Πλάτωνος "Πολιτεία"

Ενότθτα 13θ - Ο θκικόσ εξαναγκαςμόσ των φιλοςόφων

1

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Γλαφκων: Ζπειτα (μα πϊσ), είπε, κα αδικιςουμε αυτοφσ και κα τουσ κάνουμε να ηουν χειρότερα, ενϊ είναι δυνατόν ς’ αυτοφσ (να ηουν) καλφτερα; ωκράτθσ: Ξζχαςεσ πάλι, φίλε μου, είπα εγϊ, ότι ο νόμοσ δεν ενδιαφζρεται γι’ αυτό, πϊσ δθλαδι μια ςυγκεκριμζνθ κοινωνικι τάξθ κα ευτυχιςει υπερβολικά μζςα ςτθν πόλθ, αλλά προςπακεί να βρει τρόπο να επιτευχκεί αυτό για ολόκλθρθ τθν πόλθ, ενϊνοντασ ςε ζνα αρμονικό ςφνολο τουσ πολίτεσ με τθν πεικϊ και τθ βία, κάνοντασ να μοιράηονται μεταξφ τουσ τθν ωφζλεια τθν οποία ο κακζνασ είναι ςε κζςθ να προςφζρει ςτο ςφνολο και ο ίδιοσ διαμορφϊνοντασ τζτοιουσ πολίτεσ μζςα ςτθν πόλθ, όχι για να τουσ αφινει να πθγαίνουν, όπου κζλει ο κακζνασ, αλλά για να τουσ χρθςιμοποιεί ο ίδιοσ ωσ δεςμοφσ που ενϊνουν τθν πόλθ. Γλαφκων: Αλικεια, είπε˙ πραγματικά το ξζχαςα. ωκράτθσ: κζψου λοιπόν, είπα, Γλαφκων, ότι δεν κα αδικιςουμε όςουσ γίνονται φιλόςοφοι ςτθν πόλθ μασ, αλλά δίκαια κα μιλιςουμε προσ αυτοφσ, πείκοντάσ τουσ με επιχειριματα και να φροντίηουν και να προςτατεφουν τουσ άλλουσ.

ΕΣΤΜΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΟΡΡΙΗΑ ΣΘ ΝΕΑ ΕΛΛΘΝΙΚΘ

ἔφθ < φθμί: απόφαςθ, άφατοσ, διαφιμιςθ, διαφθμιςτικόσ, δυςφιμιςθ, δυςφθμιςτικόσ, ζμφαςθ, εμφατικόσ, επίφαςθ, κατάφαςθ, καταφατικόσ, πρόςφατοσ, πρόφαςθ, προφιτθσ, φιμθ, φθμολογία. ἀδικιςομεν < ἀδικῶ: αδικαιολόγθτοσ, αδικαίωτοσ, αδίκθμα, αδικθτισ, αδικία, αδικοπραγία, άδικοσ, αδίκωσ, αντιδικία, αντίδικοσ, δικαιοςφνθ, εκδικθτισ. ποιιςομεν < ποιῶ: αποίθτοσ, αχειροποίθτοσ, θχοποίθτοσ, κεοποίθτοσ, ποίθμα, ποίθςθ, ποιθτισ, προςποιθτόσ. ηῆν < ηιω - ηῶ: ηιςθ, ηωι, ηωθρόσ, ηωικόσ, ηωντάνια, ηωντανόσ, ηϊο, ηωογόνοσ, ηωοδόχοσ, ηωοκτόνοσ, ηωόμορφοσ, ηωόφιλοσ, ηϊπυρο, ηωτικόσ, ηωφόροσ. ἐπελάκου, ἐπελακόμθν < ἐπὶ + λανκάνομαι: αλάκθτοσ, αλικεια, άλθςτοσ, αναλθκισ, επιλιςμων, λάκοσ, λάκρα, λακραίοσ, λακρεμπόριο, λακρεπιβάτθσ, λακροκυνθγόσ, λικαργοσ, λικθ, λθςμονιά, λθςμοςφνθ. νόμῳ < νζμω: άνομοσ, αςτυνόμοσ, δαςονόμοσ, διανομι, εξοικονόμθςθ, ευνομία, κατανομι, νομι, νομικόσ, νόμιμοσ, νομιμότθτα, νόμιςμα, νομοκζτθσ, νομόσ, νόμοσ, νομοςχζδιο, νομοταγισ, νομοτζλεια, οικονομία, παιδονόμοσ, παρανομία, παράνομοσ, ςτρατονόμοσ, ταξινόμθςθ, υγειονομία. μζλει: αμζλεια, αμελισ, επιμελισ, επιμελθτιριο, μελζτθ, μελζτθμα, μελετθρόσ, μελετθτισ, μζλθμα, μεταμζλεια. ἐγγενζςκαι < ἐν + γίγνομαι (κ. γεν- > γον-, γα-, με ποιοτικι μεταβολι > γενε- με πρόςφυμα ε > γενθ- με ζκταςθ. Ο ενεςτϊτασ προζκυψε από ενεςτωτικό αναδιπλαςιαςμό γι- + γεν > με ςυγκοπι > γι-γν-ομαι): γεγονόσ, γενεά, γενζκλιοσ, γζνεςθ, γενζτειρα, γενετιςιοσ, γενετικόσ, γενιά, γενικόσ, γζννθςθ, γθγενισ, γονζασ, γονι, γονίδιο, γονικόσ, γονιμοποίθςθ, γόνιμοσ, γονιμότθτα, γόνοσ, γονότυποσ, γυνι, εγγενισ, εγγονόσ, νεογνό, γνιςιοσ, ςυγγενισ, υπογονιμότθτα. πράξει < πράττω: άπρακτοσ, εμπράγματοσ, πολυπράγμων, πράγμα, πραγματικόσ, πραγματογνϊμονασ, πραγματογνωμοςφνθ, πραγματογνωςία, πρακτικό, πράξθ, πραξικόπθμα. μθχανᾶται < μθχανῶμαι: αμιχανοσ, βιομθχανία, βιομθχανικόσ, βιομιχανοσ, μθχανι, μθχάνθμα, μθχανικά, μθχανικόσ.


2

ςυναρμόττων < ςυναρμόττω < ςυν + ἁρμόττω: αρμολογία, αρμονία, αρμονικόσ, αρμόσ, δυςαρμονία, ςυναρμογι, φυςαρμόνικα. πεικοῖ < πείκω: πεικαναγκαςμόσ, πεικαρχία, πεικινιοσ, πειςικάνατοσ, πείςμα, πειςματάρθσ, πειςτιριο, πειςτικόσ, πικανόσ, πικανότθτα, πίςτθ, πιςτόσ. μεταδιδόναι < μετὰ + δίδωμι: αιμοδότθσ, ανζκδοτοσ, ανζνδοτοσ, αποδοτικόσ, δόςθ, δοςίλογοσ, δόςιμο, δοςολογία, δότθσ, δωρεά, δϊρο, δωροδοκία, δωροκζτθσ, ζκδοςθ, εκδότθσ, εκδοτικόσ, ενδοτικόσ, θλεκτροδότθςθ, καταδότθσ, λογοδοςία, μετάδοςθ, μεταδοτικόσ, μιςκοδοςία, παράδοςθ, παραδοτζοσ, πλθροφοριοδότθσ, προδότθσ, ςθματοδότθσ, φωτοδότθσ. ἀφιῇ < ἀπὸ + ἵ θμι: άνεςθ, άνετοσ, άφεςθ, αφετθρία, δίεςθ, εγκάκετοσ, ζνεςθ, ενζςιμοσ, ενετόσ, ζφεςθ, εφετείο, εφζτθσ, κακετιρασ, κάκετοσ, κακζτωσ, ςφνεςθ, ςυνετόσ, χειραφετθμζνοσ, χειραφζτθςθ. βοφλεται < βοφλομαι: αβουλθςία, αβοφλθτοσ, άβουλοσ, βουλι, βοφλθμα, βοφλθςθ, βουλθςιαρχία. καταχρῆται < καταχρῶμαι < κατὰ + χρῶμαι: άχρθςτοσ, δφςχρθςτοσ, εφχρθςτοσ, καταχραςτισ, κατάχρθςθ, καταχρθςτικόσ, χρεία, χρζοσ, χριμα, χρθματιςτιριο, χριςθ, χριςιμοσ, χρθςτικόσ, χρθςτόσ, χρθςτότθτα. ςκζψαι < ςκοπῶ / ςκοποῦμαι: αναςκόπθςθ, άςκοποσ, επιςκεπτιριο, επίςκεψθ, επιςκοπι, επιςκόπθςθ, επίςκοποσ, ςκεπτικόσ, ςκζψθ, ςκοπιά, ςκόπιμοσ, ςκοπόσ. εἶ πον: άλογοσ, αναντίλεκτα, αντίρρθςθ, απόρρθτοσ, άρρθτοσ, ειρινθ, ζποσ, επφλλιο, καλλιζπεια, λζξθ, λζξθμα, λεξικό, λογάρικμοσ, λογάσ, λογικόσ, λόγοσ, λογφδριο, ριμα, ριςθ, ρθτό, ριτορασ, ριτρα. προςαναγκάηοντεσ < προςαναγκάηω < πρὸσ + ἀναγκάηω: αναγκαίο, αναγκαιότθτα, αναγκαςτικά, αναγκαςτικόσ, ανάγκθ, εξαναγκαςμόσ. ἐπιμελεῖ ςκαι < ἐπιμελοῦμαι < ἐπιμελισ < ἐπὶ + μζλομαι: επιμζλεια, επιμελθμζνοσ, επιμελισ, επιμελθτεία, επιμελθτθριακόσ, επιμελθτιριο, επιμελθτισ, επιμελιτρια, επιμελϊσ. φυλάττειν < φυλάττω: αποφυλάκιςθ, αφφλακτοσ, προφυλακτιρασ, προφυλακτικόσ, προφφλαξθ, φφλαγμα, φυλαγμζνοσ, φφλακασ, φυλακι, φυλακιςμζνοσ, φυλακτό.

ΘΕΜΑΣΙΚΘ ΤΝΔΕΘ ΣΩΝ ΕΝΟΣΘΣΩΝ 12 ΚΑΙ 13 τθν προθγοφμενθ ενότθτα ο ωκράτθσ υποςτιριξε ότι ο άνκρωποσ τθσ αλθκινισ γνϊςθσ οφείλει να επιςτρζψει πάλι ςτθ ςπθλιά για να ςυμβάλει ςτθ μεταβολι τθσ πολιτείασ προσ το αγακό. Αφοφ επεςιμανε τθν αναγκαιότθτα τθσ παιδείασ και προςδιόριςε το περιεχόμενό τθσ ωσ «ὀρκῆσ περιαγωγῆσ τῆσ ψυχῆσ», κεϊρθςε ότι θ ολοκλιρωςθ τθσ γνωςτικισ πορείασ του φωτιςμζνου ανκρϊπου είναι να ςυνδυάςει τον κεωρθτικό βίο με τον βίο τθσ πράξθσ. Ζτςι οι φιλόςοφοι οφείλουν να ςυνκζτουν τθ κεωρία και τισ φιλοςοφικζσ τουσ αναηθτιςεισ με τθν πράξθ και τθν πολιτικι δράςθ. ’ αυτι τθν ενότθτα ο ωκράτθσ εξετάηει τθν αντίρρθςθ του Γλαφκωνα για το κατά πόςο είναι δίκαιο να αναγκάςουμε τουσ φιλοςόφουσ να αςκιςουν τθν εξουςία ςτθν πόλθ, εφόςον δεν το κζλουν, για να καταλιξει ςτον θκικό εξαναγκαςμό των πνευματικϊν ανκρϊπων να προςφζρουν τισ υπθρεςίεσ τουσ ςτο ςφνολο.


3

Θ ΑΛΛΘΓΟΡΙΑ ΣΟΤ ΠΘΛΑΙΟΤ. Ο ΘΘΙΚΟ ΕΞΑΝΑΓΚΑΜΟ ΣΩΝ ΦΙΛΟΟΦΩΝ - ΔΟΜΙΚΑ ΣΟΙΧΕΙΑ ΣΟΤ ΚΕΙΜΕΝΟΤ

Θ αντίρρθςθ του Γλαφκωνα για τον θκικό εξαναγκαςμό των φιλοςόφων

Ἔπειτ', ἔφθ, ἀδικιςομεν αὐτοφσ, καὶ ποιιςομεν χεῖ ρον ηῆν, δυνατὸν αὐτοῖ σ ὂν ἄμεινον;

Ο ςκοπόσ του Νόμου: θ ευτυχία τθσ πόλθσ ςτο ςφνολό τθσ

πελάκου, ἦν δ' ἐγϊ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μζλει, ὅπωσ ἕν τι γζνοσ ἐν πόλει διαφερόντωσ εὖ πράξει, ἀλλ' ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μθχανᾶται ἐγγενζςκαι,

(Οι λειτουργίεσ του νόμου για τθν ευτυχία του ςυνόλου)

Θ κοινωνικι λειτουργία

ςυναρμόττων τοὺσ πολίτασ πεικοῖ τε καὶ ἀνάγκθ,

Θ οικονομικι λειτουργία

ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλιλοισ τῆσ ὠφελίασ ἣν ἂν ἕκαςτοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦςιν ὠφελεῖ ν

Θ παιδαγωγικι και πολιτικι λειτουργία

καὶ αὐτὸσ ἐμποιῶν τοιοφτουσ ἄνδρασ ἐν τῇ πόλει, οὐχ ἵ να ἀφιῇ τρζπεςκαι ὅπῃ ἕκαςτοσ βοφλεται, ἀλλ' ἵ να καταχρῆται αὐτὸσ αὐτοῖ σ ἐπὶ τὸν ςφνδεςμον τῆσ πόλεωσ. Ἀλθκῆ, ἔφθ· ἐπελακόμθν γάρ.

Δικαιολογθμζνοσ ο θκικόσ εξαναγκαςμόσ των φιλοςόφων

κζψαι τοίνυν, εἶ πον, ὦ Γλαφκων, ὅτι οὐδ' ἀδικιςομεν τοὺσ παρ' ἡμῖ ν φιλοςόφουσ γιγνομζνουσ, ἀλλὰ δίκαια πρὸσ αὐτοὺσ ἐροῦμεν, προςαναγκάηοντεσ τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖ ςκαί τε καὶ φυλάττειν.

ΤΝΣΟΜΘ ΑΠΟΔΟΘ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΤ

Ο Γλαφκων αντιτίκεται ςτθν άποψθ του ωκράτθ ότι πρζπει να εξαναγκαςτοφν οι φιλόςοφοι να αναλάβουν τθ διακυβζρνθςθ τθσ πολιτείασ, ενϊ δεν το κζλουν, γιατί κεωρεί ότι είναι άδικο γι’ αυτοφσ να ηουν δυςτυχιςμζνοι, ενϊ μποροφν να ηουν ευτυχιςμζνοι, με βάςθ τισ δικζσ τουσ επιλογζσ. Ο ωκράτθσ, από τθν άλλθ, ζρχεται να απαντιςει ςτθν ζνςταςθ του Γλαφκωνα λζγοντασ ότι ςτόχοσ του νόμου είναι θ ευτυχία όλων των πολιτϊν και όχι μόνο μιασ κοινωνικισ ομάδασ. Για να επιτευχκεί αυτόσ ο ςτόχοσ, ρόλοσ του νόμου είναι να ςυνενϊνει αρμονικά τουσ πολίτεσ με τθν πεικϊ και τθ βία, να κάνει όλουσ τουσ πολίτεσ να ςυνειςφζρουν ςτο κοινό καλό και να διαμορφϊνει πολίτεσ τζτοιουσ που κα εξαςφαλίηουν τθ ςυνοχι τθσ πολιτείασ. Επομζνωσ, καταλιγει ο ωκράτθσ, θ λογικι και ο δίκαιοσ καταμεριςμόσ των εργαςιϊν ςτθ δίκαιθ πολιτεία υπαγορεφουν ςτουσ φιλοςόφουσ το χρζοσ τουσ, και κατά ςυνζπεια δεν κα αδικθκοφν οι φιλόςοφοι αν αναλάβουν τθ διακυβζρνθςθ τθσ πολιτείασ, αφοφ κα ενεργοφν για το ςυμφζρον του κοινωνικοφ ςυνόλου. Θεματικι οργάνωςθ τθσ ενότθτασ Α) «Ἔπειτ', ἔφθ, … ὂν ἄμεινον;» Θ αντίρρθςθ του Γλαφκωνα: είναι άδικο οι φιλόςοφοι να


4

γίνουν «υπθρζτεσ» των δεςμωτϊν. Β) «πελάκου, ἦν δ' ἐγϊ,… ἐπελακόμθν γάρ.» Ο ςκοπόσ του Νόμου ςτθν πόλθ είναι θ ευτυχία του ςυνόλου. Γ) «κζψαι τοίνυν,… ἐπιμελεῖ ςκαί τε καὶ φυλάττειν.» Δικαιολογθμζνοσ ο θκικόσ εξαναγκαςμόσ των φιλοςόφων.

ερμθνευτικά ςχόλια

Α. «Ἔπειτ', ἔφθ, … ὂν ἄμεινον;» Θ ΑΝΣΙΡΡΘΘ ΣΟΤ ΓΛΑΤΚΩΝΑ: ΕΙΝΑΙ ΑΔΙΚΟ ΟΙ ΦΙΛΟΟΦΟΙ ΝΑ ΓΙΝΟΤΝ «ΤΠΘΡΕΣΕ» ΣΩΝ ΔΕΜΩΣΩΝ

Ο Γλαφκωνασ αναρωτιζται με ζντονθ ζκπλθξθ αν είναι δίκαιο για τουσ φιλοςόφουσ να εξαναγκαςτοφν να αςκιςουν τθν εξουςία ςτθν πόλθ, ενϊ δεν το επικυμοφν. Κατά τθ γνϊμθ του, αυτό δεν είναι δίκαιο, γιατί, αν απαρνθκοφν τισ φιλοςοφικζσ τουσ αναηθτιςεισ και τθ γαλινια ηωι τουσ για να αςχολθκοφν με τα κοινά, κα γίνουν δυςτυχιςμζνοι. Ο Γλαφκων, λοιπόν, βλζπει το δίκαιο από τθ ςκοπιά του ατομικοφ ςυμφζροντοσ και κεωρεί ότι είναι άδικο να παραγνωρίηεται θ επικυμία του ατόμου υπζρ τθσ δικαιοςφνθσ. Άλλωςτε, κατά τον Γλαφκωνα, όπωσ αναφζρεται και ςτθν ειςαγωγι του ςχολικοφ εγχειριδίου, θ δικαιοςφνθ είναι μια υποκριτικι κοινωνικι ςφμβαςθ που επιβάλλεται από τουσ πολλοφσ για τθν αυτοπροςταςία τουσ. Επανζρχεται από τον Γλαφκωνα εδϊ το ηιτθμα που ζχει κζςει και ςτο 360C τθσ Πολιτείασ, Σο δακτυλίδι του Γφγθ: «Γιατί κάκε άνκρωποσ πιςτεφει πωσ θ αδικία τον ωφελεί ωσ άτομο πολφ περιςςότερο από τθ δικαιοςφνθ». Ο Γλαφκωνασ εκφράηοντασ μια ατομοκεντρικι αντίλθψθ αδυνατεί να δει τθ γνϊςθ ωσ προχπόκεςθ υπζρβαςθσ τθσ ατομικισ ςυνείδθςθσ προσ τθν κατεφκυνςθ τθσ κοινωνικισ ςυνείδθςθσ και τθσ αναγνϊριςθσ τθσ ςχετικισ προτεραιότθτασ που ζχει το καλό τθσ πολιτικά οργανωμζνθσ κοινωνίασ ςε ςχζςθ με το άτομο.

Β. «πελάκου, ἦν δ' ἐγϊ,… ἐπελακόμθν γάρ.» Ο ΚΟΠΟ ΣΟΤ ΝΟΜΟΤ ΣΘΝ ΠΟΛΘ ΕΙΝΑΙ Θ ΕΤΣΤΧΙΑ ΣΟΤ ΤΝΟΛΟΤ

1. «πελάκου πάλιν, ὦ φίλε» Ο ωκράτθσ αναφζρεται ςε προθγοφμενο ςθμείο του διαλόγου (466α), όπου ςυηιτθςαν τθν κατθγορία του Αδείμαντου (419α), ότι δθλαδι οι φφλακεσ αν και κα κατζχουν τθν εξουςία ςτθν πολιτεία δεν κα απολαμβάνουν αγακά, όπωσ ςπίτια, κτιματα και πλοφτθ, οφτε κα μποροφν να φιλοξενοφν φίλουσ οφτε να απολαμβάνουν διαςκεδάςεισ. Εκεί, ο Γλαφκων είχε δεχτεί ότι ςκοπόσ τθσ ιδεϊδουσ πολιτείασ δεν είναι να κάνει μόνο μία τάξθ ευτυχιςμζνθ, αλλά ολόκλθρθ τθν πόλθ.

2. «ὅτι νόμῳ … ἐγγενζςκαι»: θ κζςθ του ωκράτθ Ο ωκράτθσ αντικροφει τθν άποψθ του Γλαφκωνα και του υπενκυμίηει ότι τελικόσ και κορυφαίοσ ςκοπόσ του νόμου, τον οποίο προςωποποιεί, είναι θ ευδαιμονία όλθσ τθσ πόλθσ και όχι μόνο μιασ κοινωνικισ ομάδασ. Βλζπει, λοιπόν, το δίκαιο από τθ ςκοπιά του ςυλλογικοφ ςυμφζροντοσ και εκφράηει κοινωνιοκεντρικζσ αντιλιψεισ για τθν πολιτικι οργάνωςθ τθσ πόλθσ - κράτουσ. υλλαμβάνει ο ωκράτθσ τθν ουςία τθσ ζνςταςθσ του Γλαφκωνα και απαντά προβάλλοντασ το γενικό καλό τθσ πολιτικά οργανωμζνθσ κοινότθτασ ωσ αγακό επιβαλλόμενο από τον Νόμο. ’ αυτό το ςθμείο πρζπει να επιςθμανκεί θ πολφ μεγάλθ ςθμαςία που είχε ο νόμοσ για τον Πλάτωνα, κάτι που φαίνεται και ςτον διάλογο Κρίτων. Εκεί, ο νόμοσ προςωποποιείται και ςυνδιαλζγεται με τον ωκράτθ. Ο μφκοσ αυτόσ


5

εκφράηει τθ κεμελιϊδθ κεωρία του «Κοινωνικοφ ςυμβολαίου». φμφωνα με αυτό, κάκε πολίτθσ που νοιάηεται για τθν πόλθ του οφείλει να τθρεί τουσ νόμουσ και να παραμερίηει το προςωπικό του ςυμφζρον, για να εξαςφαλίςει τθ ςυνοχι και τθν ομαλι ςυμβίωςθ μζςα ς’ αυτι. Αυτι τθ ςτάςθ, άλλωςτε, ακολοφκθςε μζχρι το τζλοσ τθσ ηωισ του και ο ίδιοσ ο ωκράτθσ και το ίδιο κεωρεί ότι πρζπει να κάνουν και οι φιλόςοφοι.

3. Θ τριπλι λειτουργία του Νόμου για τθν επίτευξθ τθσ ευδαιμονίασ του ςυνόλου Ο ωκράτθσ ςτθν απάντθςι του ςτθν ζνςταςθ του Γλαφκωνα προςωποποιεί τον Νόμο και του αποδίδει τρεισ βαςικζσ λειτουργίεσ του με τισ οποίεσ επιδιϊκεται θ ευδαιμονία τθσ πόλθσ. Χρθςιμοποιεί τρεισ μετοχζσ «ςυναρμόττων, ποιῶν και ἐμποιῶν» για να καταδείξει τρεισ αδιαπραγμάτευτεσ λειτουργίεσ – προχποκζςεισ για τθν φπαρξθ και τθν ευδαιμονία τθσ πόλθσ. α. «ςυναρμόττων τοὺσ πολίτασ πεικοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ» Με το πρϊτο μετοχικό ςφνολο ο Πλάτωνασ προβάλλει τθν κοινωνικι λειτουργία του Νόμου, κακϊσ επιδιϊκεται θ κοινωνικι ςυναρμογι των πολιτϊν. Ο Πλάτωνασ ςυχνά κάνει λόγο για τθν αναγκαιότθτα τθσ αρμονίασ τόςο ςτα μζρθ τθσ ψυχισ, με τθν υποταγι του κατϊτερου μζρουσ ςτο ανϊτερο (το «ἐπικυμθτικὸν» πρζπει να υποτάςςεται ςτο «κυμοειδὲσ» και το τελευταίο ςτο «λογιςτικόν»), όςο και ςτισ ςχζςεισ των πολιτϊν μεταξφ τουσ. Μόνο αν επιτευχκεί αυτι θ αρμονία, κα οδθγθκοφν οι πολίτεσ ςτθ δικαιοςφνθ, ςτθν ομαλι ςυμβίωςθ μζςα ςτθν πόλθ και κατ’ επζκταςθ ςτθν ευδαιμονία. Αν όμωσ ο πολίτθσ είτε από φιλαυτία είτε από ματαιοδοξία είτε από αδυναμία κρίςθσ δεν είναι ςε κζςθ να οριοκετιςει τον τομζα τθσ δραςτθριότθτάσ του, τότε τουλάχιςτον κα πρζπει να ςυμμορφϊνεται προσ τισ υποδείξεισ του εμπειρότερου, του ςοφότερου, του ςωφρονζςτερου (βλζπε ειςαγωγι ςχολικοφ εγχειριδίου). Ζτςι, ο νόμοσ, προκειμζνου να πείςει τουσ πολίτεσ να υπακοφουν ς’ αυτόν, ϊςτε να επζλκει θ κοινωνικι αρμονία, χρθςιμοποιεί τθν πεικϊ και τθ βία (Πλάτων, Νόμοι, 722b: ο άριςτοσ νομοκζτθσ ςυνδυάηει τθν πεικϊ με τθ βία). Ο νόμοσ εναρμονίηει τουσ πολίτεσ χρθςιμοποιϊντασ τθν πεικϊ, τθν εκοφςια δθλαδι υπακοι των πολιτϊν ςτισ επιταγζσ του, και τον εξαναγκαςμό, δθλαδι τθ δφναμθ των κυρϊςεων που διακζτει. Με τθν πεικϊ, με τθ χριςθ, δθλαδι, λογικϊν επιχειρθμάτων, τθν προβολι υγιϊν προτφπων και με τθν παιδεία οφείλουν οι πολίτεσ να ςυνειδθτοποιιςουν τον κοινωνικό τουσ ρόλο, να παραμερίςουν το προςωπικό τουσ ςυμφζρον και να προςφζρουν αλλθλοβοθκοφμενοι ό,τι είναι δυνατόν ςτθν πολιτεία. Θ μζκοδοσ αυτι απευκφνεται κυρίωσ ςτουσ πεπαιδευμζνουσ πολίτεσ. Τπάρχουν, όμωσ, πολίτεσ και μζλθ τθσ κοινωνίασ, οι οποίοι δεν πείκονται με τον λόγο. ’ αυτοφσ επιβάλλεται θ βία. Πρόκειται για τον καταναγκαςμό που ορίηεται από τον νόμο και δεν επιβάλλεται τυραννικά, αυταρχικά. Θ μζκοδοσ αυτι απευκφνεται, κυρίωσ, ςτον «ἄπειρον παιδείασ ὄχλον», ςτον οποίο ο φιλόςοφοσ-νομοκζτθσ τθν εφαρμόηει, αλλά επιβάλλει και ςτουσ πολίτεσ, αν εκείνοι πολυπραγμονοφν, καταναγκαςτικά, υποχρεωτικά μζτρα για τθ ςυμμόρφωςι τουσ ςτο πνεφμα τθσ δικαιοςφνθσ, όπωσ και ςτουσ πεπαιδευμζνουσ, που δεν ζχουν ςυνετιςτεί με τθν πεικϊ, και ςτουσ άρχοντεσ, που είναι υποχρεωμζνοι να ηουν με λιτότθτα και ευςυνειδθςία, ϊςτε να εκλείψει θ διαφκορά από τον δθμόςιο βίο. Αυτόσ ο λιτόσ και ευςυνείδθτοσ τρόποσ ηωισ αναφζρκθκε και ςτθν ειςαγωγι του βιβλίου μασ: τόςο οι φφλακεσ όςο και οι φιλόςοφοι-βαςιλείσ ςτο πλαίςιο τθσ ιδανικισ πολιτείασ δεν ζχουν προςωπικι περιουςία, πολυτελείσ κατοικίεσ, οφτε καν οικογζνεια, για να είναι απερίςπαςτοι ςτο λειτοφργθμά τουσ. Είναι φανερό, λοιπόν, ότι ο νόμοσ οφείλει να αποβλζπει ςτθν ευδαιμονία όλθσ τθσ πόλθσ και να υποχρεϊνει τουσ Αγακοφσ να αςκιςουν τθν εξουςία.


6

β. «ποιῶν μεταδιδόναι … ὠφελεῖ ν» Με το δεφτερο μετοχικό ςφνολο ο ωκράτθσ αποδίδει ςτον Νόμο οικονομικι λειτουργία. Ο Νόμοσ κατοχυρϊνει μια από τισ βαςικζσ ιδρυτικζσ αρχζσ τθσ πόλθσ, τον καταμεριςμό τθσ εργαςίασ, με τον οποίο κατακτάται θ αυτάρκεια. Ζτςι, αν το άτομο είναι φφςει ενδεζσ, με τθν κοινωνικι του ςυναρμογι γίνεται αφταρκεσ χάρθ ςτθν αυτάρκεια που αποκτά θ κοινότθτα με τον καταμεριςμό τθσ εργαςίασ. Οι εργαςίεσ κατανζμονται ςε κάκε πολίτθ με βάςθ τισ ικανότθτζσ του, ϊςτε ο κακζνασ να ςτρζφει τθν προςοχι του όχι μόνο ςτθν ικανοποίθςθ των δικϊν του αναγκϊν, αλλά και ςτισ ανάγκεσ των ςυμπολιτϊν του, με ςτόχο το κοινό όφελοσ και τθν ευδαιμονία. Ζτςι, μεταξφ των πολιτϊν καλλιεργοφνται ςχζςεισ ςυνεργαςίασ, αλλθλοβοικειασ, αλλθλοπροςφοράσ και αλλθλεγγφθσ. γ. «καὶ αὐτὸσ ἐμποιῶν … ἐπὶ τὸν ςφνδεςμον τῆσ πόλεωσ» Με το τρίτο μετοχικό ςφνολο δθλϊνεται θ παιδαγωγικι και πολιτικι λειτουργία του Νόμου, ο οποίοσ ζχει χρζοσ να διαπλάκει ανκρϊπουσ ικανοφσ και άξιουσ να διατθροφν τθ ςυνοχι τθσ πόλθσ. Για να γίνει αυτό, χρειάηεται ο Νόμοσ από τθ μια να περιορίςει τθν ατομικι επικυμία, ϊςτε να τικαςευτεί θ βοφλθςθ από τον Λόγο, και από τθν άλλθ να κατευκφνει τθν πολιτικι κοινωνικοποίθςθ των ανκρϊπων. υνεπϊσ, ο Νόμοσ υπθρετεί τον τελικό ςκοπό τθσ ευδαιμονίασ του ςυνόλου και επιχειρϊντασ να υπαγάγει τθν ατομικι επικυμία ςτθν αναγκαιότθτα τθσ κοινωνικισ ςυναρμογισ και τθσ πολιτικισ ευταξίασ. Προσ αυτι τθν κατεφκυνςθ ο Νόμοσ καλλιεργεί τθν κοινωνικότθτα και ακόμθ περιςςότερο αναδεικνφει τουσ αγακοφσ πολίτεσ ςε πολιτικοφσ θγζτεσ που επιφορτίηονται με τθ διατιρθςθ τθσ ςυνοχισ τθσ πόλθσ. Σζλοσ, ο νόμοσ κζτει όρια και περιοριςμοφσ ςτθ ςυμπεριφορά των πολιτϊν, αλλά και των φιλοςόφων-βαςιλζων, ϊςτε να μθν παρεκτρζπονται και διαταράςςουν τθ ςυνοχι τθσ πόλθσ. Γενικόσ χαρακτθριςμόσ του νόμου Ο Πλάτωνασ ςτον υποςτθρικτικό του λόγο για τθν αναγκαιότθτα του θκικοφ εξαναγκαςμοφ του φιλοςόφου να αςκιςει πολιτικι εξουςία αναφζρεται ςτον νόμο. Ο νόμοσ παρουςιάηεται ωσ βαςικι αρχι τθσ πολιτικισ ςυμβίωςθσ, προκειμζνου να αποκλειςτεί ο κίνδυνοσ τθσ αταξίασ και του χάουσ που αναιρεί τισ δυνατότθτεσ τθσ δίκαιθσ πολιτείασ. Ζτςι θ κοινωνία παρουςιάηεται ωσ ζνα ςφνολο ανκρϊπων αυτοτελζσ, αφταρκεσ, διαχρονικό και οργανωμζνο όπου αναπτφςςεται ςυμμετρικά θ ατομικι και κοινωνικι διάςταςθ του ανκρϊπου. Ο νόμοσ, με άλλα λόγια, είναι θ αναγκαιότθτα που επιβάλλει τθν εναρμόνιςθ τθσ ατομικότθτασ και τθσ ςυλλογικότθτασ μζςα ςτθν κοινωνία. Εγγυθτισ και διεκπεραιωτισ αυτισ τθσ αναγκαιότθτασ κακίςταται ο φιλόςοφοσ. Κρίνοντασ από τισ λειτουργίεσ που επιτελεί και τα μζςα (πεικϊ-βία, κοινωνικό καταμεριςμό τθσ εργαςίασ, αγωγι αυτοπεριοριςμοφ), που χρθςιμοποιεί ο νόμοσ για να πείςει τουσ πολίτεσ πωσ είναι ςωςτό και αναγκαίο να υπακοφουν ς’ αυτόν, ςυμπεραίνουμε ότι ο ωκράτθσ προςπακεί να ςυμβιβάςει το γενικό καλό με το ατομικό, από τθν οπτικι μιασ ολιςτικισ και κοινωνιοκεντρικισ προςζγγιςθσ του πολιτικοφ φαινομζνου, ςτο οποίο εξαςφαλίηεται θ αξιοκρατία και θ αμερολθψία. Αυτι θ τόςο αναγκαςτικι επιβολι κανόνων και απαγορεφςεων δεν ταιριάηει ςε δθμοκρατικά πολιτεφματα, αλλά μάλλον ςε αυταρχικά και ολοκλθρωτικά κακεςτϊτα. φμφωνα, μάλιςτα, με οριςμζνουσ μελετθτζσ, θ προτεραιότθτα τθσ πόλθσ ζναντι του ατόμου ςυνιςτά μια ολοκλθρωτικι αρχι, επειδι ενδζχεται το κράτοσ να είναι ιςχυρό, αλλά οι πολίτεσ του δυςτυχείσ. Πρζπει, βζβαια, να επιςθμάνουμε ότι οι προκζςεισ του είναι αγακζσ, αφοφ απϊτεροσ ςτόχοσ του νόμου είναι θ χριςθ κάκε μζςου για τθν εξυπθρζτθςθ του κοινοφ ςυμφζροντοσ. Επίςθσ, δεν πρζπει να παραβλζψουμε το γεγονόσ ότι για τον Πλάτωνα ευδαιμονία δεν είναι θ προςωπικι ευτυχία


7

ςτθ ηωι, αλλά θ ςυναίςκθςθ ότι με τισ ενζργειζσ του ο πολίτθσ κακιςτά τουσ άλλουσ ευδαίμονεσ. Ο νόμοσ, λοιπόν, λειτουργεί ωσ απρόςωποσ και ψυχρόσ άρχοντασ, δρα αντικειμενικά, χωρίσ να παρεκκλίνει από τον ορκό τρόπο διακυβζρνθςθσ. Ρόλοσ του είναι να ρυκμίςει με τον καλφτερο δυνατό τρόπο τισ λειτουργίεσ του κράτουσ, ϊςτε να επιτευχκεί θ αρμονικι και ομαλι ςυμβίωςθ των πολιτϊν με υψθλό βακμό αλτρουιςμοφ. Παρουςιάηεται, δθλαδι, ωσ ιδανικόσ θγζτθσ τθσ ιδανικισ πολιτείασ.

Γ. «κζψαι τοίνυν,… ἐπιμελεῖ ςκαί τε καὶ φυλάττειν.» ΔΙΚΑΙΟΛΟΓΘΜΕΝΟ Ο ΘΘΙΚΟ ΕΞΑΝΑΓΚΑΜΟ ΣΩΝ ΦΙΛΟΟΦΩΝ

’ αυτό το ςθμείο, διατυπϊνεται το ςυμπζραςμα του ωκράτθ. Δικαιολογεί τθν άποψι του ότι οι φιλόςοφοι δεν πρζπει να αφινονται να κάνουν τθ ηωι που ζχουν επιλζξει, μζνοντασ μακριά από τα κοινά: ζχουν κακικον, εφόςον ζχουν εκπαιδευτεί κατάλλθλα γι’ αυτό, να κυςιάςουν τθν προςωπικι τουσ ευτυχία και να προςφζρουν ό,τι είναι δυνατόν για το καλό ολόκλθρθσ τθσ πολιτείασ. Άλλωςτε, με βάςθ τον κοινωνικό καταμεριςμό τθσ εργαςίασ οι φιλόςοφοι, επειδι ζχουν οδθγθκεί ςτθν αλικεια, τουσ αναλογεί θ υψθλότερθ κζςθ «εργαςίασ», αυτι του άρχοντα, κατά τθ λογικι ακριβϊσ που θ κατάταξθ των ανκρϊπων ςτισ άλλεσ τάξεισ εξαρτάται επίςθσ από τισ επιδόςεισ τουσ ςτθν παιδεία που τουσ παρζχει θ ιδανικι πολιτεία. Κατά ςυνζπεια, οι φιλόςοφοι ζχουν θκικό και ςφννομο χρζοσ να υπθρετιςουν το ςφνολο, γιατί αυτό αντιςτοιχεί ςτα γνωρίςματά τουσ και θ καταξίωςθ τθσ πνευματικισ τουσ καλλιζργειασ ςυμβαίνει μόνο με τθν άςκθςθ τθσ πολιτικισ τζχνθσ ωσ ανϊτερθσ όλων των άλλων και υπθρετικισ του ςυνόλου.

Κριτικι τθσ επιχειρθματολογίασ του ωκράτθ

Με δεδομζνα τα τελευταία ςχόλια του ωκράτθ για τον θκικό εξαναγκαςμό των φιλοςόφων, μποροφμε να δοφμε δφο κφριεσ τάςεισ να διαμορφϊνονται ςτθν κριτικι τθσ ςωκρατικισ κζςθσ και επιχειρθματολογίασ. Α) Από τθ μια θ ςωκρατικι κζςθ και επιχειρθματολογία δικαιϊνεται με τθν οπτικι εκείνων που κεωροφν ότι θ ευδαιμονία και θ πλθρότθτα του ανκρϊπου δεν ςυνδζεται αναγκαςτικά με τον άνετο, ανζμελο και χωρίσ ευκφνεσ βίο. Αντίκετα, αποδζχονται ότι για όςουσ δοκίμαςαν τθν ευδαιμονία τθσ Ιδζασ και τθσ αλικειασ, θ άςκθςθ πολιτικισ θγεςίασ, θ κάκοδοσ ςτισ ςκιζσ τθσ ςπθλιάσ, είναι κυςία και πόνοσ. Παρόλα αυτά όμωσ δζχονται τθν πολιτικι θγεςία και τθν μοιράηονται με τουσ άξιουσ, όχι από πάκοσ, ματαιοδοξία και ςυμφζρον, αλλά από βακιά ςυναίςκθςθ κακικοντοσ και αποςτολισ. Σο κακικον και θ ςυνείδθςθ μιασ ανϊτερθσ αποςτολισ, θ εςωτερικι επιταγι του χρζουσ για τθν πραγματοποίθςθ τθσ Ιδζασ, αυτά τουσ τοποκετοφν ςτθν κορυφι τθσ πολιτείασ και ςυνάμα τουσ κακιςτοφν ανυποχϊρθτουσ και άτεγκτουσ ςε ό,τι δεν υπθρετεί τθν Ιδζα και δεν προάγει τθν αξιοκρατία και τον τελικό ςκοπό τθσ ευδαιμονίασ τθσ πόλθσ ςυνολικά. Β) Από τθν άλλθ θ άποψι του ότι πρζπει να εξαναγκαςτοφν οι φιλόςοφοι να αναλάβουν τα θνία τθσ πόλθσ με ςτόχο το ςυμφζρον του ςυνόλου δεν μπορεί να κεωρθκεί δίκαιθ, αφοφ, αν εφαρμοςτεί, δεν γίνεται ςεβαςτι θ βοφλθςθ μιασ μερίδασ πολιτϊν, των φιλοςόφων. Πρϊτοσ ο Αριςτοτζλθσ παρατιρθςε ότι ο ςωκρατικόσ ςυλλογιςμόσ χαρακτθρίηεται από αντίφαςθ, κακϊσ δεν είναι δυνατόν θ ιδανικι πολιτεία να ευαγγελίηεται τθν ευδαιμονία όλων των πολιτϊν και τθν ίδια ςτιγμι να κάνει τουσ φιλοςόφουσ δυςτυχιςμζνουσ ανακζτοντάσ τουσ τθν πολιτικι


8

θγεςία. Με άλλα λόγια δεν μπορεί να υπάρξει ευδαιμονία μζςα ςτο κράτοσ χωρίσ τθν προςωπικι ευδαιμονία του κάκε πολίτθ.

ΤΝΔΕΘ ΣΘ ΑΛΛΘΓΟΡΙΑ ΣΟΤ ΠΘΛΑΙΟΤ ΜΕ ΣΟ ΘΕΜΑ ΣΘ ΔΙΚΑΙΟΤΝΘ ΚΑΙ ΣΘ ΙΔΑΝΙΚΘ ΠΟΛΙΣΕΙΑ (Αναςφνκεςθ του περιεχομζνου των ενοτιτων 11, 12 και 13) Θ αλλθγορία του ςπθλαίου ςυμβολίηει, όπωσ ζχουμε ιδθ αναφζρει ςτισ προθγοφμενεσ ενότθτεσ, τθν προςπάκεια του ανκρϊπου να βγει από τθν άγνοια και τθν πλάνθ ςτο φωσ τθσ γνϊςθσ και τθσ αλικειασ, ςτθν αναηιτθςθ των όρων τθσ τζλειασ πολιτείασ. Θ παιδεία είναι ςυναρτθμζνθ με τθ δικαιοςφνθ, γιατί προχπόκεςθ τθσ δίκαιθσ πολιτείασ είναι θ δίκαιθ ψυχι, που γίνεται δίκαιθ, όταν κατακτιςει τθν ιδζα του δικαίου. Θ γνωςτικι αυτι κατάκτθςθ προχποκζτει τθν παιδεία, φορείσ τθσ οποίασ είναι οι άρχοντεσ και ο τρόποσ άςκθςθσ τθσ εξουςίασ. Θ ορκι άςκθςθ τθσ εξουςίασ εξαςφαλίηει τθ ςωςτι παιδεία που είναι απαραίτθτθ για τθ διάπλαςθ τθσ δίκαιθσ ψυχισ. Θ ορκι άςκθςθ τθσ εξουςίασ μπορεί να γίνει μόνο από όςουσ ζχουν κατακτιςει τθν ιδζα τθσ δικαιοςφνθσ, γιατί μόνο αυτοί μποροφν να ικανοποιιςουν τουσ όρουσ τθσ δίκαιθσ πολιτείασ, δθλαδι να αςκοφν τθν εξουςία από χρζοσ και εςωτερικι επιταγι και όχι από ςυμφζρον και υςτεροβουλία. Ζτςι, ο Πλάτωνασ με τον θκικό εξαναγκαςμό των φιλοςόφων να αςκιςουν πολιτικά κακικοντα, επιχειρεί να ςυνκζςει τον κεωρθτικό βίο με τον πρακτικό κατά τθ λογικι ότι ο άνκρωποσ που κεάται τθν ιδζα του αγακοφ δεν μπορεί παρά να γίνεται και ο κιρυκάσ τθσ και ο εργάτθσ τθσ. υνεπϊσ, είναι κακοριςτικι θ ςθμαςία τθσ παιδείασ ςτθ κζαςθ του Αγακοφ, ςτθν τελείωςθ του ανκρϊπου ςτο πλαίςιο τθσ ιδανικισ πολιτείασ. Ο εκπαιδευμζνοσ από τθν πόλθ φιλόςοφοσ, που αντίκριςε τθν αλικεια, οφείλει να τθ μεταλαμπαδεφςει και ςτουσ υπόλοιπουσ και να τουσ οδθγιςει ςτθν ςυνειδθτι άςκθςθ τθσ αρετισ. Οφείλει να αναλάβει τθ διακυβζρνθςθ τθσ πόλθσ, γιατί μόνο ζτςι αυτι θ πολιτεία κα χαρακτθρίηεται από τισ αρχζσ τθσ ςοφίασ, τθσ ανδρείασ, τθσ ςωφροςφνθσ και τθσ δικαιοςφνθσ και κα πραγματϊνει τον ςκοπό τθσ που είναι θ ευδαιμονία όλθσ τθσ πόλθσ και όχι μζρουσ τθσ.

ΑΙΘΘΣΙΚΑ ΧΟΛΙΑ

Αντικζςεισ «χεῖ ρον ≠ ἄμεινον»: θ χριςθ αυτισ τθσ αντίκεςθσ (όπωσ και θ εναντιωματικι μετοχι «δυνατὸν ὂν») εκφράηει τθν ζντονθ αντίδραςθ του Γλαφκωνα. «ἕν τι γζνοσ ≠ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει»: υπογραμμίηεται θ μζριμνα του νόμου για το όφελοσ και τθν ευδαιμονία όλων των πολιτϊν. χιμα κατ’ άρςθ και κζςθ : «ὅτι νόμῳ οὐ τοῦτο μζλει ≠ ἀλλ’ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει … ἐγγενζςκαι»: υπογραμμίηεται ο ρόλοσ του νόμου να επιφζρει ιςορροπία ςτθν πόλθ. «οὐχ ἵ να ἀφιῇ … ≠ ἀλλ’ ἵ να καταχρῆται …»: τονίηεται ο ρόλοσ του νόμου να χρθςιμοποιεί τουσ πολίτεσ ωσ ενωτικό δεςμό τθσ πόλθσ. «οὐδ’ ἀδικιςομεν … ≠ ἀλλὰ δίκαια …»: απαντά ςτθν ευκεία διςκελι ερϊτθςθ του Γλαφκωνα: «Ἔπειτ’, ἔφθ, ἀδικιςομεν αὐτοφσ, καὶ ποιιςομεν χεῖ ρον ηῆν, δυνατὸν αὐτοῖ σ ὂν ἄμεινον;». Ζτςι, υπθρετείται θ εγκυρότθτα του ςυλλογιςμοφ που ανζπτυξε. Παρατακτικι ςφνδεςθ των προτάςεων «ἀδικιςομεν αὐτοφσ, καὶ ποιιςομεν χεῖ ρον ηῆν»//«πεικοῖ τε καὶ ἀνάγκῃ»//«ποιῶν μεταδιδόναι … καὶ αὐτὸσ ἐμποιῶν …»//«ἐπιμελεῖ ςκαί τε καὶ φυλάττειν» Προςωποποίθςθ το κείμενο παρατθροφμε τθν προςωποποίθςθ του νόμου, ϊςτε να φανεί ο ρόλοσ του, που


9

ςχολιάςτθκε προθγουμζνωσ: «μζλει», «μθχανᾶται», «ςυναρμόττων», «ποιῶν», «ἐμποιῶν», «ἀφιῇ», «καταχρῆται»

Πλάτωνος "Πολιτεία"

Documents

Transcript of Πλάτωνος "Πολιτεία"