Τελική εργασία - Γεωγραφία των λέξεων

1

1ο Γυμνάσιο Πυλαίας Σχολικό έτος 2013-2014

Πολιτιστικό πρόγραμμα laquoΓεωγραφία των λέξεωνraquo laquoΓλώσσα τόποι άνθρωποιraquo

Υπεύθυνες καθηγήτριες Σπυροπούλου Σοφία Εξάρχου Ελένη Καπούση

Ελένη Χωματά Σοφία

Ομάδες εργασίας μαθητώντριών

Βικελίδου Μαρία Ελένη Γιακαμόζη Παναγιώτα Γκρέζου Παναγιώτα

Ελευθερίου Κατερίνα

Ζώτου Άννα Ζώχου Αγγελική Κακουλίδου Χαρίκλεια Καρίκας

Κωνσταντίνος Κορομηλά Ειρήνη

Νεστορή Στέλλα Ντάνη Ειρήνη Ρηγοπούλου Κυριακή

Τσαμούρα Κατερίνα Τσούμπανου Μαρία Χατζή Δήμητρα

Εμείς εφέτος στήσαμε ένα πανηγύρι το πανηγύρι των γλωσσών

γκρεκάνικων και κρητικών κυπριακών ποντιακώνhellip

Ψάξαμε και μάθαμε διαβάσαμε και γράψαμε

πως όλα είναι ελληνικά κι ας φαίνονται αλαμπουρνέζικαhellip

2

Η συμμετοχή στο πρόγραμμα αυτό έφερε τους μαθητέςτριες σε επαφή με

διαφορετικές διαστάσεις της γλώσσας Γλωσσολογική (γεωγραφικές ποικιλίες

της γλώσσας λογοτεχνική παραγωγή σε ιδιωματική γλώσσα) ιστορική (εξέλιξη

της κοινής Νεοελληνικής και των ιδιωμάτων της και σημερινή κατάσταση)

κοινωνική (αντιλήψεις ενδυμασία επαγγέλματα παιχνίδια) καλλιτεχνική (

τραγούδια χοροί) και συγκριτική προσέγγιση της κοινής Νεοελληνικής και των

ιδιωμάτων για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και την ανάπτυξη

συνεργατικού και διερευνητικού πνεύματος

Για την υλοποίηση του προγράμματος Χωριστήκαμε σε ομάδες

εργαστήκαμε διερευνητικά και συνεργατικά και πραγματοποιήσαμε έρευνα σε

ποικίλες πηγές Περιηγηθήκαμε σε έγκυρες ιστοσελίδες για να συγκεντρώσουμε

πληροφορίες κείμενα και κάθε είδους διαλεκτικό και ιδιωματικό υλικό

Αξιοποιήσαμε κυρίως τις σχετικές μελέτες της laquoΠύλης για την Ελληνική

Γλώσσαraquo

Επισκεφθήκαμε το Σύλλογο Γυναικών Πυλαίας laquoΚαπουτζήδαraquo όπου

αναζητήσαμε πληροφορίες για το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα και ήρθαμε σε επαφή

με το λαϊκό πολιτισμό της περιοχής μας Στο Σπουδαστήριο Γλωσσολογίας της

Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ συλλέξαμε κείμενα πληροφορίες και

βιβλιογραφία για τα Ποντιακά τα Τσακώνικα τα Κατωιταλικά τα Κυπριακά τα

Κρητικά και τα Βόρεια ιδιώματα

3

Γράψαμε επιστολές και επικοινωνήσαμε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου

με το Πρότυπο Πειραματικό ΓΕΛ Ρεθύμνου ζητώντας τη συνδρομή τους στην

απόδοση κειμένων στο κρητικό ιδίωμα όπως και με τον Οργανισμό για τη

Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας

Πραγματοποιήσαμε ημερήσια εκδρομή με πρώτο σταθμό το Βελβεντό Εκεί

με ξεναγό μας τον υπεύθυνο του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης της

περιοχής επισκεφθήκαμε το λαογραφικό μουσείο περπατήσαμε στα στενά

σοκάκια του χωριού με τα νεοκλασικά αρχοντικά και τις μεταβυζαντινές

εκκλησίες απολαύσαμε παραδοσιακά γλυκίσματα Δεύτερος σταθμός η Κοζάνη

και ο πολιτιστικός σύλλογος laquoΛάκκος του Μάγγανηraquo όπου γνωρίσαμε τη

φιλόξενη διάθεση των ανθρώπων αλλά και τη γλωσσική πολυφωνία του τόπου

ακούγοντας από φυσικούς ομιλητές τις ντοπιολαλιές του νομού Βλάχικα

Αρμένικα Σλαβομακεδονικά Καππαδοκικά Κουβουκλιώτικα Ποντιακά

Κοζανίτικα για να διαπιστώσουμε βιωματικά τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα

σε ιδιώματα διαλέκτους και ξένες γλώσσες καθώς και τη σημασία της

γλωσσικής ποικιλομορφίας Όσα είδαμε και ακούσαμε τα βιντεοσκοπήσαμε

Ανακαλύψαμε λοιπόν την πολυμορφία της ενιαίας Ελληνικής Γλώσσας και

τον ανεξάντλητο πλούτο της και συνειδητοποιήσαμε ότι η γλώσσα είναι

συνυφασμένη με την ιστορία και τον πολιτισμό εκφράζει τις αξίες το ήθος των

κατοίκων μιας περιοχής τον τρόπο με τον οποίο βιώνουν τον κόσμο

Κατανοήσαμε την ανάγκη διαφύλαξης της γλώσσας της πολιτιστικής

κληρονομιάς και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας κάθε τόπου

Ακόμη γράψαμε εισηγήσεις πειραματιστήκαμε με την τεχνολογία και

δημιουργήσαμε βίντεο

Τέλος παρουσιάσαμε μια γεύση από τη δουλειά μας στις 7 Μαΐου 2014 στο

πολιτιστικό κέντρο Τούμπας στο Φεστιβάλ παρουσίασης πολιτιστικών

προγραμμάτων της ΔΔΕ Ανατολικής Θεσσαλονίκης αλλά και στο σχολείο μας

στα τμήματα της Βrsquo τάξης με την παρουσία της Συμβούλου Φιλολόγων κας

Βακαλούδη Αναστασίας

4

Ένα ποντιακό ανέκδοτοhellip Στα Γκρεκάνικα

Mia fforagrave ena papa sirsquo aklisigravea igravepe ldquoCino ka egravechi dio magravetia na doki ena stus

attechugraves Sin aklisigravea igraveone i jineka-tu ce to igravekuse Tin addi mera pirte enan attechograves

so spiti tu papa I jineka tu egravedike ena mati tu papa To samba o papa plitigravesti ce

arogravetise to mati katarograve ldquoEnan attechograves jagravevike ce tu egravedika to mati ndash ipe e jineka-tu

lsquoEn igravepe igravetu sin aklisigraveardquo O papa igravepe ldquo Na igravese vloimmegraveni Ivograve lsquoen to ipa ja emagrave ja

tus tsegravenu to igravepardquo

Στο κρητικό ιδίωμα

Μια βολά ένας παπάς μια Κυριακή είπε

laquoΑπού lsquoχει δυο ποκάμισα να δώσει το ένα στσι φτωχούςraquo Εκειά στην εκκλησία

ήτονε κι η παπαδιά και τrsquo άκουσε Την επαύριο επήγε ένας φτωχός στο κονάκι

του παπά να ζηθιανέψει Η παπαδια έβγαλε κι έδωκε του διακονιάρη ένα

ποκάμισο του παπά

Το Σάββατο ο παπάς επλύθηκε κι εζήτηξε τση γυναίκας του το καθαρό ντου

ποκάμισο

-Ένας διακονιάρης επέρασε κι έδωκά ντου το ποκάμισό σου είπε η γυναίκα

ντου Ετσά δεν το rsquoπες οψές στην εκκλησία

-Ίντα λες μωρέ εβλοημένη είπε ο παπάς θαρρείς πως τοrsquo πα για μας Για τσι

ξένους το lsquoπα

(βολά=φορά οψές=χθες κονάκι=σπίτι διακονιάρης=επαίτης εκειά=εκεί

ετσά=έτσι)

Στην ποντιακή

Μίαν ένας ποπάς κάποιον Κερεκήν είπεν

laquoΔύο καμίσα που εχ να δι τrsquo έναν τοι φτωχούςraquo

Σιν εγκλεσίαν έτον και η ποπαδία και άκσεν ατό

Τrsquo άλλον την ημέραν επήεν ένας εφτωχός σι παπά το σπίτι και γυρεύ Η ποπαδία

έβγαλεν κι έδεκεν άτον το καμίσ τη ποπάΤο Σάββατον ελούστεν ο ποπάς κι

αράεψεν το πλυμένον το καμίσ

- Ένας εφτωχός επέρασεν και έδεκα τον το καμίσ είπεν η γαρή ατrsquo Αέτσrsquo κrsquo

είπεrsquoς στην εγκλεσία

- Εβλογημέντζα είπεν κι ο ποπάς εγώ για εμάς rsquoκrsquo είπα ατο για την χώραν είπα

rsquoτο

Νεοελληνική απόδοση

Μια φορά ένας παπάς μια Κυριακή είπε

ldquoΌποιος έχει δύο πουκάμισα να δώσει το ένα στους φτωχούςrdquo

Στην εκκλησία ήταν η παπαδιά και το άκουσε αυτό Την άλλη μέρα πήγε ένας

φτωχός στο σπίτι του παπά να ζητιανέψει Η παπαδιά έβγαλε και έδωσε στον

ζητιάνο ένα πουκάμισο του παπά

Το Σάββατο ο παπάς πλύθηκε και ζήτησε το καθαρό του πουκάμισο

- Ένας φτωχός πέρασε και του έδωσα το πουκάμισο είπε η γυναίκα του Έτσι

δεν είπες στην εκκλησία

- Ευλογημένη είπε ο παπάς εγώ δεν το είπα για εμάς για τους ξένους το

είπα

5

Εισαγωγή

Ανήκω σε μια χώρα μικρή Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο

που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του τη θάλασσα και το

φως του ήλιου Είναι μικρός ο τόπος μας αλλά η παράδοση του είναι

τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε

χωρίς διακοπή Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται

Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό αλλά δεν παρουσιάζει

κανένα χάσμα Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη

της για την ανθρωπιάmiddot κανόνας της είναι η δικαιοσύνη Στην αρχαία

τραγωδία την οργανωμένη με τόση ακρίβεια ο άνθρωπος που ξεπερνά

το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες Γιώργος Σεφέρης laquoΟμιλία στη Στοκχόλμηraquo (1963)

Δοκιμές τ Β΄ Ίκαρος Αθήνα 1992

Διάλεκτος και Ιδίωμα Η νέα ελληνική γλώσσα προέρχεται από τη λεγόμενη Ελληνιστική

Κοινή δηλαδή τη γλώσσα που κυριάρχησε από τα χρόνια του Μ

Αλεξάνδρου και μετά και η οποία αποτελεί μια απλουστευμένη μορφή της

αρχαίας αττικής διαλέκτου των κλασικών χρόνων Ο όρος νεοελληνική

γλώσσα περιλαμβάνει κάθε μορφή νεοελληνικού λόγου που συναντάται

στον ελληνόγλωσσο χώρο

Οι τοπικές γλωσσικές ποικιλίες της νεοελληνικής γλώσσας οι οποίες

προήλθαν από την Κοινή των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων και τη

μετέπειτα δημώδη ελληνική γλώσσα των βυζαντινών χρόνων ονομάζονται

νεοελληνικές διάλεκτοι και ιδιώματα

Πολλές φορές οι δύο όροι ndash διάλεκτος και ιδίωμα -

χρησιμοποιούνται χωρίς αξιοσημείωτη διαφορά στη σημασία συχνά όμως

η διάλεκτος διακρίνεται από το ιδίωμα ως προς το ότι διαφέρει σημαντικά

από την κοινή γλώσσα και επομένως δυσχεραίνει τη συνεννόηση μεταξύ

ομιλητών που δεν προέρχονται από την ίδια περιοχή Αντίθετα το ιδίωμα

δεν παρουσιάζει τόσης έκτασης διαφορές από την κοινή γλώσσα

Το πότε η νέα ελληνική διασπάται σε ιδιώματα και διαλέκτους δεν

είναι εύκολο να οριστεί με ακρίβεια Σε κυπριακά κείμενα του 14ου και

15ου αιώνα (Χρονικό Λεοντίου Μαχαιρά) παρουσιάζονται όλα σχεδόν τα

χαρακτηριστικά της σημερινής κυπριακής διαλέκτου ενώ σε κρητικά

ποιήματα του 16ου και 17ου αιώνα (Ερωτόκριτος Ερωφίλη) βρίσκουμε

διαμορφωμένα τα βασικά στοιχεία των σύγχρονων κρητικών ιδιωμάτων

Τα παραπάνω δεδομένα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η διαμόρφωση

των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων ήδη από την εποχή της

Άλωσης (1453) πρέπει να βρίσκονταν σε προχωρημένο στάδιο

6

Διάλεκτοι και ταξινόμηση Τη νεοελληνική συνθέτουν στο σύνολό της 4 διάλεκτοι η Ποντιακή

η Καππαδοκική η Τσακωνική και η Κατωιταλική

Από αυτές οι δύο πρώτες μεταφέρθηκαν στην κυρίως Ελλάδα από

τους πρόσφυγες το 1922 Η τσακωνική μιλιέται από λίγους πλέον

κατοίκους σε μια ορεινή περιοχή της Πελοποννήσου στα ανατολικά του

Πάρνωνα και είναι η μόνη διάλεκτος που δεν κατάγεται από την

ελληνιστική κοινή αλλά απευθείας από την αρχαία δωρική διάλεκτο Η

κατωιταλική μείγμα ιταλικών και ελληνικών στοιχείων μιλιέται στα

ελληνόφωνα χωριά της Κάτω Ιταλίας

Τα νεοελληνικά ιδιώματα διακρίνονται α) στα λεγόμενα Βόρεια

(Ρούμελη Ήπειρος Θεσσαλία Μακεδονία Θράκη) στα οποία βασικό

γνώρισμα είναι η τροπή των άτονων e και ο σε i και u αντίστοιχα (exete

exiti ο loγos u loγus) και η σίγηση των άτονων i και u μιλώ

μλώ) και β) στα λεγόμενα Νότια όπου τα άτονα φωνήεντα δεν υφίστανται

αλλοιώσεις και γενικά οι αρχαίες λέξεις διατηρούνται σε μεγαλύτερη

έκταση (Αττική Πελοπόννησος Κυκλάδες Κρήτη Ιόνια νησιά

Δωδεκάνησα Κύπρος)

Κυπριακή διάλεκτος

7

Ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία κατανομής της

διαλέκτου Κυπριακή ονομάζεται η διάλεκτος της ελληνικής που ομιλείται στην

Κύπρο με αρκετές παραλλαγές από τους ελληνοκυπρίους καθώς και από

τους τουρκοκυπρίους κατοίκους Η κυπριακή εντάσσεται στα

νοτιοανατολικά ιδιώματα της νεοελληνικής μαζί με αυτά των

Δωδεκανήσων της Χίου και ορισμένων νησιών των Κυκλάδων

Για την κυπριακή διάλεκτο γραπτές μαρτυρίες έχουμε ήδη από τον

14ο αιώνα καθώς σε αυτή είναι γραμμένες οι Ασσίζες (που αποτελούν

μετάφραση γαλλικού νομικού κειμένου και χρονολογούνται τον 14ο αι) οι

χρονογραφίες του Λεόντιου Μαχαιρά (15ος αι) και του Γεωργίου

Βουστρωνίου (16ος αι) καθώς και μια συλλογή ερωτικών ποιημάτων σε

ένα χειρόγραφο του 16ου αι που σήμερα βρίσκεται στη Μαρκιανή

Βιβλιοθήκη της Βενετίας Φαίνεται μάλιστα ότι ήδη από την πρώτη της

εμφάνιση στον γραπτό λόγο κάνουν την εμφάνισή τους τα ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά της (Browning 1991 165 Κοντοσόπουλος 2000 20) Η

Terkourafi (2004) μάλιστα υποστηρίζει ότι ήδη από τα τέλη του 14ου

αιώνα μιλιόταν στο νησί η laquoκυπριακή κοινήraquo δηλαδή μια γενικευμένη

υπερτοπική ποικιλία που χρησιμοποιούνταν από τα ανώτερα στρώματα της

τοπικής κοινωνίας και στηριζόταν στο ιδίωμα της Μεσαορίας το οποίο

μιλιόταν στη Λευκωσία που ήταν ήδη από τότε το διοικητικό κέντρο του

νησιού

Μορφολογία Tο άρθρο στην αιτιατική πληθυντικού του θηλυκού είναι τες (ΚΝΕ

τις) Απαντούν οι ρηματικές καταλήξεις -ουσιν και -ασιν πχ υπάρχουσιν

επεράσασιν αντί των καταλήξεων ουν και -αν της κοινής νεοελληνικής

(υπάρχουν πέρασαν) Απαντούν οι τύποι έναι και ένι αντί για είναι

Είναι συχνή η κατάληξη των ρημάτων -ισκω πχ φανίσκω (υφαίνω)

μιαλινίσκω (μεγαλώνω) Ο μέλλοντας σχηματίζεται με το μόριο έννα πχ

έννα πάω (θα πάω)

Σύνταξη Ο εγκλιτικός τύπος της αντωνυμίας τίθεται μετά (και όχι πριν) το

ρήμα πχ λαλεί του (του λέει) γράφει το (το γράφει)

Το άρθρο τα εμφανίζει αναφορική χρήση (τα = αυτά που)

Λεξιλόγιο Στην κυπριακή απαντούν πλήθος δανείων λέξεων από την ιταλική την

τουρκική τη (μεσαιωνική) γαλλική τη (σύγχρονη) αγγλική καθώς και

8

λέξεις αρχαίας προέλευσης Ανήκει δε -κατά τον Κοντοσόπουλο (2000

22)- στον χώρο του είντα (= τι) το οποίο προφέρεται [iacutenda] Ιδιαίτερο

ενδιαφέρον παρουσιάζει η κυπριακή διάλεκτος την οποία μιλούν οι κύπριοι

του Λονδίνου η οποία έχει ενσωματώσει δάνεια που δεν απαντούν στη

γλώσσα των κατοίκων του νησιού (Zarpetea 1996)

Στετέ = γιαγιά

Δόλιος = καημένος φτωχός

Γρούτα = χυλός από αλεύρι ή άλλα σιτιρά

Βλόκκος = κουτός

Φιτάνι = φυτώριο βλαστάρι

Μαντάτα = ειδήσεις

Μιαληνίσκω = μεγαλώνω

Ματσούκα = ρόπαλο μαγκούρα

Μουγκλούτζης = χρεωκόπος

Ζεύλης = στευλός αδύνατος

Μουσμουτεύκω = μυρίζομαι δοκιμάζω

Σύγχρονη κοινωνιογλωσσική κατάσταση Η κοινωνιογλωσσική κατάσταση στην Κύπρο παρουσιάζει ιδιαίτερο

ενδιαφέρον δεδομένου ότι πέρα από την κυπριακή διάλεκτο στο νησί

μιλιούνται επίσης η αγγλική και μια μορφή της νεοελληνικής κοινής (για

τη σχέση μεταξύ αγγλικής και ελληνικών ποικιλιών βλ McEntee 2001) O

Μοσχονάς (1996) υποστηρίζει ότι υπάρχει γλωσσική διμορφία (diglossia)

μεταξύ της νεοελληνικής κοινής και της κυπριακής διαλέκτου η πρώτη

είναι η επίσημη γλώσσα του κράτους και της εκπαίδευσης διαφέρει από τη

διάλεκτο επιδρά σε αυτή και επεκτείνεται σε ολοένα και περισσότερα

πεδία χρήσης σε σχέση με τη δεύτερη η οποία είναι προφορική ποικιλία

μαθαίνεται ως φυσική γλώσσα έχει ενσωματώσει στοιχεία της πρώτης και

έχει δημιουργήσει στα αστικά κυρίως κέντρα (Λευκωσία Λάρνακα

Λεμεσός) μια laquoκυπριακή κοινήraquo η οποία διαφοροποιείται από τα

επιμέρους τοπικά ιδιώματα

Η ιδιαίτερη αυτή κοινωνιογλωσσική κατάσταση συνδέεται άμεσα με

τη στάση των ίδιων των Κυπρίων απέναντι στη γλώσσα και την εθνική

τους ταυτότητα από τη μια πλευρά ορίζουν την εθνική τους ταυτότητα ως

ελληνική από την άλλη όμως υπογραμμίζουν τον (πολιτικά και

πολιτιστικά) ιδιαίτερο και ανεξάρτητο κυπριακό χαρακτήρα Επιπλέον η

χρήση της νεοελληνικής κοινής απομακρύνει μεν από την κυπριακή

ταυτότητα σχετίζεται όμως στη συνείδησή τους με το επίσημο ύφος και

την ευγένεια ενώ η κυπριακή διάλεκτος συνδέεται με την κυπριακή

ταυτότητα την οικειότητα αλλά και με κοινωνικά χαρακτηριστικά όπως η

μόρφωση και η κοινωνική προέλευση Οι αντίρροπες αυτές και

αντιφατικές τάσεις οδήγησαν στην επιλογή και από τις δύο ποικιλίες

9

στοιχείων που δεν είναι έντονα χαρακτηρισμένα και κατ επέκταση στη

διαμόρφωση μιας laquoαστικής κυπριακήςraquo (βλ σχετικά Καρυολαίμου 1992

Καρυολαίμου 2000 Καρυολαίμου 2002 Sivas 2004α Sivas 2004β)

Τελικά φαίνεται ότι οι διάφορες ποικιλίες που χρησιμοποιούνται

στην Κύπρο σχηματίζουν ένα συνεχές στον έναν πόλο του οποίου

τοποθετείται η νεοελληνική κοινή (όπως μιλιέται στην Κύπρο

ενσωματώνοντας δηλαδή πολλά τοπικά στοιχεία) και στον άλλον οι

καθαρά τοπικές ποικιλίες ενώ μεταξύ των δύο τοποθετείται η αστική

κυπριακή η οποία αποκλίνει από τη νεοελληνική κοινή και ταυτόχρονα

διατηρεί μόνο τα πιο βασικά χαρακτηριστικά της κυπριακής διαλέκτου

Αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων

Εις Αφροδίτην από το μεγάλο ομηρικό Ύμνο στην Αφροδίτη

Μοῦσά μοι ἔννεπε ἔργα πολυχρύσου Ἀφροδίτης

Κύπριδος ἥ τε θεοῖσιν ἐπὶ γλυκὺν ἵμερον ὦρσε

καί τrsquo ἐδαμάσσατο φῦλα καταθνητῶν ἀνθρώπων

οἰωνούς τε διιπετέας καὶ θηρία πάντα

ἠμὲν ὅσrsquo ἤπειρος πολλὰ τρέφει ἠδrsquo ὅσα πόντοςmiddot

πᾶσιν δrsquo ἔργα μέμηλεν ἐϋστεφάνου Κυθερείης

Μούσα τα έργα ψάλλε μου της Αφροδίτης της πολύχρυσης

της Κύπριδας που στους θεούς γλυκύ σήκωσε πόθο

και δάμασε τα φύλα των θνητών ανθρώπων

και τα θεόθρεπτα πουλιά και τα θηρία όλα

κι όσα η στεριά τρέφει πολλά κι όσα ο πόντος

κι όλοι για τα έργα γνοιάζονται της ωριοστέφανης Κυθέρειας

Κυπριακά ερωτικά ποιήματα του 16ου

αιώνα

1 Αν ένrsquo πικρός ο πόθος γοιον λαλούσιν

πώς ένrsquo γλυκιά τα πάθη τα δικά του

κι αν ένrsquo γλυκύς πώς ένrsquo σκλερή η καρδιά του

κι αν ένrsquo σκλερός πώς όλοι τον ποθούσιν

Αδ δεν ένrsquo εμπιστός γοιον τον θωρούσιν

για τίντα να μετέχουνται μιτά του

αν ένrsquo κι είναι φτηνός εις τα καλά του

γιατί παραπονούνται όσοι αγαπούσι

Ανίσως και τον κάθαναν πληγώννει

10

πώς δεν είναι μιτά του κακιωμένοι

αμμrsquo όλοι τrsquo ακλουθούν όσους κορπώννει

Έννοια γλυκιά με την πικριά σμιμένη

τούς αγαπούν εις τούτον αποσώννει

και δεν νιώθουν πως ζουν αποθαμμένοι

2 Καιρός την εμορφιάν σού δώκεν τόσην

και με καιρόν ένrsquo χρήση να την δώσειςmiddot

καιρός εβάρτην διά να σε ψηλώσει

και με καιρόν ένrsquo χρειά να χαμηλώσειςmiddot

καιρός μrsquo εδώκεν για να με σκλαβώσει

κι εσού καιρόν της λευτεριάς να δώσεις

Με τον καιρόν απrsquo αγγριστεί μερώννει

και με καιρόν ότι αρκευτεί τελειώννει

3 Δίδει την βράστην στο λαμπρόν η φύση

στο χιόνιν δίδει κρυότην δίδει ασπράδανmiddot

λαμπρόν αχrsquo το λαμπρόν να βγει έναι χρήση

το χιόνιν πάλε βγάλλει μαργωμάδαν

Μπορεί το χιόνιν το λαμπρόν να σβήσει

καλά κι αν διώχνει το λαμπρόν την κρυάδανmiddot

κι εμέναν το λαμπρόν μου δε μπυρίζει

βγαίνει rsquoπου μιαν η ποια πάντα χιονίζει

Από την ποίηση του Βασίλη Μιχαηλίδη (1849-1917)

1Η Ρωμιοσύνη ενrsquo φυλή συνόκαιρη του κόσμου κανένας δεν εβρέθηκεν

για να την -ιlsquoξυλέψει κανένας γιατί σκέπει την lsquoπου τrsquo άψη ο Θεός μου

Η Ρωμιωσύνη ένrsquo να χαθεί όντας ο κόσμος λείψει Σφάξε μας ούλους κι ας

γενεί το γαίμαν μας αυλάκιν κάμε τον κόσμον μακελλειόν και τους

Ρωμιούς τραούλλια

αμμά ξερε πως ίλαντρον όντας κοπεί καβάκιν

τριγύρου του πετάσσουνται τρακόσια παραπούλια

Το rsquoνιν αντάν να τρώrsquo την γην τρώει την γην θαρκέται

μα πάντα κείνον τρώεται και κείνον καταλυέται

laquoΗ 9η Ιουλίου 1821 εν Λευκωσία Κύπρουraquo 177-186 Ποιήματα 1960

18

2 Και πκοιοι κορούλλα μου σrsquo ετουρκέψαν

και πκοιοι σου κάμαν τούνrsquo το κακόν

γονιούς δεν είχες κrsquo εν σε γυρέψαν

μάγκου [= μήπως] δεν είχες μακροδικόν [= μακρινό συγγενή]

11

laquoΗ Χιώτισσαraquo 77-80 Ποιήματα 1960 30

3 Κι όσοι κι αν ήρταν πάνω μου ανέμοι κι αν εδώσαν

ήτουν οι ρίζες μου βαθκιά και δεν με ξηριζώσαν

Ερίψασιν τα φύλλα μου ερίψαν τους αθθούς μουmiddot

εκαταφατσελλώσαν με κrsquo εκάψαν τους πολούς μουmiddot

εσείσαν με κrsquo εκλίναν με κrsquo εκόψαν τα κλωνιά μου

μrsquo αππέσσω στέκεται γερή η ρίζα κrsquo η καρδκιά μου

laquoΗ Κύπρος προς τους λέγοντας ότι δεν είναι Ελληνικήraquo 131-150

Ποιήματα 1960

4 Η Αγγλική Κυβέρνηση μrsquo έναν βοσκόν ομοιάζει

που ξένην γίδα άρπαξε και όμως δεν την σφάζειmiddot

για να τραβά το γάλα της εκείνος να το πίννει

και στο βυζί της τrsquo άρρωστο σταλιά να μην αφήνει

Κι όσον η γίδα αν πονεί και όσον κι αν φωνάζει

είνrsquo ο βοσκός της άπονος καθόλου δεν τον νοιάζει

Φθάνει εκείνος απrsquo αυτήν να φάγει και να ζήσει

και είναι αδιάφορον η γίδα αν ψοφήσει

laquoΗ Αγγλική διοίκησηraquo Ποιήματα 1960 84

Από τα ποιήματα του Κυριάκου Χαραλαμπίδη

Της αγάπης

Αθθοφορούσα μου τζυρά που το φιλίν σου τρέμει

άμαν το σούζει ο άνεμος τζι αρπάσσουν το οι αντζέλοι

Αθθοφορούσα μου τζυρά που το φιλίν σου ξέρει

ότι το σούζει ο άνεμος τζαι τρέμω μεν τζαι τρέμει

Είσαι του φέγγους η κορφή της καλλονής η μάνα

μrsquo εσέ θροφίζεται η καρδιά το μέλι και το γάλα

Κάλλος ψυχής στο πρόσωπο και στη φωνή σου αγγέλοι

με ροδοκάλια πτερυγάν κι εγώ τι μrsquo ανιμένει

12

Από τη δημοτική παράδοση

Αροδαφνούσα

Ένα από τα πολυτραγουδισμένα

δημοτικά τραγούδια της Κύπρου

πραγματεύεται το θέμα έρωτας-

θάνατος και μπορεί να λεχθεί ότι

διατηρεί στοιχεία αρχαίας ελληνικής

τραγωδίας Ο ανώνυμος ποιητής

εμπνεύστηκε το τραγούδι αυτό από τις

ερωτικές ιστορίες του βασιλιά της

Κύπρου Πέτρου Α΄ ο οποίος

βασίλευσε επί Φραγκοκρατίας κατά την

περίοδο 1359-1369 μΧ και τη

ζηλοτυπία της βασίλισσας Ελεονόρας

Με την κατάληψη της Κύπρου οι

Φράγκοι έφεραν στο νησί τα δικά τους

ήθη και έθιμα Ο λαός μέσα από τους

λαϊκούς ποιητές τους γνωστούς ποιητάρηδες τραγούδησε τα πάθη και τους

έρωτες των Φράγκων ευγενών Ένα από τα ποιήματα αυτά πολύ

αντιπροσωπευτικό για τη ζωή της βασιλικής αυλής είναι και η


Κάπου στραφτεί κάπου βροντά κάπου χαλάζιν ρίβκει

κάπου Θεός εθέλησεν μιαν χώραν νrsquo αναύρη

Μήτε στραφτεί μήτε βροντά μήτε χαλάζιν ρίβκει

μήτε Θεός εθέλησεν μιαν χώραν νrsquo αναύρη

μονόντας εν η ρήαινα τες σκλάβες της τζιαί δέρνει

τζιαί δέρνει τζιαί σκοτώνει τες για να της μολοήσουν

πκοιάν αγαπά ο ρήας της τζιαί πκοιάν εν πrsquo αγκαλίζει

Τζιαί πκοιάν βαλεί στrsquo αγκάλια του την νύκταν τζιαί τζοιμίζει

Τζιαί πολοάται η σκλάβα της της ρήαινας τζιαί λέει

- Αν σου το πω τζυράκκα μου έσσιεις με σκοτωμένην

τζrsquo αν σου το φήκω στο κρυφόν είμαι θανατισμένη

Τζιαί πολοάται η ρήαινα της σκλάβας της τζιαί λέει

- Μα το σπαθίν που ζώννουμαι που πα ομπρός τζιαί πίσω

τζείνον να ένει ο χάρος μου σκλάβα μου αν σου τζίσω


- Πάνω στην πάνω γειτονιάν έσσιει τρεις αερφάες

την μιαν λαλούν την η Ροδού την άλλην Αδορούσαν

η τρίτη η καλλύττερη εν η Αροδαφνούσα

τον μήναν που γεννήθητζεν ούλλα τα δέντρrsquo ανθθούσαν

13

εππέφταν τ άνθθη πάνω της τζιαί μυρωδκιοκοπούσαν

Ροδόστεμμαν εν η Ροδού γλυκόν εν η Αδορούσα

μα το φιλίν του βασιλιά εν γιά την Αροδαφνούσαν

Τζείνην εν πrsquo αγαπά ο αφέντης μου τζείνην εν πrsquo αγκαλίζει

τζείνην βάλει στrsquo αγκάλια του την νύκταν τζιαί πλαγίζει

που το μάθεν ο Βασιλιάς τζεί πάει τζιαί κονεύκει

Που το μάθεν η ρήαινα αρκώθην τζιαί θυμώθην

Κάθεται γράφrsquo έναν χαρτίν γλήορις το βουλλώνει

τζιαί δια το της της σκλάβας της στrsquo Αροδαφνούν να πάρει

χαπάρκα τζιαί μυνύνατα πεμπεί της για να πάει

Τζrsquo έπηρεν ούλλον το στρατίν ούλλον το μονοπάτιν

το μονοπάτιν βκάλλει την στrsquo Αροδαφνούς τα σπίδκια

τζιαί πολοάται η σκλάβα της Αροδαφνούς τζιαί λέει

- Άνου να πας Αροδαφνού τζrsquo ωσγοιάν αν θέλεις πάμεν

Άνου να πάμεν Ροδαφνού τζrsquo η ρήαινα σε θέλει

- Τζιαί μέναν σκλάβα η ρήαινα που μέrsquo δεν που με ξέρει

Ίντα με θέλει ρήαινα ίνταrsquoν το μήνιμαν της

τζιαί αν με θέλει για χορόν να πκιάσω τα μαντήλια

αν ένι για το γέμωσμα να πκιάσω τα λαήνια

αν ένι για το ζύμωμαν να πάρω τες σανίες

τζrsquo αν ένι για μαείρεμαν να πάρω τες κουτάλες

Τζιαί πολοάται η σκλάβα της Αροδαφνούς τζιαί λέει

- Άνου να πάμε Ροδαφνού τζrsquo ότι αν θέλης πκιάσε

Τζrsquo επκιάσεν τrsquo ανικτάριν της τζιαί στο σεντούτζιν πάει

τζrsquo έβκαλεν τα παλλιά ρούχα φόρησεν τα καλά της

πrsquo αππέσσω βάλλει πλουμιστά πrsquo αππέξω γρουσαφένα

τέλεια που πάνω έβαλεν τα μαρκαριταρένα

καζακκάν ολόγρουσον φορεί γρουσόν μαλαματένον

ποδά κομμάτιν λασμαρίν να μεν την πκιάνει ο ήλιος

ποζιεί γρουσόν μήλον κρατεί τζιαι παίζει το τζιαί πάει

Τζιαί βάλλει βάγιες που τrsquo ομπρός τζιαί βάγιες που τα πίσω

τζιαί βάγιες που τα δκυο πλευρά τζιαί πέρνουν την τζιαί πάει

τζrsquo επολοήθην τζrsquo είπεν τους των βάγιων της τζιαί λέει

- Έλατε βάγιες μου καλές στης ρήαινας να πάμεν

γιατί εν ενί θέλημαν θεού

πόψε εις την εκκλησσιάν αντίερον να φάμεν

Επίραν ούλλον το στρατίν ούλλον το μονοπάτιν

το μονοπάτιν βκάλει τες στης ρήαινας τον πύρκον

Εβκέην έναν το σκαλίν τζιαί σούστην τζrsquo ελυίστην

εβκέην τζrsquo άλλον το σκαλίν τζrsquo ενιφτοκανατζίστην

τέλεια στο πάνω το σκάλιν τζrsquo η ρήαινα την νώθη

φωνάζει τζιαί της σκλάβας της τσαέραν γιά να φέρη

Που την θωρεί η ρήαινα έμεινεν σπαγιασμένη

14

- Είδα την τζιαί σπαγιάστηκα τζrsquo άντρας μου πως να μείνει

- Τζrsquo ώρα καλή σου ρήαινα

- Καλός την πέρτικαν μου

Καλός ήρτες Αροδαφνού να φας να πκιής μετά μας

- Εγιώ εν ήρτα ρήαινα να φα να ξεφαντώσω

παρά βουλήν μου έπεψες τζιαί ήρτεν να με πάρη

Ρωτά την τζιαί ξαννοίει την πκιάν αγαπά ο ρήας

- Εγιώ τζυρά μου ρήαινα χαπάριν εν το έχω

Τζιαί τζει χαμαί η ρήαινα έκαμεν τζει να πάει

τζιαί πολοάτrsquo Αροδαφνού τζιαί λέει τζιαί λαλεί της

- Άδε την αναρκοδοντούν την τουμπομετοπούσαν

το πετινάριν το τσιφνόν καλά μου το λαλούσαν

Η ρήαινα εν άκουσεν

οι σκλάβες της που τουν τζεί χαμαί τζείνες εν που τ ακούσαν

τζ επήαν εις την ρήαιναν τζιαί λέουν τζιαί λαλούν της

- Tζιαί ναrsquo ξερες τζυράκκα μου Αροδαφνού ιντά πεν

Άδε την αναρκοδοντούν την τουμπομετοπούσαν


Κάθεται γράφrsquo έναν χαρτίν γλήορις το βουλλώνη

τζιαί δια το εις στην σκλάβα της Αροδαφνούς να πάρη

Χαπάρκα τζιαί μηνύματα πάλε στην Ροδαφνούσαν

- Άνου να παμεν Ροδαφνού τζrsquo η ρήαινα σε θέλει

Τζιαί πολοάται η Αροδαφνού της σκλάβας της τζιαί λέει

- Τωρά μουν εις την ρήαιναν πάλε ίντα με θέλει

- Άνου να πάμεν Ροδαφνού τωρά εν που σε θέλει

Έμπην έσσω τζιαί έφκαλεν τα ρούχα τα καλά της

τζαί φόρισεν τα μαύρα της τα ρούχα τα παλιά της

μαυρίζει τζιαί το μήλον της τζιαί πέζει το τζιαί πάει

τζιαί πολοήθην τζrsquo είπεν τους τζιαί λέει τζιαί λαλεί τους

- Τζrsquo ελάτε βάγιες δαχαμέ να ποσσιαιρετιστούμεν

γιατrsquo εν ηξέρω βάγιες μου αν ενά ξαναβρεθούμεν

τζιαί που σα πάω βάγιες μου πού σrsquo αποσσιαιρετώ σας

γιατrsquo εν ηξέρω βάγιες μου πκιόν αν τζιαί ξαναδώ σας

Έσσιετε γειάν ψηλά βουνά τζιαί κλίνη που τζοιμούμουν

τζrsquo αυλή που δκιατζενεύκουμουν τόποι που δκιατζενούμουν

Τζrsquo επήρεν ούλλον το στρατίν ούλλον το μονοπάτιν

το μονοπάτιν βκάλει την στης ρήαινας το πύρκον

- Ίντα με θέλεις ρήαινα τζrsquo ίνταν το θελημάν σου

Που την θωρεί η ρήαινα που τα μαλιά την πκιάννει

- Ελα να πάμεν Ροδαφνού τζrsquo ο κάμινος αφταίννει

Τζιαί πολοάτε η Αροδαφνού της ρήαινας τζιαί λέει

- Tζιαί χάμνα με που τα μαλλιά τζιαί πκιάσrsquoμε που το σσιέριν

Χαμνά την απού τα μαλλιά πκιάννει την που το σσιέριν

15

Τζιαί βάλλει μιαν φωνήν μιτσσιάν τζιαί μιαν φωνήν μεάλην

Τζrsquo ο ρήας εις την περασσιάν εσείστην η πιννιά του

πάνω στο φαν πάνω στο πιείν ο ρήας την ακούει

- Μουλλώστε ούλλα τα βκιολιά τζιαί ούλλα τα λαούτα

τουτrsquo η φωνή που ξέβικεν εν της Αροδαφνούσας

Τζιαί φέρτε μου τον μαύρον μου σελλοχαλινωμένον

Ππηά καβαλλιτζεύκει τον σαν ήτουν μαθημένος

τζrsquo ώστι να πεί έσσιετε γειάν έκοψεν σσίλια μίλια

τζrsquo ώστι να πουν εις το καλόν στης ρήαινας τον πύρκον

Βρίσκει την πόρταν βαωτήν βάλλει φωνήν μεάλην

Έλrsquo άννοιξε μου ρήαινα Σαρατζηνοί με τρέχουν

Σαρατζηνοί με τα σπαθκιά Φράντζοι με τες κουρτέλλες

Τζιαί πολοάται η ρήαινα τζιαι λέει τζιαί λαλεί του

- Έπαρrsquo μου λλίην πομονήν λλίην καρτερωσύνην

γεναίκαν έχω στο τζελλίν πέρκιμον την γεννήσω

Κλοτσσιάν της πόρτας έδωκεν όξωrsquo τουν τζrsquo έσσω βρέθην

θωρεί τζιαι την Αροδαφνούν χαμαί στην γην σφαμένην

τζιαί πκιάννει τζιαί την ρήαιναν στον κάμινον την βάλλει

Αγκάδκιασεν στην κόξαν του τζrsquo ηύρεν χρυσόν φηκάριν

μέσα στο χρυσοφήκαρον βρισκrsquo αρκυρόν μασσιέριν

στους ουρανούς το πάταξεν στο σσιέριν του ευρέθην

τζιαί πάλε ξανασύρνει το εις την καρκιάν του έμπην

Τζrsquo επκιάσαν τους τζrsquo εθάψαν τους τζεί πάνω πον τα τζιόνια

Τζιαί τζείνος που το έβκαλεν σαν ποιητής λοάται

τζείνου πρέπει μακάρισι τζrsquo εμέναν ως παλλά τε

Ψιντρή Βασιλιτζιά μου παραδοσιακό

Ψιντρή βασιλιτζιά μου τζιαι μάντζουράνα μου (δις)

Εσύ εννα με χωρίσεις από τη μάνα μου (δις)

Έφκά στο παραθύριν κορή το γιάλλενον (δις)

Να δω το πρόσωπό σου το σιμιγδάλενον (δις)

Στη σκάλα που ξεβαίννεις να ξέβαιννα τζιαι lsquoγιώ (δις)

Σκαλίν τζιαι σκαλοπάτιν να σε γλυκόφιλώ (δις)

Φορείς παπούτσια μαύρα κορή τζιαι τρίζουσιν (δις)

Τζιαι ΄μένα την καρκιάν μου την εραϊζουσιν (δις)

16

Παραδοσιακή κυπριακή συνταγή

Κούπες

Υλικά

4 ποτήρια πλιγούρι λεπτό

4 ποτήρια νερό

4 κουταλιές λάδι

Αλάτι πιπέρι και κανέλα

1 μικρό κρεμμύδι χοντροκομμένο

Για τη γέμιση

600 γρ κιμά χοιρινό

4 ποτήρια κρεμμύδια ψιλοκομμένα

frac34 ποτηριού λάδι

Αρκετό μαϊντανό ψιλοκομμένο


Λάδι για το τηγάνισμα

Περιγραφή

Ρίχνετε σε κατσαρόλα το νερό το λάδι το αλάτι το πιπέρι την κανέλα και

το κρεμμύδι και τα βάζετε στη φωτιά Μόλις κοχλάσουν τα κατεβάζετε

Προσθέτετε αμέσως το πουργούρι και ανακατεύετε καλά μέχρι να

απορροφηθεί το νερό Σκεπάζετε την κατσαρόλα με το πώμα της και τα

αφήνετε έτσι για τουλάχιστο 3-3 frac12 ώρες μέχρι να κρυώσουν Ετοιμάζετε

τη γέμιση σωτάρετε σε χαμηλή φωτιά το κρεμμύδι στο λάδι Προσέξτε να

μην ροδίσει Προσθέτε τον κιμά το αλάτι το πιπέρι και την κανέλα Τα

ψήνετε τώρα σε μέτρια φωτιά μέχρι που να αρχίσει να ροδίζει ο κιμάς

Αφού ρίξετε το μαϊντανό σε λίγα δευτερόλεπτα τα κατεβάζετε από την

φωτιά Στραγγίζετε λίγο τον κιμά και τον αδειάζετε σε δοχείο Ζυμώνετε

καλά το μίγμα με το πουργούρι Στη συνέχεια παίρνετε λίγο λίγο το

πλάθετε αρχικά σε μπαλίτσα και με δάκτυλο βρεγμένο σε νερό την

πλάθετε ώστε να γίνει κυλινδρική με λεπτές πλευρές χωρίς να σπάσουν

Γεμίζετε το κενό από μέσα με τη γέμιση κλείνετε τις άκρες σχηματίζοντας

τες σε μύτη ενώ βρέχετε συνεχώς το δάκτυλό σας Τις τηγανίζετε λίγες

λίγες σε μπόλικο καυτό λάδι μέχρι να ροδοκοκκινίσουν Κάνετε 65-70

κούπες

17

Παραδοσιακή κυπριακή φορεσιά

Γυναικεία

18

Ανδρική

Ομάδα εργασίας Ντάνη Ειρήνη Ρηγοπούλου Κυριακή

19

Ποντιακή Διάλεκτος Ο Πόντος είναι η ελληνική ονομασία της γεωγραφικής περιοχής των

ΒΑ ακτών της Μικράς Ασίας η παράλια περιοχή της Καππαδοκίας

ανατολικά της Παφλαγονίας η οποία σήμερα ανήκει στην Τουρκία Η

γεωγραφική θέση του Πόντου ορίζεται δυτικά από τον ποταμό Παρθένιο

της Βιθυνίας νότια από την οροσειρά Ολγασύς ανατολικά από τη

λεγόμενη Μικρή Αρμενία και βόρεια από τη θάλασσα του Ευξείνου

Πόντου που σήμερα ονομάζεται και Μαύρη Θάλασσα (τουρκικά Καρά-

Ντενίζ)

Ο Πόντος υπήρξε στην αρχαιότητα πεδίο έντονου ελληνικού

αποικισμού αλλά και βασίλειο επί Μιθριδάτη Στην ύστερη βυζαντινή

περίοδο ξαναϋπήρξε ως ανεξάρτητο κράτος Μέχρι το 1923 και την

υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών που ακολούθησε κατ΄ επιταγή της

Συνθήκης της Λωζάνης κατοικούνταν σε σημαντικό ποσοστό από

ελληνόφωνους χριστιανικούς και μουσουλμανικούς πληθυσμούς

Η ποντιακή είναι μία από τις λίγες διαλέκτους του ελληνικού λαού

που σχετίζονται τόσο άμεσα με την αρχαία ελληνική γλώσσα Σήμερα με

την γεωγραφική της έννοια δεν υφίσταται πλέον όμως ακόμη και τώρα

παρά το ότι πέρασε σχεδόν ένας αιώνας από τότε που ο Ποντιακός

Ελληνισμός εκπατρίστηκε εξακολουθεί να υπάρχει σε πολλές περιοχές της

20

πατρίδας μας και κυρίως στη Μακεδονία όπου διαβιούν αμιγείς ποντιακοί

πληθυσμοί Ο γλωσσολόγος Άνθιμος Παπαδόπουλος προβλέπει ότι με το

πέρασμα του χρόνου θα συμβεί η πλήρης γλωσσική αφομοίωσή της με την

επίδραση της νεοελληνικής γλώσσας και θα καταταγεί στην κατηγορία των

νεκρών γλωσσών

Η ποντιακή διάλεκτος προέρχεται από την αρχαία Ιωνική λόγω

κυρίως της καταγωγής των αποίκων του Πόντου από την Ιωνική Μίλητο

Οι επιδράσεις που δέχτηκε στο πέρασμα των 26 αιώνων ζωής προέρχονται

από την κοινή των αλεξανδρινών χρόνων και από τη μεσαιωνική κοινή

του Βυζαντίου Επηρεάστηκε επίσης από τους Γενουάτες και Βενετσιάνους

της Τραπεζούντας τους Πέρσες και τους Γεωργιανούς καθώς φυσικά και

από τους Τούρκους Αξιοσημείωτο όμως είναι ότι παρά τις προσμίξεις με

ξένες λέξεις αυτές δεν έμειναν αναφομοίωτες αλλά εξελληνίστηκαν και

εντάχθηκαν στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής συμμετέχοντας έτσι στην

εξέλιξη της γλώσσας Παράδειγμα το τουρκικό ρήμα aramak έγινε στα

ποντιακά αραεύω (αναζητώ) κι έδωσε νέα παράγωγα αράεμαν

(αναζήτηση-ψάξιμο) και αραευτής (ερευνητής)

Χαρακτηριστικά της σημεία είναι

1 Η διατήρηση της προφοράς του ιωνικού η ως ε (νύφε αvτί νύφη κλέφτες

αντί κλέφτης έτον αντί ήτο κλπ)

2 Η διατήρηση του ιωνικού σ αντί του τ (κοσσάρα αντί κότα σεύτελον

αντί τεύτλον κλπ)

3 Η διατήρηση του ω (με έκπτωση σε ο) ακόμη και στις περιπτώσεις που η

κοινή νεοελληνική το έχει μετατρέψει σε ου (ζωμίν αντί ζουμί ρωθώνι

αντί ρουθούνι κωδώνι αντί κουδούνι κλπ)

4 Η διατήρηση ασυνίζητων των φωνητικών συμπλεγμάτων -ια -ιο

(καρδία αντί καρδιά παιδία αντί παιδιά ποπαδία αντί παπαδιά κλπ)

5 Η διατήρηση του αναβιβασμού του τόνου στην κλητική (Νίκολα αντί

Νικόλα γάμπρε αντί γαμπρέ κλπ)

6 Η διατήρηση των θηλυκών επιθέτων σε -ος αντί σε -η ( η άλαλος αντί η

άλαλη η έμορφος αντί η όμορφη κλπ)

7 Η διατήρηση του αορίστου της προστακτικής σε -ου αντί -ε (ποίσον-

ποίησον αντί ποίησε κόψον αντί κόψε κλπ)

8 Η διατήρηση της παθητικής κατάληξης -ουμαι (κοιμούμαι αντί

κοιμάμαι φανερούμε αντί φανερώνομαι κλπ)

9 Η διατήρηση της κατάληξης της προστακτικής του παθητικού αορίστου

-θετε (ιωνικά) αντί του -θητε (αττικά) (αγαπηθέτε αντί αγαπηθήτε

κοιμεθέτε αντί κοιμηθείτε κλπ)

10 Η διατήρηση του ιωνικού ουκί αντί του αττικού ουχί και η μετάπτωσή

του με αφαίρεση της πρώτης συλλαβής του ου (ldquoκι θέλω αντί δε θέλω ldquoκι

τρώγω αντί δεν τρώω κλπ) Το αρνητικό μόριο ldquoκι διαστέλλει την

ποντιακή διάλεκτο από όλες τις άλλες ελληνικές διαλέκτους που έχουν το

21

μόριο δεν προερχόμενο από το αρχαίο ουδέν Οι Πόντιοι έχουν τη λέξη

τιδέν (τίποτε καθόλου) που προήλθε από το ουδέν Οι προσωπικές

αντωνυμίες που μπαίνουν ως αντικείμενα των ρημάτων τοποθετούνται

πάντα μετά από αυτά (λέγωσε αντί σου λέω κρούωσε αντί σε χτυπώ

φιλώσε αντί σε φιλώ κλπ)helliphellip

Βιβλιογραφία 1Λαογραφικά Κοτύωρων-Ξενοφώντα Κ Ακόγλου 1939

2Λεξικό Ποντιακής Διαλέκτου-Θωμάς Τσοπουρίδης Απρίλιος 1998

3Λαογραφικά Καρακούρτ (2ος Τόμος) Σάββα Π Παπαδοπούλου

Θεσσαλονίκη 1986 (1ος Τόμος-Β Τεύχος)

4Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντιακής Διαλέκτου Ανθίμου Α

Παπαδοπούλου 2ος Τόμος Α-Ω Αθήνα 1961

5Ποντιακό Θέατρο (15 έργα) Στάθη Ι Ευσταθιάδη Θεσσαλονίκη 1985

6Ετυμολογικόν Λεξιλόγιο Έκδοση Β-Νικολάου Λατταρίδη

7Ποντιακά Λαογραφικά Συμμεικτά (ανέκδοταπαραδόσειςπαραμύθια

κλπ) (ΙΙ)Σάββα Πορφ Παπαδόπουλου Θεσσαλονίκη 1998

8Συλλογή Ποντιακών ΑνέκδοτωνΘεσσαλονίκη 1976-Γ

Κωνσταντινοπούλου-Σ Ορφανίδη

9Το Γλωσσικό Ιδίωμα της Κοζάνης Κώνστας Δ Ντίνας-Κοζάνης 2005

1ος και 2ος Τόμος

10Ελληνική Διαλεκτολογία 4ος Τόμος1994-1995 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ

ΠΟΝΤΙΑΚΗ

Πoντιακή (γραπτή) της Ρωσίας Aπόσπασμα από τη μετάφραση τoυ μυθιστoρήματoς Tσιμέντo τoυ F Gladkov

από τoν Γ Φωτιάδη εκδόσεις Koμoυνιστής PoστόβNτoν 1933

Γραπτό κείμενo (σε ελληνικό αλφάβητo)

Eςιρεν τo ςςινέλνατ απαν ςo πετoν αλ απαν τι ςύμκαν κε ςι ςύμκας τo γιαν

τo ςτρατιoτικoν τo καςκέτoνατ με τo κόκινoν τ άςτρεν Eςτάθεν oλίγoν

επετςυνκόθεν ελάικςεν ανκεκα τα χαμλαμένα τ oμίατ εςπόνκςεν κάμπoςα

φoρας τα ιρδόματατ με τo μανικ τι γιμναςτέρκαςατ αλα όφελoς κ επίκεν

τα ιρδόματα κςαν ςςιπυρ τρέχνε Tερι τιν oρτιμιαν τερι τιν πόρταν ντo

κριφτ τo μιςτικoνατ

K εκι πυ ετιμάςςκετε να ςιρ κ εβγαλ κε τι γιμναςτέρκανατ πυ

ςτεναχoρέβιατoν έτρικςεν ενίεν ι πόρτα κι απαν ςo κατoθιρ ατε

- I Tαςςκα εν γιόκςαμ ατε κεν

Kόκινoν μαντιλ ςo κιφάλνατς αγυριακoν κoςoβoρότκαν φoρεμέντςα

επαρένικςεν τ oμάτιατς κι αςάλεφτoς τερίατoν απες ςιν πιςτ με απoρίαν Kι

όνταν αντίκριςεν τo χαμόγελoν τo Γλεπ ς oμάτιατς απες εζoγραφίεν ι

χαρά ςινάμα κε o φόβoν

22

- I Tάςςκα εν γιόκςαμ ατε κεν

Eλέα ςι τζιανκιάςατς τo γιαν τα φύτυλα τα κoρτζιακα τα μάγλα τι κιφαλι

τo τζαλέπαρμαν σo γιαν απαν όνταν τερίςε τα περίφανα τ oφρίδια ατα

όλια τι Tάςςκας Tα επίλιπα όμoς (κερoν θέλνε ατα να λέχκυνταν) κςένα

ατέριαςτα ςε γινέκαν άλoτε ζατι ντo κίςςεν ι Tάςςα

- Tάςςα πςςιμhellip Eςι ίςεhellip Περιςτέραμ ντo ςτεκς

Έτρεκςεν αςιν ταραχίνατ εκόπεν ανιάζματ ι καρδίατ τζαπαλαέβ τo έμαν

εκςέβεν ςo κιφάλνατ

I Tάςςα επάγoςεν κ επέμνεν απαν ςo πρότoν τo σκαλoπατ τ oρτιμίας

εταράςςικςενατεν τι Γλεπ o τρόπoν εμ κατ τραβάτεν ς ατoν μερέαν εμ

ςίρκετε oπις εθαρι φάνταζμαν ελεπ εμπρoςτατς Eκoκίντςεν o

πρόςoπoςατς λέι λαφρα κε διακoμένα

- Eςι ίςε Oι Γλεπ αγάπιμ hellip

Σ oμάτιατς απες απες ςα μάβρα τα βάθι τςινακιζ έναν ακατανόιτoν

φόβoς

Μετάφραση

Πέταξε τη χλαίνη τoυ πάνω στo πετόνι πιo πάνω τo σακίδιo και δίπλα στo

σακίδιo τo στρατιωτικό τoυ πηλίκιo με τo κόκκινo αστέρι Στάθηκε λίγo

τεντώθηκε κoύνησε πάνω-κάτω τoυς κατακoυρασμένoυς ώμoυς τoυ

σκoύπισε κάμπoσες φoρές τoν ιδρώτα τoυ με τo μανίκι τoυ χιτωνίoυ τoυ

ανώφελα όμως o ιδρώτας πάλι σταγόνες στάζει Koιτάζει τη σκάλα

κoιτάζει την πόρτα πoυ κρύβει τo μυστικό τoυ

Kι εκεί πoυ ετoιμάζεται να βγάλει και τo χιτώνιό τoυ πoυ τoν ενoχλεί

έτριξε άνoιξε η πόρτα κι απάνω στo κατώφλι αυτή

- H Tάσικα είναι ή μήπως δεν είναι αυτή

Kόκκινo μαντήλι στo κεφάλι της μ αγoρίστικo πoυκάμισo ντυμένη

γoύρλωσε τα μάτια της κι ασάλευτη τoν κoιτάζει μες στην καρδιά με

απoρία Kι όταν αντίκρυσε τo χαμόγελo τoυ Γλεμπ ζωγραφίστηκε μέσα

στα μάτια της η χαρά συνάμα κι o φόβoς


Eλιά δίπλα στo στόμα της τα γεμάτα κoριτσίστικα μάγoυλα τo γέρσιμo

τoυ κεφαλιoύ στo πλάι καθώς σε κoιτάζει τα φρύδια τα περήφανα αυτά

όλα (είναι) της Tάσικας Tα υπόλoιπα όμως (αυτά θέλoυνε χρόνo για να

ειπωθoύν) ξένα αταίριαστα σε γυναίκα άλλoτε κάτι πoυ δεν τo είχε η

Tάσια

- Tάσια ψυχή μoυhellip Eσύ είσαι Περιστέρα μoυ τι στέκεις

Έτρεξε από την ταραχή τoυ κόπηκε η ανάσα τoυ η καρδιά τoυ χτυπάει

δυνατά βγήκε [=ανέβηκε] τo αίμα στo κεφάλι τoυ

H Tάσια πάγωσε κι έμεινε πάνω στo πρώτo σκαλoπάτι της σκάλας την

τάραξε o τρόπoς τoυ Γλεμπ κάτι την τραβάει πρoς αυτόν και συγχρόνως

τραβιέται πρoς τα πίσω νoμίζει πως βλέπει φάντασμα μπρoστά της

Koκκίνισε τo πρόσωπό της λέει απαλά και διστακτικά

23

- Eσύ είσαι Ω Γλεμπ αγάπη μoυhellip

Mέσα στα μάτια της μέσα στα μαύρα βάθη σπινθηρoβoλεί ένας

ακατανόητoς φόβoς

Ο Δήμον ο κεμεντζετσής (Ηλία Α Τσιρκινίδη) Ποίος εμαυρολόεσεν Ποίος εμαυροείπεν

laquoΚρωμέτες κατηβαίνrsquo rsquoς σον Άδrsquo τη Κωσταντά ο Δήμονraquo

Κι εβόεσαν τα σύμπαντα κι η γη συνεταράεν

κι ας σα συνεταράγματα ενοίεν τrsquo Άδrsquo η πόρτα

κι έρθεν το μαύρον το χαπάρrsquo rsquoς σον σκοτεινόν τον Άδην

rsquoΣ σον Άδrsquo έσαν ταένυφοι και νέϊκα παλληκάρα

rsquoς σον Άδrsquo έσαν σουμαδεμένrsquo κι έμορφα νυφαδόπα

rsquoς σον Άδrsquo καρδόπα θλιβερά και παραπονεμένα

έκrsquoσαν ατο κι ελάγκεψαν κι εσκώθαν rsquoς σο ποδάριν

και νrsquo έρθανε και νrsquo έκοψαν τη Δήμονος τη στράταν

laquoΈπαρrsquo Δήμο την κεμεντζέν και σύρον το τοξάριν

Πέει μας πrsquo έκατσες κι έφαες που έπες κρεν νερόπον

Σίνος χαράν τραγώδεσες Τίναν επαρεξέγκες

Κι αν ένrsquo Δήμο μrsquo Καλομηνάς κι αν είνrsquo καλά ημέρας

κι αν είναι τα παρχάρα rsquoμουν μάραντα φορτωμένα

κι αν είναι τα ψηλά ραχά καταπρασινισμέναraquo

laquoΑν έρται ο Μάρτrsquoς ο μάραντον κι Απρίλτς μανουσακέας

αν έρται κι ο Καλομηνάς και τα καλά ημέρας

εμείς rsquoκι παρχαρεύουμαι και rsquoς σον παρχάρrsquo rsquoκι πάμε

Κι αν ένrsquo Δεκαπενταύγουστον κι αν ένrsquo τη Παναΐας

rsquoς σον Αεσέρrsquo rsquoκι αχπάσκουμες rsquoς σην Σουμελάν rsquoκι πάμε

rsquoΚrsquo έχουμε τα παρχάρα rsquoμουν και τrsquo άγια μοναστήρα

rsquoκι έχουμε τα ψηλά ραχά και τα νερά τα κρύα

Εφέκαμε τα μέρα rsquoμουν κι επήγαμrsquo rsquoς άλλα κόσμα

μακρά και πέραν θάλασσας rsquoς σο πλαν τη Ρωμανίανraquo

laquoΝτο λες ντο λες ναι Δήμο μου ντο λες κι απολογάσαι

Είδες τον Άδην σκοτεινόν είδες τον Άδην μαύρον

είδες τον τόπον ντο πατείς χωρίς άθα και φύλλα

είδες τον τόπον ντο δαβαίντς χωρίς κρύα νερόπα

κι εσάσεψες την απαντή σrsquo και την απολοΐα σrsquo

laquoΠαρακαλώ παρακαλώ θεού παρακαλίαν

Μrsquo απλώνετεν την κεμεντζέν τρομάζrsquoνε τα χερόπα μrsquo

24

Μrsquo απλώνετεν και το τοξάρrsquo καίεται το καρδόπο μrsquo

Μη λέτε με να τραγωδώ γομούντανε τrsquo ομμάτα μrsquo

Εγώ λόγον rsquoκι εσάσεψα μη λέτεν εκομπώθα

Ντο είδαν τrsquo ομματόπα μου rsquoμολόεσα και είπαraquo

Τον λόγον rsquoκrsquo ετελείωσεν και την απολοΐαν

και νrsquo έρθαν κι εγομώθανε rsquoς ση Δήμο μrsquo το κιφάλιν

και νrsquo έρθαν κι εμυρίστανε τη Δήμονος τα χέρα

και ντο τερούν rsquoΚrsquo εμύριζαν ατά μανουσακέαν

rsquoΣ σον Άδrsquo να βάϊ rsquoς σον Άδrsquo νrsquo αϊλί rsquoς σον Άδrsquo μαύρα λαλίας

κι ο Δήμον στέκrsquo ασάλευτος κι ο Δήμον μαραιμένος

rsquoΚι σκώνrsquo απάνrsquo τrsquo ομμάτα του τα καταδακρωμένα

rsquoκι αποδιπλώνrsquo τα γόνατα rsquoτrsquo τα καταδιπλωμένα

rsquoκι αποσταυρώνrsquo τα χέρα του τα κατασταυρωμένα

Πόντος έν άστρον φωτεινόν Πόντος ένrsquo άστρον φωτεινόν σrsquo Ελλενικούς αιώνας

Αργοναυτών το όρωμαν και τη Ακρίτα κάστρον

Πόντος νύφε ακριβοθώρετος τη Πόντου τη Ευξείνου

πυκνέσα δείσα σα ραχά μάραντα φορτωμένα

Πόντος Αγέρας παρχαρί θύμπιρου μυρωδίαν

τη λύρας γλυκολάλεμαν νερόπα πάντα κρύα

Εκεί η πρώτεσσα χαρά μrsquo το υστερνό μrsquo ο πόνος

Αροθυμώ και τραγωδώ αροθυμώ και κλαίγω

Κι έρθανε χρόνα δίσεκτα καταραμένα χρόνα

ο ουρανόν ελίβωσεν σην γην ποτάμrsquo το γαίμαν

Κι εσκώθεν θρήνος θάνατος πέραν περού σον Πόντον

Ξαν κρούγνε οι Αγαρηνοί και καίγrsquoνε και ρημάζrsquoνε

ο βίον χάται γενεών ο κόσμον ξεριζούται

κι ένας λαός πορεύκεται σrsquo Αδάμ την εξορίαν

Αποτελειώνrsquoνε σον γιαλόν το έργον των Αγαρηνών

οι Φραγκολεβαντίνοι

και rsquoκrsquoεγροικάς ο άκλερον ποίος τrsquo εσόν ένrsquo ο εχθρός

και ποίος ένrsquo ο φίλος

Και σην Ελλάδαν έρθαμεν ndash ρίζα rsquoμουν προαιώνιον

πατρίδα τη πατρίδας

Και ξάν πουλί μrsquo ας σην αρχήν χτίζομεν το γεφύριν

25

Σα μαύρα τα χαλάσματα άθα και μανουσάκια

Την γην κατατρυπαίνομεν μrsquo αλέτριν και χορόν

Τον ήλον ξαν σα χέρα rsquoμουν αγαπεμένrsquo κρατούμεν

Και μrsquo έναν στόμαν έναν ψήν και νούν βροντολαλούμεν

Πόντος Ένrsquo άστρον φωτεινόν οψέ οσήμερον και πάντα


Παραδοσιακή Ποντιακή Συνταγή

Πισία και πιροσκί ποντιακά (Η ζύμη και για τα ποντιακά πιροσκί και για τα πισία είναι η ίδια)

Υλικά για την ζύμη (για 15 πιτάκια περίπου)

500 γρ αλεύρι για όλες τις χρήσεις

1 φακελάκι ξηρή μαγιά

1 αβγό

1 κουτ γλυκού αλάτι

νερό όσο πάρει

ελαιόλαδο (1 φλυτζ του καφέ περίπου)

Υλικά και εκτέλεση για την γέμιση ΤΥΡΙΟΥ

250 γραμ τυρί φέτα

1 αβγό

1 κουτ σούπας ξηρό δυόσμο

Εκτέλεση

Λιώνουμε πολύ καλά το τυρί με το πιρούνι και ανακατεύουμε όλα τα

υλικά αν χρειαστεί αραιώνουμε με λίγο γιαούρτι

Υλικά και εκτέλεση για την γέμιση ΠΑΤΑΤΑΣ

4-5 μέτριες πατάτες βρασμένες

αλάτι

πιπέρι

ψιλοκομμένο άνηθο

γάλα

Λιώνουμε τις πατάτες με το πιρούνι προσθέτουμε τα υπόλοιπα υλικά και

ανακατεύουμε καλά

Εκτέλεση για ΠΙΡΟΣΚΙ

Ζυμώνουμε μαζί όλα τα υλικά καλά μέχρι να γίνει μία ζύμη μαλακή χωρίς

να κολλάει στα χέρια Αν χρειαστεί αραιώνουμε με λίγο νερό ή γάλα ή

αντιθέτως προσ8έτουμε αλεύρι αν η ζύμη γίνεται πολύ μαλακή

Αφήνουμε την ζύμη σκεπασμένη με μία πετσέτα να φουσκώσει

Όταν είναι έτοιμη παίρνουμε ένα ένα μπαλάκι (σαν μεγάλο καρύδι) και το

ανοίγουμε σε λεπτό φύλλο στο μέγεθος ενός πιάτου του τσαγιού

Βάζουμε μια κουταλίτσα γέμιση και κλείνουμε σε μισοφέγγαρο

26

Τηγανίζουμε σε αντικολλητικό τηγάνι με λίγο ελαιόλαδο (να μην

κολυμπούν) σε μέτρια φωτιά ώσπου να πάρουν ένα χρυσό χρώμα

Τα τοποθετούμε πάνω σε χαρτί κουζίνας για να απορροφηθούν τυχόν

λάδια

Εκτέλεση για ΠΙΣΙΑ

Είναι ακριβώς ίδια με τα πιροσκί με την διαφορά ότι ανοίγουμε

μεγαλύτερα φύλλα (στο μέγεθος του κανονικού πιάτου) Τηγανίζουμε

όπως τα πιροσκί και κάθε ένα που βγάζουμε από το τηγάνι το

πασπαλίζουμε με ζάχαρη (το μέλι δεν είναι το ιδανικό) και το βάζουμε

πάνω στο άλλο Γίνεται δηλαδή ένα πυργάκι

Η γιαγιά μου όταν εκείνα τα χρόνια δεν είχε μαγιά έφτιαχνε τα πισία

χωρίς αυτήν και το αποτέλεσμα ήταν τα πισία να γίνουν πολύ πιο λεπτά

αλλά το ίδιο νόστιμα

Τρώγονται καλύτερα σε χλιαρή θερμοκρασία

Ίσως η διαδικασία να σας φαίνεται δύσκολη όμως πιστέψτε με είναι πάρα

πολύ εύκολη απλά θέλει λίγο χρόνο όπως όλες οι πίτες

Καλή σας επιτυχία

27

Παραδοσιακή Ποντιακή Φορεσιά

Ανδρική Φορεσιά Ζιπκά

28

Γυναικεία Φορεσιά Ζιπούνα ή Ζουπούνα

29

Φανοί

Ομάδα εργασίας

Κακουλίδου Χαρίκλεια

Κορομηλά Ειρήνη

30

Κρητικό ιδίωμα

Λίγα λόγια για την Κρήτη Η Κρήτη είναι το μεγαλύτερο νησί της Ελλάδας και το 5ο μεγαλύτερο

στη Μεσόγειο Πρωτεύουσα καθώς και μεγαλύτερη πόλη της είναι

το Ηράκλειο

Κρητικό ιδίωμα Κατά την αρχαιότητα η Ελληνική γλώσσα ακούστηκε στην Κρήτη μετά το

1450 πΧ έπειτα από την κάθοδο των Αχαιών Ποια γλώσσα μιλούσαν

κατά την μινωική εποχή δεν έχει γίνει ακόμη γνωστό αφού δεν έχουν

διαβαστεί ακόμη τα σωζόμενα γραπτά μνημεία Ο Όμηρος μας πληροφορεί

(στη ραψωδία τ της Οδύσσειας) πως στην Κρήτη κατοικούσαν Ετεόκρητες

Πελασγοί και Κύδωνες Αχαιοί και Δωριείς

Οι Ετεόκρητες οι γηγενείς κάτοικοι του νησιού (οι Μινωίτες) μετά

την κάθοδο των Δωριέων κατέφυγαν και περιορίστηκαν στο ανατολικό

άκρο της Κρήτης Στην αρχαία πόλη Πραισό που βρισκόταν στην περιοχή

της Σητείας έχουν βρεθεί επιγραφές γραμμένες με ελληνικούς χαρακτήρες

σε μια γλώσσα που οι ειδικοί ονομάζουν ετεοκρητική και πιθανόν να είναι

ένα προελληνικό κρητικό ιδίωμα

Από τότε λοιπόν αφού έμεναν στο νησί πέντε διαφορετικά φύλα τα

ελληνικά της Κρήτης θα είχαν διάφορους ιδιωματισμούς ποικίλης

προέλευσης Εξrsquo άλλου ο Όμηρος χαρακτηρίζει τη γλώσσα που μιλιέται

στο νησί laquoμεμιγμένηraquo

Με το πέρασμα του χρόνου επικράτησε η δωρική διάλεκτος η λεγόμενη

laquoαυστηρά δωρικήraquo Σrsquo αυτήν είναι γραμμένη η επιγραφή της Γόρτυνας

(5ος αιώνας πΧ) Η εν λόγω διάλεκτος μιλιόταν στην Κρήτη μέχρι τους

31

πρώτους αιώνες μΧ μέχρι δηλαδή της επικράτηση της αλεξανδρινής ή

ελληνιστικής κοινής

Μέχρι το 14ο αιώνα μΧ δεν υπάρχουν γραπτά μνημεία ώστε να

ξέρουμε πώς μιλούσαν οι Κρητικοί ύστερα από την επικράτηση της

ελληνιστικής κοινής Αλλά οι δωρισμοί και τα αρχαϊκά λεξιλογικά

στοιχεία στα τοπωνύμια κυρίως αποδεικνύουν πως η ελληνική γλώσσα

δεν έπαψε ποτέ να μιλιέται στο νησί

Κρητικά ανέκδοτα σκωπτικού χαρακτήρα laquoΕίda σου και

και παρασυρίζεις παραφωνάζεις παραμιλείς ομιλείς σιγά τα χρήματα

μου έδωκα και σιώπα ( εξήγηση )

Ένα ανέκδοτο από τα Ανώγεια

laquoΔύο Ανωγειανοί επήγανε κι αγοράσανε σαρδέλλες από το Ρέθεμνος και lsquoς

τα Ανώγεια τσοι lsquoρίξανε lsquoς ένα χωράφι που lsquoχενε τριφύλλιraquo

laquoΈρχεσα αφέη συdεκνε να ταrsquo αφήσουμε επαέ να φάνε τριφύλλο να

παχύνουμε κι οdε θα ξαναγυρίσουμε θα τσοι πάρωμε raquo

laquoΝα τσrsquo αφήσωμε αφέη συdεκνεraquo

Αινίγματα και γνωμικά Καρυστίων

laquoΆσπρο σαν το αυγό σαν το πιπέρι στρογγυλό άρχοντες το ζάρουνε στην

τρεις

laquoΈχω ένα σεντουκάκι τσrsquo έχει μέσα κάτι κάτι σα χαθή το κάτι κάτι

άχρηστο το σε

γλώσσα

laquoΌποιος έχει κόρη μοναχή του Μάρτrsquo ο ήλιος μην τη δηraquo

laquoΛύκος το μαλλί αλλάζει κεφάλι δεν αλλάζειraquo

laquoΚαΐκι χαλασμένο μερτικό καμωμένοraquo

laquoΌποιος πεινάει για πλουτίσει μονrsquo η πείνα του μείνειraquo

laquoΌποιος κάνει εκκλησιά πρέπει και τrsquo Άγιο Βήμαraquo

laquoΗ πείνα χώρες πολέμοι και κάστρα παραδίνειraquo

Ριζίτικο της τάβλας

Τα ριζίτικα της τάβλας σε αντίθεση με τα ριζίτικα της στράτας

τραγουδιούνται στο τραπέζι (τάβλα)

32

Μα ΄γώ θωρώ την τάβλα μας κιrsquo είναι καλά στρωμένη

με μόσχους και με ζάχαρες και με τα κυπαρίσσια

η ζάχαρή lsquoναι το ψωμί και το κρασί ΄ν ο μόσκος

τα κυπαρίσσια του σκαμνιού είναι τα παλληκάρια

Η θεματολογία τους έχει να κάνει με την παλιά εποχή με τα ηρωικά

κατορθώματα τα βάσανα και τους πόθους του κρητικού λαού Αποτελούν

μια μορφή εξιστόρησης των μύθων και των παραδόσεων της Κρήτης

Συχνά τραγουδιούνται καθrsquoυπακοήν δηλαδή ένας λέει τον στίχο και μετά

η παρέα τον επαναλαμβάνει όπως στο παρακάτω ριζίτικο που αφηγείται

την ιστορία μιας κοπέλας από την Κρήτη που άρπαξαν οι τούρκοι

1 Κάτω στη Δάφνη ποταμό ndash πάλι ποταμό

στη Δάφνη ποταμίδα στη Δάφνη ποταμίδα

σέρνουν οι Τούρκοι μια Ρωμιά πάλι μια Ρωμιά

του Μώρο τη γυναίκα του Μώρο τη γυναίκα

mdash Μώρο μου τη γυναίκα σου τη γυναίκα σου

οι Τούρκοι τηνε πήραν ndash οι Τούρκοι τηνε πήραν

τσιμπούνε και φιλούν τηνε και φιλούν τηνε

και μαγκλαβί ndash μαγκλαβίζουνέ ντηhellip

2 Σε ψηλό βουνό σε ριζιμιό χαράκι

κάθεται αϊτός βρεμένος ο καημένος

και παρακαλεί τον ήλιο νrsquo ανατείλει

- Ήλιε ανάτειλε ήλιε λάμψε και δώσε

για να λειώσουνε χιόνια rsquoπού τα φτερά μου

και τα κρούσταλα απού τrsquo ακρανυχά μου

Μη τόνε κλαις τον αετό όντε βροντά και βρέχει

μόνο να κλαις ένα πουλί οπού φτερό δεν έχει

Από τον Ερωτόκριτο Β Κορνάρου

ΠΟΙΗΤΗΣ

Tου Κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνουν

και του Τροχού που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουνmiddot

και του Καιρού τα πράματα που αναπαημό δεν έχουν

μα στο Kαλό κ εις το Kακό περιπατούν και τρέχουνmiddot

και των Αρμάτω οι ταραχές όχθρητες και τα βάρη 5

του Έρωτος οι μπόρεσες και τση Φιλιάς η χάρηmiddot

33

αυτάνα μ εκινήσασι τη σήμερον ημέραν

ν αναθιβάλω και να πω τά κάμαν και τά φέραν

σ μιά Κόρη κ έναν rsquoγουρο που μπερδευτήκα ομάδι

σε μιά Φιλιάν αμάλαγη με δίχως ασκημάδι 10

Κι όποιος του Πόθου εδούλεψε εις-ε καιρόν κιανένα

ας έρθει για ν αφουκραστεί ότ είν εδώ γραμμέναmiddot

να πάρει ξόμπλι κι [α]ρμηνειά βαθιά να θεμελιώνει

πάντα σ αμάλαγη Φιλιάν οπού να μην κομπώνει

Γιατί όποιος δίχως πιβουλιά του Πόθου του ξετρέχει 15

εις μιάν αρχή [α βασανιστεί] καλό το τέλος έχει

Αφουκραστείτε το λοιπόν κι ας πιάνει οπούχει γνώση

για να κατέχει κι αλλουνού απόκριση να δώσει

Στους περαζόμενους καιρούς που οι Έλληνες ορίζαν

κι οπού δεν είχε η Πίστη τως θεμελιωμένη ρίζαν 20

τότες μιά Aγάπη μπιστική στον Kόσμο εφανερώθη

κ εγράφτη μέσα στην καρδιά κι ουδεποτέ τση ελιώθη

Kαι με Kαιρό σε δυό κορμιά ο Πόθος είχε μείνει

και κάμωμα πολλά ακριβόν έτοιους καιρούς εγίνη

Eις την Aθήνα που ήτονε τση Mάθησης η βρώσις 25

και το θρονί της Aφεντιάς κι ο ποταμός τση Γνώσηςhellip

Ερωφίλη Γ Χορτάτση

Στο παρακάτω απόσπασμα από την τραγωδία του Γεωργίου Χορτάτση Ερωφίλη

συνομιλούνοι δύο πρωταγωνιστές και δίνουν υπόσχεση παντοτινής αγάπης Μια

σύντομη αναδρομή στην ερωτική τους ιστορία θα σας βοηθήσει να κατανοήσετε τη

συναισθηματική τους ένταση ο Πανάρετος και η βασιλοπούλα Ερωφίλη ήταν φίλοι

από παιδιά Καθώς μεγάλωναν το αίσθημά τους εξελίχθηκε σε έρωτα χωρίς να

γνωρίζει και να εγκρίνει ο βασιλιάς τη σχέση τους Ύστερα από νικηφόρο πόλεμο

εναντίον των Περσών εισβολέων στον οποίο διακρίθηκε ο Πανάρετος ο δεσμός των

δύο νέων ολοκληρώθηκε laquoμε όρκους και δαχτυλίδιraquo όπως εξομολογείται μυστικά ο

Πανάρετος στον φίλο του Καρπόφορο στην

πρώτη πράξη του έργου Στο μεταξύ ο βασιλιάς δέχεται προξενιές από τους βασιλιάδες

της Μικράς Ασίας και της Περσίας και αποφασίζει να παντρέψει την κόρη του με τον

ισχυρότερο Η Ερωφίλη αρνείται το γάμο με την πρόφαση ότι δεν θέλει να φύγει

μακρυά του Η αγωνία της για το μέλλον κυριαρχεί στη δεύτερη πράξη γιrsquo αυτό

εμπιστεύεται τον πόνο της στην παραμάνα της Στην τρίτη πράξη στο απόσπασμα που

επιλέγουμε ο ίδιος ο Πανάρετος σταλμένος από το βασιλιά μεταφέρει στην Ερωφίλη

το μήνυμα του βασιλιά για τις προξενιές ενώ παράλληλα της μιλά με θέρμη για τον

έρωτά του αλλά και για το φόβο του μήπως τη χάσει

ΕΡΩ Τόσες δεν είναι οι ομορφιές τόσα δεν είνrsquo τα κάλλη

μα τούτο εκ την αγάπη σου γεννάται τη μεγάλη

Μα γή1 όμορφη rsquoμαι γη άσκημη Πανάρετε ψυχή μου

για σέναν εγεννήθηκε στον κόσμο το κορμί μου 150

34

ΠΑΝ Νερό δεν έσβησε φωτιά ποτέ βασίλισσά μου

καθώς τα λόγια τα γροικώ2 σβήνουσι την πρικιά3 μου

Μrsquo όλον ετούτο αφέντρα μου μα την αγάπη εκείνη

που μας ανέθρεψε μικρά και πλια παρrsquo άλλη εγίνη

πιστή και δυνατότατη σrsquo εμένα κι εις εσένα 155

και τα κορμιά μας σrsquo άμετρο4 πόθο κρατεί δεμένα

περίσσα5 σε παρακαλώ ποτέ να μην αφήσεις

να σε νικήσει ο βασιλιός να μrsquo απολησμονήσεις

ΕΡΩ Οϊμένα6 να rsquoβρω δε μπορώ ποιάν αφορμή ποτέ μου

σου rsquoδωκα στην αγάπη μου φόβο Πανάρετέ μου 160

να πιάνεις τόσα δυνατό σα να μηδέ γνωρίζεις

το πώς το νου και την ψυχή και την καρδιά μου ορίζεις

Έρωτα απείς7 τrsquo αφέντη μου τrsquo αμμάτια8 δε μπορούσι

Πόσα πιστά και σπλαχνικά τον αγαπώ να δούσι9

μια απού τσι σαΐτες σου φαρμάκεψε και ρίξε 165

μέσα στα φυλλοκάρδια μου και φανερά του δείξε

με τον πρικύ μου θάνατο πως ταίρι του απομένω

και μόνο πως για λόγου του στον Άδη κατεβαίνω

ΠΑΝ Τούτο ας γενεί σrsquo εμένα ομπρός φόβο κιανένα αν έχω

στον πόθο σου νεράιδα μου γή αν ένrsquo και δεν κατέχω 170

πως μήδrsquo ο θάνατος μπορεί να κάμει να σηκώσεις

τον πόθο σου από λόγου μου κι αλλού να τόνε δώσεις

Μα δεν κατέχω ποια αφορμή με κάνει και τρομάσσω

το πράμα που στο χέρι μου κρατώ σφικτά μη χάσω

κι εκείνο απού παρηγοριά πρέπει να μου χαρίζει 175

τσrsquo ελπίδες μου τσrsquo αμέτρητες σε φόβο μού γυρίζει

ΕΡΩ Τούτό rsquoναι απού το ξαφνικό μαντάτο που μας δώσα

μα μην πρικαινομέστανε10 Πανάρετέ μου τόσα

γιατί ουρανός απού rsquoκαμε κι εσμίξαμεν αντάμι11

να στέκομε παντοτινά ταίρια μάς θέλει κάμει 180

Τον ουρανό τη θάλασσα τη γη και τον αέρα

τrsquo άστρα τον ήλιο το λαμπρό τη νύκτα την ημέρα

παρακαλώ νrsquo αρματωθού να rsquoρθουν αντίδικά12 μου

την ώρα οπrsquo άλλος θέλει μπει πόθος εις την καρδιά μου

[16ος αι] 1 γη είτε

2 γροικώ ακούω

3 πρικιά πίκρα

4 άμετρο αμέτρητο

5 περίσσα πολύ

6 οϊμένα αλίμονο

7 απείς αφού

8 αμμάτια μάτια

9 δούσι δουν

35

Κρητική Συνταγή

Αρνί τούρτα Υλικά

Υλικά για τη ζύμη

1 κιλό αλεύρι για όλες τις χρήσεις

frac12 κουταλάκι γλυκού αλάτι

2 κουταλιές σούπας λάδι νερό (τόσο όσο η ζύμη ζυμώνοντας την να μην

κολλάει στα χέρια μας)

12 ποτηράκι του καφέ τσικουδιά

Υλικά για τη γέμιση

1 12 κιλό αρνί γάλακτος

850 γρ αλεύρι

1 κιλό μυζήθρα γλυκιά

12 κιλό στάκα

1 αυγό

1 κεσέ γιαούρτι

250 γρ βούτυρο φρέσκο

αλάτι πιπέρι σουσάμι

1 ματσάκι δυόσμο

Εκτέλεση

Αναμειγνύουμε όλα τα υλικά καλά ζυμώνουμε με τα χέρια μας το ζυμάρι

και τrsquo αφήνουμε για μία-δύο ώρες να φουσκώσει Πλένουμε και βράζουμε

το κρέας στο νερό για 1 ώρα Το ξεκοκαλίζουμε το βάζουμε σε μια

πιατέλα και το αλατοπιπερώνουμε Ανοίγουμε φύλλο πάχους μισού

εκατοστού χρησιμοποιώντας το αλεύρι το γιαούρτι και το βούτυρο

Απλώνουμε το φύλλο στο ταψί το βουτυρώνουμε και βάζουμε από πάνω

μία στρώση μυζήθρα με τη μισή στάκα και λίγο δυόσμο Τοποθετούμε τα

κομμάτια του κρέατος πάνω στη μυζήθρα βάζουμε μια δεύτερη στρώση

μυζήθρα και στάκα και τον υπόλοιπο δυόσμο στο κρέας και τα σκεπάζουμε

μrsquo ένα δεύτερο φύλλο

Ενώνουμε το πάνω με το κάτω φύλλο πιέζοντάς τα με τα δάχτυλά μας να

ενωθούν καλά ώστε να μη χυθούν τα υλικά μας στο ψήσιμο απλώνουμε το

φύλλο το αλείφουμε με το αυγό ρίχνουμε το σουσάμι κάνουμε τρύπες στο

φύλλο με μία οδοντογλυφίδα για να μην ανοίξει στο ψήσιμο και ψήνουμε

το φαγητό μας για 1 ώρα περίπου στους 180 C

36

Κρητικές φορεσιές

Κρητικά τοπία

37

Κρητικοί ιστορικοί τόποι

Κνωσσός

Φαιστός

38

Αρχαίοι οικισμοί

Την εργασία επιμελήθηκαν οι

Τσαμούρα Κατερίνα

Τσούμπανου Μαρία

Χατζή Δήμητρα ndash Μαρία

39

Κατωιταλική Μειονοτική γλώσσα που μιλιέται μέχρι σήμερα στη Σαλεντινή

Ελλάδα στη Νότια Απουλία Περιλαμβάνει δωρικές λέξεις μεσαιωνικές

και νεοελληνικές καθώς και λέξεις απrsquo την τοπική ιταλική διάλεκτο την

dialetto romanzo

Υπάρχουν δύο απόψεις για την προέλευση της Γκρίκο Η θεωρία του

Morosi και άλλων Ιταλών γλωσσολόγων που υποστηρίζουν ότι η

κατωιταλική προέρχεται απrsquo τη γλώσσα των Βυζαντινών εποίκων του 9ου

αιώνα Επίσης η θεωρία Ελλήνων γλωσσολόγων (Χατζηδάκη Καρατζά

Καραναστάση Μηνά) που υποστηρίζουν ότι οι ρίζες της διαλέκτου

ανάγονται πολύ παλαιότερα στον αποικισμό της μεγάλης Ελλάδας τον 8ο

αιώνα Σε αυτό συνηγορεί η πληθώρα δωρικών στοιχείων στην διάλεκτο

Γκρίκο

Και στα Γκρίκο τα παραμύθια και οι θρύλοι ξεκινούν με την φράση

μια φορά κι έναν καιρόhellipΜια φορά κι έναν καιρό ήταν ο βασιλιάς της

Κρήτης ο Ιδομενέας γιος του Δευκαλίωνα και εγγονός του Μίνωα που

πολέμησε στην Τροία όπου διακρίθηκε για την αντρειοσύνη και το θάρρος

του Ο Ιδομενέας επέστρεψε στην Κρήτη σώος Στο δρόμο της επιστροφής

όμως το πλοίο του έπεσε σε θύελλα Ο Ιδομενέας ορκίστηκε στο Θεό

Ποσειδώνα ότι αν έφτανε ζωντανός στην πατρίδα θα θυσίαζε στον θεό

όποιο ζωντανό αν αντίκριζε πρώτο Όταν γύρισε πρωτοαντίκρισε τον γιο

του τον οποίο βέβαια αρνήθηκε να θυσιάσει Τότε προκάλεσε την οργή

των Θεών που έστειλαν λοιμό στην χώρα και οι κάτοικοι αποφάσισαν να

τον εξορίσουν Σύμφωνα με τον Όμηρο εξορίστηκε στην Ιταλία στην πόλη

Σαλεντία και ίδρυσε ένα νέο Βασίλειο την Crecia Salentina το τακούνι της

μπότας της Ιταλίας

Στην περιοχή αυτή υπάρχουν και τα ελληνικά χωριά όπου μαζί με τα

αντίστοιχα της Καλαβρίας συνιστούν ένα κομμάτι ελληνισμού όσο

ξεχασμένου τόσο και ζωντανού Τον 16ο αιώνα τα χωριά ήταν

περισσότερα από είκοσι ενώ στα τέλη του 18ου αιώνα είχαν περιοριστεί σε

δεκατρία Σήμερα είναι εννιά ή εφτά Καλημέρα Μαρτάνο Καστρινιάνο

Ντέι Γκρέτσι Κοριλιάνο Σολέτο Στερνατία Τζολίνο Μελπινιάνο Τα

χωριά αυτά βρίσκονται σε μια εύφορη πεδιάδα γεμάτη με αμπέλια

οπωροφόρα και φυτείες καπνού Οι ντόπιοι ήταν μεν αγρότες σε εύφορα

εδάφη αλλά αυτά δεν τους ανήκαν Οι ιδιοκτήτες ήταν άλλοι με

αποτέλεσμα η δουλειά να είναι σκληρή και κουραστική Για αυτό και το

μεγαλύτερο κομμάτι του πληθυσμού γνώρισε αυτό που και στην Ελλάδα

ξέρουμε καλά την μετανάστευση

40

Σχετικό και το παρακάτω τραγούδιhellip

Άντρα μου πάει Telo na mbriakeftograve na mi ppensefso

na klafso ce na jelaso telo arte vragravei

ma mali rragraveggia evograve e nna kantalis

sto fengo e nna fonaso o andra mu pai

o andra mu pai o andra mu pai

E antrogravepi ste mas pane ste ttaragravessune

Narti kaligrave us torugraveme ettugrave sena chrono

egrave tui e zoigrave-mma egrave tui e zoigrave Kristegrave-mu

Mas pa cigrave sti Germania klegraveonta ma pono

klegraveonta ma pono klegraveonta ma pono

-Tata jatigrave e nna pai Pemma jatigrave

-Jatigrave tui ene e zoigrave mara pedigravea

O ttechugraveddhi polemagrave ce tronni

na lipariasi us patrunu mu ti fatigravea

mu ti fatigravea mu ti fatigravea

-Stekuo ti banda ce stekuo itto sono

steo ettugrave ma sagrave ce ste penseo sto treno

penseo sto skotinograve ci ti miniera

pu polemograventa ecigrave peseni o jeno

peseni o jeno peseni o jeno

Θέλω να μεθύσω για να μη σκέφτομαι

να κλάψω και να γελάσω θέλω τούτο το βράδυ

με πολλή οργή να τραγουδήσω

στο φεγγάρι να φωνάξω ο άντρας μου πάει

ο άντρας μου πάει ο άντρας μου πάει

Οι άντρες μας πάνε φεύγουν

αν πάνε όλα καλά θα ιδωθούμε σ ένα χρόνο

Αυτή είναι η ζωή μας Χριστέ μου

πάνε στη Γερμανία με κλάμα και πόνο

με κλάμα και πόνο με κλάμα και πόνο

Μπαμπά γιατί πρέπει να πας Πες μου γιατί

Γιατί έτσι είναι η ζωή καημένα παιδάκια

ο φτωχός δουλεύει και ιδρώνει

για να παχύνει τα αφεντικά με τη δουλειά του

με τη δουλειά του με τη δουλειά του

Ακούω την μπάντα ακούω τη μουσική

είμαι εδώ μαζί σας μα σκέφτομαι και το τρένο

σκέφτομαι το σκοτεινό ορυχείο

όπου δουλεύοντας εκεί πεθαίνει ο κόσμος

πεθαίνει ο κόσμος πεθαίνει ο κόσμος

Μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της διαλέκτου Η διατήρηση της προφοράς των αρχαίων διπλών συμφώνων πχ

λύσσα addo (= άλλος) graμμα άρρουστο Το διπλό λλ έχει τραπεί σε

διπλό dd πχ φυddo ποddu(= πολύ)

Τσιτακισμός του κ και ξ μπροστά από τα φωνήεντα ε και ι πχ έτσου(=

έξω) φατσή(= φακή)

Σίγηση του τελικού ς πχ ο άντρα ο κόσμο ο πόνο

Τροπή του θ σε τα πχ τέλω(= θέλω)

Αποβολή του τα στην αρχή των άρθρων πχ η(= της) ο(= το)

Διατήρηση του αρχαίου δωρικού α σε ορισμένες λέξεις εκεί όπου η Νέα

Ελληνική και τα περισσότερα ιδιώματα έχουν το ιωνικό η πχ λανό(=

λινός) ναsidda(= νησίδα)

Πλήθος Ιταλικών λέξεων όπως πενσέων(=σκέφτομαι) κάddou(= πετεινός)

λούτσι(= φως)

41

Παροιμίες στα Γκρεκάνικα Η glώσσα στέα δεν έχει και τσε στέα κλάννει- τσακίζει κλάω= τακίζω

Τις πλώννει ε π-πιάν-νει αφσάρια μτφρ Όποιος κοιμάται δεν πιάνει ψάρια

Ο suddo που αλυφτά εν δακκάννει μτφρ Ο σκύλος που γαβγίζει δεν

δαγκώνει

Τις φαίνει νιφτού εκ- κάν- νει μάτι (ιμάτιο) μτφρ Όποιος υφαίνει την

νύχτα δεν κάνει πουκάμισο

Το πει είναι ένα πράμα το κάμει εν addo μτφρ Να το πεις είναι ένα

πράγμα να το κάνεις είναι ένα άλλο

Η Γκρίκο μπορεί να μην είναι άμεσα κατανοητή αλλά με μια πιο

προσεκτική ανάγνωση δίνει απαντήσεις ως προς το νόημα Ο γλωσσολόγος

Χατζιδάκις εντόπισε κοινά γλωσσολογικά στοιχεία ανάμεσα στη δωρική

διάλεκτο και στα γκρεκάνικα και κατέληξε στο συμπέρασμα της

γλωσσικής συνέχειας

Σήμερα η ΕΕ χρηματοδοτεί δασκάλους για να μαθαίνουν στα

σημερινά ιταλάκια τα Γκρίκο Οι ώρες είναι λίγες αλλά οι άνθρωποι έχουν

μεγάλη θέρμη να διασώσουν την γλώσσα τους και όταν η γλώσσα γίνεται

τρόπος ζωής τότε δε χάνεται

Η μεγαλύτερη απειλή που ένιωσαν οι ελληνόφωνοι την Κάτω

Ιταλίας ήταν κατά την περίοδο του Μουσολίνι που απαγόρευσε στους

Έλληνες να μιλούν ελληνικά γιατί θα του lsquorsquo έκοβε το κεφάλιrsquorsquo Είχε

διατάξει μάλιστα να καούν όλες οι ορθόδοξες εκκλησίες Από τότε οι

περισσότεροι σταμάτησαν να μιλάνε Γκρεκάνικα αλλά όχι να τραγουδάνε

Στο μήνυμα του καλωσορίσματος στη Στερνατία σήμερα γράφει Μήγαρις

έχω άλλο στο νου μου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα (Δ Σολωμός)

Η σχέση των Ελλήνων με τους Γκρεκάνους δεν είναι μόνο γλωσσική

αλλά και πολιτισμική Χαρακτηριστικά είναι τα τραγούδια εκείνα που

σχετίζονται με το τσίμπημα της αράχνης τα λεγόμενα tarantela pitcika

Μιας αράχνης που κατάγεται απrsquo τη δική μας (αλλά και τη δική τους) θεά

Αθηνά Ταραντέλα πίτσικα Ο πιο τελετουργικός χορός έκσταση της κάτω

Ιταλίας Συνδέεται με την αποικία του Τάραντα και με ένα φαινόμενο τον

ταραντισμό Μια μορφή κρίσης μανίας που θεωρούσαν ότι οφειλόταν στο

τσίμπημα της αράχνης και ονομάζεται laquoΤαραντέλα Πίτσικαraquo απrsquo το

laquoπιτσικάρεraquo (=τσιμπάω) Όταν η ταραντούλα τσιμπούσε κάποιον μέσα στα

χωράφια για να θεραπευτεί γινόταν ένας μουσικός εξορκισμός Ειδικοί

οργανοπαίχτες πήγαιναν στο σπίτι του αρρώστου και έπαιζαν δώδεκα

διαφορετικά μοτίβα Ο άρρωστος μιμούνταν τις κινήσεις των αραχνών μrsquo

ένα ξέφρενο χορό Αυτό μπορούσε να κρατήσει μέχρι και τρεις μέρες

χωρίς διακοπή Ο άρρωστος έπεφτε στο πάτωμα εξουθενωμένος αλλά

θεραπευμένος

42

2

Η συμμετοχή στο πρόγραμμα αυτό έφερε τους μαθητέςτριες σε επαφή με

διαφορετικές διαστάσεις της γλώσσας Γλωσσολογική (γεωγραφικές ποικιλίες

της γλώσσας λογοτεχνική παραγωγή σε ιδιωματική γλώσσα) ιστορική (εξέλιξη

της κοινής Νεοελληνικής και των ιδιωμάτων της και σημερινή κατάσταση)

κοινωνική (αντιλήψεις ενδυμασία επαγγέλματα παιχνίδια) καλλιτεχνική (

τραγούδια χοροί) και συγκριτική προσέγγιση της κοινής Νεοελληνικής και των

ιδιωμάτων για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και την ανάπτυξη

συνεργατικού και διερευνητικού πνεύματος

Για την υλοποίηση του προγράμματος Χωριστήκαμε σε ομάδες

εργαστήκαμε διερευνητικά και συνεργατικά και πραγματοποιήσαμε έρευνα σε

ποικίλες πηγές Περιηγηθήκαμε σε έγκυρες ιστοσελίδες για να συγκεντρώσουμε

πληροφορίες κείμενα και κάθε είδους διαλεκτικό και ιδιωματικό υλικό

Αξιοποιήσαμε κυρίως τις σχετικές μελέτες της laquoΠύλης για την Ελληνική

Γλώσσαraquo

Επισκεφθήκαμε το Σύλλογο Γυναικών Πυλαίας laquoΚαπουτζήδαraquo όπου

αναζητήσαμε πληροφορίες για το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα και ήρθαμε σε επαφή

με το λαϊκό πολιτισμό της περιοχής μας Στο Σπουδαστήριο Γλωσσολογίας της

Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ συλλέξαμε κείμενα πληροφορίες και

βιβλιογραφία για τα Ποντιακά τα Τσακώνικα τα Κατωιταλικά τα Κυπριακά τα

Κρητικά και τα Βόρεια ιδιώματα

3






























4















ποκάμισο






ετσά=έτσι)











rsquoτο











είπα

5

Εισαγωγή





































6



















7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

3






























4















ποκάμισο






ετσά=έτσι)











rsquoτο











είπα

5

Εισαγωγή





































6



















7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

4















ποκάμισο






ετσά=έτσι)











rsquoτο











είπα

5

Εισαγωγή





































6



















7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

5

Εισαγωγή





































6



















7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

6



















7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

7





















νησιού













8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

8









































9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

9


























αιώνα










10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ







33











































34












































35














1 αυγό





Εκτέλεση
















36



37


Κνωσσός

Φαιστός

38






39




dialetto romanzo








Γκρίκο


























40























































41




δαγκώνει




































42

10

































18





11




















Της αγάπης









12









































13












































14












































15



































16


Κούπες

Υλικά













Περιγραφή

















κούπες

17


Γυναικεία

18

Ανδρική


19








Ντενίζ)












20











































21





















ΠΟΝΤΙΑΚΗ

















22















φόβoς

Μετάφραση



















Tάσια








23




































24



































25












1 αβγό






1 αβγό


Εκτέλεση





αλάτι

πιπέρι


γάλα











26




λάδια














27



28


29

Φανοί




30
























31



















τρεις



γλώσσα










32




























ΠΟΙΗΤΗΣ


<

Τελική εργασία - Γεωγραφία των λέξεων

Education

Transcript of Τελική εργασία - Γεωγραφία των λέξεων