Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 1. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός)

©Κωνσταντίνος Βακουφτσής

20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

Ορθολογισμός ή ρασιοναλισμός είναι η φιλοσοφική θέση που διδάσκει ότι η αληθινή

φύση της πραγματικότητας μπορεί να γίνει γνωστή αποκλειστικά μέσω του ορθού

λόγου, της recta ratio, σύμφωνα με τη λατινική έκφραση των φιλοσόφων της εποχής. Αν

ο ορθολογισμός ασχολείται κυρίως με τη γνώση, την προέλευσή της και την κατάκτησή

της από τον άνθρωπο, ωστόσο δεν περιορίζεται μόνο στο γνωσιοθεωρητικό πεδίο, αλλά

επεκτείνεται στον χώρο της μεταφυσικής και της οντολογίας. Σύμφωνα με τους

ορθολογιστές φιλοσόφους επειδή η πραγματικότητα έχει μια εγγενώς ορθολογική δομή,

υπάρχουν αλήθειες τις οποίες ο νους μπορεί να συλλάβει άμεσα δίχως τη

διαμεσολάβηση των αισθήσεων. Ασφαλώς με αυτή την έννοια στοιχεία ορθολογισμού

εντοπίζονται σε πολλές φιλοσοφίες από την αρχαιότητα ως τις ημέρες μας. Ωστόσο ο

ορθολογισμός ως σταθμός που ορίζει και θέτει τους κανόνες της νεότερης

ορθολογικότητας γεννιέται με το έργο τριών σπουδαίων στοχαστών: Καρτέσιος, Σπινόζα,

Λάιμπνιτς. Η μεταφυσική ένταση με την οποία οι φιλόσοφοι αυτοί προβάλλουν τη δύναμη

του λόγου οδήγησε έναν σύγχρονο φιλόσοφο, τον Μερλό-Ποντύ, να μιλήσει για Μεγάλο

Ορθολογισμό.

Οι ορθολογιστές φιλόσοφοι πρεσβεύουν τα εξής:

Ι. Η γνώση μας για τον κόσμοπροέρχεται από τον ορθό λόγο καιστηρίζεται σ’ αυτόν.

ΙΙ. Τα βασικά στοιχεία της γνώσης μαςαναζητούνται στο νου μας.

ΙΙΙ. Αυτή η γνώση αποκαλείται a prioriή προ-εμπειρική, γιατί φαίνεται να είναιδυνατή πριν ή ανεξάρτητα απόοποιαδήποτε εμπειρία.

Πλάτων

Κύριοι εκπρόσωποι:

Ι. Aρχαιότητα: Πλάτων

– Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η γνώσηβασίζεται στην ανάμνηση των ιδεών. Οιιδέες αυτές υπάρχουν αιώνια και τις έχειαντικρίσει η ψυχή πριν να ενσαρκωθεί στοσώμα.

– Πώς τις ενσαρκώνει η ψυχή; Μεκατάλληλη νοητική άσκηση και με τημελέτη των μαθηματικών.

– Ο υλικός κόσμος αποτελεί ατελήαντανάκλαση των ιδεών.

Πλάτων, λεπτομέρεια στο κέντρο τηςσύνθεσης του Ραφαήλ «Σχολή τωνΑθηνών».

ΙΙ. Νεότερη εποχή: α) Ντεκάρτ

Πρώτος μεγάλος ορθολογιστής των νεότερων χρόνων είναι αναμφισβήτητα ο Ντεκάρτ(Καρτέσιος). Για τον Ντεκάρτ η κατασκευή ενός συμπαγούς οικοδομήματος της γνώσηςοφείλει να στηριχτεί στις πεποιθήσεις εκείνες που ο ορθός λόγος έχει θωρακίσει τόσοισχυρά, ώστε τίποτα απολύτως να μην μπορεί να τις κλονίσει. Για να μπορέσουμε ναεντοπίσουμε τέτοιου είδους πεποιθήσεις, ο Ντεκάρτ προτείνει να εφαρμόσουμε τη μέθοδοτης συστηματικής αμφιβολίας: μας καλεί δηλαδή να διανύσουμε το πλήρες φάσμα τωνπεποιθήσεων μας και να επιλέξουμε, στο τέλος της διαδικασίας, αυτές γα τις οποίεςστάθηκε αδύνατον να αμφιβάλουμε.

O Ντεκάρτ επικαλείται τα κριτήρια της σαφήνειας και την ευκρίνειας, χαρακτηριστικά πουσυνοδεύουν πάντα τις αληθείς ιδέες μας και τις καθιστούν εναργείς. Οι βασικές μας ιδέες,οι οποίες αποτελούν παραστάσεις των ουσιωδών χαρακτηριστικών των υλικών και τωνπνευματικών όντων, έχουν εμφυτευθεί στον νου μας από τον Θεό. Τις έμφυτες αυτέςιδέες τις συλλαμβάνουμε ενορατικά και άμεσα, χωρίς να χρειάζεται να ακολουθήσουμεκάποια συλλογιστική διαδικασία. Ακόμη και το "σκέφτομαι, [άρα] υπάρχω" δε χρειάζεταιτο συμπερασματικό "άρα", εφόσον προβάλλει στον νου μας με άμεση βεβαιότητα και δεναποτελεί συμπέρασμα μιας συλλογιστικής διαδικασίας.

O τρόπος με τον οποίο ο Ντεκάρτ επιχειρεί να αξιοποιήσει την απόλυτη (αλλά πολύπεριορισμένη) αυτή βεβαιότητα και πάνω της να οικοδομήσει τη γνώση του πραγματικούκόσμου μελετάται και ερμηνεύεται από τους φιλοσόφους μέχρι σήμερα.

Ιδρυτής της νεότερης φιλοσοφίας, και τούτοκατά γενική σχεδόν ομολογία, θεωρείται οΝτεκάρτ (Καρτέσιος) (1596-1650). Μάλιστα,σύμφωνα με τον Χέγκελ, δεν πρόκειται απλώςγια ιδρυτή αλλά για κανονικό ήρωα ο οποίοςτόλμησε να ξαναπάρει τα πράγματα από τηναρχή. Είναι αλήθεια ότι ο Καρτέσιος ξεκινά τηφιλοσοφία του από μηδενική βάση. Τούτοσημαίνει ότι με μια εντυπωσιακή πράγματιχειρονομία παραμερίζει όλη την προηγούμενησχολαστική φιλοσοφία και προχωρά στηνάρθρωση ενός καινοτόμου φιλοσοφικού λόγου,με κεντρικό άξονα την πίστη στην ικανότητατου ανθρώπινου λογικού. Ο Καρτέσιοςισχυρίζεται ότι η μαθηματική μέθοδος είναι τοπρότυπο της ασφαλούς γνώσης τωνπραγμάτων στο σύνολό τους. Με εκκίνηση τημέθοδο της ριζικής αμφιβολίας, η οποία θακαταλήξει στην πρώτη αδιαμφισβήτητη αλήθεια,το «cogito ergo sum», καθίσταται δυνατή,μέσω των σαφών και ευκρινών ιδεών, ηθεμελίωση ενός επιστημονικού λόγου πουτείνει να αγκαλιάσει όλες τις πτυχές τηςανθρώπινης γνώσης και δράσης.

Καρτέσιος. Γκραβούρα

Σχεδιάγραμμα του Καρτέσιου, όπου φαίνονται οι ιδέες του σχετικά με το πώς οεγκέφαλος σχηματίζει νοητικές εικόνες ενός αντικειμένου. Η αλληλεπίδρασηνοητικής ουσίας και σωματικής ουσίας υποτίθεται ότι γίνεται στην επίφυση (Η).

Μετακαρτεσιανοί ορθολογιστές φιλόσοφοι: Υποστηρίζουν ότι ο νους πρέπει να χρησιμοποιεί τις έμφυτες ιδέες και τις λογικές αρχές για

να μπορεί να κατανοεί βασικές δομές της πραγματικότητας

Ωστόσο υπάρχει κάτι που δεν μπορεί ναγνωρίσει ο άνθρωπος με τον λόγο, καιτούτο είναι η ουσία της θεϊκής φύσης: οΘεός παραμένει κατά βάθοςακατανόητος, εφόσον είναι άπειρος, ενώαντίθετα ο ανθρώπινος νους είναιπεπερασμένος. Ακριβώς στο σημείο αυτόθα αντιδράσουν έντονα τόσο ο Σπινόζαόσο και ο Λάιμπνιτς, για διαφορετικούςλόγους ο καθένας. Με την αντιπαράθεσητων δύο αυτών στοχαστών στοκαρτεσιανό πρότυπο, το οποίο προφανώςπροϋποθέτουν, μπορούμε να πούμε ότιξεκινά η περίοδος των μετακαρτεσιανώνφιλοσόφων.

Η πρώτη σελίδα του magnum opus (μεγάλουέργου) του Σπινόζα, Ηθική.

Άλλοι ορθολογιστές, που προσπάθησαν να βελτιώσουν τηθεώρηση του Ντεκάρτ και οπωσδήποτε να αποφύγουν τιςπαγίδες στις οποίες τον οδήγησε η υπερβολική μεθοδολογικήτου αμφιβολία, είναι ο Ολλανδός Μπαρούχ Σπινόζα (17οςαιώνας) και ο Γερμανός Γκότφριντ Λάιμπνιτς (17ος-18οςαιώνας).

Οι δύο τελευταίοι υποστηρίζουν ότι ξεκινώντας από βασικέςθεμελιώδεις αρχές, όπως τα αξιώματα της γεωμετρίας, θαμπορούσε κανείς να αντλήσει απαγωγικά το σύνολοολόκληρης της δυνατής γνώσης. Έτσι, προσπάθησαν νααντιμετωπίσουν τα επιστημολογικά και μεταφυσικάπροβλήματα που έθεσε ο Ντεκάρτ και που οδήγησαν στηνανάπτυξη μιας κάπως θεμελιοκρατικής προσέγγισης τουορθολογισμού.

Τόσο ο Σπινόζα όσο και ο Λάιμπνιτς υποστήριζαν ότι κατ”αρχήν τουλάχιστον όλες οι γνώσεις, συμπεριλαμβανομένωντων επιστημονικών γνώσεων, μπορούν να αποκτηθούν μετη χρήση του ορθού λόγου και μόνο. Αν και οι δύοπαραδέχονταν ότι αυτό δεν είναι δυνατό στην πράξη για τονάνθρωπο, παρά μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές τηςεπιστήμης όπως είναι τα μαθηματικά.

Επίσης, σύμφωνα με τους Λάιμπνιτς και Σπινόζα ο νους μαςμπορεί να κατανοήσει τα βασικά στοιχεία της δομής τηςπραγματικότητας στηριζόμενος στη χρησιμοποίηση έμφυτωνιδεών και λογικών αρχών.Πρώιμο χαρακτικό του φιλόσοφου Σπινόζα,

με υπότιτλο στα Λατινικά "Ένας Εβραίος καιΆθεος“.

β) O ΣπινόζαΗ σκέψη του Σπινόζα (1632-1677) διαφέρει από τηνκαρτεσιανή σε ορισμένα καίρια σημεία, έτσι ώστε έχουμε νακάνουμε με διαφορετική φιλοσοφία, παρά τη θεματικήσυνάφεια και το παρεμφερές εννοιολογικό πλαίσιο των δύοσυστημάτων. Κατ' αρχάς ο σπινοζισμός δεν αποτελεί μόνομεταφυσικό οικοδόμημα αλλά είναι και μια εντυπωσιακήπροσπάθεια για να βρεθεί και να καταδειχθεί ένας μηθρησκευτικός δρόμος για τη σωτηρία των ανθρώπων. Οδηλωμένος αυτός στόχος του φιλοσόφου οδηγεί τον Σπινόζαστην παραγωγή μιας πρωτότυπης θεωρίας των παθών,μιας πολιτικής φιλοσοφίας, καθώς και μιας θεωρίας τηςιστορίας, σε αντίθεση με τον Καρτέσιο, ο οποίος δηλώνειαδιάφορος για την πολιτική και απορρίπτει ως περίπουάχρηστη την ιστορική γνώση. Αλλά η βασική διαφωνία τουΣπινόζα ως προς τον καρτεσιανισμό σχετίζεται με τηνκαθολική εμβέλεια του ορθολογισμού. Η πραγματικότητα ήείναι απολύτως κατανοήσιμη ή είναι εντελώς ακατανόητη, θαισχυριστεί ο Σπινόζα, σύμφωνα με την τολμηρή πρόταση τουοποίου η ανθρώπινη σκέψη μπορεί να γνωρίσει στην εντέλειατον Θεό, πράγμα που η σπινοζική φιλοσοφία δηλώνει μετρόπο λιτό: «Έχουμε την ιδέα του Θεού». Το γεγονός ότιο σπινοζικός ορθολογισμός είναι απόλυτος, δεν σημαίνειότι είναι και τυφλός ή αφελής: αναγνωρίζει πράγματι τηνισχύ των παθών, των αισθήσεων, της φαντασίας και τηςεμπειρίας• στον βαθμό αυτό εξάλλου ο ορθολογισμός τουΣπινόζα είναι απόλυτος: ενσωματώνει πράγματι τιςανορθόλογες πλευρές τόσο της σκέψης όσο και τηςσυμπεριφοράς μας.

Προσωπογραφία του Μπαρούχ Σπινόζα(1632-1677).

γ) O Λάιμπνιτς

Ο Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς (γερμ.: Gottfried WilhelmLeibniz 1 Ιουλίου 1646, Λειψία - 14 Νοεμβρίου 1716,Αννόβερο) ήταν Γερμανός φιλόσοφος καθώς και επιστήμονας,μαθηματικός, διπλωμάτης, φυσικός, ιστορικός, βιβλιοθηκονόμοςκαι διδάκτορας των λαϊκών και εκκλησιαστικών Νομικών. ΟΛάιμπνιτς ήταν ένας από τους βασικούς φιλοσόφους του 17ουκαι του 18ου αιώνα και θεωρείται ως καθολικό πνεύμα τηςεποχής του (homo universalis): έχει αποκληθεί «οπολυμαθέστερος ανήρ μετά τον Αριστοτέλην»).

Ο Λάιμπνιτς (1646-1716) διέθετε το σπάνιο προνόμιο μιαςπαιδείας που περιλάμβανε τη γνώση της αρχαίας φιλοσοφίας,της λατινικής γραμματείας και του αριστοτελικούσχολαστικισμού· ήταν προσεκτικός μελετητής των σύγχρονώντου θεωριών και φιλοσοφικών συστημάτων και επιπλέονδιέθετε μια πλούσια εμπειρία των πολιτικών πραγμάτων.Αντιλαμβάνεται όμως ότι καμία επιστημονική θεωρία, κανέναφιλοσοφικό σύστημα και καμία αρχή, είτε πολιτική είτεθρησκευτική, δεν εκπληρώνει από μόνη της τις προϋποθέσειςγια την πολύπλευρη σύλληψη και αντιμετώπιση των νέωνσύνθετων προβλημάτων. Στο ύστερο και πιο ώριμο έργο του, τη«Μοναδολογία» (1714), συνθέτει σε ένα σύστημα τηναποδεικτική επιστήμη, τη φιλοσοφία και την ηθική· τημηχανιστική φυσική με το ύψιστο αγαθό, τις μονάδες στονβέλτιστο δυνατό κόσμο.Γκότφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς

Ο Λάιμπνιτς είχε την τύχη να κληρονομήσει μια ευρύτατη βιβλιοθήκη από τον πατέρα του,ενώ ήταν έξι χρόνων και η Γερμανία μόλις έβγαινε από τα ερείπια του τριακονταετούςπολέμου. Όπως αναγνωρίζει ο ίδιος αργότερα, σε ένα δοκίμιό του σχετικά με την ιδέα μιαςκαθολικής γλώσσας (1678), χάρη στην τύχη αυτής της βιβλιοθήκης, απαλλάχθηκε ο νουςτου από ασημαντότητες που θα έπρεπε μετά να ξεχνά, αφού θα τις είχε δεχθεί λόγω τουκύρους των δασκάλων και όχι λόγω των επιχειρημάτων τους.

Μετά την υποστήριξη της διδακτορικής του διατριβής, αρνείται την πανεπιστημιακήσταδιοδρομία και ακολουθώντας τις πολιτικές του ανησυχίες στρέφεται προς τη διπλωματία,η οποία του εξασφαλίζει ταξίδια, γνωριμίες και τη δυνατότητα πολύπλευρης οπτικής τωνπραγμάτων. Κατά την παραμονή του στο Παρίσι (1672-1676), εισάγεται στον κόσμο της νέαςεπιστήμης και γνωρίζει τους σημαντικότερους εκπροσώπους της, φτάνει στην ανακάλυψη τουαπειροστικού λογισμού και θέτει τα θεμέλια του συστήματός του. Ο απειροστικός λογισμόςτου χρησιμεύει για την εφαρμογή των μαθηματικών στη φυσική και με την ανακάλυψη αυτήξεπερνά τον Ντεκάρτ στα μαθηματικά. Για τον Λάιμπνιτς, και σε αυτό συμφωνεί με τονΣπινόζα, το σώμα δεν αποτελεί παθητική ύλη (δηλ. το σώμα δεν κινείται επειδή του δίνειεντολή ο νους). Η τάξη του πνεύματος και η τάξη του σώματος και της πράξης, ενώλαμβάνουν χώρα αυτόνομα, συμφωνούν χωρίς η μία να επιβάλλεται ή να ανάγεται στην άλλη.

Ο Λάιμπνιτς εκφράζει τη σύλληψη ενός κόσμου που διέπεται από την «αρχή του βελτίστου»•σύμφωνα με αυτή την αρχή, ο κόσμος διέπεται από γενικές αρχές και κανόνες καιπροβάλλεται το καθεστώς συμφωνίας μέσα στην πολλαπλότητα των αυτόνομων μονάδων.Αυτή η αισιοδοξία, την οποία διακωμώδησε ο Βολταίρος διακρίνοντάς την και στον Ρουσσώ,καλύπτει σαν μάσκα την ανησυχία απέναντι στον πόλεμο ανάμεσα στα θρησκευτικά δόγματα καιτα διαφορετικά φιλοσοφικά και επιστημονικά κριτήρια.

Ο Λάιμπνιτς, συνδυάζοντας φιλοσοφία, επιστήμη και διπλωματία, δεν κέρδισε τελικά τηνεμπιστοσύνη των ηγεμόνων, καθώς έδωσε την εντύπωση ότι δεν ανήκε σε κανέναν. Όμως, ησύλληψη του κόσμου των μονάδων, που καθεμιά «αντικατοπτρίζει» αυτόνομα όλες τις άλλεςεμπεριέχοντας άπειρες αντιλήψεις, έχει παραμείνει σαν ένα μοναδικό παράδειγμα. Η θεωρίαγια τη μετάβαση από τις ασύνειδες αντιλήψεις στην αυτοσυνείδηση αποτελεί ένα βασικόαντικείμενο της προβληματικής του Διαφωτισμού, ζήτημα που παραλαμβάνει ο Καντασχολούμενος με τους αναγκαίους όρους συνειδητής εμπειρίας.

δ) Ο Χέγκελ

– ο πιο σημαντικός ορθολογιστής.

– ο ορθός λόγος συντελεί στο να κατανοήσουμε πλήρως την πραγματική εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας και να προβλέψουμε την όλη πορεία της.

⇒ Χαρακτηριστική ρήση του φιλοσόφου:

«αυτό που είναι ορθολογικό, είναι πραγματικό

και αυτό που είναι πραγματικό, είναι ορθολογικό».

Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ

Συμπέρασμα

Ως συμπέρασμα θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι οκλασικός ορθολογισμός αποτέλεσε σημαντικόσταθμό, ο οποίος καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τηνιστορία της φιλοσοφίας. Δίχως υπερβολή, τίποτεδεν θα ήταν ίδιο στη σύγχρονη σκέψη αν δεν υπήρχαντα τρία φιλοσοφικά συστήματα που συνοπτικάεκτέθηκαν προηγουμένως. Αφήνοντας κατά μέροςτην πρόοδο των επιστημών (κυρίως τωνμαθηματικών, χάρη στους Καρτέσιο και Λάιμπνιτς),ας θυμηθούμε ότι η καρτεσιανή φιλοσοφία συνέβαλεστη συγκρότηση του νεωτερικού υποκειμένου καιάνοιξε τον δρόμο προς τις φιλοσοφίες τηςσυνείδησης, τη φαινομενολογία και τον υπαρξισμό.Ακόμη και η «γενετική γραμματική» που προσφάτωςπρότεινε ο Τσόμσκι έχει χαρακτηριστεί καρτεσιανήςέμπνευσης. Η σκέψη του Λάιμπνιτς τροφοδότησεφιλοσόφους και καλλιτέχνες, έδωσε υλικό στηνεπιστήμη αλλά και στη λογοτεχνία με την ιδέα τωνάπειρων δυνατών κόσμων. Τέλος ο σπινοζισμός,εμπνέοντας τα εντονότερα αισθήματα θαυμασμού(π.χ. στους Φρόιντ, Αϊνστάιν, Μπόρχες) αλλά καιαποστροφής, ανάγκασε τον Χέγκελ να αποφανθεί ότι«ο Σπινόζα αποτελεί κομβικό σημείο στη νεότερηφιλοσοφία• το δίλημμα είναι: ή Σπινόζα ή όχιφιλοσοφία».

Πηγή: Άρθρο του Άρη Στυλιανού, λέκτοραΦιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο ΠανεπιστήμιοΘεσσαλονίκης, στην εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ».

Η ανάπτυξη του ορθολογισμού στη Γαλλία βρήκε μια εφαρμογήστην αρχιτεκτονική, όπως π.χ. στα ανάκτορα των Βερσαλιών. (έναδείγμα της σύνδεσης φιλοσοφίας και ζωής).

Λεπτομέρεια από τη Δημιουργία του Αδάμ του Μιχαήλ Αγγέλου, στην Καπέλα Σιξτίνα. Ο Θεός απεικονίζεται μεφόντο μια εικόνα που μοιάζει εντυπωσιακά με τομή ανθρώπινου εγκεφάλου. Λεπτομερής σύγκριση υπάρχει στηδημοσίευση: F. L. Meshberger, “An Interpretation of Michelangelo’s Creation of Adam Based onNeuroanatomy”, Journal of the American Medical Association, 264 (1990), 1837-41.