ανησυχούμε για το πώς έχουμε μιάνει τον Παράδεισο. Οι μοντερνιστές, εντελώς αντίθετα από τον Όμηρο, θα έπιαναν την γκρίνια: «Ο καημένος ο Κ ύκλωπας. Μέχρι να φτάσει ο Οδυσσέας με τους άρπαγες εκμεταλλευτές του και το “νερό της φωτιάς”, είχε μια Εδέμ, δεν πείραζε κανένα, ήταν περήφανος για τον ντόπιο πολιτισμό του και τους γηγενείς θεούς του. Μειονεκτούσε από άποψη όρασης (αλλά ποιος μπορεί να πει ότι

96


τα δυο μάτια είναι το φυσιολογικό;) κι όμως έβοσκε τα πρόβατά και τα γίδια του φροντίζοντας για την αειφορία των φυσικών πόρων, επικοινωνούσε με τα ζώα και τρεφόταν με γάλα και τυρί (α, ναι, μερικές φορές και με ανθρώπους). Στην αμόλυντη γη του με τη σπάνια και προστατευόμενη χλωρίδα και πανίδα, η κατάχρηση ουσιών ήταν άγνωστη και υπήρχε μια διαχείριση των πόρων από ισότιμους αυτό- χθονες σε οικολογική ισορροπία, χωρίς γραμμικές ιεραρχίες, όπου κατασκευάσματα όπως ο γάμος, η οικογένεια, η θρησκεία ή ο νόμος δεν μπορούσαν να ηρωοποιήσουν κάποια ομάδα εις βάρος μιας άλλης».

Η μεγάλη προσθήκη, ακόμη και βελτίωση, της Αμερικής επί του πολιτισμού των αρχαίων Ελλήνων δεν ήταν, όπως ισχυρίζονται τώρα, η πολυπολιτισμικότητα, αλλά η μεγαλύτερη πολυφυλετικότη τα. Οι Έλληνες δίδασκαν ότι δεν ήταν η φυλή αλλά ο πολιτισμός που χώριζε τους ανθρώπους. Ο Διογένης, ο Σωκράτης, ο Επίκτητος και ο Μάρκος Αυρήλιος σε κάποιες εποχές υποστήριξαν ότι ήταν συμμέτοχοι μιας κοινής ανθρώπινης φύσης που υπερέβαινε τα φυλετικά όρια· ακόμη και ο Αθηναίος συντηρητικός Αντιφών είπε ότι «από τη φύση είμαστε όλοι φτιαγμένοι να είμαστε όμοιοι από κάθε άποψη, τόσο οι βάρβαροι όσο και οι Έλληνες» [απ. 5, 3 ], Ήταν λογικό και όχι τυχαίο στην ανάπτυξη της χώρας μας ότι το Αμερικανικό Σύνταγμα, η ατομική ελευθερία και η ελεύθερη επιχειρηματική δραστηριότητα δεν περιορίζονταν μόνο στους Ευρωπαίους, αλλά μπορούσαν να εξελιχθούν ως κοινή κληρονομιά οποιουδήποτε επέλεγε να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό του ως Δυτικό — ως Έλληνα. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης μπορούσαν να γίνουν κτήμα καθενός. Με την άφιξή του ένας Ιάπωνας, Άραβας ή Μεξικανός μπορούσε να ισχυριστεί ότι ήταν ένα με τον Θουκυδίδη, τον Τζέφερσον και τον Λίνκολν. Δεν χρειαζόταν πια να διεκδικεί πολιτιστική συγγένεια με τον αυτοκράτορα, τον εμίρη ή τον Αζτέκο και την κληρονομιά τους της φυλετικής υπεροχής, της δεισιδαιμονίας, του θρησκευτικού φανατισμού, των στρατιωτικών συνωμοσιών και ιδιότυπων διαταγμάτων. Σε τελευταία ανάλυση, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ήταν Νοτιο- ευρωπαίοι που, όταν αναχαιτίστηκαν από τα ανατολικά και τα νότια,

97

7 - ΤΤπίΛί* ι'Γνή'Γί'ιντρ τ η ν 'Ο ι ιυ )η η ·


κινήθηκαν βόρεια για να ενσωματώσουν ανθρωποφάγους, να εκπολιτίσουν γαλανομάτηδες κτηνώδεις ληστές με σώματα γεμάτα τατουάζ, που φορούσαν κέρατα αγελάδας και μαγικά φυλαχτά, και να δώσουν νόμους και λογική σε λευκούς, γυμνόστηθους ανθρώπους που λάτρευαν τα κωνοφόρα δέντρα. Με δυο λόγια, οι γαλανομάτηδες και με λευκό δέρμα Βορειοευρωπαίοι πρόγονοι των συγγραφέων ήταν μάλλον φριχτοί τύποι μέχρι που το ρεύμα — όσο φονικό κι αν ήταν — του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού τράβηξε προς τα βόρεια.

Έ τσι η επιλογή των Ελλήνων είναι τελικά αν θα έχουν εκκλησία του δήμου ή φαραώ, τρεις τάξεις ή δύο, τον Ηρόδοτο ή τον αυλοκόλακα με το καλέμι. Μπορείς είτε να αφήνεις τη διανόηση ελεύθερη να γράφει ποίηση και να επιτίθεται στην ελίτ είτε να τη βάζεις να χτίζει τάφους, να κολακεύει τον Ένα και να χαράσσει δουλοπρεπή πικτογράμματα. Ένας άνθρωπος μπορεί να είναι νόμιμος ιδιοκτήτης ενός κομματιού γης ή να σκάβει στα κτήματα του Μεγάλου Βασιλιά. Κάνε τους πλουσίους να χρηματοδοτούν θεατρικές παραστάσεις και να ναυπηγούν στόλο ή άφησέ τους να ξεκοκαλίζουν και να κατέχουν ως ιδιοκτησία τους ολόκληρη την ύπαιθρο. Παζάρευε στην αγορά με παμπόνηρους ιδιώτες μικροπωλητές ή σέρνε με το ζόρι την παραγωγή σου στην αποθήκη του παλατιού. Άκου το «ο Δίας δεν υπάρχει πια» ή αποκεφάλιζε τους υπερόπτες που δεν υποκλίνονται στον Θωθ. Εξο- στράκιζε, έλεγχε, σατίριζε, δίνε δημοσιότητα και ερεύνα ή περίμενε ν’ ακούσεις το χτύπημα στην πόρτα τα μεσάνυχτα. Εν τέλει, αυτή η επιλογή καθορίζει το αν τα παιδιά θα έχουν μια καλύτερη ευκαιρία να τρώνε, να είναι απαλλαγμένα από αρρώστιες, να μεγαλώνουν ασφαλή από ακρωτηριασμό και άδικο θάνατο, να βλέπουν και να περιγράφουν τον κόσμο όπως επιλέγουν — και να εγγράφονται στο σύγχρονο πανεπιστήμιο για να μαθαίνουν πόσο απαίσιος ήταν στην πραγματικότητα ολόκληρος ο πολιτισμός της παιδικής τους ηλικίας.

Δεν είναι μειωτικό ούτε παράλογο να ρωτήσουμε γιατί άραγε ακόμη και ο πιο κραυγαλέος ακαδημαϊκός επικριτής της Δύσης θα προτιμούσε να πετάξει με τη δννΐ&δ Αίχ, να εισαχθεί στην κλινική Μ&γο, να βλαστημάει στην Τάιμς Σκουέαρ, να περάσει με κόκκινο στην Όμαχα, να κολυμπήσει με το κορίτσι του στην παραλία της

98


Σάντα Κρουζ ή να ζει δίπλα σε μια στρατιωτική βάση των ηπα στο Τέξας — αντί να επιβιβαστεί σε ένα αεροπλάνο των Αερογραμμών του Κογκό, να αφήσει τη σκωληκοειδή του απόφυση στο Γενικό Νοσοκομείο της Μανάγκουα, να χρησιμοποιήσει το όνομα του Αλλάχ «επί ματαίω» στο κέντρο της Τζέντα, να καβαλήσει ένα πεζοδρόμιο στη Σιγκαπούρη, να φορέσει μπικίνι στο Ιράν ή να κάνει τις διακοπές του κοντά στο αρχηγείο της Εθνοφρουράς της Κορέας. Γιατί; Λόγω των Ελλήνων.

Ο ελληνικός πολιτισμός πρώτος μας έδωσε τη λογική, επιστημονική έρευνα — συχνά οργανωμένη σε πρωταρχικά πανεπιστήμια και δημοσιευόμενη σε μέσα χωρίς λογοκρισία— ως επί το πλείστον άτρωτη από πολιτικό και θρησκευτικό καταναγκασμό. Η ελευθερία του λόγου και η επιτρεπόμενη παρέκκλιση από θρησκευτικά πρότυπα ήταν επίσης ελληνικές ιδέες. Καθιστούν δυνατό για τον μη πιστό να διατηρήσει το κεφάλι του στο λαιμό του. Οι νομικοί κώδικες της πόλης επιδίωκαν να εφαρμόσουν ομοιομορφία και ορθολογισμό τιμωρώντας το πταίσμα και το κακούργημα, διακρίσεις που εξασφαλίζουν ότι αυτός που διαπράττει τροχαία παράβαση ξεχωρίζει από τον κοινωνικώς παρεκκλίνοντα. Στην πόλιν ο αρμόζων ρόλος για τις γυναίκες αποτελούσε θέμα θρησκευτικών, φιλοσοφικών, λογοτεχνικών και κοινωνικών συζητήσεων· σ’ αυτή οι γυναίκες με καλυμμένα πρόσωπα, οι ακρωτηριασμένες και οι απομονωμένες δεν αποτελούσαν τον κανόνα. Οι οπλίτες ήταν πεζικό πολιτών και ένα με το λαό, όχι μια αυτοκρατορική φρουρά πάνω από το νόμο και τον έλεγχο των πολιτών, γι’ αυτό έτσι σήμερα στα καθ’ ημάς ο άνθρωπος με τη στολή συνήθως δεν είναι γραφειοκράτης ή φοροεισπράκτορας.

Οι Έλληνες θεωρούσαν ότι ο πολιτισμός μάς χωρίζει από το φυσικό, πρωτόγονο εαυτό μας και ότι κανένας πολιτισμός δεν το έκανε αυτό καλύτερα απ’ ό,τι ο κόσμος της δικής τους πόλης-κράτους. Η περηφάνια για τον πολιτισμό κάποιου δεν ήταν σοβινισμός, ήταν απλώς μια λογική και απαραίτητη εκτίμηση για ένα σύστημα που απαιτούσε θυσίες και υπευθυνότητα από τον πολίτη και, ως αντάλλαγμα, του παρείχε υλική αφθονία και προσωπική ελευθερία που άλλοι δεν μπορούσαν ούτε να φανταστούν.

99


Αυτές οι προϋποθέσεις μέσα στην Αντιγόνη του Σοφοκλή — και βασικές ελληνικές προσεγγίσεις στην ανθρώπινη εμπειρία— αντανακλούν την προέλευση του δυτικού πολιτισμού- δεν μπορούν να απορ- ριφθούν ως απλοϊκές «ηθικές κοινοτοπίες». Δεν είναι απλώς «διαφορετικές» από άλλους πολιτισμούς. Μάλλον εικονογραφούν τις αιτίες για τις οποίες εμείς στη Δύση είμαστε ό,τι είμαστε. Εξηγούν σε μεγάλο βαθμό το γιατί ο ίδιος ο κόσμος δυτικοποιείται με ταχύτητα και υποδεικνύουν ταυτόχρονα το τι πήγε στραβά. Αυτή η απόρριψη, λοιπόν, της κλασικής μας κληρονομιάς έχει επιπτώσεις που προχωρούν πολύ πιο πέρα από απλά ζητήματα αισθητικής ή «πολιτιστικής παιδείας». Κάθε πλευρά του αρχαίου ελληνικού κόσμου αποκαλύπτει τις ιδέες και τις αρχές που έχουν προσδιορίσει τη μορφή — και καθορίσει την πορεία— του δυτικού πολιτισμού.

Για να φωτίσουμε περισσότερο τη σημασία των Ελλήνων, πιάνουμε τώρα ως τρίτο θέμα μας κάτι που φαινόταν ότι είναι το πιο απίθανο μέρος για να βρούμε την ελληνική ιδιοφυΐα σε δράση, εκείνη την πιο βασική και βάρβαρη οργανωμένη ανθρώπινη δραστηριότητα που ασκεί σε όλους μας μια μακάβρια γοητεία — τον πόλεμο. Σπάνια βρίσκουν πολλοί στα πεδία του φονικού και στη δυστυχία της μάχης κάποια εξήγηση του όλου δυναμισμού της δυτικής εμπειρίας.

Ο ελληνικός πόλεμος, στην πραγματικότητα, παρουσιάζει για μια ακόμη φορά στο πεδίο της μάχης τις αξίες της πόλης-κράτους που διαμόρφωσαν την Ελλάδα, και κατά συνέπεια τη Δύση, στις πιο γυμνές, πιο κτηνώδεις μορφές τους. Οι αρχές της φάλαγγας δεν είναι παρά εκείνες που αντηχούν στην Αντιγόνη. Σκεφτείτε γιατί ο Θουκυδίδης αναζητούσε στον πόλεμο την εξήγηση της ανθρώπινης κατάστασης: «Ο πόλεμος (...) αφαιρώντας λίγο λίγο τις ευκολίες της καθημερινής ζωής, γίνεται δάσκαλος της βίας και εξομοιώνει τα πνεύματα του πλήθους με την κατάσταση της στιγμής» [Γ ", 82]. Ο ελληνικός πόλεμος, αυτός ο βίαιος διδάσκαλος, κατά ειρωνικό τρόπο προσφέρει μια από τις καλύτερες όψεις του ποιοι ήταν οι Έλληνες και γιατί μας είναι τόσο πολύτιμοι σήμερα. Μπορεί να μισούμε τον πόλεμο, να πιστεύουμε ότι είναι η πιο παράλογη και ωμή από τις ορ

1 0 0


γανωμένες ανθρώπινες δραστηριότητες, ωστόσο μπορούμε να μάθουμε πολλά από αυτή την κτηνώδη τρέλα του πολιτισμού.

Ο ΐ Ε Λ Λ Η Ν Ε Σ ΣΤΟΝ Π Ο Λ ΕΜ Ο

Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού πεζού λόγου αφορά στον πόλεμο, στη γη ή στην πολιτική περί των δύο. Το να προσπαθήσει κανείς να κατανοήσει τον αρχαίο κόσμο και να αγνοήσει τον πόλεμο είναι αδύνατο. Η ανθρώπινη σύγκρουση είναι μόνιμη σε όλη την ελληνική ποίηση, ιστορία, θέατρο και ρητορική. Η πλοκή της Αντιγόνης εστιαζόταν στον πόλεμο και τις συνέπειές του, στην καταστροφική μάχη μεταξύ του Πολυνείκη και του αδερφού του Ετεοκλή για το βασίλειο των Θηβών. Η Ιλιάς είναι μια μακρά μάχη. Οι Έλληνες έλεγαν ότι ο πόλεμος («που υπάρχει εκ φύσεως μεταξύ όλων των ελληνικών πόλεων -κρατών») και η γεωργία («η μητέρα όλων μας») είναι τα δύο πιο σημαντικά πράγματα που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι. Η καλλιέργεια. της γης και η μάχη, η δημιουργία και η καταστροφή, ήταν οι δύο δραστηριότητες που αποκάλυπταν με τον καλύτερο τρόπο την αρετή και τη δειλία, την ικανότητα και την ανικανότητα, τον πολιτισμό και τη βαρβαρότητα. Ο δραματουργός Αισχύλος, στο επιτάφιο επίγραμμά του, έγραψε για τη μονοήμερη εμπειρία του στον Μαραθώνα και όχι για τη συγγραφή της μνημειώδους τριλογίας του, της Ορέ- στειας. Ο Σωκράτης, όταν δικαζόταν με την απειλή της θανατικής ποινής, θύμισε στους κατηγόρους του το θάρρος του ως ιππέα όταν, στα σαράντα πέντε του, δεν έκανε ούτε στιγμή πίσω κατά τη διάρκεια της εφιαλτικής αθηναϊκής υποχώρησης μετά την ήττα στη μάχη του Δηλίου. Εισαγόμαστε στον κόσμο του Αρχίλοχου διαβάζοντας ότι ο ποιητής πέταξε την ασπίδα του και δεν ανησύχησε για τις συνέπειες.

Ο πόλεμος και η χρήση της γης είναι τα δομικά υλικά των Πολιτικών του Αριστοτέλη και της Πολιτείας του Πλάτωνα. Και οι δύο ουτοπίες προϋποθέτουν ότι, πριν ο άνθρωπος μπορέσει να διαλογιστεί, να στοχαστεί, να εκπαιδεύσει και να συζητήσει, πρέπει πρώτα

101


!

να ανακαλύψει πώς να τρώει και να πολεμάει. Ο στρατιώτης και ο γεωργός μπορεί να είναι ξεχασμένοι ή ακόμη και περιφρονημένοι στο δικό μας πολιτισμό, στον ελληνικό νου, όμως, είναι το κλειδί για μια κοινωνία που να μπορεί να λειτουργήσει. Δεν υπάρχει ούτε μία ελληνική μορφή του πέμπτου αιώνα — διανοητική, λογοτεχνική, πολιτικ ή — που να μην είχε ένα αγρόκτημα ή να μην πολεμούσε· τις περισσότερες φορές τα έκανε και τα δύο.

Ο πόλεμος — «πατήρ πάντων», κατά τον Ηράκλειτο [απ. 53 ϋϊοΐδ] — παίζει κεντρικό ρόλο σε όλη την ελληνική και ρωμαϊκή λογοτεχνία. Ο Τρωικός Πόλεμος δεν ήταν μόνο του Ομήρου, ο φονικός Αχιλλέας, ο πεισματάρης Αίας και ο πολυμήχανος Οδυσσέας, πολεμιστές όλοι, βρίσκονται στο φόντο των καλύτερων ελληνικών τραγωδιών. Οι κωμωδίες του Αριστοφάνη — από τους Αχαρνής μέχρι τη Λυσιστράτη— εμφανίζουν ως παραλογισμό το άσκοπο του Πελοπον- νησιακού Πολέμου. Τα λυρικά ποιήματα και οι ελεγείες του ΑρχΟ,ο- χου, του Τυρταίου, του Καλλίνου, του Αλκαίου, του Σόλωνα, ακόμη και της Σαπφούς, θα ήταν χαμένα χωρίς οπλίτες, ασπίδες, μπρούντζινες πανοπλίες, στόλους και λυδικά άρματα. Δεν είναι παράξενο· ο Τυρταίος, ο Αρχίλοχος, ο Αλκαίος, ο Καλλίνος, ο Αισχύλος, ο αδερφός της Σαπφούς, ο Σοφοκλής, ο Περικλής, ο Σωκράτης, ο Θουκυδίδης και ο ρήτορας Δημοσθένης είχαν όλοι πάρει τη θέση τους στις γραμμές της φάλαγγας ή στους πάγκους των τριήρων, αποφασισμένοι· ως πολίτες των πόλεων-κρατών να υποθηκεύσουν τους μυς τους στον αγώνα της ομάδας τους να προκαλέσει ή να εμποδίσει το κακό.

Ο πατριός του Πλάτωνα, ο αδερφός του Αισχύλου και ο γιος του Περικλή, όπως ήταν συνηθισμένο στην πόλη, τραυματίστηκαν, σκοτώθηκαν ή εκτελέστηκαν ως αποτέλεσμα μάχης. Ο Μέλισσος, ο Σάμιος φιλόσοφος και μαθητής του Παρμενίδη, οδήγησε το στόλο σε μάχη εναντίον του ίδιου του Περικλή· και οι δύο άντρες ήταν διανοούμενοι που γνώριζαν επίσης από κωπηλασία και εμβολισμό. Ο Σοφοκλής ήταν κάπου εκεί κοντά, μέλος της εκλεγμένης υψηλής διοίκησης των Αθηναίων.

Σχεδόν κάθε ελληνικός ναός έχει τη ζωφόρο και τα αετώματά του γεμάτα με θεούς φιλοτεχνημένους με την πολεμική στολή του

1 0 2

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΌΙ ΣΑΝ ΕΛΛΗΝΕΣ

οπλίτη της πόλης· η αγγειογραφία δοξάζει τις τάξεις της φάλαγγας· ταφικές στήλες απεικονίζουν το νεκρό με στρατιωτική πανοπλία. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί συχνά το παράδειγμα του πολέμου για να στηρίξει τις θεωρίες του για την αρετή και τη γνώση. Συχνά αντλεί συγκεκριμένα παραδείγματα από την προσωπική εμπειρία τού μεσή- λικα Σωκράτη που πολέμησε στο Δήλιο, στην Αμφίπολη, στην Πο- τείδαια. Δεν υπάρχει ούτε ένας Έλληνας ιστορικός που να μην έχει ως κύριο θέμα του τον πόλεμο· για τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη ή τον Ξενοφώντα το να γράψουν ιστορικές αφηγήσεις σχετικά με οτιδήποτε άλλο ήταν προφανώς αδιανόητο. Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος έλεγε «ψυχές σκοτωμένες στον πόλεμο είναι καθαρότερες από αυτές που πέθαναν από αρρώστια» [απ. 136 ϋϊεΐδ]. Οι ποιητές Μίμνερμος, Καλλίνος, Τυρταίος και Σιμωνίδης συμφωνούσαν.

Ακόμη και η ζωή της ελληνικής πόλης είναι συνώνυμη με την εμφάνιση της μάχης με πεζικό, αφού η αρχική πόλη-κράτος δεν ήταν παρά μια δημοκρατία οπλιτών. Η αλήθεια είναι ότι η κλασική ελληνική μάχη σε μαζικό σχηματισμό δεν ήταν βέβαια καινοφανής — οι στρατοί των Μυκηνών και της Εγγύς Ανατολής το έκαναν επί αιώνες. Ωστόσο οι Έλληνες της πρώιμης πόλης-κράτους (700 έως 500 π .Χ .) βελτίωσαν τον χαλαρά οργανωμένο όχλο σε τακτικές γραμμές και παρατάξεις, τώρα κάθε πολίτης που διέθετε περιουσία διεκδικούσε ίση θέση στη φάλαγγα, φωνή στην εκκλησία και κομμάτι γης στην ύπαιθρο. Ο πόλεμος εντάχθηκε τώρα πλήρως μέσα στο ιδιαίτερο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο του μαχητή. Η κοινωνία αποτε- λούνταν από μικρούς ανεξάρτητους κτηματίες — το πρώτο σώμα πολιτών που κατείχε τίτλους κυριότητας ακινήτου στον πολιτισμό— οι οποίοι δημιούργησαν τις πολεμικές τεχνικές και επινόησαν πολιτικές για να διατηρήσουν την ανακάλυψή τους, δηλαδή την ίδια την αγροτική ισονομία. Οι άντρες με τα δόρατα μπορούσαν τώρα να στοιχιστούν ο ένας δίπλα στον άλλο για να πολεμήσουν για τα δικά τους εδάφη ως απόδειξη της δικής τους πολιτικής αλληλεγγύης.

Μέχρι τα τέλη του όγδοου π .Χ . αιώνα αυτοί οι πεζοί οπλίτες είχαν υιοθετήσει εξελιγμένο οπλισμό και θωράκιση για να αντιμετωπίσουν τη νέα πραγματικότητα της τυποποιημένης πολεμικής τα-

103


κτικής κρούσης. Το κράνος, ο θώρακας και οι περικνημίδες ήταν κατασκευασμένα εξ ολοκλήρου από μπρούντζο και έφτανε σε πάχος περίπου ενάμισου εκατοστού, παρέχοντας προστασία από τα περισσότερα ξίφη, βλήματα και δόρατα σε βαθμό άγνωστο σε άλλους πολιτισμούς. Μια τεράστια βαριά ασπίδα ενός μέτρου κάλυπτε το μισό σώμα και συμπλήρωνε την πανοπλία των τριάντα περίπου κιλών. Ωστόσο ο οπλίτης εξαρτιόταν ακόμη από τον άντρα δίπλα του για να του καλύπτει με την ασπίδα τη δική του απροστάτευτη δεξιά πλευρά και να διατηρεί τη συνοχή ολόκληρης της φάλαγγας. Η στρατιωτική υπηρεσία ήταν ακριβώς αυτό: υπηρεσία ως ενδυνάμωση της ισότιμης αλληλεγγύης του σώματος των πολιτών. Έ ξω από τη Σπάρτη, ο στρατηγός, ένας ερασιτέχνης και εκλεγμένος δημόσιος αξιωματού- χος, οδηγούσε συνήθως τα στρατεύματά του στην αριστερή πτέρυγα για να ξεκινήσει την επίθεση· σε περίπτωση ήττας πέθαινε συνήθίυς μεταξύ των ανδρών του. Εξαιτίας των περιορισμένων τακτικών επιλογών που υπήρχαν για τη φάλαγγα, όταν πια η μάχη είχε αρχίσει, οι πολύπλοκοι ελιγμοί και τακτικές ήταν προβληματικές και έτσι σπάνια επιχειρούνταν. Η κατά μέτωπον σύγκρουση σάρκας, ξύλου και μετάλλου ήταν η προτιμώμενη μέθοδος για να αρχίζουν και να τελειώνουν όλες οι συγκρούσεις. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι οι Έλληνες ήταν το πρώτο βαρύ πεζικό που είδε ο κόσμος.

Τα παλαιότερα βασίλεια της Εγγύς Ανατολής και οι ανακτορικές δυναστείες που γειτόνευαν με την Ελλάδα της Εποχής του Χαλκού είχαν, φυσικά, ικανούς πολεμιστές. Τεράστιοι στρατοί κατέβαιναν στη μάχη. Η τοξοβολία, τα άρματα, το ιππικό και οι πολιορκητικές τεχνικές ήταν γνωστές από την τρίτη μέχρι την πρώτη π .Χ . χιλιετία. Ωστόσο, μόνο με την εμφάνιση της ελληνικής πόλης-κράτους και με τη συνοδεύουσα διανοητική, πολιτική και κοινωνική επανάσταση απελευθερώνεται το οργανωμένο φονικό από το γραφειοκρατικό και το θρησκευτικό έλεγχο. Εμφανίζεται ένα αληθινό βαρύ πεζικό αποτε- λούμενο από μικροκτηματίες — το πρώτο ένοπλο έθνος. Η διεξαγωγή του πολέμου από τον έβδομο π .Χ . αιώνα και εξής είναι για πρώτη φορά δυναμική, ελεύθερη να προσαρμόζεται, να αλλάζει και να τροποποιείται για να ακολουθεί τις επιθυμίες και τις προτιμήσεις της

104


πλειοψηφίας των πολιτών. Η ανακάλυψη του πολέμου με στρατιωτικούς και πεζικό από τους Έλληνες αποδείχτηκέ θαυμαστό και ταυτόχρονα επικίνδυνο πράγμα, προορισμένο να ταρακουνήσει τη Μεσόγειο κατά τρόπο που οι Αιγύπτιοι, οι Μυκηναίοι, οι Ασσύριοι ή οι Πέρσες δεν θα μπορούσαν να φανταστούν. Για τέσσερις σχεδόν αιώνες έκτοτε (700 έως 300 π .Χ .) οι εκκλησίες των κτηματιών των ελληνικών πόλεων έλεγχαν το φονικό τους δημιούργημα, τον πόλεμο με οργανωμένο πεζικό, δημιουργώντας κανόνες και ρυθμίσεις που επέτρεπαν τη συχνότητα της σύγκρουσης, αλλά την έκαναν λιγότερο φονική. Σε αυτό τον τρόπο μάχης, όπως και στην Αντιγόνη, βρίσκονται οι κεντρικές αρχές του δυτικού πολιτισμού που εξακολουθούν να αποτελούν το δυτικό όραμα του κόσμου.

Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Π Ο Λ Ε Μ ΙΚ Η Τ Ε Χ Ν ΙΚ Η Κ Α Ι Δ Υ ΤΙΚ Ο Σ Π Ο Λ ΙΤΙΣΜ Ο Σ

Ποιες ακριβώς είναι οι υποκείμενες αρχές αυτού του ιδιαίτερου τρόπου πολέμου και τι μπορούν να μας πουν για το δυτικό πολιτισμό; Τουλάχιστον οκτώ χαρακτηριστικά αποτελούν τον πυρήνα της ελληνικής πολεμικής τεχνικής και απορρέουν από την καταγωγή της Δύσης:

1. Προηγμένη τεχνολογία: η αξεπέραστη υπεροχή τόσο των όπλων όσο και της θωράκισης.

2. Ανώτερη πειθαρχία·, η αποτελεσματική εκπαίδευση και πρόθυμη αποδοχή της διοίκησης από τους στρατιώτες.

3. Ευφυΐα στην απόκριση: μια διανοητική παράδοση, αδέσμευτη και αλογόκριτη από κυβέρνηση ή από θρησκεία, που επιδίωκε συνεχή βελτίωση ενώπιον στρατιωτικής πρόκλησης.

4. Ευρεία, κοινή τήρηση των στρατιωτικών συνηθειών μεταζύ της πλειονότητας του πληθυσμού: η προτίμηση για πολίτες στρατιωτικούς και συμμετοχή των πολιτών στη λήψη στρατιωτικών αποφάσεων.

105


5. Επιλογή αποφασιστικής εμπλοκής: η προτίμηση να αντιμετωπίζεται ο εχθρός κατά μέτωπον και να λύεται η μάχη όσο πιο γρήγορα και αποφασιστικά γίνεται.

6. Κυριαρχία του πεζικού: η αντίληψη ότι οι πεζοί με μυϊκή δύναμη, όχι οι ιππείς ούτε καν αυτοί που ρίχνουν τα βλήματα, κερδίζουν τελικά τον πόλεμο.

7. Συστηματική χρησιμοποίηση κεφαλαίων, του «νεύρου του πολέμου» κατά τον Κικέρωνα, στη διεξαγωγή του πολέμου: η ικανότητα συλλογής φόρων, επιβολής εισφοράς και δανεισμού χρημάτων για να κατεβαίνουν οι άντρες στη μάχη και για υλικά, για μεγάλες χρονικές περιόδους.

8. Ηθική αντίσταση στο μιλιταρισμό: η πανταχού παρουσία λογοτεχνικών, θρησκευτικών, πολιτικών και καλλιτεχνικών ομάδων πίεσης που απαιτούν δικαιολόγηση και εξήγηση του πολέμου και πολύ συχνά αμφισβητούν, μερικές φορές ακόμη και αναχαιτίζουν, τη μη συνετή χρήση στρατιωτικής δύναμης. Υπάρχει μια αίσθηση διαφωνίας, που αρχίζει με τους Έλληνες, ότι ο πόλεμος δεν είναι η προτιμητέα πορεία αλλά η μεγάλη τραγωδία της ανθρώπινης κατάστασης.

Η προσεκτική εξέταση της ελληνικής στρατιωτικής ιστορίας, όπως και η εξέταση ενός και μόνο έργου του Σοφοκλή, μπορεί επίσης να μας πει ποιοι είμαστε και γιατί — και τι διακυβεύεται με το θάνατο των Κλασικών Σπουδών.

Οι κλασικοί στρατοί επί χίλια χρόνια, από τον έκτο* π.Χ. μέχρι τον πέμπτο μ .Χ . αιώνα, ήταν συνήθως καλύτερα εξοπλισμένοι, τόσο αμυντικά όσο και επιθετικά, απ’ ό,τι οι μη Δυτικοί αντίπαλοί τους.

Η ελληνική μπρούντζινη πανοπλία και η μακεδονική σάρισα, όπως ομολόγησαν οι ίδιοι οι Πέρσες, έχαναν τον ανατολικό εξοπλισμό να φαίνεται αστείος. Ο Ηρόδοτος λέει ότι σε σύγκριση με τα ελληνικά όπλα, οι Ανατολικοί ήταν ουσιαστικά «απροστάτευτοι». Ο Τάκιτος θεωρούσε την προστασία του σώματος των Γερμανών κάτι ελάχιστα πιο αποτελεσματικό από πλεχτή ιτιά, εντελώς ακατάλληλη για άντρες

106


που επρόκειτο να αντιμετωπίσουν τους ρωμαϊκούς θώρακες από μεταλλικά ελάσματα ή φολίδες. Ο μπρούντζος και το σίδερο φτιάχνονταν για να προστατεύουν και για να διευκολύνουν το φονικό και όχι, όπως στο τυπικό του πρωτόγονου πολέμου, για να στηρίζουν τον ανδρισμό, να «σφραγίζουν» και να δένουν την αντρική νιότη. Κανένας στρατός για πεντακόσια χρόνια δεν ταξίδευε, κατασκήνωνε, έτρωγε ή θεραπευόταν πιο αποτελεσματικά από μια ρωμαϊκή λεγεώνα. Τα κορινθιακά κράνη, ο μπρούντζινος θώρακας, τα ισπανικά ξίφη και το υγρό πυρ έδιναν αίσθηση ανωτερότητας στο πεδίο της μάχης, εθνική περηφάνια, ακόμη και σοβινισμό, στους οπλίτες, τους λεγεωνάριους και τους Βυζαντινούς ναυτικούς που σφυρηλατούσαν τέτοια απαράμιλλα όπλα. Ωστόσο, μια τέτοια ανώτερη στρατιωτική τεχνολογία ήταν το αναπόφευκτο προϊόν μιας πρακτικής κοινωνίας όπου η αγορά των ιδεών, σε μεγάλο βαθμό, δεν ήταν δέσμια του θρησκευτικού καταναγκασμού και της κρατικής καταστολής, όπου η επιστήμη δεν αποτελούσε μέρος ούτε της κυβέρνησης ούτε των θεών.

Η κλασική πειθαρχία ενώπιον των τεράστιων αριθμών και των τρομερών εχθρών ήταν σχεδόν πάντα αποφασιστικής σημασίας.

Οι κατάπληκτοι Πέρσες του Δαρείου Α' θεώρησαν παράλογο ότι οι κατά πολύ λιγότεροι Έλληνες προτιμούσαν να συγκρουστούν μαζί τους πρόσωπο με πρόσωπο στον Μαραθώνα. «Κύριός τους είναι ο νόμος, τον οποίο φοβούνται πολύ περισσότερο απ’ όσο οι άντρες σου φοβούνται εσένα», ακούει απορημένος να του λένε ο Ξέρξης σχετικά με τη μικρή ομάδα Σπαρτιατών που πολύ σύντομα θα του εμποδίσουν την είσοδο στις Θερμοπύλες. Ο Θουκυδίδης συνοψίζει αυτή τη δυτική άποψη, όταν βάζει τον Σπαρτιάτη στρατηγό Βρασίδα να λέει στον περικυκλωμένο στρατό του να μην ανησυχεί για τους βαρβάρους: «Στην αναμέτρησή τους όμως με κείνους που δεν θα τρομάξουν απ’ αυτά (ενν. το πλήθος και τους αλαλαγμούς των βαρβάρων) είναι πολύ διαφορετικοί» [Δ", 126]. Το «είναι πολύ διαφορετικοί» σίγουρα χαρακτηρίζει τις ιστορίες του Καίσαρα και του Τάκιτου, όταν οι λεγεώνες δεν υποχωρούν μπροστά στους φαινομενικά τρομερούς δίμετρους αντιπάλους τους στον Ρήνο. Ακόμη και όταν οι πρόθυμοι

107


μικροκτηματίες της πόλεως και της Δημοκρατίας αντικαθίσταντο από τους μισθοφόρους των δυναστών της Ελληνιστικής εποχής και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η στάση και η εξέγερση ήταν σπάνιες σε σύγκριση με την προθυμία για προέλαση συχνά μπροστά στο θάνατο και το διαμελισμό. Η αντίσταση των επιστρατευμένων, οι επιθέσεις εναντίον διοικητών, οι μικροκαβγάδες στη γραμμή της μάχης και η μαζική τροπή σε φυγή μπροστά στην επίθεση υπό τις πιο τρομερές συνθήκες, ήταν οι εξαιρέσεις και όχι ο κανόνας, όπως μαθαίνουμε ακόμη και από τις καταστροφές στις Θερμοπύλες, στις Κάννες και το θλιβερό απόγευμα στην Αδριανούπολη, περιπτώσεις όπου το δυτικό πεζικό εξολοθρεύτηκε — χωρίς όμως και γενική κατάρρευση του ηθικού. Ο «πανικός» είναι ελληνική λέξη, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις οι οπλίτες και οι λεγεωνάριοι προχωρούσαν μπροστά, έστω και με δυσκολία, όταν διατάσσονταν. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς που ο Ιώσηπος σχολίασε για τις λεγεώνες ότι «τα σχέδιά τους είναι σαν μάχες χωρίς αίμα και οι μάχες τους σαν αιματηρά σχέδια» [Ιουδαϊκός πόλεμος Γ ", 75]. Η στρατιωτική πειθαρχία ήταν καρπός μιας κοινωνίας όπου η συνταγματική διακυβέρνηση είχε ενσταλάξει την ανάγκη της υπακοής στο νόμο, όχι σε ένα μεμονωμένο άτομο, όπου οι στρατιωτικοί αντανακλούσαν την κυβέρνηση, και όχι το αντίστροφο, όπου ο στρατιώτης και ο πολίτης ήταν αρχικά ένα.

Μπροστά στην πρόκληση του άγνωστου και απρόβλεπτου, η Ρώμη και η Ελλάδα συνήθως επαναλάμβαναν με επιτυχία και μεταμόρφωναν κάθε ξένη καινοτομία — τεχνολογική, τακτική ή στρατηγική — που συναντούσαν.

Οι ελέφαντες προκάλεσαν όλεθρο μόνο στην πρώτη τους εμφάνιση εναντίον του Αλέξανδρου στον Τδάσπη και εναντίον των Ρωμαίων κατά την πρώτη τους επαφή με τον Πύρρο και αργότερα με τους Καρχηδονίους. Μέσα σε λίγα χρόνια είχαν και αντιμετωπιστεί με επιτυχία και ταυτόχρονα ενσωματωθεί στους δυτικούς στρατούς. Αν η προσεκτική επίθεση εναντίον οχυρωμένων πόλεων ήταν αρχικά ειδικότητα της Εγγύς Ανατολής, από τους μεταγενέστερους Έ λληνες σύντομα έγινε η «πολιορκητική», το θέμα μιας τεράστιας ακαδη

108


μαϊκής λογοτεχνίας. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν και τελειοποίησαν αυτό το επιστημονικό εγχείρημα — η περικύκλωση με τις λεγεώνες, το πυροβολικό και οι πολιορκητικές μηχανές ήταν ανίκητα από την Αλεσιά ως τη Μασάδα. Η Ρώμη ήταν γνωστή όχι ως πορθητής αλλά ως εξολοθρευτής πόλεων. Ολόκληροι αστικοί πολιτισμοί, όπως η Κ όρινθος, η Καρχηδόνα και η Νουμιδία, δεν δέχτηκαν απλώς επίθεση, αλλά ισοπεδώθηκαν. Στη Σαλαμίνα και εναντίον των Καρχηδονίων στον Πρώτο Καρχηδονιακό Πόλεμο οι δυτικοί στόλοι δημιουργήθη- καν ουσιαστικά εκ του μηδενός και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα κατάφεραν να αποκτήσουν ανωτερότητα στη θάλασσα έναντι των ξένων συμβούλων τους. Η περσική κατοχή της Αττικής (480- 479 π .Χ .) και το μανιασμένο πέρασμα των Καρχηδονίων από τη μιαν άκρη της Ιταλίας στην άλλη (218-202 π .Χ .) προκάλεσαν θλιβερή οικονομική παράλυση και αποτέλεσαν ύβρη κατά της ίδιας της κλασικής ψυχής. Ωστόσο, παρά την τρομερή (και παροδική) παρουσία του Ξέρξη και του Αννίβα στο δυτικό έδαφος, οι αά Ηοο ελληνικές και ρωμαϊκές στρατιωτικές δυνάμεις αντί να συρρικνώνονται μεγάλωναν σταθερά. Μια σειρά λαμπροί στρατηγοί και γενναίοι άντρες σχημάτισαν νέους, θανατηφόρους στρατούς-εκδίκησης που ακολούθησαν τους εισβολείς πέρα από τη θάλασσα, προκαλώντας τρομερές απώλειες. Οι Περσικοί και Καρχηδονιακοί Πόλεμοι μπορεί να ξεκίνησαν ως επιθετικές εισβολές στην Ευρώπη, αλλά, όπως ήταν αναμενόμενο, τελείωσαν με όλεθρο στην Ασία και την Αφρική, όταν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι μέτρησαν τους εχθρούς τους και έκαναν τις απαραίτητες προσαρμογές. Η στρατιωτική απόκριση, λοιπόν, ήταν το κατανοητό κέρδος ενός πολιτισμού σε μεγάλο βαθμό αποκεντρωμένου, απαλλαγμένου από θρησκευτικό δόγμα και ευέλικτου ώστε να διορθώνει και ν’ αλλάζει την ίδια του τη διακυβέρνηση.

Οι στρατοί των πολιτών οργανώθηκαν πρώτα στην Ελλάδα και αργότερα έφεραν τη Μεσόγειο στο κατώφλι της Ιταλίας.

Οι Έλληνες γέννησαν την ιδέα ότι όλοι οι πολίτες — όχι ένας μικρός πυρήνας μιας μόνιμης στρατιωτικής ελίτ— ήταν προσωπικά υπεύθυνοι για την άμυνα της κοινότητάς τους. Τα μέλη της πόλεως έ-

109


πρεπε να κατέχουν δικά τους όπλα, να συγκεντρώνονται δίπλα στους φίλους και την οικογένειά τους και να ψηφίζουν για τη δική τους στρατιωτική ηγεσία· δεν εξαναγκάζονταν να υπηρετήσουν με το μα- στίγιο ή με τεχνάσματα, δεν εκτελούνταν σύμφωνα με τις ιδιοτροπίες κάποιου ηγέτη ούτε στέλνονταν σε υποχρεωτικές εκστρατείες. Ένας Έλληνας της κλασικής Ελλάδας ή ένας Ρωμαίος της Δημοκρατίας σπάνια ένιωθε ότι ο πόλεμος της χώρας του δεν ήταν δικός του, ότι κηρύχτηκε χωρίς τη συναίνεσή του, ότι ήταν κίνδυνος που αφορούσε κάποιον άλλον. Ο Περικλής θύμιζε στο αθηναϊκό ακροατήριο ότι ακόμη κι αν ένας άντρας ευημερεί στην ιδιωτική του ζωή, όταν η χώρα του δεν πάει καλά, χάνεται και ο ίδιος. Αν όμως ο ίδιος δεν τα πάει καλά, ενώ η ' χώρα του είναι ισχυρή, συνήθως μπορεί κάλλιστα να επιβιώσει.

Επί πεντακόσια χρόνια, οι στρατηγοί εκλέγονταν διά βοής από το λαό στον κλασικό κόσμο, ως εκ τούτου ήταν υποκείμενα συνταγματικής μομφής και απομάκρυνσης, όπως αποδεικνύουν οι πολυκύμαντες ζωές του Περικλή, του Λύσανδρου, του Επαμεινώνδα, του Σερ- τώριου, ακόμη και του Καίσαρα. Όταν η στρατιωτικοποίηση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ολοκληρώθηκε τον πρώτο μ .Χ . αιώνα με μισθοφορικές λεγεώνες, η παρουσία του στρατού στις πολιτικές υποθέσεις και ο εμποτισμός της στρατιωτικής διοίκησης με την πολιτική εξακολουθούσαν να είναι μόνιμη πηγή παραπόνων και αποδοκιμασίας. Εν πάση περιπτώσει, εκτός από την ανήσυχη Σπάρτη, είναι δύσκολο να βρει κανείς κοινωνία της κλασικής Ελλάδας που να έχει μετατραπεί σε ένοπλη, εκπαιδευμένη και γυμνασμένη κάστα της οποίας η πολιτική ζωή να αντανακλά τη στρατιωτική. Ο Αριστοτέλης θεωρούσε αυτά τα κράτη προσωρινά.

Ο Μιλτιάδης, ο Επαμεινώνδας και ο Σκιπίων δεν ήταν σπάνια δείγματα μεγαλοφυΐας μέσα σε ένα κατά τα άλλα υποβαθμισμένο «μετάλλευμα». Οι μεγάλοι στρατιωτικοί ηγέτες της Δύσης δεν είναι ατομικές ιδιοφυίες όπως οι μη Δυτικοί Αννίβας, Ιουγούρθας και Μι- θριδάτης, των οποίων η μοναχική ευφυΐα οδηγεί έναν ολόκληρο λαό στον πόλεμο — και των οποίων η ξαφνική απώλεια, όπως η άμπωτη, παρασύρει και εξαφανίζει μαζί της και το στρατό. Όπως ο Θε-

1 1 0


μιστοκλής, ο Πελοπίδας, ο Φάβιος και εκατοντάδες άλλοι μικρότεροι ηγέτες που κατοικούν στις σελίδες του Ηροδότου, του Θουκυδίδη, του Ξενοφώντα και του Λίβιου, αυτοί οι διοικητές αποτελούσαν τη λογική έκφραση μιας ευρύτερης δυτικής στρατιωτικής παράδοσης ελεύθερων λαών. Η μεγαλύτερη εκδήλωση της αθηναϊκής ισχύος και περηφάνιας δεν απαντούσε στην εκκλησία του δήμου ή στο θέατρο, αλλά όταν βάδιζαν πανδημεί κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών του Πελοποννησιακού Πολέμου εναντίον των γειτονικών Μεγάρων· ένας ολόκληρος πολιτισμός παραταγμένος στο πεδίο της μάχης, ερασιτέχνες όχι επαγγελματίες, εναντίον του εχθρού. Μια θέση στη φάλαγγα, ένα υποστατικό στο αγροτικό πλέγμα, μια θέση στην εκκλησία του δήμου ήταν ανάλογες και αλληλοεζαρτώμενες έννοιες, ποτέ αντιθετικές, ποτέ ασύμφωνες- κι έτσι, όταν η κυβέρνηση του λαού ψήφιζε να κατέβουν σε πόλεμο, υπήρχαν συνήθως αρκετοί γενναίοι πολίτες να κάνουν ένα βήμα εμπρός, χωρίς το μαστίγιο στις πλάτες τους.

Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι επιδίωκαν αποφασιστική σύγκρουση με τον εχθρό, κατά προτίμηση μέσω κρούσης και προσβολής κατά μέτωπο, μια κληρονομιά που χαρακτήριζε κατά κύριο λόγο και τη μετέπειτα δυτική στρατιωτική πρακτική.

Οι πρωιμότεροι στρατοί της Εγγύς Ανατολής συγκρούονταν συνήθως μαζικά, όμως δεν στήριζαν αυτές τις συγκρούσεις αποκλειστικά στη δύναμη κρούσης των βαριά οπλισμένων πεζών με τα δόρατα. Στο πεδίο του, το τείχος από μπρούντζο και δόρατα που σχημάτιζαν οι αμετακίνητοι ερασιτέχνες της ελληνικής φάλαγγας, υπήρξε ο πρώτος σχηματισμός στον κόσμο που μπορούσε να καταστρέψει ολο- σχερώς το εχθρικό πεζικό, να διαλύσει το ιππικό, να προελάσει υπό βροχή βλημάτων και, ως εκ τούτου, να κερδίσει έναν ολόκληρο πόλεμο μέσα σε ένα απόγευμα. Οι μάχες του Μαραθώνα και των Πλα- ταιών το αποδεικνύουν περίτρανα. Για τους Πέρσες, που είδαν ένα κατάφρακτο με μπρούντζο πεζικό να πέφτει πάνω τους στον Μαραθώνα, «μια καταστροφική παραφροσύνη είχε καταλάβει τους Έ λ ληνες». Σπάνια, η ενέδρα, η εξαπάτηση, η καθυστέρηση ή η στρατηγική υποχώρηση ήταν οι πρώτες επιλογές Ελλήνων και Ρωμαίων

1 1 1


διοικητών, οι οποίοι αντικατόπτριζαν τη θέληση και την ικανότητα των στρατιωτών τους να βρουν και να καταστρέψουν το συντομότερο δυνατό τον εχθρό, ώστε να μπορέσουν να επιστρέψουν γρήγορα στα σπίτια, στους αγρούς και στις οικογένειές τους.

Ενώ ο Λεωνίδας και οι ανυπόμονοι κι ευερέθιστοι Ουάρρων, Κράσ- σος, Ουάρος και Ουάλης θα τα είχαν καταφέρει καλύτερα, αν υποχωρούσαν στις Θερμοπύλες, στις Κάννες, στις Καρρές, στους Τευ- τοβουργίους Δρυμούς και στην Αδριανούπολη, η παράτολμη επιθυμία τους για την τελική έκβαση μετά από μάχη μιας μέρας με τον εχθρό ήταν το στοιχείο που είχε οικοδομήσει και όχι καταστρέψει τους πολιτισμούς τους. Δεν είναι να απορεί κανείς που οι μετέπειτα δυτικοί στρατοί βάδιζαν βαριά και δύσκαμπτα εναντίον ατάκτων και τρομοκρατών, με την ελπίδα μιας και μόνης ένδοξης, τρομερής αναμέτρησης που μπορεί να έδινε μεμιάς τέλος στον πόλεμο. Όταν ο Ρωμαίος στρατηγός Αιμίλιος Παύλος αντίκρισε την ελληνική φάλαγγα στη μάχη της Πύδνας και συνειδητοποίησε ότι δεν υπήρχε διαφυγή παρά μόνο μέσα από τις γραμμές των υψωμένων δοράτων, μιας λέει ο Πλούταρχος ότι «τον κυρίευσαν έκπληξη και φόβος, γιατί δεν είχε δει ποτέ ως τότε πιο φοβερό θέαμα» [Αιμίλιος Παύλος, 19 2]. Και τίποτα δεν είχε υπάρξει πιο φοβερό. Οι κλασικοί Έλληνες δεν εννοούσαν τι είναι μια μόνιμη, εδραιωμένη γραφειοκρατία που εποπτεύει το κοινό καλό, αντίθετα εμπιστεύονταν κυρίως το θάρρος και την ικανότητα του μέσου πολίτη. Ήταν αναπόφευκτο να μην είναι ανεκτικοί απέναντι στη στρατιωτική τυπικότητα, με το να δομήσουν τον πόλεμο γύρω από μια στιγμιαία ένοπλη σύγκρουση που θα παρήγε μια εξίσου στιγμιαία και τελεσίδικη απόφαση όσο και οι ψήφοι τους στην εκκλησία του δήμου.

Οπλίτες και λεγεωνάριοι —πεζοί στο πεδίο της μάχης, σε πυκνό σχηματισμό, βαριά οπλισμένοι με σπαθί, λόγχη, δόρυ ή ακόντιο — θριάμβευαν επί παραταγμένων τοξοτών, ατάκτων, ελαφρά και βαριά οπλισμένων ιππέων και ακροβολιστών.

Είναι αλήθεια ότι έφιπποι τοξότες και βαριά οπλισμένοι ιππείς μπορεί κατά περίπτωση να διέσπασαν και να διέλυσαν τις γραμμές κακώς

1 1 2


παραταγμένου πεζικού Ελλήνων ή Ρωμαίων. Οι μελετητές μάς θυμίζουν ότι η μακρόχρονη απουσία τους από τους δυτικούς στρατούς συχνά αποδείχτηκε ολέθρια. Ωστόσο λαοί που εμπιστεύονταν την ικανότητα του ίππου ή την τέχνη του τόξου περισσότερο από το καθαρό νεύρο και τη σωματική ρώμη υπήρξαν συνήθως νομαδικοί και σπα- νίως μπόρεσαν να πάρουν και να κρατήσουν περιοχές που είχαν κατακτήσει δυτικές φάλαγγες και λεγεώνες. Επί χίλια χρόνια υπήρξαν απολύτως ανίσχυροι όποτε η περίσταση απαίτησε τελική αναμέτρηση χωρίς περιορισμούς του είδους που υποτάσσει λαούς και προσαρτά εδάφη. Το δυτικό πεζικό είχε σχεδόν πάντα την ικανότητα να παρασύρει Ανατολικούς και βαρβάρους στο να δίνουν μάχες εκεί ακριβώς που δεν έπρεπε, σε τραχιά και ανώμαλα εδάφη στις εσχατιές συνήθως της επικράτειάς τους. Έ τσι, έως την τελική πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, σπανιότατα μπόρεσαν ακόμη και οι πλέον άξιοι ιππείς και τοξότες να κρατήσουν δυτικά εδάφη. Μικροϊδιοκτήτες και κτηματίες, όχι δουλοπάροικοι, δημιούργησαν την ιδέα της μαζικής ένοπλης αναμέτρησης για να διαφεντέψουν τη γη τους, πεζοί, όχι σαν ληστές σε επιδρομές για κοπάδια, γυναίκες ή πλιάτσικο. Κατά την πορεία των Μυρίων διά μέσου της Ασίας, ο Ξενοφών διαβεβαι- ώνει τους αποκλεισμένους και κυκλωμένους από ιππείς στρατιώτες του ότι «κανείς δεν σκοτώθηκε ποτέ από άλογο». Δεν είναι ν’ απορεί κανείς που στην ελληνική ρητορική ο έφιππος προύχοντας καυχιέται ότι «πολέμησα ως πεζός οπλίτης» — καύχημα πλουσίου που δεν απαντά σε άλλο πολιτισμό. Η εισαγωγή της έγγειας ιδιοκτησίας υπήρξε ελληνική σύλληψη· ο μόνος τρόπος να διαφεντέψεις ή να οικει- οποιηθείς αυτή την ιδιοκτησία ήταν με τα πόδια ριζωμένα στο χώμα, έτσι το βαριά οπλισμένο πεζικό έγινε η εκδήλωση της δυτικής ιδέας της ατομικής έγγειας ιδιοκτησίας μεταξύ μιας πολυάριθμης τάξης ελευθέρων πολιτών.

Ο Θουκυδίδης είδε σωστά ότι ο πόλεμος σε τελευταία ανάλυση ήταν ανταγωνισμός χρημάτων. «Το χρήμα», φέρεται να δηλώνει ο Περικλής, «συντηρεί έναν πόλεμο».

Πράγματι. Με την ύπαιθρό τους υπό κατοχή, με τα πλοία τους βυ-

113



θισμένα, με το μεγάλο στρατό τους εξοντωμένο στη Σικελία, οι εισφορές και οι φόροι των Αθηναίων κράτησαν τον εχθρό έξω από τον Πειραιά περισσότερο από όσο ήταν αναμενόμενο· παραιτήθηκαν μόνο όταν τα χρήματα εξανεμίστηκαν. Πολλά έχουν γραφτεί για την επαναστατική φύση της διοικητικής μέριμνας του Αλέξανδρου. Ωστόσο υπάρχει η τάση να ξεχνιέται ότι τα αποθέματα σε μερίδες νερού και τροφίμων, η σταθερή εισροή αγορασμένων φαλαγγιτών και το πλήθος των περιοδευόντων μικροπωλητών υπήρξε καρπός ενός πολύπλοκου συστήματος εισφορών στην Ελλάδα και απόκτησης κεφαλαίων εκτός αυτής. Η επιτυχία του κατέστη δυνατή από τους χιλιάδες ανώνυμους γραφειοκράτες της Ελληνιστικής εποχής που γνώριζαν πώς να αποσπούν, να καταθέτουν, να κλέβουν και να δανείζουν χρήματα για να αγοράζονται ή να κατασκευάζονται φάλαγγες, καταπέλτες και πολεμικά πλοία με τρόπο που ούτε να ονειρευτούν μπορούσαν οι βασιλικοί εισπράκτορες στην Περσία. Δεν είναι τυχαίο ότι στη Ρώμη τα αΐΐπιβηία (τρόφιμα), τοαβΓαήιιηι (δημόσιο ταμείο) και η ηιιαβϋΐιίΓα (ταμειακή διαχείριση), που υποτίθεται ότι ήταν μέλημα των πολιτών, υπήρξαν στην πραγματικότητα τα μέσα ακριβώς για την επάνδρωση, τη διατροφή και την τροφοδοσία των λεγεώνων, και κατά συνέπεια αποτελούσαν τις πραγματικές προκλήσεις για κάθε Ρωμαίο αυτοκρά- τορα που ήθελε να διατηρήσει εσωτερική ηρεμία και ασφαλή σύνορα. Τη στιγμή που συγκροτείται ένας δυτικός στρατός, οι τραπεζίτες καλούνται για διαπραγματεύσεις. Όπως ακριβώς οι Έλληνες κινητοποιούσαν το σώμα των πολιτών, ώστε το κεφάλαιο όλων να τεθεί στη διάθεση του στρατού —χρήματα που δεν αποτελούσαν ιδιωτική περιουσία λίγων φίλων του βασιλιά, αλλά την απώτατη έκφραση μιας οικονομίας της αγοράς, όπου συχνά το κεφάλαιο διασκορπιζόταν πέρα από τη διοικούσα ελίτ.

Τέλος, συχνά το πρόσωπο της δυτικής μάχης έδειξε και τη σκοτεινή πλευρά του: την κακή χρήση των καλύτερων στοιχείων του ευρωπαϊκού πολιτισμού για την καταστροφή μάλλον παρά για τον εμπλουτισμό της ζωής.

Οι Έλληνες μάχονταν μεταξύ τους ασταμάτητα, γλεντώντας τη δό

114


ξα και τα αγαθά του πολέμου, εξάγοντας τη φονική κυριαρχία τους για να υποδουλώσουν και να σκοτώσουν άλλους· ωστόσο, είδαν τα κακά επίσης του πολέμου καθαρότερα από κάθε άλλο πολιτισμό της εποχής. Ο Ηρόδοτος αποκάλεσε τον πόλεμο διεστραμμένο φαινόμενο, όπου οι πατεράδες θάβουν τους γιους αντί για το αντίστροφο. Το δίλημμα του Αχιλλέα στο I της Ιλιάδας, το γέλιο του Αρχίλοχου για μια χαμένη ασπίδα, η μεγάλη διαφωνία για τη Σικελική Εκστρατεία στο έκτο βιβλίο της Ιστορίας του Θουκυδίδη, ο στεγνός κυνισμός για το ρωμαϊκό επεκτατισμό στον Τάκιτο και στον Σαλλούστιο, η θλίψη του Οράτιου για τους νεκρούς Ρωμαίους που εναντιώθηκαν στον Αύγουστο — όλα αυτά υποδηλώνουν ότι τα καλύτερα μυαλά των Ε λ λήνων και των Ρωμαίων αμφισβητούσαν προσεκτικά τη σοφία της θανάσιμης στρατιωτικής δύναμης. Είναι να απορεί κανείς που για τον Αισχύλο ο πόλεμος δεν ήταν παρά «η τροφή του Άρη», για τον Σοφοκλή «ο πατέρας των συμφορών μας» ή για τον Περικλή «μια καθαρή τρέλα»; Η επίπληξη του Έκτορα προς τον Πουλυδάμαντα— «Ένας είναι ο άριστος οιωνός: να αμύνεται κανείς για την πατρίδα του· εσύ όμως γιατί φοβάσαι τον πόλεμο και τη μάχη;» — [Ιλιάς, Μ 243-244] μολονότι έντιμη, σε διαφορετικές περιστάσεις χαρακτηρίζεται από τον Όμηρο «ορμήνια αφροσύνης».

Τα έργα του Ευριπίδη αντανακλούν την αναδυόμενη κατανόηση του κόστους των μαχών, σε ανθρώπινο και άψυχο υλικό, κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Η εικοσιεφτάχρονη διαμάχη μεταξύ Αθήνας και Σπάρτης στην εποχή του όφειλε να είναι, όπως ο Μαραθώνας και η Σαλαμίνα, ένα απλός, καλός — και κυρίως σύντομος — πόλεμος. Οι λοιμοί, η καταστροφή ουδετέρων κρατών και η συμφορά στη Σικελία κάθε άλλο παρά αυτό ήταν. Η απεχθής φύση του Μενέλαου, του θρυλικού βασιλιά της Σπάρτης, στην Ανδρομάχη, απο- τελεί προφανώς αντανάκλαση των σκληρών εχθροπραξιών μεταξύ των δύο πόλεων στις αρχές της σύγκρουσης. Όμως, μετά από σχεδόν δύο δεκαετίες πολέμου, η ημιτραγική Ελένη του ίδιου δραματουργού παρουσιάζει έναν μπερδεμένο αλλά ηπιότερο Μενέλαο που σώζεται από μια ενάρετη (και Σπαρτιάτισσα) Ελένη. Η Ελένη δεν είχε πάει καν στην Τροία σύμφωνα με αυτή την εκδοχή του μύθου· οι θεοί την

115


είχαν φυγαδεύσει στην Αίγυπτο και είχαν στείλει ένα φάσμα στη θέση της. Ο πόλεμος είχε γίνει για ένα φάντασμα — για το τίποτα! Τόσα χρόνια άσκοπου πόνου, παρατηρεί ένα από τα πρόσωπα του δράματος του Ευριπίδη.

Αυτό το σχόλιο για την τραγωδία του πολέμου, που χωρίς αμφιβολία άγγιξε κάποια ευαίσθητη χορδή του αθηναϊκού κοινού, απαντά παντού στα έργα του Ευριπίδη. Στην Εκάβη του, η πρώην βασίλισσα της κακοποιημένης Τροίας έχει χάσει σε τέτοιο βαθμό την ανθρώπινη υπόστασή της από τον πόλεμο (πρέπει να δει με τα μάτια της την κόρη της να θυσιάζεται σε ένα φάντασμα, και το πτώμα του τελευταίου γιου που της έχει απομείνει να ξεβράζεται στην παραλία), ώστε το έργο τελειώνει με την προφητεία ότι θα μεταμορφωθεί σε σκύλο. Οι Τρωάδες του Ευριπίδη βρίσκουν την ίδια ταπεινωμένη βασίλισσα, μητέρα του μεγαλύτερου εχθρού που είχαν γνωρίσει οι Έ λ ληνες, να έχει στερηθεί και τα ελάχιστα που της έχουν απομείνει στον κόσμο: την ελευθερία της, τις δύο τελευταίες κόρες της (η μια σκοτώνεται, η άλλη αρπάζεται και απομακρύνεται για να γίνει παλλακίδα του Αγαμέμνονα), τον εγγονό της (που πετιέται από τα τείχη της Τροίας) και τελικά την ίδια τη δικαιοσύνη — μόνο η Ελένη διαφεύγει την τιμωρία για τα τόσα βάσανα που προκάλεσε σε Έλληνες και Τρώες. Οι μη μάχιμοι — η πλειοψηφία μας— είτε μοιρολογούν είτε γίνονται οι ίδιοι λάφυρα. Δεν είναι να απορεί κανείς που ο Όμηρος βάζει τον Άρη, τον πιο ποταπό και άνανδρο από τους θεούς, να τρέπεται σε φυγή από τη μάχη από έναν απλό θνητό, κατάπτυστος ακόμη και για τον ίδιο τον πατέρα του, τον Δία. Ο Πίνδαρος, ο αριστοκρατικός κόλακας, ομολογεί ότι «ο πόλεμος είναι γλυκός για εκείνον που δεν τον γνωρίζει, αλλά για κείνον που τον έχει δοκιμάσει είναι πράγμα φοβερό».

Τη ρωμαλέα απεικόνιση των ωμοτήτων του πολέμου από τον Ε υ ριπίδη συναγωνίζεται και ξεπερνάει η αφηγηματική περιγραφή της άσκοπης βίας από το Θουκυδίδη. Μήπως δεν ήταν ο αθηναϊκός όχλος που ψήφισε για μια στιγμή βιαστικά να υποδουλωθούν και να θανατωθούν όλοι οι κατακτημένοι στη Μυτιλήνη; Αθηναίοι όπως ο Θουκυδίδης — ως επί το πλείστον παλαίμαχοι και αυτόπτες μάρτυ

116


ρες σφαγών οι ίδιοι — διατύπωναν σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τη φύση του πολέμου, σχετικά με το ίδιο το σύστημα αξιών που υπήρξε θεμελιώδες στην ελληνική θεώρηση του κόσμου.

Ο κωμωδιογράφος Αριστοφάνης επίσης έγραψε αρκετά έργα — Αχαρνής, Ειρήνη, Λυσιστράτη και άλλα μη σωζόμενα— που γελοιοποιούν τη φθοροποιό υπόθεση του πολέμου και εισάγουν ένα νέο επιχείρημα στη συζήτηση: ότι το οργανωμένο φονικό είναι η απάτη του κερδοσκόπου και του μεγαλομανούς, που ενδιαφέρονται περισσότερο για τον εαυτό τους παρά για τους πολίτες. Οι πολεμοκάπηλοι σε αυτές τις κωμωδίες, οι γραφιάδες, οι γραφειοκρατίσκοι και οι στρατηγοί, είναι οι βλάκες του αντρικού κατεστημένου που τους «τη φέρνουν» φιλειρηνικές νοικοκυρές και αγρότες, που δεν χρειάζονται χρήμα ή φήμη με αντίτιμο αίμα και σπλάχνα. Βέβαια, όλα αυτά είναι αστεία και εξωφρενικά: Θα σταματούσαν οι Έλληνες άντρες να πολεμούν, επειδή οι πιο οξυδερκείς γυναίκες τους αρνιούνταν να κάνουν έρωτα μαζί τους; Θα έκαναν οι αγρότες ιδιωτικές συνθήκες ειρήνης με τον εθνικό εχθρό; Ωστόσο τα ζητήματα είναι πραγματικά, οι ανησυχίες για χαμένους γιους και συζύγους, αγαθά και σοδειές είναι υπαρκτές και εκφράζονται έντιμα. Τέτοιου είδους επιγνώσεις αποτελούν την επιτομή της δυτικής αντίληψης περί ένοπλης βίας, για το δυτικό τρόπο ζωής.

Αυτά τα κείμενα και οι λόγοι δεν ήταν απλώς προσωπικοί στοχασμοί αλλά μέρος ενός συνεχούς δημοσίου διαλόγου που επηρέαζε πολιτικούς και στρατηγούς ώστε να δικαιολογούν την επιθετικότητα με ρεαλιστικά, οικονομικά, κοινωνικά — και μερικές φορές ηθικά— επιχειρήματα. Στις σελίδες του Λίβιου και του Τάκιτου εμφανίζονται συχνά οι ματαιόδοξοι που σπαταλούν τους άντρες και τα υλικά αγαθά της χώρας για λάθος αιτία, σε λάθος τόπο και τη λάθος στιγμή, που οδηγούν απαράμιλλους στρατούς στον όλεθρο για χαμένες υποθέσεις και ανήθικους πολέμους. Οι περισσότεροι Αθηναίοι στρατηγοί θεωρούσαν δεδομένο ότι θα δικάζονταν αν επέστρεφαν στην πατρίδα ηττημένοι — φαινόμενο που δεν ήταν άγνωστο και μεταξύ των εφόρων της Σπάρτης και των βοιωταρχών των Θηβών. Όλοι οι μεγάλοι Έλληνες στρατηγοί — Παυσανίας, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Κίμων,

117


Περικλής, Αλκιβιάδης, Λύσανδρος, Επαμεινώνδας — παραπέμφθηκαν σε δίκη και είτε εξορίστηκαν είτε φυλακίστηκαν είτε τους επιβλήθηκε πρόστιμο από τους ίδιους τους ανθρώπους που επιδίωξαν να σώσουν. Η αντίληψη επίσης ότι οι δυτικοί πολέμαρχοι πρέπει να είναι αντικείμενο καλλιτεχνικής, λογοτεχνικής, κοινωνικής, πολιτικής και θρησκευτικής κριτικής είχε ως αποτέλεσμα μια θεσμοθετημένη αμφισβήτηση στόχων και διαδικασιών, μια συνεχιζόμενη παράδοση διαφωνίας που, κατά ειρωνικό τρόπο, συχνά βελτίωνε και επικύρωνε μάλλον παρά παρακώλυε τη δυτική επίθεση.

Την ίδια περίπου εποχή που οι Έλληνες ανέπτυσσαν την πόλη, επινοούσαν τη συντεταγμένη πολιτεία, μορφώνονταν, αποικούσαν τη Μεσόγειο και έχτιζαν ναούς, επινόησαν και μια ριζικά νέα προσέγγιση στη διεξαγωγή του πολέμου. Καλώς ή κακώς, στη σύγχρονη εποχή, όλα σχεδόν τα έθνη που επιδιώκουν τη νίκη στο πεδίο της μάχης δεν έχουν άλλη επιλογή από το να υιοθετήσουν τις γενικές εκείνες αρχές της αντίληψης των Ελλήνων περί αποφασιστικής μάχης. Κατά μία έννοια ακολουθούν τον Μιλτιάδη και τον Επαμεινώνδα κι όχι τον Πέρση Δαρείο, τον Αιγύπτιο φαραώ ή τον Γαλάτη Βερκιγγετόριξ. Η δυτική στρατιωτική πρακτική, με την πανάρχαιη εμπιστοσύνη της στην τεχνολογία και την πειθαρχία, έχει γίνει προέκταση του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς και της συνταγματικής διακυβέρνησης ακόμη και στους σύγχρονους μη ευρωπαϊκούς κόσμους στην Ανατολή και στο Νότο. Μόνο η υιοθέτηση του δυτικού πολιτικού και στρατιωτικού φορτίου εξασφαλίζει σ’ ένα έθνος την πιθανότητα επιβίωσης μέσα σε έναν ολοένα λιγότερο ασφαλή και προβλέψιμο κόσμο κατευθυνόμενων πυραύλων και εκρηκτικών βλημάτων που κα- τευθύνονται από λέιζερ. Τανκς στο Ιράν, αέρια που παραλύουν το νευρικό σύστημα στο Ιράκ, επωμίδες και ατσάλινα κράνη στην Αφρική, στρατιωτικές σχολές στα πανεπιστήμια της Νότιας Αμερικής, διαφωνίες στελεχών για το αεροπορικό δόγμα στην Κίνα και εκατομμύρια κληρωτών στο χακί στην Ινδία είναι όλα οι εμφανείς εκδηλώσεις του ότι η παγκόσμια σύγκρουση έχει γίνει τώρα συνώνυμη με τη δυτική τέχνη του πολέμου. Ό ,τι έχουμε θερίσει από τους

118


Έλληνες — ελεύθερη διαφωνία και έρευνα, αδέσμευτη αμφισβήτηση και αντίδραση, διαχωρισμός κράτους και εκκλησίας — καλώς ή κακώς έχει επικρατήσει.

Οι στρατοί οφείλουν τελικά να γίνουν αντανακλάσεις των πολιτισμών που τους στέλνουν στο πεδίο της μάχης. Οι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, οργανώνουν την άμυνά τους με τον ίδιο τρόπο, με τις ίδιες αξίες, για τον ίδιο σκοπό που φτιάχνουν νόμους, σχεδιάζουν πόλεις ή κατανοούν το σύμπαν. Η υπεροχή της ελληνικής φάλαγγας και της ρωμαϊκής λεγεώνας προήλθε αρχικά από ένα σύστημα όπου οι πολίτες ήταν ιδιοκτήτες της περιουσίας τους, επιδίωκαν μια χονδρική ισότητα με τους ομοίους τους, εξέφραζαν τις ιδέες τους απαλλαγμένοι από καταναγκασμό, αξιολογούσαν τη γνώση μέσω της λογικής χωρίς θρησκευτικούς περιορισμούς και οργάνωναν ομαδική δράση μέσω συμφωνίας εκπροσώπων μάλλον παρά μέσω ατομικής εξουσιοδότησης.

Στο κάτω κάτω, στη Δύση, κανένας υψηλότατος, κανένας αυτο- κράτορας, κανένας ιερέας δεν είπε για πολύ «Μ η χρησιμοποιείτε τα πυροτεχνήματά μου για κανόνια» ή «Πώς ταιριάζουν όλα αυτά με το γιν και το γιανγκ;» Χάρη στους Έλληνες δεν τρέφουμε την ανατολική αντίληψη της διασύνδεσης των πάντων — θρησκείας, πολέμου, ιατρικής, φιλοσοφίας και ατομικής έκφρασης — ώστε να ελέγχονται, να πειθαναγκάζονται, να ερμηνεύονται ή να δελεάζονται σε υποταγή σε κάποια θρησκευτική θεότητα, δυνάστη ή υποχρεωτική κοσμοθεωρία. Δεν προϋποθέτουμε κάποια τέλεια αρμονία που υπηρετεί έναν ευρύτερο σκοπό. Εμείς οι Δυτικοί δεν είμαστε απλώς ακτίνες σε κάποιο μεγαλύτερο θεϊκό ή αυτοκρατορικό τροχό. Ο μεγάλος Κινέζος γνώστης της στρατιωτικής στρατηγικής Σουν-τζου γράφει σύμφωνα με μια παράδοση που μερικές φορές είναι απόκρυφη, συχνά μυστικιστική και πάντοτε μέρος ενός ευρύτερου θρησκευτικού προτύπου. Στην πρώτη κιόλας σελίδα του διαβάζει κανείς; «Το Ταό κάνει τους ανθρώπους να είναι σε πλήρη συμφωνία με τον ηγεμόνα. Έ τσι, θα πεθαίνουν μαζί του, θα ζουν μαζί του και θα φοβούνται τον κίνδυνο. Ο ουρανός περικλείει το γιν και το γιανγκ, το κρύο και τη ζέστη και τους περιορισμούς των εποχών. Η γη περικλείει το μακριά

119


και το κοντά, το δύσκολο και το εύκολο, το εκτεταμένο και το περιορισμένο, το μοιραίο και το υπερασπίσιμο έδαφος επιχειρήσεων».

Συγκρίνετε τον πρακτικό τόνο και πνεύμα που απαντά στην αντίστοιχη εισαγωγική σελίδα μιας περίπου σύγχρονης με την παραπάνω στρατιωτικής πραγματείας του τέταρτου π .Χ . αιώνα, του Αινεία του Τακτικού, με τίτλο Περι του πώς χρή πολιορκουμένους άντέχειν: «Η παράταξη των στρατευμάτων πρέπει να σχεδιαστεί τόσο σε σχέση με το μέγεθος της πολιτείας όσο και με την τοπογραφία της πόλης, τις φρουρές και τις περιπολίες και κάθε άλλη υπηρεσία για την οποία απαιτούνται στρατεύματα στην πόλη — μόνο σε συνάρτηση με όλους αυτούς τους παράγοντες πρέπει κανείς να αναλάβει το εγχείρημα». Ο μοναδικός σκοπός του Αινεία είναι να διδάξει τον αναγνώστη πώς να αποτρέψει την εζ εφόδου κατάληψη μιας πόλης. Τελεία και παύλα. Σε αντίθεση με τον Σουν-τζου, ο πόλεμός του δεν αποτελεί μέρος ούτε εξυπηρετεί την κυβέρνηση ή τν] θρησκεία και πολύ λιγότερο την πνευματική ανάπτυξη και την αρμονία. Έ τσι, οι συμβουλές του Έλληνα επιτυγχάνουν ή αποτυγχάνουν αποκλειστικά από τη λογική τους και το βαθμό αποτελεσματικότητάς τους στο πεδίο της μάχης. Δεν παρακωλύονται ούτε ενδυναμώνονται από εξωτερικά θρησκευτικά ή φιλοσοφικά δόγματα. Αν θέλετε να σώσετε μια πόλη, όχι να ευχαριστήσετε τον αυτοκράτορα ή το θεό, όχι να μάθετε πράγματα για τον εαυτό σας, αυτός είναι καλύτερος οδηγός.

Η εξαιρετική πρακτική της αρχαίας πολεμικής τέχνης στην Ε λ λάδα και στη Ρώμη εξηγεί το πώς και το γιατί ο δυτικός πολιτισμός δεν έχει σταματήσει. Καταδεικνύει πόσοι από τους συνακόλουθους θεσμούς — συνταγματική διακυβέρνηση, αδέσμευτη έρευνα και ανάπτυξη, ατομική ιδιοκτησία, στρατός πολιτών— ήταν αρχικά αναπόσπαστο μέρος της διεξαγωγής του πολέμου. Δεν υπάρχει μία αρχή του ευρωπαϊκού στρατιωτικού δόγματος που να μην ξεκίνησε από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, όπως άλλωστε και κάθε δυτική οικονομική, κοινωνική ή πολιτική πρακτική υπήρξε στο ξεκίνημά της αποκλειστικά κλασική. Τι παράξενο και τρομακτικό που είναι το γεγονός ότι οι άνθρωποι μπορεί να σκοτώνονται με την ίδια αποτελεσματικότατα που εξασφαλίζει τη μεταφορά του νερού, τη συγγραφή

1 2 0


θεατρικών έργων και την ανέγερση και διακόσμηση μνημείων. Τι παράδοξο που είναι ότι η δημιουργία ενός ελεύθερα σκεπτόμενου σώματος πολιτών ενεργοποιεί μάλλον παρά εξασθενεί ένα στρατό.

Ολόκληρη η πραμάτεια του δυτικού πολιτισμού — συνταγματική διακυβέρνηση, ατομική ελευθερία, καπιταλισμός, Χριστιανισμός— έχει εξαπλωθεί με τη λόγχη και το αίμα του δυτικού πεζικού. Ή μήπως το αντίστροφο; Οι προελάσεις του δυτικού στρατού είναι τόσο στενά συνδεδεμένες με το δυτικό πολιτισμό, ώστε είναι δύσκολο να προσδιορίσει κανείς πού οι ευρωπαϊκοί στρατοί υπήρξαν παράγοντες και καταλύτες για την εξάπλωση των δυτικών αξιών ή απλώς συμπτώματα της εγγενούς δύναμης και ορμητικότητάς τους. Ο δυτικός πολιτισμός έφτασε στην καθυστερημένη Βρετανία και Γαλλία μέσω των αιχμηρών όπλων των Ρωμαίων λεγεωνάριων; Ή μήπως η ρωμαϊκή μόρφωση και αφθονία κατέστησε αναπόφευκτη την έλευση των στρατευμάτων της εκεί;

ΤΑ Β Α Ρ Η ΤΩΝ ΕΛΛΗΝ ΩΝ

Τα παγκόσμια προβλήματα των ημερών μας — ο κίνδυνος πυρηνικής καταστροφής, το φαινόμενο του θερμοκηπίου, η εξάντληση των ορυκτών καυσίμων, οι νέοι και τρομεροί ανθεκτικοί ιοί, η ολοένα αυξανόμενη κατανάλωση υλικών αγαθών, το διευρυνόμενο χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών, η ανησυχία μας για την πιθανή εξάντληση των φυσικών πόρων, η τρύπα του όζοντος πάνω από την Αρκτική— είναι προβλήματα που προέκυψαν από το δυτικό πολιτισμό και την ιδιαίτερη δυτική προσέγγισή μας στην πρόοδο και στην ανάπτυξη. Γ ι ’ αυτές τις άσχημες εξελίξεις, οφείλουμε να ομολογήσουμε, μπορούμε να ευχαριστήσουμε το πρότυπο των Ελλήνων.

Ωστόσο, με τον ίδιο τρόπο, οι θεραπείες για όλες αυτού του είδους τις οικολογικές, βιολογικές, κοινωνικές και πολιτικές καταστροφές που διακρίνονται απειλητικά στον ορίζοντα, το πιθανότερο είναι ότι βρίσκονται μόνο στη Δύση. Εναλλακτικά καύσιμα είναι απίθανο να αναπτυχθούν στον αραβικό κόσμο. Ο γηγενής αφρικανικός πολιτισμός

1 2 1


δεν πρόκειται να κατασκευάσει το φάρμακο που θα αναχαιτίσει τον ιό του ΑΙϋδ. Η Ανατολή, στο βαθμό που αντιστέκεται στη Δύση, δεν θα σφυρηλατήσει νέες μεθόδους διεθνούς συνεργασίας. Τα οχήματα που δεν μολύνουν και κινούνται με ανανεώσιμα και αειφόρα καύσιμα πιθανότατα δεν θα προέλθουν από την Καραϊβική. Τα Ηνωμένα Έθνη δεν σκοπεύουν να μετακινηθούν στην Κολομβία. Τα πανεπιστήμια του Ιράκ και του Ιράν δεν μπορούν να εκπαιδεύσουν τους αυριανούς μηχανικούς του κόσμου. Παρά την προπαγάνδα περί του αντιθέτου, άλλοι πολιτισμοί δεν πρόκειται να προσφέρουν κάποιο εντελώς διαφορετικό κοινωνικό πρότυπο που θα εξασφαλίζει παρόμοιο μέτρο υλικής άνεσης και ασφάλειας χωρίς εξαντλητική εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος. Απόκειται στους Έλληνες είτε να μας καταστρέψουν είτε να μας σώσουν — εφόσον ο κόσμος ποθεί την ελευθερία και την πολυτέλεια που μόνο η Δύση μπορεί να παράσχει. Αν και υποτίθεται πως δεν πρέπει να λέμε τίποτε από όλα αυτά τώρα στο πανεπιστήμιο, οι περισσότεροι μέσα και έξω από αυτό εξακολουθούν να γνωρίζουν ότι είναι αλήθεια.

Αυτό δεν σημαίνει ότι περίφημες λογοτεχνίες, θρησκείες, πρωτότυπες μουσικές, τροφές και μόδες του κόσμου δεν μπορεί να εμφανιστούν έξω από τη Δύση. Εμφανίζονται, και πολύ συχνά μάλιστα. Ωστόσο ο πυρήνας του εξελισσόμενου διεθνούς πολιτισμού μας — επιστήμη, διακυβέρνηση, γλώσσα και επικοινωνίες, γεωργία, ιατρική, επιχειρήσεις, οικονομική και στρατιωτική πρακτική, κοινωνική οργάνωση — θα καθορίζεται κυρίως από το τι συμβαίνει στην Ευρώπη, στην Αμερική και στα έθνη της πρώην κοινοπολιτείας του Ηνωμένου Βασιλείου, των οποίων η πολιτιστική κληρονομιά συνδέεται με τους Έλληνες. Άλλοι αξιοσέβαστοι πολιτισμοί — ειδικά στην Κίνα, στην Ιαπωνία και στην Κορέα— έχουν σημαντικό, ίσως το σημαντικότερο, ρόλο να παίξουν, αλλά ο ρόλος τους θα καθοριστεί σχεδόν πλήρως από το βαθμό που υιοθετούν και προσαρμόζουν τις οικονομικές και πολιτικές αρχές της Δύσης. Τα δισεκατομμύρια των ανθρώπων αυτού του κόσμου υιοθετούν με ταχύτητα το δυτικό οικονομικό και πολιτικό πρότυπο που επικράτησε με τους Έλληνες. Απόδειξη αυτής της επιταχυνόμενης — κάποτε και ανησυχητικής — κυριαρχίας βρί-

1 2 2


σκεται στην ίδια τη λέξη «Δυτικός», που έχει πάψει πλέον να είναι απλώς γεωγραφικός όρος. Η λέξη «Δυτικός» περιγράφει τώρα όχι τη θέση αλλά την αίσθηση ενός λαού. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο διορατικός Ισοκράτης περιγράφει τον όρο «Έλληνας» ως δηλωτικό «όχι τόσο της καταγωγής όσο της νοοτροπίας» και ότι «κυρίως ονομάζονται Έλληνες εκείνοι που μετέχουν της δικής μας παιδείας παρά εκείνοι που ανήκουν στην ίδια φυλή μ’ εμάς» [Πανηγυρικός, 50],

Οι οπαδοί του Νε\ν Α§β και πολλοί άλλοι που έχουν κουραστεί από το απρόσωπο και τους περιορισμούς του δυτικού ορθολογισμού, αντιστέκονται· αναζητούν λύσεις στο βελονισμό, τα βότανα, τον ανατολικό διαλογισμό και τα παρόμοια. Ωστόσο πειραματίζονται με αυτούς τους εναλλακτικούς τρόπους ζωής και θεραπείες προστατευμέ- νοι κάτω από την πλατιά αιγίδα της δυτικής ελευθερίας, της δημοκρατίας της, του καπιταλισμού της αγοράς και του υλικού πλούτου, με το πανταχού παρόν «προστατευτικό δίχτυ» της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ακόμη και οι δυσαρεστημένοι ερημίτες, οι οπαδοί της «επιστροφής στη φύση» ή οι καταστροφολόγοι στην Αμερική που πάνε σε απομονωμένους «προμαχώνες» να περιμένουν τον Αρ- μαγεδδώνα, το κάνουν με φακούς, πλαστικά υλικά, βενζίνη, όπλα, βιβλία, φάρμακα και ραδιόφωνα βραχέων κυμάτων ρυθμισμένα σε αλογόκριτους σταθμούς που προβλέπουν την όποια επικείμενη καταστροφή. Κρύβονται με την ελπίδα ότι τα υπολείμματα που έχουν διαφυλάξει από την αφθονία και την ελευθερία της Δύσης θα αποτε- λέσουν επαρκές τεχνολογικό και πληροφοριακό οπλοστάσιο για να πολεμήσουν το Μεσαίωνα που θα έρθει. Η έξοδός τους από το μεταδοτικό αστικό «δυτικισμό» παραμένει εντελώς διαφορετική από τις οργανωμένες, ανήκουστες πορείες προς τη λήθη και τον όλεθρο από τις πόλεις της Καμπότζης στη δεκαετία του ’70 ή την προηγούμενη αγριότητα που βαφτίστηκε «Πολιτιστική Επανάσταση» στην Κίνα. Όταν απορρίπτεται πραγματικά η Δύση, τα πτώματα γίνονται βουνό. Εν αντιθέσει, οποιοσδήποτε μελετητής των Ελλήνων θα μπορούσε να εξηγήσει γιατί η Νοτιοανατολική Ασία και η Κίνα εξομοιώνονται, καλώς ή κακώς, μ’ εμάς παρά εμείς μ’ αυτές.

Η ανοδική πορεία της Δύσης δεν είναι ηθικό ερώτημα — τουλάχι

123

ΙΙ010Σ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

στον όχι εντελώς — ούτε η αναγνώριση του γεγονότος της κυριαρχίας της είναι πράξη πολιτιστικού σοβινισμού. Είναι καθαρά ζήτημα δυναμικής. Όταν ο πολίτης του κόσμου μεταναστεύει, μεταναστεύει συνήθως προς τη Δύση, προφανώς προτιμώντας θέση δεύτερης κατηγορίας σε μια δυτική χώρα παρά τη μοίρα του στη χώρα που γεννήθηκε. Όταν ο πολίτης του κόσμου αναζητά καλύτερη εκπαίδευση, προσανατολίζεται προς δυσμάς ή ψάχνει να βρει πανεπιστήμιο δυτικού τύπου. Όταν ο πολίτης του κόσμου αναζητά καλύτερα όπλα για να σκοτώσει περισσότερους από τους εχθρούς του, στέλνει τους τεχνικούς και τους στρατηγούς του στις άγορές όπλων και τις στρατιωτικές σχολές της Δύσης. Ο πολίτης του κόσμου επιδιώκει τη βελτίωση των ικανοτήτων του μέσω της γνώσης των ευρα>παϊκών γλωσσών και με μέσα έκφρασης που είναι, ως επί το πλείστον, τόσο στην τεχνολογία όσο και στην ιδεολογία τους δυτικής προέλευσης. Ο πολίτης του κόσμου ρυπαίνει, σπαταλάει, σκοτώνει, σφάζει και ξεσκίζει σαν Δυτικός, επειδή επιθυμεί το μερτικό του από την ιλιγγιώ- δη κατανάλωση και την υλική ασφάλεια — βίντεο, πιο ζεστό σπίτι το χειμώνα και πιο δροσερό το καλοκαίρι, καθαρότερο πόσιμο νερό, πολυεστιακά γυαλιά, τουαλέτα με καζανάκι, πολυμερή υλικά, εμβόλια, άφθονη καθαρή τροφή, ασφάλεια από αεροπορικές επιδρομές και το γόητρο που παρέχουν τα υλικά αγαθά.

Ελάχιστοι μη Δυτικοί παραμένουν άτρωτοι για πολύ στο δέλεαρ της αφθονίας και τη μοιραία ανταλλαγή της με την εκμετάλλευση. Η ευαίσθητη ισορροπία του περιβάλλοντος στη Λεκάνη του Αμαζονίου χάνεται ανεπιστρεπτί με την εντατική καλλιέργεια, αλλά ο αντιπρόσωπος των καλλυντικών της Ανοη βρήκε αναπτυσσόμενη αγορά για τα «σικάτα» βοηθήματα ομορφιάς στις φυλές της νεολιθικής εποχής κατά μήκος του μεγάλου ποταμού. Μια οικολογικά προσανατολισμένη αμερικανική εταιρεία παγωτα)ν προμηθεύεται κάρυα του Αμαζονίου αγοράζοντάς τα κατ’ ευθείαν από τους αυτόχθονες σε μια προσπάθεια να στηρίξει οικονομικά τους ιθαγενείς και με αυτό τον τρόπο να προλάβει την εξαντλητική εκμετάλλευση του περιβάλλοντος του μεγάλου ποταμού — μόνο και μόνο για να δει τους ξαφνικά πλούσιους ιθαγενείς να προμηθεύονται με τη σειρά τους αλυσοπρίονα και ηλε

124


κτρικά εργαλεία για να επιταχύνουν οι ίδιοι την καταστροφή, έτσι ώστε να αποκτήσουν ακόμη περισσότερα υλικά αγαθά. Προφανώς οι Αμαζόνιοι επιθυμούν πρώτα απ’ όλα αυτά που απολαμβάνει η συγκροτημένη σε κράτος Αμερική. Αργότερα, θα βρουν το χρόνο να ανησυχήσουν για την απώλεια του φυσικού τους βιότοπου.

Οι αυτόχθονες πολιτισμοί, ο μαρξισμός, ο φυλετισμός και ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός, στον Τρίτο και στον Ισλαμικό Κόσμο, πέφτουν όλα μπροστά στην άξεστη, αχαλίνωτη εισβολή του λαϊκού δυτικού πολιτισμού, από την Ρερδΐ μέχρι τον Μάικλ Τζόρνταν, .από τα «τοκ σόου» μέχρι το περιοδικό ΡεορΙβ, έχοντας ενισχυθεί μέσω της τεχνολογίας των δορυφόρων, των οπτικών ινών, των υπολογιστών και της μαγνητοσκόπησης. Ο ασυγκράτητος υλισμός, το έσχατο και εφιαλτικό φάσμα της αχαλίνωτης έκφρασης, αφθονίας και ατομικισμού, άρχισαν, κατά μία έννοια, με τους Έλληνες. Ας σταματήσουμε τους θρήνους για την ελληνική κληρονομιά και ας υιοθετήσουμε μια πιο δυναμική και ειλικρινή προσέγγιση —ας αναγνωρίσουμε το θαύμα αλλά και τον κίνδυνο της τρομακτικής δυτικής κληρονομιάς, το αναπόφευκτο δίλημμα κάθε συστήματος που επιτρέπει στον άνθρωπο την πληρέστερη έκφραση του εαυτού του. Στο παρά πέντε, ας μάθουμε επιτέλους γιατί πρέπει να επανανακαλύψουμε τους κλασικούς προκειμένου να κατανοήσουμε το γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε.

Η ελληνική κληρονομιά, χρησιμοποιημένη σωστά ή λάθος, προσδίδει στους οπαδούς της την τρομερή δύναμη να αλλάξουν —ή να καταστρέψουν— ριζικά το υπάρχον διανοητικό και υλικό περιβάλλον, σχεδόν άμεσα. Οι Έλληνες ήταν εκείνοι που μας κληροδότησαν τα εργαλεία που μας έδωσαν τη δυνατότητα να αλλάξουμε το υλικό και πνευματικό σύμπαν, είτε για καλό είτε για κακό. Οι αυστηρότεροι επικριτές της Δύσης, μολονότι βαθιά και συχνά δικαιολογημένα κα- χύποπτοι απέναντι σ’ αυτό το δυναμοκρατικό μοντέλο, επιθυμούν, μιμούνται και εισάγουν τη φιλοσοφία του ακόμα κι όταν επικρίνουν το μακελειό που συντελείται στους ευαίσθητους αυτόχθονες πολιτισμούς. Πριν από μισό αιώνα ο Άρνολντ Τόινμπι παραδέχτηκε απρόθυμα την πολιτική και οικονομική ηγεμονία της Δύσης. Μας επέστησε όμως την προσοχή να μην υποθέτουμε ότι μια τέτοια αυξανό

125


μενη παγκόσμια επιρροή θα επεκτεινόταν στον πολιτισμό και στη θρησκεία. Ο Τόινμπι παρατήρησε συνετά ότι παλαιότερες, πιο φοντα- μενταλιστικές εκδοχές ακολουθούσαν πάντοτε —και θα συνέχιζαν να τηρούν— πρότυπα αντίθετα προς τη δυτική εμπειρία. Ωστόσο, μέσα στο μισό αιώνα που πέρασε από τότε που έγραφε ο Τόινμπι, οι στενόμυαλοι ευρωκεντρικοί επικριτές του, και όχι εκείνος, αποδείχτηκαν πιο οξυδερκείς ιστορικοί, ακόμα κι αν αυτό συνέβη από λάθος και για όχι και τόσο ευγενείς αιτίες. Ο Τόινμπι, όπως και ο Σπένγκλερ πριν από αυτόν, δεν κατάφεραν να δουν ότι ο λαϊκός υλικός πολιτισμός της Δύσης δεν καταρρέει μέσα στην παρακμή του, αλλά θεριεύει έστω και μέσα στην έλλειψη ηθικής.

Η Δύση πράγματι απειλεί να καταπιεί τα ήθη, τις παραδόσεις και τις θρησκείες όλων με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Το ΙηΙειτιεΙ και η όλη ηλεκτρονική επανάσταση απορρέουν εύλογα από το πολιτισμικό κληροδότημα των Ελλήνων της ανοιχτής έρευνας, της αυτοκριτικής, της αντιαριστοκρατικής σκέψης, της ελεύθερης έκφρασης και της πίστης τους στον καθαρό λόγο και στην επιστήμη, απαγκιστρωμένα από τις επιταγές του στρατηγού, του ιερέα ή του βασιλιά.

Ως εκ τούτου είναι παράξενο ότι οι Έλληνες που τα ξεκίνησαν όλα αυτά είναι τόσο λίγο γνωστοί στη σύγχρονη Αμερική. Έτσι λοιπόν τώρα επιστρέφουμε στο κεντρικό ερώτημα, που αφήσαμε αναπάντητο στο πρώτο κεφάλαιο, ότι το να αγνοήσουμε ή να καταστρέψουμε τους Κλασικούς ισοδυναμεί με πολιτιστική αυτοκτονία και απαιτεί απολογία από αυτούς που τη διαπράττουν. Αν έχουμε δίκιο σχετικά με τη σοβαρότητα του προβλήματος, οι Έλληνες έχουν ακόμη πολλά να μας διδάξουν στα τέλη του εικοστού αιώνα: γιατί μόνο εμείς έχουμε τη δύναμη τόσο να καταστρέψουμε όσο και να διατηρήσουμε το φυσικό περιβάλλον, πώς και γιατί διεξάγουμε τόσο καταστροφικούς πολέμους, τι υποτίθεται πως πρέπει να επιτυγχάνει η εκπαίδευση, γιατί η δύναμη του πάθους πρέπει πάντα να είναι αμφίστομη, πού μπορεί να μας οδηγήσει η λογική και πού δεν είναι αρκετή, γιατί είμαστε πολυφυλετική και όχι πολυπολιτισμική κοινωνία, γιατί πρέπει να υπάρχουν μέτρα, όσο σκληρά και οδυνηρά κι αν είναι, πόσο

1 2 6


ολοκληρωτικά είναι δεμένες οι δυτικές αξίες μας περί ισονομίας με την αγροτική μας προέλευση, γιατί πρέπει κανείς να επιδιώκει το «ευ ζην», και γιατί το «ευ ζην» είναι τόσο ανεπαρκώς προσδιορισμένο, γιατί η κοινωνία και η κοινωνική αιδώς είναι ισχυρότερα από τους απλούς νόμους και την προσωπική ενοχή και γιατί, σ’ ένα κόσμο όπου πρέπει να πεθάνουμε και θα πεθάνουμε, η ζωή είναι θέμα χαρακτήρα. Γιατί, εν τέλει, είμαστε αυτοί που είμαστε.

Γιατί, λοιπόν, οι Κλασικές Σπουδές είναι νεκρές; Και ποιος πράγματι σκότωσε τον Όμηρο;

127

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ -Κ Α Ι ΓΙΑΤΙ;

Γιατί εγώ με την καρδιά και την ψυχή μου αυτό το ξέρω καλά· θα έρθει δηλαδή ημέρα, όταν κάποτε η ιερή Τροία θα έχει χαθεί, και ο Πρίαμο; και ο λαός του πολεμιστή Πριάμου. Αλλά δεν αισθάνομαι τόση λύπη για τους Τρώες στο μέλλον ούτε κι αυτή την Εκάβη ούτε για το βασιλιά Πρίαμο ούτε για τους αδερφούς μου, που πολλοί και γενναίοι μπορεί να πέσουν στο χώμα από άνδρες εχθρούς όσο για σένα, όταν κάποιος από τους χαλκοθώρακες Αχαιούς κλαμένη θα σε πάρει μαζί του, αφού σου αφαιρέσει την ελεύθερη μέρα.

Όμηρος, Ιλιάς [Ζ 447-455] (Ο Έκτωρ στην Ανδρομάχη)

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΓΙΑΡΟΤΣΑ ΚΡΙΣΗ

Οι κλασικιστές μετέχουν τώρα της δυσάρεστης μοίρας του ετοιμοθάνατου αετού του Αισώπου. Ο Έλληνας μυθογράφος μας λέει για έναν αετό, που πέφτει χτυπημένος από βέλος, ο οποίος τη στιγμή ακριβώς του θανάτου του διαπιστώνει ότι τα φτερά στο στέλεχος του βέλους είναι δικά του. Ό,τι έχουν πει και γράψει οι κλασικιστές για τον Όμηρο τις πρόσφατες δεκαετίες —πώς το είπαμε και κυρίως γιατί — έχει σκοτώσει το ενδιαφέρον για τους Έλληνες. Για πρώτη φορά μέσα στον από αιώνων αγώνα για τη διαφύλαξη της ελληνικής σοφίας, οι παραδοσιακοί υπερασπιστές του Ομήρου πρόδωσαν το σκοπό τους και, συνειδητά ή όχι, εγκατέλειψαν τη σοφία των Ελλήνων προς χάρη του καριερισμού. Σαν την Ταρπηία του ρωμαϊκού μύθου της δημοκρατίας, που πρόδωσε το Καπιτώλιο για το χρυσάφι του εχθρού, πάρα πολλοί κλασικιστές της γενιάς μας «πούλησαν» τους Έλληνες

129



για τα υπεσχημένα λάφυρα. Όπως η Ταρπηία, που συνετρίβη κάτω από τις ασπίδες των Σαβίνων ως αμοιβή για την προδοσία της, εμείς οι κλασικιστές πρόκειται να ανταμειφτούμε, για το δικό μας είδος απάτης, με εξαφάνιση.

Για να ξαναπιάσουμε την ιστορία μας σχετικά με την παρακμή: η αρχή του τέλους για την επίσημη μελέτη των Ελλήνων έφτασε στη δεκαετία του ’60. Οι Κλασικές Σπουδές —το μοναχικό 2ΐτιο, αιηαδ, αιπαί στους μικρούς θαλάμους των βιβλιοθηκών, τα μελοδραματικά κηρύγματα του Δημοσθένη περί θάρρους και θυσίας, οι συμβουλές του Λίβιου για τον καλό αγώνα— έγιναν κάτι χειρότερο από αναχρονισμός. Το όλο «πακέτο» θεωρήθηκε μέρος του αντιδραστικού κατεστημένου. Έπρεπε να πεταχτεί στη θάλασσα. Οι Κλασικές Σπουδές ήταν απαρχαιωμένες, κυριαρχούνταν από «ηλικιωμένους» (δηλαδή, τριάντα και άνω) λευκούς, ήταν χρονοβόρες και δύσκολες. Ένα σωρό σελίδες, ένα σωρό «όχι» και «μη» και «σταματήστε». Οι απολυτότητες, τα κριτήρια, η απομνημόνευση και οι παραδοσιακές αξίες δεν είχαν θέση σε ένα πανεπιστήμιο όπου ο μοντερνισμός, η σχετικότητα και η ιδεολογία ήταν τα νέα «μάντρα»· όταν τα έλεγες αυτά δημοσίως, επιβεβαιωνόσουν και αποκτούσες μια αίσθηση επαναστατικής αυτοδέσμευσης.

Οι διοικήσεις των πανεπιστημίων υποχώρησαν στα παράπονα των νεαρών και συχνά αγανακτισμένων σπουδαστών. Ακολούθησε η «αναμόρφωση» του προγράμματος μαθημάτων, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη στην ουσία κάποιων κεντρικών μαθημάτων — σημαντικών, βασικών μαθημάτων που υποχρέωναν τους σπουδαστές να αποκτήσουν κάποια τουλάχιστον εξοικείωση με τη λογοτεχνία, τη γραμματική, τη φιλοσοφία, την ιστορία και τη γλώσσα της κλασικής αρχαιότητας. (Ακόμη και το Βατικανό ενέδωσε, απορ- ρίπτοντας τα Λατινικά ως παγκόσμια γλώσσα της Εκκλησίας.) Ε- παγγελματίες «εκπαιδευτές» και κοινωνικοί επιστήμονες πλήρωσαν το κενό που δημιουργήθηκε, εξαπλώνοντας τη θεραπευτική σε όλο το πανεπιστήμιο, προκαλώντας μετάσταση των «Αναπτύσσομαι» και «Μίλησέ μας για τον εαυτό σου», σαν καρκινικά κύτταρα σε εξασθε- νημένο οργανισμό. Τα σπέρματα του «νιώσε καλά» προγράμματος

130


σπουδών φυτεύτηκαν, τη σοδειά των οποίων θερίζουμε σήμερα στο πιεστικό μέλημα για θεσμικά επιβαλλόμενη αυτοεκτίμηση. Αυτό το νέο, υπερευαίσθητο πρόγραμμα σπουδών και τα προσαρτήματά του— εκπαίδευση στην ανομοιότητα, συγγραφή ημερολογίου, ευαισθητο- ποίηση φύλου και φυλής, πολυπολιτισμικότητα, περιστασιακή ηθική, προσωπική ανάπτυξη, άφεση αμαρτιών και πολιτική της αυτοδέσμευσης— έρχεται σε πλήρη αντίθεση προς την ελληνική σοφία*.

Οι φοιτητές αυτής της νέας εποχής, που δεν είναι πια αναγκασμένοι να απομνημονεύουν ανώμαλα συγκριτικά επίθετα ούτε πρόθυμοι να βυθιστούν στην παλιομοδίτικη σοφία της σοφόκλειας τραγωδίας, πρέπει τώρα να δελεάζονται για να ξαναμπούν στην παραδοσιακή αίθουσα διδασκαλίας. Οι καθηγητές υποχρεώθηκαν να ξανακερδίσουν τους φοιτητές τους και να προσηλυτίσουν το προκατειλημμένο πλέον κοινό στους δικούς τους ιδιαίτερους θυλάκους. Ωστόσο, αντα- ποκρίθηκαν πολλοί από τους καθηγητές μας των Κλασικών Σπουδών στην υπεράσπιση της πανάρχαιης πίστης; Διαδήλωσαν μαζικά, για ακόμα μια φορά, όπως είχαν κάνει οι πρόγονοί τους για τους Ρωμαίους, τους χριστιανούς και τους πρώτους Αμερικανούς, τη «σπουδαιότητα» του υλικού τους, τη «χρησιμότητά» του στο σύγχρονο «μοντέρνο» κόσμο;

Οι ευκαιρίες αφθονούσαν — άλλωστε οι Έλληνες δεν είναι ανιαροί. Οι Έλληνες δεν είχαν ποτέ αποτύχει να βρουν ακροατήριο, ενώ υ- πήρχε, όπως είδαμε, και η μακρά παράδοση στις Κλασικές Σπουδές

* Μια τελευταία πρόκληση για τον Όμηρο ήρθε τη δεκαετία του ’60 από μια ακόμη αλλαγή στην κατεύθυνση της αμερικανικής εκπαίδευσης. Στο τέλος εκείνης της δεκαετίας στείλαμε ανθρώπους στο φεγγάρι. Επρόκειτο για θρίαμβο της αμερικανικής επιστήμης, αλλά το εξαιρετικό αυτό επίτευγμα υπήρξε αποτέλεσμα της πανικόβλητης αντίδρασής μας στην επιτυχία των σοβιετικών δορυφόρων Σπούτνικ στα τέλη της δεκαετίας του ’50. Η δεκαετία του ’60 λοιπόν αφιερώθηκε στο να προλάβουμε και να ξεπεράσουμε τους μεγάλους μας αντιπάλους. Έ τσι, η φυσική, τα μαθηματικά και οι σύγχρονες γλώσσες υπερτονίστηκαν έναντι των παραδοσιακών ανθρωπιστικών σπουδών —λες και η ισχύς της αμερικανικής επιστήμης δεν ήταν πάντα εξαρτημένη από μια σταθερή κοινωνία ελευθέρων ιδεών, δημιουργημένη πάνω στο δυτικό πρότυπο που ξεκίνησε με τους Έλληνες.

131


εκκεντρικών και μη παραδοσιακών ηρώων που εμφανίζονταν στις πιο απίθανες περιστάσεις. Ακόμη και τα ζητήματα που υποτίθεται ότι αποτελούσαν το φιλοσοφικό «πυρήνα» της κίνησης για έναν εναλλακτικό πολιτισμό κατά τη δεκαετία του ’60 —η ισονομία, η σχέση του ατόμου με την κοινωνία, οι δυσκολίες της δημοκρατίας, η αυτο- καταστροφικότητα του ιμπεριαλισμού, η τραγωδία του πολέμου, το δικαίωμα και η ανάγκη να διαφωνείς και να ενίστασαι, η αναγνώριση του παραλογισμού — ανήκαν πρώτα στον Όμηρο, στον Σοφοκλή και στον Ευριπίδη. Αν αυτή η θαυμαστή νέα γενιά των, κατά τους ισχυρισμούς τους, προοδευτικών φοιτητών είχε γνωρίσει την Ιλιάδα, τις Τρωάδες ή τον Γοργία του Πλάτωνα, θα είχε ίσως αναγνωρίσει συγγενή πνεύματα και θα είχε αποκτήσει μια ιδέα ταπεινοφροσύνης αλλά και ιστορίας. Γνώριζαν οι εικοσάχρονοι ότι πριν από πάρα πολύ καιρό ο Θουκυδίδης στην Ιστορία του μίλησε για τους ιμπεριαλιστές Αθηναίους που ισχυρίστηκαν με σκληρότητα ότι «... και οι δυο μας ξέρουμε ότι στις ανθρώπινες σχέσεις το δίκιο λογαριάζεται όταν υπάρχει ίση δύναμη για την επιβολή του, και πως, όταν αυτό δεν συμβαίνει, οι δυνατοί κάνουν όσα τους επιτρέπει η δύναμή τους κι οι αδύναμοι αποδέχονται όσα είναι υποχρεωμένοι να αποδεχτούν»; [Ε^, 89] Υπήρχαν πολλά εδώ που θα μπορούσαν να γίνουν γνωστά για τον πόλεμο και τη δικαιοσύνη στις δεκαετίες του ’60 και του ’70· οι Κλασικές Σπουδές θα μπορούσαν να έχουν δώσει προοπτική, βάθος, μετριοπάθεια, προειδοποίηση — ακόμη και ιστορική υποστήριξη — στην πανεπιστημιακή αναμόρφωση.

Αλλά τι έκαναν οι κλασικιστές; Οι περισσότεροι φιλόλογοι της πα- λαιάς σχολής, αντιμέτωποι με τις προκλήσεις, έγιναν δυστυχώς ακόμη πιο αντιδραστικοί. Αν οι Κλασικές Σπουδές επρόκειτο να εξαλειφθούν από τους αγροίκους, καλύτερα να αυτοκτονήσουμε μαζί με ένα μικρό, πιστό επιτελείο μέσα στο οχυρό. Λίγοι θα καταδέχονταν να πολεμήσουν τους βαρβάρους σώμα με σώμα, να διαλύσουν την καθαρότητα του επιστημονικού τους τομέα με μαθήματα προσιτά στους «αγράμματους» (δηλαδή τους μη γνωρίζοντες Ελληνικά και Λατινικά). Η διδακτική, φυσικά, σπάνια βρισκόταν στο πρόγραμμα των υψηλά ισταμένων κλασικιστών (είχαν δουλειές και μονιμότητα στο

132


αξίωμα- οι άλλοι που θα ακολουθούσαν δεν είχαν). Στο αποκορύφωμα της κρίσης, ο καθηγητής Τζορτζ Γκουλντ του Πανεπιστημίου Χάρ- βαρντ, το είπε καθαρά στην εθνική συνάντηση της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης το 1971:

Νομίζω πως θα είμαστε ψεύτες ή ανόητοι ή και τα δύο, αν ισχυριστούμε ότι η χρησιμότητα ή η σπουδαιότητα των κλασικών σπουδών συνθέτει τον αληθινό λόγο που τις καλλιεργούμε... Δεν στραφήκαμε στις κλασικές σπουδές για να τις διδάξουμε και μόνο εφόσον δεχτούμε με ειλικρίνεια αυτό το γεγονός —όταν τελικά διδάσκουμε— θα είμαστε εξαιρετικοί καθηγητές γ ι’ αυτόν ακριβώς το λόγο... Ο πραγματικός λόγος που μελετάμε τους Κλασικούς είναι η αξία τους, και η αξία αυτή είναι απλούστατα η απόλαυση που μας δίνουν. Είναι μια αγνή, μη υλική απόλαυση, συγγενική με την απόλαυση που αντλούμε κοιτώντας πίνακες ή ακούγοντας μουσική· είναι, ως επί το πλείστον, μια παθητική, διανοητική απόλαυση, στην οποία το πνεύμα μας — δεν θα πω εξυψώνεται, μολονότι αυτό συμβαίνει συχνά— διευρύνεται και εμπλουτίζεται με την εμπειρία κάποιου πράγματος έξω από ό,τι σχετίζεται στενά με τα προσωπικά μας προβλήματα.

ΟΙαχήεαΙΨοήά 65, 1972, σ. 258

Το αμερικανικό κοινό, λοιπόν, υποτίθεται πως έπρεπε να πληρώνει υλικά για να χαίρονται μερικοί καθηγητές μια «μη υλική», ιδιωτική απόλαυση. Αυτοί οι κλασικιστές της στιλιζαρισμένης ελίτ —όχι όλοι τόσο ειλικρινείς ή έντιμοι όσο ο καθηγητής Γκουλντ— αποποιήθηκαν το καθήκον να κερδίσουν καινούριους νεοσύλλεκτους στην «παθητική, διανοητική απόλαυσή» τους. Τα πανεπιστημιακά και κυβερνητικά χρήματα θα επιδοτούν πάντα μια ελάχιστη κοόρτη αληθινών κλασικιστών που θα μπορούν να διαβάζουν Ελληνικά σε ελαχιστότα- τους θυλάκους.

Στο κάτω κάτω, ποια ήταν η εναλλακτική λύση; «Θεατρινισμοί μέσα στην τάξη για την προσέλκυση φοιτητών», «μεσοαστική ευσυνειδησία», «προσφορά “συγκινήσεων” στην τάξη» και «πλασάρισμα ακαδημαϊκών “διεγερτικών”», σάρκασε πρόσφατα ένας κλασικιστής καθηγητής έγκριτου αμερικανικού πανεπιστημίου — προσθέτοντας ότι το επάγγελμα δεν χρειάζεται «την υποκρισία του μεσοαστικού λαϊκισμού» ούτε «το να παριστάνουμε τους καλούς πολίτες και τους

133


κοινωνικούς σε βαθμό που να ανοίγουμε τα σπίτια μας σε επισκέψεις φοιτητών όλες της ώρες της μέρας και της νύχτας» (ϋ . ΚοηδΙαη, αα^εΐεαΐ ψοήά, 1995, σσ. 32-33). Ωστόσο, το πρόβλημά μας στις Κλασικές Σπουδές, δεν είναι οι «επισκέψεις φοιτητών όλες τις ώρες της μέρας και της νύχτας» αλλά, στην πραγματικότητα, η καμιά επίσκεψη από οποιονδήποτε σε οποιαδήποτε ώρα. Οι περισσότεροι από τους άνεργους κατόχους διδακτορικού πτυχίου στις Κλασικές Σπουδές, που συνωστίζονται γύρω από τον πίνακα με τα «Ζητείται» στο ετήσιο συνέδριο εργασίας, θα προτιμούσαν τον κίνδυνο του μεσοαστικού λαϊκισμού από τη βέβαιη καταδίκη του αριστοκρατικού ελιτισμού· πολλοί, πιστεύουμε, θα προτιμούσαν «επισκέψεις φοιτητών όλες της ώρες της μέρας και της νύχτας» από το καμιά επίσκεψη, καμιά δουλειά.

Τπό μία έννοια, η αυτοαποκαλούμενη Παλαιά Φρουρά των Κλασικών Σπουδών, έπαιζε την άρπα της, ενώ η Ρώμη και η Ελλάδα καίγονταν στις τάξεις τους. Οι εγγραφές μειώνονταν όλο και περισσότερο, μέχρι που κάποιοι λίγοι μυαλωμένοι είδαν τον κίνδυνο. Κατά τη δεκαετία του ’70, τα μαθήματα στην ελληνική και ρωμαϊκή θρησκεία, μυθολογία και λογοτεχνία σε μετάφραση —πολλά από αυτά τα μαθήματα εισήχθησαν και διδάσκονταν από νέους, πιο ενεργητικούς καθηγητές— ήρθαν να παίξουν σημαντικό ρόλο στο πρόγραμμα των Κλασικών Σπουδών. Εμπνευσμένες νέες εκδόσεις του Ομήρου, των λυρικών ποιητών, των τραγικών, των ιστορικών, του Αριστοφάνη και των συγγραφέων του Χρυσού Αιώνα της λατινικής λογοτεχνίας, από προικισμένους μεταφραστές όπως ο Ρίτσμοντ Λά- τιμορ, ο Ρόμπερτ Φιτζέραλντ, ο Πίτερ Γκριν, ο Μάικλ Γκραντ, ο Ουίλιαμ Άροουσμιθ και ο Ντέιβιντ Γκριν, έγιναν μόνιμο προσάρτημα της διδακτέας ύλης. Ο τομέας θα είχε σβήσει ολότελα, αν δεν υπήρχαν αυτές οι «λαϊκίστικες» προσπάθειες τέτοιων λογίων και καθηγητών. Η ικανότητα και η φαντασία τους εξασφάλισε ότι τα θέματα του δράματος και του έπους, σκληρά και δύσκολα μαθήματα, ηχούσαν τώρα αρμονικές συγχορδίες με μαθητές άπειρους στις λεπτομέρειες του ιαμβικού τρίμετρου και της επιρρηματικής συζυγίας.

Με τους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς διαθέσιμους τώρα σε

134


προσιτές οικονομικά και ευχάριστες στην ανάγνωση αγγλικές μεταφράσεις, ακόμη και ο πολύπαθος ρίη^Αεηβα^ του Βιργίλιου έγινε θέμα ζωηρών συζητήσεων. «Αινείας: Ρωμαίος ήρωας ή Τρώας παλιάνθρωπος; Διατακτικός Οδυσσέας ή Αχιλλέας Γβά ΐν ΐν ιΐδ ; Τραγικός ηγέτης ή πιόνι του Αυγούστου;» Ο Αισχύλος και ο Θουκυδίδης, που κάποτε ήταν διαθέσιμοι μόνο στους γλωσσολογικούς ανατόμους και τους μαθητευομένους τους, διαβάζονταν τώρα από πρωτοετείς που δεν γνώριζαν Ελληνικά και σπούδαζαν να γίνουν χημικοί μηχανικοί. Ό,τι χανόταν στη μετάφραση —και αυτά που χάνονταν ήταν πολλά — αντισταθμίζονταν από ένα δημιουργικό καθηγητικό προσωπικό σε μαθήματα που έστιαζαν σε ευρύτερα ερωτήματα. Οι Κλασικές Σπουδές, έστω και σε υποβιβασμένη μορφή, μπορεί να σώζονταν έστω και στο παρά πέντε.

Αναιμικός και μπανταρισμένος, αλλά ακόμη ζωντανός, ο Όμηρος μπήκε κούτσα κούτσα στη δεκαετία του ’80, με τα δεκανίκια της καλής θέλησης αφοσιωμένων δασκάλων, μεταφραστών και «εκλαϊ- κευτών» που αγωνίζονταν να σώσουν τα προγράμματά τους. (Οι υψηλά ιστάμενοι κλασικιστές, την κρίσιμη στιγμή, δεν μπήκαν στον κόπο να καθοδηγήσουν τις προσπάθειες για κατάκτηση νέων σπουδαστών — οι δικές τους προσπάθειες εξαντλήθηκαν στο να επανδρώνουν τα γραφεία της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης, την εθνική ένωση των κλασικιστών.) Ωστόσο η ζημιά που είχε γίνει ήταν μεγάλη: τα ζωτικά όργανα είχαν θιγεί και, ακόμη χειρότερο, πάρα πολλοί κλασικιστές πλέον βρίσκονταν σε σύγχυση σχετικά με το κατά πόσο σωτηρία των Κλασικών Σπουδών σήμαινε ευθανασία. Έτσι, ο Όμηρος απαιτούσε περισσότερο νέο αίμα και περισσότερη δουλειά για να αξιοποιηθούν τα επιτυχημένα μαθήματα από τις μεταφράσεις στο προπτυχιακό επίπεδο κατά τη δεκαετία του ’70.

Όμως, οι επόμενες δεκαετίες εξάντλησαν κι άλλο τον ετοιμοθάνατο ασθενή, αφού η επόμενη γενιά θεραπόντων αποδείχτηκε πως δεν ήταν θεράποντες, κι έτσι τώρα έγιναν οι τελευταίοι.

135


ΟΛΟΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ Π ΡΕ Π Ε Ι ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΙΣΟΙ

Στις δεκαετίες του ’80 και του ’90 συντελέστηκε μία ακόμη μεταστροφή στον ακαδημαϊκό κόσμο και εμφανίστηκε μία εντελώς διαφορετική πρόκληση για τον Όμηρο με τη μορφή της πολυπολιτισμι- κότητας. Γενικά, οι υποστηρικτές της πολυπολιτισμικότητας ανήκουν σε ένα από δύο στρατόπεδα. Μερικοί πιστεύουν πως όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι —ο δυτικός δεν είναι ούτε καλύτερος ούτε χειρότερος από οποιονδήποτε άλλο. Άλλοι, πιο πεισματάρηδες, είναι πεπεισμένοι ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι εκτός από το δυτικό, που είναι ιδιαίτερα ιμπεριαλιστικός, ηγεμονιστικός, εθνικιστικός, σεξιστικός και πατριαρχικός και κατά συνέπεια πρέπει να μελετάται μόνο ως παράδειγμα του τι πάει στραβά στο σύγχρονο κόσμο. Και στις δύο περιπτώσεις οι Έλληνες χάνουν: αν είναι το ίδιο με τους Θράκες ή τους Καρχηδονίους, γιατί να μελετάμε Ελληνικά αντί για Φοινικικά, Χιτιτικά ή Αιγυπτιακά; Αν είναι χειρότεροι, γιατί να τους μελετάμε, γενικώς;

Κατά εκπληκτικό τρόπο, απίστευτα πολλοί κλασικιστές φάνηκαν να μη διδάχτηκαν τίποτα από την καταστροφή της δεκαετίας του ’60 και κατά συνέπεια δεν έκαναν και πολλά πράγματα για να πολεμήσουν ενάντια σ’ αυτή τη νέα, πιο θανατηφόρα παραλλαγή της παλιάς κατηγορίας εναντίον των Ελληνικών και των Λατινικών, ότι δηλαδή είναι «απρόσφορα» και «παρηκμασμένα». Αντιθέτως —κι εδώ είναι τα φτερά του αετού— προσχώρησαν σ’ αυτή τη σταυροφορία εναντίον της Δύσης. Σαν τον Έλληνα Εφιάλτη, οι κλασικιστές χρησιμοποίησαν την εκ των έσω γνώση τους για να οδηγήσουν τον εχθρό στο πέρασμα και να παρακάμψουν τα στενά των Θερμοπυλών κι έτσι να καταστρέψουν τους παραταγμένους σε θέση μάχης και λιγοστούς Έλληνες και τη μικρούλα, δική τους φάλαγγα από πίσω.

Η νέα φουρνιά «κοινωνικών ερμηνευτών» είτε πέταξε στα σκουπίδια τον κλασικό κόσμο επειδή δεν ήταν πολυπολιτισμικός (πράγμα που είναι ανέντιμο, διότι κανένας πολιτισμός δεν υπήρξε ούτε θα υπάρξει ποτέ στ’ αλήθεια πολυπολιτισμικός) είτε προσπάθησε να ξαναεπι- νοήσουν τους Έλληνες και τους Ρωμαίους ως πολυπολιτισμικούς

136

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ -Κ Α Ι ΓΙΑΉ;

(πράγμα που είναι ψέμα). Η ελληνική σοφία δεν πρέπει απλώς και μόνο να ξεχαστεί, αλλά πρέπει να απορριφθεί ενεργά. Η τελευταία γενιά κλασικιστών επιθυμεί να επιβιώσει και να είναι αρεστή —στους συναδέλφους ακαδημαϊκούς δασκάλους— εγγυώμενη στους ανθέλληνες συναδέλφους της ότι οι κλασικιστές που θα ακολουθήσουν θα είναι ελάχιστοι.

Πάνω στην απελπισία τους και πασχίζοντας να αναζωπυρώσουν τις τελευταίες έστω σπίθες της φωτιάς του στρατοπέδου των Κλασικών Σπουδών συντάσσονται με την τελευταία μόδα· κάποια τμήματα Κλασικών Σπουδών εδώ και μερικά χρόνια έχουν υιοθετήσει αποπροσανατολιστικά επανεπινοημένα προγράμματα, όπως το παρακάτω:

Ο τομέας μας είναι ώριμος πλέον όχι μόνο για θεωρητική αλλά και για πρακτική αναδόμηση. Γιατί Ελληνικά και Λατινικά, αποκλείοντας όλα τα άλλα; Ένα τμήμα Ελληνικών, Εβραϊκών και Σοριακών θα ήταν ένας πραγματικά συναρπαστικός χώρος...

Ιαπιεδ Ο’ ϋοηηεΐ, Πη%ιια Ρναηοα, Σεπτ./Ο κτ. 1995, σ. 62

Το ίδιο θα ήταν και ένα πολύγλωσσο «Τμήμα Ελληνικών, Εβραϊκών, Συριακών, Φοινικικών, Ασσυριακών, Βαβυλωνιακών, Χιτιτικών, Αιγυπτιακών» κ.ο .κ., αλλά με ποιο σκοπό πέρα από την προσπάθεια κατευνασμού κάποιων στο πανεπιστήμιο σκοτώνοντας τον τομέα; «Γιατί Ελληνικά και Λατινικά αποκλείοντας όλα τα άλλα;» Ίσως επειδή υπάρχει λογοτεχνία Ελληνικών και Λατινικών και ίσως επειδή αυτή και μόνο στη Μεσόγειο είναι εντελώς ξεχωριστή από τη θρησκεία, αυτή και μόνο εγκαινιάζει τη δυτική εμπειρία. Ίσως επειδή σ’ αυτές τις γλώσσες υπάρχουν λέξεις όπως «πολίτης» και «ελευθερία» και λεξιλόγιο όπου εκφράζεται η κοινωνική διαφωνία. Πολλοί ανακαλύπτουν τώρα ότι κερδίζεις πόντους αρνούμενος ότι οι Έλληνες ήταν μοναδικοί στην αρχαία Μεσόγειο ή ότι ο δυτικός πολιτισμός, αρχαίος ή σύγχρονος, έχει κάποιο ιδιαίτερο δυναμισμό και φαντασία. Μια τέτοια παραδοσιακή άποψη, μας λένε, είναι τώρα απελπιστικά «αφελής» και «παρωχημένη»:

Υποστηρίζω ότι η παρούσα έννοια της «κρίσης» έχει παρερμηνευτεί ως μια σύγκρουση μεταξύ θεωρητικής και παραδοσιακής αρχαιολο

137


γίας, ή ακόμη και μεταξύ νέου και παλαιού. Στην πραγματικότητα είναι απλώς ένα μέρος της γενικής κατάρρευσης της προσπάθειας των διανοουμένων να ορίσουν τι είναι «Δύση» και τι θα έπρεπε να είναι. Οι αρχαιολόγοι της Ελλάδας έχουν ουδετεροποιήσει το υλικό τους για να προστατέψουν το σύνολο των πεποιθήσεων που προσέδιδε γόητρο στις Κλασικές Σπουδές· τώρα που αυτές οι πεποιθήσεις καταρρέουν, δεν τους έχει μείνει τίποτα να υπερασπίσουν.

Ιαη Μοιτί» [επ.], ΟΙαχζίοαΙ Ο κεεε: ΑηαίεηΙ ΙϋαίοΓ'ιεχ αηά Μοάεηχ ΑκΗαεοΙοξίεχ, Κέμπριτζ, 1994, σ. 3

Μήπως πρέπει να πιστέψουμε ότι αυτός ο αρχαιολόγος και οι πολλοί συνάδελφοί του βρίσκουν στη ζωή τους πράγματι τον ορισμό της Δύσης — ελευθερία του λόγου, ατομική ιδιοκτησία, διαχωρισμός θρησκείας και κράτους και συνταγματική διακυβέρνηση— να είναι απλώς «καταρρέουσες πεποιθήσεις» που ισοδυναμούν με «τίποτα»; Τι ειρωνεία να επιδιώκουν γόητρο οι σύγχρονοί μας στις Κλασικές Σπουδές διαβεβαιώνοντας τους εχθρούς της Δύσης ότι δεν υπάρχει «γόητρο» στους Έλληνες. Τι ειρωνεία που σχεδόν κάθε άλλος πολιτισμός στον κόσμο σήμερα καταρρέει εκτός από το δυτικό.

Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερα ενοχλητικό στην «παγκόσμια συμ.περίληψη» ως μια γενικά ζεστή και βολική αρχή —υπό την προϋπόθεση ότι δάσκαλοι και μαθητές κατανοούν τις πραγματικές διαφορές μεταξύ αυτών των πολιτισμών. Όπως και οι ίδιοι οι Έλληνες, οι κλασικιστές δεν πρέπει ποτέ να προσποιούνται ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι. Ξέρουν πολύ καλά ότι δεν υπάρχει ένας Φαίδων στην Αίγυπτο, μια Ορέστεια στην Περσία ή μια Ιλιάς στην Ασσυρία, πόσο μάλλον δημοκρατία μεταξύ των Γερμανών της αντίστοιχης εποχής ή πανεπιστήμια στη Γαλατία του τέταρτου π.Χ. αιώνα. Οι φαραώ δεν είχαν σχέδια για αεροπλάνα και ο Σωκράτης, όπως έχει καταδείξει η καθηγήτρια Μαίρη Λέφκοβιτς* ξανά και ξανά, ούτε μαύρος υπήρξε ούτε προϊόν κλεμμένου αφρικανικού φιλοσοφικού συστήματος. Οι Ρωμαίοι έμαθαν πολλά από την πραγματεία του Μά- γωνα του Καρχηδονίου περί γεωργίας, όμως στον πολιτισμό της Καρ-

* Βλ. Μ;ιγυ Ι.οίΤίοννίΐ/, Μαύρη Αθηνά: Μύθοι και Πραγματικότητα, Κάκτος, 1997 (Σ .τ.μ ).

138


χηδόνας δεν υπήρξε τίποτα που να μοιάζει έστω με την παράδοση του Θεόφραστου σχετικά με τη δυτική αγρονομία.

Οι συγγραφείς του παρόντος έχουμε ως καθηγητές δεχτεί μεταπτυχιακούς φοιτητές από καλοπροαίρετα προγράμματα «Μεσογειακών Πολιτισμών», που υπερασπίζονται και υποστηρίζουν τις φιλοσοφίες που παραθέσαμε πιο πάνω. Οι μεταπτυχιακοί αυτοί σπουδαστές όχι μόνο αγνοούν, εκτός σπανίων εξαιρέσεων, τις κλασικές γλώσσες, αλλά συχνά βγαίνουν από τη μεταπτυχιακή τους «κατήχηση» πεπεισμένοι ότι η μελέτη της «προηγουμένως παραμελημένης» γωνιάς της Μεσογείου —των Σουμερίων, των Χετταίων, του Παλαιού Βασιλείου, των Ασσυριών, των Βαβυλωνίων, των Περσών, των Φοινίκων— αποτελεί το ουσιαστικό συστατικό για την κατανόηση του παρελθόντος και του παρόντος. Γνωρίζουμε, επί παραδείγματι, κά- ποια που απέκτησε πρόσφατα το διδακτορικό της, της οποίας το μάθημα (κυρίως αρχαιολογικό) «Εισαγωγή στον Κλασικό Δυτικό Πολιτισμό» —αναγκαίο εγχείρημα καθόσον υπάρχουν τόσα μαθήματα σχετικά με την Εγγύς Ανατολή που μπορούν να προσφερθούν στα περισσότερα κολέγια — αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος των δέκα εβδομάδων που διήρκεσε στον αιγυπτιακό και τον μινωικό πολιτισμό. Προφανώς είχε διαπαιδαγωγηθεί στην αντίληψη ότι, αν πολιτισμοί έχουν αναπτυχθεί στην αρχαιότητα και στην ανατολική Μεσόγειο, είναι φυσικό να έχουν παρόμοιο ενδιαφέρον και σημασία —σαν οι σύγχρονοι φοιτητές ανθρωπιστικών σπουδών να διδάσκονται ότι η δημοκρατία, ο ατομισμός και η ελεύθερη έκφραση προέκυψαν από κάποια θεοκρατική μοναρχία ή από μια συλλογική δεσποτεία. Βεβαίως είναι υπέρ αυτής το επιχείρημα ότι, αν είσαι αρκετά ανόητος ώστε να προσλάβεις κρυπτο-αιγυπτιολόγο για να διδάξει Κλασικές και Ανθρωπιστικές Σπουδές, αυτό που θα πάρεις θα είναι ιερογλυφικά και ίσως η Παλαιά Διαθήκη, αλλά όχι ο Τάκιτος ούτε ο Όμηρος. Δεν είναι εθνοκεντρικό ούτε σοβινιστικό να παραδεχτεί κάποιος ότι η αυλή του Τιγλάθ-Πιλασάρ Γ" δεν ήταν σωκρατικός κύκλος, ότι οι κάτοικοι της Σιδώνας δεν έφτιαχναν νόμους με την ψήφο της πλειονότητας, ότι παντού, έξω από την Ελλάδα, υπήρχαν δύο κι όχι τρεις τάξεις, ότι τα δυναστικά πολιτεύματα δεν επέτρεπαν την ύπαρξη κτηματιών

139


και ότι λογοτεχνία και φιλοσοφία εκτός θρησκείας σπανίως απαντά πέρα από το Αιγαίο. Ωστόσο, η τρέχουσα πολυπολιτισμικότητα στο πανεπιστήμιο κάνει τέτοιου είδους αλήθειες ακατονόμαστες, αν όχι επικίνδυνες.

Όπως πρόσφατα υποστήριξε ένα κλασικιστής, «η πατριαρχική άρνηση της πιθανότητας ενός πρώιμου μητριαρχικού πολιτισμού που απαντά σε παραδοσιακούς κλασικούς είναι ελιτίστικη, (ετερο)σεξιστι- κή, ύπουλα ρατσιστική και αντισημιτική, αφού απορρίπτει την ακαδημαϊκή συζήτηση —δηλαδή την παραγωγή και διάδοση της γνώσης— ενός μητροκεντρικού και ισονομικού πρώιμου πολιτισμού και υποτιμά την αφρικανική επίδραση στην πολιτιστική ανάπτυξη της Δύσης (Βεπιαΐ, 1987)» (ΤΐηαΡαδβηι&η, «ΟυΙοΓ&εΟΙοδεΙ&ηοΠηΙοΙΙιε Ρΐείά: Μ&ΙήουΙΙιίΓε, Αο Ιχδβί&η ΡεΓδρεοίϊνε, αηά Ρεηιίηϊδίίο Ο&δδϊοδ», σ. 181, στο Ρβηιΐηϊ$1 ΤΗβΟΓγ αηά ίΗβ ΟΙαζαίοϊ, Ν.3. Κα&ΐηοννϊΙζ αη<1 Α. ΚΐοΜϊη [επ.], Νέα Υόρκη/Λονδίνο 1993). Το να υποστηρίξει κάποιος— όπως υποδηλώνουν συντριπτικά τα στοιχεία — ότι η ελληνική σοφία τελικά οφείλει λίγο από τον πυρήνα της σε άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, αρκεί για να χαρακτηριστεί με τα χειρότερα δυνατά επίθετα. Κάτι ακόμη πιο παράξενο, μερικοί λόγιοι έχουν οικοδομήσει καριέρες μέσα στις τελευταίες δεκαετίες επιμένοντας —και πάλι, παραθέτοντας συγγραφείς και επιχειρήματα που έχουν ολοκληρωτικά διαψευστεί— ότι οι Έλληνες άντλησαν πολλές από τις πλευρές του πυρήνα του πολιτισμού τους από την Αφρική και τις χώρες της ανατολικής Μεσογείου. Ο Γκάρι Γουίλς απλώς επαναλαμβάνει αυτές τις ανυπόληπτες απόψεις, όταν επιμένει ότι «ο ευρωκεντρισμός, όταν ενσωματώθηκε στη μελέτη των κλασικών, δημιούργησε μια λανθασμένη εικόνα των ίδιων των κλασικών. Η πολυπολιτισμικότη- τα διαλύει τώρα αυτή την πλάνη. Μαθαίνουμε ότι η “Δύση” είναι ένα, ομολογουμένως λαμπρό, παράγωγο της Ανατολής» (Ν β\ν Υο γΚ

Τΐ/ηβα Μα§αζϊηβ, 16 Φεβρουάριου 1997, σ. 42). Οι μελετητές των κλασικών συνειδητοποιούν τώρα ότι δεν «μαθαίνουμε» κάτι τέτοιο. Αλλά, παρακαλούμε, μήπως θα μπορούσε να μας υποδείξει ο κ. Γουίλς από ποιο ακριβώς μέρος της Ανατολής προήλθε η δημοκρατία, η ελεύθερη έρευνα, η ύπαρξη μεσαίας τάξης, ο στρατός των πολιτών,

140


η πολιτική ελευθερία, η λογοτεχνία χωριστά από τη θρησκεία ή λέξεις όπως «παρωδία», «κυνισμός», «σκεπτικισμός» και μια γλώσσα αφαίρεσης και ορθολογισμού; Μήπως η καθηγήτρια Πάσμαν μπορεί να μας εξηγήσει πού ακριβώς υπήρξε ένας «πρώιμος πολιτισμός ισονομίας» έξω από τον κλασικό κόσμο; Στην Αίγυπτο; Στην Καρχη- δόνα; Στην Περσία;

Ο Μάρτιν Μπέρναλ είναι ένας ιστορικός της Κίνας που συγκρίνει τον εαυτό του με τον Σλίμαν και τον Βέντρις — φιλέλληνες και οι δύο — εξαιτίας της συμβολής του στη μελέτη του κλασικού πολιτισμού παρά τη θέση του ως «ερασιτέχνη» στις Κλασικές Σπουδές. Μας προτρέπει «όχι μόνο να ξανασκεφτούμε τις θεμελιώδεις βάσεις του “δυτικού πολιτισμού” αλλά και να αναγνωρίσουμε τη διείσδυση του ρατσισμού και του “ηπειρωτικού σοβινισμού” σε όλη μας την ιστοριογραφία...» (Μ. Βετη&Ι,ΒΙαο&ΑίΗεηα: ΤΗβΑ/Γοαχΐαίΐό Κοοίχ ο/ΟΙαχχίοαΙ ανΐΐΐζαίΐοη, νοΐ.1: ΤΗβ ΡαύηοαΙίοη ο/Αηείβηί Οτββοβ 1785-1985, Νιου Μπράνσγουικ, 1987, σσ. 2, 5). Όχι μόνο όλοι οι πολιτισμοί είναι όμοιοι σε αυτό το μεταμοντέρνο κόσμο, αλλά η ελληνική σοφία αποδεικνύεται να μην είναι καθόλου ελληνική! Ο ρατσισμός σε όλη μας την ιστοριογραφία έχει δημιουργήσει τους Έλληνες που δεν ήταν στ’ αλήθεια Έλληνες. Το παράδοξο είναι πρόδηλο: ο δυτικός πολιτισμός είναι ρατσιστικός, σεξιστικός, πατριαρχικός, παρ’ όλ’ αυτά όμως πρέπει τώρα να ισχυριστούμε ότι όλα ξεκίνησαν στη μαύρη Αφρική και στην Ασία. Οι νεόκοποι αυτοί κριτικοί ας αποφασίσουν, δεν μπορούν να έχουν και την πίτα ολόκληρη και το σκύλο χορτάτο: ή η Ελλάδα και η Δύση είναι φρικτές και σωστά αποτελούν την αποσκευή ενός καταπιεστικού ευρωπαϊκού πολιτισμού ή όχι. Οι Έλληνες δεν μπορούν να είναι ουτιδανοί και ταυτόχρονα περίτρανη απόδειξη μιας ένδοξης και χαμένης αφρικανικής ή σημιτικής κληρονομιάς.

Ποικίλοι και εντυπωσιακοί πολιτισμοί κατοίκησαν την αρχαία Μεσόγειο, πολιτισμοί που συνεχώς συναλλάσσονταν, δανείζονταν, μοιράζονταν, υιοθετούσαν και απέρριπταν πράγματα ο ένας από τον άλλον κατά την κρίση τους, και όλοι τους αξίζουν επιστημονικής διερεύνη- σης. Οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες επηρέασαν τον κλασικό κόσμο, ενώ οι ίδιοι οι Έλληνες εντυπωσιάστηκαν κατά καιρούς από τους Σκύ-

141


θες, τους Κέλτες και τους Καρχηδονίους. Ωστόσο, οι πολιτισμοί ποτέ δεν ήταν και δεν είναι ίδιοι. Αν οι ονομασίες πρέπει ν’ αλλαχτούν για να ταιριάζουν στους καιρούς, πολύ πιο έντιμο θα ήταν να αποκαλέ- σουμε το πραγματικό τμήμα Κλασικών Σπουδών «τμήμα αντιμεσο- γειακών Σπουδών». Αν η αλήθεια εξακολουθούσε να είναι σκοπός για τα αμερικανικά πανεπιστήμια, τότε θα έπρεπε να διερευνήσουμε το γιατί και το πώς μια μικρούλα, φτωχή χώρα στα νότια Βαλκάνια διέφερε τόσο ριζικά από το γενικό πολιτισμό που μοιράζονταν οι πλουσιότεροι γείτονές της από την άλλη πλευρά της θάλασσας, πώς και γιατί οι αρχές της εξακολουθούν να ασκούν τόσο βαθιά επίδραση ακόμη και τώρα που μιλάμε.

Όταν οι φαραώ συνέχιζαν να καταναγκάζουν μαζικά τα εργατικά χέρια για την κατασκευή των δικών τους πολυτελών τάφων, όταν ο Μεγάλος Βασιλιάς της Περσίας έχτιζε ανάκτορα για τον εαυτό του και ναούς για τους θεούς, όπου δεν μπορούσαν να πατήσουν οι κοινοί άνθρωποι, οι Έλληνες κατασκεύαζαν γυμναστήρια, θέατρα, δικαστήρια, δημόσια ναυπηγεία, αγορές και χώρους συνάθροισης για τους ταπεινούς πολίτες τους. Αυτή είναι μια διαφορετική πραγματικότητα και μπορεί να αξιολογηθεί με απόλυτα κριτήρια. Δεν υπήρξε Πυραμίδα του Περικλή, Μεγάλο Ανάκτορο του Επαμεινώνδα ή μούμια του Αριστείδη. Η Γκίζα και η Περσέπολη εξακολουθούν να είναι ωραίες και να αποτελούν μνημεία του ευφυούς συνδυασμού ανθρώπινου και υλικού κεφαλαίου, αλλά αποτελούν επίσης μαρτυρίες του πώς και γιατί χρησιμοποιήθηκαν αυτά τα εργατικά χέρια και οι θησαυροί— και για ποιους. Για ακόμα μια φορά, τίνος οι αρχές «καταρρέουν»;

Την ίδια χονδρικά εποχή που ο Κλεισθένης και οι διάδοχοί του οργάνωναν ξανά την Αθήνα σε έννομη δημοκρατία οικοδομημένη σε εκκλησίες του δήμου, συνελεύσεις και αξιωματούχους εκλεγόμενους από πολίτες και κλήρους, κληρονομικοί πρίγκιπες και ιερείς κυβερνούσαν τους Κέλτες, τους Πέρσες (των οποίων ο «Μέγας» βασιλιάς μπορούσε «να κάνει ό,τι ήθελε»), τους Σκύθες, τους Εβραίους και τους Αιγυπτίους. Δεν υπήρχε Επίγειος Θεός Θεμιστοκλής ούτε Κύριος Σόλων. Ενώ οι Έλληνες αγρότες τελειοποιούσαν ένα σύστημα μαζικής μάχης στις τάξεις των οπλιτών για να σώσουν τη γη και τη

142


συναινετική πόλιν τους, οι Καρχηδόνιοι εξακολουθούσαν να προτιμούν μισθοφόρους, ενώ μια τάξη επαγγελματιών στρατιωτικών κυριαρχούσε από καιρό στην Περσία και στην Αίγυπτο. Ο Μιλτιάδης, εκλεγμένος από τον αθηναϊκό λαό για να τον διοικήσει στον Μαραθώνα εξαιτίας της αποδεδειγμένης ικανότητάς του στην ηγεσία, νίκησε ένα περσικό στρατό που είχε επικεφαλής τους γιους, τους γαμπρούς και τους ανεψιούς του Δαρείου —ως επί το πλείστον ανίκανους και φοβισμένους εμπίστους του Μεγάλου Βασιλιά, διορισμένους σε διοικητικές θέσεις, προγόνους των παρατρεχάμενων του Σαντάμ και της θεοκρατικής φρουράς του Ιράν. Ο Λεωνίδας πεθαίνει με τους άντρες του στην πρώτη γραμμή στις Θερμοπύλες, ενώ από ψηλά τον παρακολουθούσε ο βασιλιάς Ξέρξης που είχε θρονιαστεί στο βουνό. Στη Σαλαμίνα, ενώ ο Θεμιστοκλής κινάει για τη θάλασσα, ο Ξέρξης άλλη μια φορά τραβάει για το βουνό και μετά πίσω στο χαρέμι του. Ναι, είναι «απλώς διαφορετικά έθιμα», αλλά όλοι οι στρατιώτες, σε όλες τις εποχές, σε όλους τους τόπους, εκτιμούν ένα στρατηγό που μοιάζει, πολεμάει και σκέφτεται σαν κι αυτούς —που πολεμάει μπροστά από τους άντρες του, αντί να κάθεται θρονιασμένος στα μετόπισθεν. Ενώ οι Πέρσες προσκυνούσαν το βασιλιά πέφτοντας κατά γης στα πόδια του, ο Αριστοφάνης έκανε Αθηναίους πολιτικούς ηγέτες όπως ο Κλέων να μοιάζουν με συμφεροντολόγους μπούφους και θρησκευτικούς μάντεις να μοιάζουν με απλούς εμπόρους χρησμών που διαλαλούν τα ψεύτικα εμπορεύματά τους. Ενώ ο Αισχύλος μπορούσε να υμνεί την εμφάνιση μιας δημοκρατικής μορφής δίκης με κριτές πολίτες ισότιμους του κατηγορούμενου στην Αθήνα, η δικαιοσύνη στην Αίγυπτο καθοριζόταν πάντα ως «ό,τι αγαπάει ο φαραώ».

Η μελέτη της αρχαίας Μεσογείου μας θυμίζει ότι, ενώ οι Έλληνες συναγωνίζονταν για τιμές στην πόλη μέσω δημοσίων αξιωμάτων, «λειτουργιών» και ομαδικών θυσιών στη μάχη, οι Κέλτες και οι Σκύ- θες έκαναν συλλογή από κρανία των εχθρών τους για να τα χρησιμοποιήσουν ως κύπελλα. Ο Ευριπίδης αμφισβήτησε την ίδια την ιδέα ενός θεϊκού και λογικού κόσμου κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών που χρηματοδοτούσε το δημόσιο· οι Καρχηδόνιοι ιερείς εμπλέκονταν σε βίαιους θεολογικούς καβγάδες και ο φαραώ αναγορευόταν

143


θεός από την παιδική του ηλικία. Ο Ξενοφάνης και ο Πλάτων έφτα- σαν στο σημείο να απορρίψουν την παράδοση περί ανθρωπόμορφων θεών οι Αιγύπτιοι συνέχιζαν να λατρεύουν θεούς με τη μορφή λιοντα- ριών, βοδιών, κριαριών, λύκων, σκύλων, γάτων, κροκοδείλων, φιδιών, βατράχων και ακρίδων, για να μην αναφέρουμε διάφορες ιβι-, φιδο-, γατο- και λιονταρο-κέφαλες θεότητες με ανθρώπινα σώματα. Σύμφωνοι, οι Έλληνες εξακολουθούσαν να σφάζουν «βάρβαρα» τα κατοικίδια ζώα τους κατά τις λατρείες τους· όμως οι δεντρολάτρες δρυΐδες έπαιρναν οιωνούς από τους σπασμούς ανθρώπινων θυμάτων που το αίμα τους τιναζόταν προς όλες τις κατευθύνσεις ενώ μαχαιρώνονταν δεμένα σε πασσάλους, και οι Καρχηδόνιοι έκαιγαν παιδιά ζωντανά σε τελετουργικά ολοκαυτώματα. Δεν επαινούμε τους Έλληνες αποικοδο- μώντας άλλους πολιτισμούς, ωστόσο είναι πια καιρός να αντιληφθούν οι κλασικιστές και τα αμερικανικά πανεπιστήμια ότι υπάρχουν πραγματικές διαφορές μεταξύ Δύσης και μη Δύσης, ότι θεωρούμε δεδομένες αυτές τις διαφορές κάθε μέρα της ζωής μας —και ότι διαφορές σαν κι αυτές γεννήθηκαν με τους Έλληνες. Εμείς, ως κλασικιστές, είτε μας αρέσει είτε όχι, πρέπει πάντα να λέμε την ενοχλητική αλήθεια και να αποφεύγουμε το εύκολο ψέμα· πρέπει να πληροφορούμε τους μαθητές μας για την αλήθεια και να ξεχνάμε τις συνέπειες στην καριέρα μας.

Ναι, οι Έλληνες έμαθαν να γράφουν προσαρμόζοντας ένα ανατολικό αλφάβητο στις ανάγκες τους. Ωστόσο, οι Έλληνες της πόλεως πολύ σύντομα μετέτρεψαν το νέο —και πλέον αφάνταστα βελτιωμένο— εργαλείο τους σε δυναμική λυρική ποίηση, δράμα και ιστορία στα χέρια του ατόμου —όχι του κράτους, όχι του Θεού— που έθετε ερωτήματα, ερμήνευε και αμφισβητούσε. Οι Αχαιμενίδες και οι φαραώ, με το ελάχιστο επιτελείο τους γραφέων και ιερέων, χρησιμοποίησαν τις χιλιετίες της γραφής και ανάγνωσης για να παραγάγουν από καθέδρας διακηρύξεις και βασιλικά αρχεία σχετικά με το τι έκαναν οι μεγάλοι άντρες. Ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης έγραψαν ιστορία— ελεύθερη έρευνα των γεγονότων· κάτι που οι εγγράμματοι της Ε γγύς Ανατολής και της Παλαιάς Διαθήκης δεν έκαναν. Οι κυβερνητικές χρονολογήσεις, τα θρησκευτικά χρονικά, τα στοιχεία των εκστρα-

144


τειών, τα ιερατεία, τα θρησκευτικά αποφθέγματα και η απαρίθμηση των δυναστειών εξακολουθούν να μην είναι ιστορία. Οι ανατολικές εξουσίες έβαζαν τους καλλιτέχνες τους να επεξεργάζονται μικρά πολύτιμα αντικείμενα και ανάγλυφα που να απεικονίζουν τις κατακτήσεις των ηγεμόνων ή να στολίζουν τους ανακτορικούς τάφους· οι Έ λληνες παρήγαν φτηνά χρηστικά αγγεία αξεπέραστης ο^ραιότητας και δημόσιες τοιχογραφίες που εξυμνούσαν τη γενναιότητα της κοινότητας.

Η πόλις μπορεί να φιλοξένησε λατρείες εμπνευσμένες από την Ασία ή αρχιτεκτονικούς ρυθμούς δανεισμένους από την Αίγυπτο, αλλά ουδείς Έλληνας πίστευε ότι υπήρχε καλύτερη πολιτική κατάσταση εκτός Ελλάδας. Γνώριζαν όλοι ότι εκεί έξω δεν υπήρχε πόλις. Έτσι, όταν στην Αμερική μιλάμε για τούτο το παράδοξο, την πολυπολιτι- σμικότητα, εμείς οι κλασικιστές πρέπει να είμαστε ειλικρινείς, ακόμα και σκληροί, και να λέμε ότι έχουμε εμπλουτιστεί με διαφορετικές τροφές, μουσικές, μόδες, τέχνες, λογοτεχνίες και γλώσσες —δορυφορικές εμπειρίες γύρω από το αμετάβλητο δυτικό κέντρο μας. Ακόμη και οι πιο ένθερμοι υπερασπιστές της Δύσης αναγνώριζαν πάντα ότι άλλοι πολιτισμοί προσφέρουν αισθητικά εντυπωσιακές, συγκινητικές εκφράσεις της ανθρώπινης κατάστασης. Ένα κινέζικο ποίημα, ένα αφρικανικό θεατρικό έργο, μια νουβέλα από το Παντζάμπ ή οι ψαλμοί των Αμερινδών μπορούν να συγκινήσουν το ανθρώπινο συναίσθημα και να αποκαλύψουν την τραγωδία του ανθρώπου στη γη με το ίδιο πάθος και την ίδια ακρίβεια ενός Σοφοκλή ή ενός Βιργίλιου.

Ωστόσο, ούτε ένας από τους πολυπολιτισμικούς κλασικιστές (παρά τις ρητορείες της μόδας) δεν επιθυμεί πραγματικά να αλλοιώσει τον ελληνικό πυρήνα μας για να ζήσουμε υπό αυτόχθονα, προκολομβιανά σχήματα διακυβέρνησης, αϊτινές θρησκευτικές πρακτικές, αραβικά πρωτόκολλα περί γυναικείας συμπεριφοράς, κινεζικούς κανόνες ιατρικής ηθικής, ισλαμικές παραδόσεις εκκλησίας και κράτους, αφρικανικές προσεγγίσεις στην επιστήμη, ιαπωνικά ιδεώδη φυλής, ινδικές κοινωνικές κάστες ή αντιλήψεις ιθαγενών Αμερικανών περί ιδιοκτησίας.

Η διηπειρωτική μετανάστευση είναι εν πολλοίς μονόδρομη υπόθεση. Ελάχιστοι Δυτικοί, ακόμη και οι πλέον λάβροι επικριτές, αφήνουν

145



τις δομές της διακυβέρνησής τους, του δικαίου, της οικονομίας και του πολιτισμού τους για αρχέγονους παραδείσους πέρα από τα σύνορα όπου η ελληνική κληρονομιά δεν έχει κυριαρχήσει. Ο κόσμος, πα- ρελθών και παρών, ψήφιζε πάντα με τα πόδια του και η μοναδική αναχαίτιση της μεγάλης μετανάστευσης προς τη Δύση ήταν να ξανα- επινοήσουν άλλοι πολιτισμοί τους εαυτούς τους κατ’ εικόνα του. Οι μετανάστες του κόσμου, περισσότερο από τους φοιτητές μας των Κλασικών Σπουδών, γνωρίζουν ότι —και γνωρίζουν γιατί— υπάρχουν περισσότερες ελευθερίες, καθαρό νερό, τροφή, θρησκευτική ανοχή και κεφάλαια στη Νότια Κορέα, στον Καναδά και στο Χονγκ Κονγκ απ’ ό,τι στη Βόρεια Κορέα, στο Μεξικό και στην ηπειρωτική Κίνα.

Ωστόσο, πολλοί κλασικιστές τώρα φαίνεται να μην έχουν επίγνωση ή να μην εντυπωσιάζονται με τη μοναδικότητα των Ελλήνων. Υποστηρίζουν ότι η Δύση είναι απλώς ένα κατασκεύασμα ολίγων προνομιούχων των οποίων οι πεποιθήσεις τώρα «καταρρέουν» και ότι οι αδυναμίες της είναι μοναδικές μεταξύ άλλων πολιτισμών, αρχαίων και συγχρόνων. Αλλά δεν υφίστανται το αντίτιμο της υποκρισίας τους; Όλοι τους διατυπώνουν τα επιχειρήματά τους μέσα στην άνεση (υλική, ψυχολογική και νομική) των δυτικών θεσμών που εγγυώ- νται τα δικαιώματά τους —δικαιώματα που προέρχονται απ’ ευθείας από το ελληνικό όραμα του κόσμου, δικαιώματα που συμπτωματικά τώρα περιλαμβάνουν εγγυημένη απασχόληση για όλη τους τη ζωή και αναμφισβήτητη ακαδημαϊκή ελευθερία του λόγου, δικαιώματα που όμως δεν αναγνωρίζονται ως μοναδικά και δεν εκτιμώνται ως συντηρητικά της ζωής. Διανοητικά αφελής, στην καλύτερη περίπτωση, αυτή η μορφή ακαδημαϊκής πολυπολιτισμικότητας είναι υποκριτική ως το μεδούλι και, ακόμη χειρότερο, εντελώς ξένη προς την ελληνική σοφία.

Τι νόημα λοιπόν πρέπει να βγάλουμε από την παρακάτω περιγραφή του Αίαντα του Σοφοκλή, στην οποία βλέπουμε τη δική μας παθολογία στον ήρωα του δραματουργού, που δεν μπορεί να αλλάξει σ’ ένα μεταβαλλόμενο κόσμο;

146


Θα χρειαζόταν βεβαίως πολύ περισσότερος χώρος από όσο έχω αφιερώσει σε ένα και μόνο ελληνικό θεατρικό έργο, για να αρχίσω έστω να προσφέρω μια κάπως λεπτομερή περιγραφή όλων των τρόπων με τους οποίους ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός διαφέρει από εκείνον μιας μικρούλας Αθήνας πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια. Νομίζω όμως ότι και εμείς, στον πολιτισμό μας, χρειαζόμαστε να καταπιαστούμε με τη βαθιά συναισθηματική μας επένδυση στους δικούς μιας Τζον Γουέιν, Τσαρλς Μπρόνσον, Τσακ Νόρις και Κλιντ Ίστγουντ — με πρόσωπα των οποίων τη βασική βαρβαρότητα, ηθική άμβλυνση και συναισθηματικό μπλοκάρισμα που βασίζεται στο φύλο τους, καλούμαστε συνεχώς να συγχωρούμε χάρη στα ελάχιστα ψίχουλα συμπεριφοράς τους που προβάλλουν τον «κολοβωμένο» δυναμισμό τους για ανθρώπινο συναίσθημα. Και γιατί; Ίσως επειδή έχουμε μια αχνή επίγνωση ότι, ως κοινωνία, τα προνόμιά μας προέρχονται από τη γενοκτονία των ιθαγενών Αμερικανών, από τη συντριβή της Ιαπωνίας, από την ερήμωση της Κορέας και του Βιετνάμ και —όχι λιγό- τερο — από τη συστηματική βάρβαρη καταστολή του εγκληματικού στοιχείου στην πατρίδα μας που εκτελείται για λογαριασμό μας από τους στρατιωτικούς και αστυνομικούς μας ήρωες.

Ρεί6Γ \¥, Κο86, «ΗΙδΙοποίζίη^ δορίιοοίεδ’ Α]αχ» στο ΒαΛ&Γ&Οοίΐ [επ.], ΗΐϊίοΓγ, ΊΥαββάγ/ΤΗβΟΓγ.

ΌιαΙο§ιΐ68 οηΑίΗβηΐαη Ωτατησ, Όστιν, 1995, σ. 79

Τα θύματα της αμερικανικής καταπίεσης του καθηγητή Ρόουζ είναι παράξενα. Μπορεί κανείς να οραματιστεί τον καθηγητή Ρόουζ, τον θεράποντα της ελληνικής παιδείας, να εξηγεί υπομονετικά στους Ιάπωνες στη Νανκίνγκ γιατί πρέπει να απέχουν από τη γενοκτονία, ή να κάνει ευγενικά κήρυγμα στους Βορειοκορεάτες ότι είναι κακό να σκοτώνουν τους συμπολίτες τους χωρίς δίκη; Μπορούμε να φανταστούμε τον καθηγητή Ρόουζ να τραβάει κουπί με τους ανθρώπους στις βάρκες που το σκάνε από το Βιετνάμ, ή να περπατάει ανάμεσα στα εκατομμύρια των κρανίων που σαπίζουν στα φονικά πεδία του Πολ Ποτ; Συνηθίζει άραγε να φεύγει από το πανεπιστήμιο για να κάνει τη βόλτα του το σούρουπο στο κέντρο της πόλης και να έχει χρειαστεί ποτέ την αστυνομία και «τη συστηματική βάρβαρη καταστολή του εγκληματικού στοιχείου» —το αντίθετο λογικό επακόλουθο της οποίας είναι μια «άνευ συστήματος ανθρωπιστική απελευθέρωση του εγκληματικού στοιχείου»;

147


Οι περισσότεροι «θεωρητικοί» κλασικιστές λοιπόν, ανήσυχοι για τα «προνόμιά» τους, προσδιορίζουν τους εαυτούς τους και την έρευνά τους ως ανένδοτα αντιδυτικούς και προσπαθούν να επιδείξουν όσα περισσότερα διαπιστευτήρια γίνεται, να ισχυριστούν όσο περισσότερες ομοιότητες γίνεται, να απαριθμήσουν όσο περισσότερες ταυτότητες γίνεται προκειμένου να εξασφαλίσουν ότι 8εν σχετίζονται με κανένα τρόπο ή μορφή με τον παραδοσιακό θαυμασμό για τους Έλληνες και την κληρονομιά τους. Κατά συνέπεια, μέσα σε αυτή τη νέα, ιδιοτελή προσέγγιση, μαθαίνουμε πολύ λίγα για τους Έλληνες από τους σημερινούς θεωρητικούς και πάρα πολλά για το δικό τους απύθμενο ναρκισσισμό:

Το βρίσκω δύσκολο ρητορικά να εκθέσω τους τρόπους με τους οποίους το έργο του Φουκό υπήρξε σημαντικό για μένα, χωρίς να αναγνωρίσω την κατακερματισμένη, ανόμοια, διχασμένη φύση της αίσθησης του εαυτού μου, ενός εαυτού που παρήχθη στον ύστερο καπιταλισμό, με φύλο, τάξη κι όλους αυτούς τους δείκτες που τοποθετούν κάποιον δυσδιάκριτα και ασαφώς στον κόσμο. Όλα αυτά επηρεάζουν την επαφή με το μεγάλο άντρα. Είμαι γυναίκα, κάνω ψυχανάλυση, διδάσκω στο πανεπιστήμιο, είμαι μαρξίστρια ιστορικός, φεμινίστρια, κλασικί- στρια, διχασμένη, προβληματισμένη για το φύλο μου, στη μέση της συγγραφής ενός βιβλίου για τη Σαπφώ. Και συνειδητοποιώ καθώς γράφω ότι δεν θα μπορούσα να γράψω αυτό το βιβλίο χωρίς τον Μισέλ Φουκό. Πώς γίνεται αυτό; Πρέπει να πάρω τα διάφορα στοιχεία από τα οποία νομίζω ότι αποτελείται ο εαυτός μου και να τα κοιτάξω σε σχέση με το έργο του Φουκό.

Ρ3"ε Ουΰοίχ, Ξα,ρρΗο /,$ Βιιηύηξ, Σικάγο, 1995, σ. 147

Προσέξτε την επανάληψη των «εαυτός», «μου», «εμένα» —τόσες φορές μέσα σε πέντε προτάσεις. Ίσως χρειαζόμαστε λίγο λιγότερο από καθηγήτρια Ντιμπουά και λίγο περισσότερο από το γιατί, κατ’ αρχάς, πρέπει να μάθουμε για τους Έλληνες. Διαβάζουμε ότι η κα- θηγήτρια Ντιμπουά μπορεί να είναι κατακερματισμένη, ανόμοια, φεμινίστρια, διχασμένη, προβληματισμένη σχετικά με το φύλο της και υποχρεωμένη απέναντι στον Μισέλ Φουκό, άραγε όμως είναι πιθανό αυτός ο «εαυτός που παρήχθη στον ύστερο καπιταλισμό» να διδάσκει έξι ως οκτώ μαθήματα το χρόνο στη μη προνομιούχο τάξη, να

148


ανησυχεί για τους άνεργους και υφιστάμενους εκμετάλλευση στο χώρο της, ή να γράφει για τους αμύητους στους Έλληνες και στη Δύση, ή να διδάσκει, ως αυτοαποκαλούμενη μαρξίστρια, τους φτωχούς και τους αμόρφωτους;

Με δυο λόγια, η πόλις, μόνο μετά τα τέλη του τέταρτου π.Χ. αιώνα παρήγαγε κάτι σαν αυτό που θα ορίζαμε τώρα, χωρίς να διαστρέφουμε τα γεγονότα, ως σημερινό Αμερικανό ακαδημαϊκό: Καλοζωισμένος, ελίτ, θεσμικά προστατευμένος στοχαστής του ύστερου εικοστού αιώνα, που κατασκευάζει με επιδεξιότητα ιδέες για τους ομό- τιμούς του, με τη βεβαιότητα ότι οι συνέπειες αυτών των λύσεων δεν πρέπει και δεν θα ισχύσουν υποχρεωτικά για τον εαυτό του.

Το έγκλημα αυτών των «-ήπιων» υποστηρικτών της πολυπολιτισμι- κότητας είναι η άγνοια και η παράλειψη, κατηγορία αρκετά σοβαρή εναντίον εκείνων που βρίσκονται στις θέσεις τους για να προστατεύουν έναν εξασθενημένο Όμηρο που βάλλεται από παντού. Άλλοι κλασικιστές, όμως, οι «σκληροί» του πολυπολιτισμικού είδους, έχουν εξαπολύσει κατά μέτωπο επίθεση στους Έλληνες. Και αυτοί γράφουν και μιλάνε για τους Έλληνες και τη Δύση, αλλά εστιάζουν μόνο στην ασχήμια αυτής της παράδοσης, την καταπίεση και την κτη- νωδία. «Γιατί να μελετάμε τον πολιτισμό της κλασικής αρχαιότητας», ρωτάνε, «αν ήταν απλώς ο μηχανισμός για να επεκταθεί η δουλεία, ο σεξισμός, ο ρατσισμός, ο ιμπεριαλισμός, η πατριαρχία και η αποικιοκρατία, η επίθεση κατά του Άλλου, του μη πολίτη, που συνεχίζεται αμείωτη μέχρι σήμερα;» Οι τελευταίοι τούτοι είναι δημοφιλείς κι έχουν μεγάλη ζήτηση —υπάρχει καλύτερος τρόπος να ανατρέψεις τη Δύση από το να έχεις τους ίδιους τους υπερασπιστές της επικεφαλής της επίθεσης; Υπάρχει καλύτερος τρόπος να κατα- στρέψεις έναν επιστημονικό κλάδο από το να προσφέρεις ανταμοιβές στην τελευταία γενιά εφόσον υπόσχεται ότι θα είναι η τελευταία;

Αυτοί οι κλασικιστές κατηγορούν τον κλασικό κόσμο και τη Δύση για δύο λόγους. Πρώτον, αποδοκιμάζουν την επιτυχημένη και βάναυση ιστορία του πολιτιστικού ιμπεριαλισμού της Δύσης (η οποία είναι απολύτως αληθινή). Δεύτερον, διατείνονται ότι οι αξίες που είναι

149


ενσωματωμένες στο δυτικό πολιτισμό δεν είναι απλώς δυναμοκεντρι- κές, είναι τοξικές. Η ακαδημαϊκή, δηλαδή, πολυπολιτισμικότητα του «σκληρού» είδους συχνά σημαίνει ότι όλοι οι πολιτισμοί είναι ίσοι εκτός από το δυτικό. Η πολυπολιτισμική ποικιλομορφία σε κάθε περίπτωση αποδεικνύεται να μην είναι ποικιλομορφία ιδεών, αλλά μάλλον μια χορεία ανθρώπων συντεταγμένων στην επίθεσή τους σε ό,τι ξεκίνησε από τους Έλληνες. Ωστόσο, αν καλοεξετάσει κανείς τα πράγματα, όλες αυτές οι κατηγορίες των «σκληρών» αποδεικνύονται απλοϊκές ή υποκριτικές ή και τα δύο. Ας εξετάσουμε μερικές από τις πιο κοινές.

ΤΟ ΚΤΗΝΟΣ

Το Κτήνος —ο σεξισμός, ο σοβινισμός, η δουλεία και η εκμετάλλευση που είναι εγγενείς του δυτικού πολιτισμού— γεννήθηκε, όπως όλοι γνωρίζουμε, στην αρχαία Ελλάδα. Οι σημερινοί ακαδημαϊκοί ιδεολόγοι αρκούνται στο να το γυρίζουν ανάποδα και να κεντρίζουν την υποτιθέμενα βρομερή, φολιδωτή κοιλιά του. Κάθε επικριτικό κέ- ντρισμα συνοδεύεται κι από μια φαρισαϊκή κραυγή αηδίας και επιτίμησης — «Κάτω Κτηνάκι! Κακό Κτηνάκι!»— λες και η μομφή εναντίον των Ελλήνων για έλλειψη σύγχρονων ευαισθησιών προσφέρει κάποια σημαντική θεώρηση του κλασικού κόσμου και της σημασίας του για το δικό μας. Έτσι, σε ένα πρόσφατο συνέδριο με θέμα «Ο Φεμινισμός και οι Κλασικοί» στο πανεπιστήμιο Πρίνστον, φεμινίστριες λόγιες —που σε ελάχιστα άλλα συμφωνούσαν— συμφώνησαν ομόφωνα ότι η Αντιγόνη είναι ένα βλαβερό και πατριαρχικό κείμενο που ενισχύει πρωταρχικά την υποταγή των γυναικών.

Ωστόσο, αυτό το Κτήνος είναι πολύ πιο πολύπλοκο και πανούργο πλάσμα απ’ ό,τι θα ήθελαν να αναγνωρίσουν αυτοί οι επίδοξοι δρα- κοκτόνοι. Πριν όμως εξετάσουμε το απεχθές αυτό κτήνος διεξοδικά, υπενθυμίζουμε τρία πράγματα για τους Έλληνες. Πρώτον, εν γένει τα αμαρτήματα των Ελλήνων —δουλεία, σεξισμός, οικονομική εκμετάλλευση, εθνικός σοβινισμός — είναι κατά κύριο λόγο αμαρτήματα

150


της ανθρωπότητας, κοινά σε όλους τους πολιτισμούς και σε όλες τις εποχές της ιστορίας. Οι «άλλοι» στον ελληνικό κόσμο —ξένοι, δούλοι, γυναίκες— ήταν επίσης «άλλοι» σε όλες τις άλλες κοινωνίες της εποχής (και συνεχίζουν να «περιθωριοποιούνται» στους περισσότερους μη δυτικούς πολιτισμούς σήμερα). Αν οι κλασικιστές μπορούν να βρουν μια σημερινή μητριαρχική ουτοπία και μπορούν να αναγά- γουν αυτή την κληρονομιά σε κάποιον αρχαίο πολιτισμό όπου οι γυναίκες βρίσκονταν σε πολύ καλύτερη μοίρα απ’ ό,τι στην Ελλάδα και στη Ρώμη, ας βγουν να το πουν με αποδείξεις και όχι με εικοτολογι- κές πραγματείες.

Ο Κορτέζ δεν χρειάστηκε να διδάξει στους Αζτέκους την αποικιοκρατία, το σεξισμό, το ρατσισμό, τη θρησκευτική αδιαλλαξία ή τη δουλειά, πόσο μάλλον τις λεπτομέρειες περί ανθρωποθυσιών. Αν θέλετε να βρείτε την πραγματική κτηνωδία φόνων παιδιών ή σφαγών και ανατριχιαστικών παραμορφώσεων πολιτών, εξετάστε προ-πολι- τειακούς πολιτισμούς έξω από τη δυτική εμπειρία. Ο πόλεμος, οι επιδρομές και το άσκοπο φονικό κυριαρχούσαν πολύ περισσότερο στους πρωτόγονους και μη δυτικούς πολιτισμούς απ’ όσο στην Ελλάδα ή στη Ρώμη. Η Αφρική γνώριζε αρκετά για ανθρώπινη δουλειά και υποταγή γυναικών —και λίγα περισσότερα για ανθρωποθυσίες, κανιβαλισμό και βασανιστήρια— πριν της διδάξουν οι Ευρωπαίοι τις δυτικές παθολογίες. Η συζήτηση όμως —και συχνά η θεραπεία— αυτών των έμφυτων ανθρωπίνων ελαττωμάτων απαντά συχνότερα στη Δύση, ενώ πολύ συχνά ο βασανιστικός δρόμος προς τη λύση άρχισε με τους Έλληνες. Είναι φυσικό για το Δυτικό κριτή να πιάνει με το λάσο του το δικό του Κτήνος, ωστόσο υπάρχουν πολύ μεγαλύτερα τέρατα στο θηριοτροφείο του κόσμου που, κατά μυστηριώδη τρόπο, μένουν ανέγγιχτα.

Δεύτερον, η πορεία των αιώνων δίνει σ’ εμάς τους μεταγενέστερους πλεονεκτήματα έναντι των προκατόχων μας, μέσω της κατανόησης των λαθών του παρελθόντος. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια ανασκόπησης είναι λογικό να έχουν ως αποτέλεσμα κάποια ηθική πρόοδο. Το κοινωνικό συμβόλαιο δεν ξεπηδάει μεμιάς ώριμο από το κεφάλι του Δία, αλλά σφυρηλατείται στο εργαστήριο εκατομμυρίων προσω

151


πικών δραμάτων. Το σωστό ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι «γιατί δεν κινήθηκαν οι Έλληνες, όπως εμείς, προς την εξάλειψη του σεξισμού και της δουλείας;» αλλά μάλλον «γιατί, μετά από δυόμισι χιλιάδες χρόνια, η δική μας ηθική αίσθηση έχει προοδεύσει, συγκριτικά, τόσο λίγο;»

Τρίτο και πιο σημαντικό, η κλασική λογοτεχνία είναι ο πιο οξυδερκής κριτής του εαυτού της. Οι κλασικοί συγγραφείς είναι κατά πολύ σκληρότεροι στην κριτική του ίδιου τους του πολιτισμού απ’ όσο οποιοσδήποτε σύγχρονος οπαδός της πολυπολιτισμικότητας, και παρέχουν οι ίδιοι στους άλλους τα όπλα για την εκτέλεσή τους. Οι Έλληνες παρουσιάζουν μια εικόνα του πολιτισμού τους και λένε «έτσι έχουν τα πράγματα» —αυτό θεωρούμε πολύτιμο, αυτό μας κάνει εκείνο που είμαστε, αυτούς περιλαμβάνουμε κι αυτούς αποκλείουμε — κι έπειτα τινάζουν το όλο οικοδόμημα στον αέρα. Αυτό που συχνότερα παρανοείται σχετικά με την κλασική γραμματεία είναι ότι σχεδόν όλη συνετέθη ως κριτική της ελληνικής κοινωνίας και εκείνων ακριβώς των αξιών που της επέτρεψαν να ακμάσει. Το σημαντικότερο κληροδότημα των Ελλήνων και των Ρωμαίων είναι ακριβώς αυτή η αποκλειστικά δυτική παρόρμηση προς εξονυχιστική εξέταση των πάντων— θεσμών, παραδόσεων και ατόμων. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορεί να αλλάξουν οι ιδέες, και μόνο με αυτό τον τρόπο αποκτά ο συγγραφέας κάποια αξιοπιστία στο κοινό που τον διαβάζει ή τον ακούει.

Ο κόσμος των ισχυρών ανδρών του Ομήρου, η αυτάρεσκη πόλις του Αισχύλου, το άγριο Αιγαίο του Ηρόδοτου ακόμη και η αγία Ρώμη του Βιργιλίου, όλα εκτίθενται σε κριτική και κανένα δεν βγαίνει αλώβητο· τα θεμέλια αρχίζουν να διαλύονται ήδη από τη στιγμή που το εποικοδόμημα στεφανώνεται. Ακόμη και ο Ξενοφών, κατ’ εξοχήν φιλολάκων, δεν μπορεί να γράψει έναν παιάνα για τον πολιτισμό της Σπάρτης χωρίς να επιτεθεί στους θεσμούς που υποτίθεται ότι εγκωμιάζει.

Δεν ισχυριζόμαστε ότι κάθε ελληνική κοινότητα υπήρξε δημοκρατική ή αυτόνομη πόλις ούτε ότι θεσμοί όπως η δουλεία και η πολιτική υποταγή των γυναικών δεν ήταν μεμπτοί. Αυτό που εννοούμε λέγοντας ελληνική σοφία είναι ότι στην αυγή του δυτικού πολιτισμού

152

ΙΙΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ -Κ Α Ι ΓΙΑΤΙ;

οι Έλληνες παρείχαν ένα προσχέδιο για μια κοινωνία με τάξη και ανθρωπιά που μπορούσε να αντέξει στο χρόνο και το χώρο, μια κοινωνία της οποίας το πνεύμα και οι κεντρικές αξίες μπορούσαν να επιφέρουν, να συντηρήσουν και να καθοδηγήσουν πολιτικές αναμορφώσεις και κοινωνικές αλλαγές επί αιώνες έκτοτε: ένα Κτήνος που ήταν ικανό με το χρόνο, μετά από οδυνηρή αυτοκριτική και πειραματισμό, να μάθει πότε και πώς να αποβάλει τις απεχθέστερες όψεις του.

Οι Έλληνες γίνονται το πολιτιστικό πρότυπο που οι κριτικοί της κοινωνίας επί δύο χιλιετίες αναγνωρίζουν ως κάλλιστο. Αυτόν ακριβώς τον οδηγό ακολουθούμε, όταν μαχαιρώνουμε τον Καίσαρα, οργανώνουμε τις λεγεώνες, αρχίζουμε μια επανάσταση, γράφουμε μια πραγματεία, κατασκευάζουμε ένα κανόνι, αμφισβητούμε την ανδρική ανωτερότητα ή ανατέμνουμε ένα πτώμα. Δεν ισχυριζόμαστε ότι υπήρξε στη Δύση μια αδιάκοπη, ουτοπική πόλις επί 2.500 χρόνια — ποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί κάτι τέτοιο με το δεδομένο της Ιε- ράς Εξέτασης, του Ολοκαυτώματος, των Παγκόσμιων Πολέμων, του απαρτχάιντ και της βαρβαρότητας της αποικιοκρατίας; — αλλά ότι υπήρξε ένα θεμέλιο, στην καλύτερη περίπτωση, μιας κοινωνίας με τάξη και ανθρωπιά. Στη χειρότερη εκδοχή της, η δυτική παράδοση είναι απλώς ένα δυναμοκρατικό, τρομακτικό επιστημονικό εγχείρημα, ένα εγχείρημα που έδωσε στον Χίτλερ τη δυνατότητα να κατασκευάσει τανκς Πάντσερ, να επινοήσει τους πυραύλους ν-2 και να οργανώσει τα Ες Ες. Αλλά η ίδια κληρονομιά εξασφάλισε επίσης σ’ ένα συνασπισμό φιλελεύθερων πολιτειών να δεχτεί να θυσιάσει —και να μπορεί να το κάνει— τους πολίτες και τον εθνικό θησαυρό της, προκειμένου να εξαλειφθεί ένα αισχρό εγχείρημα, μια τρέλα που ωστόσο γνωρίζαμε ότι είχε προέλθει, εν μέρει τουλάχιστον, από τον πολιτισμό του οποίου μετείχαμε όλοι.

Οι κλασικιστές δεν χρειάζεται να παιδεύονται για να προσφέρουν εξεζητημένες εναλλακτικές λύσεις για το δυτικό πολιτισμό στους σημερινούς προπτυχιακούς φοιτητές, αφού οι περισσότεροι σπουδαστές των πολιτειακών πανεπιστημίων —κακά προετοιμασμένοι, χρεωμένοι, χωρίς ελεύθερο χρόνο και εργαζόμενοι σε χαμηλά αμειβόμενες

153


εργασίες— δεν έχουν ιδέα για την προέλευση του πολιτισμού τους. Αν όμως οι κλασικιστές ανησυχούν πράγματι για το τι γέννησε η Ελλάδα, καλά θα κάνουν να εστιάσουν στον τρομακτικό δυναμισμό, κι όχι στην αδυναμία, της Δύσης, της οποίας το πάντρεμα του καπιταλισμού της αγοράς με τις δημοκρατικές ελευθερίες φαίνεται ότι σαρώνει τον πλανήτη με το να προσφέρει ακριβώς το χειρότερο μέρος του υλικού πολιτισμού μας.

ΤΟ ΚΤΗΝΟΣ ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΜ ΕΙΣ;

Η κλασική λογοτεχνία και το μεγαλύτερο μέρος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας που ακολούθησε, είναι, υπό μία έννοια, σχολιασμός και αξιολόγηση του σύγχρονου ήθους. Ο κυνισμός, ο σκεπτικισμός, η παρωδία, η εφευρετικότητα και η σάτιρα είναι όλες ελληνικές και λατινικές λέξεις — ένα πλούσιο λεξιλόγιο δημόσιας και ιδιωτικής διαφωνίας που δεν μπορεί να συναγωνιστεί καμιά από τις μη δυτικές γλώσσες. Με εξαίρεση κάποιους ελάχιστους αυλοκόλακες που συνέθεταν τετριμμένους πανηγυρικούς, κανένας σημαντικός κλασικός συγγραφέας, ούτε καν ο επιχορηγούμενος Οράτιος, δεν έγινε ποτέ άκριτα φερέφωνο του καθεστώτος. Ο Σοφοκλής, ο κατ’ εξοχήν Αθηναίος πατριώτης και παλαίμαχος πολεμιστής, κατακρεουργεί την καταπιεστική πολιτεία του και απορεί για το πώς γενναίοι άνθρωποι εξακολουθούν να αναδύονται από τις ρωγμές της. Ο Ευριπίδης, που διαπνέεται από μίσος και δηλητήριο για τον κύριο αντίπαλο της Αθήνας, τη Σπάρτη, δραματοποιεί εν τούτοις την κτηνωδία του πολέμου και στιγματίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι γυναίκες, και οι δούλοι στην Αθήνα. Ο Αριστοτέλης δεν είναι οπαδός της τυραννίας, αλλά δεν μπορεί και να ανεχθεί την παράδοση της διακυβέρνησης της πολιτείας στον όχλο. Τόσο οι λαϊκές δημοκρατίες όσο και οι απόλυτες μοναρχίες είναι γι’ αυτόν πρότυπα «αποκλινόντων» πολιτευμάτων. Ο Σωκράτης δεν ήταν ο τελευταίος που μας είπε ότι αν δεν ερευνάς τη ζωή σου δεν αξίζει να τη ζεις.

Κάτω από το επίχρισμα των εύθυμων συμποσίων και μεθυσμένων

154


οργίων του Πετρώνιου στο Σατυρικόν του, υπάρχει μια ισοπεδωτική καταδίκη του πολιτισμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τον ίδιο τον αυτοκράτορα μέχρι τον πιο ταπεινό δούλο. Αργότερα, η Ρώμη γίνεται μια πιο κλειστή κοινωνία, αλλά το υλικό της αυτοκρατορικής λογοτεχνίας της, από τον Οράτιο και τον Βιργίλιο μέχρι τον Σενέκα, τον Τάκιτο, τον Γιουβενάλη και τον Σουητώνιο, ήταν η παρωδία, η σάτιρα και η λοιδορία της κοινωνίας γενικά και του αυτοκράτορα συγκεκριμένα. Η σύγκρουση, η διαφωνία, η αυτοκριτική, η επαναστατική κριτική αποτελούν το φόρτο της κληρονομιάς μας από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Η τρέχουσα, λοιπόν, κριτική των λογιών εναντίον των Ελλήνων και της Δύσης, είναι εξίσου μέρος της δυτικής παράδοσής μας όσο η δουλεία και η υποταγή των γυναικών. Οι επικριτές δεν αντιλαμβάνονται συνήθως την ειρωνεία του πράγματος. Ωστόσο πρέπει να έχουμε κατά νου αυτήν ακριβώς την παράδοση της αυτοκριτικής, καθώς θα εξετάζουμε τις παρακάτω τυπικές κατηγορίες κατά των Ελλήνων από εκείνους τους κλασικιστές που είναι πρόθυμοι να απαρνηθούν την ίδια τη γραμματεία που μελετούν.

Η ελληνική κοινωνία υποβίβαζε τις γυναίκες σε κοινωνική και πολιτική θέση δευτέρας κατηγορίας και τις ταπείνωνε με ποικίλους φανερούς και κρυφούς τρόπους.Δυστυχώς έτσι είναι. Οι Ελληνίδες δεν είχαν δικαίωμα να ψηφίζουν ή να κατέχουν αξιώματα και δεν απολάμβαναν ίση προστασία από το νόμο, με αποτέλεσμα η ενεργός πολιτική ηγεσία της πόλης να θυσιάζει οικειοθελώς το μισό δυναμικό της μαζί με κάθε ισχυρισμό περί πραγματικής ισονομίας. Ωστόσο οι σημερινοί λόγιοι συχνά αρκούνται στο να καθορίζουν απλώς την ακριβή φύση του σεξισμού των Ελλήνων και της Δύσης:

Μια κοινωνία που κυριαρχείται από άνδρες οι οποίοι απομονώνουν τις γυναίκες και τις κόρες τους, αμαυρώνουν το ρόλο της γυναίκας στην αναπαραγωγή, ανεγείρουν μνημεία στα ανδρικά γεννητικά όργανα, κάνουν σεξ με τους γιους των φίλων τους, χρηματοδοτούν δημόσια πορνεία, καλλιεργούν μια μυθολογία βιασμών και επιδίδονται στην

155


επίδειξη στρατιωτικής ισχύος, δεν είναι ανάρμοστο να την χαρακτηρίσει κανείς «βασιλεία του φαλλού». Η κλασική Αθήνα ήταν μια τέτοια κοινωνία. Η ιστορία της εξουσίας του φαλλού στα θεμέλια του δυτικού πολιτισμού έχει αποσιωπηθεί, ως αποτέλεσμα του μονοπωλίου σχεδόν που κατείχαν οι άντρες στο χώρο των Κλασικών Σπουδών, μέσω της παραγνώρισης των πλούσιων εικονογραφικών αποδείξεων, μέσω της σεμνοτυφίας και της λογοκρισίας και μέσω της άστοχης επιθυμίας να προστατευτεί και να εξιδανικευτεί η εικόνα της Αθήνας.

Ενα Ο. Κειιΐδ, ΤΗβ Κβί%η ο/ ίΗβ ΡΗαΙΙιιχ: 5βχιιαί ΡοΙΐίϊοε ΐηΑηεϊβηί ΑΐΗβηε, Νέα Υόρκη, 1985, σ. 1

Ωστόσο, οι Έλληνες εννοούσαν να συμπεριλαμβάνουν ισχυρούς γυναικείους χαρακτήρες σε κάθε όψη της τέχνης και της λογοτεχνίας τους. Η αισθησιακή, περήφανη Αφροδίτη της Μήλου δεν είναι κά- ποια σκανδαλιστική γόησσα του ΡεηΐΗοιιχβ. Επιμένετε ότι μοιάζει με Μπάρμπι; Για δοκιμάστε με την ένοπλη Πρόμαχο Αθηνά με την αυστηρή όψη της πολεμικής αρετής. Η ελληνική τραγωδία κυριαρχείται από ηρωίδες, από την Ιφιγένεια ως την Άλκηστη, την Κλυταιμνήστρα και την Αντιγόνη, γυναίκες που κατευθύνουν όλες άντρες πολύ μικρότερους από αυτές σε ανάστημα. Τώρα μπορεί να αναρωτιόμαστε μήπως ο Θεός είναι γυναίκα, όμως οι Σπαρτιάτες, οι Αργεί- οι, οι Ελευσίνιοι και οι Αθηναίοι ήταν πεπεισμένοι ότι μόνο η Άρτε- μις, η Ήρα, η Δήμητρα και η Αθηνά ήταν οι προστάτιδες θεές τους.

Ίσως δεν υπάρχει ισχυρότερη δύναμη στη λογοτεχνία από τη Μήδεια του Ευριπίδη. Είναι μια κακιά γυναίκα, δεν χωράει αμφιβολία— πρόδωσε τον πατέρα, σκότωσε τον αδερφό της, κατέστρεψε τα πεθερικά και τις αντίζηλές της. Ο Ευριπίδης προχωρεί ακόμη περισσότερο, επινοώντας (απ’ όσο ξέρουμε) τη σκόπιμη σφαγή των ίδιων της των παιδιών για να εκδικηθεί την προδοσία του άντρα της. Όμως ο Ευριπίδης και πάλι φέρνει αδύναμους και υπερόπτες άντρες μέσα στην πύρινη τροχιά της, ανόητους όπως ο Κρέων, ο Αιγέας και ο Ιάσων, οι οποίοι είτε αγνοούν είτε φοβούνται θανάσιμα την παράφορη ευφυΐα και το ακατάβλητο πνεύμα της. Με δυο λόγια, δεν υπάρχει πιο αντιπαθητική φιγούρα στην κλασική λογοτεχνία από το σύζυγο της Μήδειας, τον Ιάσονα, τον οποίο ο Ευριπίδης γελοιογραφεί ως

156


τον τυπικό βολεμένο αγροίκο, που γκρινιάζει και μεμψιμοιρεί περνώντας αξιολύπητα την κρίση της μέσης ηλικίας. Η ξένη Μήδεια και όχι ο κλαψιάρης Έλληνας Ιάσων επικρίνει εύγλωττα τις αδικίες της αθηναϊκής ζωής:

Απ’ όσα έχουν ψυχή και νου, γυναίκες, το πιο δυστυχισμένο είμαστε πλάσμα· πρώτα με χρήματα περίσσια πρέπει τον άντρα ν* αγοράσουμε κι αφέντη να βάλουμε έτσι στο κορμί μας* τούτο χειρότερο κακό από κείνο. Η πιο μεγάλη εδώ ’ναι η αγωνία* καλός θα βγει; κακός; Γιατί καμιά τιμή δε φέρνει στη γυναίκα τον άντρα να χωρίσει μηδέ να τον αφήσει. Έπειτα πάλι σε νέες συνήθειες μπαίνοντας και τρόπους, το φέρσιμο του αντρός ανάγκη πάσα να προμαντεύει, αφού απ’ το σπιτικό της δεν το ’μαθε. Κ ι αν πάμε σ’ όλα τούτα καλά και δεν βαρυγκωμάει εκείνος για το ζυγό, χαρούμενη η ζωή μας· ειδάλλως κάλλιο να χαθούμε. Ο άντρας με τους δικούς του όταν στενοχωριέται, βγαίνει έξω κι αλαφρώνει την καρδιά του βρίσκοντας συνομήλικους ή φίλους· όμως εμείς σε μια ψυχή μονάχα τα μάτια πρέπει να ’χουμε στραμμένα.Λένε πως δίχως κίνδυνο στο σπίτι ζούμε, ενώ έξω πολεμούν. εκείνοι με το κοντάρι· άμυαλη σκέψη· θα ’ταν καλύτερο για με τρεις φορές πλάι να σταθώ στην ασπίδα, παρά μόνο μία να γεννήσω.

[Ευριπίδης, Μήδεια, στ. 230-251]

Διατυπώνετε την αντίρρηση ότι η Άλκηστη του Ευριπίδη γίνεται μια από τις «καλές» Ελληνίδες με το να προσφερθεί οικειοθελώς να πεθάνει για τον άντρα της; Ότι αυτό ενδυναμώνει την υποταγή της γυναίκας στη δυτική παράδοση; Ότι δεν πρόκειται παρά για ένα ακόμη ύπουλο διανοητικό παιχνίδι προς ένα αυτάρεσκο, κυρίως αντρι-

157


κό, κοινό; Ανοησίες. Ο Άδμητος, ο άντρας της Άλκηστης, παριστά- νεται ως ένας εγωιστής, ανειλικρινής μπούφος σε τούτο το ημικωμι- κό έργο. Ο Ευριπίδης μας καλεί να εξετάσουμε το χαρακτήρα του άντρα που θα επέτρεπε ένα τέτοιο πράγμα. Οι αντρικοί χαρακτήρες του θα μπορούσαν να παρουσιαστούν ως απλώς παραπλανημένοι, με υπερβολικό ζήλο, χωρίς ευαισθησίες στη χρήση της εξουσίας τους, και όχι τόσο απόλυτα άνανδροι και ποταποί.

Αλλά και η Αντιγόνη θυσιάζει τη ζωή της για χάρη ενός άντρα συγγενή της, μας υπενθυμίζουν οι φεμινίστριες του συνεδρίου του Πρίνστον. Καταδικάζει τον εαυτό της σε θάνατο θάβοντας τον αδερφό της, αλλά είναι ο πιο ευγενικός και ισχυρός χαρακτήρας του έργου. Η εμμονή του Κρέοντα στην υπεράσπιση της πόλης του, για την οποία θα μπορούσε κάποιος να επιχειρηματολογήσει ότι ήταν ίσως δικαιολογημένη, παρουσιάζεται ως χαρακτηριστικό μονομανούς τυράννου και επισύρει, κατά συνέπεια, την οργή των θεών. Ο Κρέων υποβιβάζεται, εν τέλει, σε άθλια καρικατούρα υπεροψίας και ανικανότητας, όταν καυχιέται ότι εκείνος δεν θα πέσει θύμα μιας αδύναμης γυναίκας. Αναμφίβολα ο Σοφοκλής είχε δει τέτοιους άντρες και γνώριζε ότι το αντρικό «ευαγγέλιο» της αδιαμφισβήτητης διανοητικής και πνευματικής ανωτερότητας ήταν ανεπίτρεπτο και ότι ήταν ένα ψεύδος που καταδίκαζε οποιονδήποτε —άντρα, κυβερνήτη και πολιτεία— είχε την ανοησία να το ασπαστεί. Οι γυναίκες και η συμπεριφορά προς αυτές απασχολούσαν πολύ τους Έλληνες, ενώ μερικοί από τους αρίστους διαπίστωναν πως αυτή η σεξουαλική αντίφαση βρισκόταν στην ίδια την καρδιά της πόλεως.

Ποιον θυμόμαστε, την Κλυταιμνήστρα ή τον Αγαμέμνονα; Ο δεύτερος σκοτώνει την ανυπεράσπιστη κόρη του που προτείνει τον αυχένα της στο λεπίδι ηρωικά και γενναία. Η σύζυγός του η Κλυταιμνήστρα σκοτώνει το βασιλιά που πεθαίνει άδοξα μέσα σε μια μπανιέρα. Τόσο ο σύζυγος όσο και η σύζυγος έχουν άδικο, ίσως, και στην εκδοχή του Αισχύλου είναι σαφές ότι το αρσενικό είναι προτιμότερο από το θηλυκό (το εκφράζει η Αθηνά, η θηλυκή θεότητα χωρίς μητέρα). Ωστόσο, το ερώτημα εγείρεται μπρος στους συγκεντρωμένους πολίτες, ο αγώνας είναι κοινός.

158


Η Πηνελόπη, τέλειο ταίρι για τον Οδυσσέα, ξεπερνάει σε πνεύμα και σοφία τον γκρινιάρη έφηβο γιο της Τηλέμαχο. Είναι το μοναδικό πρόσωπο δράσης μέσα σε μια αξιολύπητη ομάδα εύπιστων και τεμπέληδων μνηστήρων. Με την Πηνελόπη —στην αυγή της ελληνικής λογοτεχνίας— ολόκληρος ο ομηρικός κόσμος της αρσενικής περιπέτειας και κυριαρχίας υποσκάπτεται από τον λιγότερο πιθανό άνθρωπο, μια γυναίκα πίσω από έναν αργαλειό με περισσότερα κότσια και μυαλό απ’ όλους τους άντρες σε ολόκληρο το ποίημα. Αν προσθέσετε τη Ναυσικά, την Καλυψώ, την Κίρκη και την Αθηνά, δεν θα υπάρχει πλέον σύγκριση. Οι άντρες θα πρέπει να αισθάνονται δυσφημισμένοι που ο Πολύφημος, ο Αντίνοος και ο Μελάνθιος είναι τόσο μικρόψυχοι, αφελείς και άξεστοι ακριβώς λόγω του υπερβολικού ανδρισμού τους. Δεν είναι να απορεί κανείς που κάποιοι Βικτωριανοί πίστευαν πως ο συγγραφέας της Οδύσσειας πρέπει να ήταν γυναίκα. Στο μύθο, βεβαίως, οι ρόλοι είναι περιορισμένοι —σύζυγος, μητέρα, κόρη, απάνθρωπη μάγισσα ή πολεμίστρια, κάτοικος κάποιας ρημαγμένης πατρίδας ή νύμφη που έχουν ξεβράσει τα κύματα σε κάποιο μυστηριώδες νησί. Ωστόσο οι παραδοσιακές αφηγήσεις τροποποιούνται έτσι ώστε να προκαλέσουν την εξονυχιστική εξέταση αυτών ακριβώς των παραδοσιακών προσδοκιών. Φαίνεται πως οι Έλληνες ήθελαν να ξέρουν γιατί τα πράγματα έπρεπε να είναι έτσι.

Μην ξεχνάτε τους υακίνθους, το φεγγάρι και τα άστρα της Σαπ- φούς, τα αγγουράκια της «ανόητης» Πράξιλλας, ένα ολόκληρο θηλυκό σύμπαν ως εναλλακτική πρόταση έναντι των ασπίδων και των θωράκων της ελληνικής ποίησης. Οι Έλληνες ρέμβαζαν συχνά στην ιδέα ότι η καλύτερη λυρική ποίηση είχε γραφτεί από γυναίκες. Η Κόριννα, η ποιήτρια από την άσημη Τανάγρα, έλεγαν, νίκησε πέντε φορές τον ίδιο το γερο-δάσκαλο Πίνδαρο σε ποιητικούς αγώνες. Τόσο είχε θυμώσει, λέει ο μύθος, ώστε από την οργή του έφτασε να την αποκαλέσει «γουρούνα». Ο στόχος αυτού του ανεκδότου δεν ήταν να εμφανίσει τον Πίνδαρο αξιοσέβαστο και μεγαλόπρεπο.

Δύσκολα θα ισχυριζόταν κάποιος ότι όλοι αυτοί οι συγγραφείς επιχειρούσαν να αλλάξουν επαναστατικά την πολιτική δομή. Ωστόσο, ήγειραν τα σημαντικά ερωτήματα κι έπαιζαν με την ένταση που

159


δημιουργούσε αυτό το ολοφάνερο και συχνά ενοχλητικό χάσμα μεταξύ των δύο φύλων, ξανά και ξανά. Οι θεατρικοί συγγραφείς προσδοκούσαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον των Αθηναίων πολιτών με τη δραματική αναπαράσταση αντικρουόμενων ιδεών, σε βαθμό που να τους βραβεύσουν. Η εξέταση, λοιπόν, των ζητημάτων που αφορούσαν στα δύο φύλα δεν ήταν, όπως ισχυρίζονται μερικές σύγχρονες φεμινίστριες, μια απλή προσποίηση. Η πραγμάτευση δεν ήταν ένα υποκριτικό αντηχείο προορισμένο να εκτονώσει με ασφάλεια την αντρική ένταση και να καταπραΰνει το αρσενικό άγχος για την ιδιοτελή καταπίεση του άλλου φύλου. Από το ξεκίνημα κιόλας του μακρού δρόμου προς την πλήρη ισονομία, οι άνθρωποι στη Δύση άρχισαν να παραπονιούνται ότι το ταλέντο και ο χαρακτήρας δεν γνώριζαν φύλο και ότι μια ελεύθερη κοινωνία όπου οι μισοί δεν είναι ελεύθεροι δεν είναι ελεύθερη κοινωνία. Οι γυναίκες δεν ήταν πολίτες με δικαίωμα ψήφου στην Αθήνα, και αυτό ενοχλούσε πολλούς προικισμένους Αθηναίους που δεν δίσταζαν να διατυπώνουν ανοιχτά τη γνώμη τους.

Δεν υπήρχε πραγματική χειραφέτηση των γυναικών στην Ελλάδα, ίσως εξαιτίας της εντελώς διαφορετικής προσέγγισης των Ελλήνων στην πολιτική και στο δίκαιο. Δεν όριζαν απαραίτητα την ισότητα της ισχύος αποκλειστικά με έννοιες του εικοστού αιώνα περί νόμου και νομικίστικων προνομίων. Μόνο τριάντα ως σαράντα χιλιάδες ελεύθεροι ενήλικοι άντρες πολίτες ασκούσαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα στην Αθήνα, από ένα σύνολο πληθυσμού που έφτανε περίπου τις τριακόσιες ή τετρακόσιες χιλιάδες. Τπό αυτή την έννοια ακόμη και η πιο φιλελεύθερη από τις ελληνικές δημοκρατίες ήταν ανελεύθερη με τα σύγχρονα κριτήρια. Ταυτόχρονα όμως είναι παράλογο να εξισώνουμε την έλλειψη δικαιώματος ψήφου με τις σύγχρονες έννοιες της εκμετάλλευσης και της κατωτερότητας. Ο οίκος —άντρας, γυναίκα, παιδιά— ήταν το δομικό υλικό της πόλεως.

Η θρησκεία, το τυπικό και η λατρεία —όπου οι γυναίκες εξίσου συχνά είχαν τον έλεγχο— μπορεί να ήταν το ίδιο σημαντικά με την ιδιότητα του πολίτη, στη ζωή και στην ευρωστία της πόλεως. Η λέξη «ιέρεια» είναι μια συνηθισμένη ελληνική λέξη, ωστόσο στο δικό μας λεξιλόγιο παραμένει σπάνια. Η ελληνική θρησκεία δεν επιμένει

160


— τουλάχιστον όχι στο βαθμό που συναντά κανείς σε μεγάλο μέρος του χριστιανισμού, του ιουδαϊσμού και του ισλαμισμού— ότι οι γυναίκες έχουν δευτερεύουσα σημασία στο τυπικό της τελετουργίας και στη θρησκευτική έκφραση ούτε ορίζει ότι μπορεί κανείς να έρθει σε επαφή με τους θεούς μόνο μέσω της εύνοιάς τους προς άντρες ενδιάμεσους. Η Αντιγόνη —πολύ πριν εμφανιστεί στη σκηνή ο άντρας ιερέας Τειρεσίας — είναι η μόνη που κατανοεί τους άγραφους νόμους των θεών, χρησιμεύοντας ως θεραπευτική εκπαιδεύτρια όλων των Θηβαίων στο θέμα της χαμένης τέχνης της ευσέβειας και του αληθινού νοήματος της προδοσίας. Για τους Πυθαγόρειους, οι γυναίκες ήταν άρρηκτα συνδεδεμένες με την ουσία της θρησκείας. Ο ενεργός ρόλος τους στη λατρεία ήταν ουσιαστικής σημασίας για την πίστη, και οι άντρες τους τιμούσαν αυτό το ρόλο και έπρεπε να διακηρύσσουν επίσημα τόσο το θαυμασμό όσο και την πίστη τους σ’ αυτές. Οι στωικοί θεωρούσαν ότι οι γυναίκες είναι ίσες με τους άντρες, ενώ ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης υποστήριζαν ότι έπρεπε να τους δίνονται ίσες ευκαιρίες στη μόρφωση.

Οι Έλληνες δεν ολοκλήρωσαν, αλλά είναι βέβαιο ότι ξεκίνησαν, το διάλογο για τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία, ένα διάλογο που τελικά μετατράπηκε σε πραγματική ισότητα στη Δύση, και μόνο στη Δύση. Οι γυναίκες, ιδίως εκείνες που μένουν πίσω στον ανηλεή 011Γ8118 Ιιοηοπιπι εξαιτίας των απαιτήσεων της ανατροφής των παιδιών, εξακολουθούν να προσκρούουν σε αόρατα φράγματα στην Αμερική των επιχειρήσεων. Αλλά πόσες θα αντάλλασσαν το επιχειρηματικό κοστούμι τους με το φερετζέ, τα αντισυλληπτικά με το δέσιμο των γεννητικών οργάνων τους προς αποφυγή συνουσίας, το κληρονομικό δικαίωμα στην περιουσία του συζύγου τους με το σάτι (την καύση της χήρας στην πυρά μαζί με το πτώμα του νεκρού άντρα της), τις κομψές ψηλοτάκουνες γόβες τους με την περίδεση των ποδιών, την αναλογία 1,8 παιδιών ανά θήλυ προς 14 ανά θήλυ, τις γυναικείες ξυριστικές μηχανές Κεηιϊη§Ιοη με το ξυράφι της κλει- τοριδεκτομής; Αν δεν υπάρχει ακόμη πλήρης ισότητα, δεν είναι επειδή ο κλασικός πολιτισμός δεν επέτρεπε στις γυναίκες να ψηφίζουν. Πιθανότερη αιτία είναι ότι επί αιώνες αγνοήσαμε όσα από τότε

161



έλεγαν λαμπρά πνεύματα όπως η Σαπφώ, η Ασπασία, η Αντιγόνη και η Λυσιστράτη, αγνοήσαμε ότι οι γυναίκες είχαν ατομική ιδιοκτησία και ατομικά δικαιώματα στη Σπάρτη και στη Ρώμη πολύ πιο φιλελεύθερα απ’ ό,τι στις περισσότερες κοινωνίες για τις επόμενες δύο χιλιετίες.

Ο Ξενοφών και ο Αριστοτέλης —οι δύο μάστιγες των σύγχρονων φεμινιστριών — θα απορούσαν με τον πρόσφατο και ιδιαίτερα ριζοσπαστικό υπερφεμινισμό. Κατά παράξενο τρόπο, οι σύγχρονοι γενετιστές μπορεί να βρουν τη βαθιά πεποίθηση αυτών των δύο σε βιολογική βάση των διαφορών των δύο φύλων πολύ πιο πειστική από τις πεποιθήσεις των σύγχρονων συμπεριφοριστών. Οι Έλληνες φιλόσοφοι θα έλεγαν ότι αυτή η σύγχρονη ιδέα περί ομοιότητας των φύλων ανεξαρτήτως βιολογικών διαφορών, η τρέχουσα αντίληψη ότι το ίδιο το φύλο είναι κατασκευή και απόρροια της κοινωνίας και όχι προϊόν της φύσης, δεν είναι άλλο από αντρική, κι όχι γυναικεία, ουτοπία που πραγματοποιήθηκε. Θα επέμεναν ότι κάποιος πονηρός —ένας Ιάσων ή ένας Αλκιβιάδης — κατασκεύασε αυτή τη σοφιστεία προ- κειμένου να απαλλαγεί από τις υποχρεώσεις του προς την οικογένεια και την κοινωνία.

Ξεχάσαμε πως οι Έλληνες επέμεναν ότι τα δικαιώματα απαιτούν υπευθυνότητα; Άπαξ το φύλο πάψει να αποτελεί μέρος της φυσικής ανταποδοτικότητας και απαλλαγεί από τις απορρέουσες κοινωνικές ευθύνες και ρόλους, ολόκληρος ο πολιτισμός της αιδούς και η ευθύνη απέναντι στη σύζυγο και στα παιδιά εξαφανίζεται· ο άντρας μπορεί τότε να γίνει ο εαυτός του χωρίς τους περιορισμούς της καταπιεστικής πόλεως: ένα φυσικό αρσενικό ζώο, ελεύθερο να συνουσιάζεται και να γονιμοποιεί κατά βούληση, να υπόσχεται και να ψεύδεται προ- κειμένου να ικανοποιήσει τη ζωώδη φύση του, να εγκαταλείπει την έγκυο σύντροφό του και να διακηρύσσει ότι πράγματι αυτή είναι τώρα απόλυτα ίση με τον ίδιο κοινωνικά και πολιτικά. Όποιος και αν ήταν ο πατερναλισμός και η καταπιεστική πατριαρχία των Ελλήνων— και μπορούσαν να είναι ασφυκτικά — , όσο εξεζητημένες και αν ήταν οι νομικές διατάξεις περί προίκας και κηδεμονίας των χηρών και των ορφανών, ελάχιστοι άντρες παράτησαν τις γυναίκες και τα

1 6 2


παιδιά τους λέγοντας ένα απλό: «Άντε γεια, ζήσε τη δική σου ζωή, τώρα είμαστε ίσοι, στάσου στα πόδια σου και ξαναμπές στο εργατικό δυναμικό, εσύ και τα παιδιά έχετε μια υπέροχη ζωή μπροστά σας. Στο κάτω κάτω τώρα πια είσαι μια απελευθερωμένη και ανύπαντρη γυναίκα, μόλις σαράντα εφτά χρόνων. Α, και μην παραλείψεις να ασκήσεις το εκλογικό σου δικαίωμα στις επόμενες εκλογές». Ένας αρχαίος Έλληνας θα έλεγε για μας ότι χρησιμοποιούμε πάρα πολύ συχνά την έννοια της απόλυτης πολιτικής ισότητας των φύλων ως συναισθηματική κάλυψη για ανεύθυνους άντρες που εγκαταλείπουν γυναίκες και παιδιά με την πλήρη επίγνωση ότι η φροντίδα των παιδιών και τα χαμηλότερα ημερομίσθια οδηγούν στην πενία μάλλον παρά απελευθερώνουν μιαν ανύπαντρη γυναίκα. Αντίθετα άπό μας, οι Έλληνες τουλάχιστον γνώριζαν τη διαφορά μεταξύ του ηθικά και του νομικά αποδεκτού.

Όσοι Έλληνες επιχείρησαν να εγκαταλείψουν και στη συνέχεια να ταπεινώσουν τις συντρόφους τους, γελοιοποιούνταν επί σκηνής για την πράξη τους. Όμοια με τη Μήδεια, ανατριχιάζουμε τώρα με την ελληνική έννοια της προίκας. «Η ζωή μιας γυναίκας να εκτιμάται ως καθαρή ιδιοκτησία!» μαινόμαστε. Ωστόσο, οι Έλληνες είχαν την πονηρή υποψία ότι, αν η γυναίκα είχε ένα σπίτι, ένα αγρόκτημα και μερικά χρυσά νομίσματα στο σεντούκι της, ίσως ήταν λιγότερο πιθανό να την πετάξει στο δρόμο ο αγροίκος άντρας της, όταν η σάρκα της θα χαλάρωνε λιγάκι και το μέτωπό της θ’ αποκτούσε ρυτίδες. Μπορεί να της έπαιρνε τα καλύτερά της χρόνια, αλλά τουλάχιστον δεν θα έβαζε χέρι στην περιουσία της. Ναι, πρέπει να τους κατακρίνουμε για πολιτικό σοβινισμό και για το ότι απέκλειαν τις πολιτικές φιλοδοξίες εκατομμυρίων ατόμων, ωστόσο θα μπορούσαμε να μάθουμε πολλά απ’ αυτούς για το πώς να διασφαλίσουμε ότι οι γυναίκες δεν θ’ απομείνουν σε δευτέρας κατηγορίας θρησκευτική, κοινωνική και πολιτιστική θέση με το πρόσχημα ότι σύμφωνα με το νόμο όλοι μπορούμε να ψηφίζουμε και να αναλαμβάνουμε αξιώματα.

Η σκληρή φτώχεια των Ελλήνων, ο τρόμος του τοκετού, το μόνιμο φάσμα της αρρώστιας, οι σωματικές απαιτήσεις του καθημερινού μόχθου και ο ξαφνικός θάνατος από τα στοιχεία της φύσης ήταν

163


υπαρκτά και σοβαρά προβλήματα. Με δεδομένη αυτή την πραγματικότητα, η απότομη χειραφέτηση των γυναικών, που απαιτούν οι σημερινές φεμινίστριες από τους Έλληνες, μπορεί να είχε υλικές επιπτώσεις με απροσδόκητες και ίσως καταστροφικές συνέπειες. Το μεγαλύτερο μέρος της τυφλής υπακοής των Ελλήνων και η απόλυτη πίστη τους στη βιολογία γεννήθηκε από την απελπισία του αδιάκοπου πολέμου εναντίον της φύσης. Η αφοσίωσή τους σε παραδοσιακά πρότυπα ζωής βασίζεται στη γνώση ότι, παρά τους ναούς και την τέχνη τους, εξακολουθούν να είναι κυρίως μια αγροτική κοινωνία που δεν έχει πάψει να μάχεται τα ένστικτα του ζώου μέσα τους, τη στιγμή που δεν διαθέτουν εξελιγμένα φάρμακα ή αξιόπιστη αντισύλληψη.

Οι γυναίκες έπρεπε να γεννούν συνεχώς, επειδή τα περισσότερα παιδιά δεν έφταναν στην εφηβεία. Οι ρόλοι των φύλων στο σπίτι ήταν αυστηρά καθορισμένοι, επειδή η αποτυχία να βαθύνει ένα πηγάδι ή να υφανθεί ένα ζεστό πανωφόρι σήμαινε καταστροφή. Η ρουτίνα, η συνήθεια και ανταπόκριση στο ρόλο βασιλεύουν —όπως μιας θυμίζει ο Ξενοφών στον Οικονομικό του — , ενώ πρέπει να αποφεύγονται οι πειραματισμοί και οι εκτροπές. Για ένα πολιτισμό που δεν απέχει παρά μια σοδειά μόνο από τον Αρμαγεδδώνα και το θάνατο ενός παιδιού από την εξαφάνιση της οικογένειας, οι δοκιμασμένοι από το χρόνο ρόλοι των φύλων που εξασφαλίζουν την επιβίωση είναι ιεροί και καλό είναι να παραμείνουν αμετάβλητοι, έως ότου γεμίσει η αποθήκη και διασφαλιστεί η υγεία του πληθυσμού. Οι περισσότερες Ελληνίδες ήταν έγκυες ή θήλαζαν από την αρχή ως το τέλος της αναπαραγωγικής τους ηλικίας, με την ελπίδα ότι οι μισές τουλάχιστον από αυτές τις εγκυμοσύνες θα ολοκληρώνονταν, ότι οι μισές πάλι απ’ αυτές θα έδιναν υγιή βρέφη και ότι και πάλι τα μισά από αυτά θα επιβίωναν μετά τα τρία τους χρόνια. Αντίθετα από μας, οι Έλληνες γνώριζαν ότι πριν μπορέσει να πραγματοποιηθεί μια ουτοπία (σαν εκείνες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη) ισότητας των φύλων, πρώτα έπρεπε το σώμα των πολιτών να βρει μια μέθοδο να τρώει τακτικά, να διατηρεί την ασφάλεια του και να μένει απαλλαγμένο από ξένη εισβολή.

Αντίθετα από τους Έλληνες, που είχαν αναγκαστεί να ιεραρχήσουν τα κοινωνικά προβλήματά τους με μεγάλη προσοχή, οι δικοί μιας α

164


καδημαϊκοί και πολιτικοί συντάσσουν πρωτόκολλα για την πλήρη ισονομία των φύλων, των φυλών και του σεξουαλικού προσανατολισμού, τη στιγμή που διαλυόμαστε μπροστά στα ερείπια των διαζυγίων, των εγκαταλειμμένων παιδιών, των άστεγων, των απανταχού φόνων, του εθισμού στα ναρκωτικά και των άθλιων κατοικιών στα μεγάλα αστικά μας κέντρα. Οι φεμινίστριες μαίνονται εναντίον της καταπίεσης στην Αρχαία Ελλάδα μέσα σε πανεπιστήμια όπως το Γέιλ, το Πρίνστον, το Μπέρκλεϊ ή αυτά της Πενσιλβάνια και της Καλιφόρνια και νεαρές εύπορες λευκές διαδηλώνουν φωνάζοντας «Κάτω ο βιασμός του ραντεβού!»*, όταν λίγα μέτρα πιο πέρα από τις αίθουσες διδασκαλίας και τους κοιτώνες τους ζουν μερικές από τις πιο επικίνδυνες και βάρβαρες κοινότητες με συνθήκες ζωής κατάλληλες μόνο για ζώα— αστικά κέντρα πολύ πιο αφιλόξενα απ’ ό,τι η κλασική Αθήνα ή η Ρώμη. Αντίθετα με τους Έλληνες, οι ηγέτες των κοινοτήτων μας— που δεν έχουν πόλεις στις οποίες μπορεί να περπατήσει κανείς με ασφάλεια μόλις σκοτεινιάσει, που δεν έχουν οικογένειες που μπορούν να επιβιώσουν χωρίς να δουλεύουν και οι δυο γονείς έξω από το σπίτι και των οποίων τα σπίτια γίνονται ηλεκτρονικά φρούρια όταν νυχτώνει— καταφρονούν ως άλυτη τη βασική και υπαρξιακή πρόκληση, ανυπομονώντας αντίθετα να πάνε μπροστά με την ιδεαλιστική και την οραματιστική. Ναι, το γυάλινο φράγμα για ένα μικρό, ελιτίστικο γυναικείο επιτελείο στελεχών επιχειρήσεων είναι τρομερό πρόβλημα στην αμερικανική κοινωνία. Ναι, οι αγροίκοι των κολεγίων δεν πρέπει να κάνουν σεξ με φοιτήτριες που έχουν καταναλώσει μεγάλη ποσότητα αλκοολούχων ποτών. Ναι, έπρεπε να έχουμε περισσότερες γυναίκες μαθηματικούς στο πανεπιστήμιο. Ναι, το γήπεδο του σοφτ μπολ για τα κορίτσια έπρεπε να είναι εξίσου εντυπωσιακό με αυτό των αγοριών. Όμως ο οποιοσδήποτε Έλληνας θα προειδοποιούσε ότι ολόκληρη η υποκουλτούρα των εκατομμυρίων που μολύνθηκαν από ασθένειες, εθίστηκαν στα ναρκωτικά, παραβιάζουν μονίμως το νόμο

* Τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται όλο και συχνότερα στην Αμερική το φαινόμενο του βιασμού από άντρες με τους οποίους οι γυναίκες έχουν βγει ραντεβού, και όχι από αγνώστους (Σ .τ.μ .).

165


και αφήνονται στη μοίρα τους χωρίς ελπίδα για δουλειά ή για στοιχειώδη εκπαίδευση είναι πολύ μεγαλύτερο πρόβλημα για την κοινωνία. Πριν μπορέσουμε να επιτύχουμε την απόλυτη ισότητα σε ευκαιρίες για σταδιοδρομία για την ελίτ μας, ίσως πρέπει πρώτα να εξασφαλίσουμε σε εκείνους, και από τα δύο φύλα, που μοχθούν στην αφά- νεια, μία τουλάχιστον καλοπληρωμένη εργασία ανά οικογένεια.

Η μελέτη λοιπόν των γυναικών στην αρχαιότητα μπορεί να μας πει πολλά σχετικά με τις αξίες της Δύσης, αλλά όχι με την έννοια που δίνεται από μεγάλο μέρος της σημερινής φεμινιστικής κριτικής:

Η φεμινιστική θεωρία —ινδιάνικη, αφροαμερικάνικη, λεσβιακή, ψυχαναλυτική, γαλλοφεμινιστική, γυναικοκεντρική, ανθρωπολογική, αρχαιολογική, λογοτεχνική— μπορεί να ανοίξει τον παραδοσιακά ερμητικά κλειστό επιστημονικό τομέα των Κλασικών Σπουδών στον έξω κόσμο. Μόνο αφού μεταμορφωθεί με αυτό τον τρόπο, θα γίνει φανερό σε ειδικούς άλλων τομέων ότι στις Κλασικές Σπουδές υπάρχει κάτι περισσότερο από μια συλλογή «μεγάλων μύθων» και κλισέ σχετικά με τις παραδοσιακές αξίες του «Δυτικού Πολιτισμού» που εμφανίζονται προσφάτως στα λαϊκά έντυπα. Στο τέλος, λοιπόν, η θεωρία μπορεί να μετατρέψει τις Κλασικές Σπουδές από μια εξευγενισμένη μελέτη για την εύπορη τάξη (μέσω της οποίας οι άλλοι κρατιούνται σε απόσταση) σε ένα ζωτικής σημασίας πεδίο για πολυπο- λιτισμικό διάλογο στον επόμενο αιώνα.

Ν.3. ΚββίηοχνϊΙζ, Εισαγωγή στο ΡεηιίηίςΙ ΤΗβοΓγ αηά ΐΗε ϋΐαχήεζ, Ν.5. ΚαβίηοννίΙζ 3ηά Α. ΚίοΜίη

[επ.], Νέα Υόρκη/Λονδίνο, 1993, σ. 16

Ο «έξω κόσμος» που πρόκειται να ανακαλύψει ξαφνικά τη σημασία των Ελλήνων ως «ενός ζωτικής σημασίας πεδίου για πολυπολιτισμικό διάλογο» καταλήγει να είναι οι «ειδικοί άλλων τομέων» και όχι όσοι βρίσκονται έξω από τις πύλες του πανεπιστημίου. Αυτή η αυτάρεσκη απόρριψη του δυτικού πολιτισμού — της κύριας όψης του αρχαίου κόσμου που θα μπορούσε πραγματικά να ενδιαφέρει κάποιον εκτός των πανεπιστημιακών καθηγητών— προκειμένου να ανοιχτεί άλλο ένα σπυρί του Κτήνους, είναι εκείνο που κράτησε τους Έλληνες με ασφάλεια έξω από τα «λαϊκά έντυπα» για αρκετές δεκαετίες. Έ χουμε, μάλιστα, την υποψία ότι η «εύπορη τάξη» περιλαμβάνει τους

166


περισσότερους νέους θεωρητικούς —που είναι πιο καλοπληρωμένοι, έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο και ταξιδεύουν πολύ συχνότερα και μακρύτερα απ’ ό,τι οι καταχρεωμένοι φοιτητές της Αμερικής και οι ταλαίπωροι γονείς τους που ανήκουν στην εργατική τάξη και πληρώνουν ολοένα αυξανόμενους λογαριασμούς για την «εκπαίδευση» των παιδιών τους.

Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ανέπτυξαν μια οικονομία βασισμένη αποκλειστικά σχεδόν στο θεσμό της δουλείας.Η πιο συχνή κατηγορία που ακούγεται από τους σύγχρονους οπαδούς της πολυπολιτισμικότητας είναι ότι οι Έλληνες, όπως οι ρατσιστές Νότιοι του παλιού καιρού, είχαν στην κατοχή τους δούλους. Πράγματι, λίγοι Έλληνες είχαν κάποια οικουμενική αντίληψη περί εγγενούς αξιοπρέπειας του ανθρωπίνου είδους, η οποία μπορεί να εμπόδιζε να γίνει ένας συνάνθρωπος απλή ιδιοκτησία κάποιου άλλου. Η αθηναϊκή αναγέννηση θα ήταν εντελώς αδύνατη χωρίς τα χέρια, τις πλάτες και τα μυαλά χιλιάδων που έχουν πια ολότελα ξεχαστεί στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Αφανείς άνθρωποι με ονόματα όπως Σω- σίας, Ξανθίας, Καρίίον ή Μάνης έχουν χαθεί όλοι, χωρίς να αφήσουν κάποιο ίχνος στα ιστορικά αρχεία, για τους οποίους όμως μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι πέθαναν στα μεταλλεία αργύρου, στις τριή- ρεις ή σε υγρά μαγαζιά. Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων —προς διαρκή τους δυσφήμιση— υποστηρίζουν ότι πράγματι υπάρχουν σκλάβοι εκ φύσεως. (Αυτό που τους απασχολεί δεν είναι μήπως δυσφημήσουν το θεσμό ρετ δε, αλλά να διασφαλίσουν ότι εκείνοι που υποδουλώνονται είναι οι βραδύνοες και αυτοί με περιορισμένες δυνατότητες και όχι οι προικισμένοι.) Ο Αριστοτέλης αποκαλεί τους ανελεύθερους «εργαλεία», κάτι λίγο παραπάνω από ένα «γαλλικό κλειδί» που αναπνέει, ένα πριόνι ή μια τσάπα με εγκέφαλο. Ο Νικίας, ο πλούσιος Αθηναίος τον οποίο ο Θουκυδίδης επαινεί ως συνετό και ευσεβή, έκανε το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στις πλάτες χιλιάδων ανώνυμων δούλων, ανθρώπινων φτυαριών αλυσοδεμένων και αναγκασμένων να εξορύσσουν το ασήμι της Αττικής, ανθρώπων που σέρνονταν μέσα σε σκοτεινά τούνελ με μόνη τους διαφυγή το θάνατο —κι όλα αυτά για

167


να δώσουν στην Αθήνα τις ασημένιες γλαύκες της και για να διατηρηθεί η καλή φήμη του Νικία.

Ωστόσο, με πιο προσεκτική εξέταση, οι διακρίσεις μεταξύ δούλου και ελεύθερου, ακόμη και στις πιο απεχθείς και πανταχού παρούσες εκδηλώσεις της κλασικής σκέψης, δεν είναι τόσο σαφείς όσο θέλουν τώρα να πιστέψουμε. Ακόμη και ο Αριστοτέλης θεωρούσε ότι οι δούλοι έπρεπε ίσως να αντιμετωπίζονται με καλύτερο τρόπο απ’ ό,τι οι φτωχοί ελεύθεροι, ότι ο υποβιβασμός τους στην πολιτική ανυπαρξία δεν απέκλειε, όπως σε μεταγενέστερους χρόνους και άλλους πολιτισμούς, κάθε πολιτιστικό, πολιτικό και κοινωνικό προνόμιο. Τα Πολιτικά του δείχνουν ότι μάλλον πρέπει να θεωρούσε δεδομένη την ύπαρξη ενός μεγάλου σώματος επικριτών του («άλλοι βεβαιώνουν ότι η εξουσία των κυρίων πάνω στους δούλους είναι αντίθετη προς τη φύση»), που τον αναγκάζουν να υπερασπίζεται τις απόψεις του (συχνά μη δημοφιλείς ίσως;) σχετικά με την εκ φύσεως κατωτερότητα κάποιων ανθρώπων. Ο Πλάτων στους Νόμους του γράφει ότι ο σωστός τρόπος να φερόμαστε στους δούλους είναι να είμαστε περισσότερο δίκαιοι απέναντι τους απ’ όσο προς τους ίσους μας. Τραπεζίτες, λογιστές — καθηγητές επίσης— ήταν Έλληνες δούλοι. Οι δούλοι μπορεί να αλυσοδένονταν και να πέθαιναν στα μεταλλεία, αλλά οι υλικές συνθήκες των ελευθέρων φτωχών, όπως το εννοούμε σήμερα τουλάχιστον, δεν ήταν και πολύ καλύτερες. Το πραγματικό κακό της δουλείας στον αρχαίο κόσμο ήταν συχνότερα η πραγματικότητα της ανυπαρξίας στην πολιτική ζωή της κοινότητας, στέρηση πολύ πιο δυσβά- σταχτη για τους ενήλικους Έλληνες και Ρωμαίους απ’ όσο μπορούμε να διανοηθούμε.

Οι συντηρητικοί, όπως ο Ψευδο-Ξενοφών κατά την πέμπτη π.Χ. εκατονταετία και ο Πλάτων, ανησυχούσαν για την απουσία εμφανώς διακριτών διαφορών μεταξύ ελευθέρων και δούλων υπό το καθεστώς της δημοκρατίας. Ο Ψευδο-Ξενοφών έφτασε μέχρι του σημείου να πει ότι πολύ δύσκολα μπορούσε κανείς να ξεχωρίσει τον αφέντη από το δούλο στην Αθήνα και ότι οι δούλοι ήταν το ίδιο πλούσιοι με τους ελεύθερους και έλεγαν ό,τι ήθελαν χωρίς φόβο επιτίμησης. Ακόμη κι αν πρόκειται για υπερβολή, ένας τέτοιος ισχυρισμός θα ήταν αδιανό

168


ητος σε οποιαδήποτε άλλη δουλοκτητική κοινωνία. Ο φουκαράς τραυλός Κλαύδιος κατηγορήθηκε ότι παρέδωσε μια αυτοκρατορία εκατομμυρίων ανθρώπων στον Νάρκισσο και τον Πάλλαντα, δυο μηχα- νορράφους πρώην δούλους που γνώριζαν κάτι παραπάνω για το πώς να διοικούν τη Ρώμη απ’ ό,τι οι εκφυλισμένοι λόγω ενδογαμίας και έκλυτοι Ιούλιοι και Κλαύδιοι. Τέως δούλοι, στο Σατυρικόν του Πε- τρώνιου, θεωρούν δεδομένο ότι συχνά η δουλεία δεν είναι παρά προσωρινή κατάσταση, μια κακή και άτυχη αρχή που μπορούν όμως να παρακάμψουν επιτηδείως οι πιο πονηροί, που ξεπερνάνε σε ευφυΐα τους άμυαλους κυρίους τους, και να καταλήξουν με χρήματα, κοινωνική θέση —και δικούς τους δούλους. Ο κοιλαράς απελεύθερος Τρι- μαλχίων είναι ένας αρχαίος Χοράσο Άλτζερ, καρικατούρα του πανούργου δούλου που καταλήγει ελεύθερος και πιο επιτυχημένος ως Ρωμαίος από την κουρασμένη και χρεοκοπημένη τάξη των παλαιών αριστοκρατών. Ο Χοράσο ισχυριζόταν ότι οι συγγενείς του πατέρα του προέρχονταν από δούλους. Δεν είναι να απορεί κανείς που, κάτω από μια τόσο κινητική και μεταβαλλόμενη κοινωνική κοσμολογία, το Ρωμαϊκό Δίκαιο αναγνώριζε θεωρητικά κάποιους γάμους μεταξύ ελεύθερων και δούλων.

Τα παραδείγματα μαζικής απελευθέρωσης δούλων αφθονούν στην ελληνική ιστορία. Συχνά μαθαίνουμε για δούλους που ελευθερώθηκαν, επειδή πολέμησαν στο πλευρό των κυρίων τους, έλαβαν την ιδιότητα του πολίτη σε εποχές μείωσης του πληθυσμού, οπλίστηκαν από κρυψίνοες επαναστάτες, χειραφετήθηκαν μετά το θάνατο του κυρίου τους. Αναρωτιέται κανείς κατά πόσον ο Ισοκράτης υπερέβαλε όταν ισχυριζόταν: «Ουδείς Αθηναίος επιβάλει τέτοιες ωμότητες στους δούλους του σαν αυτές που επιφυλάσσουν οι Πέρσες στους δικούς τους ελεύθερους». Η δουλεία στον κλασικό κόσμο υπήρξε αναμφίβολα μια ευμετάβλητη και συζητήσιμη υπόθεση, με τη διάκριση μεταξύ δέσμιων και ελευθέρων συχνά ασαφή, με τρόπο άγνωστο, επί παραδείγματι, στον αμερικανικό Νότο.

Οι σύγχρονοι υποστηρικτές της πολυπολιτισμικότητας συχνά αγνοούν τις σημαντικές διαφορές μεταξύ δουλείας στην αρχαιότητα και στην Αμερική του δέκατου ένατου αιώνα, εισάγοντας με το ζόρι αυ

169


θαίρετες ερμηνείες του παρελθόντος, στην προσπάθεια τους να απο- καλύψουν τον εγγενή ρατσισμό της Δύσης. Έτσι, η Σέλι Χάλεϊ, αυ- τοαποκαλούμενη «Μαύρη φεμινίστρια κλασικίστρια», υποστηρίζει χωρίς καμιά απολύτως απόδειξη ότι η Μακεδονίτισσα Κλεοπάτρα υπήρξε μαύρη, τουλάχιστον συμβολικά:

Σιγά σιγά, διαβάζοντας ιστορία και τη Μαύρη φεμινιστική σκέψη, αντιλήφθηκα ότι η Κλεοπάτρα ήταν σημαντική σε δύο επίπεδα. Δίνει φωνή στην «αγωνία για την πολιτιστική αποκλήρωσή» μας (δπάοίί 1990: 205)., και αντιπροσωπεύει τη διπλή ιστορία καταπίεσης και επιβίωσης της Μαύρης γυναίκας. Σ τη Μαύρη προφορική παράδοση, η Κλεοπάτρα γίνεται μια συμβολική έννοια που δίνει φωνή στη Μαύρη αφρικανική μας κληρονομιά που για τόσο πολύ καιρό έχει καταπιεστεί από το ρατσισμό και την ιδεολογία της διασταύρωσης των φυλών.

«Βίαοΐί ΡεΓηίηίδΙ ΤΗοιίξΙιΙ απά €1&δ8ίοδ: Κοπιεπιβεπη^, Κε-ο1ίΐϊηιίη§, ΙΙε-επιρολνεπη§» στο ΡβιηίηίχΙ ΤΗβοη'

αηά (Ηβ ΟΙα^ία', Ν.8. ΚαβίηοννίΙζ ζηά Α. ΚίοΜϊη [επ.], Νέα Τόρκη/Λονδίνο, 1993, σ. 29

Η οικειότητα και μόνο του Έλληνα κυρίου και δούλου —ο Αριστοφάνης, ο Δημοσθένης και ο Ψευδο-Ξενοφών υποστηρίζουν ότι συχνά είχαν την ίδια εμφάνιση, ομιλία και πράξη— βοηθάει στην εξήγηση της επιβίωσης του θεσμού, που θα είχε περιπέσει σε ακόμη χειρότερη φήμη αν όλοι οι δούλοι ανεξαιρέτως αλυσοδένονταν και στέλνονταν στις υπόγειες στοές των μεταλλείων. Ο Σπάρτακος δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει εκατομμύρια δούλους για να ανατρέψουν τη Ρώμη επειδή, κάτω από το αριστοτεχνικό σύστημα με το οποίο λειτουργούσε η δουλεία στην Ιταλία, δεν λιμοκτονούσαν ούτε δέρνονταν όλοι οι δούλοι από σκληρούς αφέντες που επέβαλαν το βούρδουλα και τις αλυσίδες, ούτε όλοι οι αφέντες ήταν ξιπασμένοι αριστοκράτες που έπιναν το αίμα των δούλων τους. Αν έτσι είχαν τα πράγματα, ο γενναίος Σπάρτακος μπορεί να είχε επιτύχει!

Μερικοί συγγραφείς —ο Επίκτητος και ο Πλούταρχος, κάποτε και ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης — εκνευρίζονται με τις αντιφάσεις του θεσμού της δουλείας. Στον αρχαίο κόσμο η δουλεία δεν προκαθοριζόταν από το χρώμα ή κάποια υπονοούμενη φυλετική κατωτερό-

170


τητα, αλλά από τα παιχνίδια της μοίρας —μια πολιορκία, μια επίθεση πειρατών, μια άτυχη γέννηση. Ο Ηράκλειτος λέει απλά ότι ο πόλεμος «άλλους τους κάνει δούλους και άλλους ελεύθερους» [απ. 53 Οΐεΐκ]. Φρικτός θεσμός, σύμφωνοι, αλλά τουλάχιστον όχι πάντα μέρος ενός ευρύτερου εφιάλτη φυλής, χρώματος ή ψευδογενετικής. Όταν ο Διογένης πιάστηκε αιχμάλωτος και υποδουλώθηκε, έδειξε έναν Κορίνθιο αγοραστή και είπε: «Πουλήστε με σ’ αυτόν χρειάζεται αφέντη». Παρά τους ισχυρισμούς του Αριστοτέλη, οι περισσότεροι Έλληνες δεν θεωρούσαν ότι η φυσική κατωτερότητα ήταν το ιδεολογικό υπόβαθρο της δουλείας, πράγμα που εξηγεί το γιατί —αντίθετα προς την αμερικανική εμπειρία — η ύπαρξη μορφωμένων, ευφυών δούλων προφανώς δεν ήταν μοιραία για την ιδέα του ίδιου του αισχρού θεσμού. Ένας ευφυής, γενναίος μαύρος δούλος προκάλεσε την αμφισβήτηση ολόκληρου του οικοδομήματος της δουλείας στο Νότο· ένας ευφυής, γενναίος Έλληνας δούλος θα είχε σταλεί πίσω στη δουλειά του με τη φράση: «Δυστυχώς, εσύ ή οι γονείς σου έτυχε να βρεθείτε σε λάθος τόπο τη λάθος στιγμή». Τον Έλληνα δεν τον ενοχλούσε ιδιαίτερα το γεγονός ότι ο δούλος του μπορεί να ήταν πολύ καλύτερος από τον ίδιο —αυτές είναι οι παραξενιές της μοίρας· ένας ιδιοκτήτης φυτείας που αντιμετώπισε την ίδια κατάσταση είδε ολόκληρο το ψευδοεπιστημονικό του πιστεύω να καταρρέει μπροστά στα μάτια του. Εκείνο που ενοχλούσε τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα ήταν ότι όλοι οι Έλληνες — οι γυναίκες και τα παιδιά περισσότερο — θεωρητικά δεν απείχαν από τη δουλεία παρά μια χαμένη μάχη ή μια κατάληψη πόλης. ^

Ο Ρωμαίος φιλόσοφος Σενέκας συμβούλευε: «Να θυμάστε τούτο, ότι ο άντρας που αποκαλείτε δούλο σας προέρχεται από το ίδιο είδος, απολαμβάνει τον ίδιο ουρανό, αναπνέει, ζει και πεθαίνει ακριβώς όπως εσείς. Εσείς μπορείτε να τον φανταστείτε ελεύθερο, εκείνος μπορεί να σας φανταστεί δούλο». Πέντε αιώνες νωρίτερα, ο δυσνόητος ρήτορας Αλκιδάμας σάρκαζε: «Ο Θεός δεν έκανε κανέναν άνθρωπο δούλο». Μπορεί να μην του πέρναγε από το νου ότι κάποιος θα έπρεπε επομένως να διαλύσει το θεσμό, όπως δεν πέρασε και από το νου του Τόμας Τζέφερσον ή του Τζον Καλχούν, αλλά το θέμα των δούλων

171


— αν όχι του θεσμού της δουλείας — ήταν τουλάχιστον ανοιχτό προς συζήτηση. Πώς αλλιώς θα είχαμε ποτέ εξαλείψει τη δουλεία;

Αλλά την έχουμε στ’ αλήθεια εξαλείψει; Ένας Έλληνας της Κλασικής Ελλάδας σήμερα, ιδίως ο Αριστοτέλης, θα θεωρούσε το ζήτημα ανοιχτό. Αφού κοίταζε τις πόλεις μας, θα μας ρωτούσε για την ημι-εθελούσια δουλεία. Γιατί ζουν οι «ελεύθεροι» άνθρωποι στο δρόμο μπροστά στα μάτια εκείνων που είναι οχυρωμένοι στις πισίνες και στα σινιέ ρούχα τους; Γιατί εκατομμύρια ψηφοφόρων ζουν από τη μια δόση τους ως την άλλη, εθισμένοι στον πόνο, ή ραχατεύοντας απαθώς μπροστά σ’ ένα τετράγωνο κουτί; Γιατί κατασκευάζουμε αμέτρητα κακόγουστα «σκατολοΐδια» από πλαστικό και σιλικόνη τόσο για να ικανοποιήσουμε όσο και για να διεγείρουμε ανομολόγητες επιθυμίες; Ένας Έλληνας της πόλεως θα αναρωτιόταν πόση αληθινή ελευθερία, πόσες επιλογές «τρόπου ζωής» έχει ο χαμηλόμισθος για τα σαράντα έντιμα χρόνια του, πίσω από μια μηχανή κουρέματος γρασιδιού ή ένα σφουγγαρόπανο. Ακόμη και ένας Ρωμαίος μπορεί να έλεγε ότι οι τραπεζικοί λογαριασμοί των εργαζόμενων φτωχών μας, που έχουν εκλογικά δικαιώματα και είναι «ελεύθεροι» να ταξιδέψουν όπου τους κάνει κέφι, συμποσούνται σε πολύ λιγότερα από το αντίστοιχο κεφάλαιο του ρβεαίϊαηι του αρχαίου δούλου.

Για τους Έλληνες, η έλευση της δουλείας στην πόλη-κράτος σκιαγραφούσε τα δικαιώματα του πολίτη, αποκρυσταλλώνοντας τη διάκριση μεταξύ δούλου και ελεύθερου κατά τρόπο άγνωστο στους δουλοπάροικους και στον ανακτορικό πολιτισμό της Εγγύς Ανατολής και της Αιγύπτου. Ο ελεύθερος Έλληνας μπορούσε τώρα να οριστεί σύμφωνα με ό,τι δεν ήταν. Σε καμιά άλλη γλώσσα της εποχής δεν υπήρχε λέξη για την ελευθερία ή την πιο συγκεκριμένη έννοια του «ελεύθερου πολίτη». Ο Έλληνας λοιπόν μπορούσε να λέει για τον απεχθή θεσμό του ότι τουλάχιστον ενίσχυε την ελευθερία του πολίτη. Μπορεί ν’ αρχίσουμε τώρα να κατανοούμε τη λογική της αλλόκοτης και αποκρουστικής σύστασης του Ξενοφώντα να αγοράσει η Αθήνα δημόσιους δούλους για να δουλεύουν στα μεταλλεία αργύρου, ώστε όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως τάξεως, να μπορούν να συντηρούνται με δημόσια δαπάνη και να προστατεύονται από την εκμετάλλευση.

172


Ο Αριστοτέλης θα πρόσθετε ότι οι Αμερικανοί έθεσαν εκτός νόμου τη δουλεία μόνο και μόνο για να μεταχειρίζονται εκατομμύρια ελευθέρων ανθρώπων χειρότερα από δούλους.

Κάποιοι Έλληνες θα αμφισβητούσαν ακόμη και την περιττή καταστροφή ζώων εκ μέρους μας στις φαρμακευτικές έρευνες. Ο Πορ- φύριος και ο Πλούταρχος αμφισβητούν την παραδοσιακή χρήση των ζώων με ζήλο που δεν ξανασυναντάμε παρά στα τέλη πια του δέκατου ένατου αιώνα. Η σφαγή ευγενών αγρίων ζώων στο Κολοσσαίο προκαλούσε αηδία τόσο στον Κικέρωνα όσο και στον Πλίνιο. Ο στω- ικός αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος εύρισκε το όλο θέαμα τουλάχιστον ανιαρό. Ο Σενέκας, του οποίου οι Ρωμαίοι συμπατριώτες Κα- λιγούλας και Νέρων υπήρξαν από τους πιο σκληρούς ανθρώπους που γνώρισε ποτέ ο κόσμος, έγινε προάγγελος των σημερινών εκστρατειών κατά της βίας, όταν έγραφε ότι η παρακολούθηση ενός τέτοιου μακελειού στην αρένα τον έκανε πιο άπληστο, πιο επιθετικό, πιο σκληρό και πιο απάνθρωπο. «Δεν καταλαβαίνετε ότι τα κακά παραδείγματα γυρνάνε πίσω σ’ εκείνους που τα δίνουν;» φώναζε.

Η πολιτική δομή του κλασικών κόσμου ήταν ελιτίστικη.Τόσο οι παραδοσιακοί μαρξιστές όσο και οι σημερινοί μεταμοντερνι- στές μας διαβεβαιώνουν ότι οι «Έλληνες» δεν ήταν παρά μια ελίτ εκμεταλλευτών που στηρίζονταν πάνω σ’ ένα προλεταριάτο χιλιάδων Άλλων. Ναι, μολονότι οι Έλληνες επινόησαν τη δημοκρατία, οι περισσότεροι διανοούμενοι δεν είχαν σχεδόν τίποτε καλό να πουν γι’ αυτό. Ο Πλάτων, που τελικά έχασε την ψυχραιμία του και μίσησε τον αθηναϊκό όχλο, φαντάστηκε ένα απόσπασμα υπερανθρώπων που θα αναλάμβαναν ευγενικά την εξουσία χωρίς δικαιολογίες και θα χειραγωγούσαν τους λιγότερο ευφυείς, τους πιο αδαείς, τους πιο επικίνδυνους ανάμεσά τους. Έχει το θράσος να αποκαλεί τους κοινούς ανθρώπους, την εργατική τάξη που αποτελεί τη σπονδυλική στήλη της δημοκρατίας, εκείνους που σκάλισαν τις μετόπες του Παρθενώνα και κωπηλατούσαν στη Σαλαμίνα, «φαλακρούς ψευτομαστορίσκους». Κακολογεί ακόμη και την αναμέτρηση στη Σαλαμίνα, τη ναυμαχία που έσωσε το δυτικό πολιτισμό. Αυτή η σύγκρουση έκανε τους Έ λ

173


ληνες «χειρότερους ως λαό», λέει, επειδή έγινε η αφορμή για τη δημοκρατία των ακτημόνων στην Αθήνα —των κατώτερης τάξης ναυτικών— «τη χειρότερη από όλες τις έννομες διακυβερνήσεις και την καλύτερη από όλες τις άνομες».

Εκείνος ο παράξενος Ψευδο-Ξενοφών λέει σχεδόν ότι ο αθηναϊκός πολιτισμός είναι μια καθαρή αποτυχία: ολόκληρο το καταστροφικό δημοκρατικό πείραμα είναι βέβαιη απόδειξη για το τι συμβαίνει όταν υποκρινόμαστε ότι όλοι είναι ίσοι, ενώ δεν είναι. Στο κάτω κάτω, λέει, στην Αθήνα οι δούλοι δεν πηδάνε στο χαντάκι όταν πλησιάζεις. Ο Θουκυδίδης, ο πικραμένος εξόριστος της αθηναϊκής πολιτικής, γνωρίζει πως όταν παρέχεις αφειδώς αφθονία, ισχύ και ασφάλεια σε έναν άνθρωπο, οποιονδήποτε άνθρωπο, οποίασδήποτε πολιτικής κλίσης ή θέσης ή καταγωγής, το πιο πιθανό είναι να βλάψει παρά να συντηρήσει. Αυτή είναι η φύση του ανθρώπου. Ο ιστορικός βγάζει «σκάρ- τη» ολόκληρη την αθηναϊκή δημοκρατική κοσμολογία —δημαγωγούς και γαλαζοαίματους, αριστοκράτες και λαϊκούς— της οποίας γράφει την ιστορία. Και μην ξεχνάτε ότι η ιστορία του ήταν εκείνη της Αθήνας του, της ισχυρότερης απ’ όλες τις ελληνικές πόλεις- κράτη στην καλύτερη περίοδό της. Ο Βιργίλιος επίσης γνώριζε πολύ καλά το αντίτιμο του πολιτισμού, γι’ αυτό ελπίζει τουλάχιστον ο νέος αυτοκράτορας να φέρει την ειρήνη, χωρίς να βάψει τους δρόμους της Ρώμης με περισσότερο αίμα απ’ όσο είναι απολύτως απαραίτητο. Διαβάστε ένα κεφάλαιο του Σουητώνιου ή την ιστορία μιας δεκαετίας μόνο από τον Τάκιτο — υπήρξαν και οι δύο περήφανοι Ρωμαίοι πατριώτες: χαρακτηρίζουν τους καλύτερους και τους λαμπρότερους της Ρώμης τέρατα, σαδιστές, φονιάδες και κλέφτες.

Με την πρώτη ματιά, το έργο του Σοφοκλή Αίας μας δείχνει το αναγκαίο τέλος του αριστοκρατικού, ηρωικού κόσμου και την εμφάνιση μιας πιο δημοκρατικής κοινωνίας. Η απονομή της πανοπλίας του Αχιλλέα στον ευέλικτο Οδυσσέα αντί στον μονολιθικό Αίαντα σημαίνει ότι ο παλαιός, ηρωικός κόσμος του Αχιλλέα πρόκειται να αντικατασταθεί από έναν πιο έξυπνο, πραγματιστικό τρόπο ζωής, περισσότερο συντονισμένο με την κοινωνική εξίσωση της πολιτικής της

174


Αθήνας του Σοφοκλή. Ποιος, λοιπόν, δεν ανακουφίζεται, όταν ο Αίας— ο υβριστής, φονικός, εκδικητικός, κτηνώδης, ολότελα απρόβλεπτος Αίας, που εκτός των άλλων κακομεταχειρίζεται και τη γυναίκα του— ρίχνεται πάνω στο ξίφος του μπροστά στα μάτια του κοινού; Ας πάει να χαθεί αυτή η «απασφαλισμένη χειροβομβίδα». Όταν η απλοϊκή ηθική του δεν λειτουργεί πια, όταν δεν έχει πια σημασία ποιοι είναι οι φίλοι ή οι εχθροί του ή πώς τους φέρεται, τι του μένει για να ζήσει;

Ωστόσο ακόμη κι εδώ το μήνυμα του Σοφοκλή δεν είναι ξεκάθαρο, δεν είναι μειωτικό. Ο Αίας αυτοκτονεί στα μισά του έργου. Μαζί του πεθαίνει κι ένα μεγάλο μέρος του λυρισμού του έργου, καθώς το μεγαλύτερο κομμάτι της δυνατής ποίησης εκφράζεται από το στόμα αυτού του καταδικασμένου «μπουνταλά». Μένουμε με μισό έργο γεμάτο με διοικητικά παζαρέματα σχετικά με την ταφή του, διαφωνία που τελικά κερδίζεται από τον συμβιβαστικό και δειλό υπαλληλίσκο, τον Οδυσσέα, που μισούσε και φοβόταν τον Αίαντα όσο ήταν σωστό να τον μισεί. Τώρα είναι η ώρα να θαφτεί το παρελθόν. Τούτος είναι ο νέος κόσμος, ο αθηναϊκός, που περιέχει και καλά και κακά, ένας κόσμος δημοσίων συζητήσεων, πολιτικής, συμβιβασμού, ισονομίας και λήψης πρακτικών αποφάσεων, ο θρίαμβος του κατ’ εξοχήν ομαδικού παίκτη.

Τέτοιος είναι και ο δικός μας κόσμος, και δεν είναι κακός. Ίσως. Ωστόσο ο Αίας κυριαρχεί ακόμη στο έργο, τραβάει την προσοχή μας και διεγείρει τα συναισθήματά μας, έστω κι αν οι αρχές του καταστρέφουν εκείνους που αγαπούσε. Είναι ο αποφασισμένος στρατηγός Πάτον ή ο στρατηγός Λ'εμέι, τον οποίο θέλεις στο πλάι σου μπροστά στα τείχη της Τροίας, για να τον ταπεινώσεις και να τον ξαναχώσεις με το ζόρι στη σκηνή του, όταν έρχεται η ώρα να το παίξεις πολιτισμένος και να παζαρέψεις τα λάφυρα. Με το θάνατο του Αίαντα χάσαμε κάτι μεγάλο. Αγριο και απλοϊκό; Ναι. Ενοχλητικό; Βεβαίως. Ταυτόχρονα όμως ήταν ευγενές και επιβλητικό. Ο Αίας πίστευε σε κάτι πέρα από την προσωπική του μοίρα, απαιτούσε έναν κόσμο με τους δικούς του όρους. Για το ηρωικό μυαλό του, ο φίλος είναι φίλος και ο εχθρός εχθρός, τα λόγια ωχριούν μπροστά στις πράξεις, και

175


τίποτα δεν ζωγραφίζεται με αποχρώσεις του γκρίζου. Ο Οδυσσέας, που έχει δίκιο σχετικά με την ταφή, εξακολουθεί να ανησυχεί κυρίως για τη δική του .ζωή, για τη δική του επιτυχία. Σ ’ αυτή τη «νίκη» για τη δημοκρατία, ο Σοφοκλής υποστηρίζει παράλληλα ότι η πολιτική και ηθική εξέλιξη δεν έρχεται χωρίς απώλειες. Τείνουμε να πιστέψουμε ότι ο ποιητής προτιμάει τον παλιό, ανεφάρμοστο κόσμο των πολεμιστών, την παράφορη ομάδα του Αίαντα, από το δικό του Χρυσό Αιώνα της δημοκρατικής ισότητας —και πεζότητας. Ποιο νόημα, λοιπόν, βγαίνει από το έργο; Μια έντιμη εξέταση της προόδου στη θέση της παράδοσης, του ασυνήθιστου έναντι της ομοιομορφίας, του ιδεαλισμού σε αντιπαράθεση με τον πραγματισμό, του απόλυτου έναντι του σχετικού, της φύσης των αρχών έναντι του εγωισμού, όλα οδηγούν στη δυσάρεστη υπόδειξη ότι αυτό που μιας αρέσει και που θαυμάζουμε δεν είναι πάντα αυτό που μπορούμε —και έπρεπε— να έχουμε.

Ωστόσο, οι Έλληνες στοχαστές και επικριτές της ριζοσπαστικής ισονομίας ήταν και οι ίδιοι προϊόν μιας κοινωνίας μέσων ανθρώπων. Κατά συνέπεια, ακόμη και οι συντηρητικοί δεν μπορούσαν να ξεφύ- γουν από τις ισονομικές βάσεις του ίδιου τους του πολιτισμού. Η αρχική ελληνική πόλη-κράτος αναδύθηκε από την αφάνεια των Σκοτεινών Αιώνων τον όγδοο π.Χ. αιώνα ως θεσμός (ο Αριστοτέλης την αποκάλεσε «τιμοκρατία» που «θέλει το λαό στην αρχή και όλοι όσοι έχουν την ίδια περιουσία είναι μεταξύ τους ίσοι») που προστάτευε μια νέα τάξη μικροκτηματιών αγροτών, βαριά οπλισμένων πεζών και γαιοκτημόνων πολιτών, που ήταν αντίθετοι στη μοναρχία, δύσπιστοι στην αυταρχία, καχύποπτοι προς την αριστοκρατία και αποφασισμένοι να διευρύνουν την ολιγαρχία. Τα αγροκτήματα είχαν ίσο και μικρό μέγεθος, ενώ οι θέσεις στη φάλαγγα ήταν όμοιες μεταξύ τους όπως οι θέσεις στην αίθουσα της Βουλής. Κατά συνέπεια, η δημοκρατία δεν υπήρξε πάντα αντίθετη στην τυραννία αλλά μάλλον στην τιμοκρατία των γαιοκτημόνων, ήταν μια κίνηση όχι προς τη δημιουργία ενός σώματος ελευθέρων πολιτών αλλά προς την αύξηση μια ήδη υ- πάρχουσας ελεύθερης και ισόνομης τάξης. Όταν οι υποστηρικτές της παράδοσης, όπως ο Θουκυδίδης και ο Αριστοτέλης, είδαν την καταπίεση της αθηναϊκής ηγεμονίας, τους συνεχείς σκοτωμούς του Πελο-

176


ποννησιακού Πολέμου, τη θανάτωση του Σωκράτη και τη σχέση μεταξύ των δημοσίων έργων στην πατρίδα και της εθνικιστικής επέκτασης στο εξωτερικό, κατέληξαν να μισήσουν το κομφούζιο της αθηναϊκής φιλελεύθερης δημοκρατίας, και από αντίδραση λαχταρούσαν τις παλιές χαμένες πολιτείες των απομονωτιστών και τοπικι- στών οπλιτών στρατιωτών. Οι Έλληνες που ήταν αντίθετοι στη δημοκρατία, λοιπόν, δεν ήταν όλοι ελιτιστές· άνθρωποι όπως ο Θουκυδίδης και ο Αριστοτέλης δεν επιθυμούσαν την αριστοκρατία ούτε τη στενή ολιγαρχία.

Είναι αλήθεια ότι η αθηναϊκή δημοκρατία —η τελική έκφανση της εξελισσόμενης συνταγματικής παράδοσης της ελληνικής πόλης — έκανε μακρύτερους, πιο άγριους και πιο συχνούς πολέμους από οποία - δήποτε άλλη πολιτεία της εποχής της. Εξουσία στο λαό σημαίνει ακριβώς αυτό. Οι σκοτεινές επιθυμίες του μεταφράζονται αμέσως σε τριήρεις και πολιορκίες. Ο πληθυσμός, και κατά συνέπεια ο στρατός, μεγαλώνει. Εμφανίζεται ένας ολόκληρος ενωμένος λαός που μπορεί να κάνει ή να μην κάνει πόλεμο, ανάλογα με τις επιθυμίες του. Η εξουσία του λαού διευκολύνει τον οργανωμένο φόνο. Δεν είναι να απορεί κανείς που ο Ηρόδοτος έγραψε ότι ήταν ευκολότερο να πείσει κάποιος 30.000 ψηφοφόρους πολίτες στην Αθήνα να πάνε στον πόλεμο απ’ ό,τι να πείσει έναν και μόνο άντρα στην ολιγαρχική Σπάρτη. Για τους Έλληνες φιλοσόφους, που είχαν πολύ πιο απαισιόδοξη άποψη για την ανθρώπινη φύση απ’ ό,τι εμείς, η φιλελεύθερη δημοκρατία ήταν, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, μια ιδέα που τους προκα- λούσε τρόμο, μια ανησυχητική σκέψη ότι οι πολεμικές φιλοδοξίες του ανθρώπου που περπατούσε στο δρόμο θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν σχεδόν άμεσα και χειροπιαστά στο πεδίο της μάχης. Περισσότεροι Έλληνες σκοτώθηκαν πολεμώντας υπέρ ή κατά της επιθετικής και δημοκρατικής Αθήνας απ’ όσοι σε όλη την υπόλοιπη ιστορία των πολέμων της κλασικής πόλης-κράτους.

Οι Έλληνες είναι δέσμιοι της λογικής, χωρίς το φυσικό αυθορμητισμό και την ελαφράδα άλλων πολιτισμών. Οι Έλληνες είναι υπεύθυνοι για το ότι κληροδότησαν στους Δυτικούς απογόνους τους το βαρύ

177



φορτίο του ορθολογισμού, που έχει οδηγήσει μόνο στο «διά ταύτα» κι έχει αφαιρέσει τη μυστηριακή χαρά του ανεξήγητου από τη ζωή. Εμείς που μελετάμε τους Έλληνες πιστεύουμε λανθασμένα ότι η αλήθεια και οι αξίες είναι απόλυτες και αμετάβλητες και όχι απλά κατασκευάσματα εκείνων που κατέχουν την εξουσία.

Οι οπαδοί της πολυπολιτισμικότητας υποστηρίζουν, συχνά με μια τάση πατροναρίσματος, ότι εμείς στη Δύση δεν εκτιμούμε άλλα αυ- τόχθονα συστήματα πραγμάτευσης και λογικής, ότι είμαστε τόσο βεβαρημένοι με τις ελληνικές αντιλήψεις της «γραμμικής» σκέψης, του θετικισμού και του εμπειρισμού, που μας περιορίζει η ανόητη αντίληψη πως ένα κείμενο εννοεί ό,τι λέει και πως το ειλικρινές γράψιμο μπορεί, πάνω κάτω, να περιγράψει μια πραγματικότητα.

Ούτε μπορεί το νόημα να παραπεμφθεί σε αναφορές εκτός κειμένου, γιατί η ανάλυση υποστηρίζει επίσης ότι η διατεινόμενη αναφορικό- τητα ενός κειμένου είναι μη απλουστεύσιμα μεταφορική, βασισμένη σε μια διάκριση μεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού που αποδεικνύε- ται επίσης ότι είναι λογική κατασκευή. Όλα τα κείμενα, τόσο τα συμβολικά όσο και τα δήθεν περιγραφικά, ανάγονται στο επίπεδο ρητορικών πράξεων που πασχίζουν να αρνηθούν τη ρητορική τους ταυτότητα στην αναζήτηση μιας φευγαλέας αναφορικότητας ή «αλήθειας». Στο φιλοσοφικό πλαίσιο, αυτή η τεχνική της ανάγνωσης, με την έμφασή της στη μη απλουστεύσιμη ρητορικότητα ή «π ιστότητα» του κειμένου, αποσταθεροποιεί τις κεντρικές θεμελιακές υποθέσεις της συμβατικής δυτικής μεταφυσικής όπως το «ον», το «είναι» και το «ταυτόν».

ΒαΛαΓα ΟοίΤ, «Εισαγωγή» στο Ββτϋ&τα ΟοίΤ [επ.], ΗΐΞίοΓγ, ΤΓα§βάγ, ΤΗβοη/. ΌιαΙθ£ΐιβ8 οη Αίηβπιαπ Οταπια, Όστιν, 1995, σ. 2

Αν το βιβλίο της καθηγήτριας Γκοφ είναι κι αυτό μια απλή «ρητορική πράξη» και επομένως δεν έχει καμιά σχέση με οποιαδήποτε αλήθεια περί της αρχαίας τραγωδίας, γιατί να το διαβάσουμε; Αφού η γλώσσα του δεν παρέχει ψυχαγωγία και δεν «αποσταθεροποιεί» τίποτα, επί πλέον χρησιμοποιεί στην επιχειρηματολογία του το οικοδόμημα της «δυτικής μεταφυσικής», η συλλογή τέτοιων δοκιμίων είναι στην καλύτερη περίπτωση κακόγουστο αστείο και στη χειρότε

178


ρη υποκριτικό μέχρι το μεδούλι. Υποψιαζόμαστε ότι οι παριστάμενοι στο συνέδριό της βρίσκονταν «όν»τως εκεί με καρτελάκια «ταυτό»- τητας στο στήθος και έφεραν το «είναι» τους στο δείπνο.

Ναι, οι Έλληνες πρώτοι μας δίδαξαν πώς να αναλύουμε τον κόσμο με τη λογική, αλλά μας είπαν επίσης ότι πρέπει να αναγνωρίζουμε και μετά, κάποιες φορές απρόθυμα κάποιες άλλες χαρούμενα, να ενδίδουμε στη δύναμη του παράλογου των θαυμαστών πραγμάτων που δεν μπορούμε πάντα να δούμε, να ακούσουμε ή να αποδείξουμε. Η ταυτόχρονη δημιουργία του Διαφωτισμού και της ρομαντικής αντίδρασης σ’ αυτόν δεν είναι εύκολη δουλειά. Ο Απόλλων, ο θεός του ορθολογισμού και του μέτρου, παραδίδει το ναό του στον Διόνυσο για τρεις μήνες κάθε χειμώνα. Ο Διόνυσος, ο θεός του παραλογισμού, της έκστασης και της απελευθέρωσης, πρέπει να πάρει το μερτικό του ως η ανεξιχνίαστη δύναμη που με κάποιο τρόπο κάνει τους χυμούς να κυλάνε στις φλέβες των φυτών και των ζώων. Ο Πενθεύς, ο θρυλικός βασιλιάς των Θηβών, προσπαθεί να αρνηθεί τη θεϊκότητα, τη δύναμη, ακόμη και την ίδια την ύπαρξη αυτού του «νέου» θεού. Συντρίβεται και υποκύπτει στις δικές του απωθημένες παράλογες επιθυμίες και τελικά ξεσκίζεται από τη μαινόμενη μητέρα του.

Το παράλογο είναι πάντα επικίνδυνο, αλλά είναι ενσωματωμένο στη φύση μας· ακόμη και ο Πλάτων το κάνει να είναι το ένα τρίτον και μερικές φορές τα δύο τρίτα της ψυχής μιας. Το άνομο πάθος της Φαίδρας για τον προγονό της Ιππόλυτο πρέπει να καταλήξει στην καταστροφή ολόκληρης της οικογένειας, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι εκείνο που αρχίζει την καταστροφική αλυσίδα των γεγονότων είναι η συνειδητή και πλήρης απόρριψη της Αφροδίτης, του Πάθους, από τον Ιππόλυτο. Η Αφροδίτη δεν θέλει παρά λίγη αναγνώριση — ή έτσι τουλάχιστον ισχυρίζεται — , αλλά πώς μπορεί ο Ιππόλυτος (με τα «μεγάλα, χοντρά βιβλία του») να αφιερωθεί στη σεξουαλική αγνότητα της Άρτεμης (παράξενη επιθυμία για άντρα στον κλασικό κόσμο) και ταυτόχρονα να αναγνωρίσει τη σημασία του σεξ; Είναι η αυτάρεσκη σεμνοτυφία το ίδιο κακή με την παράδοση στο κάλεσμα του Έρωτα; Τα «εγώ», «αυτό» και «υπερεγώ» είναι διάσπαρτα στις σελίδες της κλασικής λογοτεχνίας, απαιτώντας να εξετάσουμε τις

179


αντιφατικές και αλληλοσυγκρουόμενες όψεις της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι σύμπτωση που ο Φρόιντ και ο Μαρξ — επικριτές και οι δύο της δυτικής κοινωνίας— ήταν κλασικιστές «της πολυθρόνας» που χρησιμοποίησαν αυτήν ακριβώς την παιδεία τους στις επιθέσεις τους.

Η παράδοση της αυτοκριτικής, της ανάλυσης του ποιοι είμαστε, πώς ζούμε, τι πιστεύουμε και σε τι δίνουμε αξία, είναι η πηγή της δυτικής προόδου. Στους Έλληνες και στους Ρωμαίους οφείλουμε τη σταθερή αναρώτησή μας: Γιατί το κάνουμε αυτό; Γιατί το κάνουμε με αυτό τον τρόπο; Υπάρχει καλύτερος τρόπος; Είναι η κοινωνία μας πράγματι ηθική; Κληρονομήσαμε αυτά τα ερωτήματα από τον Προμηθέα, την ερευνητική μας ευφυΐα, την «προνοητικότητά» μας, που μας έσωσε από τη ζωώδη ύπαρξη φέρνοντάς μας «φωτιά»: επιστήμη, δεξιότητες, κοινότητες, τεχνολογία. Και συχνά, όταν αγγίζουμε τα όρια της λογικής μας, στρεφόμαστε στην πίστη, στη θρησκεία και στο μυστικισμό.

Για εκείνους από σας που επικρίνουν αυτό το «δυτικό πρότυπο» της προόδου, του συνεχώς ανικανοποίητου, του δυναμισμού που είναι καρπός του ορθολογισμού, του άσκοπου γκρεμίσματος και ξαναχτισί- ματος από την αρχή, που υποστηρίζουν ότι η ασταμάτητη «φαγούρα» μας για προχώρημα δεν έχει φέρει την ευτυχία, δεν έχει βελτιώσει τη ζωή μας, έχουμε μια προειδοποίηση: οι Έλληνες ήταν εκεί, πολύ πριν από σας. Για κάθε μύθο του Αισχύλου σχετικά με τον Προμηθέα και την πρόοδο του πολιτισμού, υπάρχει ένας μύθος του Ησίοδου για τα Γένη, μια ειρωνική ωδή του Σοφοκλή για την πρόοδο, μια πρωτογονική θεώρηση της ανθρώπινης ζωής που βλέπει εκφυλισμό κι όχι βελτίωση με την πάροδο του χρόνου. Το Χρυσό Γένος έχει παρέλθει, όπως το Αργυρό και το Χάλκινο, η εποχή των ηρώων και των ημιθέων έχει χαθεί. Εμείς είμαστε το Σιδερένιο Γένος, σε εποχή ηθικής παρακμής. «Μακάρι εγώ μαζί να μην ήμουνα με τους πέμπτους ανθρώπους», τραγουδάει ο Ησίοδος, «αλλά ή πριν να είχα πεθάνει ή μετά να γεννιόμουν, γιατί τώρα το γένος είναι σιδερένιο· ώστε τη μέρα δεν θα πάψουν απ’ τον κόπο κι απ’ τον πόνο, ούτε τη νύχτα να σβήνουν· κι οι θεοί θα τους δίνουν βαριά βάσανα» [Έργα και ημέραι, 174-178].

180


Ισως ο κόσμος να τελειώσει σύντομα, συλλογίζονταν οι Έλληνες. Ίσως η ζωή να είναι κυκλική και ένα άλλο Χρυσό Γένος να περιμένει. Για το κοινό του Ομήρου ίσως το καταπράσινο και παρθένο νησί του Κύκλωπα, η αισθησιακή κρυψώνα της Καλυψούς ή η γεμάτη ανθρωπιά παραμυθένια χώρα του βασιλιά Αλκίνοου να είναι προτιμότερα από τις αίθουσες του μεθυσιού και τα χοιροστάσια της πολιτισμένης Ιθάκης. Τέτοιου είδους αποκαλυπτικά οράματα αποτελούν το κέντρο του ιουδαιοχριστιανικού επίσης οράματος της ζωής, ή όχι; Οι Έλληνες μας έδωσαν την πρόοδο και μετά μας προειδοποίησαν ότι μπορεί να εκφυλιστεί και να μην είναι πρόοδος. Η επιστήμη και η μάθηση έχουν το αντίτιμό τους, καθώς μας οδηγούν όλο και πιο μακριά από τη μήτρα της φύσης. Μια από τις μεγαλύτερες συκοφαντίες εναντίον της κλασικής αρχαιότητας είναι ότι οι αρχαίοι Έλληνες (αντίθετα από μας) δεν αντιλήφθηκαν το αντίτιμο που έπρεπε να πληρωθεί για την πορεία της προόδου, για τη διευθέτηση του κόσμου σύμφωνα με τις επιταγές της λογικής μάλλον παρά του συναισθήματος ή της πίστης. Ας μην ξεχνάμε ότι υπήρχε λόγος που ο Σοφοκλής αποκάλεσε τα θαύματα του πολιτισμού δεινά, τα διφορούμενα «τρομερά».

Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι δεν υπήρξαν κατά καμία έννοια ηθικοί ή διανοητικοί υπεράνθρωποι που πάντα ακολουθούσαν αυτό που κήρυτταν. Μπορεί να μας κληροδότησαν την επιθυμία για αυτοανάλυση και να μας έδωσαν και τα εργαλεία για επιτύχουμε αυτή την εξέταση, αλλά δεν τους άρεσε πάντα η κριτική και συχνά απεχθάνονταν τον κριτή. Το αντίτιμο που έχει πληρώσει η δυτική κοινωνία για την ανοιχτή πρόσκλησή της στην κριτική είναι βαρύ: αστάθεια, πόλεμοι, επανάσταση, μάρτυρες, κύκλοι ψευδομάθησης, διάψευση, κι ακόμη περισσότερες διανοητικές μόδες, ψεύτικη γνώση και «λόξες». Κάθε φορά που ένας Δυτικός πηγαίνει στον πόλεμο, που επιδιώκει να ανακαλύψει μια νέα ήπειρο ή που προβληματίζεται για άτομα και μόρια, ο κόσμος —ιδίως οι φιλειρηνικοί άνθρωποι σε μακρινές αχυροκαλύβες— καλά θα κάνει να έχει το νου του. Οι συνεχείς συζητήσεις, η διαφωνία, η δημιουργία και το γκρέμισμα προς αναζήτηση καλύτερου τρόπου αποτελούν την καρδιά των ελευθέρων αγορών μας, αλλά είναι

181


επίσης δαπανηρά και ενοχλητικά, μερικές φορές και μοιραία. Οι αρχαίοι που ξεκίνησαν αυτή την αγορά των ιδεών κουβαλούσαν το ίδιο φορτίο με μας. Ο Ηρόδοτος, όπως εμείς, μερικές φορές κουραζόταν από την οχλοβοή της Δύσης και συχνά έβλεπε πράγματα στην Ανατολή που μάλλον του άρεσαν.

Ακόμη και οι Αθηναίοι, που ήταν τόσο ανεκτικοί, είχαν τα όριά τους. Ο Αναξαγόρας, ο πρώτος φιλόσοφος που έζησε στην Αθήνα, και ο Πρωταγόρας, ο πονηρός σοφιστής, υποχρεώθηκαν να εγκατα- λείψουν την πόλη. Ο Σωκράτης, ο μεγαλύτερος ερευνητής όλων, προτίμησε τη θανατική ποινή από την εξορία. Η βίαιη αποπομπή του Θουκυδίδη μπορεί να υπήρξε αιτία της εξαιρετικής του Ιστορίας. Υπήρχαν πολιτικοί λόγοι που ο Αρχίλοχος, ο Ξενοφών και ο Ηρόδοτος δεν έζησαν πολύ ή δεν πέθαναν εκεί που γεννήθηκαν. Ο Ρωμαίος Οβίδιος πρόσβαλε τον Αύγουστο με τον μη «πολιτικά ορθό» στίχο του και εξορίστηκε στη Μαύρη Θάλασσα για την τελευταία δεκαετία της ζωής του. Ο Πετρώνιος, ο Σενέκας και ο Λουκανός πέθαναν όλοι επειδή ήταν πολύ ταλαντούχοι και ντόμπροι για τα γούστα του Νέρωνα. Τα έργα του Ευριπίδη υπήρξαν προκλητικότατα έναντι των παραδοσιακών αντιλήψεων περί θεών, μύθων, κυβερνητών, πολιτικών, αλλά και του ίδιου του δράματος. Κάθε χρόνο τα έργα του επιλέγονταν για να συμμετέχουν στους δραματικούς αγώνες —κάτι που αποτε- λούσε τιμή από μόνο του — κι όμως κάθε χρόνο τα έργα του έρχονταν δεύτερα ή τρίτα. Νίκησε μόνο τέσσερις φορές σ’ όλη του τη ζωή, απέκτησε τη φήμη του μισογύνη, ίσως να κατηγορήθηκε για ασέβεια και, απογοητευμένος από την υποδοχή του στην Αθήνα, πέρασε τελικά τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του στη βάρβαρη και βασιλική Μακεδονία (όπου, σύμφωνα με τις φήμες, ξεσκίστηκε από τα βασιλικά κυνηγόσκυλα). Όπως και του Σωκράτη, η ιδιοφυΐα του Ευριπίδη γελοιοποιήθηκε από τον Αριστοφάνη, προφανώς υπό τα χειροκροτήματα των περισσότερων από τους συγχρόνους του. Ο Αριστοτέλης και ο Πλάτων έθεσαν αμφότεροι τη ζωή τους σε κίνδυνο συμβουλεύοντας Έλληνες που δεν μπορούσαν να «χωνέψουν» το μήνυμα ή τη φήμη τους, κι άκουσαν αμφότεροι αρκετούς σοφιστικούς ελέγχους περί «φευγαλέας αναφορικότητας ή “αλήθειας”». Ωστόσο, οι ελεύ-

182


θέροι αυτοί στοχαστές στα γραπτά τους καθρεφτίζουν δυσαρέσκεια προς τους επικριτές τους: αμφότεροι θα ήταν ανεπιθύμητοι αποστάτες στις ίδιες τους τις ουτοπίες, αν ποτέ αποκτούσαν σάρκα και οστά τα πολιτεύματα της Πολιτείας ή των Πολιτικών.

Με τα χρόνια (κατά περιστάσεις με τις χιλιετίες), μετά από οδυνηρή εξέταση, κάποιες ιδέες απορρίπτονται ως ελάσσονος σημασίας ή λανθασμένες: μεταξύ αυτών, όπως φαίνεται τώρα, η δουλεία, η δευτέρας κατηγορίας πολιτική θέση των γυναικών ή ακόμη και οι αποφασιστικής σημασίας πόλεμοι. Νέες ιδέες, ακόμη και νέοι άνθρωποι απ’ έξω μπορεί να ενσωματωθούν, αλλά και πάλι αυτό μπορεί να πάρει πάρα πολύ καιρό και να γίνει για λάθος λόγους. Ο μοχθηρός αυτοκράτορας Καρακάλλας, λόγου χάρη, διψώντας για αύξηση των φορολογικών εσόδων, ήταν ο πρώτος που διακήρυξε το οικουμενικό δικαίωμα της υπηκοότητας για όλους τους ελεύθερους κατοίκους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας —ανεξάρτητα από φυλή, εθνικότητα, γλώσσα ή τόπο γέννησης. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι έμαθαν πολλά γύρω από την αστρονομία, την τέχνη, την αρχιτεκτονική και τις κοινωνικές συνήθειες από άλλα έθνη. Αφομοίωσαν επίσης ξένες θρησκευτικές ιδέες, μολονότι ήταν αρχικά μη ανεκτικοί με τους μη ανεκτικούς (όπως οι χριστιανοί). Ωστόσο, εντελώς ξένα προς το κλασικό πνεύμα είναι η κατάπνιξη της διαφωνίας, η απόρριψη της αυτοκριτικής ή η ιδέα ότι η ενσωμάτωση των ιδεών των άλλων είναι μειωτική.

Οι επικριτές της κυριαρχίας της δυτικής γραμματείας κατευθύνουν τώρα πολύ συχνά το δηλητήριό τους εναντίον του λεγάμενου γραμματειακού Κανόνα, επιχειρηματολογώντας για ένα πιο περιεκτικό κατάλογο των έργων για μελέτη από τους φοιτητές των πανεπιστημίων — ασυνήθιστα λογοτεχνικά είδη των γραπτών, προφορικών και οπτικών μέσων από γυναίκες και εγχρώμους έξω από την ευρωπαϊκή εμπειρία. Ως επί το πλείστον, η επίθεσή τους εναντίον μιας στατικής, άκαμπτης αντίληψης περί Μεγάλων Βιβλίων είναι παραπλανητική. Οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί υπήρξαν πρωτοπόροι στη μελέτη, εκτίμηση και διάσωση της ιστορίας, της τέχνης και της λογοτεχνίας άλλων πολιτισμών —το ενδιαφέρον για την ιστορική πα

183


ράδοση των «ξένων» είναι σχεδόν ανύπαρκτο στις περισσότερες μη δυτικές κοινωνίες.

Οι πιο «ακαλλιέργητες» καλλιτεχνικά και πολιτιστικά περίοδοι της αρχαιότητας είναι η Ελληνιστική περίοδος στην Ελλάδα και η περίοδος της Αυτοκρατορίας στη Ρώμη, όταν η έντιμη αυτοεξέταση αποθαρρυνόταν ή εμποδιζόταν από την αυτοκρατορική κηδεμονία και την τυραννική εποπτεία. Η απώλεια των «χλιαρών» Νέων Κωμωδιών του Μένανδρου και των περισσότερων βιβλίων του Καλλίμαχου (το έργο του ήταν συγκεντρωμένο σε περισσότερους από 800 τόμους) δεν είναι και τόσο τραγική όσο θα ήθελαν να πιστέψετε οι φιλόδοξοι ελληνιστές. Ο Βιργίλιος πέθανε έγκαιρα. Ο Οράτιος δεν κατάφερε να ξεφύγει εντελώς (το τελευταίο βιβλίο από τις Ωδές του δείχνει την πίεση κάτω από την οποία βρισκόταν), και ο Οβίδιος πέθανε στην α- φάνεια. Μετά από αυτούς, με την εξαίρεση ελάχιστων μεμονωμένων ιδιοφυιών όπως ο Τάκιτος, ο Πετρώνιος ή ο Γιουβενάλης, οι οποίοι, ως επί το πλείστον, χρησιμοποιούν το ταλέντο τους για να στηλιτεύ- σουν την παρακμή της εποχής τους, έχουμε κυρίως σαβούρα, σκαρταδούρα και εκβράσματα από το ναυάγιο του κλασικού πολιτισμού.

Οι κλασικιστές υπεραμύνονται τώρα του Ελληνιστικού κόσμου λέγοντας ότι επρόκειτο για μια γοητευτική, πολυπολιτισμική και ποικίλη φαντασμαγορία γεμάτη μαγεία και μυστικισμό, ξεχνώντας πολύ βολικά την υλική υποδομή αυτού του ασταθούς οικοδομήματος. Αν όμως γράφονταν δύο μόνο βιβλία πάνω στις δύο βασικές δραστηριότητες κάθε προβιομηχανικής κοινωνίας —ελληνιστική γεωργία και ελληνιστική πολεμική τέχνη — όλη η λάμψη και η αίγλη θα ξεθώριαζε. Μετά την παρακμή της πόλεως και της τριάδας της, μικρο- κτηματίας-στρατιωτικός-ψηφοφόρος πολίτης, ο πληθυσμός φορολογούνταν όπως ποτέ πριν για να εξυπηρετηθεί η στρατιωτική μεγαλομανία μερικών φονιάδων και τυράννων και για να πληρωθούν οι ελέφαντες, οι μισθοφόροι, οι καταπέλτες και οι πολιορκίες τους. Οι φόροι όμως οδήγησαν στην εξαφάνιση των μικροκτηματιών, στην εμφάνιση της εταιρικής γεωργίας, στην ερήμωση της υπαίθρου και στην ανεπάρκεια στην παραγωγή τροφίμων. Η ιστορία των λιμών, των επαναστάσεων και της βίαιης πάλης των τάξεων στον αρχαίο κόσμο

184


είναι κυρίως φαινόμενα πριν και μετά την πόλιν. Καθώς ο ελληνιστικός κόσμος κυνηγούσε την ουρά του, οι αγρότες χρεοκόπησαν πληρώνοντας φόρους, έπειτα άρχισαν να «νοικιάζουν» τους εαυτούς τους ως μισθοφόρους κα μετά βρήκαν ελάχιστους κτηματίες ικανούς να τους πληρώσουν. Χρεοκοπημένοι αγρότες άφηναν τα κατεστραμμένα αγροκτήματά τους και πήγαιναν στην πόλη, μόνο και μόνο για να πεθάνουν της πείνας, όταν η εταιρική σοδειά ή και το ίδιο το δημόσιο βοήθημα σε τροφή δεν επαρκούσαν, ενώ το επίπεδο της εκμετάλλευσης των πολλών έφτασε σε διαστάσεις που δεν είχαν ξαναεμφανιστεί από τις ζοφερές εποχές της προϊστορίας. Δεν είναι λοιπόν άξιο απορίας το ότι η λογοτεχνία που παρήγαγε ένα τέτοιο σύστημα ήταν στενή, αυτάρεσκη, δασκαλίστικη, περιττολογική και δουλοπρεπής — κι επομένως ιδιαίτερα συμπαθής πλέον στο σύγχρονο ακαδημαϊκό κλασικιστή που, παραβλέποντας το γενικό υλικό χάος (αρχαίο και σύγχρονο), εντοπίζει πρόθυμα κάποια μεμονωμένη χειραφετημένη βασίλισσα της Ελληνιστικής περιόδου ή κάποιο «έγχρωμο άτομο» που δεν είναι Έλληνας, οι οποίοι έγραφαν στα Ελληνικά.

Η μεταγενέστερη αρχαία ειδωλολατρική γραμματεία απόκτησε κι αυτή τους πιστούς της. Οι κλασικιστές δοξολογούν τώρα τα άτονα έπη, τις αποσπασματικές νουβέλες, τα κωμικά ανέκδοτα και τους ονειροκρίτες τα οποία, πολύ σοφά, οι λόγιοι των περασμένων δύο χιλιετιών είχαν προσπεράσει. Ο Βαλέριος Φλάκκος και τα Ονειροκριτικά έχουν κάποια καλά σημεία, αλλά θα μπορούσαν κάλλιστα να περιμένουν άλλους είκοσι αιώνες χωρίς να λείψουν σε κανέναν. Το συναρπαστικό μέρος της ύστερης αρχαιότητας ήταν, βεβαίως, η μεγάλη επανεξέταση της ζωής και των αξιών από και εξαιτίας του χριστιανισμού. Στις πρώιμες εκδηλώσεις του, τουλάχιστον, ο χριστιανισμός υπήρξε κλασικός, αναμφισβήτητα δυτικός στο πνεύμα. Αυτή η παράδοση θα μπορούσε να ωφεληθεί από μια επανεπένδυση στις κλασικές της ρίζες, μια κριτική αυτοεξέταση των αξιών και των αρχών πάνω στις οποίες βασιζόταν κάποτε και από τις οποίες μετατοπίστηκε, ωστόσο τώρα παγιδεύτηκε μεταξύ των φονταμενταλιστών παλαβιάρηδων από τη μια και των ψευδοθεολόγων της απελευθέρωσης από την άλλη.

185


Το Κτήνος υπήρχε πάντα μεταξύ των Ελλήνων, αλλά υπήρχαν συνήθως αρκετοί Έλληνες που το αναγνώριζαν ως τέτοιο —τόσο το χειρότερο για τους τυράννους, τους αυταρχικούς και τους αντιδραστικούς. Εκείνοι οι κριτικοί και σκεπτικιστές, κι όχι οι πολυάριθμοι αυλοκόλακες και τσανακογλείφτες, καθόρισαν το ηθικό πλαίσιο της λογοτεχνικής έκφρασης, κι έτσι καταδίκασαν όλους όσοι μέσα στα επόμενα δυόμισι χιλιάδες χρόνια θα αποδέχονταν την κοινωνία όπως είναι, αντί γι’ αυτό που θα μπορούσε να είναι. Οι μεγαλύτεροι από τους Ρωμαίους ποιητές —Βιργίλιος, Οράτιος και Οβίδιος— μας κάνουν συχνά να νιώθουμε άβολα. Λίγοι διαβάζουν πια τον Βαλέριο Μά- ξιμο, που αφιέρωσε την επιτηδευμένη συλλογή του από τετριμμένα αποφθέγματα στον αυτοκράτορα Τιβέριο, και πολύ καλά κάνουν.

Ένα τελευταίο οξύμωρο; Τα ίδια ακριβώς εργαλεία που χρησιμοποιούν οι σημερινοί επικριτές για να διαλύσουν το δυτικό πολιτισμό και να αρνηθούν στους Έλληνες τα τέκνα τους, είναι, αναπόφευκτα, δυτικά. Κανένας μεταμοντερνιστής δεν προχωρεί στην επίθεσή του εναντίον της «ελιτίστικης εκδοχής της επιστήμης», χωρίς να κατα- φύγει σε μια ορθολογική ανάλυση βασισμένη σε αποδείξεις, δεδομένα, παραδείγματα και λογική, ολόκληρο δηλαδή τον ελληνικό τρόπο τυπικής λοιδορίας και φιλοσοφικής αντίκρουσης. Για να δομήσει με επιτυχία το ευφυές αίτημά του για επιστημονική άδεια ενός έτους μετ’ αποδοχών ή την καταπληκτική του πρόταση για έρευνα, ο α- ποδομιστικός κλασικιστής δεν μνημονεύει τον Θεό, δεν βάζει υποσημειώσεις από λόγια του Προέδρου, δεν παραθέτει ρήσεις του Πρύτανη, δεν ισχυρίζεται ότι του έγινε υπερφυσική αποκάλυψη ενώ βρισκόταν υπό την επήρεια ναρκωτικών, δεν ξεσπάει σε θρησκευτικές υμνολογίες, δεν μοιράζει κασέτες, δεν αρχίζει να χορεύει, ούτε προειδοποιεί ανοιχτά τους απίστους για μακελειό. Κανένας οπαδός της πολυπολι- τισμικότητας δεν θεωρεί ότι οι ακαδημαϊκές ελευθερίες είναι καταπιεστικός θεσμός, ότι η αντίληψή του για ένα πανεπιστήμιο ανεξάρτητο από εκκλησία και κυβέρνηση είναι ενοχλητική ή ότι η παρουσίαση της έρευνας και της γνώμης του σε επιστημονικά περιοδικά, όπου κρίνονται από συναδέλφους του και δεν υφίστανται κρατική λο

186


γοκρισία, είναι «ηγεμονική», «πατριαρχική», «σεξιστική» ή «ρατσιστική».

Οι ριζοσπαστικές φεμινίστριες μπορεί να επικρίνουν τη γραμμική και θετικιστική προσέγγιση του δυτικού ορθολογισμού, όταν όμως παίρνουν το αεροπλάνο για να πάνε εκεί που θα μιλήσουν για τέτοιου είδους καταπιέσεις, θεωρούν δεδομένο ότι ο ίδιος τυραννικός τρόπος μαθηματικής και τεχνολογικής έρευνας εξασφαλίζει ότι οι κινητήρες του τζετ και τα όργανα πλεύσης του θα λειτουργούν. Στην πραγματικότητα, ολόκληρο το αρχιτεκτόνημα πάνω στο οποίο κάθεται ο πανεπιστημιακός κριτής είναι δυτικό μέχρι το μεδούλι, από τη βιβλιοθήκη μέχρι το πρόγραμμα σπουδών, από την πολύπλοκη διαδικασία πρόσληψης, παραμονής, θητείας και προαγωγής του καθηγητικού προσωπικού μέχρι τα φώτα της αίθουσας των συνεδρίων που ανάβουν με το πάτημα ενός κουμπιού.

Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει εφαρμόσιμη εναλλακτική πρόταση στην ελληνική μέθοδο πάλης με το Κτήνος, με τους αδυσώπητους τρόπους της διαφωνίας, της εμπειριοκρατίας και της τυπικής επιχειρηματολογίας. Η ελεύθερη κριτική ενδημεί μόνο στη Δύση. Ακόμη και σήμερα δεν συναντάται εύκολα ως γηγενές είδος στην Ανατολή, στον Αραβικό κόσμο, στην Αφρική ή στη Νότιο Αμερική. Οι γηγενείς επικριτές της ισλαμικής δικαιοσύνης, του κινέζικου ολοκληρωτισμού, της αφρικανικής τυραννίας και της δικτατορίας της Λατινικής Αμερικής είναι συνήθως εγκαταστημένοι με ασφάλεια στην Ευρώπη, στην Αυστραλία ή στη Βόρειο Αμερική —στους αποδέκτες της ελληνικής κληρονομιάς. Απαντούν συχνότερα στους χώρους των ακαδημαϊκών δασκάλων ή της δημοσιογραφίας, πάντα προστατευόμενοι και επιδοτούμενοι από τον ίδιο ακριβώς πολιτισμό που καταφρόνησαν.

Ο Σαλμάν Ρασντί και ο Έντουαρντ Σαΐντ στο παρελθόν εξαπέλυσαν επιθέσεις κατά της Δύσης από την Αγγλία και την Αμερική, όχι από τους ανεκτικούς θυλάκους της αγαπημένης τους Ινδίας και Παλαιστίνης, αντλώντας από τη δυτική παράδοση πολεμικής, λοιδορίας, σάτιρας και αλληγορίας στο έργο τους. Ο ναός και το τζαμί της μη Δύσης δεν είναι και τόσο φιλόξενα για "τον αθυρόστομο όσο η αίθουσα υποδοχής και ο πανεπιστημιακός χώρος της Δύσης. Μπορεί

187


κανείς να γράψει υπέρ ή κατά της ευθυκρισίας της κοινότητας των ανθρώπων υπό τον Χομεϊνί, για τον εθνικό ζήλο που γέννησε ο Σαντάμ, για τα δικαιώματα των Παλαιστινίων, για την αφύπνιση στην Αλγερία, για τη δωρεάν ιατρική περίθαλψη από τον Κάστρο, αλλά συνήθως το κάνει από ένα καλόγουστο και γεμάτο ηλεκτρονικά βοηθήματα γραφείο στο Πάλο Άλτο, στο Κέμπριτζ ή στο Νιου Χέιβεν, σπάνια για πολύ στην Τεχεράνη, στη Βαγδάτη ή στην Αβάνα.

Δεν είναι να απορεί κανείς που στο δεύτερο μισό του αιώνα μας υπήρξαν εκατοντάδες συμπόσια, συνέδρια και δημόσιες συζητήσεις για τη Χιροσίμα στην Αμερική —σχεδόν όλα επικριτικά της πολιτικής των ΗΙΙΑ —, ενώ αντίθετα υπήρξαν ελάχιστα αντίστοιχα στην Ιαπωνία αφιερωμένα σε μια προσεκτική ανατομία του Περλ Χάρμπορ ή σε φρικαλεότητες στην Ασία όπως τη σφαγή στη Νανκίνγκ. Καμιά δημόσια ή ιδιωτική ανασκόπηση του Πολέμου του Κόλπου δεν δημοσιεύτηκε στο Ιράκ μετά το θάνατο δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων — παραλείπουμε τις «κατόπιν εορτής» συγκεντρώσεις και τις παρελάσεις για τη «νίκη». Ωστόσο εκατοντάδες βιβλία και άρθρα που επέ- κριναν τη συμπεριφορά μας στον πόλεμο έφτασαν στο αμερικανικό κοινό, όταν χάσαμε λίγες δεκάδες μόνο στρατιώτες. Οποιοσδήποτε γνώριζε την ελληνική παράδοση θα καταλάβαινε γιατί συμβαίνει αυτό. Το να αρνηθούμε αυτή την παράδοση, το να εκθέσουμε σε κοινή θέα το Κτήνος χωρίς να εξετάσουμε την αδιάκοπη μάχη των Ελλήνων με αυτό το πλάσμα, είναι σαν να αρνιόμαστε την αληθινή αξία της μελέτης του παρελθόντος μας.

ΜΟΔΑ, Ψ ΕΓΔΗ Σ ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΟΜΠΩΔΗΣ ΓΛΩΣΣΑ

Τα θέματα που επέλεγαν οι Κλασικιστές για έρευνα και έμφαση κατά τα προηγούμενα είκοσι χρόνια κατέληγαν συχνά σε μονόπλευρη και αρνητική επίθεση εναντίων εκείνων ακριβώς των Ελλήνων που μελετούσαν. Ελάχιστοι κλασικιστές ύψωσαν το ανάστημά τους για να απαντήσουν στην επίθεση, να μιλήσουν και για τις δύο πλευρές του Κτήνους, να ανασκευάσουν την απλοϊκή απόρριψη του Ομήρου

188


που ήταν ευπρόσδεκτη από τους συγχρόνους τους στο πανεπιστήμιο αλλά διανοητικά ανέντιμη. Η πολυπολιτισμικότητα λοιπόν σπάνια παρουσιάζει με δίκαιο τρόπο το σύνολο της ελληνικής σοφίας, και η ιστορία δεν θα σταθεί καλή για τους οπαδούς της κλασικιστές που γνώριζαν την αλήθεια.

Οι Κλασικές Σπουδές όμως βρίσκονταν σε ακόμη χειρότερη κατάσταση από το να έχουν απλώς λιποτακτήσει οι υπερασπιστές τους στην πλευρά των εχθρών της ελληνικής παράδοσης. Τον ίδιο καιρό που αυτή η γενιά των ακαδημαϊκών έπλαθε καριέρες τρέφοντας το Κτήνος, ένας νέος τρόπος ομιλίας και γραφής σχετικά με κείμενα και πολιτισμούς σάρωνε τον πανεπιστημιακό κόσμο. Πιο θανάσιμος ίσως για τους Έλληνες από το νέο ρεβιζιονισμό ήταν ο τρόπος με τον οποίο προσεγγίζονταν αυτά τα θέματα, η δημιουργία δηλαδή ενός οργισμένου και εν τέλει ελιτίστικου λεξιλογίου, τόνου και διανοητικής στάσης. Με δυο λόγια, οι κλασικιστές, που κάνουν τόσο πολλές δημοσιεύσεις, δεν μπορούν πια να γράψουν· οι κλασικιστές που ανησυχούν για τον Άλλον, δεν έχουν την πρόθεση ή την ικανότητα να γράψουν για τον Άλλον.

Μια νέα, θεωρητικού προσανατολισμού, ομάδα εμφανίστηκε στις Κλασικές Σπουδές, για να προσθέσει με τη σειρά της κούφια ορολογία και περίτεχνη υπερδομή στην ήδη υπάρχουσα πολυπολιτισμική θεώρηση. Τραγέλαφος!

Τα πάντα έγιναν θέμα συζήτησης: η αλήθεια ήταν κατασκεύασμα και οι Έλληνες μπορούσαν να γίνουν οτιδήποτε ήθελες. Όχι μόνο τα θέματα της έρευνας έγιναν κατάφωρα ανελλήνιστα, αλλά ακόμα και η γλώσσα και ο τόνος στρέφονταν εναντίον των αρχών της ελληνικής σαφήνειας και ευθύτητας. Ξεχάστε τι είπαν και τι έκαναν στην πραγματικότητα οι Έλληνες, στρατολογήθηκαν νέοι κανόνες για να αποδείξουν αυτά που δεν είπαν.

Στις Κλασικές Σπουδές, οι υπερασπιστές της ριζοσπαστικής ισονομίας αναγνωρίζουν τώρα ανοιχτά, ακόμη και καυχιούνται, ότι υπάρχει κάτι ανώτερο στην υποειδικευμένη και κωδικοποιημένη έρευνα. Η ίδια η απόσταση των μορφών έκφρασης από τη συνηθισμένη ανθρώπινη γλώσσα την κάνει πολύτιμη. Προωθούμε και τιμούμε —

189


κυνικά ή αδιάφορα ή λόγω άγνοιας— εκείνους που κάνουν στους Έλληνες το μεγαλύτερο κακό. Τα βιβλία για τους κλασικούς εγκωμιάζονται σε επαγγελματικά περιοδικά για τη στενομυαλιά και τη σχολαστικότητά τους που περιγράφονται ως «πυκνή επιχειρηματολογία» και «συμπυκνωμένη γραφή». Χαιρετίζονται για τον κακό πεζό λόγο τους που ονομάζεται «γλώσσα που θέτει προκλήσεις». Επαινούνται για τις φράσεις τους που είναι γεμάτες με τεχνητές και ανυπόστατες λέξεις, πράγμα που αποκαλείται «μεθοδολογική εκλέπτυν- ση». Η σύγχρονη προκατάληψη εναντίον των μεγάλων ιδεών (χαρακτηρίζονται «υποθέσεις» και «ισχυρισμοί») και του τρόπου γραφής που δεν περιέχει επιστημονικοφανείς αερολογίες («εκλαϊκευμένη προσέγγιση») εξασφαλίζει ότι κανείς έξω από μια μικροσκοπική ομάδα υπο-ειδικών δεν θα διαβάσει ποτέ Όμηρο. Φυσικά, αυτή η νέα γλώσσα και τόνος δεν είναι απλώς εξαιρετικά ελιτίστικα, είναι και τελεσίδικα θανάσιμα για τη δημιουργία οποιουδήποτε καινούριου ενδιαφέροντος για τους Έλληνες. Οι θεωρητικοί «διυλίζουν τον κώνωπα» ακριβώς όπως και οι παλαιοί φιλόλογοι.

Για παράδειγμα, μια πολύ θετική κριτική ενός πρόσφατου βιβλίου για την Οδύσσεια του Ομήρου (Μαπ1γη Α. Κ&ίζ, ΡβηβΙορβ’χ Κεηοννη: Μβαηϊη§ αηάΙηάβΙβηηϊηαογ ίη ίΗβ Οάγχςβν, Πρίνστον, 1991) μας πληροφορεί ότι λόγω της «πολυπλοκότητας», της «θεματικής παρουσίασης και οργάνωσης» της συγγραφέως που είναι «λιγότερο σαφείς απ’ όσο θα μπορούσαν να είναι», ακόμη και οι ειδικοί πρέπει να διαβάσουν το βιβλίο «τουλάχιστον δυο φορές για πλήρη κατανόηση». «Οι μη κλασικιστές είναι απίθανο να τελειώσουν το βιβλίο» (κριτική της Λ.Ε. Ντόχερτι, στο €Ια$ύαα.υο\ΐΓηαΙ 89, 1994, σ. 205). Αλλά δεν έπρεπε η ασαφής θεματική παρουσίαση και η νεφελώδης οργάνωση να διορθωθούν πριν την έκδοση του βιβλίου; Όχι, γιατί φαίνεται πιος δεν έχει σημασία- το βιβλίο παίρνει πολύ καλό βαθμό σε ένα έγκυρο επιστημονικό περιοδικό. Η κριτική φαίνεται να το επαινεί, παρ’ όλο που ομολογεί ότι λίγοι μπορούν να τελειώσουν την ανάγνωσή του (δείτε δείγμα γραφής της ίδιας της κριτικού που παρατίθεται πιο κάτω).

Γεγονός είναι ότι ακόμη και οι κλασικιστές δεν διαβάζουν πια το

190


μεγαλύτερο μέρος της έρευνας που γίνεται στο χώρο των Κλασικών Σπουδών. Δοκιμάστε ένα απλό αν και αποθαρρυντικό πείραμα που έχουμε κάνει εμείς πολλές φορές. Πηγαίνετε στο ανάλογο τμήμα οποιοσδήποτε πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης. Διαλέξτε στην τύχη δέκα βιβλία που έχουν εκδοθεί μετά το 1980. Έξι από αυτά θα έχουν τσεκαριστεί μια ή δυο φορές το πολύ ότι βγήκαν έξω από τη βιβλιοθήκη. Ένα θα είναι ανέγγιχτο, η ράχη του θα κάνει «κρακ» και οι σελίδες του θα μυρίζουν μελάνι μόλις το ανοίξετε. Σε άλλες περιπτώσεις βρομοκοπάνε καθώς έχουν πιάσει μούχλα —αναπόφευκτο, αφού δεν έχει πέσει ποτέ φως στις σελίδες τους. Είναι βέβαιο ότι κατά τη δεκαετία του ’80 φτάσαμε ένα τραγικό ορόσημο στις Κλασικές Σπουδές: να έχουν εκδοθεί βιβλία που δεν διαβάστηκαν ποτέ ούτε από έναν έστω άνθρωπο εκτός από το συγγραφέα και το διορθωτή.

Αυτή η κατάρρευση της αναγνωσιμότητας συμβαίνει επειδή ο Όμηρος μόνος του δεν αρκεί πια. Χρειάζεται να συνοδεύεται από κάποια εξωτερική θεωρητική αποσύνδεση, μαζί με τη συνακόλουθη «ορθοδοξία» και γλώσσα. Τπάρχουν δεκάδες κριτικών προσεγγίσεων από τις οποίες οι πιο σημαντικές μπορούν να συνοψιστούν σε κατηγορίες μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού.

Ο Όμηρος υπό ψυχανάλυση.II εφαρμογή των αμφισβητούμενων αντιλήψεων της ψυχανάλυσης στη λογοτεχνία έχει προστατέψει πολλούς καθηγητές σε τούτο τον αιώνα από του να είναι υποχρεωμένοι να ερμηνεύουν κείμενα με το δικό τους τρόπο, για να μην αναφέρουμε ότι απαλλάχτηκαν από την υποχρέωση να διδάξουν Λατινικά σε μια τάξη, ας πούμε, τριάντα πρωτοετών από την Τοπέκα. Μολονότι ξεπερασμένος ως επί το πλεί- στον στα τμήματα της Αγγλικής Λογοτεχνίας, ο Φρόιντ —με μια στάλα Ντεριντά— μπορεί ακόμη να ανοίξει στο σύγχρονο κλασικιστή τη λεωφόρο της επιτυχίας:

Είμαστε λειτουργίες διαφορών και, αν δεν μπορούμε με βάση τη λί- μπιντο και την επιθετικότητα να αναγνωρίσουμε/δημιουργήσουμε διαφορά, τότε η γένεσή μας ως διαδικασία αντιστρέφεται. Αναπτυξιακά,

191


το σύμπλεγμα του Αχιλλέα είναι σαν σπειροειδής ανέλιξη που σταματά μετά την πρώτη σπείρα, όπου έχοντας υποστραφεί στον εαυτό του τον τέμνει σ’ ένα σημείο ελάχιστα μόνο πιο μπροστά από την αφετηρία του. Τα ένστικτα του Εγώ (Θάνατος) έχουν παραδόξως ακυρώσει τα ένστικτα της λίμπιντο (Έρως), τα οποία θα μπορούσαν να έχουν δώσει στη ζωή την ορμή της.

\ν.Τ. ΜαοΟαιγ, ΟΗίΙάΙ&β ΑοΗίΙίβχ.Οηΐοξβηγ αηά ΡΗγΙο^εηγ ίη ΐΗβ ΙΓιαά, Νέα Υόρκη, 1982, σ. 95

Τόση επιστημοσύνη έχει αφιερωθεί στην ψυχανάλυση λογοτεχνικών χαρακτήρων, ώστε ο φιλόδοξος νεοφερμένος δύσκολα μπορεί να ξεχωρίσει από το κοπάδι, εκτός κι αν του έρθει κάποια σατανική έμπνευση, όπως το «σύμπλεγμα του Αχιλλέα». Ωστόσο ο Φρόιντ είναι η κορυφή μόνο του. ψυχολογικού παγόβουνου. Μήπως έχετε χάσει την επαφή με την αρρενωπότητά σας; Αρπάξτε μια παγωνιέρα για κρασί, πάρτε μαζί σας και μερικά εξίσου μπερδεμένα φιλαράκια σας και τραβήξτε για το δάσος για να ηχήσετε το τύμπανο του Γιουνγκ:

Έχουμε, λοιπόν, σε τούτο το σημείο, δυο απεικονίσεις του δεύτερου εαυτού, μια νεκρή και μια ακόμη ζωντανή. Για να φτάσει στο εσωτερικό σκότος όπου, με τον παράδοξο τρόπο, του δεύτερου εαυτού, μπορεί να εκδηλωθεί η φώτιση, ο Αχιλλέας πρέπει ουσιαστικά να σκοτώσει το δεύτερο εαυτό του δυο φορές.

Τ. νίΐη ΝοΛννίοΙί, 8οηιβ\νΗεΓβ I Ηανε ΝενβΓ ΤτανεΙΙεά,Νέα Τόρκη, 1992, σ. 66

Εδώ, μια απόλυτα ορθή και κατανοητή πρόταση — ότι με το θάνατο του Πατρόκλου, του πιο στενού φίλου του Αχιλλέα, ο Έλληνας ήρωας χάνει ένα μέρος του εαυτού του και πρέπει να χάσει ακόμη περισσότερο την ανθρωπιά του πριν μπορέσει να ξαναενταχθεί πλήρως, αν και διαφορετικά, στην κοινωνία— έχει παραμορφωθεί εντελώς μετά τη διύλιση μέσα από πανομοιότυπους δεύτερους εαυτούς.

Όμηρος και λογοτεχνική θεωρία.Η λογοτεχνική θεωρία προσφέρει απεριόριστους τρόπους για να επιχειρηματολογήσει κανείς ότι τα κείμενα δεν λένε αυτό που φαίνονται να λένε. Αντί να μιλάει κανείς για νόημα, θέματα ή εικόνες ή έστω

192


για δομή, η έμφαση τώρα είναι στη «ρητορική» και στην «πραγμά- τευση», όπως σε τούτη την περιγραφή της δομής της Οδύσσειας:

Μερικοί πολιτισμοί, πραγματεύσεις, αφηγήσεις επιδεικνύουν τη σύγκρουση της κεντρομόλου με την κεντρόφυγη τάση πιο ανοιχτά και άνετα από άλλες, αλλά η κεντρομόλος τάση, την οποία ο Μπάχτιν θεωρεί συνακόλουθη κάθε εξουσίας, ευνοεί τη δημιουργία αυτού που αποκαλεί «αυταρχική πραγμάτευση» σε αντίθεση με την «εσωτερικά πειστική πραγμάτευση».

I. ΡοΓ&άοΚΌ, Μαη ίη ΐΗβ ΜιάάΙβ νόίαβ. Ναπιβ αηά ΝαΓταύοη ίη ίΗβ Οάγχζβγ, Πρίνστον, 1990, σσ. 53-54

Ο τρόπος μάλλον με τον οποίο αφηγείται ο Όμηρος την ιστορία, παρά η ίδια η ιστορία, έχει γίνει το επίκεντρο της προσοχής. Ή, όπως το τοποθετεί ένας άλλος λόγιος με λόγιο τρόπο, «οι πειστικές, παραινετικές και αιτιολογικές (ή υπομνηστικές) λειτουργίες των ιστοριών του μας έρχονται εδώ στο νου, αφού αυτές έχουν λάβει μεγάλη προσοχή στην πρόσφατη επιστημοσύνη». (Κ. ϋκ±3οη, «ΚαΙΜι&δ αη<3 Νοδίοπ Τ\νο Ναιταΐίνο δΐταΐοςίβδ ίη ΙΚαά 1», ΑτβΐΗη^α 25, 1992, σ. 347). Τα τεχνάσματα και οι λεπτές αποχρώσεις της αφήγησης μέσα στην αφήγηση γίνονται η αιτία για να διαβάσει κανείς τα έπη. Κάπου μέσα στους παρακάτω τύπους κρύβεται ο Όμηρος:

Τούτο το κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην αφήγηση, στην κατάσταση του συμπλέγματος αφηγητής-κείμενο ή ένθετης εστίασης, Α Ε 1 [Ε 2Σ χ]. Υπάρχει ένθετη (ή δευτερεύουσα) εστίαση, όταν το Α Ε 1 εκπροσωπεί στον αφηγητή-κείμενο την εστίαση ενός από τους χαρακτήρες, Με άλλα λόγια, το Α Ε 1 παραδίδει προσωρινά την εστίαση (αλλά όχι την αφήγηση) σε έναν από τους χαρακτήρες, που λειτουργεί ως Ε 2 και, κατά συνέπεια, παίρνει ένα μερίδιο από την παρουσίαση της ιστορίας. Ο αποδέκτης της εστίασης του Ε 2 είναι ένα δευτερεύον αντικείμενο εστίασης (Ε ε2).

Π.Ρ. ά& ]οπ£, ΝαηαίθΓ5 αηά ΡοααΙίζβΓΞ. ΤΗβ Ρΐβ^επΐαύοη ο/ίΗβ ΞίοΓγ ίη ΐΗβ ΙΙίαά, Άμστερνταμ, 1987, σ. 101

Ακόμη και μελέτες τόσο συγκεκριμένες όσο οι ομηρικές παρομοιώσεις χάνονται μέσα στη θεωρητική αερολογία:

193

13 - Ποιος σκότωσε τον 'ΟΐΑτηρο:


Θα μπορούσε, λοιπόν, να λεχθεί ότι η επική παρομοίωση τείνει λογικά προς δυο οριακές περιπτώσεις: τη μεταφορά και τη μετωνυμία, το σχήμα της αντιπαράθεσης ή της συνάφειας. Η ομηρική παρομοίωση περιέχει και τις δυο αυτές οριακές περιπτώσεις και τονίζει τη συ- μπαρουσία τους ως εν δυνάμει αφηγήσεις. Μια ιδεολογική επιταγή στρέφει την παρομοίωση προς το μεταφορικό της πόλο, αρνούμενη την ύπαρξη του μετωνυμικού. Αυτή η επιταγή επιβάλλει τη δομή της μεταφοράς στις αντιπαραθέσεις της αναλογίας, ωστόσο και η ίδια η παρομοίωση κάνει το μετωνυμικό της πόλο φανερό. Δομικά, η παρομοίωση κάνει τη διαφορά ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο αφηγήσεις γνωστοποίησης αναπόφευκτη και, εν τέλει, ακατάλυτη, επιτρέποντας μια ισχυρή ιδεολογική διαμόρφωση της ιστορίας, ενώ καταχωρίζει σ’ αυτές ακριβώς τις ιδεολογικές κινήσεις μια κριτική αντιαφήγηση σ’ εκείνη που προϋποτίθεται από τον ηρωικό κώδικα.

δ . ί . \ΥοίϊθΓ(1, ΤΗβ ΟΗοίεβ ο/ΑοΗΐΙΙβΞ. ΤΗβ ΙάβοΙο$γ ο/Ρί§ιΐΓβ ίη ίΗβ Εριο, Στάνφορντ, 1992, σσ. 43-44

Ούτε τα ομηρικά επίθετα τη γλιτώνουν:

Αν επιθυμούμε να βρούμε μια τέτοια αιτία, πρέπει να την αναζητήσουμε σε μια αρχή όσο γίνεται πιο απομονωμένη από τον πολιτισμό μιας ορισμένης εποχής. Επικαλούμαι εκείνη την παραστατική αρχή που έχω αναπτύξει. Είναι παγκοσμίως ποιητική. Είναι ουσιαστικά μη αφηγηματική, μη περιγραφική, και κατά συνέπεια τείνει να αποδώσει το αντικείμενο της αναπαράστασης μέσα της και από μόνη της — ως σύνολο ρητορικών σχημάτων, ως μορφή. Κάνοντάς το, θυσιάζει φυσικά την ποικιλία του τυχαίου στη διατήρηση του περιγράμματος και την πολυπλοκότητα των περιστατικών στα σημεία εστίασης.Όποια αφήγηση υπάρχει ρέει φυσικά από αντιπαραθετικές πράξεις και καταστάσεις. Έχουμε επέκταση μάλλον παρά επισκόπηση.

Ρ. νίναηΐο, ΤΗβ ΕριίΗβίΞ ίη Ηοπιβΐ: Α Ξίιιάγ ίη Ροβΐίβ να\ηβ$,Νιου Χέιβεν, 1982, σ. 56

Ίσως ένας συνδυασμός επιστήμης και λογοτεχνικής θεωρίας να μπορέσει να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε την αφήγηση του Ο- μήρου:

Μια εκδοχή αυτής της εξίσωσης παίρνει τη μορφή χη+ί = Ιχη(1-χη), που περιέχει το /, ένα στοιχείο που απεικονίζει τη μη γραμμικότητα του συστήματος, δηλαδή μερικούς από τους παράγοντες που τείνουν

194


να επηρεάσουν την ανάπτυξη των πληθυσμών όπως εμφανίζονται στην πραγματικότητα στη φύση. Για κάποιες τιμές του /, η ανάπτυξη των πληθυσμών γίνεται χαοτική...

Αυτό το μαθηματικό μοντέλο δείχνει ότι πρότυπα τάξης και αταξίας μπορούν να εμφανιστούν σε σύνθετα μη γραμμικά συστήματα.Αν οι αρχικές υποθέσεις αυτού του δοκιμίου είναι ορθές και η προφορική παράδοση λειτουργούσε ως μη γραμμικό σύστημα, είναι πιθανόν να δημιούργησε, κάτω από ορισμένες συνθήκες σχετικά με τις οποίες μόνο εικασίες μπορούμε να εκφέρουμε, παρόμοια πρότυπα τάξης, που μπορεί να έχουν αφήσει ίχνη στο «ενσταντανέ» της παράδοσης που έχουμε στην Ιλιάδα. Ένας τρόπος για να χρησιμοποιήσουμε αυτό το μοντέλο στην Ιλιάδα είναι να ψάξουμε για κρίσιμες φάσεις όπου η αφήγηση φαίνεται να στοχάζεται δυο πιθανές κατευθύνσεις ή εκβάσεις.Αυτές οι στιγμές θα προέρχονταν, εν μέρει, από το μη γραμμικό, παραστασιακό κείμενο της προφορικής παράδοσης, που ήταν αναπόφευκτα από τη φύση του πιο αυτοσχεδιαστικό, παρατακτικό και αλληλεπιδραστικό απ’ όσο οι λογοτεχνικές παραδόσεις ή τα λογοτεχνικά είδη, όπως, για παράδειγμα, η τραγωδία, η οποία στήριζε τη Θετικι- στική, ορθολογική και γραμμική προοπτική της στο κείμενο.

Κ. δοοίί ΜοπόΙΙ, «Οι&οδ Τ1ΐ60Γγ αηά ΙΗ© Ογ&1 ΊΥαάΜοη: Νοη1ίηοΕπΙγ αη(Ι ΒίίιίΓοαΙίοη ίη ύιε ΙΙιαά»

ΗβΙιο$ 23.2, Φθινόπωρο 1996, σσ. 118-119

Λάβετε υπόψη ότι αυτά τα αποσπάσματα και άλλα που θα ακολουθήσουν δεν είναι παρμένα από μια χούφτα διαβοήτως κακά βιβλία που έχουν λάβει κακές κριτικές σε επιστημονικά περιοδικά. Δεν αποτελούν προϊόντα άγνωστων σειρών με μονογραφίες, αλλά είναι μελέτες που έχουν εγκωμιαστεί από τους λογίους και από τους μεγαλύτερους πανεπιστημιακούς εκδοτικούς οίκους — Πρίνστον, Γέιλ, Χάρ- βαρντ, Μίσιγκαν και Οξφόρδη. Ωστόσο, αυτά τα βιβλία δεν είναι ούτε καλύτερα ούτε χειρότερα απ’ όσα γράφονται τώρα για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια —απαλλάσσουμε τον αναγνώστη από χιλιάδες άλλα παραδείγματα άλλων που έχουν γράψει για άλλους Έλληνες συγγραφείς— από εκείνους που υποτίθεται ότι πρέπει να διδάσκουν, να ερμηνεύουν και να υπερασπίζονται τον Όμηρο σε μας τους υπόλοιπους. Μία σχολιάστρια του βιβλίου της Γούφορντ συνοψίζει με συμπάθεια — και με μια αναπάντεχη δόση χιούμορ, πιστεύουμε— την άποψή της ως εξής:

195


Συνοψίζοντας, το βιβλίο θα μπορούσε να ανα-παρασταθεί ως αποκα- λύπτον τις «αντιφάσεις» μεταξύ «απαισιόδοξης» μεταδομιστικής/α- ποδομιστικής πραγμάτευσης και μιας πιο «αισιόδοξης» μαρξίζουσας πραγμάτευσης, αντιφάσεις μέσω των οποίων —να τολμήσουμε να το πούμε; — τρεμοφέγγουν όψεις των αλτουσεριανών «αληθινών συνθηκών ύπαρξης». Ή όχι.

Ο. Μαι1ΐη<1ίΐ1ε, ΙοητηαΙ ο/ΗβΙΙβηίο Ξίαάίβί; 114, 1994. σ. 179

Ο φεμινιστικός Όμηρος.Γπάρχουν τόσες πολλές ποικιλίες φεμινιστικής λογιότητας που είναι δύσκολο να βρεθεί ένας κοινός παρονομαστής. Πολλές ευαίσθητες και από καιρό αναγκαίες μελέτες κατά τη δεκαετία του 1970 άρχισαν να ρίχνουν φως στις συχνά αγνοημένες ζωές των γυναικών στην αρχαιότητα — μύθος, θρησκεία, γάμος και οικονομική ζωή*. Πρόσφατα, όμως, η φεμινιστική έρευνα γίνεται όλο και περισσότερο θεωρητική και πικρόχολη, ενώ μερικές φορές φτάνει να απορρίπτει τη μελέτη των κλασικών κειμένων απλώς και μόνο επειδή είναι κλασικά και γραμμένα από άντρες και ως επί το πλείστον αφορούν άντρες: «Αν θέλουμε να οικειοποιηθούμε ξανά το χώρο μας, πρέπει να ξεκινήσουμε με το να αρνηθούμε τη διαιώνιση της απονομής προνομίων σε “κανονικά” κείμενα γραμμένα από άντρες» (Ρ. ΟιΠιαπι, «ϋεοεηίεηη^ ιΙίο Τβχΐ: Ήιβ 0&86 οί Ονϊά», ΗβΙΐος 17, 1990, σ. 165). Οι φεμινίστριες λόγιες επιμένουν τώρα δυστυχώς ότι ο Όμηρος πρέπει να θεωρηθεί υπεύθυνος για την έλλειψη σύγχρονων ευαισθησιών, ακόμη κι όταν εμφανίζεται να τις έχει!

Σχεδόν αδιόρατα, σπέρνονται οι σπόροι του μεταγενέστερου μισογυ- νισμού. Η Πηνελόπη παραχωρεί στον Οδυσσέα την αφοσίωση και τη

* Μεγάλο μέρος των καλύτερων έργων του τελευταίου μισού του αιώνα έχουν γραφτεί από γυναίκες. Για παράδειγμα, μας έρχονται στο νου βιβλία-σταθμοί, όπως αυτά των ]. Κοηιί11γ, Ε. νβππευΐ, ΜαΐΎ ίείΐίοννϊΐζ και 8. Τγθ§§!3π. Σπάνια ωστόσο αυτές οι προικισμένες λόγιες ισχυρίζονται ότι είναι «φεμινίστριες», πράγμα που υποδηλώνει ότι η πολιτική, και όχι το φύλο, βρίσκεται στον πυρήνα της γυναικείας κριτικής.

196

ΙΤΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ,ΟΜΗΡΟ -Κ Α Ι ΓΙΑΤΙ;

δημιουργικότητα της. Τα ίχνη της σεξουαλικής υποτακτικότητας και του πολιτικού αποκλεισμού, η βία που υποφώσκει πίσω από αυτή την πράξη, είναι ελάχιστα ορατά και μπορεί να φαίνονταν αποκυήματα της φαντασίας μας, αν δεν τα είχαμε βιώσει πλήρως στο πρώτο μισό αυτού του ποιήματος.

ν.Ι. \νόΙι], «δΐ3ΐκϋη§ !>γ Λβ δίαΐΐιιηοχ: Ήιο Οεαίίοη ο ί δεχιιαΐ Ιάεο1ο§ν ίη Ιΐιε Οάγ$$εγ», ΑτεΐΜία 26, 1993, σ. 44

Το παράξενο επιχείρημα εδώ είναι ότι η Πηνελόπη μπορεί να εμφανίζεται ως ισότιμο ταίρι του Οδυσσέα, αλλά αυτό συμβαίνει πριν ο οξυδερκής αναγνώστης προβάλει τη μοίρα των άλλων γυναικών στο πρώτο μισό του έπους στο γάμο της Πηνελόπης. Η «σεξουαλική κυριαρχία» του Οδυσσέα πάνω στην Κίρκη, για παράδειγμα —η συγγραφέας του άρθρου δεν μας υπενθυμίζει ότι η Κίρκη ήταν εξίσου πρόθυμ.η για σεξ με τον Οδυσσέα και θα τον είχε μεταμορφώσει σε χοίρο αν δεν είχε προλάβει να δράσει πρώτος-- αποκαλύπτει την έμφυτη (αλλά «σπάνια ορατή») βία στην «αληθινή φύση» της πάλης αρσενικού/θηλυκού για εξουσία. Η Πηνελόπη είναι θύμα βιασμού είτε το γνωρίζει —ή το γνωρίζουμε— είτε όχι. Αυτό το είδος της παρερμηνείας είναι χαρακτηριστικό του μεγαλύτερου μέρους της μεταμοντέρνας έρευνας, στην οποία τα θέματα των κειμένων και οι εντάσεις στους πολιτισμούς μπορούν να απλοποιηθούν σε ζήτημα εξουσίας. Οι φεμινίστριες δεν μπορούν να αποφασίσουν αν η Πηνελόπη ήταν μια πανέξυπνη υπονομεύτρια της αρσενικής αλαζονείας ή θύμα που έμενε σπίτι, ενώ ο ανεπρόκοπος ο άντρας της γλεντούσε με διάφορα θηλυκά. Κυρίως, όμως, απλώς επικρίνουν εντόνως το γεγονός ότι της αφιερώνεται πολύ λιγότερος χρόνος απ’ όσο στον Οδυσσέα.

Η αφήγηση της Οδύσσειας περιλαμβάνει ως σημαντικό στοιχείο της ιδεολογικής στρατηγικής της ένα σχολιασμό για την κατασκευή και τη διαφοροποίηση του φύλου. Το κείμενο ασκεί ενσυνείδητα έλεγχο στην ίδια την αφηγηματική παραγωγή και στην ικανότητα ενός υποκειμένου να καθοδηγεί αυτή την αφήγηση ως μέσο διαφοροποίησης.Η ιστορία λειτουργεί προς την εκπλήρωση των στόχων του αρσενικού ήρο>α, που απεικονίζονται ως κοινωνικοπολιτισμικώς εποικοδομητικά. Οι γυναίκες μέσα στην αφήγηση απεικονίζονται πάντα ομοιόμορφα ως δολοπλόκοι ή ως εχθρικές ή απειλητικές προς το στόχο του

197


ήρωα. Η συνεχής άρνηση της ολοκλήρωσης των γυναικείων σκευωριών, που είναι επίσης μια άρνηση της γυναικείας επιθυμίας, τονίζει τη θηλυκή υποτέλεια.

Ι.Ε. Ηο1πώ6Γ£, «Τ1ΐ€ ΟάγζΞβγ αηά Ρεπιαίο διιβ)6 0 ίΐνίΙγ»,ΗβΙίοζ 22, 1995, σ. 120

Οι φεμινίστριες λόγιες συχνά συνδυάζουν το ενδιαφέρον για το αποκλεισμένο θηλυκό στοιχείο με κάποια άλλη θεωρητική προσέγγιση. Αρκετά συχνά το φύλο, η λογοτεχνική θεωρία και η πολιτική των τάξεων αναμειγνύονται σε μια εντυπωσιακή «σούπα». Το παρακάτω είναι από το βιβλίο της Λ.Ε. Ντόχερτι —της κριτικού που χαρακτήρισε το βιβλίο της Μέριλιν Α. Κατζ που αναφέραμε πιο πάνω ως «λιγότερο σαφές απ’ όσο θα μπορούσε να είναι», και προειδοποίησε ότι «είναι απίθανο οι μη κλασικιστές να τελειώσουν το βιβλίο»:

Τπάρχει επομένως ο κίνδυνος ότι ταυτιζόμενοι με τον Οδυσσέα, οι κριτικοί και άλλοι σχετικά προνομιούχοι αναγνώστες μπορεί να αγνοήσουν το δικό τους προνόμιο και να συμβιβαστούν με ένα κατεστημένο στο οποίο συμμετέχουν, έστω και εξ υποκαταστάσεως, στην άσκηση της εξουσίας. Η κατάσταση των γυναικών κριτικών γίνεται ακόμη πιο πολύπλοκη με το φαινόμενο της «αρρενοποίησης». Όλες οι γυναίκες αναγνώστριες βιώνουν την έλξη της αφήγησης με μια επιθυμία να ταυτιστούν με τον Οδυσσέα, εναντίον, για παράδειγμα, της Κίρκης ή της Καλυψούς. Αν όμως μια γυναίκα κριτικός δεχτεί την πρόσκληση του Οδυσσέα να δει τον εαυτό της, όπως η Αρήτη ή η Πηνελόπη, ως τιμημένο μέλος του κοινού αυτής της ιστορίας, διατρέχει τον κίνδυνο να αγνοήσει το συνδετικό κρίκο μεταξύ αυτής της τιμής και ενός ύπουλου ταξικού προνομίου που την απομονώνει από άλλες ομάδες γυναικών. Ο στόχος μου σε τούτη τη μελέτη είναι να αποκαλύψω και να αντισταθώ στον πειρασμό (στον οποίο έχω κι εγώ υποκύψει στο παρελθόν) να ταυτιστώ με τις προνομιούχες μορφές σε μια ερμηνευτική ιεραρχία παραβλέποντας τους ανεπαίσθητους συνδετικούς κρίκους μεταξύ αυτής της ιεραρχίας και εκείνων που βασίζονται στην τάξη και στο φύλο.

Ε.Ε. ΟοΙΐ6ΐ1:γ, 8ίτβη 8οη%$: Οβηάβτ, Αχιάϊβηοβζ, αηά ΝαΓΓαΙοΓδ ίη ΐΗβ Οάγ$$βγ, Αηη Α γ5 ο γ, 1995, σ. 29

Οι κλασικιστές τώρα «παρέχουν προνόμια», «αποκαλύπτουν», «δομούν», «σεξουαλικοποιούν», «καθιστούν κάλπικο», «υπονομεύουν» και

198


«αποδομούν» το «κείμενο». Αφθονούν οι τίτλοι με τις λέξεις «κατασκευή», «ερωτισμός», «ποιητική», «ρητορική» και «πραγμάτευση» συνδυασμένα τυχαία με τις αντωνυμίες «του» ή «της» και τα παρακάτω (δεν έχει και μεγάλη σημασία ποιο απ’ όλα): «σώμα», «ανδρισμός», «φύλο» και «εξουσία». Τοποθετήστε τα πρώτα σε μια στήλη στα αριστερά και τα δεύτερα σε μια στήλη στα δεξιά και ενώστε τα μεν με τα δε με βέλη. Μετά διαβάστε προσεκτικά ένα κατάλογο πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου, μερικές φορές μπορείτε να βρείτε όλους τους πιθανούς συνδυασμούς αυτής της θεωρίας σε ένα και μόνο κατάλογο! Πραγματικά δεν υπάρχει όριο στο τι μπορούν να κάνουν οι λόγιοι στον Όμηρο (αν είναι προσεκτικοί και «αντισταθούν στον πειρασμό» του Ομήρου), όταν «διαβάζουν την επική παράδοση “σαν γυναίκες”» —δηλαδή, «αμφισβητώντας το κύρος των πατριαρχικών κειμένων» (Μ. 8\ιζα\ά,ΜβΙαηιθΓρΗθ5β5 ο/ΗβΙβη:ΑιιΐΗοήίγ, ϋΐ/- /βΓβηοβ, αηά ϊΗε Εριο, Ίθακα, Λονδίνο, 1989, σ. 29).

Μερικές φορές το μόνο που μπορεί να κάνει ο αναγνώστης είναι να καθίσει βολικά και να παρακολουθεί τις λέξεις να περνούν:

Η ίδια αναχαιτισμένη μετάδοση μιμητικής μήτιοζ βρίσκεται κάτω από την οδυσσειακή αρχιτεκτονική θεωρία. Διότι στη γυναικεία επινόηση «της σύνδεσης μιας κλωστής με μια άλλη» βρίσκεται επίσης η αρχή της αρχιτεκτονικής. Ο βιτρούβειος μύθος των αυτοχθόνων αρχιτεκτόνων που «μιμούνται» το πλέξιμο και την επίχριση των φωλιών των πτηνών συνεχίζει μια ευρέως εξαπλωμένη αιτιολογία.

Α.ί.Τ. Βει^εη, «ΤΗε (Κε)Γη3ΐτί3§ε οί Ρεηείορε 3η<10(1γδδειΐδ: ΑΐΐΙιίΙεοΙιίΓε ΟεικΙεΓ ΡΙιίΐ080ρΗγ. Α Ηοπιεήο ϋί3ΐο§υε»

στο ΤΗβ Α$ε$ ο/ΗοηιβΓ, ΙΒ . ΟαιΙεΓ 3Π(1 Ρ.δ. Μοιτίκ [επ.], Όστιν, 1955, σ. 210

Είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε αν διαβάζουμε για τον Όμηρο ή τη σειρά του Τΐηιε-ί,ΐ/β για την αναδιαμόρφωση του σπιτιού μας. Συγκρίνετε άλλο ένα παράδειγμα της κριτικού ως κατασκευάστριας, αυτή τη φορά σε μέταλλο μάλλον παρά σε ξύλο:

Η Νύφη μεταδίδει την επιθυμία της στους μνηστήρες της μέσω ενός τριπλού δικτύου «κρυπτογραφημάτων» που εμφανίζονται σε ένα α

199


σαφές νέφος «ανθοφορίας» και που ταξινομούν αλφαβητικές μονάδες οι οποίες εκπέμπονται από ένα «γραμματοκιβώτιο». Η ίδια η Νύφη απεικονίζεται μόνο ως μια σειρά τεμνομένων μεταλλικών επιπέδων και κυλίνδρων που ένας κριτικός έχει χαρακτηρίσει ως « “κούκλα” μοδίστρας που έχει γυμνωθεί ώστε να μείνει μόνο η μεταλλική της αρματωσιά» (θο1άίη£, 1972:43). Όπως η Νύφη του Ντισάν, η Πηνελόπη αντιδρά στις επιθετικές επιθυμίες των μνηστήρων της με ένα πολύπλοκο μηχανισμό μηνυμάτων που αποφράσσει τήν πρόσβαση στο αληθινό της νόημα. Συγκροτημένη όπως είναι μέσω ενός κλέους που αντιστέκεται στην υιοθέτηση μιας καθορισμένης μορφής, η Πηνελόπη γίνεται έτσι το πρώτο παράδειγμα σε μια μακρά παράδοση λογοτεχνικών μορφών των οποίων η απεικόνιση ανθίσταται επιμόνως στις συμβάσεις που οροθετούν την κατασκευή του υποκειμένου.

Μ.Α. ΚαΙζ, ΡβηβΙορβ '$ Κβηοννη. Μβαηίη% αηά ΙηάβίβΓ/ηίηαογ ίη ίΗβ Οάγ$8βγ, Πρίνστον, 1991, σσ. 194-195

Ομοσεξουαλιχός Όμηρος.Οπλισμένοι με «αιχμηρά» όπλα, οι νέοι πολιτισμικοί θεωρητικοί μπορούν ευφυώς να επανεπινοήσουν το ομηρικό κείμενο κατά τις επιθυμίες τους. Πετώντας στα σκουπίδια τον υπαρξιακό Αχιλλέα της Ιλιάδας, εμφανίζονται με τον ατελή παιδεραστή του Αισχύλου — έναν Αχιλλέα που «του άρεσαν τα αγόρια» — και τον ξαναρίχνουν μέσα στον Όμηρο χωρίς αποδείξεις από το κείμενο που να στηρίζουν την άποψή τους:

Είναι (ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος) εραστές; Κάποια σωματική έκφραση των αισθημάτων του ενός για τον άλλον φαίνεται σχεδόν βέβαιη με το στοιχείο της συμπεριφοράς του Αχιλλέα όταν πεθαίνει ο Πάτροκλος. Όμως δεν αποδεικνύεται αναμφισβήτητα μια σεξουαλική σχέση μεταξύ τους, και όσοι ενοχλούνται από την ιδέα είναι ελεύθεροι να την απορρίψουν. Το ουσιαστικό ερώτημα όμως δεν είναι αν οι ήρωες επιδίδονται σε σοδομισμό, αλλά αν είναι ερωτευμένοι. Π ιστεύω ότι μπορεί να συναχθεί το συμπέρασμα ότι είναι...

\ν.Μ. ΟπΛε, «ΑοΗίΠεδ βηά Ρ&ίΓοοΙυχ ίη ίο ν ε» , Ηβηηβ$ 106, 1978, σ. 393

Ακόμα και οι λόγιοι των ομοσεξουαλικών μελετών που ξέρουν καλύτερα, πάλι βλέπουν το έργο τους ως καθήκον προβολής των προτι- μήσεών τους ως προς το φύλο:

200


Άπαξ και τοποθετηθούν ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος στο σωστό τους πλαίσιο, τα διακριτικά της σχέσης τους θα γίνουν φανερά και θα μπορέσουμε να ερμηνεύσουμε τα ερωτικά στοιχεία της με όρους που δεν χρειάζεται να δανειστούμε από τις σεξουαλικές κατηγορίες μεταγενέστερων εποχών (συμπεριλαμβανομένης της δικής μας). Τότε, οι σύγχρονες έρευνες για την «ομοφυλοφιλία» στον Όμηρο, όπως οι κλασικές ελληνικές έρευνες για τους αντίστοιχους ερωτικούς ρόλους του Αχιλλέα και του Πατρόκλου, μπορεί να αποδειχτούν επιτέλους γνήσια διαφωτιστικές, όχι για το τι αποκαλύπτουν σχετικά με τους αρχαίους ήρωες, αλλά για το τι μας λένε για εκείνους τους σκιώδεις ανθρώπους τους οποίους οι ίδιοι οι ήρωες περιγράφουν απλώς ως «εκείνοι που δεν έχουν υπάρξει ακόμη».

Ό.Μ. Η&ΐροπη, Οηβ ΗηηάΓβά Υβακ ο/Ηοπιο$βχιιαίίίγ αηάΟίΗβΓ Ε88αγ8 οηΟΓββΙίΕονβ, Νέα ίόρκη/Λονδίνο, 1990, σ. 87

Ο φιλολογικός Όμηρος.Η παλαιά σχολή δεν έμεινε άπρακτη, ενόσω οι νέοι θεωρητικοί δημοσίευαν τις έρευνές τους. Για κάθε αμφισεξουαλικό Αχιλλέα υπάρχει και μια επεξεργασία «τυπικών σκηνών» του Ομήρου: σκηνές ικεσίας, σκηνές οπλισμού, ακόμη και σκηνές όπου οι ήρωες «ξεκαρδίζονται στα γέλια» έχουν αναλυθεί λεπτομερώς. Για κάθε μισογύνη Οδυσσέα, υπάρχει και μια μελέτη των επιθέτων που τον χαρακτηρίζουν: πολύμητις Όδυσσεύς, πολύπλαγκτος Όδυσσεύς, δαΐφρων Ό- δυσσεύς. Όλες οι «πραγματεύσεις» της Οδύσσειας μπορούν να βρουν τα φιλολογικά τους &1ΐ£Γ0§ο στους τύπους της Ιλιάδας:

Ενώ ο κλητικός Αχιλλεύς μετά τη βουκολική διαίρεση καταδεικνύει σκόπιμη τέχνη παρά συστηματική σύνθεση, η μία και μόνη έκφραση που ακολουθεί την εφθημιμερή τομή αντικρούει την ιδέα των στερεοτυπικών συστημάτων με άλλο τρόπο.

Β. δΜνο, Ναπιίη# ΑεΗίΙΙβ8, Νέα Τόρκη, 1987, σ. 111

Αποτελεσματική «βαριά» τούτο το παραπάνω, για να μας «καρφώσει» στο νου την πιθανότητα ότι ο Όμηρος μπορεί να είχε κάποια άποψη γύρω από το πού έβαζε την κάθε λέξη στο προφορικά συντεθειμένο άσμα του. Μερικές φορές, όπως σ’ αυτή την περίπτωση, το όλον δεν είναι παρά ραφινάρισμα της δουλειάς του Πάρι, όπου η επιστημονική ορολογία προειδοποιεί ότι μόνο οι μυημένοι μπορούν να

201


εισέλθουν. Εν προκειμένω μπορεί να ισχύσει η γενίκευση ότι ακόμη και οι κλασικιστές βρίσκουν πλέον τους φιλολόγους τους το ίδιο ακατανόητους με τους θεωρητικούς:

Ένα σύνολο 101 διαφορετικών τύπων ΑΟΡ (μετρώντας χωριστά τύπους ΑΟΡ που έχουν υποστεί έκθλιψη και εκείνων που δεν έχουν) χρησιμοποιούνται 551 φορές για να προσφωνήσουν 89 διαφορετικούς χαρακτήρες στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια. Από το σύνολο των εμφανίσεων, 281 εμφανίσεις 69 τύπων ΑΟΡ (αναλογούν στο 50,10%) που ανήκουν σε 63 χαρακτήρες, βρίσκονται στην αρχή στίχων. Αυτό περιλαμβάνει τύπους που είναι από τη φύση τους κατάλληλοι για τοποθέτηση στην αρχή, αλλά και πολλούς επίσης των οποίων το μετρικό σχήμα είναι προσαρμοσμένο με επιμήκυνση, βράχυνση, έκθλιψη κ.λπ.

Α. Κ&Ιιαηο, ΤΗβ ΙηΙβΓρΓβίαΙίοη ο/ΟΓάβκ Α 8ίαάγ ίη ίΗβ ΡοβίίαΞ ο/Ηοηιβηα Κβρβύίίοη, Οξφόρδη, 1994, σ. 83

Συχνά λοιπόν, το τελικό νόημα παραμένει σκοτεινό:

Έ χει αναφερθεί ανωτέρω ότι η τρίτη τροχαϊκή τομή είναι κοινότερη στους λόγους των ηρώων παρά στην αφήγηση του ποιητή και ότι στους λόγους επίσης απαντούν υψηλότερα ποσοστά συστολής. Τι θα γινόταν αν αποδεικνυόταν’ ότι η τροχαϊκή τομή αντιπροσωπεύει την κατάληξη ενός στίχου πιο αρχαϊκού απ’ όσο η κατάλ,ηξη σε πένθη- μιμερή τομή; Θα είχαμε άλλη μια απόδειξη, εκτός από το προηγούμενο επιχείρημά μας εκ της πιθανότητας, ότι οι λόγοι είναι πιο αρχαϊκοί

. απ’ όσο η αφήγηση.δ.Τ. Κε11γ, Ηοιηβήε ϋοπβρίίοη αηά ίΗβ ΜβίήααΙ ΟίΞΐίηοίίοηδ

Ββί\\?€βη 8ρββαΗβ8 αηά ΝαΓταίίνβ, Νέα Τόρκη/Αονδίνο, 1990, σ. 44

Ίσως, βεβαίως, να έχει κάποιο ενδιαφέρον το γεγονός ότι η επική παράδοση μπορεί να ξεκίνησε ως άμεσος λόγος —αυτό υποστηρίζεται εδώ— αλλά το τι μπορεί να σημαίνει αυτό για την κατανόηση του ομηρικού έπους δεν διατυπώνεται σαφώς. Πέραν τούτου, χρειαζόμαστε άραγε κάποιο βιβλίο για να μας το πει αυτό, και μάλιστα ένα βιβλίο που απλώς παραθέτει το αδιόρθωτο κείμενο μιας διατριβής που γράφτηκε πριν από δύο δεκαετίες σχεδόν;

2 0 2


Μέσα σε ελάχιστα χρόνια οι κλασικιστές κατάφεραν ό,τι δεν είχαν καταφέρει τα προηγούμενα 2.800 χρόνια. Πρώτον μετατρέψαμε τα μεγαλύτερα έπη της δυτικής παράδοσης σε μια συλλογή από «τύπους σκηνών», «στερεοτυπικών φράσεων» και υποσημειώσεων. Έ πειτα, δυσαρεστημένη απ’ αυτή τη φιλολογική ξηρασία, η δική μας γενιά προχώρησε στον υποβιβασμό της πιο σημαντικής ηρωικής αφήγησης στην ιστορία του πολιτισμού σε ένα βάλτο αντιστροφής φύλων, αφηγηματικών υπεκφυγών, αρχιτεκτονικής, κεντρομόλων τάσεων και ομοφυλοφιλικών πραγματεύσεων. Κρύψαμε από τον κόσμο τη σκληρή ειλικρίνεια του Ομήρου και την καθαρή θέαση της ανθρώπινης ασημαντότητας και της θεμελιώδους αξιοπρέπειας. Πώς τα καταφέραμε — κι αυτό είναι ο μέγιστος θρίαμβός μας — να κάνουμε τον Όμηρο ανόητο και απίστευτα ανιαρό; Πώς κατάφεραν οι Κλασικές Σπουδές να γίνουν ενοχλητικές, έπειτα βαρετές και τελικά απλώς αξιοθρήνητες;

Αυτή η κακή χρήση των φιλολογικών και θεωρητικών μας εργαλείων είναι απελπιστική επειδή πράγματι χρειαζόμαστε νέες ιδέες και νέες προσεγγίσεις στις Κλασικές Σπουδές. Είναι πιθανό η σύγχρονη θεωρία να μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για να ξεμπερδέψει, να εξηγήσει και να τιμήσει τα κλασικά κείμενα, αντί να τα συσκοτίζει και να προβάλλει απλώς τον εαυτό της, αν αυτός ήταν ο στόχος. Για παράδειγμα, η εφαρμογή των γνώσεων από τους τομείς της ανθρωπολογίας και της ψυχολογίας στα ελληνικά κείμενα στα μέσα αυτού του αιώνα από τον Ε .Ρ . Ντοντς προκάλεσε επανάσταση στην κατανόηση του κλασικού οράματος της ζωής. Εκείνοι οι ορθολογιστές Έλληνες αποδεικνύονται πολύ πιο πολύπλοκοι, ο πολιτισμός τους με πολύ περισσότερες λεπτές αποχρώσεις και ανθρωπιά απ’ ό,τι είχε υποστηριχτεί ποτέ. Ο ελληνιστικός κόσμος του ΙΙίτερ Γκριν έχει μια τρομακτικά σύγχρονη όψη, κι εκεί βρίσκεται ένα μάθημα για όλους μας.

Οι παρούσες τάσεις όμως στην κλασική επιστημοσύνη —σε ό,τι αφορά τόσο τα θέματα όσο και τη γλώσσα που χρησιμοποιείται — δεν έχουν καμιά σχέση με την όποια προσπάθεια ερμηνείας των Ελλήνων. Μην ξεχνάτε ότι έχουμε παραθέσει αποσπάσματα από λίγα μόνο βιβλία και άρθρα σχετικά με ένα και μόνο συγγραφέα, τον

203


Όμηρο. Πολλαπλασιάστε τα αυτά επί τις εκατοντάδες συγγραφέων, γραμματολογικών ειδών, τομέων και υποειδικοτήτων στις Κλασικές Σπουδές (θυμηθείτε ξανά τις 16.168 δημοσιεύσεις μέσα στο 1992 μόνο) και μπορείτε να αρχίσετε να αισθάνεστε τον όγκο της χιονοστιβάδας που έχει καλύψει τους Έλληνες. Θα ήταν απογοητευτικό, ακόμη κι αν αυτό το είδος του γραψίματος ήταν ειλικρινές, οπότε θα μπορούσε να απορριφθεί απλώς ως κάποια επικίνδυνη παρέκβαση από την κατανόηση της ελληνικής σοφίας εκ μέρους μας, ως προσωρινή εκτροπή που θα διορθωνόταν από μόνη της με φυσικό τρόπο καθώς οι έντιμοι λόγιοι θα υποδείκνυαν τα σφάλματα.

Ωστόσο η κατάσταση είναι πολύ χειρότερη. Οι συγγραφείς αυτού του υλικού συχνά δεν το πιστεύουν ούτε οι ίδιοι! Μερικοί κλασικιστές είναι τόσο αδιάντροποι, ώστε, όπως φαίνεται, δημοσιεύουν την ίδια τους την υποκρισία. Πάρτε την παρακάτω απόρριψη ενός 7υεζού κειμένου, την εξύμνηση της γραφής που σχετικά με τον αρχαίο κόσμο «θέτει μεθοδολογικές προκλήσεις», και δείτε τι προκύπτει:

Η ιδέα ενός διάφανου, μετριοπαθούς και συμβατικού πεζού λόγου, που κυριαρχεί ακόμη στους ακαδημαϊκούς κύκλους, ανάγεται σε μια στιγμή της νεοκλασικής αισθητικής, όταν το μέσο ή συζητητικό ύφος των κανονικών ξβηβΓα άίαβηώ γίνεται ο αποδεκτός τρόπος έκφρασης για την κοινωνία και τις αρχές της άρτι ενισχυμένης μεσαίας τάξης: μπορεί να υπήρχαν διαφορές υποβάθρου ή επαγγέλματος μέσα στην μπουρζουαζία, αλλά θα υπήρχε οπωσδήποτε μια κοινή γλώσσα, μια καθομιλουμένη των πολιτισμικών και διανοητικών επιδιώξεών της.Το ιδανικό μιας αστικής και εξαγνισμένης γλώσσας της κριτικής, στην οποία οτιδήποτε «ξένο», «βαρβαρικό», «αρχαϊκό» ή «τεχνικό» αποφεύγεται, προδίδει όχι μόνο τη νοσταλγία για ένα φυσικό ιδίωμα, αλλά και το σχέδιο να ξαναφτιαχτεί η γλώσσα του σύγχρονου έθνους- κράτους κατ’ εικόνα του. Ωστόσο, παρά την προσποίηση αυτή ενός μη τεχνητού τρόπου ομιλίας, η καλλιέργεια ενός ύφους που «εκπλύ- νει» κάθε έννοια μόχθου μετατρέπει αναπόφευκτα τον κριτικό πεζό λόγο σε εμπόρευμα, του οποίου η διανομή ιδεών για άμεση κατανάλωση μετέχει στην οικονομία της αγοράς που τόσο απ£λπισμένα επιθυμεί να αποφύγει.

Κ. ΗεχίΟΓ & Ό. δβΐάβη, Ιηηοναίίοη8 ο/Αηίίφάϊ}\Νέα Τόρκη, 1992, σ. χχ

204


Οι οπαδοί τού «δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία» εξασφάλισαν την άδεια να ορίσουν εκ νέου όλους τους όρους: η καθαρή σκέψη και το κατανοητό γράψιμο είναι τώρα «κακό», η δική τους ασαφής σκέψη και το τσαπατσούλικο γράψιμο γίνεται «καλό». Οι συγγραφείς με τον ξεκάθαρο πεζό λόγο έγιναν οι «μεθοδολογικά μειονεκτούντες», μια αξιοθρήνητη, ανυπόληπτη « “μπουρζουαζία” στην υπηρεσία του σύγχρονου έθνους-κράτους». Γράψε αυτό που καταλαβαίνεις και είσαι αξιοκατάκριτος, γράψε αυτό που δεν μπορεί να διαβάσει κανείς και είσαι αυτομάτως ελίτ και αυτάρεσκος επαναστάτης.

Οι συγγραφείς όμως δεν είναι τόσο ανάρμοστα παραπλανημένοι όσο ιδιοτελώς ανειλικρινείς. Οποιοσδήποτε απ’ αυτούς μπορεί πολύ γρήγορα να αντιατρέψει τα βήματά του και να εγκωμιάσει τον «μπουρ- ζουά» πεζό λόγο στην υπηρεσία του έθνους-κράτους, όποτε εξυπηρετεί τους δικούς του καριερίστικους σκοπούς, πράγμα που, φυσικά, είναι «η οικονομία της αγοράς». Γράφοντας μια εγκωμιαστική κριτική για το οπισθόφυλλο του βιβλίου ενός φίλου του, ο ίδιος Ντ. Σέλντεν, που εδώ κατακρίνει τους πιο παραδοσιακούς συγγραφείς του «διάφανου, μετριοπαθούς και συμβατικού πεζού λόγου», ξαφνικά αλλάζει πορεία. Εξυμνεί το φίλο του που, όπως μας υπόσχεται, γράφει «με μια ακρίβεια και ζωντάνια που είναι σπάνιες στο χώρο μας... σταθερά διαυγής, λογικός και πειστικός, και δεν χρειάζεται κανείς τα Ελληνικά για να παρακολουθήσει τη δική του πραγμάτευση» (η υπογράμμιση δική του). Ο κ. Σέλντεν βεβαιώνει τους εκλεπτυσμένους αναγνώστες στο βιβλίο του ότι δυστυχώς βρίσκει κατ’ αρχήν το διαυγή πεζό λόγο των άλλων πολύ «πεζό», ενώ στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του φίλου του λέει το αντίθετο και διαβεβαιώνει τους πιθανούς αγοραστές ότι, ευτυχώς, το γράψιμο είναι ιδιαίτερα διαυγές (σίγουρα «εκ- πλύνει κάθε έννοια μόχθου»). Μπορεί να μας διαβεβαιώσει και για τα δύο, επειδή δεν πιστεύει κανένα από τα δύο. Ούτε ο μηδενισμός και ο μεταμοντερνισμός μπορούν να αποφύγουν την έλξη του καριερισμού.

Άραγε περιπτώσεις όπως του καθηγητή Σέλντεν δεν αποκαλύπτουν το άλλο κίνητρο για μεγάλο μέρος της «νέας» έρευνας, δηλαδή την αυτοπροώθηση, της οποίας ο μακροπρόθεσμος στόχος είναι η αποφυγή της διδασκαλίας στην τάξη και της «μελό» —και μάλλον

205


δύσκολης — ιδέας να πείσουν τους άλλους για την αξία και την ομορφιά των Ελλήνων; Αυτή η ασυνέπεια των κλασικιστών και τα δύο μέτρα και δύο σταθμά αποτελούν την αντίθεση της ειλικρινούς και συχνά αυτοκαταστροφικής κριτικής που απαιτούσαν οι ίδιοι οι Έ λληνες· τα Ελληνικά της Καινής Διαθήκης το αποκαλούν αυτό υποκρισία, όπως ακριβώς κι εμείς.

Τέλος, η προσποίηση χάριν του χρήματος δεν αποτελεί ίδιον των ατόμων αλλά το ευλαβώς διαφυλασσόμενο ήθος ολόκληρου του επαγγέλματος. Ο κ. Σέλντεν απλώς αντανακλά το γενικό πιστεύω ότι οι κλασικιστές πρέπει να γράφουν με ορισμένο τρόπο μεταξύ τους αλλά με εντελώς διαφορετικό, αν πρόκειται να « τ ’ αρπάξουν» από την «άρτι ενισχυμένη μεσαία τάξη». Στο τεύχος του Ιουνίου 1995 του Πληροφοριακού Δελτίου της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης (της επίσημης φωνής των «Κλασικών Σπουδών»), οι κλασικιστές προ- τρέπονται να κινητοποιηθούν εναντίον της προτεινόμενης διάλυσης της Εθνικής Επιχορήγησης των Ανθρωπιστικών Σπουδών, της ψυχής των επιχορηγήσεών τους, των αδειών τους μετ’ αποδοχών, των συνεδρίων και των ταξιδιών τους, και τους δίνεται η συμβουλή να πλησιάσουν γερουσιαστές «που πιστεύουν ότι οι κρατικές υπηρεσίες υπηρετούν μια πλούσια ελίτ» κρύβοντας το αληθινό τους πιστεύω. Στη στήλη «Χρήσιμες υποδείξεις για τη σύνταξη επιστολών» της ΑΦΕ, γίνεται η σαφής υπόδειξη στους κλασικιστές: «Χρησιμοποιείτε απλή γλώσσα. Οι επικριτές έχουν συχνά κατηγορήσει την ε ε α ς ότι τα χρήματά της υποστηρίζουν ελιτιστές λογίους. Είναι λοιπόν σημαντικό να μη χρησιμοποιείτε τεχνικές λέξεις ή υψηλή θεωρία... Οι παρατηρητές πιστεύουν ότι το 104ο Κογκρέσο εμφορείται από λαϊκι- στικές αντιλήψεις. Καταδεικνύοντας στους αντιπροσώπους σας την επίδραση της εε α ς στην περιοχή σας, τονίστε παραδοσιακά λαϊκι- στικά ενδιαφέροντα, όπως η ισότιμη πρόσβαση και συμμετοχή των πολλών, όχι των λίγων» (η υπογράμμιση δική τους).

Κανένας καθηγητής Κλασικών Σπουδών, λοιπόν, δεν πρέπει να γράφει σαν καθηγητής Κλασικών Σπουδών («τεχνικές λέξεις» ή «υψηλή θεωρία») στον επαρχιώτη («εμφορούμενο από λαϊκιστικές αντιλήψεις») γερουσιαστή του. Αντίθετα, πρέπει να συνδέσει την επι-

2 0 6


βεβαιωτική δράση μιε το λαϊκισμό και να τους νικήσει στο ίδιο τους το παιχνίδι. Αντί να κάθεται και να ανησυχεί για την κατηγορία «ελιτιστές λόγιοι» (αληθινή, ως επί το πλείστον), γιατί να μην πληροφορήσει το Κογκρέσο ότι η ε ε α ς δεν είναι καθόλου κακή ιδέα, καθώς είναι η μόνη ευκαιρία για εκατοντάδες σκληρά εργαζόμενους να έχουν ένα χρόνο από τη ζωή τους ελεύθερο για να συγκεντρώσουν τις σκέψεις μιας ολόκληρης ζωής και να γράψουν κάτι που κάποιος μπορεί και να διαβάσει — μια τυχαία ζαριά από την οποία υπάρχει η πιθανότητα να βγει κάτι που να αξίζει; Γιατί να μην παραδεχτούμε λοιπόν ότι δεν «πιστεύεται» απλώς από «παρατηρητές» ότι το Κογκρέσο είναι λαϊκιστικό αλλά ότι είναι πράγματι λαϊκιστικό, εφόσον η τεράστια πλειοψηφία των ψηφοφόρων τούς ανέβασε στα ανώτερα αξιώματα μέσω μιας λαϊκής ψήφου —κάτι που ο μελετητής της δημοκρατίας σίγουρα μπορεί να κατανοήσει;

Και γιατί να υπάρχει ανάγκη να συμβουλεύει κανείς τους θεράποντες του Ομήρου να «χρησιμοποιούν απλή γλώσσα»·,

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΚΪΚΛ Ο Σ ΤΗΣ ΑΤΤΟΠΡΟΩΘΗΣΗΣ

Τι βρίσκεται πίσω από αυτή τη νέα έρευνα και γραφή που υπήρξε τόσο θανάσιμη για τις Κλασικές Σπουδές; Κυρίως διαφθορά: επίδοξοι επαναστάτες στη θεωρία που στην πράξη ήταν στο μεγαλύτερο μέρος τους εντελώς παραδοσιακοί, καριερίστες και ελιτιστές. Η δεκαετία του ’80 και η αρχή της δεκαετίας του ’90 υπήρξαν χρόνια μεγιστοποίησης του κέρδους στην Αμερική τόσο για το φοιτητή όσο και για τον καθηγητή. Στη δεκαετία του ’80 οι πιο φιλόδοξοι φοιτητές καυχιούνταν, χωρίς ντροπή, ότι αμέσως μετά την αποφοίτησή τους είχαν την πρόθεση να γίνουν ασφαλιστές, χρηματιστές, τραπεζίτες επενδύσεων και άλλου είδους μεσάζοντες —οι παμπάλαιοι «δωρολήπτες» της πόλης που περιγράφει ο Ησίοδος. Μαθήματα, τμήματα και ολόκληρες σχολές μέσα σε πανεπιστήμια εμφανίστηκαν για να ικανοποιήσουν νέους πελάτες. Άραγε, από πολλά χρόνια, δεν είχαν επικρίνει

207


όσους ξεπλένουν χρήματα ο Σωκράτης και ο Ιησούς; Τώρα όμως μαθητής και δάσκαλος στο πανεπιστήμιο ενώθηκαν ολόψυχα, με το ζήλο του νεοφώτιστου, στη λατρεία του Χρυσού Μόσχου.

Ωστόσο οι Έλληνες πάντα αμφισβητούσαν τη σχέση μεταξύ αρετής και χρήματος, εμπορίου και Ιδιότητας του πολίτη, και επιδίωκαν να μεταδίδουν ανενδοίαστα μια δυσχερή ηθική οικονομία όπου μπορούσαν. Στη δεκαετία του ’80 όμως, οι Κλασικές Σπουδές (και, στην πραγματικότητα, όλος ο ακαδημαϊκός κόσμος) επανεπινοήθηκε ως ένας τόπος μειωμένου φόρτου μαθημάτων, εκτεταμένων αδειών, συμμετοχής σε διάφορες «δεξαμενές σκέψης», συνεδρίων, επιχορηγουμέ- νων εδρών, χρηματοδοτήσεων και μικροπολιτικών εξουσίας, συχνά ωραιοποιημένων με ένα λούστρο σύμφωνης με τη μόδα αριστερίζου- σας ιδεολογίας ή νεοσυντηρητικής περιφρόνησης ανάλογα με το κατά πού φυσούσε ο άνεμος της ευμετάβλητης οικονομικής κατάστασης και της πηγής της χρηματοδότησης.

Ελάχιστοι υποστήριζαν, όπως οι προκάτοχοί τους, ότι η κλασική παιδεία θα μπορούσε να είναι «χρήσιμη» με μια ευρύτερη, ελληνική έννοια, παρέχοντας δεξιότητες όπως η ανάγνωση, η γραφή, η λογική σκέψη, ιδιότητες όπως η καρτερία, η υπερηφάνεια για τα επιτεύγματα, η αυτοσυγκράτηση, και αξίες όπως η ισονομία, η λογική συζήτηση, η απαίτηση για αλήθεια. Οι Κλασικές Σπουδές, παραδόξως, καθοδηγούνταν τώρα από άτομα που έβλεπαν το χώρο ως άλλη μια σκάλα μέσω της οποίας θα έμπαιναν στη σφαίρα κάποιας επαγγελματικής ελίτ. Οι κλασικιστές, ειρωνικά και υποκριτικά, ενώθηκαν με τις άλλες «κοόρτεις» σε ολόκληρο το πανεπιστήμιο για να μετατρέψουν το σώμα των καθηγητών στο ανυπόληπτο τσούρμο που γνωρίζουμε όλοι τόσο καλά. Αυτές είναι βαριές κατηγορίες, αλλά μια δειγματοληψία της συμπεριφοράς κορυφαίων κλασικιστών τις στηρίζει.

Ο κλασικιστής Ντέιβιντ Χάλπεριν, σε βιβλίο που έγραψε πρόσφατα, μιας πληροφορεί ότι η καριέρα του δεν υπέστη ζημιά από τη μήνυση που του έκανε συνάδελφός του ισχυριζόμενος ότι ο Χάλπεριν ζήτησε από το Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης να πάρει συνέντευξη από έναν υποψήφιο για να τον προσλάβει σε μια θέση, επειδή ήταν ερωτευμένος μαζί του, και ότι ο Χάλπεριν παρενοχλούσε

208

ΙΙΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ -Κ Α Ι ΓΙΑΤΙ;

τους προπτυχιακούς φοιτητές. Αν και η υπόθεση διευθετήθηκε εξω- δίκως, ο Χάλπεριν απαριθμεί τα σημάδια της επιτυχίας του: «Συνέχισα να λαμβάνω επιχορηγήσεις. Οι προσκλήσεις που έλαβα για διαλέξεις δεν μειώθηκαν στην πραγματικότητα, τα έσοδά μου από τις διαλέξεις αυξήθηκαν... Και το ΜΙΤ μου πρόσφερε δύο χρόνια άδεια με γενναιόδωρες αποδοχές, μαζί με έναν προϋπολογισμό για έρευνα που όμοιο του πιθανότατα δεν θα ξαναδώ ποτέ μου» (Ξα'ιηίΡοιιεαιιΙί, Νέα Τόρκη, 1995, σ. 12). Η απαλλαγή από τη διδασκαλία με τη μορφή επιχορηγήσεων, οι δεξαμενές σκέψης, οι θέσεις επισκέπτη καθηγητή και τα συνέδρια για να γράφονται έργα όπως το 5αΐηί ΡοηοααΙί («Κατά τη γνώμη μου, ο τύπος ήταν και γαμώ τους αγίους», σελ. 6) είναι σημάδι μέγιστης επιτυχίας στις Κλασικές Σπουδές, ενώ παράλληλα ελάχιστα λέγονται για τους φοιτητές του ή για την κατάσταση των κλασικών γλωσσών ή για την κουλτούρα του ΜΙΤ.

Στην εισαγωγή μιας συλλογής κυρίως ξαναδημοσιευμένων δοκιμίων σχετικά με τον Όμηρο (57η§βη, Ηεΐ'οβχ, αηά Οοά$ ίη ίΗβ Οάγ83βγ, Ίθακα, 1994) ο καθηγητής Τσαρλς Σίγκαλ του Χάρβαρντ ευχαριστεί την Αμερικανική Ακαδημία στη Ρώμη, την Εθνική Επιχορήγηση για τις Ανθρωπιστικές Σπουδές, το Κέντρο για Ανώτερες Σπουδές στις Επιστήμες της Συμπεριφοράς και το Εθνικό Κέντρο Ανθρωπιστικών Σπουδών για το χρόνο και τα χρήματα που του πρόσφεραν για να γράψει ένα βιβλίο. Θα ήταν άραγε σκληρό ή άδικο να ρωτήσουμε πόσες χιλιάδες δολάρια —μερικά από αυτά δικοί σας και δικοί μας φόροι— επενδύθηκαν για να μην μπορέσει να διδάξει ούτε ένα ή δύο μεταπτυχιακά σεμινάρια το χρόνο; Είναι να μας προκαλεί έκπληξη που ο χώρος μας χάνει υποστηρικτές, όταν αυτό το ίδιο άτομο προή- δρευε όχι μόνο του επαγγέλματος, ως πρόεδρος της Εθνικής Ένωσης των Κλασικιστών, αλλά και του Φόρουμ για τη Μεταπτυχιακή Εκπαίδευση σε ένα Μεταβαλλόμενο Επάγγελμα στο εθνικό συνέδριο; Τι πρέπει, να γελάσουμε ή να κλάψουμε; Ποιος θα αστυνομεύσει την αστυνομία; Θα ήταν καλύτερα — και τώρα πρέπει να είμαστε ειλικρινείς — εκείνο το φόρουμ να είχε τίτλο Φόρουμ για το Εξαφανιζόμενο Καθηγητικό Προσωπικό ενός Εξαφανιζομένου Επαγγέλματος. Άραγε είναι σκληρό ή άδικο να υποστηρίξουμε ότι η μισή από αυτή την

209


ενέργεια και επιχορήγηση θα μπορούσε να έχει διοχετευτεί προς την προπτυχιακή εκπαίδευση, με τελικό κέρδος, όχι απώλεια, για το γενικό ενδιαφέρον προς τους Έλληνες;

Τα κίνητρα πίσω από μια τέτοια ανελλήνιστη συμπεριφορά είναι ξεκάθαρα. Προφανώς δεν φτάνει κανείς στα κορυφαία μιας πανεπιστήμια, πολύ περισσότερο στην προεδρία της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης, διερευνώντας όλη του τη ζωή την ελληνική σοφία με προπτυχιακούς φοιτητές ούτε εξηγώντας τους Έλληνες στο ευρύ κοινό ή διδάσκοντας το μη παραδοσιακό. Κατά κάποιο τρόπο, η αναρρίχηση σ’ ένα ελιτίστικο πανεπιστήμιο, όχι η διδασκαλία των Ελλήνων στους Αμερικανούς, έχει γίνει ο στόχος των περισσότερων φιλελλήνων στις τελευταίες ώρες των Κλασικών Σπουδών. Το να διδάσκεις καλά ή να γράφεις προσιτά για την κλασική αρχαιότητα μετράει πολύ λίγο στην ανανέωση της θητείας, στην προαγωγή και στην πρόοδο της καριέρας σου στις Κλασικές Σπουδές. Στην πραγματικότητα, θεωρούνται μελανά σημεία στην καριέρα κάποιου· η δυσάρεστη οσμή του «λαϊκιστή» δεν μπορεί ποτέ να απαλειφτεί εντελώς από το βιογρα- φικό τού συγγραφέα. Ο Σλίμαν, ο Έβανς (που αποκάλυψε το μινωικό πολιτισμό στην Κρήτη) και ο Βέντρις —κανένας από τους οποίους δεν υπήρξε κλασικιστής — υποδηλώνουν ότι αυτό δεν ίσχυε πάντα στο επάγγελμά μας. Συχνά, λοιπόν, αποτέθηκε στα χέρια των «ερασιτεχνών», στα χέρια των Ντέιβιντ Ντένμπι του κόσμου, ο οποίος, όταν επέστρεψε στο κολέγιο στα σαράντα του για να διαβάσει την Ιλιάδα, έγραψε με πάθος για την ομορφιά και την καθαρή, υπαρξιακή της πρόκληση στο Νιου Γιόρκερ, να μεταλαμπαδεύσουν τη φλόγα.

Στον ακαδημαϊκό κόσμο, ωστόσο, η πανεπιστημιακή καριέρα, ο ρΓΟ ίοιτηα τίτλος του ακαδημαϊκού «κλασικιστή», ορίζουν τώρα έναν άνθρωπο ως μελετητή των Ελλήνων. Σκεφτείτε την πρόσφατη ένορκη κατάθεση στο δικαστήριο της γνωστής κλασικίστριας Μάρθα Νουσ- μπάουμ. Στην προσπάθεια να μειώσει το κύρος ενός άλλου μελετητή των Ελλήνων, του Ντέιβιντ Κοέν, του οποίου η μαρτυρία διέψευδε τη δική της, η καθηγήτρια Νουσμπάουμ υποστήριξε ότι «ο Κοέν... δεν είναι κλασικιστής. Ποτέ δεν προσελήφθη από τμήμα Κλασικών Σπουδών και δεν είναι μέλος της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης...

2 1 0


Είναι καθηγητής στο τμήμα Ρητορικής, με πτυχίο στα Νομικά» (από το Αεαάβηιίε Ομβ$ύοη$, τ. 7, Φθινόπωρο 1994, σ. 33). Το κατά πόσον έχει κάποιος γνώσεις γύρω από τους Έλληνες καθορίζεται πλέον από την ιδιότητα του μέλους μιας επαγγελματικής οργάνωσης, μιας οργάνωσης της οποίας την ακεραιότητα ελέγξαμε λίγο πριν. Το κατά πόσον γνωρίζει κάποιος ή όχι τη γλώσσα των Ελλήνων εξαρ- τάται από το αν διδάσκει σε Τμήμα Κλασικών Σπουδών. Αλλά και πάλι, είναι αληθινές αυτές οι διαμαρτυρίες; Τπήρξαν ποτέ ειλικρινείς; Λίγο μετά την κατάθεσή της ότι τα διαπιστευτήρια κάποιου στο χώρο των Κλασικών Σπουδών πρέπει να εξισώνονται με τον τόπο διορισμού, η ίδια η κλασικίστρια Νουσμπάουμ ανέλαβε μια ακόμη πιο επικερδή εργασία στο πανεπιστήμιο του Σικάγου, στις σχολές της Νομικής και της Θεολογίας.

Σπανίως, σ’ αυτούς τους καιρούς της περικοπής των προϋπολογισμών, βρίσκουμε κάποια δημόσια ομολογία των αληθινών προτεραιοτήτων στο χώρο μας τόσο ειλικρινή όσο, για παράδειγμα, οι πρόσφατες διαμαρτυρίες ενός καθηγητή κορυφαίου πανεπιστημίου, του Ντέιβιντ Κόνσταν, ενός από τους δύο υποψηφίους, την εποχή που γραφόταν τούτο το βιβλίο, για την προεδρία της Αμερικανικής Φιλολογικής Ένωσης. Ο καθηγητής Κόνσταν επιμένει ειλικρινά ότι το αληθινό «πρόβλημα» στις Κλασικές Σπουδές είναι ότι «μικρόνοες πρυτάνεις, πρόεδροι κολεγίων και νομοθέτες (με τη συνεργασία κάποιου αριθμού μελών του καθηγητικού προσωπικού) σε όλο και περισσότερα κολέγια και πανεπιστήμια προσπαθούν να αυξήσουν το φόρτο διδασκαλίας και να αφαιρέσουν χρόνο από την έρευνα...» (ΟΙαχχϊοαΙΨοΓίά 89, 1995, σ. 32). Επιμένει ότι οι κλασικιστές οφείλουν «να αγωνιστούν για περισσότερο χρόνο έρευνας» προκειμένου να κάνουν δημοσιεύσεις σχετικά «με τους ρόλους των γυναικών ή τη δουλεία ή τη σεξουαλικότητα στην αρχαιότητα» και ότι πρέπει «να απαιτήσουμε σεβασμό για τέτοιου είδους εργασία και για το χρόνο που απαιτεί». Πολλοί κλασικιστές σε μεγάλα πανεπιστήμια πραγματικά το πιστεύουν: οι καθηγητές των Ελληνικών και των Λατινικών πάσχουν από υπερβολικά λίγες ακαδημαϊκές δημοσιεύσεις, όπως το ΟΗΐΙάΙ&βΑΜΙΙβζ, από υπερβολικά πολλές ώρες διδασκαλίας, από υπερβολικά λίγα άρθρα, όπως

2 1 1


το «8ΐαηάΐη§ Βγ Λε δίαΛηΐ08: ΤΙιε Οεαίΐοη οί δεχιΐίΐΐ Ιίΐεοΐο^γ ΐη Λε Οώ?8$βγ», και από υπερβολικά πολλούς φοιτητές. Άλλες πενήντα άδειες μετ’ αποδοχών για να γραφτούν άλλα δέκα βιβλία όπως το 8ΪΓ6Π 5οη§$: ΟβηάβΓ, Αιιάίβηεβς, αηά Ναπαίοη ΐη ίΗβ Οάγζχβγ ίσως να ξαναζωντανέψουν το χώρο μας.

Οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, αντίθετα με τον καθηγητή Κόνσταν, συνήθως έχουν αρκετό νιονιό για ν’ αποφύγουν να παραπο- νεθούν δημοσίως για το γεγονός ότι διδάσκουν σε μια δυο πολυπληθείς τάξεις το χρόνο και κάνουν ένα δυο μεταπτυχιακά σεμινάρια σχετικά με την ακατανόητη έρευνά τους, που τους δίνει το δικαίωμα να διεκδι- κούν μια τόσο γενναία «μπάζα» είτε από το δημόσιο κορβανά είτε από τις τσέπες των καταχρεωμένων γονιών και φοιτητών —ιδιαίτερα όταν τόσοι πολλοί από τους νεότερους συναδέλφους τους επιθυμούν διακαώς δουλειά που όμως δεν βρίσκουν. Δεν χωράει αμφιβολία ότι έχουν απαιτήσει (και αποκτήσει) «χρόνο» για τέτοιου είδους έρευνες, αλλά η αναζήτηση του «σεβασμού» προσθέτει και την ύβρη στη βλάβη.

Όταν μπεις στο φαύλο κύκλο της αυτοπροώθησης (η απαλλαγή από τη διδασκαλία παράγει ένα ακόμη ακατανόητο άρθρο που εξασφαλίζει χρηματοδότηση η οποία κερδίζει κι άλλο χρόνο απαλλαγής από τη διδασκαλία για το αναδημοσιευόμενο άρθρο ως κεφάλαιο βιβλίου, έτσι ώστε να διδάσκονται λίγοι και να διαβάζουν λιγότεροι), απαιτείται η θυσία της ευρείας επιστημοσύνης και της διδασκαλίας. Χαρακτηριστική είναι η στάση του καθηγητή Ουίλιαμ Μ. Κάλντερ, όπως αποκαλύπτεται στο εγκώμιο που πλέκει για τον αγαπημένο του καθηγητή: «Μολονότι οι διαλέξεις του ήταν ιλαρότατες, η διδασκαλία έμοιαζε να είναι μια παύση από κάτι πιο σημαντικό. Δίδασκε Τρίτη και Πέμπτη και ακύρωνε όλα τα μαθήματα του Σαββάτου. Οι ώρες γραφείου του ήταν από τις 12.00 ως τις 12.05^ τα Σάββατα στο Γουάιντενερ Στακς, όπου οι προπτυχιακοί φοιτητές απαγορευόταν να μπουν. Στο πρώτο μάθημα δήλωσε: “Το τηλέφωνό μου είναι μόνο για τους ανωτέρους μου, τους συναδέλφους μου και τους λίγους φίλους μου”» (ΟΙαχχΐβαΙ Οηίΐοοίί 70, 1992, σ. 8). Μέχρι σήμερα, μας διαβεβαιώνουν, ο καθηγητής Κάλντερ «ξαφνιάζεται» από τηλεφω-

2 1 2


νήματα φοιτητών. Αλλά γιατί ένας κλασικιστής επαινεί κάποιον που βρίσκεται για πέντε λεπτά στο γραφείο του, σε ένα χώρο όπου απαγορεύεται να μπουν προπτυχιακοί φοιτητές;

Ο φιλόδοξος κλασικιστής πρέπει να βρει κάτι εντυπωσιακό και καινοφανές να γράψει, κάτι που να ξαφνιάζει- πάνω του θα στηριχτεί για να επαναλάβει τα όσα έχει ήδη δημοσιεύσει και όχι τα μαθήματα που δίδαξε. Από την άλλη, για να πούμε τη μαύρη αλήθεια, τα περισσότερα απ’ όσα μπορούν να γίνουν από ευφυείς, έγκριτους μελετητές που διαθέτουν κοινό νου έχουν, κάποια στιγμή μέσα στα τελευταία 2.500 χρόνια, ήδη γίνει. Όλα σχεδόν τα σημαντικά κείμενα του αρχαίου κόσμου έχουν κυκλοφορήσει σε δόκιμες εκδόσεις. Οι δεκάδες κριτικές εκδόσεις των κλασικών κειμένων —Οξφόρδης, Κέμπριτζ, Τόιμπνερ, Λόεμπ, Μπιντέ, για να περιοριστούμε σ’ αυτές — είναι σήμερα σχεδόν πανομοιότυπες για την πλειονότητα των αρχαίων συγγραφέων. Τα αγγεία απογράφτηκαν, οι επιγραφές δημοσιεύτηκαν, οι σημαντικές περιοχές ανασκάφτηκαν, τα ευρήματα τα>ν περασμένων δεκαετιών ξαναμελετήθηκαν και ξανακοσκινίστηκαν όσες φορές εμφανίστηκε η όποια κληρονόμος με τα ανάλογα χρήματα. Ο Καίσαρ έγινε άγιος, φονιάς και μετά πάλι ήρωας. Οι Αθηναίοι έγιναν υψηλό- φρονες αποικιστές, αδηφάγοι ιμπεριαλιστές και μετά πάλι υψηλόφρο- νες αποικιστές. Ο Προμηθέας, ιδιαίτερα πολύμορφος για κάποιον αλυσοδεμένο σε βράχο επί δεκατρείς γενιές, πέρασε από τις ιδιότητες του κλέφτη, του σωτήρα, του κορόιδου, του μάρτυρα για να ξαναγυ- ρίσει σ’ αυτή του κλέφτη. Πόσα αποσπάσματα του Μένανδρου ή του Δίφιλου —των «σίριαλ» του ελληνιστικού κόσμου— μας περιμένουν ακόμη θαμμένα στην άμμο της Αίγυπτου; Πόσα ακόμη θέλουμε; Περιμένουμε στ’ αλήθεια να ανακαλύψουμε είκοσι ένα επί πλέον βιβλία του μυθιστορήματος του Πετρώνιου; Αυτοί που συναρμολογούν κομμάτια χαρτιού, αγγείων και πέτρας —και των εγκεφάλων των επιστημόνων μας — επιδιορθώνουν ολοένα περισσότερα ψήγματα ολοένα λιγότερο σημαντικών λειψάνων. Ο υπολογιστής έχει αντιπαρα- βάλλει κάθε αρχαία λέξη, κάθε σύγχρονο άρθρο και βιβλίο, ώσπου πια η όρεξή του για ταξινόμηση σχεδόν κορέστηκε κι οι δυνατότητες παραλλαγής του στο αναμάσημα σχεδόν εξαντλήθηκαν. Το σώμα

213


της γραμματείας έχει παγώσει. Σπανίως πλέον διαστέλλεται ή συστέλλεται, το μόνο που συμβαίνει είναι να χρωματίζεται λεπτομερέστερα, να τεμαχίζεται και να σκαλίζεται.

Πότε πότε, μια νέα προσέγγιση ή η αποκάλυψη κάποιου νέου στοιχείου προκαλούν συγκινήσεις: ένα νέο απόσπασμα του Αρχίλοχου, ένας λανθασμένος ισχυρισμός περί της ανακάλυψης του τάφου του Αλεξάνδρου, ακόμη μια (είναι δυνατόν;) ερμηνεία της τραγικής ερωτικής ιστορίας της Διδούς, άλλη μια ανακάλυψη κάποιου κλεμμένου κομματιού από τη ζωφόρο του Παρθενώνα, άλλο ένα ακρωτηριασμένο μπρούντζινο άγαλμα που ανασύρθηκε από το βυθό της Μεσογείου ή μια ακόμη θεώρηση της προέλευσης της πόλεως. Αλλά ακόμη κι αν ο ισχυρισμός είναι νόμιμος, τα γεράκια δεν αργούν να πέσουν πάνω στο φρεσκοσφαγμένο κουφάρι, να το διεκδικούν για δικό τους και να μην αφήσουν κοκαλάκι. Οι θρασύτεροι καριερίστες κουρσεύουν απο- σπάσματα, λαφυραγωγούν ιδέες και μετά καλύπτουν τα ίχνη τους πετώντας εκείνον που τα ανακάλυψε σε μια υποσημείωση.

Με δυο λόγια, ο φιλόδοξος ερευνητής των Κλασικών δεν μπορεί πια να βρει κάτι θεαματικό να κάνει. Μόνο μικρούτσικα, σχεδόν αδιόρατα βήματα μπορούμε να κάνουμε, όχι επιδεικτικά άλματα. Είναι πράγματι σημαντικά βήματα —η πρόοδος σε οποιοδήποτε πεδίο έρχεται με απειροστές αυξήσεις —, αλλά δεν περιέχουν κανένα στοιχείο που να δίνει τη δυνατότητα στον ανελισσόμενο επαγγελματικά να μπει θεαματικά στο δρόμο της επιτυχίας, τη στιγμή που αυτό ακριβώς απαιτεί πλέον η νέα συντεχνιακή ιδεολογία του πανεπιστημίου. Υπάρχουν πράγματι ελάχιστα στοιχεία για να οικοδομήσει κανείς μια μεγαλόπρεπη καριέρα που θα τον λυτρώσει από την τάξη, στον τομέα μας δεν υπάρχουν νέα γονίδια ούτε νέα μη ρυπογόνα αέρια ούτε ψυχρή πυρηνική σχάση.

Το μόνο που απομένει στον καριερίστα κλασικιστή είναι να παίζει το παιχνίδι του θεωρητικού, να επανεφευρίσκει τους Έλληνες και τους Ρωμαίους κάθε χρόνο, να ντύνει τον Όμηρο ως τραβεστί φέτος το φθινόπωρο, ως λογιστή που αθροίζει συλλαβές του χρόνου την άνοιξη. Για να γίνει κάτι άλλο, κάτι πραγματικά σπουδαίο, για να συνταιριαστεί πέτρα με κείμενο, για να συνδυαστεί πάπυρος με νόμι-

214


σμα, για να γίνει κατανοητή κάποια ευγενής, μεγάλη ιδέα από το μαραγκό, το δάσκαλο και τον οδοντογιατρό, θα χρειαζόταν κάποιος λόγιος του δέκατου όγδοου ή δέκατου ένατου αιώνα, όπως ο Γκί- μπον, ο Μόμσεν ή ο Γκρότε. Έπρεπε να είναι άνθρωποι της δράσης, του πολύπλευρου διαβάσματος, με πάθος και προκαταλήψεις, «υπο- θέτοντες» και «γενικευτές», με άλλα λόγια που, όπως ο Όμηρος, σπάνια σκύβουν, ζουν έξω από το πανεπιστήμιο και σε κάθε περίπτωση δεν βγαίνουν από τα σύγχρονα αμερικανικά διδακτορικά προγράμματα. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι κλασικιστές υποπτεύονται ότι εκείνοι που συζητούν για μεγάλες ιδέες δεν υπερασπίζονται «τίποτε άλλο παρά τη λαϊκή φρασεολογία για ηθικές κοινοτοπίες», όπως τονίζει για μια ακόμη φορά ο καθηγητής Κόνσταν (ΟΙα^ίοαΙ Ψ ο γΜ 89.1, Σεπτέμβριος/Οκτώβριος 1995, σ. 33).

Η ασχετοσύνη, η ασυναρτησία και η επαγγελματική αυτοπροώθηση έχουν γίνει αδερφοποιτοί σε μια διεστραμμένη συμφωνία αυτοκτονίας: όσο πιο ακαταλαβίστικη η έρευνα, τόσο πιο απόκρυφα εκφράζεται, τόσο λιγότερο νόημα έχει για οποιονδήποτε έξω από την κλίκα των «ειδικών» και τόσο το καλύτερο για την καριέρα κάποιου. Τι παράξενος κύκλος! Ανανέωση της θητείας, προαγωγές, άδειες, μισθός, διαλέξεις σε άλλα πανεπιστήμια, θέσεις σε εκδοτικά συμβούλια, γόητρο, είναι η ευτελής ανταμοιβή για την ολική καταστροφή της ελληνικής σοφίας. Έχουμε χάσει κάθε αληθινό διανοητικό ή εκπαιδευτικό στόχο: να διερευνούμε, να κατανοούμε, να εξηγούμε, να αναλύουμε —και ναι, να προσηλυτίζουμε, να μυούμε. Ελάχιστοι μονομάχοι μέσα στις μικροσκοπικές και αυτοκαθοριζόμενες ερευνητικές μας αρένες, έχουμε χάσει πλέον το ενδιαφέρον ακόμη και των πιο αιμοδιψών θεατών.

Τούτος ο κύκλος είναι κατά κύριο λόγο φαινόμενο της δεκαετίας του ’80 και των αρχών της δεκαετίας του ’90. Η τραγική ειρωνεία εδώ, όπως επισημαίνεται τόσο παραστατικά από τη νέμεση των κλασικιστών Καμίλ Πάλια, είναι ότι πολλοί ακαδημαϊκοί, οι αριστερίζο- ντες κυρίως, αποδοκίμαζαν επί δώδεκα χρόνια το ρεϊγκανισμό, υιοθετώντας παράλληλα τις μεθόδους του Ρέιγκαν στην προσωπική τους καριέρα: τώρα τα πάντα πρέπει να αποδομηθούν εκτός από τα βιο-

215


γραφικά σημειώματα. Οι υπέρμαχοι της ισοπέδωσης καυχιούνταν ότι ελάχιστοι μόνο μπορούν να εμβαθύνουν στις εκλεπτυσμένες θεωρίες τους. Εδώ, παραδόξως, βρίσκεται εκείνο που συνδέει στενότερα τους «Υψηλούς Κλασικιστές»: περιφρονούν το μέσο φοιτητή —κι ολόκληρη τη μεσαία τάξη, εδώ που τα λέμε. Ωστόσο, αυτοί οι φοιτητές, που εργάζονται στα φαστφουντάδικα για να εξοικονομήσουν τα δίδακτρά τους, αποτελούν την τεράστια πλειοψηφία των φοιτητών στα κολέγια και στα πανεπιστήμιά μας, και σπάνια έρχονται σε επαφή με τους Έλληνες.

Πότε πότε, σπάνια βεβαίως, κάποια επιθανάτια εξομολόγηση είναι πιο ειλικρινής από το αναμενόμενο και αποκαλύπτει τον ολοένα αυξανόμενο αμοραλιστικό καριερισμό του χώρου μας με εκπληκτική διαύγεια. Η αυτοβιογραφία ενός καθηγητή των Ελληνικών που εκδόθηκε πρόσφατα, για παράδειγμα, έφτασε μέχρι τις πρώτες σελίδες των εφημερίδων. Το 1985, ο σερ Κένεθ Ντόβερ, διάσημος κλασικός λόγιος, τέλειος γνώστης του ελληνικού συντακτικού και της γραμματικής, ευνοούμενος των προγραμμάτων «μελετών φύλου», επισκέπτης καθηγητής και φιλοξενούμενος ομιλητής που τιμούσαν και διεκδικού- σαν όλες οι αξιοσέβαστες αμερικανικές σχολές Κλασικών Σπουδών επί τρεις δεκαετίες —άνθρωπος τον οποίο η βασίλισσα Ελισάβετ Β' έχρισε ιππότη για την έρευνά του γύρω από τους αρχαίους Έλληνες— συμπέρανε ότι ο συνάδελφός του στην Οξφόρδη, ο ιστορικός Τρέβορ Άστον, έπρεπε απλούστατα να πεθάνει:

Για μένα ήταν πια ξεκάθαρο ότι ο Τρέβορ και το Κολέγιο έπρεπε με κάποιο τρόπο να χωριστούν, και το πρόβλημά μου ήταν τέτοιο που ένιωσα υποχρεωμένος να προσδιορίσω με κτηνώδη ειλικρίνεια: πώς να τον σκοτώσω χωρίς να μπω σε μπελάδες.

ΜαΓξίηαΙ ϋοηυηβηί: Α ΜβιηοΐΓ, Λονδίνο, 1994, σ. 228

Στο κάτω κάτω, ο Ντόβερ είχε αποφασίσει ότι ο Άστον ήταν ταρα- ξίας, δικομανής, αυτοκαταστροφικός αλλά και Ανώτερο Στέλεχος και Αρχειοφύλαξ του πανεπιστημίου, διέθετε «αφάνταστο κυνισμό» και ήταν γνωστό ότι μεθούσε και κατέστρεφε τη νηφαλιότητα της «περίοπτης τραπέζης» του Ιδρύματος. Έτσι λοιπόν, ο σερ Κένεθ, ένας

216


από τους πιο έγκριτους και σεβαστούς λογίους του χώρου μας, που έγραψε ένα βιβλίο για την ελληνική ομοφυλοφιλία το οποίο εγκωμιάστηκε πολύ, μας λέει ότι σχεδίαζε να διαπράξει φόνο «διά παρα- λείψεως» — «Ας πούμε ότι μου τηλεφωνούσε και μου έλεγε ότι είχε πάρει πολύ μεγάλη δόση, δεν θα μπορούσα άραγε να μην κάνω τίποτα;»— τελικά όμως αποφάσισε να μην εφαρμόσει αυτού του είδους την απραξία:

Υπήρχε επίσης ένα συνειδησιακό θέμα- δεν είχα ενδοιασμούς στο να προκαλέσω το θάνατο ενός καθηγητή από την ανυπαρξία του οποίου το Κολέγιο θα ωφελούνταν, αλλά δίσταζα μπροστά στην προοπτική να παραπλανήσω την κρίση ενός ιατροδικαστή του οποίου ο λόγος ύπαρξης είναι να ανακαλύπτει την αλήθεια.

Ό.π., σ. 229

Ο φόβος του Ντόβερ για το νόμο προφανώς δεν τον εμπόδισε από του να διαπράξει ψυχολογική δολοφονία. Όταν ο Άστον εξέφρασε μια συναισθηματική αδυναμία στην επόμενη συνάντησή τους, ο Ντόβερ καυχιέται ότι ο συνάδελφός του «μου έβαλε ένα στιλέτο στο χέρι, που χρησιμοποίησα χωρίς δεύτερη σκέψη πολύ πιο αποτελεσματικά απ’ όσο θα μπορούσα να έχω επιτύχει με υπολογισμό». Ένας συνδυασμός από δυσφημιστικές επιστολές, ταπεινωτικές αποκαλύψεις και πρωτότυπες απειλές έκαναν τη ζωή της νέμεσής του που υπέφερε από κλινική κατάθλιψη όσο πιο δύσκολη γινόταν. Όταν τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς ο απελπισμένος ακτιβιστής κατάπιε μια χούφτα χάπια μαζί με αλκοόλ για να δώσει τέλος στη ζωή του, ο σερ Κένεθ αντέδρασε με ένα φριχτό αλλά ψυχρά προβλέψιμο τρόπο, αντι- παραθέτοντας αδιάφορα το θάνατο κάποιου άλλου με την κατάσταση τις δικής του καριέρας:

Το άλλο πρωί ξύπνησα από ένα πολύωρο και βαθύ ύπνο και κοίταξα από το παράθυρο τον κήπο. Δεν μπορώ να πω με σιγουριά ότι ο ήλιος έλαμπε, εγώ όμως έτσι ένιωθα. Είπα αργά στον εαυτό μου: «Ημέρα Πρώτη του Πρώτου Έτους της Μετα-αστόνιας Εποχής».Για λίγη ώρα μάλιστα μετάνιωνα για την απόφασή μου να αποσυρθώ το 1986.

Ό .π . , σ. 230

217


Ακόμη και μετά το δυσάρεστο θάνατο του Άστον δεν υπάρχουν τύψεις από τον κορυφαίο κλασικιστή μας, μόνο σκέψεις του οηγ5η$ Ηοηοηιηι. Η ύπουλη επίθεση του Ντόβερ και η ρηχή του ειλικρίνεια δεν είναι η πρόσωπο με πρόσωπο αντιμετώπιση και εντιμότητα που απαιτούν οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά ένα ιδιαιτέρως αποκρουστικό παράδειγμα σύγχρονης ακαδημαϊκής ανανδρίας (η μεταφορά που προτιμάει είναι το στιλέτο)*.

Ποια ήταν η επίσημη αντίδραση των κλασικιστών σ’ αυτές τις νεκρόσυλες αποκαλύψεις ενός κορυφαίου συναδέλφου τους; Ας επι- στρέψουμε στην καθηγήτρια Νουσμπάουμ, καθηγήτρια τώρα Δικαίου και Δεοντολογίας, που μας καθησυχάζει λέγοντάς μιας να μην ανησυχούμε, προσθέτοντας ότι ο Ντόβερ επίσης «χαρακτηριστικά... δεν έχει ηθικό κα)λυμα στο να απολαμβάνει τη σκέψη του να γίνει η αιτία του θανάτου του Άστον, αλλά αποκλείει το να πει ψέματα στον ιατροδικαστή», ότι δεν ήταν αντίθετος στη «σκληρότητα και τη βία των Ναζί καθαυτή, αλλά... στον πόλεμό τους εναντίον του ορθολογισμού», ότι δεν ήταν αντίθετος στο γεγονός ότι ο Άντονι Μπλαντ είχε συμπράξει στο φόνο Βρετανών πρακτόρων, αλλά στο ότι είχε υποστηρίξει ένα καθεστώς εχθρικό προς την αλήθεια (Αήοη, Χειμώνας 1997, σσ. 149-160). Ανεξήγητο; Μαθαίνουμε επίσης ότι η ίδια αυτή κυρία που υπογράφει την κριτική είχε συγγράψει στο παρελθόν μια εργασία μαζί —με ποιον φαντάζεστε;— με τον καθηγητή Ντόβερ για να υπερασπιστεί τη δική της εμφάνιση στο δικαστήριο, ότι είχε ζητήσει την προσωπική υποστήριξη του Ντόβερ κατά τη διάρκεια της ίδιας αυτής δίκης, όπου αμφισβητούνταν η δική της φιλαλήθεια, ότι είχε διαβάσει και κάνει μια πρώτη επιμέλεια της αυτοβιογραφίας του στο σπίτι του Ντόβερ και ότι είχε ζητήσει από τον καθηγητή Ντόβερ να σχολιάσει ένα προηγούμενο προσχέδιο της κριτικής της για την αυτοβιογραφία του προτού τη δημοσιεύσει. Ακόμη

* Φαίνεται πως τελευταία είναι της μόδας να επιθυμούν οι κλασικιστές το θάνατο των ανταγωνιστών τους. Πρόσφατα, για παράδειγμα, ο κλασικιστής Ντέιβιντ Χάλπεριν εύχεται τον όλεθρο ενός άλλου λογίου, του Τζέιμς Μίλερ, στην κριτική που κάνει στη βιογραφία του Μισέλ Φουκό που συνέγραψε ο δεύτερος.

218


και στον μακροσκοπικό, αιμομεικτικό και σε αποσύνθεση κόσμο των Κλασικών Σπουδών, εξακολουθούμε να έχουμε απαίτηση από τους διανοούμενους και καθηγητές δεοντολογίας να κρίνουν έντιμα, να έχουν αρκετό θάρρος, ώστε να μη ζητούν την έγκριση της κριτικής τους εκ των προτέρων από τους κρινόμενους, και βεβαίως να μη συγχέουν την αλήθεια με την ευθύτητα, όπου η αλήθεια, όπως μας υπενθυμίζει ο Πλάτων, είναι μια ηθική, μια θεϊκή ιδέα, όχι του είδους της κακόγουστης ειλικρίνειας του Ντόβερ και της εξομολόγησης της αμαρτίας στο παρά πέντε.

Αν θέλετε να μάθετε γιατί η ελίτ του έθνους μας δεν έχει ηθική, γιατί οι δικηγόροι, οι γιατροί, οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι και οι μεγιστάνες των επιχειρήσεων εξισώνουν τη συγκέντρωση στοιχείων με τη γνώση, την ειλικρίνεια με την αλήθεια, την κληρονομημένη δύναμη με τη δικαιοσύνη, τους τίτλους και τα κοστούμια με την αξιοπρέπεια και το κεφάλαιο με το ταλέντο, γιατί δηλαδή δεν γνωρίζουν το παραμικρό για την ελληνική σοφία, πρέπει να κοιτάξετε τους μέ- ντορες που τους εκπαίδευσαν και τους έδωσαν τα πτυχία τους.

ΧΑΜ ΕΝΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

Η ζημιά που έχει γίνει στους Έλληνες δεν είναι, όπο>ς είδαμε, απλώς θέμα ποσοστών που δεν αποδόθηκαν στους Έλληνες που έχουν ισοπεδωθεί, σκοπίμως υποβιβαστεί και παρανοηθεί ως όμοιοι και σε καμιά περίπτωση καλύτεροι από τους φαραώ, τους ανακτορικούς ευνούχους και τους δουλοπάροικους. Ούτε το έγκλημα είναι απλώς η διεξαγωγή έρευνας που είναι άχρηστη, μη αναγνώσιμη και αντίθετη προς το ήθος του κλασικού κόσμου. Γπάρχει και το χειρότερο —υπό μία έννοια— αμάρτημα της παράλειψης καθήκοντος. Η βιομηχανία των δημοσιεύσεων έχει ένα αντίτιμο: για κάθε άρθρο και βιβλίο που γράφεται, εκατοντάδες φοιτητές δεν διδάσκονται, ενώ ελάχιστα γράφονται που να υπενθυμίζουν στον αναγνώστη το ρόλο που θα μπορούσαν να παίξουν οι Έλληνες στη ζωή μας. Εμείς, οι σιωπηλοί

219


κλασικιστές, ακολουθήσαμε έναν πολύ μικρό πυρήνα στη λήθη όπου κανείς δεν μπορεί να διαβάσει αυτά που γράφουμε, να καταλάβει αυτά που λέμε ή να νιώσει άνετα με την παρουσία μας —και όλα αυτά για λίγα αργύρια.

Αντί να διδάξουμε στην εταιρεία το ισονομικό ήθος των Ελλήνων, διδαχτήκαμε εμείς στο πανεπιστήμιο από τη συντεχνιακή Αμερική, με καταστροφικές συνέπειες. Οι διευθυντές μας («αξιωματούχοι», όχι πλέον λόγιοι) δικαιολόγησαν τις τεράστιες αυξήσεις τους βάσει του ότι τώρα διοικούν μια «επιχείρηση» (όχι πια πανεπιστήμιο) με «μ ισθοδοσία» (αμοιβές καθηγητών) που φτάνει πλέον τα εκατομμύρια, ότι διοικούν ένα «συγκρότημα» και μια κτηματική περιουσία (όχι πια το γυμναστήριο, τη βιβλιοθήκη ή τα ανοιχτά γήπεδα) αξίας εκατομμυρίων και προσφέρουν ένα «προϊόν» που έχει μεγάλη ζήτηση από τους «καταναλωτές» (αν δεν καταλάβατε, πρόκειται για το πτυχίο και τους φοιτητές). Πολλά θα μπορούσαμε να μάθουμε κατά τη δεκαετία του ’80 από τους Έλληνες και να έχουμε αποφύγει μεγάλο μέρος της δυστυχίας που μας έφερε η τρέλα της νοοτροπίας του «ο νικητής τα παίρνει όλα». Ολόκληρη η δομή της κλασικής πόλης- κράτους υπήρξε ισονομική. Ακόμη και η πρωιμότερη και πιο ιεραρχική ολιγαρχία και τιμοκρατία είχαν στοιχεία κοινοκτημοσύνης. Το σημείο εστίασης των αρχαίων φιλοσόφων δεν ήταν το αν έπρεπε να υπάρχει κάποιο είδος ισότητας, αλλά το ως πού έπρεπε να φτάνει. Οι βασιλιάδες, οι τύραννοι, οι αριστοκράτες και οι δικτάτορες είναι οι εχθροί της ελληνικής πολιτικής επιστήμης. «Δεν είναι για μένα τα πράγματα του πλούσιου Γύγη», τραγουδάει ο Αρχίλοχος, «αγάπη εγώ δεν έχω για τη μεγάλη τυραννία» [απ. 19].

Τπήρχε επίσης αποκέντρωση στην πόλιν, ανάθεση εργασιών από μια επιτροπή που αποτελούνταν από το Συμβούλιο των Στρατηγών, από την κατασκευή ενός ναού μέχρι την οργάνωση δραματικών αγώνων. Οι απροσάρμοστοι, που ήταν άρπαγες της εξουσίας και επιδίωκαν να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της δημοσιότητας, γελοιοποιούνταν και επικρίνονταν. Ο Μιλτιάδης επικρίθηκε επειδή πήρε όλη τη δόξα για τον Μαραθώνα. Οι συνάδελφοι διοικητές τού ευγενούς στρατηγού Επαμεινώνδα έστησαν μάλιστα μια στήλη απαιτώντας

2 2 0


ίσες τιμές για το δικό τους ρόλο στα Λεύκτρα. Οι Έλληνες συμφωνούσαν ότι η ασταθής πολιτική και η μεγαλομανία μπορεί να έχουν κάποια αποτελέσματα βραχυπρόθεσμα, αλλά αναπόφευκτα γίνονται αυτοκαταστροφικές. Η φιλοδοξία του Αθηναίου φαμφαρόνου Αλκιβιάδη παραμένει το κλασικό παράδειγμα των σχολικών βιβλίων. Οι σταδιοδρομίες δύο από τις πιο γνωστές μορφές της κλασικής αρχαιότητας, του Αλεξάνδρου και του Ιουλίου Καίσαρα, είναι καταφανώς μη κλασικές· αμφότεροι ήταν εν μέρει υπεύθυνοι για την παρακμή του αρχαίου ισονομικού κράτους. Ο Αλέξανδρος, από την ημιβάρβαρη και βασιλική Μακεδονία, είχε μια λαμπρή αλλά σύντομη σταδιοδρομία. Όταν πέθανε στα τριάντα τρία του, αλκοολικός, άρρωστος και δηλητηριασμένος, η «αυτοκρατορία» του διαιρέθηκε και εξασθένησε. Ο Καίσαρ σφαγιάστηκε, επειδή έθεσε τον εαυτό του πάνω από τη διοικούσα τάξη, μάθημα που ο Αύγουστος το έμαθε καλά. Η επιτυχής εδραίωση της Ηγεμονίας του εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την ψευδαίσθηση, τουλάχιστον, μιας ισονομιστικής διοικούσας τάξης ισοτίμων.

Ακόμη και ο χώρος των επιχειρήσεων, με τον οποίο ίσως πιστεύουμε ότι οι Έλληνες έχουν τη μικρότερη σχέση, θα μπορούσε να έχει πάρει μαθήματα από μια ματιά στο παρελθόν. Η σκληρή εμπειρία των εξαγορών, των «χρυσών αλεξιπτώτων»*, των συγχωνεύσεων, των απολύσεων και του περιορισμού της παραγωγής για να αυξηθεί η ανταγωνιστικότητα, η βραχυπρόθεσμη ατομική επιτυχία σε βάρος της εταιρείας και της κοινότητας — όλο το μίασμα του καιρού μας — θα μπορούσαν να έχουν προβλεφτεί με μια μικρή επένδυση στο δυτικό πολιτισμό, με το να μπουν μπροστάρηδες οι κορυφαίοι κλασικιστές εντύπως και στην τάξη με τα αναγκαία μαθήματα. Οι Έλληνες έκαναν την πρώτη και έσχατη κριτική του τρέχοντος φιλισταϊσμού, ύψωσαν την πιο πειστική φωνή για μετριοπάθεια και επικράτηση του μέσου. Οι Έλληνες είχαν ήδη χαρτογραφήσει τους δρόμους προς την ατομική επιτυχία και τη δημιουργία μιας σταθερής κοινωνίας:

* Ο όρος «χρυσό αλεξίπτωτο» σημαίνει τη ρήτρα, σε σύμβαση προσλήψεως ανώτερου στελέχους επιχειρήσεως, που προβλέπει της διατήρηση της υψηλής αμοιβής του ανεξάρτητα από την απόδοσή του (Σ .τ.μ .).

2 2 1


λήψη αποφάσεων από κοινού, όχι αστρονομικές αμοιβές για μια ελίτ που δεν άξιζε, συνεχής έλεγχος και λογοδοσία, καθήκοντα έναντι της κοινότητας, υποχρεώσεις των ευγενών έναντι των λιγότερο τυχερών — αυτό που οι Έλληνες ονόμαζαν χάρις.

Τι παράξενο που τόσοι πολλοί από την τελευταία γενιά των ακαδημαϊκών υιοθέτησαν, σε αντίθεση, την ηθική του συντεχνιακού κράτους και δημιούργησαν ένα καριερισμό θανατηφόρο για την ευρυμάθεια και τη διδασκαλία των προπτυχιακών φοιτητών. Σ ’ αυτή τη διαδικασία χάσαμε τόσο το φοιτητή όσο και το γενικό αναγνώστη, τους μοναδικούς συνδετικούς κρίκους του Ομήρου με τον κόσμο έξω από τις Κλασικές Σπουδές. Το κρίσιμο ζήτημα αποδείχτηκε ότι ήταν θέμα χαρακτήρα —δράση σύμφωνη με τη σκέψη, έργα αντί για λόγια, πίστη στο απόλυτο αντί στο σχετικό, αντικειμενικά κριτήρια συμπεριφοράς— όπως θα είχαν αμέσως επισημάνει οι Έλληνες, αν τους είχε θυμηθεί ο ακαδημαϊκός κόσμος.

Μετά από 2.500 χρόνια επιθέσεων, ο Όμηρος μπορεί και να επιβίωνε αυτού του τελευταίου καταιγισμού κοινωνιολογικών αλλαγών, δημο- γραφικών μεταβολών, απληστίας, μισοπάλαβων διευθυντών, ιδεολογικών δημαγωγών και ανταγωνισμού προγραμμάτων σπουδών. Οι λόγιοι των Κλασικών Σπουδών μπορεί να είχαν υψώσει το ανάστημά τους για τον Όμηρο, όπως το έκαναν πάντα στο παρελθόν όταν αντιμετώπιζαν προκλήσεις, τότε που ήμαστε γίγαντες και όχι νάνοι. Οι Κλασικές Σπουδές θα μπορούσαν να είναι αναπόσπαστο μέρος ενός σημαντικού διαλόγου σχετικά με το πώς πρέπει να διοικούνται οι επιχειρήσεις και οι ζωές μας, σε μια εποχή αυξανόμενης συντεχνιακής και ατομικής σύγχυσης. Αν οι νέοι μας, που πρέπει να γίνουν μπροστάρηδες, δεν έχουν αξίες, δεν έχουν κουλτούρα, δεν έχουν παιδεία ούτε ηθική κατεύθυνση, τότε πρέπει να δούμε τι έχουν και τι δεν έχουν διδαχτεί στα πανεπιστήμια της Αμερικής. Είναι λοιπόν να απορούμε που τα παιδιά μας δεν γνωρίζουν πια τι είναι δημοκρατία, ελεύθερος λόγος, ηθική και δυτικός πολιτισμός, κι ακόμη λιγότερο από πού προέρχονται όλ’ αυτά και πώς μπορούν να διατηρηθούν; Είναι να απορούμε που ο Όμηρος είναι νεκρός;

2 2 2


Τα Ελληνικά — όπου ο λόγος πρέπει να ταιριάζει με την πράξη — θέτουν ένα φορτίο στις πλάτες των καθηγητών των Κλασικών Σπουδών με τρόπο που ήταν άγνωστος στον καθηγητή, λόγου χάρη, της μεταπολεμικής γαλλικής λογοτεχνίας ή στους περισσότερους ακαδημαϊκούς δασκάλους γενικά. Σε τελευταία ανάλυση, είναι λογικό να περιμένουμε κάτι από αυτό το χώρο να έχει χρωματίσει τους ειδικούς του, είναι λογικό να περιμένουμε από αυτούς ότι θα κάνουν πράξη στη ζωή τους κάτι από αυτά που θαυμάζουν στα βιβλία τους. Ας ζουν σε κλειστές κοινότητες, ας οδηγούν Ύοίνο και ας φωνάζουν για «ετερότητα» οι καθηγητές της συγκριτικής λογοτεχνίας. Ας βάζουν σε ακριβά σχολειά τα παιδιά τους και ας φλυαρούν περί «πολιτιστικού μωσαϊκού στα δημόσια σχολεία» οι ανθρωπολόγοι. Ας έχουν νταντάδες από τη Λατινική Αμερική κι ας βασίζονται σε κακοπλη- ρωμένους ερευνητές οι μαρξιστές κοινωνιολόγοι που μυρίζονται από μακριά την «εκμετάλλευση». Ας-διαμαρτύρονται για την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη καθισμένοι σε γραφεία από ξύλο αιωνόβιας σεκόιας, φορώντας γούνινα μπουφάν και οδηγώντας τζιπ ΟΓ&ηά Οΐ6Γθ1<£6 οι βιολόγοι. Ας μιλούν για ισονομία και «κοινότητα» οι καθηγητές των Αγγλικών, καθώς διαπραγματεύονται λιγότερες ώρες διδασκαλίας και έκτακτες απολαβές. Ας λένε οι αποδομιστές ότι «δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία» καθώς κυκλοφορούν τα λεπτομερή βιο- γραφικά τους. Οι κλασικιστές όμως ας μην τα κάνουν όλα αυτά δίχως τύψεις.

Ο Θουκυδίδης γράφει για τον όχλο, επειδή εξορίστηκε από τον όχλο. Ο Σωκράτης μιλάει για γενναιότητα και καθήκον, επειδή προσπάθησε να σώσει την οπισθοφυλακή ενός ηττημένου στρατού. Ο Πλάτων γράφει για άφρονες δημοκράτες ναύτες στο βυθιζόμενο πλοίο της πολιτείας, επειδή σκότωσαν τον Σωκράτη και παραλίγο να σκοτώσουν και τον ίδιο. Μην πιστεύετε τους ιστορικούς που τώρα λένε ότι η τέχνη τους είναι η απρόσωπη αφαίρεση: φυλές, φύλα, τάξεις, θέσεις ή ιδέες, και πολύ λιγότερο οι αναπόφευκτοι νόμοι του ζωικού βασιλείου ή οι ασταμάτητες διαδικασίες της απόκτησης και της κατανάλωσης, του ανώνυμου θανάτου και της ανανέωσης. (Δεν έκαναν περισσότερα από ό,τι είπε ένας Έλληνας: «... γιατί πόλη είναι οι άν-

223


δρες κι όχι τα τείχη και τα καράβια...» [Θουκυδίδης, Ζ 77]). Οι άνθρωποι, λοιπόν, μετράνε.

Ποιος σκότωσε τον Όμηρο; Οι άνθρωποι. Υποστηρίξαμε ότι ήταν μια δουλειά εκ των έσω, τόσο από τους ελίτ φιλολόγους όσο και τους θεωρητικούς της σύγχρονης εποχής, που ούτε μπορούσαν ούτε ήθε- ' λαν να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις του ύστερου εικοστού αιώνα.Τη στιγμή που χρειάζονταν ηρωικές και επαναστατικές προσπάθειες στο πανεπιστήμιο, τούτη η τελευταία γενιά των επιτρόπων της Ελλάδας και της Ρώμης υιοθέτησε την ηθική τού «ο νικητής τα παίρνει όλα» των μεγιστάνων, την οποία ισχυρίζονταν ότι περιφρονούν. Όσοι δεν την υιοθέτησαν έμειναν βουβοί.

Δεν είναι τόσο το τι λένε οι κλασικιστές, όσο το τι κάνουν, αυτό που κατέστρεψε την επίσημη ελληνική παιδεία. Σαν τον Λουδοβίκο ΙΔ', φιλόλογοι και θεωρητικοί εξίσου καυχιούνταν αυτές τις τελευταίες δυο δεκαετίες ότι €1α$$ίε$ ο’βζί ιηοΐ. Όμως η Μαντάμ ντε Πομπα- ντούρ περιέγραψε καλύτερα τη συμπεριφορά τους: ΑρΓβ^ηοιιεΙεάέΐιΐξβ.Η αληθινή ζημιά των χαρτογιακάδων του πανεπιστημίου ήταν η στάση που έσπειρε η παλιά και τώρα θερίζει η νέα, και πιθανότατα τελευταία, γενιά κλασικιστών. Επίτηδες οι Κλασικές Σπουδές τους έπρεπε να μην έχουν μεγάλη σχέση με τους Έλληνες και καμιά σχέση με τη διάπλαση του χαρακτήρα ή την έντιμη μομφή κάθε τρέχουσας μόδας, δεν έπρεπε να είναι μια εκκεντρική αλλά παρ’ όλ’ αυτά ευγενής ασχολία της παλαιάς φρουράς, ένα λειτούργημα ζωής μακριά από «την κονόμα» και την επικαιρότητα, στην τελευταία δεκαετία, μάλιστα, δεν έπρεπε καν να διδάσκεται από τον επιτυχημένο κλασικιστή.

Αντί γι’ αυτά, η μελέτη των Ελληνικών στα τελευταία είκοσι χρόνια έγινε επάγγελμα, όπως τα οικονομικά και τα νομικά, ένας μικροσκοπικός μεν αλλά κόσμος ωστόσο των τζετ, των συνεδρίων, της δημοσιότητας, της κούφιας γλώσσας και των πρόσθετων αποδοχών. Η γνώση του Ομήρου έμελλε να γίνει απλώς και μόνο τρόπος ομιλίας του ανερχόμενου καθηγητή, τρόπος ζωής του ενημερωμένου καθηγητή και στάση του μαχόμενου καθηγητή, ο οποίος όμως δεν

224


κρύβει πια μες την καρδιά του το ιδεώδες των Ελλήνων ούτε ζει σύμφωνα μ’ αυτό και σε καμιά περίπτωση δεν αναλαμβάνει το φορτίο που πρέπει να επωμιστεί και να κληροδοτήσει σε άλλους.

Μερικοί θορυβημένοι επιτέλους κλασικιστές αρχίζουν τώρα να μιλάνε για «διδασκαλία στους προπτυχιακούς φοιτητές» και για την ανάγκη «προώθησης των Λατινικών στο γυμνάσιο», αλλά πολύ συχνά η ίδια τους η συμπεριφορά τους καταδικάζει. Τα αληθινά γονίδιά τους εμφανίζονται σε κάθε νέα γενιά μεταπτυχιακών φοιτητών που εμφανίζονται στις νέες τους θέσεις διδασκαλίας χωρίς καμιά άλλη έγνοια πέρα από το πώς να βρεθούν κάπου αλλού παρά εκεί που βρίσκονται. «Απέχω δύο χρόνια μόνο από εκεί που θέλω να βρεθώ», καυχιόταν κάποιος από αυτούς πρόσφατα. «Πότε παίρνουμε άδεια μετ’ αποδοχών;» ρώτησε κάποιος άλλος σε μια συνέντευξη για πρόσληψη. Δεν είναι να απορεί κανείς που το πανικόβλητο ελιτίστικο πανεπιστήμιο ονειρεύεται τώρα κάθε λογής κίνητρα για να πείσει την αριστοκρατία να διδάξει μερικούς προπτυχιακούς φοιτητές.

Τούτο το βιβλίο υποστηρίζει ότι ο θάνατος του Ομήρου σημαίνει την απαλοιφή ενός ολόκληρου τρόπου θεώρησης του κόσμου, ενός τρόπου διαμετρικά αντίθετου προς τους νέους θεούς που καθοδηγούν τώρα τήν Αμερική: ψυχοθεραπείες, ηθική άμβλυνση, τυφλή υποστήριξη της προόδου και εξύμνηση του υλικού πολιτισμού. Η απώλεια της κλασικής παιδείας και του κλασικού πνεύματος ως αντίδοτου στην τοξίνη του λαϊκού πολιτισμού υπήρξε οδυνηρή για την Αμερική και μπορεί να γίνει αισθητή στην εμφάνιση όλων σχεδόν όσα είναι αντίθετα στις ελληνικές ιδέες και αξίες: στη διάβρωση του γραπτού και προφορικού λόγου, στην αναζήτηση υλικής και αισθησιακής ικανοποίησης στη θέση της πνευματικής ανάπτυξης και θυσίας, στην αυξανόμενη ομοιομορφία της αστικής ζωής εις βάρος του ατόμου και του ατομισμού, στην ανιστορικότητα και στην πλήρη παράδοση στο παρόν, στο θάνατο, εν τέλει, της μεσαίας τάξης.

Όταν ο Γκάρι Γουίλς ισχυρίζεται ότι «η έννοια ενός γαλήνιου πυρήνα πολιτιστικών αξιών στο κέντρο του δυτικού πολιτισμού είναι εντελώς λανθασμένη» (Νβ\ν ΥογΚ Τΐηιβ$ Μα§αζΐηβ, 16 Φεβρουάριου 1997, σ. 40), απλουστεύει και παρουσιάζει λανθασμένα το όλο θέμα.

225



(Ισχυρίστηκε ποτέ σύγχρονος λόγιος ότι ο πυρήνας είναι «γαλήνιος»;) Ο κ. Γουίλς δεν έχει επίγνωση του ότι όσα τώρα θεωρεί ως δεδομένα στη ζωή του —η ελευθερία του, η δυνατότητά που έχει να αμφισβητεί, να προκαλεί και να επικρίνει, η παιδεία του, η υλική του αφθονία, η ασφάλειά του, τα πάντα, από τον υπολογιστή του μέχρι το πτυχίο και τη βιβλιοθήκη του— όλα προέρχονται από ένα δυτικό πυρήνα αξιών που είναι εντελώς διαφορετικές από εκείνες άλλων πολιτισμών και του ότι ξεκίνησαν από τους Έλληνες. Αναμφίβολα οι κλασικοί κόσμοι έχουν ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους από διαφορετικούς πολιτισμούς σε διαφορετικές εποχές μέσα στις τελευταίες δύο χιλιετίες, αλλά το να συμπεραίνουμε από αυτή τη βολική κοινοτοπία ότι δεν υπήρχε αληθινός «πυρήνας» στον ίδιο τον ελληνικό πολιτισμό, ένα σύνολο αξιών προσιτών ακόμη και τώρα στους αναγνώστες των ελληνικών κειμένων και σημαντικών για όλους μας, είναι απλώς μια ράθυμη κατάφαση στη μεταμοντέρνα υποκρισία.

Ακόμα μια φορά, ποιος σκότωσε τον Όμηρο; Όχι η τηλεόραση, όχι η «διοίκηση» και πολύ λιγότερο ο μοντερνισμός, η τεχνολογία ή ακόμη και η κοινωνική επιστήμη. Εμείς το κάναμε, εμείς οι κλασικιστές της παρούσας γενιάς που καθήκον μας ήταν να κληροδοτήσουμε τους Έλληνες σε άλλη μια γενιά. Γιατί το κάναμε; Για το απολύτως άμεσο κέρδος μας, για μερικά τιποτένια αξιώματα και τίτλους, για κάποια μικρή αίσθηση ότι είμαστε σημαντικοί, για την αξιολύπητη αυτοϊκανοποίηση του να ανήκουμε στην πιο πρόσφατη εσωτεριστική αίρεση, για λίγα φράγκα, για όλους μαζί, δηλαδή, τους συνήθεις συντρόφους της νωθρότητας, της απληστίας και της υπεροψίας. Για τίποτα πιο σπουδαίο απ’ αυτό, πράγματι.

Όλοι εμείς των Κλασικών Σπουδών ξεπέσαμε τόσο πολύ, που καλά καλά δεν ξέρουμε τι πρέπει να κάνουμε αν θελήσουμε να αναστήσουμε τον τομέα μιας, αν θελήσουμε ποτέ ξανά να διδάξουμε τον Όμηρο και να κάνουμε τους άλλους να αγαπήσουν τους Έλληνες, όπως θα έπρεπε να τους αγαπάμε εμείς.

2 2 6

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΤΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

...Δεν σου ταιριάζει να παιδιαρίζεις άλλο, δεν είσαι πια μικρό παιδί.

Όμηρος, Οδύσσειά [α, 296-297](Η Αθηνά στον Τηλέμαχο)

Δεν υποστηρίζουμε πως η διάσωση των Ελληνικών είναι εύκολη υπόθεση, στην αλλαγή μάλιστα της χιλιετίας είναι σχεδόν αδύνατη. Ακόμη κι αν γράφουμε πράγματα που οι άνθρωποι μπορούν να κατανοήσουν, ακόμα κι αν εννοούμε να παραμένουμε στις τάξεις, απαρ- νιόμαστε τα συνέδρια και διδάσκουμε τους αμύητους, πάλι είναι δύσκολο να προωθούμε τις Κλασικές Σπουδές. Η διδασκαλία των Ελληνικών στους σημερινούς φοιτητές απαιτεί ένα ιδιαίτερο είδος αφοσίωσης, συνειδητή αποκοτιά, επιθυμία να ριχτείς με τα μούτρα αντί να ξεγλιστρήσεις κρυφά και αφοσίωση ακριβώς σ’ αυτό που ένας κλασικιστής απέρριψε πρόσφατα ως «μεσοαστική ευσυνειδησία» (ϋ. Κοηδί&η, ϋΐαίδΐεαΐ ΨοΗά 89, 1995, σ. 32).

Αν θέλουμε να διδαχτεί σωστά ο δυτικός πολιτισμός, αν θέλουμε να μάθουμε τι σημαίνει να σκέφτεσαι σαν Έλληνας, τότε κάποιος πρέπει να διδάξει Ελληνικά. Αν πρόκειται να διδάξουν κάποιοι για την Ελλάδα και τη Ρώμη, τότε πρέπει να απομείνουν τουλάχιστον μερικοί στην Αμερική που να γνωρίζουν την ελληνική γλώσσα, κι όχι μόνο τη γραμματεία από μετάφραση και την ιστορία της Μεσογείου. Το πρόβλημα όμως είναι ότι τα Ελληνικά είναι πολύ δύσκολα, κατοικούν στο σκιώδη κόσμο των Κλασικών Σπουδών, στις πανεπιστημιακές σχολές και στα προγράμματα που προσφέρουν διδασκαλία της

227


λατινικής γλώσσας, σε μαθήματα μετάφρασης και σε ελάχιστους που παραδίδουν μαθήματα ελληνικής και λατινικής λογοτεχνίας για αρχαρίους και προχωρημένους. Εκεί, τα χαρακτηριστικά που απαιτού- νται από κάποιον για να γίνει πραγματικός γνώστης της ελληνικής γλώσσας — υπακοή, συμμόρφωση και υποταγή — έρχονται σε αντίθεση με τις διδαχές που προκύπτουν από τα ελληνικά κείμενα και, εν τέλει, έρχονται σε αντίθεση ίσως με την ιδεαλιστική και παρορμητική ώθηση να μάθει κανείς Ελληνικά. Με άλλα λόγια, για να μάθει κανείς τώρα Ελληνικά πρέπει να υιοθετήσει στάση και συμπεριφορά ακριβώς αντίθετες από εκείνες των κλασικών Ελλήνων, που δεν ήταν δάσκαλοι γραμματικής ούτε θιασώτες της πολυπολιτισμικότητας ούτε σχολιαστές ούτε αποδομιστές. Ωστόσο τα αδάμαστα πνεύματα που λαχταράνε για περισσότερο Όμηρο και Σοφοκλή δεν είναι απαραίτητο να τσακίσουν και να ηττηθούν από τις συζυγίες και τις κλίσεις. Όσοι καταφέρνουν να επιβιώσουν της σύνταξης και της γραμματικής δεν είναι απαραίτητο να αναδυθούν, όπως γίνεται συχνά, μη θέλοντας να έχουν οποιαδήποτε σχέση πλέον με το πνεύμα της Ιλιά- δας ή του Αίαντα.

ΤΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ;

Κατ’ αρχάς, τι εννοούμε με αυτό τον ευρύ όρο «Ελληνικά», Τα γράμματα από το άλφα ως το ωμέγα; Θεούς και ήρωες; Πολέμους, λοιμούς και συνθήκες; Σπονδύλους κιόνων και βυθισμένες τριήρεις; Βεβαίως συμπεριλαμβάνονται όλα αυτά, αλλά στην ουσία τα Ελληνικά αρχίζουν και τελειώνουν με τη γνώση της γλώσσας της αρχαίας Αθήνας. Τώρα πλέον, η Αττική Διάλεκτος είναι αναπόσπαστα δεμένη με τις Κλασικές Σπουδές, ωστόσο πρέπει να γνωρίζουμε ότι Ελληνικά και Κλασικές Σπουδές δεν υπήρξαν ποτέ συνώνυμοι όροι. Οι Κλασικές Σπουδές είναι η αντλία, ένα τεχνητό και πολύ συχνά αναξιόπιστο σύστημα μετάδοσης. Τα Ελληνικά —άλλοτε τόσο κρυπτογραφικά που σε τρελαίνουν, άλλοτε διαυγή και χωρίς λεπτές διαφορές — εξακολουθούν να είναι το αθάνατο νερό που δίνει ζωή στη

228

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

μάθηση, ένα δώρο που η απόκτησή του μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που δουλεύει ο νους του ανθρώπου.

Τα Ελληνικά, όμως, έχουν ένα αντίτιμο. Το αρχαίο ελληνικό ρήμα έχει πάνω από 350 τύπους. Εμφανίζεται σε επτά χρόνους: ένας για το παρόν (ενεστώτας), δύο για το μέλλον (απλός και τετελεσμένος μέλλοντας), τρεις για το παρελθόν (παρατατικός, αόριστος και υπερσυντέλικος) και ένας που καλύπτει παρελθόν και παρόν (παρακείμενος). Υπάρχουν τρεις φωνές: ενεργητική, μέση και παθητική. Τα ρήματα στα Ελληνικά έχουν επίσης εγκλίσεις —οριστική, υποτακτική, ευκτική, προστακτική— καθώς και τους ονοματικούς τύπους του απαρεμφάτου και της μετοχής. Έχουν εξ άλλου και τρία πρόσωπα: Εγώ, εσύ, αυτός/αυτή/αυτό. Τα ρήματα στα αρχαία Ελληνικά έχουν, όπως και τα πτωτικά, τρεις αριθμούς: τον ενικό (όταν πρόκειται για ένα), τον δυϊκό (όταν πρόκειται για δύο) και τον πληθυντικό (όταν πρόκειται για πολλά).

Αυτός που φιλοδοξεί να σπουδάσει τα Ελληνικά πρέπει να αφομοιώσει τους μυριάδες κανόνες που αφορούν στα ρήματα, στην προσθήκη προθεμάτων, στον αναδιπλασιασμό γραμμάτων, στις συναιρέσεις, στις επενθέσεις κ.ο.κ.

Μόνο μετά την πλήρη κατανόηση αυτών των δυναμικών λειτουργιών, αντιλαμβάνεσαι ότι αυτοί οι μυστηριώδεις κανόνες κάμπτονται πολύ συχνά: με δυο λόγια, το ελληνικό ρήμα είναι* μεγάλος μπελάς. Δεν δαμάζεται ούτε καν χαλιναγωγείται. Ο μέλλων του ρήματος φέρω, δεν είναι, όπως μπορεί να νομίζατε, φέρσω, αλλά οϊσω, Ο αόριστος δεν είναι έφερσα, σύμφωνα με τον κανόνα, αλλά ήνεγκον και μερικές φορές ήνεγκα. Οι τύποι της μέσης και της παθητικής φωνής των ρημάτων είναι όμοιοι σε μερικούς χρόνους, διαφορετικοί σε άλλους, οι τύποι της ενεργητικής και της μέσης δεν είναι ποτέ ίδιοι, όμως δεν υπάρχουν παρά μόνο καμιά εικοσιπενταριά ρήματα σε όλη τη γλώσσα όπου υπάρχει σημαντική και σταθερή διαφορά νοήματος μεταξύ των δύο τύπων. Ενώ οι συνήθεις κανόνες του σχηματισμού των αρχαίων ελληνικών ρημάτων που με τόσο κόπο αποστηθίζεις δεν έχουν καμιά ισχύ στα ρήματα ε ’ιμί, οίδα, όράω-ώ, ή εΐμι, στα ανώμαλα ρήματα που, δυστυχώς, είναι τα πιο κοινά ρήματα εν χρήσει.

229


Ως επί το πλείστον προσπερνάμε τα ουσιαστικά και τα επίθετα. Να θυμάστε όμως ότι κι αυτές οι ελληνικές λέξεις αλλάζουν συνεχώς τη γραφή τους ανάλογα με το πώς χρησιμοποιούνται γραμματικά σε μια πρόταση, όπως κάνουν ακόμη ελάχιστες αγγλικές αντωνυμίες. Κάθε ελληνικό ουσιαστικό έχει γένος, αλλά γιατί η ψλέφ να είναι θηλυκό, ο γέλως αρσενικό, το κρίνον ή το παιδίον ουδέτερα; Τα Ελληνικά «μπερδεύουν» επίσης τα γράμματα, όταν μια λέξη εμφανίζεται στον ενικό, στον πληθυντικό ή στο δυϊκό αριθμό.

Ωστόσο αυτές οι αλλαγές είναι ασήμαντες αν συγκριθούν με τη γραμματική έννοια της πτώσης: η ονομαστική, η γενική, η δοτική, η αιτιατική και η κλητική διοικούν τη γραφή ουσιαστικών, επιθέτων και αντωνυμιών. Σχεδόν όλα τα ουσιαστικά στα Ελληνικά εμφανίζονται σε δέκα περίπου διαφορετικές μορφές. Τα επίθετα —που απαντούν σε τρία γένη— τριπλασιάζουν τον αριθμό των ορθών γραφών. Ωστόσο, όταν πια έχεις απομνημονεύσει όλες αυτές τις αλλαγές της γραφής που σχετίζονται με τον αριθμό, την πτώση και το γένος, πληροφορείσαι ότι τα ελληνικά ουσιαστικά και επίθετα δεν μεταβάλλονται με τον ίδιο τρόπο. Στην πραγματικότητα, το κάνουν με τρεις διαφορετικούς τρόπους: την πρώτη, τη δεύτερη και την τρίτη κλίση, χώρια τις πολυάριθμες εξαιρέσεις. Ξεχάστε τα μόρια, τις προθέσεις και τις τελικές προτάσεις: οι κλίσεις και οι συζυγίες απαιτούν ήδη βαρύ τίμημα για την ανάγνωση μιας σελίδας του Αισχύλου. Ή όπως το έθεσε ένας φοιτητής: «Μπορούσα να τα βγάλω πέρα με τα Ελληνικά, μέχρι που έμαθα ότι τα ονόματα όλων μπορούσαν να γραφτούν με πέντε διαφορετικούς τρόπους».

Ο δρόμος είναι ακόμη πιο μοναχικός τώρα γι’ αυτούς τους νεαρούς φοιτητές, επειδή, καθώς οι αριθμοί των ειδικεύσεων μειώνονται, υπάρχουν όλο και πιο λίγοι παλαίμαχοι που μπορούν να τους πουν γιατί τα Ελληνικά πρέπει να είναι ζωντανά το 1998. Ωστόσο, η ανταμοιβή εκείνων που θα αρχίσουν Ελληνικά είναι σχεδόν άμεση. Ήδη από το τέλος του πρώτου έτους, οι φοιτητές μπορούν να καταλάβουν τον Κρίτωνα του Πλάτωνα, παρακολουθώντας τον Σωκράτη, στη γλώσσα του, να αρνείται την άκριτη ζωή:

230

Σωκράτης: Σκέψου πάλι αυτό εδώ, αν ακόμα εμείς δεχόμαστε ή όχι ότι δεν πρέπει να νοιαζόμαστε περισσότερο για το «ζην» αλλά για το «ευ ζην».Κριτών: Και βέβαια ισχύει.Σωκράτης: Δεχόμαστε και τώρα ή όχι ότι το «ευ », το «καλώς» και το «δικαίως» ζην είναι το ίδιο πράγμα;

[Πλάτων, Κριτών, 485]

Υπάρχουν εδώ πολλά για συζήτηση. Η εύκολη μετάφραση του «ευ ζην» σε «καλή ζωή» δεν μπορεί να αποδώσει το αληθινό νόημα, αλλά η προσοχή στη λεπτομέρεια που πρέπει να δίνει ο πρωτοετής σπουδαστής των ελληνικών μεταμορφώνει το συναίσθημα σε κάτι πιο απτό. Η διαφορά ανάμεσα σε μια αφηρημένη έννοια όπως η «καλή ζωή» —κάτι που έχουμε (ή δεν έχουμε)— και η ενεργός συμμετοχή που απαιτείται στο «ευ ζην» —κάτι που κάνουμε— απαιτεί περαιτέρω σκέψη. Η εκπληκτική ιδέα του Σωκράτη —εκπληκτική και για πολλούς συμπατριώτες του Έλληνες — είναι ότι το να ζει κανείς καλά δεν έχει καμιά σχέση με υλικές συνθήκες, καμιά σχέση με το τι μπορούν να σου κάνουν «οι πολλοί» (και, όπως επισημαίνει ο Κρίτων, οι πολλοί μπορούν να σε σκοτώσουν).

Μπορεί αυτό να αληθεύει; Πώς λοιπόν ζει κανείς καλά σύμφωνα με το Σωκράτη; Δεν υπάρχουν ιερά κείμενα που να είναι οδηγοί στην πορεία (τουλάχιστον δεν υπάρχουν για τους περισσότερους Έλληνες), δεν υπάρχουν πλάκες χαραγμένες από τον Θεό ή λόγια κάποιου ενσαρκωμένου Θεού για να καθοδηγούν. Το «ευ ζην», όπως υποδηλώνουν τα Ελληνικά, είναι μια διαδικασία δίχως αρχή και τέλος, δίχως στόχο, δίχως ανταμοιβή, είναι απλώς μια καθημερινή και μερικές φορές απογοητευτική προσπάθεια αγνόησης του υλικού και αναζήτησης του πνευματικού. Τότε απότομα, ο κόσμος των Ελλήνων γκρεμίζεται γύρω από το σπουδαστή: Εννοείτε δηλαδή ότι εξαρτάται από μένα να βρω την αλήθεια και μετά να ζω σύμφωνα μ’ αυτή και όχι απλώς να την πρεσβεύω;

Η φωνή των Ελλήνων δεν είναι φωνή ιεροκήρυκα, αλλά εισχωρεί βαθιά και μπορεί να αλλάξει ζωές. Η ελληνική φράση ου το ζην άλλα το ευ ζην είναι σκαλισμένη σε τσιμέντο έξω από τη Σχολή


231


Κλασικών Σπουδών σε ένα μικρό κολέγιο στη νότια Καλιφόρνια, αφιέρωμα στις ζωές που άλλαξαν από τους Έλληνες. Παραμένει επίσης ως μαρτυρία για τον καθηγητή που ζωντάνεψε τον αρχαίο κόσμο, που οδήγησε μια φθινοπωρινή μέρα τα σαστισμένα του «Ελληνάκια» έξω, για να μιας διδάξει, επί τόπου, την ελληνική σοφία. Σήμερα θα μπορούσε να βρίσκεται σε κάποιο συνέδριο, σε άδεια, ή θα ανυπομο- νούσε να μας αποδείξει ότι το «ευ ζην» είναι ένα «κατασκεύασμα για τους προνομιούχους» μιας καταπιεστικής ελίτ, ή ότι στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτε περισσότερο από «πραγμάτευση» και «θέμα προς συζήτηση».

Είναι λοιπόν «ζόρικο» να διδάξεις τους φοιτητές Ελληνικά, όταν το θέμα σου είναι αντίθετο προς τα πάντα σχεδόν μέσα στην πανεπι- στημιούπολη. Τι πρέπει να πεις στους σημερινούς προπτυχιακούς φοιτητές σε ένα πολιτειακό.πανεπιστήμιο; Κάντε οικονομίες και μην αγοράζετε «σινιέ» τζιν για να αγοράσετε τα Κλασικά Κείμενα της Οξφόρδης ή τα ξαδέρφια τους της Τόιμπνερ από τη Γερμανία; Μην ξεχάσετε να πάρετε μια «δόση» μέσης φωνής το Σάββατο; Μην παραλείψετε να κάνετε το αφεντικό σας στο πρατήριο ενδυμάτων που εργάζεστε να καταλάβει ότι μάθατε τον Κρίτωνα του Πλάτωνα νεράκι αλλά ότι βρήκατε τον Μένανδρο κοινότοπο; Μην παίξετε απόψε παιχνίδια στο κομπιούτερ για να μελετήσετε με πάθος εκείνους τους παλαβούς λεξικογράφους, το ντουέτο Λίντελ και Σκοτ; Οι νυχτερινές αποστηθίσεις και η συνεχής χρήση ενός λεξικού ηλικίας ενός αιώνα δεν συνδυάζονται εύκολα με την καφετέρια, τα 00 και τα πάρ- τι, ούτε βέβαια με δεκαπέντε άλλα μαθήματα συν μια δουλειά τριάντα ωρών την εβδομάδα στο φαστφουντάδικο της γειτονιάς.

Μετά τις πρώτες τρεις εβδομάδες εισαγωγής στα Ελληνικά, το 20% των φοιτητών δυστυχώς «κωλώνουν», θύμ,ατα των πρωτόκλιτων αρσενικών ουσιαστικών. Άλλοι «βαράνε μπιέλες» χάρη στην αντωνυμία αυτός. Ανακαλύπτουν ότι το τέρας αυτός μπορεί να σημαίνει τρία εντελώς διαφορετικά πράγματα, ανάλογα με την πτώση του και τη θέση του στην πρόταση. Οι φοιτητές παρατάνε το μάθημα των αρχαίων Ελληνικών προτού πάρουν μια γεύση από Πλάτωνα ή

232

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΪΚΟΛΗ ΪΠΟΘΕΣΗ

τα Ευαγγέλια, οι βαριεστημένοι, ενοχλημένοι και εξαντλημένοι αυτοί δεκαεννιάχρονοι, αυτοί που κάποτε ελπίζατε ότι θα συνέχιζαν με τον Θουκυδίδη και ότι ίσως θα ήταν κάποιοι από τους 600 κάθε χρόνο στην Αμερική που εξακολουθούν να ειδικεύονται στις Κλασικές Σπουδές. Τώρα ξεγλιστρούν προς την άλλη πλευρά του διαδρόμου για να στριμωχτούν μαζί με εκατοντάδες άλλους στη Θεωρία του Βαδίσματος, στην Αναρρίχηση με Σκοινί και στο Σταρ Τρεχ και Ανθρωπιστικές Σπουδές που θα τους παρηγορήσουν και θα τους διαβεβαιώσουν ότι είναι, σε γενικές γραμμές, μια χαρά παιδιά, σε μαθήματα που θα τους προσφέρουν το λούστρο της αυτοεκτίμησης, αλλά που εγγυημένα θα τους κάνουν να χάσουν ακόμη κι εκείνη την ελάχιστη αίσθηση επιτεύγματος που διέθεταν αρχικά. Μπορείς να ακούσεις σχεδόν όλους εκείνους τους δόκτορες της θεραπευτικής, τους καθηγητές της ανάρρωσης στην πόρτα της τάξης να λένε: «Ελάτε, λαβωμένα μου Ελλη- νάκια. Δεν φταίτε εσείς. Δεν είχαν καμιά δουλειά να σας υποβάλουν σε όλη αυτή την αποστήθιση. Εμείς εδώ δουλεύουμε διαφορετικά. Χαλαρώστε, καθίστε αναπαυτικά, πάρτε μερικές βαθιές εισπνοές και πείτε μας πώς αισθάνεστε». Η αληθινή ευφυΐα λοιπόν του καθηγητή των Ελληνικών στην αλλαγή της χιλιετίας δεν έγκειται στο να γράφει «αυτή η επιταγή επιβάλλει τη δομή της μεταφοράς στην αντιπαράθεση της αναλογίας, αλλά η ίδια η παρομοίωση κάνει επίσης το με- τωνυμικό της πόλο εμφανή», αλλά στο να βρει τρόπο να πείσει τους σημερινούς δεκαοχτάχρονους να καταπιαστούν με εξαντλητική απομνημόνευση, να διαβάσουν τον Πλάτωνα, να κατανοήσουν τον Σωκράτη, να αλλάξουν τον τρόπο που σκέπτονται και δρουν, να γίνουν, μ ’ άλλα λόγια, καλοί πολίτες σε μια καλή κοινωνία.

Η ΣΙΩΠΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

«Μα ποιος μιλάει Ελληνικά;» αντεπιτίθενται οι φοιτητές.Ποιος τα μιλάει; Ας μην ξεχνάμε πως ο Έλληνας του πέμπτου

π.Χ. αιώνα μάθαινε τα Ελληνικά του όπως εμείς στην Αμερική μαθαίνουμε τα Αγγλικά. Τα έπιανε με το αφτί τυχαία, σωστά ή λάθος,

233


μέσω όσμωσης και διαπότισης του προφορικού λόγου, χωρίς να γνωρίζει και πολλά για την επίσημη, τεχνητή γραμματική και συντακτικό. Οι πιο αμόρφωτοι Αθηναίοι μπορούσαν ίσως να απαγγείλουν απ’ έξω μεγάλα κομμάτια από την Ιλιάδα, αλλά δεν μπορούσαν να κλίνουν σωστά το ρήμα φέρω σε όλους τους χρόνους, όπως πολλές φορές δεν μπορούν και οι σημερινοί Αμερικανοί φοιτητές να πουν σωστά τον ενεστώτα, τον αόριστο και τον παρακείμενο του αγγλικού ανώμαλου ρήματος §ο. Η διδασκαλία των Ελληνικών στο σύγχρονο πανεπιστήμιο πρέπει να είναι μια εντελώς τεχνητή διαδικασία (στα χέρια εκείνων που πολύ συχνά νομίζουν ότι είναι εντελώς φυσιολογική). Δεν τα μιλάμε, δεν τα γράφουμε μετά το πρώτο έτος, ενώ πολύ σπάνια τα διαβάζουμε φωναχτά. Αναγκαζόμαστε να μάθουμε μια γλώσσα εξαιρετικής χάρης με τον πιο επιτηδευμένο δυνατό τρόπο.

Το να μάθει κανείς Ελληνικά γράφοντας λίγο, σπάνια ακούγοντας και ποτέ μιλώντας τη γλώσσα, όπως διδάσκεται συνήθως και αναγκαστικά σήμερα, είναι μια μελαγχολική, μοναχική εμπειρία στο σύγχρονο κόσμο των γουόκμαν, της τηλεόρασης, του βίντεο, των των φαξ, του 6-ιπηΠ και των κινητών τηλεφώνων. Είναι μια υπερβολικά σιωπηλή εμπειρία, που δεν αμβλύνεται καν από κάποιον εκατόνταρχο, με το κορμί γεμάτο ουλές από τις μάχες, που, ακόμη κι αν είχε άδικο, θα μπορούσε να σου ρίξει ένα φούσκο λέγοντας: «Μαθαίνεις Ελληνικά για να καταλάβεις τι σημαίνει θάρρος μπροστά στο θάνατο από τον Σωκράτη· την ανθρώπινη μοίρα, χάρη στα λόγια του Ιησού. Μελετάς τα Ελληνικά για να μεταδώσεις στον αμύητο ότι υπάρχουν πάντα καλύτερα, πιο μυστηριώδη πράγματα στον κόσμο από το συμφέρον, την ευτέλεια και τα παπούτσια Κεεβοΐί». Με κατα- κόκκινο πρόσωπο που θα τσούζει ακόμη, έκπληκτος που κάποιος θα ήθελε να μάθεις Ελληνικά, θα μπορούσες τότε να χαιρετήσεις τουλάχιστον την αποτυχημένη προσπάθεια και να αποκριθείς: «Ευχαριστώ, λοχία, μου χρειαζόταν!»

Δεν υπάρχουν φιλικά ιϋό?ηο β$1ά$? στην τάξη των Αρχαίων Ελληνικών. Ουδείς απαγγέλλει στην καλή του υ αηιοΓ εΗβ ηιιιονβ ΐΐ $οΙβ β ΓαΙίβ 8ίβ11β. Ο βιβλιοφάγος στο μπροστινό θρανίο δεν φέρνει στην τάξη τη Λατινική Λειτουργία, δεν υπάρχουν ευφρόσυνα Οααάβαιηαα

234


ϊξίίιΐΓ μόλις φτάσουν τα Χριστούγεννα. Τα Ελληνικά είναι εντελώς διαφορετικά. Οι λίγοι μεταφυτευμένοι φοιτητές από τη σημερινή Ελλάδα μαθαίνουν ότι η σύγχρονη μητρική γλώσσα τους μόνο σύγχυση προκαλεί και παρατάνε πολύ σύντομα το μάθημα, όταν ο δάσκαλος αρνείται να προφέρει τα φωνήεντα όπως αυτοί ή δεν επιδεικνύει και μεγάλη υπομονή με το Κυπριακό πρόβλημα κατά τη διάρκεια της εξήγησης του μέλλοντα διαρκείας.

Οι δυστυχείς φοιτητές των Ελληνικών πρέπει να έχουν ολόκληρη τη γλώσσα —τόσο τη γλώσσα των βοσκών της Αρκαδίας όσο και του Θουκυδίδη— στο κεφάλι τους. Το βραχυκυκλωμένο κρανίο τους βγάζει σπίθες από την επανάληψη του λύω, λύεις, λύει, λύομεν, λύετε, λύουσι στο αυτοκίνητο, στο μαγαζί, στο μπάνιο, στον ύπνο. Οι μαθητές σας μπορεί να μην ακούσουν ούτε μια φράση ελληνική να διαβάζεται επί μέρες και κάποια μέλη της νέας Ελληνικής αδελφότητας μπορεί να μην προφέρουν ούτε ένα ουσιαστικό επί εβδομάδες. Η ελληνική γλώσσα, όπως η Γραμμική Β και η σφηνοειδής γραφή, είναι μουγκή, είναι ιδέα, όχι γλώσσα. Είναι κλειδωμένη για να διαβάζεται, σπάνια να γράφεται, σπάνια να απαγγέλλεται, ποτέ να μη μιλιέται, ποτέ να μη μοιράζεται με κάποιον άλλο, ποτέ να μην είναι κάτι περισσότερο από μια αλλόκοτη δέσμευση με το παρελθόν. Ποιο είναι το κοινό ρεφρέν όλων των εξαντλημένων φοιτητών που είναι έτοιμοι να τα παρατήσουν; «Ξοδεύω τρεις φορές περισσότερο χρόνο μελετώντας γι’ αυτό το μάθημα απ’ όσο για οποιοδήποτε άλλο· για ποιο λόγο;»

Δεν υπήρχε όμως σιωπηλός και μοναχικός Έλληνας στην αρχαιότητα. Κάθε λέξη προφερόταν δυνατά, τραγουδιόταν, απαγγελλόταν ή ψαλλόταν. Αν και να προσεγγίσουμε μόνο μπορούμε τους αρχικούς ήχους —τα Ελληνικά είχαν προσωδιακή προφορά, με τονισμό που ανέβαινε και κατέβαινε, και όχι με τον τονισμό που διδάσκουμε σήμερα τους φοιτητές μας — , η αρμονία τους γίνεται αντιληπτή ακόμη και από τον αρχάριο. Ακόμη και ο πεζός λόγος έχει μια κομψότητα ήχου που δεν μπορεί να μεταδοθεί με τη μετάφραση.

Πάρτε, για παράδειγμα, μια αράδα ενός από τα πιο φημισμένα αποσπάσματα στην ελληνική λογοτεχνία, του επιταφίου λόγου του Περικλή για τους Αθηναίους που πέθαναν κατά τον πρώτο χρόνο του

235


ΙΊελοποννησιακού Πολέμου. Η μετάφραση της Ρβη$ιιΐη κάνει ό,τι μπορεί για να συλλάβει τη ροή των Ελληνικών (αν και μερικοί λόγιοι υποστηρίζουν ότι οι πρώτες λέξεις θα έπρεπε να μεταφραστούν ως «Η αγάπη μας για το ευγενές»): «Η αγάπη μας για το ωραίο δεν οδηγεί σε υπερβολή· η αγάπη μας για τα πράγματα του νου δεν μας κάνει μαλθακούς». Ωστόσο, ποιος θα μπορούσε να μιμηθεί τη λεπτή ισορροπία του πρωτοτύπου [ΙΓ, 40];

φιλοκάλοϋμέν τε γαρ μετ’ εϋτελείαςκαιφιλοσοφούμε ̂ άνευ μαλαχίας.

Οι δύο προτάσεις που συνδέονται με το «και» έχουν σχεδόν τον ίδιο αριθμό συλλαβών, ενώ τόσο οι πρώτες λέξεις όσο και οι τελευταίες ομοιοκαταληκτούν. Η ελληνική σοφία διαχέεται βαθιά μέσα μας όχι απλώς για το τι λέει, αλλά και λόγω της δύναμης και της χάρης του τρόπου με τον οποίο το λέει. Έτσι, εμείς οι κλασικιστές βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το ανέφικτο του να διδάξουμε την ωραιότερη ακουστικά γλώσσα στον κόσμο που όμως δεν μιλιέται ποτέ και α- κούγεται σπάνια.

Δεν έπρεπε λοιπόν να προσπαθήσουν τουλάχιστον οι κλασικιστές να μιλούν Ελληνικά για να κάνουν τη γλώσσα τους να ζωντανέψει μέσω της φωνής και του αφτιού; Όσοι γενναίοι προσπαθούν να μετατρέψουν μια νεκρή γλώσσα σε γλώσσα καθημερινής συζήτησης, των οποίων η εφευρετικότητα καταφέρνει για λίγο να διδάξει τους φοιτητές να μιλάνε στην αττική διάλεκτο του πέμπτου π.Χ. αιώνα για τον καιρό ή για τα χριστουγεννιάτικα δώρα που πήραν και έδωσαν, είναι, δυστυχώς, ελαφρώς βλαμμένοι. Αν συνεχίσουν, τους συναντάμε συνήθως σχεδόν παράφρονες, να εμφανίζονται σε αφίσες και σε φτηνο- τυπωμένα διαφημιστικά φέιγ βολάν που ρυπαίνουν την πανεπιστη- μιούπολη: «Μοναδική προσφορά! Ο καθηγητής Μπέρναρ Λάζουλι διαβάζει μεγαλοφώνως όλο τον Όμηρο με αριστοτεχνικό συνδυασμό εξα- μέτρου και αληθινού προσωδιακού τονισμού. Τώρα έξι κασέτες στην τιμή των δύο». Ή: «Ο Μπράιαν Ντάκουερθ θα επισκεφτεί το' πρό-

236

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΪΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

γραμμά σας ως Σωκράτης, Περικλής ή Δημοσθένης. Τα τρέχοντα αρχαία Ελληνικά του προκαλούν την απόκοσμη αίσθηση ότι περπατάει κανείς στους δρόμους της Αθήνας. Κλείστε τον τώρα για παραστάσεις την εαρινή περίοδο». Ωστόσο, αυτοί οι καλοπροαίρετοι κράχτες των πανηγυριών είναι πιθανώς οι μοναδικοί «άνθρωποι των έργων» που διαθέτουμε —αυτοί οι ακαδημαϊκοί επιχειρηματίες, οι μι- κροπωλητές του Ομήρου και οι «αρκουδιάρηδες» του Πλάτωνα για λίγο χαρτζιλίκι. Ωστόσο, δεν μπορείς να μιλήσεις μια γλώσσα, όταν δεν υπάρχουν άλλοι άνθρωποι στον πλανήτη για να κουβεντιάσεις, δεν μπορείς να μιλήσεις μια γλώσσα, όταν όλο σχεδόν το λεξιλόγιο και ο τρόπος ομιλίας επιβιώνουν σε μια γραμματεία, κι όχι σε μια χαμένη καθομιλουμένη γλώσσα.

Τα προκαταρκτικά μαθήματα των Ελληνικών λοιπόν, είναι κυρίως, πρέπει να ομολογήσουμε, απομνημόνευση κλίσεων σε συζυγιών, καρυκευμένη με ασκήσεις λεξιλογίου και στοιχειώδους γραμματικής. Για τους περισσότερους προπτυχιακούς φοιτητές, που δεν γνωρίζουν την αγγλική γραμματική, που δεν μπορούν να βοηθηθούν από ετυμολογίες και συγγενείς λέξεις λόγω της πενίας του δικού τους μητρικού λεξιλογίου, που δεν είναι συνηθισμένοι να παίρνουν σπίτι τους και να μαθαίνουν επακριβώς μια σελίδα με ορνιθοσκαλίσματα, που δεν τους ζητήθηκε ποτέ στη ζωή τους να απομνημονεύσουν έστω και μια χρονολογία —πόσο μάλλον μια κλίση —, είναι τραυματική εμπειρία. Ο μέσος Αμερικανός φοιτητής πρέπει σήμερα να πειστεί με καλοπιάσματα να ξαναμάθει αγγλική γραμματική (η γραμματική δεν διδάσκεται πια στο δημοτικό, ελάχιστα στοιχεία διδάσκονται πλέον στη «στοιχειώδη» εκπαίδευση, λίγα γυμνάσματα στο «γυμνάσιο», και φυσικά τίποτα ανώτερο στην «ανώτερη» εκπαίδευση). Πρέπει να τους πηγαίνουμε «με το μαλακό» στις ασκήσεις και στα γυμνάσματα, για να μείνει έστω ένα 30% στα Ελληνικά και στα Λατινικά για ένα ολόκληρο χρόνο. Καθώς τα Ελληνικά γίνονται πιο ακατανόητα και οι νεαροί οπαδοί τους πιο ξεκομμένοι από τη σύγχρονη εμπειρία του βίντεο, γίνεται ακόμη πιο σημαντικό για τους μέντορες να οδηγήσουν το κοπάδι πίσω στην πεδιάδα και να μην ενθαρρύνουν τα μέλη του να ξεκόβουν από τους υπόλοιπους μέσα σε γραμματικές σπηλιές και συ-

237


ντακτικά φαράγγια. Ο Μοντέν προειδοποιούσε πριν από τέσσερις αιώνες σχετικά με τους μελετητές της γραμματικής: «Αναμφίβολα τα Ελληνικά και τα Λατινικά είναι πανέμορφα στολίδια και πάρα πολύ χρήσιμα, αλλά τα αγοράζουμε πολύ ακριβά». Κανένας καθηγητής Ελληνικών σήμερα δεν μπορεί να έχει την απαίτηση από νεαρούς Αμερικανούς να ξοδεύουν 400 με 600 ώρες στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς για να επαναλαμβάνουν μέσα τους γραμματικά παραδείγματα χωρίς να προβάλει συνεχώς μπροστά τους το «προς τι;»

Η μόνη ελπίδα γΓ αυτή την επιβίωση βρίσκεται σε κάποιον προικισμένο με φαντασία δάσκαλο των Κλασικών, που μπορεί κάθε ώρα, κάθε λεπτό να επιδεικνύει κάποια σχέση ανάμεσα στα τριτόκλιτα ουσιαστικά και στον τελευταίο λόγο του Σωκράτη και μετά πάλι ανάμεσα στον τελευταίο λόγο του Σωκράτη και στις ζωές των ίδιων των μαθητών. Όμως για να γίνουν όλα αυτά απαιτείται φαντασία, ευρεία παιδεία, εναίσθηση για το βάσανο των άλλων, δηλαδή πολλά περισσότερα από την τέλεια γνώση της ελληνικής φιλολογίας: γνώση γραμματικής χωρίς να είσαι γραμματικός, γνώση της θεωρίας χωρίς να είσαι θεωρητικός, εξοικείωση με το ακαδημαϊκό τοπίο χωρίς να είσαι ακαδημαϊκός. Δεν μπορεί πια κανείς να βρει στρουμπουλές και καλοκάγαθες θείτσες Γερτρούδες με την ποδίτσα τους στις Κλασικές Σπουδές ούτε χαμογελαστούς καθηγητές που προχωρούν με πηδη-' χτά βηματάκια μέσα στην τάξη με μπισκοτάκια και κόκα κόλα, που σφουγγίζουν ιδρωμένα μέτωπα και σφίγγουν χέρια στα πίσω θρανία, που πότε λιγοψυχούν και πότε ξεφυσάνε, λέγοντας: «Ελάτε παιδάκια, δεν είναι και τόσο άσχημα τα πράγματα, μην παρατάτε τα Ελληνικά. Να, πάρτε ένα κομματάκι πίτα για να μάθετε τα ανώμαλα παραθετικά των επιθέτων». Ακόμη και για πεινασμένους προπτυχιακούς φοιτητές, τρεις ώρες κάθε νύχτα στη βιβλιοθήκη παραείναι ακριβό αντίτιμο για επιδόρπιο. Οι κλασικιστές δεν μπορούν πια να κρύβονται στα μετόπισθεν, ενώ φουρνιές ολόκληρες από «πρωτάκια» των Ελληνικών και των Λατινικών σωριάζονται πολυβολημένα στην άμμο. Αν πρόκειται να χάσουμε τα Ελληνικά, ας τα χάσουμε τουλάχιστον με ρωμαλέους καθηγητές με το πούρο καρφωμένο μονίμως ανάμεσα στα δόντια, με μάτια κατακόκκινα από τις επί πλέον ώρες

238

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΤΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

μαθημάτων, με ανοιχτές πληγές που αιμορραγούν από τις μάχες με τη γραφειοκρατία, με το στήθος να στραφτοκοπάει απ’ τα μετάλλια για τα μαθήματα στην κοινότητα και τα στυλό που τους χάρισε ο Ροταριανός Όμιλος για δωρεάν διαλέξεις, να δίνουν κοφτές διαταγές και να οδηγούν δεκάδες κορμιά μπροστά καθώς αντιμετωπίζουν με θάρρος τα πυρά της διοίκησης, δίχως να δίνουν σημασία στις επερχόμενες ορδές από τις Λαογραφικές Σπουδές και τον Σύγχρονο Κινηματογράφο.

ΜΙΑ ΧΟΪΦΤΑ ΓΕΝΝΑΙΟΙ

Μερικοί καθηγητές Ελληνικών προσπαθούν πράγματι να αντιμετωπίσουν με ανδρεία τη θύελλα και να απλώσουν το χέρι. Κάποτε, ένας φαινομενικά μανιοκαταθλιπτικός καθηγητής μας στρίμωξε όλους στο θέατρο των Δελφών, κραυγάζοντας μέσα στη σκιά που έριχνε ο Παρνασσός καθώς σουρούπωνε, για το Βιετνάμ, την εκστρατεία στη Σ ικελία και το τι μπορεί να έγραφε ο Θουκυδίδης για την Αμερική του 1973. Έπειτα, σχεδόν σε κατάσταση κατάρρευσης, απομακρύνθηκε αθόρυβα από τους άλλους αμήχανους καθηγητές. «Λυπάμαι πολύ για όλ’ αυτά», μουρμούρισε ο διευθυντής στους γοητευμένους δεκα- εννιάχρονους, «δεν είχαμε ιδέα ότι θα έκανε τόσο προσωπική τη διάλεξή του και θα κατέστρεφε το πρόγραμμα που είχαμε ετοιμάσει για .τα προσκήνια και τις παρόδους των θεάτρων του τέταρτου αιώνα». Εμείς οι φοιτητές —προπτυχιακοί, όχι μεταπτυχιακοί— θεωρούσαμε εκείνον, όχι αυτούς, ισορροπημένο.

Υπάρχουν κλασικιστές που μπορούν να σας πουν γιατί τα Ελληνικά πρέπει να είναι ζωντανά το 1998. Κάποτε, σε ένα μοναστήρι του δέκατου μ.Χ. αιώνα, έξω από το δρόμο Λιβαδειάς-Δελφών, ένας άλλος καθηγητής έκανε τα αρχαία λόγια να ζωντανέψουν, ρίχνοντας «μαργαριτάρια σε χοίρους» —μεταπτυχιακούς, όχι προπτυχιακούς φοιτητές — μέχρι που τα γουρουνάκια τον έφαγαν ζωντανό. Ο αείμνηστος Κόλιν Έντμοντσον μιλούσε σύγχρονα Ελληνικά καλύτερα από τους περισσότερους Έλληνες. Μιλούσε για 150 διαφορετικούς αρχαιολογι

239


κούς χώρους από μνήμης, χόρευε ταγκό, διαφωνούσε με τον Έλληνα ορθόδοξο ιερέα για λεπτομέρειες της λειτουργίας και άφηνε πίσω τους φοιτητές 7ΐο υ είχαν τα μισά του χρόνια σκαρφαλώνοντας στην κορφή του Ακροκόρινθου, με ένα μπουκάλι ούζο και δυο πακέτα τσιγάρα την ημέρα. Ήταν ίσως απερίσκεπτος στον υπερβολικό ενθουσιασμό του για τους Έλληνες, αλλά ήταν επίσης η ίδια η ενσάρκωση αυτού που κάποτε ονομάζαμε «άνθρωπο της Αναγέννησης», του οποίου τον ενθουσιασμό χρειαζόμαστε απελπισμένα και που πρέπει πάντα να είμαστε.ανεκτικοί με τις υπερβολές του, ως ελάχιστο τίμημα για τη σωτηρία μας.

Περί τα τέλη της ενεργού καριέρας του, ο Έντμοντσον «έκλεψε» κάποτε την προγραμματισμένη διάλεξη μιας συναδέλφου του σ’ ένα μοναστήρι. Την παραμέρισε, έκλεψε την προσοχή μας και όρμησε στο καθολικό της εκκλησίας, συνοψίζοντας τις ελληνικές λειτουργικές εκφράσεις δείχνοντας τις μουχλιασμένες τοιχογραφίες. Να μια αγάπη, πιο κει ένας λόγος. Ένα μικρό τέλος αντηχεί από τους τοίχους, καθώς δείχνει απελπισμένα τα μάτια Του που μοιάζουν να κινούνται εκεί ψηλά στο κεντρικό κλίτος και το αποστεωμένο δάχτυλό Του να τεντώνεται προς το κούφωμα της πόρτας. Έλληνες δαίμονες και άγγελοι μοιάζουν να φτεροκοπούν πάνω από το νάρθηκα, και, σε αρμονία με το κήρυγμα του Κόλιν, αρχίζουν να αποδεσμεύονται από τον τοίχο. Αρχιτεκτονική, λειτουργία, ορθοδοξία, τοιχογραφίες, παγανισμός, τοπίο, μοναστηριακή ζωή και μεσαιωνική Ελλάδα, όλα συνυ- φασμένα σε ένα λαμπερό, πολύχρωμο χαλί αυτοσχέδιας ερμηνείας, χωρίς στόμφο, χωρίς μνημονικά βοηθήματα ή τις συνηθισμένες κάρτες που έχουν οι καθηγητές για να θυμούνται αυτά που πρέπει να πουν, όλα καρυκευμένα με ενεργητικότητα και πειθώ, καθώς ο Έντμοντσον αποκαλύπτει ταυτόχρονα στους Δελφούς πέρα μακριά, τους Έ λληνες ιερείς που περνούν βιαστικά και το πέτρινο ανάγλυφο στον τοίχο. Τέσσερις από τους είκοσι μεταπτυχιακούς φοιτητές στέκουν σαν υπνωτισμένοι. Ήταν, στο κάτω κάτω, μια αντίφαση που βάδιζε, πηδούσε και ανάσαινε —και κλασικιστής και ζωντανός. Ο Κόλιν Έντμοντσον, για να παραφράσουμε τον καθηγητή Κόνσταν, ολοφάνερα «πλασάριζε ακαδημαϊκά διεγερτικά».

240

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΤΚΟΛΗ ΪΠΟΘΕΣΗ

Τα αποκαλυπτικά λόγια του Έντμοντσον διαχέονταν από το ιερό κι έφταναν τους τουρίστες έξω που άρχισαν να συγκεντρώνονται για να κρυφακούσουν, ευχαριστημένοι για πρώτη ίσως φορά στη ζωή τους που κάποτε, παιδιά, περνούσαν τα κυριακάτικα πρωινά τους στο κατηχητικό. Αγανακτισμένοι όμως που άκουγαν τα αρχαία Ελληνικά να συσχετίζονται με κάτι αληθινό στην Ελλάδα, οι ενοχλημένοι εικοσιπεντάχρονοι μεταπτυχιακοί φοιτητές, που το συναρπαστικότερο που ήξεραν να κάνουν ήταν να κρατούν σχολαστικές σημειώσεις, άρχισαν να χασκογελούν με τον εξοντωμένο πια μέντορά τους. Μόλις η πυρετική φρενίτιδά του καταλάγιασε, ο Κόλιν πήγε στο πούλμαν για ένα τσιγάρο. ΙΙαρά την ψυχρή υποδοχή που του επιφυλάχτηκε, εξακολουθούσε να μουρμουρίζει: «Όλα συνδέονται, στ’ αλήθεια συνδέονται, η αρχαία με τη σύγχρονη Ελλάδα. Όμως πρέπει να εξετάζετε, να κρίνετε, να αμφισβητείτε τα πάντα γύρω σας, να ρισκάρετε πότε πότε». Στο μεταξύ, τα περισσότερα μέλη της αγέλης των νηφάλιων φοιτητών του, ακόνιζαν τα μαχαίρια τους (αυτοί οι ίδιοι επικριτές θα γίνονταν «τσιράκια» του όταν θα ερχόταν η ώρα να τους γράψει ο Κόλιν συστατικές επιστολές στο τέλος της χρονιάς).

« Αντιεπαγγελματικό!»«Η χειρότερη συμπεριφορά που είδα μέχρι σήμερα στη σχολή·

σκέφτομαι μάλιστα να μην του ζητήσω καν συστατική επιστολή».«Μας ρεζίλεψε. Δεν μπορούσε κάποιος να τον σταματήσει πριν

γελοιοποιήσει κι εμάς και τον εαυτό του και τη σχολή;»«Και υποτίθεται ότι πρέπει να είναι πρότυπο για μας!»«Ο Έντμοντσον οικειοποιήθηκε τα πάντα· κανένας άλλος δεν πρό

λαβε να σταυρώσει κουβέντα για το Μ^ΐο αηΐΐοο και τους κιονίσκους».Όμως, για εκείνους τους άλλους τέσσερις από τους είκοσι φοιτη

τές, ο αείμνηστος Κόλιν Έντμοντσον, που δίδασκε με αυτό τον τρόπο αδιάκοπα για μέρες ολόκληρες από τη μια άκρη της Ελλάδας ως την άλλη, που μας πέρασε με το πούλμαν μέσα από τα κτήματα του Ξενοφώντα και μιας έδειξε την κατοικία των Στυμφαλίδων Ορνίθων, βρίσκεται στο Κλασικό Πάνθεο, σ’ αυτό το σπάνιο χώρο όπου ελάχιστοι κλασικιστές συνταιριάζουν το λόγο με την πράξη, ζουν τη ζωή

241



των Ελλήνων που διαβάζουν, και, ως δάσκαλοι, πασχίζουν να φτιάξουν μαργαριτάρια από στόκο.

Αλλά και με την ενεργητικότητα ενός Κόλιν Έντμοντσον στην τάξη, η κατανόηση των Ελληνικών είναι δύσκολη και μοναχική υπόθεση. Οι περισσότεροι νεοφώτιστοι φοιτητές, μετά τη συμπλήρωση ενός ή δύο ετών στα Ελληνικά, κάνουν μια παύση για να σκεφτούν για την επένδυση του χρόνου τους και τις πενιχρές ανταμοιβές τους. Να σκεφτούν τις αμφιβολίες τους σχετικά με την ορθότητα της νεανικής επιλογής τους. Φοβούνται ότι δεν θα μπορέσουν ποτέ να καταλάβουν τη γλώσσα, ότι έχουν ξεκοπεί από τη σύγχρονη κοινωνία, ότι έχουν κερδίσει μια ζωή φτώχειας και ανεργίας, ότι δεν μπορούν να προχωρήσουν πιο πέρα χωρίς να τους δοθεί αληθινή, χειροπιαστή απόδειξη της αξίας της ελληνικής γλώσσας, εκτός από το απλό «σύντομα θα μπορείς να διαβάζεις ελληνική λογοτεχνία στο πρωτότυπο». Μου αναπτύσσουν τα Ελληνικά τη νοητική ικανότητα να εντοπίζω αμέσως την ασυνέπεια και την εκτροπή; Την ικανότητα να εκτιμώ την παγκόσμια ομορφιά στη γλώσσα και στα ιδιώματα; Την αντίληψη του πώς η γλώσσα, η όποια γλώσσα, περιγράφει την πραγματικότητα; Το μέγεθος του λεξιλογίου, η χρήση του συστήματος των πτώσεων, η πολυπλοκότητα των χρόνων, υποδηλώνουν μια εναλλακτική, καλύτερη ή χειρότερη, μέθοδο έκφρασης; Αποκαλύπτουν αυτά τα εισαγωγικά κομματάκια από τον ΓΙλάτωνα και τον Ευριπίδη έναν κόσμο διαφορετικό από το δικό μας; Αν ναι, δεν μπορούμε να διαβάσουμε αυτά τα έργα από μετάφραση είκοσι φορές πιο γρήγορα;

Αυτοί οι προβληματισμένοι σπουδαστές των Ελληνικών βρίσκονται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Εκεί ακριβώς χρειάζονται έναν Κόλιν Έντμοντσον, αν όχι για να τους οδηγήσει μέσω του παρελθόντος στη σύγχρονη Ελλάδα, τουλάχιστον για να τους περάσει μέσα από τις προκλήσεις του Θουκυδίδη ή του Σοφοκλή. Εδώ βρίσκονται οι απαντήσεις στα ερωτήματά τους, σε μια σελίδα του Ηροδότου ή σε λίγους στίχους από τον Αισχύλο. Τα Ελληνικά δεν είναι Αγγλικά. Υπάρχουν εξαιρετικές μεταφράσεις της τριλογίας του Αισχύλου, της Ορέστειας, για παράδειγμα, αλλά καμιά δεν πλησιάζει (ούτε ισχυρί

242


ζεται ότι πλησιάζει) τον πλούτο και τη δισημία της πρωτότυπης ελληνικής ποίησης. Ο Αισχύλος δουλεύει με εικόνες και ιδέες, δημιουργώντας μεταφορές που σιγά σιγά γίνονται πιο συγκεκριμένες καθώς προχωρεί το έργο. Η δημιουργική χρήση της γλώσσας εκ μέρους του είναι ένας από τους λόγους που τόσο συχνά, ακόμη και ειδικοί, βρίσκονται σε πλήρη αδυναμία σε σχέση με το ακριβές του νόημα — οι λόγιοι υπολογίζουν ότι υπάρχουν περίπου 50.000 εικασίες (προτάσεις για το πώς θα έπρεπε να ερμηνευτεί το ελληνικό κείμενο) πάνω σε περίπου 8.000 μόνο σωζόμενους στίχους του Αισχύλου. Ακόμη και οι Έλληνες προβληματίζονταν με κάποια σημεία της γλώσσας του Αισχύλου. Ο Ευριπίδης, στους Βατράχους του Αριστοφάνη, κατηγορεί τον Αισχύλο ότι γράφει ακατανόητα: «... σου πέταγε μια ντου

ζίνα βοϊδοκουβέντες με φρύδια και λοφία, κάτι φοβερούς μπαμπούλες, εντελώς άγνωστους στους θεατές» [στ. 924-926]. Χωρίς φροντίδα, οι ευκαιρίες που προσφέρει η ποίηση θα χαθούν, και ο σημερινός σπουδαστής των Ελληνικών θα νιώσει το ίδιο.

Τελικά αποδεικνύεται ότι οι Κόλιν Ένταοντσον των Κλασικών Σπουδών που εισάγουν τους Έλληνες στο νου των νέων, που μπορούν να πείσουν τους ταλαντούχους να συνεχίσουν την αναζήτησή τους, είναι σπάνιοι θησαυροί. Αποδεικνύουν ότι η γραμματική δεν κατακτιέται με αντίτιμο την ανθρωπιά. Η ειδίκευση σε μια γλώσσα μπορεί να οδηγήσει σε ευρύτερη, όχι στενότερη, γνώση. Η απομόνωση από τον όχλο μπορεί να είναι επιλογή, όχι καταναγκασμός. Ο εμπνευσμένος, ο άντρας ή η γυναίκα της δράσης, ο περιοδεύων ηθοποιός, ακόμη και ο ελαφρώς ανισόρροπος, όχι ο γραμματικός και ο φιλόλογος, και πολύ λιγότερο ο οπαδός της μόδας των μελετών φύλου, είναι ο Αληθινός Έλληνας.

Ο Γιουτζίν Βάντερπουλ υπήρξε ένας απ’ αυτούς. Θεοποιημένος τώρα, γνώριζε κάθε πετραδάκι της Αττικής. Οι τυχαίες ανακαλύψεις του κατά τους σαββατιάτικους περιπάτους του παραδίδονταν ανώνυμα στους ενδεείς και άστεγους του πανεπιστημιακού κόσμου για αμέτρητες διατριβές, άρθρα και βιβλία. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να γίνει μια ιδέα κτήμα όλων και σχεδόν ποτέ ατομική ιδιοκτη

243


σία κάποιου συγκεκριμένου καθηγητή. Στα εβδομήντα του, συνέχιζε να σέρνει τα βήματά του στην εξοχή, δείχνοντας τις σπάνιες άγριες ορχιδέες της Αττικής ή φέρνοντας στο νου του την εγκατάσταση σιδηροδρομικής γραμμής από τους Γάλλους. Υπολόγιζε στα γρήγορα την ποσότητα του μεταλλεύματος που μπορεί να μετέφερε και μετά θρηνούσε για το πώς οι Αθηναίοι πριν από πολλά χρόνια μπόρεσαν να κάνουν κάτι τόσο φριχτό όσο το να αλυσοδένουν ανθρώπους για να σκάβουν αυτή την ίδια φλέβα μεταλλεύματος και να μεταφέρουν παρόμοια φορτία στις πλάτες τους και πρόσθετε ξερά: «Αυτοί δεν ήταν που ανησυχούσαν για τη δημοκρατική ισονομία; Υποθέτω πως κανένας από τους αλυσοδεμένους μεταλλωρύχους δεν άκουσε ποτέ τους λόγους στην εκκλησία του δήμιου, εδώ έξω, κάτω από τα βράχια».

Ακόμη και οι ξακουστοί κλειδοκράτορες των μεγάλων σχολείων στέκονταν στη σειρά για να γονατίσουν μπρος στο μεγάλο δάσκαλο που δεν είχε διδακτορικό. («Θα περάσω δυο βδομάδες στην Αθήνα με τον Γιουτζίν Βάντερπουλ, για να συζητήσουμε τη δημοσίευση που πρόκειται να κάνω για εκείνη την επιγραφή», ανακοίνωναν με περηφάνια.) Αλλά στους περιπάτους του, ακόμη κι αυτοί έμεναν από σεβασμό τρία μέτρα πιο πίσω, με δέος προς την Αγιότητά Του, λατρεύοντας τον μόνο από ασφαλή απόσταση. Ο Γιουτζίν Βάντερπουλ μιλούσε για την αρχαία και τη σύγχρονη Ελλάδα σαν να ήταν ένα, μας έλεγε πώς μπορούσαμε να συνδεθούμε κι εμείς μ ’ αυτό τον κόσμο, πώς μπορούσαμε να σώσουμε τις Κλασικές Σπουδές, αν ζούσαμε και σκεφτόμαστε σαν Έλληνες, ενώ όλοι στέκονταν πίσω φοβισμένοι μήπως πάρουν φωτιά μέσα στον αιθέρα του, στην ουρά του κομήτη του εκκεντρικού εκείνου ανθρώπου με την παράξενη εμφάνιση, του οποίου η καθημερινή ζωή ήταν εναρμονισμένη με ό,τι διάβαζε και ασπαζόταν. Τι θα έλεγε τώρα ο Βάντερπουλ αν του έλεγαν ότι οι αρχαίοι του δεν ήταν παρά «κατασκευάσματα», αν του έλεγαν ότι ήταν πιο σημαντικό να εξασφαλίζουν ελεύθερο χρόνο για να γράφουν άρθρα και βιβλία για τους μυημένους από το να τριγυρ- νάνε τους φοιτητές τους στην Ελλάδα;

Για να το πούμε ωμά, θα ήταν εξαιρετική ευκαιρία αν γινόταν να ρίξουμε είκοσι από αυτούς κάτω απ’ την Ακρόπολη για να δώσουμε

244


σ’ αυτόν το υπερεβδομηκοντούτη ασθματικό γεροντάκο ένα δυο χρόνια ακόμη ζωής. Ο Γιουτζίν Βάντερπουλ δεν έδινε δεκάρα για τίτλους και για πανεπιστημιακές αναγνωρίσεις. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν αν κάποιος, οποιοσδήποτε, μοιραζόταν την αγάπη του για τους Έλληνες, αν ενεργούσε σαν Έλληνας κι όχι σαν κλασικιστής, αν επιδίωκε τη μάθηση μάλλον παρά την καριέρα. Με τριμμένα ρούχα, πεσμένα δόντια, τρεμάμενα χέρια και σερνάμενο βήμα, συχνά προσπερνούσε τους μεγάλους καθηγητές για να ρωτήσει έναν εικοσάχρονο προπτυχιακό φοιτητή πώς ήταν ο καιρός στην Πάρνηθα την περασμένη εβδομάδα. Ανακοίνωνε ότι θα πήγαινε για περπάτημα στα βουνά, έδινε ακριβείς οδηγίες για τη στάση του λεωφορείου απ’ όπου θα έφευγε, και έλεγε πονηρά ότι όποιος ήθελε μπορούσε και έπρεπε να τον συναντήσει στις έξι αύριο το πρωί, χωρίς να τον νοιάζει αν το άλλο πρωί στη στάση εμφανιζόταν ο διάσημος συγγραφέας μιας μονογραφίας με θέμα Μια Νέα Επιγραφή από τη Νότια Λ οχρίδα ή ο Τζον Σμιθ από την Οκλαχόμα.

Τπήρξε πρότυπο και του Κόλιν Έντμοντσον. Ο Κόλιν Έντμοντσον θα πρέπει να επιδίωκε την υπερβολή μόνο όταν, παρά τις ώρες της έρευνας και του στοχασμού του, επιχειρούσε να φτάσει το δάσκαλο και 7ΐροκάτοχό του. Υπήρξε και δική του πρόθεση να αποδείξει ότι τα Ελληνικά δεν έχουν καμιά σχέση με τις Κλασικές Σπουδές, αλλά με το να ζεις τη ζωή του πνεύματος και της διάνοιας που πρεσβεύεις. Αλλά το να προσπαθήσει κανείς να ξαναδώσει σάρκα και οστά σε μια Πλατωνική Μορφή όπως ο Βάντερπουλ, σ’ έναν αθάνατο που μόνο αυτός μπορούσε να κάνει μεγάλους καθηγητές, μεταπτυχιακούς φοιτητές, τυπολάτρες, γραμματικούς και αρχαιολόγους, διάσημους και άσημους, να συμφωνούν όλοι ότι, πράγματι, ένας είναι ο Γιουτζίν Βάντερπουλ, είναι καταδικασμένο. Ωστόσο, ο Κόλιν Έντμοντσον βρίσκεται επιτέλους πλάι στον Γιουτζίν Βάντερπουλ στο Κλασικό Πάνθεο, σ’ εκείνο το διαχρονικό, αιθέριο κόσμο των Ελληνικών, όπου κατοικούν οι άντρες και οι γυναίκες της δράσης, της φαντασίας και της γενναιοφροσύνης, χαραγμένοι για πάντα με πυρωμένο σίδερο στον εγκέφαλο κάθε καλού ή κακού κλασικιστή, ιερές εικόνες που μας δείχνουν τι θα μπορούσαμε να κάνουμε αν είχαμε την απαιτούμενη

245

φαντασία και το κουράγιο ώστε αυτά που. διαβάζουμε, μαθαίνουμε και βλέπουμε να αλλάζουν τον τρόπο που ζούμε.

Π ΕΡΙΣΣΟ ΤΕΡΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ

Με μια χονδρική κατανόηση της ελληνικής γραμματικής και συντακτικού, η πόρτα προς την ελληνική γραμματεία, επιτέλους, ανοίγει— μια σταλιά. Αλλά τότε τα ονόματα, μυθικά και ιστορικά, που συνωστίζονται σε μια τυχούσα σελίδα αρχαίων Ελληνικών σε σαστίζουν. Για να καταλάβεις τις κοροϊδίες .του Αριστοφάνη, για να πάρεις μια ιδέα περί του τι φλυαρεί ο Καλλίμαχος, πρέπει να συνδέσεις το όνομα με ένα γεγονός, έναν άνθρωπο ή έναν τόπο. Τι κι αν ξέρεις ότι η σπάνια λέξη φάρ σημαίνει ένα μεγάλο μαύρο πουλί, το ψαρόνι; Δεν πρόκειται να σε βοηθήσει και πολύ, αν προχωρώντας πιο κάτω στη σελίδα δεν έχεις ιδέα ποιος ήταν ο Πέροιζ ή ο ΙΙάνθους, πού είναι ο Φενεός και η Πελασγιώτις, ή τι στην ευχή ήταν η Ναΐς. Η γλώσσα συνδέει αληθινούς ανθρώπους και τόπους. Είναι εργαλείο των ανθρώπων και των θεών, όχι αυτοσκοπός. Οι Έλληνες ήταν περιηγητές, κουτσομπόληδες, σνομπ και τους άρεσε να πετούν διάφορα ονόματα στις κουβέντες τους για να κάνουν φιγούρα, με αποτέλεσμα να στοιβάζονται στις παραγράφους μπερδεμένες γενεαλογίες και ταξιδιωτικές εντυπώσεις, καθώς μια σελίδα Ελληνικών σε πηγαίνει σε έναν άλλο, ολότελα ξένο, κόσμο, πέρα από συζυγίες και κλίσεις.

Σιγά σιγά μαθαίνεις πως η μελέτη της ελληνικής γλώσσας, παρά τους τρομερούς κανόνες και αρχές της, είναι μια ματιά από την κλειδαρότρυπα στο άλλο δωμάτιο. Είναι ένα γυμνό δωμάτιο, που πρέπει να γεμίσει και να διακοσμηθεί με τόνους παραφορτωμένα έπιπλα του δέκατου ένατου αιώνα, όπως προσωπογραφία, επιγραφική, νομισματολογία και παπυρολογία. Η μισή ελληνική γλώσσα φαίνεται να είναι κύρια ονόματα που αλλάζουν τη γραφή τους ανάλογα με την πτώση: υπάρχουν Αγαμέμνονες στην ονομαστική, Ελένες στη γενική και Κασσάνδρες στη δοτική. Για τον Αγησίπολι, τον Δημώνακτα, τη Θράσσα και τους Τριάκοντα, τους Τετρακοσίους, τους Μυρίους,


246


τους Τριακοσίους και τους Ένδεκα, συμβουλεύεσαι την επιτομή των Σπαρτιατικών Ονομάτων, το κοινωνικό μητρώο 1.500 Αθηναίων, το εγχειρίδιο της ονοματολογίας των δούλων, τους σχολιασμούς στην Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη —την επιτομή της ζωής εκατοντάδων αναχωρητών και συμβασιούχων του πανεπιστημίου μεταπτυχιακών Τευτόνων φοιτητών του δέκατου όγδοου και δέκατου ένατου αιώνα, που νήστευαν και πάγωναν γράφοντας τις νύχτες με κερί για να μπορείς εσύ σήμερα να καταλάβεις μια σελίδα Ελληνικών.

Υπάρχουν όμως κι άλλοι τομείς στη γνώση των Ελληνικών πέρα από τα απλά κύρια ονόματα και ουσιαστικά. Ολόκληρο το κόρπους της ελληνικής γραμματείας χιλίων τριακοσίων ετών, από τον Όμηρο έως τον Προκόπιο, διαιρείται σε ποίηση και πεζό λόγο. Ουδείς κλασικός Έλληνας γράφει, όπως ένας σύγχρονος καθηγητής Αγγλικών, πέντε ή έξι γραμμές πεζού λόγου, χωρίζοντας τις γραμμές εκεί που νομίζει ότι είναι χαριτωμένο ή ίσως σημαντικό, και αποκαλεί αυτό που έγραψε «ποίηση». Ακόμη και στην Ελληνική Ανθολογία δεν βρίσκεις κάτι σαν το παρακάτω:

Προχτές μια αράχνη μου έκλεισε το μάτιτην ώρα που ήμουν έτοιμος να πέσω στο κρεβάτι

να σέρνεται σαν φίδι στη σελίδα. Λέξεις μη ποιητικές, διατεταγμένες από τον μη ποιητή στη σελίδα χωρίς προφανή λόγο, γραμμές χωρισμένες αυθαίρετα χωρίς προφανή κανόνα. Αντί γι’ αυτό, ένα εντελώς διαφορετικό ελληνικό λεξιλόγιο — μια ολότελα διαφορετική γλώσσα — υπάρχει για την προσωδία· μια ακόμη πιο απόκρυφη και ειδική διάλεκτος τροφοδοτούν το στίχο του Ομήρου, της Σαπφούς και του Θεόκριτου. Τα ελληνικά μέτρα, σαν τα κουνέλια, πολλαπλασιάζοντας Ουδείς λογικός άνθρωπος στον κόσμο γνωρίζει την ορολογία· ψυχή δεν θα νοιαζόταν κι αν την ήξερε. Πολύ συχνά ο κλασικιστής είναι

247


περήφανος μόνο και μόνο επειδή γνωρίζει τις φυσικές ποσότητες των περισσότερων ελληνικών λέξεων, επειδή μπορεί να προφέρει ακόμπια- στα τις διαιρέσεις, τις τομές, τους αμφίμακρους και τις ανακρούσεις. Νομίζεις πως μπορείς να διαβάσεις τα χορικά του Ευριπίδη με τη νεοαποκτημένη σου γνώση του τροχαίου, του τρίοραχυ και του κρη- τικού; Αυτοί είναι απλοί πόδες, σου λέει ο κλασικιστής, μερικά κρυ- πτόμετρα, κύβοι «Λέγκο» που ταιριάζουν στην πιο φανταχτερή αρχιτεκτονική του Αριστοφάνη, του Αισχύλου, της Σαπφούς και του Πινδάρου: Επίτριτοι, Αδώνιοι, Δεύτεροι Φερεκράτειοι και αμέτρητες μορφές δοχμίων, ποιητικά μέτρα που μοιάζουν με χαμαιλέοντες, συνεχώς μεταβαλλόμενα, βραχεία συλλαβή / μακρά / μακρά / βραχεία / μακρά. Πολύ σύντομα ο δύστυχος πρωτοετής σπουδαστής τα>ν Ελληνικών, που επέζησε της εισαγωγικής γραμματικής και συντακτικού, τώρα θάβεται κάτω από μύθους, μέτρα και εκατοντάδες κύρια ονόματα των οποίων τις μεταβαλλόμενες πτώσεις μπορεί να αναγνωρίσει, αλλά που η σημασία τους παραμένει μυστήριο. Με το που μπαίνει ο προπτυχιακός φοιτητής στον κόσμο των Κλασικών Σπουδών, υπάρχουν χιλιάδες προϋποθέσεις έτοιμες να τον εξοντώσουν και να τον θάψουν, αν ξεχάσει έστω και για μια στιγμή τον λόγο που αποφάσισε να μάθει Ελληνικά.

Ωστόσο, παρ’ όλο που τα Ελληνικά απαιτούν σχόλια, λεξικά και επιτομές, πάλι δεν χρειάζεται να γίνουν παιχνίδι του τύπου «Σε τσάκωσα!» από τους εποπτεύοντες λόγιους και γραμματικούς. Τα ίδια τα έπη του Ομήρου, κείμενα λαμπρής σαφήνειας, δράσης που σε καθηλώνει και βαθυστόχαστων νοημάτων, είναι διαθέσιμα στο δευτεροετή σπουδαστή με κάθε φιλολογική και θεωρητική λεπτομέρεια. Υπάρχουν, φυσικά, και δύσκολοι κλασικοί συγγραφείς. Ο Πίνδαρος και ό Αισχύλος γράφουν συχνότατα δυσνόητους στίχους, ενώ η λογική της λατινικής ποίησης του Προπέρτιου εμφανίζεται τόσο παράξενη, ώστε οι λόγιοι έχουν αναγάγει σε επιστήμη την αντιμετάθεση τυχαίων στίχων από διάφορα ποιήματά του. Αυτές όμως οι δυσκολίες, αυτές οι αμφισημίες, δεν έχουν σκοπό να συσκοτίσουν το νόημα ή να απο- κλείσουν κάποιους από την ανάγνωσή τους, όπως οι σκόπιμες συσκοτίσεις του καθηγητή των Κλασικών, αλλά έχουν θεμελιώδη σημασία

248

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΪΠΟΘΕΣΗ

για τον πλούτο της ποίησης και αποτελούν τμήμα μιας λογοτεχνικής τεχνικής διαθέσιμης σε γνώστες μιας εξαιρετικά εύκαμπτης γλώσσας. Ακόμη και οι καλύτερες μεταφράσεις δεν μ,πορούν να συλλάβουν απόλυτα την ομορφιά του Ομήρου, του πιο άμεσου από τους ποιητές. Η εξαιρετική μετάφραση των πρώτων στίχων της Ιλιάδας από τον Ρόμπερτ Φαγκλς,

Οργή — Θεά, τραγούδησε την οργή του γιου τού Πηλέα Αχιλλέα,φονική, δυσοίωνη, που στοίχισε στους Αχαιούς αμέτρητες απώλειες...

είναι αδύνατον να αποδώσει την αίσθηση του πρωτοτύπου, παρά το ότι διατηρεί την κρίσιμης σημασίας πρώτη θέση της «οργής», καθυστερώντας προσεκτικά τα τροπικά επίθετα «φονική» και «δυσοίωνη» μέχρι την αρχή του δεύτερου στίχου (μια ελληνική μετοχή απαιτεί δύο αγγλικά επίθετα για να πλησιάσει κανείς τη σημασία της). Γιατί ο Όμηρος έχει διευθετήσει την αναφορική πρόταση που περιγράφει την οργή —η μυρί’ Άχαιοΐς αλγε’ εΟηκε — με τρόπο ώστε να περικλείει τους Αχαιούς στο μέσον των αμέτρητων συμφορών. Οι τρεις κεντρικές λέξεις από μ.όνες τους —μυρί’ ΆχαιοΤς αλγε’—- αρκούν για να συνοψίσουν όλη την ιστορία: οι Έλληνες παγιδευμένοι εν μέσω μύρεων συμφορών. Ο σπουδαστής νιώθει τη διαφορά ανάμεσα στο πρωτότυπο και στη μετάφραση, χωρίς να γνωρίζει την ιστορία του 'ομηρικού τρόπου έκφρασης ή όλες τις ανωμαλίες του εξάμετρου στίχου.

Ωστόσο ο ελληνικός αγώνας είναι πολύ μεγαλύτερος από τη βαθιά γνοόση του πεζού λόγου ή της ποίησης στο πρωτότυπο. Θυμηθείτε το άλλο, μεγαλύτερο τέρας στο ντουλάπι των Κλασικών Σπουδών, την ιστορία της Ελλάδας, με την οποία έρχεται κάποια στιγμή αντιμέτωπος ο νεαρός σπουδαστής της ελληνικής γλώσσας, το κεφα- λόβρυσο όλου του μετέπειτα δυτικού πολιτισμού. Ιστορία και λογοτεχνία, αντίθετα από τα Αγγλικά, τα Γερμανικά ή τα Γαλλικά στο πανεπιστήμιο, εδώ βρίσκονται στον ίδιο τομέα, στην ίδια σχολή. Για κάθε θεατρικό έργο και ποίημα υπάρχει μια χρονολογία, μια γενεά, ένα κίνημα, ένας πολιτισμός, ένας πόλεμος, μια συμφορά, μια μόδα.

Υπήρχαν πάνω από χίλιες πόλεις-κράτη στον ελληνόφωνο κόσμο,

249


από την Ιταλία ως την Κριμαία, από τα Βαλκάνια μέχρι τη βόρεια Αφρική, η καθεμιά με το δικό της ρόλο σε ένα συγκεκριμένο φονικό, σε μια κοινή ειρήνη, σ’ ένα φορολογικό κατάλογο, σ’ ένα ιδρυτικό μύθο ή σε μια αναγκαστική μετανάστευση. Αυτά τα λιγότερο γνωστά μέρη και εποχές δεν είναι απλώς οι ιστορίες του Πλούταρχου, του Πολύβιου ή του Προκόπιου, είναι και ιστορίες στις αφιερώσεις πάνω σε πέτρα, στα αττικά νομίσματα, στο ψήφισμα του Θεμιστοκλή, στους παπύρους από την Οξύρυγχο και στις μολυβένιες πινακίδες με τις κατάρες από ξεχασμένα πηγάδια. Καλύτερα να ονομάσουμε αυτό το πολιτιστικό, εθνικό, γεωγραφικό και τοπογραφικό κυνήγι που κρατάει μια ολόκληρη ζωή «Ελληνικό Πολιτισμό», γιατί πρέπει να ξεσκονίσουμε σαράντα αιώνες στην πορεία από την κυκλαδική στη βυζαντινή Ελλάδα. Αν είσαι από τους κλασικιστές που διδάσκουν, ξεκινάς με πήλινες στεατοπυγικές γυναικείες φιγούρες από τη Σάμο της λίθινης εποχής και καταλήγεις με ανορεξικές Μαντόνες από τη χριστιανική Σμύρνη. Σε ρωτούν για ένα ιδεόγραμμα την ώρα του μεσημεριανού φαγητού και μετά για έναν καρολίγγειο γραφέα την ώρα του δείπνου. Μόλις ένας σπουδαστής αρχίσει τον Κρίτωνα του Πλάτωνα, εμείς, για κάποιο περίεργο λόγο, περιμένουμε απ’ αυτόν να ξέρει τη Γραμμική Β και τα μεσαιωνικά Λατινικά ταυτοχρόνως. Στην πορεία ξεχνάει τον Κρίτωνα και πολύ σύντομα κι εμάς τους ίδιους.

Σαν το φιλόσοφο Διογένη, ενώ είσαι βουτηγμένος μέσα σε τέσσερις χιλιετίες εσωτερισμού, μπορεί μερικές φορές να περιπλανιέσαι μάταια για να βρεις κάποιο ειλικρινές άτομο στις Κλασικές Σπουδές που να λέει: «Ποιος μπορεί να γνωρίσει σε βάθος τους Μυκηναίους, τους Μακεδόνες και τους Μιλήσιους; Για τ ’ όνομα του Θεού, παιδάκι μου, θέλεις να γίνεις λόγιος; Μην αισθάνεσαι άσχημα, αν μετά από πενήντα χρόνια καταφέρεις να καταλάβεις το αθηναϊκό ημερολόγιο· και μόνο αυτό φτάνει». Ελπίζεις πως ο τελευταίος αγνός άνθρωπος στα Σόδομα μπορεί να πει: «Ξεχάστε όλα τα ασήμαντα που περιβάλλουν τις Κλασικές Σπουδές. Εδώ δεν μιλάμε για ΜονόποληΙ Ποιος μπορεί να υποτάξει ολόκληρο τον κόσμο; Αφήστε κάτω τα χαραγμένα σε πέτρα μισθα>τήρια από το Θορικό, νεαροί μου, και διαβάστε λιγάκι

250


Πλάτωνα». Στο κάτω κάτω, σε κάθε στροφή και παράκαμψη κατά τη διάρκεια της απόκτησης βαθιάς γνοοσης των Ελληνικών, προσπαθείς ακόμη να διαβάσεις και να καταλάβεις την ελληνική σκέψη, προσπαθείς να πάρεις μαζί σου στο ταξίδι περισσότερους, όχι λιγότε- ρους. Κι αυτό είναι δύσκολο όταν εσύ, ως δάσκαλος, πρέπει μερικές φορές να φέρνεις μαζί ένα χαμ,ένο κόσμο ιστορίας, πολιτισμού και θρησκείας για να αποσαφηνίσεις μια σελίδα ελληνικών.

Για να βγάλουν νόημα από τους Αχαρνής του Αριστοφάνη οι ιστορικοί μαθαίνουν την αγροτική ζωή του χωρικού της Αττικής. Για να μάθουν γιατί τα ομηρικά άρματα μεταφέρουν τους στρατιώτες στη μάχη, γιατί μερικά πτοόματα καίγονται ενώ άλλα θάβονται, ξεφλουδίζουν στρώσεις ιστορίας — Μυκηναϊκή Εποχή, Σκοτεινούς Αιώνες και Αρχαϊκή Εποχή— μιαριναρισμένα, σοταρισμένα και γαρνιρισμένα με σάλτσα αρχαιολογίας, ιστορίας, προφορικής ποίησης και λαογραφίας. Πώς λειτουργούσε ο Άρειος Πάγος, αναρωτιέται ο σπουδαστής των Ελληνικών, όταν εμφανίζεται στις Ευμενίδες του Αισχύλου; Τα Έργα και ημέραι είναι πολύ ωραία, αλλά ποιο, τέλος πάντων, ήταν το μήνυμα του Ησίοδου; Ο αγώνας του καταπιεζόμε- νου χωρικού, η εμφάνιση του βέβαιου για τον εαυτό του μικροκτημα- τία αγρότη ή η απελπισία μιας κλονιζόμενης αριστοκρατίας; Η διαπίστωση είναι αποθαρρυντική: δεν υπάρχει αληθινή γραμματεία χωρίς Ιστορία, δεν υπάρχει διαχωριστική γραμμή μεταξύ Κοινωνικής Επιστήμης και Ανθρωπιστικών σπουδών στις Κλασικές Σπουδές. Είναι όλα συνυφασμένα, είναι ένα πλέγμα, που ο σπουδαστής των Ελληνικών πρέπει να κατακτήσει, αν πρέπει να απαντήσει στο «προς τι;»

Πρέπει να γίνεις κάτοχος αυτού του πλέγματος, αλλά το κόλπο είναι να μην του επιτρέψεις να γίνει αυτό κάτοχός σου. Πρέπει να γνωρίζεις τα εργαλεία του κλασικιστή, αλλά να μη γίνεις ο ίδιος εργαλείο. Να εκτιμάς τη δουλειά των λογίων, αλλά να μη συγχέεις αυτό τον αναγκαίο και ζωτικής σημασίας μόχθο με τη δημιουργικότητα ή τη φαντασία. Να τιμάς τον ταξινομητή, αλλά να σκέφτεσαι ότι η ταξινόμηση ίσως να ήταν η μοναδική δουλειά που μπορούσε να κάνει καλά. Να σέβεσαι την έρευνα αιώνων και μετά να αναγνωρίζεις ότι μεγάλο μέρος της δεν είναι «ιερό», αλλά συχνά καταφύγιο

251


για τον ανιαρό και τον άτολμο που επιδίωκε να ξεφύγει, όχι να ζήσει ανάμεσα στους Έλληνες. Τα σχόλια, τα λεξικά, η γραμματική και οι θησαυροί είναι σφυριά, πυρσοί και πριτσίνια, δεν είναι η γέφυρα. Εμείς οδηγούμε πάνω στη γέφυρα. Χρησιμοποίησε τη γέφυρα, θαύμασε τη να διαγράφεται στον ορίζοντα, αλλά, ίεηϊβίΐδ άϊοΐιι, μη θεοποιείς τις βαριές και τα μπουλόνια που μας έδωσαν τη γέφυρα. Έξω από τις Κλασικές Σπουδές, δεν χτίζουμε μνημεία σε σκαλωσιές και αερόσφυ- ρες. Χρησιμοποίησε το σχολιασμό για να καταλάβεις καλύτερα τη γλώσσα του Πλάτωνα, αλλά ο αληθινός στόχος είναι να κατανοήσεις το τι, όχι το πώς, έγραφε ο Πλάτωνας. Διάβασε περισσότερο Πλάτωνα, λιγότερα σχόλια. Μην ξεχνάς πως, αν δημοσιεύουμε 16.000 άρθρα το χρόνο στις Κλασικές Σπουδές, μπορούμε να διαβάζουμε ή τι γράψαμε εμείς ή τι έγραψαν οι Έλληνες, αλλά όχι πια και τα δύο.

Κόλλησες σε μια μυθολογική αναφορά; Εμείς, ως κλασικιστές, πρέπει να μάθουμε να λέμε στους φοιτητές μας να στρέφονται απ’ ευθείας στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, πριν αρχίσουν να εξερευνούν τις εγκυκλοπαίδειες. Οι προπτυχιακοί φοιτητές, που δεν έχουν κανένα υπόβαθρο στις Κλασικές Σπουδές, θαυμάζουν το πνεύμα του Οβίδιου, εκπλήσσονται από το αδυσώπητο μάτι του για παράδοξες λεπτομέρειες, απολαμβάνουν την ικανότητά του να αφηγείται ιστορίες, αναρωτιούνται για τη μυθολογία του βιασμού. Ο Οβίδιος παρέχει κοινή γλώσσα στο μοναχό του Μεσαίωνα, στο ζωγράφο της Αναγέννησης, στο γιατρό του Διαφωτισμού και στο σύγχρονο αθλητή. Αφήστε στην άκρη τις αλληγορίες, το συμβολισμό και τις μεταμοντέρνες αποσκευές που έχουν επιβληθεί στο έπος. Οι αναγνώστες των Μεταμορφώσεων παντού και πάντα καταλαβαίνουν τη νουθεσία σχετικά με την άνοδο του Γανυμήδη στον Όλυμπο, με το ανόητο εγχείρημα του Φαέθοντα και την πτώση του Ίκαρου όταν έλιωσαν τα φτερά του. Ο Όλυμπος, η Τροία και ο Λαβύρινθος του Μίνωα είναι οικείο έδαφος. Αν και κάτοικοι αστικών κέντρων, μπορούμε ακόμη να αναγνωρίσουμε την αγελάδα της ίούς, την αρκούδα της Καλλιστούς, τον ταύρο του Δία, τη δάφνη στην οποία μεταμορφώθηκε η Δάφνη και το δάγκωμα του Λυκάονα.

252

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΐΠΟΘΕΣΙΙ

Άραγε δεν βλέπουμε το δικό μας καταναλωτικό κόσμο —και το μεγαλόσχημο ακαδημαϊκό— στη θλιβερή μοίρα του Ερυσίχθονα του Οβίδιου; Έχοντας προσβάλει σκόπιμα και βάρβαρα τη θεά Δήμητρα, ο Ερυσίχθων τιμωρείται με αιώνια και ακόρεστη πείνα. Καταβροχθίζει τραπέζια ολόκληρα με φαγητά, τροφή αρκετή να θρέψει πόλεις και έθνη, ονειρεύεται συμπόσια την ώρα που βρίσκεται σε συμπόσια και κάποια στιγμή πουλάει και την ίδια του την κόρη με αντάλλαγμα φαγητό. Τελικά, όταν δεν του απόμεινε τίποτ’ άλλο, «άρχισε να ξεσκίζει τα ίδια του τα μέλη με τα κοφτερά του δόντια και τρεφόταν τρώγοντας την ίδια του τη σάρκα».

Ο ανεκπαίδευτος αλλά πρόθυμος αναγνώστης δημιουργεί ένα λογικό όλο από τα αποσπασματικά μέρη του Οβίδιου, συνδυάζοντας τα μάτια του Άργου, το κεφάλι της Γοργώς και τη γλώσσα της Φιλομήλας. Ποιος μπορεί να ξεχάσει ποτέ την ψύχωση του Νάρκισσου με τον εαυτό του ή τη θανάσιμη περηφάνια της Νιόβης; Όταν ο Πύραμος πιστεύει λανθασμένα ότι η αγαπημένη του Θίσβη είναι νεκρή και σκοτώνεται πέφτοντας πάνω στο σπαθί του, δεν βλέπουμε τον Ρωμαίο να κρύβεται πίσω από τους θάμνους; Επί 2.000 χρόνια τώρα, παγιδευμένοι στο άχρονο μυθολογικό έπος, ο Απόλλων ερωτοτροπεί, η Άρτεμις -δυσπιστεί και η Σεμέλη κεραυνοβολείται. Μολονότι κατάντησε αμάρτημα στις Κλασικές Σπουδές να μιλάει κανείς για ομορφιά, δύναμη, χάρη, πνεύμα ή απλώς νόημα στη λογοτεχνία και να μη μιλάει για φιλολογία ή για θεωρία, αλλά να τις χρησιμοποιεί και τις δύο, οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι μπορούν ακόμη να είναι ζωντανοί το 1998.

Υπάρχουν όμως και άλλα προφανή χάσματα μεταξύ έργων και λόγων· τα προκαταρκτικά Ελληνικά μπορεί τελικά να σε οδηγήσουν στο πέρασμα στην ίδια την Ελλάδα. Υπάρχει ακόμη. Η γενέτειρα του Ησίοδου, η Άσκρα, είναι εκεί, πλάι στον Ελικώνα. Η περικεφαλαία του στρατηγού Μιλτιάδη βρίσκεται σ’ ένα ράφι του μουσείου της Ολυμπίας. Ο θηβαϊκός Ιερός Λόχος κοιμάται ακόμη —μέχρι τούτο τον αιώνα — ανενόχλητος κάτω από το περήφανο λιοντάρι στη Χαιρο>νεια. Ο κλασικιστής οφείλει κάποια στιγμή να επισκεφτεί την

253


Ελλάδα, να «πλατσουρίσει» μέσα στην παράξενη σύγχρονη γλώσσα, να περπατήσει στα πεδία των μαχών, να δοκιμάσει τις ικανότητές του με το φτυάρι και το μυστρί, πότε για να καθαρίσει μια αρχαία στέρνα ή ένα ρωμαϊκό θέατρο παρέα με τους υπομονετικούς ειδικούς στην Κόρινθο, πότε για να ανέβει στην Πάρνηθα, πότε για να χαθεί το σούρουπο ακολουθώντας τους μαιάνδρους του Αλφειού. Για να καταλάβετε τον Δύσκολο του Μένανδρου, επισκεφθείτε τη σπηλιά του Πανός στην Πάρνηθα, μισοκρυμμένη μέσα στη βλάστηση. Ο Κριτών του Πλάτωνα ζωντανεύει όταν γονατίζετε στη φυλακή του Σωκράτη στην Αγορά. Σαλπάρετε για τη Θάσο και δείτε το όνομα του φίλου .του Αρχίλοχου σκαλισμένο σ’ ένα βράχο. Προχωρήστε στο μονοπάτι δίπλα στα μεταλλεία αργύρου του Λαυρίου και δείτε πήλινα βαρίδια αργαλειού ηλικίας 2.500 ετών να λιώνουν μες στο χώμα ή ένα πύργο κι ένα αγρόκτημα της εποχής του Αριστοτέλη να ξεπροβάλλουν στα δεξιά. Πιστεύετε πως η Αθηναϊκή Ηγεμονία βασιζόταν στην εκμετάλλευση των δούλων που εργάζονταν στα μεταλλεία; Συρθείτε οι ίδιοι μέσα στο ασημένιο βουνό τους, ρουφήξτε την κοιλιά και απολαύστε το δύσοσμο οξυγόνο που έρχεται από έναν αεραγωγό πενήντα πόντων, ξεχνώντας την αγέλη των μεταπτυχιακών φοιτητών των Κλασικών Σπουδών απ’ έξω που μουρμουράει: «Μπα, δεν ήταν και τόσο άσχημα τα πράγματα· άλλωστε ήταν πιο μικροκαμωμένοι από μας».

Δεν έχει γίνει πια αυτή η παράκαμψη μέσα στο φυσικό τοπίο της Ελλάδας ένας εντελώς ξεχωριστός και μικροσκοπικός τομέας «αρχαιολογίας», άλλο ένα αδιέξοδο στο λαβύρινθο του σχολαστικισμού που δεν έχει σχέση με την απόκτηση της ελληνικής παιδείας; Όχι βέβαια, αρκεί να σε οδηγούν στην Ελλάδα οι σωστοί άνθρωποι, αρκεί να μπορείς να αποστασιοποιηθείς από τους στεγόσαυρους της Ακαδημίας, να μπορείς να δεις ότι η αρχαιολογία δεν είναι παρά εργαλείο, όχι η ίδια η γέφυρα. Εσείς, κλασικιστές στην Ελλάδα, μην ξεχνάτε: δεν χρειάζεται πάντα να κολλάτε αγγεία, να μετράτε τα ύψη των τύμβων, να σχολιάζετε για το πιθανό σχήμα μιας χαμένης σιαγόνας. Μπορείτε — πολλοί το κάνουν ακόμη — να διατηρείτε την αποστολή σας στη σημερινή Αθήνα και να μη μετατρέπεστε σε ένδοξους συναρ-

254


μολογητές παζλ ή σε αρχιτέκτονες κήπων. Η Αττική, η Βοιωτία, η Πελοπόννησος και η Θεσσαλία μπορούν να είναι μέρος του ίδιου πλέγματος, του φυσικού χώρου των νεκρών Ελλήνων, το παλιό πεδίο αναζήτησης ιερών κειμένων και ξεχασμένων λόγων που γνωρίζετε σε βάθος. Αλλιώς, καλύτερα να εγκαταλείψετε το στόχο σας να μάθετε Ελληνικά. Στην καλύτερη περίπτωση, η τοπογραφία και η λογοτεχνία, η σύνδεση του Πενθέα με τα δέντρα του Κιθαιρώνα, του Λαέρτη με τη βραχώδη, ορεινή γη του, μπορούν να διαμορφώσουν και να διαπλάσουν τον ευαίσθητο νου και να δείξουν ότι η νεοαποκτημένη σας ελληνική γλώσσα ανήκει σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον που ονομάζεται Ελλάδα. Η γνώση του ελληνικού εδάφους μπορεί να δημιουργήσει γίγαντες μέσα στο χώμα κι όχι τέρατα κάτω από τη γέφυρα. Ελάχιστοι, ή και κανένας, κλασικιστές γίνονται φιλέλληνες, αλλά πάρα πολλοί άνθρωποι που γνωρίζουν την Ελλάδα, γίνονται. Τόσο ο Κόλιν Έντμοντσον όσο και ο Γιουτζίν Βάντερπουλ έγιναν.

Όμως ακόμη κι αν γνωρίζει κάποιος τους επώνυμους άρχοντες, τους μήνες του αθηναϊκού ημερολογίου ή τα «παρατσούκλια» των ιερών πλοίων της Δηλιακής Συμμαχίας, ακόμη κι αν μπορεί κάποιος να αρκεστεί στην αποκρυπτογράφηση των μετρικών ποδών και σε όλες τις ελληνικές ποιητικές λέξεις για τη θάλασσα, ακόμη κι αν «κάνεις ιστορία» και έχεις καθίσει με τον Γιουτζίν Βάντερπουλ στο μελαγχολικό βράχο της δύστυχης Σφίγγας, πάλι αυτό δεν είναι «Ε λληνικά», όχι τουλάχιστον όπως ορίζονται σήμερα στην Αμερική. Το μόνο που έκανες κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών σπουδών σου ήταν να μελετάς τα βασικά κείμενα, να σκύβεις πάνω σε νομίσματα και αρχαία χαρτιά και να βαδίζεις σε καθαγιασμένο έδαφος, ενώ αναρωτιέσαι αν θα ζήσεις για να περπατήσεις στα ερείπια των εκατό τουλάχιστον από τις 1.000 πόλεις-κράτη. Το μόνο που έχεις κάνει, μ’ άλλα λόγια, είναι ότι διοχέτευσες την τριμερή πλατωνική ύπαρξή σου —λογική, αίσθημα και αίσθηση— στην υπηρεσία της ελληνικής γλώσσας.

Υπάρχει βέβαια και το άλλο εμπόδιο που πρέπει να υπερπηδήσεις, η μεγάλη διαχωριστική γραμμή, το χάσμα που ανοίγεται από την πρώτη μέρα στα προκαταρκτικά μαθήματα των Ελληνικών, που δεν

255


σε εγκαταλείπει μέχρι να καείς ή να καταβροχθιστείς. Ο ελληνικός είναι, φυσικά, ο μισός μόνο αρχαίος κόσμος, ο «Κλασικός Κόσμος». Για το καθένα από τα σαράντα κεφάλαια της Νέας Εισαγωγής στα Ελληνικά των Τσέις και Φίλιπς υπάρχει ένα κεφάλαιο στην Εισαγωγή στα Λατινικά του Γουίλοκ. Για κάθε στίχο της Σαπφούς υπάρχει ένας ενδεκασύλλαβος του Κάτουλλου, για κάθε Όμηρο ένας Βιργί- λιος, για κάθε Αλκαίο ένας Οράτιος, για κάθε Ηρόδοτο ένας Λίβιος, για κάθε Θουκυδίδη ένας Τάκιτος. Ο Πλούταρχος βρήκε το ταίρι του Αλέξανδρου στον Καίσαρα, του Θεμιστοκλή στον Κάμιλλο, του Λύσανδρου στον Σύλλα. Ο Κικέρων έγραψε περισσότερα απ’ όσα ο Δημοσθένης. Υπάρχουν χιλιάδες ρωμαϊκά νομίσματα για κάθε ελληνικό. Η Ιταλία είναι μεγαλύτερη από την Ελλάδα. Στη Γερμανία μελετούν περισσότερο το ρωμαϊκό Δίκαιο παρά το ελληνικό, ενώ οι Γάλλοι έχουν κάνει ισάριθμες έρευνες για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και για την Ελλάδα σε σχέση με το χώρο, την τροφή και τη μόδα. Το Πάνθεον έχει ιστορία εξίσου πολυτάραχη με του Παρθενώνα. Η ρωμαϊκή σάτιρα δεν έχει κλασικό ελληνικό αντίστοιχο. Οι ρωμαϊκοί δρόμοι δεν είναι ελληνικά μονοπάτια. Οι λεγεώνες είναι πιο πανούργες από τις φάλαγγες. Οι Ρωμαίοι αριστοκράτες έχουν τρία ονόματα, όχι δύο. Τα Λατινικά έχουν πέντε κλίσεις, όχι τρεις. Διατυπώνετε την αντίρρηση ότι τα Λατινικά, τουλάχιστον, δεν έχουν άρθρα, αλλά ξεχνάτε την αφαιρετική πτώση τους και το γνήσιο γερουνδιακό! Καταλάβατε πιστεύουμε: τούτο το βιβλίο θα μπορούσε εξίσου εύκολα να ονομαστεί Ποιος στραγγάλισε τον Βιργίλιο;

Έχουμε παραμελήσει τη ρωμαϊκή γραμματεία σ’ αυτό το βιβλίο, κι αυτό είναι πραγματικό έγκλημα. Υπάρχει άραγε άλλο απόσπασμα σε όλη τη λογοτεχνία, βαθύτερα θλιμμένο, τραγικότερα ανθρώπινο, πιο ωραία γραμμένο, από την απεικόνιση της απώλειας της γυναίκας του Ορφέα από τον Βιργίλιο; Όταν η Ευρυδίκη σκοτώνεται, ο μεγάλος μουσικός Ορφέας μαγεύει τον κάτω κόσμο με το τραγούδι του, και η γυναίκα του τού επιστρέφεται υπό τον όρο να μην κοιτάξει πίσω του. Λίγες στιγμές πριν από το ξανασμίξιμό τους στο φως της μέρας, γυρίζει να την κοιτάξει και τη χάνει για πάντα.

256

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΟΛΗ ΪΠΟΘΕΣΗ

ΓβχΐΐΙΐΙ, ΕυιγοΙΐοεηφίε 8ΐι;ιπι ίίίπι Ιυοβ μιΙι ΐρ83 ΪΓηιηοτηοΓ Ηειι! νίοΐαδςυε 3ηίιτιί Γεφ εχ ίΐ. ίβ ΐ οιηηϊ» είήΐδϋδ ΙαβοΓ αίςιιε ϊπιιηίίΐδ ηιρία ΙγΓ̂ ηηί ίοβϋεΓΕ, Ιει-ςυε ίΪ3§0Γ 8ΐ3§ηΐ8 Εΐΐ(1ΐ1ιΐ8 Ανεπιϊδ.

(Γεωργικά, 4.490-93)

0 Ορφέας στάθηκε, κι όταν η Ευρυδίκη του ήταν έτοιμη να φτάσει στο φως --φευ, επιλήσμων!— νικημένος από το σκοπό του, γύρισε και την κοίταξε. Όλη του η προσπάθεια πήγε χαμένη, η συμφωνία με τον ανελέητο τύραννο του κάτω κόσμου παραβιάστηκε· κεραυνός ακούστηκε τρεις φορές από τις λίμνες του Άορνου.

Ο πρώτος λατινικός στίχος κάνει μια παύση μετά την αρχική λέξη, ο δισταγμός του Ορφέα συλλαμβάνεται στο ρυθμό. Βλέπουμε μετά την Ευρυδίκη, προσεκτικά τοποθετημένη πλάι στον αγαπημένο της σύζυγο για τελευταία φορά. Το λατινικό -ςυε, «και», είναι κολλημένο στο ΕιίΓεάϊεεη, επιτρέποντας μια σύζευξη που είναι αδύνατον να γίνει κυριολεκτικά κατανοητή στα Αγγλικά: «Σταμάτησε, Ευρυδίκη -τε...» Το λατινικό κείμενο φαίνεται να υποδηλώνει ότι το σταμάτημα του Ορφέα επηρεάζει κατά κάποιο τρόπο την Ευρυδίκη, έστω κι αν γραμματικά οι δύο λέξεις δεν συνδέονται. Η Ευρυδίκη περιγράφεται με ένα εμφατικό$ιι&ιη, «του» —«Ευρυδίκη του». Τούτη είναι η τελευταία στιγμή που θα είναι δική του. Το κτητικό «δική του» εμφανίζεται οκτώ στίχους πιο κάτω, όταν η Ευρυδίκη θρηνεί το χωρισμό τους σε μια συνεστραμμένη πρόταση που αντικατοπτρίζει το συναίσθημά της: /^γοϊ ίηξβηίΐ ακιιηίάαία ηοϋίβ / ϊηναΐΐάα^ιιβ ίΐί>ΐ ίεηάβΓ$, Ιιειι ηοη ίηα, ραίπιαα, «με απομακρύνουν κλεισμένη στην άγρια νύχτα, με απλωμένα τ ’ αδύναμα χέρια μου προς εσένα, φευ, όχι πια δική σου». Η άβολη παρεμβολή της κραυγής της «φευ, όχι πια δική σου», υποχρεώνει τα «αδύναμα χέρια» να τεντωθούν όσο γίνεται, από την πρώτη λέξη του στίχου (ΐην&ΐϊά&δ) μέχρι την τελευταία (ρ<ι1ηι&&).

Το φως του πάνω κόσμου τρεμοφέγγει στο τέλος του πρώτου στίχου. Όμως ο δεύτερος στίχος αρχίζει με την πονεμένη κραυγή του αφηγητή: ΐιηπιειηοΓΗειι, «φευ, επιλήσμων», με το λατινικό Ιιειι σαν κόμπο στο λαιμό, κάτι που είναι αδύνατον να αποδοθεί στην αγγλική

257



μετάφραση. Η Ευρυδίκη, όπως έχουμε δει, θα νιώσει την ίδια άφατη θλίψη με τον αφηγητή. Πράγματι, ο ποιητής εμπλέκεται στην ιστορία, νιώθοντας φρίκη καθώς αφηγείται τα γεγονότα. Αυτός ο στίχος έχει μια παύση σπάνια για το μέτρο του Βιργίλιου, ένα θανάσιμο σταμάτημα πριν το τέλος του στίχου με τη λέξη-κλειδί Γ6δρβχΐΙ:

«γύρισε και την κοίταξε». Ο κόσμος σταματάει για μια φριχτή στιγμή.Οι συνέπειες είναι άμεσες και η αντιστροφή της τύχης περιγρά-

φεται γοργά. Ο 1&1>ογ του Ορφέα, ο αδιάκοπος ανθρώπινος μόχθος για τον οποίο έχουν τόσο πολλά να πουν τα Γεωργικά, υπήρξε μάταιος, όπως τόσο συχνά συμβαίνει στο ποίημα. ΟτηηΪ8 / β$ιΐ5Η$1(ώοτ\ «όλη του η προσπάθεια πήγε χαμένη» —το επίθετοοιηηχδ, ξεχειλίζει από το τέλος του δεύτερου στίχου προς την αρχή του τρίτου. Ο ποιητής είχε υποστηρίξει προηγουμένως, με μια πασίγνωστη φράση στο Βιβλίο I, ότι η δουλειά, η προσπάθεια νικάει τα πάντα (ΐαί>θΓ οτηηΐα νΐα ί —ή μήπως η φράση σημαίνει ότι κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα νικιέται από το μόχθο;) αλλά η αποτυχία του Ορφέα αποκαλύπτει την οδυνηρή αλήθεια: η δουλειά δεν νικάει τα πάντα. Η απώλεια είναι παγκόσμια, αλλά παίρνει επίσης και μια σαφώς πολιτική χροιά με το ηιρία... ίοοά©Γ&, «η συμφωνία παραβιάστηκε». Ο Έλληνας Ορ- φέας έχει παραβιάσει όχι μόνο τη θεϊκή αλλά και τη ρωμαϊκή συμφωνία! Κανένας, ούτε καν ο εμπνευσμένος αοιδός, δεν μπορεί να ξε- φύγει από την πικρή πραγματικότητα της ζωής και του θανάτου. Πρέπει κι αυτός να ενδώσει, ηττημένος (νΐοΐιΐδ). Ο μουσικός που μπορεί να ελέγξει τη φύση, να μαγέψει βράχια, δέντρα και ζώα με τη μουσική του, ο μαγικός αοιδός που το τραγούδι του συγκίνησε τους νεκρούς και τους έκανε να δείξουν έλεος, δεν μπορεί να ξεπεράσει τη δική του ανθρώπινη αδυναμία. Η γυναίκα του την αποκαλεί ίιίΓΟΓ,

την ίδια μανία του έρωτα που καταστρέφει τη Διδώ στο μεγάλο έπος του Βιργιλίου, την Αινειάοα. Η Ευρυδίκη χάνεται για πάντα. Για πάντα. Δεν λογαριάζονται οι καλές προθέσεις ούτε τα ελαφρυντικά ούτε οι αγχογόνοι παράγοντες ούτε οι όποιες διαταραχές της προσοχής. Καλή η προσπάθεια αλλά... Για πάντα.

Ολόκληρο αυτό το απόσπασμα είναι τόσο έξοχο, ώστε μετά το θάνατό του γεννήθηκε η φήμη ότι ο Βιργίλιος είχε αντικαταστήσει

258

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

ολόκληρη την ιστορία του Ορφέα και το πλαίσιό της με ένα παλαιό- τερο, «πολιτικώς μη ορθό» τέλος του ποιήματος, χωρίς να πολυεν- διαφερθεί για το περιεχόμενο. Όμως αυτό το περιεχόμενο είναι που μας ενδιαφέρει τώρα, ο συνδετικός κρίκος αυτής της τραγικής ερωτικής ιστορίας, της τέχνης και της ζωής και του ίδιου του τετράτομου ποιήματος, ενός ποιήματος που μιλάει για τον αδιάκοπο αγώνα των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν τα φυσικά και τραγικά τους όρια (όλα με το μανδύα ενός διδακτικού φυλλαδίου για τη γεωργία).

Οι Ρωμαίοι του Βιργίλιου, ο Ορφέας, ο ηρωικός Αινείας αλλά και οι ανώνυμοι αγρότες των Γεωργικών, πρέπει να παραδώσουν την ομορφιά, την τέχνη και την αγάπη στο αυτοκρατορικό πεπρωμένο και στον πολιτισμό. Άραγε εξισορροπούνται ο πόνος και ο θάνατος της Ευρυδίκης και του Ορφέα (σκοτώνεται επίσης, και το κομμένο κεφάλι του τραγουδάει ακόμη για την Ευρυδίκη του) από την αναγέννηση της ζωής και την αποκατάσταση του πολιτισμού με τη μορφή ενός σμήνους μελισσών, όπως φαίνεται να υποδηλώνει η ιστορία; Αντισταθμίζονται οι θλιβεροί θάνατοι της Κρέουσας, της Διδούς, αθώων Ιταλών και του ευγενούς Τύρνου στην Αινειάδα με την εγκαθίδρυση της ρωμαϊκής φυλής; Διαβάζουμε τον Βιργίλιο στα Λατινικά για να μάθουμε, με κάθε ρωμαλέα λέξη, για τον ηρωικό αγώνα του ανθρώπου με τη φύση που μακροπρόθεσμα θα τον νικάει πάντα, για τη μοιραία αντιμετώπιση των ορίων της ανθρωπότητας από την ίδια την ανθρωπότητα.

Αλλά για να το κάνουμε αυτό καλά, πρέπει να γνωρίζουμε κάποια πράγματα για την «ηθικολογία του Ησίοδου», για τις «δημεύσεις της Μάντοβας», για «το χαμένο έργο του Νίκανδρου περί των μελισσών», για τη «μετάφραση των Φαινομένων του Άρατου από τον Κι- κέρωνα», για την «κατάρριψη της θεωρίας του Κλίνγκνερ από τον Μπίχνερ» και για το Ωβ ΙΛη^ηα Ιαίίηα του Μάρκου Τερέντιου Ουάρ- ρωνα. Ο Βιργίλιος μπορεί να είναι ζωντανός το 1998, μόνο αν θυμόμαστε το γιατί μάθαμε κατ’ αρχήν όλα αυτά τα άλλα πράγματα.

Γ ιατί όμως πρέπει να περάσει κάποιος όλα αυτά για να μελετήσει την ελληνική (και τη λατινική) γλώσσα; Για να αποκτήσει αισθητική

259


άποψη; Ίσως. Για να γίνει κάτοχος της γλώσσας; Φυσικά. Για να διαβάζει σπουδαία λογοτεχνία; Πάντα. Στη σημερινή εποχή όμως οι ελάχιστοι σπουδαστές που επιβιώνουν μας λένε ότι συνεχίζουν τα Ελληνικά και τα Λατινικά επειδή τους παρέχουν ένα σταθερό «μπού- σουλα» σε έναν ολοένα πιο χαοτικό κόσμο. Οι γλώσσες γίνονται μια άμεση εξήγηση του καλού και του κακού, του μόνιμου και του παροδικού, του σχετικού και του απόλυτου, του εδώ και του μετά από εδώ, που δεν μπορούν να βρουν πουθενά αλλού στο πανεπιστήμιο. Ίσως οι αιτίες για ν’ αντέξει κάποιος τις τρομερές δυσκολίες των Ελληνικών να αλλάζουν με κάθε γενιά. Αν είναι έτσι, για μας είναι σαφές ότι τώρα περισσότερο από ποτέ η αρχαία γλώσσα και η γραμματεία της προσφέρουν ένα μέτρο για να μετρήσει κανείς τον σύγχρονο παραλογισμό που έχει ενσκήψει ανάμεσά μας, ένα ασφαλές καταφύγιο από το θόρυβο και την ανοησία στο πανεπιστήμιο που τόσο συχνά περνιέται για μάθηση. Όπως το έθεσε πρόσφατα ένας από τους φοιτητές μας: «Το μάθημα της λογοτεχνίας αποδεικνύεται φύλο, το μάθημα της ιστορίας ρατσισμός, το μάθημα της φιλοσοφίας ενοχή, της ψυχολογίας αυτοεκτίμηση, της ανθρωπολογίας αποικιοκρατία, των Αγγλικών προσωπικό ημερολόγιο και των Ελληνικών όλα τα υπόλοιπα». Στο κάτω κάτω, πού αλλού, εκτός από το σαραντα- πεντάλεπτο μάθημα για τριάντα στίχους του Σοφοκλή, μπορεί να έρθει ένας εικοσάχρονος σε επαφή χωρίς προκατάληψη με τη γραμματική, το συντακτικό, τη μουσική, τη λογική, την αισθητική, τη φιλοσοφία, την ηθική, τη θρησκεία, την πολιτική και τη λογοτεχνία;

Μέσα στα περασμένα είκοσι χρόνια οι κλασικιστές προσπάθησαν να περιορίσουν τη μελέτη των Ελληνικών σε έναν πολύ μικρό αριθμό πολιτικών προγραμμάτων: «Οι φεμινίστριες και οι θεωρητικοί που είναι διάσπαρτοι στο χώρο μας έχουν ανάγκη να ξεκινήσουν ένα πιο συνεπές πρόγραμμα διαμαρτυρίας, αντικαθιστώντας την πολιτική των κλασικών σπουδών με φεμινιστική πολιτική... Ακόμη κι αν οι φοιτητές έρχονται στο τμήμα κλασικών σπουδών για να ξεφύγουν από προβλήματα φύλου, σεξουαλικότητας και φυλής, οφείλουμε να αρνηθού- με να τους επιτρέψουμε να είναι μακάριοι...» (Ν. Κ,&ΜηοννΐΙζ, «Εισαγωγή» στο ΡβιηίηίζΙ ΤΗβοιγ αηά (Ηβ ϋΐαεήεζ, Ν. δ. Κ&βίηον/ίΐζ από Α.

260


Κΐοΐιΐίη [επ.], Νέα Τόρκη/Λονδίνο, 1993, σσ. 6-7). Αλλά δεν έπρεπε να αναρωτιούνται οι κλασικιστές γιατί έρχονται οι φοιτητές σ’ αυτούς για να «ξεφύγουν» από τις πολιτικές «φύλου, σεξουαλικότητας και φυλής»; Πρόκειται για μια παραδοχή ότι οι Κλασικές Σπουδές, έστω και στο παρά πέντε, αναγνωρίζονται ως διαφορετικές από τα συνηθισμένα μαθήματα στο πανεπιστήμιο και θα μπορούσαν να προσφέρουν μια εναλλακτική λύση αντί του πολιτικοποιημένου προγράμματος μαθημάτων, αν βέβαια εμείς οι ίδιοι δεν φροντίζαμε να τους αποκλείουμε την ευκαιρία να «ξεφύγουν». Μια τέτοια προσέγγιση είναι επονείδιστα περιοριστική, γιατί πού αλλού παρά σε μερικούς στίχους του Ομήρου ή του Σοφοκλή — εργασία κατάλληλη για την αρχή του δεύτερου κιόλας έτους των Ελληνικών — μπορεί ο φοιτητής να αξιο- ποιήσει όλες τις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες;

ΟΜΗΡΟΣ

Από ένα πασίγνωστο απόσπασμα του ζ της Οδύσσειας μπορούν να αντληθούν ένα σωρό πολύτιμες πληροφορίες αξιοποιήσιμες σε δεκάδες άλλους επιστημονικούς κλάδους. Ο Οδυσσέας έχει ξεβραστεί στην ακτή των Φαιάκων μετά από είκοσι μέρες στη θάλασσα, τις τελευταίες από τις οποίες κολυμπούσε για να σωθεί. Η Ναυσικά, η έφηβη θυγατέρα του βασιλιά, σκοντάφτει πάνω στο γυμνό ήρωα που πρέπει να χρησιμοποιήσει όλες του τις ικανότητες για να μετατρέψει αυτή τη λεπτή κατάσταση σε σωτήρια για τον ίδιο. Ο Όμηρος χαρακτηρίζει αυτούς τους τριάντα πέντε στίχους «γλυκές και κολακευτικές κουβέντες», και αυτό είναι. Οι τριβές στη σχέση φιλοξενούμενος - οικοδεσπότης, τόσο σημαντικές σε ένα έπος που εστιάζει στην παραβίαση του οίκου του Οδυσσέα από τους μνηστήρες, βγαίνουν αμέσως στην επιφάνεια. Τι υποχρεώσεις έχει η Ναυσικά απέναντι στον ξένο; Εκείνος τονίζει αργότερα την απόλυτη εξάρτησή- του από εκείνη, καθώς δεν γνωρίζει κανέναν άλλον και έτυχε να συναντήσει εκείνη πρώτη. Η φύση της ικεσίας του Οδυσσέα φέρνει τον αναγνώστη σε ζητήματα ομηρικής σύνθεσης και θρησκευτικής ευπρέπειας. Πρέπει άραγε

2 6 1

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΟΣΕ ΤΟΝ ΟΜΗΡΟ;

να αγκαλιάσει τα γόνατα της έφηβης και να ικετεύσει συμπόνια, όπως συνηθίζεται; Μάλλον όχι, συμπεραίνει ο Οδυσσέας, και δεν χρειάζεται να μελετήσει κανείς τις τριάντα και παραπάνω σκηνές ικεσίας στον Όμηρο για να εκτιμήσει και να χαμογελάσει με την απόφαση του γυμνού και σκεπασμένου με αλάτιά ήρωα.

Οι πρώτες λέξεις του μας βάζουν να εξετάσουμε τη θρησκευτικότητα του Ομήρου. Ο Οδυσσέας ρωτάει αν το κορίτσι είναι θεά ή θνητή, παρομοιάζοντάς τη με την Άρτεμη. Βεβαίως και είναι έξυπνη κολακεία, όπως σημείωσαν οι αρχαίοι σχολιαστές, αλλά υπάρχει και κάτι περισσότερο. Ο Οδυσσέας έχει ήδη αφήσει δύο θεές με ανθρώπινη μορφή να τον αποχαιρετούν από την ακτή και πρόκειται να συναντήσει τη μεταμφιεσμένη Αθηνά στην παραλία, όταν τελικά επιστρέφει στην πατρίδα του. Στον ομηρικό κόσμο οι θεότητες πράγματι εμφανίζονται με σάρκα και οστά ή μεταμφιεσμένες. Επί πλέον, η σύγκρισή της με την Άρτεμη, την παρθένο θεά, μπορεί να καθησυχάσει τη νεαρή κοπέλα ότι είναι ασφαλής, ότι η πιθανότητα να είναι πράγματι η θεά θα εμπόδιζε κάθε άντρα από το να της επιτεθεί. Εδώ γίνεται απαραίτητη και μια ματιά στην ελληνική μυθολογία: γυναίκες μόνες σε παραλίες βιάζονται (όπως, για παράδειγμα, η Καινίς από τον Πο- σειδώνα) και απάγονται στη θάλασσα (όπως η Ευρώπη από τον Δία). Η Ναυσικά, λοιπόν, είχε κάθε λόγο να ανησυχεί, άλλωστε οι θεραπαινίδες της το είχαν βάλει στα πόδια.

Οι κοινωνιολόγοι, βεβαίως, θα σχολίαζαν τον έξυπνο τρόπο με τον οποίο προσπαθεί ο Οδυσσέας να επωφεληθεί από πολιτισμικά στοιχεία. Παρατηρεί πόσο τυχεροί πρέπει να είναι οι γονείς, τα αδέλφια της και, κυρίως, όποιος γίνει άντρας της. Ο Όμηρος μας έχει ήδη πει ότι η Ναυσικά σκέφτεται το γάμο, αλλά ο Οδυσσέας πατάει αυτό το «κουμπί» κρίνοντας απλώς από την ηλικία της: έχει βγει στην αγορά για γαμπρό. Οι ανθρωπολόγοι μπορούν να παρέμβουν με τη συζήτηση επί μιας ελληνικής φράσης που αναφέρεται στην «τιμή της νύφης», που σχεδόν πάντα φαίνεται να σημαίνει «προίκα». Τι νόημα πρέπει να βγάλουμε από την ευελιξία του λόγου; Η ελληνική αισθητική εμφανίζεται αναπόφευκτα, όταν ο Οδυσσέας δηλώνει ότι δεν έχει δει ποτέ του άντρα ή γυναίκα σαν τη Ναυσικά· το μόνο που

2 6 2

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΟΛΗ ΓΠΟΘΕΣΗ

μπορεί να παραβληθεί μαζί της είναι ένα δροσερό κλωνάρι φοινικιάς που είδε κάποτε δίπλα στο βωμό του Απόλλωνα στη Δήλο.

Τώρα όμως πρέπει να ερευνηθούν ζητήματα σχετικά με την ιστορία και την αρχαιολογία: Πού βρίσκεται η Δήλος; Υπάρχουν λείψανα της Εποχής του Χαλκού ή των Σκοτεινών Αιώνων; Τι υπήρχε εκεί κατά την εποχή του Ομήρου (όγδοος π.Χ. αιώνας); Είχε καθιερο^θεί η λατρεία του Απόλλωνα, που γνωρίζουμε τόσο καλά από την Κλασική περίοδο; Η ιστορία του Οδυσσέα, ιστορία ενός περιπλανώμενου στρατιώτη με μια ομάδα πολεμιστών, αντανακλά το χάος που επικρατούσε στα τέλη της Εποχής του Χαλκού, τις επιδρομές των Σκοτεινών Αιώνων ή τη διερεύνηση των πέριξ και τις κατακτήσεις της πρώιμης πόλης-κράτους; Και γιατί συνδέεται η Δήλος με φοίνικες; (Κατά το μύθο, η Λητώ είχε γεννήσει τον Απόλλωνα και την Άρτεμη πλάι σε ένα φοίνικα στη Δήλο.) Ο Κικέρων, τον πρώτο π.Χ. αιώνα, σημείωνε ότι μπορούσε κανείς να δει ακόμη το δέντρο του Οδυσσέα στο νησί. (Μήπως τώρα χρειαζόμαστε βοτανολόγο για να μας πει τι είδους δέντρο μπορούσε να συγκριθεί με μια νεαρή κοπέλα ή να μας θυμίσει τη διάρκεια ζωής των φοινίκων στη Μεσόγειο;) Ο ειδικός επί των αγγειογραφιών από το τμήμα Εικαστικών Τεχνών μπορεί επίσης να μας βοηθήσει εδώ, αφού μερικά πρώιμα αγγεία συνδέουν το φοίνικα με την Άρτεμη και με την προετοιμασία μιας νεαρής κοπέλας για γάμο. Μήπως το δέντρο υποδήλωνε στη -Ναυσικά το γάμο;

Ο Οδυσσέας αποκαλεί το νησί πόλιν και ζητάει από τη Ναυσικά να του δείξει το άστυ. Και οι δύο λέξεις μεταφράζονται ως «πόλη», αλλά οι σημασίες τους, ιδίως στην κλασική Ελλάδα, μπορεί να διαφέρουν πολύ. Ποιες είναι οι πολιτικές επιπτώσεις αυτών των λέξεων στον Όμηρο; Μήπως είναι το βασίλειο κατά κάποιο τρόπο πόλις ή πόλη-κράτος, που πρωτοεμφανίζεται τον όγδοο ακριβώς αιώνα; Ο όρος πόλις αναφέρεται στους ανθρώπους, στην κοινωνική οργάνωση ή είναι το ίδιο με το άστυ, απλώς και μόνο τα φυσικά όρια του οικισμού ως προς την εξοχή; Τι σημαίνει ο όρος λαός, λέξη που χρησιμοποιεί ο Οδυσσέας γι’ αυτούς που τον ακολούθησαν στη Δήλο; Έχει στρατιωτική σημασία μόνο — «στρατιώτες» —, σημαίνει «έθνος» ή «υπήκοοι»; Ποια πολιτική δομή υποδηλώνεται με αυτές τις λέξεις;

263


Ο Οδυσσέας κλείνει την ομιλία του επιστρέφοντας στο θέμα που αρέσει στη Ναυσικά (πρόσεξε άραγε κάποιο κοκκίνισμα στα μάγουλά της όταν το πρωτοανέφερε;), στην εύρεση συζύγου. Ελπίζει να της δώσουν οι θεοί ένα σύζυγο, ένα σπίτι και «ευτυχή ομοφροσύνη». Και καταλήγει με μια δόση του ηθικού στοχασμού που διαποτίζει τον ελληνικό κόσμο. Τίποτε δεν είναι πιο ωραίο και επιθυμητό, υποστηρίζει, από ένα σπίτι που κυβερνιέται από αντρόγυνο με σύμφωνη γνώμη. «Αυτό προκαλεί λύπη στους εχθρούς τους και χαρά στους φίλους τους. Αλλά το μεγαλύτερο όφελος το έχουν αυτοί οι ίδιοι». Το να βοηθάει κανείς τους φίλους του και να βλάπτει τους εχθρούς του αποτελεί το κεντρικό αξίωμα για την αρχαϊκή ελληνική ηθική που ποτέ δεν εξαφανίστηκε. Ποιες είναι οι πρακτικές επιπτώσεις αυτού του είδους της προσωκρατικής ηθικής αρχής; Ποιες είναι οι δυνατότητες και ποιες οι αδυναμίες της; Πώς ταιριάζει με την ιστορία της επιστροφής του Οδυσσέα στην Ιθάκη; Τι μας λέει για το ελληνικό ιδεώδες περί γάμου; Η ώρα του μαθήματος κυλάει γρήγορα με αυτό το θέμα και μόνο — και δεν αγγίξαμε καν τις ψυχολογικές διαστάσεις του γεγονότος ότι μια νεαρή, όμορφη παρθένα έρχεται αντιμέτωπη με έναν ώριμο, κοσμογυρισμένο ήρωα που αναδύεται γυμνός από τα κύματα. Ούτε μιλήσαμε για την αλλαγή της τύχης του ίδιου του Οδυσσέα όταν φτάνει στο νησί, από εδώ και πέρα αρχίζει να παίρνει στα χέρια του τη μοίρα του, να προετοιμάζει την αρχή της θανάσιμης εκδίκησής του και ξαναμαθαίνει το πώς να απολαμβάνει μάλλον παρά να υποφέρει.

Τα δομικά στοιχεία της ομηρικής σύνθεσης είναι πανταχού παρόντα. Όταν ο Οδυσσέας συγκρίνει τη Ναυσικά με την Άρτεμη, ανα- φέρεται στη θεά ως «κόρη του μεγάλου Δία», διατύπωση που σχεδόν πάντα αφορά αποκλειστικά στην Αθηνά. Μήπως ο Οδυσσέας ελπίζει ότι η νεαρή κοπέλα είναι η θεά-σωτήρας του μεταμφιεσμένη; Οι σχολιαστές σπεύδουν να σημειώσουν την περίφημη «κυκλική σύνθεση» που συνδέεται με τα έπη, και ένα καλό παράδειγμα εμφανίζεται στην κολακεία του Οδυσσέα: (α) Ο Οδυσσέας δεν έχει δει ποτέ του κανέναν σαν κι αυτή, (β) μένει έκθαμβος από το θέαμα, (γ) έχει δει ένα παρόμοια πανέμορφο κλαδί φοίνικα, (δ=β) είχε μείνει έκθαμ

264


βος από το θέαμα, (ε=α) δεν έχει ξαναδεί κάτι σαν κι αυτό στη ζωή του. Τα λεξικογραφικά και γραμματικά θέματα μερικές φορές απειλούν να κατακλύσουν την τάξη των δευτεροετών: ασυνήθιστες γλωσσικές χρήσεις (όπως το δόρυ που χρησιμοποιείται μόνο εδώ για το κλαδί της φοινικιάς), σπάνιες λέξεις (η λέξη εύμενέτησι στο τέλος του αποσπάσματος που χρησιμοποιείται για τους φίλους, εμφανίζεται μόνο άλλη μια φορά σε όλη την ελληνική γραμματεία, σε μια επιγραφή περίπου 1.000 χρόνια αργότερα), και ασυνήθιστη γραμματική (το νόημα του δεύτερου μισού του τελευταίου στίχου έχει προκαλέσει πολλές διαφωνίες).

Σημειώστε ότι ακόμη δεν είπαμε τίποτα σχετικό με τα κίνητρα πίσω από τις περισσότερες λεπτομέρειες της ευφυέστατης ομιλίας του Οδυσσέα, σχετικά με το πώς η περιγραφή του για τη Δήλο υποδηλώνει στη Ναυσικά ότι είναι κοσμογυρισμένος, ότι έχει επισκε- φθεί εξωτικούς τόπους ή ότι είναι ηγέτης ανθρώπων (δεν ήταν πάντα ένας γυμνός ναυτικός). Πουθενά αλλού σε όλο το έπος δεν αναφέρεται ο Οδυσσέας σε ταξίδι του στη Δήλο, μήπως λοιπόν πρόκειται για άλλο ένα ευφυές ψέμα; Μπορούμε να πιστέψουμε τη θαυμαστή περιπέτεια των περιπλανήσεών του που εξιστορεί στους γονείς της πρι- γκίπισσας; Όλο το χωρίο όμως αξίζει να διερευνηθεί από τον καλύτερο ειδικό επί της ρητορικής στο Τμήμα των Αγγλικών (μερικά πανεπιστήμια διαθέτουν αυτόνομο Τμήμα Ρητορικής) και από τον καλύτερο αναλυτή δημοσίων σχέσεων στο Τμήμα Επικοινωνίας. Μα, βεβαίως, και τα θέματα φύλου, σεξουαλικότητας και φυλής (άλλωστε η Ναυσικά είναι μια εξωτική, ημιβάρβαρη πριγκίπισσα) θα είναι επίσης μέρος της συζήτησης. Ωστόσο, το να περιορίζει κανείς τον Όμηρο σε μερικά θέματα συζήτησης θεωρητικού ενδιαφέροντος είναι εξαιρετικά φτωχή προσέγγιση στους Έλληνες και δεν μπορεί παρά να οδηγήσει στο θάνατό του μέσα στην τάξη.

Οι περισσότεροι προπτυχιακοί φοιτητές, κυρίως εκείνοι που διαβάζουν τα έπη από μετάφραση, προτιμούν την Οδύσσεια από την Ιλιά- δα. Η Οδύσσεια φαίνεται κάπως σύγχρονη. Είναι οικεία και προσεγ- γίσιμη, ιδιαίτερα οι περιπέτειες του Οδυσσέα με τους Κύκλωπες, τους

265


Λωτοφάγους, την Κίρκη και την Καλυψώ, που θυμίζουν στους φοιτητές περιπετειώδεις ταινίες, επιστημονική φαντασία και ιστορίες μαγείας. Έτσι, για παράδειγμα, τα σύγχρονα σχολικά βιβλία για το μάθημα της λογοτεχνίας συνήθως περιλαμβάνουν όλη την Οδύσσεια, και επιλογές μόνο από την Ιλιάδα. Πολλοί σύγχρονοι μελετητές επίσης συμφωνούν ότι βρίσκουν την Οδύσσεια περισσότερο της αρεσκείας τους. Το κατά 3.000 περίπου στίχους μικρότερο έπος παρέχει περισσότερη τροφή για τις σύγχρονες θεωρητικές αναλύσεις, καθώς υπάρχουν δυναμικές γυναίκες «με το τσουβάλι», σεξουαλικές «αντιστροφές», αφηγηματικές «στρατηγικές», θέματα ταυτότητας και ωρίμαν- σης, ανθρωπολογικές εντάσεις μεταξύ φύσης και πολιτισμού και επιδέξιος λογοτεχνικός χειρισμός της πονηριάς, της μεταμφίεσης και της αναγνώρισης. Οι κλασικιστές επομένως τα βρίσκουν όλα αυτά πιο ευχάριστα από την πιο μελαγχολική τραγωδία των ορίων των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και τους καταδικασμένους άντρες που διερευνώνται στην Ιλιάδα.

Παρ’ ότι μεγάλο μέρος της επιστημοσύνης της τωρινής γενιάς επί της Οδύσσειας είναι απελπιστικά ανιαρό και ναρκισσιστικό, όπως τεκμηριώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, δεν μπορεί να θαμπώσει τη λάμψη του Ομήρου. Οι μάγισσες, τα μονόφθαλμα τέρατα, τα μαγικά νησιά, τα ταξίδια στον Άδη και το ευτυχισμένο τέλος του έπους, διατηρούν αμείωτη την προσοχή του προπτυχιακού ακροατηρίου, έστω κι αν ο καθηγητής τους συνεχίζει να μουρμουρίζει μονότονα ότι «η ίδια αναχαιτισμένη μετάδοση μιμητικής μήτιος βρίσκεται κάτω από την οδυσσειακή αρχιτεκτονική θεωρία» ή να θρηνεί ότι «η συνεχής άρνηση της ολοκλήρωσης των γυναικείων σκευωριών, που είναι επίσης άρνηση της γυναικείας επιθυμίας, τονίζει τη θηλυκή υποτέλεια». Ο «πολύτροπος» Οδυσσέας έχει πάντα μια νέα περιπέτεια που περιμένει τον περίεργο αναγνώστη μόλις στρίψει τη γωνία, καθώς το έπος διασχίζει με ταχύτητα το χρόνο και το χώρο, γεμάτο με «φλας μπακ», ριζικές αλλαγές σκηνικού και αλλόκοτους χαρακτήρες που μπαινοβγαίνουν.

Ωστόσο, όσο υπέροχη και προσιτή κι αν είναι η Οδύσσεια, η Ιλιά- δα είναι το μέγα ποίημα, η δύσκολη και σημαντική πρόκληση για

266

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΪΚΟΛΗ ΤΠΟΘΕΣΗ

όσους διδάσκουν Ελληνικά, που, αν θέλουν να είναι πραγματικοί δάσκαλοι των Ελληνικών, πρέπει να διδάσκουν την Ιλιάδα και να τη διδάσκουν συχνά. Οι περισσότερες ελληνικές ιδέες που διερευνήσαμε στο δεύτερο κεφάλαιο με την Αντιγόνη του Σοφοκλή —η γνώση α- ποκτιέται με πόνο, η μοίρα είναι το όριο της λογικής, ο άνθρωπος είναι κοινωνικό ον, η αλήθεια προκύπτει μόνο μέσω διαφωνίας και ανοιχτής κριτικής, η ανθρώπινη ζωή είναι τραγικά σύντομη και κατά συνέπεια συνοδεύεται από υποχρεώσεις, ο χαρακτήρας είναι θέμα συμφωνίας λόγων και έργων, το πιο επικίνδυνο ζώο είναι το θηρίο μέσα μας, η θρησκεία είναι χωριστή και υπόκειται στην πολιτική εξουσία, η ατομική ιδιοκτησία πρέπει να είναι απαλλαγμένη από κυβερνητικούς καταναγκασμούς, ακόμη και οι αριστοκρατικοί ηγέτες αγνοούν το θέληση της εκκλησίας με κίνδυνο της ζωής τους— ξεκινούν από τον Όμηρο και κυρίως από την Ιλιάδα, και ποτέ ξανά δεν παρουσιάζονται τόσο ειλικρινά, χωρίς απολογίες ή λογική επεξεργασία.

Μια σύντομη αντιπαραβολή του τέλους της Ιλιάδας με αυτό της Οδύσσειας μπορεί να φωτίσει μερικά από τα διαφορετικά ιδεώδη που είναι ενσωματωμένα στα ποιήματα και ίσως αποκαλύψει πιο σύντομα τις προκλήσεις αλλά και τις ανταμοιβές από τη διδασκαλία της Ιλιάδας. Τα δύο έπη είναι συμπληρωματικά στην έκφραση της ελληνικής ιδέας για τον ήρωα. Η ρομαντική Οδύσσεια πρέπει να εξισορροπηθεί με την βαθύτερη τραγική θεώρηση του κόσμου που διαπο- τίζει την Ιλιάδα και το μεγαλύτερο μέρος της μεταγενέστερης ελληνικής σκέψης. Η Οδύσσεια είναι πιο ξεκάθαρη στις αξίες της, η Ιλιάδα πιο διφορούμενη· η πρώτη είναι πιο αισιόδοξη, η δεύτερη πιο μελαγχολική· η μια εμφανίζεται εξωτερική και κινητική, η άλλη εσωτερική εξερεύνηση ανθρώπων που μένουν σε έναν τόπο. Ωστόσο οι φοιτητές που δεν διαβάζουν την Ιλιάδα δεν μπορούν ποτέ να κατανοήσουν πλήρως την ελληνική λυρική ποίηση, την τραγωδία ή την ιστορία, που όλα τους αποτελούν κατά κάποιο τρόπο αντηχεία των ιδεών του μεγαλύτερου έπους του Ομήρου.

Διαλέγουμε στην τύχη δέκα σημεία σύγκρισης, ωστόσο ο κατάλογος θα μπορούσε να μην έχει τέλος.

267


Πράγματα.Με το τέλος της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας έχει ξαναποκτήσει όλα σχεδόν τα υλικά υπάρχοντά του —σπίτι, υπηρέτες, βασίλειο, ακόμη και τα κοπάδια του. Η παραβίαση της βασιλικής φιλοξενίας από τους μνηστήρες απεικονίστηκε κυρίως με την κατασπατάληση των «αγαθών» του Οδυσσέα απ’ αυτούς, και το έπος κλείνει με τον πολύτροπο να έχει αποκτήσει πλήρη έλεγχο όλων όσα του ανήκουν. Σύμφωνοι, και ο Αχιλλέας, στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας, έχει ξα- ναπάρει το πολύτιμο απόκτημά του, αλλά από καιρό έχει απορρίψει το νόημα και την εγγενή αξία αυτού του «δώρου». Συνεπώς, η Ιλιάδα δίνει ένα πολύ διαφορετικό μήνυμα σχετικά με τη σπουδαιότητα των υλικών πραγμάτων στην όλη ιδέα του «ηρωισμού».

Τόσο στο ένα όσο και στο άλλο έπος, ο Όμηρος απεικονίζει έναν πολιτισμό όπου η κατοχή των μοιρασμένων πολεμικών λαφύρων είναι η χειροπιαστή και η μοναδική απόδειξη τιμής και όπου η τιμή είναι εκείνο για το οποίο πρέπει να ζουν και να πεθαίνουν οι άνθρωποι. Στον ανταγωνισμό του να είσαι «πάντα καλύτερος και ανώτερος από τους άλλους» ο νικητής δέχεται δημόσια αναγνώριση του αριστείου του με υλικά δώρα που του απονέμουν οι σύντροφοί του. Αυτή η τιμή, με τη σειρά της, μπορεί να του δώσει φήμη και δόξα, την έσχατη ανταμοιβή για το ότι διακινδύνευσε να πεθάνει στη μάχη σε έναν κόσμο που ελάχιστες άλλες μορφές αθανασίας προσφέρει.

Ωστόσο ο Αχιλλέας στην Ιλιάδα υφίσταται μια σταδιακή αλλά εκπληκτική μεταμόρφωση στην άποψή του για τέτοιου είδους ανταμοιβές και για την ίδια την κοινωνία που μόνο αυτές χρησιμοποιεί για να καθορίσει και να διαβαθμίσει την τιμή. Οργίζεται δικαιολογημένα (οι Έλληνες σύντροφοί του συμφωνούν ότι έχει αδικηθεί) και αποσύ- ρεται από τη μάχη, όταν ο Αγαμέμνων, ο αρχηγός των Ελλήνων, του παίρνει το έπαθλό του, μια νεαρή αιχμάλωτη. Οι συνέπειες αυτής της «οργής» (που είναι και η πρώτη λέξη του έπους) —όλα τα γεγονότα που επακολουθούν συμβαίνουν επειδή εκείνος αποσύρθηκε από τη μάχη — οδηγούν τον Αχιλλέα μόνο του στη συνειδητοποίηση ότι το όλο πολεμικό σύστημα τιμής είναι χρεοκοπημένο και βασισμένο σ’ ένα ψέμα. Ο Όμηρος μας παρουσιάζει πρώτα των ηρωικό

268

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

κώδικα τιμής και τώρα ξαφνικά τον υπονομεύει. Ακόμη και στο πιο απλό επίπεδο ερμηνείας — η αξία μιας δεν καθορίζεται από το μέγεθος του σπιτιού μας, την ταχύτητα του αυτοκινήτου μας, την ηλικία της/του συζύγου μας ή την τιμή των παπουτσιών μιας — η νέα επίγνωση του Αχιλλέα έρχεται σε αντίθεση με τον υλισμό πολλών από τους σημερινούς φοιτητές, γονείς και αναρριχησίες καθηγητές και κατά συνέπεια αποτελεί ισόβαθμο αντίβαρο στην παραδοσιακή ηρωική περηφάνια του Οδυσσέα για τα υπάρχοντά του. Οι κλασικοί Έλληνες, όπως είδαμε, εμπιστεύονται τον μέσο άνθρωπο· δεν ξέχα- σαν ποτέ ότι οι θεοί ζηλεύουν την ευημερία και ότι το πιο πιθανό είναι να χτυπήσουν την ψηλότερη βελανιδιά στο δάσος. Κανένας, στην αρχή της Ιλιάδας, δεν επιθυμούσε περισσότερο από τον Αχιλλέα τα υλικά πράγματα· στο τέλος της, κανένας δεν τα ήθελε λιγότερο.

Οικογένεια.Ο Οδυσσέας επιστρέφει στον πατέρα και στο γιο του και παίρνει ξανά τη θέση του στην οικογένεια ως γιος και πατέρας. Ο Λαέρτης, ο πατέρας του, ακτινοβολεί από χαρά: «Ποια είναι αυτή η μέρα για μένα, αγαπητοί θεοί; Αλήθεια χαίρομαι πολύ· και ο γιος κι ο εγγονός μου άμιλλα έχουν για την ανδρεία» (Οδύσσεια, ω 51*4-15). Ο Οδυσσέας φτάνει σε αυτό που θα ονομάζαμε τώρα «περάτωση» και με τη νεκρή του μητέρα, την οποία επισκέπτεται στον κάτω. κόσμο όπου του ομολογεί ότι πέθανε «από τη λαχτάρα» για το γιο της.

Ο Αχιλλέας, από την άλλη, αναφέρει απλώς τα παιδιά του στην Ιλιάδα, ενώ στην Οδύσσεια το φάντασμά του λαχταράει να ακούσει για τα κατορθώματα του γιου του (μια άλλη μορφή αθανασίας). Ε ίναι σαφές ότι η παράλειψη σχεδόν του γιου του ήρωα στην Ιλιάδα σκοπό έχει να κάνει ακόμη μεγαλύτερη την απομόνωσή του. Στην περίφημη συνάντησή του με τον Πρίαμο, το βασιλιά της Τροίας, στην τελευταία ραψωδία, ο Πρίαμος θυμίζει στον Αχιλλέα τον πατέρα του που, όπως παρατηρεί ο Πρίαμος, σίγουρα

... χαίρεται στην ψυχή του και ελπίζει μέρα με τη μέρα ότι θα δει τογιο του τον αγαπητό να γυρίζει πίσω από την Τροία.

Ιλιάς, Ο 491-492

269


Ο Αχιλλέας όμως γνωρίζει ότι σύντομα 0α πεθάνει στην Τροία και δεν θα ξαναδεί ποτέ πια τον πατέρα του:

... γιατί σ’ αυτόν δεν γεννήθηκαν πολλά παιδιά στα ανάκτορά του που θα βασίλευαν, αλλά ένα παιδί γέννησε λιγόζωο, ούτε και τώρα αυτόν που γέρασε βέβαια τον περιποιούμαι...

Ιλιάς, Ω 538-541

Η μητέρα του, η Θέτις, είναι θεά, και η αθανασία της τονίζει συνεχώς, διά της αντιθέσεως, τον επικείμενο θάνατο του γιου της. Άλλωστε εκείνη είπε στον Αχιλλέα ότι ήταν μοιραίο να πεθάνει στην Τροία, αν αποφάσιζε να ξαναμπεί στη μάχη. Ο τελικός ηρωισμός του Αχιλλέα απαιτεί να χάσει όλα όσα κάποτε θεωρούσε πολύτιμα και του επιφυλάσσει μια δυστυχισμένη μοναξιά σε ένα αδιάφορο σύμπαν. Οι Έ λληνες έδιναν μεγάλη αξία στην οικογένεια, ως πολιτισμικό θεσμό, και τόσο το ένα όσο και το άλλο έπος του Ομήρου διερευνούν με τους δικούς τους αθόρυβους τρόπους την αποδιοργάνωση των οικογενειών μέσα στη βαρβαρότητα του πολέμου: ο Οδυσσέας ξαναβρίσκει τους συγγενείς του χάρη στη δύναμη του νου, της ευφυΐας του· ο Αχιλλέας χάνει την οικογένεια που είχε, για να διεκδικήσει μια νέα αίσθηση τιμής πολύ πέρα από έναν κόσμο στον οποίο δεν θέλει πια να ανήκει.

Ευτυχισμένο τέλος;Όπως είναι, βεβαίως, γνωστό, ο Οδυσσέας ξανασμίγει τελειωτικά και ευτυχισμένα με τη γυναίκα του, την εξίσου έξυπνη και πολύ πιο πιστή Πηνελόπη. Ο Αχιλλέας, όμως, δεν θα ξαναδεί ποτέ τον πιο στενό του φίλο, τον Πάτροκλο. Και το χειρότερο, θα πρέπει να ζήσει με την επίγνωση ότι ο δικός του θυμός, η δική του εγωιστική και πεισματική άρνηση να ξαναμπεί στη μάχη, οδήγησε στο θάνατο του Πατρόκλου. Ο Πάτροκλος, πιο ευαίσθητη ψυχή, λυπήθηκε τους λαβωμένους και ετοιμοθάνατους Έλληνες που χρειάζονταν απελπισμένα τη βοήθεια του Αχιλλέα και γ ι’ αυτό φόρεσε την πανοπλία του Αχιλλέα για να πολεμήσει στη θέση του φίλου του που ήταν καλύ-

270

IΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

τερος πολεμιστής από τον ίδιο. Όταν ο Πάτροκλος σκοτώνεται από τον Έκτορα, ο Αχιλλέας χάνει κάθε επαφή με την ανθρωπιά και καταλαμβάνεται από μια φονική μανία που τελειώνει μόνο με την εκδίκηση και το φόνο του μεγαλύτερου εχθρού του. Το αντίτιμο αυτής της εκδίκησης, όπως έχει μάθει από καιρό ο Αχιλλέας από τη μητέρα του, θα είναι ο δικός του θάνατος που θα επακολουθήσει σύντομα. Στο τέλος του έπους, ο Αχιλλέας πρέπει να μάθει και να δεχτεί τις συνέπειες των πράξεών του: «... ο Αχιλλέας έκλαιγε για τον πατέρα του, κι άλλοτε πάλι για τον Πάτροκλο» (Ιλιάς, Ω 511-12).

Τα λάθη του Οδυσσέα έχουν κι αυτά το αντίτιμό τους, αφού προ- καλούν το θάνατο τόσων συντρόφων του (ιδιαίτερα στη σπηλιά του Κύκλωπα). Ωστόσο δεν χάνει κανένα αγαπημένο του πρόσωπο και μαθαίνει από τα λάθη του πώς να σώσει την οικογένειά του την κατάλληλη στιγμή. Η αισιοδοξία της Οδύσσειας πρέπει να ζυγιαστεί έναντι της σκληρής πραγματικότητας της Ιλιάδας, όπου ο αντίκτυπος των αποφάσεων του Αχιλλέα καταστρέφει ό,τι αγαπάει περισσότερο. Μέσα στη σφαγή μπροστά στην Τροία, μαθαίνει, αλλά είναι πια αργά, να ξαναποκτάει ό,τι έχει χάσει. Ο Λαέρτης έχει επιτέλους το γιο του στο πλευρό του· ο Πρίαμος αρκείται να ικετεύσει το φονιά του γιου του να του παραδώσει το σώμα του.

Εκδίκηση.Υπάρχουν κακοί άνθρωποι στην Οδύσσεια, και ο ήρωας τους σκοτώνει όλους σε μια τελική, ικανοποιητική σκηνή εκδίκησης. Οι μνηστήρες είναι άπληστοι, λάγνοι, κοιλιόδουλοι, φονικοί, σκληροί, ψεύτες και σφετεριστές, βέβηλοι όλων όσα είναι ιερά στον ομηρικό κόσμο, και πραγματικά παίρνουν αυτό που τους αξίζει. Χειροκροτούμε όταν αυτοί οι καυχησιάρηδες το παρακάνουν με τους παλικαρισμούς τους και συναντούν τελικά κάποιον που δεν μπορούν να πάρουν με το μέρος τους ούτε να εξαγοράσουν. Ο Όμηρος χτίζει με αψεγάδιαστη μέθοδο δέκα ραψωδίες, για να οδηγήσει τον Οδυσσέα αργά, προσεκτικά, από τα πρώτα βήματά του στην ακτή της Ιθάκης μέχρι την καταστροφή των εχθρών του στο ανάκτορό του. Όταν πια φτάνουμε στη φ, ζητωκραυγάζουμε με κάθε βέλος που απελευθερώνεται από τη χορ

271


δή του τόξου τού εκδικητή Οδυσσέα, του πρώτου και καλύτερου κόμη Μοντεχρίστου που επιστρέφει από τη λήθη. Οι μνηστήρες με την άγνοια και την ξιπασιά τους μαθαίνουν πολύ αργά ποιας ολκής άντρα είχαν ξεγράψει ως νεκρό.

Η Ιλιάδα, από την άλλη, δεν έχει ξεκάθαρα αναγνωρίσιμους «κακούς». Ο Έκτωρ, η νέμεση του Αχιλλέα, είναι ο πιο συμπαθής χαρακτήρας στο ποίημα, ένας ηρωικός αλλά όχι αλάθητος πολεμιστής που πιστεύει πως η απαγωγή της Ελένης από τον αδερφό του ήταν λάθος. Ο Έκτορας δεν πολεμάει μόνο για την τιμή αλλά και για να προστατέψει τη σύζυγο που τον αγαπάει, το βρέφος γιο του, τους πολυαγαπημένους γονείς και την πατρίδα, για να υπερασπίσει μια υπόθεση που δεν είναι δυνατόν να τύχει υπερασπίσεως. Είναι ο τελευταίος και μοναδικός άντρας ανάμεσα στους φονικούς, εκδικητικούς Έλληνες και τις αθώες γυναίκες και παιδιά μέσα από τα τείχη της Τροίας. Στην πραγματικότητα, ο Αγαμέμνων και ο ίδιος ο Αχιλλέας, οι ηγέτες των Ελλήνων του Ομήρου, είναι πιο αμφιλεγόμενοι ηθικά απ’ ό,τι οποιοσδήποτε από τους Τρώες, με εξαίρεση τον Πάρη. Κι έτσι, ο φόνος του Έκτορα από τον Αχιλλέα, σε συνδυασμό με την κατοπινή κακομεταχείριση του νεκρού, εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη φύση της εκδίκησης. Αντί να ικανοποιηθεί ο πόθος μιας για αίμα, για δίκαιη ανταπόδοση, νιώθουμε αποστροφή για τόσο πόσο μακριά το τραβάει ο Αχιλλέας. Το να σκοτώνεις έναν κοιλιόδουλο μνηστήρα που ποθεί τη γυναίκα σου και προσπαθεί να σκοτώσει το γιο σου είναι ένα πράγμα, το να διαμελίζεις το πτώμα ενός γενναίου μπροστά στα μάτια της γυναίκας, των παιδιών και των γονιών του είναι άλλο. Δεν είναι να απορεί κανείς που αυτή η πράξη εκδίκησης φέρνει στον Αχιλλέα —και στον αναγνώστη— μικρή παρηγοριά. Όλοι θα προτιμούσαμε να εκδικιόμαστε τους εχθρούς μιας με το λαμπρό τρόπο του Οδυσσέα· στην πραγματικότητα, είναι πιθανότερο να νιώ- σουμε άδειοι, όπως ο Αχιλλέας, αν το κάνουμε.

Πόλεμος ή Ειρήνη;Η Οδύσσεια τελειώνει απότομια (οι περισσότεροι λόγιοι δεν πιστεύουν πια ότι η τελευταία ραψωδία αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη στο

272


κείμενο) με τη συμφιλίωση του Οδυσσέα και της οικογένειας του με τους συγγενείς των σκοτωμένων μνηστήρων. Καθώς η μάχη ξαναρχίζει πάνω από τους νεκρούς πρίγκιπες της Ιθάκης (ο γερο-Λαέρτης δίνει το μοναδικό θανατηφόρο χτύπημα, καθώς διαπερνάει με το ακόντιο το κεφάλι ενός από τους επιτιθέμενους), η Αθηνά τρομοκρατεί τους συγγενείς των μνηστήρων και τους κάνει να τραπούν σε φυγή και να επιστρέφουν στα σπίτια τους. Εμπλέκεται μάλιστα και ο ίδιος ο Δίας, ρίχνοντας κεραυνό για να προειδοποιήσει τον Οδυσσέα να σταματήσει. Το έπος τελειώνει με τέσσερις ακόμη στίχους, με την ειρήνη να βασιλεύει και πάλι στην Ιθάκη και με τη συμφιλίωση να είναι η τελική έκβαση της εμφύλιας έριδας.

Σε αντίθεση με τον απογοητευτικό κατά κάποιον τρόπο κατευνασμό των παθών, η συμφιλίωση στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας αποτελεί την καρδιά του έπους. Ο Πρίαμος, ο πατέρας του Έκτορα, πρέπει να συρθεί στα πόδια του ανθρώπου που σκότωσε το γιο του, ικετεύοντας για την επιστροφή του πτώματος για ταφή, και ο φονιάς πρέπει να απολογηθεί για τις ευρύτερες συνέπειες των πράξεών του:

«Ε γώ μάλιστα είμαι πολύ πιο αξιολύπητος· γιατί υπέμεινα τόσα, όσα κανείς άλλος θνητός πάνω στη γη, να φέρω στο στόμα μου το χέρι ανθρώπου που σκότωσε τα παιδιά μου».

Έ τσι είπε· και στην ψ υχη αυτού [του Αχιλλέα] βαθιά ξεσήκωσε τον πόθο να κλάψει για τον πατέρα του· αφού έπιασε από το χέρι το γέροντα, τον απώθησε μαλακά, και οι δυο θυμήθηκαν, ο ένας τον ανδροφόνο Έκτορα, και έκλαιγε πολύ, αφού σερνόταν στα πόδια του Αχιλλέα, ενώ ο Αχιλλέας έκλαιγε για τον πατέρα του, κι άλλοτε πάλι για τον Πάτροκλο.

Ιλιάζ, Ω 505-512

Ο Αχιλλέας βλέπει τώρα, για πρώτη φορά πραγματικά, τα αποτελέσματα των πράξεών του σε άλλους: πατέρες και μητέρες, γυναίκες και παιδιά, μένουν απροστάτευτοι, μια ολόκληρη γενιά νεαρών πολεμιστών έχει μακελευτεί άσκοπα, ο ηρωικός κώδικας από τον οποίο εξαρτάται το νόημα της ίδιας της ζωής αποδεικνύεται απελπιστικά ανεπαρκής. Επιστρέφει το σώμα του μεγαλύτερου εχθρού του, του φονιά του καλύτερου φίλου του, προσπαθώντας ακόμη να

273



ελέγξει το θυμό του. Εδώ τα διαμειβόμενα είναι εσωτερικά όσο και εξωτερικά- ο Αχιλλέας αρχίζει να αντιλαμβάνεται την κοινή τραγωδία της ζωής, αντικρίζοντας το φριχτό νόημα του θανάτου για πρώτη φορά. Ο απότομα ενηλικιωμένος ήρωας μαθαίνει ότι είμαστε όλοι— Τρώες και Έλληνες όμοια— πλάσματα μιας μέρας, υποκείμενα στην ίδια ιδιότροπη μοίρα, που μοιράζονται την κοινή ανθρώπινη ιδιότητα που μας κάνει να είμαστε κοντότερα ο ένας στον άλλον απ’ όσο νομίζουμε. Ωστόσο, η συμφιλίωση των εχθρών είναι στιγμιαία, ψυχολογικά και συναισθηματικά, η μάχη θα συνεχιστεί μετά από την εκεχειρία για να ταφεί ο Έκτωρ. Όπως παρατηρεί θλιμμένα ο Πρίαμος με τα τελευταία του λόγια προς τον Αχιλλέα:

Εννιά μέρες θα τον μοιρολογούμε μέσα στ’ ανάκτορα, τη δέκατη θα τον θάψουμε και ο λαός θα πάρει μέρος σε δείπνο, την ενδέκατη θα στήσουμε τύμβο σ’ αυτόν και τη δωδέκατη θα πολεμήσουμε, αν βέβαια είναι ανάγκη.

Ιλιάς, Ω 664-67

Πράγματι, κανείς δεν αμφιβάλλει ότι αυτό ακριβώς θα «είναι ανάγκη» να κάνουν και πάλι οι Τρώες. Η Οδύσσεια είναι ουσιαστικά ένα ποίημα για την εγκαθίδρυση της ειρήνης σε έναν ταραγμένο κόσμο. Η Ιλιάδα εξετάζει τον πόλεμο, τόσο τις ηρωικές όσο και τις κτηνώδεις πλευρές του, χωρίς υπόσχεση ότι θα τελειώσει με τους κακούς νεκρούς, τους καλούς ζωντανούς —χωρίς υπόσχεση ότι θα τελειώσει γενικώς.

Θεία δίκη;Όπως είδαμε πιο πάνω, η Αθηνά συνεργάζεται αρμονικά με τον Δία στην Οδύσσεια για να διασφαλίσει την απονομή δικαιοσύνης στους θνητούς. Η Αθηνά καθοδηγεί, συμβουλεύει, μεταμφιέζεται, προστατεύει και πολεμάει ακόμα στο πλευρό του Οδυσσέα. Πολύ λογικά, ο Δίας και η Αθηνά είναι οι πρώτοι χαρακτήρες που μιλάνε στη ραψωδία α, και η Αθηνά, η «κόρη του Δία», προφέρει τους τελευταίους στίχους του έπους, προειδοποιώντας τον προστατευόμενό της να σταματήσει τη μάχη «μήπως και θυμώσει μαζί σου ο γιος του Κρό

274


νου». Πράγματι, απονέμεται δικαιοσύνη με τη βοήθεια των θεών: οι κακοί τιμωρούνται (ακόμη και οι υπηρέτριες που κοιμήθηκαν με τους μνηστήρες απαγχονίζονται) και οι καλοί ανταμείβονται, ανεξάρτητα από τη θέση τους —η πιστή γριά υπηρέτρια του Οδυσσέα και ο αφοσιωμένος του χοιροβοσκός ανταμείβονται όπως τους πρέπει.

Όμως η ολοένα και πιο βαθιά επίγνωση του Αχιλλέα σχετικά με τη φύση του κόσμου αποκαλύπτει ότι οι θεοί είναι αναξιόπιστοι ως προς τη φροντίδα τους για απόδοση δικαιοσύνης. Οι καλοί υποφέρουν στην Ιλιάδα όσο και οι κακοί, οι γενναίοι πεθαίνουν το ίδιο γρήγορα με τους δειλούς, τα έπαθλα σε τούτο τον κόσμο πηγαίνουν σε εκείνους που δεν τα κερδίζουν. Σ ’ αυτό ακριβώς το πλαίσιο ο Αχιλλέας αποκαλύπτει στον Πρίαμο τη νέα του οπτική που αντανακλάται στην εικόνα των δύο πιθαριών του Δία:

Γιατί έτσι όρισαν οι θεοί για τους δυστυχισμένους θνητούς, να ζούνε δηλαδή πικραμένοι, ενώ αυτοί είναι χωρίς βάσανα. Γιατί δυο πιθάρια βρίσκονται στο κατώφλι του Δία με δώρα που δίνει, με δυστυχίες το ένα και το άλλο με αγαθά* σ’ όποιον τώρα ο Δίας που χαίρεται με τους κεραυνούς δώσει ανακατωμένα, αυτόν πότε τον βρίσκει το κακό και πότε το καλό· σ’ όποιον δώσει από τα δεινά, τον κάνει καταφρο- νεμένο, κι αυτόν καταστρεπτική αθλιότητα πάνα) στη θεία γη τον καταδιώκει, και τριγυρίζει χωρίς να είναι τιμημένος ούτε από τους θεούς ούτε από τους ανθρώπους.

Ιλιάς, Ω 525-33

Βλέπουμε την «καβγατζίδικη» οικογένεια των Ολύμπιων για τελευταία φορά στην αρχή της τελευταίας ραψωδίας, αλλά το τέλος της Ιλιάδας μένει σχεδόν δίχως θεούς, μόνο ο αγγελιαφόρος Ερμής εμφανίζεται σε ένα πολύ μικρό ρόλο. Ο Δίας και ο Απόλλωνας μπορεί να νοιάζονται για τον 'Εκτορα — τους πρόσφερε άλλωστε πολλές θυσίες— αλλά το καλύτερο που μπορούν να προσφέρουν αυτές οι θεότητες είναι η επιστροφή του ακρωτηριασμένου κορμιού του στον αδύναμο πατέρα του. Ο Αχιλλέας, που η ίδια του η μάνα είναι θεά, πρέπει να περιμένει ακόμη λιγότερα και τώρα το ξέρει. Αυτοί οι α- μοραλιστές θεοί της Ιλιάδας τάραζαν πάντα, ή και ενοχλούσαν, τον ιουδαιοχριστιανικό κόσμο, και η παραβολή του Αχιλλέα επιβεβαιώνει

275


τόσο τη δύναμη όσο και τις ιδιοτροπίες τους. Οι λόγιοι μερικές φορές μιλούν ακόμη (και στους φοιτητές αρέσει να ακούν) για τη θεολογική ή φιλοσοφική «πρόοδο» που αντιπροσωπεύεται από τους (αλλοπρόσαλλα) «δίκαιους» θεούς της Οδύσσειας, αλλά, στην πραγματικότητα, το θεϊκό πάνθεον της Ιλιάδας εξηγεί καλύτερα τα γεγονότα της ζωής και τον κόσμο που εμείς οι ίδιοι είναι πιθανότερο να γνωρίσουμε. Στην Τροία ή στην Αμερική, οι δίκαιοι δεν ανταμείβονται πάντα, συχνότερα ευημερούν οι άδικοι, και, αν υπάρχουν θεοί (ο Αχιλλέας δεν είναι άθεος), η πιο προσιτή και χαριστική εξήγηση ίσως να είναι ότι οι αθάνατοι είναι απλώς αδύναμοι ή επιλήσμονες.

Αλήθεια και ψέματα.Ο Οδυσσέας είναι μάστορας παραμυθάς και σώζει άπειρες φορές τη ζωή του δημιουργώντας μια νέα ταυτότητα επί τόπου. Είναι τόσο συνηθισμένος στο ψέμα και στις ψεύτικες ταυτότητες, ώστε κατά την επιστροφή του αποφασίζει, με σκληρότητα, να δοκιμάσει τον γέρο και τσακισμένο από τη θλίψη πατέρα του αντί να αποκαλυφθεί αμέσως. Για περισσότερους από εβδομήντα στίχους, ο Οδυσσέας υφαίνει ξανά το παραμύθι του, προσποιούμενος ότι είναι ξένος ταξιδευτής που πριν πέντε χρόνια είχε φιλοξενήσει τον Οδυσσέα. Μόνο όταν ο Λαέρτης αρχίζει να βογκάει και να θρηνεί ρίχνοντας χώμα στο κεφάλι του, ο γιος του σπάει και ομολογεί ποιος πραγματικά είναι. Αυτό είναι το τελευταίο ψέμα του Οδυσσέα, ενώ ακόμη και ο ίδιος θεωρεί ότι το έχει παρακάνει στην τέχνη της εξαπάτησης. Είναι από τους λίγους ήρωες που αφήνουν το πεδίο της μάχης στην Τροία και μπορεί, αλλά και θέλει, να ξανακόψει και να ξαναράψει τον εαυτό του σε ό,τι χρειαστεί.

Το εσωτερικό ταξίδι του Αχιλλέα καλύπτεται επίσης από την αφήγηση ιστοριών, αλλά διαφορετικού είδους που ίσως δεν θα περιμέναμε από αυτό τον ήρωα. Ο Αχιλλέας, που πρόκειται να πεθάνει σύντομα και βρίσκει τον κόσμο του όλο και περισσότερο δίχως νόημα, συνειδητοποιεί ότι δεν έχει άλλη επιλογή από το να δεχτεί τη ματαιότητα της ζωής και να συνεχίσει- τα ψέματα, τα ταξίδια και οι εξερευνήσεις δεν μπορούν να μασκαρέψουν τη μοίρα του. Η καθαρότητα αυτής

276


της ριζικά νέας θεώρησης σημαδεύεται από την ανάγκη του να ξε- περάσει τη θλίψη του, να ελέγξει το θυμό του, και να κάνει και ο Πρίαμος το ίδιο. «Αλλά έλα λοιπόν», λέει στο βασιλιά, «κάθισε στο θρόνο, τις θλίψεις όμως ας τις αφήσουμε να κατακάτσουν στην ψυχή μας, κι ας είμαστε πικραμένοι. Γιατί δεν βγαίνει τίποτε από τον πικρό θρήνο» (Ιλιάς, Ω 521-524). Αφού μιλήσει στον Πρίαμο για τα δυο πιθάρια του Δία, τον προτρέπει ξανά «κάνε όμως υπομονή και μην κλαις αδιάκοπα στην ψυχή σου. Γιατί τίποτε δεν θα κάνεις με το να θρηνείς για το γιο σου ούτε θα τον αναστήσεις και γρήγορα κι άλλο κακό θα πάθεις» (Ιλιάς, Ω 549-551).

Ο Πρίαμος, φυσικά, προσπαθεί να απορρίψει αυτή τη χειρονομία φιλοξενίας του φονιά, ανυπόμονος να γυρίσει στην Τροία με το σώμα του 'Εκτορα, αφού δεν έχει κοιμηθεί ούτε φάει από τότε που σκοτώθηκε ο γιος του, έντεκα μέρες πριν. Ο θυμός του Αχιλλέα φουντώνει και τρέχει έξω για να πάρει τα λύτρα και να τοποθετήσει προσωπικά το σώμα του 'Εκτορα στην άμαξα. Τελικά, υφαίνει μια παράδοξη εκδοχή του μύθου της Νιόβης, μια δημιουργική απόπειρα με πρόθεση να πείσει τον Πρίαμο να φάει. Η Νιόβη έχασε έξι γιους και έξι θυγατέρες, αλλά ακόμ.η κι αυτή «θυμήθηκε το φαγητό, αφού απόκαμε να χύνει δάκρυα» (Ιλιάς, Ω 613). Κι έτσι, οι δυο εχθροί κάθονται να φάνε μαζί, ο πατέρας με το φονιά του γιου του, ο ήρωας με τον πατέρα του φονιά του πιο καλού του φίλου. Η ευωχία, όπως συχνά συμβαίνει, αντιπροσωπεύει τη δημιουργία κοινότητας και τη συνέχιση της ζωής. Σ ’ αυτή την κορυφαία στιγμή —που δεν διαρκεί παρά ελάχιστα— ο Αχιλλέας και ο Πρίαμος βλέπουν πέρα από το προσωπικό τους δράμα:

Αλλά αφού χόρτασαν από φαγητό, αληθινά ο Πρίαμος ο απόγονος του Δαρδάνου, θαύμασε τον Αχιλλέα πόσο μεγαλόσωμος και πόσο όμορφος ήταν γιατί έμοιαζε με τους θεούς όταν τον αντίκριζες, κι αυτός ο Αχιλλέας θαύμαζε το Δαρδανίδη Πρίαμο βλέποντας την ευγενική του μορφή και ακούοντας τα λόγια του.

Ιλιάς, Ω 628-632

Το τελευταίο ψέμα του Οδυσσέα ξεχειλίζει πια το ποτήρι. Έχει μάθει ότι μπορεί, ότι πρέπει, να παραμερίσει ένα μέρος της καπα-

277


τσοσύνης του τώρα που βρίσκεται ασφαλής στο σπίτι του. Εκείνη τη στιγμή ο Οδυσσέας αρχίζει ν’ αφήνει το πολυτάραχο παρελθόν του πίσω του. Αλλά και η ιστορία του Αχιλλέα συνοψίζεται στο δικό του ταξίδι, ένα ταξίδι μεταφυσικό που τον έβγαλε από τον πολιτισμό του για να τον ξαναφέρει μέσα, αλλαγμένο για πάντα, αφού ξανακέρδισε την ανθρωπιά του (έστω και αργά). Με τη δύναμη της δημιουργικής αφήγησης που αποκτά, δημιουργεί, έστω και στιγμιαία, μια συναίσθηση συμμετοχής στην κοινή ανθρώπινη μοίρα. Φαίνεται πως και ο Αχιλλέας γίνεται επιτέλους άνθρο̂ πος τόσο του λόγου όσο και της δράσης. Οι Έλληνες γοητεύονταν από τη δύναμη της γλώσσας και τη σχέση της με τη δράση και την ηθική. Στο τέλος των Ομηρικών επών, αυτά τα ζητήματα διερευνώνται από εντελώς διαφορετικές οπτικές γωνίες. Τα λόγια πρέπει να συνδέονται με τα έργα, και σ’ αυτό, αναπάντεχα ίσως, ο Αχιλλέας μας δείχνει το δρόμο και όχι ο ευφραδής Οδυσσέας.

Από δω και πέρα τι;Τι περιμένει τους ήρωες όταν τελειώνουν τα έπη; Ο Οδυσσέας μαθαίνει ότι: «Ο θάνατος σ’ εσένα τον ίδιο θα έρθει πολύ ήσυχος από τη θάλασσα μακριά και τέτοιος που θα σε πάρει κάτω από το βάρος ευτυχισμένων γηρατειών. Και γύρω ο λαός σου ευτυχισμένος θα είναι» (Οδύσσεια, λ 134-137). Τον Αχιλλέα, αντίθετα, ο θάνατος θα τον βρει γρήγορα, ίσως μέσα σε εβδομάδες. Νέος και στην ακμή του, μακριά από την πατρίδα, χωρίς φίλους, πατέρα, γυναίκα ή παιδιά, θα χαθεί μαχόμενος σ’ έναν πόλεμο που δεν πιστεύει πια, για ένα είδος δόξας που δεν θέλει πια να δεχτεί, ανάμεσα σε συντρόφους που δεν σέβεται πια. Ο επικείμενος θάνατος του Αχιλλέα —προλέγεται κατ’ επανάληψη— πλανάται πάνω από το σύνολο έπος, που άλλωστε είναι γεμάτο περιγραφές φριχτών θανάτων. Ο θάνατος έχει κάτι το τελεσίδικο κι είναι το θέμα που διαπερνάει την Ιλιάδα. Σε τούτο το έπος δεν υπάρχει χώρος για την υπόσχεση αθανασίας που δίνεται στον Μενέλαο και στον Οδυσσέα στην Οδύσσεια. Ο Οδυσσέας μπορεί να επισκέπτεται τον κόσμο των νεκρών και να επιστρέφει, αλλά για τον Αχιλλέα κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο. Ο Όμηρος μάλιστα επιση

278


μαίνει ειρωνικά αυτή ακριβώς τη διαφορά, καθώς στην Οδύσσεια βάζει τον Αχιλλέα στον κάτω κόσμο να μέμφεται τον Οδυσσέα για τη συμβουλή του να μην αγανακτεί που πέθανε αφού έχει μεγάλη δύναμη ανάμεσα στους νεκρούς: «Μη με παρηγορείς για το θάνατο, δοξασμένε Οδυσσέα. Θα επιθυμούσα ακόμη και εργάτης στη γη να ήμουνα και να δουλεύω με μισθό σε άλλον άντρα, ακτήμονα και χωρίς άλλη περιουσία, παρά να βασιλεύω σε όλους τους πεθαμένους» (Οδύσσεια, λ 488-491).

Στην Ιλιάδα δεν υπάρχει παράδεισος που να περιμένει ακόμη και τους πιο εξαίρετους θνητούς. Οι νεκροί έχουν μια δίχως νόημα, δίχως σώμα ύπαρξη στον Άδη. Το τελεσίδικο του θανάτου φαίνεται στους φοιτητές ιδιαίτερα σκληρό, μια ειδωλολατρική ιδέα που κάνει τον πόνο πάνω σε τούτη τη γη δίχως νόημα. Φυσικά, για τους Έλληνες είναι ως επί το πλείστον το αντίθετο: ο θάνατος δίνει νόημα στη ζωή, περιβάλλει και προσδιορίζει την ανθρώπινη κατάσταση. Όσοι αμφιβάλλουν ας ρίξουν μια ματιά στις αμοραλιστικές και κατά συνέπεια ασήμαντες ζωές των Ολύμπιων, εκείνων που «δεν γερνούν και ζουν για πάντα». Το γεγονός της θνητότητας αναγκάζει τους ανθρώπους να βρίσκουν κάποιο νόημα για την ύπαρξή τους εδώ και τώρα, να ανακαλύπτουν κάθε μέρα τι σημαίνει το «ευ ζην». Από τους δυο ήρωες, ο Αχιλλέας αντιμετωπίζει και αποδέχεται το θάνατο πιο έντιμα και, κατά ειρωνικό τρόπο, με μεγαλύτερη κατανόηση.

Εχθροί.Η κυρίως πάλη του Οδυσσέα είναι εναντίον εξωτερικών «κακών», γοησσών σαν την Καλυψώ και την Κίρκη (και εν δυνάμει σαν τη Ναυσικά), ανθρωποφάγων όπως ο Πολύφημος, οι Λαιστρυγόνες και η Σκύλλα, των στασιαστών και απερίσκεπτων αντρών του και των μνηστήρων στο σπίτι του. Το ταξίδι προς την πατρίδα του είναι τόσο επικίνδυνο ώστε μόνο εκείνος, από τα δώδεκα πλήρως επανδρωμένα πλοία του, επιστρέφει ζωντανός. Στην πορεία, κάνει επίσης κι ένα εσωτερικό ταξίδι, καθώς μαθαίνει να τροποποιεί την ηρωική του ταυτότητα για να επανενταχθεί στην οικογένεια και την κοινότητά του. Στην Οδύσσεια οι «φυσικές» δυνάμεις, που αντιτίθενται στον πολιτι

279


σμό και στην επιτυχία του Οδυσσέα, αντιπροσωπεύονται κατά το πλείστον από τέρατα και πειρασμούς — δυνάμεις της φύσης και της ημιάγριας κατάστασης που επικρατούν έξω από την πόλιν.

Η ασυνείδητη πάλη του Αχιλλέα, όμως, είναι με τον εαυτό του, ακόμα και οι εξωτερικές μάχες που δίνει είναι κατ’ αρχήν αντανακλάσεις της διαπάλης με το θηρίο εντός του. Ο Αχιλλέας, ο άριστος των Αχαιών, έχει αδικηθεί από τους συμπατριώτες του. Είναι θυμωμένος. Ως εκ τούτου, δικαιολογημένα εγκαταλείπει τους Έλληνες να σφαχτούν από τον Έκτορα και τους απελπισμένους Τρώες. Το πείσμα του αποζημιώνεται με ένα είδος συγνώμης από τον Έλληνα αρχηγό Αγαμέμνονα, καθώς και με δώρα που κάποτε θεωρούσε ότι προσδιόριζαν τη θέση του στον κόσμο. Ο θυμός του δεν θα τον αφήσει να τα δεχτεί: «Αλλά φουσκώνει από οργή η καρδιά μου, σαν θυμηθώ το πόσο εξευτελιστικά με αδίκησε ο Ατρείδης ο Αργείος, σαν να ήμουν άτιμος μέτοικος» (Ιλιάς, I 646-648). Ωστόσο μαλακώνει αρκετά ώστε να αφήσει τον Πάτροκλο να πολεμήσει στη θέση του, αλλά η οργή τον καταλαμβάνει και πάλι όταν ο φίλος του σκοτώνεται. Το όργιο των φόνων στις ραψωδίες Τ, Φ και X δείχνει τον Αχιλλέα στην πιο θηριώδη του μορφή, να επιθυμεί μόνο να κομματιάσει και να φάει ωμή τη σάρκα του Έκτορα. Η πάλη του με το θηρίο στη ραψωδία Ω εξυψώνει το έπος σε υψηλή ποίηση και μας φέρνει αντιμέτωπους με τις τάσεις, τις σύμφυτες της ανθρώπινης φύσης, που ελλοχεύουν σε όλους μας κάτω από το επίχρισμα της παιδείας και του πολιτισμού. Αυτή η εικόνα της εγγενούς καταστροφικότητας της ανθρώπινης φύσης βρίσκεται, όπως είδαμε στο δεύτερο κεφάλαιο, στον πυρήνα της ελληνικής σοφίας. Πιο ολέθριος από την απόσυρση του Αχιλλέα από την κοινότητα είναι μόνο ο τρομακτικός τρόπος με τον οποίο προσπαθεί να παρακάμψει εντελώς την κοινότητα με την απάνθρωπη καταδίωξη του Έκτορα. Και τα δύο έπη υποδηλώνουν ότι ο μεγαλύτερος εχθρός είναι πάντα μέσα, όχι έξω, αλλά, ενώ ο Αχιλ- λέας μπορεί να ήταν πολύ κακός σύντροφος στο ταξίδι του Οδυσσέα, επιδεικνύει μεγαλύτερο θάρρος με το να κοιτάξει μέσα του και να μην του αρέσει αυτό που βλέπει.

280

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΥΚΟΛΗ ΤΙΙΟΘΕΣΗ

Άνθρωποι και ιδέες.Τέλος, η Οδύσσεια είναι η ιστορία του Οδυσσέα (η πρώτη λέξη του κειμένου είναι άνδρα), της επιστροφής του στην πατρίδα και η αποκατάσταση της κοινωνικής τάξης. Από την ε μέχρι και την ω ραψωδία σπάνια χάνουμε από τα μάτια μας τον ήρωα. Ακόμη και οι εξαιρετικές τέσσερις πρώτες ραψωδίες, στις οποίες ο Οδυσσέας δεν εμφανίζεται άμεσα, χτίζουν το θέμα της κρυμμένης ταυτότητας, της ωρίμανσης, της δικαιοσύνης και της οικογενειακής ζωής που κυριαρχούν στο έπος. Η Ιλιάδα, από την άλλη, δεν είναι για τον Αχιλλέα αλλά για τις συνέπειες της οργής του πάνω στον ίδιο και τους άλλους. Ο ίδιος ο Αχιλλέας δεν είναι το επίκεντρο της δράσης παρά σε τρεις μόνο από τις πρώτες δεκαοκτώ ραψωδίες. Εξαφανίζεται επίσης στο τέλος του έπους, αφού δεν υπάρχει στους τελευταίους 130 στίχους. Η Ιλιάδα δεν κλείνει με θεούς, με θρίαμβο ή με ξανασμίξιμο, αλλά με ένα ολότελα διαφορετικό είδος αναγέννησης:

Και όταν ύψωσαν τον τύμβο, γύρισαν πίσω- αλλά έπειτα, αφού μαζεύτηκαν όλοι με τάξη, έτρωγαν σε μεγαλόπρεπο τραπέζι στ’ ανάκτορα του Πριάμου, του διαπρεπούς βασιλιά. Κι έτσι αυτοί τέλεσαν την ταφή του ιπποδαμαστή 'Εκτορα.

/λίάς, Ω 801-804

Θάνατος και αναγέννηση, θυμός και συμπόνια, ταφή και ευωχία, πόνος και επιβεβαίωση είναι οι τελευταίες εικόνες της Ιλιάδας. Ο Α- χιλλέας βλέπει ξαφνικά μπροστά του, καθαρότερα από κάθε άλλον, μια μεγάλη άβυσσο, τα όρια που θέτει η ίδια η ανθρώπινη υπόσταση. Ο ηρωισμός του είναι η προσπάθειά του να δεχτεί αυτό τον μάλλον μελαγχολικό κόσμο με το θάνατο και τη λύπη του και να προχωρήσει μπροστά. Αυτή η πίστη στο κουράγιο και στην αξιοπρέπεια του ανθρώπινου πνεύματος καθρεφτίζεται πιο οικουμενικά στη λάμψη της νεκρικής πυράς και στην ευωχία στην Τροία. Η τραγωδία και η καρτερικότητα — τόσο του Αχιλλέα όσο και της ανθρωπότητας γενικά— συγκινούν ακόμη και τον δεκαοκτάχρονο, αν βέβαια πλησιάσουμε αρκετά αυτό το τρομερό είδος για να το δούμε.

281


Η διδασκαλία, λοιπόν, είναι η πρωταρχική υπευθυνότητα ενός μέλος του διδακτικού προσωπικού και η βασικότερη προϋπόθεση της εκπαίδευσης. Συλλογιζόμαστε τα πρότυπα από τη Δύση, έναν Ιησού ή έναν περίεργο Σωκράτη. Δεν είχαν γραφείο, τίτλους, θητείες σε αξιώματα, δεν πέρασαν από πανεπιστημιακές σχολές, δεν έγραψαν το παραμικρό, δεν κέρδισαν τίποτε, τους μίσησαν πολλοί, ενώ απέρ- ριψαν ακόμη και την «ταμπέλα» του δασκάλου. Το μόνο που έκαναν ήταν να αναζητούν με προσοχή την αλήθεια στις απρόθυμες αποκρίσεις κάποιου αμήχανου συνομιλητή. Οτιδήποτε άλλο συνδέεται συνήθως με το πανεπιστήμιο είναι γαρνιτούρα στην εκπαιδευτική τούρτα. Στον πυρήνα του εγχειρήματος παραμένει η μετάδοση ιδεών και ικανοτήτων. Μέσω τις δικής τους γνώσης, ενθουσιασμού και προσπάθειας να εμπλέξουν τους φοιτητές τους και να τους φέρουν αντιμέτωπους με προκλήσεις, οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι μπορούν, τον καλό καιρό, να κάνουν αλχημιστικά θαύματα.

Όπως προσπαθήσαμε να αποδείξουμε όμως, οι Έλληνες δεν είναι εύκολοι σύντροφοι, και τα Ελληνικά απαιτούν μεγάλες θυσίες και προσπάθειες. Ακόμη και η Ιλιάδα —η λαμπρότερη έναρξη που θα μπορούσε να επιθυμήσει ποτέ πολιτισμός — είναι ξένο κείμενο, ένα μακρύ ποίημα συντεθειμένο με αρχαιοπρεπή τρόπο και ασχολούμενο με δυσάρεστες πλευρές της ανθρώπινης φύσης, όπως ο θυμός, η περηφάνια, η θηριωδία στον πόλεμο και η θνητότητα. Στην τελευταία ίσως ραψωδία, μετά από 15.000 στίχους, μπορεί ο αναγνώστης που τη διαβάζει για πρώτη φορά να αρχίσει να αντιλαμβάνεται το «ταξίδι» του Αχιλλέα και να μετέχει στην απότομη συνειδητοποίηση του ήρωα ότι η τραγωδία της ανθρώπινης ύπαρξης είναι ο δεσμός που μας ενώνει όλους.

Τα θέματα που προβάλλει το έπος είναι δύσκολα. Το ομηρικό όρα- μ.α είναι απωθητικό για το σύγχρονο κοινό που είναι μεγαλωμένο σ’ έναν κόσμο ρομαντικής φαντασίωσης, ψυχοθεραπείας, ενός πανάγαθου Θεού ή ενός επιπόλαιου κυνισμού. Η αμήχανη συμπόνια του Αχιλλέα προς τον εχθρό του μοιάζει, για τον πρωτοετή φοιτητή, θλιβερά ανεπαρκής αποζημίωση για τις ώρες που ξόδεψε με τα παράξενα ονό- μιατα, τις ατέλειωτες εχθροπραξίες, τα παιδιάστικα πείσματα και τους

282

θανάσιμους τραυματισμούς. Ωστόσο είναι δουλειά και καθήκον κάθε νέας γενιάς δασκάλων και λογίων, τόσο στην τάξη όσο και στα έντυπα, να κάνει τις προκλήσεις της ανάγνωσης αυτού του έπους —και της συμμετοχής στην ελληνική παιδεία— να αξίζουν τον κόπο. Δεν πρόκειται για εύκολη δουλειά, προσφέρει ελάχιστες χειροπιαστές ανταμοιβές και συχνά αποκομίζει την περιφρόνηση των ίδιων των φοιτητών που προσπαθούμε να διδάξουμε. Η διδασκαλία των Ελληνικών δεν είναι εύκολη υπόθεση.

Δυστυχώς, πολλοί κλασικιστές δεν μπορούν ή δεν θέλουν να καταλάβουν το δίλημμα του επαγγέλματος τους, με αποτέλεσμα να μην κάνουν τις απαιτούμενες θυσίες. Πολύ συχνά η ορμητικότητα του προπτυχιακού φοιτητή δίνει τη θέση της στην κατάθλιψη του μεταπτυχιακού· οι Κλασικές Σπουδές παύουν να είναι ολονύχτια ανάγνωση της δύστυχης καταδικασμένης Ανδρομάχης πάνω στο τείχος να τραγουδάει: «Αλλά συ, Έκτορα, είσαι για μένα πατέρας και σεβαστή μητέρα κι αδερφός, εσύ ’σαι για μένα και δυνατός σύζυγος». Τώρα πρέπει να προλάβει να διαβάσει όλο τον τεχνητό κόσμο που έχουν χτίσει οι κλασικιστές με πρακτικά συνεδρίων, υπομνήματα, σύμμεικτα, μονογραφίες και βιβλιοκρισίες γύρω από τον αληθινό κλασικό κόσμο. Τις περισσότερες φορές, μετά από λίγους μήνες στο μεταπτυχιακό τμήμα, ο φοιτητής που πριν πάρει το πτυχίο του λαχταρούσε να διαδώσει τη γνώση των Ελλήνων, αναζητάει καταφύγιο στο κλειστό κύκλωμα των μυημένων των Κλασικών Σπουδών.

Είναι φανερό ότι έχει έρθει η στιγμή για ένα νέο ορισμό της «διδασκαλίας των Ελληνικών στο πανεπιστήμιο»: δεν πρέπει να σημαίνει συγγραφή κάποιου εξειδικευμένου άρθρου σε επιστημονικό περιοδικό, διάλεξη επισκέπτη καθηγητή στην άλλη άκρη της χώρας σ’ ένα ελάχιστο κοινό λογίων, επίσκεψη σε «δεξαμενή σκέψης», παρακολούθηση κάποιου συνεδρίου, ομιλία σε 300 ανώνυμους μαθητές δυο φορές την εβδομάδα ούτε συμβουλές μια στο τόσο σε κάποιο φοιτητή σχετικά με το θέμα της διατριβής του. Το να διδάσκεις Ελληνικά σημαίνει να αναλαμβάνεις την ευθύνη για την καθοδήγηση, τη βελτίωση και την ανάπτυξη των φοιτητών σου μέσω διαλέξεων, ερωτήσεων και απαντήσεων στην τάξη, σημαίνει επίσης διάβασμα, βαθμο

Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΓΚΟΛΗ ΥΠΟΘΕΣΗ

283


λόγηση και συζήτηση κάθε εργασίας τους, καθώς και συναντήσεις με μέλη της τάξης ατομικά για εξέταση υλικού ή για συμβουλές όταν αναφύονται προβλήματα. Το να διδάσκεις Ελληνικά σημαίνει να δημιουργείς νέες τάξεις, νέες θέσεις διδακτικού προσωπικού και να διευρύνεις το πεδίο οπουδήποτε και οποτεδήποτε κάποιος λέει ή γράφει κάτι για τους Έλληνες. Σημαίνει να βάζεις τους Έλληνες στην καρδιά σου, να συνταιριάζεις τα λόγια τους με τα έργα σου, να είσαι ένας Οδυσσέας που μπορεί να γοητεύσει, να ηγηθεί, να πολεμήσει, να υποφέρει, να θυσιάζει και να έχει συνέχεια το νου του στο γιατί γίνονται όλα αυτά και πώς θα επιστρέφει σπίτι του, και ταυτόχρονα να είσαι ένας Αχιλλέας που βλέπει τον τοίχο να πλησιάζει και, με μια διεστραμμένη χαρά, να «σανιδώνεις» το γκάζι.

284

ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

Γιατί ο γερο-αρματηλάτης Πηλέας μ’ έστειλε μαζί σου εκείνη τη μέρα, όταν από τη Φθία σ’ έστειλε άπειρο στον Αγαμέμνονα, χωρίς ακόμη να ξέρεις τον κοινό πόλεμο και τις συνελεύσεις, όπου διαπρέ- πουν οι άντρες. Γ ι’ αυτό μ’ έστειλε, για να διδάξω όλα τούτα, να είσαι ρήτορας λόγων και εκτελεστής έργων. Γ ι ’ αυτό, στην περίπτωση αυτή, δεν θα ήθελα αγαπητό μου παιδί να μείνω μακριά σου.

Όμηρος, Ιλιάς [I 438-445](Ο Φοίνιξ στον Αχιλλέα)

Αφού ο τομέας μας είναι τόσο πλούσιος και το μήνυμά του τόσο επίκαιρο, δεν θα μπορούσαν οι Έλληνες να εμφανίζονται στην τηλεόραση, να ξαναμπούν στις τάξεις του γυμνασίου, να παραγκωνίσουν την κοινωνιολογία, να κάνουν την ψυχοθεραπεία να δώσει τη θέση της στη μυθολογία και τις σπουδές ί,α Καζα στα Λατινικά, να γίνουν, με άλλα λόγια, μέρος της σύγχρονης αμερικανικής ζωής; Δεν θα μπορούσαν οι Έλληνες να βοηθήσουν στην αναμόρφωση του ακαδημαϊκού κατεστημένου, να ξεμπροστιάσουν τους υποκριτές και να στείλουν τους «ψιλικατζήδες» του πανεπιστημίου από κει που ’ρθαν; Δεν μπορεί να εμφανιστεί μια νέα γενιά κλασικιστών, όχι για να εκπαιδεύσει περισσότερους κλασικιστές, αλλά για να μορφώσει το ευρύτερο κοινό; Ίσως, αλλά μόνο αν αλλάξουμε όχι απλώς τη συμπεριφορά και τις αξίες των κλασικιστών, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο εκπαιδεύονται και διδάσκονται.

Η παρακμή του σύγχρονου πανεπιστημίου προέρχεται κατ’ ευθείαν από τα κακά της κοινωνίας του ύστερου εικοστού αιώνα. Όλες οι προσπάθειες για την επαναφορά της ελληνικής σοφίας με την αναμόρφωση της ανώτατης εκπαίδευσης είναι καταδικασμένες να απο-

285


τύχουν, εφόσον απουσιάζει μια ευρύτερη αμερικανική αναγέννηση. Η ειρωνεία εδώ είναι ότι στρεφόμαστε με όλο και μεγαλύτερη απελπισία στο πανεπιστήμιό μας για να κάνει αυτό που δεν μπορεί: να διορθώσει τα εγγενή καρκινώματα του σύγχρονου πολιτισμού μας. Ωστόσο καμιά εκπαίδευση, ιδιαίτερα η ανώτατη, δεν μπορεί να αναιρέσει δεκαοκτώ χρόνια σχολικής και γονικής αποτυχίας. Οι Έλληνες γνώριζαν ότι τα παιδιά μαθαίνουν να γίνονται υπεύθυνα και πολύτιμα μέλη της κοινωνίας — να είναι οι παραγωγικοί και όχι οι απλώς ευτυχισμένοι πολίτες του Ησίοδου— μόνο με συνεχή ενδυνάμωση από την οικογένεια με την υποστήριξη των επικουρικών, εκπαιδευτικών, θρησκευτικών, πολιτικών και κοινωνικών θεσμών της κοινότητας. Με άλλα λόγια, χωρίς τη λειτουργική και αποτελεσματική πόλιν (που σαφώς λείπει από την Αμερική), τα παιδιά δεν γίνονται και δεν θα γίνονται ολοκληρωμένοι άνθρωποι — όπως πασχίζει ο Αριστοτέλης να μας θυμίσει.

Ας γίνουμε σαφείς. Κανένα κολεγιακό πρόγραμμα μαθημάτων δεν μπορεί να μεταμορφώσει δυσλειτουργικούς, αδαείς εφήβους σε παραγωγικούς και ηθικούς, και πολύ λιγότερο σε πληροφορημένους και μορφωμένους, πολίτες. Κάθε αναμόρφωση του προγράμματος σπουδών από το κολέγιο και πάνω θα είναι ελάχιστα χρήσιμη χωρίς την αναζωογόνηση όλων των άλλων στοιχείων της πόλης-κράτους. Ελάχιστων μόνο φοιτητών η ζωή μπορεί να αλλάξει από ένα βιβλίο, ένα μάθημα, έναν καθηγητή, και βεβαίως δεν υπάρχει μεγαλύτερη ικανοποίηση για ένα δάσκαλο από το να αποτελέσει μέρος μιας τέτοιας μεταμόρφωσης. Ωστόσο είναι απονενοημένο να περιμένεις ότι κάτι τέτοιο μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο παρά εξαίρεση, μια τελευταία απόπειρα να σωθούν λίγοι στην τύχη. Είναι δυνατόν, σε εποχές κοινωνικού χάους, μια εχέφρων κοινωνία να εξαρτάται από ένα και μόνο θεσμό για τη σωτηρία της, από ένα θεσμό μάλιστα που αγγίζει τους αποδέκτες του μόνο μετά από δεκαοκτώ χρόνια ζωής; Συμφωνούμε λοιπόν ότι η σωτηρία του Ομήρου στο πανεπιστήμιο, η εισαγωγή κλασικών προτύπων σκέψης και συμπεριφοράς στους αμύητους και αδαείς, δεν μπορούν από μόνα τους να σώσουν μια χαμένη γενιά Αμερικανών.

286

ΤΙ ΘΛ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

Ωστόσο, η μεταμόρφωση του αποτυχημένου σύγχρονου πολιτισμού σε ένα σύστημα λειτουργικής πόλεως πρέπει από κάπου να ξεκινήσει. Έχουμε υποστηρίξει ότι ένα σημαντικό και εν πολλοίς μη αναγνωριζόμενο πρώτο βήμα — ιδιαίτερα τώρα — είναι να κατανοήσουμε τη δική μας ελληνική προέλευση και κατά συνέπεια το πώς και το γιατί είμαστε Δυτικοί. Δεδομένου ότι αυτή η διερεύνηση είναι απίθανο να λάβει χώρα οπουδήποτε αλλού παρά στο πανεπιστήμιο, στρεφόμαστε στο πρόγραμμα μαθημάτων του κολεγίου για βοήθεια. Οι τωρινοί δάσκαλοι στοιχειώδους εκπαίδευσης, που συχνά εκπαιδεύονται στο πώς, αλλά όχι στο τι, να διδάσκουν, είναι προϊόντα ενός αποτυχημένου πανεπιστημιακού προγράμματος σπουδών κι έτσι κληροδοτούν αυτή τη συμφορά σε κάθε νέα γενιά παιδιών.

Τπάρχουν, στην πραγματικότητα, ήδη μια χούφτα προνοητικά κολέγια στις ηπα που έχουν πρόγραμμα σπουδών βασισμένο στο δυτικό πολιτισμό, αλλά —κι αυτό είναι σημαδιακό— τα ονόματά τους είναι απίθανο να είναι γνωστά σε οποιονδήποτε έξω από τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Πράγματι, όσο πιο γνωστό είναι ένα πανεπιστήμιο τόσο πιο πολύ απέχει μάλλον το πρόγραμμα σπουδών του από τους Έλληνες.

Ας μην ξεχνάμε ότι ο στόχος της ανώτατης εκπαίδευσης είναι να αποδώσει νεαρούς ενηλίκους εφοδιασμένους με τη σοφία, τις δεξιότητες και την επιθυμία να ζήσουν σκεπτόμενοι, ηθικά και παραγωγικά, είτε πρόκειται να γίνουν δάσκαλοι ή μαραγκοί, γεωργοί, δάσκαλοι ή μηχανικοί. Η πανεπιστημιακή εμπειρία σίγουρα δ ε ν είναι, και ποτέ δεν ήταν, σχεδιασμένη ώστε να διδάξει στους φοιτητές ένα επάγγελμα, αυτό που οι Έλληνες αποκαλούσαν «τέχνη». Όσοι έλαβαν αυστηρή εκπαίδευση στο «Τμήμα Ελευθέρων Σπουδών» θα είναι ικανοί να διδαχτούν στο χώρο εργασίας οποιοδήποτε καθήκον μπορεί να απαιτούν οι περισσότερες δουλειές' που συνδέονται με ένα προπτυχιακό πιστοποιητικό σπουδών, όπως επιχειρήσεις, λογιστικά, κοινωνική εργασία, ψυχαγωγία ή διδασκαλία. Αντιλαμβανόμαστε ότι πολλοί απόφοιτοι λυκείου θα προτιμήσουν (και θα είναι προτιμότερο) να παρακολουθήσουν επαγγελματικές σχολές, τις οποίες κατά συνέπεια οι πολιτείες και οι κοινότητες πρέπει να χρηματοδοτούν με χρήματα που θα

287


εξοικονομήσουν από την αφαίρεση οριακών προγραμμάτων από το πανεπιστήμιο. Ο αγρότης πηγαίνει στο κολέγιο για να αποκτήσει θεωρητικές γνώσεις που ίσως τύχει να τον βοηθήσουν να καταλάβει καλύτερα την τραγωδία και το μυστήριο της αγροτικής ζωής· δεν χρειάζεται να γραφτεί στο κολέγιο για να πάρει πτυχίο στο πώς να να σβαρνίζει, να κλαδεύει ένα δέντρο ή να βγάζει από τα σταφύλια κρασί. Τέτοιες επαγγελματικές σχολές πρέπει να απορροφήσουν τα υπάρχοντα κολεγιακά επαγγελματικά τμήματα, και έτσι η φοίτηση σ’ αυτές να γίνει στ’ αλήθεια χρήσιμη, προσφέρόντας ένα εντατικό διετές πρόγραμμα με εκπαιδευτική πρακτική στον κόσμο των επιχειρήσεων.

Θέτουμε αξιωματικά ότι δεν οφείλουν όλοι οι απόφοιτοι λυκείου να πηγαίνουν στο κολέγιο, αλλά όλοι πρέπει να έχουν μια δεξιότητα, σε αντίθεση με το τωρινό σύστημα, όπου εγγράφουμε εκατομμύρια σπουδαστών που αποφοιτούν με πτυχία αλλά χωρίς δεξιότητες και χωρίς παιδεία. Θα ήταν ουτοπικό να προετοιμάζονται όλοι οι δεκαοκτάχρο- νοι για το πανεπιστήμιο και να ανυπομονούν να αποκτήσουν πανεπιστημιακή εκπαίδευση. Προς αποφυγήν παρανοήσεων, αυτό θα ήταν η προτίμησή μας σ’ έναν ιδανικό κόσμο. Ωστόσο δεν συμβαίνει ούτε συνέβαινε ποτέ. Με μια δεξιότητα και μια δουλειά κάθε άτομο γίνεται λειτουργικό μέλος της κοινότητας με όλες τις υποχρεώσεις και τα καθήκοντα που συνεπάγεται αυτό. Με δυο λόγια, μερικοί σπουδαστές θα είναι επαγγελματίες με πιστοποιητικό από επαγγελματικές σχολές και θα είναι έτοιμοι να μπουν στο εργατικό δυναμικό τόσο σε παραγωγικές όσο και σε διοικητικές θέσεις. Άλλοι θα επιλέξουν την επίσημη παιδεία και θα βγαίνουν από το πανεπιστήμιο με αυτή την πιστοποίηση. Άλλοι πάλι θα κάνουν και τα δύο. Αυτός είναι ο πυρήνας της δόμησης μιας πόλεως.

ΟΙ ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΣΠ Ο ΓΔΕΣ ΩΣ ΚΕΝ ΤΡΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΈΑ ΤΛΗ

Το κλειδί για μια επιτυχημένη προπτυχιακή εκπαίδευση είναι ένα καλά επεξεργασμένο και ολοκληρωμένο σύστημα υποχρεωτικών μαθημάτων πέρα από ειδικεύσεις. Ένας ισχυρός πυρήνας πρέπει να έχει

288


βάθος (διαφορετικά μαθήματα μέσα στον ίδιο επιστημονικό κλάδο), εύρος (κάλυψη πολλών επιστημονικών κλάδων), ενοποίηση της μάθησης (πολυκλαδική προσέγγιση μεταξύ τομέων μελέτης) και ιστορικό προσανατολισμό. Πρέπει επίσης να απομειώνει την έμφαση στον κύριο τομέα εστίασης. Οι νέες Κλασικές Σπουδές —η παραδοσιακή πολυκλαδική τους προσέγγιση (ιστορία, λογοτεχνία, φιλοσοφία, θρησκεία, πολιτική επιστήμη, τέχνη) θα πρέπει τώρα να συνδυαστεί με ένα επαγγελματικό ηθικό κώδικα προερχόμενο από την ελληνική σοφία— πρέπει να βρίσκονται στην καρδιά της πανεπιστημιακής δομής. Πολλές από τις κοινωνικές επιστήμες και τις σπουδές ειδικού ενδιαφέροντος που τώρα παραφορτώνουν το σύστημα, θα απομακρυνθούν από το κέντρο. Οι περισσότερες είναι ως επί το πλείστον θεραπευτικές, όσες δεν είναι καλύτερα να σπουδάζονται κάτω από τις κλασικές επικεφαλίδες γλώσσα, λογοτεχνία, ιστορία, φιλοσοφία και επιστήμη. Οι Έλληνες δεν είχαν όνομα για την κοινωνιολογία, αλλά ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Ηρόδοτος και ο Αριστοφάνης γνώριζαν πολλά για την επίσημη οργάνωση και τον πολιτισμό μιας δεδομένης κοινωνίας.

Ο δυτικός πολιτισμός είναι το θεμελιώδες και κεντρικό θέμα του πυρήνα. Δεν μπορεί κάποιος να αρχίσει να κατανοεί άλλους πολιτισμούς, εάν δεν κατέχει τη δική του πολιτιστική ιστορία, ιδιαίτερα μάλιστα όταν αυτός ο πολιτισμός, ευτυχώς ή δυστυχώς, τείνει να επικρατήσει παγκοσμίως στον αιώνα που έρχεται. Μα πιο σημαντικό είναι ότι η μελέτη του κοινού μας πολιτισμού —όλοι οι Αμερικανοί μιλάνε δυτική γλώσσα, δέχονται τη συνταγματική διακυβέρνηση, θεωρούν ως δεδομένο το διαχωρισμό της εκκλησίας από το κράτος, των πολιτών από τους στρατιωτικούς και απαιτούν ελεύθερη έκφραση και νόμιμες διαδικασίες — μπορεί να εμποδίσει τη βαλκανιοποίηση της Αμερικής. Το ότι τα υποχρεωτικά μαθήματα περί του κρατούντος πολιτισμού πρέπει να είναι σχεδιασμένα για να δημιουργούν εθνική ενότητα — πολυφυλετικότητα, όχι πολυπολιτισμικότητα — δεν έπρεπε να ενοχλεί τους ακαδημαϊκούς δασκάλους. Αντίθετα, πρέπει να ντρέπονται που έχουν δημιουργήσει φυλετικά διαχωρισμένους κοιτώνες, φοιτητικές ενώσεις, σχολές και τελετές αποφοιτήσεως στις αμερικα-

289



νικές πανεπιστημιουπόλεις, των οποίων την πικρή σοδειά μνησικα- κίας, διαιρέσεων και διωγμών αρχίζουμε να δρέπουμε.

Για την κατανόηση του δυτικού πολιτισμού είναι σαφώς απαραίτητη και η μελέτη των Αιγυπτίων, Τούρκων, Μογγόλων, Αζτέκων, Κελτών και Ιαπώνων. Όμως αυτοί οι μη δυτικοί πολιτισμοί μελετώ- νται σε ικανή έκταση μέσω των κανονικών μαθημάτων ιστορίας και λογοτεχνίας και όχι μέσα σε θυλάκους σπουδών περί εθνών, φύλου και φυλών. Θα μελετήσουμε τους Μινωίτες, τους Αζτέκους ή τους Αφρικανούς ως ιδιαίτερους, ενδιαφέροντες πολιτισμούς με διαφορετικά πρότυπα κοινωνικής οργάνωσης και αντιλήψεων περί ανθρώπου και κοινωνίας, όχι ως καταπραϋντικά για όσους ζηλεύουν ή είναι θυμωμένοι με τη Δύση. Το να αγνοήσει κανείς την ιδιοφυΐα της Σαπ- φούς στο μάθημα της ελληνικής λογοτεχνίας είναι έγκλημα, αλλά και το να τη θεοποιήσει στο μάθημα των γυναικείων σπουδών είναι τουλάχιστον πταίσμα.

Λέμε και πάλι ότι μαθήματα επιχειρήσεων και επικοινωνίας — τα πάντα, από λογιστικά μέχρι ραδιόφωνο και τηλεόραση— που στην καλύτερη περίπτωση είναι επαγγελματικά, δεν θα προσφέρονται καθόλου. Οι εκφωνητές ειδήσεων μπορούν είτε να μάθουν ορθοφωνία και ανάγνωση ειδήσεων σε επαγγελματική σχολή είτε να παρακολουθήσουν πανεπιστημιακά μαθήματα για να αποκτήσουν παιδεία, με τη συλλογιστική ότι οι δεξιότητες στο ρεπορτάζ και τη σωστή εκφορά του λόγου είναι στολίδια που αποκτιούνται εύκολα στα πλαίσια της ουσιαστικής κατανόησης της ιστορίας και του πολιτισμού, που αποτελούν το πραγματικό υλικό των βραδινών ειδήσεων. Με την παρούσα κατάσταση, στα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουμε εντυπωσιακούς τρόπους ομιλίας αλλά άδεια κεφάλια. Τα μαθήματα στην άσκηση της ζωγραφικής ή της μουσικής, δηλαδή πρακτική, όχι θεωρητική, ζωγραφική, κιθάρα και πιάνο, θα έπρεπε να προσφέρονται σε μαθήματα τετραμήνων. Η συλλογιστική είναι ότι η αληθινή καλλιτεχνική και μουσική ιδιοφυΐα, όπως τη βλέπει ο Πλάτων, είναι θέμα έμπνευσης και δεν μπορεί να διδαχτεί· μπορεί βεβαίως να καλλιεργηθεί, αλλά αυτό δεν είναι δουλειά της προπτυχιακής εκπαίδευσης. Το πανεπιστήμιο μπορεί να επενδύσει κάποια κεφάλαια για να

290


εξασφαλίσει ότι οι φοιτητές του θα έχουν μια αισθητική και μια εξοικείωση τόσο με την ιστορία όσο και με τη δεξιοτεχνία που εμπεριέχονται στη ζωγραφική, στο θέατρο, στο δημιουργικό γράψιμο και στη μουσική. Πιστεύουμε όμως ότι κανένας μεγάλος καλλιτέχνης, μυθιστοριογράφος, ποιητής, σκηνοθέτης ή μουσικός δεν αποκτά ιδιοφυία από το διδακτικό πρόγραμμα μαθημάτων, κατά συνέπεια το πανεπιστήμιο δεν πρέπει να προσπαθεί να γίνει ίδρυμα τέχνης, ωδείο ή δεξαμενή δημιουργικού γραψίματος. Άλλωστε υπάρχει διαφορά μεταξύ του να είσαι μεγάλος καλλιτέχνης ή καλά εκπαιδευμένος καλλιτέχνης: άλλες φορές η δημιουργική ικανότητα και η τυπική εκπαίδευση είναι συμπληρωματικές και αμοιβαία ωφέλιμες, άλλες φορές είναι ασύνδετες και άλλες φτάνουν να είναι ακόμη και αντίθετες.

Το πρόγραμμα που προτείνουμε αρχίζει με δύο χρόνια Ελληνικών και Λατινικών, για λόγους που πρέπει πλέον να είναι ξεκάθαροι. Ο κύκλος αυτός είναι ελάχιστος και υποχρεωτικός, οι λίγοι φοιτητές που έχουν ήδη κάνει Ελληνικά και Λατινικά πριν το κολέγιο, θα κάνουν τέσσερα ακόμη εξάμηνα. Με αυτή την προϋπόθεση οι φοιτητές θα περνούν τουλάχιστον ένα χρόνο διαβάζοντας τους κλασικούς από το πρωτότυπο. ΓΥ αυτό το σκοπό, θα προσφέρονται μόνο μεγάλοι συγγραφείς, λογοτεχνικά είδη και θέματα: Σοφοκλής κι όχι Μένανδρος, Θουκυδίδης κι όχι Πολύβιος. Χρειαζόμαστε επίσης δύο χρόνια μιας λατινογενούς γλώσσας ή Γερμανικών (ή αποδεδειγμένη επάρκεια γνώσης τους σε αντίστοιχο επίπεδο). Υπάρχουν πολλοί λόγοι για την ενθάρρυνση βασικής επάρκειας σε μια σύγχρονη γλώσσα, πέρα από τις εμπορικές συναλλαγές με τους Ευρωπαίους. Ένας στόχος είναι να σπάσει ο στενός τοπικισμός των φοιτητών μας, κάτι που δεν αντιμετωπίζεται, όπως κοινώς πιστεύεται, με το ΜΤν, τις δορυφορικές κεραίες και τις διεθνείς ροκ ορχήστρες. Μέσα απ’ αυτά τα μαθήματα, οι φοιτητές θα έρθουν σε επαφή με ένα συγκεκριμένο πολιτισμό διαφορετικής από τη δική τους νοοτροπίας. Η μελέτη των συγχρόνων γλωσσών βοηθάει επίσης τους φοιτητές να αντιληφθούν ότι η ευρωπαϊκή παράδοση είναι ποικίλη, ότι οι Γάλλοι, για παράδειγμα, δεν κατανοούν τον κόσμο με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τον κατανοούν

2 9 1


οι Αμερικανοί, οι Άγγλοι ή οι Ολλανδοί. Θα προσφέρονται επίσης ασιατικές γλώσσες και Ρωσικά, αλλά δεν θα ικανοποιούν την απαίτηση της επί πλέον γλώσσας, εκτός κι αν οι φοιτητές ειδικεύονται σε τομείς που ωφελούνται από αυτή τη γνώση. Ο σκοπός εδώ δεν είναι η απλή δυνατότητα συνομιλίας σε μια ξένη γλώσσα, αλλά ένα επί πλέον μέσο βαθύτερης κατανόησης του πολιτισμού από τους φοιτητές, τόσο του δικού τους όσο και άλλων. Η μελέτη της γλώσσας πρέπει να συνδέεται με τα μαθήματα ιστορίας, λογοτεχνίας και πολιτισμού: τα μαθήματα για το δυτικό πολιτισμό ή τη βιολογία εμπλουτίζονται όταν οι φοιτητές μπορούν να διαβάσουν έργα του Παστέρ ή του Φρόιντ στο πρωτότυπο. Φυσικά, πρέπει να ενθαρρύνονται και οι σπουδές σε ξένη χώρα στη γλώσσα της.

Μία από τις παραδοσιακές δυσκολίες του να έχει κανείς τόσο αυστηρές προϋποθέσεις στις γλώσσες, είναι ότι απαιτείται μεγάλο τμήμα Συγχρόνων Γλωσσών, πράγμα που συχνά είχε ως αποτέλεσμα τη μία από τις εξής δύο συμφορές: είτε (α) μεγάλο θύλακο μεταφραστών, που μιλούν τη μητρική τους γλώσσα, ως καθηγητές, που διδάσκουν εισαγωγικά μόνο μαθήματα σ’ αυτή τη γλώσσα, οι οποίοι δεν θέλουν ή δεν μπορούν να συνεισφέρουν ευρύτερα στην πανεπιστημιούπολη, είτε (β) μια ολιγάριθμη ομάδα καθηγητών ανώτερης βαθμίδας, που διδάσκουν ειδικά θέματα λογοτεχνίας στα τελευταία εξάμηνα και δίνουν σεμινάρια, κι ένα μεγάλο αριθμό καθηγητών μερικής απασχόλησης που αξιοποιούνται και κάνουν όλη τη δουλειά της βασικής εκμάθησης της γλώσσας στις πολυπληθείς τάξεις των πρώτων εξαμήνων. Για να αποφευχθεί αυτό, το διδακτικό προσωπικό πρέπει να διδάσκει υποχρεωτικά σε όλοι τα επίπεδα, να κάνει μαθήματα τόσο μετάφρασης όσο και πολιτισμού, ενώ παράλληλα πρέπει να είναι σε θέση να διδάσκει και στη συνέχεια, στα μαθήματα δηλαδή που αφορούν στο δυτικό πολιτισμό. Οι κλασικιστές, φυσικά, θα διδάσκουν και τις δύο γλώσσες, σε όλα τα επίπεδα, καθώς και μαθήματα λογοτεχνικής μετάφρασης και ιστορικής επισκόπησης.

Οι φοιτητές θα κάνουν επίσης τουλάχιστον ένα εξάμηνο μαθηματικά σε επίπεδο εισαγωγής στον απειροστικό λογισμό. Οι μαθηματικοί, σε αντίθεση με τους φωνακλάδες και επιπόλαιους κλασικιστές, επανε

292


ξετάζουν εδώ και καιρό ήσυχα αλλά ριζικά το πώς και το γιατί διδάσκουν τον τομέα τους. Το κλειδί για να επιτύχει το μάθημα των μαθηματικών είναι η εμπεριστατωμένη διατύπωση του τι έχει να μας πει ο Λογισμός, ένα από τα μεγαλύτερα μνημεία της Δύσης, σχετικά με το πώς είναι δομημένος ο κόσμος και πώς προχωρεί ο μαθηματικός στην κατανόησή του. Όπως κι οι ξένες γλώσσες, τα καθαρά μαθηματικά αναπτύσσουν τα έλογα και τα λογικά στοιχεία του σπουδαστή, του ενσταλάζουν πειθαρχία και του δείχνουν ότι ο δρόμος προς την επίλυση προβλημάτων βρίσκεται στο πάντρεμα των δεδομένων με τη λογική. Τον απαλλάσσουν επίσης από την ομφαλοσκόπηση και, από πολύ νωρίς, όπως είδε πάλι ο Πλάτων, γίνονται από μόνα τους μια φιλοσοφία που καταδεικνύει ότι υπάρχουν φυσικοί κανόνες απόλυτοι, αμετάβλητοι και μη υποκείμενοι σε προσωπικές ερμηνείες, που ανήκουν σε έναν κόσμο που δεν έχει φτιαχτεί από εμάς. Δεν είναι τυχαίο που οι φοιτητές θετικής κατεύθυνσης τα καταφέρνουν συνήθως καλύτερα με τα μαθήματα των Ελληνικών απ’ ό,τι εκείνοι με κύρια κατεύθυνση την ψυχολογία ή την κοινωνιολογία, ούτε που δεν είναι τόσο ναρκισσιστές όσο εκείνοι που σπουδάζουν λογοτεχνία, οι οποίοι έχουν μεγαλώσει με θεωρίες και αναζήτηση ταυτότητας.

Από ένα υποχρεωτικό μάθημα κατώτερης βαθμίδας στη φυσική, στη χημεία και στη βιολογία θα διδάσκεται από ιστορική σκοπιά, εισάγοντας τους φοιτητές στις μεθοδολογίες των τομέων αυτών, μέσω εξέτασης σημαντικών ζητημάτων και προσεγγίσεων (ή έστω και ενός συγκεκριμένου θέματος), διά μέσου των αιώνων. Τα συνήθη μαθήματα γενικής βιολογίας και χημείας, που παραδοσιακά είναι μονοετή μαθήματα προορισμένα είτε για εκείνους που θα ακολουθήσουν αυτή την κατεύθυνση σπουδών είτε για εκείνους που θα συνεχίσουν στην Ιατρική Σχολή, είναι πολύ στενά και δεν ικανοποιούν τις απαιτήσεις ακόμη και για τις παραπάνω ειδικότητες. Ο στόχος της νέας διδακτέας ύλης είναι να δείξει στο φοιτητή ότι το υλικό σύμπαν, όπως η γλώσσα και ο πολιτισμός του ανθρώπου, μπορεί να προσεγγιστεί συστηματικά και να κατανοηθεί λογικά και ότι το ανθρώπινο είδος, αντίθετα με το δόγμα της κοινωνικής επιστήμης, υπόκειται επίσης στους νόμους του φυσικού κόσμου. Ένα επί πλέον μάθημα σε οποιονδήποτε από

293


αυτούς τους τρεις επιστημονικούς κλάδους θα είναι επίσης υποχρεωτικό, με εργαστηριακό πρόγραμμα που θα εστιάζει σε μεθόδους επίλυσης προβλημάτων σε αυτό το συγκεκριμένο τομέα.

Δύο χρονιές μαθημάτων γύρω από το δυτικό πολιτισμό — το πρώτο και το δεύτερο έτος — πρέπει να αποτελούν τη σπονδυλική στήλη του πυρήνα, ενώ παράλληλα πρέπει να συνδέονται με τα μαθήματα ξένων γλωσσών και θετικών επιστημών. Τα μαθήματα του Δυτικού Πολιτισμού είναι πολυκλαδικά, εξετάζουν τη λογοτεχνία, την ιστορία, την τέχνη και τη φιλοσοφία από τους Έλληνες μέχρι τη σύγχρονη Ευρώπη. Σκοπός τους είναι η αποκάλυψη των σχέσεων μεταξύ των διαφόρων επιστημονικών κλάδων, ενώ παράλληλα ερευνάται το αντικείμενο του ίδιου του επιστημονικού κλάδου. Αυτή η σειρά θα διαμορφώσει ένα πρότυπο για τους φοιτητές και θα τους βοηθήσει στη σύνθεση των γνώσεων και των κολεγιακών τους εμπειριών σε ένα όλο. Η άλλοτε ευγενής ιδέα ενότητας και συνέχειας, που έγινε δημοφιλής από μυαλά τόσο διαφορετικά όσο του Γκίμπον, του Χέγκελ, του Σπένγκλερ, του Τόινμπι και του Μπροντέλ, πρέπει να αναστηθεί, σε αντίθεση με την κατάτμηση, την εξειδίκευση και την έλλειψη σαφήνειας και συνοχής που χαρακτηρίζουν τις περισσότερες «επισκοπήσεις» αυτού του είδους στην τελευταία δεκαετία.

Η άγνοια των Αμερικανών φοιτητών για την ιστορική τους παράδοση είναι λυπηρή. Οι τελειόφοιτοι γνωρίζουν συνήθως περισσότερα για το ταμπού της αιμομειξίας κάποιας φυλής του Τρίτου Κόσμου απ’ ό,τι για το πείραμα του δικού τους Συντάγματος, περισσότερα για την παθολογία του εμπορίου κοκαΐνης απ’ ό,τι για τον Εμφύλιο Πόλεμο. Ένα μάθημα στον αμερικανικό πολιτισμό, κατά το τρίτο ή το τέταρτο έτος, θα επιχειρήσει να καλύψει αυτό το κενό. Αυτό το μάθημα πρέπει επίσης να είναι διαχρονικό και διεπιστημονικό και να περιλαμβάνει λογοτεχνία, τέχνη, φιλοσοφία και κοινωνική, πολιτική, στρατιωτική και οικονομική ιστορία. Στο παρελθόν, η αμερικανική ιστορία υπήρξε υπέρ το δέον εγκωμιαστική, ενώ κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας εκφυλίστηκε σε καρικατούρα σχεδόν μοντέρνου αντιαμερικανισμού. Ωστόσο, ως τμήμα της ευρύτερης έμφασης στο δυτικό πολιτισμό, πρέπει να διδάσκεται με ειλικρίνεια και

294

ΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΓΜΕ

ρεαλισμό πάση θυσία. .Ναι, ο στρατηγός Σέρμαν ήταν ρατσιστής, υποστήριξε καταστροφικές πολιτικές για τους αυτόχθονες Αμερικανούς, προσέδωσε θηριωδία στην έννοια του πολέμου και, ναι, υπήρξε ίσως χαρακτηριστικός εκφραστής του ήθους της εποχής του. Ωστόσο, υπήρξε παράλληλα στρατιωτική ιδιοφυΐα, έσωσε περισσότερες ζωές απ’ όσες πήρε, διέθετε εκπληκτική αίσθηση του τι ήθελε και τι θα προτιμούσε ο αμερικανικός λαός και βοήθησε το έθνος να προχωρήσει στο δρόμο του σκληρού πεπρωμένου του που μπόρεσε να εξελιχθεί σε κάτι καλύτερο, το οποίο τώρα ασπάζονται και απολαμβάνουν οι περισσότεροι.

Καθόλου αποκομμένα και τόσο σημαντικά, ώστε να πρέπει να ενσωματωθούν στη διδακτέα ύλη, είναι η συγγραφή, η τεχνολογία και η επιστημονική δεοντολογία. Το διετές πρόγραμμα επί του δυτικού πολιτισμού πρέπει να συνδέεται άμεσα και με την έκθεση. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρόπους, αλλά είναι ζωτικής σημασίας να μην παραδοθεί το γράψιμο στους καθηγητές του τμήματος των Αγγλικών, των οποίων η επιστασία στο παρελθόν αποδείχτηκε τόσο καταστροφική όσο και πολιτικοποιημένη. Σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει το δημιουργικό γράψιμο να αντικαταστήσει τον επεξηγηματικό πεζό λόγο. Οι περισσότεροι σπουδαστές πληρούν τώρα αυτή την απαίτηση με φλυαρίες και μελοδραματικές ιστορίες για το διαζύγιο των γονιών τους ή το θάνατο του σκύλου τους. Θεραπευτικό; Ίσως. Έχει κάποια αξία στην ενστάλαξη λογικής, στη σύνθεση του πεζού λόγου και στην προσέγγιση της υποστήριξης ή της απόρριψης μιας πρότασης; Σε καμιά περίπτωση. Θα ήταν πολύ καλύτερα να απορ- ρίψουν την Τέταρτη Τροπολογία του Συντάγματος σε ένα δοκίμιο δέκα σελίδων ή, ακόμη καλύτερα, να αναλύσουν το ίδιο το κείμενο της τροπολογίας, από το να γράφουν είκοσι σελίδες στο «προσωπικό ημερολόγιό» τους σχετικά με την αναπτυσσόμενη συνειδητοποίηση της σεξουαλικότητάς τους και να το γεμίζουν με επιφωνήματα, σκαριφήματα, φωτογραφίες, θαυμαστικά και στιχάκια στα περιθώρια. Στην πραγματικότητα, πολλοί καθηγητές έκθεσης, όπως οι πρόσφατοι κλασικιστές, δεν πιστεύουν καν στον τομέα τους κι έτσι περνούν στους μαθητές τους την ιδέα ότι η γραμματική είναι «κατασκεύασμα» και

295


ότι οι καλές προθέσεις, η ευαισθησία και το να «έχουν δίκιο» μετράνε πιο πολύ από την ορθογραφία, τη σύνταξη και το λεξιλόγιο.

Η τεχνολογία πρέπει να ενσωματωθεί σε όσο γίνεται περισσότερα μαθήματα, όπου κάθε επιστημονικός κλάδος να επιχειρεί να εισαγάγει του< φοιτητές στους τρόπους με τους οποίους η νέα επιστήμη της πληροφορικής εκμεταλλεύεται τις βάσεις δεδομένων και τα διαθέσιμα λογισμικά, καθώς και τα επακόλουθα (κοινωνικά, ηθικά, ιστορικά κ.λπ.) αυτής της τεχνολογίας —ένα θέμα για το οποίο οι Έλληνες έχουν πολύ περισσότερα να προσφέρουν απ’ ό,τι ο Μπιλ Γκέιτς. Όμως δεν μπορούμε να εμπιστευτούμε την ηθική στους ακαδημαϊκούς φιλοσόφους, που συχνά αφήνουν στους μαθητές την εντύπωση ότι υπάρχει πολύ μικρή διαφορά μεταξύ ηθικής σκέψης και δικολαβισμού, ότι ο σκοπός των κειμένων είναι πάντα να μπερδεύουν και όχι να αποσαφηνίζουν, ότι το να ενεργείς ηθικά είναι συνώνυμο με το να μιλάς κωδικοποιημένα για την ηθική. Επί πλέον, όπως παρατηρήσαμε πιο πάνω, ελάχιστοι εικοσάχρονοι θα αρχίσουν να ενεργούν διαφορετικά, επειδή διάβασαν την Πολιτεία του Πλάτωνα υπό τη διδασκαλία ενός δόκτορα της φιλοσοφίας. Το κλειδί εδώ, επιπροσθέτους της συνεχούς συζήτησης ηθικών θεμάτων στα μαθήματα πολιτισμού, της ιστορίας και της επιστήμης, είναι η συμπεριφορά του διδακτικού προσωπικού και της διοίκησης και η διαγωγή που απαιτείται από το σύνολο των φοιτητών. Η αυτοθυσία, η ειλικρίνεια, ο πατριωτισμός και το ενδιαφέρον για τους αδύναμους δεν χρειάζεται πια είναι γλυκανάλατες θεωρίες που φέρνουν σε δύσκολη θέση τον αυτάρεσκο σοφιστή στο αναλόγιο, αλλά ζωντανά διλήμματα που δάσκαλος και μαθητές ξεκαθαρίζουν καθώς παντρεύουν τη θεωρία με την πράξη. Κατά κάποια έννοια, η ηθική πρέπει να επιστρέψει στην ατομική συμπεριφορά, με λιγότερη συγκέντρωση σε οικουμενικές καταστάσεις και θεωρητικές επιχειρηματολογίες. Το πανεπιστήμιο βρίσκεται σε δίλημμα: καλοπροαίρετοι ζηλωτές και αναμορφωτές υποστηρίζουν θεωρητικά πολιτικές και κοινοτοπίες που δεν μπορούν να τηρήσουν στην πράξη. Στην πραγματικότητα, πρέπει να καλλιεργήσουμε ένα ακαδημαϊκό ήθος όπου ένας λόγιος σαν τον Πολ ντε Μαν δεν θα αποτελεί πρότυπο αρετής ή σοφίας, όπου ένας καθηγη

296

ΤΙ 0Α. ΜΠΟΡΟΤΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

τής που μιλάει για ποικιλότητα δεν θα ζει σε κομψή απομόνωση στους λόφους πάνω από την πανεπιστημιούπολη, όπου δεν θα θεωρείται άδικο να μιλάει κανείς για τη συμπεριφορά του Χάιντεγκερ στη Γερμανία ή για τη συμπεριφορά του Φουκό όταν ανακάλυψε ότι ήταν φορέας του ΑΠ35.

Μερικές κατευθύνσεις σπουδών απαιτούν από τους καταχρεωμένους φοιτητές να μπουν στο «ντορό» από το πρώτο εξάμηνο του πρώτου έτους τους, αν θέλουν να ελπίζουν ότι θα αποφοιτήσουν σε τέσσερα χρόνια. Πολλά πανεπιστήμια δεν ισχυρίζονται καν ότι οι φοιτητές τους είναι δυνατόν να αποφοιτήσουν σε λιγότερο από πέντε χρόνια. Αυτό προσθέτει ένα ακόμη περιττό βάρος σ’ εκείνους που πληρώνουν το λογαριασμό για την παιδεία (γονείς, φοιτητές και φορολογούμενοι). Αν απαιτηθεί από καθηγητές που διδάσκουν μόνο δύο ή τρία μαθήματα να διδάξουν έξι, όπως προτείνουμε, θα γίνει δυνατόν να προσφέρονται τα διπλάσια μαθήματα στους φοιτητές χωρίς να αυξηθεί το κόστος. Όμως ο αριθμός των μαθημάτων που απαιτούνται για την κεντρική κατεύθυνση σπουδών πρέπει επίσης να μειωθεί Αυτές οι απαιτήσεις έχουν διογκωθεί μέσα στα χρόνια, καθώς οι κακά προετοιμασμένοι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι έχουν επινοήσει την εξειδί- κευση και καθώς παράγονται τώρα κάτοχοι διδακτορικών που μπορούν να διδάξουν απολύτως εξειδικευμένα μόνο θέματα ακόμη και σε προπτυχιακούς φοιτητές. Τώρα δημιουργούνται θέσεις διδακτικού προσωπικού για να διδάσκονται .τα υποχρεωτικά μαθήματα βασικής κατεύθυνσης στην ανώτερη βαθμίδα και «μαγειρεύονται» φανταχτερά, δημοφιλή μαθήματα για να προσελκύσουν εγγραφές και χρήματα για το τμήμα. Η όλη ιδέα μιας διδακτέας ύλης εμπνευσμένης από τους Έλληνες είναι να διαλυθεί αυτός ο μανδαρινισμός και πολλά τμήματα να υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν τον τρόπο με τον οποίο είναι οργανωμένοι οι τομείς και οι υποτομείς τους.

Οι φοιτητές πρέπει να ενθαρρύνονται στην επιλογή μαθημάτων απ’ όλο το διδακτικό πρόγραμμα. Οι λίγοι εκείνοι που δεν μπορούν να μεταπειστούν από το να ακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές μπο- ρεί να χρειαστεί να κάνουν μερικά επί πλέον μαθήματα στην κεντρική κατεύθυνση των σπουδών τους, αλλά αυτό δεν πρέπει να είναι ο

297


κανόνας. Για παράδειγμα, στους αριστούχους σπουδαστές της βιολογίας, που ελπίζουν να πάρουν συστάσεις από το κολέγιο για να μπουν στην Ιατρική Σχολή, δεν θα επιτρέπεται να πάρουν περισσότερα από τα μισά μαθήματα επιλογής στις θετικές επιστήμες. Τα γερά προπτυχιακά θεμέλια στη φιλοσοφία και στην ιστορία θα βοηθήσουν τους μέλλοντες γιατρούς στην άσκηση του επαγγέλματος τους πολύ περισσότερο από ένα ακόμη μάθημα στην ανόργανη χημεία. Ακόμα και οι σπουδαστές με κεντρική κατεύθυνση τις Κλασικές Σπουδές είναι καλύτερα να αποκτήσουν θεωρητικό υπόβαθρο που περιλαμβάνει τον Λοκ, τον Καντ και τον Δαρβίνο παρά να κάνουν ένα προπτυχιακό μάθημα στην ελληνική επιγραφική. Έχουμε συναντήσει πολλά αδαή «Ελλη- νάκια» που γνωρίζουν τα πάντα γύρω από τη μορφή του « Σ » στο πρώτο ελληνικό αλφάβητο, αλλά δεν έχουν ιδέα για τον ευρωπαϊκό Διαφωτισμό ή την ιταλική Αναγέννηση.

Τα μέλη του διδακτικού προσωπικού οφείλουν να αποδεικνύουν στους φοιτητές την αφοσίωσή τους στον κόσμο των ιδεών και στη διδασκαλία αυτών των ιδεών μένοντας στις θέσεις τους και διδάσκοντας, ασχολούμενοι με ευρεία έρευνα (μαζί με τους φοιτητές, όποτε αυτό είναι δυνατόν), δουλεύοντας στην πανεπιστημιούπολη για τη βελτίωση της μάθησης και συνεργαζόμενοι με συναδέλφους άλλων επιστημονικών κλάδων. Η πρωταρχική τους δέσμευση πρέπει να είναι προς τον πυρήνα μάλλον παρά προς την ειδικευμένη κατεύθυνση, προς τη γόνιμη διασταύρωση μάλλον παρά προς την εμβάθυνση σε κάποιο σημείο του επιστημονικού τους τομέα, προς τη δημιουργία σχέσεων κι όχι στο να ταΐζουν με το ζόρι τους φοιτητές με το τελευταίο τους άρθρο, προς τους φοιτητές μάλλον παρά προς τον επαγγελματικό περίγυρο. Η έρευνα, η διδασκαλία και η διαγωγή των μελών του διδακτικού προσωπικού πρέπει να συνδυάζονται ως πρότυπο για τους φοιτητές, αντί για την παρούσα μπερδεμένη κατάσταση όπου ένας εισηγητής στον Πλάτωνα παρατάει σαράντα φοιτητές για να πετάξει 2.000 μί- λια προκειμένου να αγορεύσει περί ηθικής σε είκοσι άλλους, επειδή προετοιμάζεται δήθεν να γράψει για τους σαράντα, μόνο και μόνο για να παζαρεύει μετά την επιστροφή του τη χρηματική αποζημίωση για το ταξίδι του.

298

ΤΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟϊΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

Τα μαθήματα πρέπει να συνδυάζουν ποικιλία ειδικοτήτων, να δίνουν έμφαση στη μεθοδολογία του επιστημονικού κλάδου, ενώ παράλληλα να είναι διεπιστημονικά, και να διδάσκονται σε ιστορική βάση. Για ακόμα μια φορά, ο καινούριος κλασικιστής, του οποίου ο τομέας είναι εξ ορισμού διεπιστημονικός, μπορεί να προμηθεύσει το πρότυπο. Το θέμα είναι να μη γίνεται συσσώρευση δεδομένων, μολονότι κάθε μάθημα πρέπει να απαιτεί βαθιά γνώση πληροφοριών, αλλά να καλλιεργούνται δεξιότητες για την κατανόηση και την εφαρμογή νέων πληροφοριών σε έναν ταχύτατα μεταβαλλόμενο κόσμο. Από το διδακτικό προσωπικό αναμένεται να ενσωματώνει δημιουργικά στις περιοχές ειδίκευσης ιδέες από άλλους τομείς. Έχει πεθάνει πια η άποψη ότι κάποιος στα είκοσι πέντε του γράφει μια διατριβή για τη βιογραφία του Γάλβα από τον Σουητώνιο, τη δημοσιεύει για να προσληφθεί σε κάποιο πανεπιστήμιο και μετά, για τα επόμενα τριάντα χρόνια, περιορίζει τα μαθήματα της ρωμαϊκής ιστορίας, της λατινικής λογοτεχνίας και του δυτικού πολιτισμού στο έργο του Σουητώνιου Οι Δώδεκα Καίσαρες, κάνοντας διάλεξη στους συναδέλφους του σε κάθε συμβούλιο του τμήματος για τους κινδύνους του βιογραφικού κουτσομπολιού και κάνοντας πρόχειρα διαγωνίσματα στους φοιτητές επί τρεις δεκαετίες σχετικά με τα οικογενειακά δέντρα των αυτοκρατόρων. Χρειαζόμαστε διανοούμενους, χρειαζόμαστε λογίους, αλλά όχι ακαδημαϊκούς. Στον συνεχώς αυξανόμενο αριθμό πανεπιστημίων, οι'πρώτοι δύο είναι σπάνιοι, οι τελευταίοι πανταχού παρόντες.

Οι πρόσφατες παραμορφώσεις της διδακτέας ύλης σε κολέγια και πανεπιστήμια αποκαλύπτουν την απόγνωσή τους. Ως απόκριση στην παραδεδεγμένη αποτυχία, στρεφόμαστε απλώς σε ακόμη περισσότερο συρμό, αναμασήματα και περαστικές λόξες. Η ομαδική διδασκαλία είναι τις περισσότερες φορές καταστροφή παρά λύση, με τους καθηγητές να παρουσιάζουν συνήθως ο ένας μετά τον άλλο τα προσωπικά ενδιαφέροντά τους και να περιμένουν από τους εφήβους φοιτητές τους να κάνουν τη σύνδεση, λες και η μία ώρα του καθηγητή X περί αρχαϊκού μειδιάματος και η εξηντάλεπτη πραγμάτευση του καθηγητή Ψ που ακολουθεί σχετικά με τους «Αθανάτους» του Ξέρξη μας λένε κάτι για την αλληλεξάρτηση της ελληνικής ιστορίας με την εμφάνι-

299


σης της κλασικής τέχνης. Άλλη χαρακτηριστική κίνηση απελπισίας προς τη διεπιστημονική διδασκαλία είναι το να πληρώνεις καθηγητές ενός επιστημονικού κλάδου για να παρακολουθήσουν ένα καλοκαιρινό σεμινάριο που κάνουν καθηγητές από διαφορετικό επιστημονικό κλάδο. Ένας καθηγητής προπτυχιακής βαθμίδας στη βοτανική, για παράδειγμα, υποτίθεται ότι πρέπει να μάθει πώς να διδάσκει ένα μάθημα με τίτλο Γράφοντας για τα Φυτά ακούγοντας δύο καθηγητές των Αγγλικών να του κάνουν διάλεξη επί τρεις εβδομάδες για τις τελευταίες μόδες στη θεωρία της έκθεσης. Αυτή η επαίσχυντη και δαπανηρή πρακτική είναι καταδίκη ολόκληρου του πανεπιστημίου: Οι βοτανολόγοι ομολογούν ότι κατ’ αρχάς δεν έμαθαν ποτέ να γράφουν οι ίδιοι και κατά συνέπεια δεν μπορούν να ζητάνε από τους φοιτητές τους γραπτές εργασίες στα μαθήματά τους· οι δάσκαλοι των Αγγλικών ψεύδονται ότι μπορούν να γράψουν καλύτερα απ’ ό,τι οι δάσκαλοί τους των περασμένων δεκαετιών.

Και πάλι, η μόνη εφικτή λύση είναι η πρόσληψη και η προώθηση δασκάλων που μπορούν να υπερβούν τους επιστημονικούς τους κλάδους και να έρθουν σε επαφή με άλλους, που μπορούν να δουν τη γενική εικόνα και να εμπνεύσουν τους φοιτητές τους να κάνουν το ίδιο. Αυτό συχνά μπορεί να σημαίνει ότι ο καθηγητής ίσως να μην είναι ο παγκοσμίου φήμης ειδικός πάνω στους μύκητες της Νέας Ζηλανδίας, αλλά μπορεί να εξηγήσει γιατί μέρη όπως η Νέα Ζηλανδία αντιπροσωπεύουν πρότυπα φυσικής και ανθρώπινης επιλογής και ατομικότητας. Μερικοί από τους παλαιούς καθηγητές είναι πράγματι ειδικοί στον κλάδο τους και ευρυμαθείς σε άλλους κλάδους επίσης, αλλά αυτό σπάνια ισχύει για τους πρόσφατους κατόχους διδακτορικού. Τπάρχει άλλωστε σχέση αναλογίας μεταξύ της ολοένα αυξανόμενης εξειδίκευσης του διδακτικού προσωπικού και της γενικής και ολοένα αυξανόμενης άγνοιας των προπτυχιακών φοιτητών, και μεταξύ της δεοντολογικής συμπεριφοράς των καθηγητών και της ηθικής σύγχυσης των φοιτητών.

Υπό ιδανικές συνθήκες, ο υποψήφιος πρέπει να είναι ικανός να διδάξει τα κεντρικά μαθήματα πολλών επιστημονικών κλάδων. Κατά συνέπεια, πρέπει να αλλάξουν οι διαδικασίες πρόσληψης και τα κρι

3 0 0


τήρια προαγωγής και κύρια έμφαση να δίνεται στην ευρύτητα, στην περιέργεια και στις διδακτικές ικανότητες. Αντί να απαιτεί οκτώ άρθρα για την πρόσληψη κάποιου, το πανεπιστήμιο πρέπει να απαιτεί αποδεδειγμένη ικανότητα διδασκαλίας σε οκτώ διαφορετικά μαθήματα. Ο αριθμός των μαθημάτων που έχουν διδαχτεί και όχι τα δημοσιευμένα άρθρα πρέπει να εμφανίζονται πρώτα στο φάκελο του υποψήφιου. Για παράδειγμα, πρέπει να αναμένεται από όλους τους καθηγητές Ανθρωπιστικών Σπουδών και Κοινωνικών Επιστημών να μπορούν να διδάξουν δυτικό πολιτισμό. Η «σημαντική» έρευνα θα επαναπροσδιοριστεί και θα διευρυνθεί και η επιστημοσύνη θα είναι πολύ πιο στενά συνδεδεμένη με τα διδασκόμενα μαθήματα. Κάποια τμήματα μπορεί να χρειαστεί να εξαλειφθούν ή να συνενωθούν, καθώς το διδακτικό προσωπικό δεν θα εμπίπτει στις τεχνητές και γραφειοκρατικές διαιρέσεις της διδασκαλίας. Φυσικά, το ιδανικό θα ήταν να απαλλαγούμε εντελώς από τους χρόνους θητείας και να τους αντικαταστήσουμε με πενταετείς συμβάσεις. Σε κάθε ανανέωση της σύμβασης θα πρέπει να διατυπώνονται γραπτώς και να συμφωνούνται συγκεκριμένοι διδακτικοί και ερευνητικοί στόχοι, όπως ο αριθμός και η ποικιλία των διδασκομένων μαθημάτων, το εύρος των δημοσιευομέ- νων ερευνών κ.ά. Ουδείς λόγος υπάρχει να μην απομακρύνεται ο ανίκανος και μη παραγωγικός καθηγητής που διανύει ήδη την τρίτη δεκαετίας της αποτυχίας του.

Η διοίκηση πρέπει να ενθαρρύνει αυτή τη συμπεριφορά υιοθετώντας και προωθώντας νέο είδος αριστείου. Οι πρυτάνεις πρέπει να κοιτάζουν το εύρος και το βάθος της έρευνας μάλλον, παρά την απλή ποσότητα τεχνικού υλικού που παρατίθεται προς όφελος μιας μικρής επαγγελματικής ομάδας. Αυτό που θα μετράει θα είναι η διδασκαλία. Τούτο θα απαιτήσει και από τους ίδιους τους διευθυντές να διδάσκουν ένα δυο μαθήματα το χρόνο και να μένουν εκεί που βρίσκονται για δέκα χρόνια. Σήμερα έχουν γίνει μια εντελώς νέα περιοδεύουσα τάξη, των οποίων τα γραφεία, τα αυτοκίνητα, τα ρούχα και η ομιλία τούς προδίδουν αμέσως ως μια γραφειοκρατική άρχουσα τάξη που δεν διαβάζει, δεν γράφει και δεν διδάσκει. Παρόμοια, το «περιφερόμενο βιο- γραφικό» που έχει βρεθεί σε πέντε πανεπιστήμια μέσα σε έξι χρόνια

3 0 1


και δεν έχει διδάξει εντατικά σε κανένα, θα υποστεί την ατίμωση που έχει κερδίσει. Οι πρυτάνεις πάλι πρέπει να ενδιαφέρονται περισσότερο για τη γνήσια νοητική και ηθική ανάπτυξη του σώματος των φοιτητών παρά για την εκπαίδευση ευαισθητοποίησης, περισσότερο για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος για την ανταλλαγή ιδεών παρά για την προαγωγή της άνεσης. Αφότου μάθουν ότι δεν πρόκειται να μετατεθούν επί τρία χρόνια και ότι θα κριθούν μόνο για τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα των φοιτητών τους, μεγάλο μέρος των συνεχών υπομνημάτων τους περί του επιτρεπομένου αριθμού εισακτέων ανά φυλή, περί πολυπολιτισμικότητας και περί ποικιλότητας της διδακτέας ύλης θα εξαφανιστεί. Οι πρόεδροι πρέπει να πείσουν τα μέλη των διοικητικών συμβουλίων και τους χρηματοδότες ότι η μοναδική αποστολή ενός καλού κολεγίου είναι να προετοιμάζει τους φοιτητές για μια ανθρώπινη ζωή.

Τέλος, οι φοιτητές θα επιλέγονται μέσω ενδείξεων για την επιθυμία τους να μάθουν και να συμμετέχουν σε αυτό το περιβάλλον της ανακάλυψης. Όλες οι υποτροφίες θα βασίζονται στα προσόντα, αλλά τα προσόντα δεν προσδιορίζονται πάντα από την απόδοση στις τάξεις του λυκείου ούτε από τα επίσημα τεστ. Οι σπουδαστές που μετά το σχολείο πήγαν σε κάποια επαγγελματική σχολή, ανέλαβαν στρατιωτική υπηρεσία ή επέδειξαν ενδιαφέρον για ποικιλία θεμάτων θα προ- τιμούνται- εκείνοι που δεν δηλώνουν ακόμη κεντρική κατεύθυνση σπουδών θα επιλέγονται συχνά στη θέση εκείνων που ισχυρίζονται (στα δεκαεφτά τους) ότι είναι σίγουροι για το τι θέλουν να σπουδάσουν και να κάνουν στην υπόλοιπη ζωή τους. Αν χρειάζεται ένα επί πλέον κριτήριο εκτός από τα προσόντα, τότε μπορεί να εξετάζεται και η οικονομική κατάσταση, αλλά ποτέ η φυλή ή η εθνικότητα. Εκείνοι που επιθυμούν να σπουδάσουν αλλά δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα —ανεξάρτητα από φυλή, φύλο, σεξουαλικό προσανατολισμό κ.λπ.— δεν πρέπει να αποκλείονται από τον ένα και μοναδικό δυτικό θεσμό που οφείλει και μπορεί να αφομοιώνει όλους τους φοιτητές στον πολιτισμό μας, το δυτικό πολιτισμό που θεμελιώθηκε από τους Έλληνες πριν από σχεδόν 3.000 χρόνια.

3 0 2


ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΤΟΤΣ ΔΑΣΚΑΛΟΥΣ

Αν οι Έλληνες πρόκειται να αλλάξουν την τρέχουσα προσέγγιση στην εκπαίδευση των πολιτών, τότε η εκπαίδευση εκείνων που διδάσκουν τους Έλληνες θα πρέπει να αλλάξει ριζικά. Τπάρχει κάτι ανάποδο στην τρέχουσα διαδικασία: η απελπιστική κατάσταση της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης εξηγεί το γιατί παράγουμε περισσότερους φονιάδες του Ομήρου παρά σωτήρες του. Οι ήρωες του Ομήρου πάσχιζαν «να είναι πάντα οι άριστοι στη μάχη και να υπερέχουν όλων των άλλων». Αλλά οι μεταπτυχιακές σχολές είναι το μεγάλο κόσκινο που το χειρίζονται με τρόπο ώστε να περνούν τα πιο ασήμαντα σωματίδια και να πετιούνται οι σπάνιοι και ογκώδεις βόλοι χρυσού. Το εφτασφράγιστο μυστικό είναι ότι αυτό το σύστημα εκπαίδευσης είναι έτσι σχεδιασμένο ώστε να ανταμείβει το είδος του ατόμου που είναι λιγό- τερο πιθανό να σκέπτεται ή να ενεργεί σαν Έλληνας: με στενούς ορίζοντες, αυτοπροωθούμενο, αρνούμενο να διδάξει και, σε τούτες τις εποχές των ισχνών αγελάδων, απόλυτα δουλοπρεπές.

Προσεκτικά και σκόπιμα ξεριζώνονται κατά τη διαδικασία τα ζιζάνια, οι ελάχιστοι εκείνοι «μεγαλόψυχοι», όπως τους αποκαλεί ο Αριστοτέλης, που ένιωσαν έλξη για τον επιστημονικό αυτό κλάδο κατά τη διάρκεια εκείνων των αλκυονίδων προπτυχιακών ημερών. Κάθε βήμα μέσα από τις προκλήσεις της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης είναι σχεδιασμένο για να εξασφαλίσει ότι δεν θα αναφανούν μεγάλες ψυχές. Στην Ιλιάδα του Ομήρου, όταν κλαίγοντας ο Αγαμέμνων λέει να παρατήσουνε την Τροία και να φύγουν, ο Διομήδης αρνείται: «Κ ι αν θέλουν κι αυτοί να φύγουν, ας φύγουν», ανακοινώνει. «Εγώ και ο Σθένελος θα πολεμήσουμε μέχρι να πετύχουμε το τέλος του Ιλίου» [Ιλιάς, I 46, 48-49], Σήμερα ο Διομήδης θα βαφτιζόταν «τα- ραξίας» και θα πεταγόταν στο σκουπιδοτενεκέ του τμήματος σαν σάπιο μήλο από τους ανθρώπους ακριβώς που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη μελέτη του. Έχει αρχίσει η διαδικασία μέσω της ο- ποίας ξεχνιούνται οι λόγοι για τους οποίους θέλησαν κάποτε με τόσο πάθος να βρεθούν εκεί: να διαβάζουν και να διδάσκουν τον κόσμο των Ελλήνων. Ο επιτυχημένος μεταπτυχιακός φοιτητής, δηλαδή εκείνος

3 0 3


που είναι πιο πιθανό να επιβιώσει του προγράμματος και να λάβει συστάσεις από το τμήμα για μια θέση στο διδακτικό προσωπικό, είναι αυτός που μπορεί ευκολότερα να ζεμάθει τον Σοφοκλή, να ζε- χάσει τις Μούσες και να διαγράψει τις καθαρές ελληνικές φωνές που τον καλούσαν από κάθε κείμενο που ρουφούσε και από κάθε βόλο χώματος που ξέθαβε από τη γη κατά τη διάρκεια των προπτυχιακών του ημερών. Όποιο νόημα και να είχε τότε, παλιά, ο κλασικός κόσμος για κάποιον —η πρόκληση και η χάρη των Ελληνικών και των Λατινικών, ο κυνικός ρεαλισμός του Θουκυδίδη, η απλότητα σκληροτράχηλων αντρών που υπεράσπιζαν τη γη και τις οικογένειές τους απωθώντας τους εισβολείς πίσω στην ασιατική πατρίδα τους — δεν έχει θέση στη μεταπτυχιακή εκπαίδευση. «Χαριτωμένα, μάλιστα, μιλούσε και ο Βίων, ότι, όπως οι μνηστήρες, μη μπορώντας να πλησιάσουν την Πηνελόπη, συνευρίσκονταν με τις υπηρέτριές της, έτσι και κείνοι που δεν μπορούν να κατακτήσουν τη φιλοσοφία, αποσκελετώνονται σε άλλες εντελώς ανάξιες μελέτες» [Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής, 7ϋ],

Όλα αυτά πρέπει τώρα να αντιστραφούν. Οι Κλασικές Σπουδές πρέπει να έχουν όραμα, γιατί οι περισσότερες αμαρτίες τους είναι ίδιες με εκείνες του πανεπιστημίου γενικότερα. Όπως το δέκατο όγδοο και το δέκατο ένατο αιώνα, που τα τμήματα Ελληνικών και Λατινικών αποτελούσαν την καρδιά του πανεπιστημίου, έτσι και τώρα οι Κλασικές Σπουδές μπορούν να καταλάβουν την υψηλότερη θέση και να κάνουν τον υπόλοιπο ακαδημαϊκό κόσμο να εγκαταλείψει ντροπιασμένος την τωρινή απάτη του: να πετάξει τα συνέδρια και τη σκοτεινή και ακαταλαβίστικη ορολογία, να ξεχάσει τίτλους και χρήμα για να επιστρέψει στους φοιτητές, να υποστηρίξει ένα κοινό πολιτισμό και να απλώσει το χέρι στο μέσο πολίτη. Πρέπει να εγκα- ταλείψουμε την υπεροπτική στάση μας και να αρχίσουμε να βγάζουμε λόγιους που διδάσκουν τους Έλληνες. Είναι υπερβολή να πιστεύουμε ότι θα εμφανιστεί μια ολόκληρη στρατιά από Κόλιν Έντμο- ντσον και Γιουτζίν Βάντερπουλ; Στη διαδρομή δεν θα μπουν μερικοί Μάικλ Βέντρις για να μεταγγίσουν νέο αίμα; Δεν υπάρχουν πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε αμέσως τώρα, για να ζωντανέ-

3 0 4


ψουμε τις Κλασικές Σπουδές και να φέρουμ,ε έτσι τους Έλληνες στο προσκήνιο της σύγχρονης δημόσιας συζήτησης περί πολιτισμού, ξένης πολιτικής και πενίας σκέψης της σύγχρονης κοινωνίας; Δεν θα μπορούσαμε να βρούμε κάποιες συγκεκριμένες προτάσεις για το πώς μπο- ρεί να σωθεί η επίσημη μελέτη των Ελληνικών;

Ακολουθούν μερικές απλές ιδέες για να επανανακαλύψουμε την ίδια την έννοια του τι σημαίνει κλασικιστής, τι κάνει και πώς εκπαιδεύεται, και για να ευθυγραμμίσουμε ξανά τις Κλασικές Σπουδές με την ελληνική σοφία.

Να απαγορευτεί σε καθηγητές εκπαιδευτικών ιδρυμάτων που προσφέρουν διδακτορικά διπλώματα να διδάσκουν τα δικά τους Βιβλία, μονογραφίες ή άρθρα, και αντίθετα να υποχρεωθούν να προσφέρουν ευρύτερες επισκοπήσεις στην ιστορία, στη λογοτεχνία και στην τέχνη.Ουδείς υποψήφιος για διδακτορικό θα μπορεί να επιλέγει ένα σεμινάριο το οποίο τελικά θα περιορίζεται στη χρήση του δέ στον Πίνδαρο, επειδή το δέ στον Πίνδαρο —αντίθετα με τη δημοκρατία, την ελληνική έναντι της ρωμαϊκής σκέψης, και τη φύση της ψυχής — δεν θα ενδιαφέρει ποτέ ούτε έναν προπτυχιακό φοιτητή, ούτε έναν. Οι επιστήμονες μπορεί να μελετούν τα μηριαία οστά των ποντικών προ- κειμένου να δομήσουν μια γενική θεωρία εξέλιξης, αλλά οι κλασικιστές σπάνια προχωρούν πιο πέρα από τα δικά τους ιδιαίτερα οστά τρωκτικών: το στυλοβάτη του ναού σε ένα ασήμαντο τέμενος, την αντιπαραβολή τεσσάρων κακής ποιότητας χειρογράφων από τους Πέρσες του Αισχύλου, το μόριο αν στον Όμηρο, τους τάφους των Σκοτεινών Αιώνων στην Αγορά, τη «σεξουαλική ασυμμετρία» στη Σαπφώ.

Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι τα μεταπτυχιακά σεμινάρια τώρα εξυπηρετούν τρεις κύριους σκοπούς: επιτρέπουν στο διδακτικό προσωπικό να κάνει λίγη δουλειά, επανεξετάζοντας κάθε χρόνο το ίδιο υλικό υπό όλο και στενότερη οπτική γωνία και χρησιμοποιώντας ουσιαστικά τους φοιτητές ως άμισθους και άδοξους συν-συγγραφείς της επί πολλά έτη αδημοσίευτης εργασίας του καθηγητή· εξασφαλίζουν ότι η επόμενη γενιά κλασικιστών σπάνια θα κάνει σημαντικές, αλλά ενοχλη-

305



τικές, ερωτήσεις σχετικά με την κλασική αρχαιότητα κι ότι ποτέ δεν θα δει ως αδιαίρετο όλον τη λογοτεχνία, την τέχνη, τη φιλοσοφία και την πολιτική· και αποδεικνύουν ότι η ανεπαρκής διδασκαλία, οι μικρές τάξεις και οι απόκρυφες μικρολεπτομέρειες είναι η αληθινή ύλη των Κλασικών Σπουδών, κι όχι ο δυτικός πολιτισμός, η κλασική λογοτεχνία σε μετάφραση, τα εισαγωγικά Λατινικά ή η επισκόπηση της ελληνικής τέχνης. Με άλλα λόγια, τα σεμινάρια στις Κλασικές Σπουδές, η υπάρχουσα βάση των μεταπτυχιακών σπουδών στην Αμερική, έχουν πολύ μικρή σχέση με την απόκτηση της γνώσης Ελληνικών ή Λατινικών, ακόμη λιγότερη με οτιδήποτε θυμίζει την τέχνη της διδασκαλίας και καμιά απολύτως με τη σύλληψη της ελληνικής σοφίας. Το πιο πιθανό είναι ότι η εργασία για το μάθημα πνίγει τη φυσική περιέργεια γύρω από τους αρχαίους. Κι ας μη ξεχνάμε τα λόγια του Μάρκου Αυρήλιου: «Να έχεις πάντα στο νου σου πως ο καθένας αξίζει όσο αξίζουν εκείνα για τα οποία φροντίζει» [Τα εις εαυτόν, Ίί, γ].

Όχι μόνο θα φώτιζε δάσκαλο και μαθητή η έρευνα έξω από ένα στενότατο φάσμα, αλλά θα έστελνε και το μήνυμα στους καθηγητές ότι η προετοιμασία και η διδασκαλία στην τάξη δεν είναι μισθοφορική δουλειά. Τα σεμινάρια δεν μπορούν, δεν πρέπει, να υπάρχουν προς χάρη ανούσιων ειδικευμένων άρθρων ή προς χάρη ασήμαντων προσθηκών σε φακέλους με βιογραφικά. Η διδασκαλία είναι επωφελής από μόνη της, είναι συνεργασία μεταξύ μέντορα και μαθητή, κι όχι τηλεπαιχνίδι όπου ο παρουσιαστής έχει έτοιμα τα καρτελάκια του με ασήμαντες ερωτήσεις. Δεν διδάσκουμε σεμινάρια για την καριέρα μας, αλλά για να συλλάβουμε το πνεύμα των Ελλήνων και, κατά τη διαδικασία, να γίνουμε παράδειγμα ακαδημαϊκών πολιτών στους μελλοντικούς δασκάλους της χώρας. Καμιά έρευνα του διδακτικού προσωπικού δεν μπορεί να «πλασάρεται» ως μεταπτυχιακό σεμινάριο.

Τα χρόνια για την απόκτηση διδακτορικού πρέπει να συντομευτούν το πολύ στα τέσσερα. Εάν η διαδικασία παρατείνεται, ο φοιτητής θα απορρίπτεται.Πέντε έως δεκαπέντε χρόνια σπουδών αποδεικνύουν απλώς ότι ο με

306


ταπτυχιακός φοιτητής είναι ακόμη βρέφος και το μόνο που επιθυμεί είναι να μαθαίνει όλο και περισσότερες λεπτομέρειες από μέντορες που θα τον απομακρύνουν χρόνο με το χρόνο όλο και περισσότερο από τον προπτυχιακό στίβο. Μήπως τα δέκα χρόνια στα θρανία της Γεωπονικής κάνουν κάποιον αγρότη; Μήπως τα επιτυχημένα δικηγορικά γραφεία προσλαμβάνουν δικηγόρους με δεκαετή φοίτηση στη Νομική; Το πρώτο μεταπτυχιακό έτος πρέπει να παρέχει μόνο τα βασικά της επιστημοσύνης —από λίγους μήνες στην επιγραφική, στην αρχαιολογία, στην παπυρολογία και στην κριτική κειμένων — και τα άλλα τρία χρόνια να εστιάζουν στην ανάγνωση των μεγαλύτερων Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων. Τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Το μεγαλύτερο μέρος της υπόλοιπης γνώσης για τον αρχαίο κόσμο το διδάσκεται κανείς μόνος του ή το αποκτά με το συγχρωτισμό με τους προπτυχιακούς φοιτητές. («Μερικές φορές οι νέοι είναι συνετοί και οι γέροντες ασύνετοι. Άλλωστε δεν διδάσκει φρόνηση ο χρόνος αλλά η έγκαιρη αγωγή και η φύση», λέει ο Δημόκριτος [απ. 183 ϋΐεΐδ].) Οι καθηγητές των Κλασικών Σπουδών και οι λόγιοι του αύριο εκπαιδεύονται σήμερα να εξαρτούν το μέλλον τους από Γάλλους θεωρητικούς μάλλον παρά από τους αρχαίους, να προσβλέπουν στον Λακάν αντί για τον Αλκαίο, στον Ντεριντά πριν από τον Ηρόδοτο, στον Φουκό μάλλον παρά στον Οράτιο*. Τι πρέπει όμως να διδάσκουν στις τάξεις τους; Πώς θα μετατρέψουν ορδές βαριεστη- μένων βιντεόπληκτων σε σκεπτόμενους και αυτοκρινόμενους πολίτες, σε αναγνώστες που μπορούν να εκτιμήσουν περισσότερο τη μεγάλη λογοτεχνία από το ΜΤν; Πώς θα κάνουν οι νέοι καθηγητές τους φοιτητές τους να μπουν στο νόημα του Ομήρου, όταν είναι αμφίβολο αν τον έχουν διαβάσει ποτέ τους;

* Υπάρχει μια ενδιαφέρουσα και αποκαλυπτική λεπτομέρεια σ ’ αυτή την αμερικανική μανία με την παρανοημένη ερμηνεία του κλασικού κόσμου από τους Γάλλους διανοούμενους: δεν εκπροσωπεί αυτά που γράφουν οι Γάλλοι διανοούμενοι τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια! Όπως πάντα, οι κλασικιστές καριερίστες μας βρίσκονται δύο δεκαετίες πίσω. Οι νεότεροι Γάλλοι λόγιοι είναι πρωτεργάτες της κριτικής του αποδομιστικού παρελθόντος τους, αλλά αυτό δεν έχει φτάσει ακόμη στις μεταπτυχιακές σχολές της Αμερικής.

3 0 7


Όλη σχεδόν η μεταπτυχιακή εκπαίδευση δεν έχει την παραμικρή αξία για την έρευνα ή για τη διδασκαλία των σημερινών προπτυχιακών φοιτητών. Τα θρανία στις αίθουσες των κολεγίων είναι γεμάτα με ανεπαρκώς εκπαιδευμένους φοιτητές με ελάχιστες πραγματολογικές γνώσεις και ακόμη λιγότερες ικανότητες στην έκφραση, προφορική ή γραπτή, που αναζητούν απελπισμένα ηθική καθοδήγηση και διψάνε για κάποιο σύστημα ερμηνείας, κι όχι για περισσότερο χάος, αταξία και μηδενισμό. Οι κλασικιστές δεν χρειάζεται να προσπαθούν να υπονομεύσουν τις απλοϊκές θέσεις των φοιτητών γύρω από το δυτικό πολιτισμό, επειδή ελάχιστα κολεγιόπαιδα στις μέρες μας έχουν οποιαδήποτε θέση για οποιοδήποτε πολιτισμό ή για οτιδήποτε άλλο. Αν διαφωνείτε, ζητήστε από ένα τυπικό προπτυχιακό φοιτητή ενός μέσου εκπαιδευτικού ιδρύματος να σας ορίσει τον όρο «Δυτικός» (ένας από τους φοιτητές μας εμφανίστηκε σε μια διάλεξη για το Δυτικό Πολιτισμό νομίζοντας ότι θα ήταν μια συζήτηση για καουμπόηδες και Ινδιάνους*) ή, ακόμη καλύτερα, να εντοπίσει την Αθήνα ή την Κρήτη σε ένα χάρτη της Μεσογείου. Τέσσερα χρόνια μεταπτυχιακών σπουδών, όχι περισσότερα.

Η διδακτορική διατριβή πρέπει να καταργηθεί.Αποτελεί παράλογη και παρελκυστική απαίτηση το 1998 να περιμένουμε από νεοφώτιστους λογίους στα είκοσι πέντε τους να δημιουργήσουν έργα μεγέθους βιβλίου που να έχουν κάποια σημαντική πρωτοτυπία. Μήπως ηγούνται στρατών οι έφηβοι ευέλπιδες ή γράφουν οι εκπαιδευόμενοι γιατροί εργασίες για νέες προσεγγίσεις στις εγχειρήσεις μπάι πας; Ελάχιστοι σύμβουλοι διδακτορικών διατριβών έχουν απορρίψει θέμα επειδή ήταν «υπερβολικά στενό». Συχνότερα συμβαίνει το αντίθετο: ο νεαρός υποψήφιος δόκτορας επικρίνεται επειδή έχει «απλώσει πολύ τα δίχτυα του». Η πρωτοτυπία, ο καθαρός λόγος, η φαντασία στη σκέψη και στην έκφραση, όλες οι προϋποθέσεις για

* Ο όρος «Δυτικός Πολιτισμός» στα Αγγλικά λέγεται \νε8ΐειτι (ΙίνίΙίζ&Ιίοη, και η σύγχυση του φοιτητή προερχόταν από τη λέξη \ν65ΐ€πι που χαρακτηρίζει επίσης τις κινηματογραφικές ταινίες με καουμπόηδες και Ινδιάνους (Σ .τ .μ .) .

308


την αναγνωσιμότητα ενός κειμένου, είναι κάτι εντελώς διαφορετικό τόσο από τις συζυγίες όσο και από τις «παρεμβατικές στρατηγικές εξουσίας». Η μεταπτυχιακή εκπαίδευση κάνει ελάχιστα πράγματα για να προετοιμάσει τους φοιτητές γι’ αυτό. Μια καλή διατριβή χρειάζεται έναν μάλλον ανεξάρτητο χαρακτήρα με μια φλέβα ζωγράφου ή μουσικού μέσα του, ή, ακόμη καλύτερα, έναν άνθρωπο της δράσης, έναν άνθρωπο της Αναγέννησης. Όμως αυτό θα σήμαινε απόρριψη της όλης προσέγγισης της συμβιβασμένης καθηγεσίας, απόρριψη της εποπτικής επιτροπής και του μέντορα, ανοσία έναντι του Α- καδημάίκώς Μεταδιδόμενου Ιού. Η μεταπτυχιακή εκπαίδευση είναι σχεδιασμένη ώστε να εξασφαλίζει κακές διατριβές ή και καθόλου διατριβές.

Αφού οι επίδοξοι Γκίμπον και Μόμσεν αποχωρήσουν από την πρώτη χρονιά των μεταπτυχιακών σπουδών κι αφού οι μελλοντικοί Βέ- ντρις και Σλίμαν εγκαταλείπουν από τη δεύτερη και την τρίτη, οι περισσότεροι εναπομείναντες μεταπτυχιακοί «γυρίνοι» γράφουν αυτά που δεν διαβάζονται και δεν μπορούν να διαβαστούν —και επομένως δεν μπορούν να δεχτούν επίθεση— και αυτά που δεν έχουν καμιά πιθανότητα να διατηρήσουν το ενδιαφέρον έστω και ενός ατόμου μέσα ή έξω από τη λιμνούλα. Οι παρακάτω είναι πραγματικοί τίτλοι αληθινών διατριβών, που ολοκληρώθηκαν όλες ή βρίσκονταν στη «διαδικασία της ολοκλήρωσής» τους μέσα σε ένα έτος. Από τη φιλολογική πλευρά, μπορείτε να χουζουρέψετε στην πολυθρόνα σας αγκαλιά με το «Μετρικό· Διασκέλισμα και Στερεότυπη Διατύπωση στην Ομηρική Ποίηση: Μία Σύνοψη», αν εκατοντάδες σελίδες περί κατατμημέ- νου δακτυλικού εξαμέτρου μπορούν πραγματικά να ονομαστούν «σύνοψη». Καλή μέθοδος είναι να πηδήξετε εντελώς τα κύρια κείμενα και να σχολιάσετε ένα σχολιασμό («Μετάφραση και Σχολιασμός του Σχολιασμού του Διδύμου επί του Δημοσθένους») ή να «αποπεριθωριο- ποιήσετε» τις περιθωριακές σημειώσεις («Τα Σχόλια του ΙΜηηιΐδ Ογ 35 επί της Εισαγωγής του Πορφύριου και των Κατηγοριών του Αριστοτέλη»), Το μυστικό είναι να μην αναλάβετε ένα ολόκληρο κλασικό έργο ή μια σημαντική ιδέα. Κατακτήστε σε βάθος το απόσπα- σμα («Σχολιαστικό υπόμνημα επί του Κατά Κτησιφώντος 177-230

309


του Αισχίνη») και ξεθάψτε κάνα δυο χαμένα χρόνια («Αντίπατρος, Ολυμπίάς και Αλέξανδρος: Διεκδικούμενη Ηγεμονία325-323 π.Χ.»).

Είναι επίσης παράξενο ότι σε ένα χώρο όπου οι φεμινίστριες και οι ειδικοί επί των σπουδών φύλου μοιρολογούν την έλλειψη παροχής ευκαιριών, συναντάμε τους παρακάτω τίτλους από μία και μόνη χρονιά (και πάλι πρόκειται για πραγματικούς τίτλους):

«Λίαν Προσωπικό Εμπόριο: Ανταλλαγή, Φύλο και Υποκειμενικότητα στην Ελληνική Τραγωδία», «Το Ερμαφρόδιτο στην Ελληνική και Ρωμαϊκή Λογοτεχνία, Θρησκεία και Τ έχνη», « Η Εικονογράφηση του Ηρακλή και του “Άλλου” στην Αρχαϊκή Ελληνική Αγγειογραφία», «Το “Μέτρο της Νεότητας” : Σώμα και Φύλο στην άνδρωση των Αγοριών στην Αρχαία Ελλάδα», «Μ εταλλαγμένες Καταστάσεις: Φύλο και Θέατρο Π ολιτικής Ταυτότητας στα πολιτικά έργα του Ευριπίδη», «Ο ι Γυναίκες και το Ανείπωτο στην Οβιδιακή Αφήγη σ η », «Ι^βρ'ιάα νβηαε: Οι Γυναίκες, η Κοινωνική Θέση και οι Κ ω μωδίες του Πλαύτου», «Διαφοροποίηση με βάση το Φύλο και Αφηγηματική Δόμηση στον Προπέρτιο» και «Φύλο, Λογοτεχνικό Είδος και Εξουσία: Η Απεικόνιση των Γυναικών στο Αί> ίΐτ ίκ ϋοηάίΐα του Λίβιου».

Επιπροσθέτως, εκείνη η συγκεκριμένη χρονιά, ευλογήθηκε με τρεις σχοινοτενείς διατριβές περί του νερού στην αρχαιότητα, τρεις περί της νομικής ορολογίας στους κλασικούς ποιητές και τρεις περί φαγητού. Μία δεκαετία εντατικής εκπαίδευσης εξοπλίζει τους προσκόπους μας με ισχυρά κιάλια τα οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν μόνο για να εστιάσουν στις παρωνυχίδες τους ή στη μισόγυμνη γειτόνισσα στο απέναντι παράθυρο.

Στη θέση της διατριβής, πρέπει να οριστεί μια σ£ιρά τεσσάρων ή πέντε μεγάλων εργασιών επί ευρέων θεμάτων της αρχαιότητας, οι οποίες να διαβάζονται από όλα τα μέλη του μεταπτυχιακού τμήματος και στη συνέχεια να μένουν αδημοσίευτες. Η ικανότητα του σπουδαστή να χειρίζεται σε βάθος τις πηγές, να δομεί μια σαφή επιχειρηματολογία, να χρησιμοποιεί σωστό πεζό λόγο και να εισάγει πρωτοτυπία και φαντασία στο γράψιμο, είναι τα μόνα κατάλληλα κριτήρια για το τελικό πτυχίο. («Κάποιος που μαθαίνει να παίζει λύρα μαθαίνει μόνο παίζοντας λύρα», λέει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια

3 1 0


[1103α 32].) Αντί για έναν και μόνο «ημίθεο», στον οποίο οι μεταπτυχιακοί φοιτητές οφείλουν τις ιδέες, τη μελλοντική σταδιοδρομία και την αφοσίωσή τους για μια ζωή, όλο το διδακτικό προσωπικό των μεταπτυχιακών σπουδών πρέπει να γράφει λεπτομερείς κριτικές και να αναλαμβάνει συλλογική ευθύνη για την επαγγελματική εκπαίδευση του φοιτητή. Ολόκληρο το διδακτικό προσωπικό πρέπει να εξετάζει τις μεταπτυχιακές εργασίες των φοιτητών και μετά να υποβάλλει λεπτομερείς αναφορές που θα καλύπτουν τα πάντα, από το ύφος του πεζού λόγου μέχρι τη δεοντολογική χρήση των στοιχείων. Ακόμη καλύτερα είναι να συμμετέχει κι ένα μέλος από διαφορετικό τμήμα καθώς και ένας επαγγελματίας από την κοινότητα, για να είναι έντιμος ο έλεγχος και το ενδιαφέρον ευρύ. Οι δημοσιεύσιμες ιδέες γύρω από την αρχαία κοινωνία θα έρθουν στην ώρα τους, όταν τα αποστειρωμένα και λαμπερά μεταπτυχιακά λούστρα θα έχουν ξεφτίσει και θαμπώσει, όταν οι νέοι θα έχουν αποκτήσει κάποια πείρα πραγματικής ζωής, όπως ένα άρρωστο παιδί ή ένα γονιό νεκρό στην αγκαλιά τους. Όχι διδακτορική διατριβή.

Όλες οι μεταδιδακτορικές υποτροφίες πρέπει να σταματήσουν τώρα!Χωρίς διδακτορικές διατριβές, δεν χρειαζόμαστε και οτιδήποτε μεταδιδακτορικό. Όλα αυτά απλώς συντηρούν και μεγεθύνουν τη νοοτροπία των μεταπτυχιακών σχολών ότι η εξειδίκευση και η απρόσιτη για τους πολλούς γνώση είναι το παν και ότι η γενίκευση και η διδασκαλία σε προπτυχιακούς φοιτητές δεν είναι τίποτα. Δώδεκα μήνες και τριάντα χιλιάδες δολάρια για να τυπωθεί το Μη Παρατηρημένος 0- μοερωτισμός στον «Φαίδρο» του Πλάτωνα, του οποίου η λιπόσαρκη ιδέα παραμένει αμετάβλητη από την ενσάρκωσή του σε κάποιο μεταπτυχιακό σεμινάριο, αλλά τώρα έχει φουσκώσει με κοπανιστό αέρα υποσημειώσεων, είναι κακή επένδυση τόσο για το συγγραφέα όσο και για μας. Στη θέση της επιδοτούμενης μεταδιδακτορικής μελέτης, θα είχαν περισσότερο νόημα μονοετείς θέσεις υποτρόφων βοηθών καθηγητών που θα δίδασκαν, ευκαιρίες για νεαρούς κλασικιστές να τους δοθούν ώρες διδασκαλίας σε λογοτεχνία και ιστορία, έτσι ώστε να μάθουν να δίνουν αυτοσχέδιες διαλέξεις χωρίς μνημονικά βοηθήματα.

3 1 1


Η κάλυψη ενός αιώνα μέσα σε μια μέρα σε ένα μάθημα ελληνικής ιστορίας διαρκείας δέκα εβδομάδων ή Θα γιατρέψει ή Θα σκοτώσει ακόμη και το συγγραφέα του Μη Παρατηρημένος Ομοερωτισμός στον «Φαιδρό» του Πλάτωνα. «Σημαινόμενα», «σημαίνοντα» και «κατα- τμημένα δακτυλικά εξάμετρα» έχουν πολύ μικρή σημασία, όταν αυτοί που πληρώνουν τα δίδακτρα δηλώνουν αδυναμία, και μετράνε ακόμη λιγότερο, όταν δεν μπορείς να μιλήσεις για το έργο της ζωής σου χωρίς προετοιμασμένο κείμενο. Το μεγαλύτερο σκάνδαλο των μεταπτυχιακών σπουδών στην Αμερική είναι ότι δεν μπορούμε να βγάλουμε ένα φοιτητή που να μπορεί να μιλάει αυτοσχέδια ή, ακόμη χειρότερα, κάποιον που να Θεωρεί σημαντικό να μην αποκοιμίζει το ακροατήριό του.

Οι τελειόφοιτοι δεν πληροφορούνται ποτέ από τους μέντορές τους ότι η αφανής πλειοψηφία των κλασικιστών —δάσκαλοι σε κάποιο μικρό, ασήμαντο ιδιωτικό κολέγιο και σε μεγάλα πολιτειακά πανεπιστήμια — πρέπει να περνούν τον καιρό τους διδάσκοντας. Διδάσκουν συνεχώς, πρέπει να διδάσκουν, επιπρόσθετα μαθήματα για να διατηρήσουν τη ροή λίγου αίματος στα αδύναμα προγράμματά τους. Συνήθως διδάσκουν από έξι ως δέκα τάξεις, βρίσκονται στα γραφεία τους επισήμως 150 ώρες κάθε εξάμηνο για να βλέπουν φοιτητές και ξοδεύουν πολύ περισσότερες ανεπισήμως συμβουλεύοντας και προγυμνάζοντας τους φοιτητές, προωθώντας τα τμήματά τους, συμμετέχοντας σε συναντήσεις επιτροπών, δεχόμενοι βραδινά τηλεφωνήματα όταν τα εις -μι ρήματα τρομάζουν τα «Ελληνάκια», τρώγοντας πίτσα στην πανεπιστημιούπολη μαζί με τα μέλη της Λέσχης των Κλασικών Σπουδών και ταξιδεύουν στην άλλη άκρη της πολιτείας για να βρουν κάποια αξιοπρεπή βιβλιοθήκη και να κάνουν λίγη έρευνα. Όλα αυτά μόνο και μόνο για να αδειάσουν λίγο νερό από ένα πλοίο που βυθίζεται. («Πήγαινε κοντά και πολέμα τον εχθρό, σώμα με σώμα, με μια πληγή της μεγάλης λάμας του σπαθιού σου. Βάλε το πόδι σου στο πόδι του, την ασπίδα σου στην ασπίδα του, μπλέξε θύσανο με θύσανο, κράνος με κράνος, στήθος με στήθος, και πολέμησε τον άνθρωπό σου, σφίγγοντας τη λαβή του σπαθιού σου ή το μακρύ το δόρυ», λέει ένα ποίημα του Τυρταίου [απ. 11, 21 κ.εξ.].)

312


Η αποδεδειγμένη αρετή και η φαντασία στη διδασκαλία των προπτυχιακών φοιτητών γίνεται η καλύτερη και η μοναδική συστατική επιστολή για τη μελλοντική απασχόληση. Όχι υποτροφίες μεταδιδακτορικής έρευνας. Υποχρεωτική εκπαίδευση στην ομιλία ενώπιον κοινού.

Η υπεράσπιση της διδακτορικής διατριβής και η προφορική εξέταση του υποψηφίου έχουν καταντήσει κάτι σαν πολεμικά γυμνάσια, όπου αιμοδιψείς καθηγητές προσπαθούν να τσακίσουν το μικροσκοπικό διδακτορικό χαράκωμα του πολιορκούμενου φοιτητή. («Πάντα οι θεοί δίνουν μικρά δώρα σε μικρούς ανθρώπους» Καλλίμαχος [απ. άδ. 4 75].)Καλύτερα να πετάξουμε κι αυτές τις παρωδίες και στη θέση τους να βάλουμε τον επίδοξο κλασικιστή να διδάξει τρία ή τέσσερα μαθήματα διαλέξεων, σεμινάρια και μαθήματα γλωσσών μπροστά στους μέντο- ρές του. Ποιος ξέρει, αντί για το αν «υπάρχει έστω και μία δημοσι- εύσιμη σημείωση σε όλο αυτό;» να ανησυχούν για το «μπορούμε να τολμήσουμε να τον στείλουμε σε μια τάξη στο πολιτειακό πανεπιστήμιο»; Ίσως —Θεός φυλάξοι— στη θέση του «ακόμη δεν έχει πάρει το πτυχίο του καλά καλά και η μονογραφία του είναι ήδη στο τυπογραφείο», μπορεί να ακούσουμε «κάθονται δέκα δέκα σε κάθε θρανίο, ακόμη και στο πάτωμα, όταν διδάσκει Όμηρο». Διδασκαλία, όχι απλώς έρευνα, για τελικές εξετάσεις.

ΕΠΑΓΓΕΛΜ ΑΤΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

Δεν μπορούμε να περιμένουμε από μια επίσημη αναθεώρηση των μεταπτυχιακών προγραμμάτων να δημιουργήσει δασκάλους του Ομήρου που να συμπεριφέρονται σαν Έλληνες, αν οι καθηγητές —μέντο- ρες και πρότυπα για την επόμενη γενιά— συνεχίζουν να συμπερι- φέρονται σαν κλασικιστές. Οι οπαδοί των Ελλήνων τφέπει και εδώ να τεθούν επικεφαλής, απορρίπτοντας τις γνωστές απάτες του πανεπιστημίου.

3 1 3


Όλα τα επαγγελματικά συνέδρια, κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, πρέπει να σταματήσουν.Τα συνέδρια δεν αξίζουν το χρόνο που χάνεται από τους φοιτητές ή τα χρήματα που ξοδεύονται για τα ταξίδια, εις βάρος της διδακτέας ύλης και της διδασκαλίας. Η εγκατάλειψη μιας διάλεξης για τα Πολιτικά του Αριστοτέλη ή για την υποτακτική στα Λατινικά, έτσι ώστε ο αμειβόμενος μέντορας να χαζολογάει με άλλους ομοίους του στο συνέδριο «Η Θηλυκή Ιστορία της Άλλης Ελλάδας» είναι παραβίαση του συμβολαίου. («Φύγε μακριά από τη συντροφιά κακών ανθρώπων, και μη γυρίσεις ούτε το κεφάλι σου», Πλάτων, Νόμοι, [854ο]) Ακόμη και οι κωπηλάτες της κρουαζιέρας στη ζούγκλα στην Ντί- σνεϊλαντ δεν εγκαταλείπουν αυτούς που έβγαλαν εισιτήρια, κάνοντας κουπί προς την ακτή για να κάνουν διάλεξη σε άλλους συναδέλφους τους ντυμένους στο χακί, από άλλα ψυχαγωγικά πάρκα, περί τρικ με μηχανικούς κροκοδείλους και περί πρωτοκόλλου στο χειρισμό του μικροφώνου.

Μην ξεχνάτε ποιος πληρώνει το λογαριασμό για το περιοδεύον ανά την υφήλιο διδακτικό προσωπικό: οι φοιτητές ή οι γονείς των φοιτητών και οι φορολογούμενοι χρηματοδοτούν όλο αυτό το γλεντοκόπι. Οι δαπάνες της πτήσης, του ξενοδοχείου, των γευμάτων και της εγγραφής επιδοτούνται από τα πανεπιστήμια του διδακτικού προσωπικού που συμμετέχει και παρακολουθεί αυτά τα συνέδρια. Όμως, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα τα πληρώνουν όλα αυτά από το λειτουργικό τους προϋπολογισμό, πράγμα που σημαίνει ότι κάτι άλλο δεν παίρνει τα χρήματα που του αναλογούν. Τα συνέδρια δεν είναι φτηνά, κι αυτά είναι χρήματα που δεν ξοδεύονται για υποτροφίες φοιτητών, εξοπλισμό της τάξης ή των εργαστηρίων ή βιβλία για τη βιβλιοθήκη. Τι θα λέγατε αν το πανεπιστήμιο σας έστελνε αναλυτικούς λογαριασμούς για το εξάμηνο της κόρης σας: 10.000 δολάρια για άδεια μετ’ αποδοχών του Γιουτζίν Σάλμι, 550 για εισιτήρια της Μαίρης Ότιν- γκερ, 300 για γεύμα που παρέθεσε για τους συναδέλφους του τμήματός του ο Γκράχαμ Όνιανς; Υποθέτουμε ότι αυτή η πρακτική θα σταματούσε πολύ σύντομα.

Αυτό που ισχυρίζονται ότι κάνουν με αυτούς τους πόρους οι απο-

3 1 4


δέκτες της χρηματοδότησης των συνεδρίων είναι, φυσικά, έρευνα. Για να είναι κανείς απόλυτα «ενημερωμένος», πρέπει να συναναστρέφεται ομοίους του εξίσου απόλυτα «ενημερωμένους». Μην τολμήσετε να πείτε στους αποστολείς τους να περιμένουν τη δημοσίευση, ούτε που θα το ακούσουν. Μην τους υπενθυμίζετε ότι δεν πρόκειται για ιατρική, για χειρουργική εγκεφάλου. Οι δημοσιογράφοι δεν περιμένουν στο σαλόνι του ξενοδοχείου, το ευρύτερο κοινό δεν τσαλαπατιέται για να μπει στο συνέδριο για να δει αν υπάρχει πραγματικά η σύντηξη εν ψυχρώ. Αν χρειαστεί να περιμένουν άλλους έξι μήνες για να πλη- ροφορηθούν την τελευταία φεμινιστική τεχνική για την αποκωδικοποίηση της φαλλικής κυριαρχίας στο κρεβάτι του Οδυσσέα, κανενός το κεφάλι δεν πρόκειται να εκραγεί. Στην πραγματικότητα, τα σύγχρονα ακαδημαϊκά συνέδρια δεν έχουν καμιά σχέση με τα παλιά συμπόσια, στα οποία μια ομάδα διακεκριμένων μελετητών ξόδευαν το δικό τους χρόνο, τις δικές τους διακοπές και τα δικά τους χρήματα για να συναντηθούν μετά το εξάμηνο, προκειμένου να παρουσιάσουν ολοκληρωμένες ιδέες για σημαντικά θέματα —η παλιά ευρωπαϊκή αντίληψη για το συνέδριο διανοουμένων. Η σημερινή είναι ένα ολο- καίνουριο είδος οργανωμένης κουβεντούλας, όπου χρησιμοποιούνται χρήματα απ’ έξω για να πετάξει μια στενή παρεΐτσα παλιόφιλων μακριά από τις τάξεις τους, για να δικτυωθούν και να γλεντήσουν. Ο Αριστοφάνης είδε όλους αυτούς τους απατεώνες εδώ και πολλά χρόνια. Σε μια από τις κωμωδίες του σατιρίζει μια αθηναϊκή εκδρομή στην Περσία, όπου ξιπασμένοι πρέσβεις εξασφαλίζουν δωρεάν ταξίδι και γεύματα υπό το πρόσχημα της «συγκέντρωσης στοιχείων».

Διαμαρτύρεστε ότι υπάρχει μια αμυδρή πιθανότητα ένα μέλος του διδακτικού προσωπικού που συμμετέχει ή έστω παρακολουθεί ένα τέτοιο συνέδριο να μάθει κάτι νέο, ότι όλο αυτό το φαινόμενο που ξεκίνησε τη δεκαετία του ’80 επιταχύνει την εξάπλωση της γνώσης; Στη θεωρία ίσως, τουλάχιστον σε άλλους τομείς· στην πράξη σχεδόν ποτέ στις Κλασικές Σπουδές. Ο εργασίες είναι συνήθως σύντομες— δέκα ως είκοσι λεπτά σε διάρκεια — ανεξέλεγκτες ασυναρτησίες φίλων και μεντόρων των διοργανωτών, ανταμοιβή για προηγούμενα παρόμοια ευεργετήματα. Οι περισσότερες από τις «νέες ιδέες» έχουν

315


ήδη συζητηθεί αά ηαιΐδβαπι, μέσω καθημερινής επικοινωνίας με ηλεκτρονικό ταχυδρομείο. Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι η ηλεκτρονική επικοινωνία, που καθιστά παρωχημένους τους περιορισμούς χρόνου και χώρου, υποτίθεται ότι θα γλίτωνε το πανεπιστήμιο από τις δαπάνες ταξιδίων, ξενοδοχείων και εστιατορίων. Δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Σχεδόν καμιά από αυτές τις συγκεντρώσεις δεν αξίζει την ακύρωση μ,αθημάτίον, την απουσία από τις συναντήσεις με τους φοιτητές, τις χαμένες ώρες γραφείου και το οικονομικό κόστος για το πανεπιστήμιο. Η μοναδική αξία αυτών των περιπλανήσεων είναι μια ακόμη προσθήκη στο «περιφερόμενο βιογραφικό». Οι περισσότεροι κλασικιστές δεν θα ακύρωναν ποτέ ένα μάθημα για να μιλήσουν στο τοπικό λύκειο ή για να δώσουν μια διάλεξη για τον Πλάτωνα στο Ροταριανό Όμιλό, αλλά θα έχαναν μια ολόκληρη εβδομάδα για να καθίσουν ως χαζοχαρούμενα και,αποβλακωμένα μέλη της «συζήτησης» στρογγυλής τραπέζης, για τέσσερις μέρες «εργασιών»,3.000 μίλια μακριά. («Το να εγκαταλείπει κάποιος την πόλη του και τους πλούσιος αγρούς για τη ζωή ενός επαίτη είναι το πιο αξιοθρήνητο από όλα τα πράγματα», λέει πάλι ο Τυρταίος [απ. 10, 3-4].)

Όλοι οι κλασικιστές που έχουν προσληφθεί από ένα πανεπιστήμιο πρέπει να δίνουν υπόσχεση, προσωπικό όρκο ότι δεν θα ακυρώσουν σεμινάριο ή μάθημα παρά μόνο για λόγους υγείας. Αυτός που δεν αφήνει συνέδριο για συνέδριο κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς είναι φυγόπονος, αν όχι απατεώνας, και σίγουρα προδότης απέναντι στους μαθητές του, ένα παράσιτο που εγκαταλείπει φοιτητές που πληρώνουν δίδακτρα για να στεφανωθεί ίοπτιίοΗ δΐιρΓεπια μεταξύ μερικών εκατοντάδων άλλων ακαδημαϊκών μυρμηγκιών. Η παρακολούθηση συνεδρίων, τα κεφάλαια για συνέδρια, οι εργασίες για συνέδρια, πρέπει να μετρούν αρνητικά στην ανανέωση της θητείας και, αν ξεπερνούν κάποιο όριο, πρέπει να κάνουν κάθε αξιόπιστη επιτροπή εξέτασης να προβληματιστεί για το τι σημαίνει πια «καθ’ έξιν αδικαιολόγητη απουσία», αν όχι παράλειψη καθήκοντος. Ενενήντα μέρες κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού ή στις διακοπές των Χριστουγέννων παρέχουν άφθονες ευκαιρίες για συναντήσεις και συζητήσεις νέων ιδεών, κι ακόμη περισσότερο τώρα με την έλευση των δικτύων των

316

ΤΙ ΘΑ ΜΙΙΟΡΟΓΣΑΜΕ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ

υπολογιστών και του στιγμιαίου ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Όχι απουσίες από την τάξη για συνέδρια.

Ο καλύτερος τρόπος για να αλυσοδέσει κανείς τον περιπλανώμενο κλασικιστή στην τάξη είναι απλός: ο φόρτος εργασίας πρέπει να αυξηθεί δραστικά· η μία έως τέσσερις τάξεις που διδάσκει σήμερα σε πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα να γίνουν έξι έως οκτώ μαθήματα το χρόνο.Εκτός από την περικοπή περιττών συνεδρίων και άχρηστων δημοσιεύσεων, η αυξημένη διδασκαλία φέρνει και άλλα οφέλη. Τα προσφε- ρόμενα προγράμματα Κλασικών Σπουδών διευρύνονται σε τεράστιο βαθμό. Πάρα πολύ συχνά το διδακτικό προσωπικό επιλέγει είτε τάξεις ανώτερης βαθμίδας στα Ελληνικά και στα Λατινικά με πολύ λίγους φοιτητές, πράγμα που αποτελεί αυτοκτονία για τον προϋπολογισμό τους, ή μεγαλύτερα, επικερδή μαθήματα ανθρωπιστικών σπουδών και μετάφρασης που προκαλούν θανάσιμη αιμορραγία στη διδακτέα ύλη των κλασικών γλωσσών. Με τη διεύρυνση του φόρτου διδασκαλίας ικανοποιούνται οι ανάγκες τόσο του φοιτητή με κεντρική κατεύθυνση τις Κλασικές Σπουδές όσο και αυτού της γενικής κατεύθυνσης, εις βάρος μόνο του κλασικιστή φΐα κλασικιστή.

Ένα υπερβολικά μεγάλο μέρος του διδακτικού προσωπικού έχει χάσει τη γνώση του αρχαίου κόσμου. Άλλο ένα μεγάλο, βρόμικο, εφτασφράγιστο μυστικό στις Κλασικές Σπουδές είναι ότι πολλοί καθηγητές Ελληνικών δεν διδάσκουν Λατινικά ούτε ιστορία ούτε τέχνη και κατά συνέπεια γνωρίζουν ελάχιστα ή τίποτε από τον επιστημονικό τους κλάδο. Ρωτήστε οποιονδήποτε μεγαλόσχημο καθηγητή ελληνικής ιστορίας να σας πει ποιο είναι το αγαπημένο του εισαγωγικό λατινικό κείμενο, ή οποιονδήποτε κριτικό λατινικής λογοτεχνίας για τη μελέτη σχετικά με τον Μέγα Αλέξανδρο που προτιμάει, ρωτήστε οποιονδήποτε αρχαιολόγο, εκπαιδευμένο μέσα στην τελευταία δεκαετία, για τον Φιλοκτήτη. Σιωπή.

Οι κλασικιστές που γνωρίζουν πράγματα και για την Ελλάδα και για τη Ρώμη — και υπάρχουν μερικοί σε προπτυχιακές σπουδές — δυσφημούνται ως «μη ειδικοί». Το παλαιό πρωτόκολλο ότι όλοι πρέ

317


πει να διδάσκουν Ελληνικά και Λατινικά, ιστορία και λογοτεχνία, έχει γίνει μια σκληρή παρωδία, «ατάκα» μιας χρήσεως κατά την πρώτη μέρα των μεταπτυχιακών σπουδών, με την ειρωνεία να γίνεται όλο και χειρότερη καθώς ο τίτλος και ο μισθός μεγαλώνουν. Πολύ απλά, οι καθηγητές των Κλασικών Σπουδών πρέπει να διδάσκουν περισσότερο για να θεραπεύσουν τη δική τους απουσία γνώσης κι έτσι να σταματήσει η υποκρισία τού να ζητούν από την ομάδα των μεταπτυχιακών φοιτητών να κατακτήσουν επίπεδα γενικής γνώσης που αυτοί οι ίδιοι, το διδακτικό προσωπικό των μεταπτυχιακών σχολών, δεν κατέχουν. Άλλωστε, έχουν περάσει δύο χιλιετίες σχεδόν από τότε που ο Πετρώνιος παραπονιόταν ότι οι σχολαστικοί καθηγητές Ελληνικών και Λατινικών δίδασκαν περισσότερα απ’ όσα γνώριζαν.

Το πανεπιστήμιο μπορεί να προσφέρει περισσότερα μαθήματα με μικρότερο κόστος και να υποσχεθεί ότι θα διατηρήσει την ετήσια αύξηση διδάκτρων στο επίπεδο του πληθωρισμού ή και ακόμη πιο κάτω. Το τεράστιο σκάνδαλο των δεκαετιών ’70 και ’80 ήταν ότι τα πανεπιστήμια —των οποίων το διδακτικό προσωπικό διακήρυττε ότι ήταν υπέρμαχο της ισοτιμίας, αν όχι του «βολεμένου» σοσιαλισμού — ανέβασαν τα δίδακτρά τους πάνω από τον πληθωρισμό (μερικές φορές κατά 50 ή και 60% και περισσότερο) για να βοηθηθούν να πληρώνουν το χρόνο επαγγελματικών αδειών των καθηγητών τους (συχνά ο φόρτος μαθημάτων μειωνόταν κατά 25 ως 50%). Αυτό πρέπει να σταματήσει. Φοιτητές και γονείς, όπως τα ζώα της φάρμας του Όργουελ, κοιτάνε τώρα μέσα από τα παράθυρα της αγροικίας και βλέπουν τα γουρούνια όρθια στα πίσω τους πόδια να τρώνε με κρύσταλλα και ασημικά. Το γεγονός^ότι οι μισθοί των διοικητικών έχουν αυξηθεί γρηγορότερα απ’ ό,τι των καθηγητών δεν είναι δικαιολογία για την κατηγορία ότι οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι διδάσκουν λιγότερο.

Παρακαλούμε πολύ, κύριοι μεγαλόσχημοι, μην αποκαλείτε τις δίωρες φλυαρίες την εβδομάδα σε ένα γεμάτο φοιτητές αμφιθέατρο «διδασκαλία» ούτε το ωριαίο συμβούλιο «στρατηγικής» με τους αναπληρωτές και τους βαθμολογητές «εκπαίδευση» ή εκείνους που υποστηρίζουν ότι έπρεπε να έχουν βρεθεί από καιρό θεραπείες «ακαλλιέργητους». Μόνο οι πιο ξεδιάντροποι αποκαλούν ακόμη αυτά τα α

318


νώνυμα μυρμήγκια «μαθητές» τους, αυτούς τους «ασήμαντους» των οποίων οι ερωτήσεις, οι εργασίες, τα τεστ και οι συναντήσεις παρα- πέμπονται σε ευνοούμενους μεταπτυχιακούς φοιτητές. Το να αποκα- λεί ο παρουσιαστής του τσίρκου τους άγνωστους θεατές κάτω από την τέντα «μαθητές του» είναι περίποιί το ίδιο έντιμο όσο και το να αναφέρεται κάποιος στους δέκα που διάβασαν τη μονογραφία του στο πανεπιστημιακό έντυπο ως «αναγνωστικό του κοινό». Ανησυχούμε συχνά και δικαιολογημένα ότι στην Αμερική το ευρύ αναγνωστικό κοινό διαβάζει φτηνά αναγνώσματα. Ωστόσο, είναι το αντίθετο — κανένα απολύτως αναγνωστικό κοινό— απόδειξη σοφίας; Μη διογκώνετε το καθημερινό ιδιαίτερο μάθημα σε ένα φοιτητή και την κουβεντούλα με τους συναδέλφους σε «άυλη και άγνωστη πλευρά της ιδιότητας του καθηγητή». («Γιατί δε θέλει ξέχωρος να δείχνει, παρά να ’ναι στ’ αλήθεια», Αισχύλος, Επτά επί Θήβας, στ. 592.) Τέλος, θυμηθείτε ότι η διδασκαλία δεν είναι μονόδρομος. Οι δάσκαλοι που αναγκάζονται να εξηγούν τον αρχαίο κόσμο συχνά και σε ποικίλα ακροατήρια κερδίζουν πολύτιμη γνώση και εμπειρογνωμοσύνη στην παρουσίαση των απόψεών. τους, τόσο σε γραπτή όσο και σε προφορική μορφή. Δεν αποτελεί κλισέ ότι οι καλύτεροι λόγιοι είναι συνήθως εκείνοι που διδάσκουν τους περισσότερους φοιτητές πιο συχνά.

Οι δάσκαλοι μερικής απασχόλησης, οι αναπληρωτές και οι κακο- πληρωμένοι βαθμολογητές αποτελούν μια από τις πιο θλιβερές απάτες του πανεπιστημίου. Ελιτιστές, προοδευτικά δήθεν σκεπτόμενοι άντρες και γυναίκες, προσλαμβάνουν τους παραπάνω για το ένα δέκατο της αμοιβής τους για να διδάξουν τις τάξεις τους και να βαθμολογήσουν τις εργασίες των φοιτητών τους. Ανώτερα στελέχη του διδακτικού προσωπικού των Κλασικών Σπουδών χρησιμοποιούν συνήθως ευνοούμενους φοιτητές τους για τις τάξεις τους, όπου οι εγγραφές είναι έτσι κι αλλιώς αξιοθρήνητες. «Πάρε την τάξη μου μια φορά την εβδομάδα, βαθμολόγησε τα τελικά μου διαγωνίσματα και βλέπε εσύ στη θέση μου τους φοιτητές μου, ώστε να βρω χρόνο για να γράψω για την ανισότητα και την οικονομική εκμετάλλευση υπό το καθεστώς της μοναρχίας», τους λένε μάλλον. Ολόκληρες σχολές, που ακολουθούν πολιτικές μείωσης προσωπικού εξίσου αδίστακτες

319


με τις κερδοσκοπικές επιχειρήσεις, επιδίδονται τώρα σε τέτοιου είδους κακομεταχείριση, υπονομεύοντας θέσεις πλήρους απασχόλησης με το να εκμισθώνουν τάξεις ή τμήματα τάξεων σε συνταξιούχους μεγαλόσχημους. Καθηγητές μερικής απασχόλησης και μεταπτυχιακοί φοιτητές που δεν βγάζουν σχεδόν τίποτα, που δεν έχουν επιδόματα, πρέπει να χαμογελούν και να καταπίνουν τον τρόπο που τους συμπεριφέ- ρονται, αν θέλουν να τους συστήσουν ποτέ για κάποια θέση που δεν θα είναι θέση είλωτα. Στο κάτω κάτω είναι δαπανηρή και χωρίς νόημα πρόταση για ένα πανεπιστήμιο να δίνει σε ένα άτομο ετήσιο μισθό 120.000 δολαρίων και άλλα τόσα σε επιδόματα και να παίρνει ως αντάλλαγμα διδασκαλία δύο ή τριών τάξεων. Έχουμε δει καθηγητές να αγωνιούν για το αν επιτρεπόταν στις γυναίκες να παρακολουθούν θέατρο στην Αθήνα πριν από 2.500 χρόνια και μετά να σνομπάρουν και να επιτιμούν τα κακοπληρωμένα, μερικής απασχόλησης αδέλφια τους —που, φυσικά, συνήθως διδάσκουν πολύ καλύτερα για δέκα σεντς έναντι κάθε δικού τους δολαρίου. Να αυξηθούν δραστικά τα διδασκόμενα μαθήματα ανά καθηγητή· όχι μεταπτυχιακοί φοιτητές και δάσκαλοι μερικής απασχόλησης στη θέση του τακτικού διδακτικού προσωπικού.

Στις Κλασικές Σπουδές, όπου όλοι εκπαιδεύονται σε ένα αμφιθέατρο και όπου οι περισσότεροι συνεχίζουν για να διδάξουν σε ένα άλλο, τα προγράμματα ανταλλαγών είναι σημαντικά.Οι ανταλλαγές αυτές πρέπει να είναι υποχρεωτικές κάθε εφτά χρόνια, και οι επισκέψεις πρέπει να είναι κάθετες, όχι οριζόντιες. Προπτυχιακοί καθηγητές σε μεγάλα πανεπιστήμια πρέπει να υποχρεώνονται να διδάξουν σε μεταπτυχιακούς φοιτητές, τόσο για να ακονίσουν τη δική τους γνώση σε ένα ακροατήριο προετοιμασμένων κριτών, όσο και για να δώσουν στην επίδοξη ελίτ μια προκαταβολική εικόνα για το πώς μπορεί να προσεγγίσει κανείς μυαλά που δεν θέλουν να προσεγγιστούν στον Αληθινό Κόσμο έξω από την αίθουσα μελέτης της μεταπτυχιακής εκπαίδευσης. Όταν το κύμα κυλίνδεται [Ιλιάς, Λ 307] θα ξαναφέρει το μουγκρητό της φουσκοθαλασσιάς μάλλον παρά το μονότονο μουρμουρητό από το στόμα του μεταπτυχιακού καθηγητή

3 2 0


περί δυσνόητων μετρικών διασκελισμών και4λελυμένων εξαμέτρων.Αντίστοιχα, μεγαλόσχημοι καθηγητές, διαβόητοι για τις αποτυ

χημένες τάξεις τους και την απόρριψη του πρωτοκόλλου —ανύπαρκτες ώρες γραφείου, εικονικά προγράμματα μαθημάτων και τεστ στην τύχη— θα μάθουν τις συνέπειες μιας τέτοιας αυθαίρετης και υπεροπτικής στάσης στον κόσμο των παραγωγικών προπτυχιακών φοιτητών που εργάζονται για να τα βγάλουν πέρα. («Γιατί ποθείς τόσο/ την πιο κακιά θεά, τη Φιλαρχία; / Όχι· είναι άδικη θεά· σ’ ευτυχισμένα / σπίτια και πόλεις μπαινοβγαίνει / φέρνοντας χαλασμό κι εσύ έχεις τέτοια / μανία γι’ αυτήν; Καλύτερα, παιδί μου, / να στέργεις την ισότητα που ενώνει / τις πολιτείες, τους φίλους, τους συμμάχους». Ευριπίδης, Φοίνισσαι, στ. 531-537.) Ποιος νοιάζεται αν ο καθηγητής που δεν εμφανίζεται για το μάθημα των Λατινικών των 11.00 π.μ., ο λογιότατος που δεν μπορεί να εξηγήσει την κλίση μιας λέξης στον Πορτορικανό φοιτητή του, ο κηφήνας που κάνει μάθημα από παμπάλαιες σημειώσεις, το φάντασμα που άλλοτε είναι στο ένα αεροπλάνο και άλλοτε στο άλλο, είναι στην πραγματικότητα η Αυτού Υψηλό- της ο καθηγητής Μπογκντάνοβιτς του πανεπιστημίου Ρόμπερτς; Ο Φονγκ Βερ Σιθ δεκάρα δεν δίνει αν ο καθηγητής του των Λατινικών καθόταν επί ένα έτος σε ένα θώκο στην Οξφόρδη. Προσγειωθείτε ή ξεκουμπιστείτε, κραυγάζει το πλήθος της εργατικής τάξης που πληρώνει τα δίδακτρα. Προγράμματα ανταλλαγής διδακτικού προσωπικού μεταξύ πανεπιστημίων.

Τα ισχύοντα κριτήρια για παραμονή, παράταση της θητείας, προαγωγή και αμοιβή του διδακτικού προσωπικού είναι δίχως νόημα.Εδώ και τρεις δεκαετίες έπρεπε να είχε τεθεί περιορισμός στις δημοσιεύσεις. Όχι περισσότερα από ένα βιβλία ή μερικά άρθρα —πέντε θα ήταν αρκετά— πρέπει να υποβάλλονται για έγκριση από συναδέλφους, δίνοντας κάποια πιθανότητα να υπάρξει ποιότητα και όχι απλώς ποσότητα. Για ακόμα μια φορά, ο καλύτερος τρόπος για να εξασφαλιστεί η διδασκαλία είναι η απομάκρυνση του κινήτρου για οτιδήποτε άλλο. Δώδεκα ως δεκαέξι ώρες την εβδομάδα στην τάξη, με άλλες έξι προγραμματισμένες ώρες γραφείου, αναγκάζουν ακόμη

321



και τον χειρότερο βιβλιόσαυρο να παραιτηθεί από την προαναγγελ- θείσα επανεξέταση του παιωνικού παλιμβακχείου κατά τον Ευγένιο. (Ούκ έν τω πολλω το ευ άλλ’ έν τω ευ το πολύ, κατά την ελληνική ρήση.) Όταν η απλή ποσότητα των δημοσιεύσεων πάψει να αποτε- λεί κριτήριο για την ανανέωση της θητείας και την προαγωγή κι όταν αυξηθούν οι ώρες διδασκαλίας, ολόκληρο το δαπανηρό εποικοδόμημα των Κλασικών Σπουδών —άδειες μετ’ αποδοχών, ακαταλα- βίστικη έρευνα για λίγους, ελάχιστα διαβαζόμενες μονογραφίες σε πανεπιστημιακά έντυπα, συνέδρια— θα αρχίσει σιγά σιγά να καταρρέει. Πολύ μικρότερη εξάρτηση από τις δημοσιεύσεις για σκοπούς ανανέωσης θητείας, προαγωγής και αμοιβής.

Κρίσιμη η νέα προσέγγιση στην επιστημοσύνη.Η ιδέα της ευρείας, αφηγηματικής ιστορικής γραφής, της αισθητικής έκφρασης, της παλιομοδίτικης λογοτεχνικής εκτίμησης, μπορεί να επιστρέφει μόνο αν αλλάξουν οι μηχανισμοί της έρευνας. Οι υποσημειώσεις, μερικές φορές απαραίτητες, πρέπει να περικοπούν κατά 50% και να περιοριστούν κυρίως στις πηγές· οι περισσότερες απλώς διακόπτουν τη ροή της συλλογιστικής και μπαίνουν ως «μπαμπούλες» για να πτοήσουν τον αναγνώστη και να τον αναγκάσουν να σεβαστεί την ασθενική ιδέα του συγγραφέα, κόλπα προφύλαξης για να αποφευχθούν οι εύστοχες απαντήσεις και οι αντιρρήσεις. Ακόμη χειρότερα, οι υποσημειώσεις είναι συχνά ανέντιμα μέσα για να διαφημίσει κανείς τα δικά του Γ6δ §εδ1α6 ή για να ανταμείψει ή να τιμωρήσει φίλους ή εχθρούς. Ποιος θέλει να μάθει για τους καβγάδες μιας μικρής κλίκας, όταν το θέμα είναι γιατί και πώς εμφανίστηκε η τυραννία στη Δύση; Όσο μακροσκελέστερες, όσο περισσότερες υποσημειώσεις εμφανίζονται, τόσο περισσότερο πρέπει η επιστημονική κοινότητα να απορρίπτει το όλο έργο. Οι μηχανικοί των τζετ θα καταδίκαζαν σε θάνατο τους επιβάτες, αν τα σχεδιαγράμματα, τα διαγράμματα των καλωδιώσεων και τα εγχειρίδια των κινητήρων τους έβριθαν υποσημειώσεων με ψιλά γράμματα.

Επίσης, το λεξιλόγιο, το σύνολο των καλολογικών στοιχείων και το ύφος του συνηθισμένου ακαδημαϊκού έργου πρέπει πια να απορρι-

322


φθεί, να ονομαστεί καταστροφική μεταπολεμική αποτυχία στην επικοινωνία των ιδεών. Οι αρχαιολόγοι, που θα ξεθάβουν τα άρθρα τους στα επιστημονικά περιοδικά μετά από 3.500 χρόνια, θα έχουν την ίδια τύχη με την αποκωδικοποίηση της ακαδημαϊκής γραφής όσο εμείς τώρα με τη Γραμμική Α. Οι κλασικιστές πρέπει να ξεχάσουν το πώς διδάχτηκαν να γράφουν, πρέπει να παραιτηθούν από το μοντέλο του ασφαλούς, ανιαρού άρθρου σε επιστημονικό περιοδικό που εξασφαλίζει μεν την παράταση της θητείας τους, αλλά παίζει το ρόλο του στην καταστροφή του επαγγέλματος. Δεν είναι τυχαίο ότι τα πιο συναρπαστικά βιβλία ιστορίας που εμφανίζονται τώρα δεν είναι προϊόντα επαγγελματιών ακαδημαϊκών αλλά των οπαδών του «μέσου τόνου» που τόσο πολύ περιφρονούν οι ακαδημαϊκοί.

Πρέπει επίσης να ομολογήσουμε ότι μετά από τριακόσια χρόνια σοβαρής κλασικής επιστημοσύνης, πολλά θέματα έχουν εξαντληθεί, παρουσιαστεί γραπτώς και συζητηθεί από νεκρούς πια άντρες και γυναίκες κατά πολύ ευφυέστερους και περισσότερο μορφωμένους απ’ ό,τι οι τωρινοί μας επαγγελματίες καριερίστες. Η Αρχαία Ρητορική και τώρα το Φύλο είναι φανερά παραδείγματα: ελάχιστα χρειάζεται να ειπωθούν ακόμη είτε για το ένα είτε για το άλλο για τον επόμενο μισό αιώνα. Το βέβαιο είναι ότι δεν χρειαζόμαστε ούτε μια Ρητορική του Φύλου ούτε ένα Φύλο της Ρητορικής, συνδυασμοί στους οποίους καταφεύγουν προσφάτως απελπισμένοι κλασικιστές που διαισθάνονται ότι και οι δύο τομείς έχουν πια στραγγιστεί ολότελα. («Όμως ένας άντρας συνέχιζε να φωνασκεί, που μέσα στο κεφάλι του γνώριζε πολλές λέξεις, αλλά δίχως τάξη, ένας άντρας ματαιόδοξος και δίχως ευπρέπεια», λέει ο Όμηρος.) Σύμφωνοι, πάντα υπάρχει ανάγκη για επιχορηγούμενους λογίους που να ταξινομούν τις σελίδες του Λατινικού Θησαυρού ή να συναρμολογούν κομματάκια παπύρων που περιέχουν έργα του Δίφιλου, όμως αυτές οι αναμφίβολα χρήσιμες και τι- μημένες ασχολίες μπορούν να συνεχίζονται στις δημόσιες βιβλιοθήκες και σε ιδιωτικές δεξαμενές σκέψης, χωρίς τα χρήματα των προπτυχιακών φοιτητών που αναζητούν τη γνώση. Αφοσιωμένοι άντρες και γυναίκες μπορούν επίσης να εργάζονται σε τράπεζες, δημοτικά σχολεία και δικηγορικά γραφεία, και τις νύχτες ή τα Σαββατοκύριακα

323


να εξακολουθούν να καταπιάνονται με την Πραγμάτευση και Ρητορική στους «Επιτρέποντες» του Μένανδρου.

Υπάρχει άραγε εγγενής σχέση μεταξύ της διδασκαλίας των Ελληνικών και των Λατινικών και της αντιπαραβολής, ταξινόμησης, σύνταξης ευρετηρίων, εναρμόνισης και συμπίλησης; Κανένας κλασικιστής δεν έχει καταφέρει ακόμη να το υποστηρίξει, κι ελάχιστοι έχουν νιώσει την ανάγκη να προσπαθήσουν. Τελικά ίσως οι ίδιοι οι κλασικιστές να μάθουν πώς να κάνουν έρευνα και πώς να γράφουν, όταν αναγκαστούν να διδάσκουν οκτώ μαθήματα. Ποιος ξέρει; Ίσως η γνώση τού πώς να προσεγγίζεις το μέσο φοιτητή στις δέκα το πρωί να είναι ζωτικής σημασίας στο να καταφέρεις να αποκτήσεις χίλιους αναγνώστες αντί για δέκα για μια νέα ερμηνεία της τριαρχίας του τέταρτου αιώνα. Ποιος ξέρει; Ίσως ένα καθεστώς τεσσάρων μαθημάτων σε κάθε εξάμηνο να ανεβάσει το αναγνωστικό κοινό των κλασικιστών στους δια- κόσιους. Να μειωθεί η υποστήριξη της έρευνας που απευθύνεται μόνο σε λίγους μυημένους- να αποθαρρυνθεί η υπερεξειδίκευση υπέρ της γενίκευσης.

Όσο για τις κριτικές βιβλίων σε στενά ακαδημαϊκά περιοδικά, οποιοσδήποτε καλός προγραμματιστής υπολογιστών θα μπορούσε να γράφει το λογισμικό ώστε να ανατεθεί αυτή η ανυπόληπτη ενασχόληση στις μηχανές.Άλλωστε, υπάρχουν μόνο εφτά περίπου προϋποθέσεις:

1. Χρησιμοποιήστε τη σχέση με το πανεπιστήμιο ως τεστ «βάμματος του ηλιοτροπίου», εγκωμιάζοντας ή καταστρέ- φοντας το συγγραφέα σε σχέση με το πόση βοήθεια ή πόση βλάβη μπορεί να εξασφαλίσει· υποκλιθείτε μπροστά στη δέκατη μονογραφία ενός μεγαλόσχημου (αν ζει ακόμη) ή δυσφημήστε έναν ασήμαντο εχθρό.

2. Πανηγυρίστε για μια αναφορά στο δικό σας βιβλίο ή γκρι- νιάξτε ότι ο συγγραφέας το ξέχασε.

3. Μη διαβάσετε καθόλου το βιβλίο και κάντε στη θέση του μια κριτική του βιβλίου που θα γράφατε εσείς.

3 2 4

4. Αναφέρετε τη δυσνόητη και άχρηστη γερμανική ή ιταλική μονογραφία που μόνο εσείς γνωρίζετε και ο συγγραφέας παρέλειψε να αναφέρει.

5. Μπερδέψτε τους όλους, συνοψίζοντας με μια τελική πρόταση που αντικρούει όλη σας την κριτική.

6. Πετάξτε στα σκουπίδια μια ιδέα που είναι αδιάσειστη και πρωτοποριακή αναφέροντας ότι «τα τυπογραφικά λάθη είναι υπερβολικά πολλά για να τα παραθέσουμε σε τούτη την ανασκόπηση» και μετά παραθέστε το ένα και μοναδικό που βρήκατε.

7. Το πιο σημαντικό απ’ όλα: χρησιμοποιήστε την ευκαιρία να επικρίνετε δριμύτατα όποιον σας έχει επικρίνει δριμύ- τατα. («Ο φθόνος δεν με έχει ποτέ καταλάβει, και δεν δυσφορώ γι’ αυτό που είναι έργο των θεών ούτε ποθώ να γίνω μεγάλος και τρανός τύραννος», λέει ο Αρχίλοχος.)

Οι βιβλιοκριτικοί πρέπει να είναι υποχρεωμένοι να δηλώνουν τις προσωπικές τους σχέσεις με τους συγγραφείς που κρίνουν, στην πρώτη κιόλας παράγραφο, και βεβαίως θα πρέπει να δηλώνουν αν έχουν γράψει στο παρελθόν κάποιο βιβλίο με το ίδιο θέμα. Υποθέτουμε ότι είναι περιττό να υπενθυμίσουμε ότι δεν πρέπει να δείχνουν την κριτική τους στο συγγραφέα πριν τη δημοσίευσή της. Και μια τελική σύσταση: θα ήταν πιο έντιμο να ζητιέται από εκείνον που κάνει κριτική ενός βιβλίου να έχει πρώτα γράψει ο ίδιος ένα βιβλίο και ως εκ τούτου να μην κρίνει σε άλλους εκείνο που δεν έχει κάνει ο ίδιος. Στις κριτικές βιβλίων συναδέλφων να τηρείται η ειλικρίνεια και η ορθή προοπτική.

Ομοίως, να μάθουμε να λέμε την αλήθεια για τους μαθητές μας. Οι συστατικές επιστολές είναι ίσως πάντα κάπως υπερβολικές, αλλά εκείνες που προέρχονται από τα ελίτ μεταπτυχιακά εκπαιδευτικά ιδρύματα είναι στην πλειοψηφία τους θρασύτατα παραπλανητικές («Δεν επιθυμούσε διακρίσεις που δεν τις είχε κερδίσει», έλεγε ο Ξενοφών για τον Αγησίλαο.) Το γνωρίζουμε καλά επειδή και οι δύο μας την έχουμε «πατήσει» και καεί περισσότερες από μια φορές προσλαμβά


325


νοντας τα φανταχτερά τους «προϊόντα» και παραλίγο να καταστρέψουμε τα προγράμματα μας. Οι καθηγητές των μεταπτυχιακών σχολών θέλουν να τοποθετήσουν τους ευνοούμενους μαθητές τους στις ελάχιστες θέσεις που είναι διαθέσιμες κάθε χρόνο, σ’ αυτές τις εποχές των ισχνών αγελάδων. Αυτό αυξάνει το γόητρο και την επιρροή του καθηγητή. Έτσι λοιπόν λένε ψέματα. Τι ειρωνεία που αυτοί που έχουν κάνει τόσο λίγα για να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας λένε ψέματα σ’ εκείνους που έχουν κάνει πολλά προκειμένου να βρουν θέσεις για αποφοίτους που, όπως έχουν φροντίσει να εξασφαλίσουν, δεν μπορούν να διδάξουν. Έχοντας διαβάσει εκατοντάδες τέτοιες χαρακτηριστικές επιστολές την περασμένη δεκαετία, διαβάζουμε πια ανάμεσα από τις γραμμές και έχουμε μάθει πώς να αποκωδικοποιούμε το αληθινό μήνυμα που είναι συνήθως κάτι σαν το παρακάτω.

Προς κάθε ενδιαφερόμενο:Είμαστε βέβαιοι ότι θα θελήσετε οπωσδήποτε να εξετάσετε την υποψηφιότητα του Τζέρεμι Μαντέλ [μολονότι .δεν μπορώ να σας δώσω κανένα συγκεκριμένο λόγο γιατί πρέπει να το κάνετε], Ο κ. Μαντέλ μας ήρθε πριν από οκτώ χρόνια από το κολέγιο ..., όντας ήδη ώριμος και φιλομαθής νέος με μια, κατά γενική ομολογία, μεγάλη εμπειρία στις Κλασικές Σπουδές. [Άρχισε το γλείψιμο από την πρώτη κιόλας μέρα.] Στο πράίτο σεμινάριο που παρακολούθησε μαζί μου, παρήγαγε μία σοβαρή εργασία για το μονόλογο του Αίαντα που φανέρωνε ορθή κρίση και βαθιά γνώση σημαντικού, αλλά ελάχιστα γνωστού δευτε- ρεύοντος υλικού. [Παρέπεμφε στο άρθρο μου για το ίδιο θέμα δεκατρείς φορές και, αφού συμφώνησε με όλα μου τα συμπεράσματα, πρόσθεσε λίγα ακόμη υποστηρικτικά στοιχεία, τα οποία στη συνέχεια δημοσίευσα ο ίδιος σαν δικά μου.] Τα Ελληνικά του, κατά την άποψή μου, είναι πολύ ισχυρά, τα Λατινικά του περιγράφονται συχνά ως πολύ επαρκή, και συμπεραίνω ότι γνωρίζει επαρκώς τόσο την ελληνική όσο και τη λατινική λογοτεχνική ιστορία. [Τα Ελληνικά του είναι για κλάματα ενώ μόλις και μετά βίας μπορεί να ψελλίσει το αιηο, αιη&δ αιηαΐ...]

Η διδακτορική του διατριβή με τίτλο Φωνήεντα του Πόνου: Ομη-

3 2 6


ρικά Επιφωνήματα με Ωμέγα συνδυάζει την ακριβή φιλολογική ανάλυση με την πλέον σύγχρονη ανθρωπολογική θεωρία και την παλαιά και νέα μεθοδολογία. [Μετράει γράμματα και έχει παραθέσει μερικά βιβλία της μόδας για τον Μαρκήσιο ντε Σαντ — τραβηχτικός τίτλος για διδακτορική διατριβή, πρέπει να ομολογήσω.] Έχω ήδη δει τα τρία πρώτα κεφάλαια, τα οποία θα μπορούσα να χαρακτηρίσω ως εξαιρετικά [Μου παρέδωσε ενάμισι κεφάλαιο που κάπου το πέταξα στο γραφείο μου και δεν έχω καταφέρει να το ξετρυπώσω από τότε] και είμαι βέβαιος ότι θα την έχει τελειώσει μέχρι το τέλος του έτους [χιλιετίας], Ο συνάδελφός μου Γιουτζίν Σάλμι θα μπορέσει να σας μιλήσει λεπτομερέστερα για το θέμα. [Μπορεί να βρήκε αυτός το αντίγραφο του δεύτερου κεφαλαίου που έχασα και να μοιραστεί την ευθύνη, όταν ο Μαντέλ απορριφθεί]

Ως προσωπικότητα, ο κ. Μαντέλ είναι ευρυμαθής, ευγενικός και ήπιου χαρακτήρα νέος, μερικές φορές μάλλον ντροπαλός και ίσως λίγο εσωστρεφής, ωστόσο είναι άνθρωπος που με τον καιρό θα εξελιχθεί σε εξαιρετικό συνάδελφο. [Καλά θα κάνετε να έχετε πρόχειρο κάτι αιχμηρό. Μπορεί να χρειαστεί πότε πότε να τον καρφώνετε, για να δείτε αν αναπνέει ακόμα.] Είναι αυστηρός και ίσως μερικές φορές κάπως απαιτητικός δάσκαλος που έχει κερδίσει το σεβασμό της μεγάλης πλειοψηφίας των φοιτητών του. [Απέρριφε ολόκληρη την τάξη των πρωτοετών στα Λατινικά, όταν τους έβαλε να μεταφράσουν πρίμα βίστα αποσπάσματα από τον Αουκανό.]

Με δυο λόγια, ο κ. Μαντέλ είναι, χωρίς ίχνος υπερβολής, ο καλύτερος μαθητής που έχει αποφοιτήσει από το διδακτορικό μας πρόγραμμα την τελευταία δεκαετία [εκτός βέβαια κι αν διαβάσατε την εντελώς όμοια δήλωσή μου πέρσι για τη Νάνσι Μαρκενστάιν]. Σας τον συνιστώ χωρίς καμιά επιφύλαξη. [Εγώ ποτέ δεν θα τον προσλάμ- βανα στο δικό μου τμήμα, καταλαβαίνετε, αλλά, βλέπετε, άλλο το δικό μου πανεπιστημίου και άλλο το δικό σας, έτσι δεν είναι;] Παρακαλώ μη διστάσετε να επικοινωνήσετε μαζί μου αμέσως για οποια- δήποτε επί πλέον πληροφορία σχετικά με αυτό τον σπάνιο υποψήφιο. [Αυτό το εξάμηνο θα βρίσκομαι στη Δυτική Αυστραλία ως επισκέπτης καθηγητής, και δεν θα μπορεί να με βρει κανείς.]

327


Όταν ο Αχιλλέας απευθύνεται στον Αγαμέμνονα, τον πιο ισχυρό άντρα στο στρατό, δεν μασάει τα λόγια του: «Μέθυσε, που έχεις μορφή σκύλου και καρδιά ελαφιού...» [Ιλιάς, Α 225] Αν πρόκειται να αξίζουμε δασκάλους που γνωρίζουν τους Έλληνες, πρέπει να ενεργούμε και οι ίδιοι περισσότερο σαν Έλληνες. Κατά την αξιολόγηση και τις συστατικές επιστολές να είμαστε ειλικρινείς.

Πρέπει να υπάρχει ιεράρχηση μαθησιακών δραστηριοτήτων.Δεκάδες μελετητών απασχολούνται σε ομαδικά προγράμματα προ- κειμένου να φέρουν τους Έλληνες και τους Ρωμαίους στον προπτυχιακό φοιτητή με τη βοήθεια των ποικίλων νέων μορφών επικοινωνίας. Γίνεται προσπάθεια να συνδυαστεί το κείμενο, οι χάρτες, η τέχνη και ο μύθος υπό μορφή γραφικών ηλεκτρονικού υπολογιστή, τόσο για τον προπτυχιακό φοιτητή όσο και για το μελετητή. Υπάρχουν καθηγητές που αφιέρωσαν τη ζωή τους στην επέκταση των Λατινικών και στα λύκεια. Άλλοι αφοσιώθηκαν στην εκπόνηση ενός διεθνούς προγράμματος χαρτογράφησης που θα φέρει όλες τις περιοχές του αρχαίου κλασικού κόσμου στη διάθεση τόσο του περιστασιακού όσο και του επαγγελματία αναγνώστη. Μερικοί κλασικιστές περνούν ώρες ολόκληρες κάνοντας βιβλιοκρισία για φοιτητικές λέσχες μελέτης ιστορίας, γράφουν επισκοπήσεις σε λαϊκές εφημερίδες, δοκιμάζουν οτιδήποτε και τα πάντα για να φέρουν τους Έλληνες στον μέσο Αμερικανό. Όλες αυτές οι προσπάθειες πρέπει να αναγνωριστούν ως άξιες των ύψιστων επαίνων και τιμών, πολύ περισσότερο από χιλιάδες επιστημονικά άρθρα και εκατοντάδες βιβλία που εκδίδονται από τα πανεπιστήμια. Γ ι ’ αυτό το σκοπό, στη δική μας Ουτοπία, οι λόγιοι που ασχολούνται με κάποιο στενό και εξειδικευμένο τομέα, οι οποίοι δεν μπορούν ή δεν θέλουν να διδάξουν, θα απομακρυνθούν από το πανεπιστήμιο. («Πολλές φορές κι ολόκληρη η πόλη τυραννιέται απ’ τον κακό άντρα που κριματίζει και μηχανεύεται ανόσια», λέει ο Η σίοδος στα Έργα και ημέραι [στ. 240-241]). Ας επιτρέπεται σε ιδιωτικούς φορείς να χρηματοδοτούν τις απολύτως εξειδικευμένες έρευνες· τα πανεπιστήμιο είναι για όσους γνωρίζουν κάτι και μπορούν

328


να το διδάξουν. Βεβαίως οι μισθοί θα αντανακλούν αυτή την αξιολόγηση — ο διδάσκων με δημοσιεύσεις στην κορυφή της κλίμακας, ο διδάσκων που μπορεί να έχει περισσότερες δημοσιεύσεις αλλά είναι σκέτη καταστροφή στην τάξη πολύ πιο κάτω. Δεν είναι απλοϊκή ούτε μειωτική η πρόταση να αμείβεται με 60.000 δολάρια το χρόνο ο δάσκαλος με δέκα τάξεις και τριακόσιους μαθητές, ενώ ο συγγραφέας πενήντα άρθρων που διαβάστηκαν από είκοσι όλους κι όλους ανθρώπους και διδάσκει σε τρεις τάξεις με δύο μαθητές στην καθεμιά να παίρνει 30.000. («Ευτυχισμένος είναι όποιος αισθάνεται γαλήνη με τα λίγα χρήματα, ενώ δυστυχισμένος είναι όποιος δεν ευχαριστιέται ούτε με τα πολλά», κατά τον Δημόκριτο [απ. 286 ϋΐθΐδ].)

Μόνο έτσι μπορούν οι μεγαλόσχημοι να ξανακερδίσουν το χαμένο κύρος τους, με το να πληρώνονται σύμμετρα προς την αληθινή αξία αυτού που πραγματικά κάνουν. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα απαιτούν, θα αγωνίζονται με νύχια και με δόντια οι νέοι διδάκτορες να μπουν στην τάξη. Θυμίζουμε.ότι τα εν λόγω πενήντα άρθρα δεν αφορούν σε νέες προσεγγίσεις στη χειρουργική των νεφρών, σε κάποιο άγνωστο ισότοπο του άνθρακα ή σε γενετικούς δείκτες για τον καρκίνο του μαστού ούτε καν στις δεοντολογικές κατευθυντήριες γραμμές και τις αντίστοιχες κοινωνικές ευθύνες μιας τέτοιας επιστημονικής έρευνας. Φανταστείτε ένα νεαρό κάτοχο διδακτορικού στη συνέντευξη για μια θέση εργασίας να μη ρωτάει: «Πόσες επιχορηγήσεις δίνετε για ελεύθερο χρόνο και έρευνα στο νέο διδακτικό προσωπικό;» ή «Μπορώ να διδάξω δύο μαθήματα το ένα τρίμηνο και δύο το άλλο και να μη δουλέψω το τρίτο;» αλλά «Υπάρχει κάποιος τρόπος να διδάξω οκτώ μαθήματα του χρόνου;» Την τελευταία λέξη την έχει το χρήμα. Οι περισσότεροι μεγαλόσχημοι απαγγέλλουν με στόμφο αριστερίστικα δόγματα της μόδας, μόνο και μόνο επειδή αυτό φέρνει οφέλη στην καριέρα τους στο πανεπιστήμιο· για να θυμηθούμε τον Όργουελ, αν υπήρχε μεγαλύτερο κέρδος σ’ αυτό, θα ήταν φασίστες. Οι αμοιβές να συνδέονται με την ευρεία έρευνα και την ικανότητα στη διδασκαλία.

Η παραγωγή ανοιχτόμυαλων λογιών που είναι εξαιρετικοί δάσκαλοι δεν θα επαναφέρει ωστόσο τους Έλληνες, αν τα πανεπιστήμια και

3 2 9


και τα κολέγια συνετίσουν να προσλαμβάνουν «παιδαγωγικά μειονεκτικούς» κλασικιστές. («Όταν οι διεφθαρμένοι ευημερούν στην πόλη, διαφθείρουν το νου των πιο ενάρετων, που μετά παίρνουν την ακολασία των διεφθαρμένων ως παράδειγμα», όπως λέει ο Ευριπίδης.)

Οι σχολές πρέπει να αντικαθιστούν το διδακτικό προσωπικό που συνταξιοδοτείται με νέα γενιά δασκάλων. Αυτό σημαίνει —κι εδώ πρέπει να φανούμε σκληροί— ότι δεν υπάρχει πια θέση σε αμερικανικά πανεπιστήμια για Βρετανούς «Μπάτλερ». Δεν μιλάμε για όλους τους Βρετανούς στην Αμερική που διδάσκουν Κλασικές Σπουδές, πολλοί από τους οποίους είναι λαμπροί λόγιοι και μερικές φορές επιτυχημένοι δάσκαλοι — μερικοί από αυτούς είναι ό,τι καλύτερο έχουν να προσφέρουν οι αμερικανικές Κλασικές Σπουδές.

Οι Μπάτλερ είναι αντίθετα ένα κοινό, αδιαβάθμητο είδος που εισάγεται από τη Βρετανία στις σχολές Κλασικών Σπουδών της Αμερικής, μια αριστοκρατική ομοταξία με εντυπωσιακό γενεαλογικό δέντρο, που επιθυμούν διακαώς να αφήσουν την οικονομική εξάντληση και το υγρό κλίμα του νησιού τους για να αποκτήσουν δουλειά, κοινωνική θέση και ηλιοκαμένο χρώμα στην Αμερική· δίκαιη ανταμοιβή για έναν εγκέφαλο γεμάτο στοιχεία ζωτικής σημασίας για τον Δείναρ- χο και τον Φρόντωνα. Σε ένα τομέα που βασίζεται στη φιλολογία, ο εισαγόμενος καθαρόαιμος φιλόλογος κρίνεται απαραίτητος για να εξασφαλιστεί ότι οι Αμερικανοί μεταπτυχιακοί φοιτητές θα αντιληφθούν πως η ικανότητα να διδάσκουν δεν θα τους βρει ποτέ δουλειά.

Όπως ακριβώς στα αμερικανικά τηλεοπτικά ρεπορτάζ ψάχνουν να βρουν παρουσιαστές με αυστραλιανή προφορά για να μας εντυπωσιάσουν με τις καθαγιασμένες παραδόσεις τους της «κίτρινης» δημοσιογραφίας, έτσι και στις Κλασικές Σπουδές μεγάλο μέρος των Βρετανών έρχεται εδώ για να δώσει λούστρο στα αμερικανικά Ελληνικά και Λατινικά, και να μας διαβεβαιώσει ότι, στο κάτω κάτω, είναι μια καθώς πρέπει εργασία για τζέντλεμαν. Κάθε χρόνο, παρά τους διακόσιους άνεργους Αμερικανούς κατόχους διδακτορικού στις Κλασικές Σπουδές, τα πανεπιστήμιά μας εισάγουν δευτεροκλασάτους και τριτοκλασάτους Βρετανούς- οι περισσότεροι δεν μπορούν να διδάξουν και όλοι παραμένουν ευγενικά έξω από τις «υποθέσεις των

3 3 0


Αμερικανών». Είναι οι ανώνυμοι καιροσκόποι του Δάντη «που έζησαν δίχως ατίμαση και δίχως έπαινο, τους οποίους η Κόλαση δεν θέλει». Δεν πρόκειται για τους ανδρείους που οδήγησε ο Μοντγκόμερι στη Νορμανδία ούτε ανήκουν στο είδος των ιδιοφυών Άγγλων ερασιτεχνών που αποκρυπτογράφησαν τη Γραμμική Β ή ανακάλυψαν την Κνωσό.

Με άψογη εκφορά λόγου, με τρόπους και συμπεριφορά που δεν επιδέχονται κριτική, αυτοί οι Βρετανοί επιπλέουν στις μικρές δίνες των αμερικανικών σχολών Κλασικών Σπουδών, βγαίνοντας σπάνια σε πιο φουρτουνιασμένα νερά, ελαφρώς καταφρονετικοί προς τους φιλο- λογικώς μειονεκτούντες οικοδεσπότες τους αλλά ικανοποιημένοι παρ’ όλ’ αυτά να διδάσκουν την υιοθετημένη τους αγέλη. Βλέπουν σταδιοδρομίες να καταστρέφονται, φοιτητές να συντρίβονται, προικισμένους να λιώνονται σαν κουνούπια, μισοπάλαβους να εξυμνούνται, και δεν βγάζουν κιχ. Πότε πότε με κατακόκκινα πρόσωπα, μερικές φορές δακρυσμένοι από την προσβλητική συμπεριφορά των ανάγωγων και πιο άξεστων Αμερικανών οικοδεσποτών τους, αυτοί οι αξιοπρεπείς και εσωστρεφείς τύποι και πάλι δεν .ακούνε, δεν λένε, δεν βλέπουν κανένα κακό.

Αντίθετα, οι Μπάτλερ υπηρετούν. Πάντα. Παραλαμβάνουν τους επισκέπτες από το αεροδρόμιο. Προσφέρουν τσάι στο εξοχικό τους. Βγάζουν άχαρες/ους καθηγήτριες/καθηγητές για φαγητό. Απολαμβάνουν νωχελικά τη θέση τους στη φιλολογία, με την αυτάρεσκη σιγουριά ότι κάθε αμερικανική σχολή χρειάζεται τουλάχιστον δύο από τη φυλή τους: «Έναν που αληθινά γνωρίζει Ελληνικά κι έναν που πραγματικά καταλαβαίνει Λατινικά». Με παρωπίδες, κωφεύοντας στους άξεστους, παθητικά επιθετικούς Αμερικανούς ανάμεσά τους, νιώθουν άνετα με τον ασημένιο δίσκο και τα κολονάτα ποτήρια τους. Δεν ανέχονται καμιά κατηγορία εναντίον του κυρίου και ευεργέτη τους, του αγροίκου μεν αλλά γενναιόδωρου αμερικανικού τμήματος και πανεπιστημίου. Με αίματα και μαλλιά στους τοίχους, με ακρωτηριασμένα μέλη στο πάτωμα, εκείνοι πάνε στο ντουλάπι για σφουγγαρόπανα και φαράσια. («Πρέπει να καταπιάνεται ο καθένας μ ’ εκείνα που μπορεί να πετύχει», κατά τον Ευριπίδη.)

Οι Αμερικανοί φοιτητές, καλώς ή κακώς, προσδοκούν τα μαθή

3 3 1


ματα να είναι σπουδαία για τη ζωή τους. Ο καθηγητής με την ένρινη βρετανική προφορά που διαβάζει μονότονα από γραπτές σημειώσεις λεπτομέρειες για τη δομική αρτιότητα του Τείχους του Αδριανού δεν θα κρατήσει ούτε τον πιο αφοσιωμένο Βρετανό φοιτητή μέσα στην τάξη. Εδώ σ’ εμάς, οι φοιτητές φεύγουν τρέχοντας για την άλλη άκρη του διαδρόμου όπου διδάσκεται η «Ψυχολογία των Σπορ», πριν καλά καλά βγει το πρόγραμμα μαθημάτων από το φωτοτυπικό. Υπάρχει κάτι στραβό σ’ ένα σύστημα όπου τα μισά μέλη του διδακτικού προσωπικού σε μερικά πανεπιστήμια είναι Βρετανοί, τη στιγμή που οι φοιτητές δυσφορούν για το επίπεδο διδασκαλίας και οι Αμερικανοί παραμένουν άνεργοι. Δεν χρειαζόμαστε εισαγόμενη βοήθεια για να καταστρέψουμε το επάγγελμά μας. Να προσλαμβάνονται λόγιοι που μπορούν να διδάξουν Αμερικανούς φοιτητές.

Μερικοί κλασικιστές στα ενημερωτικά τους δελτία επικρίνουν την απουσία «εγχρώμων» από τα μαθήματα Ελληνικών και Λατινικών.Τέτοιοι κλασικιστές ιδρύουν οπωσδήποτε μια δυο αδελφότητες μειονοτήτων, μεγεθύνουν τα επιτεύγματα του αφρικανικού πολιτισμού, αφιερώνουν ώρες ολόκληρες στις διαλέξεις τους για το φύλο, την καταπίεση, την εκμετάλλευση, τη φυλή ή την ομοφυλοφιλία, αναζητούν απελπισμένα να βρουν θυγατέρες ή γιους ορθοδοντικών ή τραπεζιτών που να έχουν πιο σκούρο χρώμα, ωστόσο ελάχιστοι, εκτός από μερικά πλουσιόπαιδα, ενδιαφέρονται για τα όσα έχουν να πουν. Αποτυγχάνουν ολοσχερώς με το να μη βλέπουν ότι το ταξικό κι όχι το φυλετικό είναι το πρόβλημά τους —κι αυτό από τους μελετητές ενός πολιτισμού όπου οι «μέσοι», η μεσαία τάξη, δημιούργησε την ελληνική πόλη-κράτος. Ελάχιστοι από την κατώτερη μεσαία τάξη— λευκοί, καφετιοί, μαύροι ή κίτρινοι— νιώθουν άνετα κοντά στην παρούσα γενιά κλασικιστών που διακηρύσσουν την προοδευτικότητά τους σε μια εύπορη απομόνωση. Και γιατί να νιώθουν άλλωστε; Με μεγάλη οξυδέρκεια διαισθάνονται ότι μια Ελλάδα και μια Ρώμη που σχετίζονται με το κλασικό μπαλέτο, την όπερα, τους καλοζωισμένους λευκούς των σικ προαστίων και με τα ταξίδια στην Ευρώπη — το οπλοστάσιο του Αμερικανού ακαδημαϊκού — δεν ανήκουν στον κό

332


σμο τους. Μπορούν να εντοπίσουν έναν κλασικιστή από μίλια μακριά, από το βάδισμά του, την ομιλία του, τη συμπεριφορά και τη στάση του, που μεταφράζονται σε: «Κρατήσου μακριά μου, ανήκεις στους άπλυτους Άλλους».

Αν οι δάσκαλοι των Λατινικών και των Ελληνικών θέλουν πραγματικά να προσελκύσουν το ενδιαφέρων των Άλλων, πρέπει να ζουν, να παντρεύονται, να δουλεύουν ανάμεσα στους Άλλους. («Κάθε λόγος χωρίς έργο είναι ανώφελος και κενός», κατά τον Δημοσθένη.) Μείνετε μακριά από τα αεροδρόμια. Ξεχάστε τις ψευτοθεωρίες περί αφρικανικών ριζών του ελληνικού πολιτισμού. Αφήστε το σαλόνι σας για να αφιερώσετε την εβδομάδα σας στη διδασκαλία εκείνων από το Ανατολικό Πάλο Άλτο και το Χάρλεμ που δεν είναι σαν κι εσάς. Πάρτε το αυτοκίνητό σας και πηγαίνετε αθόρυβα στο Ουάτσονβιλ για να κάνετε τον αγρότη να ενδιαφερθεί για τα Λατινικά. Απαρνη- θείτε το διεθνές συμπόσιο και συνδέστε το όνομά σας με το τοπικό κολέγιο διετούς φοίτησης. Σαν τους Έλληνες, σκεφτείτε τοπικά· γίνετε πολίτες της δικής σας πόλεως — μιας κοινότητας συνήθως πολύ μεγαλύτερης από τις περισσότερες αρχαίες πόλεις-κράτη. Κάντε τα έργα σύμφωνα με τα λόγια. Ζήστε ό,τι διδάσκετε. («Είμαι χωρικός, λέω τα σύκα σύκα», λέει ο Μένανδρος.)

Πρέπει να Θέσουμε τέλος σ ’ αυτό που οι φυχολόγοι ονομάζουν «άρνηση».Αυτόματα σχεδόν, οι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι φωνάζουν τώρα εν χο- ρώ: «Μα εγώ διδάσκω!» «Οι Κλασικές Σπουδές ποτέ δεν ήταν καλύτερες!» «Οι παράμετροι της έρευνας αποδεικνύουν ότι κάνετε λάθος!» «Γιατί λέτε αυτά τα πράγματα για μας που μας πληγώνουν και μας βλάπτουν;» «Γιατί γράφετε αυτό το συκοφαντικό κατεβατό, αυτή την πολεμική, αυτό το λίβελο, αυτή την ιερεμιάδα, αυτή τη δημαγωγία, αυτά τα μεγάλα λόγια, αυτό τον εξάψαλμο, αυτό τον Φιλιππικό [όλες τις αγαπημένες λέξεις των ακαδημαϊκών για την αλήθεια];» Κι αυτά από μια γενιά που γνωρίζει ότι οι καθηγητές που συνταξιοδοτούνται δεν αντικαθίστανται, ότι τα τμήματα Λατινικών δεν αυξάνονται, ότι τα ελληνικά προγράμματα δεν επανιδρύονται,

3 3 3


ότι οι σχολές Κλασικών Σπουδών πεθαίνουν, δεν ζωηρεύουν, ότι γράφονται περισσότερα αλλά διαβάζονται λιγότερα, ότι ενώ μειώνονται τα μαθήματα που διδάσκει κάθε καθηγητής δεν δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας για άλλους. Ο Γκάρι Γουίλς κάνει τραγικό λάθος όταν υποστηρίζει ότι οι μεταμοντερνιστές, οι ομοφυλόφιλοι και οι οπαδοί της πολυπολιτισμικότητας έχουν προκαλέσει εντυπωσιακή αναβίωση των Ελλήνων. Οι κλασικιστές που λένε ότι το επάγγελμά μας είναι σχεδόν νεκρό δεν είναι τρελοί· οι αληθινοί παράφρονες είναι εκείνοι οι μεγαλόσχημοι που αρνούνται την έκταση της συμφοράς, οι οποίοι δεν δημιούργησαν έστω και μία θέση εργασίας στο χώρο μας και περιμένουν πάντα από άλλους να προσλάβουν τους φοιτητές τους, να διαβάζουν τις ανειλικρινείς συστατικές επιστολές τους και να εμφανίζονται για να παρακολουθήσουν τις άθλιες διαλέξεις τους. Για όσους έχουν αντιρρήσεις, δημοσιεύστε μια θέση εργασίας και δείτε πόσοι υποψήφιοι θα εμφανιστούν, ή ρωτήστε τους συναδέλφους σας να σας πουν πώς πάνε πραγματικά τα Ελληνικά στο γειτονικό σας πολιτειακό πανεπιστήμιο. Χρειάζεται διανοητική ειλικρίνεια και ακεραιότητα για τη διαπίστωση του θανάτου των Κλασικών Σπουδών.

Δεν πιστεύουμε ότι στον αιώνα που έρχεται τα μεταπτυχιακά προγράμματα Κλασικών Σπουδών θα υιοθετήσουν το πρόγραμμα θεραπείας που εισηγούμαστε. Δεν πιστεύουμε ότι το πανεπιστήμιο θα ακολουθήσει τις ριζοσπαστικές ιδέες μας για την αναμόρφωση της διδακτέας ύλης. Είμαστε βέβαιοι ότι, με τον τωρινό ρυθμό, η ελληνική σοφία θα είναι σχεδόν άγνωστη στο ευρύτερο κοινό μέσα σε δύο δεκαετίες.

Βλέπετε, οι Κλασικές Σπουδές ακολουθούν το δρόμο όλων των γραφειοκρατιών που έχουν εξελιχθεί σε απλή νομιμοποίηση της χρεοκοπίας. Για να συγκρίνουμε μικρά πράγματα με μεγάλα: Η πολυ- πλοκότητα κινείται προς μία κατεύθυνση. Η ανεστραμμένη πυραμίδα γίνεται όλο και ευρύτερη στην κορυφή, στενότερη στη βάση. Προς ξαφνική φρίκη της αυτάρεσκης κορυφαίας κάστας της, πάντα γκρεμίζεται με πάταγο αντί να διαλύεται μαλακά στο έδαφος. Οι Κλασικές Σπουδές, με τον τρόπο που πέθαναν οι Μάγιας, οι Αζτέκοι και

3 3 4


οι Μυκηναίοι, έχουν φτάσει τώρα στον προτελευταίο κλυδωνισμό. Τα συμπτώματα της επικείμενης κατακλυσμικής κατάρρευσης των συστημάτων είναι όλα παρόντα:

1. Η ελιτίστικη κάστα αντιγραφέων που μεταγράφει επίσημα έγγραφα σε ακαταλαβίστικα ιερογλυφικά που είναι απλές απογραφές και καταχωρίσεις, οι οποίες δεν διαβάζονται από κανέναν άλλον έξω από το μικροσκοπικό τους κύκλο.

2 . Η υπερεξειδίκευση, όπου ο ένας λόγιος δεν καταλαβαίνει τον άλλον.

3. Η συσσώρευση κεφαλαίου και εργασίας που αφιερώνεται στην αποσαφήνιση, στην εκλογίκευση και στην αυτοπροώθηση μάλλον παρά στην κατασκευή και στην παραγωγή.

4. Ο υπερπληθυσμός, με τον πολιτισμό να μην προσφέρει ελπίδα για εργασία στους ανέργους της επόμενης γενιάς.

5. Η άρνηση, όπου αυλοκόλακες και έμμισθοι γραφιάδες ψιθυρίζουν στο αφτί του φαραώ και του αφέντη ότι όλα πάνε θαυμάσια, ότι οι φήμες για προβλήματα είναι απλώς κουβέντες των γκρινιάρηδων και των αχάριστων.

Εμείς στις Κλασικές Σπουδές περιμένουμε τώρα ένα σεισμό, μια πλημμύρα, έναν ιό, έναν Κορτέζ, τους Λαούς της Θάλασσας ή ακόμη κι έναν δυσαρεστημένο είλωτα για να αποδείξει ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός. Οι φοιτητές που πληρώνουν δίδακτρα, οι νομοθέτες, οι άτεγκτοι πρυτάνεις, ακόμη και μερικοί από τους ίδιους τους κλασικιστές, έχουν φορέσει εκείνο το μανδύα. Όταν τέτοιου είδους πολύπλοκες γραφειοκρατίες κλονίζονται και καταρρέουν, δεν αφήνουν πίσω τους αναδίπλωση και απομάκρυνση από τον πολιτισμό, αλλά κανέναν απολύ- τως πολιτισμό: μια φατρία των Σκοτεινών Αιώνων που πρώτα στρατοπεδεύει πάνω στα ερείπια του ανακτόρου, χαράζοντας σημάδια και εικόνες πάνω από τη σφηνοειδή γραφή και τη Γραμμική Β, αλλά που τελικά σέρνεται έξω από την άβυσσο για να επαναεφεύρει τον πολιτισμό.

335


Ελπίζουμε λοιπόν πως, όταν οι Κλασικές Σπουδές καταρρεύσουν παρασέρνοντας κι εμάς μαζί τους, οι Σκοτεινοί Αιώνες των Ελληνικών, έστω μετά από δεκαετίες παλινδρομήσεων, θα δώσουν τη θέση τους στην εποχή των παιδιών μας σε έναν νέο Όμηρο. Από εκείνο το χάος θα αναδυθεί ένας νέος Έλληνας, ένας Όμηρος που δεν θα απο- τελεί μέρος μυκηναϊκού ανακτόρου, αλλά θα είναι προσιτός στον καθένα και ιδιοκτησία όλων, πιο κοντά στο πνεύμα της αληθινής ελληνικής πόλεως. Θα βλαστήσουν νέα φύλλα σε μια διαφορετική άνοιξη, γιατί οι ρίζες των Ελλήνων είναι βαθιές και δεν μπορούν να μολυνθούν τόσο εύκολα. Όπως λέει και ο ίδιος ο Όμηρος γι’ αυτό τον κύκλο:

Όπως είναι των φύλλων η γενιά, έτσι είναι και των ανθρώπων. Τα φύλλα, άλλα τα ρίχνει ο άνεμος στη γη και άλλα βγάζει το ολόχλωρο δάσος, σαν έρθει η εποχή της άνοιξης. Έ τσ ι και των ανθρώπων η γενιά, η μια φυτρώνει και η άλλη τελειώνει.

Όμηρος, Ιλιάζ, Ζ 146-150

336

[ΕΠΙΜΕΤΡΟ]

Η ΣΕΙΡΑΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ

«0 1 ΕΛΛΗ ΝΕΣ»(Επιλογικό σημείωμα του εκδότη)

Τόσο σπουδαίοι και τόσο άγνωστοι, ιδού οι Έλληνες.Δύο Αμερικανοί καθηγητές, οι συγγραφείς του παρόντος βιβλίου,

πληρώντας το απαιτητικό κριτήριο που θεσπίζει ο Ισοκράτης (Πανηγυρικός, 50), είναι Έλληνες και αυτοδικαίως θέτουν σε όλη τη δραματική του επικαιρότητα το ζήτημα αν «σκεφτόμαστε και ενεργούμε σαν Έλληνες».

Μας αφορά ή όχι; Ένας ξεχωριστός τρόπος θεώρησης του κόσμου, αυτός που ορίζεται από τις έννοιες και τις αξίες του ελληνικού πνεύματος, σημαίνει για μας κάτι ή όχι; Μας προβληματίζει που αυτό το οικουμενικό όραμα ζωής φαίνεται πια να εγκαταλείπεται από τον σύγχρονο άνθρωπο, και για τις νέες ιδίως γενιές να μοιάζει τώρα σαν αναχρονισμός που μικρή ή καθόλου σχέση έχει με το πώς— και γιατί— διαμορφώνονται ο εαυτός μας και η κοινωνία μας; Καταλαβαίνουμε τον θάνατο της κλασικής Παιδείας σαν την παρακμή ενός ολόκληρου κόσμου που έχει με την Παιδεία αυτή συγγένεια αίματος;

Ο δυτικός πολιτισμός της Ελευθερίας και του Λόγου είναι τέκνο ελληνικό. Σήμερα ο πολιτισμός αυτός φαίνεται να θριαμβεύει, να διευρύνεται πέρα από τα όρια της Δύσης, να εγκαινιάζει μια νέα χιλιετία ηγεμονίας του —και την ίδια στιγμή (σαν μια γιγαντιαία αντίφαση) ολοένα περισσότεροι μιλούν για παρακμή ή και για το τέλος αυτού του παγκόσμιου κυρίαρχου.

3 3 9

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ «01 ΕΛΛΗΝΕΣ»

Δεν είναι εδώ το σημείο να πούμε πράγματα ξαναειπωμένα, ν’ ανακαλύψουμε ακόμα μια φορά τις ίδιες αιτίες, να προτείνουμε γνωστές ηχηρές γενικολογίες και να πείσουμε τους ήδη πεπεισμένους, προτού ριχτούμε, μαζί με τους πιο πολλούς, εξουθενωμένοι από τις διαπιστώσεις στην αναπαυτική απραξία.

Αν οι νέοι αποστρέφουν το πρόσωπο από τους Αρχαίους, ας ό- ψονται αυτοί που είτε τους έκαναν να νομίζουν ότι πρέπει να χτίσουν το μέλλον τους με υλικά ενός κατεδαφιστέου παρελθόντος είτε τους βύθισαν στην αφόρητη πλήξη του ακαδημαϊκού σχολαστικισμού —οι προηγούμενες σελίδες λένε πολλά για το πώς αντιλαμβάνεται το καθήκον του το πανεπιστήμιο.

Τώρα ας σιωπήσουμε εμείς για να μιλήσουν οι Αρχαίοι. Ας αρνη- θούμε για μια φορά τον πειρασμό ν’ αποδειχτούμε ανώτεροι τους, με βαρύγδουπους σχολιασμούς, «προσωπικές απόψεις», ιδιοτέλεια ατομικής διάκρισης, ελιτίστικο περιτύλιγμα, κίνητρο κέρδους. Ας δούμε τους αρχαίους με τα μάτια της ψυχής και όχι με το μικροσκόπιο του εντομολόγου ή με τον φακό του αργυραμοιβού.

Οι Εκδόσεις Κ Α ΚΤΟ Σ εδώ και οκτώ περίπου χρόνια κυκλοφορούν τη σειρά της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας «Οι Έλληνες». Σ ’ αυτήν έχουν περιλάβει μέχρι στιγμής 476 τόμους με κλασικούς συγγραφείς των οποίων εκδίδουν το έργο ολόκληρο μεθοδικά και συστηματικά. Με ελεγμένο αρχαίο κείμενο από τα στερεότυπα, σύγχρονες μεταφράσεις και ικανό σχολιασμό προλογικά και επιλογικά, ώστε ο σημερινός αναγνώστης, λιγότερο ή περισσότερο ειδικός, να εμβαθύνει εφοδιασμένος στο έργο. Φιλοδοξία του ΚΑΚΤΟΥ είναι να δώσει Όλη την ελληνική γραμματεία σε 2.500 τόμους περίπου.

Πρόκειται, πιστεύουμε, για ένα έργο αληθινής αφοσίωσης ή, αν αναλογιστεί κανείς τις δυσκολίες και τα βάρη που συνεπάγεται όπως και το ότι υποστηρίζεται μόνο από τους αναγνώστες, για μια πραγματικά «συνειδητή αποκοτιά» από αυτές που, κατά τ ’ άλλα, όλοι συμφωνούν ότι χρειάζονται ώστε να σωθεί ο Όμηρος για μια ακόμα ή για περισσότερες γενιές.

Μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί:

3 4 0


ΑΘΗΝΑΙΟΣΑΠ ΑΝΤ Α

1. (421) 1 - Δειπνοσοφιστών Α'2. (422) 2 - Δειπνοσοφιστών Β'3. (423) 3 - Δειπνοσοφιστών Γ"4. (424) 4 - Δειπνοσοφιστών Δ"5. (425) 5 - Δειπνοσοφιστών Ε"6. (426) 6 - Δειπνοσοφιστών Σ Τ7. (427) 7 - Δειπνοσοφιστών ΐ8. (428) 8 - Δειπνοσοφιστών ΙΓ9. (429) 9 - Δειπνοσοφιστών Θ"

10. (430) 10 - Δειπνοσοφιστών Γ11. (431) 11 - Δειπνοσοφιστών ΙΑ"12. (432) 12 - Δειπνοσοφιστών ΙΒ13. (433) 13 - Δειπνοσοφιστών ΙΓ"14. (434) 14 - Δειπνοσοφιστών ΙΔ"15. (435) 15 - Δειπνοσοφιστών ΙΕ"

ΑΙΛΙΑΝΟΣΑΠΑΝΤ Α

16. (387) 1 - Περι ζώων ίδιότητος 1,. προοίμιον, βιβλία Α"-Δ"

17. (388) 2 - Περι ζώων ίδιότητος 2,βιβλία Ε '-Η '

18. (389) 3 - Περι ζώων ίδιότητος 3,βιβλία θ '- ΙΓ '

19. (390) 4 - Περι ζώων ίδιότητος 4,βιβλία ΙΔ -ΤΖ', επίλογος

20. (391) 5 - Ποικίλη ιστορία 1 (Α"-Η)21. (392) 6 - Ποικίλη ιστορία 2

(Θ '-ΙΔΙ, ’Αγροικικαΐ έπι~ στολαί, Άποσπάσματα

Α ΙΣ Χ ΙΝ Η ΣΑ Π ΑΝΤ Α

22. (235) 1 - Κατά Τιμάρχου, Περι τήςπαραπρεσβείας

23. (236) 2 - Κατά Κτησιφώντος,Έπιστολαί

Α ΙΣΧ Υ Λ Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

24. (7) Προμηθεύς Δεσμώτης25. (9) Πέρσαι26. (11) Ίκέτιδες27. (13) Αγαμέμνων28. (14) Χοηφόροι29. (15) Ευμενίδες30. (24) Έπτά έπι Θήβας31. (65) Άποσπάσματα

Α ΙΣΩ Π Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

32. (477) Αισώπου Μύθοι 133. (478) Αισώπου Μΰθοι 234. (479) Αισώπου Μΰθοι 3

ΑΛΚΑΙΟΣ - ΣΑΠΦΩΑ Π ΑΝΤ Α

35. (372) 'Άπαντα

Α Ν ΔΟ Κ ΙΔΗ ΣΑΠΑΝΤ Α

36. (239) Περι τών μυστηρίων, Περι τήςέαυτοΰ καθόδου.. Περι τής προς Λακεδαιμονίους ειρήνης, Κατά Άλκιβιάδου, Άποσπάσματα

ΑΝΤΙΦΩΝΑ Π ΑΝΤ Α

37. (286) Φαρμακείας κατά τής μητρυιάς,Τετραλογία Α", Β", Ιν , Περι του Ήρωδου φόνου, Περι του χόρευτου, Άποσπάσματα

Η εντός παρενθέσεων αρίθμηση δηλώνει τον αριθμό έκδοσης του τόμου στη σειρά Αρχαία Ελληνική Γραμματεία ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ.

3 4 1


Α ΡΕΤΑ ΙΟ ΣΑΠ ΑΝΤ Α

38. (393) 1 - Περί αίτιων καί σημείωνοξέων παθών Α , Β , Περί. αίτιων και σημείων χρονιών παθών Α', ΙΓ

39. (394) 2 - Όξέων νούσων θεραπευτι-κον Α', ΕΓ, Χρονιών νούσων θεραπευτικον Α ,

Α ΡΙΣΤ Ο Τ ΕΛ Η ΣΑΠΑΝΤ Α

40. (190) 1 - Πολίτικα 1 (Α", Β θ41. (191) 2 - Πολίτικα 2 ( Γ - Ε ')42. (192) 3 - Πολιτικά 3 (Ζ'-θΟ43. (193) 4 - Ηθικά Μεγάλα, Οικο

νομικός, Περί αρετών και κακιών

44. (194) 5 - Αθηναίων Πολιτεία- ’Αποσπάσματα

45. (195) 6 - Ηθικά Εύδήμεια46. (196) 7 - Ηθικά Νικομάχεια 1

(Α'-ΔΟ47. (197) 8 - Ηθικά Νικομάχεια 2

(Ε'-ΗΟ48. (198) 9 - Ηθικά Νικομάχεια 3

(Θ'-ΚΟ49. (199) 10 - Μετά τά φυσικά 1 (Α'-Δθ50. (200) 11 - Μετά τά φυσικά 2 (Ε - Γ )51. (201) 12 - Μετά τά φυσικά 3 (Κ -ΝΟ52. (202) 13 - Μετεωρολογικά 1 (Α', Β')53. (203) 14 - Μετεωρολογικά 2 (Γ", Δθ54. (204) 15 - Τών περι τά ζώα

ιστοριών Α55. (205) 16 - Τών περι τά ζφα

ιστοριών Δ-Ζ^56. (206) 17 - Τών περι τά ζώα

ιστοριών Ή. -Γ

57. (207) 18 - Τών περι τά ζώαιστοριών Κ '

58. (208) 19 - Περι ζώων μορίων Α '-Γ'59. (209) 20 - Περι ζώων μορίων Δ',

Περι ζώων κινήσεως,Περι πορείας ζώων

60. (210) 21 - Περι ζώων γενέσεως Α', Β '61. (211) 22 - Περί ζώων γενέσεως Γ - Ε '62. (212) 23 - ο ρ γ α ν ο ν 1 - Κατηγορίαι,

Περί έρμηνείας63. (213) 24 - ο ρ γ α ν ο ν 2 -

Τοπικών Α"-Ε"64. (214) 25 - ο ρ γ α ν ο ν 3 -

Τοπικών Ζ -0 , Περί τών σοφιστικών έλέγχων

65. (215) 26 - ΟΡΓΑΝΟΝ 4 - Αναλυτικώνπροτέρων Α , Β^

66. (216) 27 - ο ρ γ α ν ο ν 5 - Αναλυτικώνυστέρων Α , Β^

67. (217) 28 - Ρητορική 1 (Α')68. (218) 29 - Ρητορική 2 (Β θ69. (2 1 9 )3 0 - Ρητορική 3 (Γ θ70. (220)31 - Περί ούρανου71. (221) 32 - Περί γενέσεως καί φθοράς,

Περί κόσμου72. (222) 33 - Μικρά φυσικά73. (2 2 3 )3 4 - Περί ποιητικής74. (224 )35 - Έλάσσονα 1 (Περί χρω

μάτων, Έ κ του περί ακουστών, Φυσιογνωμονικά, Περί φυτών Α , Περί θαυμασίων ακουσμάτων)

75. (2 2 5 )3 6 - Έλάσσονα 2 (Μηχανικά,Περί ατόμων γραμμών, Ανέμων θέσεις καί προσ- ηγορίαι, Περί Ξενοφάνους, περί Ζήνωνος, περί Γοργίου)

76. (2 2 6 )3 7 - Προβλήματα 1

3 4 2


ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (συνέχεια)77. (227) 38 - Προβλήματα 278. (228) 39 - Προβλήματα 379. (229) 40 - Περι ψυχής80. (230)41 - Φυσική άκρόασις

(Φυσικά) 1, βιβλία Α\ Β'81. (2 3 1 )4 2 - Φυσική άκρόασις

(Φυσικά) 2, βιβλία Γ", Δ"82. (232) 43 - Φυσική άκρόασις

(Φυσικά) 3, βιβλία Ε -ΙΓ83. (2 3 3 )4 4 - Φυσική άκρόασις

(Φυσικά) 4, βιβλίο Θ"84. (234 )45 - Περι πνεύματος, Ρητο

ρική προς Αλέξανδρον, Προτρεπτικός

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣΑΠΑΝΤ Α

85. (10) Άχαρνής86. (25) Νεφέλαι87. (59) Πλούτος88. (60) Σφήκες89. (142) Λυσιστράτη90. (143) Βάτραχοι91. (144) Ειρήνη92. (145) Ίππής93. (146) Έκκλησιάζουσαι94. (147) θεσμοφοριάζουσαι95. (148) "Ορνιθες

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣΒΥΖΑΝΤΙΟΣ

ΑΠΑΝΤ Α

96. (395) 1 -Τών ΆριστοτέλουςΠερι ζψων έπιτομή 1

97. (396) 2 - Των ΆριστοτέλουςΠερι ζώων έπιτομή 2, Άποσπάσματα

Α Ρ Ρ Ι Α Ν Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

98. (26) 1 - Αλεξάνδρου άνάβασις 1(α ; βο

99. (27) 2 - Αλεξάνδρου άνάβασις 2( Γ , ΔΟ

100. (28) 3 - Αλεξάνδρου άνάβασις 3(ε ; ΣΓ)

101. (29) 4 - Αλεξάνδρου άνάβασις 4(Ζ"), Ινδική

Δ Ε Ι Ν Α Ρ Χ Ο Σ - Δ Η Μ Α Δ Η ΣΑΠΑΝΤ Α

102. (400) Δεινάρχου: Κατά Δημοσθένους, Κατ’ Άρι- στογείτονος,Κατά Φιλοκλέους, Άποσπάσματα

Δημάδου: Υπέρ τής δωδεκαετίας, Άποσπάσματα

Δ Η Μ Ο Κ Ρ Ι Τ Ο ΣΑ ΠΑΝΤ Α

103. (323) "Απαντα 1104. (324) Άπαντα 2

Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η ΣΑΠΑΝΤ Α

105. (287) 1 - Όλυνθιακός Α", Β \ Γ",Κατά Φιλίππου Α", Β", Γ , Δ '

106. (288) 2 - Περι τής ειρήνης, ΠεριΑλοννήσου, Περι των έν Χερρονήσω, [Φιλίππου] Επιστολή, Προς τήν έπι- στολήν τήν Φιλίππου, Περι των προς Αλέξανδρον συνθηκών, Περι συντάξεως


Δ Η Μ Ο Σ Θ Ε Ν Η Σ (συνέχεια)

107. (289) 3 - Περι τών συμμοριών, Υπέρ τής * Ροδίων έλευ- θερίας, 'Τπέρ Μεγαλο- πολιτών, Πρός Λεπτίνην

108. (290) 4 - Περι τοϋ στεφάνου109. (291) 5 - Περι τής παραπρεσβείας110. (292) 6 - Κατά Μειδίου, Κατά

Άνδροτίωνος

111. (293) 7 - Κατά Αριστοκράτου;,Προς Όνήτορα Α', Β '

112. (294) 8 - Κατά Τιμοκράτους, Κατά ’Αριστογείτονος Κ , ϊΓ

113. (295) 9 - Κατά Άφοβου Α', Β",Πρός Άφοβον, ΠρόςΖηνόθεμιν, Πρός ’Απα- τούριον

114. (296) 10 - Προς Φορμίωνα, ΠροςΛάκριτον, Υπέρ Φορμίωνος, Προς Πανταίνετον

115. (297) 11 - Προς Ναυσίμαχον καιΞενοπείθην, Πρός Βοιω- τόν περί του ονόματος, Πρός Βοιωτόν περί προικός μητρωας, Πρός Σπουδίαν. Πρός Φαίνιπ- πον, Πρός Λεωχάρη

116. (298) 12 - Πρός Μακάρτατον, Κατά Στεφάνου Α , Β , Κατά Όλυμπιοδώρου

117. (299) 13 - Κατά Ευέργου καί Μνη-σιβούλου ψευδομαρτυριών, Πρός Τιμόθεον, Πρός Πολυκλέα, Περί του στεφάνου τής τριηραρχίας, Πρός Κάλ- λιππον

118. (300) 14 - Πρός Νικόστρατον, Κατά Κόνωνος, Πρός Καλ- λικλέα, Κατά Διονυσο- δώρου, Πρός Εύβουλί- δην, Κατά Θεοκρίνου

119. (301) 15 - Κατά Νεαίρας,Επιτάφιος, Ερωτικός

120. (302) 16 - Προοίμια Δημηγορικά,Έπιστολαί, ’Αποσπά- σματα

Δ Ι Ο Γ Ε Ν Η Σ Λ Α Ε Ρ Τ Ι Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

121. (303) 1 - Βίοι φιλοσόφων,βιβλία 1, 2

122. (304) 2 - Βίοι φιλοσόφων,βιβλία 3-5



Δ Ι Ο Δ Ω Ρ Ο Σ Σ Ι Κ Ε Λ Ι Ω Τ Η ΣΑ Π ΑΝΤ Α

125. (401) 1 - Βιβλιοθήκη ιστορική,βιβλίο 1

126. (402) 2 ·■ Βιβλιοθήκη ιστορική,βιβλίο 2




130. (406) 6 - Βιβλιοθήκη ιστορική,βιβλία 6-10


3 4 4


ΔΙΟΔΩΡΟΣ ΣΪΚΕΛΙΩΤΗΣ(συνέχεια)













144. (420) 20 - Ευρετήρια

ΔΙΟΦΑΝΤΟΣΑΠ ΑΝΤ Α

145. (279) Αραβικά 1146. (280) Αραβικά 2147. (281) Ελληνικά 1

- Αριθμητικών Α", Β"148. (282) Ελληνικά 2

- Αριθμητικών Γ", Δ"149. (283) Ελληνικά 3

- Αριθμητικών Ε ', ΣΤ '

Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Α Ο Ξ Υ Ρ Υ Γ Χ Ι Α

150. (463) Άποσπάσματα Ο&ΐιβηδίδ -Ρ1θΓ6ηώι& - ίοη(1ίη6η8Ϊ&

Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

151. (284) Κυριαι δόξαι, Έπιστολαί,Άποσπάσματα, 10ο βιβλίο Διογένη Ααέρτιου

Ε Π Ι Κ Τ Η Τ Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

152. (314) 1 - Διατριβαι Α"153. (315) 2 - Διατριβαι Β"154. (316) 3 - Διατριβαι Γ"155. (317) 4 - Διατριβαι Δ '156. (318) 5 - Έγχειρίδιον, Άποσπά

σματα

Ε Υ Ρ Ι Π Ι Δ Η ΣΑ Π ΑΝΤ Α

157. (3) 'Ρήσος158. (4) Ίκέτιδες159. (5) Εκάβη160. (6) Τρωάδες161. (31) Ιφιγένεια ή έν Αύλίδι162. (38) Μήδεια163. (39) Ιφιγένεια ή έν Ταύροις164. (40) Όρέστης165. (41) Ήλέκτρα166. (42) Ήρακλείδαι167. (43) Φοίνισσαι168. (53) Ελένη169. (58) Ιω ν170. (136) Βάκχαι171. (137) Ηρακλής μαινόμενος172. (138) Ανδρομάχη

3 45


Ε Υ Ρ Ι Π Ι Δ Η Σ (συνέχεια)

173. (139) Ιππόλυτος174. (140) Κύκλωψ175. (141) Άλκηστις176. (397) Ύψιπύλη

Η Ρ Α Κ Λ Ε Ι Τ Ο Σ (ό Έφέσιος) Α Π ΑΝΤ Α

177. (285) "Απαντα

Η Ρ Α Κ Λ Ε Ι Τ Ο ΣΑΠ ΑΝΤ Α

178. (386) Όμηρικα προβλήματα

Η Ρ Ο Δ Ο Τ Ο ΣΑ Π Α ΝΤ Α

179.180. 181. 182.183.184.185.186. 187.

(44)(45)(46)(47)(48)(49)(50)(51)(52)

1 - Βιβλίο Α' -2 - Βιβλίο Β' -3 - Βιβλίο Γ ' -4 - Βιβλίο Δ' -5 - Βιβλίο Ε' -6 - Βιβλίο Σ Γ7 - Βιβλίο 7/ -8 - Βιβλίο Η' -9 - Βιβλίο θ ' -

Κλειώ Ευτέρπη Θάλεια Μελπομένη Τερψιχόρη

- Ερατώ Πολύμνια Ουρανία Καλλιόπη

Η Σ Ι Ο Δ Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

188. (110) Θεογονία, Έργα και ήμέραι,’Ασπίς Ήρακλέους, ’Αποσπά- σματα

Θ Ε Ο Κ Ρ Ι Τ Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

189. (322) Ειδύλλια, ’Αποσπάσματα,Επιγράμματα, Σΰριγξ

Θ Ε Ο Φ Ρ Α Σ Τ Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

190. (452) 1 - Περι φυτών ιστορία,βιβλία Α '-Γ'

191. (453) 2 - Περι φυτών ιστορία,βιβλία Δ'-Ζ'

192. (454) 3 - Περι φυτών ιστορία,βιβλία Η '-Ι'

193. (455) 4 - Περί φυτών αιτιών,βιβλία Α', Β '

194. (456) 5 - Περί φυτών αιτιών,βιβλία Γ , Δ'

195. (457) 6 - Περί φυτών αιτιών,βιβλία Ε ', Ζ'

196. (458) 7 - Περί φυτών αιτιών,βιβλίο Ζ' (συν.), Περί ανέμων, Περί σημείων ύδάτων καί πνευμάτων καί χειμώνων καί εύδιών

197. (459) 8 - Χαρακτήρες, Περί εύ-σεβείας, Περί λίθων, Περί πυρός

198. (460) 9 - Περί οσμών, Περί ιχθύ-ων, Μετά τά φυσικά, Φυσικαί δόξαι, Περί αισθήσεων

199. (461) 10 - Περί λιποψυχίας, Περίκόπων, Περί ιλίγγων, Περί ιδρώτων. Περί πα- ραλύσεως

200. (462) 11 - Λεξικό φυτών

Θ Ο Υ Κ Υ Δ Ι Δ Η ΣΑΠΑΝΤ Α

201. (16) 1 - Ιστοριών Α'202. (17) 2 - Ιστοριών Β '203. (18) 3 - Ιστοριών Γ '204. (19) 4 - Ιστοριών Δ'

346


Θ Ο Υ Κ Υ Δ Ι Δ Η Σ (συνέχεια)

205. (20) 5 - Ιστοριών Ε '206. (21) 6 - Ιστοριών Σ Τ207. (22) 7 - Ιστοριών Ί'208. (23) 8 - Ιστοριών Η '

Ι Ο Υ Λ Ι Α Ν Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

209. (274) 1 - Έγκώμιον εις τον αύτο-κράτορα Κωνστάντιον, Εύσεβίας τής βασιλίδας έγκώμιον, Περί βασιλείας

210. (275) 2 - Έπι τή έξόδω του άγα-θωτάτου Σαλουστίου παραμυθητικός εις έαυ- τόν, Αθηναίων τή βουλή και τω δήμω, Θεμιστίω φιλοσοφώ, Προς Ηράκλειον κυνικόν περι του πώς κυνιστέον και εί πρέπει τω κυνι μύθους πλάττειν, Εις τήν μητέρα τών θεών

211. (276) 3 - Εις τούς άπαιδεύτουςκύνας, Συμπόσιον ή Κρόνια, Εις τον βασιλέα Ήλιον προς Σαλούστιον

212. (277) 4 - Άντιοχικός ή Μισοπώ-γων, Κατά Γαλιλαίων λόγος α, Άποσπάσματα, Έπιστολαί

213. (278) 5 - Έπιστολαί (συν.)

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣΑ Π ΑΝΤ Α

214. (93) 1 - (Γενική Ιατρική):-"Ορκος, Νόμος, Περι άρχαί- ης ίητρικής, Περι ίητρου, Περι τέχνης, Περι εύ-

σχημοσύνης, Παραγγε- λίαι, Άφορισμοί

215. (94) 2 - (Προληπτική Ιατρική):Προγνωστικόν, Προρρη- τικός Α', Β \ Κωακαι προγνώσιες

216. (95) 3 - (Παθολογία-Όφθαλμο-λογία): Περι άέρων, ύ- δάτων, τόπων, Περι χυμών, Περι φυσών, Περι κρισίων, Περι κρίσιμων, ΙΙερι όψιος

217. (96) 4 - (Ανατομία-Φυσιολογία):Περι άνατομής, Περι καρδίης, Περι άδένων, Περι σαρκών, Περι όστέ- ων φύσιος, Περι φύσιος άνθρώπου, Περι γονής, Περι φύσιος παιδιού

218. (97) 5 - (Διαιτητική-Θεραπευτική 1): Περι διαίτης Λ -Δ"

219. (98) 6 - (Διαιτητική - Θεραπευτική 2): Περι διαίτης οξέων, Περι διαίτης υγιεινής, Περι τροφής, Περι υγρών χρήσιος

220. (99) 7 - (Γυναικολογία 1): Περιγυναικείων Α"

221. (100) 8 - (Γυναικολογία 2): Περιγυναικείων Β'

222. (101) 9 - (Γυναικολογία 3): Περιγυναικείης φύσιος, Περι άφόρων, Περι παρθενίων

223. (102) 10 - (Μαιευτική-Εμβρυολογία): Περι έπικυήσεως, Περι έγκατατομής έμ- βρύου, Περι έπταμήνου, Περι οκταμήνου, Περι όδοντοφυΐης, Περι έβδο- μάδων


ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ (συνέχεια)224. (103) 11 - (Χειρουργική): Περι τών

έν κεφαλή τρωμάτων, Κατ’ ίητρεΤον, Περι άγμών, Περι έλκων, Περι αιμορροΐδων. ΓΙερι συριγγών

225. (104) 12 - (Όρθοπεδική): Περιάρθρων, Μοχλικός

226. (105) 13 - (Επιδημίες 1): Περίεπιδημιών Α'-Δ'

227. (106) 14 - (Επιδημίες 2): Περίέπιδημιών Έί-Ζ'

228. (107) 15 - (Περί ασθενειών): Περίνούσων Α-Δ^

229. (108) 16 - (Παθήσεις-Επιληψία):Περί παθών, Περί τών έντος παθών, Περί ιερής νούσου, Περί τόπων τών κατά άνθρωπον

230. (109) 17 - Έπιστολαί, Δόγμα Αθηναίων, Έπιβώμιος, Πρεσβευτικός

ΙΣΑΙΟΣΑΠ ΑΝΤ Α

231. (373) 1 - Περί του Κλεωνύμουκλήρου, Περί του Μενε- κλέους κλήρου, Περί του Πύρρου κλήρου, Περί του Νικοστράτου κλήρου, Περί του Δικαιογένους κλήρου, Περί του Φιλο- κτήμονος κλήρου

232. (374) 2 - Περί του Απολλοδώρουκλήρου, Περί του Κίρω- νος κλήρου, Περί του ’Αστυφίλου κλήρου, Περί

του ’Αριστάρχου κλήρου, Περί του 'Αγνίου κλήρου, Υπέρ Εύφιλήτου, ’Απο- σπάσματα

Ι Σ Ο Κ Ρ Α Τ Η ΣΑΠΑΝΤ Α

233. (111) 1 - Πρός Εύθύνουν, ΠρόςΚαλλίμαχον, Κατά Λο- χίτου, Περί του ζεύγους, Τραπεζιτικός, Αίγινητι- κός, Κατά τών σοφιστών

234. (112) 2 - Ελένης έγκώμιον, Βού~σιρις, Πρός Δημόνικον, Πρός Νικοκλέα, Νικο- κλής ή Κύπριοι, Ευαγόρας

235. (113) 3 - Πανηγυρικός, ΙΙλαταϊ-κός, ’Αρχίδαμος

236. (114) 4 - Περί τής ειρήνης, ’Αρεο-παγιτικός, Φίλιππος

237. (115) 5 - Περί τής άντιδόσεως,Παναθηναϊκός

238. (116) 6 - Έπιστολαί, ’Αποσπά-σματα, Αρχαία σχόλια

Ι Ω Σ Η Π Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

239. (436) 1 - Ίωσήπου βίος, Κατ’Άπίωνος

240. (437) 2 - Ιουδαϊκός πόλεμος Α'241. (438) 3 - Ιουδαϊκός πόλεμος Β ’, Γ '242. (439) 4 - Ιουδαϊκός πόλεμος

Δ', Ε '243. (440) 5 - Ιουδαϊκός πόλεμος

ΣΤ', Ζ'244. (441) 6 - Ιουδαϊκή αρχαιολογία

Α', Β '


Ι Ω Σ Η Π Ο Σ (συνέχεια)

245. (442) 7 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαγ; δ'

246. (443) 8 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΕ', Σ Γ

247. (444) 9 - Ιουδαϊκή αρχαιολογία1\ Η"

248. (445) 10 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαθ ; Γ

249. (446) 11 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΙΑ', ΙΒ '

250. (447) 12 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΙΓ, ΙΔ'

251. (448) 13 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΙΕ ', Ι Σ Γ

252. (449) 14 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΙΖ', ΙΗ'

253. (450) 15 - Ιουδαϊκή αρχαιολογίαΐθ', γ

254. (451) 16 - Ευρετήρια

Λ Ο Υ Κ Ι Α Ν Ο ΣΑ Π ΑΝΤ Α

255. (257) 1 - Φάλαρις Α', Β ', Ιππίαςή Βαλανεΐον, Διόνυσος, Ηρακλής, Περι του ή- λέκτρου ή τών κύκνων, Μυίας έγκώμιον, Περι του οίκου, Πατρίδος έγκώμιον, Περι του ένυ- πνίου ήτοι βίος Αουκια- νοΰ, Τυραννοκτόνος, ’Αποκηρυττόμενος

256. (258) 2 - Ηρόδοτος ή Άετίων,Ζεΰξις ή ’Αντίοχος, 'Αρ- μονίδης, Σκύθης ή Πρόξενος, Δίκη συμφώνων, Υπέρ του έν τή προσ-

αγορεύσει πταίσματος, Περι τών διψάδων, Περι του μή ραδίως πιστεύειν διαβολή,. Περι της άστρο- λογίης, Περι θυσιών, Περι πένθους, Περι τής Συρίης θεου, Προς τον ειπόντα Προμηθεύς ει έν λόγοις

257. (259) 3 - Δημώνακτος βίος, Νι-γρΤνος, Συμπόσιον ή Λα- πίθαι, Βίων πράσις

258. (260) 4 - ’Αναβιοΰντες ή * Αλιεύς,Περι παρασίτου, ότι τέχνη ή παρασιτική, Ψευ- δοσοφιστής ή Σολοικι- στής

259. (261) 5 - ’Ανάχαρσις ή Περι γυμνασίων, Τόξαρις ή Φιλία, Εικόνες, Υπέρ τών εικόνων

260. (262) 6 - Έρμότιμος ή Περι αιρέσεων, Λεξιφάνης, Εύνουχος

261. (263) 7 - Κατάπλους ή τύραννος,Ζευς έλεγχόμενος, Ζευς τραγωδός, Θεών κρίσις, Θεών έκκλησία

262. (264) 8 - Τα προς Κρόνον, νΟνει-ρος ή ’Αλεκτρυών, Προμηθεύς, Διάλογος προς Ησίοδον, Ποδάγρα

263. (265) 9 - Μένιππος ή Νεκυιομαν-τεία, Τίμων ή Μισάνθρωπος, Χάρων ή Έπι- σκοποΰντες, Δραπέται

264. (266) 10 - Δϊς Κατηγορούμενος,Φιλοψευδής ή Απιστών, Περι ορχήσεως


Λ Ο Υ Κ Ι Α Ν Ο Σ (συνέχεια)

265. (267) 11 - Θεών Διάλογοι, ΈνάλιοιΔιάλογοι

266. (268) 12 - Νεκρικοί Διάλογοι,Εταιρικοί Διάλογοι

267. (269) 13 - Ίκαρομένιππος ή Τπερ-νέφελος, Αληθών διηγημάτων Α', Β ', Πλοιον ή Εύχαί

268. (270) 14 - Πρός τον άπαίδευτον καιπολλά βιβλία ώνούμενον, Περί τών έπί μισθώ συνόντων, Απολογία, Μακρόβιοι, Αλέξανδρος ή Ψευδόμαντις

269. (271) 15 - Περί τής Περεγρίνουτελευτής, Πώς δεΤ ιστορίαν συγγράφειν, 'Ρητόρων διδάσκαλος, Ψευδό- λογιστής ή Περί τής άποφράδος

270. (272) 16 - Λούκιος ή "Ονος, Κυνι-κός, Φιλόπατρις ή Διδασκόμενος, Επιγράμματα

271. (273) 17 - Έρωτες, ’Αλκυών ήΠερί μεταμορφώσεων, Δημοσθένους έγκώμιον, Ώκύπους, Χαρίδημος ή Περί κάλλους

Λ Υ Κ Ο Υ Ρ Γ Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

272. (399) Κατά Λεωκράτους,’Αποσπάσματα

Λ Υ Σ Ι Α ΣΑΠΑΝΤ Α

273. (131) 1 - Περί του μη καταλΰσαιτην πάτριον πολιτείαν

’Αθήνησι, Κατά Έπι- κράτους, Κατά Έργο- κλέους, Κατά Φιλοκρά- τους, Κατά Νικομάχου, Κατά τών σιτοπωλών, Περί τής Εύάνδρου δοκιμασίας, Κατά Φίλωνος, Κατά ’Αλκιβιάδου λιπο- ταξίου, Κατά ’Αλκιβιά- δου άστρατείας. Απολογία δωροδοκίας, Τπέρ Πολυστράτου, Δήμου καταλυσεως άπολογία, Τπέρ Μαντιθέου

274. (132) 2 - Περί δημεύσεως τών τουΝικίου αδελφού, Τπέρ τών ’Αριστοφάνους χρημάτων, Κατά Έρατο- σθένους, Κατά ’Αγορά- του, Κατ’ ’Ανδοκίδου άσεβείας, Τπέρ του Έ - ρατοσθένους φόνου, Πρός Σίμωνα, Περί τραύματος έκ προνοίας

275. (133) 3 - Τπέρ Καλλίου ιεροσυλίας, Περί του σηκού, Τπέρ του στρατιώτου, Κατά Θεομνήστου Α', Κατά Θεομνήστου Β', Κατά Διογείτονος, Περί δημοσίων άδικημάτων, Κατά Παγκλέωνος, Τπέρ άδυνάτου, Κατηγορία πρός τούς συνου- σιαστάς κακολογιών, Όλυμπιακός, Επ ιτά φιος, ’Αποσπάσματα


Μ Α Ρ Κ Ο Σ Α Γ Ρ Η Λ Ι Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

276. (480) Τά εις έαυτον 1 (Α'-ΣΤ')277. (481) Τά εις έαυτον 2 (Ζ'-ΙΒ')

Μ Ε Ν Α Ν Δ Ρ Ο ΣΑΠΑΝΤ Α

278. (63) Σαμία279. (64) Έπιτρέποντες280. (149) Δύσκολος

Ξ Ε Ν Ο Φ Α Ν Η ΣΑΠΑΝΤ Α

281. (482) "Απαντα

Ξ Ε Ν Ο Φ Ω ΝΑΠΑΝΤ Α

282. (117) 1 - Απομνημονεύματα 1(Α', Β')

283. (118) 2 - Απομνημονεύματα 2( Γ , Δ')

284. (119) 3 - Ελληνικά 1 (Α', Β ')285. (120) 4 - Ελληνικά 2 (Γ '-Ε ')286. (121) 5 - Ελληνικά 3 (ΣΤ'-Η ')287. (122) 6 - Κύρου άνάβασις Ι(Α'-Τ')288. (123) 7 - Κύρου άνάβασις 2 (Δ'-Ζ')289. (124) 8 - Κύρου παιδεία 1 (Α', Β')290. (125) 9 - Κύρου παιδεία 2 (Γ '-Ε ')291. (126) 10 - Κύρου παιδεία 3 (ΣΤ'-Η')292. (127) 11 - Οικονομικός, Πόροι293. (128) 12 - Ίππαρχικός, Περι ιππι

κής, Κυνηγετικός294. (129) 13 - Συμπόσιον, Απολογία

Σωκράτους, Ίέρων, Έπιστολαί

295. (130) 14 - Αθηναίων Πολιτεία, Λακεδαιμονίων Πολιτεία, Αγησίλαος

ΟΜΗΡΟΣΑΠΑΝΤ Α

296. (81) Όδύσσεια 1- 'Ραψψδίαι α, β, γ, δ

297. (82) Όδύσσεια 2- 'Ραψωδίαι ε, ζ, η, θ

298. (83) Όδύσσεια 3- 'Ραψωδίαι ι, κ, λ, μ

299. (84) Όδύσσεια 4- 'Ραψωδίαι ν, ξ, ο, π

300. (85) Όδύσσεια 5- 'Ραψωδίαι. ρ, σ, τ, υ

301. (86) Όδύσσεια 6- 'Ραψωδίαι φ, χ, ψ, ω

302. (87) Ίλιάς 1- 'Ραψωδίαι Α, Β, Γ , Δ

303. (88) Ίλιάς 2- 'Ραψωδίαι Ε, Ζ, Η, Θ

304. (89) Ίλιάς 3- 'Ραψωδίαι I, Κ, Λ, Μ

305. (90) Ίλιάς 4- 'Ραψωδίαι Ν, Ξ, 0 , Π

306. (91) Ίλιάς 5- 'Ραψωδίαι Ρ, Σ, Τ, Τ

307. (92) Ίλιάς 6- 'Ραψωδίαι Φ, X , Ψ, Ω

ΠΑΥΣΑΝΙΑΣΑ Π ΑΝΤ Α

308. (71) Ελλάδος περιήγησις 1- Αττικά

309. (72) Ελλάδος περιήγησις 2- Κορινθιακά

310. (73) Ελλάδος περιήγησις 3- Λακωνικά

311. (74) Ελλάδος περιήγησις 4- Μεσσηνιακά

312. (75) Ελλάδος περιήγησις 5- Ηλιακά

351


ΠΑΥΣΑΝΙΑΣ (συνέχεια)313. (76) Ελλάδος περιήγησις 6

- Αχαϊκά314. (77) Ελλάδος περιήγησις 7

- Αρκαδικά315. (78) Ελλάδος περιήγησις 8

- Βοιωτικά316. (79) Ελλάδος περιήγησις 9

- Φωκικά317. (80) 10 - Ευρετήρια κ.λπ.

ΠΛΑΤΩΝΑ Π ΑΝΤ Α

318. (1) * Απολογία Σωκράτους319. (2) Συμπόσιον320. (32) Νόμοι 1 (Α', Β ')321. (33) Νόμοι 2 (Γ ', Δ')322. (34) Νόμοι 3 (Ε ', ΣΤ')323. (35) Νόμοι 4 (Ζ', Η')324. (36) Νόμοι 5 (Θ', Ι')325. (37) Νόμοι 6 (ΙΑ', ΙΒ ')326. (66) Πολιτεία 1 (Α', Β')327. (67) Πολιτεία 2 (Γ ', Δ')328. (68) Πολιτεία 3 (Ε ', ΣΤ')329. (69) Πολιτεία 4 (Ζ', Η')330. (70) Πολιτεία 5 (Θ', Ι')331. (170) Φαιδρός332. (171) Τίμαιος, Κριτίας333. (172) Θεαίτητος334. (173) Πρωταγόρας335. (174) Γοργίας336. (175) Σοφιστής337. (176) Πολιτικός338. (177) Φίληβος339. (178) Παρμενίδης340. (179) Κρατύλος341. (180) Φαίδων342. (181) Εύθύδημος, Μενέξενος

343. (182) Λάχης, Λύσις344. (183) Αλκιβιάδης, Αλκιβιάδης II,

Έρασταί345. (184) Εύθύφρων, Κριτών, Των346. (185) Ιππίας μείζων,

Ιππίας έλάσσων347. (186) "Ιππαρχος, Θεάγης, Χαρμίδης348. (187) Μένων, Κλειτοφών, Μίνως349. (188) Έπινομίς, 'Όροι, Νοθευόμενοι

(Περι δικαίου, Περι αρετής, Δημόδοκος, Σίσυφος, Έρυ- ζίας, ’Αξίοχος)

350. (189) Έπιστολαί

ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣΑΠΑΝΤ Α

Β Ι Ο Ι ΠΑΡ Α Λ Λ ΗΛ Ο Ι

351. (54) Σόλων - Ποπλικόλας352. (55) Θεμιστοκλής - Κάμιλλος353. (56) Θησεύς - Τωμύλος354. (57) Αυκουργος - Νουμας355. (150) Περικλής - Φάβιος Μάξιμος356. (151) Γάιος Μάρκιος - Αλκιβιάδης357. (152) Αριστείδης - Μάρκος Κάτων358. (153) Πελοπίδας - Μάρκελλος359. (154) ’Αγις, Κλεομένης - Τιβέριος,

Γάιος Γράκχοι360. (155) Αιμίλιος Παύλος - Τιμολέων361. (156) Δίων - Βρούτος362. (157) Κίμων - Λεύκολλος363. (158) Πύρρος - Μάριος364. (159) Φιλοποίμην - Τίτος Φλαμινινος365. (160) Νικίας - Κράσσος366. (161) Φοακίων - Κάτων367. (162) Αλέξανδρος - ΚαΤσαρ368. (163) Δημοσθένης - Κικέρων369. (164) Λύσανδρος - Σύλλας370. (165) Αγησίλαος - ΙΙομπήιος

3 5 2


ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ (συνέχεια)371. (166) Σερτώριος - Εύμένης372. (167) Δημήτριος - Αντώνιος373. (168) νΑρατος - Άρτοξέρξης374. (169) Γάλβας - νΟθων

Η Θ Ι Κ Α

375. (343) Ηθικά 1 - Περι παίδων άγω-γής, Πώς δει τον νέον ποιημάτων άκούειν, Περι του άκούειν

376. (344) Ηθικά 2 - Πώς άν τις διακρί-νοιε τον κόλακα του φίλου, Πώς άν τις αϊσθοιτο έαυτου προκόπτοντος επ’ άρετή, Πώς άν τις ύπ’ έχθρών ώφελοιτο

377. (345) Ηθικά 3 - Περι πολυφιλίας,Περι τύχης, Περι άρετής και κακίας, Παραμυθητικός προς ’Απολλώνιον

378. (346) Ηθικά 4 - * Υγιεινά παραγγέλματα, Γαμικά παραγγέλματα, Έπτά σοφών συμπόσιον

379. (347) Ηθικά 5 - Περι δεισιδαιμονίας, Βασιλέων άποφθέγματα και στρατηγών

380. (348) Ηθικά 6 - Άποφθέγματα Λακωνικά, Τά παλαιά τών Λακεδαιμονίων έπιτηδεύματα, Λα- καινών άποφθέγματα

381. (349) Ηθικά 7 - Γυναικών άρεταί,Συναγωγή ιστοριών παραλλήλων Ελληνικών και 'Ρωμαϊ- κών, Περι της * Ρωμαίων τύχης

382. (350) Ηθικά 8 - Αϊτια 'Ρωμαϊκάκαι Ελληνικά

383. (351) Ηθικά 9 - Περι τής Αλεξάν

δρου τύχης ή άρετής λόγος Α', Β', Πότερον Αθηναίοι κατά πόλεμον ή κατά σοφίαν ενδοξότεροι

384. (352) Ηθικά 10 - Περι Ίσιδος καιΌσίριδος, Περι του Ε ι του έν Δελφοίς

385. (353) Ηθικά 11 - Περι του μη χράνεμμετρα νυν τήν Πυθίαν, Περι τών έκλελοιπότων χρηστηρίων

386. (354) Ηθικά 12 - Ε ί διδακτόν ήάρετή, Περι ήθικής άρετής, Περι άοργησίας, Περι ευθυμίας

387. (355) Ηθικά 13 - Περι φιλαδελφίας,Περι τής εις τά εγγονα φιλοστοργίας, Εί αυτάρκης ή κακία προς κακοδαιμονίαν, Περι του πότερον τά ψυχής ή τά σώματος πάθη χείρονα, Περι άδολε- σχίας, ΙΙερι πολυπραγμοσύνης

388. (356) Ηθικά 14 - Περι φιλοπλου-τίας, Περι δυσωπίας, Περι φθόνου και μίσους, Περι του έαυτον έπαινεΤν άνεπιφθόνως, Περι τών υπό του θείου βραδέως τιμωρουμένων

389. (357) Ηθικά 15 - Περι ειμαρμένης,Περι του Σωκράτους δαιμονίου, Περι φυγής, Παραμυθητικός προς τήν γυναίκα

390. (358) Ηθικά 16 - Συμποσιακών 1(Α'-Γ')

391. (359) Ηθικά 17 - Συμποσιακών 2(Δ'-ΣΤ')

392. (360) Ηθικά 18 - Συμποσιακών 3(Ζ'-Θ')

393. (361) Ηθικά 19 - Ερωτικός, Ερωτικά! διηγήσεις

3 5 3



ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΣ (συνέχεια)394. (362) Ηθικά 20 - Περι του δτι

μάλιστα τοις ήγεμόσιν δεί τον φιλόσοφον διαλέγεσθαι, Πρός ηγεμόνα άπαίδευτον, Ε ι πρεσβυτέρα πολιτευτέον, Περι του μη δειν δανείζεσθαι

395. (363) Ηθικά 21 - Πολιτικά παραγγέλματα, Περι μοναρχίας και δημοκρατίας και ολιγαρχίας

396. (364) Ηθικά 22 - Βίοι τών δέκαρητόρων, Συγκρίσεως ’Αριστο- φάνους καί Μενάνδρου έπιτο- μή, Περί τής Ηροδότου κα- κοηθείας

397. (365) Ηθικά 23 - Περί τών άρε-σκόντων φιλοσόφοις φυσικών δογμάτων

398. (366) Ηθικά 24 ̂ - Αϊτια φυσικά,Περί του έμφαινομένου προσώπου τω κύκλω τής σελήνης, Περί του πρώτως ψυχρού

399. (367) Ηθικά 25 - Πότερον ύδωρ ήπυρ χρησιμώτερον, Πότερα τών ζώων φρονιμώτερα, τά χερσαία ή τά ένυδρα, Περί του τά άλογα λόγω χρήσθαι,Περί σαρκοφαγίας Α', Β '

400. (368) Ηθικά 26 - Πλατωνικά ζητήματα, Περί τής έν Τιμαίω ψυχογονίας, Επιτομή του περί τής έν τώ Τιμαίω ψυχογονίας

401. (369) Ηθικά 27 - Περί Στωικώνέναντιωμάτων, 'Ότι παραδοξό- τερα οί Σ'τωικοί τών ποιητών λέγουσιν

402. (370) Ηθικά 28 - Περί τών κοινώνέννοιών πρός τούς Στωικούς,

'Ότι ουδέ ήδέως ζήν έστιν κατ’ Επίκουρον

403. (371) Ηθικά 29 - Πρός Κωλώτην,Ε ί καλώς εϊρηται τό λάθε βιώ- σας, Περί μουσικής

ΠΟΛΥΑΙΝΟΣΑΠ Α ΝΤ Α

404. (319) 1 - Στρατηγημάτων Α '-Γ'405. (320) 2 - Στρατηγημάτων Δ '-ΣΤ'406. (321) 3 - Στρατηγημάτων Ζ", Η",

Περικοπές από τον- Πολύαινο

ΠΟΛΥΒΙΟΣΑΠΑΝΤ Α

407. (375) 1 - Ιστοριών Α'

408. (376) 2 - Ιστοριών Β '

409. (377) 3 - Ιστοριών Γ '

410. (378) 4 - Ιστοριών Δ '411. (379) 5 - Ιστοριών Ε '

412. (380) 6 - Ιστοριών ΣΤ ' -Η'413. (381) 7 - Ιστοριών Θ'-ΙΑ'

414. (382) 8 - Ιστοριών ΙΒ'-ΊΣΤ'

415. (383) 9 - Ίστοριών ΙΗ'·-Κ Γ'

416. (384) 10 - Ιστοριών ΚΔ'-ΛΑ'

417. (385) 11 - Ιστοριών ΛΒ'-ΛΘ'

ΣΕΞΤΟΣ ΕΜ ΠΕΙΡΙΚΟΣΑΠΑΝΤ Α

418. (464) 1 - Πυρρώνειοι υποτυπώσεις

Α', Β ' (α'-ιβ')419. (465) 2 - Πυρρώνειοι υποτυπώσεις

Β ' (ιγ'-κβ'), Γ '

420. (466) 3 - Προς λογικούς Α'

421. (467) 4 - Πρός λογικούς Β '

422. (468) 5 - Πρός φυσικούς Α '-Β'

3 5 4


ΣΕΞΤΟΣ ΕΜ ΠΕΙΡΙΚΟΣ(συνέχεια)

423. (469) 6 - Προς ηθικούς - Προςμαθηματικούς, Προς γραμματικούς

424. (470) 7 - Προς μαθηματικούς,Προς ρήτορας, Προς γεωμέτρας, Προς αριθμητικούς, Προς άστρο- λόγους, Προς μουσικούς

ΣΟΦΟΚΛΗΣΑΠΑΝΤ Α

425. (8) Φιλοκτήτης426. (12) Αντιγόνη427. (30)/Ηλέκτρα428. (61) Τραχίνιαι429. (62) Αίας430. (134) Οίδίπους Τύραννος431. (135) 0 ίδίπους έπι Κολωνω

ΣΤΟΒΑΙΟΣΑΠΑΝΤ Α

432. (325) 1 - Βιβλίο Α' (ί-χΐχ)433. (326) 2 - Βιβλίο Α' (χχ-χίνΐϋ)434. (327) 3 - Βιβλίο Α' (χΗχ)435. (328) 4 - Βιβλίο Α' (1-1χ),

βιβλίο Β ' (ΐ-νη) .436. (329) 5 - Βιβλίο Β ' (νϋί-χίνί)437. (330) 6 - Βιβλίο Γ ' (04 3 8 .(3 3 1 ) 7 - Βιβλίο Γ '(ϋ - ν ϋ )439. (332) 8 - Βιβλίο Γ ' (νίπ-χνί)440. (333) 9 - Βιβλίο Γ ' (χνπ-χχνίϋ)441. (334) 10 - Βιβλίο Γ ' (χχίχ-χΐϋ)442. (335) 11 - Βιβλίο Δ ' (ί-ϋ)443. (336) 12 - Βιβλίο Δ ' (ϋι-νίπ)444. (337) 13 - Βιβλίο Δ ' (ιχ-χχ)445. (338) 14 - Βιβλίο Δ ' (χχί-χχίν)

ΣΤΟΒΑΙΟΣ (συνέχεια)

446. (339) 15 - Βιβλίο Δ' (χχν-χχχί)447. (340) 16 - Βιβλίο Δ' (χχχπ-χΐ)448. (341) 17 - Βιβλίο Δ ' (χΚ-1)449. (342) 18 - Βιβλίο Δ' (Η-ΙνϋΟ

ΣΤΡΑΒΩΝΑΠΑΝΤ Α

450. (240) Γεωγραφικά 1 (Εισαγωγή,Κριτική στον Ερατοσθένη)

451. (241) Γεωγραφικά 2 (ΜαθηματικήΓ εωγραφία)

452. (242) Γεωγραφικά 3 (Ισπανία)453. (243) Γεωγραφικά 4 (Γαλλία)454. (244) Γεωγραφικά 5 (Άλπεις,

Ιταλία)455. (245) Γεωγραφικά 6 (Μεγάλη

Ελλάδα)456. (246) Γεωγραφικά 7 (Ανατολική

Ευρώπη, Βόρεια Ελλάδα)457. (247) Γεωγραφικά 8 (Πελοπόννησος)458. (248) Γεωγραφικά 9 (Ανατολική

Ελλάδα)459. (249) Γεωγραφικά 10 (Δυτική Ε λ

λάδα, Νησιά του Αιγαίου)460. (250) Γεωγραφικά 11 (Άσία: Καύ

κασος, Κασπία)461. (251) Γεωγραφικά 12 (Καππαδο

κία, Πόντος)462. (252) Γεωγραφικά 13 (Τρωάδα,

Αιολική γη)463. (253) Γεωγραφικά 14 (Άπό τήν

Ιωνία στήν Κιλικία)464. (254) Γεωγραφικά 15 (Ινδία)465. (255) Γεωγραφικά 16 (Ασσυρία,

Βαβυλωνία, Περσία)466. (256) Γεωγραφικά 17 (Αφρική:

Αίγυπτος)

3 5 5


ΣΩΡΑΝΟΣΑΠΑΝΤ Α

467. (237) 1 - Γυναικείων 1 (Α', Β ')468. (238) 2 - Γυναικείων 2 (Γ ', Δ'),

Περι σημείων καταγμάτων, Περι έπιδέσμων, Ίπποκράτους γένος και βίος

ΥΠ ΕΡΕΙΔΗ Σ Ρήτορας, αι. π.Χ.

ΑΠΑΝΤ Α

469. (398) Τπέρ Λυκόφρονος, Κατά Φιλιππίδου, Κατ’ ’Αθηνογένους, Τπέρ Εύξενίππου, Κατά Δημοσθένους, Επιτάφιος, ’Απο- σπάσματα

ΦΙΛΟΣΤΡΑΤΟΣ’ ΑΠΑΝΤ Α

470. (307) 1 - Τά ές τον Τυανέα’Απολλώνιον Α '-Γ'

471. (308) 2 - Τά ές τον Τυανέα’Απολλώνιον Δ'-Ζ'

472. (309) 3 - Τά ές τον Τυανέα’Απολλώνιον Η', Θ'- Απολλώνιου του Τυα- νέως έπιστολαί

473. (310) 4 - Βίοι σοφιστών474. (311) 5 - Ηρωικός, Νέρων475. (312) 6 - Φιλοστράτου Εικόνες,

Φιλοστράτου του Νεω- τέρου Εικόνες

476. (313) 7 - Γυμναστικός, Έπιστολαί

3 5 6

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»

476 Τ Ο Μ Ο Ι

Η Σ Ε ΙΡ Α Σ Υ Ν Ε Χ ΙΖ Ε Τ Α Ι

Σ Η Μ Ε Ρ Α 476 Τ Ο Μ Ο Ι Α Υ ΡΙΟ 2 .500

Ο ΟΜΗΡΟΣ ΔΕΝ ΣΚΟΤΩΝΕΤΑΙ

“ΚΑΚΤΟΣ” ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ 46, ΑΘΗΝΑ 106 78, ΤΗΛ.: 38.40.524, ΡΑ Χ:-33.03:098

Ποιος Σκότωσε Τον Όμηρο

Documents

Transcript of Ποιος Σκότωσε Τον Όμηρο