ΑΓΑΝΑΚΤΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

του Θανάση Τσακίρη

Αγανάκτηση και Πολιτική

Εισήγηση στο σεμινάριο «Από την οργή στη συμμετοχή» της Σχολής Πολιτικής (9/5/2015)

http://www.politicalschool.org/

Αγανάκτηση παντού

Σήμερα είμαστε Βαλτιμοριανοί, όπως την Πρωτοχρονιά του 2011 ήμασταν Τυνήσιοι, λίγες εβδομάδες αργότερα Αιγύπτιοι, το Μάιο της ίδιας χρονιάς Ισπανοί και Έλληνες και της φθινόπωρο Νεοϋορκέζοι, Λονδρέζοι κ.ο.κ Τι είναι αυτό που μας ενώνει και δονεί παρά των «Αγανακτισμένων» η φωνή;

Είναι η «αγανάκτηση» επαρκής όρος για να μπορέσουμε να μιλήσουμε για Πολιτική;

Πολιτική είναι…

Πολιτική (Politics)= «πεδίο πάλης και ανταγωνιστικής δραστηριότητας για την επίλυση γενικής εμβέλειας διαφορών» και «πολιτική» (με «π» πεζό, policy) είναι «συγκεκριμένη πρόταση αντιμετώπισης συγκεκριμένων θεμάτων».

Πολιτική είναι η διαδικασία λήψης δεσμευτικών συλλογικών αποφάσεων.

Πολιτική είναι «η επιστήμη και τέχνη της διακυβέρνησης: η επιστήμη που ασχολείται με τη μορφή, οργάνωση και διοίκηση ενός κράτους, ή μερών του, και με τη ρύθμιση των σχέσεών του με άλλα κράτη.»

Πολιτική είναι ένα ευρύτερο φαινόμενο καθόσον ότι «αφορά σημαντικές διαφωνίες για την κοινωνική ζωή, καθώς επίσης και τις απόπειρες συμφιλίωσης ή υπέρβασης των διαφωνιών αυτών.»

Αγανάκτηση

Μεγάλη δυσαρέσκεια, οργή, παραφορά, και ειδικά το συναίσθημα που νιώθει κάποιος που πιστεύει ότι έχει αδικηθεί με κάποιον τρόπο.

(Νομικός όρος) η αγανάκτηση, σύμφωνα με την υφιστάμενη σχετική νομοθεσία, φέρεται δικαιολογημένη σε περιπτώσεις σωματικής βλάβης και εξύβρισης.

Αντίσταση

Η αντίσταση συνδέεται με την αναγνώριση και τη γνώση (cognition).Υπάρχουν τέσσερα κριτήρια για να μπορούμε να αναγνωρίζουμε την «αυθεντική εξέγερση».

- Να είναι συλλογική και οργανωμένη κι όχι ιδιωτική και ανοργάνωτη,

- Πρέπει να διέπεται από αρχές (principles) και να μην είναι εγωιστική και καιροσκοπική.

- Πρέπει να επιφέρει «επαναστατικές» συνέπειες.

- Πρέπει να αρνείται κι όχι να αποδέχεται την ιεραρχία.

Αντίσταση

Η αντίσταση συχνότερα έχει να κάνει με τους καθημερινούς υλικούς στόχους παρά με την «επαναστατική συνείδηση».

Αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να υπερεκτιμούμε την «καθημερινή αντίσταση» και να κατανοούμε ότι οι περισσότεροι άνθρωποι διάγουν μπερδεμένους βίους.

H αντίσταση μπορεί να αναφέρεται σε μια μορφή στάσης που χαρακτηρίζεται από την άρνηση των ανθρώπων να συνεργαστούν ενεργητικά με ή να εκφράσουν την υποστήριξη στο ισχύον καθεστώς ή σε αυταρχικές προσωπικότητες.

Ακόμα και αν φαίνεται παθητική πρόκειται για ενέργεια αντίστασης.

Αντίσταση

Αντίσταση υπάρχει πολύ συχνά με την έννοια του «καρπού».

Δημιουργείται μια «παράδοση αντίστασης» που ρίχνει σπόρους για να θερίσει καρπούς μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα όταν είναι πλέον κατάλληλες οι δομικές, οι ιδεολογικές και πολιτικές συνθήκες.

Κατά παρόμοιο τρόμο δημιουργούνται μια «πολιτική κουλτούρα αντιπολίτευσης» που εξαρτάται και από την «κοινωνικοποίηση» των παιδιών σε πλαίσιο οικογένειας που είναι ο πιο κοινός και ουσιαστικός μηχανισμός.

Εξέγερση

Εξέγερση είναι μια μορφή ξεσηκωμού ή ανταρσίας (uprising ή insurgency) που σπανίως αποσκοπεί να αλλάξει ολόκληρο το σύστημα.

Αντιθέτως, αποσκοπεί στην επίθεση σε συγκεκριμένους τομείς του κατεστημένου συστήματος, στην αναδιάρθρωση της κυβέρνησης ή στην αλλαγή συγκεκριμένων πολιτικών που εφαρμόζονται σε διάφορα επίπεδα.

Διαφέρει από άλλες μορφές κινητοποίησης όπως η στάση (revolt), το πραξικόπημα (coup d’ état), ή η επανάσταση (revolution).

Συχνά είναι αυθόρμητοι ξεσηκωμοί που με στόχο την αλλαγή ηγεσίας, πολιτικής, θεσμών και σπάνια αφορά την απόπειρα άμεσης επιρροής ή αλλαγής των ευρύτερων κοινωνικών δομών και των νορμών/αξιών.

Ερωτήματα

1. Πότε αναδύονται τα κοινωνικά κινήματα;

2. Πώς αναδύονται τα κοινωνικά κινήματα;

3. Ποια είναι η σχέση κοινωνικών κινημάτων και κράτους;

Κοινωνικά κινήματα είναι…

….επίμονες οργανωμένες και συλλογικές προσπάθειες για αντίσταση σε υφιστάμενες δομές εξουσίας, πολιτισμικά ρεπερτόρια και πρακτικές, σε κυρίαρχες ελίτ που καταπιέζουν και καταστέλλουν

….επίμονες οργανωμένες και συλλογικές προσπάθειες για πραγματοποίηση αλλαγών σε αυτές τις δομές

Κοινωνικά κινήματα είναι…

…οργανωμένες δομές και στρατηγικές που μπορούν να ενδυναμώσουν τον καταπιεζόμενο πληθυσμό για να κινητοποιηθεί και να δραστηριοποιηθεί και να αμφισβητήσει και ανα αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις ισχυρές και προνομιούχες ελίτ.

Τα κοινωνικά κινήματα μπορούν…

Να δημιουργήσουν ευκαιρίες/δυνατότητες επίτευξης αλλαγές από τα κάτω προς τα πάνω στο πλαίσιο των κρατών.

Να επιτρέψουν σε σχετικά αδύναμους πληθυσμούς να επηρεάσουν τις διεθνείς σχέσεις (όπως στην περίπτωση του αντιπολεμικού κινήματος στον πόλεμο του Βιετνάμ ) όχι μόνο προσωρινά αλλά σε μακροπρόθεσμη βάση (π.χ. ψήφιση της War Power Act από το Κογκρέσο που αφαιρούσε από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ πολλών αρμοδιοτήτων σχετικά με την κήρυξη πολέμου).

Τα κινήματα ως «ομπρέλες»

Η δομή «ομπρέλας» ή «δικτύου» πολλών κοινωνικο-κινηματικών οργανώσεων διευκολύνει την συνεργασία στη δράση για θέματα αμοιβαίου ενδιαφέροντος.

Παράδειγμα: Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα στις ΗΠΑ

Χαλαρή συμμαχία διαφορετικού χαρακτήρα οργανώσεων που, μολονότι είχαν δικές τους ατζέντες, δρούσαν από κοινού για το ζήτημα της «φυλής» και τα πολιτικά δικαιώματα.

Εκτός από τις χαλαρές συμμαχίες υπάρχουν οι στρατηγικές τάσεις και ρεύματα στο ευρύτερο πλαίσιο ενός κοινωνικού κινήματος. Π.χ. φεμινιστικό κίνημα

1. Φιλελεύθερος φεμινισμός (επιδιώκει την μεταρρύθμιση δομών και θεσμών για την ισότιμη ενσωμάτωση την γυναικών με τακτική την άσκηση πίεσης (lobbying) ή/και τις δικαστικές προσφυγές κλπ).

2. Ριζοσπαστικός φεμινισμός (θεωρεί ότι η πατριαρχία, η ανδρική κυριαρχία είναι η κύρια αιτία της καταπίεσης των γυναικών και επιδιώκει την κατάργηση ή βαθιό μετασχηματισμό των πατριαρχικών δομών και θεσμών, π.χ. του γάμου με εναλλακτικού τύπου οικογένειες και την ενδυνάμωση των γυναικών για την απελευθέρωσή τους από τους καταπιεστικούς δεσμούς.)

3. Μαρξιστικός φεμινισμός (θεωρεί ότι για την καταπίεση των γυναικών ευθύνεται ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής κι ότι ο ανταγωνισμός ανδρών και γυναικών είναι θέμα «ψευδούς συνείδησης» λόγω της τακτικής «διαίρει και βασίλευε» των εργοδοτών κι έτσι στόχος των μαρξιστριών φεμινιστριών είναι η ανατροπή του καπιταλισμού ως προϋπόθεση της εξάλειψης της πατριαρχίας και του σεξισμού).

4. Σοσιαλιστικός φεμινισμός (θεωρεί ότι το «δυαδικό σύστημα» της πατριαρχίας και του καπιταλισμού είναι η αιτία της καταπίεσης αλλά δεν μπορεί να αναχθεί σε αποκλειστικά οικονομικούς όρους γιατί η πατριαρχία προϋπήρχε του καπιταλισμού και η ανατροπή του καπιταλισμού δεν εγγυάται την απελευθέρωση των γυναικών χωρίς αγώνα.

5. Αναρχο-φεμινισμός (θεωρεί ότι το «δυαδικό σύστημα» δεν μπορεί να καταργηθεί αν δεν εξαλειφθεί η ιεραρχία, η εξουσία και η κυριαρχία του κράτους τόσο στο πολιτικο-οικονομικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της καθημερινής ζωής και των ανθρωπίνων σχέσεων).

Θεωρία του πλήθους (Γκουστάβ Λεμπόν)

Το πλήθος αποκτά ένα «συλλογικό νου» και κάθε άτομο του πλήθους κυριεύεται από σκέψεις και συναισθήματα τέτοια που το ωθούν σε πράξεις εντελώς διαφορετικές από εκείνες που θα μπορούσε να διαπράξει κατά μόνας.

Άρα, κατά τη θεωρία αυτή, τα πλήθη είναι επιρρεπή στη βία.

Ακόμη και οι πιο πολιτικές μορφές κινητοποίησης διαμαρτυρίας (απεργίες, συγκεντρώσεις κλπ) θεωρούνται ότι στηρίζονται σε βασικά στοιχεία της ψυχολογίας του πλήθους (φήμες, πανικός κλπ).

Επομένως, η αγανάκτηση είναι ιδιωτική υπόθεση που είναι «επικίνδυνη» αν γίνει συλλογική.

Η θεωρία εκφράζει τους φόβους των κυρίαρχων ελίτ του 19ου αιώνα για την αυξανόμενη επαναστατική δράση των μαζών (Κομμούνα των Παρισίων, Σικάγο Πρωτομαγιά 1886 κλπ).

Θεωρίες της συλλογικής συμπεριφοράς

Αυτές οι θεωρίες ανάγουν τη διαμαρτυρία στην απελευθέρωση καταπιεσμένων υστερήσεων.

Τα αναποφάσιστα και ανήσυχα μέλη του πλήθους απλώς μιμούνται το ένα το άλλο χωρίς να διαθέτουν συνεκτικό εναλλακτικό σχέδιο.

Μεταδίδεται έτσι μια «κυκλική διαντίδραση».

Ο κυρίαρχος ρόλος του κοινωνικού πλαισίου σ’ αυτή την προσέγγιση αφορά στην εξήγηση των μη κανονικών συνθηκών - π.χ. μαζική κοινωνία ή εντάσεις προκαλούμενες από την ραγδαία κοινωνική μεταβολή– που επιτρέπουν την περιοδική έκρηξη συλλογικής «τρέλας».

Θεωρίες δομικής έντασης

Τα κοινωνικά κινήματα αποτελούν ημι-ορθολογικές αποκρίσεις ατόμων και ομάδων στις μη κανονικές συνθήκες που προκύπτουν σε φάση δομικής έντασης μεταξύ των κύριων κοινωνικών θεσμών.

Προκαλεί τη δυσλειτουργία ολόκληρου του κοινωνικού συστήματος, καθώς έρχονται σε σύγκρουση οι ομαδικές επιθυμίες με τους όρους ύπαρξης των ατόμων.

Η ιδιαίτερη συνεισφορά στην ανάπτυξη της θεωρίας αυτής είναι ότι περιέγραψε το μηχανισμό που τίθεται σε λειτουργία βοηθώντας την ανάδειξη και δραστηριοποίηση των κοινωνικών κινημάτων.

Θεωρία της μαζικής κοινωνίας

Υπάρχει έλλειψη δεσμών με τις ενδιάμεσες ομάδες και τους αντίστοιχους θεσμούς δημιουργώντας το υπόστρωμα για την ανάπτυξη μαζικών διαμαρτυριών.

Το πρόβλημα με αυτές τις θεωρίες είναι ότι είτε θεωρούν αδιανόητη την ύπαρξη τάσεων διαμαρτυρίας στην ομαλή καθημερινή ζωή είτε περιγράφουν το «συλλογικό νου» με ψυχολογικούς όρους και παραμελούν την κουλτούρα, τις στρατηγικές και την πραγματική ψυχολογική δυναμική στο επίπεδο των ατόμων.

Συνήθως προσπαθούσαν οι ερευνητές αυτής της σχολής να εξηγήσουν την μαζική στήριξη των ναζιστικών, φασιστικών και σταλινικών καθεστώτων.

Θεωρίες δομικής έντασης 2.0

Τα κινήματα ακολουθούν στα πλαίσια αυτά μια σειρά βημάτων: ευνοϊκές δομικές συνθήκες, γενικευμένη πεποίθηση των συμμετεχόντων ότι υπάρχει δομικό κενό και κατάσταση απροσδιοριστίας κι έλλειψη επιθυμίας συμπεριφοράς κατά το συμβατικό τρόπο, επιταχυντικοί παράγοντες, κινητοποίηση συμμετεχόντων, μηχανισμοί κοινωνικού ελέγχου (αντικινήματα, κρατικές αρχές που ασκούν πολιτική ενσωμάτωσης, τροποποίησης δομών ή καταστολής.

Η δομική ένταση προκαλεί μια κοινωνική ανισορροπία μεταξύ των διαφορετικών μερών του γενικότερου κοινωνικού συστήματος, ιδιαίτερα μεταξύ των οικονομικών θεσμών και των πολιτισμικών αξιών. Καθώς ορισμένα μέρη του συστήματος μεταβάλλονται με σχετικά πιο ραγδαίους ρυθμούς προκαλείται μια αντικειμενική ένταση.

Προκαλείται δηλαδή, με μαρξιστικούς όρους, ένταση μεταξύ του ταξικού συστήματος (κοινωνικές σχέσεις παραγωγής) και της ανθρώπινης παραγωγικής δημιουργικότητας.

Θεωρίες Απόλυτης και Σχετικής Αποστέρησης

Όταν οι άνθρωποι στερούνται αυτά που χρειάζονται ή φαντάζονται πως χρειάζονται τότε εξεγείρονται.

Μαρξ κι Έγκελς («Κομμουνιστικό Μανιφέστο», 1848). Η πόλωση μεταξύ εργατικής και καπιταλιστικής τάξης θα εντείνεται καθώς λόγω της κατοχής των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές οι πλούσιοι θα γίνονται πλουσιότεροι κι οι φτωχοί φτωχότεροι σε κατάσταση εξαθλίωσης και Απόλυτης Αποστέρησης. Το αποτέλεσμα θα είναι οι εξαθλιωμένοι προλετάριοι να επαναστατήσουν συλλογικά και θα ανατρέψουν την κοινωνική δομή που ευθύνεται για την καταπίεσή τους μιας και δεν έχουν τίποτε άλλο να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους.

Θεωρίες Απόλυτης και Σχετικής Αποστέρησης

Όμως, η Ρόζα Παρκς στην Αλαμπάμα έδειξε ότι δεν ισχύει παντού και πάντα η θεωρία της Απόλυτης Αποστέρησης. Η Αφροαμερικανίδα μοδίστρα δεν είχε θέμα επιβίωσης στην εποχή που είχε νομικά καθιερωθεί ο κατώτατος μισθός, η κοινωνική ασφάλιση κι η οικονομία άνθιζε.

Αυτό που την υποκίνησε ήταν η Σχετική Αποστέρηση, δηλαδή δεν γίνονταν σεβαστά τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα για όλους και ο ρατσισμός κι οι κοινωνικές/φυλετικές διακρίσεις ενίσχυαν την Αγανάκτηση για την Αδικία.

Έρευνες του James David(1962 ως 1974) έδειξαν ότι οι οργανωμένες εξεγέρσεις

γίνονται από ανθρώπους που συγκρίνουν την κατάσταση των προσδοκιών τους

και την στασιμότητα της δικής τους κατάστασης ή όταν οι προηγούμενες συνθήκες

θεωρούνται πως ήταν σχετικά καλύτερες.

Όμως μπορεί να υπάρχουν οι αναγκαίες συνθήκες αλλά να μην ικανές για κίνημα ή επανάσταση

Οι άνθρωποι δεν εξεγείρονται χωρίς να διαθέτουν πρόσβαση σε Πόρους που να τους βοηθήσουν να οργανώσουν ένα κοινό ορισμό της κατάστασής τους και να αναπτύξουν ένα όραμα στρατηγικής αντίθεσης και δράσης.

Ανθρώπινοι Πόροι για την άρθρωση της δυσαρέσκειας και τη διατύπωση της στρατηγικές αντίθεσης και δράσης.

Ηγεσία για την οργάνωση και κινητοποιήσουν άλλους.

Υλικοί Πόροι, π.χ. χρηματικοί πόροι, διάχυση του μηνύματος, υποστήριξη, νομική στήριξη για υπεράσπιση απειλούμενων ή φυλακισμένων συμμετεχόντων, ευρεία επικοινωνία με άλλους δυνητικούς υποστηρικτές κλπ.

Δίκτυα άλλων ομάδων πολιτών ή υφιστάμενων οργανώσεων που θα συνεισφέρουν τους πόρους τους στη συνδυασμένη προσπάθεια.

Κινητοποίηση πόρων

Aldon Morris (έρευνες από 1984 ως 1999, εκτεταμένες συνεντεύξεις βάθους με ακτιβιστές και συμμετέχοντες)

Κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα ΗΠΑ. Οι Αφροαμερικανοί δεν ξεσηκώθηκαν ξαφνικά ούτε αγανάκτησαν ταυτόχρονα.

Αποτέλεσμα της κινητοποίησης πόρων από αρκετές κινηματικές οργανώσεις που συνδύασαν τις προσπάθειές τους και κατάφεραν να γίνουν ισχυρή συλλογική δύναμη που προκάλεσε την αμφισβήτηση της πολιτικής του φυλετικού διαχωρισμού και των λοιπών μορφών φυλετικών διακρίσεων (θεσμικός ρατσισμός)

Θεωρία της «δομής των πολιτικών ευκαιριών»

Η άνοδος και η πτώση των κοινωνικών κινημάτων αποτελεί μέρος της πολιτικής πάλης και αποτέλεσμα αλλαγών στη «δομή των πολιτικών ευκαιριών».

Κάθε κίνημα βιώνει τους δικούς του «κύκλους διαμαρτυρίας» που σημαίνει ότι η δράση του ακολουθεί μια κυκλική πορεία από την ένταση και την αύξηση της μαζικότητας ως την εσωστρέφεια και τη μείωση της μαζικότητας ανάλογα με τη συγκυρία και τις υποκειμενικές δυνατότητές του.

Τα κινήματα έχουν την τάση να εξαπολύουν νέα κύματα συλλογικών αγώνων και σε άλλες περιόδους να εκφράζουν μια σιωπηλή, λανθάνουσα διαμαρτυρία.

Οι πολιτικές ευκαιρίες και οι πολιτικοί περιορισμοί είναι διαστάσεις της πολιτικής πάλης που ενθαρρύνουν τους πολίτες να εμπλακούν στη συγκρουσιακή πολιτική.

Πρόκειται για εξωτερικούς πόρους που βοηθούν στην κινητοποίηση των κινημάτων και των ομάδων και δεν αποτελούν άμεσο δημιούργημα των τελευταίων.

Οι πολιτικές ευκαιρίες ωφελούν ή εμποδίζουν τα κοινωνικά κινήματα ανάλογα με την επίδραση που ασκούν στις γενικότερες ευκαιρίες για επιτυχή συλλογική δράση.

Το κοινωνικό κίνημα δεν είναι κυρίως οι οργανώσεις του αλλά η διαρκής διάδραση, ο πολιτικός αγώνας.

Θεωρία του «τσαμπατζή»

Το άτομο αποτελεί τη βασική μονάδα ανάλυσης της σχέσης ατόμων και κοινωνικών ομάδων.

Υποστηρίζει την «ορθολογικότητα» των ατόμων που δημιουργούν, και συμμετέχουν σε, ομάδες συμφερόντων συμμεριζόμενα κοινούς στόχους.

Η συλλογική δράση όμως εμποδίζεται στην πράξη από την ύπαρξη του προβλήματος του «τσαμπατζή» («free rider problem»).

Tο μεμονωμένο μέλος μιας μεγάλης οργάνωσης βρίσκεται σε θέση τέτοια ώστε να μπορεί να περάσει απαρατήρητη η τυπική, και όχι ουσιαστική, συμμετοχή του στις δραστηριότητές της ενώ ταυτόχρονα να απολαμβάνει τα άνευ κόπου ωφελήματα.

Τα μέλη μιας μεγάλης οργάνωσης δεν συμμετέχουν σ’ αυτή λόγω των σκοπών της αλλά λόγω των επιλεκτικών κινήτρων μέσω των δελεαστικών προσφορών υπηρεσιών και άλλων αγαθών που τους παρέχονται.

Θεωρία διαμόρφωσης πλαισίων

Αναφέρεται στους διαδραστικούς συλλογικούς τρόπους με τους οποίους οι δρώντες αποδίδουν νόημα στις δραστηριότητές τους και στον κοινωνικό κινηματικό ακτιβισμό.

Τα πλαίσια ταυτόχρονα προσδίδουν νόημα στα γεγονότα και εξυπηρετούν την οργάνωση της εμπειρίας και την καθοδήγηση της συλλογικής και ατομικής δράσης.

Ενώ οι λόγοι έκφρασης διαμαρτυρίας για τις αδικίες που υφίστανται τα άτομα έχουν αντικειμενικά τις ρίζες τους στις δομές της κοινωνίας και της πολιτικής, δεν είναι σίγουρο ότι αυτές οι διαμαρτυρίες θα εκφραστούν συλλογικά αν δεν υπάρξει μια διαδικασία με την οποία τα άτομα θα τους αποδώσουν νόημα (κοινωνική κατασκευή των λόγων έκφρασης διαμαρτυρίας).

Πρόκειται για μια ρευστή και ευμετάβλητη διαδικασία αλληλεπίδρασης.