Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

1.1. ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΩΤΟΓΡΑΦΗΕΚΦΡΑΣΗ ΛΟΓΟΥ ΜΕ ΓΡΑΜΜΕΣ ΚΑΙ ΣΗΜΕΙΑ

Η ιστορία της Γραφής: μια

παμπάλαια γοητευτική περιπέτεια

Πάνω από 20.000 περίπου χρόνια

χωρίζουν τις βραχογραφίες του

Λασκό και της Αλταμίρας στη νότια

Ευρώπη από τα σύγχρονα βιβλία

μας. Δε γνωρίζουμε ακόμη πώς οι

άνθρωποι πέρασαν από τη

διήγηση με εικόνες στη διήγηση με

σύμβολα. Είναι όμως σίγουρο ότι

αυτή η εφεύρεση τους έκανε

κύριους της ιστορίας τους. Οι ζωές

τους βγήκαν από την ανυπαρξία

που τους όρισε ο θάνατος, έγιναν

σημαντικές.

17.000 χρόνων είναι οι βραχογραφίες του σπηλαίου ΛασκώΔυτικής Γαλλίας.

13.000 χρόνων. Οι σπηλαιογραφίες της Αλταμίρα στη βορειοδυτική Ισπανία

Οι μύθοι

Η γραφή εφευρέθηκε στη Μεσοποταμία στη μέση περίπου της 4ης

χιλιετίας π.Χ. Από εκεί εξαπλώθηκε στο Ελάμ στην Αίγυπτο και στην

περιοχή των πολιτισμών του Ινδού, κέντρο των οποίων ήταν το

Κανταχάρ του σημερινού Αφγανιστάν. Παράλληλα και εντελώς

ανεξάρτητα επινοήθηκε στην Κίνα και στους πολιτισμούς της

Μεσοαμερικής (Ινκας, Μάγιας, Αζτέκους)

Μεσοποταμία

Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα επικρατούσε η άποψη ότι η γραφή επινοήθηκε από Θεούς, μυθικάόντα ή ήρωες. Την πιο παλιά αναφορά στην επινόηση της γραφής τη βρίσκουμε στο σουμεριακό ποίημα «Ενμέρκαρ και ο αφέντης της Αρράτα».Σύμφωνα μ’ αυτό ο Ενμέρκαρσκέφτηκε να γράψει το μήνυμα, που ήθελε να στείλει στον αφέντη της Αρράτα πάνω σε πήλινη πινακίδα, επειδή ο αγγελιοφόρος του δε μπορούσε να το απομνημονεύσει. Έτσι, επινόησε τη γραφή.

Στην κλασική περίοδο επικράτησαν δύο απόψεις σχετικά με την επινόηση της γραφής. Τη μία τη βρίσκουμε στον Αισχύλο, στο έργο του «Προμηθεύς Δεσμώτης» (στιχ. 460-1), όπου ο Προμηθέαςεμφανίζεται ως εφευρέτης της γραφής «…και των γραμμάτων τα συνθέματα τους βρήκα, τέχνη μητέρα των Μουσών κι οπού μ’ αυτή χαράζονται άσβεστα τα πάντα στην ανθρώπινη τη μνήμη»

Η άλλη έχει την προέλευσή της στην Αίγυπτο, όπου εφευρέτης της γραφής θεωρούνταν ο θεός Θωθ. Στο διάλογο του Σωκράτη με το Φαίδρο ο Σωκράτης αναφέρει πως ο Θευθ(Θωθ) παρουσιάστηκε στο βασιλιά της Αιγύπτου για να του παρουσιάσει τις εφευρέσεις του, ανάμεσα στις οποίες ήταν και τα γράμματα. Όταν παρουσίασε τα γράμματα είπε: «αυτή λοιπόν η μάθηση, βασιλιά μου, θα καταστήσει τους Αιγύπτιους περισσότερο σοφούς και με πιο καλό μνημονικό, γιατί ευρέθη το φάρμακο για τη μνήμη και τη σοφία.»

Σύμβολα της Παγετώδους ΠεριόδουΣε μερικές από τις άφθονες ζωγραφιές και ιχνογραφίες της Εποχής των Παγετώνων, που ανακαλύφθηκαν τον τελευταίο αιώνα σε τοίχους σπηλαίων και αντικείμενα στη Ν. Γαλλία, υπάρχουν ανεξήγητα σημάδια π.χ. σημεία σ’ έναν ζωγραφισμένο βίσονα απ’ το Μαρσουλάς.

Βίσονας με ανεξήγητα σημεία πάνω του. Σπήλαιο του Μαρσουλάς στον Άνω Γαρούνα (Μιντί-Πυρηναία), Νότια Γαλλία.

Κόμποι και ΧαρακιέςΌλοι οι αρχέγονοι πολιτισμοί από την αρχαία Σκανδιναβία ως την Αυστραλία μεταχειρίσθηκαν ράβδους με εγκοπές σαν μήνυμα ή σαν μέσο μνημοτεχνικό .Έχουν ανακαλυφθεί κόκαλα της

Παγετώδους Περιόδου με σειρές από χαραγές καμωμένες με διάφορα εργαλεία. Αποδεκτή εξήγηση είναι πως πρόκειται για χρονικούς υπολογισμούς: σημειώνοντας φάσεις της σελήνης, δημιούργησαν χρήσιμα ημερολόγια

Χαραγμένα κόκαλα αετού. Λε Πλακάρ της Σαράντ, Δυτική Γαλλία, περ. 13.500 π.Χ.

Οι Ινκα (αντίθετα από τους Αζτέκους και τους Μάγια) δεν είχαν γραφή.

Με μια δέσμη διατεταγμένων σχοινιών και σπάγκων που ονομαζόταν

«κιπού» ρύθμιζαν τη διακίνηση των αγαθών στην αυτοκρατορία τους .

Το «κιπού» ήταν το μόνο γραφειοκρατικό τους εργαλείο. Το χειρίζονταν

σε κάθε πόλη οι «κιπουκαμαγιόκ» (ή «κομβοκράτορες») που έδεναν και

ερμήνευαν τους κόμπους .

Κόμποι και χαρακιές συγκαταλέγονται λοιπόν στους πιο παλιούς τύπους

της πρωτοβάθμιας γραφής

«κιπού» των Ινκα από το μουσείο Larco

ΠικτογραφίαΤο 18ο αιώνα ο επίσκοπος WiliamsWarburton διατύπωσε τη θεωρία ότι η γραφή έφτασε στην απλοποιημένη μορφή των χαρακτήρων της ξεκινώντας από τη διηγηματική μορφή σύνθετων συμβόλων. Η τεχνική αυτή της γραφής είναι γνωστή ως Πικτογραφία, που σημαίνει έκφραση λέξεων και ιδεών μέσω σχεδιασμάτων. Το πικτόγραμμα που εκφράζει μια συγκεκριμένη ιδέα ή μια σημασία, ονομάζεται ιδεόγραμμα, ενώ το πικτόγραμμα που εκφράζει μια λέξη, ονομάζεται λογόγραμμα

Δείγμα Ιδεογραφήματος

Δείγμα «πικτογραφήματος»

Πήλινες «μάρκες»

Ανασκαφές στη Μέση Ανατολή αποκάλυψαν, εκτός από πήλινες

πινακίδες, μεγάλο αριθμό πήλινων αντικειμένων, που ανάγονται

από τα 8000 ως τα 1500 π.Χ. Τα παλαιότερα είναι χωρίς διάκοσμο και

με γεωμετρικά σχήματα (δίσκοι, σφαίρες, κώνοι κ.λ.π.), τα

μεταγενέστερα με εγχαράξεις και ποικιλία μορφών. Πιθανολογείται

πως ήταν μετρικές μονάδες. « Πιστεύοντας λοιπόν ότι αυτά τα

αντικείμενα αντιπροσώπευαν ιδέες και ποσότητες τα ονόμασαν

«μάρκες». Κατά μία θεωρία αυτό το σύστημα τεκμηρίωσης ήταν

έμβρυο εικονογραφικής γραφής» .(Ο όρος αποδόθηκε στα ελληνικά

ως «κέρματα» ή «νομίσματα»)

Πήλινα αντικείμενα (Tokens=κέρματα)

Πινακίδα με «κέρματα»

Η πρόταση των σημείων

Ο M. Win μελέτησε εξακόσια χαραγμένα σχήματα πάνω σε πήλινα

αντικείμενα, εργαλεία, σφοντύλια, αγγεία, ειδώλια, αρχαιολογικό υλικό που

συγκέντρωσε από τον πολιτισμό Vinca (Βαλκάνια) και διατύπωσε την

πρόταση πως τα σχήματα αυτά δεν αποτελούν πάντα διακοσμητικά θέματα

αλλά σε πολλές περιπτώσεις ένα σύστημα πρωτογραφής.

Σημεία Βαλκανικής «πρωτογραφής» κατά το Win

Το «γωνιώδες αλφάβητο»

Είναι μια πρόταση, που βασίζεται στο αρχαιολογικό υλικό που

συγκεντρώθηκε από την περιοχή της Ρουμανίας (πολιτισμός

Κουκουτένι) και υποστηρίζει ότι «το πρώτο αλφάβητο του Homo

Sapiens είναι η γεωμετρικολογική γραφή από την Ανώτατη

Παλαιολιθική (37.000 π.Χ.). Η πληροφορία αυτή θεμελιώνεται σε υλικό,

που χαρακτηρίζεται ως «Γωνιώδες Αλφάβητο» και συνίσταται από το

σημείο V προσανατολισμένο πάνω και κάτω, δεξιά και αριστερά,

εξισορροπημένο από την Παγκόσμια Δύναμη της Περιστροφής»

Πέτρινα αντικείμενα που βρέθηκαν στο Μίτοκ της Ρουμανίας

Ελληνικά ευρήματα πρωτογραφής

Τρία από τα ευρήματα των ανασκαφών στο λιμναίο οικισμό του

Δισπηλιού (Καστοριάς) θα μπορούσαν να είναι δείγματα πρωτογραφής.

Το πρώτο είναι μια ξύλινη πινακίδα που χρονολογήθηκε στα 5.260 π. Χ.

Τα χαραγμένα σε αυτή «σημεία» δεν αποκρυπτογραφήθηκαν αλλά ο

Χουρμουζιάδης (2002) υποστηρίζει ότι εντάσσονται σε ένα σύστημα

επικοινωνιακής προσπάθειας. Το δεύτερο εύρημα, παλιότερο από το

πρώτο είναι μια πήλινη ταμπλέτα με παρόμοια χαράγματα και το τρίτο

είναι ένα όστρακο με χαράγματα πρωτογραφής, που χρονολογείται το

5.600 π.Χ.

Πινακίδα που βρέθηκε στο ΔισπηλιόΣφραγίδα που βρέθηκε στα Γιαννιτσά Πέλλας

ΟΙ ΜΗ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΕΣ ΓΡΑΦΕΣ

Η Σουμεροακκαδική Γραφή

Η αιγυπτιακή γραφή

Χιττιτική ιερογλυφική γραφή, Πρωτο-ινδική

Οι προκολομβικές αμερικανικές γραφές

Η Κινέζικη γραφή.

Η Σουμεροακκαδική Γραφή

Όλα αρχίζουν μεταξύ Τίγρη και Ευφράτη στη Μεσοποταμία.

Η περιοχή αυτή ήταν μεταξύ της 6ης και της 1ης χιλιετηρίδας

μοιρασμένη ανάμεσα στη Σουμερία στο Νότο και την Ακκαδία στο

Βορρά. Αν και γείτονες οι Σουμέριοι και οι Ακκάδιοι μιλούσαν δύο

γλώσσες εντελώς διαφορετικές. Λαοί με σημαντικό πολιτισμό ζούσαν

σε μικρές κοινότητες γύρω από πόλεις όπως η Βαβυλώνα κάτω από

την εξουσία ενός μονάρχη. Εκτός από αξιωματούχους, παπάδες και

εμπόρους, ο πληθυσμός αποτελούνταν από χωρικούς και βοσκούς

Δεν μπορούσαν όμως να κρατήσουν προφορικά κατάστιχα

λογαριασμών. Απ’ αυτήν την τόσο πεζή αιτία γεννήθηκε η γραφή.

Η πινακίδα χρονολογείται από την 4η χιλιετία π.Χ.

Η επανάληψη των σημείων σε στήλες βεβαιώνει ότι πρόκειται για βιβλίο λογαριασμών.

Έτσι εξηγούνται οι επιγραφές πάνω στις πρώτες

πινακίδες από άργιλο που ανακαλύφτηκαν στη

Σουμερία, στο μεγάλο ναό της πόλης Ουρούκ. Είναι

κατάλογοι σακιών σιτηρών και κεφαλιών ζώων, κάτι

σαν λογιστικά κατάστιχα του ναού. Μαθαίνουμε

ακόμη, μέσα από τις πινακίδες από άργιλο, που

βρέθηκαν στη Σουμερία , ότι οι λαοί αυτοί, δεν είχαν

εφεύρει μόνο το νόμισμα, αλλά και το δανεισμό με

τόκο. Ακόμη, χάρη στις πινακίδες που

ανακαλύφτηκαν στα σχολεία των Σουμερίων που

ήταν εγκατεστημένα μέσα στους ναούς, έχουν από

τη μια μεριά το μοντέλο φτιαγμένο από το δάσκαλο

και στην άλλη πλευρά το αντίγραφο, εκτελεσμένο

σωστά από το μαθητή, μπορούμε να δούμε τις

διαφορετικές φάσεις της σφηνοειδούς γραφής.

Οι πρώτες επιγραφές αυτής της «γραφής» είναι

απλοποιημένα σχέδια, που παριστάνουν με

στυλιζαρισμένο τρόπο ένα κεφάλι βοδιού για να

δηλώσουν το βόδι, ένα ηβικό τρίγωνο με τη σχισμή

του κολεού της μήτρας για τη γυναίκα.Είναι

εικονογραφήματα που το καθένα δηλώνει ένα

αντικείμενο ή ον.

Η μετάβαση από τα

εικονογραφικά σημεία στους

σφηνοειδείς χαρακτήρες μέσα

στην 3η χιλιετία, εξηγείται

επαρκώς από υλικούς λόγους.

Τις γραφίδες από καλάμι

άρχισαν να τις κόβουν λοξά

και να χαράζουν στη νωπή

άργιλο, σημεία με τη μορφή

«γωνιών» για να παραστήσουν

τα πρωτόγονα σχέδια. Από δω

και η ονομασία σφηνοειδής .Το

εικονόγραμμα παύει να

παριστάνει το αντικείμενο που

δείχνει και παίρνει το νόημά

του από τα συμφραζόμενα.

Τα εικονογράμματα παριστάνουν τόσο ιδέες όσο και

αντικείμενα …

(γονιμότητα) (νύχτα)

(έχθρα) (φιλία)

Η αιγυπτιακή γραφήΕνώ τα σφηνοειδή σημεία διαδίδονται έξω και από τη Μεσοποταμία, στην

πολύ κοντινή Αίγυπτο γεννιέται και αναπτύσσεται ένα άλλο σύστημα γραφή.

Οι άνθρωποι εδώ βλέπουν τη γραφή σαν θείο δώρο και γράφουν την

ιστορία τους στην πέτρα ,στην άργιλο και στον πάπυρο.

«Σύμφωνα με την αντίληψη των Αιγυπτίων ο θεός Θοθ δημιούργησε τη γραφή

και την έκανε δώρο στους ανθρώπους. Η λέξη «ιερογλυφικά», που δηλώνει τους

χαρακτήρες, στην πραγματικότητα σημαίνει « γραφή των θεών », από το ιερός

και γλύφω.

Οι πρώτες μαρτυρίες για γραφή χρονολογούνται από την 3η π.Χ. χιλιετηρίδα.

Aποτελείται από τρία είδη σημείων. Εικονογράμματα, σχέδια που παριστάνουν

πράγματα ή όντα με συνδυασμούς σημείων για να εκφράσουν τις ιδέες,

φθογγογράμματα που παριστάνουν ήχους και τέλος προσδιοριστικά, τα σημεία

που δείχνουν για ποια κατηγορία πραγμάτων ή όντων πρόκειται.

Διαβάζονται από τα δεξιά προς τα αριστερά και το νόημα δηλώνεται από την

κατεύθυνση των κεφαλιών των ανθρώπων ή των πουλιών. Ο αναγνώστης

διαβάζει πηγαίνοντας προς το πρόσωπο ή το ράμφος. Τα ιερογλυφικά μπορούν

να πηγαίνουν πάνω- κάτω ή από δεξιά προς τα αριστερά εναλλάξ

«βουστροφηδόν».

Από τα ιερογλυφικά προέκυψαν δύο πρόχειρες γραφές, η ιερατική και απ΄ αυτήν η δημοτική.

•Τα σχέδια πάνω στον πάπυρο απαιτούσαν μεγάλη υπομονή και ακρίβεια. Έτσι ανακάλυψαν μια «ταχυγραφία» που ονομάστηκε ιερατική γιατί, κατά τον Ηρόδοτο τη χρησιμοποιούσαν αρχικά οι ιερείς.

•Το 650 π.Χ. ενώ τα ιερογλυφικά και η «ιερατική ταχεία» ήταν πάντα σε χρήση, εμφανίστηκε μια ταχυγραφία πιο σαφής και γρήγορη που διαβάζονταν όπως η ιερατική, από τα δεξιά προς τα, αριστερά. Είναι η «δημοτική» ή «λαϊκή».

Δείγματα ιερατικής γραφής

Δείγματα δημοτικής γραφής

Οι γραφείς ήταν οι δάσκαλοι της γραφής. Μια εκπαίδευση δύσκολη αν σκεφτούμε την πολυπλοκότητα της γραφής. Τα παιδιά μάθαιναν την τέχνη της γραφής ,με αντιγραφές και υπαγορεύσεις πρώτα σε ταχυγράμματα και έπειτα σε ιερογλυφικά. Οι σωματικές ποινές έφερναν αποτέλεσμα αν πιστέψουμε στο ρητό «το αυτί του παιδιού βρίσκεται στην πλάτη του, ακούει όταν του τη χτυπούν».Η τιμωρία τους έφτανε μέχρι φυλάκιση. Τα ίδια ισχύουν και για το Φαραώ αν ήθελε να είναι θεός.

Χιττιτική ιερογλυφική γραφή, Πρωτο-ινδική

Μαζί με τη σφηνοειδή γραφή, μία άλλη γραφή χρησιμοποιείται επίσης στο χιττιτικό κράτος της Μ.Ασίας από το 18ο-8ο αι. π.Χ. .

Το 1906 ανασκαφές στην πρωτεύουσα των Χετταίων Χαττούσα, ανακάλυψαν ένα βασιλικό αρχείο με 10.000 πινακίδες. πολλές μπορούσαν να διαβαστούν στα βαβυλωνιακά αλλά οι περισσότερες ήταν γραμμένες σε άγνωστη γλώσσα

Οι ανασκαφές του Μοχάνζο-Ντάρο και του Χαραπά στην κοιλάδα του Ινδού ανακάλυψαν τα τελευταία 30 χρόνια έναν πολιτισμό που υπήρχε παράλληλα με τους βαβυλωνιακούς και αιγυπτιακούς πολιτισμούς. Οι πολυάριθμες σφραγίδες και τα φυλαχτά φέρουν επιγραφές που δείχνουν μια γραφή αναλυτική. Σημεία αναπαριστάνουν αδέξια πρόσωπα, μέρη από ανθρώπινο σώμα ζώα φυτά και αντικείμενα. Η γραφή φαίνεται να είχε πλησιάσει το φωνητικό στάδιο. Πρωτο-ινδικά σημεία

Οι προκολομβικές αμερικανικές γραφές

Οι Μάγια της Γουατεμάλας και του Μεξικού άφησαν ανάγλυφες επιγραφές σε πέτρα και τρία χειρόγραφα, ζωγραφισμένα πάνω σε ίνες αγαύης επιχρισμένες με βερνίκι υπόλευκο. Οι χαρακτήρες αυτών των κειμένων ονομάστηκανγ λ υ φ έ ς φαίνεται ότι

είναι ιδεογράμματα. Πάντως ξεχώρισαν οι μήνες και οι ημέρες του ημερολογίου τους .( 18 μήνες από 20 μέρες).

Η Κινέζικη γραφή.Η κινέζικη γραφή πολύ περισσότερο παρά οι γραφές της αρχαίας Εγγύς Ανατολής ,είναι ακριβώς ο τύπος των γραφών με λέξεις. Είναι το μόνο από αυτά τα αρχαία συστήματα που χρησιμοποιείται πάντοτε και εξυπηρετεί ένα σύνολο από λαούς που αποτελούν το 1/5 του συνολικού πληθυσμού της γης .Εδώ και τέσσερις χιλιετηρίδες η εξέλιξή της είναι ουσιαστικά ανεπαίσθητη.

Κινέζικοι χαρακτήρες. Αρχαίοι και νεώτεροι τύποι