Σκλαβοπάζαρο στην μεσαιωνική Ευρώπη. Πίνακας του Σεργκέι Ιβανόφ

Κάθε κοινωνία έχει ένα συγκεκριμένο τρόπο οργάνωσης της οικονομίας (μέσω του οποίου οι άνθρωποι παράγουν τα αγαθά που τους είναι αναγκαία) που διαφοροποιείται στο χώρο και στο χρόνο.

Ο τρόπος οργάνωσης της οικονομίας συνιστά το οικονομικό σύστημα. Οικονομικό σύστημα είναι ο τρόπος και τα μέσα με τα οποία μια κοινωνία παραγάγει και διανέμει τα αγαθά.

Το οικονομικό σύστημα είναι ταυτόχρονα και κοινωνικό σύστημα. Η παραγωγή και η διανομή των αγαθών είναι κοινωνικές δραστηριότητες και προσδιορίζουν κοινωνικές σχέσεις.

Η κοινωνία δεν είναι άθροισμα ατόμων. Είναι σύνολο κοινωνικών σχέσεων. Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι τα παράγουν αγαθά για την επιβίωσή τους καθορίζει:

το είδος και την ποιότητα των κοινωνικών τους σχέσεων

τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας στο σύνολό της

Παραγωγικοί συντελεστές: είναι οι πόροι (φυσικοί και ανθρώπινοι) που κάθε κοινωνία χρησιμοποιεί για την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών που της είναι απαραίτητα. Είναι η εργατική δύναμη, η γη, το κεφάλαιο και η επιχειρηματικότητα.

Στην αρχαιότητα, αναπτύχθηκε το δουλοκτητικό σύστημα στο οποίο η γη και τα εργαλεία της παραγωγής ανήκουν σε ιδιώτες ή στην κοινότητα. Η εργασία γίνεται κυρίως από δούλους, οι οποίοι είναι ιδιοκτησία κάποιου ιδιώτη ή της κοινότητας.

Στη ρωμαϊκή εποχή οι δούλοι αποκλήθηκαν «ομιλούντα εργαλεία και κατά το Ρωμαϊκό Δίκαιο ήταν «πράγματα» και όχι πρόσωπα. Ήταν αιχμάλωτοι πολέμου που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και ως μονομάχοι προκειμένου να διασκεδάζουν τα ρωμαϊκά πλήθη στις αρένες. Οι μεγαλύτερες εξεγέρσεις δούλων ξέσπασαν στην επικράτεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (εξέγερση των δούλων της Περγάμου, των ορυχείων Λαυρίου, του Σπάρτακου).

Στην αρχαία Ρώμη οι δούλοι αποτελούσαν τη βάση της κοινωνικής ιεραρχίας. Στην εικόνα απεικονίζεται μια σκηνή από ένα σκλαβοπάζαρο, όπως τη φαντάστηκε ο Gustave Clarence Rodolphe Boulanger (1824-1888).

Οι μεγάλες ανατολικές αυτοκρατορίες της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου ήταν δουλοκτητικές κοινωνίες, σ’ αυτές τις αυτοκρατορίες, η γη και τα εργαλεία παραγωγής ανήκουν κυρίως στο κράτος. Εκατοντάδες χιλιάδες δούλοι, που ανήκουν στο κράτος ή σε ιδιώτες:

παράγουν προϊόντα

κατασκευάζουν κτίρια

καλλιεργούν τη γη

παρέχουν υπηρεσίες

Η δουλεία είναι η πιο ακραία μορφή εκμετάλλευσης. Οι δούλοι δεν έχουν κανένα δικαίωμα, δεν έχουν ωράριο, ανήκουν στον αφέντη τους, που τους χρησιμοποιεί όπως επιθυμεί. Στις ανατολικές αυτοκρατορίες κύρια πηγή δούλων ήταν οι πόλεμοι.

Στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν δούλοι, προέρχονταν είτε από αιχμαλώτους είτε από ανθρώπους που είχαν χρεοκοπήσει.Ο Σόλων, με τη Σεισάχθεια κατάργησε τον δανεισμό με εγγύηση «το σώμα», επειδή είχε αυξηθεί δραματικά ο αριθμός αυτών που υποδουλώνονταν λόγω χρεών. Αυτή η κατάσταση εγκυμονούσε εξεγέρσεις και ενδεχομένως εμφύλιο πόλεμο.

Επιτάφια στήλη από τη Σαλαμίνα ή την Αίγινα, πιθανόν έργο του Αγοράκριτου. Παριστάνεται έφηβος να υψώνει το χέρι του προς ένα κλουβί, ενώ αριστερά ο μικρός δούλος του στέκεται μπροστά από τη στήλη με έκδηλη τη θλίψη στο πρόσωπό του. Περίπου 430 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Η χειρωνακτική εργασία στην Αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν υποτιμητική γι’ αυτό και ασκούνταν από δούλους που δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Πολιτικά δικαιώματα είχαν μόνο οι ελεύθεροι πολίτες. Ήταν ένδειξη φτώχειας το να μην έχει δούλο κάποιος ελεύθερος πολίτης.

Κορινθιακό πλακίδιο του 6ου αιώνα π.Χ.

με αναπαράσταση δούλων μεταλλωρύχων

Ο χριστιανισμός ως θρησκεία αμφισβήτησε έντονα το δουλοκτητικό σύστημα. Στα χρόνια του Ιουστινιανού, ο δούλος θεωρήθηκε άνθρωπος και έπαψε να θεωρείται από νομική άποψη «πράγμα»

Η μορφή του Ιουστινιανού στα ψηφιδωτά του ναού του Αγίου Βιταλίου στη

Ραβέννα

Το δουλοκτητικό σύστημα ξεπεράστηκε. Η δουλεία, όμως, δεν εξαφανίστηκε. Στις μεγάλες φυτείες των Η.Π.Α. από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, η καλλιέργεια της γης γινόταν από δούλους που έφερναν οι δουλέμποροι από την Αφρική.

Αξίζει να αναφερθεί ότι, στην Ελλάδα το Α΄ Σύνταγμα της Εθνοσυνέλευσης της Επιδαύρου το 1821, απαγόρευε τη δουλεία.

Tο πρώτο Σύνταγμα της Ελλάδας το «Προσωρινόν Πολίτευμα της

Ελλάδος» που ψηφίστηκε στην Α' Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου