Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

49
T n.t TPOIZHNA &\7oJJvm

description

Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Transcript of Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Page 1: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΠPO'In~tNON ΠΟλlΤΕίΜΑ. Tn.t

τιs Ε.J\ΑΑΔο~ ΕΔΛλΔΟΙ·

tι .ίιτru

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΙ&ΑΥΡΟ ΣΤΗΝ TPOIZHNA

υ ω ~rnvuω\7rnωπω uωrn &\7oJJvm

Page 2: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Ι!ΙΙΕΥΒΙ!ΡΟΠΠΙΙΙ 'f: 8 .. BPO'riiPIO'r 200f -

ΙΣΤΟΡΙΚΑ Π ΡΟΣΩ.Ρ I ΝΟΝ ΠΟΛ ΙΤΕΤΜ Λ

Ε Λ 1\. Α Δ ·Ο

::!: Χ ε Δ Ι Ο Ν Ο Ρ Γ Λ :-1 I Σ ~I ο 'I'

Ί' ω.-

ΕΠΛΡΧιαΝ ΛΎ''ΓΗΣ

'Λ,..φt-rιΡ.ι;r. ίr.ιιSιοpθωμ.lνιι. ,..,; έΠJι><vpωμl•ιι. ί.r.το riir Δ"ΕΥ'Ι'ΕΡΛ~ ΕθΝΙΚΗΕ ΝΟΜΟθt:Ί'ΙΚΗΣ ΤΩΝ ΕΑΛΗΝΩΝ

:!.'Ι'ΝΕΑ&'l'ΣΙ:>ΩΣ ΕΝ Λ~'Ί'ΡΕΙ ,

ο1~ '"''""ί •ro

ΠΟΛΙ'rΙΚΟΝ ΣΊ'ΝΤ-\ΓΜΑ 'ΓΗΣ ΒΡΕΊ'ΑΝΝΙΑΣ

ΚΛΙ 1'0 ΤΩΝ

Προσωρινόν

Πολίτευμα της Ελλάδος

επικυρωμένο υπό της 8' Εθνικής Νομοθετικής των Ελλήνων

Συνελεύσεως εv

Αστρει

(Μεσολόγγι, 1824)

Συντάγματα του Αγώνα:

πρωτοπορία αντάξιο του '21

I ΤΑΤΡΙΑ

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑ

Επίδαυρος ,

Αστρος,

Τροιζήνα,

αβασίλευτα

6

Υncύθυνος tιιδοοηc; ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

Σύνταξη ύλης Σύμβουλος tιlδoonc; Σ' aιπό το τcvχος auvcρyάcmικaν

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ

έχουν οι πρώτε~ προσπάθειε~

για τη θεσμΙΚή οργάνωση των

aπελευθερωμένων περιοχών μετά mν

Επανάσταση του 1821. Με το πρώτο Σύνrαyμα να ψηφizεται

σmν Επίδαυρο στα 1822, ro επόμενο στο Αστρος στα 1823 και το τρiτο στην

Τρ01zήνα στα 1827 -πρωτοποριακό για την εποχή του- διανύεται μια

οδυνηρή διαδρομή μέσα από

εμφύλια ανrmαράθεση. Ωστόσο

καθιερώνονται δημοκρατΙΚές αρχές

και πολιτΙΚέ~ ελευθερiε~ και το

σημανrΙΚότερο: δεν προΒλέπεται

Βασιλιά~. Δεν εκφράzει άραγε αυτό,

παρά την ευρωπαϊκή συyκυρiα, m δημοκρατΙΚόmτα ως Ελληνική~

Επανάστασης, αλλά και mν τάση για

εmδiω~η. μέσω αυτής, πολιuκής

ελευθερiας; Και δεν αποτελεi m μαγιά για ένα λαό να εκδηλώσει κάποτε διά nανrός

τα ανrιμοναρΧΙΚά του αισθήματα;

ΒέΒαια αυτή εiναι μια mυχή. Η

μελέτη των Συνταγμάτων και mς

περιόδου, όπως yiνεται από τους

περιώνυμους aρθρογράφους του <<Ε»­

ΙΣΤΟΡΙΚΑ, ~εδmλώνει όλες uς πτυχές των θεμελίων του ελληνικού

κράτους.

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΠΟΤΑ

ΣΥΝ1ΆΓΜΑΤΑ

ΣτΑ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΑ

Λειτουργίες

κράτους από

την πρώτη μάχη

24 J4

Δnμιοuρyικό

ΝΑΣΟΣ ΓΚΟΛΕΜΗΣ ΠΕΡΙΟΣ ΦΑΣΟΥΜΚΗΣ ΝΙΚΟΣ Κ ΜΙΒΙΖΑΤΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ ΠΑΝΝΗΣ ΚΟΡΩΝΑΙΟΣ

ΝΙΚΟΣ ΚΕΧΑΓΙΑΣ

Σιmονισμ6ς • cnιμtλcιa ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ

Μόνιμοι auνcρyCmc; ΦΑΙΔΩΝ ΜΑΛΙΓΚΟΥΔΗΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΡΔΑΣΗΣ · ΑΠΟΠΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΥΗΣ

ΠΩΡΓΟΣ ΑΝΑΣτ ΑΣIΑΔΗΣ ΔΙΟΝΥΣΗΣ τΖΑΚΗΣ

ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Α ΧΕΚΙΜΟΓΛΟΥ

ΜΑΝΟΣ ΛΟΥΚΑΚΗΣ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ τΖΑΝΕτΟΠΟΥΛΟΥ Πaραyωγή

ΦίΠΟΕΚΔΟτΙΚΗ Α.Ε.

Ηλuτρονιιιή διεύθuνσn

[email protected]

Page 3: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

4

, σημειωσεις

Το όνομα του ρόδου πό ro ρόδο που υm1ρχε πριν, ({"" α απ?μεινε το όνομα μ~νάχο ...

• • • ονομαια yυμνα στα χερ10 μας κρατάμε». Η ιελευιαία αυιή στροφή ενός ποιήμαιος, απ' όπου και ο τiιλος του μυθιστορήματος rου U. Eco και όπου ο ποιητής από rn δύση του 12ου αιώνα (Berηhard de Morlas: «stat rosa pristina ηomiηe ... ηωηίηa ηuda teηemus») διεκτραγωδεί rn ματαιότητα των εγκοσμίων, εκφράzει με ro δικό ιης τρόπο μια διαχρονική, μια ισιορική εμπειρία: πόσο αδύναμο απέναvυ στο χρόνο, πόσο εφήμερο και πεπερασμένο είνω ιο ανθρώruνο επwόημα και κατασκεύασμα: από ιο ολοzώνrανο ρόδο που μοσχοΒολά σήμερα, δεν θα μείνει αύριο παρά ένα «γυμνό» όνομα στη συλλογική μνήμιι.

τ ην ίδια αδυναμία ιης ανθρώmνnς διανόησης ν~ αντισιαθεi με ένα δικό . ιης κατασκευασμα σιην αντικειμενικη

ιστορική ε~έλι€,η θα εκφράσει, έ€.ι αιώνες αργότερα, ο σκαπανέας της νεότερης μαθημαηκής λογικής, ο G. W. Leibηiz (1646· 1716), ο οποίος αναφέρει σε μια εnισιολiι του ro 1715: «θα επιθυμούσαμε /3έ6ωα να μην προχωρήσει η Φύσn παραπέρα, θα θέλαμε να είναι και εκείνη πεπερασμένη όηως η δική μας διανόηση. Επιθυμία που δεν δείχνει παρά ιη δική μας άγνοια για το καταλυτικό, το απόλυτο μεyαλεiο του Δnμιουρyού των πραγμάτων» (Μ. Μοιτis- G.H.R. Parkinsoη. Leibniz: PhUosophical WΓitings, Λονδίνο 1973, σ. 84). Ενα παράδειγμα από τη δική μας, rnν τρέχουσα πραyμαηκόrnτα έρχεται, κατά m yvώμη μας. να επι6εfiαιώσει για άλλη μiα φορά την πανάρχαια αυτή ιστορική εμπειρία. Τα πισrοποιnακά γεννήσεως, ια Συντάγματα, με τα οποία τα aπελευθερωμένα έθνη εμφανizονται, πριν από περiηου δύο αιώνες, στο ευρωπαϊκό προσκήνιο, διακηρύσσοντας τη Βούλησή τους να διαφενιεύουν τα ιου οίκου τους σύμφωνα με τους ιδανικούς κανόνες της δημοκρατίας και mς ισονομίας, εiναι ιο

ολοzώνιανο ρόδο που, όπως τεκμηριώνειω από cα περιεχόμενα του παρόνcος rεύχους των «Ιστορικών», άνθΙσε κω μοσχομύρισε κατά το 19ο αιώνα. Ενα ρόδο που σης κοσμογονικές μέρες ιου '89 δεν ήταν mα παρά ένα «πουκάμισο αδειανό».

Α νιικεφενικοί παρατηρηιές έχουν εmσημάνει ιην εμφάνιση, από ιο 1990, μειά m διάλυση mς ΓιουγκοσλαΒίας και

cις διακnρύ~εις της ανε~αρτησiας τωv τέως ομόσπονδων Δημοκρατιών της, ιου φωνομένου του συνταγμαηκού εθνικισμού (coηstitutioηal ηatίoηalism): «τη συνιαγμαnκή και νομική δομή εκείνη που ευνοεί κατά κύριο λόγο τα μέλη μJ.ας προκαθορισμένης εθνικής ομάδας ενός συγκεκριμένου κράτους εις 6άρος ιων υπολοίπων καιοίκων ιου κράτους αυτού. Το φαινόμενο αυτό αποτελεί απόκλιση από m σήμερα παραδεκτή δnμοκραrική συνταγματική αρχή, σύμφωνα με ιην οποία ιο άιομο ι<ω όχι η ομάδα αποτελεί ιο πρωταρχικό υποκείμενο του Συντάγμαcος. Ο συνιαγμαηκός εθνlΚlσμός (σ.ε.), ανιίθετα, προϋποθέτει ένα κράιος, στο οποίο η κυριαρχία πnyάzει από μ1α δεδομένη εθνόιητα (naιΌd), τα μέλη ιης οποίας εiνω τα μόνα που αποφασizουν για τα κεφαλωώδη zηιήματα, όπως είνω η μορφή και η ιαυτότηια rου ποληεύμαrος. Qς μηχανισμός θεσμοθετεί ο σ.ε. την εκ προοψiου άνιση μειαχείριση των μειονοτήτων σιο δεδομένο κρατικό μόρφωμα. Η άμεση συνέπεια είναι οι διεκδικήσεις ιων μειονοιήιων yια ίση μειαχεiριση, οι οποίες μεταιρέποντω σε aποσχιστικές ιάσεις>>. [π6.: R.M. Haydeη, Coηstitutional Nationalism in the formerly Yugoslaν Republics. Εν: Slavic Review 51 (1992) ι. 4, σ. 654-673].

τ ο ρόδο και το όνομά του: μήπως δεν θα ήιαν ασκοπο να υπενθυμizαμε και σε κάποιους οπαδούς ιού

πλειοψnφισμού που, εδώ και τώρα, επικαλούνται ro συνιαγμαιικό γράμμα περί «επικρατούσης>> θρησκείας, πόσο αυτό έχει ~επεραστεi αrιό την φέχουσα πραγμαηκότητα ιων ημερών μας;

Φαiδωv Μαλlyχοωnς

Page 4: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

προλόγου

πολΙακή ισrορiα της Επανάστασης rων Ελλήνων συμ8αδizει με mν ιστορία των μαχών ωυ Αγώνα. Οι «Πολιuκοi», παρόλληλα με rους «στρατ1ωηκούς» -<ιν και

ο ρόλος τους συχνά εναλλάσσειαι- δίνουν το δικό ιους αγώνα. ιδρύονται n Μεσ­σηνιακή και Πελοπονvηωακή Γερουσία ... ο Αρε10ς Πάγος, η Γερουσία Δυr. Χέρσου Ελλάδος ... Βουλευτικό και Εκιελεστu<ό, ω ΣυμΒούλιο των Μινiσιρων -μέσα από Εθνικές Συνελεύσεις- με κορυφαίο γεγονός ... ια Συνιάyματα. Παράλληλα με uς μάχες λαμΒάνονιαι σημαντ ικές nολπικές αποφάσεις για mν πρώτη οργάνωση και διοίκηση των aπελευθερούμενων περιοχών, για τη διπλω­

ματική «μάχη>> με διαflΙiματα προς uς Αυλές των Δυνάμεων και για τον τρόπο διε{;αyωyής του πολέμου σε στεριά και σε θάλασσα. «ΠολΙτικοί» και «στραuωuκοi» ανταγωνizονται, συναγωνizονται, «υφαίνουν>> με

μια λέ{;η στο αιμάuνο στημόνι mς καρδιάς τους την Ιστορία rης Ελληνικής Επα­ναστάσεως, που είναι yια τους mo πάνω λόγους ποληική, δmλωμαuκή και

οτραuωοκή.

Οι πολεμικές μάχες δίνονται σrο παρόν του '21 ... π.χ. σια ΔερΒενάκΙα. Οι πο­

λΙτικές, όμως, έχουν ένα μεγάλο παρελθόν. Η Πελοποννησιακή Γερουσία λ.χ.,

που μεrεξελiχθnκε σε ... Βουλευτικό, ήταν μετεξέλιξη του Συμβουλίου των Επαρχιακών Προεστώτων του Μορέως, όιαν απολάμ13ανε σm δεύτερη Τουρκο­

κρατια (1715-1821) το αξιοzήλευτο σύστημα mς τρΙrο8άθμιας (!) αυτοδιοίκησης: • «Εκλεγμένος» δημογέροντας στο χωρΙό. • Κοτzαμπαοnς (έπαρχος) εκλεγμένος από τους δημογέροντες στον Καzά (διοί­κηση mς επαρχiας).

• Εκλεγμένος Μοραγιάνντις από τους κοιzαμπάοnδες (υπουργός) στον Μορά­Βαλεοή-παοά (Βαλή) της ΤρmολΙτσάς (τριών ουρών).

• Και εκλεγμένος Βεκiλης (αντιπρόσωπος, «πλnpεf,ούΟlος υπουργός», «πρέ­σΒης του Μορέωρ>) στο ΔιΒάνι ιης Π6λης.

[Με θητεία ετήσια όλοι οι παραπάνω ι<ω υηοχρέωοn αΗαλλαyής ευθυνών για

λογαριασμούς. Με σημαντικά διο1Κ!1uκά, ωιωνομικά, εκπωδευnκά και δικα­οηκά καθήκοντα . Η κωνότηrα ήταν αναγνωρΙσμένο πρόσωπο Νομικού Δικαίου.]

Η πολΙηκή εμπεψiα συνεπώς των μελών της Πελοποννησιακής Γερουσίας, που

ήσαν οι χθεσινοί Μοραyιάννηδες, ήιαν ιεράοηα, καθώς το παρελθόν mς αυτο­

διοiκηοnς του Μοριά διαχέεται -και ώς ένα Βαθμό μαριυρείrαι- στα χρόνια των

Ελληνικών Κοινοτήrων mς Ενετοκρατίας, ως Φραyκοκραdας, του Βυzαντiου ... έως το αρχαίο Κοινόν mς Πόλης-Κράτους.

Οι ρίzες σ' αυτό τον τόπο πάνε πολύ Βαθιά. Και δεν είναι τυχαίο το γεγονός όn

οι μάχες που δίνονται στα. .. ΔερΒενάκια και στην ΤρmολΙτοά από τους χθεσι­νούς κλέφτες και aρματολούς ονομαzονιαι «Πόλεμος κατά των Περσών(!)».

Υπάρχει μια «Μέθεf,ιρ> του πνεύματος ιου '21 με το πνεύμα των Μηδικών.

Τα κεψενα mς <<Α' Εθνικής Νομοδοτικής Συνελεύσεως ... εν Εmδαυρω» (1821-22), mς «Εν Αοτρει Β' Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως» (1823) και της <<Εν

Εηιδαύρω Γ Εθνικής» (1826-27) εiνω μεστά, εξαιρεtlΚής nολΙuκής ωριμόm­ως, που πλnμμυρizουν με συγκίνηση το σημερΙνό αναγνώστη.

Σ' αυτά τα Συντάγματα. που αποδεικνύουν την πολιιική αρετή του λαού μας,

κλiνουμε ευλαΒικά ro yόνυ· yονατizουμε εμεiς οι σημερινοί, καθώς αναλοyΙΖό­μασ[ε: Πώς μπόρεσαν αυτοί 01 άνθρωποι; Πού Βρήκαν ιη θαυμαστή πολ.Ιnκή

σκέψη, εφάμιλλη mς yεννωόmτας που έδειf;αν σω πεδία των μαχών;

Νiκος Βαpδ1άpπασnς

5

Page 5: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΠΟΡΤΟΚΑΛΕΩΝΑ

Του ΓIΩΡΓΟΥ ΑΝΛΣ ΙΑΣΙΑΔΗ ι{αθηγιπή rιις Ιlολιηκής Ιστορίας

στο τμήμα Νσμιι<ι1ς του

Πανειιιστnμίου Οεcισαλονtκnς

η συνιαyμαnκή κοσμογονία με nς φεις Συνελευσεις

(Εmδαύρου, Αστρους, ΤροΙΖήνας) και rα φiα αντί­

στοιχα Συντάγματα, που εf,έφρασαν ιο φιλελεύθερο

και δημοκρατικό πvεύμα mς Ελληνικης Εηανα­

στ:άσεως, προαναγγέλλουν οι πρώτες προσπάθειες yια στ:οιχειώδπ θεσμική οργάνωση cων aπελευθε­ρωμένων ελληνικών περιοχών. Το πρώτο «έγγραφο δημοσίου δικαίου» σιην

Ελλαδα θεωρηθηκε n «Πράf,η» mς Συνέλευσης στη Μονη ιων Καλιεαώv. Δεν θεσπizει ποληευ­pα, εlΧε ομως μια οημαvnκή απήχηση ιοσο οιον

ελλαδικο χωρο οοο και στη Γαλλία. Η σημαοια ιης

«πράf,ης των Καλrετzων» έyκειται σιο όη ελήφθη

μια αποφαοη απο ένα ουλλοy:ικό σώμα «εν ονομα­

η» ολου του λαου τ:ης Πελοποννήσου.

Από τα «ιοmκά πολlιεύματω> που ψnφίzονιαι

πριν από ιο Σύνιαγμα mς Εmδαύρου («Οργανι­

σμός της Πελοnοννησιακής Γερουσίας» 27.12.1821, «Οργανισμός ιης Γερουσίας mς Δυuκής Ελλάδος»

9.11.1821 κ.ά) αf,ιzει να σταθούμε στη «Νομική

Διάταf.η ιης Ανατολικης Χέρσου Ελλάδος». που

ψηφιzειαι σrα Σάλωνα σης 14 ΝοεμΒριου 1821 και

Page 6: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Σφραγίδα του

είναι 6αση<ά έργο του θ. Νέyρn. Εiναι αΕ,Ιοσημεi· Αρείαυ Πάγου, ωιο κείμενο, όχ1 μόνο yιαti θεοπizει αιομικές ε- έτους 1821 λευθερiες (όπως π.χ. «Ο Ελλnν δεν ενοχοποιεiιαJ (Εθνικό Ιστορικό για τα ηολιηΚά και θρnσκευιιΚά του φρονήμαια»), Μουσείο) αλλα και y ιαα για πρώτη και μοναδική φορά σε ουνταγμαηκό κειμενο σων επαvασιαιική περίοδο

περιεχεrαι ρnτn αναφορά στο Βασιλικό θεσμό. Σ\)ο

yκεκρψένα, η «Eθvurn Βουλή» χαρακιnρίzειαι

«ιοποιnρnτnς ιου εσομέvου Βασιλέως, τον οποίον n Ελλάδα θέλεΙ αvαzntiισn αnό mν Χριοιιαν1κή Ε\)ο ρώπn καJ ιον οποίο αφού καθυποfiάλεJ εις ιους ε-

θνικούς νόμους ιnς έχει vα avayvωρioη μονάρ-χη ... ». Είναι προφανές ότι οι Ελλnνες αγωνtστές απο·

δέχονιαι ο' αυιή ιnν περinιωοn ιnν υπό συνταy·

μαηκούς όρους μοναρχία, κυρίως γιατί υπάρχει μια

δυσμενης διεθνής συγκυρία κα1 παραλλnλα yιατi

πρέπει να δώσουν ένα διαmσιευτήρΙο νομφοφρο­

συνnς σιην κυριαρχn ευρωnαiκή μοναρχική νομι­

μοτnτα ... Το Σύνταγμα της Επιδαύρου

Την ln Ιανουαρίου 1822 η Συνέλευση της Εrη­δαύρου θα ψηφίσεΙ mv πανnγυρικι'1 διακήρυΕ,η της εθνnάις ανεΕ,αρτnσiας:

«Το Ελλnνικόν Εθνος, το υπό τη φρικώδη οθω­

μανΙκήν δυναστεiαv μη δυvάμενον να φέρn ιον Βαρύιατον και αnαραδειypάuσιοv zυγόν της t\)o

ρανν1ας και αnοσεiσαν αυιόν με μεγαλας θυσίας, ~

Η Μονή Ζωοδόχου

Πηγής όπου

συνήλθε η

«Πελοποννησιακή

Γερουσία»

7

Page 7: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΠΟΡΤΟΚΑΛΕΩΝΑ

κηρύαει, σήμερον διά ιων νομίμων παρασωτ:ών

tου εις Εθνικήν ουvnypένων Συvέλευσιν, ενώmον

θεού και ανθρώπων, mv πολmκήν αυrού ύπαρf.ιν και ανε~αρrησiav».

Ί'ην ίδια ημέρα η Συνέλευση τ:ων 59 (ή 60;) «πα­ρασcατ:ών από πς περιοχές που είχαν ελευθερωθεί

(είναι ενιυπωσιακό όu απουσιάzουν από rn Συνέ­λευση μερικά μεγάλα ονόματα, όπως ο θ. Κολο­

κοτρώνης, ο Οδ. Ανδρούτσος, ο Δ. Υψηλάντης

κ.ά.) θα ψηφίσει ro πρώτο Σύνταγμα του νέου ελ-0 Ιωάννης ληνικού «κράτους», υπό τον τίτλο «Προσωρινόν

Κωλέπης, Πολίτευμα tης Ελλάδος». Η προσθήκη cου όρου

επικεφαλής των «προσωρινόν» απέΒλεπε -όπως σημειώνει ο Αρ.

«γαλλόφιλων». Μάνεσης- στην άμΒλυνση mς δυσμενούς ενrυπώ­

Στη μέση , το σεως και δυσmστiας που θα προκαλούσε ο δημο­

Προσωρινόν κραιικός χαρακτήρας της νέας πολιτείας σας Βασι­

Πολίτευμα και ο λικές αυλές που εiχαν ήδη ουyκροτήσει ιην «Ιερά

Νόμος της Συμμαχία» για να προασπizουν m «νομιμόmια» Επιδαύρου με ιη 13iαιn καταστολή κάθε απελευθερωτικού, φι­

(Εθνικό Ιστορικό λελεύθερου και δημοκρατικού ΚJνήματος των ευ­Μουσείο, Αθήνα) ρωnαiκων λαών.

8

Σύμφωνα με το Σύνιαyμα n1ς Εmδαύρου (διαrυ­

πωμέvο σε 110 «nαραγράφους»-άρθρα) τα δύο κύ­ρια όργανα ιου κράτους ήτ:αν: το Βουλευnκό, που

λειcουργούσε διαρκώς, και ιο πενιαpελές Εκτελε-

Το πρωτο έγγραφο «δημοσίου δικαιου »

στην Ελλάδα ΒeωρήΒηκe η « πράξη >>

της Συνέλευσης στη Μονή των Καλτeτζών

Ο Δημήτριος

Υψηλάντης

οτικό, που εκπροσωπούσε τους επανασταrnμένους

Ελλnνες και διεθνώς. Το συvταyμαιικό κείμενο,

που καιαρτiσιηκε από ωυς θ. Νέyρn, Α. Μαυρο­

κορδάτο , που ήιαν ο πρόεδρος της Συνέλευσης, και ιον εμπειρογνώμονα Ιταλό φιλέλληνα Γκαλί­

να (αφού χρειάστηκαν συνεδριάσεις, συzηιήσεις,

τήρηση πρακιικών και όλα αυιά σ' έναν ... πορτο­καλεώνα!), καθιέρωνε ορισμένα υποτυπώδη αιομι­

κά δικαιώματα (ιδιοκτησία, ασφάλεια κ.λπ.) και κυριως την αρχή mς ιοόmτας, ορizοντας όn όλοι

οι Ελληνες « ... απολαμ13άνουν άνευ πνος διαφοράς όλων ιων πολιιικών δικαιωμάτων» και όn «εις όλα

τα α~ιώμαια και τψάς έχουσι το αυτό δικαίωμα, δο­

ιιΊρ δε τουιων μόνη η α~ιόmς εκάστου».

Ο Ν. Δραγούμης σπς «Ιστορικές Αναμνήσεις»

του αναπλάθει με y λα φυρό τρόπο mν ατμόσφαιρα που επικρατούσε σmν πρώrn Συνέλευση:

«Οι νεώιεροι, οι ευτυχiσαvτες ν' ανοi~ωσι τους

οφθαλμούς προς ήλιον μη σκοuzόμενον υπό νε­

φών δουλείας, να παtήσωω yην ελευθέραν, ν' cινα­

nνεύσωσι αέρα ελεύθερον, αυrοi οι κλnρονομήσα­

νιες το ανεκriμηcον δικαίωμα rου ουνέρχεσθαι κω

ΝΟΜΟΣ ϊR! ΕΠ\t.λ.ΥΡΟΙ.

~το ι

ΠΡΟ1:0Ρ 1 ΝΟΝ ΠΟλtτ &rΜ !

Ε Λ Λ ΛΔ Ο!·

~ 11. JC".ι.ι\o'r .ιΩ.'SΓ 'ιι.\ r. ~1 WDnC ./.ΙΗΙ;.Η Ι!.1 Ι .ι1.

συνδιαλέγεσθαι και ουzητεiν, αδυνατούν να φανια­σθοuν ιον έ/;αλλον ενθουοιασμόν του Εθνους, ότε

μετά ωραννiαν τετρακοσίων σχεδόν ετών συνήρ­

χετο δι' αντmροσώπων iνα 13ουλευθή κυριαρχικώς

περi cων οικεiων συμφερόνιων».

Το Σύνταγμα του Αοτρους

Η Β' Εθνικι'ι Συνέλευση συνέρχεται σε Βαρύ

«κλίμα» σιο Ασφος Κυνουρίας το Μάρτιο του 1823.

Α παριίzεrαι από δΙακόσιους τριάντα «παρα­σrάτες-αvτmροσώπουρ>, που έχουν εκλε­

γεί σύμφωνα με τον πρώτο εκλογικό νόμο

σm χώρα από tους γέροντες και ωυς «εν

υnοληψει διατελούνιαρ> κατοίκους οε κά­

θε κοινοτηια.

Η κυρίαρχη διαμάχη σ' αυτή mν Εθνοσυνέλευ­

ση είναι ανάμεσα σε προύχονιες καιοτραπωηκούς.

ΥποΒόσκει13έΒαια παράλληλα και μια αντιπαρά­

θεση ανάμεσα σε «cιυτόχθονες» και «ετερόχθονες».

Το έργο ιης Β. Εθνοσυνέλευσης είναι σημανu­

κό, διότι τα μέλη της θεωρούν όu πρέπει να διαφυ­λcικθούν οι θεμελιώδεις αρχές του Συνιάγμω:ος mς

Page 8: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

1'UC1.fl "~L\'QY (}() . Δfll11L&

Εmδαύρου «ω~ αποδεθειγμένω~ λαοσώοι», δηλα­δή ω~ πολύτιμη παρακαταθήκη. Επiση~. διότι με ψήφισμα τη~ Εθνοσυνέλευση~ καταργεί η~ τοm­κq; διοΙΚήσει~ (εντάσσονια~ έισι την πολπειακή οργάνωση του έθνους σε μια προοmική ενιαίου και όχι ομοσπονδιακού κράτους), ενισχύει m θέση του Βουλευοκού απένανπ σιο Εκτελεστικό και διακη­ρύσσει για πρώτη φορά τη νομΙΚή υπεροχή του

Συvτάyματος, δηλαδή το γεγονός όu το Σύνταyμα δεν μπορεί να ιροποποmθεί με νόμο. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι ανάμεσα στις ατομικές

ελευθερίες που καθιερώνει ιο Σύνταγμα ιου Ασφους (:«Νόμος rης Εmδαύρου») περιλαμΒάνε­

ται και η ελευθερία του Ί'ύπου. Ηδη κυκλοφορούν

στην επαναστατημένη Ελλαδα εφημερίδες, οι ο­

ποίες όχι μόνο περιέχουν ειδησεις χρήσιμες για τα πολπικά και συνταγματικά γεγονότα, αλλά συμ­Βάλλουν κω στη διάδοση των πολιτικών και συ­νταγματικών ιδεών.

Τέλος, το Σύνιαγμα του Ασφους, που ήταν νομο­τεχνικά αρυότερο από το Σόνταyμα mς Επιδαύρου, αιιαγορεύει ρητά τη δουλεία, ένα «θεσμό» που α-

ναyνωριzόταν τόιε ακόμη από πολλά κράτη mς

Ευρώπης κω τη~ Αμερικής, ορizοντας όu : « ... Εις την Ελληνικήν Εnικράrειαν ούτε πωλεί­

ται ούτε αγοράzεται άνθρωπος· aργυρώνητο~ δε πα­

ντός γένους και πάσης θρησκείας άμα πατήσας το

ελλnνικόν έδαφος είνω ελεύθερος και υπό του δε­σπότου αυιού ακαταzήιnιος>>.

Το Σύνταyμα mς Τροιzήνας

Ο δρόμο~ από το Ασφος ώς ιην ΤροlΖήνα είναι ένας οδυνηρός δρόμο~ εμφύλιας ανηπαράθεσης, ό­που ΒέΒαια το συντcιyμαιικό πρόΒλημα περνάει σε δεύτερη μοiρα. Προ.βόλλει όμω~ ειnιακιικό το αί­τημα yια οργάνωση μιας ενιαία~ και αηοτελεσμαη­

κής εξουσίας.

Το Β' εξάμηνο ιου 1823 εκδηλώθηκε ανοιχτή σύ­γκρουση μειαι;ύ Βουλευcικοό και Εκτελεσuκού

και στις αρχές του 1824 η εμφύλια σόγκρουσn γε­νικεύθηκε: Νησιώτες και Σιερεοελλαδίτες συσπει­ρώθηκαν εναντίον των Πελοποννησίων και των στραnωuκών. Κάθε παράταιi,η είχε το δικό της Βου­

λευτικό και Εκτελεστικό. Η πρώτη στο Κρανίδι και η δεύτερη στην Τρίπολη.

Το ΣεmέμΒριο του 1825 προκηρύχθηκαν εκλο­γές yια mν ανάδειιΞ,η τη~ r · Εθνικής Συνέλευσης. Η r · Εθνοσυνέλευση συνήλθε σης 6 Απριλiου

Ο Σπυρίδων Τρικούπης. Κότω, μετόλλιο

της Α'

Εθνοσυνέλευσης

της Επιδαύρου

(1822). Εργο (1836) του Konrad Lange (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα)

Από την ψήφιση του « Προσωρινού Πολιτεύματος της Ελλάδος» ( I -I -1822) απουσίαζαν σημαντικοί αγωνιστές

1826 στην Πιάδα, αλλά μεcά την ανοιχτή ανuηαρά­θεση «αγγλόφιλων» υπό ιον θ. Κολοκοιρώνn και «γαλλόφιλων» υπό τον I. Κωλέnη, διέκοψε ας ερ­γασίες ιης και διασπάσtηκε: ιο

αyy λόφιλο τμήμα της

συνήλθε στην Αί-

Page 9: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΑΠΟ ΕΝΑΝ ΠΟΡΤΟΚΑΛΕΩΝΑ

Ο Αναστάσιος Πολυζωίδης

πρωταγωνίστησε στις διαδικασίες

διαμόρφωσης του

Συντάγματος της

Τροιζήνας

γαλλόφιλο, ενισχυμένο με m νεοπαγή ρωσόφιλη παράια/;η, στην Ερμιόνη.

θα χρειασωύν αρκετές σκληρές συγκρούσεις και οι διαμεσολαΒητικές προσπάθειες ιων Κόχραν, Ί'zορτz και Χάμιλτον, για να ι;επερασιούν προσω­ρινό οι διαφορές και να συνέλθουν στην Τροιzήvα

200 πλnρε/;ούσιοι στις 19 Μαρτiου 1827. Οι 169 ανnπρόσωποι που υπογράφουν στο Σύ­

νταγμα της Τροιzήνας έχουν εκλεγεί αnό ένα αρ­

κετά ευρύ για τα διεθνή δεδομένα της εποχής ε-

Ο δρόμος από το Αστpος ( 1823) ώς την Τροιζήνα ( 1827) είναι μία οδυνηρή

διαδρομή εμφύλιας αντιπαράΒεσης

Στη μέση αριστερό, η Ισiορίο της Αμερικής.

Μεταφρασμένη οπό τον Γεώργιο

Βεντότη κυκλοφόρησε στη

Βιέννη (1792-1794)

10

κλογικό σώμα. Δικαίωμα ψήφου έχουν ουσιαοtΙΚά

όλοι οι άρρενες άνω rων 25 ετών. Σ' αυτήν mν πρώτη καθιέρωση της σχεδόν κα­

θολικής ψηφοφορίας στην Ελλάδα συνειέλεοε οη­

μανnκά το κοινοτικό θεσμικό «κεκιημένο», δηλα­δή το γεγονός όn οι Ελληvες ήδη σrις aυτόνομες

κοινόιητες ψnφizουν και εκλέγουν αvαπροσώ­πους.

Αυτό που είναι εντυπωσιακό με τη Συνέλευση

της Τροιzήνας είναι ότι φέρει σε πέρας ένα νομο­τεχνικά άρτω έργο, ένα συντακτικό κείμενο με πε­

ριεχόμενο πολύ πρωτοποριακό yια πς συνθήκες

l:ΣΤΟΡ 1Ά 1' 11 :::,;

(

ΑΜ ΕΡ ΙΙ( Η- Σ . ΜΚI'ΛΦI'Λ::,Θ~: ι·;1::.\

l'l'~'ϊ!ΓΝ Η'!ΊΙ~:Ί'Ι:':'Ι'λ-.' Λ'l lι\JI Ν Δ!ΛΛΕΚΤΟΝ • - ΙΙΛI'Λ'

Γ Ε ..Ω. ι' r ΙΌ Ι' 111: ΝΊΌ"JΊΙ.

XAI

flAI" λΤΊ'ΟΤ ' \ΨΙΙ;\'ΗΘΕΓ:f:.\

·τ sι Ε1'~ΤΕ~Ε2':Τ Λ ΤJι Λ ΡΧΟΝτl . . ΒΑ '0'~!1, ΛΛ/'L'ΕΦΙ::ΊΊ.Δ.

-ΤΟ'ΜΟ~

ι . J . . ' ... . ~ι - '

r "Rtε'.\',\'U, ru·r .~'υτ~τη·.r~:.

1!.'• ,.i li'7Aiwnιi Turcκ~φlι< f'ιι..τyι. Β.-,τtτ~.

1 ~~1, \'\. ~~1_~ι~ι1 .. ,;!,1ι(?.·~;··1··~ ·~J'.,-;

mς εποχής, που είναι δραμαιικά αρνητικές yια την

έκΒαση του επαvασιαΙ!Κού Αyώνα. Καθώς όλα φαίνονται σ' εκείνη m συyκυρiα να

έχουν χαθεί, η Συνέλευση, τηρώντας όλες ης απαι­

τούμενες διαδικασίες και ύοιερα από μακρές ου· zηιήοεις (σης οποίες διέπρεψαν 01 Ι. Κωλέττης, Σ. Τρικούmις, Α. Πολυzωίδnς., Χ. Κλοvόρης, Γ. Γλαράκnς, Γ. Γεννάδιος κ.λπ.), προχώρησε mν 1n Μαϊου 1827 στην ψήφιση του Συντάγματος της Τροιzήνας.

Το «Πολιτικόν Σύνταγμα mς Ελλάδος», ιο τρίιο συνταγματικό κείμενο ως επαναστατικής περιόδου, δεν έχει πλέον τον προσωρινό χαρακτήρα ιων προηγούμενων.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις ιης εποχής είχαν πλέον πειστεί και mεστεi, ύστερα από τους σκληρούς και ηρωικούς αγώνες και nς θυσίες των Ελλήνων, όn

πρέπει να αναyνωρίσουν ιο ελληνικό κράτος και να το θέσουν η κάθε μία κάτω από ιn δική τnς ε­mρροή.

Page 10: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΠΟλΠ1ΚΟΝ ΣΤhίλfΜλ

11ΙΣ

Ε.\ Λ λ Δ Ο Ι,

. .....

• • r . ~' • • ~I 8 ι ' ' ·

Για πρώτη φορά οmν Ελλάδα το Σύνταγμα mς

Τροιzήνας καθιέρωσε ρητά m δημοκραnκή αρχiι: « ... Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Εθνος, πάσα ε­

~ουσία πηyάzει εf, αυτού καt υπάρχει υπέρ αυrού»

(άρθρο 5). Για πρώτη φορά εmσης θεσmzόταν συνταγμαn­

κά ένα μονοπρόσωπο κραnκό όργανο, που ήταν ο

αρχηγός του κράιους: ο ΚυΒερνήτης.

(Πριν ιJ!Πφιστεί το Σύνταγμα, η Γ' Εθνική Συνέ­λευση ~έλεf,ε ως πρώτο ΚυΒερνήτη ως χώρας τον Ιωάννη Καποδίστρια).

Ε iναι προφανής στο σημείο αυτό η επίδραση

rου αμερικανικού Συντάγματος rου 1787. Ο ΚυΒερνήmς είναι ο πρόεδρος που κυΒερνά τη χώρα, έχοντας δiπλα ιου ωυς γραμμα­

τείς ιnς εmκραι:είας (=υπουργούς) κι έχο­

ντας απέναντι του μiα Βουλή, η οποία όμως εμφα­

νίzεται να έχει κάποια υπεροχιΊ, διόu ο ΚυΒερνή­

της απένανu στους νόμους που qτηφizει η Βουλή

δεν έχει παρά ένα απλό αναΒλητικό Βέτο, ενώ ε­

f,άλλου δεν μπορεί να m διαλύσει. Σω Σύνιαγμα της Τροιzήνας δεν είχαν προΒλε­

φθεί θεσμοί που θα εf,ισορροπούοαν την ισχύ των

δύο πολιτειακών οργάνων, έτ01 ώστε όταν θα ανέ­

κυmε μία διαφωνiα ανάμεσα στους δυο πόλους ε­~ουσiας να υπήρχε η πρόσφορη διέf,οδος προς το

λαό.

θα μπορούσε να υποσιnρif,ει κανείς την άποψη

ότι το Σύνταγμα mς Τροιzήνας ενσωμάτωνε δύο

Ο Γ. Γλαράκης

μέλος της

επιτροπής

αναθεωρήσεως

του Προσωρινού

Πολιτεύματος της

Ελλάδος

Το συντακτικό κείμενο της Συνέλευσης της Τροιζήνας έχει περιεχόμενο πολύ

πρωτοποριακό για τις συν8ήκες της εποχής

διαφορετικές αντιλήψεις για mν πολιτειακή οργά­νωση: από τη μια, καθιερώνει ro αντlllροσωπευu­κό σύστημα με αφετή Βουλι':ι και πολιtll<ές ελευ­

θερίες. Και από την άλλη, ένα μονοπρόσωπο όρ­

γανο με εφταετή θητεία, με έμμεση εκλογική νο-

μιμοποίηση, περιΒεΒλημένο με αρκετές κυΒερνη- Στη μέση δεξιό, το nκές εf,οοοίες, δηλαδή έvα ημmροεδρικό σύσm- Πολιτικόν μα, με έντονα στοιχεία κοινοΒουλευuσμού και με Σύνταγμα της τα πρώτα σπέρματα του κοwοΒουλευuκού συσιήμα- Ελλάδος, εν τος: ta μέλη rnς Βουλής, που προστατεύονταν «δι' Τροιζήνι1827 ασυλίας», μπορούσαν vα ασκούν κοινοΒουλευτικό (Εθνικό Ιστορικό έλεγχο, υποΒάλλοντας ερωτήσεις που θα ανάγκα- ~Μουσείο, Αθήνα)

11

Page 11: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Ο Αγγλος νούορχος Τόμος Κόχρον επέτυχε

με άλλους νο συγκληθεί η

Εθνική Συνέλευση στην Τροιζήνα

zαν τους «υπουργούς» να χορηγούν ης αναγκαjες

πληροφορίες, αλλά και να καmyορούν και να δι­

κάΖουν τους «Γραμματείς ι ης Εmκραιειας» που ει­

χαν ποινικη ευθυνη.

Ο δημοκρατικός χαρακτήρας του Συντάγματος

της Τροιzηνας εm6εΒαιώvεται κα1 από ας διατά­

~εις που καθιερώνουν mv ισότητα ενώmον του νό-

Οι αγωνιστές είχαν αντιληφ8εί

ότι η ελευ8ερία που έλειπε δεν ήταν μόνο

ε8νική, αλλά και πολιτική

12

μου, το προοηο όλων των δημοοιων επαyyελμάτων

σε όλους rους Ελλnνες, mν αναλογική κατανομή

των φορολογικών Βαρών, rον αποκλεισμό mς ανα­

μ~εως ιου κλήρου στα δημόοια λειτουρyήματα και

ιην απαγόρευση παντός τίτλου ευγενείας.

Ο φιλελεύθερος χαρακrήρας του Συντάγματος

προκύmει από την προστασία ιων ατομικών δικω­

ωμάrων: ιης προσωmκής ελευθερίας και ασφάλει­

ας, της ελευθεριας mς εκπαίδευσης, mς ελευθε­

ρίας cης γνώμης και ωυ Τύπου, της ελευθερίας mς

θρηοκευοκής συνειδήσεως και λαφεiας, του απα­

ραΒiασιου της ιδ10κωσiας κ.λπ.

ο Σ6νταyμα ως ΤροιzιΊνας, ορizοντας όη

οι διατά~εις rου Συvτάyματος «υπερισχύ­

ουν ιων συνήθων νόμων>>, θεμελίωνε ων

αρμοδιότητα ιων δικαστηρίων να ελέγχουν

τη συνιαypατικόιητα των νόμων.

Α~izει να σnμειωθεi όη στο Σύνταγμα mς Τροl­

zήνας ορίστηκε ότι τα δικαστήρια δικάΖουν «κατά

τους yραnτούς νομους του έθνους». Οπως έχεΙ εm­

σημάνει ο Αρ. Μάνεσης:

« ... Η διάια~η αυrή ήιαν σκόmμn σε μια εποχή που υπnρχε ένα νομικό χάος ύστερα από mν κα­

ιαρρευοη ιnς οθωμανικής ε~ουσίας. Οι κανόνες δι­

καίου ποu ρυθμizουν την κοινωνική συμΒίωση ή­

ταν εν πολλοiς άyραφω, ηταν έθιμα διασπαρτα, αλ­

λά όχι ομοιομορψα ο' όλο το ε6ρος της μικρής ελ­

λnνικης επικραιεiας της εποχής εκεινης. Τα έθψα

όμως εΕ,έφραzαν αντιλήψεΙς και θεσμούς καιά co μcιλλον i1 ιΊιτον aπαρχαιωμένους, αmιχούσαν και συνιηρούσαν κοινωνικές σχέσεις καθυστερημένες.

»Συνεπώς n συνταyμαιική μέριμνα για την ε­φαρμογή tων "yρarnών νόμων", που καταργούσε

ιην ισοτιμία γραπιού και εθιμικού δικαίου, ήταν

μiα θεω{lΊ προσπάθεια για εGοΒελισμό του τοmκι­

οηκού πνεύματος και για rη διασφάλιση της πολι­

ηκής ενότητας cου Εθνους ... ι>. Τα τρία πρώτα ελληνικά Συντάyματα, ιnς Εm­

δαύρου, ωu Αστρους και mς Τροιzήνας, παρά ης ε­

αιμέρους ιδιομορφίες και ατέλειές τους, αποτελούν

τn νομική έκφραση των πολιτικών εmδιώ~εων και

τnς ιδεολογίας των εnαναοταmμένων Ελλήνων ιου

Εικοσιένα.

Οι αγωνιστές, έχοντας υποστεί όχι μόνο τον τουρ­

κικό zυyό αλλά και το απολυταρΧΙΚό καθεστώς του

σουλτάνου (όπως και τον αυταρχισμό των προκρί­

των), έχουν αντιληφθεί όu η ελευθερία που έλεmε

επί ιουρκοκραιiας δεν ήταν μόνον n εθνική, αλλά και η πολιτική ελευθερiα.

Η προσπάθεια και ιων φιών Εθνικών Συνελευ­

σεων να θεμελιώσουν το νέο ελληνικό κράτος σε

δημοκραηκές και φιλελεύθερες Βάσεις αποτέλεσε

σταθερό, νομ1κό κω αολluκό φαινόμενο που χα­

ρακtnρizει όλη την επαναστατική περiοδο, παρά

Page 12: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Υστερο οπό 3 δημοκρατικά Συντάγματα οι Ελληνες προσφέρουν το θρόνο στον Οθωνο.

Γκραβούρα (1833) του Philip Foltz με την ελληνική οvτιπροσωπείο (Βαυαρική Κροτική Πινακοθήκη, Μόναχο)

m ρευστότητα κα1 την κρισφοπ1τα των περωτάσε­ων κα1 τις αντι~οες πολεμn<ες συνθήκες. 01 ψιλε­λευθεροι κω δημοκραηκοι θεσμοί των τριών πρώ­

των ελλnνικων Συνταγματων δεν ηταν τεχνητά, rυ­

χαια και αυθαίρετα καιασκευάσμαια ούτε μια αnλη

απομιμnση f,ενων θεσμικών προιυπων.

Αρκετοί ιστοριογράφοι αποδίδουν στα «μειονε­

κιημαια» των δυο πρώτων Συνταγμάτων (πρόκεπα1

κυρίως γΙα την αδιέf,οδη «ισοδυναμία» Εκτελεση­

κού-Βουλευηκού, που εf,έψραzε εν πολλοίς mv προσπάθεΙα των παραιάf,εων να αηοφέψουν mν υ­

περίσχυση της μιας εις Βάρος ιης άλλης ... ) ιον εμ­

φύλιο πόλεμο (τον «εσωτcρικο αγώνα»), που άρχι­

σε το 1824.

Σmν πραγμαuκότηια, όπως ηαραmρcί ο Αρ.

Μάνεσης:

« ... Οι συvrαypαηκοί θεσμοί απλώς ευνόησαν mν εμψυλΙα σύρραf,η, η οποία ωφειλειο εις ιας ανη­

zηλjας κω ιας έριδας μεταf,υ των ηyεuκών παρα­

γόντων ιης Επαναστάσεως και εις τα αντιuθέμενα

κοινωνικά συμφέροντα. Η υπαρf,η, η καλλιέργεια ~

Σe μια eποχή που όλα τα ευρωπαϊκά κράτη

eίxav Βασιλιά, οι Ελλnνeς θέσπισαν

Συντάγματα χωρίς Βασιλικό θeσμό

13

Page 13: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Η νύχτα της 3ης Σεπτεμβρίου

1843. 0 συντοyμοτόρχης

Καλλέργης,

επικεφοΜς

επαναστατών, ζητόει οπό τον

Οθωνο την

παραχώρηση

Συντόyμοτος

Ο Ιωάννης

Καποδίστριας θο

επιτύχει την

αναστολή του Συντόyμοτος το

1828

14

κω η όzn των αντιθέσεων δεν ήτο φαινόμενο πε­

ρίεργον εις τους κόλπους ενός λαού επαναστατnμέ­

νου, ο οποίος μάλιστα εξήρχειο μόλις τότε από μία

εθνικήν και πολιτικήν δουλείαv ωώνων. Το nρό­

σφορον ιούτο έδαφος δι' εμφυλiας διαμάχας εκαλ­

λιεργήθn επί πλέον και από τας Μεyάλας Δυνά­μεις tnς εποχής: Αγγλία. Γαλλία. Ρωσσία, αι ο­ποiαι είχαν αρχίσει να ενδιαφέρονται διά το ελλn­νικόν zήmpa ως τμήμα του όλου ανατολικού zητή­

ματος».

Α νε6άρτncα από m νομική και πολιτική σημα­σία cους, τα Συντάγματα mς Εmδαύρου, του

Αστρους κω της Τροιzήνας πηyάzουν από δnμο-

κραηκά εκλεγι.ιένες Συνελεύσεις που συνέΒαλαν

στην ε6οικείωσn των Ελλήνων και στην άσκηση

του εκλογικού δικωώματος και στη διαδικασία δια­

λόγου κω στην αναzήιησn συμ.Βι.Βασμών σύμφωνα

με προκαθορισμένους κανόνες, δnμιουρyώντας ένα

nρώcο υπόστρωμα ανuολιyαρχικός και αντιpοναρ­

χικiις πολιτικής συνείδησης και ένα συναφή προ­

ωθημένο για τα δεδομένα mς εποχής συνταγματι­

κό φιλελευθερισμό .

αι είνω εντυπωσιακό ότι σε μια εποχiι

που δεν υπήρχε σε όλη mν Ευρώπη κρά­

τος που να μην έχει εmκεφαλiις .Βασιλιά,

οι Ελληνες επαναστάτες θέσmσαν τρία

Συντάγματα δημοκρατικά, που δεν προ­

Βλέπουν την ίδρυση Βασιλικού θεσμού. Το γεγο­

νός αυτό επιΒεΒαιώνει τον έντονα δημοκραιικό και

ε6ιοωcικό χαρακτήρα mς εθνικός μας Επαναστά­

σεως που όταν συνδυασμέντι με mν εmδiωt,n της

πολιηκής ελευθερίας.

Η Πρώτη Ελληνική Δημοκρατία θα πάρει τέλος

όταν n r Εθνική Συνέλευση θα αποδεχθεί σης

18.1.1828 να εκδώσει -σύμφωνα με mv εmθυμiα ιου I. Καποδίστρια- ψiιφισμα με το οποίο ανέστει­λε την ισχυ του Συντάγματος που n iδια είχε ψη­φίσει.

Ομως, το Σύνταγμα της Τροιzήνας είχε μια δια­

χρονική εμβέλεια. Οι δημοκρατικές α6iες του υ­

περΒαίνουν ης συγκεκριμένες συγκυρίες mς ψή­

φισής του. Είναι πολύ ενδιαφέρον όη δεκαέ/;ι

χρόνια μετά, ιο 1843, ο λαός θα zητήσει από τον Οθωνα ιην επαναφορά του Συντάγματος mς Τροι­

zήνας... 8

Page 14: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

1821 Συνέλεοοn των Καλtεtzών: σαι μονή

του Α γiου Νικολάου συγκαλε:ιιαι η

πελοποννησιακή σύνοδος υπό mν

προεδρία του Πειρόμπεη Μαυρομιχάλη (26.5). Δnμ1ουργείται η Πελοποννησιακή Γερουσία με έδρα

τη Στεμνiτσα, n οποια εκδιδει αποφάσεις για την ορyανωσn ως

περιφερειακής διοίκησης mς

Πελοποννήσου (30.5). Πραγματοποιούνται εκλογές για ων

ανάδειl;η yενtκών εφόρων στις

ελεύθερες περιοχές ιης

Πελοποννήσου (Ιούν.) Διαψωνια ιου

Δημητρίου Υψnλάνιn και των

προκρίτων της Γερουσίας σχεηκά με

τη διοικnακή οργάνωση αούν.).

Συνέλευση του Μεσολογγίου:

συντάσσεται ο Οργανισμός mς

Δυηκής Χέρσου Ελλάδος με

εμπνευστή τον Αλέl;ανδρο

Μαυροκορδάτο (Νοέμ.). Στα Σάλωνα

συγκαλείται n Συνέλευση ο1ς Ανατολικής Χέρσου Ελλόδος, n οποiα με πρωτοΒουλίες του Θεοδώρου

Νέγρη συντάσσει τη Νομ ικn

Εmκρατεiας (15.1). Ο Κοραής δημοσιεύει τις Σnμε1ώοε1ς εις co Πpοσωp1νόv ΠοΜcευμα mς

Ελλάδος, κρίνοντας ατελή τα

φ:ιλελεύθερα συστατικά του

ΠροσωρΙνού ΠολΗεύμαcος. Με νόμο

του Βουλευτικού διαιρούντω σε

επαρχίες οι ελεύθερες περιοχές (30.4). Εκδίδεται το Πpoaωplvόv ΠολJCευμα

ιnς νήσου Πpnmς από τη Συνέλευση

των Αρμένων (21.5). Το Βουλευtικό με νόμο ορizει εκλογές (9.11). 1823 Συνέρχεται η Β' Εθνοσυνέλευση σcο

Αστρος με πρόεδρο τον Πετρόμπεη

Μαυρομιχαλn (29.3·18.4). Ψηφizεται ο κρατικός προυπολογιομός (12.4). Ψηφizειω ο Νόμος mς ΕΠJδaυpου,

αναθεωρημένο Σύνταγμα που

σmρizειαι στο Πολίτευμα mς

Επιδαύρου (13.4) Ο νέος καωοταιικός χάρως περιέχει mo φιλελεύθερες διατά6εις. Τα μέλη mς Β'

Εθνοσυνέλευσης, εmχεφώνιας

συμΒιΒασμό των ανηηθέμενων

μερίδων, εκλέγουν πρόεδρο του

Βοuλευακού τον Υδραiο Ι. Ορλάvδο,

πρόεδρο του Εκτελεστικού ων Π.

ΜαυρομΙΧάλη. Ο Ορλάνδος

παραιτεiιαι (20.5). Ο Μαυροκορδάτος πετυχαίνει την εκλογή ιου σm θέση

rου προέδρου (10.7). Το Βουλευτικό κηρύσσει έκmωια rα μέλη του

Εκιελεσuκού για παράνομες πρά6εις

τους (19.12). Ορizει πρόεδρο τον Υδρωο Γεώργιο Κουντουριώm.

1824 Συνέρχεται το Βουλευτικό. Εκλέγεται

ο Γ. Κουντουριώτης πρόεδρος του

Εκιελεσηκού (3.10) και ο Πανούτσος Νοταράς πρόεδρος ιου Βοuλευηκού

(9.10). 1825 Η κυΒέρνηση αποφασizει mν

προκήρυ6η εκλογών για

αντιπροσώπους (25.9). 1826 Επεηα από καθυσιερήσεις οι

πληρεl;ούσιοι συγκεντρώνονται για

mv r · Εθνοσυνέλευση σmν Πιάδα (Επίδαυρο) με πρόεδρο ων Πανούτοο

Νοταρά (6.4). Οι ειδήσε:ις για ων mώση του Μεσολογγίου

Δ1άcαξn, καταστατικό

οργανισμό για rη δ10ικnση

των περιοχών (Νοέμ.).

Εθνική Συνέλευση tnς

'Α··""·ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ. αναyκάzουν τους

πληρε5ουσiους να διακόψουν

ας ερyασiες της

Επιδαύρου με 60 πλnρε6ουσiους: (10 από ιην Πελοπόννησο, 27 από rnν Ανατολική Στερεά, 8 από τη Δυuκή Στερεά, 13 από τις Σπέτσες, cην Υδρα και tα

Ψαρά, ι από mν Κάσο κω 1 από ιους «ΑλΒανούς

συμμάχους» (20.12). 1822 Η 12μελής επιτροπή που είχε

ορίσει η Συνέλευση

υποΒάλλει το Προοωp1νόν

Πολicευμα ιnς Ελλάδος,

κείμενο με σαφή εαιρροή

από ης ιδέες mς Γαλλικής

Επανάσrασης, αλλά και από

το αμερικανικό Σύνταγμα του

1787. Ο Αλέl;ανδρος Μαυροκορδάτος εκλέγεται

πρόεδρος του Εκτελεσηκού

Σώματος, ο Δημήιριος

Υψnλάνmς πρόεδρος cου

Βουλευτικού κω ο Θεόδωρος

Νέγρης aρχιγραμματέας tnς

11 rEPOY!JA 'JΊΙΙ ΕΛι\ΛΔΟ~

ΕπΕΙΔΗ ... ~ lvπux: ••••• ••ψ1οr, ι g..;,,,,,,, ••• 'Ελλ<>1•r ., ..... ,,Α. κ ... ,: .. , .• , •ι. W./fX" ;Ι,·

Ψ"tΦ ;ιι.

λ'. M'a trη.ι.ι,.i. 'εaιrμ••'!):λιι :ι:•.a\a:tt •• χ , •i. κ..: ,,.., rι"η•••· :.ί ιi :, 1'-"'

Δι••••'••; 'ε•ι•rισ;.

U. )t,J,. .; ~~ ιfr 'εcιrμ•ir; •/t Ha; ,.; f\ /4 ι λνy~ ••••Η .\, f\aa~ ηιο,, Ο ,.,, •

~.λtι\η; .•. <•• ..... ,.4 κ .. ~.,·~r.

r. Ό κ.,.,. λ:·μιι3ι:.ι, λ. ti•o J.-y ... , ; .. ,..:, .. rι, ,Jι,, .: ~r, , "ε0,1 οfι. Δ'. 'JJ l'ιn.r.'a lι ίa . ..,!ι; I 41•;.. "'t• Ρ.σιrιι•ιι'1t ,, ••., ι ,;, 1 , ι )'.•ω••••'l'a:,

't:, ••~·--••.,•"'•~~· 'Ρ..,.,~,;,~ ,Διι4•-,•••1 Ί:lrι•μ"' ιί..a,._..,• .. ,, .. >ιι ,;. ' U "(.lt ,11

,

.ιιι:.: ••~η.'ιtta4 •:ι 1~· ;r.z"aι .caί ·~~u.,., τ;ι !οιrιμ.ιιι~fι ••• 11"; ,,, ••x-..ar ''1'••'•· "''' f: •,.:,.,,.,, Σnt)t'=••t•

•z. ... .:,, •iί 11 :r,.,.,~1:,. '"''· ό Πιl<lιte Att!ofl/11'1111 Π ΙIU40t.

_ ι, ι.....:, aι r,.,,..rι.ι. ι ~η, .. ,.,.., nnrJ101 u.ι.nr<J.Uu..:a.

Διορισμός προσωρινής Διοικητικής Επιτροπής (Auy. Καποδίστριας, θ. Κολοκοτρώνης, I. Κωλέπης) μετό τη δολοφονία

του Ιωόννη Καποδίστρια

Εθνοσυνέλευσης, αφού

συνέσmσαν 13μελή

Εnιτροπή mς Συνελεύσεως

(16.4). Διάσπαση των αντιπροσώπων σε ανdπαλα

στρατόπεδα-δύο χωριστές

συνελεύσεις.

1827 Μέσα σε κλiμα έντονης

διχόνΟΙας συνέρχετω η r · Εθνοσυνέλευση mς

Τροιzήνας (18.1). Οι υπό mv εmρροή ιου Κολοκοφώvη

πλnρε6ούοιοι θεωρούν m Συνέλευση συνέχεια mς

Συνέλευσης που διακόπηκε

σων Επίδαυρο ro 1826. Προσέρχονται και οι

ανηφρονούντες πλnρε6ούοιοι

(26.3). Τελικά εκλέyετω ΚυΒερvήmς ο Ιωάννης

Καnοδiσφιας (3.4) και ψnφizεται το Πολιηκόν

Σύνταγμα της Ελλάδος (1.5), ω οποίο ορizει ρητά m διάΚριση των φιών ε5ουσιών.

15

Page 15: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Του ΔIΟΝΥΣΙ-1 ΤΖΑ Ι< ΙΙ δρος Ιιποριας, ερευνητή uτο Ιδρυμα Μcίφvος Ελληησμού

Επανάσιασn του 1821 σήμανε yια τον Ελλnν1σμό mν αποδέσμευσή ιου αηο το οθωμανικό πλαίαιο. εyκαινιαzοvτας μια σειρά μετασχnμαησμών σε ό­λες ιις σφαίρες της κοινωνικής zωής (οικονομία, ορyόνωσn των κοινωνικών σχέσεων, διάρθρωση των σχεσεων εf,ουσiας), που τσν εντάσσουν στη νε­οτερικοτnrα και τον καθιστούν ηηψα ιου σύγχρο­νου κοσμου. 1 Στο ηλωσιο αυτό συyκροιεiται η ελ­ληνική κοινωνία καθώς δε~ιώνετω τις μεγάλες αλ­λαγές που προκαλούνται στη Δύση από την εποχή του Διαφωuσμού και της Γαλλικής Εnαvόσcασnς, ωυ ρομαVΌσμού και του εθνους-κραιους, rnς Βιο­μnχQ\rικής επανασιασης και του κεφαλαίου. Ειδι­κά σε ό,π αφορά τη σφαίρα του πολιΗκού, δηλαδή τη συγκρότηση και διοργάνωση ιου δnμόαιου χώ-

ρου και τη διάρθρωση των σχέ­

σεων εf,ουσίας. αυιές οι διαρ­θρωuκες αλλαγές σιο

δυηκό κό-

σμο έχουν να κάνουν με ιη διαμόρφωση ιου συy­χρονου κράιους (πολιοκός φιλελευθερισμός, Σύ­νταγμα. διόκριοn εf,ουσιών, γραφειοκρατiα. ιφόιος δικαiου). Συνδέονται δε με ιη συγκρότηση πολιη­κών θεσμών που συνάδουν προς το σύγχρονο κρα­ως (κόμμαtα, εκλογές), με την αναδιάταf,η ιων σχε­σεωv εf,ουσiας, με ιο σχnμαυσμό νέων πολιιικών ιεραρχιών κω με ιην εμπέδωση ενός διαψορεακού πολιnκού ποληισμού που θεμελιώνεται γύρω από ης έvνοιες ιου «έθνους», του «Πολiηι», ιης «κοι­

νωνίας ιων ποληών» και ιης «πολιπκής κοινω­

νίας».

Στην «cλλnνικn περiητωσn» οι προαναφερθεί­σες διαδικασίες διακυβεύονται, όπως πανιού, σια χρόν1α της Επανόσrασnς. δηλαδή σε ιuα περίοδο ριzικών μcιασχημαησμών. Το '21 ως ενέργημα δεν περιορizεrαι ora πολεμικά γεγονότα και ιον αντί­κτυπό τους σιη διεθνή δmλωματiα. Διαπερνα rον Ελληνισμό εyκάραια και καθολικά: αναιρέnει Βι­αια την οθωμ0ν1κή κυριαρχια και αποδιοργανώνει ιαυτόχρονα ολόκληρο ιο πλέγμα σχέσεων εf,ου­σίας, rους θεσμούς και τους μηχανισμους [nς προ­επαvασταιιι< ι1ς περιόδου. Οι ιοmκοi οργανισμοί (ΠελοποvvnΟJακiι Γεpουσiα, Αρε10ς Παγος!Αν. Στερεό. Γεροοοiα! Δυτ. Στερεά), οι φεις Εθνοσυνε­λεύσεις (ΕΩ1δαυρος, Ασιρος. Τροι.zΙΊνα) και τα Συ­ντάγματα (ΠpooωpJVόv Πολirευμα αις Ελ.\ά-δος/Επίδuηρο€. Πoλlg.I(QV- Σl)vrayμa ιns­

ΕΑλά-

r

Page 16: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

δος/ΤρΟΙzήνα), cα όργανα της διοίκησης (Βουλευ­nκό. Εκτελεστικό) και ο ανταyωνισμος γΙα ιον έ­λεγχό ωυς, 01 φατρίες. οι εμφυλlοι πολεμοι, n ε­κλογή κω n δολοφονία ιου Καποδίστρια εiνω συμΒάντα που επιΒεΒαιώνουν, συχνά πέρα από τις σrρατηγΊκές κω ιους nροσανατολlσμους ιων πρω­ταγωνιστών τους, mv αποδιοργάνωση και απαξίω­ση των «Παραδο01aκών» πολιηκων δομων και m διαμόρφωση ενος νεοτερικου πολΙΌΚού πεδίου που οργανώνεται σε αναφορά προς την ισχυρη κεντρι­κή ει;ουσiα ενός συγχρονου κρατικου μορφώματος δυηκού τύπου.t Τα πρώτα Βηματα σmν κατεύθυνση της δΙαμόρφωσης σύγχρονων πολluκών δομών πραyμαrοποιήθnκαν από η!; aπαρχές ιης Επανά­

στασης με τη σύσταση των ιοmκων οργανι­σμών σmν ΠελοπόνVnσο κω τn Ρουμελn, στις περΙοχές δηλαδή όπου φωνόιαν on n Επανάσταση θα μπορούσε να σταθεροποΙ­ηθεί στραuωuκά και να επικραuΊσει. Ακολούθησε, ιο ΔεκέμΒρΙο ιου 1821, η σύγκληση mς Α Εθνοσυνέλευσης οmν Πιαδα (Νέα Εωδαυρο) ιωτό ιην οποία θεσπίστηκαν ια ορyανα της κεvφικής διοίκησης. το Βουλεvακο και τΌ Ειqε-

ση (Τρο!Ζήνα 1827) και tnν εκλογή cου Καποδi- Η γαλλική στρια ως Kv!Jεpvilcn. Αποτέλεσαν δε πεδiο ανια- στρατιωτική γωνισμών και ουyκρουοεων, μέσα από uς οποίες ε- αποστολή υπό τον μπεδώθηκε n ανατροπή των προεπανασταuκών Μεζόν φτάνει μορφών και σχέσεων πολluκή!; κυριαρχίας και στην Πελοπόννησο nροωθnθηκαν οι διαδικασίες ενοποίησης του πολι- (1828), όπου θα τικου πεδιου σε αναφορό προς uς Εθνοσυνελευοεις παραμείνει μέχρι και m διοίκηση. το 1833 (Εθνική Στο πλαίσιο αυτό συνιελεiται η ατιοδιοργάνωσn Βιβλιοθήκη ,

των ποικίλων τοπικών κέντρων ει;ουσiας και n α- Παρίσι) ποδυνάμωση των εξουσιαστικών παραγόντων ιης προεπανασται:ικής περιόδου που δ1εθεταν πλουιο,

κύρος και εmρροή σε τοπικό επίπεδο χαρn στη συμμειοχή

ιους σιους

λεοCJχό. Τα οργανα αυτά επ16ε6αιω--~~~~r:1;~~~~~ θηκαν κατά ιn Β Εθνο.<Jυνέλεuσn i:l: (Ασφος 1823) και θΙατηρηθηκαv έ­ως τn r· Εθvοουνελευ-

Page 17: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Η ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΔΙΑΠΆΛΗ

διοικηnκούς μηχανισμούς mς οθωμανικής περιό­

δου (πρόκριτοι) ή επειδή επέΒαλλαν mν ε~οοοια­

σuκή rους παροοοiα με mν ισχύ που τους προσέ­

φερε η Βiα και τα όπλα (καπετάνιοι). Πρόκειται '{1α

κοινωνικοπολπικούς ηαράyοντες που τέθηκαν επι­

κεφαλής τπς Επανάστασης στις περιοχές τους, ανη­

μετώmοαν όμως σύντομα mν αμφισΒήmση της πο­

λπικής ιους κυριαρχίας τόσο σε περιφερειακό όσο

κω σε κεντρικό επiπεδο. Φορεiς mς αμφισΒήmσης

υηήρ~αν νεοηαγεiς παράγοντες, όπως ο Δnμ. Υψn­

λάνmς, ο Αλ. Μαυροκορδάτος, ο θ. Νέγρης και ο

θ. Κολοκοτρώνη~;, οι οποίοι «εκμεταλλευόμενοι» τις δυναμικές κάθεmς κινηuκόmτας που δημιουρ­γούνται σης επαναστατικές περιόδους, διεκδίκησαν

τη συμμετοχή τους om διεύθυνση ιου Αγώνα και, συνακόλουθα, σm διοίκηση των επανασταmμένων

περιοχών. Η αντιπαράθεση του Υψηλάντη αλλό

και του Κολοκοτρώνη με τους πρόκριιους rnς Πε­

λοποννήσου, ιου Νέγρη με τον Ανδρούτσο• και cου

Μαυροκορδάιου με τον Βαρναιαώm υποδεικνύουν

μικρότερου (Πελοπόννηοος) :ή μεγαλύτερου (Ρού­

μελη) εύρους αναφοπές των καιεσmμένων σχέσε­

ων και συοχεησμών δύναμης που προκαλούνται

στις επανασταmμένες περιοχές ήδη από τους ηρώ­

τους μήνες mς Επανάστασης.

Η Γερουοiα σmν Πελοπόννησο συστήθηκε το

Μάιο του 1821 και σε αυτήν πρωrοστάmσαν οι ση­μαντικότεροι Μοραϊτες προύχοντες και αρχιερείς,

καθώς και οι ΜανΙάτες aρxnyoi -οι «κεφαλές» δη­λαδή του τόπου που από mν εποχή mς δεύτερης ο­

θωμανικής κατάκτησης (1715) απολάμΒαναν διευ­ρυμένα προνόμια και ε~ουσιαοτικές αρμοδιότητες

σrο πλαίσιο της περιφερειακής οθωμανικής διοί­

κησης.~ Η Γερουσία συνιστά ων πρώτη μορφή δι-

Η Γερουσία (συσπείρωση προκρίτων. 1821) είναι η πρώτη μορφή διοικητικής οργάνωσης

και η πρώτη πολιτική κίνηση

Οι αγωνιστές του

'21 Κίτσος Τζαβέλας και

Γεώργιος Δράκος

18

οικηιικής οργάνωσης σnς επανασταιημένες περιο­

χές κω, ταυτοχρονa, mν πρώm πολιuκή κίνηση

στο εσωτερικό mς Επανάστασης. Η σύστασή mς a­ποτελεί πρa~η συσπείρωσης των προκρίτων της

Πελοποννηοου. Πρωτίστως ανnσrραιεύετaι τα σχέ­

δια rου Υψηλάνm να αναλάΒει τη διεύθυνση του

Αγώνα και κατ' επέκταση την πολιnκή ε~οοοiα σης

επαναστατημένες περιοχές, παραμερizοντας rις

προεπανασταnκές ηγετικές ομάδες (κατά κύριο λό­

γο τους ηρόκρηους) και εγκαθιδρύοντας ένα σύ­

στημα «φωuσμένης δεσnοτεiας»,5 παρόμοιο ruθα­

νόν με αυτό που εmχεiρησε να εφαρμόσει aρyότε-

θιω;ιο;•τιr) ;.,, ή aryιιι:λtucc 1ή< •gs,c;;ι "'~tc 6,~ τ~, ~vCJXιpιit •ιtιατcίαιιr, .,ρ, .,.,., .... ,.,.., ?';όΦ~ν,ιu•r ,.~t :: :Ασr:λ/~v,τιV 182

:\o.s;rrιt "'' ~~·f~t7 ... τ~' τ:,ιpι -· ,•••'•••~•• ' Ao\c.vα-o:•"'' .,, κατ" <fvΥtΘιιο•

ε,;. .... <πt<>φ .. , ··~ ίnιι' 'λp. 15 τ ij, :!0 ~·

'11 Δ Έs.,.;, τQi» Έλλή•ω~ ΣvJΙίλtvcrιr 9ίλeι "';;• Κι.:ιf•ή~ι•t·

~. ι\; (ι::rαc'χι'cιι τjjr 'Rλ\cι'?,r 1 Ο~ιιι fx.ι.r ιί -ιt; ., "Β6•ικ~) Σu••λιu7••• ~fλ,νν fcλίξιι τcV; ει& -r'~' τ{m*ι.ιf -ι&;., ιiς ιΟ wo.t; .. Ψ-ήφι~p.ιι ... , • .,,,uί"ιl'l . ~ .. Oi ικ~οιy,ϊr τω-11 wόλt»•# ιι•ι.ι't:ι~λιω., •~ <Jι•ο• .,/",. ψή•f>.οι,

·υ cίpιfιμ'' τώ• ίιιλ•<y(:#11 3ιο:ιι'~tτοι .:cιr' Μc:ιrc.ιλc.Uμ.οα όtσΟ ι 5> ,J.:νyιrι{ar μ.ίχιι τω. :.ο

Ei, τό ι:oHιt:tiUμ.ιrca όcrό 5U ιιi"νyοι.'οr p.ίχιι ~;, τ~ cimQ ι ο ο c.l""'ϊtrιι' σ< μ.lχt• -τώ)Ι :.:uu.

C.->.ι.rίωι ιlι ίκcίcτ"'J" •.c~ro~tt'ιί8o. ()ί ... λ.,ptξ)~#'ι~ι ί~tι:*~τ.,; fιιr«~χ/ar ~lλιu, ι7ιl:ι.

,., t'" "''ω,.,.c:ι .. a. •ίμ.w-n ιίι -ιήν u~u..ι.,J ... .ι. u; -.:όr,ιιιοι ,a,~ ίrσapχιώιι. O(Jo.' t;,

.,~, '""" ;ιιιιτ~t'~;ugι:· '! lι4 ~.-.λ ... ''Υci; .. ~(λοιι• .... -: r, ~ -:nλ~t, '1 ιιt το ,.,.ιtο; tKtH~, ccσ..ιu tιa 'f(L?.

s. ~·ό .. &ι !''•:-'71., f'7"' τ~ ,ε1ι#~rο.,τ.,rι<~ttι; ct,.ι ι~uι~ν 1ίιο Ημ.ι;ν, ιμ.CJιcrιu,μ.f• ιtο.ι οιιιι

! l:t;~·.;.ι'..:". ~~"~?·~~' ,~ .. *~Y,f'otι)'t!,~'""'J~ κcιί .. 1

't;u.-:.ι-~t\ι ..... c tρ:ι c.~πι aι, ωατιJ οcτ~ι CC' .,.,

• tι<~>.o\rS;,owι:rι ... .,• cι~rC;-.

'τpc.ιι:ιο•, τW• *l·~.,ιιι~τιι• c.: κaτcι l((,rl)' τw~ w'λo•r,

ρa ο Καποδίστριας ή om συνέχεια οι αvιιΒασιλεiς και ο 08ωνας.• Ταυτόχρονα η Γερουσία αποτέλεσε

πεδίο ε~ισορρόηησης ανάμεσα οης παραδοσιακές

ηγετικές οιιάδες της Πελοποννήσου αλλά και νέ­

ους τοmκούς ε6ουσιασnκούς παράγοντες που προ­

έρχονταν aπό τους χώρους των ενόπλων κω σε με­

γάλο Βαθμό συσπειρώνονταν yύρω από τον Κολο­

κοτρώνη.

Η συγκρότηση περιφερειακών διοικήσεων στη

Ρούμελη υπήρ~ε έργο εmφαvών ετεροχθόνων ό­

πως ο Αλ. Μαυροκορδάτος και ο θ. Νέyρης. Η πο­

λιτική δύναμη που απέκτησαν συναρτάται με ων

aναιροπή των παλαιών και την εμπέδωση νέων

μορφών nολιuκής ιruριαρχiας με m σύσταση θε­σμών και μηχανισμών κεvψικής διοίκησης, rnς ο­

ποίας υπήρ&aν οι κατ' ε~οχήν θιασώτες. Δlαφορε­

ηκά από tnν ομάδα των Φιλ.ικών που στήρι~ε αι

δυνατότητα της πολιτικής της κυριαρχίας σmν ανα­

γνώριση ιnς αυθενήας ιου Υψηλάντη, ο Μαυρο­

κορδάτος 1<01 ο Νέγρης συνέδεσαν την πολιuκή

Page 18: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

.ι.• ,.; ιι.,'•μ• τ8; •' 8σt7ιίλλνzι •λ,Ηf~ι.ι~/οv; ,;, Sιa τ Δ Ίts.,.;,, ~νιίλιιι•ι• •~r,."(,.,,,' • .,r ,..,, «arO ,,μί• ,a.,,n., . "

ιιισ.ι ;(» Cι ι,.,,,,,,.,, «~" τοίιι 'Ιtλι"rιιr roιi; ίχ'•rο;

•aλty/ "μ όp~'~'V '~', ,;ιc.ytιιι~ι. Sι;λ. ιit τ.Χ μipt; rά :>Ο lιιοι'ιςιraι ''• :ιc~"'"l'"f: ίχ.οι \<' .. 1f.)U,• t.,.ι4 tΑλ"),fΙ~ι '

·uuJ ,f''• ι:aι 'νrω "-a.tιE1r, wpo7rιBtμ.frcu • .ι,rιrc ί#~ ..

~<«ί ο1 ιι\~y.ιί ι κ:ι; t~; Orr.:ι tιaraχ1~cr., ί,ιιJrιc~.- τ• a-τ~,..w ·, ,-r,. vι''''Χ1• τω, 'e~er"ι•ι..•.-•'U.:σ.t ,;.,. • .-, 1 ~, 1~, ., ,/-.t..·, ι.:i• ·~•~pχ•.-ι 1 τΑ, ,.; .,; ~ιΖl;, "tιJJ•/~ιtrμ.z

;, .. ,>. ~ Χ'C;ιι7ι:~ .. ιΛ ίΛλtξ~JΙ 1;.~. ί.ιιι.λt)'ι;; ~&Ι .,.; ..

~- Ν•: ; ΙJ.ιι~wιι-•:ί Διc.ιι:,-τal ~ί ' " I ι ,.,, '"'Γc"ι .. , " .. ' Κ"ι'• .,, ••

1. λ. Ί\1Jι>Δ ΙΣ1ΊΊ o~t:~ ~ oro-~ ιlws τi.t

τους δύναμη με τn σύσταση θεσμών αντmροσώ­

πευσnς καΙ εκλεγμένων οργάνων, που θα αναλάμ­

Βαναν τη δ10iκηση των επαναστατημένων περΙο· χών. Η Γεpovσia στη Δυηκή Ρούμελη και ο Αpεl·

ος Πάyος στην Ανατολική υπήρ~αν τα προπύργια

των δύο πολιτΙΚών εν όψει mς Εθνοσυνέλευσης σmν lliάδa αλλά και το πρόπλασμα rnς σύστασης

εθνικής δΙοiκηοnς και Συντάγματος Βασισμένου σε

φιλελεύθερες αρχές. ΕίναΙ χαρακτηρΙοtlΚό το α­

πόσπασμα από την ομιλiα του Νέγρη (15 Νοεμ­Βρίου 1821) κατά την έναρ~n των εργασιών mς Συ­νέλευσης των Σαλώνων (Αμφισσα), όπου συγκρο­

τήθηκε ο Αpε10ς Πάyος καΙ εκλέχθηκαν οΙ «πα­

ραστάτες» γΙα rnν Εθνοσυνέλευση:

«Η παφiς φωνάzει πανταχόθεν το ογ ληγορώτε­

ρον Διοiκησιν να συστήσωμεν. Δlά τούτο η Δυuκή

Χέρσος Ελλάς συνέλευσΙν ήδη συγκροτεί και η

Πελοπόννησος iσως τώρα και να rnν ετελείωσε.

Δύο πρωτίστως ανάγκας έχομεν σήμερον: ο κατά

ιης θηριώδους ορμής του ωράννου πόλεμος να ευ-

δοΚΙμή καΙ έθνος να σχnμαιiσωpεv. Μiα και των δύο η θεραnεiα η ανάλογος εiναι n Δ1οiκnως. Μόνη εiνω η Διοiκnοις. Αυτή μόνη έχεΙ να κατα­

οτήσn και τους καπεταναίους μας αληθείς σφαm­

γούς της Ελλάδος [ ... ] Αυτή έχει να σvvδέσn και ιας επαpχίας μας, ώσιε va μοpφω8n έθνος Ελλn­νlΚόν ανεξ,άρτηrον [. .. ] και να καcοp8ώσωμεv εύ­κcακcοv JJaσiλεJov να συσιήσωμεν διά ιnν ευτυ­

χίαν των επερχομένων γενεών της Ελλάδος».'

Η σύσταση Εθνοσυνέλευσης και η συyκρό­

rηση συγκεντρωτΙΚής διοlΚηηκής αρχής

συνδέεται εf,αρχής με cους ανταγωVJ­

σμούς που αναδεικνύονται σης επανα­

στατημένες περιοχές. Ο αποκλεΙσμός του

Υψηλάντη αλλά και ιων 10χυρών οπλαρχηγών α­

πό mν Εθνοσυνέλευση (δεν εκλέχθηκαν «παρα­

στάτες» των τρΙών περιφερειακών συνελεύσεων),

καθώς και από ra νεοσυσrαθέντα όργανα τ:ης κε­vφlΚής δ10iκnσης (ΕκτελεστΙΚό. ΒουλευτΙΚό) κα­

ταγράφει την επικράτηση του Μαυροκορδάτου, του

Νέγρη και των προκρίτων, των παραγόντων που ορ­

γάνωσαν και έλεγf,αν uς περιφερεΙακές δΙοΙΚή­

σεις. ΥποδεΙΚνύει ακόμη δυναμικές σύστασης συμ­

μαχιών και συγκρότησης δ1Κιύων εmκοΙνωνiας

και πολιηκής συνεργασίας που υπερΒαiνουν τον ο­

ρizοντα mς περιφέρεΙας και προσανατολizονται

omv οιονεί επικράτεΙα της εθνΙΚής δΙοiκnοnς. Βέ­Βαια, σm δΙάρκεια της Επανάστασης οι ουσχεuσμοί δύναμης ανατρέπονται συχνά και ακόμη συχνότε­

ρα επαναπροσδιορizονται και αλλάzουν 01 έτσι Κ1

αλλιώς ευμετάΒλητες συμμαχίες.

ΟΙ πολmκές zυμώσεΙς, λοιπόν, εντείνονται μετά την πρώτη Εθνοσυνέλευση, οπότε φαίνεται να δια-

Διάταγμα περί του

τρόπου

συγκρατήσεως της Δ' Εθνικής Συντακτικής Συνελεύσεως (Ναύπλιο, 4 Μαρτίου 1829)

Οι πολιτικές ζυμώσεις εντείνονται μετά την

πρώτη eavοσυνέλευση και διαμορφώνονται

δύο ηόλοι: οι «Πολιτικοί » και οι «Πολεμικοί »

μορφώνονται δύο χαλαροί εf,ουαιαστΙΚοi πόλοι.

Από τη μια είναι, ακολουθώντας m φιλολογία mς εποχής, το «κόμμα των αρχόντων». οι «ΠΟλΙuκοί»

και από mν άλλη οι «πολεμικοί», οι «Υψηλαvtl·

σταi», οι «ΚολοκοτρωVΙσιαi» ... Η Β. Εθνοσυνέλευ­

ση πραγματοποιήθηκε ιην άνοιf,η του 1823 στο Αστρος. Εκεί οι Μοραϊτες πρόκρrτοι κυρΙάρχησαν

στα όργανα της δΙοίκησης, aποδυναμώνοντας τον

Μαυροκορδάτο κω τους Υδραiους καΙ αποκλείο­ντας γΙα ακόμη μία φορά rον Υψηλάντη, τους ο­

πλαρχηγούς αλλά κα1 τον Νέγρη. ΕVJσχυμένος ων

εποχή εκεiνn Βρέθω<ε ο Κολοκοφώνης, ο onoioς ~

19

Page 19: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Η ΠΟΛΙΤΙΚΉ ΔΙΑΠΆΛΗ

μετά ης εmτυχiες του ενόνnα στον Δράμαλη

(1822), αυξησε σημΟVΌΚό το κύρος, mν εmρροή

και συνακόλουθα την πολruκή του ισχύ. Σταδιακό

αναδείχθηκε σε ηγεuκή φυσιογνωμία των aνuπο­λιτευομένων rη διοiκηοη, στους οποίους προστέ­θηκαν ο Νέγρης, ο Μεταξάς και ορισμένοι Πελο­

ποννησιοι πρόκριτοι. Στο περιΒάλλον αυτό ανα­

mύχθηκε η ιδέα mς Βiαιπς ανατροπής της διοίκη­

σης, προοπτική που από το φθινόπωρο του 1823 γι­

νόταν ολοένα κω περισσότερο mθανή, παρά cον

rrρόσκαιρο συμβιΒασμό που οήμανε η ετεροχρονι­

σμένη rοποθέτηση του Κολοκοτρώνη ως ανηπρόε­

δρου στο Εκτελεσuκό -πράξη που ακολουθώντας

Το 1824 η ένταση αυξήθηκε και τα σποραδικά ένοπλα επεισόδια γενικεύθηκαν

και μεταβλήθηκαν σε εμφύλια σύγκρουση

uς πολιτικές πρακτικές της εποχής «εmσημοποιη­

θηκε» με mν κουμπαριά του <<Γέρου» pε τους Δε· ληγ ιαννα iους.

Την άνοιξη του 1824 η έvτασn αυξηθnκε και τα

σποραδικά ένοπλα επεισόδια γενικεύθηκαν και μεταΒλήθηκαν σε εμφύλια σύyκρουση.' Η διοίκη­ση εmκράmσε, χορηγήθηκε αpvηστiα, η νίκη αυ­

τή ωστόσο ευνόησε την ανατροπή των συσχεησpών

δύναμης στο περιΒάλλον των νικητών. Ο Μαυρο­κορδάtος κα1 οι Υδραίοι nρόκρποι (n ισχυρή οικο· γένεια Κουντουριώτη) έθεσαν στο περιθώριο τους

Ο όρκος του Μοραϊτες, ενισχυμένοι και αnό την πρώτη δόση

Κολοκοτρώνη. ιου δανείου αλλά και από τη στήριξη αις 8ρετανι­

Εργο του Δ. κής πολιτικής, που μεταστρεφόταν ευνοϊκότερα για Τσόκου την ελληvική πλευρά. Η αντiδραση rωv προυχό­

ντων mς Πελοποννήσου εκφρά­

στηκε με m συpμωάα τους με τον Κολο·

. . . ---.. -- . - ' ~ . .

:~;.· _ , . :': . _.. _:. '.: . . .

κοτρώνη. Ενας νέος γύρος εμφύλιων συγκρούσεων

ξέσπασε και έληξε με νίκη mς διοiκησnς (Κου­ντουριωτης, Μαυροκορδάτος, Κωλέτmς), χάρη κυ­

ρίως στην πολεμικn ισχυ που mς προσέδωσαν 01

Σουλιώτες (Μnότσαρnι;, Ί'zαΒέλας, Δράκος κ.ά.), που μετά ιο θάνατο του λόρδου Μπάιρον περιήλ­

θαν σιην εrnρροή του Μαυροκορδάτου, αλλά και οι σημανιικότεροι Ρουμελιώτες οπλαρχηγοί (Γκού­

ρας, Καραϊσκόκnς, Χατzn.χρήστος, Μα.κρυyιάν­vnι; κ.ά.), που χάρη στον Κωλέττη είχαν αποσπα­

σθεί από την επιρροιi. rού Ανδρούτσου. Από τους ε· πικεφαλής των <<aντικυ8ερνηnκών» άλλοι Βρή­

καν άσυλο σιους καπετάνιους της Δυτ. Στερεάς Μα­

κρή και Τσόyκα (Λόντος, Ζαiμnς, Νumταράι;), ε­νώ όσοι παραδόθηκαν, φυλακίστηκαν και καταδι­κάστηκαν σε θάναιο (Κολοκοτρώνης, Δεληγιάννnι;

κ.ά.). Η αnό8ασn ωστόσο του Ιμπραήμ σnι; μεσση­

νΙακές σκιές σης αρχέι; του 1825 και n αδυναμία α­νημετώπΙσής του οδήγησαν omv αμνήστευση των «ανιαρτ:ών».

τα εnομενα xpόVlO και έως mν ολοκλήρω­

ση ιης r · Εθνοσυνελευσηι; (άρχισε σmν Πιάδα λ1yει; μέρες πριν αnό την mώon του

Μεσολογγίου, τον Απρίλιο του 1826, διεκό­rιη και συνεχίστηκε σm Δαμάλα/Τροιzήνα

τον Ιανουάριο rου 1827) οι πολιτικές εf;ελiξε1ς συ­

νοδευουν mν υποχώρηση mι; Επανάσταση~; στο

πεδίο των μαχών αλλά και mν ευνοϊκότερη για την ελληνική rrλευρά τοποθέτηση των Μεγάλων

Δυνάμεων. Αποτελεσμα mς r · Εθνοουνελευσης υ­rιήρ/;ε η θέσrησn μονομελούς κυΒερνητικού οργά­

νου και 11 εκλογή cου ΚαποδίστρΙα ως Kυ.Bεpviι[l]

Page 20: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

. . - - ;;, - • . I ' :·;

. . ~ ~

- . '· :~ .. ~·--".,

γ1α εφτά χρόνια. Η ομόφωνη εκλογή rου Καποδί­

στρια δεν σήμανε τον ιερμαuσμό τ:ων πολιοκών zυ­μώσεων . Αντίθετα, οι διεργασίες αυτές συνεχίστη­

καν και οδήγησαν σταδΙακά στο σχημαnσμό δια­

φορεnκών εf,ουαιαστικών πόλων που συνέδεαν την

πολ1ιική τους ισχύ ολοένα και περισσότερο με mν

εύνοια μ~ας ισχυρής ευρωπαικής χώρας. Οι zuμώ­

σεις αυτές εντείνονται ιδiως ης δεκαεήες rου 1830 και του 1840, διαμορφώνοντας τους πρώτους πολιτι­κούς σχηματισμούς, που έμειναν γνωστοί ως ρωσι­

κό. αγγλικό και γαλλικό κόμμα.'' Πρόκειιαι για

διαδικασίες που ενισχύουν ης δυναμικές ενοποίη­

σης και ομογενοποίησης ιοι> πολιιικού πεδίου,

προσδίδοντας μ1α διαρκώς αυf,ανόμενη πολιτική ι­

σχύ στα όργανα rnς κεντρικnς εf,ουσiας. Γενικά, σε όλη τη διάρκεια ιης επαναστατικής

περιόδου η εμπέδωση των οργάνων της διοίκησης

συνδέεcαι με mν de facto αναγνώρισή mς ως μο­ναδικής νόμιμης πηγής άσκησης εf,ουσiας σnς ε­

πανασταιnμένες περιοχές, στο όνομα ενός νέου νο­

μιμοποιητικού παράγονια: του έθνους. Αυτό συp-

8αiνει σταδιακά, καθώς οι ανταγωνισμοί μεταφέρο­νται από το τοmκό στο κενιρικό επίπεδο. Στο πλαiσιο αυτό συyκροrούνιω συμμαχηm δίκτυα,

φαφiες και οιονεί «κόμμαια», που προσανατ:ολizο­

νται στη διαμόρφωση εκεινων των συσχεησρών δύ­

ναμης που θα τους εmφέψουν να επιΒάλουν ιην

πολιuκή ιους κυριαρχία. Ενόσω σταθεροποιείται η

Εnανασιαση, αυτό σήμαινε ολοένα καΙ περισσότερο

ιον έλεγχο των οργάνων ως διοίκησης από ης ποι­

κiλες φατρίες και τους υπό διαμόρφωση πολΙτικούς

σχηματισμούς. θα λέγαμε μάλισια όn n δΙαρκώς αυf,ανόμενn ένταση mς ηολlτικής δΙαnάλιις, ιδiως

μετά ιο δεύcερο χρόνο της Επανάστασης, συνάδεΙ

προς ιην αποδοχή της κεντρικιΊς δι01κησης ως μο­

ναδικής ει;ουσιασnκής αρχής σιις επαναστατημέ­

νες περιοχές.

ΣΗΜΕΙΟΣΕlΣ

-Η προΒλnμαιικn nou διαηερνα ιο παρόν σnμειωμο εκιι6ειοι διcfρδικόιερο οιον κόμΒο ιοu Ιδρυμοιος Μεί.ιονος Ελλnνισμοu. οιο προγρομμα Ελλnvικn Ισιορια υιο

Δlαδικιοο, «11 σuγκρόmσn ιοu ελληνικού κρttτοuς 1821 1897». ω·Ι: htιp/ /WWW.ί11\v.gι·/clu:onos/J2/gι·/index. html 1. Βλ. Ν. θι:οιοκας, «Παράδοση και νι:οιφικόιnιο: σχόλιο για ιο "Εικοσιένα"», Τα Ισrοpικα, 11 (1992), ο. 345·370. 2. Βλ. Ν. Λ ιcιμcινιούρος, «Προσπάθεια δnμιοuργιας δυακού ωnou κρόιους οι ην Επανόοιασηκαι κοινωνικοιιολιιικές

ουγκροοοεις», Κέντρο Μορf,ισuκcδν Ερεuνων. FI Επανάσιασrι ιοv ιι;ικοωέvα. Emocnμovικo Συμπόσιο.

Αθnνα. Σuγχρονn Εποχn,1981, ο. 153-167. 11. Κιιρομηλιδης. ΝεοελλnVl.Κός Δlαφωcισμός. Οι nολιcικές και κοινωνικες ιδέες. Αθnνο. M.l.E.T .. 1996, ιδιως ο. 466·476. 3. Βλ. σχcιικιι Ν. Κοιαριδnς. Παpαδοοιακn Enavaσcaσn και Εικοσιένα, Αθήνα, Πλέ8ρον, 1993, σ. 91-170. 4. Βλ. Μ. Σακελαριοu. Η Πclonόvvnσoς καια ιιιν δcvιέραν couρκoκpaιiav (1715-1821). Αθnνα. Ερμnς, 1978 · nρώιη εκδοσn: Αθήνα, 1939. 5. Βλ. Ν. Ροιzωκος, <<Παραστ:άοεις ιοu Ηγεμόνο-Κnδεμόνα: Το nολιιικό εγχεiρnμα cou Υψnλόνιιι», δοκιμές, 3 (1995), σ. 79-105. 6. Πρβλ. Κ. Πnnοθοvασόnοuλος, <<"Κοποδιοιριος κcιι Οθών: Τομn n συνέχεια:". Σκέψεις και ερωrnμοιο για ιην nεριοδολόγnσn και ιn μεθοδολογ1α mς έρεuνctς>>, οιο Σι.

Ποπογεωργιοu (rπιμ.), Αφlέpωμα σm μνιιμn tOΙJ Ν.

ΣΒοpωνοu. Aθnw. ΙlανtεJΟ Πανεmσιnμιο. 1992. σ. 177-181. 7. Δnμοσιεοcτοι οιο Δ. Κόκιuνος. Η ΕλλnνΙΚn Επαvάυιαυις, ι. Β, Αθηνο. Μέλισσα 1957 (τριιιι εκδοσn), σ. 354. 8. Βλ. Ν. Ροrzώκος, Enavάσcaσn και Εμφύλιος σrο Εικοωένο, Αθiινα, Πλέθρον/δοιuιιές, 1997. 9. Βλ. οχει ικ<ι J. Petι·opoulos, Πολιιιιω και οuyιφόmσn κραιοuς σrο cλλnνικό 1Jσσiλε1ο (1833-1843). ι. Α'- Β'. Αθήνα, M.I.KT .. 1985-1986, Ν. Κοιορίδnς, ιιΑιιό ιις φατρίες σιο κόμματο>>, σιο θ. Σακελλαρόποuλος (εmμ.), Νεοελλnνικιι κοινωνiα. Ισιοpικές κω

κριιικες rιρουεyyισεις,

Αθnνα. Κριιική, 1993. ο. 25-56. •

Η σημαία των

«συνταγματικών .. οπό την

Περοχώρο

(Εθνικό Ιcπορικό

Μουσείο, Αθήνα)

Το κυβερνείο του

Ιωάννη

Κοποδίcπριο

Page 21: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Θεόδωρο~ Κολοκοτρώνη~ (1770-1843)

Πολύ σύντομα μετά mν tyκρισn του πρώτου Συντάγματος om Συνέλευση mc; Επιδαύρου και παρά mν πλήρη επικράmοπ του Μαυροκορδάτου, ο

Κολοκοτρώνης ηγείται, aπό το 1822, του σώματος των οπλαρχηγών, το οποίο μετά τις σημαντικές στρατιωτικές εnιτυχiες

αναβαθμίζει τον πολιτικό του ρόλο. Στη

οuνέλευσn του Αστρους τον Απρίλιο του 1823 επιβεβαιώνεται n κυριαρχία των προκρίτων του Μοριά, αλλά ο

Κολοκοτρώνης αναλαμβάνει

aντιπρόεδρος του Εκτελεστικού. Η aντίθεσή του με τον Μαυροκορδάτο

σφράγισε ολόκληρη την περίοδο αυτή και καθώς το Βουλευτικό είχε

δευτερεύοντα ρόλο -naρ• ότι τυπικά συνιστούσε την aνώτατη εξουσία- ο Κολοκοτρώνης κατάφερε να έχει το

σχετικό έλεγχο των εξελίξεων. Η εμφύλια aυτή διαμάχη οδήγησε σύντομα σε

πλήρη διάσπαση, με δύο εκτελεστικό σώματα, ένα στο Αστρος υπό τον έλεγχο του Κολοκοτρώνη που εξέφραζε τους

οπλαρχηγούς και το Μοριά και ένα που ήλεγχε ο Μαυροκορδάτος και οι νησιώτες, εγκατεοmμένο στο Κρανίδι. Το 1824 ο Κολοκοτρώνης, ελέγχοντας με τον Ζαϊμn και τον Λόντο mν 3n Εθνοσuνέλευοπ mc; Επιδαύρου, οuνnγορεί οmν αγyλική πaρέμβαοπ, ενώ κατά την κρίσιμη Συνtλευοπ mc; Τροιζήνας το 1827 διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στην εκλογή του Ιωάννη Κanοδlστριa ως Κυβερνήτη mc; Ελλάδας.

22

Δημήτριο~

Υψηλάντη~ (1793-1832)

Αγωνιστής του 1821, αδερφός του Αλέξανδρου Υψnλόνm. Γεννήθηκε οmν Κωνστανπνούnολn,οπούδασεοm Ρωσία, στο Παρίσι και om οuvέχειa υπηρέτησε ως αξιωματικός του ρωσικού στρατού. Ο ρόλος του υπήρξε

καθοριστικός στα πρώτα χρόνια της

Επaνόσταοπς, οuμμετεlχε σε όλες τις οπμαντικ.έc; μάχες του Αγώνα, αλλά δεν

κατάφερε να εμποδίσει τιc; πολmκές κινήσεις του Μαυροκορδάτου και του Νέγρη, οι οποίοι στόχευαν οmν

αποδυνάμωσή του, μέσω των

συνελεύσεων του Μεσολογyίου, των

Σαλώνων και του Αργους, οι οποίες του στέρησαν τα πολιτικό του ερείσματα. Στη Συνέλευση της Επιδαύρου -αν και εκλέγεται πρόεδρος του Βουλευτικού­παραμερίζεται ουσιαστικά, καθώς n εξουσία έχει περάσει στον

Μαυροκορδάτο και τους προκρίτους. Καθώς, όμως, διατηρούσε ακέραιο το κύρος του μεταξύ των αγωνιστών και του λαού, δεν δίστασε να συγκρουστεί με mν απόφαση mc; 3nς Εθνοοuνtλευσnς περί nροοταοfας και μεοολόβnσnς mc; Αγyλίας, χαρaκmρίζοvτάς την

«Παράνομον και ανθελλnνικήν>•. Η ίδια Σuνέλευοπ τον απέκλεισε «ΟΠό κάθε πολιτικόν και στρατιωτικόν υπούργημα .. με m δικαιολογία ότι «Καθυβρίζει αυθάδως τους νομίμους πληρεξουσίους του Εθνου<;>•. Αnοκατοστάθnκε ένα χρόνο μετά, από την Εθνοουνέλευοπ της

Τροιζήνας. Επί Καποδίστρια ανέλαβε mν aρxnyiα του στρατού mc; Ανατολικής Ελλάδας και ηγήθηκε οmν τελευταία μάχη του αγώνα στην Πέτρα το 1829. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια υπήρξε μέλος της, προσωρινής, Διοικούσας Επιτροπnς της Ελλάδας. Πέθανε στο Ναύπλιο σε nλικlα 39 ετών.

Αλ~αvδρο~ Μαυροκορδάτ~ (1791-1865)

Πολmκός και αγωνιστής mc; Εnανάατοοπς του 1821. Γεννήθηκε οmν Κωνοταντινούπολn -γόνος γνωστής φαναριώτικης οικογένειας. Σm Φιλική

Εταιρεία μπαίνει το 1819 οmν Πίζα όπου σπουδάζει ιατρική και οuνδtεται φιλικά

με τον Ιγνάτιο Ουγyρaβλαχiας και τον ποιητή Σέλεϊ. Το 1821 φτάνει στο Μεσολόγyι και αναλαμβάνει από τον Υψηλάντη την οργάνωση mc; Στερεός. Πρωταγωνιστεί με τον Νέγρη στη σύνταξη της Νομικής Διατάξεως mc; Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και

εκλέγεται πρόεδρος της

Εθνοσυνέλευσης οmν Επίδαυρο το

1821, πρόεδρος του Εκτελεστικού (1822) και γραμματέας (1823·26). Υπήρξε ο πρωταγωνιστής στην σύνταξη και

επικύρωση του Συντάγματος mc; Επιδαύρου και στις Συνελεύσεις κατά την περίοδο 1821·27. Ηταν εξαιρετικά ικανός, φιλόδοξος .και ιδιαίτερα αποτελεσματικός σε θέματα πολιτικών χειρισμών. Ενεπλάκη στους οξείς

πολιτικούς ανταγωνισμού<; mc; περιόδαυ, εξοντώνοντας πολιτικά τον Υψηλάντη, οuγκρουόμενος κυρίως με τον

Κολοκοτρώνη και τον Καραϊσκάκη και αργότερα με τον Καποδίστρια, επιδιώκοντας τον ηολmκό έλεγχο οmν

εηαναστοmμένπ Ελλάδα. Η οuμβαλή του οmν καθιέρωση ενός ευρωπαϊκού

συνταγμοπκού πλαισίου υπήρξε

καθοριοπκή, αλλά το πλαίσιο αυτό δεν εναρμονiοmκε με το εθιμικό και λαϊκό

δίκαιο, πρaκαλώνταc; έντονες αντιθέσεις. Τέλος, π ροπή του προς mν πολιτική Ιντριγκα ταν έφερε αντιμέτωπο με το σώμα των αγωνιστών του ' 21 και εν τέλει τον κατtοτnσε πρόσωπο αμφιλεγόμενο. Διετέλεσε πρέσβης στο Λονδίνο, το Μόναχο και το Παρίσι, υπουργός και πρωθυπουργός το 1841, το 1844 και στην ιcυβtρνnσπ κατοχής το 1854.

Page 22: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Θεόδωρος Νέγρης

(1790-1824)

Ελλnναc; nολmκόc;, γεννnμtνοc; στnν Κωναταvτινοunολn. Μυήθηκε στn Φιλική Εταιρεία το 1818. Με την έναρξη τnc; Εnανάατασnc; Βρέθηκε στην

Πελοπόννησο και ατn συνέχεια στn Στερεά Ελλάδα. Συνεργάστηκε στενά με

τον Μαυροκορδάτο με σκοπό mν nο.λιτική εξουδετέρωση του Υψnλάvτn. Το ΣεπτέμΒριο του 1821 ήτσν n.λnρεξοuσιοc; Ζnτουνlου στn Συνέλευση των Σαλώνων, συγκρότησε τοπική εξουσία τnc; Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, τον Αρειο Πάγο, η οποία ψήφισε τη Νομική Διάταξη mc; Ανατολικής Χέρσου Ελλάδοc;,

διορίζοντας πρόεδρο τον Ιδιο. Με m διάταξη αυτή έγινε προσπάθεια επιΒολής του Βυζαvτινοu και ρωμαϊκοu δικαίου πάνω ατο εθιμικό δlκαιο, χωρic; όμωc; αnόλυm εππuχία, καθώc; το λαϊκό δίκαιο εξακολουθοuσε να λεπουργεί.

Ερχόμενος σε αντίθεση με τον Ανδροuτσο και τουc; άλλουc; οηλαρχπγοuc; και μετά τη διάλυση του Αρείου Πάγου κατήλθε στην

Πελοπόννησο, συμμετείχε στn

Συνέλευση mc; Ερμιόνης και συνέταξε με τον Μαυροκορδάτο και τον Γκαλίνα το Σιίντσyμα mc; Εnιδauραυ. Εγινε αρχιyραμματtαc; και υπουργός Εξωτερικών, ελtγχονταc; με τον Μαυροκορδάτο πλήρωc; την κυΒέρνηση. Διετέλεσε αρχιγρaμμστέαc; ατn Σuνtλευση του Αατραυc; τον Απρίλιο του 1823, αλλά ρέπονταc; έντονα προς mν nολπική ίντριγκα επεδίωξε με m Συνέλευση των Σαλώνων τον Απρίλιο του 1824 να υποκαταστήσει τον Μαυροκορδάτο στnν Ανατολική Στερεά, χωρίc; εππυχία. Πέθανε ατο Ναuπλιο ατιc; 22 ΝοεμΒρίου 1824 από τυφοειδή πυρετό.

Βιντσέντσο

Γκαλivα

Ιταλόc; λόγιοc; και θερμός φιλtλλπναc;. Ερχόμενος ατπν εnαναατστnμένπ Ελλάδα, σπc; πρώτες σπγμέc; του Αγώνα, είχε μεταφέρει μαζί του, σuμφωνα με πληροφορίες, κείμενα ευρωπαϊκών Συνταγμάτων, ενώ και ο ίδιοc; είχε στέρεη νομική και πολιτειακή κατάρτιση. Μαζί με τον Μαυροκορδάτο και τον Νέγρη συνέταξαν το κείμενο του πρώτου Συντάγματος mc; Επιδαuρου, το οποίο ψnφίατπκε mν 1n Ιανουαρίου 1822. Ο Γκαλίνα ασχολήθηκε κυρίωc; με τη

διστuπωσn του κειμένου και κάnοιεc; επιμέρους λεπτομέρειες, αφοu τα Βασικά σnμεlα του συνταγμσπκοu χάρm συντάχθηκαν από τον Μαυροκορδάτο και τον Νέγρη. Η Συνέλευση του

Βουλευτικού, σε συνεδρlασι'ι τnc; ατιc; 12 Μαρτίου του 1822 ατπν Κόρινθο, ενέκρινε την απονομι'ι αργυρού nαρaσι'ιμου στον Γκαλίνα , για τη συμΒολή του στn αιίνταξπ του

συνταγματικού χάρτη.

Ανδρέας Ζαϊμης (1791-1840)

Προεατόc; των ΚαλαΒρύτων και πολιτικός, γεννημένος στnν Κερnινή

ΚαλαΒρύτων. Σπούδασε ατπν Πίζα τnc; Ιταλlαc;, αλλά επέστρεψε ατnν Ελλάδα τιc; παραμονές του Αγώνα, τον Ιανουάριο του 1821. Μετά την έκρηξη mc; Εnανάατασπc; ο Ανδρέας Ζαϊμnc; συμμετείχε ενεργά τόσο ατο ατρσπωτικό τομέα όσο και ατιc; πολιτικές εξελlξειc;, ωc; πλnρεξούσιοc; σε όλεc; nc; Εθνικέc; Συνελεύσεις και ωc; μέλοc; του Βουλευτικού και του Εκτελεστικού Σώματοc;. Ετσι, ενώ αρχικά υπι'ιρξε υnοσmρικτήc; mc; nολπικήc; του Αλt.ξσνδρου Μαυροκορδάτου, στn συνέχεια ήρθε σε σύγκρουση όχι μόνο

με τον τελεuταlο, αλλά και με τουc; Γεώργιο Κουντουριώτη και Ιωάννη Κωλtτm, συμμσχώvταc; με τον Κολοκοτρώνη. Το αποτέλεσμα ήταν να υnοατεi διώξεις κατά m διάρκεια των εμφύλιων συγκρούσεων mc; περιόδου 1824·25. Τον Ιούλιο του 1825, ο Ανδρtαc; ΖαΊ'μnc; ι'ιταν από εκεlνουc; που υπέγραψαν mν «Πράξη περί

υπερaσηiσεωc; του Ελληνικού Εθνουc; .. , που έμεινε γνωστή ωc; «Πράξη

υποτέλειαc; .. ή .. πράξη υποτσyήc; .. και με mν οποία γινόταν έκκληση ατnν Αyyλία για παρέμΒαση. Τον Απρίλιο του 1826 ο Ανδρέαc; Zciϊμnc; συμμετείχε ατπ Γ' Εθνοσυνέλευση, η οποία προχώρησε ατnν εκλογή του Καποδίστρια ατο αξίωμα του ΚυΒερνήτη κω ανέλαΒε nρόεδραc; mc; 11 μελούc; εππροnήc;. Συμμετείχε ατπ Διοικητική Επιτροπή τπc; Ελλάδοc;, π οποία περιεΒλήθη με σχεδόν δικτατορικές εξουσlεc;, διορίζοντας εφόρουc; ατιc; επαρχίες οι οποίοι επέΒλεπαν τιc; τοπικέc; αρχέc;. Πέθανε στnν Αθήνα ατιc; 4 Μαϊου 1840.

23

Page 23: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα
Page 24: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα
Page 25: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΕΘΝΟΣ-ΛΑΟΣ

26

φ ή ς συναντάμε, σίγουρα, μερικούς αιώνες πριν. Μό­

νο που οι σπερμαuκές και αποσπασμαuκές εκεί­

νες συνειδησιακές καταΒολές δεν μπορούσαν

να αναχθούν σε μια ενια.iα και συνεκuκή

πολιτική αντiλnψn περi έθνους. Ορισμέ-

νες μάλιστα από αυτές, οι mo παλιές, α­ναφέρονταν στο έθνος των Ελλήνων με

τη σημασία mς εθνότητας (ethnie) και όχι του έθνους (ηatioη) ή mς εθνικό-

τητας. Και πάντως οι σnιιασίες αυτές

ήταν συνδεδεμένες με το γεωγραφι­

κό και πολιηκό χώρο μιας αυτοκρα­

τορίας, Βυzανnvής ή Οθωμανικής,

και όχι με ων επικράτεια του κρά­

τους-έθνους.

Η αναφορά επομένως στο έθνος κα­

τά rην προεπανασιαuκή και μετεπα­

νασταuκή περίοδο δεν γινόταν με την

εθνογενεηκή ή εθνολοyuώ σημασία

του όρου και δεν ταυnzόταv ούτε συγχεό­

ταν, στα συνταyμαnκά τουλάχιστον κείμενα,

η εννοια του έθνους με εκείνη του γένους.

Μια παρομοια σύγχυση θα καταστούσε άλλωστε

αδύνατη m συγκρότηση της ελληνικής πολπεiας, διόη δεν θα ήταν δυνατόν να προσδΙΟριστούν ούτε

οι πολίτες, ως φορείς iοσυ ποσοστού κυριαρχίας, α-

Στα Συντάγματα της επαναστατικής πepιόδου

η έννοια του έ8νους πpοσδιοpίζeται ως

συνώνυμη eκeίνης του λαού

πό τους οποίους θα απαρnzόταν, τάχα, το γένος των

Ελλήνων, ούτε .Βέ.Βαια οι πολιτικοί πληρεξ,ούαιοι ή

εκπρόσωποι του γένους στα αvnπροσωπευnκά όρ­

γανα μιας δημοκρατικής πολιτείας. Το γένος δεν

απαρτ:izεται από ίσους και ελεύθερους πολiτες, αλ­

λά από ανθρώπους κοινής καταγωyής ή φυλεnκής

προέλευσης.

Η πολιτική σημασία rου όρου έθνους ως ανα­

γκαiου στηρίγματος ενός εθνικού κρότους είναι εμ­

φανέστατη στα κείμενα τ:ου Ρήγα: Στο άρθρο 1 του

σχεδίου Συντάγματ:ος που είχε καταρτίσει οριzόταν: «Η ελλn νlΚlΊ δnpoκpaτiα εivω piα, με όλον από

αυμnεpJλαpf3άνεΙ ε1ς cov κόλnοv mς δ1άψοpa yένn κα1 8pnακεiας. Δεv 8εωpεi caς δ1αφοpάς

cων λαιpε1ών pε εχ8p1κόv όμμα». Το άρθρο 2, που ομιλούσε «Περi διαιρέσεως του λαού», όριzε:

<(Ο ελλnν1κός λαός, roυcέaπv ο ε1ς roύco ro f3a­aiλεJOν καcωκών χωpiςεξαipεωv8pnσκεiας κω

yλώσσnς, δJapOipάzεcω ε1ς πpώcας aυνa8poi­aεJς ... ». Σε ό,n αφορά την ιδιότητα του Ελληνα πο-

λitη το ί-

διο κείμενο

προέΒλεπε στο άρθρο

4 όu «Κά8ε άv8pωπος yεvvn-pένoς καΙ καcΟΙκώvrας ε1ς coύro ω f3ασiλεJον, εJΚοωεvός χpόνου nλ1κiας εivα1 πολimς».

Σι ο άρθρο 7, που τιιλοφορεiται «Περί της αυτο­κρατορίας του λαού» και πρέπει να ερμηνεύεται σε

συνδυασμό με ro άρθρο 21, που επιγράφεται «περi της εθνικής παραστάσεως», φα.iνεται ξ,εκάθαρα τό­

σο η nολιηκή χρι'ιση του όρου έθνους όσο και η α­

ναγωγή τελικό του έθνους στο λαό και η εννοιολο­

γική συνύφανση των δύο όρων: «0 aυroκpάcωp λαός, εivω όλω οι κάcωκω rου13αωλεiου, χωpiς

εξαiρεων 8pnσκεiας n δJαλέκcου, Ελλnνες,

BoύλyapOI, Αλ13ανοi, ΒλάχΟΙ, ΑppένΙδες, κω

κά8ε άλλον εiδος yενεάς)), ενώ στο άρθρο 8: «Α υ­ιός ο λαός, μόνος cου ovopαcizε1 ιους aπεσταλ­

μένους rου προς co κΟΙνόν ουpl3ούλ1οv cου έ-8vους)). Τέλος, στο άρθρο 21 προσδιορizεται η σχέ­ση «λαού» και «έθνους» με τρόπο που δεν αψήνε1

αμφι.Βολiα yια την πολιτική σnμασiα του όρου «έ­

θνους», κυρίως όμως για τον ισοπολιτειακό χαρα­

κτήρα tης δημοκρατίας, που οραμαuzόταν ο ελλη­

νικός Διαφωησμός: «ΠαpΙσcάvεJ όλο ro έ8νος, co πλJ18ος rου λαού, co οποiον εjvω ως 8εpέλ1ον rnς ε8ν1χi:ις παpασcάσεως καΙ όΧΙ μόνον ΟΙ πλοι>-0101 κοczαpπάωδες>λ

Page 26: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

t

Καμία ανα­

φορά δεν γίνεται Βε­βαίως στο γένος των Ελλή­

νων, των γραικών ή των ρωμιών. Το «γένος» είναι έννοια προπολιnκή, aνθρωπο­

λογικού χαρακτήρα, που εμπεριέχει και δεν απο­κλείει τις κοινωνικές ανισότητες και ης φuλετικές διαφορές και δεν συμΒιΒάzεται με ro δημοκραnκό πολίτευμα, το οποίο οικοδομείται πάνω στην πολι­τική ισότητα όλων των πολιτών που απαρτizουν μια πολιτική ενότητα. Παραπέμπει σε μορφές πολπι­κής οργάνωσης αυτοκρατορικού και μοναρχ1κού

χαρακτήρα, γι' αυτό άλλωστε και χρηοψοποιού­νιαν από το Οικουμενικό Παφιαρχείο την εποχή

mς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και προγενέστερα από λόγιους χριοηανοός, στnν 6οτερη εποχή της

Βυzαντινής Αυτοκρατορίας.

Η έννΟJα του έθνους, ως συνώνυμιι εκεiνης του λαο6, αποτελεί, αντίθετα, προϊόν της Γαλλικής Επανάστασης και του γαλλικού Δlαφωοσμού και συνιστά το θεμέλΙο λίθο mς δημοκρατίας και ένα από τα σταθερά

συστατικά στοιχεία του εθν1κού κράτους. Με αυτήν ακριΒώς τη σημασία χρnσιμοποιήθιικαν και οι δύο όροι στα Συντάypατα της επανασταοκής περιόδου.•

Ετσι, στο Προοipιο rου Συντάypατος της Εmδαύ­ρου mς lης Ιανουαρίου 1822, διακnρύσσεται -εν

«Ονόμαn της Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος»- όn «ΊΌ ελλnνικόν έθνος, το υπό mν φρικώδη οθωμα­νικήν δυναστεiαν, pn δυνάμενον να φέρη τον Βα-ρύτατον και απαραδειγμάηστον zυγόν mς ιυραν­viας ... κηρύττει σήμερον ... εις Εθνικήν συνέ­λευσιν ενώmον θεο6 και Ανθρώπων τnν πο­λmκήν αυτού ύπαρ&Ν και ανε~αρτησiαν».

Ανάμνηση της κλασικής ελληνικής

αρχαιότητας. «Οι βοσκοfτης

Αρκαδίας» του Ν. Paussin

Η εniκληση του θείου σε πολιτικό κείμε­νο δεν πρέπει να εκπλήσσει. Ηταν σύνη­θες φαινόμενο mν εποχή εκείνη και απα­ντάτω και στα γαλλικά και στα αμερικα­νικά επαναστατικά κείμενα. Μαρτυρεί για ης θεοσέΒαοτες πεποιθήσεΙς των επανα­στατημένων και δεν προδικάzει οuτε Βέ­Βαια εmδρά στις δομές ή στα μορφολογι­κά γνωρίσματα του σχεδιαzόμενου κράιους, το οποίο παραμένει «λαϊκό» χωρίς ίχνος θε­οκραιικού ή θρησκευτικού στοιχεiου.

Η αναφορά στο ελληνικό «έθνος» αποδει­

κνύει μεν κατά πρώτο λόγο τον εθνικό χαρα-κτήρα της Επανάστασης, δηλώνει όμως ταυτό­

χρονα και το δημοκρατικό χαρακτήρα του νέου κράτους, το οποίο οικοδομείται πάνω στο «έθνος», μια έννοια και' ~οχήν ενοποmιική και συνεκτική του κράτους κaι πηγή όλων των ε/Ξ,ουσιών εντός του. Το έθνος σuνενώνει το σύνολο του λαο6, το σύνολο

Στο Διαφωτισμό και όχι στην Εκκλησία οφείλεται η συνοίσ8ηση ότι το ελληνικό e8νος αποτελεί ενιαίο κοινότητα

δηλαδή των ατόμων που κατοικούν σε μια ορισμένη χώρα, χωρίς διακρίσεις κοινωνικές, θρησκευτικές, εθνοηκής :ή φυλετικός καταγωγ:ής, σε μια κοινότη­τα πολιτικής ισόmτας κα1 αλληλεγγύης. Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης• συμπυκνώνει πα­

ραστατικά m μετάΒαση από την έννοια του γένους στην ιδέα του έθνους και καταγράφει ενδεικτικά ης επαναστατικές αλλαγές που επήλθαν: «Πρώτον, α­πό το γένος των Ορθοδό~ων Ρωμαίων, των χριοιια­νών υπηκόων του σουλτάνου, που περιελά-μΒανε στους κόλπους του ετερόy λωοσες και ευρύτατα διε· οπαρμένες κοινωνικές ομάδες, συντελείται ήδη n μετάΒαση προς την ιδέα του ελλnνικο6 έθνους. Η συναίσθηση όιι το ελλnνικόν έθνος αποτελεί ενι­αiα κοινόmτa, n οποiα προσδιορizεται από εyκό­οpια πολιιιομη<ό και όχι θρησκευιu<ά κριτήρια, εί­χε καλλιεργηθεί από ω Διαφωτισμό σε αντιδια: οτολ:ή προς ης aντιλήψεις της Εκκλησίας yια την

κοιν:ή ταυιόιnτα των Ορθόδο~ων λαών. Τα πολιτι­σμικά αυτά 1<ριτήρια :ήταν κατ' εf,οχ:ήν δύο: η ελ- ~

27

Page 27: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ληVΙΚή γλώσσα και

η ιστορική σχέση με την

.. ο Ρήγας ψόλλων κλασΙΚή ελληνuώ αρχαιόmια. Αυτά υπήρf,αν τα

τον θούριον». προσδιοριστΙΚά συσταηκά στοιχεία του ελληνΙΚού

Ερyο του Peter έθνους που ανέδει~ε ο Δlαφωασμός. Δεύτερον, ω

28

νοn Hess ελληVΙκό έθνος, το οποίο με τον aπεγνωσμένο α­γώνα κατά της "φρΙΚώδους Οθωμανικής δυναστεί­

ας" αποκτά mν αυτοσυνειδησiα του, αυτοπροσδιο­

ριzεται ιδίως με γνώμονα m διεκδίκηση mς ελευ­θερίας ωυ: η από κοινού aπόσεισις του "απαρα­

δειyμαιiστου zυγού mς τυραvviας" είναι nρά~η η

οποία εκδηλώνει m Βούληση των Ελλήνων να συ­ναπαρτίσουν μια εVΙαία εθνική κοινόmτω>.

Η πολΙτΙΚά ενοποmακή λειτουργία του «έθνους»

φαίνεται και σας δια.κnρ~εις του πρώτου Προσω­

ρινού Πολιτεύματος της Εmδαύρου, που αρχίzει με

ιον ορισμό του Ελληνα πολim, ο οποίος προσδιο­

ρizειαι όΧl με Βάση την εθνική καταγωγή του αλ­

λά με Βάση την εντοmόmιά του. Το πρωταρχικό

κριτήριο mς ελληVΙΚής ιθαγένειας είναι το jus solί και μετά ακολουθεί ως κριτήριο προσδιορισακό η

«mσιη σιον Χριστό».7 Η τελευταία όμως έρχεται να

προσδιορίσει mν ιδιότητα του Ελληνα όχι ως στοι­

χείο εσωτερΙΚό ή συνειδησιακό του ατόμου, αλλά

ω!: στοιχείο μια!: προφανούς συλλογική!: πολια­

σμική!: ταυιόmtα!:. Διόn, ω!: yνωστόν, επί τουρκο­

κρατία!: οι μόνε!: αναγνωρισμένε!: πολιακοκοινωνι­

Κέ!: συσσωματώσει!: ήταν οι θρησκευnκέ!: κοινόm­

ιες και άρα το mo ορατό και αναγνωρισμένο στοι-

Οι ναοί στα χρόνια της Επανάστασης

χρησίμευαν και ως χώροι ψηφοφορίας.

γι' αυτό ψηφίζουμε ακόμη κατά eνορίeς

χειο διάκρισης και οργάνωσης των ευρύτερων κοι­

νωνικών ομάδων μιας ολόκληρης περιοχή!: την ε­

ποχή εκείνη ήταν n έντα~n των ατόμων, που διέμε­ναν σε ορισμένο τόπο, σε μια κοιvn λατρευτΙΚή κοι­

νόmτα. Τα μέλη mς τελευταίας συναθροizονταν ει­

τε για λόγους κοινωνικης συνευρεσης είτε yια λό­

γους λατρειας στους ναούς, που χρησίμευσαν στα

χρόνια της Επανάστασης και ως χώροι ψηφοφο­

ρίας, γι' αυτό ακόμη και σήμερα οι ψηφοφόροι εί­

ναι οργανωμένοι κω ψnφizoυv κατά ενορίες. Οι

μαzώ€,εις έ~ω από, κω μέσα στην εκκλησία, λει­

τουργούσαν κω ως μορφές πρωταρχικnς πολιτικής

οργάνωσης ιων χρισnανών.

οργάνωσή τους όμως μετά mν Επανάστα­

ση σε μια καθαρά ποληική ενόmτα, με

ι{cντρικό σημείο αναφοράς το «έθνος». υ­

rιερΒαίνει και ταυτόχρονα ακυρώνει κάθε

πολlιικοθρησκευτική σημασία που θα

μπορούσε να έχει ο προσδΙΟρισμός mς ιδιόmτας του

Ελληνα πολim από mν «πίστη του στον ΧρJσtόV>>.

Mc αυτό ιον τρόπο. πιστεύω, θα πρέπει να ερμn­νεύοντω τα σχετικά άρθρα των πρώτων Συνταγμά­

των, όπως: «§ Β Οοσι aυτόχθονες κάτοικοι mς Εm­

κραιειας mς Ελλάδος mστεύσυΟΙV εις Χριστόν, ει­

σίν Ελλnνες και απολαμΒάνουΟΙV άνευ ανός δια­

φορας άλων των πολlπκών δικαιωμάτων». «Οσοι έ­

~ωθεν ελθόντες κατοικήσωσιν ή παροικήσωοιν εις

mν Επικράτειαν της Ελλάδος εισiν όμοιοι με τους

aυτόχθονες καιοiκους ενώmον των Νόμω\1)>.

Η ακραιφνως ε€,ισωτική πολlακή αντίληψη των

Συνιαγμάcων ως εποχής είναι απόρροια mς δημο­

ιφαιικής πολιηκής φιλοσοφίας, από την οποία

διαπνέονιαν όλες οι Εθνικές Συνελεύοε~ς. Η iδια

ανιiληψn περί ισονομίας εrnΒεΒωώνεται κω σιο

Σύνταγμα ιου Αστρους, το οποiο διευρύνοντας την

ισότητα δικαιωμάcων και απέναντι στους [;ένους ο­

ρίzει στο άρθρο§ στ:" ότι «n 1/;JJoκrnσia, αpύ και α­σφάλεΙα εκάσcου Ελλnvος και παvrός αv8pώπου

εivω υπό cnv πpoσraoia cωv Νόpωv». Απαύγασμα όλων αυτών των επαναοταακών ε­

νεργειών υπήρf,ε το Σύνταγμα mς Τροιzήνας, ΠΟΙ>

αποτέλεσε ω πιο άρuο και mo ολοκληρωμένο συ­νιαyμαιικό κείμενο ως επανασταακiις περιόδου

και, καrά cη μαρτυρία πολλών θεωρnακών, το mo προωθημένο κω δnμοκραακό mς εποχής τ:ου. Το

Σύνταγμα αυιό στο άρθρο 5 περιέλαΒε mν αρχή ιnς εθVΙκής κυριαρχίας με τρόπο aπερίφραστο και

νομοτεχνικά άρτιο, τόσο άρτιο ώστε n διαrύπωοη ε­κείνη παραμένει κλασική για όλα τα δημοκρατΙΚά

Συντάγματα και ισχύει ακόμη και σήμερα. αφού m συναντάμε σχεδόν aπαράλλακτη και στο ισχύον

Σύνιαγμα: «Η κυp1apxia εvυπάpχε1 ε1ς co Ε8vος. Πάσα εξουσia πnyάzε1 εξ αυcού και υπάpχει υ­

πέp α υιού».

Page 28: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ι ι 3 l LIII L/JιJrO' IIHJ • Η ΙJJ~,_, ,,,,.;ΙΙ· TO'r > Ύ '4 ΤλΓ.,.Η ()ι

Η διακήρυf,η δεν είναι πολ.ιnκά ανώδυνη: μαρnr ρεi, πρώτα, για m δημοκραnκή συνείδηση ι:ων συ­ντακτών του, επιΒεΒαιώνει.. έπεηα. ιον εγκόσμιο ή λαϊκό χαρακτήρα rnς ~οοοίας και, φίιον, διαφανώ­νει uς ανuμοναρχικές και ανuαυτοκραιορικές δια­

θέσεις του λαού στον οποίο απευθύνεται . Το έθνος ανάγεται έιαι σε αποκλε:ιοnκή πηγή ιης κυριαρχίας

και αποκλείεται κάθε αναγωγή σε θεϊκές δυνάμεις για m νομιμοποίηση και δικαιολόγηση ιnς παλιu­κής ε6οοοiας. Η ανuδιαστολή προς ας θεοκραιικές μορφές ε6ουσiας, που ανuπροοώπευε η Οθωμανική Αυτοκρατορία και σηματοδοτούσε η μνήμη του Βυ­

zαντiου, είναι σαφής.fl Ο ανιuτροσωπευιικός εf,άλλου χαρακτήρας mς εf,ουσiας με mν εκλογή των παρα­στατών ερχόταν σε ριzική αντiθεοη τόσο με nς μο­ναρχικές μορφές διακυΒέρνnοης όσο και με nς aυ­ταρχικές και rορανvικές μορφές εf,ουοiας.

Η πολιnκή και συμΒολική σημασία της δια.κή­

ρυf,ης εκείνης ι;επερνά τα όρια της νομικής mς ι­σχύος και ιης θεσμικής της αποτελεσματικότητας. Η σημασία της είναι κυρίως νομJμοποιηηκή. Δ1όn

εκεινο που χαρακιηρizεΙ και ονομαάzει μια ει;ου­σια είναι κυρίως οι νομιμοποmακές της αρχές, που

λεηουργούν ως πολιnκές αναφορές που δικαιολο­γούν rnν άσκηση mς εf,ουσiας και εf,ασφαλizουν πολιnκή υποταγή και συμμόρφωση.

Και τα νομφοηοιnnκά θεμέλια cου σχεδιαzόμε­νου συνταγματικού κράτους ήταν δύο: η λαϊκή κυ­ρΙαρχία και η ίση προστασία της zωής, rnς ιδιο­κτησίας και mς ασφάλειας όλων όσοι Βρίσκονταν σmν ελληνική επικράτεια (Βλέπε και άρθρο 12Σ mς Τροιzήνας).'

Είναι χαρακmριστικό και αf,ιοοημεiωτο το γεγο­νός ότι το κεφάλαιο του Συντάγματος της Τροιzή-

~~~ :::_ • - ·~ "' 11!0

LC :ι !-!.Prι.•~u~ ι '1-Ι ~ • L~λ- 0-'4 DΓ I λ OO'.'>τ1TUHQ'I Of I.;\ ι:ιrtt?•

νας, που εmyράφειαι «Δημόσιο Δίκαιο των Ελλή­νων» και περιέχει τη διακήρυf,η ι:ων δικαιωμάτων, αρχizει με mν αρχη ιης λαϊκής κυριαρχίας. Ο ΣΒι;>λος το θεωρεί «ιστορικόν στοιχείον το οποiον ημείς οι Ελληνες θα έrιρεπε να ει;άρωμεν ως Ευ­ρωπαίοι υπέρ παν άλλο». 10 Ο ίδιος υποyραμpίzει ό­ιι από όλες uς αρχές ιnς Γαλλικής Επανάστασης,

η περισσότερο προσφιλής γΙα το αyωνιzόμενο έ· θνος, αυrή που υιοθετήθηκε με μεγαλύτερο ενθου­σιασμό σnς εθνικές συνελεύσεις, ήταν η αρχή της

Ισότητας.

Ο cλληνικός συvταγμαιισμός δεν έχει να zηλέ­ψει πολλά από τους γαλλικό και αμερη<ανικό. Μπορεί να εμπνεύστηκε ιδέες και αρχές και από ιους δύο, που προηyούνιαν άλλωστε χροVJκά μό­λις λίγες δεκαεάες. Συνδύασε όμως με δικό του, πρώψο για την εποχή ιου, φόπο τη δημοκραιικη

με rη φιλελεύθερη ιδέα, προιάσσονιας m δημο­κρατία απέναντι σrnν ελευθερία: ο εθνικός και πο­λιακός αυτοπροσδιορ10μός του λαού εprιεριείχε την ίση roΠlliή δυναιόιηια της αυrόνομης ύιιαρ{;ης

και δράσης όλων των αιόμων.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Αρ. Μάνεοης. «Η φιλελεύθερη και δnμοκραuκn ιδι:ολογiα Lllς εθνικnς επανάοιaσnς ιοl) 1821)>, ΠαvnyυpJΚός λογος rnς 25nς Mapuoυ 1983. Εθνικό Καποδιστριακό ΠανεmσηΊμιο (αvάωπο). Αθήνα, 1987, ιal) iδιΟQ, 1789 και 1821: σε

Λαϊκή λιθογροφίο γιο τηv

οvοκήρυξη του

Συντάγματος της 3ης Σεmεμβρίου 1843

Το Σύνταγμα της Τροιζήνας συνδύασε με

πρώιμο για την εποχή του τρόπο τη

δημοκρατική με τη φιλελεύθερη ιδέα

29

Page 29: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΕΘΝΟΣ -ΛΑΟΣ

ΔlΑΚ ΙΙ Η .Ξ Ι !

Σ.J.-ιι1t!• •ιuι "ι• τι.~c-ΛC~ι~ι ,nb,,~-· I , _ _..,.......,,.. .. _..,._ lo•f-·~ A:λ~"( ΓU1ac.":'\ • .N.rU-rc: llr,~ f.-•• &. .................. .-Ιιι._•· •-•

Pf\c frw.uc blc!t• frι•--:.c"' ,.-....~._ιr:....,. ........... ......._..,. .. '-...,., =::~,. ... ι.,....>,'ιn .. '-"'"' h... ................. ιιι .... ι.-.~ ....... ~ ••

έ.nt ~ ut ώι\~ (t>iιC1'-" .__,.._ ... _.........,~._, ... .,

&-.~Ρ -~·•··:~'r\m•ή• ..... l•·-~·,..·•r.....,_.,.l!"r......,..,..ι,-ωι ~ tι , ....... ~~ω.,;-·""!'-"-..-"" ι- crr•-... • ~ ......... ,._.... forqιζr ta'"~~ r~-·~·.·"-• ......... •..,-·•......,,• ......... ~~ιυψι.&.Cbιtc~τ. ,, '"""'f"_..,. __ ...._ ........ ___ .. ~flw ...,.k... ιι•'~*' L? .. 'l'' ίο\f""' ....._.,,........, .ι--,...r_._.._ ... caι-~;- xw ιοr...mι- ~.:.- ........ -._ .... _._,.__.., .. .ι_ .. ... t ιs,..!:\"" hk .. Νr.ι. &k:ωc φ ;ιrιιτVΦ • ..,....;.ιιιι_ ι • ....., .......... c • .,......,,.. ••• -~~~·~φιt',.\t\ff•-.,. n'ι"''"' ..__,..._,._ι,..c,...,.:,._. ....... -ιι ....... n;ι.φι.ι.WJ)wιι.Κ*'••τf....,..n.ι.ι'~n. ιtι" ""'"_.. ι.,__,.......,. .... ._.,,..,.,.. ,ι1 .. .-:&nςτcc ~ ~r~~ ~'"-.... ,.. _,.,...,_._, .................. σ-...,.., ~~- ~~ ω:;wτφιις .ι.,...ι,.ι t\ "~J ,_ιη .-. ... 4....ι..ι-ΙιΙ-lfο•ιιw6ι...,όοοli• ~ιι".rι~tt;Αουιι.~nr..ι... ι..,..ι~ί,_, .... , ..... k,..-ι_ • .....,~. ..dτ1.~~ tp.., ,.,.α~'"""'1'"..4'νl'(ή> ffll ι W• ,.,.,_, u,..._~η;-cJIIIϊ••~-•4- ..... _, ... ~-~ ... ,.,. ~\ .. e,_w}ιι. r ..... ~ r-JJrtιnι""-·...-.-ιr.p,.. ... \o,. .............. . ,._,-.;,.....,.ιι..ιc;:;~\~~ "'~-'·• '1:-t --· ......... _ ι .... -ι-..f'/Ιοf<Ιιι-•w......-,~.ιι:ιφ ... ι:ι.. "n-tι,JΠ»- τtt ,\;,~, ......... __ • ._~.....,.., ....... ....._ -;;τ~~"'' ηa,ιiJ•,μι..,_ ΑΙ t' ... ι .... _ .,.ι.co..." .... •dιwιl-•oιl• A~w(\ιU.,~;~ι.;,4b~"1 q Ι'Ιι)-1'~""~; τι, ω,ο.JΜ,, r....-οιι. •· .... ; ;,.,,. τqξΜ~n...~ι~ι.';εi--•'"': ιi~•c# '""-' ... _.,......__ _ _._ Lιι.....1._..:;.ι~a.~ ,_,........,_""--•...,....c.-.•

Wςιιις:! --~~ιortoo!f""-.,...,._,ι._. -·• ,..,..,....._ ..,._ ......... , ,.,._. ".~d~ ~.,r'\rt •4 ... ,.,.. ---•-.,..ι...ι..•--)ιιιιιr.._ :-:: ;;;;;:;;: ... ~·~~~'~· 'i,~ ... ._ .. ~ ...... ~ ,...,. - C'-ti .....

,.,.....'M~..,rA";f.;,-'l~•llιι. ο:t:~ ι.,...._·••ω-ι. ..... ......._. ... ,_ .-..c ιf,.........c:nι ec τι 4-:- :"~~t..;, ~ -.w..... . .ι.ι........., , ... ....,....ι..ι..;., .. .ι..

:.~,ι~~.:'~~~ι~-~ .. -:=-...... ...... v~. ~ W:t"" ~ ..ι,... .. ~,.~.. - ,_ ,. ...... .. -....v..-~~t."'t•Ma.-., ... !r......•-....... ;.....ι.,..ΙΔοο,ι><nαlj .... ~ .. ,-.......... __

cι.,.-ι:--ιι·~ ....,..__ τ..un....,. .--·· .......... _ ·~~.~-- ι....,. •• ...._...

αναzήι:οοn mς ελευθεριας, σε: <<Η

Γαλλnσi διακιΊpv{,n cωv

Δl.κωωμάcωv ιου Α ν8pώπου κ ω

ιου ΠoMcn: 200 xpόvca zωvcavnς αnήχnσnςι>,Ιδρυμα

Μαραyκοπούλου, Αvι. Σάκκοuλας.

1991. σ. ιδ-24, ιου ίδιου, Συνrαyμαακον Δlκωοv,

θεσοαλον:ίκn, 1967. σ. 154-181. 2. Αλ. Σl\ώλος, Η συντογμοUΚJl ιστορία ως Ελλάδος, σε: «Τα

Ελ.ι\.nνικά Συvcάyμαια, 1822·

1952>>. Σιοχαστ:ής, 19'72, σελ. 15-62, ιου iδ10υ, <<Τα πρώτα ελληνικά

πολιιεύματα και n επίδρασις της Γαλλικής Επαναστάσεως»,

Eφnpεpiς ΕλΜνων Νομ1κώv.

1935, σελ. 742 εn. 3. Με εξα.ίρεση mv ειδική μελtm του Γεωρyiου Βλάχου, «L' idee constitutionnelle et la conception revolutionnaire de Nation pendant 1a revolution hellenique de 182ι», σε: La cevolutίon franpιise et ι· heHenisme modeωe, Centre de recheι-che neohelleniques, Atbenes, 1989, σ. 327-340. Και αηό αλ.λn σκοΠΙά ων ερvοοία του

Δ. Δnpούλn. Λαός, έθνος και

παλ.iιες omv ελλnνικη Η Διακήρυξις των

σεβαστών

συμμάχων Αυλών για την

ανεξαρτησία της

Ελλάδας, 18 Αυγούστου 1832

συvταγμαωαι ιστορία, ΘέοεΙς, ι. 72, 2000. ο. 35-89.

30

4. Βλ. CΙvtJ πολλών, Αρ. Μάνεση. Η nολιι:ική ιδεολογία ιου Ρήγα, OpιλJa omv Α.καδnμJα A8nvώv, (ανατυποv εκ

cων πρακτικών της Ακαδημίας Αθηνών), 1998, ιόμος 73, ιευχος Β. Ν. Πανταzοπουλου, Piιyaς Βελεοllνλnς. Η

πολJαΚJ1ιδεολοyiα cου ελλnνισpού npαίyyελος cnς

εrιαvασrάσεως, θεοοαλονiκn, 1964 και κ. ΣΒολόποuλου, Η εμΒάθυνση οmν πολιιική πρόταση του Ρήγα, σε:

«Δίκαιο και θεομοi>>, ΤιpπQΚό ΑφΙέpωμα arov Ν;κ. Παvcαzόπουλο, Uηiversity Studio Press, θεσοολονiκη, 2000. 5. Αναλυηκόιερα r. Βλάχου, ό.π .. σε. 333-340. 6. Πασχάλης Κιφομηλiδnς, Το όJXlpa cnς ελειΧJcρίας acιιv ελλnvικn κωνωviα, Πορεiα, ι992, σ. 40·41. 7. ro όλα αυτα Βλ. mv καιαιοmσuκή μελέm ιου Ση. Τρωιανοο. Η έννοια ισυ <<nολ.iπυ> στα ΣυνταyμαnΚά

κειμενα mς ελληνικής εηαναστασεως (1821·1828) και στο Συνταyμα ιου 1844, σε: f<Xappόσυvo Αρ1σrό.Βουλου Mάvεan>>. Ανι. Σάκκοuλα. 1999. σελ. 283-299. 8. Σχεcικα με ω διαφορεnκή ερμηνεiα ιων ιφώιων εnανοοια[ΙΚών διακηρύGf:ων, ειδικα σε ό,u αφορά uς

σχtοεις Πολιιεiας και Εκκλησiας. Βλ. Βοο. Καραyιώργου,

Το znuψα cnς σχέσεως Εκκλnσίας κω Πολιrεία~ καrά

uιv nερ;οδο cnς επαvασιάοεως (1821). Διήyηση. 1998,

σελ. 35-79 και ι4ι·156. 9. Αναλυηκοιερα για uς επnνοοταηκές δια:κηρ\)fεις ιων δικαιωμάτων ιου ανθρώπου Βλ. Αθ. Ράικου, Α1

δ1ακnpv{,εις cωv av8pωnivωv δικωωpαιωv mς

ελλnvnώς επαvασcάαεως, Εmθεώρnσις Δημοσiου και

Διοικηnκού Δικαίου, 19'71, (ανάιυπο), Χαρ. Φραγκiοτα, Α ι

86σε1ς ιωv πολJιεψάcωv coΙJ ayώvoς, Δnμοαιεύμαια ιης

Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, 1971. ιο. Αλ. ΣΒώλοι;, Τα πpώια ελλnν!l(ά πολJrεύμαcα. ό.n., a.• •

Του ΜΑΝΟΥ ΛΟΥΚΑΚΗ φιλολόγου

1α zωnρή Βόλτα

Η ελληνικότητα εiναι μια zωnρή, άτακm, aνυ­

πάκουη και ανάστατη διαρκώ!; κατάσταση. Δεν εί­

ναι στάση.

Κι όταν με ω zώοα ύλη mς aπείθαρχης ο' εν­

νΟJολοyικές διευθετήσεις ελλnνικόmτας :κ:αcαπιά·

νεοαι, μόλ.J.ς καταφθάνει ς πασίχαρος στο πρώτο σου

πόρισμα ή -ως καλός ερευνnrής- παραμένεις εκεί

ή ευθύς παραμερizεις ης <<στοχασακές προσαρμο­

γές» Κl aπελευθερώνεις το ερώτnpα nάλι yια να σε

παγιδέψει. Να σου μάθει τα δικά του «απορημαu­

κά» yραμμαια. Προuμώ m δεύτερη θέση. Κι ομο· λογώ πως είναι κάθε φορά ένα ερώmμα σαv {;npέ·

ρωμα. Οχι ιερτim διανοnuκό. Καινούργια μέρα.

Με rα όλα mς. ΜΙα zωηρή Βόλτα στο χρόνο. om νοοφοπια. οια έργα. Και στην ψυχή ρας.

Ομως, αυm η εμμονή του «ελληνικού» στην α­

καιασιασία ιων όρων του και στη συνεχώ!; αυθαi·

ρειη συμπεριφορά ιου προς mν τά~ των ιδεών,

των εννοιών, των ορισμών και των θεωρημάτων, αυ­

τή η παιχνιδizουοα ροπή του, είναι ήδη κάu τόσο

σχεδόν δεδομένο όσο και μια έννοια. Με τον ιδιό­

μορφο, ΒέΒαια, τρόπο mς αστάθειας. Πάντως εiνΟJ.

Ας ιnν παρακολουθήσουμε μέσα σης λέf;εις της.

01 Ελλnνες Graeci, πλην όμως Ελλnvες Οιαν οι Ρωμαίοι καταργούσαν ένα ένα τα μοναρ­

χη<ά κράτη της ελληνισηκής περιόδου, εντάσσο­

ντας tον ελληνόφωνο και ελλnνόθρηοκο χώρο

στην ευρεία σύνθεση ιου δ1κου τους Imperίuιn, οι

Ελληνες -δηλαδή οι ιην ελληνίδα φωνήν ομlλου­

νιες- θ' aποκληθούν από ιους καταχmτές τους με

το πρώτο όνομα ελληVlκής φυλής που συνάντησαν

οι λαtJVόφωνοι στην Ηπειρο: Graeci - Γραικοι. Η

Η ΕΛΛΗΝΙ

Page 30: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

λέgn επικρατεί ακόμη σης ευρωπαϊκές γ λωοσες. θα αποδεχιούν ακόμn 01 Ελληνες κω m μειω­

ηκιΊ σημασία. που η ρωμαικn διοίκηση κω φιλο­λοyηώ ιvτελιγκέvtΟΙα ιnς Ρώμης του Πετρών1ου και ιου Γιου6εvόλn 8' αποδώσει στο uποκορ10ηκό gι·aeculιιs · yραικύλος. Ομως, θα εΕ;ακολουθησουν πεισμωδώς vα λέγονιαι Ελληvες. Με m Βε6αιοιnια της γλωσσικής συνοχής και

ιων ενιαιων πολιuσμικών γνωρισμάτων (αιιολύτως μαλ1οια διακριιων αιrό uς ρωμωκές απομφησεις) ηλουάzουν ων κόσμο τον ελληνικό pε « rouς mς ελληvικης παιδείας μετέχοντας» -ας θυμηθοψε ιον ΛοuΙUανό από ια Σαpόσατα ως Συρίας. Σύρος ο ανθρωπος. Πλην όpως Ελλnν. Σmν αρισιοψαV1-

κή διάθεση παρωδίας και διακωμώδησης, σm φι­λοσοφική παιδεία βάθους και ΒέΒωα σιο εέαίρε­ιο ύφος ιου έλλnνος λόγου ιου. Πράγμαη aνθηρού ΚΙ όχι παιι;ε-yέλασε.

Προχωρουpε. Εχουν κιόλας εni Πτολεμαίων με­ταφράσει 01 Ελληνες σια ελληνικά mν ΕΒραϊκή Βι6λο. Το σnμανιικοτερο ίσως μεταφραστικό δια­Βημα σmν παγκόσμια ιστορία των ιδεών και mς λο­γοτεχνίας. Κω σε απόλυm συvάριnοη. οιαν έρχε­τω n ώρα: αναδέχονταΙ ιn νέα εκ Παλωσιινnς θρη­σκεια του θvήσκοvτος και ΟVΙσιαμένσυ Χρισιού. Ί'nς δινουν γλώσσα. Τnν μπολιάzουν σιο μορφωτι­κο, ανθρωmσιικό και ψυχικό nλουιο ιου παναν­θρωmνου τραγικού μηνυμαιος mς δ1οvυσιακης λα­φειας. Κάνουν ιο χρΙΟιtΟVlσμό απο ιουδαικn αφε­ση αις ε6ραϊ.κnς Γαλιλαίας (κάπως ιδιοφοπη σι­γουρα για ια ραβινικc'ι σιάτους) τόπο καιαφυyής ιωv ταιτετνωμενωv πλnθυσμων ιης αυιοκρατορiας. Με την <<ελληνίδα φωvήν» του: tnv «κοινή ελληνισn­κη>> των Ευαγγελίων. mς Αποκαλυψης και των Επιστολών ιου Παύλου. Με ια ελληνικά δανειά ιου~

Υμνος εις την

Ελευθερίον, συντεθείς υπό

κόμητος Διονυσίου Σολωμού, μελοποιηθείς υπό Νικολάου Μοvτζόρου

31

Page 31: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΕΛΛΗΝΙΚΟΤΗΤΑ

στο rumκό κω ro ηθΙΚό μέρος του. Με ων εf.άριιr ση ιων θεολοyικών του διαφι.Βών aντλημένη από

mν ελληνική φιλοσοφία. Τόσο, που ορισμένοι θα

θεωρήσουν «το χριοnανιομό απλώς εκλαϊκευμένο

rιλαιωνιομό». Κάπου σωστό και κάπου λάθος. Λά­θος, διόη ώσω από την πόrε αριοτοτελizουσα καJ πόιε πλατωνizουοα δοypαακή φιλολογία ή κανονι­

σηκή νομολογία των Πατέρων και rων Ιερών Συνό­

δων, θα Βροντάει στο Βάθος μαιναδικότατα και άλ­λοcε πάλι rιαμπόντιρα και ραyευακά θα ψιθυρiιει και θα υποΒάλλει τους όρους της ελληνικής ορθό-

Η λέξη «Ελληνeς» πόeι να αποκτήσει την

πρωταρχική της σημασία μe τις πολιτικές και

κοινωνικές αλλαγές του IBou αιώνα

δοξης θρnσκευακόmτας ο κατ' εξοχήν αντmλατω­νικός κι αντιδοypαακός θεός, ο ΔΙόνυσος. Ο «Πα­

σχαλινός ΔΙόνυσος», όπως συχνά μ' αρέσει να τον

ονομάzω. Με m λαϊκότmά του. Το θάνατο και mν ανάσιαοή ωυ. Τα τρομερά θαύματά rου. την προ­

κλητική εmδίωξη mς άρεοnς κι αvταποδοακής δι­

καιοσύνης και αμωρίας. τnv απαιmτικόmτά του

για πλήρη παράδοση των mστών στη λαφεiα του κι

ακόμη: με την «εν οίνω και ρέθη» κατάργηση mς

παραηλανηακής φαινομενικόmτας του «αιο}..UΚού»

προς μια καrεύθυνση κοινής ομολογίας, κοινού

Βιώματος, υπέρΒασης ιων ορίων, ρέθεf,ης σιη δρα­μαuκή γνώση cου θεού και προπαντός «θανάιω»

λύιρωσης από co θάνατο. Ρωμώοι ή Ρωμιοί, πάντως Ελλην~

Οcαν, κάποια σuypή, 01 πολιτικές ανάγκες δια­

τήρησης rης αυτοκρατορίας θα οδηγήσουν τον

Κωνσταντίνο στην αναγνώριση του χρισαανισμού

ως επίσημης θρησκείας του ρωμαϊκού κράτους, η

περιπέιεια του ονόμαιος των Ελλήνων μπαίνει

στην πιο πολυδαiδαλn και περίπλοκη φάση. Τα

σημαίνονrα και τα σημαινόμενα της λέξης

«Ελλην» θ' aποδυθούν σmν mo ενδιαφέρουσα διανοηnκή περmλάνησn, ώστε να Βρίσκει κάθε

φορά ιο σnμαΙVόμενο «έλλπν» τόπο σημαiνοντος

για ν' απαyκιάzει, έστω κι αyνώριοτο ή κρυmόμε­

νο. Κυρίως όμως να κρατείται εν zωή και να ετοι­

μάzεται ... Ελληνες mα θα ονομάzονται οι «ειδωλαλάφες»,

πάει να πει οι πειομωδώς mστοί mς θρησκείας ιου

Δωδεκάθεου ή ιων συγγενών λατρειών. Την ίδια

Ο Λεωνίδας σε σηγμή: οι ελληνόφωνοι και όλο και περισσότερο

ακρόπρωρο εκχρισuανιzόμενοι πληθυσμοί mς ανατολικής Ρω­

καραβιού του μαϊκής Αυτοκραιορiας, της Βυzανανής, θ' αποκα­

Χατζηγιόννη Μέξη λούνται επi αιώνες «Ρωμαίοι» και σιγά σιγά «Ρω-

32

μιοi» και «Ρουμ» ma με τους Οθωμανούς, όταν οι ιελευιαίοι θα διαδεχτούν στη Βασιλεύουσα τους

Παλαιολόγους.

Η Ρωμιοσύνη είναι Ελλnνικ:όmτα

Το σίγουρο όμως είναι όu παρά mv αποκοπή ιης ελληνόφωνης ιδιόιnτας από το χαρακτηρισμό

«Ελλην», η ελλnνικόmτα -αυιή η πανούργα και

μηδέποιε θνήσκουσα κυρία mς καθ' ημάς Ανατο­

λής- θα εισδύσει μέσα σmν έννοια του Ρωμιού. θα ιην αλώσει nανιαχόθεν.

Η Ρωμιοσύνη, με τις ποικίλες παραση­

μάνσεις cης, αλλά και τη θρησκευτική

παράμετρο ιης Ορθοδοf,iας που μοι­

ραία, δρασιήρια κω αντιφατικά τη

συνοδεύε1, είναι, θέλουμε-δεν θέ­λουμε, Ελληνικότητα. Είναι. Η

ελληνικότητα ενός ανατολικού

, χρισηανορθόδοf,ου μεσαίωνα, ε­ξίσου mθανόν μονόπλευρα υπο­τιμημένου όσο και ο δυτικός.

Ενός μεσαίωνα (Βυzαντιvού

ηρώια, Οθωμανικού μετά) που.

έτσ1 Ρωμέικος και ανυπάκουος,

κράτησε μέσα στη Ρωμιοσύνη

του την ελληνική γλώσσα, rnν

άπλωσε σrους εmδρομεις και ε­

ποίκους μέσα σιον ηπειρωτικό ελ­

λαδικό χώρο (ΣλάΒους και ΑλΒα­

νούς). Την άφησε να συντηρήσει όχι

μόνο tJς πανάρχαιες επικοινωνιακές

φόρμες της καθημερινότητας, αλ-

λά και ιους Βαωκούς ά/Ξ,ονες

ι η ι; τραγ 1κής μυθολογiας

των αρχαiων μέσα

στις Παραλογές.

Να αναπτύξει ιην ομηρική

ηθική τάξη

μέσα στο

Ακρ1t1κό και

το ΡJΖίτικο,

ηροετοιμάzο­

νιας ιο Κλέ­

φτικο της Επα­

νάστασης.

Κι ακόμη, η

γλώσσα ιων Ελλή-

νων, όιαν με τον Ιου­

σαvιανό θα προκριθεί για ιη δημοσιοποίηση

και καλύτερη καrα­

νόηση της νομοθε­

σίας του κ1 όιαν α­

πό rον Ηρόκλειο

θα καθιερωθεί ε-

Page 32: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

rήσημn γλώσσα cης αυτοκρατορίας, θα έχει ήδη

κατακτημένη ιnν ΟρθόδοΕ,η Εκκλησία. Η Βυzα­νuνή ομνοyραφία είναι ελληνόφωνη. Ο Ρωμανός ο Μελωδός, από τους σnμαντJΙ<όιερους ποmτές ό­λων cων ανατολικών Κ1 ευρωπα"ίκών α1ώνων, έγρα­ψε και σύνθεσε με λέΕ,εις που uς πρωιοταΕ,ίδεψε σης αμμουδιές του αυτοπροσώπως ο Ομnρος. Κι ας μην Ε,εχνάμε και κάτι. Για πολλούς αιώνες

στο λαϊκό φανιασιακό, σης παραδόσεις, τους θρύ­λους και το τραγούδι, οι «Ελλnνες» θα ήσαν οι πα­ράξ.ενοι γίγαντες που έχασαν όσα μπροστά στους

κατοίκους του ελλαδικού χώρου τώρα κεirονταν ανεξ.ιΊγnτα ερείmα. Κω στα απόκρημνα κω σκοτεινά περάσματα (Ελλnνοπεράματα, Αλλενικά κ.λπ ., κ.λπ.) που τα έτρεμε n ψυχή του ανθρώπου, οι «Ελλnνες» έμεναν πελώριοι υπερψυΟΙΚοi φύλακες, φαντά­σματα. προσrάτες των ΡωμΙών και, iσως i­οως, αδιόρατη απειλή. Στο κάτω κάτω «γιαή τα σπάσαμε τ' αγάλματά ιων,/yια­ή τους διώξ.αμεν απ' τους ναούς τωv,/διόλου δεν πέθαναν γι' αυιό οι θε­οί. .. »: Μέσα στο ασυνείδητο rnς ΡωμΙο­σύνης και με Βυzανιινούς και με Οθω­μανούς, η Ελλnνικόιηια πάντα θα παi­zει τα παιχνίδια rnς. θα ετοιμάzει. θα ε-

τοιpάzει την περικεφαλαία του Κολοκο­τρώνη ... Αυτή m φοΒερή προς όλους υπό­μνηση των επαναστατών για το Όνων θέλουν να ενvοούνιαι κληρονόμοι, ποιας γλώσσας είναι οι μόνοι «εκ μητρός» ομlληrές και u

φρόνημα Ανάστασης και «Πάλιν-Γένε­σης» ιους οισφηλατει από τα

ΔερΒενακια ώς τ:ο Μεσολόγ­

γι και το Αρκάδι. Μια υ­πομνηση, που όσοι θέ-

λουν να rn Βλέπουν μόνο προσφυγι) στη

φιλελληνική ανθρω­

πιά mς Δύσης, α­

πλώς αλλnθωρizουν. Δεν «mάνουν» m δη­μιουργική ιρέλα, που

διέπει και πάει μnρο­στα μιαν εnανασταση.

Ολα, όμως, πλέον επίσημα ΚΙ ελληνικά ... Με ιη σταδιακή έκmωσn

ιωv οθωμανικών οικονομι­κών, κοινωνικών κω πολιτικών όρων, με ιn μεταιροπή ιnς Οθωμανικής Αuιοκρατο­

ρiας σε «Μεγάλο Ασθε­

νή του Βοσπόρου».

Με τ:nν ανά πτυξ.η των

ασtικών παραγωγικών κι εμποροναυιικών κuαά­ρων μέσα σιις ελλαδικές περιοχές, αλλά και σης παροικιακές κοrνόmτες της Ευρώπης. Με m δημι­ουργία εθν1κής συνείδησης κω την ανάδειΕ,η του αιτήματος ιης «ενιαίας εθνικής αγοράς». Με rnν ελληνολατρία που θα περιΒληθεί ο Διαφωησμός και η Γαλλική ΕπCΙVάσιαση, αλλα κω το κiνημα tου Ρομαντισμού. Μ' όλα αυώ, η λέΕ.η «Ελληνερ> πάει ν' ανακτήσει την πρωtαρχική tης σημασία. «Ελληνική Νομαρχiω> θα Ύ{>άψει ο Ανώνυμος ο

Ελλnν.

Στην Ε8νική Συνέλευση της Επιδαύρου. για πρώτη φορά οι πολίτες του επερχόμενου κράτους ονομάζονται επισήμως «Ελληνες»

«Ελληνικός λαός» θα ονομαστεί από tον Ρήyα ο ελληνορθόδοξ.ος πληθυσμός του πολυεθνικού Ι<αι ριzοοπασηκά δημοκραηκού κράτους ιης «Ελληνι­κής Δημοκρατίας», που οραματιzόταν πως θα δια­δεχθεί σιn Βαλκανική ιnν οθωμανική διοίκηση. Παρά ης έμμονες παραπομπές οιο Βυzάντ:ιο, η

διανόηση, φαναριωιική η πεφωuομένη, αλλά καΙ

n πολιτική και στρατιωτική καθοδnγnση των ελ· ληνόφωνων σια χρόνια που πpοετοιμάzουν Κ1 ακο­λουθούν cnν Επανάσταση, θα μlλάει y1α «Γένος ιων Ελλήνων», γΙα «Λαό ιων Ελλι)νων» και αηό κάποια οηγμή πλέον -επί ro πολlιικότερον- για «Εθνος ιων Ελλήνων»: σιο Προοίμιο του Πρώτου Εnανασιαcικού Συντάγματος, του λεγόμενου «ιnς Εmδαύρου» (l Ιανουαρίου 1822) θα υποyραμμizε­cαι: «Το ελληνικόν έθνος ... κnρύηει σήμερον ... τnν πολιιική αυτού ύπαρξ.ιν και ανε&αριnσiαν». Ενώmοι εvωniοις

Για πρώτη φορά, η επίσημη Ελλάς αυιοονομά­zεται Ελλάς κα1 01 πολiιες του επερχόμενου -μεια­ξ.ύ μας, όπως όπως- κράιους εmσήμως. σε κραηκό έyyραφο συνcαyμαηκής μάλιστα ισχύος, ονομάzο· νιαι «Ελλnνες».

Με mν ίδρuση του κράτους και τα επόμενα Συ­ντάγματα, n περmέιεια τnς ελλnνικοιnτας θα Βρε­θεί ο' ακόμη mo πρωτοτυπες Κ1 aπροσδόκητες α­ιραπούς. Ως τότε χριστιανοί και «Ρωμαiοι» κυνη­γούσαν Ελλnνες, Οθωμανοί καταδιώκανε «ΡωμΙ­ούς». Τώρα; Τώρα ενωπι01 ενωmοις. Ελληνες θα καιαδιώ&ουν στο εξ.ής Ελληνες. Νο­

μίμως. Συνταγματικώς. ΚαΙ με τnν κάλυψη rnς ε­θνογλωσσικής ορθόιητας.

Ενα δραμα που δεν εχει τελειωμο. Από m φυλα­κή του Κολοκοτρώνη στο Ναύπλιο ώς τη Μακρό­νησο, το Γενιή Κουλt και cn Γυάρο. 8

33

Page 33: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα
Page 34: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα
Page 35: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

1822- 1827

Η δολοφονία του

Καποδίστρια . Ερyα δο. Υπό αυτή mν orrn.κή yωviα τα πρώτα Συνrάγ­

του Διονυσίου ματα rου Αγώνα φαίνεται να αναπτύσσουν εκλεκn­Τσόκαυ, κές συγγένειες με mv Αμερικανική Δlακήρυ6η

Ζακυνθίου της Ανεξαρmσiας ως προς το ΒασΙΚό πολιtlΚό και πολπειακό στόχο, που είναι η γέννηση ενός ανε­

ξόρmτου κρότους το οποίο αποκόπτετω από μία

αυτοιφατορια. Qς προς ιο σύσm1ια όμως διακυβέρ­

νησης, δηλαδή ως προς τον τρόπο συγκρότησης

των άμεσων οργάνων του κράτους με κριτήριο την

αυστnρόmτα n mν nrnόmτα rnς διόκρισης των ε­ξοοοιών, φαίνεται όn οι εmρροές του γαλλΙΚού μο­

ντέλου είναι πολύ mo ένrονες. Αλλωστε ο νεοελ­

ληνικός Διαφωτισμός διαμορφώνεται υπό γαλλΙΚή

κυρiως επιρροή. Με m σειρά του δε ο νεοελληνι­κός Διαφωτισμός συγκροτεί εν πολλοίς το ιδεολο­

γΙΚό και θεωρητικό υπόστρωμα των Συνταyμάτων

του Αγώνα.

Τα Συνrαyματα του 1822, του 1823 αλλά και του 1827, παρά ης σημαντικές διαφορές που έχουν με­ταf;ύ τους, Baσizovrω σης iδιες πολιτεΙολογΙΚές ε­

πιλογές. Πρόκειται για Συντάyματα που υΙοθετούν

τη δημοκραuκή αρχή αλλά και τη δημοκρατική

(αΒασιλευm) μορφή του πολιτεύματος, τον πολιηκό

φιλελευθερισμό και τις εγγυήσεις του κράτους δι­

καίου. την αρχή mς διάκρισης των εξουσιών και ιη

Η Αμερικανική Επανάσταση επηρέασε

ως προς το Βασικό στόχο, που είναι η γέννηση

ενός ανεξάρτητου κράτους

36

νομική υπεροχή του Συvτάyμαιος. Για τα δεδομέ­

να ιrις εποχής τους 01 επιλογές αυιές είναι ριzο­

σnαστικές και δεν φαiνοντω να λαμΒάνουν υπόψη

ιούς συσχεησμούς δυνάμεων που υπάρχουν σιn

διεθνή κοινωνία. σmν οποiα απευθύνεται κω σmν

onoiα προσβλέπει το υπό σύσταση κράτος.

Η κυριαρχ.iα του έθνους

Ρηιη κατοχυρωση της δημοκρατικής αρχής, με

την ειδικότερη εκδοχή της αρχής mς κυριαρχιας

του έθνους, συνανrάμε στο άρθρο 6 του Συνrάyμα­τος του 1827 («Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το Εθνος. Πάσα εξουσία πnγάzει εξ αυτού κω υπάρχει υπέρ

αυτου»). Η διατύπωση αυτή επαναλαμΒάνεται και'

ουσίαν αργότερα στο Σύνrαyμα του 1864/1911/1952 (άρθρο 21), που ρυθμizει το πολίτευμα mς 6ασι­λευομένης δημοκρατiας, αλλά χω στο δημοκραη­

κό Σύνταyμα του 1927 (άρθρο 2). Η αναφορά στο έθνος ως πηγή rnς κυριαρχίας

δεν οφεiλειω μόνο στους γνωστούς λόγους στους οποίους Baσizεraι η διάκριση μεταξύ mς αρχής της

εθνικής και mς αρχής mς λαϊκής κυρΙαρχίας σtο

ευρυτερο πλαΙσιο mς δημοκραmώς αρχής, αλλά

και στον αλυτρωιικό χαρακrήρα ενός αγώνα αvε-

6αρτnσiας. Αυτά Ισχύουν και για ια mo πρώιμα Συ­νrό.γμαια ιου 1822 και του 1823, που δεν περΙέχουν ρητή πανηγυρική διό.ται;η, προΒλέπουν όμως όπ

<no βουλευιικόν σύγκειταΙ εκ πληρε6ουσiων εκλε­γομένων παραστατών των δΙαφόρων μερών n1ς

Ελλάδος» (παρ. ια· ιου Σ. 1822) ή ότι «το 6ουλευπ­κόν σύγι<ειcαι από παραοτάτας των ελευθέρων ε­

παρχιών cnς Ελλάδος, οι οποίοι εmλέγονrαι κατά

τον περί εκλογιΊς Νόμον mς Διοικnοεως» (παρ. m· του Σ. 1823).

1 ρυθμίσεις αυτές σε συνδυασμό με m γρήγορη και σχετικά εύκολη εισαγωγή

ιης καθολικής qmφοφορiας (των αρρε­

νων πολιτών) στην Ελλάδα, σε αvάθε­

οη με άλλες ευρωπαϊκές χώρες mς ε­

ποχής, δίνουν το pέιρο του δnμοκραπχού χαρα­

κτήρα rων Συνταγμάτων mς περιόδου 1821-1827. Από το συλλοyικό αρχηyό του κράτους στον

αιρετό Κυ.6ερνήm

Το ΠΙΟ καινοιομικό όμως σrοιχείο είναι σίγουρα

η συγκρότηση του Εκτελεστικού, που ως ωρετό πο­

λυμελές όργανο στα Συνrάyμαια των 1822 κω 1823 ασκεί καθήκονrα αφ' ενός μεν συλλογικού αρχη­

γού του κράrους, αφ' εrέρου δε οργάνου αρμόδιου

για την άσκηση της γενικής πολιτικής του κρά­

ιους. Αυιό 6έ6ωα συνδυάzετω με μια διαρκώς πα-

Page 36: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ρουσα Βουλή που έχει ας θεσμικές προδιαyραφές

και την τάση να ενεργεί ως κυΒερνώσα Βουλή και

εκλεγειαι για μόλΙς ει:ηοια θηιεια.

Το σχήμα αυrό ειναι ιδιαιτερα ενδιαφέρον, γιαή

υηερΒaiνει πολλαπλώς mν κλασική τυπολογία των σύγχρονων πολπευμάιων και rn Ba01κn διάκρισή τους σε κοινο.Βουλευuκά, προεδρικό και ημmροε-

ι 1 •• rr •• , •••• "-1 ..................... _ .. .... ......_. ΑΘΗΝΛ

f.ΨI"IEPI~

Ι ο ...... .., .. ~ '•. . .. ::.; ·'·-:-- ....... ~ .. ~-····· ....... - ··-­........... -.--.. -

ιΙΟΛΙlΙΙ\11 ΨΙ \Q,\\)IΊI\11 1\ι\1 f.\IIIOI'II\11.

δρικά. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των Συνταγμά­

των του 1822 και ωυ 1823 είναι σίγουρα η απουσία ενός μονοπρόσωπου οργάνου που αοκεi καθήκοντα

αρχηγού του κράτους και αρχηγού mς εκcελεσηκής

εΕ,ουοίας ταυτοχρόνως. Αυτό οφείλειω ίσως στην a­μnxavιa και rην αΒεΒωόmια ιης περιόδου και

στους εσωτερικούς πολluκούς διακανονισμούς που

έπρεπε να γίνουν, αλλά δεν παύει να έχει μεγάλο

συνιαγμαιολογικό και πολπειολογΙκό ενδιαφέρον.

Άλλωστε ακόμη και ο αιρετός αρχηγός ιου κράτους

ειναι εν πολλοίς το θεσμικό ομόλογο ιου μονάρχη,

n 6nαρΕ,η ιου οποίου είναι rnν εποχή εκείνη προϋ­πόθεση για π1ν ίδια mν ύπαρf,η του κρόιους ως ο­

λισηκού φαινομένου, που πρέπει. αν μη η άλλο,

να προσωποποιείται συμβολικά. Το Σύνταγμα του 1827 διαμορφώνεται με Βάση ιο

πρόσωπο κω ιο ρόλο του l Καποδίστρια. Είναι έ­να Σύνταγμα που ψηφίστηκε αλλά δεν εφαρμό­

στηκε. καθώς n ισχύς του ανεστάλη -ως γνωστόν­από ιον ίδιο ιον ΚυΒερνήm. Εν τούτοις και αυτό

Βασizεrαι όχι μόνο στnν κυριαρχία ιου έθνους (άρ­

θρο 6) αλλά κω στην ύπαρΕ,η ενός ΚυΒερνήm πά­ντως ωρcιού (άρθρο 120), 11ε εmαειή θηιεία (άρ· θρο 121 ), που είναι αρχηγός cου κράιους κω της ε­κτελεστΙκής εξουσίας (άρθρο 102). Υπό rnν έννοια

Η Γαλλική Επανάσταση επηρέασε ως προς το

σύστημα διακυΒέρνησης: συγκρότηση

οργάνων του κράτους και διάκριση εξουσιών

αυτή η Ελλάδα ακολουθεί το περιορισμένο την ε­

ποχη εκείνη μη μοναρχικό πρότυπο ιων Ηνωμέ­

νων Πολιτειών ως ΑμερJ.Κής και mς ΕλΒεtiας.

Εf,ίσου ενδιαφέρουσα είναι και η διάκριση σε

όργανα που ασκούν m γενική πολlπκή του κρά· τους (Εκτελεσηκό, ΚυΒερνήmς) καΙ όργανα που a­σκούν ιη διοίκηση rου κράιους (αρχιyραμματέας

και γραμμαιεiς ιης επικρατείας) σιο πλαίσιο τωv

πολιιικών αποφάσεων είτε ενός συλλογικού οργά­νου όrιως ιο Εκτελεστικό είτε ενός μονοπρόσωπου

οργάνου όπως ο ΚυΒερνήτης. Η δεύτερη εκδοχή

θυμίzε1 άλλωστε έντονα το σύγχρονο προεδρικό

σύστημα διακυΒέρνησης.

Η ύπαρΕ.η διαφορεuκών οργάνων για την άσκη-

ση αφ' ενός μεν mς πολιuκής εε;ουσiας. αφ' ειέρου Από το πρώτο

δε ιης διοίκησης του κράτους εμφανίστηκε τα χρό- ελληνικό νια ιου λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμου στη Σο- Συντόγμοτο Βιειική Ενωση (με m διάκριση των ρόλων μεtαf.ύ παρέχονταΙ ιου πρεziντιουμ του ανωτάτου σοΒιέτ κω rου Πολιtι- εγγυήσεις για την κού Γραφείου του Κομμουνιστικού Κόμματος από τη ελευθερία του μια και ιου υπουργικού συpΒουλiου αηό την άλλη). ~ Τύπου

37

Page 37: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

1822 - 1827

Η τριμελής

αντιπροσωπεία εξ Ελλάδος στο

πολάτι του

Μονάχου, όπου ανακοινώνει στον

Οθωνα την εκλογή του ως βασιλέως

της Ελλάδος και του προσφέρει το

στέμμα. Εκείνος αποδέχεται και

συνοδεύεται από την ελληνική

αντιπροσωπεία στο

ταξίδι του στην Ελλάδα. Gross

Το «Δlκαvικόν» και η νομΙΚή υπεροχή του

Συvτόννατος

Η διάκριση των εf,ου01ών έχει συνεπώς σημασία

την πρώτη αυτή περίοδο του ελληvικού συνταγμα­

uσμού ως θεσμική εf,ισορρόπηση μεταf,ύ διαφορε­

τικών εστιών πολη:ικής εmρροής. Η Δικωοσύνη

(το «Δικανικόν») είναι .βέ.βωαανεf,άρmm από rn νομοθεuκή και την εκτελεστική εf,ουσία, έχει m δική της διάρθρωση και συγκροτείται με τη μορφή

μιας ενιαίας δικαιοδοσίας. Το καίριο zήτημα όμως

της eποχής είναι η οργάνωση και η οροθέmση mς

σχέσης μεταf,ύ των πολιτικών οργάνων του κρότους

και όχι ο ρόλος mς Δικαιοσύνης στην επίλυση Ο·

ριακών zηmμάτων.

Af,izει .βέΒαια να θυμηθούμε όu υπό το Σύνταγμα

Η Ελλάδα ακολου8εί το περιορισμένο

τnν εποχή εκείνη μn μοναρχικό πρότυπο

τnς Αμερικής και τnς ΕλΒετίας

38

του 1864 n ελληνική Δικαιοσύνη θα θεωρήσει, με ε­ντυπωΟΙακή ευκολiα, mν άσκnοη του δικαστικού ε­

λέγχου mς συνταγματικότητας των νόμων απλό και

αυτονόητο παρεπόμενο mς νομικής υπεροχής του

Συντάγματος. Το ίδιο σκεπτικό ακολούθησε, mν i· δια εποχή, ω Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ.

Η αρχή αυτή mς νομικής υπεροχής του Συντάγ­

ματος διασφαλizεται μάλιστα ρητά σrα qmφiσμαrα

με τα οποία τίθενται σε ισχύ τα Συντάγματα του

Αοτρους («επ' ουδεμία ηροφάσει και περιπτώσει

δύναται η Διοiκη01ς να νομοθετήσει εναντiως εις

το παρόν πολίτευμα») και mς Τροιzήνας («επ' ου­

δεμία προφάσει και περιπτώσει δύναται η Βουλή ή

η ΚυΒέρνησις να νομοθετήσει ή να ενεργήσει η ε­

ναντiον εις ω παρόν πολιτικόν Σύνταγμα»).

Το γεγονός ότι το Σύνταγμα του Ασφους συνέπε­

σε με την mo δύσκολη φάση ιου Αγώνα και το γε­γονός όπ ο Καποδίστριας ανέστειλε mν εφαρμογή

ιου Συντάγpατος του 1827 δεν μειώνουν rη θεωρη· τική αξία των ρητρών αυrών, που δείχνουν όη υ­

πάρχει πλήρης αίσθηση mς ιεραρχίας των πηγών

του δικαίου και της νομικής υπεροχής rου Συντάγ­

ματος. Από mν άλλη μεριά, τόσο ro Σύνταγμα του 1822 όσο και αυτό του 1823 χαρακmρizονται ως <<Προσωρινόν Πολiτευμα», άρα ο συντακτικός νο­

μοθέτης έχει συνείδηση mς περιορισμένης διάρ­

κειας του Συντάγματος (ruπoπoruμέvn διαδικασία

αναθεώρησης του οποίου δεν προΒλέπεται) και της

στρατιωτικοπολιιικής α.βε.βαιότmας που χαρακτη­

ρizει τον Αγώνα.

Ο δικαιοκραuκός χαρακτήρας των

Συνταγμάτων

τουΑyώνα

Ο πολιτικός φιλε­

λευθερισμός, τέλος, των

Συνταyμάrων αυτών και η δικαιο­

κραηκή τους διάσταση είναι έκδηλη στο

κεφάλαιο των αrομικών δικαιωμάτων, αλλά ακόμη

και των δικαιωμάτων ομαδΙκής δράσης και πνευ­

ματικής ελευθερίας και κίνησης που κατοχυρώ·

νουν.

τ α Συντάγματα του Αγώνα είναι Συντάγpατα

φιλελεύθερα και άρα λειτουργούν αφ' ενός

μεν ως συνέχεια των διακηρύf,εων της α­

νεξαρτησίας, αφ' ετέρου δε ως νομικά κεi·

μενα διασφαλισηκά των θεμελιωδών δι­

καιωμάτων σε .βαθμό ίσως πληρέστερο από ης σχε­

τικές διακηρύξεις της εποχής.

Το ruo χαρακτηριστικό ηαράδειyμα εivαι ο ανε­

f,iθρnσκος (1822 και 1823) ή και θρησκευτικά φιλε­λεύθερος (1827) χαρακτήρας τους. Τα παραδεiyμα­τα, όμως, μπορούν να πολλαπλασιαστούν ευκολα

με αναφορές στη ρητή κατοχύρωση mς αρχής της

ισότητας ενωmον ιου νομου, της προσωπικής ελευ­

θερίας και ασφάλειας, mς ιδιοκτησίας, mς αναλο·

yικής φορολογικής ισότηιας, mς ελευθερίας ιου

λόγου και του Τύπου, του δικαιώματος στο νόμιμο

δικαστή, του δικαιώματος ιου αναφέρεσθαι κ.ο.κ.

Πρέπει ειδικά να τονιστεί ότι κριτήριο yια την α­

πόκτηση mς ιδιότητας του Ελλnνα πολίτη για μεν

τους aυτόχθονες είναι γενικά η χριστιαvικι'ι (και ό·

Page 38: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

χι μόνο η ορ­

θόδοf,n) πiσm,

για δε τους «έf,ωθεν

ελθόντες» η ελλnνογ λωο­

σiα και n χρισuQVlΚή niστn. Αf,i-δει δε να θυμηθούμε rη διατύπωση mς

παρ. θ . του Συντάyp.αιος ιου Ασφους, σύμφωνα με την οποία «εις mν Ελληνικήν επικράτειαν ούτε

πωλείται ούτε αγοράzεται άνθρωπος· αρyυρώνητος

δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα παrή­σας ro ελλnνικόν έδαφος εiναι ελεύθερος, και από τον δεσπόrnν αυτού ακαταzήιηιος». Από τα Συντάyp.ατα στα πρωτοκόλλα

Ολα αυτά παραεiνω καλά για να είναι η πολιn­

κή και πολιτειακή πραγματικότητα ενός νέου ανε­

f,άρτnτου κράιους στην Ευρώπη και μάλιστα τη νο­

οοαναrαλική mς εποχής εκείνης.

Η μετάΒαση από το Σύνταγμα του Αοφους σ' αυ­

τό της Τροιzήνας, η εκλογή του Ι. Καποδίστρια ως

ΚυΒερνήτη και η αναστολή του Συνιάγpατος το

1827, οι ρήf,εις mς καποδιστριακής περιόδου, η δο­λοφονία του ΚυΒερνήτη, τα πρωτόκολλα του Λον­δίνου. η περίοδος της αναρχίας και τελικά n έλευ­ση του Οθωνα και n έναρf,η της περιόδου της Άντι­Βασιλείας σηματοδοτούν την πορεία προς μια ηο­

λιτειολογική και πολιτική συμμόρφωση με ro διε­θνή συσχετισμό των δυνάμεων και τα δεδομένα mς

εποχής. Μέσα σ' αυrrΊ mν ταραγμένη και ευμετά­

Βλητη περίοδο ο συνταγματισμός, με τη Βασική

μορφή της διεκδίκησης Συνιάyματος ή της διεκδί­

κησης ιης εφαρμογής του Συντάγματος, δεν λει-

ιουργεί πόντοιε κατά τρόπο «προοδευτικό» και

«εκσυγχρονιστικό». Οι δύο περίοδοι που άσκησαν

ιδιαίτερη εmρροή στη διαμόρφωση των θεσμών

και των δομών του σύγχρονου κράτους, η περίοδος ιου Καποδίστρια και η περίοδος ιης ΑντιΒασιλεiας,

ήταν περίοδοι εκτός συνταγματικού πλαισίου.

Το ερώιnμα πώς θα είχαν εf,ελιχθεi τα πράγμα­

τα με το Σύνταγμα του 1827 σε ισχύ κατά m διάρ­κεια της καποδιστριακής εf,ουσίας και με το Σύ­

νιαyμα του 1844 να τίθεται σε ισχύ νωρίτερα, μόλις έφθασε ο Οθων στην Ελλάδα, είναι ερωτήματα πο­

λύ ενδιαφέροντα, αλλά αviικουν στο πεδίο της ει­

κονικής ιστορίας. ΒέΒαιον είνω ότι η Επανάσταση

του 1821 οδήγησε στην ίδρυση και τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους pέσα από mν παρέμ-

Η έλευση του 08ωνα σηματοδοτεί

την πορεία προς μια πολιτική συμμόρφωση με τα δεδομένα της εποχής

Βαση των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής και όχι

ως αποκλειοιικό αnοιέλεσμα των σιρατιωuκών συ­

σχετισμών που δημιούργησε με τις δικές του δυνά­

μεις το εν εf,εγέρσει έθνος ιων Ελλήνων. Η μετα­

τόmση από την περίοδο των Συνταγμάτων του Αγώ­

να στην περίοδο ιων πρωτοκόλλων του Λονδίνου

συμfiολίzει και αnοωnώνει σε μεγάλο Βαθμό αυτή mν πραγματικότητα.

Παρ' όλ' αυτά η nερiοδος του Αγώνα λειτούργη­σε και ως ένα εf,αιρετικά ενδιαφέρον «εργασιή­

ριο», που παρασκεύασε πολύηpα συνταγματικά υ­

λικά. Υλικά που δεν πήγαν χαμένα σιην εf,έλlf,η της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας, όπως δεν

πηγαίνει ιίnοτε χαμένο τελικά. 8

Το Σύνταγμα που

προέκυψε οπό

την 3η

Σεmεμβρίου 1843 (Μουσείο Πόλεως

Αθηνών)

Page 39: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

40

Του ΙΞ\ΛΓ ΠΛι )\". \ λ ι\\.[~ ΙΟ!i\ΟΥ δρος Ο\ΚΗΙ\1μο\ό\ιΙt •IL\\l)(lψέO

ι&:t8...- α δημόσιο οικονομΙκό ιης Εnανάσιασης δεν χαρα·

κmρizονιω από ω δόf,α των μαχών ούτε διι::ιιονιω από mv ευφορία ιων ουνιαyμαuκων κεψενων. Η Ι· oropia ιοι;ς ειναι η εf,ιστόρηση pιaς λεηλπσiας:

σκιαγραφου\· ων προσπάθεΙα ιnς nγεηκής κοιvω·

ηκιΊς ομπδcις va

πό ιο κωνωνικο προιον.

Σχέσεις παραyωyής

Οι πολπικο1 και οικονομικοί θεσμοί της τοι;ρκο­

κραπας -και ιδιαιιερα ιο ιδιόρρι)θμο κoiVon κο συ­

στη μα- nαρέμηναν ονο.\λοiωιοι στη διάρκεια ιης

Επανάστασης. Σιnν αγροι ι κ 11 παραyωyιΊ το ι<οινω­

vικό στρωμα ιων ιφοΗιιων, ιων τοιαστων κω ιων

yαιοιmιμόνων αποωιούσr σημαvιικό φιΊμα του

ηροiόνιος. Οι φορολογιι,ες πρόσοδοι εκμισθιi>νο­

ντcιν κάθε χρόνο σι ιοκιuιες, 01 οποΙοι προrβοιναν σε αυθαιρειο και καιαχρησιικό υπολογισμό 111ς

φοραλοy1κής υnοχρ('ωσης, όπως γl\'όιαν επi ιουρ-

διαιnρiισrι 111\' ι ι λr­

οvεκιικη θέση ιης

και να αnοσΙΙάσεΙ ό·

σο μεγαλύιερο μέ­

ρος ήιον δυνιιιόν α- ΙΕ, ΠΙΕΙΤΕ,

Page 40: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

κοκραηας. Εmπλέον της δrκάιης, που iσχυr όπως

καΙ ιrριν για nς ιδιόκτητες καλλιεργειες. η φορο­

λογια για ια κrήpma που α\· η καν πρΙV στους Τούρ­

κοι: ς (οι \ryόpενες «ΕθνΙκες Γωεςιι) έφτανε το

301.\ο ιης παραγωγής. Το χαράισι μειονομάσmκε σε ιιγρόσι της ψυχής» καΙ η εισηρα~ι1 ιου εmχεφή­

θηκε μe mν ίδια εmpονή, αλλά γρήγορα ατόνησε λόγω της λαϊκής αvήδρασης.

Η πραyμαηκή οικονομική κω διοικηηκή ειΞ,ου­

ωα στους τόπους mς παραyωynς cιποιελούσε αδΙα­

ιαρακιη συνέ.'Cεια της ο&>μανικής ε~ουσiας και

δrν rιχε καμία σχέσn μr. ια εrrαναοιαιικά Συvτάy-

μαια και ιο πολιτικό φιλελεύθερο πνεύμα ιους. Η πραyμαηκή ειΞ,ουοiα παρέμεινε στα χέρια των ιοm·

κων ηγεσιών. οι οποiες έδωσαν σκληρές μαχες yια

να τη διαιnρησουν.

Δημόσια ΟlΚΟVΟμΙΚά

01 Οθωμανοί άφησαν ota χέρΙα των επανοσιαιών ιεράοιιες rrοοόιιuες από m δημόσια ή 11ς ιδιωuκές ιους rrεριουσiες (κυρίως σιτάρι, ιρόφιμα κω πυρο­

μαχικά). Η περιουσία αυτή πέρασε οια χέρια ιων ιο­

αικ<ι>ν ηγειων (προεστών και καπετάνιων). οι οποi­

οι απtκιnσαν έισι μεγάλη οικονομική ευχέρεια.

Κάθε περιοχή συγκέντρωνε και ιΞ,όδευε τους δΙ-

ι ι ι

κούς ιης πόρους. Οι

ιοmκο1 αρχονιες α­

πέφυγαν να οργανώ­

σουν μΙα σοοιημαη­

κή διοίκηση για όσα

πολω ι<{ ι , οηωνομι- ~

Συμπλοκή

περιπόλου με

επαναστάτες την

περίοδο των

εσωτερικων

συγκρούσεων στο

νεοσύστατο κρότος. Ερyο του

Ludwig Kiillnberger

41

Page 41: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Ο Αyyλος κά και σφαuωηκά znmμarα aπαιτούσαν κενφικiι

φιλέλληνας και διεύθυνση. Εmπλέον, διαχειρizονταν μόνοι tους τα

ιστορικός Τζορτζ έσοδα και διοικούσαν τα τοmκά στραnωηκά σώμα-

42

Φίvλεϊ rα. Δεν εiχαν πεpάσε1 έξ1 pnνες από m ν Επανά­σιαοn κα1 n Ελλάδα yέ}.υσε από μΙΚpούς Αλn­παοάδες, όπως ειπώθηκε από τους σύγχρονους. ΊΌ

σύστημα αυτό γεννούσε ταυτόχρονα σπατάλες και

ελλείψεις.

Σιην Εθνοσυνέλευση tου Αστρους υποΒλήθηκε

ένας «υποθετικός προϋπολογJσμός>>, σύμφωνα με

τον οποίον τα έσοδα υπολογizονταν σε 12,8 εκα­cομμύρια γρόσια (213.000 χρυσές αyyλ:ικές λiρες, περίπου 4,2 δισεκατομμύρια σημερινές δραχμές) και ω έf;οδα σε 38,6 εκατομμύρια γρόσια (643.000 λίρες ή 13 δισεκατομμύρια σημερινές δραχμές). Η εππροmΊ που συνέταξε τον προϋπολογισμό δήλω­

σε όπ τα έξοδα υπολογiσmκαν κοντά στην ηραγ­

μαηκότηια, αλλά για τα έσοδα δεν διέθετε καμία

θεηκή πληροφορία και οmρiχθηκε μόνο σης ε­

κημήσεις των πληρεξούσιων των δ10φόρων επαρ­

χιών. Ουσιαστικά, επρόκεnο yια μΙΟ προσπάθεια

aποφυγής της φορολογίας και μετακύλισης του fiά.

ρους οπό την κάθε περιφέρεια σας υπόλοιπες.

Τα προϋπολογισθέντα κατά επαρχία έσοδα ήταν:

από την Κρήrn 7,3 εκαrομμύρια γρόσια, οπό τα νη­σιά του Αιyαiου 1,4 εκαrομμύριο, από mν Ανατολl-

«Δεν είχαν περάσει έξι μήνες

από την Επανάσταση και η Ελλάδα γέμισε

από μικρούς Αληπασάδeς»

κή Ελλάδα 0,7 εκατομμύριο, οπό m Δυτική 0,7 ε­κατομμύριο, και την Πελοπόννησο 2,6 εκατομμύ­ρια. Το Βάρος δηλαδή του προϋπολογισμού έπεσε

στην Κρητη, το κύριο εσοδο της οποίας ήταν οι

πρόσοδοι των «εθνικών ελαιών». Το λάδι υmΊρξ,ε

το προϊόν, πάνω στο οποίο στηρίχθηκε ο προϋπο­

λογισμός του έτους εκείνου, ο μοναδικός που έχει δημοσιευθεί. Οταν n Κρήτη χάθηκε για την Επα­νάσταση, ια ετήσια δημόσια έσοδα περιορiσmκαν

σε 5,5 εκατομμύρια γρόσια. Το ποσόν ήταν ανεπαρ­κέστατο, αφού μόνο οι μηνιαίες στραηωηκές και

ναυτικές δαπάνες έφταναν ra 3,6 εκατομμύρια. Στην αρχή uις Επανάστασης, οι στρατ.ιώτες υπη­

ρετούσαν χωρίς να πληρώνονται. Οι χωρ.ικοί παρα­

χώρησαν αδιαμαριύρητα στους ηγέτες τους ης ιουρ­

κικές περιουσίες, για να εf;υπηρετήσουν ης δημό­

Οlες ανάγκες. Κοινι'1 εmδiωξ,η ήταν να διατεθούν τα

χρήματα που είχαν συγκεντρώσει οι ηγέτες για να

ορyανωθεi τακτικός στρατός και να αγοραστεί πυρο­

Βολικό, ώστε να εmτύχει η Επαvάστοοη. «Τα ανi­

σχυρα [τουρκικά] κάσφα της Πάτρας, mς Ναυπά­

κτου, της Κορώνnς και mς Αθήνας, με τον ελλιπil

τους εφοδιασμό, δεν θα κρατούσαν παραπάνω οπό

λίγες εΒδομάδες, αν αντψετώmzαν ένα σώμα (ελ­

ληνικού) τακτικού στρατού>>, σημειώνει ο 'I'z. Φiνλεϊ (G. Fίnlay). Αλλά οι προεστοί και οι καπετάνιοι εί­χαν σφετεριστεί ήδη τα έσοδα των περιφερειών τους.

τα διαθέσιμα τεκμήρια δεiλΎουν όu μεγά­

λος αριθμός αΕ;ιωματούχων μΙσθοδοτού­

νταν ο.ηό mν κυΒέρνηση σαν να τροφοδο­

tούσαν, τάχα, πολυάρ1θ1.1ες δυνάμεις, ενώ

σιην πραγματικότητα δεν εiχαν μazi τους

παρά μερικούς κλέφτες. Το μεγαλύτερο μέρος των

εσόδων, που περιέρχονταν τελικώς στην κυΒέρνη­

ση, αναλώθηκε για mν πληρωμή τέτοιων πλασμα­

τικών μισθών. Με ιον τρόπο αυτό, οι τοmκοi προε­

στοί aπομόνωσαν τους ηγέτες mς Επανάστασης, ό­

πως ο Κολοκοτρώνης και ο Υψηλάvmς, προσελ­

κύοντας και εξαγοράzοντας τους άντρες τους.

Καθώς «οι λαφυραγωyούμενοι Τούρκοι εξέλι­πον» και τα ιακηκά έσοδα ήταν ανεπαρκή, καrο-

6λήθηκαν προσπάθειες για φορολόγηση των ευ­

πόρων. Το 1822 οι εύποροι της Πελοποννήσου κα­τέΒαλαν εκιάκτως το ποσόν του ενός εκατομμυρίου

γροσιών. Αλλά n πηγή αυτή δεν μπορούσε να διαρκέσει. ΓΙα m χρηματοδότηση της Επανάστασης εκδόθηκαν και οι «εθνικές ομολογίες». δηλαδή έ­

να είδος εσωτερικού δανείου. Κατά mν έκδοσή τους σημειώθηκαν μεγάλες ατασθαλίες. Εν πάση περι­

πτώσει, μερικούς μήνες μετά mν έκδοση rων ομο­

λογιών, η πραγμαuκή nμil τους είχε πέσει στο

17% της ονομαστικής τους αξίας. Μια άλλη n1θανή πηγή εσόδων ήταν τα πολεμι­

κά λάφυρα. Ο Δ. Υψηλάντης προσπάθησε να θέσει

Page 42: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ως κανόνα όu μέρος των λαφύρων θα διεάθετο υ­πέρ του κοινού ταμείου. Μετά rnν άλωση και m λαφυραγωγία mς Τρuiολιτσάς, ο οπλαρχηγός Κε­φόλαι; ιου παρέδωσε δέκα χάλκινα κουταλάκια, υ­πέρ της nαφίδος. «Ουδέν άλλο απέλαΒεν ο Υψη· λάντης, ή γέλωτα και χλεύην», σημειώνει χαρα­κιηρισηκά ο Α. Ανδρεάδη~;. Στην τρίτη Εθνική Συνέλευση (1827) υποβλήθη­

κε έκθεση ιηι; «επi των εθνικών λογαριασμών εm­φοnήρ>, σύμφωνα με την οποία τα δημόσια καιά­σηχα «ήσαν νοθευμένα και γεμάτα από καταχρή­σεις, πλαστούς λογαριασμού~;, ελλείψει~;, λάθη και ανωμαλίες». Τεράσuα ποσά εiχαν πληρωθεί χωρίς δικαιολογητικά. Μεγάλε!: ποσότητες σπηρών και πολεμοφοδίων εiχαν αγοραστεί με δημόσια χρήμα­τα και η τύχη τους ουδέποτε έγινε γνωστή. Από τις ααλεμικέι; λεiει; και ας συνεισφορές φιλελλήνων και Ελλήνων, εντός και εκτόι; rnι; εΠΙΚραιεiαι;, κα­ταχωρίστηκαν στα δημόσια κατάστιχα ποσά που α­ντιπροσωπεύουν μόνο μικρό κλάσμα των πραγμα­τικών εσόδων. Γη

Πάνω από το μισό της συνολικής εmφάνειαι; του ε­δάφους που απελευθερώθηκε ήταν «δημόσιες γαi­ει;», ανήκαν δηλαδή στο οθωμανικό κράτος. Επi ιουρκοκραιiας, η αιΞ;ιοποiηοή ωυς yινόιαν μέσω ποι­κίλων σχέσεων επiμοpτης καλλιέργειας, οι οποίες ή­ταν επαχθείς για τουι; καλλιεργητές. Οι αγρότες που καλλιεργούσαν ης δημόσιες γαiες δεν συναλλάσσο­νταν απ' ευθείας με to οθωμανικό κράτος, αλλά με τρίτα πρόσωπα -χριστιανούς ή μοοοουλμάνουι;- τα ο­ποία εiχαν αγοράσει το δικαίωμα νομής των γαιών. Οι νομείι; mς δημόσιας ynι; aποσπούσαν ένα μεγάλο

μέρος mι; παραγωγής, χωριστά από mν κρατική φο­ρολογία. Συχνά τα ίδια πρόσωπα ήταν και οι ενοι­κιαστές ιων φόρων, τουι; οποιους εισέπραπαν am συ­νέχεια με αυθαίρετο φόπο, εκμεταλλευόμενοι m θέαη τους ως de facto γαιοκτημόνων. Εκτός, όμως, από ας «δημόσιες yαiες». υπήρχε

και μια ιδιαίτερη κατηγορία κτημάτων, που ήταν κοινόχρηστα και αφιερωμένα σιην ειΞ;υπnρέτηση των συλλογικων αναγκών των καrοiκων, όπωι; οι λ!.Βαδότοποι, που έπωzαν μεγάλο ρόλο σε μια γε­ωργοκτηνοφοφική οικονομία. Με την έναριΞ;η ιηι; Επανάστασης τέθηκε ιο zή.

ιημα της τύχης των δημόσιων οθωμανικών γαιών, στιι; οποίες συμπεριλήψθηι<αν και κοινόχρηστες ε­κτάσεις. Εvα από τα Βασικά επαναστατικά αιιήμαια των αγροτών ήιαν η διανομή τους. Ομωι; το αίτημα αυτό δεν ικανοnοώθnκε και οι αγρότες συνέχισαν να οι; καλλιεργούν, χωρiς να αλλάιΞ;ουν ουσιαοακά οι σχέσει~; παραyωγήι; που iσχυαν κατά την τουρ­κοκρατία. Από mν άλλη πλευρά, οι προεστοi επι­δίωκαν να εκηοmθεί η Εθνική Γη, προκεφένου δήθεν να χρηματοδοτηθεί η Επανάσταση. Δεδομέ­νου όη δεν υπήρχε δυνατόmτα ανταγωνισμού σε ενδεχόμενες δnμοπρασiει; από ιους φτωχούς χωρι­κούς, η γη θα περνούσε στα χέρια των προεστών σε

Αποβίβαση Βουορών εθελοντών στο Ναύπλιο (Μουσείο Μπενόκη)

ειΞ;ευιελιστικές τιμές. ~

Οι προεστοί και οι καπεταναίοι είχαν σφετεριστεί τα χρήματα που προορίζονταν για την οργάνωση τακτικού στρατού

43

Page 43: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Δημοσιονομικά έσοδα 1823

Kpnτn

57,5%

Πελοnόννnσος

20,3%

Δυτικn

Ελλάδα

5,7%

Ανστολικn

Ελλάδα

5,5%

Τα δημόσια κατάστιχα «ήσαν vοaευμένα και

γεμάτα από καταχρήσεις, πλαστούς

λογαριασμούς, ελλείψεις. λάΒη και ανωμαλίες»

Με αυτό τον τρόπο

κατανεμήθηκαν

μεταξύ των

ελεύθερων

επαρχιών τα φορολογικό βάρη το 1823. Το κύριο βάρος φορτώθηκε

στην Κρήτη, η οποία όμως

σύντομα χάθηκε για την

Επανάσταση

Στη μέση, η Ακρόπολις των

Αθηνών του Turner χαραγμένη από τον Findel τα

1833

44

Ως συνισταμένη ιων διαφορεuκών αυτών συμφε­ρόνιωv, αηοφασiστηκε στ:n Συνέλευση cης Επιδαύ­ρου όη οι δημόσιες οθωμανικές γαiες αποτελούσαν πλέον εθVlΚή περιουσία κω δεν θα μπορούσαν να απαλλοφιωθούν, παρά μόνο με m συγκατάθεση του νομοθετικού σώματος. Η διάταf,η αυιή ήταν ιο αποτέλεσμα της λαΊκής πίεσης καΙ. ενδεχομένως, mς λαϊκής εf,έγεροης ενώmον ωυ ενδεχομένου mς εκποiησης.

Το 1826, όταν οι συσχεησμοi των δυνάμεων έγει­ραν προς mν πλευρά των προεστών, ελήφθη μια απόφαση που διευκόλυνε την εκnοίnση. Τα εθνι­κά κτήματα χωριστηκαν σε δυο κατηγορίες: σε

«φθαρτά». όπως οι μύλοι και τα κιiρια, και σε «ά­φθαρτα», που ήταν τα υπόλοmα. Η κυΒέρνηση ε­f,ουαιοδοτήθηκε να εκποιήσει τα «φθαρτά)} κτήμα­

τα. Ετοι, f,εκivησε μια διαδικασία σφειερισμού mς εθνικής περιουσίας. Εκποιήθηκαν σπinα, ερyα­σιήρια, κτήματα, αμπελώνες, μύλοι κω ελαιοτρι­Βεία, έναvn εf.ευτελισuκών ιψών. Το αποκορύφω­μα ήταν όταν η κυΒέρνηση, με ιο πρόσχημα mς

συγκέντρωσης χρημάτων για mν άμυνα ιου Μεσο­λογγίου, παραχώρησε γαiες σε υποσcnρικτές mς με ασήμαvτο τίμημα, που έφτανε ιο ένα δέκαιο ιου ετήσιου εισοδήμαως που παρείχαν! Εiνω χαρα­κmρισnκό ιου πολιιικού κλίματος όu ούτε αυτό ιο χαμηλό τiμnμα πληρώθηκε ποιέ. Και' επανάληψη

σχηματiσmκαν επιτροπές που έλεγf.αν τους άτλους

ιδιοκmσiας, χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Αλλά και ουκ ολίγα «άφθαρτα>> κιήματα Βρέθη-

καν σrα χέρια ιδιωτών; χωρίς να εκδοθούν επίσημοι τiιλοι. Μερικά από αυτά ιΊιαν εγκατολεψμένες εκτά­σεις, αλλά κω τα υπόλοιπα παρέμειναν ακαλλΙέρ­γnια, διότι οι σφετερισιές δεν είχαν m δυνατόmrα να καλλlερyήοουν όλα τα κτήμαια που κατείχαν. Η Συνέλευοn του 1826 ακι>ρωοε όλες nς σχεuκές αγο­ραπωλησίες, αλλά μέσα στο χάος mς εποχης η απα­

γόρευση αυτή δεν ειχε πρακnκές συνέπειες.

Δάνεια

Από το 1821 άρχισαν οι προσπάθειες y ια ων ε­f,εύρεσn δανείων. Τα κυριότερα ήταν τ:α δυο δάνεια που εκδόθηκαν στο Λονδίνο, ω μεν πρώτο ιο 1824, ενώ ιο δεύτερο το 1826. Σια 1823 εκδηλώθηκε μια ευνοϊκή χρημαηστη­

ριακή συγκυρία σmν αγορά του Λονδίνου, δεδομέ­νου όu το επίπεδο του εruιοκiου είχε πέσει πολύ χα­μηλά. Και άλλες χώρες μη αναγνωρισμένες, όπως η Χιλή, ιο Περού, η ΚολομΒία και η Βραzιλία, είχαν εmιύχει την έκδοση δανείων. Χάρη και οmν ευνοϊ­κή έκθεση που εκπόνησε ο φιλέλληνας Blaqiuer·e, }.tε τίτλο «Report of the present state of the Greek fedeι·atίon», σης αρχές του 1824 εκδόθηκε το ελλη­νικό δάνειο, ύψους 800.000 λιρών. Ο τόκος ήιαν 5% κω η διάρκειά του 36 χρόνια. Ως εγγύηση για τους τόκους δόθηκαν τα δηιιόσια έσοδα, ενώ ως εγγύηση

για ιο κεφάλαιο οι «εθνικές yαiες». ΒέΒαια, ένα δάνειο προς μια επαναστατική κι>­

Βέρνnση είχε μεγάλους κ1νδύνους. Η ανηληψn του κινδύνου εκφράστηκε με ιn λεγόμενη «ημή

έκδοσης», η οποία ήταν μόνο 59% του ονομασηκού κεφαλαίου (το Μεf,ικό είχε πετύχει 58%, εvώ η Βραzιλiα 75% και η Χιλή 70%). Ενώ δηλαδή η Ελλάδα χρεωνόταν με κεφάλωο 800.000 λίρες, σων πραγμαιικόmια έλαΒε μόνο 472.000. Απ' αι>­τές παρακρατήθηκαν τόκοι δύο ετών καΙ άλλα έ­f.οδα. Το καθαρό ποσόν που αποδόθηκε ήταν 348.800 λίρες. Ολω οι ιστορικοί συμφωνούν για τον τρόπο με

Page 44: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ων οποiο χρηω:μοποΙήθηκαν το χρήμοιο αυτά. «Αφ1ερώθησαν όΧΙ εις ων υπέρ ελευθερίας, αλλά εις ιον υπέρ ηγεμονiας και πρωιείων αγώνα, εχρn­οίμευσαν δε μόνον όπως περατωθώσιν οι εμφύλιοι πόλεμοι, ους αυτά ταύτα τα δάνεΙα κατά μέγα μέρος προεκάλεοαν». σημειώνει χαρακτηρισηκά ο Α. Ανδρεάδης.

«Πολεμούν mα οι λίρες στερλίνες και έτσΙ θα έρ­θουν το χεφότερα δυστυχήματα σmv ηαφiδα», εί­πε ο Κολοκοτρώνης yιcι τα χρήματα που δανείστη­κε η Ελλάδα, υπονοώντας ης εμφuλιες διαμάχες που δημιουργήθηκαν γύρω από mv ιδιοπωnοη των δανείων. Πράγμαυ. αν τα χρήματα του πρώτου δανείου επέτρεψαν σcους προεσιοuς να aπομονώ­σουν τους σιραηωnκοuς, το προϊόν του δεύτερου δανείου αποιέλεσε ιο μ1'ιλον mς Εριδος, για το ο­ποίο συγκροuσmκαν μεται;u ιους.

ο δεύτερο δάνειο εκδόθηκε, πάλι στο Λον­δίνο, ιο 1825. Το ονομαστικό κεφάλαιο έ­φτανε τα 2.000.000 λiρες (120.000.000 γρό­σια). αλλά η uμή εκδόσεως ήταν μόνο 55%. Το καθαρό προϊόν περ1ορίστιικε λω­

ηόν σε 1.100.000 λίρες. Από αυιό, παρακραιήθη­καν τόκοι δuο χρόνων και διάφορες προμήθειες και απέμειναν μόνο 816.000 λiρες. Αλλά ούτε αυτές έφτασαν όλες σmν Ελλάδα. Οι

Ελληνες ανnπρόοωπΟΙ παγιδεύτηκαν από τους «φιλελλnνικο\)ς» κύκλους τοι> Λονδίνου και -με το πρόοχnμα όn θα Βελτίωναν τους όρους δανειομού­πεiσαικαν να ε/;αγοράσουv ομολογίες του πρώτου δανείου, παρά το γεγονός όη rα χρήματα χρειάzο­νταν άμεσα σmν Ελλάδα. ενώ η ε/;αγορά των ομο­λογιών αποτελοuσε -σιη συγκεκριμένη οιιyμή­τιολυτέλεια. Σχεδόν 200.000 λiρες δαπανήθηκαν στο Λονδίνο γ1α το σκοπό αυτό.

Από τα υπόλοmα χρήμαια, 393.000 λίρες δΙατέ­θηκαν -με τη μεσολά13ηση των ίδιων «φιλcλλnνι-

Το δεύτερο δάνειο

Στην Ελλάδα

Τοκο­

χρεολύσια 5ετίας

Περιθώριο

Τ α περισσότερα χρήματα aπό τα δύο eπaνaστaτικά δάνεια σφετερίστηκαν οι προεστοί και οι «φιλέλληνες » του Λονδίνου

κώ\1)> κύκλων- για αγορά πλοίων από ιη Βρετανία και ης Ηνωμένες Πολιτείες. ΊΌ εγχείρημα αυτό κα­τέλnι;ε σε καταστροφή. Από ια έ/;ι πλοία που αγο­ράστηκαν στην Αγγλία, ρόνο cα μΙσά έφτασαν σmν Ελλάδα κω αυτά με μεγάλη καθυστέρηση. Η ναυ­πήγηση δυο φρεγαrών σuς ΗΠΑ -παρά ιη Βοή­θεια mς αμερικανικής κυΒέρνησης- οδήγησε σε ανάλογο φιάσκο. Μόνο η μια φρεγάτα, η «Ελλάς», αποδόθηκε σmν Επανάσταση, μόλις το 1826, αφοu στοίχισε τριπλάσια από τις ημές mς αγοράς.

Ετοι, αrιό το δεύιερο δάνεΙο των 2.000.000 λιρών -ποσόν τεράστιο για τα δεδομένα της εποχιi.ς- έ­φτασαν σιnν Ελλάδα οι 230.000 λiρες και αναλώ­θηκαν σας τοπικές διαμάχες των προεστών. Γι' αυτό το λόγο η Επανάσταση δεν μπόρεσε να ανη­μετωπiσει cον αιyυιιηακό στρατό που είχε εισΒάλεΙ σmν Πελοπόννησο.

Επίλογος

Τα δημόσια οικονομικά αι<σλούθησαν mν πα· ρακμή rnς νικηφόρας λαϊκής Επανάστασης, μέχρι την ιελική κατασrολiι mς. Σrο Βαθρό που έχουν διερευνηθεi από την ιστοριογραφία. ανcανακλούν ιις οι;υrαιες ι<οΙVωνιι<ές καιπολιnκές διαμάχες στο εσωτερΙκό ιnς επαναστατημένης χώρας, αλλά και ης σχεσεις της Επανάστασης με τους ευρωπαϊκους «φιλελληVΙΚούς» κύκλους. ΣυνJστούν μια μικρο­yραφiα των όσων θα ακολουθήσουν: mς δόμησης ε­νός αυrαρχικού γραφειοκραuκού κράιους, ει;αρm­μένου από ια μεγάλα πολιnκά και χρημαηοτηρια­κά κέντρα 01ς Ευρώπης. 8

Το δεύτερο δάνειο

κατανεμήθηκε όπως το πρώτο, αλλά με

δυσμενέστερο αποτέλεσμα γιο την Ελλάδα,

δεδομένου ότι μεγάλο ποσοστό

του

παρακρατήθηκε , για να οποσβεσθεf με εξαγορά

ομολόγων του πρώτου δανείου!

45

Page 45: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

46

Ίiιη i':ΙΚΟ) Κ. ΑΛ!Β!Ζ.\ΙΟΥ κu0η\ητι1 του Συv-ταyμαηκού

Λ ι καίου υ το 11ι1\τnιστήμιο ΑΟηΥώ\·

ιιο11μώvια{; τη συνταyμαnκή εμπεψαι ιnς εnανα­

σιατιιnις πε-ριόδου, θα μπορούσε κανεις να ειιισn­

μcινει ι α ακόλουθα χαρακmρισηκά για ιην καιάρ·

rισn, ιο περΙcχόμεvο και ιην εφαρμοyil ιων ιιρώ·

rων ελληνικών Συvιαyμάιων:

α. ΊΌ διl)lοιφαπκό cpόπο με cov οπωο καcαρ­rίσ8ηκαt•. Παρά ης όπ01ες εmφuλαf,εις για ιο α­

διαβληιο των εκλογικών διαδικασιών και [11V ανιι­

προσωπευηκότητα ιωv πέ:νιε επανασιαuκών Εθνο­

ουνε:λει:σεω\'. δεν μπορεί να υnοαμηθεi η onμaσia

ιων δημοκραιικών διαδικασιων που οι τελευταΙε{;

ακο.\οί:θησαν για να ψnφισουν τα Συντάγματα του

Αγώνα: επε{;ερyασια των ουνταyματικων προσχε­

διων αnό ΟΙ.ί\'ιαyμαιικέ:ς εmφοπες και ψnφΙοn ιων

ιελικών κειμένων από την ολομέλεια των Εθνοο~

νελεύσεων. με ανεμπόδιστο διαλογο και ανηπαρα-

θcon αιιοψεων. Ιlρόκειιαι για ένα χαρακmριοuκό

ιιου έμε.\.\ε να σημαδέψει τη μεταγενέστερη ου·

νιαγμαιική μας ιστορια, αφού, με μόνη ε6αiρεσn

ια δυο δικιcιιορΙκα }jυνιόyματα οου 1968 και ιου 1973. όλα ιcι ελληνικά Συντάypαrα υιοθετηθηκαν

καr' αρχήν με ιnν ίδια δημοκραuκn διαδικαοια.

13. Τιιv {.έvn cπφpon. που επεδρασε διπά στο περΙεχόμενο ιων εrιaνασιαuκών Συvταypατων. Κατ'

αρχην επέδρασε αμεσα. στο μέτρο που ιο πρόcυπο

ιου δυηκού συγκεντρωτικού κράτους αποτέλεσε μό·

νιμο οnιιεiο αvαφορας για to ουvταyμαuκό νομο­

θέιη ιnς εrτανασταιικnς περιόδου, που εm πλέον

δεν δίοιαοε να μειαφυτεύοει. όχι πάντα με mv α­vαyκαια rτροσnάθεια προσαρμογής οuς ιοmκές

συνθήκες. ιου{; ουvιαyματικους θεσμούς δυtικώ\r

χωρων σι ην Ελλάδα rou 1821. Πρόκειται για τα Σ~ νιόyματcι ιης Γαλλικής Επανάστασης (1793 και

1795 ιδιως) και για το αμερικα\rΙΚό (1787) που οpι­ομέ\·ες διaιά(εις ιους. τόσο οιο οργανωτικό πεδiο

όσο και οιο πεδιο ιων αιομικων ελευθεριών, μετα­

φέρθηκα\' σχεδόν aτόφιες οτn χώρα μα{;. Επέδρα­

σε όμως και εμμεσα καθώ{;. στην εmδiω6ή τους να

συyκΙ\'tiοουν μια εοοισθηιοποmμένn ευρωπαικn

κοινn γνωμn, οι Εθνοσυνελεύσεις δεν δίστασαν να

Page 46: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

ιtλειοδοιήσουν σε φιλελεύθερες κω δnμοκραοκές διακηρύ~εις. προσηαθωνrας ιαυιόχρονα να μην ιιροκαλέσουv το συνωρηησμό ιων κυΒερνώVΙω\'.

Ιlροοπαθεια δι;οκολn. που πέτυχε μεν στο πρώτο ιης σκελος, αφού rα επανασιαοκά ):ι;νιάyμοια συ­γκένιρωσaν mν εmδοΚJμασiα ιιεγάλων ονομάτων, οπως n.x. του Μπέvταμ (Bentham). και ενισχυοαν ιο φιλελληνικό ρεύμα, ενω φαiνειω να απέτυχε σιο δευιερο, αφού, όπως nrnν φυσΙκό, σιραmγlliές και' αρχήν και όχι 1δεολογικές nιαν οι Βλέψεις

που καθόρισαν mv πολιηκη των επ1σημων κυΒερ­νήσεων απένaνu στο νεοσύσιαιο κράιος.

y. Το δnμοκραπκό xapaκrnρa ιων επανασταπ­κων Συνταγμάτων, aφού. με ε~αιρεση ιο ηγεμονικό

Σι;νιαγμα, που άλλωστε δεν ίσχυσε ποιέ, όλα rα

ποληεψαια ιου Αγώνα. εiιε ομεοα (άρθρο 5 του Συ­vιαγμαιος τους Τροιzήνας) ειιε έμμεσα (με ης ε­

κλογικές διαδικαωες που προεβλεπαν), αναγνώρι­zαν ως πηγή των εf,ουοιών ιο εθνος, η έννοια ιου

οποίου κατ· αρχήν rαυuzόιαν με εκεiνn ιου λαού. Ι Ι παρατήρηση aυτή αποκιcι ιδιaiιερο Βάρος. αν nαρει κaνεις υπόψη ιο όΗ οι εκλογικοί νόμοι mς

επανασιcιιικής περΙόδου, εσιω και αν δεν καθιέρω­ναν ρηιά ιnν αρχή ιης κaθολικης ψηφοφορiας,

δεν ειοήγαν περιορισμούς με περιουσΙακά ή εισο­δηματικό κριτήρια omv έκταση του δικαιώμαιος cou εκλέγειν και ιου εκλέyεοθΟJ, αλλά μόνον ηλι­ΚΙακούς (κω ααοός μόνο σε ιuο πρώrη φαση). γε·­

yονός ιο οιιοiο υπογράμμ~zε u1 δnμοκρuοκη βάση ιων ιπανασιαιικών πολπευμάtων.

δ. Το φ1λελευ8εpο χαρακτnρα ιων εrιαναοιαη­κών Σuνιαγμcιιων, ποu φαινεται κυριως από ιην καιοχύρωοn ιων Βασu{ών αωμικών ελευθεριών

που ειηχειροuσαν. Κατοχυρωσn περιορισμένη σιο

Σύνταγμα ιης Επιδαυρου, συστnμοιικοrερη στο Σί>­νιαγμα του Λοιρους. σχεδόν πλnρης σιο >;υνιαγμα

ιης Τροιzήνας και ιο ηγεp.ονικό . ια οnοια προοrά­

ιευαν όλες σχεδόν ης ελευθεριες ιων αμε-ρικανι­κών και γαλλΙκών διaκηρύf,ε-ων ιοu 18ου α1ωνα. ε. Το\' πο.\υαρχnω xapaκrilpa ιων δυο πρώιων

Συνιαγιιάιων, σε συνδυασμό προς ιην εξaο/Jε\'1-αμεvn 8εαn rnς εκrελ.εσrurn~· εξοιχllας, rτου. υπό ιις rόιε ουνθnκες, οδnγποε -δεν μποροόσε παρά να οδηγiισcι σε κυβερvηn.κό αδιέξοδο. rιcιιι ούιε ιnν αιτοιελεσμαnι<όιητα οuιε ιnv rαχύιnια σιη λήιιm ιων αποφάοι:ων μπορούοaν να εf,ασφαλισουν ια Συ­vιάγμαια ιης Επ1δαυροu και rου Ασφους. σε μΙα ε·

πoxit καιιι ιην οποία οι ανάyκες ιων ιτολrιηκων ε- ~

ι

'

Επικύρωση του

Συvτάγμοτος των

ΗΠΑ. Εργο του

Τσάντλερ Κρίστι

(Καπιτώλιο,

Ουάσιγκτον)

47

Page 47: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Πάνω, ο Τζέρεμι

Μπέντομ . Δεξιό, ο mχεφήσεων απαιτούσαν πρωτοΒουλίες, χωρίς χρο.

48

Αδαμάντιος νοφ.ιΒή. Επί πλέον, yια να θυμηθούμε τις εmφυλά-Κοροήc; gεις του Κοραή, ro πενταμελές Εκτελεστικό ήταν Βέ­

Βαιο πως θα «γεννήοη mν διχόνοιαν ή mν όΧl ολι­γώτερον φοβεράν ολlyαρχικήν ομόνωαν>>, ιόσο

μάλλον που η θncεiα ιου ήταν ουντομόταm (ένας

χρόνος), καθώς, όπως παραmρούοε σχεnκά ο Ν.Ν.

Σαρίπολος. «Οι κοιzαμπάοηδες [προτίμησαν) ν' α­

πευθύνωνrαι κατ' έιος εις τον λαόν, όπως μηδείς

κιήοηιαι ιοχύν nνα υπέρ τους άλλους». 'ΓΊς αδυνα­

μίες αυιές προσπάθησε, εν μέρει τουλάχιστον, να

γιαφέψει η Εθνοσυνέλευση mς Τροιzήνας, καθιε­

ρώνονιας τη μονοπρόσωπη εκτελεστΙΚή ε:Gουσiα με

7ειή θηιεiα. Λύση ι·atioηe persoηae, ούτε η ρύθμι­

ση αυcή έμελλε να αποδώσει, καθώς συνοδευόιαν

από αοικiλους περιορισμούς στις εt,ουσίες rου Κυ­

Βερνήτη, που ο Καποδίστριας δεν ήταν διατεθειμέ­νος να ανεχθεί. Η δολοφονία rου, από αιν άnoqm

αυcή, ήταν συμΒολική, καθώς έδειt,ε ότι οι τοπικοί

πρόκρηοι κω οι άλλοι ισχυροί παράγοντες mς επα­

νασιαιnμένnς Ελλάδας δεν ήταν διαrεθεψένοι να α­

παλλοφιώοουν σε όφελος μιας ισχυρής κεντρικής

αρχής προνόμια και εt,ουσiες που μια παράδοση δε­

καεηών, αν όχι ωώνων, ιοuς είχε κληροδοτήσει.

σι. τn μn εφappoyiJ. τέλος. όλων cωv εnαvαστα­ακώv Συvcaypάιωv που, εiτε ρητά (Σύνταγμα mς

Τροιzήνας) εiτε σιωπηρά (Συvcάyμαrα mς Επιδαύρου

κω cου Ασφους), ανεστάλησαν ή παραΒιάσθηκαν α­

νοοοά, αμέσως σχεδόν μετά την υισθέmσή ωυς.

Η μη εφαρμογή των Συνταγμάτων του Αγώνα ο-

Ηταν σημαντική η παιδευτική και ιδεολογική

λειτουργία των Συνταγμάτων του Αγώνα.

παρ' ότι δεν ίσχυσαν στην πράξη

φειλόταν ασφαλώς σων κριση.ιόmτα των περιστά­

σεων ενός σκληρού πολέμου, που, ας μην το f,ε­

χνάμε, λiγο πριν αnό m ναυμαχία του ΝαΒαρίνου, είχε σχεδόν ολοκληρωηκά κατασταλεί. Ομως, ο­

φειλόιαν και σας εσωτερικές συyκρούοεις των α­

γωνιzόμενων Ελλήνων οι οποίοι, στην εαιδiωt,ή

τους να επ.ιΒληθούν οι μεν στους δε, δεν δiσταzαν

να καιαηαιήσουν ιους κανόνες που 01 iδωι είχαν

πριν από λiγο ψηφiσει. Κω ΒεΒαiως. το μέγεθος

ιων παραΒάσεων ήταν ευθέως ανάλογο προς το Βά­

θος ιων αντιθέσεων, πολΙτικών αλλά και κΟΙνωνΙ­κών, που χώριzαν cάt,εις κω ομάδες με αντπιθέμε­

να συμφέροντα και αποκλίνουσες εmδιώf.εις.

Δ εν είναι ιnς οuyμιΊς να θιγεί εδώ το ειδι­κότερο αντικείμενο rων αντιθέσεων που α­

νuπαρέθεσαν «πρόιφπους>> και «cn:ρατιω­

τ ικούς», σε μια πρώτη περίοδο, «ετερόχθο­

νες» και «αυώχθονερ> αργότερα, ψιλοάγ­

γλους, φιλογάλλους κω φιλορώσους σαι συνέχεια,

«καποδ10τριακούς» κω «συνταγματικούς>> στο ιέ­

λος. Πολύ περισσότερο μάλιστα που και η ιστορική

έρευνα δεν έχει κατασταλάf.ει ακόμη σε ΒέΒαια ο~

μπεράσματα. Το σίγουρο είναι πως ια Συvιάyματα

του Αγώνα κω η εφαρμογή που τους εmιρυλάχθnκε

απηχουοαν αυτές ης συγκρούσεις και ώς ένα ση­

μεiο nς εππρέαzαν, δίνοντας το εmχεiρημα mς νο­

μιμότnιας πόιε σιοuς μεν, πότε στους δε. Και παρ' ό­

λο που δεν ίσχυσαν σmν πράf.η, η πωδευηκή και

ιδεολογική τους λε1tουργiα ήιαv οημανnκή, αφού,

καλώς iΊ κακώς, αποτέλεσαν σημείο αναφοράς όλων

ουσιασuκά ιων πολιτικών ρευμάτων σmν ανεt,άρ­

rnm Ελλάδα, τα χρόνια που ακολούθησαν.

*Αnόσnοομα από uς πανεrnσmμιακές παραδό<ιεις cou συγγραφέα «Εισαγωγή οιην ελληνική ουνrαyμαtική

ιοιορiα», ι. Α. 1Β21-1941, Αθήνα-Κομοmνή, Αντ.

>Jόκκουλας, 1981, ο. 43-47. 8

Page 48: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

γραφια - Apxεia ως Eλλnv.uaiς

Παλlyyεvεσ:iας 1821-1832: Αι Εθνικω Συνελεύσεις, 3 ι., Βιβλιοθήκη ιης Βοuλης ιων

Ελλήνων, Αθήνα 1971-1974.

ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Α. Β., 01 ιοmκοi opyaVlσpoi ως Επανασιάαεως cov 1821 και ιο

πολiιεvpά ως, Αθήνα 1966.

Kεipεva - rmyai mς ιαιοpiας ως Ελλnν.uαiς Επανααιάαεως, Αθήνα 1967-1968.

DAΚIN D., Ο αyώνας ιων Ελλnνων y.ια mν

ανεξαpωαiα 1821-1833, μειόφραm1

Ρένας Σιαυρiδη-Παcρικiου,

Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής

Τραπέzης, Αθήνα 1983.

θΕΟΔΩΡΙΔΗΣ Γ. Κ., Ο Αλέξανδpος Μαvpοκοpδάrος και

η δpάσn ιοv: από ων Α ναιο.Λ.ά am Δύσn και από ω Δύσn amv Επανάσιασn, 1791-1821. Αδημοmευm

δ1δακιορική διαφιΒη που

υποΒλήθηκε οιο 1'μiιμα

Κοινωνιολογίας ιου Παvιεiου

Πανεmσιημiου, Αθηνα 1998.

θΕΟΔΩΡΟΥ θ., Αι διίσ πpώrαι

Ε8vοαυνελειίσεις και ra .Σvvrάypara ως Emδaύpov και

ιοv Ασιpο~, (ανάτυπον) Αθήνα

1973.

ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ Ν., Eν8vpripaιa αιpαrιωιικά ως

Επανααιάαεως ιων Ελλnνωv

1821-1833, 3 τ., Πόγκειος Εmφοπή, Αθήνα 1939·1942.

ΚοΛοκοτΡΩΝΗΣ ο .• Δmynσις avp.8άvrων mς

ελλnν.uαiς φυλής:

aπopvnpoνεύpara. καιαγραφή­

nαροοοiοσn r. Τερισέm, εΙσαγωγή, φιλολογική

εmμέλειο Τόσου Βουρνο, Αφοi Τολιδη, Αθηνο [χ.χ.].

ΚΥΡΙΑΖΗΣ-rοΥΒΕΛΗΣ Δ. Λ. , Τα ελλnVlΚά .Συvrάypaιa: Emδaύpov, Aaιpovς,

ΤpοlΖiινος 1844, 1864, 1911, 1927, 1952 και 1975: κεipενα I ro νόηpα ως ελλnv.uώς σvvraypar.uaiςιaιopia~ 2η

έκδ., Νομικη ΒιΒλιοθήκη,

Αθήνα [1991 Ι

ilAπANroNIOY Ν. Σ., Το 1δ1ωrικό δiκαιο rων Ελλ.riνων

καιά mν Επανάαιασn ιοv 1821, (ανάτυπο), θεσοαλοviκη 1976

ilΑπΑΣΩΤΗΡΙΟΥ Χ., Ο αyώνας y.ιa mν ελλnv.uαi

aveξapmaia: πολJι.uαi και

aιpamy.uαi ιων Ελλnνων και ως

08ωpav.uαiς Avroκpaιopiaς, 1821-1832, Ι. Σιδέρης, Αθήνα 1996

- Πολlηκόν Σύvraypa mς

Ελλάδος: avvrax8έν, ανακpι8έv και

εmκvpω8έν καrά mν r · Ε8v.uών .Συvέλεvσιν, εκ mς Τυnοyροφiος της

ΚυΒερνήσεως, Τροιzήvο 1827, ονaι.

1972.

ΙΙΡοτοΨΑΛΤΗΣ Ε. r.­ΔΙΑΜΑΝΊΉΣ Κ. Α.,

Apxεia Δάzαpου και Γεωpyiου

Κουvrουp1ώrου, Εθνικό

τυπογραφείο, Αθήνα 1966· 1969.

ΡοτzοκοΣ Ν., Επαvάσιασn και εpφύλJος πόλεpος

αιο Εικοσιένα, Πλέθρον , Αθηνα [1997).

ΣΠΗΛΙΑΚΟΣ Σ., Η Συνέλευσις ιων Καλιεzών και η

πpώω Πελοποvvnαιακή Γεpουσiα,

Πειραιάς 1961.

ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ Ε .. Σχέδιον opyaVJσpoύ ιου αrάκrου

σιpαrιωrικού mς Ελλάδος, εκ rnς

rυποyροφίας Αθηνών 1826,

Φωιοιυmκή εnανέκδ. Ιστορικής και

Εθνολογικής Ειαιρίος, Αθήνα (χ.χ.]

ΣτΑΜΑΊ'ΟΠΟΥΛΟΣ τ. Α., Ο εαωιεpικός αyώνας πpιν και καrά

ων Επανάαιασn ιου 1821, 3n έκδ. ,

ΚάλΒος, Αθήνα 1979

ΤΡΙΚΟΥΠΗΣ Σ. , Iaιopia mς Ελ.λnv.uαiς

Επανασιάαεως, εικοvοyροφnμένη διό

ιων σαραvιο ιηνάκων tου Petel" Hess, 4 t., Νέο Eλλnvucή Βlfiλιοθήκn.

Αθήνα 1971.

ΦΙΛΑΡΕΤΟΣ Γ.Ν., Σύvraypa ως Ελλάδος, Εκ του

τυποyραφεiου ιων κοιοσmμάιων

Α νέσιn Κωνοιαvnνiδου, Αθήνα 1889.

ΦΙΛΗΜΩΝ Ι., Δοκipιον ιαιοpικόν πεpi mς

Ελ.λnv.uαiς Επανααrάαεως, Ειαιρεια

Ελληνικών εκδοσεων, [Αθnνο]

[1967;]

«Η έξωσις των πρώτων βασιλέων της Ελλάδος, Οθωνος κ~ ι Αμολ~~ς:·· Στο βάθ~ς το βρετονικό πολεμικό «Σκύλλα>> αναμένει να τους πορολαβει. Λοικη λιθογροφιο 49

Page 49: Ιστορία-Ελευθεροτυπία, Τα Συντάγματα Του Αγώνα

Αyαιmcά «ΙσrοpJΚά»

Σας γράψω επ' αφορμή cου αφιερώμαtο!; σι:α Νοεμβριανά, τ. 57 (16/11/2000). Το εν λόγω αφιέρωμα μου nροf,έ· νηοε καιάnληf,η, ιδίως σε σύγκριση με τα προηγούμενα κεiμενα των «Ισι:ορικών>> τα onoiα και δΙακρίνονταν γΙα mν αvοκειμενικό­mτα και mν εmσmμσνn<ή τους πλnρόrnτα.

Η κριm<ή μου εοηάΖετω σι:α εf,ης σnμεια: Πρώτον, ουδεμία αναφο­ρό γίνεται σε μαρruρiες mς ουδετερόφιλης πλευράς, πέραν mς γε­νικής ΒιΒλlοyραφiας οαιν tελευταiα οελiδα. Δεν εyράφnοον ΒιΒλiα αnό ωυς Ελληνες πρωωyωνΙσι:ές αις από 'κει πλευράς; Είναι δυ­νατόν ένα αφιέρωμα να 8εωρηθεi αντικειμενΙΚό όταν αnό ια 7 (ε· πτά) κείμενά tου ο' ένα μόνο γiνέιαl χρήση μη Βενιzελικών πηγών, οι 011οίες μάλιστα και δεν είναι καν ελληνικές αλλά γερμανικές; Ο κ. Μαρκέτος δεν γνωρizει ιη λαuvική ρήση «unis testis, ηιιllis testis», δηλ. μια μαρτυρία ίσον καμiα μαριυρiα; Πώς δομεi όλο το κείμενό cου ουαιαοτικά γύρω από το «πόνημα» του ακραιφνούς Βε· νιzελικού Χρ. Χουρρούzιου, κατοmνου πρωταγωνιστή των γεγονό­των της περΙόδου 1917·1920; Δεύτερον, μήπως αγνοούν 01 συγyρα­φεις σας ro ΒιΒλίο «Η ιστορm cου εθνικοί> διχοομοί>», εκδ. Κυρο­μάνος; Σε αυτό περιέχεται εγyραφο γερμανικής προελεύσεως. με το

οποίο δίδονtαι yραιπές εγγυήσεις για ιnν ακεραιόmια mς Ελλά­δος· η ύπ~ του εyyρόφου αυτού αμφιοΒnιεiτο σφόδρο από τον ΒεVJΖέλο και ως εκ τούτου και μόνη η ύπαρξη του καωρρίmεΙ μέγα μέρος n1ς Βεvιzελικής εmχεψημαιολογίας. Τρίτον, πουθενά δεν α­ναφέροvιω οι επίπονες διαnραΥΙ-ιαιεύοεΙ!; των «Βασιλικών» κυ.6ερ­νήοεων με την Ανtάνt. Είναι δε γνωστό όιι το μόνο που zηιούοαν αυτές ήταν το αυτονόητο, δηλ. yραmά ανταλλάypατα, κά:ιι nου οι Δυ­ιικοi αρνούνταν μετ' εmιάσεως· ανuθέτως, ο Βενιzέλος ήθελε mν εi· οοδό μας σι:ον πόλεμο άνευ ουδεμιάς εγγυήσεως, εμmσι:ευόμενος «το λομπρα του άστρα» όπως διαφαινεται περίιρανα από m οχεuκn αρ8ρογροφiα του στο «Βήμα» τσ 1934. Τέταριον, ουδέν σχόλΙο γίνε­ται για mν αυταρχική συμπεριφορά ιου διοικnώ mς ΓαλλΙκής Σφαοάς Ανατολής, στραr. ΣαράΙy, ο οπο1ος ουμπεριεφέρετο ως α­πόλυτος αφένmς προς δούλους. καιαλύονtας κάθε ελληνική αρχή om Μακεδονία. Ούτε μiα λέf,η δεν υπάρχει σης πενήντα (50) οελi· δες για rn Βενtzελική τρομοκραιiα επί ιων ανnφρονούντων σια μέ­ρη όπου εi:χε επικρατήσει το κίνημα rnς Εθvικής Αμυνας. Η παρά­λειψη αυτή είναι ουσιώδης, γιαιί υπάρχουν μαριυρίες που δείχνουν το δυσμενή αντiκτυπο των δύο παρω1άνω γεγονότων σmν Παλαιά Ελλάδα. Πέμπτον, περιορισμένη αναφορά γινεται σmν τρομερή ΠεΙ· νο και mν εf,αθλίωοη που επέφερε ο ναυnκός αποκλεισμός των Δυ­nκών σι:σν ΙΙειρωά. Ο αποκλεισμός όμως αυτός δεν έκαμψε το φρό­νημα mς πλειοψηφίας των καιοικων mς Αθήνας, που nλnροφο­ρουμενοι ια δεΙνοπαθήματα των ομοιδεοτώv τους om Βόρ. Ελλά&ι f:λεγαν το γνωοrό: «Ψωpi, ελιά και Κώtσο .6ασιλιά>>. Εκτον, αvυπό· γραφοι χαρcικmρισμοi, όπως «εμπαθής και αδίστακτος προς τους

πολιτικούς του ανnnάλους» για ισν Δημ. Γούναρη -σελ. 26- και «γερμαV1Κή!; καrαyωyiις και φαναιικός γερμανόφιλος» (sic) για τον διαπρεπή λόγ10 και νομομαθή Κων. Εολιν -σελ. 18· εκτός από α­στiιρικτοι φανερώνουν εμπάθεια και μερολnψiα ασυμ.6iΒασm για ιοιορικό πόνημα. ΦοΒαύμαι πως n ουοοώρευοn τόσων και τέτοιων α­ιοπημάιων δεν συνάδει με το έως τώρα επiπεδο των «Ισιορικών». Λυπούμαι για το μέyε8ος mς εmσι:αλής μου, αλλά αvέκα8εν θεω­ρούσα όιι έχει παρέλθει n εποχή που n ισιορiα εyράφειο «κατά πα­ραyγελiαν». 01 ανωτέρω εmοrη.ιάνοεις έyΊναν για mv αποκατάσια· on τnς ισι:ορικ:ής αλήθεmς. Δυσι:υχώς, κάποιοι εmμένουν να χαρα­κιnριzουν με mv <<εκ των υσι:έρων σοφία» τούς μεν ως συντηρηn· κούς και 5ενόδουλους, ιους δε ως προοδευτικούς και υπεράνω mέ­οεων (μήπως δεv ήταν ο <mροοδεαιικός» Βενιzέλος, που θέσmσε το «Ιδιώνυμο» παρέχοντας νομΙΚή κάλυψη για nς δ1ώεεις χιλιάδων Ελλήνων και tου οποίου ο προστατευόμενος Α ρ. Σtεργιάδης, ύπατος

50

... προςf :ιστορικά

aρμοστής Σμύρνης, συνταf,ιοδοτεiτο ώς το θανατό του από το Foι-eίgn Office;). Φθάνει mα με ιους προδότες και τους σωτiιρες! Αυτά για n1ν ώρα, εν αναμονή ενός αφιερώματος σιους φοιιερούς διωγμούς που υπέσmοον οι «δεf,ιοi» ΚΙ «αρισι:εροi» ανn.6ενtzελlκοί του 1916 om Βόρ. Ελλάδα και αnό ιο 1917 ώς το 1920 σε πανελλα· δική κλiμακα. Με ημή

Ι.Σ. Παπαφλωράτος

νομικός - διεθνολόγος

Α vπppnσε1ς

\ Με μεγάλη λύπη διά&ισο στο τεύχος «Τα Νο­εμ.6ριανά του '1&> το .Βιογραφικό οnμεiωμα για τον Δ. Γούναρη. Δυ­στυχώς, ο συντάκτης του έγραψε ένα κείμενο που δείχνει πόσον α υ­ιός εiναι εμπαθέσταιος.

Μα, αν ο Δ. Γούναρης υmΊρf.ε εμπαθής και αδiσι:ακτος (!), τότε u πρέπει να πούμε για τσν Ε. Βενιzέλο, που εf,όρισε omv Κορσική ό­λους τους παλJnκούς του ανnπάλους, και ακόμη mv τόσο ηολυσυzη. cnμέvn στάση του omv περίφημη δίκη ιων έf,ι; θα yράψω ένα από­σπασμα από mv εmσι:αλή ιοu αειμνnσιου Π. Κανελλόποuλου προς ιο συγγρα<ρέα, διακεκρψένο δημοαιογραφο Δnμ. Χρονοποuλο. mς 610'{ραφίας ιου Δ. Γούνcιρn: «ΓνήσΙοι Ελλπνες ήιαv και οι δύο. ο Βε­νυ..έλος και ο Γούναρης, ο πρώτος ήιαν τυχερός, ο δεύτερος άτυχος». «Λάθη μπορεί vα έκαμε, όπως όλοι μα!; (ο Δ. Γούναρης). θα μπο­ρούσα να απαριθμήσω πολλά λάθη ιου Ε. Βενιzέλου». Ετοι, λοιπόν, τα αιώνΙα ελληνικά πάθη 8α μας οδηγούν έπειτα από δεκάδες χρό· νια να δΙδάσκουμε στους νεότερους την φαyική ισι:ορiα α υιού του ιό­που; Είναι απαράδεκτο! Κρίμα, δεν γρόφουμε ισcορiα με προοωπικές αnόψεις, Ιδέες, mστεύω και ιοπο8ειήσεις στα μεγάλα γεγσνόια που ρήμαf,αν ισν ιόπο αυτό. Οταv δεν μποροψε να ιο αnοφί>γουμε αυτό, καλίπερα vα μελετάμε! ΚαΙ όχι νο γράφουμε ισι:ορία. Με εκιιμηοn

Αχ. Δ . Σιδέρης

ΑΠΑΝΤΗΣΗ

Το ιεύχος δεν ήταν αφιερωμένο γενικό στον Εθνικό Διχασμό, αλλά εΙδικά στα Νοεμ.6ριανά. Α νtiοιοιχο, n παρουσίαση των προσώπων ε­οιιαzόταν ειδικά σι:ο ρόλο που έπω6αν ιότε. Μολαταύτα, αναφέρο· vιω πολλά από όσα μνημονεύεΙ ο rrρώτος εmσι:ολογράφος. Ενώ ό­μως ο iδtος εmκαλεiτω γερμανικό έγγραφο, δυσcινασχετεi για m χρήση των γερμανικών αρχcιων. που διαψεύδουν οριστικά ια μύθο mς «ουδεrερόmτας» και εm.6ε.6αιώνουν mν τυφλή πρόσδεση ιου Κωνσιαντivου και των ουμ.Βουλων του om γερμαvικ:ή πολιτική. Οοο για m χρήση ανn.6ενtzελικών <<μαρcυριώv», ποΙες τάχα περΙγράφουν το διωγμό των Φιλελευθέρων ή το Ανάθεμα; Μόνο οι εφημερίδες των ημερών εκεiνων (ιις οποiες χρnοφοποίnοε και ο Χουρμούzιος). Οπως φαiνειαι, και οι δύο εmστολογράφοJ θα ήταν ευχαριοmμένοι μόνο με piα πλήρη εf,ομοiωοn των δύο πλευρών, σαν αυτή που εm­χε~ρεί ο Π. Κανελλόπουλος, αvtηηός ιου Γούναρη. Ενώ Βολεύει ό­σους μένουν mσι:οi omv αvιιΒεν1zελική παραταξ,η, μια τέτοια εfρ­μοίωοη παραρένεΙ ωοιόοο αvtοτόρηm. Δεν απεiλrιοε ποτέ ο Βενιzέ· λος τους αντιnόλους του με «λινtοόριοι.ια» ούτε όn 8ο τους «οπάοει ιο κεφάλι», όπως ο Γούναρης (κατά μαρτυρία του Μετα(,ά). Οι ανιιΒεν1-zελικοi με επικεφαλής ισν Γουναρn ήταν εκείνοι που εγκαιvtcισαν τη χρήση ωμής 6iας εvαντiον των αντmάλων, mv εποχiι (mΌif,n του 1916) που οι Φιλελεύθεροι nεριορizονtαν να ορνανώ\ιουν ... δι.cι.λέf:,εlς σε κλειοώ χώρο (λόγω φομοκραιιας). Ούτε ευοταθεi .6έ.6αια κ(ψlά σύγκριση των yεγσνότων ιου 1916 με mv πολύ μεταγενέστερη εκtέλε­οn των Ε6ι το 1922, ύσι:ερα αnό ανεπανόρθωm εθνική καrαοrροφή.

Γ.θ. Μαυροyορδάτος καθηγητής Πανεmοτnμiου Αθηνών