«ηΤέχνη είναι Πολιτική;»μελέτη υπόΟλγα Ζιρώ

Ζωγράφος-Γλύπτρια-Ιστορικός ΤέχνηςΣχολ.Σύμβουλος

Η ΤΕΧΝΗ ΠΑΝΤΟΤΕ ΣΥΝΔΕΘΗΚΕ ΜΕ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ

«Η ελευθερία του ΤύπουΟι σύγχρονες κοινωνίες είναι σύνθετες και πολύπλοκες, γιατί αποτελούνται από πολλές οργανωμένες ομάδες (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές) που έχουν διαφορετικά συμφέροντα τα οποία συχνά συγκρούονται. Σε αυτές τις συνθήκες η ελευθερία έκφρασης αποτελεί βασικό δικαίωμα γιατί με αυτόν τον τρόπο:εκφράζονται όλες οι γνώμες και λειτουργεί η κοινωνία πολιτών,διαμορφώνεται η κοινή γνώμη∗∗ η οποία ελέγχει την πολιτική εξουσία.

Το βασικό μέσο έκφρασης δημόσιας γνώμης αποτελεί ο τύπος. Για το λόγο αυτό το Σύνταγμα κατοχυρώνει την ελευθερία του τύπου (εφημερίδες, περιοδικά, έντυπα). Ειδικά για τον τύπο υπάρχουν στο Σύνταγμα και επιπλέον εγγυήσεις που απαγορεύουν κάθε παρέμβαση του κράτους (λογοκρισία∗∗∗)» Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου, 12: Δικαιώματα και υποχρεώσεις

Ο Πλάτων κρατά τον Τίμεο και με το χέρι υψωμένο υπαινίσσεται τον κόσμο των ΙδεώνΟ Αρτιστοτέλης κρατά τα Ηθικά Νικομάχεια και με το χέρι να τείνει στο θεατή «υπαινίσσεται ότι η Ιδέα δεν έχει δική της αυτόνομη ύπαρξη, αλλά μάλλον ενσαρκώνεται στον κάθε άνθρωπο που την πραγματοποιεί» Deoclecio Redig de Campos, Raffaello nelle Stanze, Milano, Martello, 1965, σελ. 13

Ο ίδιος ο Ραφαέλλο αυτοπροσωπογραφούμενος κοιτάζει το θεατή

Η Σχολή των Αθηνών είναι μέρος ενός ολόκληρου εικονογραφικού προγράμματος. προορισμένο να δείχνει σε όλους, όσοι θα παραβρίσκονταν στην «Αίθουσα της Υπογραφής» το εύρος των γνώσεων και

το κύρος του Πάπα.

"Segnatura Gratiae et Iustitiae"

Disputa del Sacramento (Teologia, ΘΕΟΛΟΓΙΑ,1509)

Scuola di Atene (Filosofia,ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, 1509-1511)

Parnaso (Poesia, ΠΟΙΗΣΗ, 1510-1511)

Virtù e la Legge (Giurisprudenza, ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ, 1511), con Gregorio IX approva le Decretali(legge canonica: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ)

Triboniano consegna le Pandette a Giustiniano (legge civile: ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ)

Η Αίθουσα της Υπογραφής

Stanza della Segnatura

Virtù e la Legge (Giurisprudenza, ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ, 1511), με τον Gregorio IX approva le Decretali (legge canonica: ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ)

Triboniano consegna le Pandette a Giustiniano (legge civile: ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ)

Η Διαμάχη του Ιερού Μυστηρίου, Disputa del Sacramento (Teologia, ΘΕΟΛΟΓΙΑ,1509)

Η Σχολή των Αθηνών,Scuola di Atene (Filosofia,ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, 1509-1511)

Παρνασός, Parnaso (Poesia, ΠΟΙΗΣΗ, 1510-1511)

Η Σχολή των Αθηνών δεξιά, ο Παρνασός ή η Ποίηση αριστερά

Η Διαμαχη για τα Ιερά Μυστήρια ή Η Θεολογία

• «….η κοινή γνώμη∗∗ […]ελέγχει την πολιτική εξουσία»

• Η ΜΗΠΩς ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ;• Μήπως η πολιτική εξουσία ελέγχει την κοινή

γνώμη μέσω της εικόνας;

Αύγουστος, Ρωμαίος Αυτοκράτορας, 27 π.Χ.

Μάρκος Αυρήλιος, Ρωμαίος Αυτοκράτορας (161-180)

Μάρκος Αυρήλιος, Ρωμαίος Αυτοκράτορας (161-180)

Μεγ.Αλέξανδρος, 356-323π.Χ.

Πολιτική και Δίκαιο, Β΄Λυκείου, 3. 2. Η ελληνιστική εποχή: η οικουμενική πόλη,σελ.29-30

Τζ.Ουάσιγκτων Τσε Γκεβάρα

• «Η ελεύθερη διάδοση των σκέψεων και των γνωμών είναι ένα από τα πολυτιμότερα δικαιώματα του Ανθρώπου» 1789 Γαλλική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.

• «Καθένας μπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασμούς του, τηρώντας τους νόμους του κράτους», άρθρο 14 παρ.1 Συντάγματος.

• Να συζητήσετε στην τάξη τη σημασία της ελευθερίας της έκφρασης και του τύπου στις σύγχρονες κοινωνίες πολιτών. Είναι δικαίωμα, όπως κατοχυρώθηκε στη Γαλλική επανάσταση, όταν υπήρχε ο φόβος των διώξεων από την απολυταρχία ή αποτελεί υποχρέωση ώστε να λειτουργεί ουσιαστικά η δημοκρατία»;

Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου, 12:Δικαιωματα και υποχρώσεις

Eugene Delacroix (1798-1863) Η Ελευθερία Οδηγεί το Λαό, 1830, Λούβρο, Παρίσι

• To αριστούργημα του Delacroix είναι από τα πιο γνωστά έργα του Ρομαντισμού

• Μνημονεύει την 28η Ιουλίου 1830, και την Επανάσταση του Παρισιού (1830), που απέβλεπε στην αποκατάσταση του δημοκρατικού καθεστώτος μετά την πτώση των Βουρβόνων. Η επανάσταση έθεσε τέλος στην απόλυτη μοναρχία του Καρόλου Ι΄και εγκαθίδρυσε την Ιουλιανή Μοναρχία του Λουδοβίκου-Φιλίππου, μία μορφή συμβιβασμού ανάμεσα στην επανάσταση και την παλινόρθωση, πιο κοντά στις επιδιώξεις των φιλελεύθερων αστών

Eugene Delacroix(1798-1863)Η Ελευθερία Οδηγεί το Λαό, 1830, Λούβρο, Παρίσι

• Δραματική Αφήγηση

• Αναλογίες με την ποίηση του Λόρδου Βύρωνα

• Φαντασία

Ως προς την τεχνική

• Μη κανονικότητα• Μοντελάρισμα

της φόρμας με το χρώμα

• Ελεύθερες πινελιές

• Χρώμα και συναίσθημα

• Υπερβολή

Γενικά Χαρακτηριστικά

• Ελευθερία είναι η Εθνική ανεξαρτησία

• Η Ελευθερία είναι ταυτόχρονα και η Γαλλία (Πατρίδα)

• Δεν είναι ένας ιστορικός πίνακας (δεν απεικονίζει ένα γεγονός ή μια κατάσταση)

• Δεν είναι ένας αλληγορικός πίνακας (εκτός από τη μορφή της Ελευθερίας-Πατρίδας)

Περιγραφή

• Για την ελευθερία μάχονται λαϊκές τάξεις και διανοούμενοι αστοί

• Στο όνομα της Ελευθερίας – Πατρίδας επισφραγίζεται η ιερή ένωση των ξεσκούφωτων ποπολάνων, ανθρώπων του λαού και των κυρίων με ημίψηλο

• Αγόρια, νεαροί, ενήλικοι, εργάτες, αγρότες,διανοούμενοι, νομοταγείς και εξεγερμένοι στρατιώτες, όλοι είναι ο λαός και όλους τους αδελφώνει η γαλλική σημαία

• 4.000-6.000 οδοφράγματα στήθηκαν στο Παρίσι τον Ιούλιο του 1830

• Ολη η σύνθεση έρχεται προς τα εμπρός

• Η Ελευθερία ορμά προς το θεατή, του απευθύνει έναν φλογερό λόγο

Παραλληλισμός με τη Νίκη της Σαμοθράκης

Η αλληγορική μορφή είναι μίγμα ρεαλισμού και ρητορικής: «ιδανική» μορφή φορά τα κουρέλια της ποπολάνας και αντί για σπαθί κρατά ένα κοινό τουφέκι Τζ.Κ.Αργκάν

Συγκρίνοντας το Νεοκλασικό με το Ρομαντικό θάνατο

J.L.David, Ο όρκος των Ορατίων, 1784, λάδι σε καμβά, Λούβρο, Παρίσι

E.Delacroix, Η Ελευθερία οδηγεί το λαό, 1830, λάδι σε καμβά, Λούβρο, Παρίσι

J.L.David, Ο θάνατος του Μarat,1793

H.Daumier, Rue Transonain, Απρίλιος 15, 1834

Νεοκλασικός vs Ρεαλιστικός θάνατος

E.Delacroix, Η Ελευθερία οδηγεί το λαό, 1830, Παρίσι, Λούβρο

Matthew Brady, Νεκρός Στρατιώτης, 1865, φωτογραφία, Petersburg, Virginia

• «∗Προσηλυτισμός: Η οργανωμένη προσπάθεια να πεισθούν άτομα να αποδεχθούν συγκεκριμένες θρησκευτικές ή άλλες ιδεολογίες.

•∗∗Κοινή γνώμη: Απόψεις, πεποιθήσεις, μιας κοινότητας ατόμων για ένα θέμα.

•∗∗∗Λογοκρισία: Ο προληπτικός (πριν τη δημόσια προβολή) ή κατασταλτικός (μετά τη δημόσια προβολή) έλεγχος που ασκεί η εξουσία στα Μ.Μ.Ε, στα έργα του γραπτού λόγου και της τέχνης και στα θεάματα, με σκοπό να εμποδιστεί η διάδοση ιδεών και πληροφοριών αντίθετων με τις επιδιώξεις της».

Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου, 12:Δικαιωματα και υποχρώσεις

• «Πολιτικά, γίνονται προσπάθειες από τα κόμματα για ενθάρρυνση της συμμετοχής των γυναικών στην πολιτική, π.χ. με την καθιέρωση ποσόστωσης στη στελέχωση των ψηφοδελτίων στις νομαρχιακές και δημοτικές εκλογές (ν. 2910/2001), τα οποία πρέπει κατά το 1/3 τουλάχιστον να περιλαμβάνουν γυναίκες υποψήφιες.

• Οι προσπάθειες αυτές πάντως δεν έχουν πάντοτε το αναμενόμενο αποτέλεσμα».

Πολιτική και Δίκαιο, Β΄Λυκείου, Πολιτική και γυναίκες-γιατί τόσο λίγες; σελ.14-15

Η εικόνα της γυναίκας

Ιάκωβος Ρίζος, Στην ταράτσα ή Αθηναϊκή βραδιά, 1897, λάδι σε μουσαμά

Διαφήμιση για το χαρτί, 1950

Είναι καλό να έχεις ένα κορίτσι μέσα στο σπίτι

Πρότυπα (μοντέλα) νευρικής ανορεξίας

• «Πώς συντελείται η πολιτική κοινωνικοποίηση; Αρχίζει μέσα στον στενό κύκλο της οικογένειας ή/και τον ευρύτερο κύκλο των συγγενών και φίλων. Το πολιτισμικό περιβάλλον αυτού του κύκλου παρέχει στον νέο άνθρωπο την πρώτη εικόνα της κοινωνίας.

Τα παιδιά αναπαράγουν το περιβάλλον τους. Αν για παράδειγμα μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον αρμονικό, όπου οι αναπόφευκτες διαφωνίες επιλύονται με τον διάλογο και η γνώμη τους ακούγεται, θα αναπτύξουν και τα ίδια σεβασμό, πρωτίστως για τον εαυτό τους, καθώς και για τους γύρω τους.

• Η σχολική αγωγή είναι το δεύτερο στάδιο της πολιτικής κοινωνικοποίησης. Κατ’αρχάς, οι γνώσεις που αποκτά ο μαθητής από τα διδασκόμενα μαθήματα, αλλά και οι εμπειρίες που βιώνει στη σχολική κοινότητα μέσα από τη συναναστροφή με συνομηλίκους, η συμμετοχή του στη λήψη συλλογικών αποφάσεων, η εκμάθηση κανόνων αυτοπειθαρχίας, σεβασμού των άλλων κτλ. διευρύνουν την εικόνα του για τον κόσμο». Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου, 3. Κοινωνική οργάνωση και Κοινωνική μεταβολή

• Πόσες γυναίκες επιστήμονες ή καλλιτέχνιδες μπορείς να κατονομάσεις;

Μία καλή ερώτηση για τους μαθητές μαςΠου θα προετοίμαζε την τάξη για το κεφάλαιο:

3. Κοινωνική οργάνωση και Κοινωνική μεταβολήΚοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου,

 Μαρία Κιουρί, 1867 –1934) Γαλλίδα φυσικός και χημικός, πολωνικής καταγωγής

Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ: (1929-), βυζαντινολόγος ιστορικός

Μπερθ Μοριζό (1841-1895), ζωγράφος

Καμίλ Κλωντέλ (1864-1943),γλύπτρια,

Λη Κράσνερ (1908 –1984), ζωγράφος 

Λουίζ Νέβελσον, γλύπτρια(1899-1988)

Λουίζ Μπουρζουά, γλύπτρια(1911-2010)

Η Τέχνη στην υπηρεσία της πολιτικής προπαγάνδας

«Στην πολιτική, αυτή η όψη τηςεξουσίας εντοπίζεται στη χρήσητης πολιτικής προπαγάνδας.Για παράδειγμα, αυταρχικά καθεστώτα χρησιμοποιούν τα Μ.Μ.Ε. με σκοπό να επηρεάσουν τους ανθρώπους, επιστρατεύοντας ψέματα και παραποιώντας την αλήθεια. Τo πιο χαρακτηριστικόπαράδειγμα είναι της ναζιστικήςΓερμανίας» .

http://hauntingeurope.com/category/propaganda/page/2/

Η «καθαρότητα» της άριας φυλής

Η Τέχνη στην υπηρεσία του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού

Spomenik (‘Monument’) είναι ένα φωτογραφικό project του Βέλγου φωτογράφου Jan Kempenaers, ο οποίος φωτογραφίζει γλυπτικά μνημεία που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στο 1960 και στο 1970 στη Γιουγκοσλαβία υπο το καθεστώς του Tίτo.

Spomenik (‘Monument’) είναι ένα φωτογραφικό project του Βέλγου φωτογράφου Jan Kempenaers, ο οποίος φωτογραφίζει γλυπτικά μνημεία που δημιουργήθηκαν ανάμεσα στο 1960 και στο 1970 στη Γιουγκοσλαβία υπο το καθεστώς του Tίτo.

M. Mánizer.Εργάτης. Ανάγλυφο στην πρόσοψη του Petrovsky Passage (πολυκατάστημα), τσιμέντο, Μόσχα, 1920-1921

Ο εργάτης ως ήρωας αλλά και ως σκεπτόμενος, που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο

Απεργοί εργάτες-διαδηλωτές τηςΘεσσαλονικής το Μεσοπόλεμο.Ξυλογραφία του χαράκτη Α.Τάσσου, απο το βιβλίο Αποστ.Παπαγιαννόπουλου, Θεσσαλο-νίκη..εν θερμώ, Α΄τόμος, Εκδ.Μαλ-λιάρης-Παιδεία,2009.

Ο εργάτης ως άγιος

Πολιτική και Δίκαιο, Β΄Λυκείου, 7.5. Ο συνδικαλισμός, σελ. 88

Ατενίζοντας με αισιοδοξία το μέλλον

Το βλέμμα ονειροπόλο στρέφεται προς τα πάνω, εκεί που οδηγεί η Ιστορία

• Η αμοιβαία δυσπιστία και καχυποψία που είχε επιφέρει τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων, Αμερικής και Ρωσίας, είχε επιπτώσεις και στον πολιτιστικό τομέα

• Την ίδια στιγμή που στη Σοβιετική Ένωση η τέχνη έμπαινε ως προπαγανδιστικό όργανο στην υπηρεσία του καθεστώτος και διακηρυσσόταν ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός, στην Αμερική, εκφραστής του αντίθετου πόλου και της Δημοκρατίας γινόταν η Αφηρημένη Τέχνη

«Θέλω να εκφράσω τα συναισθήματά μου όχι να τα απεικονίσω»

«Ούτε καν τεντώνω το μουσαμά πριν ζωγραφίσω, προτιμώ να τον καρφώνω όπως είναι στον τοίχο ή στο πάτωμα. Έχω ανάγκη από την αντίσταση μιας σκληρής επιφάνειας. Στο πάτωμα αισθάνομαι πιο άνετα. Αισθάνομαι πιο κοντά στον πίνακα, μέρος του, γιατί έτσι μπορώ να περπατάω γύρω του, να δουλεύω κι από τις τέσσερις πλευρές του, να είμαι κυριολεκτικά μέσα του. Είναι κάτι ανάλογο με τη ζωγραφική στην άμμο των ινδιάνων της Δύσης….Όταν ζωγραφίζω, δεν έχω επίγνωση του τι ακριβώς κάνω. Μόνο ύστερα από μια σύντομη περίοδο εξοικείωσης βλέπω περί τίνος πρόκειται…. Δε φοβάμαι να κάνω αλλαγές, να καταστρέψω μια εικόνα κ.ο.κ., γιατί ο πίνακας έχει τη δική του ζωή, την οποία και προσπαθώ να φέρω στην επιφάνεια, να αναδείξω»

Τζ. Πόλοκ, 1951«…Δε φοβάμαι να κάνω αλλαγές, να καταστρέψω μια εικόνα…» Tζ.Πόλοκ, 1951

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗς ΕΚΦΡΑΣΗς

Το εργαστήριο των ζωγράφων J.Pollock και W.de Kooning

Hans Namuth, φωτογραφίες του Τζάκσον Πόλοκ, 1951

Jackson Pollock, Number 1, 1950 , λάδι, σμάλτο και χρώμα αλουμινίου σε καμβά, National Gallery of Art

Jackson Pollock ( 1912-1956) ζωγραφίζοντας στο στούντιό του στη Ν.Υόρκη, 1950

«Πιστεύω ότι η ζωγραφική του καβαλέττου έχει πεθάνει»

8 Αυγούστου 1949 Περιοδικό Life :

Ο πρώτος καλλιτέχνης που έγινε σταρ, διασημότητα των ΜΜΕ

ΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ«Οι ευέξαπτοι» (Αφηρημένοι Εξπρεσσιονιστές)

Περιοδικό Life Magazine, 1951

Theodoros Stamos, Jimmy Ernst, Barnett Newman, James Brooks, Mark Rothko, Richard Pousette-Dart, William Baziotes, Jackson Pollock, Clyfford Still, Robert Motherwell, Bradley Walker Tomlin, Willem de Kooning, Adolph Gottlieb, Ad Reinhardt, Hedda Sterne

P.και S. Guggenheim: οι πάτρωνες της μοντέρνας τέχνης ορίζουν τις κατευθύνσεις της

P. Guggenheim, «Γκαλερί της τέχνης αυτού του αιώνα», N.Yόρκη

• «Μια όψη της εξουσίας είναι και η δυνατότητα να επηρεάζει κάποιος τον άλλον επεμβαίνοντας σε αυτό που σκέφτεται ή θέλει ή έχει ανάγκη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η διαφήμιση που προβάλλει έναν ιδεατό κόσμο ως πρότυπο, προκειμένου να προκαλέσει τεχνητές ανάγκες και να ωθήσει στον καταναλωτισμό».

• Πολιτική και Δίκαιο, Β΄Λυκείου, 7.1. Εξουσία και πολιτική εξουσία, σελ.79

Το παιδί στην τηλεόραση

Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄Γυμνασίου.Κεφ.5, Κοινωνικοποίηση και Κοινωνικός έλεγχος, στ΄Μέσα Μαζικής επικοινωνίας(Μ.Μ.Ε.) σελ.41

Μέσος όρος : 3 ώρες μπροστά στην τηλεόραση ημερησίως

Το παιδί καταναλωτής

Καταναλωτής προϊόντων γρήγορου φαγητού: παχυσαρκία

Καταναλωτής προτύπων μόδας: ανορεξία

Καταναλωτής αρνητικών προτύπων: επιθετικότητα

Η λεζάντα λέει:

Είπε στους δασκάλους να πάνε να …..

Είπε στους ανάδοχους γονείς να πάνε να….

Είπε σε εμάς να πάμε να….

Εμείς όμως δεν θα τον εγκαταλείψουμε

Το παιδί, που το παιδί δεν βλέπει στις διαφημίσεις

Οι καλλιτέχνες από τα μέσα της δεκαετίας του 50 άρχισαν να σχολιάζουν την τηλεόραση και την κατεξουσιαστική επιρροή της στο θεατή

Νam June Paik, video-artist, γλύπτης

Charlotte Moorman / Nam June Paik - TV Cello

Νam June Paik, Information Superhighway,1974, βίντεο εγκατάσταση

ΠΡΟΣΕΧΕ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ Η ΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΣΗ

ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΟΥ; ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ ΥΠΕΡΑΝΩ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ; ΠΟΙΟΣ ΘΕΡΑΠΕΥΕΤΑΙ; ΠΟΙΟΣ ΣΤΕΓΑΖΕΤΑΙ; ΠΟΙΟΣ ΟΜΙΛΕΙ; ΠΟΙΟΣ ΣΩΠΑΙΝΕΙ; ΠΟΙΟΣ ΧΑΙΡΕΤΑ ΕΠΙ ΜΑΚΡΟΤΕΡΟΝ; ΠΟΙΟΣ ΠΡΟΣΕΥΧΕΤΑΙ ΔΥΝΑΤΟΤΕΡΑ; ΠΟΙΟΣ ΠΕΘΑΙΝΕΙ ΠΡΩΤΟΣ; ΠΟΙΟΣ ΓΕΛΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ;

Barbara Kruger, Εννοιακή τέχνη

ΑνΕΣΥ ΔΕΝΕλέγξεις το μυαλό σουΚάποιος άλλος θα το κάνει

Barbara Kruger, Εννοιακή τέχνη

Χρήσιμες ιστοσελίδες

• http://www.abcgallery.com/liter/shakespeare.html

• http://www.abcgallery.com/movemind.html#Romanticism

• http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761573163

• http://encarta.msn.com/encnet/refpages/RefArticle.aspx?refid=761570599

• http://www.artcyclopedia.com/history/romanticism.html

• http://hauntingeurope.com/category/propaganda/page/2

/