Ηθική - Μπαρούχ Σπινόζα

ΣΠΙΝΟΖΑ

ΗΘΙΚΗ

MετcΧφpασΎj ΕΎ'ΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΝΤΑΡΑΚΗΣ

Eωαγωγ� ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎ'ΛΟΎ'

ΕυμενεΤς ελεγχω

Εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ

Επψελψές της σεφocς

ΣΤΕΛΙΟΣ ΒΙΡΒΙΔΑΚΗΣ ΠΑΥΛΟΣ ΚΑΛΛΙΓΑΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΗΡΟΠΑΙΔΗΣ Ν.Μ. ΣΚΟΥΤΕΡΟΠΟΥΛΟΣ

Τίτλος πρωτοτυπου: ETHICA Ordine Geοmetnω deπwnstrαtα

© ΕχΟόσεις ΕΚΚΡΕλlΕΣ - Χριστίνα Ζ-ήσΥι

Ιουλιανου 41-43, AθΊjνα 104 33

TYjλo/Fax: 210 8220006

Βιβλιοπωλεϊο: Στοά του Βιβλίου, Πεσμαζόγλου 5, Αθ-ήνα

ΤΥιλ.: 210 3213583

Μάρτιος 2009

ISBN 978-960-7651-72-3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

F.:ΙΣΑΓΩΓΗ Γεωμετρία και δύναμη: Το βλέμμα της

αιωνιότητας ...................... . .. 7

IlΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 73

.\ΙF.:ΡΟΣ Ι

Περί του Θεού 77

.\[ΕΡΟΣ ΙΙ

Περί της Φύσης και της Προέλευσης του Πνεύμα-

τος. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 143

:\ΙΕΡΟΣ ΙΙΙ

Περί της Προέλευσης και της Φύσης των Συναι

σθηματικ(Δν Επηρειrl)ν . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

.\[ΕΡΟΣ IV

Περί της Ανθρώπινης Δουλείας, ήτοι περί της

Ισχύος των Συναισθηματικ(vν Επηρειό)ν 341

ΜΕΡΟΣ ν

Περί της Δύναμης του Νου, ήτοι, περί της ανθρ(v-

::τινης Ελευθερίας ....... . .......... . .. 455

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ........ 509

ΒΙΗΛ[()ΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΚΑΙ ΕΥ'ΡΕΤΗΡΙΟ .................... 521

ΗΘΙΚΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ ΚΑΙ ΔΥΝΑΜΗ:

ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΗΣ ΑΙΩΝΙΟΤΗΤΑΣ

Το ανθρ(vπινο Πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί

απόλυτα μαζί με το Σό>μα· αλλά από αυτό παρα

μένει κάτι που είναι aιrvvιo.

Ηθική V, 23

Η συγγpαφ� της Ηθικής είχε οιαρκέσει περωσότερο από οέκα χρόνια, και το 1674 ο Σπινόζα σκεφτόταν να ΤΎj OΎjμOσιεύσει. Τψ έΚOOσΎj προκατέλαβαν οι φ�μες για το περιεχ.όμενό ΤΎjς, οι οποίες οιαρκώς πλ�θαιναν προκαλώντας ασφυκτικό κλίμα· ο Σπινόζα έπρεπε να αναστείλει ΤΎj OΎjμOσίευσ� ΤΎjς. Η Ηθική oιαφυλάXΤΎjκε κυκλοφορώντας περιορωμένα ως χειρόγραφο ανάμεσα σε φιλικούς κύκλους. ΔΎjμOσιεύΤΎjκε μετά το θάνατο του συγγραφέα ΤΎjς, το 1677,

μαζί με το σύνολο του έργου του, μόνο με τα αρχικά του ονόματός του στο εξώφυλλο· τον Ιούνιο του 1678, οι αρχές 7ΥΊς Ολλανοίας απαγόρευσαν τψ κυκλοφορία του. Ι Η ιστορία

ι. Η έκ�oσY) των έργων του Σπ�ν6ζα ετοιμάσΤΥ)κε με μεγάλες

πρoφυλάζε�ς κα� μυστ�κ6τψα. M6λ�ς 6μως ��έρρευσε το γεγον6ς, θopυβ�θY)καν o� πpoτεσταντ�κές αρχές σΤΥ) ΧάγΥ), στο Άμστερ

ν,ιχμ, αλλά και Υ) Kαθoλ�κ� ΕκκλησΙα κα� Υ) εβραΙκ� κοιν6τψα. Οι αρχές ης Oλλαν�Ιας εκ�Ι�oυν �ιάταγμα απαγ6ρευσΥ)ς για το σ'Jνολο του έργου του Σπιν6ζα -αποσπάσματα κειμένων του, επιστολές, ακ6μΥ) και αναφορές άλλων σε βασικές ι�έες του- προ

βλέποντας βαρύτατες ποινές σε 6ποων συνέβαλε σΤΥ) �ιά�oσY) των ��εών του. Βλ. lonathan Israel, Rαdicαl Enlightenmen1, Oxford University Press, Oζφ6ρ�Y) 2001, σσ. 286-291ι.

9

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎ'ΛΟΎ'

του όμως συνεχίσΤYjκε κα� αναόείΧΤYjκε ως ένα από τα σYjμαντ�κότερα έργα που εΠYjρέασαν τον φ�λoσoφ�κό στοχασμό.

Ο Π�έρ Μπέυλ (Pieue Bayle) παρουσίασε τον Σπ�νόζα ως «ενάρετο άθεο».2 Στο φ�λoσoφ�κό σύσΤYjμα του Σπ�νόζα, ο Θεός συνόέετα� με το αγαθό ΤYjς γνώσYjς κα� Τψ αγάΠYj γ�α το αντ�κείμενό ΤYjς. Το ανά χείρας έργο του φέρε� τον τΙΤλο Ηθική. Ο πλ�ΡYjς τίτλος, Ηθική αποδεδειγμένη με γεωμε

τρική τάξη, όίνε� ένα κρ�τ�ρω γ�α Τψ αναγνώρ�σY) ΤYjς ταυτόΤYjτας του έργου. Τον 170 α�ώνα, τα μαθYjματ�κά �ταν ένα από τα πρότυπα ΤYjς νέας επ�στ�μYjς Yj ευκλείόε�α γεωμετρία ΧΡYjσιμοπο��θYjκε ως πρότυπο γ�α Τψ τάξYj, ΤΥ) λoγ�κ� σύνόεσΥ) κα� Τψ απόόε�ξY) προτάσεων. Eπ�πλέoν, Yj γεωμετρία αποτελούσε πνευματ�κ� άσΚYjσYj γ�α Τψ προετοιμασία του νου να συλλάβε� έννo�ες κα� να τ�ς εκθέσε�. Ο νους ασκείτα� πάνω σε πρoβλ�ματα, προσπαθώντας να βρε� Τψ πρόσφΟΡΥ) οόό επίλυσ� τους. Ο Ντεκάρτ ό�έκρ�νε τα μαθYjματ�κά ως μYjχαν�κ� όεξωτεχνία άσΚYjσYjς υπoλoγ�σμών από τα μαθYjματ�κά ως όρασΤYjρ�όΤYjτα που συνόυάζε� Τψ ευγένε�α του πνεύματος με Τψ πρακηκή ωφέλε�α. ΚατανόYjσε ότ� τα μαθYjματικά. �ταν ένα μεθoό�κό εργαλείο, το θεώΡYjσε, όμως,

2. Ο Ρίeπe Bayle (1647-1706), γνωστ6ς για. το μψια.ίο περιο-

8ικ6 Nouvelles de lα Republίque des lettres κα.ι για. το Dictίonnaιre historique et critίque, έπα.ιξε σYjμα.ντικ6 ρ6λο ση 8ιά80σΊ) του

έργου του Σπιν6ζα., το οποίο για. τον Μπέυλ συν8έετα.ι με ΤΊ) φι

λοσοφία. Π ροσωκρα.τικών, 6πως ο Ξενοφάν-ης, με το σUσΤYjμα. ΤΊ)ς

στωικ�ς φιλοσοφία.ς, τους πα.νθείσμους του Μεσα.ίωνα. κα.ι ΤΊ)ς

Ανα.γένν-ησΊ)ς. Βλ Ρίeπe Bayle (P.-F. Moreau, επιμ.), Ecrits sur Spinozα, L'Autre Rive, Berg Intemational Editeurs, Πα.ρίσι 1983.

Ο Μπέυλ έ8ωσε μια. poμα.ντικ� εικ6να. για. τον Σπιν6ζα. βλέποντάς

τον να. εκπροσωπεί τους νέους στψ ιστορία. μάρτυρες, 6χι ΤΊ)ς

πίσΤΊ)ς, α.λλά ΤΊ)ς α.πo8εικτικ�ς γνώσΊ)ς.

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σαν «εζωτεp�κό φλo�ό κα� εζωτεp�κό πεp�βλY)μα»;l καθώς ο νους θα πpέπε� να συν3έε� τα μαθΎjματ�κά με τα αντ�κε�μενα που αναπαp�στάνoντα� 3�ά των μαθΎjματαών συμβόλων. Ό

πως ε�χε 3�απιστώσε�, «o� επιστ�μες τώρα φέρουν μάσκες αν αυτές αφαιρεθούν, θα φανούν πω όμορφες» (ΑΤ Χ 215). Το επ�σΤΎjμOν�κό του πρόγραμμα 3�απνέετα� από το όραμα ΤΎjς σύν3εσΎjς όλων των επ�σΤΎjμών σε ένα σύνολο.

Ο Ντεκάρτ συνέθεσε τ�ς Αρχές της φιλοσοφίας του (Ρήn

cipia Philosophiae, 1644) με γεωμετp�κό τρόπο κα� σύμφωνα με το αpχ�κό του σχέ3ω, κα� σκόπευε να αφ�εpώσε� το τελευτα�o μέρος στΎJV Ύjθ�κ�. Το έργο εκ3όθΎjκε χωp�ς να εκπλΎjpωθε� το αpχ�κό σχέ3ω μέχp� τέλους.1ι Ο Σπ�νόζα ε�χε εντpυφ�σε� σΤΎj μελέΤΎj των μαθΎjμα.τ�κών κα� ε�χε μελετ�σε� το έργο του Ντεκάρτ, το oπo�o γpάφΤΎjκε στΎJV Oλλαν3�α κα� άσΚΎjσε μεγάλΎj επ�3pασΎj.;) ΣΤΎj συνέχε�ά του, παpoυσ�ά-

3. Rene Descartes, Regulαe αd directionem ingenii, το οποίο έχει απ080θεί ως Κανόνες για την καθοδήγηση του πνεύματος,

εισαγωΥΙι Ν. Aυγελ�ς, μτφρ. Γ. Δαρ8ιώης, Εγνατία 1974, 4, § 4, σ. 37 (ΑΤ Χ: 374).

11. Ας σ1)μειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια 1) ζω� του ΝτεκOCρτ είχε αναστατωθεί από μια 8ιπλ� επίθεσ1), εκ μέρους 11)σουιτών και προτεσταντών- το 1643, είχε απειλ1)θεί με απέλασ1) και κocψιμο των γραπτών του από τις πολιτικές αρχές Τ1)ς ΟυτρέΧΤ1)ς, οι οποίες εξέφρασαν η βούλφ1) του ισχυρού καθ1)γψ� Θεολογίας Gisbel1us Voetius. Για τψ περίφ1)μ1) έρι8α ης Ουτρέχης, βλ. 7ψ εκτεταμέV1) μελέη του J.A. van Ruler, ΤΜ Crίsis ofCαusαlity. Voetius αΜ Descαrtes οπ God, Nαture αΜ Chαnge, E.J. Brill, Λέιντεν-Νέα ιόΡΚ1)-Κολωνία 1995.

5. ΣΤ1) βιβλLOθ�Κ1) του Σπινόζα βρέθ1)καν αρκετOC βιβλία μαθ1)ματικών, όπως 1) αριθμψικ� του Διόφαντου του Αλεξαν8ρινού (Diophαnιi Alexαndrini αrithmeticorum Ιίδτί νη· τα έργα του Fr.

ΙΙ

ΗΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗ ΓΟΡΟΠΟΥΛΟι

ζει μια. νέα. σύνθεσΎ) φιλοσοφικών α.ρχών κα.ι εφα.ρμόζει ΤΎ) γεωμετρικ� τάζΎ) στον φιλοσοφικό λόγο Τ'f)ς Ηθικής του· το γεωμετρικό «περίβλ'f)μα.», 'f) γεωμετρικ� μoρφ� α.ποκτά ουνα.μικό περιεχόμενο, ενώ οι προτάσεις Τ'f)ς Ηθικής υπάγοντα.ι στις α.πα.ιτ�σεις του κα.νονιστικού λόγου κα.ι Τ'f)ς α.πόΟειζ'f)ς.

Το πρώτο μέρος Τ'f)ς Ηθικής έχει ως τίτλο «Περί του Θεού». Τον 170 α.ιώνα., 'f) EυρώΠ'f) τα.λα.νίζετα.ι α.πό πολέμους, θρ'f)σκευτικές έριοες, φα.να.τισμό κα.ι μισα.λλοΟοζία.. T'f) μεγάλΎ) θΡ'f)σκευτικ� κρίσΎ) προκάλεσε 'f) Οια.μάχΎ) α.νάμεσα. στον κα.θολικισμό κα.ι τον προτεστα.ντισμό, α.πό Τψ οποία.

Vieta· Ύ) Γεωμετρία του ΝτεκOCρτ, μα.ζΙ με OCλλες εκ3όσε�ς των έργων του· o� Μαθηματικές ασκήσεις του Frans van Schooten (1657)· μα.θΎ)ματ�κOC προς ΧP�σΎ) των ραβΙνων (Een Rabbinsch mαthemαtisch Boeck)· τα β�βλΙα του Snellius van Royen, ο οποΙος είχε επ�χεφ�σε� να απoκαταστ�σε� ΤΎ) χαμένΎ) πραγματεία του Απολλώνιου De sectione deteπninαta, κ.oc. Βλ τον κατOCλογο ΤΎ)ς β�βλιoθ�ΚΎ)ς του Σπ�νόζα στο «Dossier» ης έκ�oσΎ)ς Spinoza,

Ethique, μ τφρ. Β. Pautrat, Seuil, ΠαpΙσ� 1999.

Ση φ�λoσoφία του Σπ�νόζα, μπορεί να εντoπ�στεί Ύ) χρ�σΎ) όχ� μόνο ενός μοντέλου. Ας σΎ)με�ωθεί ότ� ο όρος μοντέλο, modulus στα λαnν�κoc, σΎ)μαίνε� μέτρο, κανόνας, νόμος, επίσΎ)ς μέλος κα� αρμονΙα· αποτελεί επΙσΎ)ς υπoκoρ�στικό του modus, που σΎ)μαίνε� μέτρο, πέρας, ρυθμός και τρόπος, κ� επίσΎ)ς έγκλισΎ). Το μοντέλο ως όρος ΤΎ)ς αρχιτεκτoν�κ�ς υΠO�Ύ)λώνε� το μέτρο, το γνώμονα και τψ αναλογία ανOCμεσα στα μέλΎ) ενός έργου. Ο Σπ�νόζα �εν ΧΡΎ)σψoπo�εΙ μόνο το πρότυπο των μαθΎ)ματ�κών, αλλOC επίσΎ)ς κα� ΤΎ)ς oπτικ�ς κα� ης μΎ)χαν�κ�ς. ΕπίσΎ)ς, �εν ΧΡΎ)σψoπo�εί μόνο ένα μοντέλο μαθΎ)ματικών, αλλOC μ�α σύνθεσΎ) ��αφopετ�κών μαθΎ)ματ�κών. Βλ D. Parrochia, «Sur quelques modeles scientifiques

de la pensee de Spinoza», Travaux et documents, 2, Groupe de Recherches Spinozistes, PUF, Παρίσ� 1989, σ. 48.

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

προκύπτουν κα.� άλλες θΡ'f)σκευτ�κές ομά8ες. o� θεoλoγ�κέςπoλ�τ�κές έρ�8ες α.πα.σχολούν τον πρώψο Δ�α.φωτ�σμ6, στο πλα.ίσιο του οποίου επ�xεφείτα.� να. α.πα.νΤ'f)θεί με 6ρους 8�α.λ6γου το κρίσψο ερώΤ'f)μα. Τ'f)ς εφγ)V'f)ς κα.� Τ'f)ς εν6Τ'f)τα.ς. Σε

, , ' β λ ' " α.υτο το εγχεφ'f)μα. συνε α. ε 'f) νεα. μ'f)χα.ν�στ�κ'f) επ�σΤ'f)μ'f), στψ οποία. μετέxε� μεγάλος α.ρ�θμ6ς φ�λοσ6φων-επισΤ'f)μ6-νων. Η νέα. επ�στγ)μ'f)6 πα.ρέxε� μ�α. νέα. φ�λoσoφία. Τ'f)ς φύσ'f)ς, 8�α.τυπώνoντα.ς με 6ρους γεωμετρία.ς κα.� φυσ�κγ)ς Τ'f) σχέσ'f) Θεού, κ6σμου κα.� α.νθρώπου.7

6. Η λέξη επιστήμη ΧΡΎjσΨOΠOιε�τω στψ τεχνικ� oρoλoγ�α ΤΎjς επoχ�ς, απ03�30ντας όλΎj ΤΎj συσΤΎjματικ�, στψ πραγματικόΤΎj1"α φιλoσoφικ� γνώσΎj. Πλψ όμως, εγκαταλείπεται Ύj σχολαστικ� φιλoσoφ�α κω μεταβάλλετω Ύj σχέσΎj φιλoσoφ�ας κω θεoλoγ�ας (βλ D. Garber and Μ. Ayers, «Introduction», στο D. Garber - Μ. Ayers (επψ.), ΤΜ Cambrίdge History o/Seveπteeπth-Ceπtury Phiwsophy, Cambήdge University Press, Kα�μπριτζ '1998, σ. 2). Η νέα επιστ�μΎj εισάγει μια νέα φιλoσoφ�α ΤΎjς φύσΎjς, Ύj oπo�α 3εν ε�ναι ακόμΎj 3εκτ� από το μεσαιωνικό πανεπιστ�μιo, όπως υπ03εικνύει και Ύj ιστoρ�α του Ντεκάρτ. ΠλΎjν όμως, αναπτύσσοντω νέοι θεσμo�, όπως οι Ακαδημείες, που θα ενισχύσουν τψ αναγνώρισΎj και 7ψ ανάπτυςΎj κω ΤΎjς νέας γνώσΎjς. Ο Σπινόζα βρ�σκετω σε 3ιάλογο, που περιλαμβάνει και ΤΎjν αντιπαράθεσΎj, με ΤΎj Bασιλικ� Eταιpε�α του Λoν3�νoυ. Ένα μεγάλο μέρος ΤΎjς αλλΎjλOγραφ�ας του καταλαμβάνουν οι επιστολές με τον γραμματέα ΤΎjς Bασιλικ�ς Eταιpε�ας Χένρι Όλντενμπουργκ, κατά πρoτρo� του Μπέυλ Ο Όλντενμπουργκ, μάλιστα, επι3ίωςε να συναντ�σει τον Σπινόζα, και σε επιστολές του, πολλές από τις οποίες είναι φιλοσοφικά 30κ�μια, τον ενθαρρύνει να συνεχ�σει το έργο του.

7. Εκτός από τον Ντεκάρτ, ο Χομπς �ταν ένας από τους γνωστούς φιλοσόφους, ο οποίος παρoυσ�ασε τις φιλοσοφικές του θέσεις με χρ�σΎj γεωμετρικών τρόπων, ενώ υ�ρχαν και άλλοι λιγότερο γνωστo� σε μας, όπως ο Cumberland, οΑ. Geulincx, ο J.-

13

ΗΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗ ΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ

Από τη μεσαιωνικ� παράSοσΥ) οι SιανΟΥ)τές του 170υ αιώνα παραλαμβάνουν ΤΥ) λατινικ� γλώσσα για ΤΥ) συγγραφ�, ΤΥ)ν έκφρασΥ) και τψ επικοινωνία τους. Το φιλοσοφικό λεξιλόγω που έχει παραSοθεί από ΤΥ) σXOλαστLΚ� SιSασκαλία SιαΤΥ)ρείται στα έργα των νεωτερικών φιλοσόφων, πλψ όμως παρουσιάζονται έως και ριζικές μεταβολές στο νόΥ)μα των όρων του. Ο Σπινόζα έγραψε τψ Ηθική του στα λατινικά υιοθετώντας ΤΥ) γεωμετρία ως τάξΥ) του λόγου, SΥ)λαS� ορίζει τις έννοιες που ΧΡΥ)σψοποιεί και Sιατυπώνει προτάσεις οι οποίες ακολουθούνται από αποSείξεις και πορίσματα. Ο φιλοσοφικός του λόγος αξιοποιεί και άλλες επιστ�μες, όπως Υ) oπτικ� και Υ) μY)xανιστικ� φυσικ�, συνSέοντας ΤΥ) γεωμετρία με τψ κατανόΥ)σΥ) ΤΥ)ς φύσΥ)ς, με όρους αιτίας, κίνΥ)σΥ)ς, ΜναμΥ)ς, αντανάκλασΥ)ς.8 Επιπλέον, ο Σπινόζα αποτολμά να Sιατυπώσει ΤΥ) θέσΥ) -στψ οποία �SY) έτεινε Υ) επιστ�μY)- ότι Υ) φύσΥ) ενέχει το παραγωγικό αίτιό ΤΥ)ς αποτελώντας αυτόνομο σύσΤΥ)μα. Τα ζ Y)τ�ματα που προκύπτουν

ι 'ψ Ι ι 'λ <::ο ι ι ειναι υ LστY)ς σΥ)μασιας, αφορουν ο α τα πεοια ΤΥ)ς γνωσΥ)ς, τψ οργάνωσΥ) ΤΥ)ς επιστ�μY)ς, τψ Y)θικ� και τψ πoλιτικ�.

Στψ Ηθική του Σπινόζα, Υ) γεωμετρικ� τέχνΥ) συνSέεται με ΤΥ) ΜναμΥ) του λόγου, Υ) παραγωγLΚ� και αποSεικτικ� σκέψΥ) με τψ παραγωγικ� και αποSεικτικ� πράξΥ). Από

Β. Μοήn, ο Ε. Wp.jgel. Βλ. Α. Gaπett, Meαning ίπ Spinozα 's Method, Cambήdge Univen;ity Press, Kαίμπρ�τζ 2003, σσ. 9 κ.ε.

8. ΣΤΎj β�βλΙOθ�ΚΎj του Σπ�νόζα υ�ρxαν επίσΎjς β�βλία αστρονομίας, αρκετές μελέτες ανατομίας, τα έργα του Iππoκρά:ΤΎjO επίσΎjς, τα έργα του Chήstίan Huygens με τον οποίο ο Σπ�νόζα

είχε πρoσωπ�κ� επ�κo�νωνία, Ύj Οπτική του J. GregOlΎ (1663), τα

έργα του Κέπλερ, μελέτες του Μπέυλ, το έργο του ΙταλοΙΙ XΎjμαOίι

AnΙοnίο Ν eή γ�α τψ τέXVΎJ ΤΎjς υαλουργίας (Ι 'Aιte vetrαriα distintα ίπ libri VlI, Φλωρεντία 1592 κα� 1612), κ.ά:.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ι ι ( ') " , ΤYjν εννοια. αυταιτιο causa SUI , α.πο ΤYjν α.πειΡYj, α.υτονομΎ) κα.ι ενερΥή πρα.γμα.τικ6τYjΤα., ορίζετα.ι Yj α.ρx� ΤYjς α.νάπτυξ�ς ΤYjς, Yj οποία. 08Yjγείτα.ι πα.ρα.γωγικά, 6πως υπογρα.μμίζει ο τίτλος του τελευτα.ίου μέρους, στψ α.π68ειξΥ) ΤYjς aύνα.μYjς του νου κα.ι ΤYjς ελευθερία.ς του α.νθρώπου. Η οΜς ΤYjς Ηθικής

του Σπιν6ζα. 8εν είναι ευθUγρα.μμYj, 8ια.ιΡείτα.ι σε πέντε μέρΥ) κα.ι πρέπει να. α.ντεπεξέλθει στα. πιο σYjμα.ντικά ζYjτ�μα.τα. που α.πα.σχολοUν τψ επιστ�μYj, ΤΥ) φιλοσοφία. κα.ι το βίο, 6πως οι γ6νιμες α.ρχές ΤYjς ζω�ς κα.ι ΤYjς γνώσYjς, Yj α.ρετ�, τα. συνα.ωθ�μα.τα., Yj πλάVYj, Yj 80υλεία., ο α.τομικ6ς κα.ι ο κοιν6ς βίος, Yj ελευθερία., Yj ευ8α.ιμονία.. Η γεωμετρικ� τάξΥ) με τψ οποία. τοποθετοUντα.ι τα. ζ Yjτ�μα.τα. κα.ι α.να.8εικνUοντα.ι οι α.ξίες του λ6γου, κα.θώς κα.ι Yj γλώσσα. του κειμένου, προκα.λοuν 8υσκολίες στον α.να.γνώστYj. Η άσΚYjσYj μπορεί να. θεωΡYjθεί ως μέρος του προγράμμα.τ6ς ΤYjς: το α.γα.θ6 8εν μπορεί να. εμφα.νιστεί στο τέλος σα.ν α.π6 μYjχα.�ς Θε6ς ο στοχα.σμ6ς

ι � 'λθ � " ' β , πρεπει να. οιε ει, κα.ι να. οοκιμα.στει, α.πο ορισμενες α.σικες α.λλά κα.ι 8ια.φορετιχές 080uς, 6πως υπο8Yjλώνει κα.ι ο τίτλος κα.θεν6ς α.π6 τα. πέντε μέρΥ) α.π6 τα. οποία. α.ποτελείτα.ι το έργο. Ο γεωμετρικ6ς λ6γος 8εν πα.ρουσιάζετα.ι μον6τονα. κα.ι α.πα.ρέγκλιτα., κα.θώς Yj α.νάπτυξΥ) του έργου συμπλYjρώνετα.ι α.π6 σχ6λια., προλ6γους κα.ι πα.ρα.ρτ�μα.τα., γρα.μμένα. πιο ελεUθερα., με α.φYjΎYJμα.ηκ6 τρ6πο. Το έργο, μελέΤΥ) ΤYjς ζω�ς κα.ι του κ6σμου, α.ποτελεί μια. ι8ια.ίτεΡΥ) σuνθεσYj, Yj νέα. oπτικ� ΤYjς πρα.γμα.τικ6ΤYjτα.ς κα.ι ΤYjς α.να.ζ �ΤYjσYjς λuσεων

βλ ' β ' , , στα. προ Yjμα.τα. του ωυ κα.ι ΤYjς γνωσYjς ενσωμα.τωνει πολλές επιστ�μες, πα.ρα.Μσεις κα.ι τέχνες 8εν είνα.ι εuκολο να. το συλλάβουμε στο σuνολο κα.ι στις λεπτομέρειές του' 6πως έχει 8είξει Yj ιστορία. ΤYjς μελέΤYjς του, κάθε νέα. α.νάγνωσΥ) μα.ζί με ΤΥ) συνεχιζ6μεVYj έρευνα. για. τον ιστορικ6 χάΡΤΥ) των 08ών που 08Yjγοuν σε α.υτ6, το πνευμα.τικ6 α.λλά

15

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎΊ\ΟΥ

και το κοινωνικό περιβάλλον του έργου ανασύρουν νέα στοιxε�α, ευνοώντας τψ αναζ �ΤYjσYj και τψ έρευνα.

* * *

Η ανάγνωσΥ) του έργου θέτει ερωτ�ματα που αφορούν ΤYjν ιστoρ�α του και ΤYjν ταuτόΤYjτα του συγγραφέα του' σε ποια κοινόΤYjτα αν�κε ο Σπινόζα, ποιες φιλοσοφικές παραΜσεις τον εΠYJρέασαν, ποιοι �ταν σuνομιλYjτές του, πώς Ο�Yjγείται σΤΥ) σύνθεσΥ) του έργου του. Η σύγχρονΥ) έρευνα για το β�o του Σπινόζα έχει προσθέσει πολλά καινούργια στοιχεία σε εμπεριστατωμένες μελέτες, ας αναφέρουμε όμως λίγα. Ο Baruch dΈSΡinΟΖa γενν�θYjκε στο Άμστερνταμ στις 24

Νοεμβρίου 1632. Η πρώΤΥ) γλώσσα που έμαθε �ταν τα πορτογαλικά, τα oπo�α μιλούσαν οι γονείς του, οι οποίοι �ταν εβρα'ίκ�ς καταγωγ�ς και είχαν μεταναστεύσει από τψ Πορτογαλία. Ο Μπαρούχ (= εuλογYjμένος) φΟ�ΤYjσε μέχρι τα 14

χρόνια του στο σχολείο ΤYjς εβρα'ίκ�ς κοινόΤYjτας, όπου έμαθε τψ εβρα'ίΚ� γλώσσα' αργότερα, θα συνθέσει ένα νέο εγχειρί�ιo γραμματικ�ς. Δεν θα συνεχίσει τις σπoυ�ές του στις ανώτερες τάξεις που προορίζονται για τψ εκπα��ευσY) των ραβίνων, αλλά θα ασχολYjθεί με τψ oικoγενειακ� επιχείΡYjσYj εισαγωγών-εξαγωγών, Yj oπo�α θα του �ώσει τψ ευκαφ�α να συν�εθε� με τψ oικoνoμικ� και κoινωνικ� ζω� στο Άμστερνταμ. Η ΤΡ�ΤY) γλώσσα που μιλά ε�ναι τα oλλαν�ικά. Συνεχίζει �ε να καλλιεργε� ΤΥ) μόρφωσ� του ακολουθώντας έναν κύκλο σπoυ�ών για ε�λικες �ι�άσκεται μεσαιωνικ� φιλοσoφ�α, μελετά κείμενα του ΜαLμον��Yj, του Γκερσoν��Y) και άλλων.'!

9. Βλ S. Nadler, Spinozα. Α Ιψ, Cambήdge University Press,

KαΙμπp�τζ 1999, σσ. 90-93. EπΙσΊJς, Α. Garrett, ό.π., σσ. 123 Χ.ε.

16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Σπ�νόζα, σε YjλLXία 22 ετών, αναζYjτεί ευρύτεΡΥ) γνώσΥ) από εκείνΥ) που είχε λάβε� κα� αρxΙζε� να αμφισβYjτεί τους τρόπους ΤYjς εμπoρ�κής συναλλαγής κα� τ�ς παραMσε�ς που ό�όάΧΤYjκε. ιο Mαθαίνε� λατ�ν�κά, ΤΥ) ό�εθνή γλώσσα των ό�ανΟYjτών ΤYjς εποχής, κω αρχαία ελλYjν�κά· ό�αβάζε� κυρίως κείμενα Λατίνων συγγραφέων -Τερέντιο, Λουκρήτιο, Σενέκα, K�κέρωνα- αλλά κα� Λατίνων �στoρ�κών. ι ι E�σάγετα� επίσYjς σΤΥ) νέα φυσ�κή επ�στήμY) κα� στο Δίκα�o, τομείς που παρουσίαζαν ραγόαία εξέλ�ξYj, μελετώντας κείμενα του Βάκωνα, του Γαλ�λαίoυ, του Χομπς, κα� κυρίως του Ντεκάρτ. ΠαράλλYjλα αρxίζε� να συμμετέxε� σε συναντήσε�ς των Κολλεγ�ανών, που λε�τoυργoύσαν σαν ομάόες φ�λoσoφαών συζYjτήσεων κα� ελεύθεΡYjς ερμψείας ΤYjς Γραφής. TYjV εποχή αυτή, ο Σπ�νόζα αποκτά έναν κύκλο σuνομ�λYjτών κα� φίλωνείνα� μ�α εποχή πνευματαής εξέγερσYjς κρίσψΥ) γ�α τον

Ο Gel"Sonides (1288-1341ι) ε�xε συνθέσε� μ�α μελέΤΊJ με σxόλ�α γ�α -:α Στοιχεία του Eυκλε��ΊJ, κ� επ�σΊJς υπoκατέσΤΊJσε τους παραooσ�ακoιις κανόνες ΤΊJς ταλμoυ�α�ς ερμΊJVεuτικ�ς με μ�α απαγωγ�κ� μαθΊJματ�κoιι τίιπου παραγω� κανόνων' εyxε�ΡΊJμα που ε�xε θεωΡΊJθε� ανατρεπτ�κό.

10. Το α�σθΊJμα ματα�ότψας σxετ�κά με τους τρόπους επ�ό�ωξΊJς του πλοΙΙτου, ΤΊJς όόξας κα� ης ΊJ�oν�ς, κα� ΤΊJV απόφασ� του να αναζΊJτ�σε� ΤΊJV αλ�θε�α ακολουθώντας έναν νέο τρόπο �ω�ς, ο Σπ�νόζα περ�γράφε� σην Πραγματεία για τη διόρθωση

του 1!ου: «ΑφοΙΙ με ��αξε ΊJ πε�ρα ότ� όλα όσα συμβα�νoυν cruvf;θως στην κo�ν� ζω� ε�να� μάταια κα� μΊJ�αμ�νά, [ . . . ] απoφάσ�σα τελ�κά να αναζψ�σω μ�πως υ�ρxε κάποιο πραγματ�κό κα� κo�νων�σψo αγαθό». Βλ Σπ�νόζα, Πραγματεία για τη διόρθωση

του vου, μ τφρ. Β. Jacquemart - Β. Γ ΡΊJγoρoπoιιλoυ, επψ. Β.

ΓΡΊ)γοροποΙΙλου, Πόλ�ς, Aθ�να 2005 (3ΊJ έκ�.), § 1, σ. 23. Ι Ι. Βλ Nadler, ό.π., σ. 109.

17

ΒΑΣΙΛΙΚΙΙ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΤΛΟΤ

θεωΡΊJηκό πρoσανατoλ�σμό κα� τ�ς εζελίζε�ς του βίου του. Τον Ιούλω του 1656, απoφασίζετα� ο εζoστρακ�σμός του από τψ εβρα·ίκ� κo�νόΤΊJτα, απαγoρεύετα� στα μέλΊJ ΤΊJς κo�νόΤΊJτας να επ�κo�νων�σoυν μαζί του κα� να 8�αβάσoυν οποω-8�πoτε κείμενό του, χωρίς να 8�ευκρ�νίζετα� γ�α πo�α «κα�νά. 8αψόν�α», πo�ες αφετ�κές αντ�λ�Ψε�ς κα� πράζε�ς κατα8�κάζετα�. Ο Bενέ8�κτoς, όπως πλέον oνoμάζετα�, 8εν περ�γράφε� σε κανένα γνωστό κείμενό του τα τελευταΙα γεγονότα. Ακολουθεί έναν νέο 8ρόμο σΤΊJ ζω� του κα� τοποθετείτω σΤΊJ συνέxε�α με το έργο του σε όλα τα ζΊJτ�ματα που αφορούν τ�ς αρχές ΤΊJς επ�στ�μΊJς, του βίου, ΤΊJς παρά80σΊJς κα� ΤΊJς πoλ�τ�κ�ς.

Τα πρ(vτα έργα. Η Πραγματεία για τη διόρθωση του νου θεωρείτα� το πρώτο έργο του, το οποίο παρέμε�νε ΊJμ�τελές, αφ�ερωμένo σΤΊJ μέθ080 κα� ΤΊJ γνώσΊJ. Ο Σπ�νόζα, γράφοντας το προοίμω ΤΊJς φ�λoσoφίας του, θέτε� τψ έννo�α

'ψ θ ' , λ ' β' του υ �στoυ αγα ου ως αΡXΊJ ΤΊJς φ� oσoφ�ας κα� του ωυ· , 'ζ λ ' λ ' 'Ψ θ ' , οπως το εκφρα ε� με απ α oγ�α, υ �στo αγα ο ε�να� να απoλαύσε� ο άνθρωπος ΤΊJ γνώσΊJ εκείνΊJ που συν8έε� το πνεύμα του με όλΊJ ΤΊJ ΦύσΊJ, κ� αν μάλ�στα είνα� 8υνατό, από κo�νoύ με άλλα άτομα. Η Πραγματεία επ�κεντρώνετα� στψ 086, � μέθ080, γ�α τψ επίτευζΊJ αυτού του σκοπού, ΊJ οποία απoκαλείτα� «αλΊJθ�νό αγαθό». Η θεωρία γ�α ΤΊJ μέθ080 ως αναστοχασμό, � παραγω� �8εών που πρoϋπoθέτε� μ�α �8έα (§ 38), κα� το πρόβλΊJμα του oρ�σμoύ είνα� βασικά ζΊJτ�ματα γ�α τψ Ηθική του.

Το 1661, ο Σπ�νόζα εγκαταλείπε� το Άμστερνταμ κα� εγκαθίστατα� στο Pέ�νσμπυρx (Rijnsburg), έ8ρα των Κολλεγ�ανών, όπου επ�κρατoύσε κλίμα θΡΊJσκευτ�κ�ς ανεκτ�κόΤΊJτας, έναν τόπο που εζασφάλ�ζε ΊJρεμία γ�α τ�ς μελέτες του, κοντά στο Πανεπ�στ�μω του Λέ�ντεν, στο οποίο ο Σπ�νόζα

18

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

OCρχισε να παρακολουθεί μαθ�ματα. Την περίο80 αυτ�, μέχρι τις αρχές του 1662, γρOCφει τη Συνοπτική πραγματεία για τον Θεό, τον άνθρωπο και την ευδαιμονία του,12 Ί) οποία, όπως και Ί) πρoΊ)γούμενΊ) Πραγματεία, 8εν 8Ί)μοσιεύΤΊ)κε, αλλOC απευθύνθΊ)κε και συζΊ)τ�θΊ)κε στον κύκλο των συνομιλΊ)τών και φίλων του. Το έργο αποτελεί μια πρώΤΊ) συνοπτικ� έκθεσΊ) ΤΊ)ς φιλοσοφίας του, χωρίζεται σε κεφOCλαια, και ανOCμεσOC τους Μο κείμενα παρουσιOCζονται σε διαλογική μορφή, το πρώτο ανOCμεσα στο Νου, τψ ΑγOCΠΊ), τον Λόγο και τψ Η 80ν�, 13 και το 8εύτερο ανOCμεσα στον Έρασμο και τον Θεόφιλο.

Ο Σπινόζα είχε μελετ�σει προσεκτικOC το έργο του ΝτεκOCρτ, τις Αντιρρήσεις και απαντήσεις που συνό8ευαν τους Μεταφυσικούς στοχασμούς,11ι ακόμΊ) και τψ αλλΊ)λογραφΙα

'12. Το χειρόγραφο του έργου αυτού, γραμμένο στα oλλανό�κά, με τίτλο Korte Verhαndeling van God, de Mensch, en deszl/s Welstand, ανακαλύφθΎjκε στα 1704. Η ακρ�β�ς XpoνOλόγΨΎj των πρώτων έργων του Σπ�νόζα έxε� απoτελέσε� αντ�κείμενo σειράς συζψ�σεων κα� υποθέσεων, αφού μάλ�στα όεν είχαν όΎjμOσ�ευτεΙ όσο ζούσε ο συγγραφέας τους.

13. Ο ό�ά:λoγoς αυτός θεωρεΙτα� ότ� έλκετα� από ΤΎj θεωρία 70υ Τζιορντάνο Μπρούνο, θα πρέπε� όμως να ανάγεται και στψ επίόρασΎj του κειμένου του Leon Abarbanel, Diαlogos de απwτ

(Ι 568), έργο που υπήρχε σΤΎj β�βλΙOθ�ΚΎj του Σπινόζα. Βλ. Ch. Jaquet, Ρ. Severac κα� Α. Suhamy, Spinoza, philosophe de l'aπwur, Institut Claude Longeon Renaissance et Age Classique, Publications de l'Universite de Saint-Etienne, Saint-Etienne 2005.

'l4. Βλ. Β. Rousset, Spinoza. Lecteur des Objections Jaites aux Meditαtwns de Descartes et de ses Reponses, Κime, Παρίσι 1996, κυρίως σσ. 85 Κ.ε.

Είχε ζΨΎjθεΙ από τον Ντεκάρτ να παρoυσιάσε� το εΓXείρΎjμά του mOl"e geometrico, ορισμός, αιτ�ματα, αξιώματα. Ο Ντεκάρτ

19

ΗΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ

του· επίσΥ)ς, φοιτώντας στο Πανεπιστ�μω του Λέιντεν μετείχε στις συζY)τ�σεις για το έργο του καθώς και για τις νέες επισΤΥ)μοναές εξελίξεις. Ο Σπιν6ζα θα πρέπει να είχε γίνει ιaιαίτερα aΥ)μοφιλ�ς, καθώς φΟΙΤΥ)τές του πανεπισΤΥ)μίου τον επισκέπτονταν για να πάρουν μαθ�ματα γεωμετρίας και για να τους βoY)θ�σει στψ καταν6Υ)σΥ) ΤΥ)ς φιλοσοφίας του Ντεκάρτ. Οι aε Αρχές της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ αποτέλεσαν αντικείμενο aιaασκαλίας του Σπιν6ζα, απ6 Τψ οποία προέκυψαν οι Αρχές της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ (Renati Des Cartes, ΡήnciΡiοrum Philosophiae. Pars Ι & 11. More Geometήco demonstratae) που σuνοaεύονταν απ6 τους Μεταφυσικούς στοχασμούς (Cogitata Metaphysica), το πρώτο κείμενο που εξέaωσε ο Σπιν6ζα και το μοναaικ6 υπογεγραμμένο απ6 τον Laιo (1663).

Στις Αρχές της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ, Υ) παραγωγικ� τάξΥ) του λ6γου έλκεται απ6 ΤΥ) γεωμετρία, χωρίς 6μως να ΤΥ)ρείται αυσΤΥ)ρά ένα γεωμετρικ6 πρ6τυπο. Ο Σπιν6ζα ξαναγράφει τα Μο πρώτα μέρΥ) του καρτεσιανού έργου· aιopθώνει ΤΥ) γεωμετρα� aομ� του, ενισχύει ορισμένες αποaείξεις του Ντεκάρτ, προσθέτει μάλιστα και άλλες αποaείξεις, αποκλίνοντας 6μως σε αρκετά σΥ)μεία απ6 Τψ καρτεσιαν� τάξΥ) έκθεσΥ)ς των φιλοσοφαών αρχών. Ο Σπιν6ζα έγραψε

ανταποκρίνεται �ίνoντας ένα κείμενο με τίτλο: «Λ6γοι �ιεuθεΤΎ)μένοι με γεωμετρικ6 τρ6πο ποu απο�εικνύοuν ΤΎjV ύπαρζΎ) τοu Θεού και ΤΎ) �ιά.κρισΎ) ΤΎ)ς Ψuχ�ς απ6 το σώμα». Το κείμενο αuτ6 προστέθΎ)κε ως παρά.ΡΤΎ)μα στις Δεύτερες απαντήσεις (ΑΤ, ΙΧ:

12/1-132) και το είχε uπ6ψΎ) τοu ο Σπιν6ζα. Σε ελλΎ)νικ� μετά.φρασΎ), απ6 τον Β. Βανταρά.ΚΎ), uπά.ρχει ατΎjV

ελλΎjVΙΚ� έκ�oσΎ) των Στοχασμ(f)ν περί της πρ(vτης φιλοσοφίας

τοu Ντεκά.ρτ, 6.π., σα. 191 κ.ε.

20

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

αυτό το έργο, όx� γ�α να aωρθώσε� τον Ντεκάρτ, αλλά γ�α να αναπτυξε� ΤΎj a�x� του φ�λoσoφία, όπως αναφέρε� ο ίaως σε μ�α επ�στoλ� του τον Αυγουστο του 1663 στον φίλο του, γ�ατρό κα� a�ανΟΎjΤyJ L. Meyer, ο οποίος έγραψε τψ ε�σαγωγ� στο έργο κα� συνέβαλε στψ έκaοσ� του. Το έργο του Σπ�νόζα, Οι αρχές της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ, κυκλοφόΡΎjσε ευρέως στψ Ολλανaία, ΤΎj Γερμανία, τψ Ελβετία, ΤΎj Σκανa�ναβία, XΡΎjσψεύOντας ως EΎXELpLa�o γ�α τψ ανάγνωσΎj ΤΎjς φ�λoσoφίας του Ντεκάρτ. ΔΎjμOσ�εύΤΎjκε aE τψ επox� χατά τψ οποία ο ίaως μετακ�νείτα� από το Pέ�νσμπυρx κα� εγκαθίστατα� στο Φόορμπυρχ, κοντά στον a�άσΎjμο φυσ�κό Chήsιian Huygens. Από τότε αναπτυσσετα� Ύj φυσ�κ� του, Ύj οποία θα εκτεθεί στψ ΠρότασΎj 13 του aεuτερου μέρους ΤΎjς

Ηθικής. 'HaΎj τον Φεβρουάρω του 1663, ο κυκλος των φίλων του

Σπ�νόζα έxε� ένα aοκίμω του πρώτου μέρους ΤΎjς Ηθικής, το οποίο αποτελεί αντ�κείμενo μελέΤΎjς κα� αφoρμ� a�EUXP�V�στ�χών ερωτ�σεων -E�a�xιX γ�α ζΎjτ�ματα που αφορουν τους πρώτους oρ�σμoυς- τ�ς οποίες θέτουν κατά τψ αλλΎjλOγραφΙα με τον Σπ�νόζα. Ιό Όμως, ενώ Ύj Ηθική aEV έxε� ακόμΎj OλOκλΎjρωθεί, το 1665 ο Σπ�νόζα απoφασίζε� να αφoσ�ωθεί σΤΎj συγγραφ� ΤΎjς Θεολογικο-πολιτικής πραγματείας.

Το 1665 aEV �ταν έτος ευτυχές γ�α το Άμστερνταμ κα� το AovaLVo, καθώς ξέσπασε πόλεμος ανάμεσά τους, εξαπλώθΎjχε πανώλΎjς κα� στις Μο πόλε�ς, κα� ακoλo6θΎjσε Ύj μεγάλΎj φωτ�ά στο AovaLVo, το 1666. O� x�λ�αστές περίμεναν το τέλος του κόσμου χα� a�άφορες σέκτες υπόσχονταν ΤΎj σωΤΎjρία ΤΎjς Ψυx�ς. Ο γραμματέας ΤΎjς Bασ�λ�κ�ς Εταιρείας του

15. Βλ, για παράόειγμα, ΤΎJV Eπιστoλ� του Simon De Vήes (Φεβρουάριος 1663), Spinozα. Complete Work5, ό.π., σσ. 778 χ.ε.

21

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΤΛΟΤ

Λονοίνου (Royal Society) Xένρ� Όλντενμπουργκ (Henry Oldenburg) έπεσε θύμα προκατάληψης κα� καχυποψίας που τον oo�yησαν στη φυλακ�, κ� έτσ� γ�α οέκα xρόν�α ο Σπ�νόζα έχασε τη σύνoεσ� του με τον συνoμ�λητ� του. Παράλληλα, Yj επ�σΤYjμον�κ� συζ�ΤYjσYj κα� Yj πρόοοος στψ έρευνα συνεχίζoντα� εντατικά. Η ανάπτυξΥ) ΤYjς Oπτικ�ς είνα� από τα σYjμαντικότερα θέματα ΤYjς επox�ς' οεν παρoυσ�άζε� μόνο ΧΡYjστ�κό ενo�αφέρoν γ�α τψ τελειοποίYjσYj φακών, αλλά κα� θεωΡYjηκ� αξία γ�α τψ ενίσχυσΥ) ΤYjς γνωσιολογίας, ενώ ενo�αφέρε� ΤYjν α�σθYjΤΙΚ� θεωρία κα� τψ τέχVYJ. Ο Σπ�νόζα μένοντας στο Φόορμπυρχ, κοντά σΤΥ) ΧάγYj, στο σπίτ� ενός γνωστού ζωγράφου, ασxoλείτα� με τψ τέχVYJ των φακών

ι λ ι β ι γ�α μ�κρoσκoπ�α κα� ΤΥ) εσκoπ�α κα� ΡLσκετα� σε επικo�-νωνία με τους αοελφούς Chήstian κα� Constantjin Huygens. Ο επ�φαν�ς επ�στ�μoνας Kρίστ�αν Χόυχενς θεωρούσε ότ� ο Σπ�νόζα, όπως κα� ο Ντεκάρτ, πίστευε σε ό,τ� παραΤYjρούσε εφόσον θεμελ�ωνόταν θεωΡYjηκά, ενώ ο ίοιος προτιμούσε να π�στεύε� σε ό,τ� παραΤYjρούσε, μπορούσε να υπoλoγίσε� κα� να απooείξε� χωρίς θεωρYjΤ�Κ� αφαίρεσYj.16 Η σχέσΥ) τους o�ακρ�νόταν από αμo�βαία εκτίμYjσYj κα� αναγνώρ�σY) των o�αφoρών που επέτρεπε ΤΥ) γόνΨΥ) ανταλλαγ�' γ�α τον αρ�στοκράΤΥ) Χόυχενς, ο Σπ�νόζα είνα� ο Εβραίος του Φόορμπυρχ. Τψ επox� αυτ�, π�θανότατα μεταξύ 1665 κα� 1667, ο Σπ�νόζα εκπονεί Ούο πραγματείες, γ�α τον Αλγεβρικό υπολογισμό του ουράνιου τόξου, κα� γ�α τον Υπολογισμό πιθανοτήτων.lί ΣΤΥ) οεύτερYj, τον απασχολεί το ζ�ΤYjμα του

16. Βλ Elisabeth Keesing, «Les Freres Huygens et Spinoza», Cahiers Spiπoza (5), Replique, ΠαρΙσ� 1985, σσ. 109 Κ.ε.

17. o� Μο αυτές μ�κpές πραγματεΙες, γραμμένες στα ολλανa�κά, εκa6θΎjκαν ανωνύμως στα 1687 κα� πpOστέθΎjκαν στψ txao-

22

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

όΙκαωυ παΙΚΤΊj, πώς εΙνα� όυνατ6 6λo� o� παΙκτες να έχουν ω6ΤΨΊj θέσΊj στο παΙγνω του κέρόους κα� ΤΊjς απώλε�ας. o� όύο αυτές πραγματεΙες όεΙ χνουν βαθύταΤΊj γνώσΊj των μαθΊjματ�κών, των επ�σΤΊjμOν�κών αλλά κα� των κo�νων�κώνo�κoνoμ�κών εξελΙξεων ΤΊjς επox�ς πλψ 6μως, ο Σπ�ν6ζα όΙνε� πρωταρx�κ� σΊjμασΙα στ�ς Ίjθ�κές κα� πoλ�ηκές προυπoθέσε�ς ΤΊjς γνώσΊjς κα� ΤΊjς ό�άόoσ�ς ΤΊjς. AξΙζε� να σΊjμε�ωθεΙ 6τ� ο Αλγεβρικός υπολογισμός του ουράνιου τόξου αρxΙζε� με ένα παράθεμα απ6 τον K�κέρωνα: «Γ�α εκεΙνους [τους Έλλψες] Ίj γεωμετρΙα έχαφε ύΨ�σΤΊjς εκτΙμΊjσΊjς, ούτως ώστε κανεΙς όεν �ταν πω επ�φα�ς απ6 τους μαθΊjματ�κoύς. Αλλά εμεΙς [o� PωμαΙo�] έχουμε περωρΙσε� τψ αξΙα ΤΊjς τέXνΊjς αυτ�ς σΤΊj XΡΊjσψ6ΤΊjτα των μετρ�σεων κα� των υπoλoγ�σμών» (Cicero Tusculanarum Quaestionum Lib. Ι in Ρήnc.).

Ο Σπ�ν6ζα, τψ Ιό�α επox�, γράφοντας ΤΊj Θεολογικοπολιτική πραγματεία, απευθύνετα� στο ευρύ κo�ν6, υΠOσΤΊjρΙζοντας ΤΊj όΊjμOκρατΙα, τψ εφ�VΊJ, τψ ανεκτ�κ6ΤΊjτα, τψ ελευθερΙα σκέψΊjς κα� έκφρασΊjς. Aπέναντ� στ�ς έρ�όες γ�α τψ ερμψεΙα των νOΊjμάτων ΤΊjς Γραφ�ς, Ίj φ�λoσoφΙα του Σπ�ν6ζα υωθετεΙ μ�α oικoυμεν�κ� oπτικ�, Ίj οποΙα συναρτά,α� με τψ ελευθερΙα του ανθρώπου που βασΙζετα� στον ό�κ6

σ-η των έργων Ad Benedicti Spinozα operα quαe supersunt omniα Supplementum, Άμστερνταμ 1862, σσ. 252-285.

Η επ�στoλ� το\) Σπ�ν6ζα στον Jan van der Meer, Οκτώβριος 1666, αποτελεί μαρτυρία της ενασx6λψ�ς το\) με το ζ�τY)μα των πιθανoτ�των, και το πιθαν6τερο ο Meer εξέδωσε το κείμεν6 του για τον Υπολογισμό πιθανοτήτων στα 1687. Με το ζ�τY)μα α\)τ6 είχαν ασχολΥ)θεί οι Huygens, Feπnat, Pascal και άλλοι. Σε γαλλικ� μετάφρασΥ), τα Μο κείμενα το\) Σπιν6ζα παρο\)σιάσΤΥ)καν στα Cαhiel"S Spinozα (5), Replique, Παρίσι 1985, σσ. 7-65.

23


του νου.18 Η Θεολογικο-πολιτική πραγματεία εκόΙόετα� ανωνύμως το 1670, κα� σΤΊ) συνέxε�α καταό�κάζετα� σε συνόόους ΤΊ)ς Πρoτεσταντα�ς ΕκκλΊ)σΙας στψ ΟλλανόΙα· εντούτo�ς, το β�βλΙo ό�αόόθΊ)κε σε πολλές χώρες ΤΊ)ς EυρώΠΎjς, κα� υ�ρxαν πολλά. αντΙτυπα σε β�βλωθ�κες στψ ΟλλανόΙα, ΤΊ) ΓαλλΙα, ΤΊ) ΓερμανΙα, τψ ΑγγλΙα, ΤΊ) Σκανό�ναβία. Στψ Ολλανόία επ�κρατoύσε ακόμΊ) σxετ�κ� ανox�, καθώς ο Πρόεόρος του Συμβουλίου των Ενωμένων Eπαρx�ών Γ�όxαν ντε B�τ (Johan de Witt)19 υπoστ�ρ�ζε ΤΊ) θΡΊ)σκευτ�κ� ανox�

λ θ ι 'ψ Ι Ι Ι κα� ΤΊ)ν ε ευ ερ�α ΤΊ)ς σκε Ί)ς κα� κρατουσε απoστασε�ς απο τ�ς εκκλΊ)σ�αστ�κές αρχές. Eπ�πλέoν, Ί) πoλ�τ�κ� του ντε B�τ είχε ευνo�σε� τψ o�κoνoμ�κ� ανά.πτυζΊ) ΤΊ)ς χώρας. Όμως, από τους γείτονές ΤΊ)ς όεν �ταν ανεκτ� όx� μόνο Ί) αναπτυσσόμενΊ) oαoνoμ�κ� �σxύς ΤΊ)ς, αλλά κα� το γεγονός ότ� όεν επ�στεγαζόταν από ένα μονάρχΊ) κα� από ΤΊ) στρατ�ωτ�κ� �σxύ. Στα 1672 τα γαλλαά. στρατεύματα εισβάλλουν στψ Ολλανόία. Ο λαός τρομοκραΤΊ)μένος ζεσΊ)κώνετα� εναντίον του ντε B�τ· ο πρίγκ�πας ΤΊ)ς Ορά.γΎΊ)ς Γoυλ�έλμoς ΓΙ ανα-

18. Βλ. Ι. Deutscher, Non-}ewish}ew αΜ Oιhετ Essαys, Οχford Uniνersity Press, Oξφόp�'Y) 1968, σ. 30.

19. Ο lohan de Witt, ο μεγαλίιτερος πoλ�τικός Τ'Υ)ς Oλλαν��ας "ou 170u αιώνα, το 1653, κατέλαβε το Uψ'Υ)λότερο πολιτικό αξ�ωμα, "ou Προέ�ροu "ou Σuμβοuλ�οu των Ενωμένων Επαρχιών (RaadSΡensίοnaήs), "ou πρωθuποuργού για τα σ'Υ)μερινά �ε�oμένα. Έχει χαpαΚΤ'Y)pιστε� ως ο πολιτικός με τψ πλέον επισΤ'Y)μoνικ� σκέψ'Υ) σΤ'Υ)ν επoχ� "ou. E�χε σποu�άσει μαθ'Υ)ματικά στο Πανεπιστ�μιo "ou Λέιντεν. Eισ�γαγε τα ((κοινωνικά μαθ'Υ)ματικά», σύμφωνα με τα oπo�α οι κoινων�ες παριστάνονταν ως γεωμετρικές κατασκεuές, όποu όλα λειτοuργούν όπως στ'Υ) φύσ'Υ) και σύμφωνα με ορισμένοuς και σταθερούς κανόνες. Βλ. L. Feuer, Thε Rise ΟΙ Liberαlism, Transaction, New Brunswick, N.J., 1987, σ. 78.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κηρύσσεται από τον λαό γενικός στρατηγός. Ο ντε Βιτ και ο αόελφός του λιντσάρονται από το οργισμένο πλήθος. Ο «χρυσός αιώνας», όπως ονομάστηκε Yj εποχή κατά Τψ oπo�α στα πολιτικά πράγματα επικρατούσε το ρεπουμπλικανικό κόμμα με -ηγέΤΥ) τον ντε Βιτ, Yj «ΔΥιμοκρατ[α χωρ[ς στραΤΥιλάτΥι» τελε[ωσε. Αμέσως μετά το οικτρό τέλος, ο Σπινόζα γράφει μια προκήρυξ Yj με τ[τλο « Ultimi Barbarorum» (Έσχατοι των βαρβάρων), Τψ οπο[α θα τοιχοκολλούσε αν όεν τον εμπόόιζε ο ιόιοκτήΤΥις του σπιτιού όπου έμενε. Έπειτα από αυτή ΤΥιν εξέλιξΥ) των πραγμάτων, επανέρχεται Yj μοναρχ[α και ενισχύεται Yj πολιτική ΤΥις καλβινιστικής ορθοόοξ[ας, επιβάλλοντας περιορισμούς και στους καρτεσιανούς κύκλους.

Ο Σπινόζα επανέρχεται σΤΥ) συγγραφή ΤΥις Ηθικής του. Η ζωή του υφίσταται τις συνέπειες των παραπάνω γεγονότων- όμως Yj τάξΥ) του λόγου ΤΥις Ηθικής όεν αντιστοιχε[ ούτε και αντι παρατωεται ευθέως προς ΤΥ) σειρά των γεγονότων όπως συνέβΥισαν. Γράφεται στα λατινικά, όπως αναφέραμε, απευθυνόμεVYj στον επισΤΥιμονικό κόσμο και στους όιανΟΥιτές ΤΥις εποχής, προτε[νοντας μια νέα σύνθεσΥ) των επισΤΥιμονικών όρων για Τψ κατανόΥισΥ) ΤΥις πραγματικόΤΥιτας, και συγχρόνως μια οόό ΤΥις κοινων[ας προς το αγαθό, Τψ απελευθέρωσΥ) ΤΥις γνώσΥις και ΤΥις αγάΠYjς για το αντικε[μενό ΤΥις, Τψ απελευθέρωσΥ) των ανθρώπινων όυνάμεων: μια οόό ζωής του ενσυνείόΥιτα όρώντος ανθρώπου. Από αυτή Τψ

' Ψ ' θ ' 'λ ' , απο Yj, το εργο τοπο ετειται σΤΥ) μεγα Yj κρισΥ) ΤΥις εΠΟΧΥις και απευθύνεται όχι μόνο σε μια ελ[τ όιανΟΥιτών, αλλά σε κάθε στοχαζόμενο άνθρωπο.

25

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΙΙΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ

11

Δομή και όροι της Hθ�κ�ς

Στψ αρx� κάθε μέρους της Ηθικής, εκτός από το τελευτα[ο, ο Σπ�νόζα παραθέτε� μ�α σεφά op�σμών γ�α τους βασ�κoυς όρους του ζητ�ματoς που πpαγματευετα�. Αυτό όεν γ[νετα� μόνο γ�α να όηλωθε[ η ό�αφopά σε σχέση με άλλους φ�λoσoφ�κoυς op�σμoυς που έχουν όοθε[ γ�α τους [όιους όρους η τέχνη του ορωμου ε[να� κεφαλα�ώόης, καθώς θέτε� κα� ό�ευκp�ν[ζε� τ�ς αρχές της φ�λoσoφ�κ�ς ανάπτυξης.

Το πρώτο μέρος της Ηθικής, «Περ[ του Θεου», ξεκ�νά με οκτώ oρ�σμoυς. Ένα βασ�κό ερώτημα που έxε� τεθε[, το οπο[ο ό�ατυπώνετα� σε μ�α επωτoλ� προς τον Σπ�νόζα, από συνoμ�λητές του που μελετουσαν τα πρώτα όoκ[μ�α της Ηθικής του, ε[να� πώς xpησψoπo�ε[ τους oρ�σμoυς, με όεόομένο μάλ�στα ότ� το ζ�τημα σxετ�κά με τη φυση κα� τη xρ�ση τους ε[χε πpoκαλέσε� πολλές έp�όες.20 Ο Σπ�νόζα όεν αμελε[ να απαντ�σε�. Κατ' αρχάς, συμφωνα με τ�ς εξη�σε�ς

, ψ'ζ " , του -τ�ς oπo�ες συνο � ουμε- πρεπε� να εχουμε κατανoησε� τη ό�άκp�ση μεταξυ ό�αφopεταών oρ�σμών. Πρώτον, υπάρxε� ο oρ�σμός που xρησψευε� γ�α να επεξηγ�σε� ένα πράγμα κατά τψ ουσ[α του, όηλαό� τ� ε[να�. Ο oρ�σμός αυτός έxε� ένα καθop�σμένo αντ�κε[μενo' γ�α παράόε�γμα, εάν ζΊ)τηθε[ η περ�γpαφ� του ναου του Σολομώντα, πpέπε� να όοθεΙ ένας πpαγματ�κός op�σμός. Δευτερον, υπάpxε� ο op�σμός ενός πράγματος που έχουμε στο νου, όπως, γ�α παpάόε�γμα, το σχέόιο ενός ναου που έxε� σxηματΙσε� ο νους. Τότε θα πpέπε�

20. Βλ. τψ Eπ�ατoλ� του Simon De Vήes, Χάγη, Φεβρουάρως 1663, Spinozα. Complete Works, ό.π., σα. 778 Κ.ε.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

να αποaε�χτεί ο ορωμ6ς αυτ6ς στον ενa�αφεΡ6μενο γ�α την υλοποίΥΙσΥ) αυτου του οαοaομ�ματος. nα τον Σπ�ν6ζα, ο πρώτος op�σμ6ς εξΥΙγεί ένα πράγμα που υπάpxε� έξω απ6 το νου μας, κα� τ6τε θα πpέπε� να είνα� ένας πραγματικός ορισμός. Ο aεuτεΡος εξ ΥΙγεί ένα πράγμα 6πως συλλαμβάνετα� απ6 το νου, � μπορεί να συλλΥΙφθεΙ Κακ6ς op�σμ6ς, γ�α τον Σπ�ν6ζα, είνα� εκείνος που aεν συλλαμβάνετα� απ6 το νου, σXYIματίζετα� aYJλαa� με λέξε�ς κατά το aοκοUν. Α ντ�λαμβαν6μαστε 6τ� τα ζYIτ�ματα που τίθεντα� σε αυτ� την επ�στoλ'ή είνα� κεφαλα�ώaYJ' θα αναφέρουμε op�σμένα: πρώτον, πώς τoπoθετείτα� ο Σπ�ν6ζα στο ζ�ΤYIμα του πραγμαnκου op�σμoυ, με aεaομένο μάλ�στα το εξαφετ�κά συνθετο παΡάaε�γμα το οποίο aίνε� γ�α το να6 ΤΥΙς σοφίας. Δεύτερον, που βασίζετα� YJ βεβα�6ΤYIτά του' τρίτον, πo�α YJ a�αφΟΡά του απ6 τον op�σμ6 εν6ς 6ντος που υπάpxε� στο νου.

Το ζ�ΤYIμα του op�σμoυ είνα� κρίσψο, �a�αίτεΡα 6ταν αφορά τ�ς αρχές θεμελίωσΥΙς μ�ας θεωρίας, κα� είνα� απ6 τα βασ�κά ζYIτ�ματα που έχουν εκτεθεί στην Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, 6που εξετάζoντα� o� πpoίjπoθέσε�ς εν6ς καλου ορωμου. Πρωταρχαά, ενa�αφέΡουν o� op�σμoί πραγματαών ανταεψένων, κα� 6x� αφΥΙΡΥΙμένων � καθολαών εννo�ών. o� πραγματαοί op�σμoί a�αΚΡίνοντα� σε auo κατΥΙγορίες, σε op�σμoυς «aYJμωυΡΎYJμένων» κα� σε op�σμoυς «αΟΥΙμωυργΥΙτων» πραγμάτων. Το «ΟΥΙμωυργΥΙμένο πράγμα» opίζετα� o�ά ΤΥΙς άμεσΥΙς α�τίας του (§ 96). Ας σYIμε�ωθεί 6τ� όίνετα� έμφασΥ) σΤΥ) γνώσΥ) ΤΥΙς α�τίας, κα� E�a�xιX ΤΥΙς ΠO�YI'nκ�ς α�τίας, εκείVYjς ό�ά ΤΥΙς οποίας OYIμωυpγείτα� ένα πράγμα. Γ�α παΡάaε�γμα, oίνετα� ο ορωμ6ς του κυκλου ως «σx�ματος που πεp�γpάφετα� απ6 μ�α oπo�αo�πoτε ευθεία ΤΥΙς οποίας YJ μ�α άκρΥΙ είνα� σταθεp� κα� YJ άλλΥ) Κ�VYjτ�, op�σμ6ς που συμπεp�λαμβάνε� ξεκάθαρα την άμεσΥ) α�τία» (§ 96). Ο

27


oρ�σμ6ς αυτ6ς, αν χα� αναφέρετα� σε ένα ον του λ6γου, το οποΙο υπ�ρxμ στο νου, 6πως ένα γεωμετρ�χ6 σx�μα, χα� τυπ�χ� ο oρ�σμ6ς του θα πρέπε� να εΙνα� oνoματ�χ6ς, εντουτo�ς oρΙζετα� απ6 την ΠO�Ί)τ�χ� του α�τΙα σαν ένα φυσ�χ6 αντ�χεΙμενo, χα� αποτελεΙ παρ�όε�γμα πραγματ�χoυ � γενετ�χoυ oρ�σμoυ. Απ6 την �λλΊ) μερ��, το αδημιούργητο πρ�γμα oρΙζετα� απ6 το Ιόιο του το εΙνα�, Ί) α�τΙα του όΊ)λαό� όεν αναζΊ)τεΙτα� σε χ�τ� �λλo, χα� απ6 τον oρ�σμ6 του θα πρέπε� να παρ�γoντα� 6λες o� �ό�6ΤΊ)τές του (§ 97).21

Στην Ηθική, ο πρώτος ορισμός αναφέρετα� στο αυταίτιο (

.) Μ ' , " , causa SUI : « ε τον ορο αυτα�τιo εννοω αυτο που Ί) oυσ�α του ενέxε� την υπαρζΊ), �τo� αυτ6 που Ί) φυσΊ) του όεν μπορεΙ να συλλΊ)φθεΙ παρ� ως υπ�ρxoυσα». Ο 6ρος αυταίτιο όεν εΙνα� επ�ν6Ί)σΊ) του Σπ�ν6ζα. Όπως αναφέρε� στην Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, «αν το πρ�γμα υπ�ρxε� αφεαυτου �, 6πως χo�νώς λέγετα�, αν εΙνα� αυταΙτιο, τ6τε θα πρέπε� να εννΟΊ)θεΙ μέσω ΤΊ)ς ουσΙας του χα� μ6νο» (§ 92). Ο Σπ�ν6ζα θεωρεΙ ως όεόομένΊ) την έχφρασΊ) αυταίτιο απ6 χεΙμενα του Nτεχ�ρτ, ενώ αποτελουσε μ�α χo�� έννo�α σΤΊ) σxoλαστ�χ� φ�λoσoφΙα. Στον oρ�σμ6 που όΙνε� ο Σπ�ν6ζα στην Ηθική, Ί) ουσΙα εχεΙνου που εΙνα� αυταίτιο ενέxε� την υπαρζΊ). Δεν αναφέρετα� σε μ�α αφΊ)ΡΊ)μένΊ) έννo�α, αλλ� σε μ�α πραγματ�χ� οντ6ΤΊ)τα, που έxε� την �ό�6ΤΊ)τα να ενέxε� το αΙτ�6 ΤΊ)ς, χα� όεν γΙνετα� χατανOΊ)Τ� απ6 χά.τ� �λλo.

Στο ερώΤΊ)μα τ� εΙνα� εχεΙνο που ενέxε� το αΙτ�6 του, απαντ� ο τρίτος ορισμός ο οποΙος αναφέρετα� στην υπόσταση (substantia), μ�α έννo�α που έxε� πολύ μεγ�λΊ) παρ�όoσΊ), απαντ� σε χεΙμενα του Aρ�στoτέλΊ), ΤΊ)ς σxoλαστ�χ�ς παρ�-

21. Βλ. ΓΡYJγΟΡοπούλοu, «ΕΠLμετΡΟ», στο Σπινόζα, Πραγμα

τεία για τη διόρθωση του νου, ό.π., σσ. 17!1-180.

28

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

οοσΊ)ς αλλά και του Ντεκάρτ. Για τον Σπινόζα, «με τον όρο υπόστασΊ) εννοώ αυτό που ε[ναι στον εαυτό του και συλλαμβάνεται μέσω του εαυτού του: OΊ)λαo� αυτό που το εννόΊ)μά του οεν χρειάζεται το εννόΊ)μα ενός άλλου πράγματος από το οπο[ο να πρέπει να σΧΊ)ματιστεΙ». Η υπόστασΊ) εΙναι ένα πράγμα που οεν έχει OΊ)μΙOυΡΎΊJθεΙ από κάτι άλλο, και οεν κατανοεΙται μέσω κάποιου άλλου πράγματος.22

Ο έκτος ορισμός αναφέρεται στον Θεό ως «το απολύτως άπεφο ον, τουτέστιν μια υπόστασΊ) συγκεΙμεVΊj από άπεφα κατηγoρ�ματα καθένα εκ των οποΙων εκφράζει μια άπεφΊ) και αιώνια ουσΙα». Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ο πρώτος ορισμός αναφέρεται στο αυταίτιο, ο τρΙτος στψ υπόσταση και ο έκτος ορισμός στον Θεό· οι τρεις αυτο[ ορισμο[ φα[νεται ότι έχουν κάτι κοινό - αναφέρονται σε εκε[νο το οπο[ο οεν εννοε[ται μέσω κάποιου άλλου πράγματος.2:1 Δεν αναφέρο-

22. Ο 6ρος εννόημα απαντά στον Ντεκάρτ, αλλά και στους Στωικοός 6πως γράφει ο Αέτιος, «οί απο Z�νωνoς Στωικοl έννo�ματα �μέτεpα τας ί3έας εφασαν». Στους Στωικοός 3εν ε�ναι οότε ον οότε και μΥ) ον, αλλά κάποιο πλάσμα ΤΥ)ς Ψυχ�ς. Βλ Mαp�α Πρωτοπαπά-ΜαρνέλΥ), Στωικοί. Η επιστήμη της Ρητο

ρικής, μτφρ. Κ. Πετρ6πουλος, ΣμίλΥ), Aθ�να 2005, σσ. 48-49. Βλ επ�σY)ς τις σΥ)μειώσεις του Β. ΒανταράΚΥ), στο Ρενέ Ντεκάρτ, Στοχασμοί περί της πριότης φιλοσοφίας, Εκκρεμές, Aθ�να 2003, σσ. 224, 257. Η σόστασΥ) του 6ρου απ6 τον Σπιν6ζα 3ιευκριν�ζεται στο 3εότερο μέρος ΤΥ)ς Ηθικής (βλ ΙΙ, Ορωμ6ς 3).

23. Για τον Ντεκάρτ, Υ) υπ6στασΥ) που 3εν εξαρτάται απ6 τ�πoτε άλλο για να υπάρχει ε�ναι μ6νον ο Θε6ς (Principiα philosophiae, ΑΤ, Παp�σι, Υήn 1982, VIII-'1, Ι, άρθρο 51, σ. 24). Πλψ όμως, για τον Ντεκάρτ, υπάρχουν και οι 3Υ)μιουργΥ)μένες υποστάσεις, εκ των οποίων άλλες ε�ναι πνευματικές και άλλες υλικές � σωματικές (ό.π., άρθρο 52, σ. 25). Για τον Σπιν6ζα, «μια υπ6στα-

29

ΒΑΣΙΛΙΚ Η ΓΡΗ ΓΟΡΟΠΟΎΆΟΥ

ντα� σε μ�α αψYJρημέVf) έννo�α, αλλά στην άπεφη πραγματ�κότητα, η οποΙα ενέxε� το παραγωγ�κό αΙτ�ό της κα� η ύπαρξ� της απoόε�κνύετα� μέσω oρ�σμών.

Ο Σπ�νόζα υπoστηρΙζε�, σε μ�α επ�στoλ� του 1674 στον Boxel, ότ� όεν εΙνα� όυνατό να φανταστούμε τον Θεό, ο οποΙος εΙνα� «απολύτως άπεφο ον», κα� αναγνωρΙζε� ότ� όεν έxε� πλ�ρη γνώση του Θεού' όμως, υπoστηρΙζε� ότ� κατανoεΙτα� ως υπόσταση. Πώς όμως γΙνετα� κατανoητ� η υπόσταση; Σύμφωνα με τον τέταρτο oρ�σμό της Ηθικής, η υπόσταση εννoείτα� ό�ά των κατηγορημάτων, τα οποΙα συν�στoύν την ουσΙα της: «Με τον όρο κατηγόρημα εννοώ αυτό που αντ�λαμβάνετα� ο νους στην υπόσταση σαν συν�στών την ουσία της». Ο oρ�σμός αυτός εΙνα� πραγματικός, ό�ότ� το oρ�ζόμενο πράγμα, εν προκειμένω η υπόστασΊ), εννoεΙτα� ό�ά της ουσΙας ΤΊ)ς. Το κατηγόρημα συν�στά την ουσία της υπόστασης κα� εΙνα� εκεΙνο «που αντ�λαμβάνετα� ο νους».24 Στο κατηγόρημα αναφέρετα� κα� ο έκτος ορισμός, με τον οποΙο

σΎj 3εν μπορεί να παραχθεί από μια άλλΎj υπόστασΎ)) (Ηθική, Ι,

ΠρότασΎ) 6)' 3εν υπάρχουν πολλές και ετερογενείς υποστάσεις, αλλά μόνο μία.

24. Η θεωρία του Σπινόζα για τα καΤΎjγOρ�ματα θέτει αρκετά πρoβλ�ματα και έχει αποτελέσει αντικείμενο 3ιαφορετικών ερμψευτικών προσεγγίσεων. Πολύ συνοπτικά, από τψ εγελια� παρά3oσΎj, έχει εκφραστεί Ύj «ι3εαλιστικ�» και «υπoκεψενικ�» ΠΡOσέγγισΎj, σuμφωνα με τψ οποία τα καΤΎjγOρ�ματα περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο Ύj υπόστασΎj εκ3Ύjλώνεται στο ανθρώπινο πνεύμα. Από ΤΎjν άλλΎj μεριά, ο Γκερού (Μ. Gueroult, DiRu, Aubier-Montaigne, Παρίσι '1968, σσ. �28-461), ανασκευάζει τψ ΠΡΟΎjγοuμεVΎj και υΠOσΤΎjρίζει ότι τα καΤΎjγOρ�ματα συνιστοuν τψ υπόστασΎj, υπάρχουν πραγματικά αλλά και ονοματικά, ως όντα του λόγου.

30

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ο Θε6ς εννοεΙται ως ιιuπ6στασΎ) συγκεΙμεVΎj απ6 άπειρα καΤΎ)γOρ�ματα καθένα εκ των οποΙων εκφράζει μια άπεΙΡΎ) και αιώνια ουσΙα» (Ορισμ6ς 6). Κάθε καΤΎ)γ6ΡΎ)μα εκφράζει μια άπεΙΡΎ) ουσΙα ΤΎ)ς υπ6στασΎ)ς ως ένα απ6 τα άπειρα ρ�ματά ΤΎ)ς. Η υπ6στασΎ), ΌΎ)λαΌ� Ύ) άπεΙΡΎ) πραγματικ6ΤΎ)τα, εΙναι μΙα και μoναΌικ�, αλλά συγχρ6νως εκφράζεται με άπειρες μορφές ενεργΎ)τικ6ΤΎ)τας.

Το καΤΎ)γ6ΡΎ)μα υποΌΎ)λώνει εκε�νo που συνιστά ΤΎjV ouσ�α ΤΎ)ς υπ6στασΎ)ς. Ο νους μας 6μως Όεν γνωρΙζει παρά μ6νο '060 καΤΎ)γOρ�ματα: ΤΎ) ΣκέψΎ) και ΤΎjV ΈκτασΎ). Η ΣκέψΎ), Ύ) οποΙα εΙναι άπεφΎ), περιλαμβάνει το σύνολο των ιΌεών, ενώ ,ο κocτΎ)γ6ΡΎ)μα ΤΎ)ς ΈκτασΎ)ς περιλαμβάνει το άπειρο σύνολο των σωμάτων. ΣκέψΎ) και ΈκτασΎ) Όεν συνιστούν '060 ετερογενεΙς υποστάσεις, '060 πραγματικ6ΤΎ)τες. Ως προς αυτ6 Ύ) φιλοσοφΙα του Σπιν6ζα ΌιαφοροποιεΙται τ6σο απ6 τον Ντεκάρτ 6σο και απ6 τον Χομπς. Ο Ντεκάρτ Όιέκρινε τον Θε6 απ6 ΤΎ) ΦύσΎ), αποκλεΙοντας ΤΎjV έκτασΎ) απ6 ΤΎ) φύσΎ) του, Όι6τι θεωρούσε 6τι Ύ) έκτασΎ) εΙναι Όιαιρετ�, «κι εφ6σον Ύ) Όιαιρετ6ΤΎ)τα εΙναι μια ατέλεια, ο Θε6ς Όεν εΙναι σώμα» (Principiα, Ι, άρθρο 23).2� Απ6 ΤΎjV άλλΎ) μεριά, σΤΎ) φιλοσοφΙα του Χομπς, ο Θε6ς κατανοεΙται ως σώμα, ΌΎ)λαΌ� με 6ρους ΤΎ)ς φυσικ�ς. Για τον Σπιν6ζα, 6μως, ο Θε6ς υπάρχ.ει και ως άπεΙΡΎ) πνευματικ� υπ6στασΎ), αλλά και ως άπεΙΡΎ)

25. Για τον Ντεκάρτ, ΎJ ύλΎJ, ΎJ οποΙα όΎJμωυργείται από τον Θεό, είναι υπόστασΎJ και όιακρίνεται από ΤΎJ σκέψΎJ. Η ουσία, � καΤΎJγόΡΎJμα, ης ύλΎJς είναι ΎJ έκτασΎJ. Η σωματικ� υπόστασΎJ εκτείνεται, όιαφορετικά όεν υπάρχει ως σωματικ� � υλικ� υπόστασΎJ· Η έκτασΎJ αποτελεί πρoϋπόθεσΎJ για να νOΎJθεί ΎJ κίVΎJσΎJ των σωμά.των, το μέγεθος, ΎJ κατεύθυνσΎJ κτλ. (βλ. Principiα, ό.π., 1, 6::3-64, σσ. 30-31).

31

ΗΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟιΛΟι

εκτεταμένΊ) φύσ'Υ) (Ι, 14, Πόρισμα, και 15, Σχόλιο): ο Θεός όεν μπορεί να είναι ό'Υ)μιοuργός Τ'Υ)ς φuσικ�ς έκτασ'Υ)ς, αφού α�κει στ'Υ) φύσ'Υ) 'Lou. Επιπλέον, 'Υ) φυσική έκταση ενέχει το

, , '\" 'ψ ' 'ψ αιτιο Τ'Υ)ς και σεν αναγεται στ'Υ) σκε 'Υ). οuτε και 'Υ) σκε 'Υ) ανάγεται στ'Υ) φuσικ� έκτασ'Υ). Σκέψη και φυσική έκταση εκφράζouν αuτόνομα και ισοόύναμα τψ οuσία Τ'Υ)ς uπόστασ'Υ)ς. Η uπόστασ'Υ), 'Υ) άπειρ'Υ) ενερ� πραγματικόΤ'Υ)τα, σuνί-

" ψ , , , '\" σταται και απο σκε 'Υ) και απο φuσικ'Υ) εκτασ'Υ), ισοσuναμα· είναι πραγματικ� και νo'Y)Τ�. Η θεωρία των καΤ'Υ)γΟΡ'Υ)μάτων 'Lou Σπινόζα φαίνεται ότι προσόίόει ένα xαρακτ�ρα ισορροπίας μεταξύ φuσικ�ς πραγματικόΤ'Υ)τας και Τ'Υ)ς έκφρασ�ς

, 'ψ Τ'Υ)ς απο Τ'Υ) σκε 'Υ). Πεπερασμένο πράγμα και τρόπος. Η φιλοσοφία 'Lou

Σπινόζα τοποθετείται εξαρx�ς σε ένα από τα πιο σοβαρά ζ'Y)τ�ματα ποu έχοuν απασxoλ�σει Τ'Υ) φιλοσοφία, Τ'Υ) σχέσ'Υ) ανάμεσα στα πεπερασμένα πράγματα και το παραγωγικό αίτιό τοuς. Ο ορισμός 'Lou πεπερασμένοu όίόεται στον δεύτερο ορισμό: Πεπερασμένο είναι ό,τι οριοθετείται (tenηinatur), πλψ όμως οριοθετείται μόνο από ένα άλλο Τ'Υ)ς ίόιας φύσ'Υ)ς με το ίόιο. Όπως όιεuκρινίζεται, «μια σκέψ'Υ) οριοθετείται

, , λλ 'ψ Μ ' ' '\' θ ' , απο μια α 'Υ) σκε 'Υ). α ενα σωμα σεν οριο ετειται απο μια 'ψ ' 'ψ ' , , σκε 'Υ) οuτε μια σκε 'Υ) απο ενα σωμα». Γνωρίζοuμε ότι ο Σπινόζα, στ'Υ) σuνέχεια 'Lou Ντεκάρτ και

'Lou Χομπς, αλλά και Τ'Υ)ς στωικ�ς φιλοσοφίας, uποσΤ'Υ)ρίζει πως όεν uπάρχει κενό. Αuτ� 'Υ) θέσ'Υ) είχε αποτελέσει αντικείμενο μεγάλων αντιπαραθέσεων, όπως ανάμεσα στον Χομπς και Τ'Υ) Bασιλικ� Εταιρεία 'Lou Λονόίνοu/6 και είχε σοβαρές

26. Βλ. S. Shapin & S. Schaffeι-, Leviαthan αΜ ιΜ Air- Pump. Hobbes, Boyle, αΜ ιΜ Experimentαl Life, Ptinceton Uniνeι-sitΥ Ρι-ess, Πρίνστον J985.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θεωρΎ)τικές συνέπειες για τη σύσταση νέων θεωριών για τον κόσμο. Η υπoστ�ριξη της «συνέχειας» γLνεται αντικεLμενο που το πραγματεύεται με έναν ιόιαLτερο τρόπο ο Σπινόζα. Στον δεύτερο ορισμό του Σπινόζα, όπως αναφέρθΎ)κε παρα-

ι 'ψ θ ι Ι ι λλ 'ψ " Ι πανω, «μια σκε η οριο ετειται απο μια α η σκε η»·ουνα-ι ι 'ψ θ ι ι μει της αρχης της συνεχειας, μια σκε η οριο ετειται απο μια

ι λλ 'ψ ι ι ι λλ ι α η σκε η, κι αυΤΎ) απο μια α Ύ) Κ.Ο.Κ., σε μια συνεΧΎ) όιαόικασLα. ΠαρομΟLως, ένα πεπερασμένο σώμα, για παρά-" ι ι ψι Ι Ι ι θ ι Ι ι οει γμα ενα μικρο αρι Ύ) ενα ΚΤΎ)μα, οριο ετειται απο ενα άλλο μεγαλύτερο, και όυνάμει ΤΎ)ς αρχ�ς ΤΎ)ς συνέχειας αυτό οριοθετεLται από ένα άλλο, και αυτό από ένα άλλο κ.ο.κ.

Στον παραπάνω ορισμό ΧΡΎ)σψoπoιεLται το ρ�μα teπninaή, το ΟΠΟLΟ είναι συνώνυμο του definίή (ορLζω). Η ιστορία των ΡΎ)μάτων αυτών ανάγεται στον Πλάτωνα, τον ΑριστοτέλΎ),2ί κι επίσΎ)ς στψ ευκλεLόεια γεωμετρία, οι όροι διορισμός και διορίζειν υποόηλώνουν μια συνθ�ΚΎ) περιορισμού για τψ εΠLλυσΎ) ενός πρoβλ�ματoς. Ο όρος διορισμός έχει ΧΡΎ)σΨΟΠΟΙΎ)θεί στη μαθΎ)ματικ� ανάλυση του Απολλώνιου υποόηλώνοντας τον προσόιορισμό όυνατών � πιθανών 0-

ρΙων.28 Ο όρος πεπερασμένο στον ορισμό του Σπινόζα λέγεται για ένα πράγμα που οριοθετεLται από ένα άλλο ΤΎ)ς «Lόιας φύσΎ)ς»· όΎ)λαό�, ένα σώμα λέγεται πεπερασμένο επειό�

27. Βλ ενOε�κτ�κά., Τίμαιος, 38c : «εις oιop�σμoν και φυλακ�ν αριθμων χρόνου γέγονεν»· επίσης, Ηθικά Νικομάχεια, Ε 1133a: «o�ωp�ζoμένων οε τούτων o�λoν oτ� [ ... ]».

28. Γ�α τον όρο διορισμός στα μαθηματικά., βλ Μ. Mahoney, «Another Look at Greek Geometήcal AnalysiS», στο C. Truesdell, Archive Jor History oJ Exαcι Sciences, SΡήnger-VerΙag, ΒερολίνοΧαίοελβέΡΥη-Νέα Υόρκη 1968/1969, σσ. 327 κ.ε. Βλ επίσης, Heath, Apollonius, Εωαγωγή στο B�βλίo IV των Κωνικών, σσ. ΙΧΧίί-ΙΧΧίν.

33

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎΆΟΥ

συλλαμβάνουμε ένα άλλο μεγαλύτερο· όμως, ένα σώμα όεν οριοθετείται από τις σκέψεις (cogitationes), και αντιστρόφως. Ο όε περιορισμός που αφορά τη όιάκρισ'Υ) σκέψ'Υ)ς και σώματος αποφεύγει Τψ αναγωΥή του ενός στο άλλο. Ας σ'Υ)μειωθεί επίσ'Υ)ς ότι το πεπερασμένο όεν εξ'Υ)γείται σε αντίθεσ'Υ) προς το άπειρο, αν και όιακρίνεται από το άπειρο Τ'Υ)ς υπόστασ'Υ)ς, 'Υ) οποία νοείται ανεξάΡΤ'Υ)τα από τα πεπερασμέ-

ι 29 να πραγματα. Στον πέμπτο ορισμό, εισάγεται ο όρος τρόπος (modus) με

τον οποίο ο Σπινόζα εννοεί τους επηρεασμούς (affectiones) Τ'Υ)ς υπόστασ'Υ)ς, «αυτό που είναι σε ένα άλλο και συλλαμβάνεται επίσ'Υ)ς μέσω αυτού». Ο τρόπος, για παράόειγμα το πνεύμα � το σώμα ενός ανθρώπου, όεν είναι αίτιο του εαυτού του, όιαφορετικά θα �ταν Θεός όμως ο τρόπος όεν είναι κάτι εξωτερικό � αντίθετο προς Τψ υπόστασ'Υ), καθώς αν�κει σε αυτ�ν. Οι όροι τρόπος και επηρεασμός υπάγονται στψ έννοια πράγμα. Η έννοια πράγμα (res) είναι γενικότερ'Υ), αποόίόεται και σε κάτι πεπερασμένο και σε ένα άπειρο (βλ Ηθική ΙΙ, 1 και 2). Ο επηρεασμός υποό'Υ)λώνει μια ορισμένη τροποποί'Υ)σ'Υ) και μεταβoλ� Τ'Υ)ς υπόστασ'Υ)ς, μια κατάστασ'Υ) ενεργ'Υ)ΤΙκού xαρακτ�ρα από Τψ οποία προκύπτouν άλλοι τρόποι:1Ω

Θεός ή Φύση (Deus sive Natura). Ο Θεός, σύμφωνα με

29. Γ�α τη θεωρΙα του Σπινόζα για το ά.πεφο, βασ�κ� ΠΎ)γ� εΙνα� η περΙφημη επιστoλ� 12 στον Meyer, ΑπρΙλιος 1663· επΙσης, η φ�λoσoφΙα του Ηasdaϊ Crescas (1340-1410), στην οποΙα παραπέμπε� ο Σπ�νόζα, υποστηρΙζοντας την ανταηΨ� του γ�α το ά.πε�ρο της υπόστασης. Ο Crescas εΙχε απορρΙΨει τις αποaεΙξεις περί πρώτου κινούντος, που υιοθετούνταν από τον Μαψονιaη κα� τον Ακινά.τη, και υπoστ�p�ξε το αναίτιο αίτιο το οποΙο θα πρέπει να συνέχει το ά.πεφο σύμπαν.

30. Στην επ�στoλ� στον Όλντεμπουργκ, 1661, ο Σπινόζα ΧΡΊ)-

34

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τον Σπ�ν6ζα, εννοείται· το ρ�μα εννοώ (intelligo) αναφέρετα� στΎJV ενέργε�α του νου κα� 6χ� της φαντασΙας. Όπως εΙόαμε, ο Θε6ς εννoεLτα� ως υπ6στασΎ) ό�ά των κατηγΟΡΎ)μάτων σκέψης κα� έκτασης. Συ�θως, 6μως, o� άνθρωπo� φαντάζονται έναν Θε6 σαν ένα πρ6σωπο, που αΠOφασιζε� κατά τη βούλησ� του, κάνε� θαύματα, τψωρεΙ � απoνέμε� χάρΎ), το οποΙο θα πρέπε� να λατρεύουν, χωρίς να συλλαμβάνουν το ενν6ημά του, 6πως με απλά λ6γ�α ό�ευκρ�νιζετα� στο «Παράρτημα» του πρώτου μέρους.

Η φυσ�κ� έκταση όεν όημ�Oυργειτα� απ6 τον Θε6, αλλά αν�κε� σΤΎ) φύσΎ) του ως ένα απ6 τα άπειρα κατηγoρ�ματά του, 6πως αναφέραμε παραπάνω (βλ. επΙσης Ι, 14 κα� 15, Σχ6λ�o). Ο Σπ�ν6ζα όεν θεωρεί 6τ� τα πάντα εινα� ενωμένα με τον Θε6, κατά έναν αό�αφOΡOΠOιητO τρ6πο κα� σε μ�α κατάσταση ό�άχυσΎ)ς. Xρησψoπo�ει όε Μο 6ρους της σχολαστ�κ�ς φ�λoσoφίας, φύουσα Φύση (Natura naturans) κα� φυομένη Φύση (Natura naturata). Όπως εζηγεΙ, ως φύουσα Φύση πρέπε� να εννοούμε τον Θε6 ως υπ6σταση, καθ6σον εννoεΙτα� ως ελεύθερο αΙτω, ενώ με τον 6ρο φυομένη Φύση,

σιμoπo�ει αντΙ γ�α τον όρο affectio τον όρο accidens, όχ� όμως σην Ηθική.

Ο Ρ.-Ε Moreau (Spi1WZα. L'experience et l'etemite, PUF, Παpισ� 199!1, σ. νϊϊ) απo3ι3ε� τον όρο affectio ως modification, εκτός από τις πεp�πτώσε�ς κατά τ�ς οποΙες ο όρος συν3έετα� με το σώμα (les affections du corps).

Ας σημε�ωθεΙ ότ� o� επηρεασμοΙ της υπόστασης, o� oπoΙo� πpoέpχoντα� κα� εξηγOίιντα� από τη φίιση ης παpoυσ�άζoυν ενεργι;τικό χαpακτ�pα κα� 3�ακpΙνoνTα� από τους επηρεασμοίις, 3ηλα.3� ης τpoπoπo��σε�ς κα� μεταβολές των επιμέρους πραγμάτων. o� επηρεασμοΙ των επιμέρους τρόπων θεματoπoωίιντα� στο ΤΡΙΤΟ μέρος ης Ηθικής, που αφορά τη συνα�σθηματιx� ζω�.

35

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ

όλους τους τρόπους, O"ΓJλαO� τα πράγματα που προκύπτouν από τον Θεό (Ι, 29, Σχόλω). Η Natura naturans συνoέετα� με Τ"ΓJ Natura naturata, όπως το αίτω με το αποτέλεσμά του· κ� εφόσον το αίτ�o οεν είνα� υπερβατικό, αλλά εμμενές, το σύνολο των πραγμάτων, των τρόπων κα� των εΠΎ)ρεασμών ενέxε� το αίτ�o � τον λόγο που τα παpάγε� κα� τα συνθέτε�.3Ι

ΟΘ " " β " 'λ .., εος ειναι εμμενες και οχι μετα ατικο αιτιο ο ων των πραγμάτων (Ι, 18).32 Ο όρος εμμένεια αναφέpετα� στο αίτω το οποίο εννoείτα� ότ� οεν μεταβαίνε� σε κάτ� άλλο εξωτεp�κό. Στον Ντεκάρτ, ο Θεός παpoυσ�άζετα� ως υπεpβατ�κό αίτω, εξωτεp�κό προς το αποτέλεσμα που παpάγε�· πpόκε�α� 0"ΓJλαo� γ�α ένα ενεpγ"ΓJτ�κό αίτω που ξεxωpίζε� από το αποτέλεσμά του, τον κόσμο. Στον Σπ�νόζα, οεν γίνετα� oεΚΤ� "ΓJ

31. Σίιμφωνα με τον Ε. Curley, ο Θεός οεν ταυτίζεται με η φίισ'Υ) ως το σίινολο των πραγμάτων, ο Θεός � φίισ'Υ) οεν έχει Τ'Υ) σ'Υ)μασία του κόσμου όπως τον βλέπουμε, αλλά των πιο βασικών αρχών, που περιγράφονται από τους θεμελιώοεις νόμους ης φίισ'Υ)ς. Aυτ� 'Υ) προσέγγισ'Υ) απομακρίινει τον Σπινόζα από τον πανθε�σμό και τον συνοέει με ην opθoλoγικ� επιστ�μ'Y) ης ΦίισΊJς. Βλ. Ε. Μ. Curley, Behind ιΜ Geometrίcαl Method, Ρήncetοn υnί

versity Press, Πρίνστον 1988, σ. 42" επίσ'Υ)ς, του ιοίου, Α Spirwzα Reader, Ρήncetοn University Press, Πρίνστον 1994, σ. xxv.

Η υπόστασ'Υ) οιακρίνεται μεν από το σίινολο των πραγμά,ων ως προuπόθεσ'Υ) κατανό'Y)σ�ς τους, είτε υπό το καηγόΡ'Υ)μα ης σκέψ'Υ)ς είτε ης έκτασ'Υ)ς, αλλά οεν υπάρχει πριν από τα πράγματα, οεν αποτελεί μια έννοια καθόλου, 'Υ) οποία για τον Σπινόζα είναι ens rationis (Ον λόγου)" βλ. επίσ'Υ)ς, Σπινόζα, Επιστολή στον

}elles, Ιούνιος 1674, Spirwzα. Complete Works, ό.π., σσ. 891- 892. 32. Παραπέμπω στψ παροίισα έκοοσ'Υ) Τ'Υ)ς Ηθικής αναφέρο

ντας με λατινικοίις xαpακτ�pες το μέρος Τ'Υ)ς Ηθικής και με αραβικοίις αριθμοίις Τψ πρότασ'Υ): Ι, 18: Ηθική, μέρος πρώτο, πρό,ασ'Υ) 18.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θεωρία περί �ΎJμωυργΙχς του κόσμου' ΎJ θεϊκ� αι.τιόΤΎJτα �εν θεωρείται όη εκφράζεται από μια υπερβατLΚ� βOύλΎJσΎJ, αλλά �ιατpέxει και �ιαπερνά όλα τα πράγματα' πλΎJV όμως, �εν είναι μια oπoια��πoτε αρx� � ένα oπoω��oτε αίτLO' επιπλέον, �ιακρίνεται από το αποτέλεσμά ΤΎJς: συνωτά ένα «εσωτερικό» αίτLO, που θεωρείται ότι είναι εμμενές, εντός των πραγμάτων, �ιά του οποίου εζΎJγείται ΎJ ουσία τους και �ί�εται ΎJ γενετικ� εζ�YΎJσ� τους. Για να εζΎJYΎJθεί όμως, για παρά�ειγμα, γιατί ένα επψέρους σώμα κινείτω σε OρωμέVΎJ κατευθυνσΎJ και με OρισμέVΎJ ταXύΤΎJτα, χρειάζεται επιπλέον ΎJ γνώσΎJ των αλλΎJλεπι�ράσεών του με άλλα σώματα. Η σXέσΎJ ανάμεσα σε επψέρους σώματα συνιστά μια «οριζόντια» � «εζωτερLΚ�» αιτιόΤΎJτα,33 ΎJ οποία καθορίζει τις κινήσεις τους, και αυτ� ΎJ αιτιόΤΎJτα �εν προέρχεται άμεσα από ΤΎJ «θε·ίκ�». Επομένως, άλλΎJς τάζεως αίτω καθορίζει ΤΎJV ουσία ενός πράγματος, και άλλΎJ τάζΎJ αι.τιών καθορίζει, � κατευθύνει, ΤΎJV ύπαρζ� του. Ένα πράγμα είναι συν�υασμός ουσίας και ύπαρζΎJς, συνθεσΎJ αιτιακών πρoσ�ιoρωμών.34

33. Βλ Montag, «That Hebrew World», στο Heidi Ravven και Ιenn Goodman (επψ.), Jewish Themes ίπ Spinozα's Philosophy, State University of New York Press, Όλμπανυ 2002, σ. 141.

34. Τα πάντα στο σύστ-ημα του Σπιν6ζα εκ πρώτ-ης 6ψεως φαίνεται 6τι είναι «καθορισμένα» να κινούνται με έναν ορισμένο τρ6πο (βλ Ηθική Ι, 28). Ας σΊjμειωθεί 6τι ο 6ρος determinatio, ο οποίος απο3ί3εται ως «καθορισμ6ς», είναι 6ρος ΤΊjς φυσικής και σ,ον Ντεκάρτ αποτελεί τρ6πο της κίνΊjσΊjς και σΊjμαίνει «κατευθυνσψ6ΤΊjτα»' αποτελεί 3ε μια ποσοτική έννοια (βλ D. Garber, Descαrtes' Metαphysicαl Physics, The University of Chicago Press, Σικάγο και Λον3ίνο 1992, σσ. 188-193). TΊj σΊjμασία αυτού του 6ρου σΤΊj νέα φυσική γνώριζε καλά ο Σπιν6ζα. Δεν θα πρέπει να θεωρΊjθεί 6τι ο 6ρος αυτ6ς έχει καμία σXέσΊj με τον προκαθορι-

37

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎΆΟΥ

Για να μπορέσουμε να εξY)γ�σoυμε τι είναι, �εν θα ξεκιν�σουμε απ6 καθορισμούς της ύπαρξ�ς του απ6 άλλα πεπερασμένα πράγματα' πρωταρχικά, η εμμεν�ς αιτι6τητα καθορίζει την ουσία και την ενεΡΎΊJτικ6τητα εν6ς πράγματος,

Ελευθερία-αναγκαιότητα. Ο έβδομος ορισμός αναφέρεται στο ελεύθερο πράγμα, «το οποίο υπάρχει απ6 μ6νη την αναγκαι6τητα της φύσης τοω) , ο ορισμ6ς �εν αναφέρεται στην ελευθερία εν γένει, αλλά σε ένα πράγμα που η ελευθερία του �εν είναι αντίθετη προς την αναγκαι6τητά του. Ο Σπιν6ζα στην επιστoλ� του στον Schuller, τον Οκτώβριο του 1674, αναφέρεται στην ελεύθερη αναγκαι6τητα -ένα εκ πρώτης 6ψεως οξύμωρο-, που �είχνει 6τι �εν αντιπαραθέτει την ελευθερία στην αναγκαι6τητα, αλλά αναφέρεται σε μια ελευθερία που εντάσσεται στην πραγματικ6τητα. Πρ6κειται για μια θεωρία που �ιακρίνεται τ6σο απ6 την ελευθερία της βούλησης στον Ντεκάρτ 6σο και απ6 την ελευθερία που εξηγείται σε σχέση με εξωτερικές αιτίες, που απαντά στον Χομπς. Στον παραπάνω ορισμ6 της Ηθικής, εκείνο που <(Uπάρχει απ6 μ6νη την αναγκαι6τητα της φύσης του» εκφράζει τον αυτοκαθορισμ6 και αντι�ιαστέλλεται προς το «ανα-

σμό' οεν προκαθορΙζεται πώς θα ΚΙVYJθεL κάτι. Τα σώματα κινοΙΙνται και καθορΙζονται βάσει των νόμων της ΚLVYJσ'Υ)ς και των αλληλεπιοράσεων μεταξΙΙ τους.

Στον Σπινόζα, το ρ�μα deteπninaή παρουσιάζει μια oιπλ� σΙΙνθεσ'Υ) και οιαφοροποιείται ανάλογα με Τψ αιτιακ� προέλευσ'Υ). Π ρώτον, εφόσον προέρχεται από τον Θεό, το ρ�μα έχει μια ενερY'Y)ΤΙΚ� σ'Υ)μασΙα, που αφορά Τψ ουσΙα ενός πράγματος που ΟΟ'Υ)γείται στψ ενεΡΥ'Υ)τικόΤ'Υ)τα και στον αυτοκαθορισμό (βλ. Ι ,

26). ΔεΙΙτερον, το ρ�μα deteπninaή μπορεΙ να σχετίζεται με εξωτερικές πεπερασμένες αιτίες, που όμως εΠ'Υ)ρεάζουν Τ'Υ) OUναμ'Υ) ενός πράγματος (Ι, 28).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γκασμένω), εκε[νο που καθορ[ζεται από κάτι άλλο. Το πρόβλημα πώς εκε[νο που υπάγεται σε καταναγκασμούς, όπως

θ ' 'ψ 'ζ , , η αν ρωπινη σκε η και πpα� η, μ πορει να φτασει στον «αυ-τοκα.θορισμό» ε[ναι ζ�τημα που αφορά τψ ανάπτυξη μέχρι το τελευταίο μέρος της Ηθικής, κατά τψ οποία σε κάθε μέρος του έργου προστωενται νέοι όροι, όπως η γνώση και η ouναμη.

Αιωνιότητα. Αντικείμενο του τελευτα[ου ορισμού είναι η αιωνιότητα, η οπο[α αναφέρεται στην ύπαρξη η οποία «έπεται αναγκαία από μόνο τον ορισμό του αιώνιου πράγματος». Εφόσον η υπόσταση, � θε�κ� φύση, όεν εννοείται ως υπερβατικό αίτιο, η αιωνιότητα τοποθετείται εντός της άπειρης πραγματικότητας. Ο ορισμός αναφέρεται στο αιώνιο πράγμα, σε κάτι πραγματικό και συγκεκριμένο. Ο Σπινόζα στψ επιστoλ� του στον De Vήes, τον Μάρτιο του 1663, γράφει: «Με ρωτάτε αν τα υπαρκτά πράγματα και οι εΠΊJpεασμoί τους είναι επίσης αιώνιες αλ�θειες. Λέω ότι είναι παντελώς». Το πώς όμως εννοείτα.ι η αιωνιότητα είναι μια ιόέα που αναπτύσσεται στο τελευταίο μέρος της Ηθικής, το οποίο κατ' εξαίρεση προς τα προηγούμενα όεν αρχίζει με παράθεση ορισμών, καθώς οι προτάσεις του παραπέμπουν σε προτάσεις όλων των προηγούμενων μερών και στους πρώτους ορισμούς.

Ο Σπινόζα στους ορισμούς του πρώτου μέρους θέτει και εξηγεί τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας του, στις οποίες συχνά παραπέμπει κατά τψ ανάπτυξη του έργου· οι αρχές αυτές ορίζουν το ίόιο το έργο, αναπτύσσονται περαιτέρω και όοκιμάζονται μέσα από τα ζητ�ματα που τοποθετούνται στα μέρη του.

* * *

39

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Ύ Ά Ο Υ

Σώμα, πνεύμα και γνώση. Το ζ�ΤΎ)μα για ΤΎ)V προέλευσΎ) και ΤΎ) φύσΎ) του πνεύματος αποτελεΙ αντικεΙμενο το οποΙο αναπτύσσεται στο όεύτερο μέρος του έργου. Ο Σπιν6ζα παρουσιάζει με γεωμετpικ� τάζΎ) μια «ιστορΙα» του ανθρώπινου πνεύματος: ποια εΙναι Ύ) πpoέλευσ� του, Ύ) σχέσΎ) του με το σώμα, ποια Ύ) σχέσΎ) ιόεών και πραγμάτων (1-7)' πώς λειτουργεΙ Ύ) φαντασΙα, Ύ) μ�μΎ) (ΙΙ, 14-18) ' πώς εζΎ)γεΙται η πλάνη, πού οφείλονται οι εσφαλμένες ιόέες, πώς όιακρΙνονται οι αληθεΙς ιόέες, ποια Ύ) σχέσΎ) ανάμεσα στΎ)V αλ�θεια και ΤΎ)V πλάνΎ) (ΙΙ, 32-36)' παρουσιάζει μια θεωρΙα για τα γένΎ) ΤΎ)ς γνώσΎ)ς (ΙΙ, 37-47), για ΤΎ) σχέση νου και βούλησΎ)ς (48-49). Η θεωρΙα για τις ιόέες ΤΎ)V οποΙα εισάγει ο Σπιν6ζα παρουσιάζει, συγχ.ρ6νως, ηθικ� και πoλιτικ� σΎ)μασΙα, για ΤΎ)V ελευθερία και ΤΎ)V κoι� συμβΙωσΎ).

Ο πρώτος ορισμός που όίόεται στο όεύτερο μέρος όεν αφορά το πνεύμα αλλά το σώμα: «Με τον 6ρο σώμα εννοώ έναν τρ6πο που εκφράζει με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρ6πο ΤΎ)V ουσία του Θεού καθ6σον θεωρεΙται ως εκτεταμένο πράγμα' βλ. το Πόρο Της πρότασης 25 του μέρ. 1». Το p�μα εννοώ χρησιμοποιείται σε πρώτο πρ6σωπο, 6πως ο Σπιν6ζα το συνΎ)θΙζει στους ορισμούς, με όεόομένο μάλιστα 6τι τα ζΎ)τ�ματα αυτά έχουν τύχει όιαφορετικών προσεγγίσεων. Για τον Σπιν6ζα, ένα σώμα, ως ένας τρ6πος της εκτειν6μενης πραγματικ6ΤΎ)τας, εΙναι κάτι συγκεκριμένο, το οποίο 6μως για να εννΟΎ)θεΙ χρειάζεται η έννοια της έκτασΎ)ς. Ως τρ6πος είναι μέρος ΤΎ)ς άπεΙΡΎ)ς πραγματικ6ΤΎ)τας, χωρίς ΤΎ)V οποΙα όεν θα υ�pxε' γι' αυτ6 και ζΎ)τ�ματα που αφορούν το σώμα και το πνεύμα όεν καταλαμβάνουν το πρώτο αλλά το όεύτερο μέρος ΤΎ)ς Ηθικής.

Το σώμα αποτελεί αντικεΙμενο του ανθρώπινου πνεύματος 6πως όιατυπώνεται στΎ)V πρ6τασΎ) 13: «το αντικείμενο

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η

της συνιστώσα.ς το α.νθρώπινο Πνεύμα. ιόέα.ς είνα.ι το Σώμα., �τoι ένα.ς συγκεκριμένος εν ενεργεία. υπάρχων τρ6πος ΤΊ)ς Έκτα.σΊ)ς, κα.ι τίποτε άλλο». Το ζ�ΤΊ)μα. που α.πα.σχολεί είνα.ι πώς το πνεύμα., το οποίο είνα.ι ιόέα. εν6ς συγκεκριμένου πράγματος, έχει σα.φ� κα.ι πλ�PΊ) επίγνωσΊ) ΤΊ)ς ιόέα.ς του α.ντικειμένου του, α.λλά κα.ι ΤΊ)ς πρα.γμα.τικ6ΤΊ)τα.ς με τψ οποία. συνόέετα.ι· εάν κα.ι πώς συγκροτείτα.ι ένα. ισχυρ6 επιχείΡΊ)μα. για. το ζ�ΤΊ)μα. ΤΊ)ς γνώσΊ)ς.

Ο άνθρωπος συνίστα.τα.ι α.π6 πνεύμα.35 κα.ι σώμα., που είνα.ι , " ψ ' , τροποι των κα.ΤΊ)γΟΡΊ)μα.των σκε Ί)ς κα.ι εκτα.σΊ)ς, α.ντιστοι-

χως. Ένα.ς άνθρωπος είνα.ι κα.ι πνεύμα. κα.ι σώμα.' όεν είνα.ι ούτε μ6νο πνεύμα. ούτε μ6νο σώμα., συμμετρικά προς τψ

35. Ο Σπινόζα 3ιακρίνει τον όρο mens (πνευμα) από τη λέζΎj ψυχή (anima). Όπως εζΎjγεί στψ Πραγματεία για τη διόρθωση

του νου, § 58, υΠOσΎjμείωσΎj [Ζ]: «Συμβαίνει συχνά να ανακαλεί ο άνθρωπος στΎ) μν�μΎj του αυτ� τΎ) λέζΎj ψυχή και να σχΎjματίζει ταυτόχρονα κάποια σωματικ� εικόνα της. Eπει3� 3ε αυτά τα Μο εί3ωλα παρουσιάζονται συγχρόνως στο πνευμα του, νομίζει ότι φαντάζεται και πλάθει νοερά μια σωματικ� Ψυχ� επει3� 3εν κάνει 3ιάκρισΎj ανάμεσα στο ί3ιο το πράγμα και το όνομά του. Ε3ώ ζΎjτώ από τους αναγνώστες να μΎj βιαστουν να με αντικρουσουν, πράγμα το οποίο, όπως ελπίζω, 3εν θα κάνουν εφόσον μελετ�σoυν με όσο γίνεται μεγαΛUτερΎj πρoσoχ� τα παρα3είγματα καθώς επίσΎjς και όσα θα πω σΤΎj συνέχεια».

Η λέζΊj ψυχή επομένως εκφράζει μια σωματικ� εικόνα, παριστάνοντας μια σωματικ� Ψυχ�. Ο Ντεκάρτ γράφει στψ επιστoλ� του στον Mersenne (21 .4. 1641), ότι Ύj Ψυχ�, σε καλά λατινικά, σΊjμαίνει aerem, sive οήs halitum (αέρας � ανάσα, 3Ίjλα3� κάτι σωματικό). Στις Δεύτερες απαντήσεις, αναγνωρίζοντας ότι ο όρος αυτός υπ03Ίjλώνει σωματικόΤΎjτα, θεωρεί ότι θα πρέπει να προτιμάται ο όρος mens. Πλψ όμως, ΧΡΎjσιμOπoιoυσε ΤΎj λέζΊj ψυχή στους Στοχασμούς, ενώ υιοθετεί τον όρο mens στα Princίpia philosophiαe.

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

υπ6στασ'Υ), 'Υ) οποία συνίσταται και απ6 έκτασ'Υ) και απ6 σκέ

ψ'Υ). Η τοποθέΤ'Υ)σ'Υ) του Σπιν6ζα λαμβάνει υπ6ψ'Υ) τ6σο τις θέ

σεις του Ντεκάρτ 6σο και του Χομπς. Για τον Ντεκάρτ, το

ερώΤ'Υ)μα «τι είμαι» ορίζεται πρωταρχικά με 6ρους σκέπτε

σθαι' 'Υ) ουσία του ανθρώπου είναι να σκέφτεται. Αντιθέτως,

ο Χομπς έχει θέσει ως πρώτ'Υ) και βέβαι'Υ) αρx� Τ'Υ)ς γνώσ'Υ)ς

το σώμα, 'Υ) οποία επιπλέον θεμελιώνει Τψ αξία Τ'Υ)ς ζω�ς.

Δ ' '" , 'ψ , , « εν ειναι ουνατον να υπαρχει σκε 'Υ) χωρις το πραγμα που

σκέφτεται, ούτε επιστ�μ'Y) χωρίς το πράγμα που γνωρίζει»,

6πως αναφέρει στις Αντιρρήσεις του προς Τ'Υ) φιλοσοφία του

Ντεκάρτ.36

Ο Σπιν6ζα αναγνωρίζει και ακολουθεί Τ'Υ) όιάκρισ'Υ) πνεύ

ματος-σώματος, 'Υ) οποία έχει υποστ'Υ)ΡΙ χτεί απ6 τον Ντεκάρτ.

Όμως ο Ντεκάρτ υπoστ�ριξε και Τψ αλλ'Υ)λεπίόρασ'Υ) Ψυx�ς

σώματος. Όπως, 6μως, έχει οριστεί απ6 τον Σπιν6ζα, «μια

σκέψ'Υ) οριοθετείται απ6 μια άλλ'Υ) σκέψ'Υ). Μα ένα σώμα όεν

θ ' , 'ψ ' 'ψ ' , , οριο ετειται απο μια σκε 'Υ) ουτε μια σκε 'Υ) απο ενα σωμα»

(Ι, Ορισμ6ς 2). Αν σώμα και πνεύμα αλλ'Υ)λεπιόρούσαν, θα

�ταν όύο πράγματα.37 Ο μονισμ6ς του Σπιν6ζα υποσΤ'Υ)ρίζει

36. Rene Descartes, Meditαtions metαphysiques. Objections et

reponses, J.-M. Beyssade XIXL Μ. Beyssade (επψ.), GF-F1ammarίοη, ΠαρίσL 1979, σσ. 296 Κ.ε. Επίσης, The Philosophicαl Works qf

Descαrtes, μτφρ. E.S. Haldane XIXL G.R.T. Ross, τόμο ΙΙ, Cambήdge University Press, 1970, σ. 61. Όπως �LατυπώνεταL σε μία βασLΚ� αντίρρησΊJ του Χομπς, «Δεν μου φαίνεΤΙΧL καλός συλλογLσμός να πω: σκέφτομlΧL, ως εκ τούτου είμαL σκέψΊJ. ΔLόΤL, κατά τον ί�LO τρόπο, θα μπορούσα να πω: περπατώ, ως εκ τούτου είμαL περίπατος» (στο ίδιο).

37. Βλ Ηθική Ι, ΟΡLσμός 2' βλ επίσΊJς, Ρ. Gillot, «Les ίη

cidences du modele spinoziste de l'identite psycho-physique sur certaines tentatives contemporaines de resolution du "Mind-

42


Τψ ταυτότητα πνεύματος-σώματος αλλά κα� τη a�άκρ�σ�

, �, ' ψ " τους, σαν να ε�να� συο «ο ε�ς» του αυτου πραγματος.

Γ�α τον Σπ�νόζα, όπως ειaαμε, εάν aεν υπάρxε� σώμα,

aεν υπάρxε� πνεύμα, όπως κα� στον Χομπς. Πρέπε� να a�ευ

κρ�ν�στεΙ ότ�, γ�α τον Σπ�νόζα, το ανθρώπ�νo σώμα aεν κα

τανoεΙτα� ως α�τΙα του ανθρώπ�νoυ πνεύματος κα� των �aεών

του. o� �aέες αποτελούν τρόπους του καΤΊ)γορήματος ΤΊ)ς

Σ 'ψ Ι Ι , " , � κε Ί)ς το μορφικο ειναι τους εxε� ως α�τιo «ox� τα �σ�α

τα �aεατά, ήτo� τα πράγματα που γΙνoντα� αντ�ληπτά, αλλά

τον LaΙO τον Θεό καθόσον εΙνα� σκεπτόμενο πράγμα» (ΙΙ, 5). Με πολύ απλά λόγ�α, Ί) προέλευσΊ) του πνεύματος xρε�άζετα�

να αναζΊ)ΤΊ)θεΙ στο θε'ίκό καΤΊ)γόΡΊ)μα ΤΊ)ς ΣκέψΊ)ς ας σΊ)-

θ ' , Θ" " , β ' με�ω ε� oτ� ο "εος ε�να� εμμενες α�τ�o κα� ox� υπερ ατ�κo:

Θεός ή ΦύσΊ). Το πνεύμα, λo�πόν, αποτελεΙ �aέα ενός σώμα

τος, αλλά Ί) μορφή, � το ειaος, ΤΊ)ς �aέας αυτ�ς κατανoεΙτα�

με όρους σκέπτεσθα� κα� όx� ως αποτέλεσμα του αντ�κεψέ

νου ΤΊ)ς, aΊ)λαaή του σώματος.

T� εΙνα� �aέα; «Με τον όρο �aέα εννοώ ένα εννόΊ)μα του

Πνεύματος που σXΊ)ματΙζετα� από το Πνεύμα λόγω του ότ�

εΙνα� σκεπτόμενο πράγμα» (ΙΙ, Oρ�σμός 3). Στψ επεζήγΊ)σΊ)

του oρ�σμoύ, ο Σπ�νόζα υπoγραμμΙζε� Τψ ενεργΊ)τ�κόΤΊ)τα

που περ�λαμβάνετα� στψ �aέα αυτή. Το ανθρώπ�νo πνεύμα

σκέφτετα�, θεωρεΙτα� ως μ�α ενεργΊ)ηκή μορφή, εΙνα� �aέα

κα� αναπτύσσε� άλλες �aέες κατά Τψ ενεργοποΙ Ί)σή του. Η

ενεργΊ)τ�κόΤΊ)τα που αποaιaετα� στ�ς �aέες τ�ς αντ�a�αστέλ

λε� από ΤΊ) θεώρΊ)σή τους σαν βουβές ε�κόνες, όπως τ�ς εΙ χε

παρoμo�άσε� ο Ντεκάρτ (βλ. 11, 48 κω 49, Σχόλιο).

M�α πρότασΊ) Ί) οποΙα έxε� απασxoλήσε� έντονα συζΊ)τή-

Body"», στο L. Vίncigueπa (επψ.), Quel Avenir pour Spinoza?,

Κime, Πα.ρ Ισ� 2001, σ. 143.

43


σεις, μελέτες και ερμψευτικές προσεγγίσεις είναι ΎJ εξ�ς: Η τάξη και η σύνδεση των ιδεών είναι ίδια με την τάξη και τη σύνδεση των πραγμάτων (ΙΙ, 7). Απ6 6ποιο καΤΎJγ6ΡΎJμα

, Ι , 'ψ " κι αν ερμψευσουμε ΤΎJ φυσΎJ, μεσω ΤΎJς σκε ΎJς ΎJ ΤΎJς εκτα-

σΎJς, θα ανακαλύψουμε τψ ί?'5ια τάξΎJ και τψ ί?'5ια αλλΎJλoυχία

αιτιών. Μπορεί 6μως να θεωΡΎJθεί 6τι οι ι?'5έες και τα πράγ

ματα είναι σαν σε παράλλΎJλες «γραμμές», 6που κάθε ι?'5έα

αντιστοιχεί σε ένα πράγμα; Στψ πρ6τασΎJ 6μως ?'5εν ?'5ιατυ

πώνεται 6τι οι ι?'5έες είναι ίδιες με τα πράγματα· επομένως,

ΎJ ταύτισΎJ θα πρέπει να αφορά τψ τάξΎJ και ΤΎJ σύν?'5εσΎJ ι?'5εών

και πραγμάτων.38

Η παραπάνω περίφΎJμΎJ πρ6τασΎJ 7 έχει ?'5ώσει αφoρμ� να

υπoσΤΎJριχτεί ΎJ θεωρία ΤΎJς «παραλλΎJλίας», απ6 τψ άπoψΎJ

6τι οι τρ6ποι κάθε καΤΎJγoρ�ματoς παρουσιάζονται συγχρ6-

νως 6,τι ?'5ΎJλα?'5� συμβαίνει στο σώμα παρουσιάζεται «συγ

χρ6νως» και στο πνεύμα.3') Θα πρέπει, 6μως, να σΎJμειώσoυ

με 6τι εντοπίζεται μια «α?'5ιαφάνεια» μεταξύ σκέψΎJς και

έχτασΎJς χαι των αντίστοιχων τρ6πων τους, με ?'5ε?'50μένο μά-

λ " λ ' λ θ ' " , 'ψ ιστα οτι ειναι εσφα μενο να εχ ει οτι ενας τροπος σχε ΎJς ι ι 40 ειναι εχτεινομενος.

Στο Πόρισμα ΤΎJς πρ6τασΎJς 7 ?'5ιατυπώνεται ΎJ ισότητα

38. Βλ Ρ. Macherey, Introduction α l'Ethίque de Spinozα. Ια seconde pαrtie, PUF, ΠαρΙσι 1997, σσ. 72 κ.ε.

39. Ο «παραλληλισμός» των κατηΥΟΡΎ)μάτων εκφράσΤΎ)κε αρχικά από τον Leibniz, Considerαtions sur lα doctrine d'un esprit universel, στο Die Philosophische Schri.fien υοπ Gottfried Wilhelm LeibnΊZ, C.1. Gerhardt (επψ.), ΒερολΙνο 1875-1890, τόμο ΥΙ, σ. 533, 1 . 16.

40. Βλ Μ. Della Rocca, (<Spinoza's argument for the Identity Theory», The Philosophicαl Review, 102, Νο 2 (ΑπρΙλως 1993), σ. 2'1Ο.

44


ΤΎJς aι)ναμΎJς του σκέπτεσθαι και του ενεργεΙν. Η ισόΤΎJτα, �

ισο8υναμΙα, σκέψης και πράξΎJς, όπως αντιλαμβανόμαστε,

οφείλεται στψ «Ι8ια τάξΎJ και σύν8εσΎJ» στψ οποία αμφό

τερες υπάγονται, ενώ καθεμιά 8ιακρίνεται από Τψ άλλΎJ. Η

σκέψΎJ 8εν ανάγεται στψ πράξΎJ· και, αντιστρόφως, ΎJ πράξΎJ

8εν υπάγεται σΤΎJ σκέψΎJ. Ένα πρόβλΎJμα που α�κει στο

σκέπτεσθαι εξ ΎJγείται και επιλύεται με τους 8ικούς του όρους,

8εν επιλύεται με ΤΎjV παρέμβασΎJ μιας φυσικ�ς ενέργειας

και, αντιστρόφως. Όμως, ένα ζ �ΤΎJμα θεωΡΎJτικ�ς τάξεως

είναι συγχρόνως και πρακτικ�ς, χωρίς όμως να συγχέεται ΎJ

πρακτικ� με ΤΎJ θεωΡΎJΤΙΚ� έκφρασΎJ των όρων του. Η 8ιακρι

τόΤΎJτα καθενός φαίνεται ότι παρουσιάζεται ως ένας περιο-

ι / Ι Ι

, 'ψ ρισμος με τον οποιο απoφεuγεται ΎJ εντυπωσΎJ οτι ΎJ σκε ΎJ

μ πορεί να παρέμβει σε ένα σώμα, και αντιστρόφως, � να

υπαχθεί και να XΡΎJσιμoπoΙΎJθεί το ένα από το άλλο. Το Πό

ρισμα ΤΎJς πρότασΎJς 7 o8ΎJγεί στψ ΎJθικ� και πoλιτικ� «όψΎJ»

ΤΎJς επισΤΎJμoλoγίας του Σπινόζα ως συνέπεια ΤΎJς 8ιάταξΎJς

των θεωΡΎJτικών όρων.

Το ζήτημα της γνώσης. Ένα ερώΤΎJμα που μπορεί να

τεθεί είναι εάν ο κόσμος των φυσικών αντικειμένων είναι

θ ' β ' , θ ' ' Γ ευ εως προσ ασιμος απο το αν ρωπινο πνευμα. ια τον

Σπινόζα, «το Π νεύμα και το Σώμα είναι ένα και το αυτό

Άτομο που συλλαμβάνεται άλλοτε υπό το καΤΎJγόΡΎJμα ΤΎJς

ΣκέψΎJς και άλλοτε υπό το καΤΎJγόΡΎJμα ΤΎJς ΈκτασΎJς» (ΙΙ,

21, Σχόλιο). Το αντικείμενο ΤΎJς γνώσΎJς, ΤΎJς ι8έας του πνεύ

ματος, είναι μια ι8έα και όχι το ί8ιο το φυσικό αντικείμενο,

8ΎJλα8� το αντικείμενο του πνεύματος είναι το σώμα ως ι8έα.

Η «αντικειμενικ� ουσία» του πνεύματος, το αντικείμενό του,

αποτελεί μια συγκεκριμέVΎj ι8έα. Γνωρίζουμε λοιπόν τα υλι

κά πράγματα μέσα από τις ι8έες που τα αναπαριστάνουν,

καθώς σκεφτόμαστε και ενεργούμε.

45

ΒΑ Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Τ Λ Ο Τ

Η γνώσΎ) παρoυσ�άζετα� ως μ�α προοaευτ�κ� a�Cla�XClcrLCl,

κατά ΤΎjV οποΙα παράγoντα� εργαλεία-�aέες, όπως έχε� εκτε

θεί στΎjV Πραγματεία για τη διόρθωση του νου.IΙΙ o� �aέες

είνα� τόσο π�o τέλε�ες όσο είνα� �σoMναμες πραγματ�κών

αντ�κεψένων. Γνωρίζουμε κάτι εφόσον εΙμαστε σε θέσΎ) να

εξΎ)γ�σoυμε πώς από μ�α α�τΙα παράγετα� ένα αποτέλεσμα.

M�α �aέα είνα� αλΎ)θ�ς εφόσον ενέχε� το γνώμονα επαλ�θευ

σ�ς ΤΎ)ς, aΎ)λαa� εφόσον ένα αντικεΙμενο oρΙζετα� a�ά ΤΎ)ς

παραγωγ�κ�ς α�τΙας του. Γ�α παράaε�γμα, εφόσον ορΙζω

έναν κύκλο a�ά ΤΎ)ς α�τίας παραγω�ς του, ο κύκλος που

έχω στο νου μου κα� ο κύκλος που υπάρχε� σΤΎ) φύσΎ), ενώ

aεν μo�άζoυν, εΙνα� �σότψo�. Η γνώσΎ) aεν πρoέρχετα� από

β λ ' � , "

, αντ�παρα ο Ύ) ισεων με φυσ�κα αντικεψενα, σαν να υΠΎ)ρχε

σχέσΎ) oμo�όΤΎ)τας μεταξύ τους. ΕπΙσΎ)ς, o� �aέες του πνεύ

ματος aεν aLVouv μoρφ� σε ένα εξωτερ�κό αντ�κεΙμενo, όπως

Ύ) ανθρώπ�νΎ) φαντασία έπλασε τον Θεό να aΙνε� μoρφ� στΎjV

ύλΎ). Το ανθρώπ�νo πνεύμα συλλαμβάνε� �aέες, o� οποΙες γΙ

νoντα� αντ�κεΙμενo αναστοχασμού (reflexio) από το Laιo το

πνεύμα, που νoεΙτα� κα� το Laιo ως �aέα, σαν μ�α μoρφ�

ενεργΎ)τικόΤΎ)τας με ΤΎjV οποΙα παράγoντα� τα ανάλογα, �

ταφ�αστά προς το αντ�κεΙμενό του, εννo�ακά εργαλεία.

Π ώς a�ακρΙνετα� Ύ) βεβα�όΤΎ)τα των �aεών του πνεύματος;

41. ΣΤ'Υ)ν Πραγματεία για τη διόρθωση του νου (§ 32, σσ. 37-38), 3ιαβά.ζουμε τα εξ�ς: «ο νους, χά.Ρ'Υ) σΤ'Υ)ν εγγε� του ισχύ (vis), κατασκευά.ζει για 3ικ� του χρ�σ'Y) 3ιανο'Υ)τΙΚά. εργαλεία, με τα οποία αποκτά. κι ά.λλ'Υ) ισχύ για ά.λλα 3ιανο'Υ)ΤΙΚά. έργα, απ6 αυτά. 3ε τα έργα 3'Υ)μιουργεί ά.λλα πά.λι εργαλεία � αποκτά. Τψ απαιτoύμεVΊ) τεχνLX� Μναμ'Υ) για 6ποια ακ6μ'Υ) περαιτέρω 3ιερεύν'Υ)σ'Υ), και έτσι συνεχίζει να προχωρά. κατά. στά.3ια ώσπου να φτά.σει στον κολοφώνα Τ'Υ)ς σοφίας».


Το ζ�τY)μα αυτ6 τοποθετεΙται με 6ρους ι8εών, εκ των οποΙων

θεμελιώ8'Υ)ς εΙναι 'Υ) «ταιριαστ�» ι8έα (idea adaequata). Βά

σει του ορισμού Τ'Υ)ς (ΙΙ, Ορισμ6ς 4), 'Υ) «ταιριαστ�» ι8έα εΙναι

καθαρ6 ενν6'Υ)μα του πνεύματος, ορΙζεται απ6 αυτ6 το [8ω,

και 'Υ) βεβαι6Τ'Υ)τά Τ'Υ)ς 8εν εξαρτάται απ6 τψ ομοι6Τ'Υ)τά Τ'Υ)ς

με ένα εξωτεΡLX6 αντικεΙμενο' συγκροτεΙται εν αφαιρέσει

σύγχρισ'Υ)ς � αντιπαραβoλ�ς με ένα φυσικ6 αντικεΙμενο, εν

αφαιρέσει εν6ς εξωτερικού προτύπου. Αυτ6 υπογραμμΙζει

τψ αρετ�, � ελευθερΙα, του πνεύματος, τψ ενεΡΎ'Υ)τικ6Τ'Υ)τά

του. Το αξΙωμα Τ'Υ)ς σχoλαστικ�ς φιλοσοφΙας «adaequatio rei et intellectus» παρέπεμπε σε ένα εξωγενές κριτ�ρω βεβαι6-

Τ'Υ)τας Τ'Υ)ς ι8έας με το πράγμα,42 8'Y)λα8� με ένα εξωτερικ6

φυσικ6 αντικεΙμενο. Ο Σπιν6ζα 8εν ΧΡ'Υ)σιμοποιεΙ το ουσια

σΤLX6 adaequatio, που παρέπεμ πε στψ αντιστοι χΙα πράγμα

τος και νου, αλλά το επiθετo adaequata, ως προσ8ωρισμ6, �

ι8ι6Τ'Υ)τα, Τ'Υ)ς ι8έας. Στ'Υ) θεωρΙα του, ο γνώμονας αλ'Υ)θεΙας

αποτελεΙ ζ�Τ'Y)μα που κατεξoχ�ν αφορά τψ [8ια τψ ι8έα, τψ

οργάνωσ'Υ) και τψ ανάπτυξ� Τ'Υ)ς. Μια ι8έα εΙναι σαφ�ς, 8ια-

ι ι ι ( d ) Ι Ι ι ΚΡΙΤ'Υ), 'Υ) «ταιριαστ'Υ)) a aequata , εφοσον εμπεριεχει το αι-

τω � τον λ6γο παραγω�ς του αντικειμένου Τ'Υ)ς" απ6 αυτ�

ι Ψ ι θ θ ι Ι Ι ι Τ'Υ)ν απο 'Υ) μπορει να εωρ'Υ) ει οτι συμφωνει με το αντικει-

μενο στο οποΙο αναφέρεται. Επιπλέον, μπορεΙ να αναλυθεΙ

στις αιτΙες στις οποΙες αναφέρεται. Οι 8ε «αταΙριαστες»

ι8έες θεωρούνται «σαν συνέπειες, 8Ιχως προκεΙμενες, του

τέστιν (όπως είναι αυτονόητο) συγκεχυμένες ι8έες» (ΙΙ, 28, Απ68ειξ'Υ)).1Ι3 Ο Σπιν6ζα αναφέρεται στις προκεΙμενες σαν

42. Βλ. Gueroult, Spinozα Il. L'dme, Aubier-Montaigne, Παρισι '1974, σσ. 22-23.

43. Βλ. ΙΙ, 35: «Το ψεύοος έγκειται σε μια στέΡΎ)σΎ) γνώσης την οποία ενέχουν οι αταιριαστες ιοέες, �τoι οι ακρωτηριασμένες

47

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Τ Λ Ο Τ

τις αιτίες Τι τους λ6γους του συμπεράσματος. Μια ταφιαστΥι

� " , 'β λ ' ιοεα περιεχει με σαφΊ)νεια και με ακρι εια τους ογους του

αντικεψένου στο οποίο αναφέρεται. Οι ταφιαστές ιοέες,

6πως οι ορισμοί, περιέχουν ΤΊ) OLΚαLOλ6γΊ)σΊ) και τους λ6γους

τους αυτοτελώς, χωρίς να ανάγονται Υι να εξαρτώνται απ6

φυσικά αντLκείμενα. Το ισΤOPLΚά νέο και σύνθετο ν6Ί)μα ΤΊ)ς

ιοέας αυτΥις, με τψ οποία αναοιατυπώνεται το ζΥιΤΊ)μα ΤΊ)ς

αλΥιθειας, έχει αποτελέσει ανΤLΚείμενO πολλών μελετών και

συζΊ)τΥισεων, που υπερβαίνουν τα 6ρια αυτΥις ΤΊ)ς εισαγωγΥις.

Όπως αναφέραμε, το ανθρώπινο πνεύμα θεωρείται 6τι

είναι ιΟέα· ως ιοέα εν6ς σώματος οιαφέρει απ6 ένα άλλο

πνεύμα, το οποίο είναι ιοέα εν6ς άλλου σώματος. Το πνεύμα

ως ιοέα εν6ς σώματος ενέχει ΤΊ) γνώσΊ) του αντLκεψένOυ του

(βλ. 11, 11 και 12), χωρίς 6μως αυτ6 να συνεπάγεται αυτο

μάτως 6τι αυτΥι Ί) ιοέα είναι οιακριτΥι και σαφΥις. Ένα σώμα

μπορεί να είναι απλ6, μπορεί να είναι σύνθετο, αποτελούμενο

απ6 πολλά άλλα σώματα (βλ. ΙΙ, 13). Όσο πιο σύνθετο είναι

ένα άτομο, ΟΊ)λαοΥι 6σο μεγαλύτερΊ) LΚαν6ΤΊ)τα οιαθέτει να

ενεργεί και να παθαίνει περισσ6τερα συγχρ6νως και 6σο οι

και συγκεχυμένες». Στο σχ6λLO, αναφέρεται και το εξ�ς παράοειγμα: «6ταν κοιτάζουμε τον �λLO φανταζ6μαστε πως απέχει απ6 μας περίπου οιακ6σια π6οια, πλάνη που οεν έγκειται μ6νο σε αυτ� ΤΎ) φανταστικ� παράστασΎ), αλλά στο 6τι 6σο τον φανταζ6μαστε έτσι αγνοούμε τψ αλΎ)θ� του απ6στασΎ) και το αίτLO αυτ�ς ΤΎ)ς φανταστικ�ς παράστασΎ)ς».

Η πλάνη οφείλεται στψ έλλεΙψΎ) γνώσΎ)ς ΤΎ)ς αιτίας και ΤΎ)ς λειτουργίας ΤΎ)ς ίοιας ΤΎ)ς φαντασίας. Επιπλέον, ενώ Ύ) φανταστικ� παρά.στασΎ) αναφέρεται σε μια εντύπωσΎ), στψ ιοέα μιας εικ6νας, το πνεύμα μας επιχειρεί να τψ προσαρμ6σει στψ ιοέα του �λLOυ. Έτσι, συγχέεται Ύ) αιτία με το αποτέλεσμα και προκαλούνται αταίριαστες, συγκεχυμένες και ακρωΤΎ)ριασμένες ιΟέες.


, , ζ ' " " � (11 ενεργε�ες του ε�αρτωντα� περ�σσoτερo μονο απο το ισω ,

13, Σχόλω) τόσο πεp�σσότεpo υπερτερεί άλλων κα� μπορεί

να a�ατηΡεί τη φύση κα� τη συνoχ� του (βλ. ΙΙ, 13, Λ�μμα 7, Σχόλω). Το πνεύμα ως �aέα ενός σώματος aεν αποaίaετα�

απoκλε�στ�κά κα� μόνο στον άνθρωπο· επ�πλέoν, το σώμα,

όπως κα� το πνεύμα, μετέχε� ενός συνόλου.

Το ανθρώπ�νo πνεύμα είνα� σύνθετο από πολλές �aέες ως

�aέα ενός συγκεκρψένου κα� σύνθετου σώματος. Ο Σπ�νόζα

αναλαμβάνε� να παpoυσ�άσε� κα� να εξη�σε� τη «σκoτε�ν�»

-γ�α έναν εξωτεΡLΚό παρατηρητ�- πλευρά της ανάπτυξης

του πνεύματος, που παρoυσ�άζε� ελλ� πείς, ακρωτηρ�ασμέ-

, Ψ � , �, , , νες, συγκεχυμενες κα� ευoε�ς ισεες, o� oπo�ες πρoερχoντα�,

όπως εξηγεί, από στέρηση γνώσης (ΙΙ, 35). o� �aέες αυτές

aεν απopρίπτoντα�, αλλά επ�χεφείτα� να γίνουν κατανοητές,

να αποκατασταθούν, να aωΡθωθούν κα� να μετασχηματι

στούν, στο πρόγραμμα ανάπτυξης της Ηθικής. Ο Σπ�νόζα χρησψoπo�εί κo�νές έννo�ες τ�ς οποίες ανα

μopφώνε�. o� κοινές έννοιες, «κo�νές σε όλους τους ανθρώ

πους» (ΙΙ, 38, Πόρ�σμα), συμβάλλουν στη a�αaLΚασία της

γνώσης κα� της a�άaοσ�ς της. o� έννo�ες αυτές θα πρέπε�

να a�αΚΡίνοντα� από τ�ς καθoλ�κές έννo�ες, κα� ως προς αυτό

η θεωρία του Σπ�νόζα αποτελεί μ�α �a�αίτεΡη συμβoλ�. Πα

Ράaε�γμα κo�νών εννo�ών εΙνα� τα αξ�ώματα, aηλαa� έννo�ες

κo�νές κα� κατανοητές γ�α τον καθένα, που a�αφωτίζουν το

νOυ.fιfι Η χρ�ση κo�νών εννo�ών κα� η a�ατύπωση γνωστών

κα� αποaεκτών αρχών συμβάλλουν στψ επ�κo�νωνία κα� στη

44. Ο ΣΠLνόζoc στΊjV εΠLστολ� προς τον Όλντενμπουργκ, ΟκτώβΡLOς 1661 (Spinozα. Complete Works, ό.π., σσ. 766-767), οίVEL ως πocρocοείγμocτoc ΚΟLνών εννo�ών τoc ocζLώμocτoc ocλλά. XOCL τους ΟΡLσμοUς.

49


3Lά30σΎ) των L3εών, ενώ ενLσχύουν τψ απ63εLξΎ) των προτά

σεων που 3LατυπώνονταL. Με 3υο λ6γLα, OL ΚΟLνές έννΟLες

απαLτούν μLα L3LαίτερΎ) τέχνΎ), καθώς οργανώνουν το υλLκ6

'ψ ' , θ ' Γ ΤΎ)ς σκε Ύ)ς καL εντασσονταL στψ εΠLσΤΎ)μονLΚΎ) πεL ω. Lα

παρά3εL γμα, «Η γνώσΎ) του αποτελέσματος εξαρτάταL απ6

ΤΎ) γνώσΎ) του αLτίου καL τψ ενέχεL» (Ι, Αξίωμα 4)· «ο

άνθρωπος σκέφτεταL» (ΙΙ, Αξίωμα 2). Τα αξLώματα αυτά,

6πως καL πολλά άλλα, εLσάγονταL ως ΚΟLνοί τ6ΠΟL, ενώ σΤΎ)

συνέχεLα συγκροτούνταL νέα εΠLχεLp�ματα γLα τψ αLη6ΤΎ)

τα, καθώς καL γLα το πώς ο άνθρωπος σκέφτεταL.

Ο ΣΠLν6ζα 3LακρίνεL ης L3έες απ6 ΤLς εLκ6νες καL ΤLς

λέξεLς OL L3έες 3εν είναL «σαν βουβές ζωγραφLές σε έναν

πίνακα», που πλάθονταL καL ΧΡΎ)σΨΟΠΟLOύνταL κατά βούλΎ)

σΎ). Το ανθρώΠLνο πνεύμα 3εν ατενίζεL ΤLς L3έες σαν να �ταν

ζωγραφLές, σκέφτεταL μέσα σε αυτές καL μαζί τους απ6

, ' ψ 1:" 'ζ , θ ' αυΤΎ) ΤΎ)ν απο Ύ) OL ωεες εκφρα ουν το εLναL του αν ρωπου,

ΤLς συνθ�κες ύπαρξ�ς του, τψ τoπoθέΤΎ)σ� του στον κ6σμο,

καL Lσο3υναμούν ακ6μΎ) καL με πράξεLς. Όπως 3Lαβάζουμε

στψ τελευταία παράγραφο αυτού του 3εύτερου μέρους: «Τέ

λος αυτ� Ύ) 3L3ασκαλία συντείνεL επίσΎ)ς ουκ ολίγο στψ XOL�

β ' θ ' �� , " συμ LωσΎ): κα οσον οLοασκεL με ΠΟLOν τροπο πρεπεL να κυ-

βερνώνταL καL να καθο3Ύ)γούνταL OL πολίτες, 3Ύ)λα3� 6lL έτσL

ώστε να υΠΎJρετoύν 30υλLΚά, αλλά έτσL ώστε να ενεργούν

ελεύθερα 6σα είναL άΡLστα» (Ι1, 49, Σχ6λLO). *

* *

Γεωμετρία των παθών και δύναμη. Στον Πρ6λογο του τρί

του μέρους ο ΣΠLν6ζα αναφέρεL 6ΤL πρ6κεLταL να πραγματευ

τεί «ΤΎ) φύσΎ) καL τψ Lcrxu των συναLσθΎ)μαΤLκών ΕΠΎJρεLών

καL ΤΎ) ΜναμΎ) του Πνεύματος πάνω τους [ . . . ], θεωρώντας

ΤLς ανθρώΠLνες ενέργεLες καL ορέξεLς αΚΡLβώς σαν να επρ6-

50


κειτο για ZΎJτ�ματα γραμμών, επιπέ3ων � σωμάτων». Ο

Σπιν6ζα 3ανείζεται απ6 τους αρχαίους γεωμέτρες τον τρ6πο

τoπoθέΤΎJσΎJς και εΠίλυσΎJς πρoβλΎJμάτων. Τα πάθΎJ αποτε

λούν ένα σύνθετο ζ �ΤΎJμα, το οποίο πρέπει να αναχθεί σε απλά

στο ι χεία για να βρει λύσΎJ.

Το ζ�ΤΎJμα ανάγεται σε Μο βασικούς 6ρους, ΤΎjV προσπάθεια (conatus) και τον επηρεασμό (affectio),Iι:> που αποτελούν

β ' λ' , , β ' ' 1:" ' ασικους ογους ΎJ αιτιες ασει των οποιων ε�ΎJγειται το

πρ6βλΎJμα και 03ΎJγείται σΤΎJ ΛUσΎJ του, ΤΎjV απελευθέρωσΎJ

του ανθρώπου και ΤΎjV ΎJθικoπoίΎJσ� του. Οι συναισθΎJματικές

ε�ρειες αποτελούν συνάΡΤΎJσΎJ ΤΎJς προσπάθειας (conatus) κάθε πράγματος και των εΠΎJρεασμών του στο σώμα, «συγ

χρ6νως» 3ε (simul) και στο πνεύμα. Αυτούς τους Μο βασι

κούς 6ρους θα πρέπει να τους 3ιακρίνουμε.

45. Η συναισθΎJματικ� επήρεια, βάσει ΤΎJς περιγραφ�ς του τρ6που παραγω�ς ΤΎJς, έπεται του εΠΎJρεασμoύ (: affectio· βλ. ΙΙΙ, Ορισμ6ς 3). Ο �ε εΠΎJρεασμ6ς εκφράζεται τ6σο στο σώμα 6σο και στις ι�έες του πνεύματος. Η συναισθΎJματικ� επήρεια αναπτύσσεται στο σώμα και συγχρ6νως στο πνεύμα. ΑντιΘετα, για τον Ντεκάρτ, ιι6,τι εΙναι πάθος για ΤΎJV Ψυχ� εΙναι γενικά

ενέργεια στο σώμα» (Rene Descartes, Τα πάθη της ψυχής, μ τφρ.

Γ. Πρελορέντζος, Kριτικ�, Aθ�να 1996, άρθρο 2, σ. 96). Η λέξΎJ επηρεασμός απo�Ι�ει τον 6ρο affectio και ως συναισθη

ματική επήρεια απo�Ι�εται το affectus. ΣΤΎJν ορολογία του Σπιν6-ζα, ΧΡΎJσψoπoιείται μια οικογένεια λέξεων, affectio, affectus, afficere, affici, που πρoβλΎJματΙζει ως προς ΤΎJV απ6�oσ� ης σε κάθε γλώσσα, γι' αυτ6 και παρουσιάζονται πολλές και �ιαφoρετικές απο06σεις. Σε παλαι6τερες �oκψές, σΤΎJ χώρα μας, ο 6ρος affectus έχει απo�oθεί ως αίσθημα, συναίσθημα αλλά και ως πάθημα. Το affectio έχει απo�oθεΙ ως διάθεση, τροποποίηση, αλλά και ως πάθηση.

5Ι


Η λέξ'Υ] επηρεασμός (affectio) παρoυσ�άζε� συγγένε�α με

Τ'Υ] λέξ'Υ] συναισθηματική επήρεια (affectus). Ο εΠ'Υ]ρεασμός

υΠO�'Y]λώνε� μ�α τροποποί'Υ]σ'Υ] � μεταβoλ� ενός πράγματος,

του σώματος κα� του πνεύματος, ως αποτέλεσμα Τ'Υ]ς επε

νέργε�ας τψ οποία �έxετα� από κάτ� άλλο κα� αντανακλά σε

κάποιο βαθμό. Το κρίσιμο ερώΤ'Υ]μα είνα� πώς o� εΠ'Υ]ρεασμοί

μ πορούν να επενεργούν θετ�κά, πώς τα πάθ'Υ] μπορούν να

μετατρέπoντα� σε ενεΡΎ'YJτ�κές �υνάμε�ς - ζ �Τ'Y]μα που απα

σχολεί τψ ψυχολογία κα� τψ πoλ�τ�κ� θεωρία του Σπ�νόζα.

Σε αυτό το κρίσιμο ερώΤ'Υ]μα oυσ�ώ�'Y] ρόλο παίζε� ο όρος

conatus. Η προσπάθεια, όπως απo�ί�ετα� στψ παρούσα με

τάφρασ'Υ] ο όρος conatus, εκφράζε� τψ τάσ'Υ] κάθε πράγματος

να εμμένε� στο είνα� του, κα� αποτελεί θεμελ�ώ�'Y] όρο γ�α τψ

ανάπτυξ'Υ] Τ'Υ]ς Ηθικής, προσθέτοντας aύναμ'Y] κα� κίν'Υ)σ'Υ] στο

εσωτερ�κό Τ'Υ]ς γεωμετρ�κ* �oμ�ς Τ'Υ]ς.46 Γ�α τον Σπ�νόζα,

46. Aυτ� Yj πρ6τασΥ) μπορεί να θεωΡYjθεί 6τ� παpαπέμπε� στον πρώτο φυσικ6 ν6μο ΤYjς καpτεσια�ς φυσικ�ς, σιιμφωνα με τον οποίο «κάθε πράγμα, στο βαθμ6 που μπορεί, παραμένει (perseveret) πάντα σΤYjν ίοια κατάστασYj' κι έτσι 6,τ� άπαξ κινεΙται, συνεχίζει πάντα να κινείται». Όπως συνoΨίζετα� στο άρθρο 43 των Principία: «[ . . . ] Yj OUναμΥ) εν6ς σώματος να ενεργεί εναντίον άλλου, � να ανθίσταται στψ ενέργεια του άλλου συνίσταται μ6νο στο εξ�ς, 6τι κάθε πράγμα τείνει (conatur) , 6σο μπορεί, να παραμένει στψ ίοια κατάστασΥ) στψ οποΙα είναι, 6πως έχει οιατυπωθεί στον πρώτο ν6μω). Το conatus σΤΥ) γαλλικ� μετάφρασΥ) των Principία αποοίοεται ως tendance' θα �ταν εσφαλμένο να αποοοθεί ως προσπάθεια, οι6τι τ6τε θα υπονοοΙΙνταν 6τι ένα πράγμα οεν έχει απ6 μ6νο του Τψ τάσΥ) να κινείται, αλλά 6τι κινείται λ6γω κάποιας ΠΡ6θεσYJς και σκέψYJζ' μια αντίλYJψYJ που οεν ισχΙΙει

για ΤΥ) νέα φυσικ�, 6πως και για ΤΥ) φυσικ� του Χομπς. Για ΤΥ) σχέσΥ) ανάμεσα στο conatus στον Ντεκάρτ και τον


«κανένα πράγμα όεν έχει μέσα του κάτι από το οποίο να

μπορεί να καταστραφεί, �τoι που να αίρει τψ ύπαρξη του

πράγματος (κατά την Πρότ. 4 τούτου)· αλλά απεναντίας,

αντιτίθεται σε καθετί που μπορεί να άρει τψ ύπαρξ� του,

[ ] , θ ' , ' t:" ' , . .. ως εκ τουτου προσπα ει, οσο μ πορει και ει.,αρταται απο

το ίόιο, να εμμείνει στο είναι τοω> (ΠΙ, 6, Απόόειξη). Διευ

κρινίζεται, λοιπόν, ότι Ύ'J προσπάθεια � τάσΎ'J ενός πράγματος

να εμμένει στο είναι του ενέχει και τψ αντίσταση σε ό,τι το

καταστρέφει. Ένα πράγμα όεν τείνει απλώς στΎ'J όιαΤ�ΡΎ'JσΎ'J

, , β' λλ ' λ ' ΤΎ'Jς καταστασΎ'Jς σΤΎ'Jν οποια ρισκεται, α α επι π εον ανα-

πτύσσει αντίστασΎ'J σε ό,τι θα προκαλούσε εμπόόω στψ

ύπαρξ� του. Συμμετρικά προς ΤΎ'J σXέσΎ'J πνεύματος-σώμα

τος, Ύ'J προσπάθεια εμμoν�ς στο είναι εκόΎ'Jλώνεται τόσο ως

πνευματικ� όσο και ως σωματικ� πρακτικ� όύναμΎ'J προς τψ

αύξΎ'JσΎ'J ΤΎ'Jς ενέργειας ενός όντος. Παρουσιάζει όε αναφορικό

xαρακτ�ρα: ένα άτομο αναφέρεται στο όικό του είναι και

αντιστέκεται σε ό,τι το καταστρέφει. Η εμμoν� στο είναι

έχει τψ ισχύ φυσικού νόμου. Ο άνθρωπος αποτελεί μέρος

ΤΎ'Jς φύσΎ'Jς, υπάγεται στους φυσικούς νόμους, κατεξox�ν στο

νόμο ΤΎ'Jς όιαΤ�ΡΎ'JσΎ'Jς ΤΎ'Jς ζω�ς που ισχύει για όλα τα πράγ

ματα, και όεν είναι «κράτος εν κράτει».

Η ουσία του ανθρώπου όεν τείνει μόνο στψ απλ� αυτο

συνΤ�ΡΎ'JσΎ'J, αλλά εκφράζεται και στψ προσπάθεια του πνεύ

ματος να κατανοεί (conatus intelligendi), να σXΎ'Jματίζει όσο

το όυνατό πω ευκρινείς και πρόσφορες ιόέες (ΙΥ, 26). Η

εμμε�ς έφεσΎ'J του πνεύματος να εννοεί αποτελεί καινοτομία

ΤΎ'Jς θεωρίας του Σπινόζα και όΙνει ένα κλειόΙ για το πρόβλΎ'J-

Σπινόζα, βλ εν8εικτικά, D. Garber, «Descartes and Spinoza ση

Persistence and Conatus», Studia Spinozαnα (10), Κinigshausen & Neumann 1994, σ. 45.

53

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ' Ρ Η Γ' Ο Ρ Ο Π Ο [ Λ Ο [

' β ' λλ ' , �, μα τ'ης μετα ασΎ)ς απο τ�ς ε �πε�ς κα� πεΡLOρ�σμενες �oεες

σης έννo�ες του λ6γου, γ�' αυτ6 κα� θεωρεΙτα� ως θεμέλιο της , 1ι7 αρετης.

ΣΤΎ) μεταCΡυσ�κ� CΡυσ�κ� του Ντεκάρτ, ο 6ρος conatus εΚCΡράζε� τψ τάσΎ), � ρo�, εν6ς απλού σώματος γ�α o�ατ�

ΡΎ)σ� του στψ κατάστασΎ) στψ οποΙα βρΙσκετα�. Στον

Χομπς, εΚCΡράζε� επΙσΎ)ς έναν γεν�κ6 ν6μο, τψ τάσΎ) � ρo�

Ι , , Ι β 'ζ , ενος σωματος προς κ�γησΎ), σΤΎ)ν oπo�α ασ� ετα� Ύ) CΡυσ�ΚΎ)

ι ι Ι 'ψ , τασΎ) γ�α αυτοσυνΤΎ)ΡΎ)σΎ), κα� αποκτα υ �σΤΎ) σΎ)μασ�α στο

ΔΙκαLO κα� σΤΎ) νομΨΟΠΟΙΎ)σΎ) του o�κα�ώματoς γ�α τψ προ

στασΙα ΤΎ)ς ζω�ς, αλλά κα� του o�κα�ώματoς αντΙστασΎ)ς.

Στον Σπ�ν6ζα, Ύ) πρoσπάθε�α κάθε πράγματος να εμμένε�

στο εΙνα� του αποτελεΙ επΙσΎ)ς CΡυσ�κ6 ν6μο κα� απooΙoετα�

σε κάθε πράγμα' 6μως, οεν αναγνωρΙζετα� μ6νο στο σώμα

-6πως στον Ντεκάρτ κα� στον Χομπς-, αλλά κα� στο πνεύ-

λ ' � 'λ ' β ' " μα' επ� π εον, οεν ocρε� ετα� σε ενα υπερ αηκο α�ηo, οπως

στον Ντεκάρτ, αλλά το αΙτ�6 τ'ης εΙνα� εμμενές- επΙσΎ)ς, ενέ

xε� ΟύναμΎ), Ύ) οποΙα μάλ�στα μπορεΙ να μετασXΎ)ματΙζετα�.48

47. Βλ. Ηθική ΙΥ, 26' επ�σΊJς Υ. Yovel, «Transcending Mere

Survival: From Conαtus Ιο Conαtus Intelligendi», Υ. Yovel (επψ.), Desire αnd Affect. Spinozα αs Psychologist, Little Room Press, Νέα YόΡΚΊJ 1999, σσ. 45-62.

48. Πoλλo� μελετψές του Σπινόζα έχουν πρoτψ�σει να αφ�σουν αμετάφραστο τον 6ρο conatus' και τούτο διότι αν και ΊJ λέζΊJ αυτ� δεν εισάγεται απ6 τον Σπινόζα, εντούτοις αποκτά ένα ιστορικά νέο και σύνθετο νόΊJμα, καθώς μάλιστα παρουσιάζει μια όύναμΊJ ανάπτυζΊJς αλλά και εζατoμ�κευσΊJς σε κάθε πράγμα. Η απ6δoσ� του ως «έφεσψ>, 6πως ε�xε σκεφτε� ο καθΊJγψ�ς Π. Καλλιγάς, στο σεμινάριο που είχε διoργανωθε� στο ΜΙΘΕ, απ6 τον �διo και τον καθΊJγψ� Σ. Bφβιόά:ΚΊJ, με θεματικό αντικε�μενo τα δοκίμια ΤΊJς παρούσας μετάφρασΊJς, το εαρινό εζάμΊJVo του

54


Με ουο λόγια, "f) προσπάθεια (conatus) στον Σπινόζα είναι

εμμεν�ς, oυναμικ� και βάσει αυτ�ς ένα ον οεν καταστρέφε

ται από μόνο του· τα αίτια καταστρoφ�ς οεν θα πρέπει να

αναζ"f)Τ"f)θούν στψ ανθρώΠΙν"f) φύσΊ) � ουσία. Η προσπάθεια

(conatus) αποτελεί ένα παράοειγμα έννοιας, "f) οποία ανα

πτύσσεται. Όμως, το εγχείΡ"f)μα του Σπινόζα σχετικά με

Τψ πρόοοο Τ"f)ς εμμενούς ouναμ"f)ς και το μετασΧ"f)ματωμό

Τ"f)ς σε έλλογΊ) OUναμΊ) και αρετ� είναι σύνθετο. Ο (ψ"f)χα

νισμός» τον οποίο οίνει ο Σπινόζα για ΤΊ) «μείωσΎ)) Τ"f)ς

αντίθεσ"f)ς ανάμεσα στψ επιθυμία και τον Λόγο, για ΤΊ) με

τάβασΊ) από Τψ τυφλ� επιθυμία για αυτοσυνΤ�Ρ"f)σ"f) στψ

έλλογΊ) προσπάθεια, απαιτεί ιοιαίτερΊ) πρoσox� στο σύνολο

και στις λεπτομέρειες Τ"f)ς τάζ"f)ς του λόγου.

Η προσπάθεια ενός πράγματος να εμμένει στο είναι του

θεωρείται συνώνυμΊ) Τ"f)ς όρεζ"f)ζ" εφόσον αναφέρεται «στο

Πνεύμα και το Σώμα συγχρόνως καλείται Όρεζ"f)). Ανάμε

σα στψ όρεζΊ) και Τψ επιθυμία οεν θεωρείται ότι υπάρχει

καμιά οιαφορά, «εκτός του ότι "f) Επιθυμία τις περισσότερες

φορές αναφέρεται στους ανθρώπους καθόσον έχουν συνείΟ"f)

σΊ) των ορέζεών τους και για το λόγο αυτό μπορεί να οριστεί

ως εζ�ς: Η Επιθυμία είναι όρεξη με συνείδηση αυτής» (ΠΙ, 9 Σ 'λ ) 1ι9 , χο ω.

2004, παρουσιάζει αρκετά πλεoνεκτ�ματα, υποοηλώνοντας την αυτόνομη, και αυτόματη, τάση ενός όντος να οιατηρεΙ το εΙναι του.

49. Φα[νεται ότι στη θεωρ[α του Σπινόζα οεν θεματoΠOιε[τιΧL η ασuνειοη επιθυμ[α, όπως στον Φρόυντ (βλ. Ch. Jaquet, L 'unite du corps et de l'esprit. Affects, αctions et pαssions chez Spinozα, PUF,

Παρ [σι 2004, σσ. 1 13 κ.ε.) . Εξάλλου, το ανθρώπινο πνεuμα ε[ναι ιοέα σώματος ενεργώς υπάρχοντος, έχει την ιοέα του σώματος και των επηρεασμών του (ΙΙ, 22 και 23) . Τοuτο όμως οεν σημα[νει ότι έχει πραγματικ� και πλ�ρη συνε[OΎ)Gη, εκε[νη που θα πρέπει

55


Η επιθυμία, Ύj χαρά και Ύj ΛUΠΎj εΙναι πρωταρχικές συ

ναισθΎjματικές επήρειες, κατανοούνται με όρους OύναμΎjς,

και είναι βασικές για ΤΎJV εξ�ΎΎJσΎj των άλλων. Η χαρά ορί

ζεται ως ένα πάθος με το οποίο το Πνεύμα μεταβαίνει σε μεγαλύτερη τελειότητα, ενώ ως λύΠΎj νοείται ένα πάθος με το

οποίο το πνεύμα μεταβαίνει σε μικρότερη τελειότητα (ΠΙ, 11, Σχόλιο). Από ΤΎj λύΠΎj έπεται μια σεφά άλλων συναισθΎj

ματικών εΠΎjpειών, όπως Ύj απoστpoφ�, το μίσος, ο φόβος, Ύj

λ ' 'ψ , , απε πισια, Ύj τυ Ύj, Ύj συμπονια, Ύj ταπεινOΤΎjτα και Ύj ποτα-

πόΤΎjτα, Ύj αιοώς, Ύj αισXύνΎj, κ.λπ. ΠλΎJV όμως, «[ . . . ] όσο

μεγαλύτεpΎj είναι Ύj ΛύΠΎj, με τόσο μεγαλύτεpΎj OύναμΎj ενέρ

γειας θα πpoσπαθ�σει ο άνθρωπος να απομακρύνει αντιθέ

τως ΤΎj ΛύΠΎj» (111, 37 , AπόoειξΎj).

Η χαρά, όπως αναφέραμε, ορίζεται ως πάθος οιά του

οποίου Ύj OύναμΎj ενέργειας του σώματος αυξάνεται � βOΎj

θείται (111, 11 και Σχόλιο). Καλό για τον Σπινόζα είναι ό,τι

βOΎjθάει στΎJV αύξΎjσΎj ΤΎjς OύναμΎjς (ΙΥ, Ορισμός 1, και Πρό

τασΎj 29). Η OύναμΎj του ανθρώπου βOΎjθάται ακόμΎj περισσό-

, β' / Ι Ι τερο, εφοσον ρισκεται με ατομα που συμφωνουν με ΤΎj φυσΎj

του (IV, Κεφάλαιο 7) . Όπως υΠOσΤΎjpίζεται, «οεν υπάρχει

τίποτε ωφελιμότερο για τον άνθρωπο, για να συνΤΎjp�σει το

είναι του και να καρπωθεί ΤΎJV έλλoΎΎJ ζω�, από τον άνθρωπο

που καθOOΎjγείται από τον λόγο» (IV, Κεφάλαιο 9) . Οι Ούο τελευταίες προτάσεις του τρίτου μέρους ΤΎjς Ηθι

κής αναφέρονται στις συναισθΎjματικές επήρειες του ανθρώ

που καθόσον ενεργεί. Η ΠΎjγ� τους είναι Ύj επιθυμία και Ύj

χαρά. Η οιαφορά τους σε σXέσΎj με τα πάθΎj εΙναι ότι στις

να σuνοuάζει τψ αuτοσuνε[ΟΊjσΊj, ΤΊj cruVE[OΊjcrΊj τοu Θεού και των πραγμάτων, όπως παροuσιάζεται στο τελεuτα[ο σχόλιο τοu πέμπτοu μέροuς της Ηθικής.


ενερyητ�κές σuνα�σθΎ)ματ�κές επήρε�ες το πνεύμα σuλλαμ

βάνε� (concipitur) τον εαuτό τοu κα� ΤΎ) Oύναμ� τοu να ενεργεί

(111, 58, Aπό�ε�ξΎ)). Στο εκτενές σχόλω ΤΎ)ς πρότασΎ)ς 59, ο

Σπ�νόζα �ί�ε� ΤΎ) νέα σεφά των ενεργΎ)τ�κών εΠΎ)ρε�ών τοu

πνεύματος, ποu βασίζoντα� στψ ανδρεία (fortitudo). Η αν

�ρεία αποτελεί μ�α νέα αρx� από τψ οποία παράγoντα� Ύ)

ευψυχία5Ο κα� Ύ) γενναιοφροσύνη. Στψ ευψυχία αναφέρονται ενέργειες που αποβλέπουν στην ωφέλεια μόνο του ενεργού-

, " βλ' , ντος, ενω στη γενναιοφροσυνη οσες απο επουν στην ωφε-λεια του άλλου. Ο λεπτός όσο και σύνθετος μΎ)xαν�σμός ο

οποίος εκτίθετα� κα� αναπτύσσετα� στο πλαίσω ΤΎ)ς απο

�ε�κηκ�ς �oμ�ς καταλ�γε� σης ενεΡΥητιχές σuναωθΎ)ματ�

κές �uνάμε�ς ποu σuν�στούν αρετές, ατoμ�κές κα� κo�νων�κές. *

* *

Στο τέταρτο μέρος ΤΎ)ς Ηθικής, εξετάζετα� το κρίσψο όσο

κα� σύνθετο ζ�ΤΎ)μα «Περί ΤΎ)ς ανθρώπ�νΎ)ς �οuλείας, �τoι

περί ΤΎ)ς �σxύoς των σuνα�σθΎ)ματ�κών εΠΎ)ρε�ών». Αποτελεί

σuνέχε�α τοu ΠΡΟΎ)γούμενοu μέροuς, εμβαθύνοντας σΤΎ) «σκο

τε��» πλεuρά τοu Λόγοu, στψ ανθρώπ�VΎ) α�uναμία σε cruv

θ�κες αβεβα�όΤΎ)τας τοu βίοu' σε αuτό το πλαίσω ΤΎ)ς εμπε�

ρ�κ�ς πραγματ�κόΤΎ)τας θεματoπoωύντα� ζΎ)τ�ματα πρακτ�

κ�ς φ�λoσoφίας. Η �οuλεία oρίζετα� ως «α�uναμία τοu αν

θρώποu να μετρ�άσε� κα� να καταστείλε� τ�ς σuναωθΎ)ματ�

κές επήρε�ες» (IV, Πρόλογος). Πλψ όμως, ο αuτοέλεγχος

�εν μπορεί να επ�τεuχθεί βάσε� κάπο�οu uπο�είγματος Ύ)

50. Βλ. Ηθική ΙΥ, 69, Π6ρισμα: «ο ελεύθερος ά.νθρωπος λοι

π6ν οaΊjγείται με εξίσου μεγά.λΊj Ευψυχία στΊjV έγκαφΊj φυΥή και

σΤΊj μά.XΊj: �τoι ο ελεύθερος ά.νθρωπος επιλέγει ΤΊj φυΥή με ΤΊjV ίaια Ευψυχία, �τoι θά.ρρος, με ΤΊjV οποία επιλέγει και τον αγώνα».

57


τελε�6τ-ητα, το καλ6 κα� το κακ6, αποτελούν καθoλ�κές �8έες,

επ�νo�σε�ς φανταστ�κών υπo8ε�γμάτων, προς μίμησ'Υ) � α

πoφυ�. Bάσε� αυτών, 'Υ) 'Y)θLΧ� πρά:ξ'Υ) θα �ταν έργο φαντα

σίας και μίμ'Υ)σ'Υ)ς, οι αξιολογικές προτάσεις 8εν θα βασίζο

νταν σε κάποιο αξι6πιστο κριτ�ριo και ελέγξψο απ6 τον ί8ιο

τον 8ρώντα.

Ο Σπιν6ζα υπογραμμίζει 6τι μ6ν'Υ) Τ'Υ)ς 'Υ) γνώσ'Υ) 8εν απο-

� , , " βλ ' , oεLΧνυεται τοσο ισχυρ'Υ) απεναντι σε προ 'Υ)ματα ακρασιας

και α8υναμίας εφαρμoγ�ς του πρακτικού λ6γου. Όπως το

συνοψίζει ο στίχος που παρατίθεται απ6 Τ'Υ) Μήδεια του Ευ

ρι πί8'Υ): «Βλέπω τα καλύτερα και επικροτώ, ακολουθώ τα

χειρ6τερα» (βλ. IV, 17). Ακ6μ'Υ) και στψ ευτυx� περί πτωσ'Υ)

κατά Τψ οποία κάποιος γνωρίζει, μπορεί να είναι 8υστυx�ς

και 'Υ) γνώσ'Υ) να τον κάνει 8υστυχέστερο. Εντούτοις, απ6 μ6νο

του ένα άτομο, 8υνάμει του conatus , εμμένει, 6σο μπορεί, στο

είναι του, κατανοεί και βελτιώνεται. Ο ορθ6ς λ6γος (recta ratio) αφορά Τψ πράξ'Υ) και εγγράφεται στο πλαίσιο των

6ρων που συνιστούν Τψ πραγματικ6Τ'Υ)τα και εΠΊJρεάζoυν

Τψ τάσ'Υ) και Τ'Υ) Μναμ'Υ), � αρετ�, του ατ6μου να εμμένει ,

στο εινα� του.

Οι θεωΡ'Y)ΤLΧOί 6ροι εξέτασ'Υ)ς του ζ'Y)τ�ματoς Τ'Υ)ς 80υλείας

και Τ'Υ)ς 8υνατ6Τ'Υ)τας ελευθερίας 8ίνoντα� στους οκτώ ορι

σμούς, οι οποίοι έπονται Τ'Υ)ς εκτεταμέν'Υ)ς εισαγω�ς. Οι

Μο πρώτοι αφορούν τι είναι καλ6 και κακ6, στις πραγματι

κές συνθ�κες ύπαρξ'Υ)ς. Ο τρίτος και τέταρτος αναφέρονται

στ'Υ) 8υνατ6Τ'Υ)τα και Τψ εν8εχομενικ6Τ'Υ)τα, που εγγράφονται

στις συνθ�κες αβεβαι6Τ'Υ)τας Τ'Υ)ς εμπειρικ�ς πραγμαΤLΧ6τ'Y)

τας, 6που καλείται 'Υ) εφαρμoγ� του πρακτικού λ6γου. Ας

σ'Υ)μειωθεί 6τι ένας βασικ6ς παράγοντας που καθ6ριζε Τψ

oικoνoμικ� και κoινων�κ� ζω� στο Άμστερνταμ �ταν το

XΡ'Y)ματιστ�ριo, του οποΙου είχε εμπειρία ο Σπιν6ζα. Το ζ1ι

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ J-Ι

τημα αυτό, ΤΎJς π�θανόΤΎJτας, ας υπενθυμ�σoυμε, ε�χε απο

τελέσε� αντ�κε�μενo μ�ας μ�κρ�ς πραγματε�ας του Σπ�νόζα.

Ο πέμπτος κα� ο έκτος oρ�σμός αναφέρoντα� σε συνα�σθΎJ

ματ�κές ετηρε�ες που συν�στoύν πάθΎJ, όπως ΎJ τρυφΎJλόΤΎJτα

κα� ΎJ φ�λαργυρ�α, που παρoυσ�άζoυν συνάφε�α με ΤΎjV εμπε�

ρία ΤΎJς αβεβα�όΤΎJτας του πλα�σίoυ των π�θανoτ�των. Ο όε

τελευταίος αναφέρετα� στΎjV αρετ� κα� όύναμΎJ, ως συνώνυ

μους όρους που απoόίόoντα� στΎjV oυσ�α του ανθρώπου, ο

οποίος κατoρθώνε� να αυτoκαθoρίζετα�, να εν�σχύσε� ένα

ό�αφoρετ�κ�ς τάζΎJς κα� κατεύθυνσΎJς αίτ�o προς τους συγκυ

ρ�ακoύς πρoσόωρ�σμoύς ΤΎJς ύπαρζ�ς του.

Η αρετ� εκφράζε� ΤΎJ όυνατόΤΎJτα έλλoΎΎJς μετεζέλ�ζΎJς

ΤΎJς αΤOμLΚ�ς πρoσπάθε�ας σε συλλoγ�κ�, χωρίς μάλ�στα ΤΎjV

υπαγωγ� ΤΎJς σε ένα εκ των προτέρων πρότυπο. Σύμφωνα με

ΤΎjV τελευταία πρότασΎJ, «Ο άνθρωπος που καθoόΎJγε�τα� από

τον λόγο είνα� πω ελεύθερος στΎjV πoλ�τεία, όπου ζε� βάσε�

ΤΎJς κo�ν�ς απόφασΎJς, παρά σΤΎJ μoναζ�ά, όπου πε�θαρχεί

μόνο στον εαυτό τοω) (Ιν, 73).�1 Πολύ συνoπτ�κά, το τέταρτο

μέρος «Περί όουλείας» είνα� �ό�αίτερα κρίσιμο, λόγω του

αντ�κειμένoυ του, ενώ ΎJ πραγμάτευσ� του πρoετoιμάζε� το

τελευτα�o, ΤΎJ όύναμΎJ του νου κα� ΤΎjV ανθρώπ�νΎJ ελευθερία. *

* *

Η αιωνιότητα και η ελευθερία του ανθρώπινου Π1ιεύματος. Ο ελεύθερος άνθρωπος, όΎJλαό� όπo�oς καθoόΎJγείτα� από τον

51 . Γ�α ζψ�ματα που αφορούν το τέταρτο μέρος της Ηθικής, βλ. Υ. Yovel κα� G. Segal (επψ.), Spinozα οπ Reαson αΜ the «Free

Μαπ». Ethicα 4, Little Room Press, Νέα Υόρκη 2004' επΙσΊjς, Ρ. Macherey, Introduction α l'Ethique de Spinozα. Ια quαrtieme pαr

tie. Ια condition humαine, PUF, ΠαpΙσ� 1997.

59

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Ύ Ά Ο (

λόγο, �εν σκέφτεται τον θάνατο (rv, 67), αντιστέκεται στο

φόβο του θανάτου χάρΥ) σΤΥ) ΜναμΥ) να εμμένει στο είναι του

και να εννοεί (conatus intelligere). Το εγχείΡYJμα αυτό συνε

χίζεται, στο πέμπτο και τελευταίο μέρος, «Περί ΤYJς Μνα

μYJς του νου, �τoι περί ΤYJς ανθΡώπινYJς ελευθερίας», ζ�ΤYJμα

που αντιμετωπίζεται με απo�ειxτικό τρόπο σΤΥ) συνέχεια

ΤYJς γεωμετpικ�ς �oμ�ς. Αν και �ιασπάται YJ συνέχεια και

YJ συνox� του κειμένου, ας επιτραπεί να υπογραμμίσω Τψ

εξ�ς ΠΡότασYJ: το ανθρώπινο Πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί απόλυτα μαζί με το Σ(vμα' αλλά από αυτό παραμένει κάτι που είναι αιώνιο (V, 23). Εφ6σον 6μως έχει υ

ποσΤYJΡιχθεί 6τι το πνεύμα και το σώμα είναι ένα και το αυτ6

πράγμα και το πνεύμα έχει οριστεί ως ι�έα ενός σώματος

ενεργώς υπάρχοντος, αφού το σώμα καταστραφεί, θα είναι

αντιφατικ6 να υποσΤYJΡιχτεί 6τι το πνεύμα παραμένει. Πώς

τότε εννοείται YJ αιωνι6τητα του ανθρώπινου πνεύματoς;�2

52. Ας εξετάσουμε τον ορισμό τον οποΙο έχει οώσει ο Σπινόζα στψ αpχ� του πρώτου μέρους: « Με τον όρο αιωνιότ-ψα εννοώ Τψ Ιοια Τψ ύπαρξη καθόσον συλλαμβάνουμε πως έπεται αναγκαΙα από μόνο τον ορισμό του αιωνΙου πράγματος» (Ι, Ορισμός 8). Ας σΎ)μειωθεΙ ότι Ύ) έλλεΙψΎ) άρθρων στο λατινικό κείμενο προκαλεί Τψ αφopμ� για οιαφορετικές απο06σεις. Σύμφωνα με Τψ παραπάνω απόοοσΎ) Ύ) οποία ακολουθεΙ τον Γκερού (Gueroult), το πράγμα έλκει Τψ αιωνιότψά του από αυτό το ΙΟω. Ο Ματερόν (Matheron) όμως επιλέγει το αόριστο άρθρο: Ύ) ύπαρξΎ) ενός πράγματος είναι αιώνια καθόσον συλλαμβάνουμε ότι έπεται αναγκαία από τον ορισμό ενός άλλου αιώνωυ πράγματος. Σε αυτ� Τψ περίπτωσΎ) το πράγμα οφεΙλει ΤΎ)ν αιωνιόΤΎ)τά του όχι σε αυτό το ίο ω, αλλά έμμεσα σε κάτι άλλο που είναι αιώνω. ΠαραΤΎ)ρείται επίσΎ)ς ότι ο Σπινόζα συνοέει ΤΎ)ν αιωνιόΤΎ)τα όχι με Τψ ουσία, αλλά με τον ορισμό ενός πράγματος. Ο ορισμός ενός πράγματος πρέπει να

60


Η αιωνι6τητα ε[ναι μια έννοια κοιv!j σε 6λους τους ανθρώ

πους, 6πως υΠΟΟΊ)λώνει ο πλΊ)θυντικ6ς που ΧΡΊ)σψοποιε[ται

σΤΊ) φράσΊ) 6τι «αισθαν6μαστε και βιώνουμε 6τι ε[μαστε

αιώνιοι» (Υ, 23, Σχ6λιο). Πλψ 6μως, για τον Σπιν6ζα, «Αν

προσέξουμε τψ κοιv!j γνώμΊ) των ανθρώπων, θα οοuμε 6τι

έχουν μεν συνείΟΊ)σΊ) ΤΊ)ς αιωνι6ΤΊ)τας του Π νεuματ6ς τους,

αλλά ΤΊ) συγχέουν με ΤΊ) οιάρκεια και τψ προσο[οουν σΤΊ)

φαντασία, �τoι σΤΊ) μν�μΊ), που πιστεuουν πως παραμένει

μετά τον θάνατο» (Υ, 34, Σχ6λιο).

Στις καθΊ)μερινές αντιλ�Ψεις, εκ παρα06σεως, Ί) αιωνι6-

ΤΊ)τα συνοέεται με τψ αθανασία ΤΊ)ς Ψυχ�ς και τοποθετείται

σε έναν υπερβατικ6 και άφθαρτο κ6σμο, ενώ ο επέκεινα

κ6σμος αναπαριστάνεται μέσω παντοειοών φαντασιώσεων.

Στον Σπιν6ζα, Ί) αιωνι6ΤΊ)τα οιακρίνεται απ6 τψ πίσΤΊ) στψ

θ ι Ψ ι λ ' Ι ι α ανασια ΤΊ)ς υΧΊ)ς επι π εον, Ί) αιωνΙΟΤΊ)τα αναφερεται

στψ πραγματικ6ΤΊ)τα και επιχειρείται να απελευθερωθεί

ι 'λ ι λ Ιψ ι απο τις ποικι ες φαντασιωσεις και αντι Ί) εις, τις οποιες

�OΊ) είχαν απoμυθoπoι�σει πολλά κείμενα, 6πως του Λουκια-

ι Λ ι ι ι 'Ψ Σ 'ζ νου και του ουΚΡΊ)τιου, τα οποια ειχε υπο Ί) του ο πινο α

και �ταν OΊ)μOφιλ� σε κuκλους οιανΟΊ)τών ΤΊ)ς επoχ�ς.

Ο Σπιν6ζα οεν αντιπαραθέτει τψ αιωνι6ΤΊ)τα προς ΤΊ)

χρoνικ� οιάρκεια.�:J Πλψ 6μως, οεν κατανοεί τψ αιωνι6ΤΊ)τα

με 6ρους χρoνικ�ς οιάρκειας (V, 23, Σχ6λιο). Αντιστρ6φως

μάλιστα, <ωπ6 ένα είοος αιωνι6ΤΊ)τας» το πνεuμα μας οιαρ-

πεp�λαμβάνε� τ'Ψ άμεση α�τΙα του. Ένα πεπερασμένο πράγμα ενέxε� Τ'Ψ άπειρη και α�ών�α α�τΙα του' η α�ων�ότητα λo�πόν δεν εΙνα� �δ�ότητα απoκλεωτ�κά και μόνο του Θεού. Βλ. Ch. Jaquet,

Sub specie αetemitαtis, Κime, ΠαpΙσ� 1997, σσ. 90-98. 53. Βλ. τη μνημε�ώδη ανάλυση του P.-F. Moreau, L'experience

et l'etemite, PUF, ΠαpΙσ� 1994, σσ. 502 κ.ε.

61


κεί «[ . .. ] και μονάχα στο μέτρο αυτό έχει τη MναμΊJ να

καθορίζει τψ ύπαρξη των πραγμάτων με το χρόνο και να

τα συλλαμβάνει υπό μια �ιάpκεια» (στο ί�ιo).

Το σώμα καταστρέφεται, μαζί με αυτό η μvyJμη και η

φαντασία (βλ V, 34). Ο Σπινόζα όμως υποστηρίζει ότι το ανθρώπινο Πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί απόλυτα μαζί με το Σώμα· αλλά από αυτό παραμένει κάτι που είναι αιώνιο (V, 23). Ό,τι παραμένει υποθέτουμε ότι παραμένει

στο χρόνο. Όπως �ιαβάζoυμε στο Πόρισμα της Πρότασης

40: «το αιώνιο μέρος του Πνεύματος [ . .. ] είναι ο νους [Ιn-

11 ] ' " λ" ' Μ te ectus , μεσ ω του οποιου μονο εμε οτι ενεργουμε». πο-

ρεί να θεωρηθεί ότι εκείνο που παραμένει είναι ο νους, η

Μναμη του πνεύματος να εννοεί, αποτελώντας αιτία ι�εών

και αναγκαίων αληθειών (βλ V, 31 και Aπό�ειξη);

Η πρόταση ότι το σύνολο των γωνιών ενός τριγώνου ισού

ται με Μο ορθές είναι μια σύλλΊJψΊJ του νου, ΊJ οποία θεωρεί

ται αναγκαία αληθ�ς. Όμως, το «εί�oς» της αιωνιότητας �εν

μπορεί να εκφράζει μόνο τη σύλληψη αναγκαίων αληθειών,

όπως οι γεωμετρικές προτάσεις, οι οποίες εντούτοις χρησι

μεύουν ως πρότυπο σαφήνειας. Η αιωνιόΤΊJτα απo�ί�εται

στψ ουσΙα και στψ ύπαρξη του Θεού. Πλψ όμως, η αιω

νιότητα παρουσιάζεται ότι αvyJκει και στο ανθρώπινο πνεύ

μα. «Aυτ� η ι�έα, που εκφράζει τψ ουσία του Σώματος υπό

ένα εί�oς αιωνιότητας, εΙναι, όπως είπαμε, ένας συγκεκρι

μένος τρόπος του σκέπτεσθαι ο οποΙος αvyJκει στψ ουσία του

Π νεύματος, και είναι αναγκαία αιώνιος».

Το πνεύμα είναι αιώνιο, καθόσον συλλαμβάνει τα πράγ

ματα υπό ένα εί�oς αιωνιότητας (βλ V, 31, Aπό�ειξη).54 Η

54. Η πεp[ψφΊj φpά,σΊj sub specie aetemitatis (υπό ένα είδος

αιωνιότητας, σύμφωνα με ΤΊjV παρούσα μετά,φpασΊj) έχει αποaο-


«αιωνιόΤΎJτα» του ανθρώπινου πνεύματος όιακρίνεται από το

σύνολο των ιόεών του, αλλά είναι κάτι από αυτό, μια ιόέα και

συγχρόνως ένα έργο του Λόγου που ΎJ αξία και ΎJ εγκυρόΤΎJτά

του υπόκειται σΤΎJ όοκψασία ΤΎJς απόόειξΎJς. Η όιόασκαλία

ΤΎJς Ηθικής καταλ�γει στψ απελευθέρωσΎJ ΤΎJς όύναμΎJς του

ανθρώπινου πνεύματος, το οπο[ο βλέποντας sub specie ae

temitatis τον εαυτό του και τψ πραγματικόΤΎJτα αποτελε[

«μορφικό αΙτιο» και, μπορε[ να θεωΡΎJθε[, ΠOΙΎJτικό α[τιο.

«Η ευόαψον[α όεν ε[ναι βραβε[ο ΤΎJς αρετ�ς, αλλά ΎJ [όια

ΎJ αρετ�» (Υ, 42). Η συμμετox� στψ αιωνιόΤΎJτα, όΎJλαό�

θεΙ με πολλους κω 8�αφoρεταoυς τρόπους: «με ένα εΙ80ς α�ων�ότ-ητας» (avec une sOlte d'etemite: Appuhn), «υπό ένα εΙ80ς α�ων�όΤΎ)τας» (sous une espece d'etemite: Pautrat) , «από ΤΎ) σκoπ�ά ΤΎ)ς α�ων�ότ-ητας» (sous l'aspect de l'etemite diνine: Gueroult), «υπό ΤΎ) μoρφ� ης α�ων�ότ-ητας» (Deleuze), (<υπό ην καΤΎ)ΥορΙα ΤΎ)ς α�ων�ότητας» (sous la categοήe de l'etemite: Moreau), «υπό τη σκoπ�ά ΤΎ)ς α�ων�όΤΎ)τας» (sous l'aspect de l'etemite: Rousset, Alquie). Κάθε από80σΎ) υπo8Ύ)λώνε� κα� μ�α θεωρ-ητ�κ� λύσΎ) στο ζ�ΤΎ)μα. Συμφωνα με τψ Ch. laquet, «πρέπε� να 8εχτουμε τψ ύπαρζΎ) ενός βλέμματος του πνεύματος», παραπέμποντας στον Πλάτωνα (Πολιτεία ΥΙΙ, 533d), στον Λoυκρ�πo, στον Πρόκλο κα� στον Bo�θιo.

Ας αναφερθούν oρ�σμένα ερωτ�ματα που έχε� θέσε� Ύ) περΙφΎ)μΎ) φράσΎ) sub specie aetemitatis: Πρώτον, έχε� απασχoλ�σε� τους μελετ-ητές τ� σΎ)μαΙνα Ύ) λέζΎ) species στο κεΙμενο του Σπ�νόζα κα�

πώς μπορεΙ να απο80θεΙ: άΠΟψΎ), σκoπ�ά, εΙ80ς, �aέα, μoρφ� � καηΥορΙα. Δεύτερον, με 8ε80μένΎ) τψ έλλε�ΨΎ) άρθρων στο λατ�ν�κό πρωτότυπο, θα θεωρ�σoυμε ότ� υπάρχε� μόνο ένα εΙ80ς � σκoπ�ά, εκεΙνΎ) του Θεού (Gueroult), � ότ� υπάρχουν κα� άλλα εΙ8Ύ) � σκoπ�ές α�ων�όΤΎ)τας; Ποιο εΙνα� το υποκεΙμενο, � σε ποιον αν�κε� το εΙ80ς ΤΎ)ς α�ων�όΤΎ)τας: στον Θεό, στο ανθρώπ�νo πνεύμα � στο νου; Τ ρΙτον, ποιο εΙνα� κα� πώς oρΙζετα� το περ�εχόμενό ΤΎ)ς.

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Ύ Ά Ο Ύ'

στψ ευ8αψονΙα, θεωρειτα� όη εινα� 8υνατ�, όx� ύστερα από

μ�α στεΡ'Y)μένΊJ ζω� υπoταγμένΊJ στψ ελπί8α μ�ας ανταμo�

β�ς. Η α�ων�όΤ'Y)τα στον Σπ�νόζα αναφέρετα� στψ πραγμα

ταόΤ'Υ)τα, κατανoειτα� με όρους γνώσ'Υ)ς, 'Υ) οποΙα προσανα

τoλιζετα� στο αΙτια � τον λόγο που 8�αΤ'Y)ρει τψ ανάπτυξ'Υ)

του κόσμου κα� κάθε όντος, κα� συν8ε8εμένΊJ με τψ αγάΠΊ)

γ�α το αντ�κειμενό Τ'Υ)ς αποτελεί Μναμ'Υ) κα� αρετ�· από αυτ�

τψ άποψ'Υ), 'Υ) γνώσ'Υ) παρoυσ�άζε� 'Y)θ�κ� 8�άστασ'Y), μ�α 'Y)θ�κ�

Τ'Υ)ς χαράς, από κo�νoύ με τψ ανάπτυξ� Τ'Υ)ς.

Το τελευταίο μέρος Τ'Υ)ς Ηθικής αναφέρετα� σε όλα τα

ΠΡΟ'Υ)γούμενα, όπως το συνΊJθιζε� 'Υ) γεωμετρα� 8�8ασκαλια

του Σπ�νόζα. Ο αναγνώσΤ'Υ)ς, ακόμ'Υ) κ� όταν φτάσε� στο τέ

λος, επ�στρέφε� ξανά κα� ξανά στ�ς πρoτάσε�ς Τ'Υ)ς. Τα πέντε

μέρ'Υ) του έργου είνα� ξεxωρ�στά, αλλά κα� επαo�νωνoύν με

ταξύ τους. Συγχρόνως, αναφέρoντα�, αντλούν κα� τοποθετού

ντα� έναντ� άλλων φ�λoσoφ�κών κα� θεολογαών παρα8όσεων.

Eπ�πλέoν, 'Υ) σύνθετ'Υ) τέXνΊJ με τψ οποία φτ�άXΤ'Y)κε το έργο,

από τψ οποία 8εν λειπε� 'Υ) αμφ�σ'Y)μία, έxε� ευνo�σε� πολλές

κα� 8�αφoρετ�κές αναγνώσε�ς, αντφρ�σε�ς, νέες �8έες, ενώ 'Υ)

μελέτ'Υ) συνεxίζετα� ακόμ'Υ).

πΙ

Προσλήψεις στην Ιστορία

Μετά τον θάνατο του Σπ�νόζα, ο Λάψπν�τς εκ8'Y)λώνε� έντονο

εν8�αφέρoν γ�α τψ έκ80σ'Υ) των έργων του· όταν πραγματο

πα�θ'Y)κε 'Υ) συνάνΤ'Y)σ� τους στ'Υ) Χάγ'Υ), το 1676, ο Λάψπν�τς

8εν είχε 8�αβάσε� τψ Ηθική. Στα αρχεία του στο Αννόβερο

8�ασώζετα� το αντΙτυπο το οποίο παρέλαβε -με ε�8�κ� μυ

στα� απoστoλ�-, στο οποίο 8�ακρινoντα� πολλές σ'Y)με�ώ-


σεις του πάνω στψ Ηθική, τψ Πραγματεία για τη διόρθωαη του νου και σε ορισμένες επιστολές του Σπινόζα. Για τον

Λάιμπνιτς, Ύ) θεωρ(α του Σπινόζα για τα καΤΎ)γoρ�ματα και

για ΤΎ) σχέσΎ) πνεύματος-σώματος εξΎ)γε(ται ως «παραλλΎ)

λ�α» και ως προεγκαθι8ρυμένΎ) αρμον(α, επιχειρώντας να

λ ' , 'λ Ψ , , συμφι ιωσει ΤΎ) μΎ)χανισΤΙΚΎ) αντι Ύ) Ύ) ΤΎ)ς νεας φυσΙΚΎ)ς

με τψ τελεολογ(α.

Η φιλοσοφ(α του Λάιμπνιτς άσΚΎ)σε καθOριστLΚ� επ(8ρα

σΎ) σΤΎ) Γερμαν(α' για τον Μέντελσον (Mendelssohn), Ύ) φι

λοσοφ(α του Σπινόζα θεωρ�θΎ)κε αναγκα(α για τψ κατανόΎ)

σΎ) ΤΎ)ς μετάβασΎ)ς από τον καρτεσιανισμό σΤΎ) φιλοσοφ(α του

Λάιμπνιτς. Από τψ άλλΎ) μεριά, σε μΎ) ακα8Ύ)μαCκούς κύ

κλους σΤΎ) Γερμαν(α επιβ(ωνε ο σπινοζισμός σαν μια φιλο

σοφ(α του Ενός ως αρx�ς ΤΎ)ς ολόΤΎ)τας. Ο σπινοζισμός αυ

τός εξέφραζε μια μoνιστικ� αντ(λΎ)ψΎ) του κόσμου, στψ 0-

ποΙα συγχωνεύονταν στοι χεΙα ΤΎ)ς νεoπλατωνLΚ�ς και ΤΎ)ς

σΤωLκ�ς παρά80σΎ)ς. Ο Γιακόμπι (Jacobi) στψ αλλΎ)λογρα

φ(α του με τον Μέντελσον αναφέρει ότι οι τελευτα(ες λέξεις

του Λέσσινγκ (Lessing) πριν πεθάνει �ταν: «Εν και παν! Δεν

γνωρΙζω τΙποτε άλλο ... Δεν υπάρχει άλλΎ) φιλοσοφ(α εκτός

από του Σπινόζα»."" Ο Γιακόμπι προκαλε( τον Μέντελσον,

φLλo του Λέσσινγκ, να τοποθεΤΎ)θε(' αυτό λειτούργΎ)σε ως

θρυαλλ(8α για μια έΚΡΎ)ξΎ) με μεγάλες 8ιαστάσεις, με τψ

ανάμειξΎ) πολλών φιλοσόφων, όπως ο Καντ, ο Γκα(τε, ο

Χέρντερ κ.ά. Στο πλα(σω αυτ�ς ΤΎ)ς 8ιαμάχΎ)ς, Ύ) φιλοσοφ(α

του Σπινόζα βρ(σκεται μεν στο επ(κεντρο, αλλά εγκλωβ(ζε

ται ταυτιζόμενΎ) με τον πανθε"Cσμό και τον αθε"Cσμό. Ο Μέ-

55. Dieter Henrich, Between Καπι αΜ Hegel: Lectures οπ Ger

mαπ ldeαlism, Harvard University Press, ΚαΙμπριτζ Μασ., 2003, σ. 31.


ντελσον, υποστηρΙζοντας τον ορθολογικό πυρ�να της φ�λo

σοφίας του Σπ�νόζα, επ�χεφεΙ να απαλλάζε� τον σπ�νoζ�σμό

από τον πανθε'ίσμό. Ο nακόμπ�, αντ�θέτως, υπoστηριζε� ότ�

αυτό 3εν εινα� 3υνατό, θεωρώντας όη ο Σπ�νόζα θέτοντας το

άπεφο (ensoph) ως εμμε� αρχ� απέρρ�πτε oπo�α3�πoτε

'β " , μετα αση απΌ το απεφο στο πεπερασμενο.

Στο πλαΙσω αυτ�ς της 3�ένεζης, ο Καντ κράτησε τ�ς α

πoστάσε�ς του από τον Σπ�νόζα, αλλά κα� από τον ανορθολο

γ�σμό στον οποΙο καταλ�γε� ο Γ�ακόμπ�.:>6 Η αντίληψη περΙ

της σπ�νoζικ�ς εμμενούς ensoph κα� μ�ας «α3�άσπαστης»

ενότητας των πάντων 3εν θα μ πορούσε να γινε� 3εκτ� από τον

Κ " ' ''' , β λ ' αντ, ο οποως μεσ ω μ�ας νεας οσου, του υπερ ατο oγ�κoυ

υποκειμένου κα� της κρ�τικ�ς φ�λoσoφιας, εν�σχύε� το επ�

χεΙρημα του Δ�αφωτ�σμoύ, τψ εμπ�στοσύV"Y) στον ανθρώπ�νo

νου, που είχε υπoστηρ�χτεί από τον Nτεκάρτ κα�τoν Σπ�νόζα.

Στον Σπ�νόζα εΙχε προταθεί θέση καθηΎ"Y)Τ� στο Πανε

π�στ�μω της Χαϊ3ελβέΡΎ"Υ)ς, με τη 3�αβεβαΙωση ότ� θα είχε

τψ ελευθερία να 3�3άσκε� κα� να γράφε�. Ο Σπ�νόζα τψ

αρ�θηκε, επε�3� 3εν γνώρ�ζε πo�α θα �ταν τα όρ�α αυτ�ς

της φ�λoσoφ�κ�ς ελευθερΙας. Ο Χέγκελ, ο οποΙος στα 1816

56. Βλ Τ. Yoνel, Spinozα αnd other Heretics, Ρήncetοn Uniνersity Press, ΠρΙνστον 1989, τ6μ. 2, σσ. 188 Κ.ε. Πρέπει να

σ'Υ/μειώσουμε 6τι, τον 180 αιώνα, 'Υ/ άσΚ'Υ/σ'Υ/ Τ'Υ/ς φιλοσοφΙας σε ένα γερμανικ6 πανεπιστ�μω -� ακ6μ'Υ/ και πέραν αυτού- βρισκ6-ταν υπ6 Τ'Υ/ σκιά Τ'Υ/ς θεολογΙας βλ J. Zammito, Kαnt, Herder, αnd

the Birth of Anthropology, The Uniνersity of Chicago Press, Σικάγο και Λον8Ινο 2002, σ. 19. Ο Γιακ6μπι απορρΙπτει Τ'Υ/ φιλοσοφΙα του Σπιν6ζα, βλέποντάς Τ'Υ/ σαν έκφρασ'Υ/ ανατολικών θΡ'Υ/σκεΙων και παγανισμού σε αντι παράθεσ'Υ/ προς το πνεύμα του χριστιανισμού. Βλ W Goetschel, Spinozα 's Modemity. Mendelssohn, Lessing, αnd

Heine, The Uniνersity of Winsconsin Press, Winsconsin 2001ι.

66


αναγορεuετα� καθY)yητ�ς στο πανεπ�στ�μω αυτ6, αναγνω

ρΙζε� 6τ� Υ) μελέΤΥ) ΤΥ)ς φ�λoσoφΙας του Σπ�ν6ζα εΙνα� απαρx�

του φ�λoσoφαoι) στοχασμοU. Στο έργο του Χέγκελ, Υ) �στoρΙα

του Σπ�ν6ζα συνεxΙζετα� στον ό�αλεκτ�κ6 �όεαλ�σμ6, Υ) φ�

λοσοφΙα ΤΥ)ς υπ6στασΥ)ς συνόέετα� με ΤΥ) φ�λoσoφΙα του υπο

κειμένου, συμφ�λ�ώνoντας τψ έντασΥ) ανάμεσα στψ εμμεν�

ensoph κα� τψ εμπεφΙα ΤΥ)ς ελευθερΙας.�ί

ΣΤΥ) συνέxε�α, o� αναγνώσε�ς του Σπ�ν6ζα τροφοόοτοuν

κα� εμπνέουν τους «αρ�στεροuς» εγελ�ανοuς, όΙνοντας έμφα

σΥ) σΤΥ) φuσΥ), στψ εν6ΤΥ)τα πνεuματος-σώματος, πρακτ�κ�ς

κα� πνευματα�ς όραστY)ρ�6τY)τας, κα� στψ κρ�τ�κ� ερμψευ

τα� πρoσέγγ�σY) ΤΥ)ς θΡΥ)σκεΙας."'δ Γ�α τον Xά�νε, «Όλo� o�

σuγχρονο� φ�λ6σoφo�, χωρΙς Ισως να το γνωρΙζουν, βλέπουν

μέσα απ6 τους φακοuς που λείανε ο Σπ�ν6ζα».59 Δ�αxώρ�σε

όμως ΤΥ) μαθY)ματ�κ� μoρφ� ΤΥ)ς φ�λoσoφίας του βλέποντάς

ΤΥ) σαν ένα σκλΥ)ρ6 περίβλΥ)μα που πρέπε� να σπάσε� γ�α να

φανεί ο πυρ�νας ΤΥ)ς θεωρίας μ�α πρoσέγγ�σY) που έxε� ε

ΠY)ρεάσε� σuγχρονους Γάλλους μελεΤΥ)τές.

Ο Νίτσε θα εκφράσε� τον ενθoυσ�ασμό του βλέποντας

στον Σπ�νόζα αντανακλάσε�ς των ό�κών του �όεών: ΤΥ) γνώσΥ)

σαν το �σxυρότερo πάθος, τψ απόρρ�ΨY) ΤΥ)ς τελεολογίας, του

καλοι) κα� του κακοU. Ενώ στον Σπ�νόζα ο Θε6ς αποτελεΙ

ενεργ� oργανωτ�κ� αρx�, που εγγυάτα� τψ oρθoλoγα� εξ�

γΥ)σΥ) ΤΥ)ς πραγμαηκόΤΥ)τας, στον ΝΙτσε Υ) υπ6στασΥ) � Θεός

αποτελεί υπoκειμεν�κ� πεπoLθY)σY). Πίσω απ6 τ�ς κανoν�στ�-

57. Βλ D. Henήch, ό.π., σσ. 94-95. Βλ επΙσΎ)ζ ΤΎ) μελέΤΎ) του

Ρ. Macherey, Hegel ou Spinozα, La Decouverte, ΠαpΙσ� 1990. 58. Βλ Μ. Rubel, «Marx Ει la rencontre de Spinoza», Cαhiers

Spinozα (1), Editions Replique, Παpίσ� 1977, σ. 25. 59. Στο ίδιο, σ. 8.

Β Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Τ Λ Ο Τ

Ι ι Ν ι βλ ι ι � ζ ι κες αρχες, ο ιτσε επει τον κινο\)νο της εc.,ισωσΎ)ς, το\)

κατεξο\)σιασμού, τψ Ύ)θικ� το\) φ6βο\).6Ο

Το σύσΤΎ)μα το\) Σπιν6ζα \)ποσΤΎ)ρίζει ΤΎ) φιλοσοφία το\)

ορθολογισμού και τψ αισLOοοξία για τψ ικαν6ΤΎ)τα το\) αν

θρώπο\) να κατανοεΙ τον κ6σμο. Ο Αίνστάιν οιαβάζοντας τψ

Ηθική γράφει ένα ποΙ Ύ)μα, στα 1920, εκφράζοντας τψ αγάΠΎ)

το\) για τον κ6σμο το\) Σπιν6ζα και για το 6ραμα ΤΎ)ς επιστ�

μΎ)ς το\). ΣΤΎ) σ\)νέχεια, στον αγγλ6φωνο χώρο, το ενοιαφέρον

για τον Σπιν6ζα σ\)νοέεται με ζΎ)τ�ματα πο\) αφορούν τψ

επιστ�μΎ),6Ι και οΙοεται ιοιαΙτεΡΎ) έμφασΎ) στο μαθΎ)ματικ6

πρ6τ\)πο και στο ζήΤΎ)μα νο\)-σώματος.62

Στψ επox� μας, Ύ) επικαφ6ΤΎ)τα ΤΎ)ς φιλοσοφΙας το\) Σπι

ν6ζα \)πογραμμΙσΤΎ)κε απ6 ΤΎ) μελέΤΎ) το\) καθΎ)ΎΎJΤ� νεuρo-

60. Για μια ερμψεuτικ� προσέγγισΎ) τοu Σπινόζα μέσα από ην πpooπτικ� τοu ΝΙτσε, βλ Ζ. Ντελέζ, Σπινόζα. Πρακτική

φιλοσοφία, μτφρ. Κ. ΚαψαμπέλΎ), επιμ. Γ. Βώκος - Π. Πούλος, �σoς, Aθ�να 1996.

61. Βλ ενόεLΚτικά τον σuλλογLΚό τόμο, Μ. Grene και D. Nails (επιμ.), Spinoza and the Sciences, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht, ΟλλανόΙα 1986.

62. Στον αγγλόφωνο χώρο Ύ) μελέΤΎ) για τον Σπινόζα εισάγεται από τον F . Pollock, όΙόοντάς ΤΎ)ς νατοuραλιστLΚ� κατεύθuνσΎ), ενώ μεταφράζεται Ύ) Ηθική και Ύ) Θεολογικο-πολιτική πραγμα

τεία από τψ Τζωρτζ Έλωτ. Από τα τέλΎ) ΤΎ)ς όεκαετΙας τοu '70, αν και εκόΎ)λώθΎ)κε ενοιαφέρον για τα κεΙμενα τοu Σπινόζα μέσα από τψ αναλuτικ� παράόοσΎ), αποοεΙΧΤΎ)κε ότι τα εργαλεΙα ΤΎ)ς παροuσιάζοuν οuσχέρειες για τψ επαpκ� κατανόΎ)σΎ) ΤΎ)ς φιλοσοφΙας ΤΟU· οι όuσχέρειες αuτές uπέόεLζαν ΤΎ) σΎ)μασΙα ΤΎ)ς ιστορΙας ΤΎ)ς φιλοσοφΙας για ΤΎ)ν ανάγνωσΎ) των κειμένων. ΣΤΎ) σuνέχεLα, παροuσLάζεταL μεθooικ� μελέΤΎ) των κειμένων τοu Σπινόζα, με ΤΎ)

XP�σΎ) όχι αποκλεωτικά αναλuτικών εργαλεΙων, όπως από τον Ε. Curley, τον Α. Donagan, κ.ά.

68


βιολογίας Α. Damasio, Lookingfor Spinozα. Joy, Sοπow αΜ

the Feeling ΒΓαίπ (2003). Ο Νταμάζιο υποσΤ'f)ρίζει 6τι ο

Σπιν6ζα έχει θέσει το πλαίσιο για τψ επίλυσ'f) ζ'f)Τ'f)μάτων

που αφορούν το Ψυχοφυσα6 ΠΡ6βλ'f)μα, και τον τοποθετεί ως

πρ68ρομο Τ'f)ς σύγχΡΟV'fjς νευροβιολογίας. Ακολουθώντας τον

Σπιν6ζα, υποσΤ'f)ρίζει τον «παΡαλλ'f)λισμ6» πνεύματος-σώ

ματος, βάσει του οποίου επιχειρεί να εζ'f)Υήσει τα συναισθ�

ματα.63 Στ'f) μελέτ'f) του, αποκω8αοποιεί το μ'f)χανισμ6 των

συγκιν�σεων-εΠ'fjpεασμών, στον Σπιν6ζα, με 6ρους σύγχρο

ν'f)ς νευροβιολογίας.

Η σχέσ'f) πνεύματος-σώματος στο σύσΤ'f)μα του Σπιν6ζα

έχει απασxoλ�σει πολλούς ερευV'fjτές και στψ EυpώΠ'fj, ανά

μεσα στους οποίους τον Ζαν-Πιέρ Σανζέ (J.-p. Changeux),

6πως 8εί χνουν οι αναφορές του στον Σπιν6ζα, στο έργο του

L Ίwmme neuronαl, και στο 8ιάλογο με τον Ρικέρ (Ricreur).6Iι

Η Σαντάλ Ζακέ (Chantal laquet) με αφopμ� τις ΠΡΟ'f)γού

μενες συζ 'f)τ�σεις γράφει Τ'f) μελέτ'f), L 'unite du corps et de

l'esprit. Affects, αctions et pαssions chez Spinozα (2004). Σε

α8ρές γραμμές, στ'f) μελέτ'f) Τ'f)ς υπο8εανύεται 6τι στο πε8ίο

β λ ι � Ι Ι ι Τ'f)ς νευρο ιο ογιας οεν αποφευγεται 'f) αναγωγ'f) του πνευ-

63. Ο Νταμάζω ΧΡΨΨΟΠΟLεΙ τον 6ρο emotion (συγκΙνησΊ)),

αποοΙοοντας τον 6ρο affectio (εΠΊ)ρεασμ6ς) του ΣΠLν6ζα, ενώ ο 6ρος feeling (συναΙσθΊ)μα) αποοΙοεL τον 6ρο affectus (συναLσθΊ)μαΤLΚ� ε�ΡεLα). ιποσΤΊ)ΡΙζεL 6ΤL πρώτα γεννωuνταL OL συγΚLν�σεLς (emotions) καL κατ6ΠLν έπονταL τα συναLσθ�ματα (feelings). OL συγΚL�σεLς εντάσσOνΤαL στο μΊ)χανωμ6 του σώματος, ενώ τα συναωθ�ματα εΙναL πνευμαΤLκ�ς τάξΊ)ς. Βλ. Α. Damasio, Looking

for Spinozα. Joy, Sοπow αΜ the Feeling Βταίπ, Harcourt, Inc., Orlando, Φλ6ΡLντα 2003, σ. 7.

64. Βλ. Ζαν-ΠLέρ Σανζέ - Πωλ Ραέρ, Η φύση και ο κανό

νας, μτφρ. Λ. Λάκκα, ΚαστανLώΤΊ)ς, Aθ�να 2001.

Η Α Σ Ι Λ Ι Κ Η Γ Ρ Η Γ Ο Ρ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

ματος στ�ς β�oλoγ�κές λε�τoυpγίες.65 Yπoγpαμμίζετα� ότ� ο

«παpαλληλ�σμός» στον Σπ�νόζα οεν ανταπoκpίνετα� σε μ�α

γpαμμικ� αντ�στo�xία ανάμεσα σε σκέΨε�ς κα� σε βιoλoγ�

κές λε�τoυpγίες. Η εμμoν� στψ αντ�στo�xία θα στερο6σε Τψ

πολλαπλόΤYJτα των νΟYJμάτων αλλά κα� νέες πpooπτ�κές σΤYJν

έρευνα γ�α το πνε6μα κα� το σώμα. *

* *

o� τpόπo� υπooox�ς κα� ΠΡόσλYJψYJς ΤYJς φ�λoσoφίας του Σπ�

νόζα στψ Ελλάοα οεν έχουν ακόμΥ) καταγραφεί, κ� ας επ�

τραπο6ν λίγες σYJμε�ώσε�ς. Κατά Τψ περίοοο του ΝεοελλYJ

ν�κo6 Δ�αφωτ�σμo6, το κ6ριο ρε6μα που εκφΡάσΤYJκε από τον

Ε. Βο6λγαΡΥ) έxε� χαΡαΚΤYJΡ�στεί ως συνΤYJΡYJτικό, φ�λικά

προσκείμενο στψ ΕκκλYJσ�αστ�κ� Apx�' όμως, αναπτ6χθYJ

καν o�αφopετικά ρε6ματα, κα� επίσYJς YJ φ�λoσoφία του Σπ�

νόζα οεν �ταν άγνωστYJ. Στο κ6ριο έργο του Α. Ψαλίοα Αληθής ευδαιμονία ήτοι βάσις πάσης θρησκείας, οίγλωσσΥ)

65. Ο Νταμάζω υποσηρίζεL 6ΤL -η συγκίνησ-η (emotion) -η οποία εγγράφεταL στο σώμα προ-ηγείτω του συναLσθ�ματος, το οποίο εκφράζεταL απ6 το πνεύμα (Α. Damasio, ό.π. , σ. 6). Πλψ 6μως, 6πως υπο8εLκνύεL XIΧL -η μελέτ-η του J.-M. Beyssade (IιNostri

Corporis A.ffectw;: Can an Affect in Spinoza be of the Body?», Υ. Yovel (επψ.), Desire αΜ Affect. Spirwzα αs Psyc!wlogist, 6.π., σσ. 1 13 κ.ε.), ο επ-ηρεασμ6ς στον ΣΠLν6ζα 8εν αφορά μ6νο το σώμα, αλλά αποτελεί XIΧL L8έα του πνεύματος (βλ. Ηθική ΠΙ, ΟΡLσμ6ς 3 XIΧL Π ρ6τασ-η 17)' επίσ-ης -η συνωσθ-ημαΤLΚ� E�PELIΧ 8εν α�ΚεL μ6νο στο πνεύμα, αλλά XIΧL στο σώμα. Η σχέσ-η επομένως εΠΎ)ρεασμού XIΧL συναLσθ-ημαΤLΚ�ς ε�ρεLας XIΧL OL μετατροπές τους στον ΣΠLν6ζα αφορούν τ6σο το πνεύμα 6σο XIΧL το σώμα, συγχρ6-νως. Στον Νταμάζω, 6μως, -η συγκίνησ-η αφορά το σώμα XIΧL προ-ηγείταL, ενώ το συναίσθ-ημα αφορά το πνεύμα.


ixaocr'Y) στ'Υ) λατινLΚ� και γαλλικ� (BιένVΎj, 1791), παρουσιά

ζονται οι πρώτοι έξι ορισμοΙ, 'Υ) πρότασ'Υ) 29 του πρώτου

μέρους Τ'Υ)ς Ηθικής, και ορισμένες προτάσεις του aεύτερου

μέρους, μαζΙ με σύντομα ερμψευτικά σχόλια. Εντάσσει Τ'Υ)

φιλοσοφΙα του Σπινόζα στον πανθεϊσμό, στ'Υ) συνέχεια μιας

μoρφ�ς πανθε"Lσμού που υποσΤ'Υ)ρΙζει ότι προέρχεται από Τψ

αρχαΙα ελλψικ� πρoσωκρατικ� φιλοσοφΙα. Η Εκκλ'Υ)σΙα εΙ

χε καταaικάσει Τ'Υ) φιλοσοφΙα του Σπινόζα, όπως aεΙχνει 'Υ)

ιστορΙα του Χ. Παμπλέκ'Υ), ο αφορισμός του οποΙου (1793) ενώνει στψ καΤ'Υ)γορΙα του «ματεριαλισμού» «τους ΒολταΙ

ρους και Φρανκμαζόνας και Ροσούς, και Σπινόζας».66 Ο Δ. Σολωμός, στοχαζόμενος τα πάθ'Υ) Τ'Υ)ς νεoελλψικ�ς ιστορΙας

και Τ'Υ) aυνατόΤ'Υ)τα υπέρβασ� τους, οa'Υ)γεΙται στον Σπινόζα,

όπως μπορεΙ να εντοπιστεΙ στα Αυτόγραφα έργα του.67 Πoλu

αργότερα, το 1913, παρουσιάζεται 'Υ) πρώτ'Υ) μετάφρασ'Υ) Τ'Υ)ς

Ηθικής, γραμμέVΎj στψ καθαρεύουσα. Ο μεταφραστ�ς Ν.

ΚουντουριώΤ'Υ)ς, στον σύντομο πρόλογο, αναφερόμενος στις

ποικΙλες και πoλu aιαφορετικές μεταξύ τους αντιλ�Ψεις που

εΙχαν aιαaοθεΙ για τον Σπινόζα, υποσΤ'Υ)ρΙζει ότι θα πρέπει

να μελεΤ'Υ)θεΙ το ιaιο το κεΙμενό του.68

66. «ο αφορισμός του Χριστόφορου ΠαμπλέΚΥ)), εις Η Ελ

ληνική Φιλοσοφία από το 1453 ως το 1821, ανθολογία κεψένων με εισαγωΥή και σχόλια Ν. ΨΎ)μμένου, ΓνώσΎ), Aθ�να 1989, τόμο Β/, σσ. 456-459.

67. Για αυτό το ζ�ΤΎ)μα το οποίο οεν έχει μελεηθεί ακόμΎ) συσΤΎ)ματικά, βλ. Σ. Mιχα�λ, Σολωμός και Χέγκελ, Λέων, Aθ�να 1991.

68. Μια οεύτεΡΎ) μετάφρασΎ) παρουσιάζεται το 1956 (εκΟ. Δαρεμάς) από ΤΎ) Μ . Ζωγράφου, σΤΎ) OΎ)μoτικ�, για να είναι κατανoψ� από το ευρύ κοινό.

ΕπισΎ)μάνσεις για η φιλοσοφία σΤΎ) σύγχpoVΎ) Ελλάοα, για

71


Δ�αψoρετικά προσωπεία προσαρμόστηκαν πάνω στον Σπ�

νόζα κα� καθένα, σε κάποω βαθμό, είνα� π�θανό να του τα�

ρ�άζε�.6,) Γ�α τον Σπ�νόζα, το καλό, ΎJ τάξΎJ, το ωραίο επ�

βάλλoντα� ως πρότυπα προς μίμΎJσΎJ, περωρίζοντας το στο

χασμό. Το έργο του αvfικε� στα παραόείγματα ΤΎJς �στoρίας

που όεν πρoσψέρoντα� ως αντικείμενα μίμΎJσΎJς. Ο βίος του

αλλά κα� o� γόνψες όυσκολίες ανάγνωσΎJς των κεψένων του

έχουν εμπνεύσε� ΤΎJ λογοτεχνία, ακόμΎJ κα� σΤΎJ χώρα μας,

αντανακλώντας ό�άψoρες όΨε�ς του. 70 O� όΨε�ς που προκύ

πτουν από το σύνθετο έργο του Σπ�νόζα είνα� πολλές μπορεί

'Ψ ' ' 1: ' 1: ' θ ' να επ�στρε ε� κανε�ς σΤΎJ γραψΎJ του <_,μνα κα� <_,μνα, κα ως το

έργο ενέxε� κα� εμ πνέε� ΤΎJV αγάΠΎJ γ�α ΤΎJV έρευνα, ΤΎJ γνώσΎJ,

ΤΎJV ελευθερία ...

ΒΑΣΙΛΙΚ Η Γ Ρ Η ΓΟΡΟΠΟΥΛΟΥ

τψ πανεΠLστημ�ακ� ��ασκαλΙα της φ�λoσoφΙας του 1 70υ α�ώνα κα� του Δ�αφωnσμoυ, κα� γ�α μεταφpά.σε�ς έργων του Σπ�νόζα, βλ το αφ�έpωμα του πεpω��κoυ Rue Descαrtes (51), « Philosopher en Grece aujourd'hui», Κ. Ierodiakonou, Α. Stilianou, Ρ. Κitromilides, R. Argyropoulos, G. Faraklas κα� D. Karydas, S. Virvidakis, Ρ. Poulos, Α. Baltas, PUF, ΠαpΙσ� 2006.

69. Βλ S. Hampshire, Spirwzα αΜ Spirwzism, Oxford University Press, Νέα "Υόρκη 2005, σ. 175.

70. Βλ Studiα Spirwzαnα, «Spinoza and Literature», 5 τόμ., Βουρσμπουργκ 1989. Βλ επΙσης Σ. Bιpβ�Mκης, (ΙΩ Σπ�νόζα κα� o� πo�ητές», Cogito (4), Aθ�να 2006, σσ. 60-61.

72

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α

Η Ηθική εΙναL το έργο ζω�ς του ΣΠLνόζα. ΠεΡLέχεL τα θε-

'λ ' λ " 'ψ με LIΧ, τψ OucrLIΧ XIΧL το μεγα υτερο μερος της σκε ΎJς του:

μεταφυσLΚ�, φυσLΚ�, γνωσLολογΙα, ανθρωπολογΙα, ψυχολο

γΙα, ΎJeLX� (συν σΤΟLχεΙα θΡΎJσκεLOλOγΙας XIΧL πολLΤLΚ�ς). Ο συγγραφέας θέτεL ως στόχο όΧL μόνο να εκθέσεL, αλλά XIΧL να

αποόεΙζεL «με γεωμεΤΡLκό τρόπο» ΤΎJ φύσΎJ XIΧL ΤΎJ συναρμο

γή των πραγμάτων. Α γωνΙζεταL να αναόεΙζεL τψ ύψLσΤΎJ

ενόΤΎJτα του Όντος εντάσσοντας όλα τα επψέρους ανΤLΚεΙ

μεν α γνώσΎJς σε ένα συμπαγές XIΧL αυσΤΎJρά όoμΎJμένo φLλο

σοφLκό σύσΤΎJμα. Η ΦύσΎJ XIΧL ο Θεός, ΎJ ύλΎJ XIΧL το πνεύμα, ΎJ

, 'ψ ' , θ ' εκτασΎJ XIΧL ΎJ σκε ΎJ, ο κοσμος XIΧL ο αν ρωπος, το σωμα XIΧL

Ψ " " Ε ' ΎJ υΧΎJ, συνυφαLνονταL σε μLα αρραYΎJ ενOΤΎJτα. κεL που ο

Ντεκάρτ χωρΙζεL, ο ΣΠLνόζα ενώνεL. Σκοπός του ΎJ γνώσΎJ XIΧL

ΎJ αλήθεLα, αλλά XIΧL ΎJ αρετή, ΎJ ελευθερΙα, ΎJ ευόαψονΙα.

Η μετάφρασΎJ που όΎJμοσLεύεταL εόώ έχεL γΙνεL με βάσΎJ

τψ έκόoσΎJ του λαηνLΚOύ κεψένου από τον Bemard Pautrat

(Spinoza, Ethique, Seuil 1999, nΙXPLcrL), ο οποΙος με ΤΎJ σεφά

του ακολουθεΙ τψ αναγνωΡLσμένΎJ απoκατάστασΎJ του κεψέ

νου που εκπoνήθΎJκε από τον Carl Gebhardt το 1925.

ΕΤΑΓ ΓΕΛΟΣ ΒΑΝΤΑΡΑΚΗΣ

73

Η Θ Ι Κ Η Α Π Ο Δ Ε Δ Ε Ι Γ Μ Ε Ν Η Μ Ε Γ Ε Ω Μ Ε Τ Ρ Ι Κ Η Τ Α Ξ Η

Κ Α Ι διαιρεμένη σε πέντε μέρη, τα οποία πραγματεύονται

1 . Περί του ΘΕΟΥ

2. Περί ΤΎ)ς Φύσης χω της ΠροέλευσΎ)ς του Π ΝΕΥΜΑΤΟΣ

3. Περί της Προέλευσης και της Φύσης των ΣΥΝΑΙΣΘ Η ΜΑ

ΤΙΚΩΝ Ε Π Η ΡΕΙΩΝ

4. Περί της AνθρώΠΙVΊ)ς ΔΟΥΛΕΙΑΣ, �τoι περί της ΙΣΧΥΟΣ

των ΣΥΝΑΙΣΘ ΗΜΑΤΙΚΩΝ Ε Π Η ΡΕΙΩΝ

5. Περί της ΔΥΝΑΜ Η Σ του ΝΟΥ, �τoι περί της ΑνθρώπινΎ)ς

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

75

Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ρ Ω Τ Ο

Π Ε Ρ Ι Τ Ο Υ Θ Ε Ο Υ

Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Ι

1 . Με τον όρο αυτα�τω εννοώ αυτό που YJ oυσ�α του ενέχε� ΤYJν uπαΡζYJ, �τo� αυτό που YJ φυσΥ) του όεν μποpε� να συλλYJφθε� παρά ως υπάρχουσα.

2. Πεπερασμένο στο γένος του λέγετα� ένα πράγμα που μπopε� να ΟΡωθεΤYJθε� από ένα άλλο ΤYJς �ό�ας φυσYJς. Π .χ., ένα σώμα λέγετα� πεπερασμένο επε�ό� συλλαμβάνουμε πάντοτε ένα άλλο μεγαλυτερο. Παρομo�ως, μ�α σκέψΥ) opωθετε�τα� από μ�α άλλΥ) σκέψYJ. Μ ' , � θ ' , 'ψ ' α ενα σωμα σεν ορω ετε�τα� απο μ�α σκε YJ ουτε

'ψ , , , μ�α σκε YJ απο ενα σωμα. 3. Με τον όρο υπόστασΥ) εννοώ αυτό που ε�να� στον

, λλ β " , εαυτο του κα� συ αμ ανετα� μεσω του εαυτου του: όYJλαό� αυτό που το εννόYJμά του όεν χpε�άζετα� το εννόYJμα ενός άλλου πράγματος από το oπo�o να πpέπε� να σΧYJματ�στεΙ

4. Με τον όρο καΤYJγόΡYJμα εννοώ αυτό που αντ�λαμ-β ' ι Ι ι ανετα� ο νους σΤYJν υποστασΥ) σαν συν�στων ΤYJν oυσ�α ΤYJς.

5. Με τον όρο τρόπος εννοώ τους εΠYJpεασμoυς ΤYJς υπόστασYJς, �τω αυτό που ε�να� σε ένα άλλο κα� συλ-λ β ' , , , αμ ανετα� επ�σYJς μεσ ω αυτου.

6. Με τον όρο Θεός εννοώ το απολυτως άπεφο ον,

79

Η Θ Ι Κ Η

τoυτέστ�ν μ�α υπ6στασΊJ συγκεΙμενΊJ απ6 άπειρα καΤΊJ-' θ ' " ζ ' γOΡΊJματα κα ενα εκ των oπo�ων εκφρα ε� μ�α απεΙΡΊJ

, , κα� α�ων�α oυσ�α.

Ε Π Ε Ξ Η Γ Η Σ Η

Λέω απολύτως άπειρο, κα� 6x� άπειρο στο γένος του· σε αυτ6 πράγματ� που εΙνα� άπειρο μονάχα στο γένος του, μ πορούμε να αρνΊJθoύμε άπειρα καΤΊJγoρ�ματα· ενώ σΤΊJν oυσ�α αυτού που εΙνα� απολύτως άπειρο αν�κε� , ' ζ

, � , , , Ο,η εκφρα ε� τψ oυσ�α κα� σεν ενεxε� καμ�α αρνΊJσΊJ.

7. Ελεύθερο λέγετα� το πράγμα που υπάρxε� απ6 , , , θ 'ζ μoνΊJ ΤΊJν αναγκαωΤΊJτα ΤΊJς φυσΊJς του κα� κα oρ� ετα�

να ενεργεΙ απ6 μ6νο τον εαυτ6 του. Ενώ αναγκαΙο, � ' λλ " θ 'ζ , μα ον αναγκασμενο, αυτο που κα oρ� ετα� να υπαρ-

xε� κα� να πράττε� με συγκεκρψένο κα� καθoρ�σμένo τρ6πο απ6 ένα άλλο.

8 Μ ' , " � ' 1: . ε τον ορο α�ωνωΤΊJτα εννοω ΤΊJν ω�α ΤΊJν υπαΡ�ΊJ καθ6σον συλλαμβάνουμε πως έπετα� αναγκα�α απ6 μ6νο τον oρ�σμ6 του α�ώνωυ πράγματος.


M�α τέτo�α ύπαρζΊJ, πράγματ�, συλλαμβάνετα� ω ς α�ών�α αλ�θε�α, 6πως κα� ΊJ oυσ�α του πράγματος, κα� γ�α

λ ' , � ' 1: θ " � , το ογο αυτο σεν μ πoρε� να ε� ΊJγΊJ ε� μεσ ω ΤΊJς ωαρ-κε�ας � του χρ6νου, 6σο κα� αν ΊJ ό�άρκε�α συλλΊJφθε� ως στερoύμενΊJ αρx�ς κα� τέλους.

Α Ξ Ι Ω Μ ΑΤΑ

1. Όλα 6σα είνα�, είνα� � στον εαυτ6 τους � σε ένα άλλο.

80


2. Αυτ6 που aεν μπορεί να συλληφθεί μέσω εν6ς άλλου πρέπε� να συλλαμβάνετα� μέσω του εαυτού του.

3. Δοθέντος εν6ς καθoρ�σμένoυ α�τίoυ έπετα� αναγκαία ένα αποτέλεσμα, κα� αντ�θέτως, αν aεν a[aετα� κανένα καθoρ�σμένo αίτιο, ε[να� αaύνατον να έπετα� ένα αποτέλεσμα.

4. Η γνώσΎj του αποτελέσματος εξαρτάτα� απ6 ΤΎj γνώσΎj του α�τ[oυ κα� ΤΎjν ενέxε�.

5. Όσα aεν έχουν τ[ποτα κo�ν6 μεταξύ τους aεν μ πορούν κα� να νOΎjθOύν τα μεν μέσω των aE, �τo� το ενν6Ύjμα του εν6ς aεν ενέxε� το ενν6Ύjμα του άλλου.

6. Η αλΎjθ�ς �aέα πρέπε� να συμφωνεί με το �aεατ6 ΤΎjς.

7. Η ουσ[α αυτού που μπορεί να συλλΎjφθεί ως μΎj , "" , � υπαρχον οεν ενεxε� ΤΎjν υπαρ� Ύj.

Π ΡΟ ΤΑ Σ Η 1

Η υπόσταση είναι φύσει πρότερη των επηρεασμών της.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Kαταφα[νετα� βάσε� των Ορισμών 3 κα� 5.


Δύο υποστάσεις που έχουν διαφορετικά κατηγορήμα

τα δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους.

Α Π Ο Δ Ε ΙΞ Η

Kαταφα[νετα� επ[σΎjς βάσε� του Ορ. 3. Kαθεμ�ά πράγ-" , λλ β ' ματ� πρεπε� να ε�να� στον εαυτο ΤΎjς κα� να συ αμ α-

81

Η 0 Ι Κ Η

νετα� μέσω του εαυτού ΤΎjς, �τo� το εννόΎjμα ΤΎjς μ�ας 3εν ενέχε� το εννόΎjμα ΤΎjς άλλΎjς.


Όσα πράγματα δεν έχουν τίποτα κοινό μεταξύ τους, ένα από αυτά δεν μπορεί να είναι αίτιο ενός άλλου.


Α " " ' 1: ' ' ( ' ν αεν εχουν τ�πoτα κo�νo μετα.."υ τους, αρα κατα το

ΑΙ 5) 3εν μπορούν να νOΎjθOύν τα μεν μέσω των 3ε, ως εκ τούτου (κατά το Αξ. 4) το ένα 3εν μπορε[ να ε[να� α[τιο ενός άλλου. ΟΠΕΡ ΕΔΕ! ΔΕ!ΞAl


Δύο ή περισσότερα διακριτά πράγματα διακρίνονται

μεταξύ τους ή από τη διαφορετικότητα των κατηγο

ρημάτων των υποστάσεων ή από τη διαφορετικότητα

των επηρεασμών τους.

Α Π ΟΔ Ε Ι Ξ Η

Όλα όσα ε[να�, ε[να� � στον εαυτό τους � σε ένα άλλο (κατά το Αξ. 1 ) , τουτέστιν (κατά τους Ορ. 3 κα� 5) έξω από το νου 3εν υπάρχε� τ[ποτα πέρα από τις υποστά-

, Ά '1: ' σε�ς κα� τους επηρεασμους τους. ρα ε.."ω απο το νου 3εν υπάρχε� τ[ ποτα, μέσω του οπο[ου να μπορούν πολ-λ " " θ ' 1: ' , , α πραγματα να α �ακρ� ουν μετα.."υ τους, περα απο τ�ς

, , , " " ( , υπoστασε�ς, ΎjΤO�, πραγμα που ε�να� το ιαιο κατα τον

Ορ. 4) , τα καΤΎjγOρ�ματα των υποστάσεων κα� o� εΠΎjρεασμο[ τους. ο.Ε.Δ.

Π Ε Ρ Ι Τ Ο ί Θ Ε Ο ί


Στη φύση των πραγμάτων δεν μπορούν να υπάρξουν

δύο ή περισσότερες υποστάσεις της ίδιας φύσης, ήτοι

του ίδιου κατηγορήματος.


Αν υπήρχαν περισσότερες οιακριτές υποστάσεις, θα , � , ζ ' " � επρεπε να οιακρινονται μετα�υ τους η απο τη οιαφο-ρετικότητα των κατηγορημάτων � από τη οιαφορεηκότητα των επηρεασμών (κατά την προηγ. Πρότ.) . Αν οιακρίνονταν μονάχα από τη οιαφορετικότητα των κατηγορημάτων, τότε παραοεχόμαστε ότι οεν υπάρχει παρά μία υπόσταση του ίοιου κατηγop�ματoς. Μα αν οιακρίνονταν από τη οιαφορετικότητα των επηρεασμών, αφού η υπόσταση είναι φύσει πρότερη των επηρεασμών της (κατά την Πρότ. 1) , τότε, παραμερίζοντας τους επηρεασμούς και θεωρώντας την στον εαυτό της, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 3, και το Αξ. 6) θεωρώντας την αληθώς, οεν θα μπορούσαμε να τη συλλάβου-

� " ' λλ ' ( ι με ως ο ιακριτη απο μια α η, τουτεστιν κατα την

προηγ. Πρότ. ) οεν θα μπορούσαν να υπάρξουν περισσότερες αλλά μονάχα μία. α Ε.Δ.


Μία υπόσταση δεν μπορεί να παραχθεί από μια άλλη

υπόσταση.


Σ ' , � " ζ τη φυση των πραγματων οεν μ πορουν να υπαρφυν

Η Θ Ι Κ Η

<;!ο , , ,� ' ( Ι ουο υποστασεις του ιοωυ καΤΎJγOΡΎJμαΤOς κατα την

προηγ. Πρότ. ) , τουτέστιν (κατά την Πρότ. 2) που να , , , ζ ' Ω ' ( ι εχουν κατι κοινο μεται.,υ τους. ς εκ τουτου κατα την

Πρότ. 3) ΎJ μία οεν ούναται να είναι αίτιο μιας άλλΎJς, �τoι οεν μπορεί να παραχθεί από μια άλλΎJ. α Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α

Από εοώ έπεται ότι ΎJ υπόστασΎJ οεν μπορεί να παραχθεί από κάτι άλλο. Διότι σΤΎJ φύσΎJ των πραγμάτων οεν υπάρχει τίποτα πέρα από τις υποστάσεις και τους

ι , Ι / β ' εΠΎJρεασμoυς των υποστασεων, οπως καταφαινεται α-σει του Αξιώματος 1 και των Ορισμών 3 και 5. Μα οεν

, θ " , ( Ι μπορει να παραχ ει απο μια υπoστασΎJ κατα την

προηγ. Πρότ.) . Άρα, απολύτως, ΎJ υπόστασΎJ οεν μπορεί να παραχθεί από κάτι άλλο. α Ε. Δ.

Α λ λ ι ώ ς

Αυτό αποοεικνύεται επίσΎJς ευκολότερα μέσω ΤΎJς εις άτοπον απαγω�ς. Διότι αν ΎJ υπόστασΎJ μπορούσε να παραχθεί από κάτι άλλο, ΎJ γνώσΎJ ΤΎJς θα έπρεπε να ζ ' " , ( Ι Αξ ει.,αρταται απο ΤΎJ γνωσΎJ του αιτιου ΤΎJς κατα το .

4) ' ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 3) οεν θα �ταν υπόστασΎJ.


Ανήκει στη φύση της υπόστασης να υπάρχει.


Η υπόστασΎJ οεν μπορεί να παραχθεί από κάτι άλλο (κατά το Πόρο της προηγ. Πρότ. ) · έτσι είναι αυταίτιο, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 1) ΎJ ουσία ΤΎJς ενέχει αναγκαία


τ-ην ύπαρξη, �τoι ανήκει στη φύσΥ) ΤΥ)ς να υπάρχει. ο.Ε.Δ.


Κάθε υπόσταση είναι αναγκαία άπειρη.


ιπ6στασΥ) εν6ς κατY)γoρ�ματoς οεν υπάρχει παρά μία και μoναoικ� (κατά την Πρότ. 5) και αν�κει σΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς να υπάρχει (κατά την Πρότ. 7). Άρα θα είναι σΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς να υπάρχει � ως πεπερασμένΥ) � ως άπεφΥ). Μα 6χι ως πεπερασμένΥ). Δι6τι (κατά τον Ορ. 2) θα έπρεπε να οριοθετείται απ6 μια άλλΥ) ΤΥ)ς ίοιας φύσΥ)ς Υ)

, θ ' , , ' ( ' οποια α επρεπε επισΥ)ς να υπαρχει αναγκαια κατα

την Πρότ. 7) ' ως εκ τούτου θα υ�ρxαν ούο υποστάσεις , � , , " ( του ωιου καΤΥ)γΟΡΥ)ματος, πραγμα που ειναι ατοπο κα-

τά την Πρότ. 5) . Άρα υπάρχει ως άπεφΥ). ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 1

Αφού το να είναι κάτι πεπερασμένο είναι 6ντως εν μέρει άρνΥ)σΥ), και το να είναι άπεφο είναι απ6λυΤΥ) κατάφασΥ)

, ζ ' " " Π ' ΤΥ)ς υπαρc.,Υ)ς καποιας φυσΥ)ς, αρα απο μοVYj ΤΥ)ν ροτα-σΥ) 7 έπεται 6τι κάθε υπ6στασΥ) πρέπει να είναι άπεφΥ).

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 2

Δ β ' λλ ' 'λ " , εν αμφι α ω οτι ο οι οσοι κρινουν τα πραγματα με συγκεχυμένο τρ6πο και οεν έχουν συVYjθίσει να τα γνω-

'ζ ' , , θ � λ ' ρι ουν μεσω των πρωτων αιτιων τους α ουσκο ευτουν να συλλάβουν ΤΥ)ν απ60ειξ Υ) ΤΥ)ς Π ρ6τασΥ)ς 7 ' επειo� οεν οιακρίνουν τις τρoπoπoι�σεις των υποστάσεων απ6

Η Θ Ι Κ Η

, � , � ζ ' , , τις ισιες τις υποστασεις και οεν ι.,ερουν πως παραγο-νται τα πράγματα. Από όπου προκύπτει ότι προσκολ-λ ' , ' βλ " ουν στις υποστασεις ΤΥ)ν αΡΧΥ) που επουν να εχουν τα φυσικά πράγματα' όσοι αγνοούν πράγματι τα αλYιθ� αίτια των πραγμάτων συγχέουν τα πάντα και χωρίς να εξανίσταται καθόλου το πνεύμα τους πλάθουν με το μυαλό τους τόσο ομιλούντα �έντρα όσο και ομιλούντες

θ ' , (' " θ αν ρωπους, και φαντα<.,ονται οτι οι αν ρωποι σΧΥ)μα-''/' ι ι Ι Ι Ι Ι ι

τι<.,ονται τοσο απο πετρες οσο και απο σπερμα, και οτι oπoιεσ��πoτε μορφές μεταβάλλονται σε oπoιεσ��πoτε άλλες. Παρομοίως, όσοι συγχέουν ΤΥ) θεϊκ� φύσΥ) με τψ ανθρώπινΥ) πρoσ�Ι�oυν εύκολα στον Θεό ανθρώπινες συναισθΥ)ματικές ε�ρειες, κυρΙως ενόσω αγνοούν επίσΥ)ς πώς παράγονται οι συναισθΥ)ματικές επ�ρειες στο πνεύμα. Αν όμως οι άνθρωποι πρόσεχαν ΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς υπόστασΥ)ς, θα αμφέβαλλαν ελάχιστα για ΤΥ)ν αλ�θεια ΤΥ)ς Π ρότασΥ)ς 7 ' αυτ� Υ) Π ρότασΥ) μάλιστα θα �ταν για όλους αξΙωμα και θα συγκαταλεγόταν στις κοινές έννοιες. Διότι με τον όρο υπόστασΥ) θα εννοούσαν

" , λλ β ' , αυτο που ειναι στον εαυτο του και συ αμ ανεται με-σω του εαυτού του, τουτέστιν αυτό που Υ) γνώσΥ) του �εν

' (' " λλ ' Ε ' , χρεια<.,εται ΤΥ) γνωσΥ) α ου πραγματος. νω με τον ορο τρoπoπoι�σεις, αυτό που εΙναι σε ένα άλλο και το εννόΥ)μά τους σχΥ)ματΙζεται από το εννόΥ)μα του πράγμα-

ι ι " Ι Ι Ι τος στο ΟΠΟΙΟ ειναι αυτες: γι αυτο μπορουμε να εχουμε αλΥ)θείς ι�έες για μΥ) υπάρχουσες τρoπoπoι�σεΙζ εφό-

, � , " ζ ' σον, παροτι οεν υπαρχουν εν ενεργεια ει.,ω απο το νου, Υ) , ' λ β ' " λλ ' ουσια τους ωστοσο περι αμ ανεται σε κατι α ο ετσι

ώστε να μπορούν να συλλΥ)φθούν μέσω αυτού. Εντού-λ 'θ , � , ' ζ , τοις Υ) α 1) εια των υποστασεων οεν ειναι ει.,ω απο το

86


νου παρά σε αυτές ης [o�ες, επε�o� συλλαμβάνoντα� μέσω του εαυτού τους. Άρα αν έλεγε κανε[ς ότ� έχε� σαφ� κα� o�ακρ�τ�, τoυτέστ�ν αλYJθ�, �oέα μ�ας υπόστα-

" β ' λλ ' σYJς κα� παρα ταυτα αμφ� α ε� γ�α το αν μ�α τετo�α υπόστασΥ) υπάρχε�, θα �ταν, μα τον Η ρακλ�, σαν να έλεγε ότ� έχε� μ�α αλYJθ� �oέα κα� παρά ταύτα αμφ�βάλλε� μYJν ε[να� Ψευo�ς (όπως γ[νετα� πρόΟYJλο με

, ') ' 'θ ' , , επαΡΚΥ) προσΟΧΥ) . YJ, αν ε ετε κανε�ς oτ� μ �α υποστασΥ) ΟYJμ�ουργε[τα� , θα έθετε συγχρόνως όη μ�α Ψευo�ς �oέα έγ�νε αλYJθ�ς, πράγμα ασφαλώς που εΙνα� ό,τ� πω άτο-

' λλ ' β " πο μπορουμε να συ α ουμε· ως εκ τουτου πρεπε� να λ ' ' " ζ , ομο ογYJσουμε αναγκα�α oτ� YJ υπαρ�Y) ΤYJς υποστασYJς,

όπως κα� YJ ουσία ΤYJς, ε[να� α�ών�α αλ�θε�α. Kα� από εοώ μπορούμε να συμπεράνουμε με έναν άλλο τρόπο όη οεν υπάρχε� παρά μ[α κα� μoναOιχ.� υπόστασΥ) ΤYJς ' '''' , , " ' ζ ζ "" ' ζ �o �ας φυσYJς, πραγμα που νoμ�σα oτ� α�� ε να το oε��ω � , Γ " ' ζ , εοω. �α να το κανω ομως με τα�Y) ας υπoγραμμ�σoυ-

με τα εξ�ς σYJμε[α: 10. Ότ� ο αλYJθ�ς ορωμός κάθε , � " ' ζ ' , , πραγματος οεν ενεχε� ουτε εκφρα ε� τ�πoτα περα απο

, ζ ' , Α " , ΤΥ) φυσΥ) του oρ� ομενου πραγματος. πο οπου επετα� ζ ' 2 'Ο ' , � " το ε� YJς: ο. τ� κανενας oρ�σμoς οεν ενεχε� ουτε εκ-

' ζ , ' θ ' " φρα ε� καποων συγκεκρψενο αρ� μο ατομων, εφοσον "" ' ζ ' ' λλ " ζ ' οεν εκφρα ε� τ�πoτε α ο απο ΤΥ) φυσΥ) του oρ� ομενου

, Π ' ' '''' ' ζ πραγματος. .χ. ο oρ�σμoς του τρ�γωνoυ οεν εκφρα ε� τ[ποτα άλλο από ΤYJν απλ� φύσΥ) του τρ�γώνoυ· κα� όχ� κάπo�oν συγκεκρψένο αρ�θμό τρ�γώνων. 30. ΣYJμε�ωτέον ότ� γ�α κάθε υπάρχον πράγμα oίoετα� αναγκα[α κάπo�α συγκεκρψένΥ) α�τία γ�α ΤYJν οπο[α υπάρχε� . 40. ΣYJμε�ωτέον, τέλος, ότ� YJ α�τία αυτ�, γ�α ΤYJν οπο[α υπάρχε� κάπωο πράγμα, πρέπε� � να περ�έχετα� σΤYJν

Η Θ Ι Κ Η

ί��α τη φύσΎ) κα� τον op�σμό του υπάρχοντος πράγματος (δηλαδή ότι ανήκει στη φύση του να υπάρχει), � να � ,� 'Ι: ' ' Τ θ ' , , , o�oετα� ε�ω απο αυτο. ε εντων τουτων, επετα� oτ� αν υπάpxε� σΤΎ) φύσΎ) κάπo�oς συγκεκρψένος αp�θμός ατόμων, πpέπε� αναγκαία να �ί�ετα� μ�α α�τία γ�α το ότι υπάρχουν εκείνα τα άτομα κα� όx� πεp�σσότεpα � λ�γότερα. Π .χ., αν υπάρχουν στη φύσΎ) των πραγμάτων είκoσ� άνθpωπo� (για περισσότερη διαύγεια υποθέτω

ότι υπάρχουν συγχρόνως και ότι δεν υπήρξαν προη

γουμένως άλλοι στη φύση) �εν θα αρκούσε (για να

ξ ' " , ' θ ) � ' ε ηγησουμε γιατι υπαρχουν ε�κoσ� αν ρωποι να oε�-Ι: ' , θ ' , λλ ' �oυμε εν γενε� ΤΎ)ν α�τια της αν pωΠ�VΎ)ς φυσΎ)ζ' α α, επ�πpoσθέτως, θα �ταν αναγκαίο να �είξoυμε γ�ατί �εν υπάρχουν ούτε πεpισσότεpo� ούτε λ� γότεpo� από είκοσ�' εφόσον (κατά το Σημείο 3) γ�α τον καθένα πpέπε� αναγκαία να �ί�ετα� μ�α α�τία γ�α ΤΎ)ν οποία υπάpxε�. Μα Ύ) α�τία αυτ� (κατά τα Σημεία 2 και 3) �εν μπορεί να πεp�έxετα� σΤΎ)ν ί��α ΤΎ)ν ανθpώπ�νΎ) φύσΎ), εφόσον ο αλΎ)θ�ς op�σμός του ανθρώπου �εν ενέxε� τον αp�θμό , ' ( , Σ ' 4) , εικoσ� ' ως εκ τουτου κατα το ημειο Ύ) α�τ�α ΤΎ)ς

' Ι: ' , θ ' , υπαp� Ύ)ς αυτων των ε�κoσ� αν ρωπων, κα� συνεπως ΤΎ)ς , Ι: θ " , � , � 'Ι: ' υπαp� Ύ)ς κα ενος, πpεπε� αναγκα�α να oωετα� ε�ω απο τον καθένα, κα� γ�α το λόγο αυτό πpέπε� να συμ περάνουμε απολύτως ότ� καθετί που Ύ) φύσΎ) του είνα� τέτo�α ώστε να μπορούν να υπάρχουν πεp�σσότεpα άτομα πρέ-

ι ι , / t: ι πε� αναγκα�α, γ�α να υπαρχουν, να εxε� ενα ε�ωτεpικo αίτ�o. Τ ώρα, αφού α�κε� σΤΎ) φύσΎ) ΤΎ)ς υπόστασΎ)ς να

' ( ' ' δ ' ' Σ ' υπαpxε� συμφωνα με οσα ειχτηκαν σε τουτο το χο-

λ ) , , , , ιο , ο op�σμoς ΤΎ)ς υποστασΎ)ς πpεπε� να ενεxε� ΤΎ)ν ι ι ζ ι , t: ι ι αναγκα�α υπαp� Ύ) κα� συνεπως Ύ) υπαp� Ύ) ΤΎ)ς πpεπε� να

88

Π Ε Ρ Ι Τ Ο ί Θ Ε Ο ί

συμπεραΙνεται από μόνο τον ορισμό Τ'Υ)ς. Μα από τον ορισμό Τ'Υ)ς (όπως δείξαμε ήδη βάσει των Σημείων 2

και 3) 3εν μπορεΙ να έπεται 'Υ) ύπαρζ'Υ) πολλών υποστάσεων' άρα από αυτόν έπεται αναγκαΙα ότι 3εν υπάρχει παρά μΙα και μoνα3ικ� Τfjς Ι3ιας φύσ'Υ)ς, όπως προτάθ'Υ)κε.


Όσο περισσότερη πραγματικότητα ή είναι έχει κάθε

πράγμα, τόσο περισσότερα κατηγορήματα του αρμό

ζουν.


ΚαταφαΙνεται βάσει του Ορισμού 4.

Π ΡΟ ΤΑ Σ Η 1 0

Κάθε κατηγόρημα μίας υπόστασης πρέπει να συλλαμ-

β " , ανεται μεσω του εαυτου του.


Κ , , , , λ β ' αΤ'Υ)γΟΡ'Υ)μα, πραγματι, ειναι αυτο που αντι αμ ανε-ται ο νους σΤ'Υ)ν υπόστασ'Υ) σαν συνιστών Τ'Υ)ν ουσΙα Τ'Υ)ς (κατά τον Ορ. 4), ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 3) πρέπει να συλλαμβάνεται μέσω του εαυτού του. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από τούτα γΙνεται εμφανές πως ακόμα κι αν 3εν συλλαμβάνονται 3ύο καΤ'Y)γoρ�ματα ως πραγματικώς 3ια-

, , , ' β 'θ ' λλ � κριτα, τουτεστιν το ενα χωρις Τ'Υ) Ο'Υ) εια του α ου, σεν μ πορούμε ωστόσο να συμπεράνουμε ότι συνιστούν 3ύο

Η Θ Ι Κ Η

όντα, �τoι 8ύο 8ιαφορετικές υποστάσεΙζ είναι σΤΥ) φύσΥ) της υπόστασΥ)ς, πράγματι, κάθε καΤΥ)γόΡΥ)μά ΤΥ)ς να

λλ β " " 'λ συ αμ ανεται μεσω του εαυτου του' εφοσον ο α τα κατY)γop�ματα που έχει �ταν πάντοτε σε αυτ�ν συγχρόνως και το ένα 8εν θα μπορούσε να παραχθεί από ένα άλλο ' αλλά καθένα εκφράζει ΤΥ)ν πραγματικόΤΥ)τα �τoι το είναι ΤΥ)ς υπόστασΥ)ς, Άρα πόρρω απέχει του να είναι άτοπο να προσ8ώσουμε πολλά κατY)γop�ματα σε μία υπόστασΥ)' αφού τίποτα 8εν είναι σαφέστερο σΤΥ)

, " ' θ ' λλ β ' , φυσΥ) απο το οτι κα ε ον πρεπει να συ αμ ανεται υπο κάποιο καΤΥ)γόΡΥ)μα, και όσο έχει περισσότερΥ) πραγματικόΤΥ)τα � είναι, τόσο έχει περισσότερα κατY)γop�-

' ζ ' " ματα που εκφρα ουν και αναγκαΙΟΤΥ)τα, Υ)ΤΟΙ αιωνιο-ΤΥ)τα, και απειρία' και συνεπώς τίποτα 8εν είναι σαφέστερο επίσΥ)ς από το ότι το απολύτως άπειρο ον πρέπει να ορίζεται αναγκαία (όπως διδάξαμε στον

Ο 6) ' , , , , ρ. ως ενα ον που συγκειται απο απειρα καΤΥ)γΟΡΥ)-θ ' " ζ ματα κα ενα εκ των οποιων εκφρα ει μια συγκεκρι-

μέVYj αιώνια και άπεΙΡΥ) ουσία. Αν όμως pωτ�σει τώρα κανείς με ποιο σΥ)μά8ι θα μπορούσαμε άραγε να 8ιαγνώσουμε ΤΥ) 8ιαφορετικόΤΥ)τα των υποστάσεων, ας � β ' ' Π ' � , , οια ασει τις επομενες ροτασεις που οειχνουν οτι σΤΥ) φύσΥ) των πραγμάτων 8εν υπάρχει παρά μία και μoνα8ικ� υπόστασΥ) και ότι αυτ� είναι απολύτως άπει-

, , θ ζ ' " , � ΡΥ), ωστε ματαια α ανα Υ)τουσαμε ενα τετοια σΥ)μαοι.

Π Ρ ΟΤΑ Σ Η 1 1

Ο Θεός, ήτοι μια υπόσταση συγκείμενη από άπειρα

κατηγορήματα καθένα εκ των οποίων εκφράζει μια

άπειρη και αιώνια ουσία, υπάρχει αναγκαία.

90



Αν το αρνείσαι, σύλλαβε, αν είναι 3υνατόν, ότι ο Θεός 3εν υπάρχει. Άρα (κατά το Αξ. 7) YJ ουσία του 3εν θα ενέχει ΤYJν ύπαρζYJ. Μα αυτό (κατά την Πρότ. 7) είναι άτοπο. Άρα ο Θεός υπάρχει αναγκαία. α Ε. Δ.

Α λ λ ι ώ ς

Σε κάθε πράγμα πρέπει να απο3ί3εται ένα αίτιο �τoι ένας λόγος τόσο για το ότι υπάρχει όσο και για το ότι 3εν υπάρχει. Π .χ. , αν υπάρχει ένα τρίγωνο, πρέπει να 3ί3εται ένας λόγος �τoι ένα αίτιο για το ότι υπάρχει ' ενώ αν 3εν υπάρχει, πρέπει επίσYJς να 3ί3εται ένας λό-

Ι Ι Ι � /ζ Ι Ι γος YJτοι ενα αιτιο που να το εμποοι ει να υπαρχει, YJΤΟΙ

Ι Ι 1: 1 Α Ι Ι λ ' Ι που να αφει ΤYJν υπαρ� YJ του. υτος ομως ο ογος, YJΤΟΙ το αίτιο, πρέπει να περιέχεται � σΤΥ) φύσΥ) του πράγμα-

Ι 11: Ι Ι Π λ ' � Ι τος YJ ε�ω απο αυΤYJν. .χ., ο ογος που οεν υπαρχει

τετράγωνος κύκλος 3YJλώνεται από ΤYJν ί3ια ΤΥ) φύσΥ) του' 3YJλα3�, επει3� ενέχει αντίφασYJ. Ενώ αντιθέτως ο λόγος που υπάρχει YJ υπόστασΥ) έπεται επίσYJς από μόνΥ) ΤΥ) φύσΥ) ΤYJζ 3YJλα3�, επει3� ενέχει ΤYJν ύπαρζ YJ (βλ. την Πρότ. 7). Μα ο λόγος που υπάρχει � 3εν υπάρχει ο κύκλος � το τρίγωνο 3εν έπεται από ΤΥ) φύσΥ) τους,

λλ ' Ι 1 1: Ι Ι Ι α α απο ΤYJν τα� YJ συμ πασας ΤYJς σωμαΤΙΚYJς φυσYJζ από αυτ�ν, πράγματι, πρέπει να έπεται � ότι το τρίγωνο υπάρχει τώρα αναγκαία, � ότι είναι α3ύνατον να υπάρχει τώρα. Μα αυτά είναι πρό3YJλα από μόνα τους. Από όπου έπεται ότι αυτό για το οποίο 3εν 3ί3εται κανένας λ ' Ι Ι Ι

� /ζ Ι ογος ουτε κανενα αιτιο που να το εμποοι ει να υπαρχει, υπάρχει αναγκαία. Έτσι αν 3εν μπορεί να 30θεί κανέ-

91

Η Θ Ι Κ Η

λ ' , " ς:.'ζ Θ ' νας ογος ουτε κανενα α�τιo που να εμ ΠΟσ � ε� τον � εο να ι ι Ι Ι ζ ' ι υπαpχε�, YJ που να αφε� ΤYJν υπαp�Y) του, πpεπε� να

, 1: ' " , Μ συμπερανουμε ε�απαντoς oτ� υπαpχε� αναγκα�α . .! α αν 3�3όταν τέτοιος λόγος, �τo� αΙτ�o, θα έπρεπε να 3Ι-ς:. , ' ς:. , Θ ' " 1: ' , σετα� YJ σΤYJν Lo�α ΤΥ) φυσΥ) του � εου YJ ε�ω απο αυΤYJν, τoυτέστ�ν σε μ�α άλλΥ) υπόστασΥ) άλλYJς φύσYJς. Δ�ότ� αν �ταν ΤYJς Ι3�ας φύσYJς, αυτόΧΡYJμα θα παρα3εχόμασταν ότι υπάpχε� Θεός. Μα μ�α υπόστασΥ) που θα �ταν άλλYJς φύσYJς 3εν θα μπορούσε να έχε� τΙποτα κo�νό με τον Θεό (κατά την Πρότ. 2), ως εκ τούτου 3εν θα μπορούσε ούτε

θ ' , , , 1: ' Α ' λ " 1: να εσε� ουτε να αpε� ΤYJν υπαp� YJ του. φου o� πον ε�ω από ΤΥ) θε·Cκ� φύσΥ) 3εν μ πορεΙ να 30θεΙ λόγος �τo� αΙτιο που να αΙpε� ΤΥ) θε·Cκ� ύπαΡζYJ, θα πpέπε� αναγκαΙα, αν μεν 3εν υπάpχε�, να 3Ι3ετα� σΤYJν Ι3�α ΤΥ) φύσΥ) του, YJ οποΙα γ�α το λόγο αυτό θα ενεΙχε αντΙφασYJ. Μα το να β β ' " λ " ε α�ωσoυμε κατι τετοιο γ�α το απο υτως απεφο κα� ' ψ 'λ Ο " " Θ " υ �στα τε ε�o ν ε�να� ατοπο· αρα ουτε στον � εο ουτε ' Ι: ' Θ ' ς:. 'ς:. " , λ ' ε�ω απο τον � εο σLoετα� κανενα α�τ�o YJΤΟ� ογος που να , , 1: ' Ε ' Θ ' , αφε� ΤYJν υπαp� YJ του. πομενως ο � εος υπαpχε� ανα-

γκαΙα. ο. Ε.Δ.

Α λ λ ι ώ ς

Το να μπορεΙ κάτ� να μYJν υπάpχε� εΙνα� α3υναμΙα κα� θ ' " , � , ( ' αντι ετως το να μπopε� να υπαpχε� ε�να� συναμΥ) οπως

, ' ) 'Ε ' , , ειναι αυτονοητο . τσ�, αν αυτο που υπαpχε� τωρα αναγκαΙα 3εν εΙνα� παρά πεπερασμένα όντα, τότε τα πεπερασμένα όντα θα εΙνα� 3υνατότερα από το απολύ-

, Ο ' ( " ' ) , τως απεφο ν: μα αυτο οπως ειναι αυτονοητο ε�να� άτοπο. Άρα � 3εν υπάpχε� τΙποτα � υπάpχε� αναγκαΙα κα� το απολύτως άπεφο 'Ον. Μα υπάρχουμε εμεΙς, �

92


στον εαυτ6 μας � σε κάτι άλλο που υπάρχει αναγκαία (βλ. το Αξ. 1 και την Πρότ. 7) . Άρα το απολύτως άπειρο 'Ον, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 6) ο Θε6ς, υπάρχει αναγκαία. α Ε.Δ.

Σ Χ ΟΛ Ι Ο

Σε τούτη την τελευταία απ60ειξΥ) θέλησα να οείξω ΤΥ)ν , ζ Θ ' , ' λ ' υπαΡ'-;,Υ) του ... εου εκ των υστερων για να γινει ευκο 0-

λ ' ' � ζ " , , ζ τερα αντι Υ)ΠΤΥ) Υ) αποοεΙ'-;,Υ)· οχι ομως οτι Υ) υπαΡ'-;,Υ) του Θεού οεν έπεται απ6 το ίοιο θεμέλιο εκ των προτέρων. Δι6τι αφού το να μπορεί κάτι να υπάρχει είναι ούναμΥ), , ' " " ζ επεται οτι οσο περισσοτεΡΥ) πραγμαΤΙΚΟΤΥ)τα αρμο ει σΤΥ) φύσΥ) κάποιου πράγματος, τ6σο περισσ6τερΥ) ισχύ θα έχει απ6 τον εαυτ6 του για να υπάρχει· ως εκ τούτου το απολύτως άπειρο 'Ον, �τoι ο Θε6ς, έχει απ6 τον

, λ " � , ' ζ ,

εαυτο του απο υτως απεΙΡΥ) ουναμΥ) υπαΡ'-;,Υ)ς και γι αυτ6 υπάρχει απ6λυτα. Πολλοί 6μως ίσως να μΥ)ν μπο-

, � ' λ ' , , � ζ ρουν να οουν ευκο α ΤΥ)ν εναργεια αυΤΥ)ς ΤΥ)ς αποοεΙ'-;,Υ)ς � , , θ' 'ζ " επεΙΟΥ) εχουν συνΥ) ισει να ενατενι ουν μοναχα εκεινα

, " ζ ' , τα πραγματα που εκπορευονται απο ε'-;,ωτερικα αιτια· βλ ' " , " , και επουν οτι οσα απο αυτα γινονται γΡΥ)γορα, του-

τέστιν 6σα υπάρχουν εύκολα, χάνονται επίσΥ)ς εύκολα, και κρίνουν αντιθέτως 6τι γίνονται ουσκολ6τερα, του-

, , � , , ' λ ' ζ , τεστιν οτι οεν ειναι τοσο ευκο ο να υπαρ'-;,ουν, τα πραγ-λλ β " , , ματα που συ αμ ανουν οτι τους ανΥ)κουν περισσοτερα.

Εντούτοις, για να ελευθερωθούν απ6 αυτές τις προκαταλ�Ψεις οεν είναι ανάγΚΥ) να οείξω εοώ με ποιο ν6Υ)μα αλΥ)θεύει Υ) ρ�σY): ό,τι γίνεται γρήγορα, χάνεται γρή

γορα, ούτε επίσΥ)ς αν απ6 ΤΥ) σκοπιά ολ6κλΥ)ΡΥ)ς ΤΥ)ς , , ' ζ ' ' λ ' 'i:' ' Αλλ ' φυσΥ)ς ειναι τα παντα ε'-;,ισου ευκο α, Υ) οεν ειναι. α

93

Η Θ Ι Κ Η

αρκεί να σΊJμειώσω μονάχα 6τι οεν μιλώ εοώ για τα , , ' ζ " λλ ' πραγματα που γινονται απο ε'-;,ωτερικα αιτια, α α

μ6νο για τις υποστάσεις που (κατά την Πρότ. 6) οεν , θ ' , ' ζ " μ πορουν να παραχ ουν απο κανενα ε'-;,ωτερικο αιηο.

Π ράγματι, 6,η τελει6ΤΊJτα �τoι πραγματικ6ΤΊJτα έ-, , ' ζ " χουν τα πραγματα που γινονται απο ε'-;,ωτερικα αιηα,

είτε αυτά σύγκεινται απ6 πολλά μέΡΊJ είτε απ6 λίγα, οφείλεται εξoλoκλ�ρoυ σΤΊJν αρετ� του εξωτερικού αι-

, " ζ ' , , τιου, και ως εκ τουτου ΊJ υπαΡ'-;,ΊJ τους προερχεται απο , λ ' ζ " , μoVΊJ ΤΊJν τε εωΤΊJτα του ε'-;,ωτερικου αιτωυ, και οχι

απ6 ΤΊJ oικ� τους. Ανηθέτως, 6,τι τελει6ΤΊJτα έχει ΊJ , <;;:. 'λ ' ζ ' , υπoστασΊJ σεν οφει εται σε κανενα ε'-;,ωτερικο αιτιο' , ' ζ ' , , " οποτε και ΊJ υπαρ'-;, ΊJ ΤΊJς πρεπει να επεται απο μoVΊJ

ΤΊJ φύσΊJ ΤΊJς που επομένως οεν είναι τίποτε άλλο απ6 ΤΊJν ουσία ΤΊJς. Η τελει6ΤΊJτα λοιπ6ν εν6ς πράγματος <;;:. ' ' ζ ' λλ ' θ ' θ ' , σεν αφει ΤΊJν υπαΡ'-;,ΊJ του, α α αντι ετως ΤΊJ ετει' ενω ΊJ ατέλεια αντιθέτως ΤΊJν αίρει, ως εκ τούτου για ΤΊJν ' ζ " λλ ' <;;:. , υπαρ'-;, ΊJ κανενος α ου πραγματος σεν μ πορουμε να , ' β ' β ' ' ζ λ ' ειμαστε τοσο ε αωι οσο για ΤΊJν υπαΡ'-;,ΊJ του απο υ-

τως άπεφου �τoι τέλεωυ Όντος, τουτέσην του Θεού. Δι6τι, εφ6σον ΊJ ουσία του αποκλείει κάθε ατέλεια και ενέχει ΤΊJν απ6λυΤΊJ τελει6ΤΊJτα, αυτ6ΧΡΊJμα αίρει κάθε

, β λ' ' ζ ' , αιτια αμφι ο ιας για ΤΊJν υπαΡ'-;,ΊJ του και παρεχει ΤΊJν ' ψ β β , " , θ υ ισΤΊJ ε αωΤΊJτα για αυΤΊJν, κατι που, πιστευω, α γίνει οιαυγές με μέτρια πρoσoχ�.

Π ΡΟΤΑ Σ Η 1 2

Κανένα κατηγόρημα της υπόστασης δεν μπορεί να

συλληφθεί αληθώς από το οποίο θα έπετο ότι η υπό

σταση μπορεί να διαιρεθεί.

94



Π ρ άγματι , τα μέρΥ) στα οποΙα θα 3ιαφεΙτο Υ) ούτως συλλΥ)φθεΙσα υπόστασΥ) � θα 3ιαΤΥ)ρούσαν ΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς

, " Α θ ' ' ( ι π ι υποστασΥ)ς Υ) οχι. ν τε ει το πρωτο κατα την Ι lΡΟΤ.

8) ' ' θ ' θ ' " , , τοτε κα ε μερος α πρεπει να ειναι απεφο, αυταιτω (κατά την Πρότ. 6) και (κατά την Πρότ. 5) θα πρέπει να σύγκειται από ένα 3ιαφορετικό καΤΥ)γόΡΥ)μα, ως εκ τούτου από μΙα υπόστασΥ) θα μπορούσαν να συσταθούν πολλές, πράγμα που (κατά την Πρότ. 6) εΙναι άτοπο. Π ρόσθεσε ότι (κατά την Πρότ. 2) τα μέΡΥ) 3εν θα εΙχαν τΙποτα κοινό με το όλο τους και το όλο (κατά τον Ορ. 4

και την Πρότ. 10) θα μπορούσε και να εΙναι και να συλλΥ)φθεΙ 3Ιχως τα μέρΥ) του, για το άτοπο του οποΙου κανένας 3εν θα μπορούσε να αμφιβάλει. Ενώ αν τεθεΙ το 3εύτερο, 3Y)λα3� ότι τα μέΡΥ) 3εν θα 3ιαΤΥ)ρούσαν ΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς υπόστασΥ)ζ " τότε όταν ολόκλΥ)ΡΥ) Υ) υπόστασΥ) θα �ταν 3ιαφεμένΥ) σε Ισα μέρΥ) θα απέβαλλε ΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς υπόστασΥ)ς και θα έπαυε να εΙναι, πράγμα που (κατά την Πρότ. 7) εΙναι άτοπο.


Η απολύτως άπειρη υπόσταση είναι αδιαίρετη.

Α Π Ο Δ ΕΙ Ξ Η

Αν �ταν πράγματι 3ιαφετ�, τα μέρΥ) στα οποΙα θα 3ιαφεΙτο � θα 3ιαΤΥ)ρούσαν ΤΥ) φύσΥ) ΤΥ)ς απολύτως άπεφΥ)ς υπόστασΥ)ς � όχι. Αν τεθεΙ το πρώτο, θα υ�ρχαν περισσότερες υποστάσεις ΤΥ)ς Ι3ιας φύσΥ)ς, πράγμα που (κατά την Πρότ. 5) εΙναι άτοπο. Αν τεθεΙ

95

Η Θ Ι Κ Η

� ' ( ' Ι ) λ ' , το οευτερο οπως παραπανω , Ύj απο υτως απεφΎj υ-, θ ' ' ψ , , , ΠOστασΎj α μπορουσε να πα ει να ειναι, πραγμα επι-

σΎjς που (κατά την Πρότ. 1 1 ) είναι άτοπο.


Από αυτά έπεται ότι καμιά υπόστασΎj, και συνεπώς καμιά σωματικ� υπόστασΎj, καθόσον είναι υπόστασΎj, οεν είναι Oιαφετ�.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το ότι Ύj υπόστασΎj είναι αOιαίρεΤΎj κατανοείται απλού-, ζ ' ' " , � στερα απο το ε� Ύjς μονο, οτι Ύj φυσΎj ΤΎjς υΠOστασΎjς οεν

μ πορεί να συλλΎjφθεί παρά ως άπεφΎj και ότι με τις λ 'ζ ' , � , ε�εις «μερος μιας υΠOστασΎjς» οεν μπορουμε να εν-νοούμε τίποτε άλλο από μια πεπερασμένΎj υπόστασΎj, πράγμα που (κατά την Πρότ. 8) συνεπάγεται πρόOΎjλΎj αντίφασΎj.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Η 1 4

Πέρα από τον Θεό δεν μπορεί να υπάρξει ή να συλλη

φθεί καμιά υπόσταση.


Αφού ο Θεός είναι το απολύτως άπεφο ον για το οποίο οεν μπορούμε να αΡVΎJθOύμε κανένα καΤΎjγόΡΎjμα που εκφράζει ΤΎjν ουσία ΤΎjς υπόστασΎjς (κατά τον Ορ. 6) ,

, " ' ( Ι Πι ι και αφου αυτος υπαρχει αναγκαια κατα την ροτ.

1 1) , , , , , Θ ' , αν υΠΎJρχε καποια υΠOστασΎj περα απο τον "' εο, θ ' ζ ' " , α επρεπε να ε� Ύjγειται μεσω καποιου καΤΎjγOΡΎjμαΤOς του Θεού, και έτσι θα υπήρχαν ούο υποστάσεις του


Ι3ιοu κατ'ηγoρ�ματoς, πράγμα ποu (κατά την Πρότ. 5) εΙνα� άτοπο· ως εκ τούτοu καμ�ά uπ6στασΊj 3εν μπορεΙ

Ι ζ l ζ Ι Θ

Ι Ι Ι να uπαρ�ε� ε�ω απο τον ... εο, κα� σuνεπως οuτε να σuλλΊjφθεΙ Δ�6τ� αν μπορούσε να σuλλΊjφθεΙ, αναγκαΙα θα έπρεπε να σuλλαμβάνετα� ως uπάρχοuσα· μα αuτ6 ( Ι Ι Ι Ι Α 'δ ) Ι Ι κατα το πρωτο μερος τουτης της πο . ε�να� ατοπο. Ά

l ζ Ι Θ

Ι � Ι Ι ζ Ι ρα ε�ω απο τον ... εο οεν μπoρε� να uπαρ�ε� Ίj να σuλλΊjφθεΙ καμ�ά uπ6στασΊj. αΕ.Δ.

Π Ο Ρ Ι ΣΜ Α 1

Απ6 ε3ώ έπετα� σαφέστατα, 10. Ο Θε6ς εΙνα� μoνα3�-Ι Ι ( ι Ο 6) Ι Ι κος, τοuτεστ�ν κατα τον ρ. σΤΊj φuσΊj των πραγμα-

των 3εν uπάρχε� παρά μΙα uπ6στασΊj κα� αuτ� εΙνα� απολύτως άπεφΊj, 6πως uπα�ν�χθ�καμε �3Ίj στο Σχ6-λιο ΤΊjς Π ρ6τασΊjς 10.

Π Ο Ρ Ι Σ Μ Α 2

Έπετα�, 20. Το εκτεταμένο πράγμα κα� το σκεπτ6μενο Ι Ι Ι Ι

Θ Ι Ι (

ι

πραγμα ε�να� Ίj καΤΊjγOΡΊjματα τοu ... Eou Ίj κατα το

Αξ. 1) εΠΊJρεασμoΙ των καΤΊjγOΡΊjμάτων τοu Θεού.


Ό, τι είναι, είναι στον Θεό, και τίποτα δεν μπορεί να

είναι ή να συλληφθεί χωρίς τον Θεό.


Π έρα απ6 τον Θε6 3εν uπάρχε� ούτε μπορεΙ να σuλλΊjφθεΙ καμ�ά uπ6στασΊj (κατά την Πρότ. 1 4) , τοuτέσην ( ι Ο 3) Ι Ι Ι Ι κατα τον ρ. ενα πραγμα ποu να ε�να� στον εαuτο τοu κα� να σuλλαμβάνετα� μέσω τοu εαuτού τοu. Ενώ o�

97

Η Θ Ι Κ Η

Ι ( Ι Ο 5) � Ι Ι Ι Ι τροποι κατα τον ρ. οεν μ πορουν ουτε να ειναι ουτε να συλληφθούν χωρίς ΤYjν υπόστασYj· οπότε μόνο σΤΥ) θε·ίκ� φύσΥ) μπορούν να εΙναι και μόνο μέσω αυτ�ς να συλλYjφθούν. Μα πέρα από τις υποστάσεις και τους τρόπους οεν υπάρχει τΙποτα (κατά το Αξ. 1) . Άρα τΙποτα οεν μπορεΙ να εΙναι � να συλλYjφθεί χωρΙς τον Θεό. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ορισμένοι πλάθουν με το μυαλό τους τον Θεό εν εΙοει ανθρώπου, συγκεΙμενο από σώμα και πνεύμα και υποκεΙμενο σε πάθYj' αλλά εοραιώνεται επαρκώς, από τα �OY) αποοει χθέντα, πόσο πολύ απέχουν αυτοΙ από ΤYjν αλYjθ� γνώσΥ) του Θεού. Αλλά τους αφ�νω: οιότι όλοι όσοι ενατένισαν τρόπον τινά ΤΥ) θε·ίκ� φύσΥ) αρνούνται ότι ο Θεός είναι σωμαηκός. Πράγμα επίσYjς που το

ι ι t: ι Ι Ι ι τεκμYjριωνουν αριστα με το ε<..,Yjς, οτι με τον ορο σωμα Ι � Ι Ι λ Ι β θ Ι Ι εννοουμε οποιαΟYjποτε μακρια, π αηα και α ια ποσο-

ΤYjτα οριοθεΤYjμέVYj από κάποιο συγκεκριμένο σχ�μα, πράγμα που είναι ό,η πιο άτοπο μπορεΙ να ειπωθεΙ για τον Θεό, ΟYjλαο� το απολύτως άπειρο ον. Με άλλους συλλογισμούς ωστόσο, με τους οποΙους προσπαθούν

� ' ζ I� � Ι Ι Ι Ι να αποοει<..,ουν το ισω, οειχνουν σαφως οτι αποσπουν πέρα για πέρα Τψ ίοια ΤΥ) σωμαηκ� �τoι ΤYjν εκτεταμένΥ) υπόστασΥ) από ΤΥ) θε'ίκ� φύσΥ) και υποσΤYjρΙζουν ότ� ΟYjμιουργ�θYjκε από τον Θεό. Από ποια θε"Cκ� ούναμΥ) όμως θα μπορούσε να ΟYjμωυργYjθεΙ, το αγνοούν παντελώς πράγμα που οεΙχνει σαφώς πως ούτε οι ίοωι κα-

Ι λ ' Ε Ι λ ' I � ζ Ι τανοουν τι ενε. γω του αχ ιστον απεοει<..,α αρκετα Ι Ι Ι Ι (βλ. Π Ι σαφως, κατα ΤYjν κρ ισΥ) μου εστω το ορ. της

Πρότ. 6 και το Σχόλ. 2 της Πρότ. 8), ότι καμιά υπό-


στασ'Υ) όεν μπορεί να παραχθεί � να ό'Υ)μωυργ'Υ)θεί από κάτι άλλο. Κατόπιν, σΤ'Υ)ν Π ρότασ'Υ) 14 όείξαμε ότι πέρα από τον Θεό όεν μπορεί να υπάρξει � να συλλ'Υ)φθεί καμιά υπόστασ'Υ)" και από εό� συμπεράναμε ότι 'Υ) εκτεταμέν'Υ) υπόστασ'Υ) είναι ένα από τα άπειρα καΤ'Y)γoρ�ματα του Θεού. Εντούτοις, για πλ'Υ)ρέστερ'Υ) εξ�γ'Y)σ'Y), θα ανασκευάσω τα επιxειρ�ματα των αντιπάλων που ανά-

'λ 1::" ' Π ' " , γονται ο α στο ε�'Y)ς. ρωτα πρωτα, οτι 'Υ) σωματικ'Υ) , ' " 'ζ υποστασ'Υ), ως υποστασ'Υ), συγκειται , οπως νομι ουν, " " " " απο μερ'Υ) " και γι αυτο αρνουνται οτι μπορει να ειναι

άπειρ'Υ) και συνεπ�ς ότι μπορεί να α�κει στον Θεό. Αυτό το εξ'Υ)γούν με πολλά παραόείγματα εκ των οποίων θα αναφέρω ορισμένα. Αν 'Υ) σωματικ� υπόστασ'Υ), λ ' " λλ ' β ' � , � , ενε, ειναι απειρ'Υ), ας συ α ουμε οτι ο ιαιρειται σε ουο μέρ'Υ)· κάθε μέρος θα είναι � πεπερασμένο � άπειρο. Αν τεθεί το πρ�τo, το άπειρο θα συντίθεται από όύο πεπερασμένα μέρ'Υ), πράγμα που είναι άτοπο. Αν τεθεί το όεύτερο, τότε θα υπάρχει ένα άπειρο όιπλάσω από ένα άλλο άπειρο, πράγμα επίσ'Υ)ς που είναι άτοπο. Έπειτα, αν μια άπειρ'Υ) ποσόΤ'Υ)τα μεΤρ'Υ)θεί με μέρ'Υ) ίσα με ένα πόόι , θα πρέπει να σύγκειται από άπειρα τέτοια μέρ'Υ), όπως και αν μεΤρ'Υ)θεί με μέρ'Υ) ίσα με ένα όάκτυλο · και για το λόγο αυτό ένας άπειρος αριθμός θα είναι όωόεκαπλάσιος από έναν άλλο άπειρο αριθμό. Τέλος, αν από μια κουκκίόα oπoιασό�πoτε άπεΙΡ'Υ)ς ποσόΤ'Υ)τας συλλάβουμε όύο γραμμές, έστω ΑΒ, ΑΓ, που, με αρχικά συγκεκριμέVΊJ και καθoρισμέVΊJ απόστασ'Υ), προεκτείνο-

, , ' β 'β " 1::" ' νται επ απεΙΡΟν" ειναι ε αιο οτι 'Υ) αποστασ'Υ) μετα�υ του Β και του r θα αυξάνεται συνεx�ς και τελικά από καθορισμέν'Υ) θα γίνει ακαθόριστ'Υ).

99

Η Θ Ι Κ Η

Β

Α

Γ

Α Ι λ Ι Ι Ι Ι Ι 'ζ φου οιπον αυτα τα ατοπα επονται, οπως νομι ουν, από το ότι υποθέτουμε μια άπεφΎj ΠOσόΤΎjτα, συμ περαίνουν ότι Ύj σωματικ� υπόστασΎj πρέπει να είναι πεπεpασμέ� και συνεπώς ότι οεν αν�κει σΤΎjν ουσία του Θεού. Ένα οεύτερο επιχείpΎjμα αντλείται επίσΎjς από ΤΎjν ύψισΤΎj τελειόΤΎjτα του Θεού. Αφού ο Θεός, λένε,

Ι ' ψ 'λ � Ι Ι ειναι το υ ιστα τε εω ον, οεν μπορει να πασχει : μα Ύj σωματικ� υπόστασΎj, εφόσον είναι oιαφετ�, μπορεί να πάσχει ' έπεται άρα ότι οεν αν�κει σΤΎjν ουσία του Θ Ι Τ Ι Ι Ι ' λ Ψ .. εου. ουτα ειναι τα επιχεφΎjματα που ανακα υ α

Ι Ι θ Ι � 1 '(; στους συγγραφεις, με τα οποια προσπα ουν να oει�oυν ότι Ύj σωματικ� υπόστασΎj είναι ανάξια ΤΎjς θε'ίκ�ς φύσΎjς και οεν μπορεί να ΤΎjς α�κει. Παρ' όλα αυτά, αν

1 '(; Ι θ ' θ � Ι Ι Ι πpoσε�ει κανεις ορ α, α οιαπιστωσει οτι απανΤΎjσα �OΎj' εφόσον αυτά τα επιχεφ�ματα θεμελιώνονται μο-

Ι '(; Ι Ι θ ' Ι Ι ναχα στο ε�Ύjς, οτι υπο ετουν πως Ύj σωμαΤΙΚΎj υποστα-'θ Ι Ι Ι Ι I � ζ σΎj συντι εται απο μεpΎj, πραγμα που, οπως εoει�α

μόλις (Πρότ. 12 μαζί με το Πόρο της Πρότ. 13) , είναι άτοπο. Έπειτα, αν θελ�σει κανείς να σταθμίσει το

Ι θ Ι θ � Ι ' λ Ι Ι ( πραγμα ορ α, α οει οτι ο α εκεινα τα ατοπα αν μεν

Ι /λ / / / δ ζ / / ) ειναι ο α ατοπα, περι του οποιου εν συ ητω τωρα

από τα οποία θέλουν να συμπεράνουν ότι Ύj εκτεταμένΎj

100


υπ6στασΊj είνα� πεπερασμένΊj όεν έπoντα� καθ6λου απ6 το 6τ� υπoτωετα� μ�α άπεφΊj πoσ6ΤΊjτα: αλλά απ6 το 6n υποθέτουν μ�α άπεφΊj πoσ6ΤΊjτα μετρ�σΨΊj κα�

ζ ' , " " απαρn oμε� απο πεπερασμενα μεΡΊj· οποτε απο τα άτοπα που έπoντα� απ6 εόώ όεν μπορούν να συμπεράνουν τίποτε άλλο παρά 6τ� Ίj άπεφΊj πoσ6ΤΊjτα όεν είνα�

, � , 'ζ , μεΤΡΊjσψΊj κα� σεν μπoρε� να απαρτ� ετα� απο πεπε-, , Μ " ' � '1: ρασμενα μεΡΊj. α αυτο ε�να� που εμε�ς απoσε��αμε

�όΊj πιο πάνω (Πρότ. 12 κτλ.). Οπ6τε το βέλος που 1: " " εκτo�ευoυν προς εμας, σΤΊjν πραγμαΤ�ΚOΤΊjτα το ρ�-

χνουν στον εαυτ6 τους. Αν λo�π6ν απ6 τούτο το άτοπ6 τους θέλουν να συμπεράνουν 6n Ίj εκτεταμέ� υπ6στασΊj πρέπε� να είνα� πεπερασμέ�, όεν κάνουν, μα τον Η λ ' " θ " ζ ' ρακ Ίj, παρα o,τ� α εκανε καπo�oς που, φαντα ομε-νος 6τ� ο κύκλος έxε� τ�ς �ό�6ΤΊjτες του τετραγώνου, συμ περαίνε� 6τ� ο κύκλος όεν έxε� ένα κέντρο απ6 το οποίο 6λες o� ευθείες που άγoντα� προς ΤΊjν περ�φέρε�α είνα� ίσες. Δ�6n, γ�α να συμπεράνουν 6n Ίj σωματικ� υπ6στασΊj, που όεν μπορεί να συλλΊjφθεί παρά ως άπεφΊj, ως μoναό�κ� κα� ως αό�αίρεΤΊj (βλ. τις Προτ. 8, 5 και 12), είνα� πεπερασμέ�, ΤΊj συλλαμβάνουν ως

ζ ' , " λλ λ ' απαρτ� oμε� απο πεπερασμενα μεΡΊj, ως πο απ Ίj, κα� ως ό�αφετ�. Παρομοίως άλλo�, φανταζ6μενo� 6τ� Ίj γραμμ� συντωετα� απ6 κουκκίόες, καταφέρνουν να ανακαλύψουν πολλά επ�xεφ�ματα με τα οποία όείχνουν 6n Ίj γραμμ� όεν μπορεί να ό�αφεθεί επ' άπεφον. Kα� σίγουρα, όεν είνα� λ�γ6τερo άτοπο να θέσουμε 6n Ίj σωματικ� υπ6στασΊj συντωετα� απ6 σώματα, �τo� μέΡΊj, απ6 το να θέσουμε 6n το σώμα συντωετα� απ6

επ�φάνε�ες, o� επ�φάνε�ες απ6 γραμμές, κα� o� γραμ-

ΙΟΙ

Η Θ Ι Κ Η

μές, τέλος, από κουκκίΟες. Κάτι που οφείλουν να ομο-λ ' 'λ ' 1;: " ' λ " ΟΥrρουν ο οι οσοι c"ερουν οτι ο σαφΎ)ς ογος ειναι αλάνθαστος και πρωτίστως όσοι αρνούνται ότι υπάρχει κενό. Διότι αν Ύ) σωματικ� υπόστασΎ) μπορούσε να ΟΙ αφεθεί έτσι ώστε τα μέρΎ) ΤΎ)ς να είναι πραγματικώς οιακριτά, τότε γιατί να μΎ)ν μπορεί να εκμΎ)οενιστεί ένα

, , 'λ θ ' � , 1;: ' μερος ενω τα υπο οιπα α εμεναν συνοεμενα μεταc"υ , " ' Υ' τους οπως πριν; και γιατι να πρεπει να συνταφια�oυν

όλα έτσι ώστε να μΎ)ν υπάρχει κενό; Π ράγματα που , , � , 1;: ' , ειναι πραγματικως οιακριτα μεταc"υ τους μπορουν α-

σφαλώς να υπάρχουν και να μένουν σΤΎ) θέσΎ) τους το ένα χωρίς το άλλο. Αφού λοιπόν οεν υπάρχει σΤΎ) φύσΎ) κενό (περί του οποίου γίνεται λόγος αλλού) , αλλά όλα τα μέΡΎ) πρέπει να συνοράμουν έτσι ώστε να μΎ)ν υπάρχει κενό, έπεται επίσΎ)ς από εοώ ότι τα μέΡΎ) οεν μπορούν να οιακριθούν πραγματικώς, τουτέστιν ότι Ύ) σωματικ� υπόστασΎ), καθόσον είναι υπόστασΎ), οεν μπορεί να οιαφεθεΙ Αν ωστόσο ρωτ�σει τώρα κανείς: γιατί εμείς κλίνουμε εκ φύσεως να οιαφούμε ΤΎ)ν ποσόΤΎ)τα;

" λλ β ' , � , του απαντω οτι συ αμ ανουμε ΤΎ)ν ποσΟΤΎ)τα με ουο τρόπους, είτε αφΎ)ΡΎ)μένα �τoι επιφανειακά, OΎ)λαo� " Υ ' " , ετσι οπως ΤΎ) φαντα�oμαστε, ειτε ως υποστασΎ), κατι

, , , Α ' 1;: λ ' που γινεται μονο απο το νου. ν προσεc"ουμε οιπον ΤΎ)ν ποσόΤΎ)τα έτσι όπως είναι σΤΎ) φαντασία, κάτι που

, , λ ' θ β ' κανουμε συχνα και ευκο οτερα, α ΤΎ) ρουμε πεπερα-, � , Υ ' " , σμενΎ) , σιαφεΤΎ) και απαρτι�oμενΎ) απο μεΡΎ)· ενω αν

' 1;: , " λλ ' ΤΎ)ν προσεφυμε ετσι οπως ειναι στο νου και ΤΎ) συ α-β θ ' , , , , � ου με κα οσον ειναι υποστασΎ), κατι που γινεται ου-

λ ' " � ' 1;: ' � ' θ σκο οτατα, τοτε, οπως αποοεΙc"αμε Ύ)ΟΎ) επαρκως, α ΤΎ) βρούμε άπεφΎ), μoναoικ� και αΟιαίρεΤΎ). Αυτό θα

102


εΙνα� αρκετά πρόaΊjλο γ�α όλους όσo� έμαθαν να a�ακρΙνουν ΤΊj φαντασΙα από το νου: κυρΙως αν προσεχθεΙ

, 1;:' " ' λ ' , , � � επ�σΊjς το ε<-,Ίjς, oτ� Ίj υ Ίj ε�να� παντου ω�α κα� οεν a�ακρΙνουμε σε αυτ�ν μέρΊj παρά καθόσον ΤΊj συλλαμβάνουμε ως εΠΊJρεασμένΊj με a�αφορεταούς τρόπους, οπότε τα μέΡΊj ΤΊjς a�ακρΙνοντα� μονάχα τρoπ�κώς, κα� όx� πραγματ�κώς. Π .χ., συλλαμβάνουμε ότ� το νερό, καθόσον εΙνα� νερό, a�αιρεΙτα� κα� τα μέρΊj του a�α-

'ζ 1;:" ' θ " xωρ� oντα� μετα<-,υ τους μα ox� κα οσον ε�να� σωμα-ηκ� υπόστασΊj' στο μέτρο αυτό, πράγματ�, ούτε a�α-

'ζ , � , Κ ' ' θ ' xωρ� ετα� ουτε o�αιρε�τα�. ατoπ�ν το νερο, κα οσον εΙνα� νερό, γενν�έτα� κα� φθεΙρετα� ' μα καθόσον εΙνα� υπόστασΊj, ούτε γενν�έτα�, ούτε φθεΙρετα�. Με τούτα

'ζ " � , , νoμ� ω oτ� απανΤΊjσα κα� στο οευτερο εΠ�XεΙΡΊjμα: , θ λ ' , 1;:' " 'λ εφοσον εμε �ωνετα� επ�σΊjς στο ε<-, Ίjς, οη Ίj υ Ίj, κα-

θ ' , , , � , 'ζ οσον ε�να� υΠOστασΊj, ε�να� O �αιρεΤΊj κα� απαρτ� ετα� από μέρΊj. Αλλά ακόμα κα� να μΊjν �ταν, aεν ξέρω γ�ατΙ θα �ταν ανάξ�α ΤΊjς θε'Cκ�ς φύσΊjς: εφόσον (κατά την

Πρότ. 14) έξω από τον Θεό aEV μπορεΙ να υπάρξε� καμ�ά υπόστασΊj από ΤΊjν οποΙα θα έπασχε αυτός. Τα πάντα, λέω, εΙνα� στον Θεό κα� όλα όσα γΙνoντα� γΙνoντα� μέσω μόνο των νόμων ΤΊjς άπεΙΡΊjς φύσΊjς του κα� έπoντα� (όπως θα aεΙξω σε λΙγο) από ΤΊjν αναγκα�όΤΊjτα ΤΊjς ουσΙας του' οπότε aεν μπορεΙ με κανέναν τρόπο να ε�πωθεΙ όη ο Θεός πάσxε� από κάτ� άλλο � όη Ίj εκτεταμένΊj υπόστασΊj εΙνα� ανάξ�α ΤΊjς θε'Cκ�ς φύσΊjς, όσο κα� αν υποτεθεΙ ότ� εΙνα� a�αιρετ�' φτάνε� μόνο να παραaεχτούμε όη εΙνα� α�ών�α κα� άπεΙΡΊj. Αλλά αρκετά επ' αυτού προς το παρόν.

103

Η Θ Ι Κ Η

Π Ρ Ο ΤΑΣ Η 1 6

Από την αναγκαιότητα της θεϊκής φύσης πρέπει να

, , , , ( , 'λ επονται απειρα με απειρους τροπους τουτεστιν ο α

ι ι Ι Ι Ι )

οσα μπορουν να υποπεσουν σε εναν απειρο νου .


Τούτη ΎJ Π pότασΎJ πpέπε� να ε[να� πpόόΎJλΎJ γ�α τον κα-θ ' ,

'1;:

, � θ ' , εν α, φτανε� να πpoσε�ε� οτι, 00 εντος του op�σμoυ 0-

πoωυό�πoτε πράγματος, ο νους συμπεpα[νε� πολλές �-� , "

"

, ( O�OΤΎJτες που, οντως, επoντα� αναγκα�α απο αυτον του-, , , � , , ) , τεστ�ν απο ΤΎJν �o�α ΤΎJν oυσ�α του πραγματος , κα� τοσο

περωσότερες όσο πεp�σσότεpΎJ πpαγματ�κόΤΎJτα εκφpάζε� ο op�σμός του πράγματος, τoυτέστ�ν όσο περωσότεpΎJ πpαγματαόΤΎJτα ενέxε� ΎJ ουσ[α του op�ζόμενoυ πράγματος. Αφού όμως ΎJ θε'�κ� φύσΎJ έxε� απολύτως άπεφα καΤΎJγoP�ματα (κατά τον Ορ. 6), κα� καθένα από

, ' ζ Ι Ι Ι ι

αυτα εκφρα ε� μ�α απεφΎJ στο γενος ΤΎJς oυσ�α, τοτε από ΤΎJν αναγκα�όΤΎJτά ΤΎJς πpέπε� αναγκα[α να έπoντα�

, , , ( , 'λ ' απεφα με απεφους τροπους τoυτεστ�ν ο α οσα μπο-

, Ι Ι Ι ) ρουν να υποπεσουν σε εναν απεφο νου . ο.Ε.Δ.


Από εόώ έπετα� ότ� ο Θεός ε[να� ΠO�ΎJτ�κό α[τω όλων των πραγμάτων που μπορούν να υποπέσουν σε έναν άπεφο νου.


Έπετα�, 20. Ο Θεός ε[να� καθαυτό α[τω, κα� όx� κατά συμβεβΎJκός α[τω.

104



Έπεται, 30. Ο Θεός ε�ναι απολύτως πρώτο α�τιo.


Ο Θεός ενεργεί από μόνους τους νόμους της φύσης του

και χωρίς να αναγκάζεται από κανέναν.


Από μόνΎj ΤΎjν αναγκαιόΤΎjτα ΤΎjς θε'ίκ�ς φύσΎjς, � (πράγ-, ' � ) " , , μα που ειναι το ωω απο μονους τους νομους ΤΎjς φυσΎjς

, λ " , � 'ζ ' λ ΤΎjς, επονται απο υτως απεφα, οπως οει'-;,αμε μο ις, σΤΎjν ΠρότασΎj 16' και απo�ε�ξαμε, σΤΎjν ΠρότασΎj 15,

ότι τ�πoτα �εν μπoρε� να ε�ναι � να συλλΎjφθε� χωρ�ς τον Θεό, αλλά τα πάντα ε�ναι στον Θεό ' οπότε τ�πoτα �εν

, , ' ζ , , , ' θ θ μπορει να ειναι ε'-;,ω απο αυτον, απο το οποω α κα 0-

ζ ' ' θ ζ ' , , ρι οταν Ύj α αναγκα οταν να ενεργΎjσει, και ως εκ του-του ο Θεός ενεργε� από μόνους τους νόμους ΤΎjς φύσΎjς

, ' ζ " του και χωρις να αναγκα εται απο κανεναν. αE.ιJ.


Από ε�ώ έπεται, 10. Δεν υπάρχει κανένα α�τιo, πέρα από ΤΎjν τελειόΤΎjτα ΤΎjς φύσΎjς του, που να ωθε� τον Θεό

ζ " � , , ε'-;,ωγενως Ύj ενοογενως να ενεργΎjσει.


Έπεται, 20. Μόνο ο Θεός ε�ναι ελεύθερο α�τω. Μόνο ο Θεός, πράγματι, υπάρχει από μόVΎj ΤΎjν αναγκαιόΤΎjτα ΤΎjς φύσΎjς του (κατά την Πρότ. 1 1 και το Π όρο 1 της

Πρότ. 14) και ενεργε� από μόνΎj ΤΎjν αναγκαιόΤΎjτα ΤΎjς

ΙΟ5

Η Θ Ι Κ Η

φύσΊJς του (κατά την προηγ. Πρότ.) . Ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 7) μόνο αυτός είναι ελεύθερο αίτιο. ο. Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Άλλοι νομίζουν ότι ο Θεός είναι ελεύθερο αίτιο επειό� , " ζ Ι , Ι , μπορει, οπως νομι ουν, να καταφερει ωστε οσα ειπαμε

ότι έπονται από ΤΊJ φύσΊJ του, τουτέστιν όσα είναι σΤΊJν t:' ι / , Ι ε�oυσια του, να μΊJ γινονται, ΊJΤoι να μΊJν παραγονται

από αυτόν. Αλλά είναι ίόιο με το να έλεγαν ότι ο Θεός μπορεί να καταφέρει ώστε από ΤΊJ φύσΊJ του τριγώνου να μΊJν έπεται ότι οι τρεις γωνίες του είναι ίσες με όύο ορθές �τoι, όοθέντος ενός αιτίου να μΊJν έπεται το αποτέλεσμα, πράγμα που είναι άτοπο. Κατόπιν, παρακάτω θα όείξω, όί χως ΤΊJ βo�θεια τoύΤΊJς ΤΊJς Π ρότασΊJς, ότι

, Θ ' � " ' β , σΤΊJ φυσΊJ του ... εου αεν ανΊJκει ουτε ο νους, ουτε ΊJ ου-λΊJσΊJ. Ξέρω μεν ότι υπάρχουν πολλοί που νομίζουν ότι

, � '1: ' , Θ " μπορουν να αΠOαει�oυν οτι σΤΊJ φυσΊJ του '" εου ανΊJκει ο ύψιστος νους και ΊJ ελεύθεΡΊJ βoύλΊJσΊJ· λένε πράγματι , � 'ζ ' λ ' , ΟΤΙ αεν γνωρι ουν τιποτα τε ειοτερο, το οποιο να μπο-ρούν να προσόώσουν στον Θεό, από αυτό που είναι σε μας ύψισΤΊJ τελειόΤΊJτα. Κατόπιν, όσο κι αν συλλαμβά-

Θ ' ' ψ ' , � νουν τον ... εο ως υ ιστα νοουντα εν ενεργεια, αεν πι-, " " ' 1: ' λ στευουν ωστοσο οτι μ πορει να κανει να υπαρ�oυν ο α

" , � , 'ζ ' , οσα νοει εν ενεργεια· υ ΙΟΤΙ νομι ουν οτι με αυτο τον τρόπο θα κατέστρεφαν ΤΊJ όύναμΊJ του Θεού. Αν, λένε, είχε όΊJμιoυρ�σει όλα όσα είναι στο νου του, τότε όεν θα μπορούσε πλέον να όΊJμιoυργ�σει τίποτα, πράγμα που απάόει, όπως πιστεύουν, σΤΊJ θε·�κ� παντοόυναμία· γι' αυτό προτιμούν να θέσουν έναν Θεό αόιάφορο στα πάντα, που όεν όΊJμιoυργεί παρά αυτό που με κάποια

106


απόλυΤΥ) βούλησΥ) αποφάσισε να ΟYjμωυργήσει. Εγώ εντούτοις νομίζω πως έοειξα αρκετά σαφώς (βλ. την ττ ' 16) ' , ' ψ � , , , ΙΙΡΟΤ. οτι απο ΤYjν υ ισΤΥ) ουναμΥ) YjΤΟΙ ΤYjν απειΡΥ) φύσΥ) του Θεού απορρέουν αναγκαία, ή έπονται με ΤYjν ίοια πάντα αναγκαιόΤYjτα, άπειρα με άπειρους τρόπους, τουτέστιν τα πάντα, με τον ίοω τρόπο που από ΤΥ) φύσΥ) του τριγώνου έπεται ανέκαθεν και εσαεί ότι οι τρεις γωνίες του ισούνται με ούο ορθές. Οπότε Yj παντοουναμία του Θεού ήταν ανέκαθεν εν ενεργεία και θα μείνει εσαεί σΤYjν ίοια ενεργYjnκόΤYjτα. Και με αυτό τον τρόπο, κατά ΤYjν κρ ίσΥ) μου έστω, Yj παντοουναμία του Θεού τίθεται ως μακράν τελειότερYj. Οι αντίπαλοι μάλιστα (για να μιλήσουμε ανοιχτά) φαίνονται να αρνούνται ΤYjν παντοουναμία του Θεού. Αναγκάζονται πράγματι να ομολογήσουν ότι ο Θεός νοεί άπειρα ΟYjμωυργήσψα πράγματα τα οποία ωστόσο οεν θα μπορέσει να ΟYjμωυργήσει ποτέ. Διότι αλλιώς, ΟYjλαοή αν ΟYjμωυρ-

, 'λ ' ' θ ζ λ ' , γουσε ο α οσα νοει, α ε�αντ ουσε, συμφωνα με τους ίοιους, ΤYjν παντοουναμία του και θα καθίστατο ατελής. r 'ζ λ " 'λ Θ ' , ια να υποσΤYjρι�ουν οιπον εν αν τε ειο .. εο, καταντουν

, 'ζ " � στο να πρεπει να υποσΤYjριφυν συγχρονως οτι οεν μπο-

ρεί να κάνει όλα αυτά στα οποία εκτείνεται Yj ούναμή του, και οεν βλέπω τι πω άτοπο ή πω ασύμβατο με ΤΥ) θε'ίκή παντοουναμία θα μπορούσε κανείς να πλάσει με το μυαλό του. Κατόπιν, για να πω εοώ κάτι και για το νου και ΤΥ) βούλYjσYj που προσοίοουμε κοινώς στον Θεό·

β ' λ ' " αν ο νους και Yj ου YjcrYj ΙXVYjxouv σΤYjν αιωνια ουσια του Θεού, ασφαλώς με καθένα από αυτά τα καΤYjγορήματα πρέπει να εννοούμε κάτι άλλο από αυτό που οι άνθρωποι

θ 'ζ " Δ ' β , συνΥ) ι ουν να εννοουν κοινως. ωτι ο νους και Yj ου-

ΙΟ7

Η Θ Ι Κ Η

λησΥ) που θα συνιστούσαν ΤYJν ουσΙα του Θεού θα έπρεπε να �ιαφέΡOυν ουρανομYJκώς από τον �ικό μας νου και ΤΥ) oικ� μας βούλYJσYJ και �εν θα μπορούσαν να συμφων�σουν σε τΙποτα πέρα από το όνομα· �YJλα��, όπως συμ-

, ξ ' ! , Ι φωνουν μετα υ τους ο κυων ως ουρανιος αστερισμος και ο κύων ως ζώο που γαβγΙζει. Π ράγμα που θα αΠO�εΙξω ως εξ�ς. Αν ο νους αν�κε σΤΥ) θε'ίκ� φύσYJ, �εν θα μπορούσε, όπως ο �ικός μας, να εΙναι φύσει ύστερος των

, ' ( " , νοουμενων πραγματων οπως αρεσει στους περισσοτε-) ' , , Ι , ρους YJ συγχρονος με αυτα, εφοσον ως προς ΤYJν αιτιο-

Θ " " λ ' ( ΤYJτα ο ... εος ειναι προτερος ο ων των πραγματων κα-τά το Πόρο 1 της Πρότ. 16) · αλλά αντιθέτως YJ αλ�θεια και YJ μoρφικ� ουσΙα των πραγμάτων εΙναι τέτοια επει�� υπάρχει ως τέτοια αντικειμενικά στο νου του Θεού. Οπότε ο νους του Θεού, καθόσον συλλαμβάνεται σαν συνιστών ΤYJν ουσΙα του Θεού, εΙναι όντως το αΙτιο των

ι ι , , Ι ξ ' πραγματων, τοσο ΤYJς ουσιας τους οσο και ΤYJς υπαρ YJς τους κάτι που φαΙνεται να �ιαπιστώθYJκε επίσYJς από όσους αποφάνθYJκαν ότι ο νους, YJ βούλYJσYJ και YJ �ύναμY) του Θεού εΙναι ένα και το αυτό. Έτσι, αφού ο νους του Θεού είναι το μoνα�ικό αΙτιο των πραγμάτων, �YJλα�� (όπως �είξαμε) τόσο ΤYJς ουσΙας τους όσο και ΤYJς ύπαρξ�ς τους, πρέπει αναγκαΙα να �ιαφέρει από τα πράγμα-

, , ' ψ " , τα τοσο απο ΤYJν απο YJ ΤYJς ουσιας οσο και απο ΤYJν άΠΟψΥ) ΤYJς ύπαρξYJς. Διότι το αιτιατό �ιαφέρει από το

, , ' β " " Π αιτιο του σε αυτο ακρι ως που εχει απο το αιτιο. .χ., ένας άνθρωπος εΙναι αΙτιο ΤYJς ύπαρξYJς, όχι όμως ΤYJς ουσίας ενός άλλου ανθρώπου· YJ ουσία αυτ�, πράγματι, εΙναι αιώνια αλ�θεια: και γι' αυτό μπορούν να συμφωνούν παντελώς σύμφωνα με ΤYJν ουσΙα· σΤYJν ύπαρξΥ)

108


όμως πρέπε� να S�αφέρουν' κα� γ�α το λόγο αυτό αν χαθε[ 'Υ) ύπαρξ'Υ) του ενός SEV θα χαθε[ γ�' αυτό 'Υ) ύπαρξ 'Υ) του άλλου' αλλά αν μπορούσε να καταστραφε[ κα� να

, Ψ � , , ' θ ' γ�νε� ευΟ'Υ)ς 'Υ) oυσ�α του ενος, α καταστρεφοταν κα� 'Υ) ουσ[α του άλλου. Γ�' αυτό ένα πράγμα που ε[να� α[τω

, ' 1: ' λ ' κα� Τ'Υ)ς oυσ�ας κα� Τ'Υ)ς υπαΡ�'Y)ς καποωυ αποτε εσμα-τος πρέπε� να S�αφέρε� από ένα τέτοω αποτέλεσμα

, , ' ψ , Ι " ψ τοσο απο Τ'Υ)ν απο 'Υ) Τ'Υ)ς oυσ�ας οσο κα� απο Τ'Υ)ν απο 'Υ) , 1: Μ Θ " , Τ'Υ)ς υπαΡ�'Y)ς· α ο νους του � εου ε�να� α�τω κα� Τ'Υ)ς

ι ι t: ι oυσ�ας κα� Τ'Υ)ς υπαΡ�'Y)ς του νου μας : αρα ο νους του Θεού, καθόσον συλλαμβάνετα� σαν συν�στών Τ'Υ) θε'�κ�

, � " ' " Ψ oυσ�α, o�αφερε� απο το νου μας τοσο απο Τ'Υ)ν απο 'Υ) Τ'Υ)ς " " ψ ' 1: � oυσ�ας οσο κα� απο Τ'Υ)ν απο 'Υ) Τ'Υ)ς υπαΡ�'Y)ς, κα� οεν

μπορε[ να συμφωνε[ με αυτόν σε τ[ποτα πέρα από το , , θ 'λ 'Ο ' β 'λ ' ονομα, οπως ε αμε. σον αφορα Τ'Υ) ου 'Υ)σ'Υ), 'Υ) απο-Sε�ξ'Υ) βα[νε� με τον [S�O τρόπο, όπως μπορε[ να SE� εύκολα ο καθένας.


Ο Θ " " , β " ,.., εος ειναι εμμενες αιτιο και οχι μετα ατικο αιτιο

όλων των πραγμάτων.


Όλα όσα ε[να�, ε[να� στον Θεό κα� πρέπε� να συλλαμβάνoντα� μέσω του Θεού (κατά την Πρότ. 15) , ως εκ τούτου (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 16) ο Θεός εΙνα� α[τω των πραγμάτων που ε[να� σε αυτόν, κάτ� που , , " Ε ' 1: ' Θ ' � ε�να� το πρωτο σ'Υ)μεω. πε�τα, ε�ω απο τον � εο οεν

μπορε[ να υπάρξε� καμ�ά υπόστασ'Υ) (κατά την Πρότ.

14) , τoυτέστ�ν (κατά τον Ορ. 3) κανένα πράγμα που να

Η Θ Ι Κ Η

, ι ' ", ι Θ / / / ε�να� στον εαυτο του ε�ω απο τον " εο, κατ� που YJταν το Οεύτερο. Άρα ο Θεός εΙνα� εμμενές αΙτιο κα� όx� με-

β / / / λ / τα ατικο α�τΙO ο ων των πραγματων. α Ε.Δ.


Ο Θεός είναι αιώνιος, ήτοι όλα τα κατηγορήματα του

Θεού είναι aιrvvta.


Ο Θεός πpάγματ� (κατά τον Ορ. 6) εΙνα� μ �α υπόστασΥ) που (κατά την Πρότ. 1 1 ) υπάpxε� αναγκαΙα, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7) που αVΉκε� σΤΥ) φύσΥ) ΤYJς να υπάρ-

/ ( / / / ς:. ) / / xε� , YJτο� πραγμα που ε�να� το �o �o που επετα� απο τον op�σμό ΤYJς ότι υπάpxε�, ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 8) εΙνα� α�ώνιoς. Έπε�τα με τ�ς λέζε�ς «καΤYJγΟΡ�ματα του Θεού» πpέπε� να εννοούμε (κατά τον Ορ. 4) αυτό που εκφpάζε� ΤYJν ουσΙα ΤYJς θε'ίκ�ς υπόστασYJς, τουτέστ�ν αυτό που αν�κε� σΤYJν υπόστασYJ: αυτό το Ιοιο, λέω, τα Ιo�α τα καΤYJγΟΡ�ματα πpέπε� να το ενέχουν. Μα σΤΥ) φύσΥ) ΤYJς υπόστασYJς (όπως απέδειξα ήδη βά

σει της Πρότ. 7) αν�κε� YJ α�ων�όΤYJτα. Άρα κάθε καΤYJγόΡYJμα πpέπε� να ενέxε� ΤYJν α�ων�όΤYJτα, ως εκ τούτου εΙνα� όλα α�ών�α. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ / π / / / β / OυΤΎj Ύj pOτασΎj καταφα�νετα� σαφεστατα κα� ασε� του τρόπου με τον οποΙο (Πρότ. 1 1) απέoε�ζα ΤΎjν ύπαpζΎj του Θεού' από αυτ� ΤΎjν απόOε�ζΎj, λέω, εopα�ώ-

/ / 1:" Θ / / / λ /θ νετα� oτ� YJ υπαp�Ύj του " εου ε�να� α�ων�α α Ύj ε�α, όπως κα� Ύj ουσΙα του. Έπε�τα (Πρότ. 19 των Αρχών

πα


του Καρτέσιου) απέ3ε�ζα κα� με έναν άλλο τρόπο ΤYjν α�ων�όΤYjτα του Θεού κα� 3εν εΙνα� ανάγΚΥ) να τον επαναλάβω ε3ώ.

Π Ρ Ο ΤΑΣ Η 20

Η ύπαρξη του Θεού και η ουσία του είναι ένα και το ,

αυτο.

Α Π ΟΔ Ε ΙΞ Η

Ο Θεός εΙνα� α�ώνως (κατά την προηγ. Πρότ. ) κα� όλα Ι ! , Ι ' ( ' τα καΤYjγΟΡYjματα του ε�να� α�ων�α, τoυτεστ�ν κατα

τον Ορ. 8) κάθε καΤYjγόΡYjμά του εκφράζε� ύπαρζ Yj. Άρα τα Ι3�α καΤYjγορ�ματα του Θεού που (κατά τον

Ορ. 4) εζYjγούν ΤYjν α�ών�α ουσΙα του Θεού εζYjγούν , Ι , t:" Ι ι συγχρονως ΤYjν α�ων�α υπαρ�Y) του, τoυτεστ�ν εκε�νo

το Ι3ω που συν�στά ΤYjν ουσΙα του Θεού συν�στά συγ-, ' ?: ι Ι ι t:'

/ χ'ρονως ΤYjν υπαρ� Yj του, ως εκ τουτου Yj υπαρ� Yj του κα� Yj ουσΙα του εΙνα� ένα κα� το αυτό. α Ε.Δ.


Από ε3ώ έπετα�, 1 0. Η ύπαρζΥ) του Θεού, όπως κα� Yj ουσΙα του, εΙνα� α�ών�α αλ�θε�α.


Έπετα�, 20. Ο Θεός εΙνα� αμετάβλYjτος, �τo� όλα τα ,

Θ ' , ' βλ Δ ' καΤYjγΟΡYjματα του .. εου ε�να� αμετα Yjτα. ωτ� αν

μεταβάλλονταν από ΤYjν άΠΟψΥ) ΤYjς ύπαρζ Yjς θα όφε�λαν (κατά την προηγ. Πρότ. ) να μεταβάλλoντα� κα� από ΤYjν ' Ψ , ' ( " ' ) απο Yj ΤYjς oυσ�ας, τoυτεστ�ν οπως ειναι αυτονοητο

, λ θ ' , Ψ � " " απο α Yj Yj να γ�νoντα� ευοYj, πραγμα που ε�να� ατοπο.

πΙ

Η Θ Ι Κ Η


Ό λα όσα έπονται από την απόλυτη φύση κάποιου κα

τηγορήματος του Θεού έπρεπε να υπάρχουν πάντοτε

και να είναι άπειρα, ήτοι είναι αιώνια και άπειρα

μέσω αυτού του κατηγορήματος.


Σύλλαβε, αν είναι aυνατόν (αν μεν το αρνείσαι) , ότι σε κάποιο καΤΊjγόΡΊjμα του Θεού έπεται από ΤΊjν απόλυΤΊj φύσΊj του κάτι που είναι πεπερασμένο και έχει καθο-

, , ζ ' � , � ' Θ ' ρισμενΊj υπαΡ�Ίj ΊjΤOΙ οιαρκεια, π.χ. Ίj ιοεα του � εου σΤΊj 'ψ Μ 'ψ ' 'θ ' σκε Ίj. α Yj σκε Yj, εφοσον υποτι εται ως καΤYjγορYj-

μα του Θεού, είναι κατ' ανάγΚΊjν (κατά την Πρότ. 1 1) , , , Ε ' θ ' 'ψ απο ΤΊ) φυσΊj ΤYjς απειΡYj. ντουτοις, κα οσον Yj σκε Yj

έχει ΤYjν ιaέα του Θεού, υποτωεται πεπερασμένYj. Μα (κατά τον Ορ. 2) aEV μπορεί να συλλYjφθεί ως πεπερα-

, , θ 'ζ , , � 'ψ σμεVΊj παρα αν κα ορι εται μεσω ΤYjς ισ ιας ΤYjς σκε Yjς. Αλλά όχι μέσω ΤYjς ίaιας ΤYjς σκέψYjς καθόσον συνιστά ΤΊjν ιaέα του Θεού, στο μέτρο αυτό πράγματι υποτωε-

, Ά ' 'ψ θ ' � ται πεπερασμενYj: ρα μεσω ΤYjς σκε Yjς κα οσον οεν , � , Θ ' � ' , ( ' συνιστα ΤYjν ισεα του � εου, ισεα ωστοσο που κατα την

Πρότ. 1 1 ) πρέπει να υπάρχει αναγκαία: Υπάρχει λοι-, 'ψ , � , Θ ' πον μια σκε Yj μΊ) συνιστωσα ΤYjν ιοεα του � εου και για

το λόγο αυτό από ΤΊj φύσΊ) ΤYjς, καθόσον είναι απόλυΤΊ) σκέψYj, aEV έπεται αναγκαία Yj ιaέα του Θεού. (Συλλαμ-β ' ι Ι ι ανεται πραγματι ως συνιστωσα και μΊ) συνιστωσα

� , Θ ' ) Π ' " ΤYjν ισεα του � εου. ραγμα που ειναι εναντια σΤYjν Υ 'θ Ο ' � , Θ ' 'ψ " πο εσΊj. ποτε αν Ίj ιοεα του � εου σΤΊ) σκε Yj, Yj κατι (το ίaιο κάνει ό,τι κι αν λάβουμε, εφόσον Yj απόaειζΊj

Π2


, θ λ ') ' , Θ ' , ε�να� κα ο �KY) σε καπo�o κατηγOΡΎJμα του ... εου, επε-τα� απ6 ΤΎJν απ6λυΤΎJ αναγκα�6ΤΎJτα ΤΎJς φύσΎJς του �8�oυ καΤΎJγoρ�ματoς, αυτ6 το κάτ� πρέπε� αναγκα�α να ε�νω άπειρο' πράγμα που �ταν το πρώτο.

Έπε�τα αυτ6 που έπετα� έτσ� απ6 ΤΎJν αναγκα�6ΤΎJτα ΤΎJς φύσΎJς κάπo�oυ καΤΎJγoρ�ματoς 8εν μπoρε� να έxε�

θ " ζ , � , Δ ' , κα oρ�σμενΎJ υπαρι., ΎJ, ΎJΤO� o �αρκε�α. ιοη, αν το αρνε�-σα�, ας υπoτεθε� 6τ� ένα πράγμα που έπετα� απ6 ΤΎJν αναγκα�6ΤΎJτα ΤΎJς φύσΎJς κάποιου καΤΎJγoρ�ματoς υπάρxε� σε κάπo�o καΤΎJγ6ΡΎJμα του Θεού, π.χ. ΎJ �8έα του Θεού σΤΎJ σκέψΎJ, κα� ας υπoτεθε� 6τ� αυτ� 8εν υ-

, ' λλ ' � θ ' Α ' , 'ψ ΠΎJΡXε α οτε ΎJ οεν α υπαρχει πια. φου ομως ΎJ σκε ΎJ υποτιθεται ως καΤΎJγ6ΡΎJμα του Θεού, πρέπει να υπάρχει και κατ' ανάγΚΎJν και ως αμετάβλΎJΤΎJ (κατά την

Πρότ. 1 1 και το Π όρο 2 της Πρότ. 20) . Οπ6τε επέκεινα των oρ�ων ΤΎJς 8ιάρκε�ας ΤΎJς ι8έας του Θεού (υποτιθεται πράγματι 6τι 8εν υ�ρxε άλλοτε � 8εν θα υπάρxε� πια) ΎJ σκέψΎJ θα πρέπει να υπάρχει χωρίς ΤΎJν ι8έα του Θεού' μα αυτ6 ε�ναι ενάνηα σΤΎJν lπ6θεσΎJ' υποτιθεται

, , � θ ' 'ψ � , Θ ' πραγματι οτι, 00 εισΎJς ΤΎJς σκε ΎJς, ΎJ ισεα του ... εου , " Ά � ' Θ ' 'ψ ' επεται κατ αναγΚΎJν. ρα ΎJ ισεα του ... εου σΤΎJ σκε ΎJ, ΎJ κάη που έπεται αναγκαία απ6 ΤΎJν απ6λυΤΎJ φύσΎJ κάποιου καΤΎJγoρ�ματoς του Θεού, 8εν μπορεί να έχει καθoρισμέVΎj 8ιάρκε�α' αλλά ε�να� α�ών�o μέσω αυτού του καΤΎJγoρ�ματoς, πράγμα που �ταν το 8εύτερο. ΣΎJμείωσε 6η το �8ιo πρέπει να βεβαιωθε� για oπoιo8�πoτε πράγμα που έπετα� αναγκαία σε κάπo�o καΤΎJγ6ΡΎJμα του Θεού απ6 ΤΎJν απ6λυΤΎJ φύσΎJ του Θεού.

Il3

Η Θ Ι Κ Η


Ό, τι έπεται από κάποιο κατηγόρημα του Θεού, καΘό

σον είναι τροποποιημένο με μια τροποποίηση τέτοια

που, μέσω αυτού του κατηγορήματος, να υπάρχει και

κατ' ανάγκην και ως άπειρη, πρέπει επίσης να υπάρ

χει και κατ' ανάγκην και ως άπειρο.


Η από8ειζ ΊJ τoύΤΊJς ΤΊJς Π ρότασΊJς βαίνει με τον ί8ιο τρόπο με ΤΊJν από8ειζ ΊJ ΤΊJς πρoΊJγoύμενΊJς·

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Η 23

Κάθε τρόπος που υπάρχει και κατ' ανάγκην και ως

άπειρος πρέπει κατ' ανάγκην να έπεται ή από την α

πόλυτη φύση κάποιου κατηγορήματος του Θεού ή από

κάποιο κατηγόρημα τροποποιημένο με μια τροπο

ποίηση που υπάρχει και κατ' ανάγκην και ως άπειρη.


Ο τρόπος πράγματι είναι σε ένα άλλο μέσω του οποίου πρέπει να συλλαμβάνεται (κατά τον Ορ. 5), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 15) είναι μόνο στον Θεό και μπορεί να συλλΊJψθεί μόνο μέσω του Θεού. Άρα αν συλλάβουμε ι ι Ι Ι , ι Ι Ι οτι ενας τροπος υπαρχει κατ αναγΚΊJν και ειναι απει-ρος, καθένα από τα 8ύο πρέπει κατ' ανάγΚΊJν να συμ περαίνεται, �τoι να γίνεται αν τι λΊJπτό , μέσω κάποιου καΤΊJγoρ�ματoς του Θεού καθόσον το συλλαμβάνουμε

' Υ ι Ι , t::' ' ως εκψρα",ον απεφια και αναγκαιoΤΊJτα υπαΡ<.,ΊJς, ΊJΤoι (πράγμα που είναι το ίδιο, κατά τον Ορ. 8) αιωνιόΤΊJ-

114


τα, τoυτέστ�ν (κατά τον Ορ. 6 και την Πρότ. 19) χαθ6σον θεωpείτα� απ6λυτα. Άρα ένας τρ6πος που υπάρ-

, ι ι , , χε� xα� χατ αναγΧ"ην xα� ως απεφος πpεπε� να επετα� απ6 ΤΥιν απ6λυτΥι φυσΥι xάπo�oυ xαΤYιγop�ματoς του Θ ' " ' ( , δ Π ' .. εου' xα� τουτο Yj αμεσα για το ΟΠΟΙΟ ες την ροτ.

21) � με ΤΥι μεσολάβΥισΥι xάπo�ας τροποποίΥισΥις που , , 'λ ' ' ( ' επετα� απο ΤΥιν απο υτΥι φυσΥι του, τουτεστιν κατα την

Π ι ) ' , ι προηγ. ροτ. που υπαpχε� xα� χατ αναγΧΥιν xα� ως άπεφΥι. ο. Ε.Δ.


Η ουσία των παραχθέντων από τον Θεό πραγμάτων

δεν ενέχει την ύπαρξη.


Kαταφαίνετα� βάσε� του Op�σμoυ 1 . Αυτ6 πράγματι που Yj φυσΥι του (θεωΡΥιμένΥι στον εαυτ6 της) ενέχε� ΤΥιν ι t::'" / Ι " υπαρ<., Yj ε�να� αυτα�τ�o xα� υπαpχε� απο μονΥι ΤΥιν ανα-γxα�6ΤYιτα ΤΥις φυσΥις του.


Απ6 ε8ώ έπετα� 6τι ο Θε6ς είνα� αίτω 6χ� μονάχα του , ι 'ζ Ι λλ Ι oτ� τα πραγματα αpχ� ουν να υπαρχουν" α α xα� του ι ι ι ζ ι ( οτι εμμενουν σΤΥιν υπαρ<., Yj, YιΤO� γ�α να ΧPYισιμoπo�-ι ι Σ λ " ) Θ ι ι d' Ύjσω εναν χο ασταο ορο ο .. εος ε�να� causa essen 1

των πραγμάτων, Δ�6τ� είτε υπάρχουν είτε 8εν υπάρχουν ι ι ι ' β ι τα πραγματα, οποτε προσεχουμε ΤΥιν oυσ�α τους p�-

ι � , , ' ζ ι � ι σχουμε oτ� οεν ενεχε� ουτε ΤΎjν υπαP<.,Ύj ουτε ΤΥι o�αp-xε�α' ως εχ τουτου Yj ουσία τους 8εν μπορεί να είνα�

ι , ' ζ Ι Ι � Ι ι α�τω ουτε ΤΥις υπαP<.,Ύjς τους ουτε ΤΥις o�αpxε�ας τους,

ΙΙ5

Η Θ Ι Κ Η

αλλά μονάχα ο Θεός, που μόνο σΤΊ) 8ιx� του φύσΊ) αν�κει το υπάρχειν (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 14) .


Ο Θεός είναι ποιητικό αίτιο όχι μονάχα της ύπαρζης

των πραγμάτων αλλά και της ουσίας τους.


Αν το αρνείσαι, τότε ο Θεός 8εν είναι αίτιο ΤΊ)ς ουσίας των πραγμάτων- ως εκ τούτου (κατά το Αζ. 4) Ί) ουσία των πραγμάτων μπορεί να συλλΊ)φθεί χωρίς τον Θεό: μα αυτό (κατά την Πρότ. 15) είναι άτοπο. Άρα ο Θεός είναι αίτιο και ΤΊ)ς ουσίας των πραγμάτων. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ , Π " ' β ' Π ' ουΤΊ) Ί) ροτασΊ) επεται σαφεστερα ασει ΤΊ)ς ρο-τασΊ)ς 16. Από αυτ�ν πράγματι έπεται ότι, 8οθείσΊ)ς ΤΊ)ς θε·ίκ�ς φύσΊ)ς, πρέπει να συμπεραίνεται αναγκαία

ι Ι , ι � ι τοσο Ί) ουσια οσο και Ί) υπαρι.,Ί) των πραγματων- και για να το πω με 8υο λόγια, με το ί8ιο νόΊ)μα που ο Θεός λέγεται αυταίτιο πρέπει να λέγεται και αίτιο όλων των πραγμάτων, πράγμα που θα ε8ραιωθεί ακόμα σαφέ-

β ' ' Π ' στερα ασει του επομενου ορισματος.

Π Ο Ρ Ι ΣΜ Α

Τα επιμέρους πράγματα 8εν είναι παρά εΠΊ)ρεασμοί των καΤΊ)γΟΡΊ)μάτων του Θεού, �τoι τρόποι με τους

, ' Θ ' ' ζ οποιους τα καΤΊ)γΟΡΊ)ματα του .. εου εκφρα ονται με

συγκεκρ ιμένο και καθορισμένο τρόπο. Η από8ειζΊ) καταφαίνεται βάσει ΤΊ)ς Π ρότασΊ)ς 15 και του Ορισμού 5.

ιι6



Ένα πράγμα που είναι καθορισμένο να πράξει κάτι,

αναγκαία καθορίστηκε έτσι από τον Θεό· και όποιο

δεν είναι καθορισμένο από τον Θεό δεν μπορεί να κα

θορίσει τον εαυτό του να πράξει.


Αυτ6 μέσω του oπo�oυ τα πράγματα λέγoντα� καθο-Ι Ι ζ Ι Ι Ι Ι θ Ι p�σμενα να πραc.,ουν κατ� ε�να� αναγκα�α καη εταο

( / / / ) Ω Ι Ι Ι οπως ειναι αυτονοητο . ς εκ του του πo�ητ�κo α�ηo , ι ι ' ", " Θ Ι τοσο της oυσ�ας οσο κα� της υπαρc.,ης του ε�να� ο � εος,

Ι Ι Ι (

/ Π απΌ την αναγκα�oτητα της φυσης του κατα τις ροτ.

25 και 16) · πράγμα που �ταν το πρώτο. Απ6 6που έπετα� σαφέστατα κα� αυτ6 που πpoτε�ναμε κατά aεύτερο λ6γο. Δ�6τ� αν ένα πράγμα που aεν ε�να� καθοp�σμένo απ6 τον Θε6 μπορούσε να καθop�σε� τον εαυτ6

Ι Ι Ι Ι '>:!ο ζ θ Ι του, το πρωτο μερος τουτης της απooε�ι., ης α ηταν Ψ '>:!ο Ι Ι Ι Ι Ι '>:!ο Ιζ ευοες, πραγμα που ε�να� ατοπο, οπως οε�c.,αμε.


Ένα πράγμα που είναι καθορισμένο από τον Θεό να

πράξει κάτι δεν μπορεί να καταστήσει τον εαυτό του

ακαθόριστο.


Τούτη η Πρ6ταση καταφα�νετα� βάσε� του Aξ�ώματος 3.

1 17

Η Θ Ι Κ Η


Ένα οποιοδήποτε ενικό, ήτοι ένα οποιοδήποτε πράγμα

που είναι πεπερασμένο και έχει καθορισμένη ύπαρξη,

δεν μπορεί να υπάρξει ούτε να καθοριστεί να πράξει

παρά αν καθορίζεται να υπάρχει και να πράττει από

ένα άλλο αίτιο το οποίο επίσης είναι πεπερασμένο και

ι θ ι ι t ι ι Ι λ δ εχει κα ορισμενη υπαρςη: και αυτο το αιτιο πα ι εν

μπορεί επίσης να υπάρξει ούτε να καθοριστεί να πρά

ξει παρά αν καθορίζεται να υπάρχει και να πράττει

από ένα άλλο το οποίο επίσης είναι πεπερασμένο και

έχει καθορισμένη ύπαρξη, και ούτως επ' άπειρον.


Ό,τι είναι καθορισμένο να υπάρχει και να πράττει είναι καθορισμένο έτσι από τον Θεό (κατά την Πρότ. 26 και

το Πόρο της Πρότ. 24) . Μα αυτό που είναι πεπερασμένο και έχει καθορισμένΥ) ύπαρξΥ) 8εν θα μπορούσε να παραχθεί από ΤYjν απόλυΤΥ) φύσΥ) κάποιου καΤYjγορ�ματος του Θεού' ό,τι έπεται πράγματι από ΤYjν απόλυΤΥ) φύσΥ) κάποιου καΤYjγορ�ματος του Θεού είναι άπειρο και αιώνιο (κατά την Πρότ. 21). Άρα θα πρέπει να έπεται από τον Θεό � από κάποιο καΤYjγόΡYjμά του καθόσον θεωρείται εΠYjρεασμένο από κάποιον τρόπο' πέρα, πράγματι, από ΤYjν υπόστασΥ) και τους τρόπους 8εν υπάρχει τίποτα (κατά το Αξ. 1 και τους Ορ. 3 και 5) και οι τρόποι (κατά το Πόρο της Πρότ. 25) 8εν είναι παρά εΠYJρεασμoί των καΤYjγΟΡYjμάτων του Θεού. Μα 8εν θα μπορούσε επίσYjς να έπεται από τον Θεό � από κάποιο καΤYjγόΡYjμά του καθόσον είναι εΠYjρεασμένο από μια

ιι8


Ι Ι Ι Ι ( ' ΤΡΟΠΟΠΟΙΎ)σΎ) που ειναι αιωνια και απεΙΡΎ) κατα την

Πρότ. 22) . Άρα θα πρέπει να έπεται � να καθορίζεται να υπάρχει και να πράττει από τον Θεό � από κάποιο καΤΎ)γόΡΎ)μά του καθόσον είναι εΠΎ)ρεασμένο από μια τροποποίΎ)σΎ) που είναι πεπερασμένΎ) και έχει καθορι-

, , ζ Π ' , " Ε σμενΎ) υπαρ� Ύ). ραγμα που Ύ)ταν το πρωτο. πειτα, , , ' λ ' , ' ( 'δ αυτο το αιτιο πα ι, Ύ)ΤΟΙ αυτος ο τροπος για τον ι ιο

λόγο με τον οποίο αποδείξαμε μόλις το πρώτο μέρος

τούτης της απόδειξης) θα πρέπει επίσΎ)ς να καθορίζεται από ένα άλλο, το οποίο επίσΎ)ς είναι πεπερασμένο

, θ " ζ ' λ ' και εχει κα ορισμενΎ) υπαΡ�Ύ), και αυτο το τε ευταιο ' λ ( 'δ λ ' ) " ' λλ ' , πα ι για τον ι ιο ογο απο ενα α ο, και ετσι παντοτε

(για τον ίδιο λόγο) επ' άπειρον. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αφοι) ορισμένα έπρεπε να παραχθοuν από τον Θεό άμεσα, aΎ)λαa� όσα έπονται αναγκαία από ΤΎ)ν απόλυΤΎ) φuσΎ) του, και άλλα με ΤΎ) μεσολάβΎ)σΎ) των πρώτων, τα οποία ωστόσο aεν μποροuν οuτε να είναι οuτε να συλλΎ)φθοuν χωρίς τον Θεό' από εaώ έπεται, 10 . ότι ο Θεός είναι απολuτως εγγuτατο αίτιο των άμεσα παραχθέντων από τον (aιo πραγμάτων' απολuτως, και όχι στο γένος του, όπως λένε. Διότι τα αποτελέσματα του Θεοι) aεν μποροuν οuτε να είναι οuτε να συλλΎ)φθοuν χωρίς το αίτιό τους (κατά την Πρότ. 1 5 και, το Πόρο της Πρότ.

24). Έπεται, 20. ότι aεν μποροuμε να ποuμε κυριολεκτικά ότι ο Θεός είναι απώτερο αίτιο των ενικών πραγμάτων, εκτός ίσως προκειμένου να τα aιακρίνουμε από όσα παρ�γαγε άμεσα � μάλλον από όσα έπονται από ΤΎ)ν απόλυΤΎ) φuσΎ) του. Διότι με τον όρο απώτερο αίτιο

ΙΙ9

Η Θ Ι Κ Η

, , � , ζ , εννοουμε εκεινο που οεν ειναι συ ευγμενο με το απο-τέλεσμα με κανέναν τρόπο. Μα όλα όσα εΙναι, είναι

Θ ' ζ ' ' Θ " , στον Μ εο και εc.,αρτωνται απο τον Μ εο ετσι ωστε να μην μπορούν ούτε να εΙναι ούτε να συλληφθούν χωρΙς

, αυτον.


Στη φύση των πραγμάτων δεν υπάρχει τίποτα ενδε

χόμενο αλλά τα πάντα είναι καθορισμένα από την α

ναγκαιότητα της θεϊκής φύσης να υπάρχουν και να

πράττουν με συγκεκριμένο τρόπο.

Α Π ΟΔ ΕΙΞ Η

Ό,τι εΙναι, είναι στον Θεό (κατά την Πρότ. 15) : ο Θεός όμως 8εν μπορεΙ να χαραΚτ'ηριστεΙ εν8εχόμενο πράγμα. Διότι (κατά την Πρότ. 1 1) υπάρχει με αναγκαίο τρόπο, και όχι με εν8εχόμενο. Έπειτα, οι τρόποι ΤΊ)ς θε'ίκ�ς φύσΊ)ς έχουν προέλθει επΙσΊ)ς από αυτ�ν με α-

" , � , ( Ι Π Ι ναγκαιο τροπο, και οχι με ενοεχομενο κατα την ροτ.

16), και αυτό � καθόσον Ί) θε'ίκ� φύσΊ) θεωρεΙται απολύτως (κατά την Πρότ. 21) , � καθόσον θεωρεΙται κα-θ ' , " ( ι ορισμενΊ) να ενεργει με συγκεκρψενο τροπο κατα

την Πρότ. 27). Κατόπιν, ο Θεός εΙναι αΙτιο των τρόπων " , θ ' , λ ' ( ι αυτων οχι μοναχα κα οσον υπαρχουν απ α κατα το

Πόρο της Πρότ. 24) , αλλά και (κατά την Πρότ. 26)

θ ' θ ' θ ' ' ζ ' κα οσον εωρουνται κα ορισμενοι να πραc.,ουν κατι. Καθότι αν 8εν εΙναι καθορισμένοι από τον Θεό (κατά

Ιδ Π ι ) ' � ' , � , την ι ια ροτ. , ειναι αουνατον, και οχι ενοεχομενο, να θ ' , θ ' ( ι κα ορισουν τον εαυτο τους και αντι ετως κατα την

Πρότ. 27) αν είναι καθορισμένοι από τον Θεό, εΙναι

120


α8ύνατον, κα� όχ� εν8εχόμενο, να καταστ�σoυν τον εαυτό τους ακαθόp�στo. Οπότε τα πάντα είνα� καθop�σμένα από τψ αναγκα�όΤYjτα ΤYjς θε'Cκ�ς φύσYjς όχ� μονάχα να υπάρχουν, αλλά κα� να υπάρχouν κα� να πράττουν με συγκεκρψένο τρόπο, κα� 8εν υπάpχε� τίποτα εν8εχόμενο. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Π Ι Ι θ /λ 1: Ι '>:!ο Ι Ι p�ν συνεχ�σω παρακατω ε ω να ε<-;,YjγYjσω εοω, Yj μάλλον να υπενθυμίσω, η πpέπε� να εννοούμε με τον όρο φύουσα ΦύσΥ) κα� τ� με τον όρο φυομένΥ) ΦύσΎ} Δ�ότ� εκτψώ πως από τα ΠΡΟYjγYjθέντα ε8Ρα�ώθYjκε τώρα ότ� με τον όρο φύουσα ΦύσΥ) πpέπε� να εννοούμε

Ι Ι Ι λλ β ' Ι αυτο που ε�να� στον εαυτο του κα� συ αμ ανετα� μεσω του εαυτού του, �τoι τα καΤYjγορ�ματα ΤYjς uπόστασYjς

ι ." ι , , , που εκφραl.."οuν μ �α α�ων�α κα� απειΡΥ) oυσ�α, τoυτεστ�ν (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 14 και το Πόρο 2 της Πρότ.

17) τον Θεό καθόσον θεωpείτα� ως ελεύθερο αίτ�o. Ενώ με τον όρο φuομέVYj καθετί που έπετα� από ΤYjν αναγκα�όΤYjτα ΤYjς φύσYjς του Θεού, �τo� από κάθε κατYjγόΡYjμα του Θεού, τoυτέστ�ν όλους τους τρόπους των καΤYjγΟΡYjμάτων του Θεού καθόσον θεωpoύντα� ως πράγματα που είναι στον Θεό και οεν μπορούν ούτε να είνα� ούτε να σuλλYjφθούν χωρίς τον Θεό.


Ο εν ενεργεία πεπερασμένος ή εν ενεργεία άπειρος ι

λ β ' Ι

νους πρεπει να περι αμ ανει τα κατηγορηματα του

Θεού, τους επηρεασμούς του Θεού και τίποτε άλλο.

Ι2Ι

Η Θ Ι Κ J Ι


Η αλyβ�ς ι8έα πρέπει να συμφωνεί με το ι8εατό ΤYjς (κατά το Αξ. 6), τουτέστιν (όπως είναι αυτονόητο) αυτό που περιέχεται αντικειμενικά στο νου πρέπει να υπάρχει αναγκαία σΤΥ) φύσYJ: μα σΤΥ) φύσΥ) (κατά το Π όρο 1

της Πρότ. 14) 8εν υπάρχει παρά μία υπόστασYJ, 8YJλα8� ο Θεός, και 8εν υπάρχουν άλλοι εΠYJρεασμoί (κατά την

Πρότ. 15) παρά αυτοί που είναι στον Θεό και που (κατά

την ίδια Πρότ. ) 8εν μπορούν ούτε να είναι ούτε να συλλYJφθούν χωρίς τον Θεό' άρα ο εν ενεργεία πεπερασμέ-

, , , , λ β ' νος YJ εν ενεργεια απειρος νους πρεπει να περι αμ ανει τα καΤYJγορ�ματα του Θεού, τους εΠYJρεασμoύς του Θεού, και τίποτε άλλο. α Ε.Δ.


Ο εν ενεργεία νους, είτε είναι πεπερασμένος είτε άπει

ρος, καθώς και η βούληση, η επιθυμία, η αγάπη, κτλ. ,

πρέπει να αναφέρονται στη φVOμένη Φύση, και όχι

στη φύουσα.


Π ' ' ( " ' ) � ραγματι, με τον ορο νους οπως ειναι αυτονοητο οεν , 'λ 'Ψ λλ ' , , εννοουμε ΤYJν απο υΤΥ) σκε YJ α α μοναχα εναν συγκε-

κριμένο τρόπο του σκέπτεσθαι που 8ιαφέρει από τους άλλους, 8YJλα8� ΤYJν επιθυμία, ΤYJν αγάπYJ, κτλ., ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 5) πρέπει να συλλαμβάνεται μέσω ΤYJς απόλυΤYJς σκέψYJς, 8YJλα8� (κατά την Πρότ. 15

και τον Ορ. 6) πρέπει να συλλαμβάνεται μέσω κάποιου , Θ ' , ' ζ , καΤYJγΟΡYJματος του ... εου το οποιο εκφρα ει ΤYJν απεΙΡΥ)

122


, , 'ψ " , και αιωνια ουσια της σκε Ί)ς ετσι ωστε να μΊ)ν μπορει ούτε να είναι ούτε να συλλΊ)φθεί χωρίς αυτό' και για το λόγο αυτό (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 29) πρέπει να αναφέρεται σΤΊ) φυομένΊ) ΦύσΊ), και όχι σΤΊ) φύουσα, όπως και οι υπόλοιποι τρόποι του σκέπτεσθαι. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ο λόγος που μιλώ εόώ για εν ενεργεία νου όεν είναι ότι � , "

ζ , � , παραοεχομαι πως μ πορει να υπαρ<-οει κανενας εν ουνα-μει νους, αλλά, επιθυμώντας να αποφύγω κάθε σύγχ.υσΊ), όεν θέλΊ)σα να μιλ�σω παρά για το πράγμα που αντιλαμβανόμαστε σαφέστατα, όΊ)λαό� για ΤΊ)ν ίόια ΤΊ)

, ' λ β , , , νΟΊ)σΊ) ΤΊ)ν οποια αντι αμ ανομαστε σαφεστερα απο oτιό�πoτε άλλο. Πράγματι, όεν μπορούμε να νo�σoυμε τίποτα που να μΊ) συμβάλλει σε τελειότεΡΊ) γνώσΊ) ΤΊ)ς νόΊ)σΊ)ς.


Η βούληση δεν μπορεί να κληθεί ελεύθερο αίτιο, αλλά

μονάχα αναγκαίο.


Η βούλΊ)σΊ) είναι μονάχα ένας συγκεκριμένος τρόπος , θ ' , ( , του σκεπτεσ αι, οπως και ο νους ως εκ τουτου κατα

την Πρότ. 28) κάθε βούλΊ)μα όεν μπορεί να υπάρξει � θ ' ' ζ , θ '"Ι' ' , να κα οριστει να πρα<-οει παρα αν κα ορι<-οεται απο ενα

' λλ ' " λ ' ' λλ ' θ ζ ' α ο αιτιο, και αυτο πα ι απο α ο, και ουτω κα ε <-ο Ί)ς , , Κ θ ' β 'λ θ ' , επ απειρον. α οτι αν Ί) ου Ί)σΊ) υποτε ει απεΙΡΊ), , , θ '"Ι' ' , πρεπει επισΊ)ς να κα ορι<-οεται να υπαρχει και να πρατ-

τει από τον Θεό, όχι καθόσον είναι Ί) απολύτως άπεΙΡΊ)

123

Η Θ Ι Κ Η

υπόστασ'Υ) αλλά καθόσον έχει ένα καΤ'Υ)γόΡ'Υ)μα που εκ-' ζ ' " 'ψ ( , φρα ει Τ'Υ)ν απειρ'Υ) και αιωνια ουσια Τ'Υ)ς σκε 'Υ)ς κατα

την Πρότ. 23) . Με oπoιoνo�πoτε τρόπο και αν συλλ'Υ)φθεί λοιπόν, είτε ως πεπερασμέν'Υ) είτε ως άπειρ'Υ), α-

, , , , , θ 'ζ , παιτει ενα αιτιο απΌ το οποιο να κα ορι εται να υπαρ-χει και να πράττει ' ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 7) οεν μ πορεί να χαραΚΤ'Υ)ριστεί ελεύθερο αίτιο, αλλά μονάχα αναγκαίο � αναγκασμένο. αΕ.Δ.


Από εοώ έπεται, 1 0. Ο Θεός οεν πράττει από ελευθερία βούλ'Υ)σ'Υ)ς.

Π Ο Ρ Ι Σ.Μ Α 2

Έπεται, 20. Η βούλ'Υ)σ'Υ) και ο νους σχετίζονται με Τ'Υ) φύσ'Υ) του Θεού όπως 'Υ) κίν'Υ)σ'Υ) και 'Υ) στάσ'Υ) και, απο-λ ' 'λ " ( ' Π ' υτως, ο α τα φυσικα πραγματα που κατα την ροτ.

29) πρέπει να καθορίζονται από τον Θεό να υπάρχουν , , , Δ ' β ' και να πραττουν με συγκεκριμενο τροπο. ιοτι 'Υ) ου-

λ ' 'λ 'λ ' ζ " 'Υ)σ'Υ), οπως και ο α τα υπο οι πα, χρεια εται ενα αιτιο , , θ 'ζ , , απΌ το οποιο να κα ορι εται να υπαρχει και να πραττει

με συγκεκριμένο τρόπο. Και παρότι από μ ια οεοομέν'Υ) β 'λ ' , � � , , , � ου 'Υ)σ'Υ), 'Υ)ΤΟΙ εν αν σεσομενο νου, επονται απειρα, σεν μ πορούμε να πούμε για το λόγο αυτό ότι ο Θεός ενεργεί

, λ θ ' β 'λ ' , � , απΌ ε ευ ερια ου 'Υ)σ'Υ)ς, οπως επισ'Υ)ς σεν μπορουμε να πούμε λόγω όσων έπονται από Τ'Υ)ν κίν'Υ)σ'Υ) και Τ'Υ)

' ( Ι , Ι Ι Ι ) , στασ'Υ) και απΌ αυτες πραγματι επονται απειρα οτι ενεργεί από ελευθερία κίν'Υ)σ'Υ)ς και στάσ'Υ)ς. Οπότε 'Υ) β 'λ � ι , Θ ' , ου 'Υ)σ'Υ) σεν αν'Υ)κει στ'Υ) φυσ'Υ) του ... εου περισσοτερο

" λ ι ι λλ ' 'ζ απΌ τα υπο οιπα φυσικα πραγματα' α α σχετι εται

124


με αυτ�ν όπως Υ) κί�σY) και Υ) στάσΥ) και όλα τα υπό-λ � '1: " , , οι πα που σΕι<-,αμε ΟΤΙ επονται απο ΤΥ)ν αναγκαΙΟΤΥ)τα ΤΥ)ς θε·ίκ�ς φύσΥ)ς και καθορίζονται από αυτ�ν να υπάρχουν και να πράττουν με συγκεκριμένο τρόπο.


Τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να παραχθούν από

τον Θεό με κανέναν άλλο τρόπο και με καμιά άλλη

τάξη, παρά όπως παράχθηκαν.


Π ράγματι, όλα τα πράγματα πρo�λθαν αναγκαία από ΤΥ) οεοομένΥ) φύσΥ) του Θεού (κατά την Πρότ. 16) και καθορίσΤΥ)καν να υπάρχουν και να πράττουν με συγκεκριμένο τρόπο από ΤΥ)ν αναγκαιόΤΥ)τα ΤΥ)ς φύσΥ)ς του (κατά την Πρότ. 29). Έτσι αν τα πράγματα μπορού-

, ' λλ ' , θ ' ' 1: σαν να ειναι α Υ)ς φυσΥ)ς Υ) να κα οριστουν να πρα<-,ουν ' λλ ' " ' 1: ' , με α ον τροπο ετσι ωστε Υ) τα'-;, Υ) ΤΥ)ς φυσΥ)ς να ειναι

άλλΥ)· τότε και Υ) φύσΥ) του Θεού θα μπορούσε να είναι ' λλ " " , ( , α Υ) απο ο,τι ειναι τωρα· και επομενως κατα την

Πρότ. 1 1) εκεί� επίσΥ)ς θα έπρεπε να υπάρχει, και συνεπώς θα μπορούσαν να υπάρχουν ούο � περισσότεροι Θεοί, πράγμα που (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 14)

είναι άτοπο. Για το λόγο αυτό τα πράγματα οεν θα μπορούσαν να παραχθούν από τον Θεό, κτλ ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 1

Α , , � 1: λ' , , � , φου εσει<-,α ως Υ) ιου φαεινοτερο οτι σεν υπαρχει στα πράγματα τίποτε απολύτως για το οποίο να λέγονται ενοεχόμενα, θα �θελα τώρα να εξ Y)�σω λίγο τι πρέπει

Ι25

Η Θ Τ Κ Η

να εννοούμε με τον όρο ενοεχόμενο, αλλά ΠΡΟΊ)γουμένως τι πρέπει να εννοούμε με τους όρους αναγκαίο και αΟύνατο. Κάποιο πράγμα λέγεται αναγκαίο � από την ' ψ , " Ι Ψ , απο Ί) ΤΊ)ς ουσιας του η απο ΤΊ)ν απο Ί) του αιτιου. Π ' ' 1: ' , , ραγματι, Ί) υπαΡ<-,Ί) καποιου πραγματος επεται ανα-γκαία � από ΤΊ)ν ουσία και τον ορισμό του � από ένα οεοομένο ποι Ί)τικό αίτιο. Έπειτα, για αυτές τις αιτίες επίσΊ)ς λέγεται κάποιο πράγμα αΟύνατο· OΊ)λαo�, � επειo� η ουσία, �τoι ο ορισμός του ενέχει αντίφασΊ), , � , � , ' 1: " θ Ί) επεΙΟΊ) οεν υπαρχει κανενα ε<-,ωτερικο αιτιο κα ορι-σμένο να παραγάγει ένα τέτοιο πράγμα. Μα κάποιο πράγμα οεν λέγεται ενοεχόμενο για καμιά άλλη αιτία, παρά από τη σκοπιά μιας έλλειψης της γνώσΊ)ς μας. Π ράγματι, ένα πράγμα που αγνοούμε αν Ί) ουσία του

, , ' 1: ' λ ' , ενεχει αντιφασΊ), Ί) που <-,ερουμε κα α πως Ί) ουσια του οεν ενέχει καμιά αντίφασΊ), και ωστόσο οεν μπορούμε να βεβαιώσουμε τίποτα σίγουρο για ΤΊ)ν ύπαρξ � του

� " 1: " � , � , επεΙΟΊ) Ί) τα<-,Ί) των αιτιων μας οιαφευγει, οεν μπορει ποτέ να μας φανεί ούτε αναγκαίο ούτε αούνατο, και γι' αυτό το καλούμε ενοεχόμενο � Ουνατό.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο 2

Από τα ΠΡΟΊ)γούμενα έπεται σαφώς ότι τα πράγματα , θ " Θ ' ' ψ λ ' εχουν παραχ ει απο τον � εο με ΤΊ)ν υ ισΤΊ) τε εΙΟΤΊ)τα: εφόσον έχουν προέλθει αναγκαία από μια oεooμέ� τελειόταΤΊ) φύσΊ). Αυτό οεν προοίοει ατέλεια του Θεού· Ί) � , λ " , β ΟΙΚΊ) του τε εΙΟΤΊ)τα, πραγματι, μας αναγκασε να ε-βαιώσουμε το παραπάνω. Από το αντίθετο μάλιστα θα , , ( ' ' � 1: ' λ ) ' Θ ' � , επετο σαφως οπως εοει<-,α μο ις οτι ο � εος οεν ειναι 'ψ 'λ � , , , θ ' υ ιστα τε εΙΟζ επεΙΟΊ) αν τα πραγματα ει χαν παραχ ει

Ι26


με άλλον τρόπο, θα έπρεπε να προσ3ώσουμε στον Θεό άλλη φύσΎ), 3�αφopετ�:x.� από αυτ�ν που, από ΤΎ) θεώρΎ)σΎ) του τελε�ότατoυ Όντος, ε(μαστε αναγ:x.ασμένo� να του προσ3ώσουμε. Δεν αμφ�βάλλω εντoύτo�ς ότ� πολλο( απο:χ.ρούουν αυτ� ΤΎ) θέσΎ) ως άτοΠΎ) :x.α� 3εν θέλουν

ι

� Ι Ι

, ι να :x.αταπ�αστoυν με ΤΎ)ν ε�ετασΎ) ΤΎ)ς' :x.α� αυτο ox� γ�α :x.αμ�ά άλλΎ) α�τ(α παρά επε�3� συν�θ�σαν να προσ3(-30υν στον Θεό μ�αν άλλΎ) ελευθερ(α, πολύ 3�αφopεη:x.� από ε:χ.ε(νΎ) ΤΎ)ν οπο(α 3�3άξαμε εμε(ς (Ορ. 7) ' 3ηλα3� μ�α απόλυΤΎ) βούλΎ)σΎ). Eντoύτo�ς 3εν αμφ�βάλλω επ(σΎ)ς όη αν �θελαν να μελετ�σoυν το πράγμα :x.α� να

θ ' θ " , � ' 1;:' , στα μ�σoυν ορ α μεσα τους ΤΎ) σεφα των απooε��εων μας, τελικά θα απέpp�πταν πλ�pως μ�α ελευθερ(α σαν αυτ� που προσ3(30υν τώρα στον Θεό, όx� μονάχα ως φλΎ)νάφΎ)μα αλλά :x.α� ως μέγα πρόσ:χ.ομμα γ�α ΤΎ)ν επ�-

, 0 ' " λ ' β � " σΤΎ)μΎ). υτε ε�να� αναγ:χ.Ύ) να επανα α ω εοω οσα ε�-πώθΎ):χ.αν στο Σχόλιο ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 17. Γ�α χάΡΎ) τους

, θ � ' 1;:' , " � , ωστοσο α oε��ω επ�σΎ)ς oτ� α:χ.ομα :x.α� αν παραοεχο-, β ' λ ' , Θ ' μασταν oτ� Ύ) ου Ύ)ση ανΎ):x.ε� σΤΎ)ν oυσ�α του � εου,

παρά ταύτα από ΤΎ)ν τελε�ότητά του θα έπετο ότ� τα πράγματα 3εν θα μπορούσαν να 3Ύ)μ�oυpγΎ)θoύν από τον Θ ' , ' λλ ' , ' λλ ' 1;:' � εο με :χ.ανεναν α ο τροπο :x.α� με :x.αμ�α α Ύ) τα� Ύ)' :χ.άη που θα :x.ατα3ε� χθε( εύ:χ.ολα αν θεωp�σoυμε ΠΡΟΎ)γουμένως αυτό που παpα3έxoντα� o� (3ιo�, 3Ύ)λα3� όη

, ' θ ι ι ι t:" ι το να ε�να� :x.α ε πραγμα αυτο που ε�να� ε�αpτατα� απο , , β ' λ Θ ' Δ ' μονΎ) ΤΎ)ν αποφασΎ) :x.α� ΤΎ) ου Ύ)ση του � εου. �oτ�

αλλ�ώς ο Θεός 3εν θα �ταν α(τ�o όλων των πραγμάτων. Έπε�τα, ότ� όλες o� απoφάσε�ς του Θεού :χ.υρώθΎ):χ.αν ανέ:χ.αθεν από τον (3ιο τον Θεό. Δ�ότ� αλλ�ώς θα πρό-3�3αν ατέλε�α :x.α� αστάθε�α σε αυτόν. Μα αφού στο

127

Η Θ Ι Κ Η

αιώνιο όεν υπάρχει πότε, πριν, � μετά: από εόώ, όηλαό� από μόνη την τελειότητα του Θεού, έπεται ότι ο Θεός όεν μπορε[ ποτέ, ούτε θα μπορούσε ποτέ, να αποφασίσει κάτι άλλο· �τoι ο Θεός όεν �ταν πριν από τις αποφάσεις του ούτε μπορε[ να ε[ναι χωρ[ς αυτές. Μα λένε ότι ακόμα και να υπετωετο ότι ο Θεός πο[ ησε μια άλλη φύση των πραγμάτων, � ότι αποφάσισε ανέκαθεν κάτι άλλο για τη φύση και την τάξη της, από εόώ όεν θα έπετο καμιά ατέλεια στον Θεό. Εντούτοις, αν το πουν αυτό, παραόέχονται συγχρόνως ότι ο Θεός μπορε[ να

β ' λ ' Δ ' Θ " μετα α ει τις αποφασεις του. ιοτι αν ο Μ εος ειχε , " λλ ' ' t: αποφασισει κατι α ο για τη φυση και την τα� η της

από αυτό που αποφάσισε, τουτέστιν αν ε[χε θελ�σει και συλλάβει κάτι άλλο για τη φύση, αναγκα[α θα ε[χε άλλο

' λλ β ' λ ' , ' Κ ' νου και α η ου ηση απο ο,τι τωρα. αι αν επιτρεπε-ται να προσόώσουμε στον Θεό άλλο νου και άλλη βούληση ό[χως καμιά μεταβoλ� της ουσ[ας του και της τελειότητάς του, τότε γιατ[ να μην μπορε[ τώρα να μεταβάλει τις αποφάσεις του για τα όημιουργημένα

, , " t: ' 'λ Π ' πραγματα μενοντας παρα ταυτα ε�ισoυ τε ειος; ραγ-β 'λ ' , � , ματι, ο νους και η ου ηση του περι τα οημιουργημενα

, ' t: " � ' πραγματα και την τα� η τους μενουν ισια, απο τη σκο-πιά της ουσ[ας και της τελειότητάς του, με όποιον τρόπο κι αν συλληφ{Jούν. Έπειτα, όλοι οι Φιλόσοφοι τους οπο[ους ε[όα παραόέχονται ότι όεν υπάρχει στον Θεό εν όυνάμει νους, αλλά μονάχα εν ενεργε[α· αφού όμως και ο νους του και η βoύλησ� του όεν όιακρ[νονται από την ουσία του, όπως επ[σης παραόέχονται όλοι, έπεται επίσης από εόώ ότι αν ο Θεός ε[χε άλλον εν

, ' λλ β 'λ ' , ενεργεια νου και α η ου ηση, αναγκαια και η ουσια

128


του θα ήταν άλλΥ{ επομένως (6πως συμπέρανα εξαρ-, ) , , θ " Θ ' λ ΧΥις αν τα πραγματα ει χαν παραχ ει απο τον � εο α -

λ ' ' " Θ ' β 'λ ' ιωταα απο ο, τι τωρα, ο νους του � εου και Yj ου ΥισΥ) του, τουτέστιν (6πως παραόέχονται) Yj ουσΙα του, θα έπρεπε να εΙναι άλλΥι, πράγμα που εΙναι άτοπο.

Έτσι αφού τα πράγματα όεν θα μπορούσαν να παραχθούν απ6 τον Θε6 με κανέναν άλλο τρ6πο και με

, ' λλ ' ζ λ 'θ " , καμια α Yj τα�Yι, και Yj α Yj εια τουτου επεται απο ΤΥιν ' ψ λ ' Θ " , , υ ισΤΥ) τε εΙΟΤΥιτα του � εου, σιγουρα, κανενας υγΙΥις λ ' " , " 'ψ ογος σεν μ πορει να μας πεισει ωστε να πιστε ουμε 6τι ο Θε6ς όεν θέλΥισε να όYιμιoυρyfισει 6λα 6σα εΙναι στο νου του με ΤΥιν Ιόια εκεΙνΥ) τελει6ΤΥιτα με ΤΥιν οποΙα τα νοεΙ Μα, λένε, στα πράγματα όεν υπάρχει καμιά τελει6ΤΥιτα ή ατέλεια, αλλά 6,η υπάρχει σε αυτά, λόγω του οποΙου εΙναι τέλεια ή ατελή και λέγονται καλά ή

, ζ ' , ' β ' λ Θ ' κακα, ε�αρταται μοναχα απο ΤΥ) ου ΥισΥ) του � εου· ως εκ τούτου αν ο Θε6ς ήθελε, θα μπορούσε αυτ6 που τώρα , λ ' " ψ 'λ ειναι τε εωΤΥιτα να το κανει υ ισΤΥ) ατε εια, και αντι-

στρ6φως. Εντούτοις η άλλο θα ήταν αυτ6 απ6 ανοιχτή " β β ' , Θ ' , , , , σ ια ε αιωσΥ) οτι ο � εος, ο οποιος νοει αναγκαια αυτο

θ 'λ ' β ' λ ' , που ε ει, μπορει με ΤΥ) ου ΥισΥ) του να κα.ταφερει ώστε να νοεΙ τα πράγματα με άλλον τρ6πο απ6 εκεΙνον με τον οποΙο τα νοεΙ; Αλλά τούτο (6πως έόειξα μ6λις) εΙναι μέγα ατ6ΠΥιμα. Οπ6τε μπορώ να τους αντιστρέψω το επιχεΙΡΥιμα με τον εξής τρ6πο. Τα πάντα εξαρ-

, , ζ ' Θ ' 'Ε τωνται απο ΤΥιν ε�oυσια του � εου. τσι για να μ πο-, , ' λλ ' β 'λ ρουν τα πραγματα να ειναι α ιως, και Yj ου ΥισΥ) του

Θεού θα έπρεπε κατ' ανάγΚΥιν να εΙναι αλλιώς μα Yj βούλΥισΥ) του Θεού όεν όύναται να εΙναι αλλιώς (6πως όεΙξαμε μ6λις εναργέστατα, βάσει ΤΥις τελει6ΤΥιτας του

1 29

Η Θ Ι Κ Η

Θ ' ) Ά ' , " λ Μ εου . ρα ουτε τα πραγματα μπορουν να ειναι α -λιώς. Ομολογώ ότι αυτ� Yj γνώμΎΊ, που υποτάσσει τα πάντα σε μια ορισμένΥ) αόιάφΟΡΥ) βούλΎΊσΥ) του Θεού και

'ζ Ι , � Ι Ι , υποσΤΎΊΡΙ ει οτι τα παντα ει..,αρτωνται απο ΤΎΊν ευαρε-σκειά του, απέχει λιγότερο από ΤΎΊν αλ�θεια από ό,τι Yj

" 'ζ , Θ ' , γνωμΥ) εκεινων που υποσΤΎΊΡ Ι ουν οτι ο Μ εος κανει τα πάντα υπό το γνώμονα του αγαθού. Διότι οι τελευταίοι

, θ ' ' ζ , Θ " ς:.. φαινεται να ετουν ει..,ω απο τον Μ εο κατι που σεν ζ ' Ι Ι , ι Θ ' ει..,αρταται απο αυτον, κατι που πραττοντας ο Μ εος το

προσέχει σαν πρότυπο � στοχεύει σε αυτό σαν σε συγκεκριμένο σκοπό. Π ράγμα που, σίγουρα, όεν είναι τίποτε άλλο από υπoτα� του Θεού σΤΥ) μοίρα, όΎΊλαό� ό,τι πω άτοπο μπορεί να υποσΤΎΊριχθεί για τον Θεό,

, ς:.. ' ζ " , ς:.. , για τον οποιο σεΙι..,αμε ΟΤΙ ειναι το πρωτο και μοναοικο

ελεύθερο αίτιο τόσο ΤΎΊς ουσίας όλων των πραγμάτων όσο και ΤΎΊς ύπαρξ �ς τους. Οπότε όεν αξίζει να ξοόεύω χρόνο σΤΎΊν ανασκευ� αυτού του ατόπου.


Η δύναμη του Θεού είναι η ίδια η ουσία του.


Π ράγματι, από μόνYj ΤΎΊν αναγκαιόΤΎΊτα ΤΎΊς ουσίας του Θεού έπετα� όΤL ο Θεός είνα.L αίΤLΟ του εαυτού του (κατά την Πρότ. 1 1) και (κατά την Πρότ. 16 και το

Πόρο της) όλων των πραγμάτων. Άρα Yj όύναμΥ) του Θεού, με ΤΎΊν οποία ο ίόιος και όλα είναι και ενεργούν, είναι Yj ίόια Yj ουσία του. αΕ.Δ.

130



Ό, τ ι συλλαμβάνουμε να είναι στην εξουσία του Θεού,

είναι αναγκαία.


Π ' " 1: ' Θ " ραγματι, ο,τι ειναι σΤΥιν ε�oυσια του ... εου πρεπει (κατά την προηγ. Πρότ.) να περιλαμβάνεται σΤΥιν ouσΙα του έτσι ώστε να έπεται αναγκαΙα από αυτ�ν, ως εκ τούτου εΙναι αναγκαΙα. αΕ.Δ.


Δεν υπάρχει τίποτα από τη φύση του οποίου να μην

έπεται κάποιο αποτέλεσμα.


'Ο ' ' ζ ' θ ,τι υπαρχει εκφρα ει με συγκεκρψενο και κα ορι-, ι , Ι ι Θ ' ( , σμενο τροπο ΤΥ) φυσΥ) ΥιΤΟΙ ΤΥιν ουσια του ... εου κατα το

Πόρο της Πρότ. 25), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 34) ό,τι " ζ ' θ ' υπαρχει εκφρα ει με συγκεκρψενο και κα ορισμενο

τρόπο ΤΥ) όύναμΥ) του Θεού Yj οποΙα εΙναι αΙτω όλων των πραγμάτων, ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 16) από αυτό πρέπει να έπεται κάπο ω αποτέλεσμα. αΕ.Δ.

Π Α ΡΑ Ρ Τ Η Μ Α

ΕΙ: ' , Θ ' � " , �YιγYισα ΤΥ) φυσΥ) του ... εου και τις ωωΤΥιτες του: οτι υπάρχει αναγκαΙα· ότι εΙναι μοναόικός ότι εΙναι και ενεργεΙ από μόνΥ) ΤΥ)ν αναγκαιόΤΥ)τα ΤΥ)ς φύσΥις του· ότι εΙναι ελεύθερο αΙτω όλων των πραγμάτων, και με

131

Η Θ Ι Κ Η

" " Θ ' � , ποιον τροπο· οη τα παντα ειναι στον Μ εο και ε�αρτω-νται από αυτόν έτσι ώστε να μΎ)ν μπορούν ούτε να ε(ναι ούτε να νΟΎ)θούν χωρ(ς αυτόν- και τέλος ότι τα πάντα έχουν προκαθοριστε( από τον Θεό, όχι μεν από ΤΎ)ν ελευθερ(α βούλΎ)σΎ)ς, �τoι ΤΎ)ν απόλυΤΎ) ευαρέσκεια, αλλά από ΤΎ)ν απόλυΤΎ) φύσΎ), �τoι ΤΎ)ν άπεφΎ) 8ύναμ Ύ) του Θεού. Κατόπιν, παντού όπου 8όθΎ)κε ευκαφ(α φρόντισα να απομακρύνω ης πρoκαταλ�Ψεις που θα μπορούσαν

� , , � , � , να εμ ποο ισουν ΤΎ)ν κατανΟΎ)σΎ) των απoσει�εων μου· αλλά επει8� μένουν ακόμα ουκ ολ( γες πpoκαταλ�Ψεις που θα μπορούσαν, και μπορούν, και μάλιστα στον μέγιστο βαθμό, να εμ ποο(σουν τους ανθρώπους να ασπαστούν ΤΎ)ν αλλΎ)λουχ(α των πραγμάτων με τον τρό-

� , " ' � ζ , πο που ΤΎ)ν ε� Ύ)γΎ)σα, μου φανΎ)κε οτι α�ι ε τον κοπο να ης εγκαλέσω εοώ ενώπων του λόγου. Μα όλες όσες

, � ,� � , � , , � , επιχεφω να υπoσει�ω εσω ε�αρτωνται απο το ε�Ύ)ς ένα, όη οι άνθρωποι υποθέτουν κοινώς πως όλα τα φυσικά πράγματα ενεργούν, όπως οι (8ωι, για έναν

λ " 'ζ ' λ β ' β , τε ικο σκοπο· υποσΤΎ)Ρ Ι ουν μα ιστα ως ε αω οτι ο (8ως ο Θεός 8ιευθύνει τα πάντα προς κάποιον συγκεκρψένο τελικό σκοπό: λένε πράγμαη ότι ο Θεός έκανε τα πάντα για τον άνθρωπο και τον άνθρωπο για να τον λατρεύει. Π ΡΟΎ)γουμένως λω πόν θα θεωp�σω αυτό μόνο, θα ερευν�σω ΟΎ)λα8/1 πρ(vτα ΤΎ)ν αιτ(α για ΤΎ)ν οπο(α οι περισσότεροι συγκατατ(θενται σε τούΤΎ) ΤΎ)ν προκα-

' λ Ψ " λ ' , , ' θ τα Ύ) Ύ) και γιατι ο ο ι ειναι εκ φυσεως τοσο προ υμοι να ΤΎ)ν ασπαστούν. Έπειτα θα 8ε(ξω το ψεύοος αυτ�ς

' λ Ψ 'λ " , ι ΤΎ)ς προκατα Ύ) Ύ)ς και, τε ος, πως πηγασαν απο αυΤΎ)ν οι πρoκαταλ�Ψεις για το καλό και το κακό, ΤΎ)ν κατα

ξίωση και ΤΎ)ν αμαρτία, τον έπαινο και τον ψόγο, ΤΎ)ν

132

Π Ε Ρ Ι Τ Ο )" Θ Ε Ο )"

τάξη και ΤΊj σύγχυση, ΤΊjν ομορφιά και ΤΊjν ασχήμια,

και άλλες αυτού του είόους. Εντούτοις όεν είναι εόώ το κατάλλΊjλO μέρος να τις συναγάγουμε από ΤΊj φύσΊj του ανθρώπινου πνεύματος: Αρκεί να λάβω εόώ ως θεμέλιο αυτό που πρέπει να είναι πανθομολογούμενο· όΊjλαό� ότι όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται έχοντας άγνοια των αιτίων των πραγμάτων και ότι όλοι έχουν ΤΊjν ' ζ ζ " λ ' , , oρε� Ίj να επι ΊjΤOυν το οφε ος τους, πραγμα του οποιου έχουν συνείόΊjσΊj. Από αυτά πράγματι έπεται, πρώτον,

ότι οι άνθρωποι έχουν ΤΊj γνώμΊj πως είναι ελεύθεροι " , � β λ ' , εφοσον εχουν συνεΙOΊjσΊj των ου Ίjματων και των ορε-

ζ , � , , , , , �εων τους και οεν σκεφτονται ουτε κατ οναρ τα αιτια , ' � 'θ ' β 'λ απο τα οποια οιατι ενται να ορεγονται και να ου 0-

νται, επειό� τα αγνοούν. Έπεται, δεύτερον, ότι οι άνθρωποι ενεργούν τα πάντα για έναν τελικό σκοπό· όΊjλαό� για το όφελος που ορέγονται · από όπου προκύπτει ότι προσόοκούν πάντα να μάθουν μονάχα τα τελικά αίτια των όιενεργΊjθέντων πραγμάτων και άμα τα πλΊj-

θ ' ' ζ � , � , ' λ ' ΡOφOΡΊj ουν εφΊjσυXα ουν- επεΙOΊj οεν εχουν κανενα 0-

γο να αμφιβάλλουν περαιτέρω. Αν αόυνατούν όμως να τα πλΊjΡOφOΡΊjθOύν από άλλον, όεν τους μένει παρά να στραφούν προς τον εαυτό τους και να αναλογιστούν

λ ' " , θ 'ζ τους τε ικους σκοπους απο τους οποιους κα ορι ονται συ�θως οι ίόιοι σε παρόμοια πράγματα, και έτσι κρίνουν αναγκαία ΤΊjν ιόιοσυγκρασία του άλλου σύμφωνα με ΤΊj όικ� τους. Κατόπιν, αφού ανακαλύπτουν στον

, ' ζ " ' λ' , εαυτο τους και ε�ω απο αυτον οχι ιγα μεσα που συμ-βάλλουν ουκ ολίγο σΤΊjν επιόίωζΊj του οφέλους τους, , , βλ ' � ' , οπως π.χ. ματια για να επουν, οοντια για να μασουν, , ζ ' , 'λ χορτα και ωα για να τρεφονται, τον Ίj ιο για να φω-

Ι33

Η Θ Ι Κ Η

''Ι' θ ' λ ' Ψ ' , τι..,ονται, τη α ασσα για την εκτροφη αριων, κατε-λ ζ θ " λ ' , , ηι.,αν να εωρουν ο α τα φυσικα οντα σαν μεσα για � , ' λ � ' ζ " β ' , σΙΚΟ τους οφε ος και επειοη ι.,ερουν οτι ρηκαν ετοιμα εκεΙνα τα μέσα, και 8εν τα παρασκείιασαν οι ί8ιοι, β , , 'Ψ " , ' λλ ρηκαν αιτια να πιστε ουν οτι υπαρχει καποιος α ος που τα παρασκείιασε για τις ανάγκες τους. Διότι, αφότου θεώρησαν τα πράγματα ως μέσα, 8εν μποροίισαν

'ψ " " λλ " να πιστε ουν οτι εγιναν απο μονα τους α α, απο τα , ' 'Ι' 'θ ' μεσα που παρασκευα..,ουν συνη ως για τον εαυτο τους,

πΥ-ιγαν και συμπέραναν ότι υπάρχει κάποιος � κάποιοι 8ιοικητές της φίισης, προικισμένοι με ανθρώπινη ελευθερία, που φρόντισαν τα πάντα για τους ανθρώπους και έκαναν τα πάντα για τις ανάγκες τους. Μα εφόσον 8εν εΙ χαν ακοίισει ποτέ κάτι για την ι8ιοσυγκρασΙα τους, έπρεπε να την κρίνουν σίιμφωνα με τη 8ικ� τους, και , ' ζ ' Θ ' � θ ' , ετσι υποστηΡΙι.,αν οτι οι Μ εοι σιευ υνουν τα παντα για τις ανάγκες των ανθρώπων, ώστε να τους προσεταφι-

, λ β ' , " ψ , στουν και να αμ ανουν απο αυτους τις υ ιστες τιμες , , ' Ψ ' θ ' , , απο οπου προεκυ ε οτι κα ενας επινοησε, συμφωνα με

την ι8ιοσυγκρασΙα του, 8ιάφορους τρόπους λατρείας του Θεοίι, για να τους αγαπά ο Θεός περισσότερο από τους υπόλοιπους και να 8ιευθίινει ολόκληρη τη φίιση σίιμφωνα με τις ανάγκες της τυφλ�ς επιθυμίας και

, λ ζ ' ' Ε ' της ακορεστης π εονει.,ιας τους. τσι αυτη η προκα-τάληψη μετατράπηκε σε 8εισι8αιμονία και ρίζωσε βαθιά στα πνεύματα· πράγμα που �ταν υπαίτιο για το ότι καθένας πάσχισε με όλες του τις 8υνάμεις να κατανo�-

ζ ' λ " 'λ ' σει και να ει.,ηγησει τα τε ικα αιτια ο ων των πραγμα-των. Αλλά ζητώντας να 8είξουν ότι η φίιση 8εν κάνει

, , ( " , τιποτα ματαια τουτεστιν τιποτα που να μην ειναι για

134


, θ ' ) ' , τις αναγκες των αν ρωπων , το μονο που φαινεται να ' � ζ ' " Θ ' λ ' ζ ' εoει�αν ειναι οτι Ύj φυσΎj και οι � εοι παρα ΎjΡOυν ε�ισoυ με τους ανθρώπους. ΔεΙτε παρακαλώ πού έχει φτάσει το πράγμα! Ανάμεσα σε τόσες ευχέρειες ΤΎjς φύσΎjς πήγαν και βρ�καν ουκ ολΙ γες όυσχέρειες, όΎjλαό� κα-

, � " λ ' ζ ' ται γισες, σεισμους, νοσους κτ ., και υΠOσΤΎjρι�αν οτι συμβαΙνουν επειό� οι ΘεοΙ οργΙζονται λόγω των αόικιών που τους γΙνονται από τους ανθρώπους, �τoι λόγω των αμαΡΤΎjμάτων που όιαπράττονται σΤΎj λατρεΙα

, , β ' θ ' � , τους και παροτι Ύj εμπειρια οουσε κα Ύjμερινα οει-χνοντας με άπειρα παραόεΙ γματα ότι οι ευχέρειες και

� , β , � , , οι ουσχερειες συμ αινουν αοιακριτα τοσο στους ευσε-β ' , β ' � 'θ ' εις οσο και στους ασε εις, οεν παραΙΤΎj Ύjκαν απο

" ' λ Ψ , , αυΤΎj ΤΎj χρονια προκατα Ύj Ύj: τους Ύjταν πραγματι ευ-κολότερο να θέσουν και αυτό ανάμεσα στα άλλα άγνωστα πράγματα των οποΙων αγνοούσαν ΤΎj χρ�σΎj, και έτσι να όιαΤΎjρ�σOυν το παρόν και έμφυτο καθεστώς , , β , , 'ψ αγνοιας στο ΟΠΟΙΟ ρισκονταν, παρα να καταστρε ουν όλο εκεΙνο το κατασκεύασμα και να επινo�σoυν ένα

" Ε ' ζ β 'β ' , καινουργιο. τσι υΠOσΤΎjρι�αν ως ε αιο οτι οι κρι-Θ ' β , ' λ ' θ ' σεις των � εων υπερ αινουν κατα πο υ ΤΎjν αν ρωπινΎj

ικανόΤΎjτα: κάτι που θα �ταν ασφαλώς Ύj μoναόικ� αιτΙα να όιαφύγει εσαεΙ Ύj αλ�θεια από το ανθρώπινο γένος' αν τα MαθΎjματικά, που όεν ασχολούνται με τους τελικούς σκοπούς αλλά μονάχα με τις ουσΙες και τις ιόιόΤΎjτες των σΧΎjμάτων, όεν έόειχναν στους ανθρώπους έναν άλλο γνώμονα ΤΎjς αλ�θειας και πέρα από τα MαθΎjματικά μπορούν να υποόει χθούν και άλλα αΙτια ( " , θ ' � ' ) , τα οποια ειναι περιττο να απαρι μΎjσOυμε εοω απο τα οποΙα έγινε όυνατό να όιαπιστώσουν οι άνθρωποι αυτές

135

Η Θ Ι Κ Η

τ�ς κo�νές πρoκαταλ�Ψε�ς κα� να οόYjγΥιθούν σΤYjν αλYjθ� γνώσYj των πραγμάτων.

Εζ ' " 'θ " <-.,YjγYjσα επαρκως αυτο που υποσχε Yjκα κατα πρω-λ ' Γ � 'ζ " , � , , το ογο. �α να oε�'-.,ω τωρα οη Yj φυσYj οεν εχε� κανε-

ναν πρoό�αγεγραμμένo τελ�κό σκοπό κα� όη όλα τα τελ�κά α�ηα όεν είνα� παρά ανθρώπ�νες μυθοπλασίες, � ' 'ι' λ " Π ' , , οεν χρε�α'-.,ετα� πο υς κοπος. �στευω πραγματ� oτ� εόρα�ώθYjκε �DYj επαρκώς, τόσο από τα θεμέλ�α κα� τα

, " ' � ζ , , α�τ�α απο οπου εoε�'-.,α πως καταγετα� αυτYj Yj προκα-τάλYjψYj όσο κα� από ΤYjν Π ρότασYj 1 6 κα� τα Πορίσματα ΤYjς Π ρότασYjς 32, κα� επ�πλέoν από όλα εκείνα με

, ' � ζ ' , ' β , τα oπo�α εoε�'-.,α oτ� τα παντα στYj φυσYj α�νoυν με " , ' Ψ λ ' καπo�α α�ων�α αναγκαΙΟΤYjτα κα� υ �στYj τε εΙΟΤYjτα.

Ω ' θ θ ' , ζ " , � στοσο α προσ εσω ακομα το ε<-.,Yjς, oτ� αυτYj Yj o�-όασκαλία περί των τελ�κών σκοπών αναπoόoγυρ�ζε� oλωσό�όλoυ ΤYj φύσYj. Δ�ότ� αυτό που σΤYjν πραγματ�κόΤYjτα είνα� αίτ�o το θεωρεί ως αποτέλεσμα, κα� ανηστρόφως. Έπε�τα, αυτό που είνα� φύσε� πρότερο το κά-

, Κ 'λ ' " ψ νε� υστερο. α�, τε ος, αυτο που ε�να� υ �στo κα� τε-λε�ότατo το καθ�στά ατελέστατο. Δ�ότ� (παραλείποντας

� , , � " , � λ " ) τα ουο πρωτα επεωYj ε�να� προοYj α απο μονα τους , όπως εόρα�ώνετα� από ης Π ρoτάσε�ς 21 , 22, κα� 23, τελε�ότατo αποτέλεσμα είνα� εκείνο που παράγετα� από τον Θεό άμεσα κα� όσο περ�σσότερα ενό�άμεσα αίηα

' 'ι' ' θ " λ ' , χρε�α'-.,ετα� κατ� γ�α να παραχ ε�, τοσο ατε εστερο ε�-να� . Μα αν τα πράγματα που παράχθYjκαν από τον Θεό άμεσα εί χαν φτ�αχτεί γ�α να φτάσε� ο Θεός τον τελαό του σκοπό, τότε τα έσχατα, γ�α τα οποία φτ�άΧΤYjκαν τα πρώτα, θα �ταν κατ' ανάγΚYjν υπέρτατα όλων. Έπε�τα αυτ� Yj ό�όασκαλία αίρε� ΤYjν τελε�όΤYjτα του Θεού:


Διότι αν ο Θεός ενεργε� για έναν τελικό σκοπό, αναγκα�α ορέγεται κάη το oπo�o στερε�ται. Και παρότι οι Θεολόγοι και οι Mεταφυσικo� aιακρ�νουν μεταξύ του

λ ' , , '" λ " 1: τε ικου σκοπου ενοειας και του τε ικου σκοπου ε�o-μo�ωσΎ)ς, ομολογούν ωστόσο όη ο Θεός έκανε τα πάντα για τον εαυτό του, και όχι για τα aΎ)μιουΡΥ'ημένα πράγματα' επειa� πέρα από τον Θεό aεν μπορούν να υπο-'" ' 1: ' , "' , , θ oει�oυν τιποτα πριν απο ΤΎ) ΟΎ)μιουργια για το οποιο α

, Θ ' , ' '1' ενεργουσε ο � εος ως εκ τουτου αναγκα�oνται να ομο-

λoγ�σoυν αναγκα�α ότι ο Θεός στερε�τo και επιθυμούσε αυτά για τα oπo�α θέλΎ)σε να παρασκευάσει μέσα, όπως ε�ναι ολοφάνερο. Και aεν πρέπει να παραλειφθε� εaώ ότι οι Ακόλουθοι αυτ�ς ΤΎ)ς aιaασκαλ�ας, που θέλΎ)σαν να επιaείξουν ΤΎ)ν ιaιοφυ"tα τους υποaεικνύοντας τους τελικούς σκοπούς των πραγμάτων, εισ�γαγαν έναν νέο τρόπο επιχεΙΡΎ)ματoλoγ�ας για να τεκμΎ)ριώσουν ΤΎ) aιaασκαλία τους, aΎ)λαa� ΤΎ)ν απαγω� όχι εις αaύνατον, αλλά εις άγνοιαν- πράγμα που aείχνει ότι αυτ� Ύ) aιaασκαλία aεν είχε κανένα άλλο μέσο επιχεΙΡΎ)ματολoγ�ας. Διότι αν π.χ. έπεσε από κάποια στέγΎ) μια πέτρα στο κεφάλι κάποιου και τον σκότωσε, θα αποaε�-ζ ι Ι , ι , �oυν με τον παρακατω τροπο οτι Ύ) πετρα επεσε για να σκοτώσει τον άνθρωπο. Αν πράγματι aεν έπεσε για αυτό τον τελικό σκοπό, και Θεού θέλοντος, πώς θα μ πο-

" , ( , , , ρουσαν τοσες περιστασεις συχνα πραγματι συνεργουν πολλές συγχρόνως) να συνεργ�σoυν τυχαία; Θα απα-

, , , ' β "' " 1: ' νΤΎ)σεις ισως οτι συνε Ύ) επεΙΟΎ) φυσΎ)�ε ανεμος και επειa� ο άνθρωπος περνούσε από εκεΙ Μα θα επιμε�-

ι ι ζ ι , , ι νουν, γιατι φυσΎ)�ε ο ανεμος εκεινΎ) ΤΎ)ν ωρα; γιατι ο άνθρωπος περνούσε από εκε� ΤΎ)ν ίaια εκε�νΎ) ώρα; Αν

Ι37

Η Θ Ι Κ Η

, 1: ' " ' θ ' � , απαντησεις r..,ανα οτι ο ανεμος σΎjκω Ύjκε τοτε επεΙOΎj ΤΎjν ΠΡOΎjγOύμεVΎJ μέρα, με �συχo ακόμα καφό, Ύj θάλασσα άρχισε να ταράσσεται · και ότι ο άνθρωπος ε�χε

λ θ ' " 'λ θ ' 1: ' � , προσκ Ύj ει απο εναν φι ο· α επιμεινουν ι.,ανα, επεωΎj οι ερωτ�σεις οεν έχουν τέλος: γιατ� όμως ταράχθΎjκε Ύj θάλασσα; γιατ� προσκλ�θYjκε ο άνθρωπος εκε�νΎj ΤYjν ώρα; και ούτω καθεξ �ς, και οεν θα πάψουν να ρωτούν

, " , β 'λ τα αιτια των αιτιων ωσοτου καταφυγεις σΤΎj ου ΎjσΎj του Θεού, τουτέστιν στο άσυλο ΤΎjς άγνοιας. Παρο-

, , βλ ' ' θ ' μοιως, αμα επουν ΤΎjν κατασκευΎj του αν ρωπινου , " θ β , " σωματος μενουν εκ αμ οι και αγνοωντας τα αιτια το-

σΎjς τέXVΎJς συμπερα�νoυν ότι κατασκευάσΤΎjκε από μια τέχVΎJ όχι μΎjXανικ� αλλά θεϊκ� � υπερφυσικ�, και όη συστάθYjκε με τέτοων τρόπο ώστε το ένα μέρος να μΎj Υ ' ' λλ Α ' , ' ψ " ι.,Ύjμιωνει το α ο. πο οπου προεκυ ε οτι οποιος ερευ-

, λ θ " θ ' , 'Υ να τα α Ύj Ύj αιτια των αυματων και οποως πασΧΙι.,ει να κατανoε� τα φυσικά πράγματα ως μορφωμένος, και όχι να τα θαυμάζει ως βλάκας, θεωρε�ται σχεοόν πα-

, β ' , Ι Ι ι ντου ασε Ύjς και αφεταος και γωυχαρεται απο αυτους που τους λατρεύει ο όχλος σαν OιερμΎjνε�ς ΤΎjς φύσΎjς

Θ ' Δ ' 1: ' , θ " θ και των ... εων. ωη ι.,ερουν οη αν αρ ει Ύj αγνοια, α αρθεί το θάμπωμα, τουτέσην το μοναοικό μέσο που έχουν για να επιχεφΎjμαΤOλOγoύν και να οιαφυλάσσουν ΤΎjν αυθεντ�α τους. Αλλά το αφ�νω και περνώ σε αυτό που ανέλαβα να οιεξέλθω εοώ κατά τρίτο λόγο.

Αφότου οι άνθρωποι πε�σΤΎjκαν όη όλα όσα γ�νoνται, γίνονται για τους �oιoυς, �γαν και έκριναν κυριότερο σε κάθε πράγμα αυτό που τους ε�ναι ωφελψότατο και εκτίμΎjσαν ως υπέρτατα όλα εκε�να από τα

, ' Υ , " Ε ' οπωα εΠΎjρεαι.,oνταν με αριστο τροπο. τσι ΠΎjγαν και


Ι Ι Ι Ι ζ ι σχημαησαν εκε�νες τ�ς εννo�ες με ης oπo�ες ε'-οηγουν

ης φύσε�ς των πραγμάτων, όηλαό� το Καλό, το Κακό,

την Τάξη, τη Σύγχυση, το Θερμό, το Ψυχρό, ΤΥ)ν ομορφιά, κα� την Ασχήμια: κα� επε�ό� νόμ�ζαν τον εαυτό τους ελεύθερο, γενν�θY)καν o� έννo�ες του Επαίνου

κα� του Ψόγου, της Αμαρτίας κα� της Καταξίωσης

αλλά θα εξηγ�σω τ�ς τελευταίες παρακάτω, αφού θα έχω ό�εξέλθε� την ανθρώπ�νη φύση, ενώ εόώ θα εξηγ�σω εν συντομία ης πρώτες. ΔY)λαό�, κάλεσαν Καλό

καθετί που συμβάλλε� στην ευεξία κα� σΤΥ) λατρεία του Θεού, ενώ Κακό ό,τ� είνα� αντίθετο σε αυτά. Kα� επε�ό� όσo� όεν κατανοούν τη φύσΥ) των πραγμάτων, αλλά

' "Ι' , � , , τα φαντα�oντα� μοναχα, οεν καταφασκουν τ� ποτα γ�α , λ β ' , τα πραγματα κα� εκ αμ ανουν τη φαντασ�α γ�α νου, , , , , �

, , ' ζ π�στευoυν γ� αυτο ακραοαντα oτ� υπαρxε� τα'-οη στα πράγματα, αγνοώντας τη φύση των πραγμάτων κα� τη ό�κ� τους. Δ�όη όταν είνα� ό�ευθετημένα έτσ� ώστε όταν μας αναπαρίσταντα� μέσω των α�σθ�σεων να

, "1' " λ ' μπορουμε να τα φαντα�oμαστε ευκο α, κα� συνεπως να τα θυμόμαστε εύκολα, λέμε όη είνα� καλά τακτοπo�ημένα, ενώ στην αντιθετη περίπτωση όη είνα� κακά τακτoπo� ημένα, �τo� συγκεχυμένα. Kα� όεόομένου " , "1" ' λ ' οη οσα μπορουμε να φαντα�oμαστε ευκο α μας ε�να� π�o ευxάρ�στα από τα υπόλo� πα, o� άνθρωπo� προη-

ι ι ζ

Ι , ' ζ

ι μουν την τα'-ο Υ) απο τη συγχυση· σαν Υ) τα'-ο η να ηταν κάτι στη φύσΥ) πέρα κα� άσχετα από τη φαντασίας μας

λ ' , Θ ' � , , ' ζ κα� ενε οη ο ... εος oημωυΡΎYJσε τα παντα με τα'-οη κα�

, , , ζ ' � , � με αυτο τον τροπο, xωρ�ς να το '-οερουν, προσοιοουν

στον Θεό φαντασία' εκτός ίσως αν θέλουν να προνόησε ο Θεός γ�α την ανθρώπινΥ) φαντασία ό�ευθετώντας όλα

139

Η Θ Ι Κ Η

τα πράγματα με τρόπο που να μπορούν να τα φαντάζoντα� ευκολότατα· ούτε καν τους πρoβληματίζε� ότ�

, " β , , υπαρχουν απεφα πραγματα που υπερ α�νoυν κατα πο-λύ τη φαντασία μας κα� πλείστα που, λόγω της καχε-1;:' 1 , , Αλλ ' " ��ας της, τη ρ�xνoυν σε συΓΧυση. α αρκετα επ αυτού. O� υπόλo�πες έννo�ες, έπε�τα, οεν είνα� επίσης

, , " ' ζ θ τιποτα περα απο τρoπo� του φαντα εσ α� με τους 0-

, " ζ � , , πo�oυς η φαντασ�α εΠΊJρεα ετα� με o�αφoρoυς τροπους, κα� ωστόσο, από τους αόαείς θεωρoύντα� σαν κύρ�α κατηγOρ�ματα των πραγμάτων- επε�o�, όπως είπαμε �Oη, π�στεύoυν ότ� όλα τα πράγματα έγ�ναν γ�α τους ίοωυς κα� λένε τη φύση κάποωυ πράγματος καλ� � κακ�, υγ�� σάπ�α κα� φθαρμένη καταπώς εΠΊJρεά-ζ " Π ' , λ β ' oντα� απο αυτο. .χ., αν η Κ�VΊJση την oπo�α αμ α-νουν τα νεύρα από τα αντ�κείμενα που αναπαρίσταντα�

, ' β ' λλ ζ ' , μεσω των ματ�ων συμ α ε� στην ευε��α, τα ανταε�-μενα που την προκαλούν λέγoντα� όμορφα, ενώ όσα εγείρουν την αντίθετη κίνηση, άσχημα. Έπε�τα όσα κ�νoύν την αίσθηση μέσω των ρoυθoυν�ών καλoύντα� εύοσμα � ούσοσμα, όσα μέσω της γλώσσας, γλυκά � π�κρά, νόστ�μα � άνοστα, κτλ. Ενώ όσα μέσω της αφ�ς, σκληρά � μαλακά, τραx�ά � λεία, κτλ. Kα� , 'λ ' ' λ " , θ ' β οσα τε ος κ�νoυν τα αυτ�α, εμε oτ� εκπεμπουν ορυ ο, " , ' ζ 'λ θ ' , ηχο η αρμoν�α, η oπo�α �ετρε ανε τους αν ρωπους τοσο

λ ' , 'ψ ' Θ " πο υ ωστε να π�στε ουν oτ� κα� ο � εος ακομα απο-λαμβάνε� την αρμονία. Ούτε έλε�Ψαν o� Φ�λόσoφo� που πείστηκαν ότ� o� oυράν�ες κ�ν�σε�ς συνθέτουν μ�α αρμονία. Όλα αυτά οείχνουν επαρκώς ότ� καθένας έκρ�νε τα πράγματα κατά τη o�άθεση του εγκεφάλου του, � μάλλον ότ� εξέλαβε γ�α πράγματα τους εΠΊJρεασμoύς

14°


Ι Ο Ι � Ι Ι ( ΤΎjς φαντασιας. ποτε οεν ειναι να απορεις για να Ι I � Ι ) 'θ σΎjμειωσOυμε εν παροοω και τουτο που γεννΎj Ύjκαν

ζ ' θ Ι Ι � Ι Ι β Ι μετα�υ των αν ρωπων τοσες ο ιχογνωμιες οσες ιω-νουμε, από τις oπo�ες τελικά ο Σκεπτικισμός. Διότι, παρότι τα ανθρώπινα σώματα συμφωνούν σε πολλά, όιαφωνούν ωστόσο σε πλε�στα και γι' αυτό εκε�νo που στον έναν φα�νεται καλό, στον άλλο φα�νεται κακό· εκε�νo που στον ένα φα�νεται ταΚΤOΠOΙΎjμένO, στον άλλο φαίνεται συγκεχυμένο· εκείνο που για τον έναν ε�ναι ευχάριστο, για τον άλλον ε�ναι όυσάρεστο, και ούτω

θ ζ Ι Ι Ι � Ι Ι κα εc..,Ύjς, πραγματα που αντιπαρερχομαι εοω τοσο ε-πειό� όεν ε�ναι το κατάλλΎjλO μέρος να τα πραγματευ-

Ι r Ι � Ι Ι β Ι τω ex prOleSSO, οσο και επεΙOΎj οι παντες τα ιωνουν επαρκώς. Όλοι πράγματι έχουν ακούσει το: όσα κεφάλια τόσες γνώμες καθένας κι Ύj γνώμΎj του· τα μυαλά όιαφέρουν όσο οι ουρανίσκοι : γνωμικά που όε�xνoυν επαρκώς ότι οι άνθρωποι κρ�νoυν τα πράγματα κατά ΤΎj όιάθεσΎj του εγκεφάλου τους και τα φαντάζονται μάλλον παρά τα κατανοούν. Αν πράγματι ε�xαν κατα-

Ι Ι Ι � � λ ' ζ Ι νOΎjσει τα πραγματα, εκεινα, αν οεν τους οε εα αν 0-

λους, τουλάχιστον θα τους έπειθαν, όπως μαρτυρούν τα MαθΎjματικά.

Βλέπουμε έτσι ότι όλες οι έννοιες με τις oπo�ες ο Ι λ θ/ζ ζ Ι Ι Ι Ι Ι οχ ος συνΎj ι ει να ε�Ύjγει ΤΎj φυσΎj ειναι μοναχα τροποι του φαντάζεσθαι και όεν όΎjλώνOυν ΤΎj φύσΎj των πραγμάτων αλλά μονάχα μια κατάστασΎj ΤΎjς φαντασίας και επειό� έχουν ονόματα σαν να �ταν όντα υπάρχοντα l ζ Ι Ι � λ Ι Ι λ ' λλ Ι ε�ω απο ΤΎj φαντασια, οεν τις κα ω οντα ογου, α α φαντασίας, και ως εκ τούτου όλα τα εναντ�oν μας επιxει ρ�ματα που αντλούνται από παρόμοιες έννοιες μπο-

141

Η Θ Ι Κ Η

ρούν να αντ�κρoυστoύν εύκολα. Πολλοί πράγματ� συγ'fjθίζουν να επ�χεΙΡYjματολογούν ως εξ�ς. Αν όλα έποντα� από ΤYjν αναγκα�όΤYjτα ΤYjς τελε�όταΤYjς φύσYjς του Θεού, από πού πρo�λθαν άραγε τόσες ατέλε�ες σΤΥ) φύσYj; ΔYjλαό� Yj μέxρ� σαπίλας αποσύνθεσΥ) των πραγμάτων, Yj ασx�μ�α τους που προκαλεί αYjόία, Yj σύγχυcrYj, το κακό, Yj αμαρτία, κτλ; Αλλά, όπως είπα μόλ�ς, ανασκευάζoντα� εύκολα. Δ�ότι Yj τελε�όΤYjτα των πραγ-

ι / " β ' , ματων πρεπε� να εκτψατα� μονο ασε� ΤYjς φυσYjς κα� ΤYjς όύναμ�ς τους, κα� γ�' αυτό τα πράγματα όεν είνα� περ�σσότερo � λ�γότερo τέλε�α λόγω του ότ� προσφέρουν απόλαυσΥ) � προσβάλλουν τις α�σθ�σε�ς των ανθρώπων, συμβάλλουν � απάόουν σΤYjν ανθρώπ�νY) φύσYj. Σε όσους ρωτούν όμως: γ�ατί ο Θεός όεν όYjμ�ούργYjσε 'λ θ ' " β ' , ο ους τους αν ρωπους ετσ� ωστε να κυ ερνωντα� μονο από ΤYjν καθοό�γYjσYj του λόγου; όεν απαντώ παρά το εξ�ς: επε�ό� όεν του έλλε�Ψε Yj ύλΥ) γ�α να όYjμ�ουργ�σε� τα πάντα, από τον ύΨ�στo ως τον κατώτατο βαθμό τελε�όΤYjτας �, γ�α να κυρ�oλεκτ�σω περ�σσότερo, επε�ό� o� νόμo� ΤYjς φύσYjς του �ταν τόσο ευρείς ώστε αρκούσαν γ�α ΤYjν παραγωγ� όλων όσα μπορούν να

λλ θ ' ' " , , � ζ συ Yjφ ουν απο καποων απειΡΟ νου, οπως απεoε��α σΤYjν Π ρότασΥ) 16.

Αυτές είνα� o� πρoκαταλ�Ψε�ς που ανέλαβα να επ�σYjμάνω εόώ. Αν μένουν ακόμα oρ�σμένες ΤYjς ίό�ας υφ�ς, μπορούν να ό�oρθωθoύν από τον καθένα με λίγΥ) μελέτYj.

Τέλος του πρώτου μέρους.

Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Φ Υ Σ Η Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Π Ρ Ο Ε Λ Ε Υ Σ Η Σ

Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ

Περνώ τώρα στην εξήγηση όσων πρέπει να έπονται

αναγκαία από την ουσία του Θεού, ήτοι του αιώνιου

και άπειρου Όντος. Όχι μεν όλωγ αποδείξαμε πράγ

ματι ότι από αυτήν πρέπει να έπονται άπειρα με άπει

ρους τρόπους, Πρόταση 16 του μέρους 1 : αλλά μονάχα

όσων μπορούν να μας οδηγήσουν, σαν από το χέρι, στη

γνώση του ανθρώπινου Πνεύματος και της ύψιστης

ευδαιμονίας του.


1 Μ " , " ' "Ι' . ε τον ορο σωμα εννοω εναν τροπο που εκφρα",ει με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο τ-ψ ουσία του Θεού καθόσον θεωρείται ως εκτεταμένο πράγμα· βλ.

το Πόρο της Πρότ. 25 του μέρ. 1 . 2. Στ-ψ ουσία κάποωυ πράγματος λέω ότι ανήκει

αυτό που, αν όοθεί, το πράγμα τιΘεται αναγκαία, και αν αρθεί, το πράγμα αίρεται αναγκαία" ή αυτό χωρίς το οποίο το πράγμα, και τανάπαλιν αυτό το οποίο χωρίς το πράγμα, όεν μπορεί ούτε να είναι ούτε να συλληφθεΙ

3. Με τον όρο ιόέα εννοώ ένα εννό'Υ)μα του Π νεύμα-'"Ι' ' Π ' λ ' , τος που σΧ'Υ)ματι",εται απο το νευμα ογω του οτι

είναι σκεπτόμενο πράγμα.

145

Η Θ Ι Κ Η

Ε Π ΕΞ Η Γ Η Σ Η

Λέω εννόημα μάλλον, παρά αντίληψη, επειδή το όνο

μα αντίληψη φαίνεται να δηλώνει ότι το Πνεύμα πά

σχει από ένα αντικείμενο. Ev(V το εννόημα φαίνεται να

εκφράζει μια ενέργεια του Πνεύματος.

4. Με τον όρο ταφιαστfJ ι3έα εννοώ μια ι3έα που, καθόσον θεωρείται στον εαυτό της χωρίς συσχέτιση με το αντικείμενο, έχει όλες τις ι3ιότητες fJ τις εν30γενείς παρωνυμίες της αληθούς ι3έας.


Λέω ενδογενείς για να αποκλείσω εκείνη που είναι

εξωγενής, δηλαδή τη συμφωνία της ιδέας με το ιδεατό

της.

5 Δ ' , , , ' ζ . ιαρκεια ειναι η αοριστη συνεχιση της υπαρ<..,ης.


Λέω αόριστη επειδή δεν μπορεί ποτέ να καθοριστεί

από την ίδια τη φύση του υπάρχοντος πράγματος,

ούτε και από το ποιητικό αίτιο που αναγκαία θέτει,

όμως δεν αίρει, τη1! ύπαρξη του πράγματος.

6. Με τους όρους πραγματικότητα και τελειότητα εννοώ το ί3ω.

7. Με τον όρο ενικά πράγματα εννοώ όσα είναι πεπερασμένα και έχουν καθορισμένη ύπαρξη. Καθότι αν πολλά Άτομα συνεργούν σε μία ενέργεια έτσι ώστε να

Π Ε Ρ Ι Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ

, ' λ ζ" ' λ ' θ ' ε�να� ο α μα � α�τ�α ενος αποτε εσματος, τα εωρω όλα ως ένα εν�κό πράγμα.

Α Ξ Ι Ω Μ ΑΤΑ

1. Η ουσία του ανθρώπου όεν ενέxε� ΤΥ)ν αναγκαία / ζ / , / t: ' υπαρc.,Υ), τουτεσην, συμφωνα με ΤΥ)ν ταc.,Υ) ΤΥ)ς φυσΥ)ς, είνα� τόσο όυνατόν να υπάρxε� ο τάόε κα� ο όείνα άνθρωπος όσο κα� να μΥ)ν υπάρxε�.

2. Ο άνθρωπος σκέφτετα�. 3. Δεν υπάρχουν τρόπo� του σκέπτεσθα� όπως Υ) α

γάΠΥ), Υ) επ�θυμία, ή oπoιo�όήπoτε σY)μαίνoντα� με το , θ " ψ ' , ονομα συνα�σ Υ)μαΤΙΧΥ) εΠY)ρε�α ΤΥ)ς υΧΥ)ς, παρα αν υπάρxε� στο ίόιο Άτομο Υ) �όέα του αγαΠΥ)μένου πράγματος, του επ�θυμoύμενoυ πράγματος, κτλ. Μα Υ) �όέα μπορεί να υπάρxε� ακόμα κ� αν όεν υπάρxε� κανένας άλλος τρόπος του σκέπτεσθα�.

4 Α θ ' " " ' ζ . � σ ανομαστε oτ� ενα oρ�σμενo σωμα εΠYJρεα ε-τα� με πολλούς τρόπους.

5. Δεν α�σθανόμαστε ούτε ανηλαμβανόμαστε άλλα εν�κά πράγματα πέρα από τα σώματα κα� τους τρόπους του σκέπτεσθα�.

Βλ. τα Αιτήματα μετά την Πρόταση 13.


Η Σκέψη είναι κατηγόρημα του Θεού, ήτοι ο Θεός

είναι σκεπτόμενο πράγμα.


Ο ' 'ψ ' , � � , 'ψ ' � εν�κες σκε ε�ς, Y)ΤO� Υ) ταοε κα� Υ) oε�να σκε Υ), ε�να� τρόπo� που (κατά το Πόρο της Πρότ. 25 του μέρ. 1)

147

Η Θ Ι Κ Η

' ζ ' θ " εκφρα ουν με συγκεκρψενο και κα ορισμενο τροπο τη , Θ ' Ά Θ ' ' ζ ' , φυσΎj του ... εου. ρα στον ... εο αρμο ει ενα καΤΎjγOΡΎjμα

(κατά τον Ορ. 5 του μέρ. 1) που το εννόΎjμά του ενέχουν 'λ " ψ ' , λλ β ' ο ες οι ενιχες σκε εις, μεσω του οποωυ και συ αμ α-

Η Σ 'ψ λ ' , , , , νονται . κε Ύj οιπον ειναι ενα απο τα απεφα κα-, Θ ' , ' ζ , ΤΎjγOΡΎjματα του ... εου το οποιο εκφρα ει ΤΎjν απεφΎj

και αιώνια ουσία του Θεού (βλ. τον Ορ. 6 του μέρ. 1) , �τoι ο Θεός είναι σκεπτόμενο πράγμα. α Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ' Π ' ' " ζ ' OυΤΎj Ύj ΡOτασΎj καταφαινεται επισΎjς απο το εc.,Ύjς, , , λλ ' β " , οτι μπορουμε να συ α ουμε ενα απεφο σκεπτομενο ον. Διότι όσο περισσότερα μπορεί να σκεφτεί ένα σκεπτόμενο ον τόσο περισσότερΎj πραγματιχόΤΎjτα �τoι

λ ' λλ β ' ' " τε εωΤΎjτα το συ αμ ανουμε να περιεχει ' αρα ενα ον που μπορεί να σκεφτεί άπεφα με άπεφους τρόπους είναι αναγκαία άπεφο όυνάμει του σκέπτεσθαι. Έτσι

, , , 'ψ λλ β ' , αφου, προσεχοντας μονο ΤΎj σκε Ύj, συ αμ αν ου με ενα άπεφο Ον, Ύj ΣκέψΎj (κατά τους Ορ. 4 και 6 του μέρ. 1) , , Ι , , Ι ι

ειναι κατ αναγΚΎjν ενα απο τα απεφα καΤΎjγOΡΎjματα του Θεού, όπως θέλαμε.

Π Ρ n ΤΑ Σ Η 2

Η Έκταση είναι κατηγόρημα του Θεού, ήτοι ο Θεός

είναι εκτεταμένο πράγμα.


Η απόόειζΎj ΤOύΤΎjς ΤΎjς Π ρότασΎjς βαίνει με τον ίόω

τρόπο με ΤΎjν απόόειζΎj ΤΎjς ΠΡOΎjγOύμενΎjς.



Στον Θεό υπάρχει κατ' ανάγκην μια ιδέα τόσο της

ουσίας του όσο και όλων όσα έπονται κατ' ανάγκην

από την ουσία του.


Ο Θ ' , ( Ι Τ7 ι 1 ι ι � εος πραγμαη κατα την ιψοτ. τουτου του με-

)

ι

Ι

Ι

,

/

ρους μπορει να σκεφτει απειρα με απειρους τροπους, �τoι (πράγμα που είναι το ίδιο, κατά την Πρότ. 16 του

ι 1) , � , , 'λ μερ. να σχηματισει μια ισεα της ουσιας του και ο ων όσα έπονται κατ' ανάγκην από αυτ�ν. Μα καθετί που

ι

ζ ι

Θ " " ( ι ειναι στην ε�oυσια του � εου, ειναι κατ αναγκην κατα

την Πρότ. 35 του μέρ. 1 ) ' άρα μια τέτοια ι3έα υπάρχει κατ' ανάγκην, και (κατά την Πρότ. 15 του μέρ. 1) πουθενά αλλού παρά στον Θεό. ο' Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με ης λέξεις «3ύναμη του Θεού» ο όχλος εννοεί την ελεύθερη βούληση του Θεού και τη 3ικαιο30σία του επί όλων όσα υπάρχουν, τα οποία για το λόγο αυτό θεωρούνται κοινώς ως εν3εχόμενα. Λένε πράγματι όη ο Θεός έχει την εξουσία να καταστρέψει και να εκμη3ενίσει τα πάντα. Κατόπιν, συγκρίνουν συχνότατα τη 3ύναμη του Θεού με τη 3ύναμη των Βασιλέων. Αλλά το ανασκευάσαμε στα Πορίσματα 1 και 2 της Π ρότασης 32 του μέρους 1 , και 3εΙξαμε, στην Π ρόταση 16 του μέρους 1 , ότι ο Θεός ενεργεΙ με την Ι3ια αναγκαιότητα με την οποΙα νοεί τον εαυτό του, τουτέστιν όπως έπεται από την αναγκαιότητα της θε'�κ�ς φύσης (όπως υπο-

Ι49

Η Θ Ι Κ Η

'ζ , 'λ ) , Θ " , στηρι ουν ομοφωνα ο οι οτι Ο Μ εος νοει τον εαυτο του, έπεται με την ίόια επίσ'Υ)ς αναγκαιόΤ'Υ)τα ότι ο Θεός

, , , ' Δ ' ζ , ενεργει απεφα με απεφους τροπους. εΙι.,αμε επειτα, σΤ'Υ)ν Π ρότασ'Υ) 34 του μέρους 1 , όη Ύj όύναμΎj του Θεού όεν είναι τίποτα πέρα από ΤΎjν ενεργούσα ουσία του Θ ' " ' � , λλ ' β Μ εου' ως εκ τουτου ειναι τοσο ασυνατον να συ α ουμε ότι ο Θεός όεν ενεργεί όσο ότι όεν υπάρχει. Κατόπιν, αν θέλαμε να πρoxωρ�σoυμε παραπέρα, θα μπορούσα επίσΎjς να όείξω εόώ ότι εκείνΎj Ύj όύναμΎj ΤΎjν οποία ο όχλος προσκολλά στον Θεό, όχι μονάχα είναι ανθρώπινΎj (πράγμα που όείχνει ότι ο όχλος συλλαμβάνει τον Θεό ως άνθρωπο � εν είόει ανθρώπου), αλλά και ενέχει αόυναμία. Αλλά όεν θέλω να λέω και να ξαναλέω το ίόω πράγμα. Παρακαλώ μονάχα τον αναγνώσΤΎj θερμά να σταθμίσει πάλι και πάλι όσα ειπώθΎjκαν επ' αυτού του πράγματος στο μέρος 1 , από ΤΎjν Π ρότασΎj 16 μέχρι το τέλος. Διόη κανένας όεν θα μπορέσει να ανηλΎjφθεί ορθά όσα θέλω αν όεν φροντίσει στον μέγιστο βαθμό να μΎj συγχέει ΤΎj όύναμΎj του Θεού με ΤΎjν ανθρώΠΙνΎ) όύναμΎj � ΤΎj όικαωόοσία των Βασιλέων.


Η ιδέα του Θεού, από την οποία έπονται άπειρα με

άπειρους τρόπους, δεν μπορεί παρά να είναι μοναδική.


Ο ' � λ β " , , απεφος νους σεν περι αμ ανει ηποτα περα απο τους , Θ ' , , ( ι εΠΎJρεασμOυς του Μ εου και τα καΤΎjγOΡ'Y)ματα του κατα

την Πρότ. 30 του μέρ. 1) . Μα ο Θεός είναι μοναόικός (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 14 του μέρ. 1 ) . Άρα Ύj ιόέα


του Θεού, από ΤYjν οποία έπoντα� άπεφα με άπεφους τρόπους, 3εν μπορεί παρά να είνα� μoνα3�κ�. α Ε.Δ.

Π Ρ ΟΤΑΣ Η 5

Το μορφικό είναι των ιδεών αναγνωρίζει για αίτιο τον

Θεό καθόσον μονάχα θεωρείται ως σκεπτόμενο πράγ

μα, και όχι καθόσον εξηγείται με ένα άλλο κατηγό

ρημα. Τουτέστιν, οι ιδέες τόσο των κατηγορημάτων

του Θεού όσο και των ενικών πραγμάτων αναγνωρί

ζουν για ποιητικό αίτιο όχι τα ίδια τα ιδεατά, ήτοι τα

πράγματα που γίνονται αντιληπτά, αλλά τον ίδιο τον

Θεό καθόσον είναι σκεπτόμενο πράγμα.


Κ Ι β ' Π Ι 3 Ι Ι αταφα�νετα� ασε� ΤYjς ροτασYjς του του του με-ρους. Εκεί πράγματ� συμπεράναμε ότ� ο Θεός μπορεί να σΧYjματίσε� μ�α �3έα ΤYjς ουσίας του κα� όλων όσα ι " Ι Ι / ξ Ι Ι Ι επoντα� κατ αναγΚYjν απο αυΤYjν απο το ε Yjς μονο, οη ο Θεός είνα� σκεπτόμενο πράγμα, κα� όχ� από το όη είνα� ανηκείμενο ΤYjς �3έας του. Οπότε το μορφικό Ι � Ι 'ζ Ι Θ Ι θ ' ε�να� των ισεων αναγνωρ� ε� γ�α α�τ�o τον ... εο κα οσον

είνα� σκεπτόμενο πράγμα. Αλλά απo3ε�κνύετα� κα� αλλ�ώς. Το μορφικό είνα� των �3εών είνα� ένας τρόπος του σκέπτεσθα� (όπως είναι αυτονόητο), τoυτέστ�ν (κα

τά το Πόρο της Πρότ. 25 του μέρ. 1) ένας τρόπος που ' ζ Ι Ι Ι Θ Ι εκφρα ε� με συγκεκρψενο τροπο ΤYj φυσYj του ... εου

θ ' Ι Ι Ι Ι ( κα οσον ε�να� σκεπτομενο πραγμα, ως εκ τουτου κα-

τά την Πρότ. 10 του μέρ. 1) 3εν ενέχε� το εννόYjμα κανενός άλλου καΤYjγορ�ματος του Θεού, κα� συνεπώς (κατά το Αξ. 4 του μέρ. 1) 3εν είνα� αποτέλεσμα κα-

Η Θ Ι Κ Η

, ' λλ ' " 'ψ νενος α ου καΤYjγΟΡYjματος, παρα μονο ΤYjς σκε Yjς: , , , � , 'ζ ως εκ τουτου το μορφικο ειναι των ωεων αναγνωρι ει

για α�τω τον Θεό καθόσον μονάχα θεωpε�ται ως σκεπτόμενο πράγμα, κτλ. ο.Ε. Δ.

Π Ρ ΟΤΑ Σ Η 6

Οι τρόποι ενός οποιουδήποτε κατηγορήματος έχουν

για αίτιο τον Θεό καθόσον μονάχα θεωρείται υπό ε

κείνο το κατηγόρημα του οποίου είναι τρόποι, και όχι

καθόσον θεωρείται υπό κανένα άλλο.


Κ ' θ ' , λλ β ' , α ε καΤYjγΟΡYjμα, πραγμαη, συ αμ ανεται μεσω , " λλ ' ( ' του εαυτου του χωρις α ο καΤYjγΟΡYjμα κατα την

Πρ ότ. 10 του μέρ. 1) . Οπότε οι τρόποι κάθε καΤYjγοp�ματoς ενέχουν το εννόYjμα του καΤYjγορ�ματός τους, " ' λλ ' , ( / οχι ομως α ου καΤYjγΟΡYjματος ως εκ τουτου κατα το

Αξ. 4 του μέρ. 1) έχουν για αίτω τον Θεό καθόσον μονάχα θεωρείται υπό εκείνο το καΤYjγόΡYjμα του οποίου είναι τρόποι, και όχι καθόσον θεωρείται υπό κανένα άλλο. ο.Ε.Δ.


Από εόώ έπεται ότι το μορφικό είναι των πραγμάτων που όεν είναι τρόποι του σκέπτεσθαι όεν έπεται από ΤΥ) θε'ίκ� φύσΥ) επειό� γνώρισε ΠΡΟYjγουμένως τα πράγματα, αλλά τα ιόεατά πράγματα έπονται και συμπεραίνονται από τα καΤYjγορ�ματά τους με τον ίόιο τρόπο και με ΤYjν ίόια αναγκαιόΤYjτα με ΤYjν οποία έπονται οι � " , Σ 'ψ , � , � ωεες απο το καΤYjγΟΡYjμα ΤYjς κε Yjς, οπως oει�αμε.

152



Η τάξη και η σύνδεση των ιδεών είναι ίδια με την

τάξη και τη σύνδεση των πραγμάτων.


Kαταφαίνετα� μέσω του Aξ�ώματoς 4 του μέρους 1 . Δ ' "," ' ' θ ' ζ ' , , ωτ� Ί') ωεα κα ε α�τ�ατoυ εc.,αρτατα� απο ΤΊ') γνωσΊ') του α�τίoυ του οποίου είνα� αποτέλεσμα.


Απ6 εόώ έπετα� 6τ� Ί') όύναμΊ') του σκέπτεσθα� του Θεού είνα� ίσΊ') με ΤΊ')ν ενεργ� όύναμΊ') του ενεργείν του. Τουτέστ�ν, 6,τ� έπετα� μoρφ�κά απ6 ΤΊ')ν άπειρΊ') φύσΊ') του Θεού, έπετα� αντ�κεψενικά στον Θε6 απ6 ΤΊ')ν �όέα του Θεού με ΤΊ')ν ίό�α τάξΊ') κα� σύνόεσΊ').

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εόώ, πρ�ν πρoχωρ�σoυμε παραπέρα, πρέπε� να ανακα-λ ' " "'" 'ζ ' '''" εσουμε στΊ') μνΊ')μΊ') αυτο που οε�c.,αμε παραπανω' ΟΊ')-λαό� πως 6,τ� μπορεί να συλλΊ')φθεί απ6 έναν άπειρο νου σαν συν�στών ΤΊ')ν ουσία ΤΊ')ς υπ6στασΊ')ς αν�κε� μονάχα σε μία κα� μoναό�κ� υπ6στασΊ'), κα� συνεπώς 6τ� Ί') σκεπτ6μενΊ') υπ6στασΊ') κα� Ί') εκτεταμένΊ') υπ6στασΊ') είνα� μία κα� Ί') αυτ� που γίνετα� καταλΊ')ΠΤ� άλλοτε υπ6 το μεν καΤΊ')γ6ΡΊ')μα κα� άλλοτε υπ6 το όε. Παρομοίως, ένας τρ6πος ΤΊ')ς έκτασΊ')ς κα� Ί') �όέα εκείνου του τρ6που είνα� ένα κα� το αυτ6 πράγμα, αλλά εκφρασμένο με όύο τρ6πους πράγμα που φαίνετα� να το είόαν νεφελωόώς

, , Εβ ' "'" λ "," ' , , oρ�σμενo� απο τους ρα�oυς, ΟΊ') αοΊ') oσo� υπoστΊ')Ρ�-

153

Η Θ Ι Κ Η

ζ ι Θ ι Θ ι Ι ι ουν οτι ο Μ εος, ο νους του Μ εου και τα νοουμενα απο αυτόν πράγματα είναι ένα και το αυτό. Π .χ., ένας κύκλος υπάρχων στ'Υ) φύσ'Υ) και 'Υ) ιόέα του υπάρχοντος κύκλου, 'Υ) οποία είναι επίσ'Υ)ς στον Θεό, είναι ένα και

ι ι 1: ι ι � ι το αυτο πραγμα που ει..,'Υ)γειται μεσω ο ιαφορετικων κα-ι , Ι Ι λλ / β ι Τ'Υ)γΟΡ'Υ)ματων" και γι αυτο ειτε συ α ουμε Τ'Υ) φυσ'Υ)

υπό το καΤ'Υ)γόΡ'Υ)μα Τ'Υ)ς Έκτασ'Υ)ς, υπό το καΤ'Υ)γόΡ'Υ)μα Τ'Υ)ς Σκέψ'Υ)ς, � υπό oπoιoό�πoτε άλλο, θα ανακαλύψουμε

ι ι 1 1: ι ι ι ι � μια και Τ'Υ)ν αυτ'Υ) ται.., 'Υ), 'Υ)ΤΟΙ μια και Τ'Υ)ν αυτ'Υ) συνοεσ'Υ) αιτίων, τουτέστιν τα ίόια πράγματα να έπονται τα μεν από τα όε. Και αν είπα ότι ο Θεός είναι αίτιο Τ'Υ)ς ιόέας π.χ. του κύκλου, καθόσον μονάχα είναι σκεπτόμενο πράγμα, και του κύκλου, καθόσον μονάχα είναι εκτεταμένο πράγμα, το είπα επειό� το μορφικό είναι Τ'Υ)ς ιόέας του κύκλου όεν μπορεί να συλλ'Υ)φθεί παρά μέσω ενός άλλου τρόπου του σκέπτεσθαι σαν εγγύτατο αίτιο, και εκείνος πάλι μέσω ενός άλλου, και ούτως επ' άπειρον, έτσι ώστε ενόσω τα πράγματα θεωρούνται ως τρόποι του σκέπτεσθαι οφείλουμε να εξ 'Υ)γούμε Τ'Υ)ν τάξ'Υ) ολόκλ'Υ)Ρ'Υ)ς Τ'Υ)ς φύσ'Υ)ς, �τoι Τ'Υ) σύνόεσ'Υ) των αιτίων, μέσω

ι Σ 'ψ Ι θ ' του καΤ'Υ)γΟΡ'Υ)ματος Τ'Υ)ς κε 'Υ)ς και μονο, και κα οσον θεωρούνται ως τρόποι Τ'Υ)ς Έκτασ'Υ)ς πρέπει επίσ'Υ)ς να

1: ι 1 1: λ ' λ ι ι ει.., 'Υ)γουμε Τ'Υ)ν ται.., 'Υ) ο οκ 'Υ)Ρ'Υ)ς Τ'Υ)ς φυσ'Υ)ς μεσ ω του κα-Τ'Y)γoρ�ματoς Τ'Υ)ς Έκτασ'Υ)ς και μόνο, και το ίόιο εννοώ για τα άλλα καΤ'Y)γoρ�ματα. Οπότε αίτιο των πραγμάτων, όπως είναι στον εαυτό τους, είναι σΤ'Υ)ν πραγματικόΤ'Υ)τα ο Θεός, καθόσον σύγκειται από άπειρα κατ'Υ)-

ι ι � ι 1: ι γΟΡ'Υ)ματα" και προς το παρον οεν μπορω να το ει..,'Υ)γ'Υ)σω σαφέστερα.

154


Π Ρ ΟΤΑΣ Η 8

Οι ιδέες των μη υπαρχόντων ενικών πραγμάτων ήτοι

τρόπων πρέπει να περιλαμβάνονται στην άπειρη ιδέα

του Θεού όπως οι μορφικές ουσίες των ενικ(nν πραγ

μάτων ήτοι τρόπων περιέχονται στα κατηγορήματα

του Θεού.


Τ , Π ' ' β ' , oυΤΎJ ΎJ poτασΎJ καταφαινεται ασει ΤΎJς πpOΎJγoυμε-λλ ' , ' β ' , νΎJς α α κατανοειται σαφεστερα ασει του πpOΎJγoυ-

μενου ΣχολΙου.


Απ6 εόώ έπεται 6τι εν6σω τα ενικά πράγματα όεν , ' θ ' λ β ' υπαρχουν παρα κα οσον περι αμ ανονται στα καΤΎJγo-

p�ματα του Θεού, το αντικεψενικ6 τους εΙναι, �τoι οι ιόέες τους, όεν υπάρχουν παρά καθ6σον υπάρχει ΎJ άπεφΎJ ιόέα του Θεού. Και άμα λέμε 6τι τα ενικά πράγ-

, , , θ ' λ β ' ματα υπαρχουν οχι μοναχα κα οσον περι αμ ανονται στα καΤΎJγoP�ματα του Θεού, αλλά και καθ6σον λέμε , � , � , , , ' ϊ;:' ΟΤΙ σ ιαρκουν, οι ωεες τους ενεχουν επισΎJς ΤΎJν υπαΡc.,ΎJ μέσω ΤΎJς οποΙας λέμε 6τι όιαρκούν.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α � , ϊ;:" , , ν, για ασpoτεpΎJ ει., ΎJγΎJσΎJ τουτου του πραγματος, επι-θυμεΙ κανεΙς ένα παράόειγμα, όεν θα μπορούσα ασφα-λ ' � , , ϊ;:" , , ως να σωσω κανενα που να ει., ΎJγει ταφιαστα το πραγ-μα για το οποΙο μιλώ εόώ, επειό� εΙναι μοναόικ6" ωστ6σο θα πpoσπαθ�σω να το φωτΙσω 6σο εΙναι όυνατ6ν.

155

Η Θ Ι Κ Η

ΔYJλα'Ο�, ο κύκλος είναι τέτοιας φύσYJς ώστε τα ορθο-, 'ζ " 'λ γωνια που σΧYJματι ονται απο τα τμYJματα ο ων των

ευθειών γραμμών που αλλYJλοτέμνονται σε αυτ6ν είναι , 1: ' , , λ ' , ισα μετα�υ τους οποτε στον κυκ ο περιεχονται απεφα

θ " 1: ' , " ορ ογωνια ισα μετα�υ τους: ωστοσο, για κανενα απο αυτά 'Οεν μπορούμε να πούμε 6τι υπάρχει παρά καθ6σον υπάρχει ο κύκλος, ούτε επίσYJς μπορούμε να πούμε 6τι υπάρχει YJ ι'Οέα κάποιου απ6 αυτά τα παΡαλλYJλ6γΡαμμα παρά καθ6σον περιλαμβάνεται σΤYJν ι'Οέα του κύκλου. Ας συλλάβουμε τώρα 6τι απ6 αυτά τα άπεφα παΡαλλYJλ6γραμμα υπάρχουν μονάχα 'Ούο, 'ΟYJλα'Ο� το Ε και το Δ. Και οι ι'Οέες τους ασφαλώς υπάρχουν τώρα 6χι μονάχα καθ6σον περιλαμβάνονται απλά σΤYJν ι'Οέα του κύκλου

λλ ' θ ' , ' 1: ' α α και κα οσον ενεχουν ΤYJν υπαp�Y) εκεινων των ορ-θογωνίων, πράγμα που τις κάνει να 'Οιακρίνονται απ6 τις υπ6λοιπες ι'Οέες των υπ6λοιπων ορθογωνίων.

Il μ U ΤΑ Σ Η 9

Η ιδέα ενός εν ενεργεία υπάρχοντος ενικού πράγματος

έχει για αίτιο τον Θεό όχι καθόσον είναι άπειρος αλλά

καθόσον θεωρείται επηρεασμένος από την ιδέα ενός

άλλου εν ενεργεία υπάρχοντος ενικού πράγματος, της

οποίας επίσης αίτιο είναι ο Θεός καθόσον είναι επηρε

ασμένος από μια άλλη τρίτη, και ούτως επ' άπειρον.


Α Π ΟΔ ΕΙ Ξ Η

Η ι8έα ενός εν ενεργεία uπάρχοντος εναού πράγματος είναι ένας ενικός τρόπος τοu σκέπτεσθαι 8ιακριτός από τοuς uπόλοιποuς (κατά το Πόρο και το Σχόλ. της Πρότ.

8 τούτου), ως εκ τούτοu (κατά την Πρότ. 6 τούτου) έχει για αίτιο τον Θεό καθόσον μονάχα είναι σκεπτόμενο πράγμα. Μα όχι (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1) καθόσον είναι σκεπτόμενο πράγμα απολύτως, αλλά καθόσον θεωρείται επηρεασμένος από έναν άλλο τρόπο τοu σκέπτεσθαι, και αίτιο αuτού επίσYjς είναι ο Θεός καθόσον είναι επηρεασμένος από έναν άλλο, και ούτως επ' άπειρον. Μα Yj τάξΥ) και Yj σύν8εσΥ) των ι8εών (κατά την

Πρότ. 7 τούτου) είναι ί8ια με ΤYjν τάξΥ) και ΤΥ) σύν8εσΥ) των αιτίων- άρα αίτιο μίας ενα�ς ι8έας είναι μια άλλΥ) ι8έα, �τoι ο Θεός καθόσον θεωρείται επηρεασμένος από μια άλλΥ) ι8έα, και αuτ�ς επίσYjς καθόσον είναι επηρεασμένος από μια άλλYj, και ούτως επ' άπεφον. ο.Ε.Δ.


r ' β , " � , ια Ο,τι σuμ αινει στο ενικο αντικειμενο οποιασοYjΠΟ-τε ι8έας, uπάρχει μια γνώσΥ) τοu στον Θεό καθόσον μονάχα έχει ΤYjν ι8έα αuτού τοu αντικεψένοu.


r ' β , , � , � , ια ο,τι σuμ αινει στο ανταειμενο οποιασΟYjποτε ιοε-ας, uπάρχει μια ι8έα τοu στον Θεό (κατά την Πρότ. 3

, ) ' θ ' " λλ ' θ ' θ τουτου οχι κα οσον ειναι απεφος α α κα οσον εω-ρείται επηρεασμένος από μια άλλΥ) ι8έα ενός ενικού πράγματος (κατά την προηγ. Πρότ.) , αλλά (κατά την

157

Η Θ Ι Κ Η

Πρότ. 7 τούτου) Yj τάξΊΊ και Yj σύνόεσΊΊ των ιόεών είναι ,� ' ζ , � " Ισια με ΤΊΊν ται..,ΊΊ και ΤΊΊ συνσεσΊΊ των πραγματων- αρα

, , β Ι ! , ι Yj γνωσΊΊ αυτου που συμ αινει σε καποιο ενικο αντικει-μενο θα είναι στον Θεό καθόσον μονάχα έχει ΤΊΊν ιόέα αυτού του αντικειμένου. ο. Ε.Δ.


Στην ουσία του ανθρώπου δεν ανήκει το είναι της

υπόστασης, ήτοι η υπόσταση δεν συνιστά τη μορφή

του ανθρώπου.


Το είναι ΤΊΊς υπόστασΊΊς, πράγματι, ενέχει ΤΊΊν αναγκαία ύπαρξΊΊ (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 1) . Αν λοιπόν το είναι ΤΊΊς υπόστασΊΊς αν�κε σΤΊΊν ουσία του ανθρώπου, τότε όοθείσΊΊς ΤΊΊς υπόστασΊΊς θα όιόόταν αναγκαία ο άνθρωπος (κατά τον Ορ. 2 τούτου), και συνεπώς ο άνθρωπος θα υπ�pχε αναγκαία, πράγμα που (κατά το Αξ. 1 τούτου) είναι άτοπο. Άρα, κτλ. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ' Π ' � , , β ' ουΤΊΊ Yj ροτασΊΊ αΠΟσεικνυεται επισΊΊς ασει ΤΊΊς Π ρότασΊΊς 5 του μέρους 1 , όΊΊλαό� ότι όεν υπάρχουν όύο υποστάσεις ΤΊΊς ίό ιας φύσΊΊς. Αφού όμως μπορούν να υπάρχουν πολλοί άνθρωποι, αυτό που συνιστά ΤΊΊ μopφ� του ανθρώπου όεν είναι το είναι ΤΊΊς υπόστασΊΊς.

Ε λ , , Π ' , β ' πι π εον, αυΤΊΊ Yj ροτασΊΊ καταφαινεται ασει των

υπόλοι πων ιόιoτ�των ΤΊΊς υπόστασΊΊς, όΊΊλαό� ότι Yj , , , " ' βλ υποστασΊΊ ειναι απο ΤΊΊ φυσΊΊ ΤΊΊς απειΡΊΊ, αμετα ΊΊΤΊΊ,

αόιαίρεΤΊΊ, κτλ., όπως μπορεί να όει εύκολα ο καθένας.



Από εόώ έπεται ότι Υ) ουσία του ανθρώπου συνίσταται

από συγκεκριμένες τρoπoπoι�σεις των καΤΥ)γΟΡΥ)μά

των του Θεού.


Δ ι Ι ι ( Ι Π ι ) ιοτι το ειναι ΤΥ)ς υποστασΥ)ς κατα την προηγ. ροτ.

όεν αν�κει σΤΥ)ν ουσία του ανθρώπου. Άρα Υ) ουσία αυτ� (κατά την Πρότ. 15 του μέρ. 1) είναι κάτι που είναι στον Θεό και που όεν μπορεί ούτε να είναι ούτε να συλλΥ)φθεί

ι Θ ι ι ( ι Π ι Π ι 25 ι χωρις τον '" εο, Υ)ΤΟΙ κατα το ορ. της ροτ. του μερ.

1) ι Ι Ι Ι / ζ Ι ενας εΠYJρεασμoς 'Υ)ΤΟΙ τροπος που εκφρα ει Τ'Υ) φυσΥ) του Θεού με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όλοι οφείλουν ασφαλώς να παραόεχτούν ότι τ ί ποτα όεν

μπορεί να είναι � να συλλΥ)φθεί χωρίς τον Θεό. Διότι

όλοι ομολογούν ότι ο Θεός είναι το μοναόικό αίτιο όλων

των πραγμάτων, τόσο ΤΥ)ς ουσίας τους όσο και Τ'Υ)ς ύ-ζ Ι Ι ι Θ ι Ι ι παΡ<-,'Υ)ς τους, τουτεστιν οτι ο ... εος ειναι αιτιο των πραγ-

μάτων όχι μονάχα σύμφωνα με το γίγνεσθαι, όπως

λένε, αλλά και σύμφωνα με το είναι. Μα οι περισσότεροι λένε συγχρόνως ότι σΤ'Υ)ν ουσία κάποιου πράγματος αν�κει αυτό χωρίς το οποίο το πράγμα όεν μπορεί ούτε να είναι, ούτε να συλλ'Υ)φθεί· ως εκ τούτου � πιστεύουν ότι Υ) φύσΥ) του Θεού ανήκει σΤΥ)ν ουσία των ό'Υ)μιουργ'Υ)μένων πραγμάτων, ή ότι τα ό'Υ)μιουργ'Υ)μένα πράγματα μπορούν είτε να είναι είτε να συλλ'Υ)φθούν χωρίς τον Θεό, ι ι ι β β ι '" β ι 'Υ), πραγμα που ειναι ε αιοτερο, σεν τα ρισκουν αρκε-

159

Η Θ Ι Κ Η

τά με τον εαυτό τους. Η αιτΙα αυτού του πράγματος , " � , ' Ι:: Φ λ πιστευω πως Ύjταν οτι οεν ΤΎjΡΎjσαν ΤΎjν ται.,Ύj του ι 0-

σοφεΙν. Διότι πΙστεψαν ότι Ύj θεϊκ� φύσΎj, ΤΎjν οποΙα έπρεπε να ενατενΙσουν πριν από όλα επειό� εΙναι πρότεΡΎj τόσο ως προς ΤΎj γνώσΎj όσο και ως προς ΤΎj φύσΎj, ι ι ' t:' / , Ι ειναι εσχαΤΎj σΤΎjν ται.,Ύj ΤΎjς γνωσΎjς και οτι τα πραγμα-

τα που καλούνται αντικεΙμενα των αισθ�σεων εΙναι , 'λ ' , ' ψ " , ζ προτερα ο ων" απο οπου προεκυ ε οτι οσο ενατενι αν

τα φυσικά πράγματα όεν σκέπτονταν κανένα πράγμα λι γότερο από ό,τι ΤΎj θε'�κ� φύσΎj, και όταν αργότερα έστρεφαν ΤΎjν Ψυχ� τους σΤΎjν ενατένισΎj ΤΎjς θεϊκ�ς φύσΎjς όεν μπορούσαν να σκεφτούν κανένα πράγμα λιγότερο από ό,τι τις πρώτες μυθοπλασΙες τους, πάνω στις οποΙες εΙχαν oικoόoμ�σει ΤΎj γνώσΎj των φυσικών πραγ-

, � � " , � , β θ ' ματων' οεοομενου οτι αυτες οεν μπορουσαν να OΎj Ύj-σουν σε τΙποτα σΤΎj γνώσΎj ΤΎjς θεϊκ�ς φύσΎjζ ως εκ

, � 1:: ' " , τουτου οεν ΠΡΟι.,ενει απορια αν επεσαν σε τοσες αντι-φάσεις. Αλλά το αφ�νω. Διότι πρόθεσ� μου εόώ �ταν να 1:: ' , , � , " , ει.,ΎjγΎjσω μοναχα γιατι οεν ειπα οτι ανΎ)κει σΤΎjν ουσια

κάποιου πράγματος αυτό χωρΙς το οποΙο το πράγμα όεν μπορεΙ ούτε να εΙναι ούτε να συλλΎjφθεΙ ' όΎjλαό�, επειό� τα ενικά πράγματα όεν μπορούν να εΙναι χωρΙς τον Θεό, ούτε να συλλΎjφθOύν' και ωστόσο ο Θεός όεν αν�κει σΤΎjν ουσΙα τουζ αλλά εΙπα ότι συνιστά αναγκαΙα ΤΎjν ουσΙα κάποιου πράγματος αυτό που αν όοθεΙ, το πράγμα τΙθεται, και αν αρθεΙ, το πράγμα αΙρεται: � αυτό χωρΙς το οποΙο το πράγμα, και τανάπαλιν αυτό το οποΙο χωρΙς το πράγμα, όεν μπορεΙ ούτε να εΙναι, ούτε να συλλΎjφθεΙ

160

Π Ε Ρ ] Τ Ο Υ Π i\' Ε Υ 1'11 Α Τ Ο Σ


Το πρώτο που συνιστά το ενεργό είναι του ανθρώπι

νου Πνεύματος δεν είναι τίποτε άλλο από την ιδέα

κάποιου εν ενεργεία υπάρχοντος ενικού πράγματος.


Η οuσία τοu ανθρώποu (κατά το Πόρο της προηγ.

ττ Ι ) ' , " l1Ρ ΟΤ. σuν�στατα� απο σuγκεκρψενοuς τροποuς των καΤYJγΟΡYJμάτων τοu ΘεοΙΙ, όYJλαό� (κατά το Αξ. 2 τού-

) " ' θ ' 'λ του απο τροποuς τοu σκεπτεσ α� ' μα, απο ο οuς αu-τοΙΙς, φιισε� πρ6τεΡΥ) (κατά το Αξ. 3 τούτου) είνα� YJ � , � θ ' , 'λ ' ( , �oεα, κα� 0 0 ε�σYJς αUΤYJς o� uπο o�πo� τρoπo� σε σχεσΥ)

, � " , , ) 'λ με τοuς οποωuς YJ �oεα ε�να� φuσε� προτεΡΥ) oφε� ouv να εΙνα� στο ίόω άτομο (κατά το Αξ. 3 τούτου). Ως εκ τοuτοu YJ �όέα είνα� το πρώτο ποu σuν�στά το εΙνα� τοu ανθρώπ�νοu Π νεΙΙματος. Μα 6χ� YJ �όέα εν6ς μΥ) uπάρ-

, Δ " ( ' Π Ι ττ ι χοντος πραγματος. ωτ� τοτε κατα το ορ. της ΙlΡΟΤ. 8 τούτου) όεν θα μποροΙΙσαμε να ποΙΙμε 6τ� YJ Ιό�α YJ �όέα uπάρχε� ' άρα θα εΙνα� YJ �όέα εν6ς εν ενεργεΙα uπάρχοντος πράγματος. Μα 6χ� εν6ς άπειροu πράγματος. Δ�6-τ� ένα άπειρο πράγμα (κατά τις Προτ. 21 και 22 του

ι 1) ' " , , μερ. πρεπε� να uπαρχε� παντοτε αναγκα�α' μα αuτο (κατά το Αξ. 1 τούτου) εΙνα� άτοπο' άρα το πρώτο ποu σuν�στά το ενεργ6 εΙνα� τοu ανθρώπ�νοu Π νεΙΙματος εΙνα� YJ �όέα εν6ς εν ενεργεΙα uπάρχοντος εν�κoιι πράγματος. α Ε.Δ.


Απ6 εόώ έπετα� 6τ� το ανθρώπ�νo Π νεΙΙμα εΙνα� ένα

161

Η Θ Ι Κ Η

μέρος του άπειρου νου του Θεού. Επομένως όταν λέμε , θ ' Π ' λ β ' , � , oτ� το αν ρωπ�νo νευμα αντ� αμ ανετα� το ταοε ΎJ το aείνα, aεν λέμε τίποτε άλλο παρά όη ο Θεός, όχ� κα-θ ' " λλ ' θ ' ζ , , οσον ε�να� απειρος α α κα οσον ε�ΎJγε�τα� μεσω ΤΎJς φύσΎJς του ανθρώπ�νoυ Π νεύματος, �τo� καθόσον συν�στά ΤΎJν ουσία του ανθρώπ�νoυ Π νευματος, έχε� ΤΎJν τάaε � ΤΎJ aείνα �aέα' κα� όταν λέμε ότ� ο Θεός έχε� ΤΎJν τάaε � ΤΎJ aείνα �aέα όχ� μονάχα καθόσον συν�στά ΤΎJ φυσΎJ του ανθρώπ�νoυ Π νευματος αλλά καθόσον έχε� συγχρόνως με το ανθρώπ�νo Πνεύμα κα� ΤΎJν �aέα ενός άλλου πράγματος, τότε λέμε ότ� το ανθρώπ�νo Π νεύμα

λ β ' " " , ανη αμ ανετα� ενα πραγμα εν μερε� , ΎJΤO� αταιρ�αστα.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εaώ, αναμφΙβολα, o� αναγνώστες θα σαστίσουν κα� θα σoφ�στoύν πολλά που εγείρουν πρoβλ�ματα, εξα�τίας

, λ ' ' ζ ' αυτου τους παρακα ω να πρoχωΡΎJσoυν μα � μου με αργό β�μα κα� να μΎJν εκφέρουν κρΙσΎJ μέχρ� να a�αβάσουν τα πάντα.

Π Ρ Ο Τ Α Σ Η 1 2

ΙΌ β Ι Ι Ι ,τι συμ αινει στο αντικειμενο της συνιστωσας το

ανθρώπινο Πνεύμα ιδέας πρέπει να γίνεται αντιληπτό

από το ανθρώπινο Πνεύμα, ήτοι θα υπάρχει αναγκαία

στο Πνεύμα μια ιδέα αυτού του πράγματος: Τουτέ

στιν, αν το αντικείμενο της συνιστώσας το ανθρώπινο

Πνεύμα ιδέας είναι ένα σώμα, στο σώμα αυτό δεν θα

μπορεί να συμβεί τίποτα που να μη γίνεται αντιληπτό

από το Πνεύμα.

162



Π ' ' β , , ραγματι, για ο,τι συμ αινει στο αντικειμενο οποιασ-a-ήποτε ιaέας, υπάρχει αναγκαία μια γνώσΎ) αυτού του πράγματος στον Θε6 (κατά το Π όρο της Πρότ. 9 τού-

) θ ' θ ' " � , του κα οσον εωρειται εΠΎ)ρεασμενος απο ΤΎ)ν ιοεα

, ,

' ( ' Π ' αυτου του αντικειμενου, τουτεστιν κατα την ροτ.

1 1 ' ) θ ' , " , τουτου κα οσον συνιστα το πνευμα καποιου πραγ-

Γ ' β ' λ ' , ματος. ια Ο,τι συμ αινει οιπον στο αντικειμενο ΤΎ)ς συνιστώσας το ανθρώπινο Π νεύμα ιaέας, Ύ) γνώσΎ) του υπάρχει αναγκαία στον Θε6 καθ6σον συνιστά ΤΎ) φύσΎ)

θ ' Π ' ' ( Ι Π Ι του αν ρωπινου νευματος, τουτεστιν κατα το ορ.

της Πρότ. 1 1 τούτου) Ύ) γνώσΎ) αυτού του πράγματος θα εΙναι αναγκαία στο Πνεύμα, -ήτοι το Πνεύμα το αντιλαμβάνεται. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τούτη Ύ) Π ρ6τασΎ) καταφαίνεται επίσΎ)ς και κατανοεΙται σαφέστερα βάσει του Σχολίου ΤΎ)ς Π ρ6τασης 7 τούτου, το οποίο aες.


Το αντικείμενο της συνιστώσας το ανθρώπινο Πνεύ

μα ιδέας είναι το Σώμα, ήτοι ένας συγκεκριμένος εν

ενεργεία υπάρχων τρόπος της Έκτασης, και τίποτε

άλλο.


Πράγματι, αν το Σώμα aεν -ήταν το αντικεΙμενο του ανθρώπινου Πνεύματος, οι ιaέες των εΠΎ)ρεασμών του

Η Θ Ι Κ Η

Σώματος όεν θα �ταν στον Θεό (κατά το Πόρο της

Πρότ. 9 τούτου) καθόσον συνιστά το Π νεύμα μας αλλά καθόσον θα συνιστούσε το πνεύμα ενός άλλου πράγματος, τουτέστιν (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) οι ιόέες των εΠΎ)ρεασμών του Σώματος όεν θα �ταν στο Πνεύμα μας μα (κατά το Αξ. 4 τούτου) έχουμε ιόέες των επηρεασμών του σώματος. Άρα το αντικεΙμενο της συνιστώσας το ανθρώπινο Π νεύμα ιόέας εΙναι το Σώμα, και αυτό (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου) ως εν ενεργεία υπάρχον. Έπειτα, αν υ�ρxε πέρα από το Σώμα και ένα άλλο αντικεΙμενο του Πνεύματος, αφού (κατά την Πρότ. 36 του μέρ. 1) όεν υπάρχει τίποτε από το οποΙο να μην έπεται κάποιο αποτέλεσμα, θα έπρεπε αναγκαΙα (κατά την Πρότ. 12 τούτου) να υπάρχει στο Π νεύμα μας μια ιόέα κάποιου αποτελέσματός του· μα (κατά το Αξ. 5 τούτου) όεν υπάρχει καμιά ιόέα αυτού. Άρα το αντικεΙμενο του Πνεύματός μας εΙναι το υπάρχον Σώμα και τίποτε άλλο. αΕ.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ λΤ Α

Από εόώ έπεται ότι ο άνθρωπος σύγκειται από Πνεύμα και Σώμα και ότι το ανθρώπινο Σώμα υπάρχει έτσι όπως το αισθανόμαστε.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από τούτα κατανοούμε όχι μονάχα ότι το ανθρώπινο Π νεύμα είναι ενωμένο με το Σώμα αλλά και τι πρέπει

Ι λ / � Ι Π Ι Σ Ι να εννοουμε με τις ει..,εις ενωση νευματος και ω-ματος. Εντούτοις, κανένας όεν θα μπορούσε να το κατανo�σει ταιριαστά �τoι ό ιακριτά αν ΠΡOΊjγOυμένως


\.' ' ζ " Σ " σεν γνωρι ε ταφιαστα ΤΎ) φυσΎ) του ωματος μας. Δ ' , \.' 'ζ , ' \." λ \.' ' λ ' ωτι οσα σει�αμε μεχρι τουσε ειναι ο ωσσω ου κανα και όεν αν�κoυν περισσότερο στους ανθρώπους από ό,τι στα υπόλοιπα Άτομα, τα οποία ωστόσο, αν και σε όιαφορετικούς βαθμούς, είναι όλα έμβια. Διότι για 0-

πoιoό�πoτε πράγμα υπάρχει αναγκαία στον Θεό μια ιόέα ΤΎ)ς οποίας αίτω είναι ο Θεός με τον ίόιο τρόπο που είναι αίτιο ΤΎ)ς ιόέας του ανθρώπινου Σώματος: και ως εκ τούτου ό,τι είπαμε για ΤΎ)ν ιόέα του ανθρώπινου Σώματος πρέπει να το πούμε αναγκαία και για ΤΎ)ν ιόέα oπoωυό�πoτε πράγματος. Ωστόσο όεν μπορούμε

, θ " \." \." ζ ' επισΎ)ς να αρ� ουμε οτι οι ισεες σιαφερουν μετα�υ τους όπως τα ίόια τα αντικείμενα και Ύ) μία υπερτερεί ΤΎ)ς άλλΎ)ς και περιέχει περ ισσότερΎ) πραγματικόΤΎ)τα καταπώς το αντικείμενο ΤΎ)ς μίας υπερτερεί του αντικειμένου ΤΎ)ς άλλΎ)ς και περιέχει περισσότερΎ) πραγματικόΤΎ)τα" και για το λόγο αυτό, για να καθορίσουμε σε τι όιαφέρει και σε τι υπερτερεί το ανθρώπινο Π νεύμα σε σχέσΎ) με τα υπόλοιπα, είναι αναγκαίο, όπως είπαμε, να γνωρίσουμε ΤΎ) φύσΎ) του αντικειμένου του, τουτέστιν του ανθρώπινου Σώματος. Δεν μπορώ όμως να

ζ , "" " " θ 'λ ΤΎ)ν ε�Ύ)γΎ)σω εσω, ουτε ειναι αναγκαω για οσα ε ω να \.' 'ζ Ω ' λ ' , ζ ' " , απoσει�ω. στοσο εω εν γενει το ε�Ύ)ς, οτι οσο καποω

Σώμα είναι ικανότερο από τα υπόλοιπα στο να ενεργεί � να παθαίνει περισσότερα συγχρόνως, τόσο το Π νεύμα του είναι ικανότερο από τα υπόλοιπα στο να αντι-λ β ' , , , , αμ ανεται περισσοτερα συγχρονως και οσο περισσο-

ι Ι , � Ι Ι ι τερο οι ενεργειες ενος σωματος ε�αρτωνται μονο απο το ίόω, και όσο λιγότερο το συνόράμουν άλλα σώματα στο ενεργείν, τόσο ικανότερο είναι το πνεύμα του να

165

Η Θ Ι Κ Η

νοεί με διακριτό τρόπο. Και α.πό τούτα μπορούμε να αναγνωρίσουμε πόσο ένα πνευμα υπερτερεί σε σχέσΥ) με τα άλλα: έπε�τα μ πορουμε επίσYJς να Sοuμε γ�α πo�α α�τία Sεν έχουμε γ�α το Σώμα μας παρά ολωσS�όλου συγκεχυμένΥ) γνώσYJ, κα� άλλα πολλά τα οποία θα συ-

ι ι E� ι Ι Ι Ι ' � ζ ναγαγω στα επομενα. '-oα�τιας αυτου νoμ�σα oτ� α'-o� ε τον κόπο να εξYJγ�σω κα� να αποSείξω π�o επακρ�βώς τα παραπάνω, αλλά γ�α να το κάνω είνα� αναγκαίο να θέσω λίγες προκείμενες περί ΤYJς φuσYJς των σωμάτων.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 1

Όλα τα σώματα � κ�νoυντα� � YJρεμοUν.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 2

Κάθε σώμα κ�νείτα� άλλοτε βραSuτερα κα� άλλοτε ταχυτερα.

Λ Η Μ Μ Α 1

Τα σώματα διακρίνονται μεταξύ τους από την άποψη

της κίνησης και της στάσης, της ταχύτητας και της

βραδύτητας, και όχι από την άποψη της υπόστασης.


Υποθέτω πως το πρώτο μέρος τουτου του Λ�μματoς εΙνα� αυτονόYJΤΟ. Μα το ότι τα σώματα Sεν S�ακρΙνο-

ι ι Ψ

Ι Ι ι ντα� απο ΤYJν απο YJ ΤYJς υποστασYJς καταφα�νετα� τοσο βάσε� ΤYJς Πρότ. 5 όσο κα� βάσε� ΤYJς Πρότ. 8 του μέρ.

1 . Αλλά σαφέστερα βάσε� όσων ε� πώθYJκαν στο Σ χόλ.

ΤYJς Πρ ότ. 15 του μέρ. 1 .

166


Λ Η Μ Μ Α 2

Όλα τα σώματα συμφωνούν σε ορισμένα.


'Ολ " ' ζ ' , α τα σωματα, πραγματι, συμφωνουν στα ει.:;ης, οτι ενέχουν το εννόYjμα ενός και του αυτού καΤYjγορ�ματος (κατά τον Ορ. 1 τούτου). Έπειτα, ότι μπορούν να κινούνται άλλοτε βραόύτερα και άλλοτε ταχύτερα, και απολύτως, άλλοτε να κινούνται και άλλοτε να Yjρεμούν.

Λ Η Μ Μ Α 3

Ένα κινούμενο ή ηρεμούν σώμα πρέπει να καθορίστηκε

στην κίνηση ή τη στάση από ένα άλλο σώμα που καθο

ρίστηκε επίσης στην κίνηση ή τη στάση από ένα άλλο,

και εκείνο πάλι από άλλο, και ούτως επ ' άπειρον.


Τ , ( Ι Ο Ι Ι ) ' " α σωματα κατα τον ρ. τουτου εινω εναα πραγ-ματα που (κατά το Λήμ. 1) όιακp�νoνται μεταξύ τους

, ' ψ ' , απο ΤYjν απο Yj ΤYjς κινYjσYjς και ΤYjς στασYjζ ' ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1) καθένα πρέπει να καθορ�σΤYjκε αναγκα�α σΤYjν κ�νYjσYj � ΤΥ) στάσΥ) από ένα άλλο εναό πράγμα, όYjλαό� (κατά την Πρότ. 6

ι ) Ι Ι , λλ ' ' ( ι τουτου απο ενα α ο σωμα που επισYjς κατα το

Αξ. 1) � κινε�ται � YjρεμεΙ Μα και αυτό (για τον ίδιο

λ ι ) � , θ ' , , , ογο σεν μπορεσε να κινΥ) ει Yj να YjρεμYjσει παρα αν είχε καθopιστε� σΤYjν κ�νYjσYj � ΤΥ) στάσΥ) από ένα άλλο, και αυτό πάλι (για τον ίδιο λόγο) από άλλο, και ούτως επ' άπεφον. α Ε. Δ.

Η Θ Ι Κ Η

Π Ο Ρ Ι Σ λlΑ

Από ε3ώ έπετcn ότι ένα κινούμενο σώμα κινε�ται ωσότου καθoριστε� από ένα άλλο να Ύ)ρεμ�σει ' και ένα Ύ)ρεμούν σώμα επ�σΎ)ς Ύ)ρεμε� ωσότου καθoριστε� από ένα άλλο να κινΎ)θεΙ Π ράγμα που ε�ναι επ�σΎ)ς αυτονόΎ)ΤΟ. Διότι όταν υποθέτω πως ένα σώμα, π.χ. το Α, Ύ)ρεμε�, xωρ�ς να προσέχω άλλα κινούμενα σώματα, το μόνο που θα μπορούσα να πω για το σώμα Α ε�ναι ότι

, Κ θ ' β " θ ' , Ύ)ρεμει. α οτι αν συμ ει αργοτερα να κινΎ) ει το σω-μα Α, αυτό 3εν θα μπορούσε ασφαλώς να συμβε� από το ότι Ύ)ρεμούσε' από αυτό πράγματι 3εν θα μπορούσε

' ψ ' ' λλ ' " Α να προκυ ει τι ποτε α ο απο το να Ύ)ρεμει το σωμα . Αν υπoτεθε� αντιθέτως ότι το Α κινε�ται, όποτε προσέχουμε μονάχα το Α, 3εν θα μπορούσαμε να βεβαιώσουμε για αυτό τ�πoτε άλλο παρά ότι κινε�ται. Καθότι

β " ' Α ' , � αν συμ ει αργοτερα να Ύ)ρεμΎ)σει το , αυτο επισΎ)ς σεν θα μπορούσε ασφαλώς να συμβε� από ΤΎ)ν κ�νΎ)σΎ) ΤΎ)ν oπo�α ε�xε' από αυτ�ν πράγματι 3εν θα μπορούσε να

'ψ ' ' λλ ' ' Α ' προκυ ει τιποτε α ο απο το να κινειται το : ετσι συμβα�νει από ένα πράγμα που 3εν �ταν στο Α, 3Ύ)λα3�

ι ι � Ι Ι Ι ' θ ' απο ενα ει.,ωτερικο αιτω απο το οποω κα ορισΤΎ)κε να Ύ)ρεμ�σει.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 1

Όλοι οι τρόποι με τους oπo�oυς κάποω σώμα εΠΎ)ρεά-ζ " ' λλ " " εται απο ενα α ο σωμα επονται απο ΤΎ) φυσΎ) του

ζ ' ι Ι Ι , εΠΎ)ρεα ομενου σωματος και συγχρονως απο ΤΎ) φυσΎ) ' ζ ι Ι Ι , / του εΠΎ)ρεα οντος σωματος ετσι ωστε ενα και το αυτο

σώμα κινε�ται με 3ιαφορετικούς τρόπους ανάλογα με

ι68


ΤΥ) όιαφορετικόΤYjτα ΤYjς φύσYjς των κινούντων σωμάτων, και αντιθέτως όιαφορετικά σώματα κινούνται με όιαφορετικούς τρόπους από ένα και το αυτό σώμα.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 2

Όταν ένα κινούμενο σώμα προσκρούει σε ένα άλλο Yjρεμούν το οποίο αόυνατεί να μετακιν�σει, ανακλάται για να εξακoλoυθ�σει να κινείται και Yj γωνία ΤYjς γραμμ�ς ΤYjς κίνYjσYjς ανάκλασYjς με το επίπεόο του Yjρεμούντος σώματος, στο οποίο προσέκρουσε, είναι ίσΥ) με ΤΥ) γωνία που σΧYjματίζει Yj γpαμμ� ΤYjς κίνYjσYjς πρόσπτωσYjς με το επίπεόο αυτό.

Αυτά για τα απλούστατα σώματα, όYjλαό� όσα όιακρί-ς-: ' ι ι , ι νονται μετα�υ τους μονο απο ΤYjν κινYjσYj και ΤΥ) στασYj,

ΤYjν ταχύΤYjτα και ΤΥ) βραόύΤYjτα: ας ανέλθουμε τώρα στα σύνθετα.

Ο Ρ Ι Σ λΙ Ο Σ

Όταν ένας αριθμός σωμάτων του ίδιου ή διαφορετικού

μεγέθους συμπιέζονται από τα υπόλοιπα έτσι (»στε να

ακουμπούν τα μεν στα δε ή, αν κινούνται με τον ίδιο ή

με διαφορετικούς βαθμούς ταχύτητας, να μεταδίδουν

τα μεν στα δε τις κινήσεις τους με κάποια συγκεκρι

μένη σχέση, λέμε ότι είναι ενωμένα μεταξύ τους και

Η Θ Ι Κ Η

συνθέτουν όλα μαζί ένα σώμα ήτοι ένα �τoμo που

διακρίνεται από τα υπόλοιπα μέσω αυτής της ένωσης

σωμάτων.

Α Ξ Ι Ω Μ Α 3

Όσο τα μέρη ενός Ατόμου � ενός σύνθετου σώματος

, 1: '

' λ ' , , ακουμπουν μετα�υ τους κατα μεγα υτερες η μ�κpoτε-ρες επ�φάνε�ες, τόσο όυσκολότερα � ευκολότερα μπο-

, ' β ' λ θ ' ρουν να αναγκαστουν να μετα α ουν τη εση τους κα� συνεπώς τόσο όυσκολότερα � ευκολότερα μπορούμε να κάνουμε το ίόω το Άτομο να ενόυθεί άλλο σχ�μα. Kα� από εόώ καλώ σκληρά τα σώματα που τα μέρη τους

, 1: " ' λ ' ακουμπουν μετα�υ τους συμφωνα με μεγα ες επ�φα-νε�ες, ενώ μαλακά αυτά που τα μέρη τους ακουμπούν σύμφωνα με μ�κpές, κα� ρευστά, τέλος, αυτά που τα μέρη τους κ�νoύντα� τα μεν ανάμεσα στα όε.

Λ Η Μ Μ Α 4

Αν από ένα σώμα ήτοι ένα �τoμo που συντίθεται από

περισσότερα σώματα αποσχιστούν ορισμένα σώματα,

και συγχρόνως τα διαδεχτούν στη θέση τους ισάριθμα

άλλα της ίδιας φύσης, το �τoμo θα διατηρήσει τη φύ

ση του όπως πριν δίχως καμιά μεταβολή της μορφής

του.


Τα σώματα, πpάγματ� (κατά το Λήμ. 1 ) , όεν ό�ακpί-, ' ψ , " νoντα� απο την απο η της υποστασηζ ενω αυτο που

συν�στά τη μopφ� του Ατόμου έγκε�τα� (κατά τον

προηγ. Ορ. ) σε μ�α ένωση σωμάτων· μα αυτ� ό�ατη-

17°


ρεΙται (καθ' Υπόθεσιν) όσο κι αν συμβαΙνει μια συνε-, β λ ' , , Ά θ " ' χης μετα ο Ύj σωματων: αρα το τομο α σιαΤΎjΡΎjσει

ι ι Ι Ι / Ψ , ΤΎj φυσΎj του οπως πριν τοσο απο ΤΎjν απο Ύj ΤΎjς υπο-, " ψ , στασΎjς οσο και απο ΤΎjν απο Ύj του τροπου. αΕ.Δ.

Λ Η Μ Μ Α 5

Αν τα συνθέτοντα ένα :4τομο μέρη αποβούν μεγαλύ

τερα ή μικρότερα σε τέτοια αναλογία ωστόσο ώστε

όλα να διαφυλάσσουν μεταξύ τους την ίδια σχέση κί

νησης και στάσης με πριν, το :4τομο ωσαύτως θα δια

τηρήσει τη φύση του όπως πριν δίχως καμιά μεταβολή

της μορφής.


ΕΙναι Ιόια με του ΠΡOΎjγOύμενOυ Λήμματος.

Λ Η Μ λ-I Α 6

Αν ορισμένα σώματα συνθέτοντα ένα :4τομο αναγκα

στούν να εκτρέψουν την κίνηση που είχαν προς ένα

μέρος προς ένα άλλο, μα έτσι ώστε να μπορούν να συ

νεχίζουν τις κινήσεις τους και να τις αλληλομεταδί

δουν με την ίδια σχέση με πριν, το :4τομο ωσαύτως θα

διατηρήσει τη φύση του δίχως καμιά μεταβολή της

μορφής.


ΚαταφαΙνεται από μόνο του. ΙποτιΘεται πρά.γματι ότι το Άτομο όιαΤΎjρεΙ καθετΙ που συνιστά. ΤΎj μορφή του, όπως εΙ παμε στον ορισμό του.

Η Θ Ι Κ Η

Λ Η Μ Μ Α 7

Ένα ούτως συντεθειμένο }1τομο διατηρεί επιπλέον τη

φύση του είτε κινείται ολόκληρο, είτε ηρεμεί, είτε κι

νείται προς το τάδε μέρος, είτε προς το δείνα, φτάνει

κάθε μέρος να διατηρεί την κίνησή του και να τη με

ταδίδει στα υπόλοιπα όπως πριν.


Kαταφαίνετα� βάσε� του oρ�σμoύ του, τον οποίο όες πρ� ν από το Λήμμα 4.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπουμε έτσ� με πo�α έννo�α ένα σύνθετο Άτομο μπορεί να εΠΊjρεαστεί με πολλούς τρόπους ό�αφυλάσσoντας

" , Μ ' ' � λλ ' β παρα ταυτα ΤΊj φυσΊj του. α μεχρ� τουοε συ α αμε ένα Άτομο που όεν συντίθετα� παρά από σώματα που � , 1:"" ωακρ�νoντα� μεται.,υ τους μονο απο ΤΥιν κ�νΊjσΊj κα� ΤΥ)

, , β � , , στασΥι, ΤΊjν ταχυΤΊjτα κα� ΤΊj ραOυΤΊjτα, τουτεστιν που συντίθετα� από απλούστατα σώματα. Καθότι αν συλλάβουμε τώρα ένα άλλο συντεθειμένο από πολλά Άτο-

� " θ β " , μα o�αφoρεταYις φυσΥις, α ρουμε οτι μπoρε� να εΠΊj-ρεαστεί με πολλούς άλλους τρόπους ό�αφυλάσσoντας παρά ταύτα ΤΊj φύσΊj του. Δ�ότ�, εφόσον κάθε μέρος του είνα� συντεθειμένο από περ�σσότερα σώματα, κάθε

, ( ' Λ ' ) θ ' , μερος κατα το προηγ. ημ. α μπoρε� να x�νε�τα� άλλοτε βραόύτερα xα� άλλοτε ταχύτερα, xα� συνεπώς

�, � β � ' " , να μεταo�oε� ραουτερα Yj ταχυτερα τις x�νYισε�ς του 'λ � ' , β λ ' , στα υπο o�πα o�χως xαμ�α μετα ο Ίj ΤΊjς φυσΥις του.

Kαθότ� αν συλλάβουμε επ�πλέoν ένα τρίτο γένος Ατό-

Π Ε I' Ι Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Λ Τ Ο Σ

μων συντεθεψένο απ6 Άτομα αυτού του όεύτερου, θα β / / / / λλ / / λλ ρουμε oτ� μ πoρε� να εΠ'ηρεαστε� με πο ους α ους

/ � / / β λ / / Κ τροπους οιχως καμ�α μετα ο η της μορφης του. α� αν συνεχΙσουμε με τον Ιόω τρ6πο επ' άπεφον, θα συλ-λ / β / λ / λ / λ / / / α ουμε ευκο α oτ� ο οκ ηΡΎj Ύj φυσΎj ε�να� ενα κα� μ6νο Άτομο που τα μέρΎj του, τoυτέστ�ν 6λα τα σώματα, πo�κΙλλoυν με άπεφους τρ6πους όΙχως καμ�ά μεταβoλ� Oλ6κλΎjΡOυ του Α τ6μου. Μα αν εΙ χα κατά νου να ό�εξέλθω το σώμα ex professo, θα έπρεπε να τα εξΎjγ�σω αυτά κα� να τα αποόεΙξω ό�εξoό�κ6τερα. Αλλά εΙπα �όΎj 6τι θέλω άλλο κα� αν τα αναφέρω εΙνα� επε�ό�

/ / / λ / / / /λ β μ πορω να συναγαγω ευκο α απο αυτα οσα ανε α α να αποόεΙξω.

Α Ι ΙΉ λl ΑΤΑ

1. Το ανθρώπ�νo Σώμα συντωετα� απ6 πλεΙστα άτομα (ό�αφoρετικ�ς φύσΎjς) καθένα εκ των οποΙων εΙνα� πολυσύνθετο.

2. Απ6 τα άτομα απ6 τα οποΙα συντωετα� το ανθρώπ�νo Σώμα, oρ�σμένα εΙνα� ρευστά, oρ�σμένα μαλακά, κα� ορωμένα τέλος σκλΎjρά.

3. Τα συνθέτοντα το ανθρώπ�νo Σώμα άτομα, κα� συνεπώς το Ιόω το ανθρώπ�νo Σώμα, επY)ρεάζoντα�

/ ζ / / λ / / απο τα ε�ωτερ�κα σωματα με π εωτους τροπους. 4. Γ�α να συνΤΎjΡΎjθεΙ το ανθρώπ�νo Σώμα xρε�άζε

τα� πλεΙστα άλλα σώματα απ6 τα οποΙα οωνεΙ αναγενν�έτα� συνεχώς.

5. Όταν ένα ρευστ6 μέρος του ανθρώπ�νoυ Σώματος θ / / / ζ / / / κα oρ�στε� απο ενα ε�ωτεραo σωμα να πρoσκρoυε�

συχνά σε ένα άλλο μαλακ6, μεταβάλλε� ΤΎjν επ�φάνε�α

173

Η Θ Ι Κ Η

του τελευταΙου κα� του εντυπώνε� κάη σαν Ι χνη του θ ' � " ω ουντος ε�ωτεp�κoυ σωματος. 6. Το ανθpώπ�νo Σώμα μπορεΙ να K�vljcrE� τα εξω

τεp�κά σώματα με πλείστους τρόπους κα� να τα ��ευθετ�σε� με πλείστους τρόπους.


Το ανθρώπινο Πνεύμα είναι ικανό να αντιλαμβάνεται

πλείστα, και τόσο ικανότερο όσο το Σώμα του μπορεί

να διατεθεί με περισσότερους τρόπους.


Το ανθpώπ�νo Σώμα, πράγμαη (κατά τα Αιτ. 3 και 6),

' ζ , � " λ ' επηρεα ετα� απο τα ε�ωτεp�κα σωματα με π ε�στoυς τρόπους κα� ��ατωετα� να επηpεάζε� τα εξωτεp�κά σώματα με πλείστους τρόπους. Μα το ανθpώπ�νo Π νεύμα πpέπε� να αντ�λαμβάνετα� όλα όσα συμβαίνουν στο ανθpώπ�νo Σώμα (κατά την Πρότ. 12 τούτου)' άρα

θ ' Π " , λ β ' το αν pωπ�νo νευμα ε�να� ικανο να αντ� αμ ανετα� πλείστα, κα� τόσο �κανότεpo, κτλ ο.Ε. Δ.


Η ιδέα που συνιστά το μορφικό είναι του ανθρώπινου

Πνεύματος δεν είναι απλή, αλλά συντεθειμένη από

πλείστες ιδέες.


Η ��έα που συν�στά το μopφ�κό είνα� του ανθpώπ�νoυ Π , , � , , ( ' ΤΤ ι νευματος ε�να� YJ ωεα του σωματος κατα την ιιροτ.

13 τούτου) το οποίο (κατά το Αίτ. 1) συντωετα� από

174


πλε(στα πολυσύνθετα Άτομα. Μα στον Θεό υπάρχει αναγκα(α μια ι�έα (κατά το Πόρο της Πρότ. 8 τούτου)

� , θ ' ' Α ' ' ( oπoιoυOΎJπoτε συν ετοντος το σωμα τομου' αρα κα-

τά την Πρότ. 7 τούτου) ΎJ ι�έα του ανθρώπινου Σώματος ε(ναι συντεθεψένΎJ από αυτές τις πλε(στες ι�έες των συνθετόντων μερών. ο. Ε.Δ.


Η ιδέα ενός οποιουδήποτε τρόπου με τον οποίο το αν-

θ Ι Σ Ι ' ζ Ι t Ι Ι ρωπινο ωμα επηρεα εται απο τα εςωτερικα σωμα-

τα πρέπει να ενέχει τη φύση του ανθρώπινου Σώματος

και συγχρόνως τη φύση του εξωτερικού σώματος.


Π ' 'λ ' , , ' ζ ραγματι, ο οι οι τροποι απο τους οποιους εΠΎJρεα ε-ι ι Ι Ι , ζ ' ται καποιο σωμα επονται απο ΤΎJ φυσΎJ του εΠΎJρεα 0-

μενου σώματος και συγχρόνως από ΤΎJ φύσΎJ του εΠΎJρεάζοντος σώματος (κατά το Αξ. 1 μετά το Πόρο του

Λήμ. 3) : οπότε ΎJ ι�έα τους (κατά το Αξ. 4 του μέρ. 1)

ενέχει αναγκα(α ΤΎJ φύσΎJ καθενός από τα �ύo αυτά σώματα' ως εκ τούτου ΎJ ι�έα ενός oπoιoυ��πoτε τρόπου

Ι , ' ζ θ ' Σ ' , απο τον οποιο εΠΎJρεα εται το αν ρωπινο ωμα απο Ι ζ " , , θ ' ενα ει."ωτεριχο σωμα ενεχει ΤΎJ φυσΎJ του αν ρωπινου Σώματος και του εξωτερικού σώματος. ο.Ε.Δ.


Από ε�ώ έπεται, πρώτον, ότι το ανθρώπινο Π νεύμα λ β ' ζ' , " αντι αμ ανεται, μα ι με ΤΎJ φυσΎJ του σωματος του, ΤΎJ

φύσΎJ πλε(στων σωμάτων.

Ι75

Η Θ Ι Κ Η

π ο r Ι Σ i\ΙΑ 2

'Ε '<' Ι Ι '<' Ι ζ ι ι πεται, οευτερον, οτι οι ωεες των ε�ωτερικων σωμα-

των τις οποίες έχουμε όηλώνουν περισσότερο την κα-ι Σ ι ι ι ι ζ τασταση του ωματος μας παρα τη φυση των ε�ωτε-

ι ι ι ζ ι λλ ' ρικων σωματων- πραγμα που ε�ηγησα με πο α πα-ραόεί γματα στο Παράρτημα του μέρους 1 .

π Ρ Ο ΤΑ Σ Η 1 7

Αν το ανθρώπινο Σ(»μα είναι επηρεασμένο από έναν

τρό;το που ενέχει τη φύση κάποιου εξωτερικού Σώ

ματος, το ανθρ(»πινο Πνεύμα θα ενατενίζει αυτό το

εξωτερικό σώμα ως εν ενεργεία υπάρχον ή ως παρόν

μέχρι το Σ(Όμα να επηρεαστεί από μια συναισθημα

τική επήρεια που να αποκλείει την ύπαρξη ή την πα

ρουσία του σώματος αυτού.


Καταφαίνεται. Διότι ενόσω το ανθρώπινο Σώμα είναι ι ι θ ι Π ι

( ι επηρεασμενο ετσι, το αν ρωπινο νευμα κατα την

Πρότ. '1 2 τούτου) θα ενατενίζει αυτό τον επηρεασμό του σώματος, τουτέστιν (κατά την προηγ. Πρότ.) θα έχει μια ιόέα ενός εν ενεργεία υπάρχοντος τρόπου η

Ι , ι � , Ι ι οποια ενεχει τη φυση του ε�ωτερικoυ σωματος, τουτε-στιν μια ιόέα που όεν αποκλείει αλλά θέτει την ύπαρξη , " t: ι ι η τ'ψ παρουσια της φυσης του ε�ωτερικoυ σωματος, ως εκ τούτου το Πνεύμα (κατά το Πόρο 1 της προηγ.

Πρότ. ) θα ενατενίζει το εξωτερικό σώμα ως εν ενεργεία υπάρχον � ως παρόν μέχρι να επηρεαστεί, κτλ. α Ε.Δ.


Π Ο Ρ Ι ΣΜ Α

Α ' � , " , ζ κομα κ� αν σεν υπαρχουν ουτε ε�να� παροντα τα ε�ω-τερ�κά σώματα απ6 τα οπο[α επηρεάστηκε κάποτε το ανθρώπ�νo Σώμα, το Πνεύμα ωστ6σο θα μπορε[ να τα

'ζ , , ενατεν� ε� σαν να ΎJταν παροντα.


'Ο ζ " θ 'ζ , , σο τα ε�ωτερ�κα σωματα κα oρ� ουν τα ρευστα μερ'Υ) του ανθρώπ�νoυ Σώματος έτσ� ώστε να προσκρούουν

, λ ' β ' λλ " συχνα σε μα ακοτερα, μετα α ουν τ�ς επ�φανε�ες τους (κατά το Αίτ. 5), απ6 6που πρoκύπτε� (βλ. το Αξ. 2 μετά

το Π όρο του Λήμ. 3) 6η ανακλώντα� απ6 εκε[ με άλλον , " " θ ζ λ ' τροπο απο αυτον με τον οποω συνΎJ � αν να ανακ ωντα�

πρ�ν, κα� επ[σΎJς 6η αργ6τερα, συναντώντας σΤΎJν αυθ6ρμΎJΤΎJ κ[νΎJσ� τους αυτές τ�ς νέες επ�φάνε�ες, ανακλώντα� με τον [όω τρ6πο με τον οπο[ο ανακλάσΤΎJκαν 6ταν ωθ�θ'Y)καν προς εκε[νες τ�ς επ�φάνε�ες απ6 τα εξωτερ�-

, , , ζ λ θ ' , κα σωματα, κα� συνεπως, ε�ακo ου ωντας να κ�νoυντα� λ " ' ζ θ ' Σ ' ανακ ωμενα ετσ�, εΠΎJρεα ουν το αν ρωπ�νo ωμα με

τον [όω τρ6πο, τον οπο[ο το Π νεύμα (κατά την Πρότ. 12

τούτου) θα σκεφτε[ ξανά, τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 17

τούτου) το Π νεύμα θα ενατεν[σε� ξανά το εξωτερ�κ6 σώμα ως παρ6ν- κα� αυτ6 κάθε φορά που τα ρευστά μέΡΎJ του ανθρώπ�νoυ Σώματος θα συναντούν σΤ'Υ)ν αυθ6ρμ'Y)ΤΎJ κ[ν'Y)σ� τους ης [ό�ες επ�φάνε�ες. Οπ6τε ακ6μα κ� αν όεν

ι � Ι Ι Ι Ι ι υπαρχουν τα ε�ωτερ�κα σωματα απο τα oπo�α εΠΎJρεα-σΤΎJκε κάποτε το ανθρώπ�νo Σώμα, το Πνεύμα ωστ6σο θα τα ενατεν[ζε� ως παρ6ντα κάθε φορά που θα επανα-λ β ' " ' ο Δ αμ ανετα� αυΤΎJ ΎJ ενεργε�α του σωματος. . Ε. .

177

Η Θ Ι Κ Η

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλ ' , , , � , 'ζ , επουμε ετσ� πως ε�να� ουνατον να ενατεν� ουμε ωσε� παρόντα όσα όεν ε�να�, όπως γ�νετα� συχνά. Kα� αυτό ε�να� όυνατόν να συμβε� γ�α άλλες α�τ�εζ αλλά εόώ

, � '/:" , , μου αρκε� να καταoε�ι..,ω μ�α μεσω της oπo�ας να μπο-, /:' " , � ' /:' ρω να ει..,YjγYjσω το πραγμα σαν να το ε�χα καταoε�ι..,ε�

μέσω ΤYjς αλYjθούς του α�τ�ας όεν π�στεύω ωστόσο ότ� απέχω πολύ από ΤYjν αλYιθ�, εφόσον όλα εκε�να τα α�-

, 'θ ' β ' , , ΤYjματα που ε εσα μετα �ας περ�εχoυν καη που να μYjν εόρα�ώνετα� από ΤYjν εμπεφ�α, γ�α ΤYjν oπo�α όεν μας επ�τρέπετα� να αμφ�βάλλoυμε αφότου όε�ξαμε ότ� το ανθρώπ�νo Σώμα υπάρχε� έτσ� όπως το α�σθανόμαστε (βλ. το Πόρο μετά την Πρότ. 13 τούτου). Eπ�πλέoν (βάσει του προηγ. Πορ. , και του Πορ. 2 της Πρότ.

16 ' ) , , � , , τουτου , κατανοουμε σαφως πo�α o�αφoρα υπαρχε� /:" � , Π ' , , μεται..,υ ΤYjς ωεας π.χ. του ετρου Yj oπo�α συν�στα τψ

oυσ�α του Πνεύματος του �όωυ του Πέτρου κα� ΤYjς �όέας του Πέτρου Yj oπo�α ε�να� σε έναν άλλο άνθρωπο,

, Π 'λ Η ' , /:" ας πουμε στον αυ ο. πρωτYj, πραγματ� , ει..,Yjγε� ευθέως ΤYjν oυσ�α του Σώματος του �όωυ του Πέτρου

� , , /:' " Π ' , κα� οεν ενεχε� ΤYjν υπαρι..,Υ) παρα ενοσω ο ετρος υπαρ-χε� · ενώ YJ όεύτεΡΥ) όYjλώνε� μάλλον μ�α κατάστασΥ) του Σώματος του Παύλου, παρά ΤΥ) φύσΥ) του Πέτρου, κα� γ�' αυτό ενόσω ό�αρκε� εκε�νY) Yj κατάστασΥ) του Σώματος του Παύλου, ακόμα κ� αν όεν υπάρχε� ο Πέτρος, το Π νεύμα του Παύλου ωστόσο θα τον ενατεν�ζε� ως παρόντα. Kατόπ�ν, γ�α να ό�αΤYjρ�σουμε τ�ς ΧΡYjσψοποωύμενες λέξε�ς, θα καλούμε ε�κόνες [imagines] των πραγμάτων τους εΠYjρεασμούς του ανθρώπ�νoυ Σώμα-


� , ' ς: ' , τος που α ωεες τους αναπαp�στoυν τα εc..,ωτερ�κα πραγ-ματα ωσεί παρ6ντα, 6σο κ� αν όεν αναπαράγουν τα σχ�ματα των πραγμάτων. Kα� 6ταν το Π νεύμα ενατε-'ζ ' " λ " ' ζ ν� ε� τα σωματα με αυτο τον τροπο εμε oτ� φαντα ε-

τα� [imaginaή]. Μα εόώ, γ�α να αρχίσω να υπoόΎJλώνω τ� είνα� ΎJ πλάνΎJ, θα �θελα να σΎJμε�ώσε�ς 6η α φανταστ�κές παpαστάσε�ς του Π νεύματος, �όωμένες στον εαυτ6 τους, όεν πεp�έχoυν καμ�ά πλάνΎJ, �τo� το Π νεύμα όεν πλαν�έτα� λ6γω του 6τ� φαντάζετα� · αλλά μονάχα καθ6σον θεωpείτα� ως στερούμενο μ�α �όέα που

λ ' ' ς: ' , να αποκ ε�ε� ΤΎJν υπαρc..,ΎJ εκε�νων των πραγματων που ' ζ ' Δ ' Π ' , φαντα ετα� ως παροντα. �oτ� αν το νευμα, ενω φα-

' ζ , Ι ι ' ζ ντα ετα� μΎJ υπαρχοντα πραγματα ως παροντα, ΎJc..,EpE συγχρ6νως 6η εκείνα τα πράγματα όεν υπάρχουν αλΎJθ�νά, θα πpoσέό�όε ασφαλώς αυτ� ΤΎJ όύναμΎJ του φα-

' ζ θ " , ντα εσ α� σε μ�α αpεΤΎJ ΤΎJς φυσΎJς του, κα� oχ� σε μ�α " " ' ζ κακ�α· κυp�ως αν αυΤΎJ ΎJ �κανOΤΎJτα να φαντα ετα�

t: ι , Ι , ' ( ' εc..,αρηοταν μονο απο ΤΎJ φυσΎJ του, τoυτεστ�ν κατα

τον Ορ. 7 του μέρ. 1) αν αυτ� ΎJ �καν6ΤΎJτα του Π νεύματος να φαντάζετα� �ταν ελεύθεpΎJ.


Αν το ανθρώπινο Σώμα επηρεάστηκε κάποτε από δύο

ή περισσότερα σώματα συγχρόνως, άμα το Πνεύμα

φανταστεί αργότερα κάποιο από αυτά, αμέσως θα

θυμηθεί και τα άλλα.


Η α�τία που το Πνεύμα (κατά το προηγ. Πόρ.) φαντά-ζ , " � , θ ' Σ ' ετα� καποω σωμα ε�να� επεωΎJ το αν pωπ�νo ωμα

179

Η Θ Ι Κ Η

' ζ "'" 'θ " ' 1: εΠΎJpεα ετα� κα� σ�ατ� ετα� απο τα �χνY) ενος εc..,ωτερ�-κού σώματος με τον ίόω τρόπο με τον οποίο εΠΥιρεάσΤΥικε όταν κάπo�α μέρΥ) του ωθ�θYικαν από το ίόω το εξωτεp�κό σώμα: αλλά (καθ' Υπόθεσιν) το Σώμα ό�α-

'θ ' " Π ' ' ζ "," ' τε Υικε τοτε ετσ� ωστε το νευμα να φαντα ετα� συο σώματα συγχρόνως άρα κα� τώρα θα φανταστεί κα� τα "," ' , , Π ' θ ' ζ συο συγχρονως, κα� αμα το νευμα α φαντα ετα� το ένα από τα όύο, αμέσως θα θυμάτα� κα� το άλλο. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από εόώ κατανοούμε σαφώς η είνα� Yj Mν�μYι' Δεν είνα� πράγμαη τίποτε άλλο από μ�α op�σμένY) αλλΥιλουχία �όεών ενεχουσών ΤΥ) φύσΥ) των πραγμάτων που εί-

'1: ' θ ' Σ ' " να� εc..,ω απο το αν pωπ�νo ωμα, Yj oπo�α γ�νετα� στο Πνεύμα σύμφωνα με τψ τάξΥ) κα� τψ αλλΥιλουχία των εΠΎJpεασμών του ανθpώπ� νου Σώματος. Λέω, πρώτον,

ότ� είνα� μ�α αλλΥιλουχία μονάχα εκείνων των �όεών που ι ι Ι ι ' 'C ' ενεχουν ΤΥ) φυσΥ) των πραγματων που ε�να� εc..,ω απο το θ ' , " "'" , 1: ' αν pωπ�νo σωμα· oχ� ομως των ωεων που Ec..,YjYOUV τη

φύσΥ) των πραγμάτων αυτών. Δ�ότ� είνα� σΤΥιν πραγμαηκόΤΥιτα (κατά την Πρότ. 16 τούτου) �όέες εΠΥιρεασμών του ανθpώπ�νoυ Σώματος που ενέχουν ΤΥ) φύσΥ)

, " 1: " Λ ' τοσο αυτου οσο κα� των εc..,ωτεραων σωματων. εω, δεύτερον, όη Yj αλλΥιλουχία αυτ� γίνετα� σύμφωνα με ΤΥιν τάξΥ) κα� ΤΥιν αλλΥιλουχία των εΠΥιρεασμών του ανθpώπ�νoυ Σώματος γ�α να ΤΥ) ό�ακpίνω από εκείνΥ) τψ αλλΥιλουχία �όεών που γίνετα� σύμφωνα με ΤΥιν τάξΥ) του νου, με ΤΥιν οποία το Π νεύμα αντ�λαμβάνετα� τα πράγματα μέσω των πρώτων α�τίων τους κα� Yj οποία είνα� ίό�α σε όλους τους ανθρώπους. Kατόπ�ν, από εόώ

180

Π Ε l' Ι Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ

κατανοούμε σαφώς γιατ� το Π νεύμα πέφτει αμέσως , 'ψ " 'ψ " λλ απΌ ΤΎj σκε Ύj ενος πραγματος σΤΎj σκε Ύj ενος α ου

που όεν έχει καμιά OμOιόΤΎjτα με το πρώτο' π.χ., από ΤΎj σκέψΎj ΤΎjς λέξΎjς pomum [μ�λo] ένας Pωμα�oς θα

" 'ψ ' , "" πεσει αμεσως σΤΎj σκε Ύj ενος καρπου που σεν εχει καμιά OμOιόΤΎjτα ούτε κάτι κοινό με εκε�νo τον έναρθρο �xo, εκτός ότι το Σώμα αυτού του ανθρώπου εΠΎJpεάσΤΎjκε συχνά από εκε�να τα όύο, όΎjλαό� ότι ο �όιoς , θ ' ' λ ' ζ , 'βλ αν ρωπος ακουσε συχνα ΤΎj ε� Ύj pomum ενω ε επε

' ''' , , θ ' , , 'ψ τον ωιο καρπο' και ετσι κα ενας πεφτει απΌ μια σκε Ύj σε μια άλλΎj καταπώς Ύj συν�θεια τακτοποί Ύjσε τις εικόνες των πραγμάτων στο σώμα καθενός. Διότι ο

, βλ ' " λ ' στpατιωΤΎjς, π.χ. , εποντας σΤΎjν αμμο ΙXνΎj α ογου θ ' , , 'ψ λ ' 'ψ α πεσει αμεσως απΌ ΤΎj σκε Ύj του α ογου σΤΎj σκε Ύj

, " 'ψ λ ' λ του ι ππεα, και απΌ αυΤΎj σΤΎj σκε Ύj του πο εμου, κτ . Μα ο Α γpόΤΎjς θα πέσει από ΤΎj σκέψΎj του αλόγου σΤΎj

'ψ λ ' ' λ ' σκε Ύj του α ετριου, του χωραφιου, κτ . , και ετσι κα-θ ' θ ' " 'ψ ' ''' ' '" , εν ας α πεσει απΌ μια σκε Ύj σΤΎjν τασε Ύj ΤΎj σεινα άλλΎj καταπώς συν�θισε να συζευγνύει και να συναρθρώνει τις εικόνες των πραγμάτων με τον ένα � τον ά.λλο τρόπο.


Το ανθρώπινο Πνεύμα δεν γνωρίζει τ ο ίδιο το ανθρώ

πινο Σώμα, ούτε ξέρει ότι υπάρχει, παρά μέσω των

δ ' '"

' ζ ι εων των επηρεασμων απο τους οποιους επηρεα εται

το Σ(fψα.


Το ανθρώπινο Πνεύμα, πρά.γματι, ε�ναι Ύj ίόια Ύj ιόέα

181

Η Θ Ι Κ Η

�τoι ΊJ γνώσΊJ του ανθρώπινου Σώματος (κατά την

Πρότ. 13 τούτου), ΊJ οποεα (κατά την Πρότ. 9 τούτου)

εεναι στον Θεό καθόσον θεωρεεται εΠΊJρεασμένoς από � , " λλ " , � , ( , ΤΊJν ιοεα ενος α ου ενικου πραγματος ΊJ, επεΙOΊJ κατα

το Αίτ. 4) το ανθρώπινο Σώμα χρειάζεται πλεεστα σώματα από τα οποεα οιονεε αναγεννιέται συνεχώς και ΊJ τάζΊJ και ΊJ σύνόεσΊJ των ιόεών εεναι εόια (κατά

την Πρότ. 7 τούτου) με ΤΊJν τάζΊJ και ΤΊJ σύνόεσΊJ των αιτεων' ΊJ ιόέα αυτ� θα εεναι στον Θεό καθόσον θεωρεεται εΠΊJρεασμένoς από τις ιόέες πλεεστων ενικών πραγμάτων. Έτσι ο Θεός έχει ΤΊJν ιόέα του ανθρώπινου Σώ-

, 'Υ θ ' Σ ' θ ' , ματος, ΊJΤOΙ γνωρι�ει το αν ρωπινο ωμα, κα οσον ει-ναι εΠΊJρεασμένoς από πλεεστες άλλες ιόέες, και όχι καθόσον συνιστά ΤΊJ φύσΊJ του ανθρώπινου Πνεύματος, τουτέστιν (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου), το ανθρώπινο Π νεύμα όεν γνωρεζει το ανθρώπινο Σώμα. Μα οι ιόέες των εΠΊJρεασμών του Σώματος εεναι στον Θεό καθόσον συνιστά ΤΊJ φύσΊJ του ανθρώπινου Πνεύματος, , θ ' Π ' λ β ' , ΊJΤOΙ το αν ρωπινο νευμα αντι αμ ανεται αυτους τους εΠΊJρεασμoύς (κατά την Πρότ. 1 2 τούτου) και συνεπώς (κατά την Πρότ. 16 τούτου) το εόιο το ανθρώπινο Σώμα, και αυτό (κατά την Πρότ. 1 7 τούτου) ως εν ενεργεεα

, , θ ' Π ' λ β ' υπαρχον' αρα το αν ρωπινο νευμα αντι αμ ανεται το εόιο το ανθρώπινο Σώμα μονάχα στο μέτρο αυτό. ο.Ε.Δ.


Στον Θεό υπάρχει επίσης μια ιδέα ήτοι μια γνώση του

ανθρώπινου Πνεύματος η οποία έπεται στον Θεό και

αναφέρεται σε αυτόν με τον ίδιο τρόπο με την ιδέα

ήτοι τη γνώση του ανθρώπινου Σώματος.

182



Η ΣκέψΎJ είναι καΤΎJγόpΎJμα τοu Θεού (κατά την Πρότ.

1 τούτου), ως εκ τούτοu (κατά την Πρότ. 3 τούτου)

πρέπει αναγκαία να uπάρχει στον Θεό μια ι3έα τόσο αuτ�ς όσο και όλων των εΠΎJpεασμών ΤΎJς, και σuνεπώς (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου) και τοu ανθρώπινοu Πνεύματος. Έπειτα, τoύΤΎJ ΎJ ι3έα �τoι ΎJ γνώσΎJ τοu Π νεύματος 3εν έπεται στον Θεό καθόσον είναι άπειρος αλλά καθόσον είναι εΠΎJpεασμένoς από μια άλλΎJ ι3έα ενός ενικού πράγματος (κατά την Πρότ. 9 τούτου). Αλλά ΎJ τάξΎJ και ΎJ σύν3εσΎJ των ι3εών είναι ί3ια με ΤΎJν τάξΎJ και ΤΎJ σύν3εσΎJ των αιτίων (κατά την Πρότ. 7 τούτου) '

άρα τoύΤΎJ ΎJ ι3έα �τoι ΎJ γνώσΎJ τοu Πνεύματος έπεται στον Θεό και αναφέρεται σε αuτόν με τον ί3ω τρόπο με ΤΎJν ι3έα �τoι ΤΎJ γνώσΎJ τοu Σώματος. α Ε.Δ.


Τούτη η ιδέα του Πνεύματος είναι ενωμένη με το

Πνεύμα με τον ίδιο τρόπο που το ίδιο το Πνεύμα είναι

ενωμένο με το Σώμα.


Ότι το Π νεύμα είναι ενωμένο με το Σώμα, το 3είξαμε ι ζ Ι ι Σ ι Ι ι

απο το ε�ΎJς, οτι το ωμα ειναι το αντικειμενο τοu Πνεύματος (βλ. τις Προτ. 1 2 και 13 τούτου) : ως εκ τούτοu, για τον ί3ω εκείνο λόγο, ΎJ ι3έα τοu Πνεύματος πρέπει να είναι ενωμένΎJ με το αντικείμενό ΤΎJς, τοuτέστιν με το ί3ω το Πνεύμα, με τον ί3ω τρόπο ποu το ί3ιο το Π νεύμα είναι ενωμένο με το Σώμα. αΕ.Δ.

ι-ι Θ Ι Κ "

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ' Π ' ' λ " β ' OυΤΎj Ύj pOτασΎj κατανοειται πο u σαφεστερα ασει όσων ειπώθΎjκαν στο Σχόλιο ΤΎjς Π pότασΎjς 7· 3εΙξαμε πράγματι εκεΙ ότι Ύj ι3έα του Σώματος και το Σώμα, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 13 τούτου) το Πνεύμα και

Σ ' " , Ά λλ β ' το ωμα ειναι ενα και το αυτο τομο που συ αμ α-νεται άλλοτε υπό το καΤΎjγόpΎjμα ΤΎjς ΣκέψΎjς και άλλοτε υπό το καΤΎjγόpΎjμα ΤΎjς 'EκτασΎjς οπότε Ύj ι3έα του Π νεύματος και το Ι3ιο το Π νεύμα εΙναι ένα και το αυτό

, λλ β ' , , , πραγμα που συ αμ ανεται υπο ενα και το αυτο κα-ΤΎjγόpΎjμα, 3Ύjλα3� ΤΎjς ΣκέψΎjς. Η ι3έα του Π νεύματος, λέω, και το Ι3ιο το Π νεύμα έπονται στον Θεό με ΤΎjν Ι3ια αναγκαιόΤΎjτα από ΤΎjν Ι3ια 3ύναμΎj του σκέπτεσθαι. Διότι Ύj ι3έα του Πνεύματος, τουτέστιν Ύj ι3έα ΤΎjς ι3έας, 3εν εΙναι σΤΎjν πpαγματικόΤΎjτα τΙποτε άλλο από ΤΎj μopφ� ΤΎjς ι3έας καθόσον ΤOύΤΎj θεωρεΙται ως τρόπος του σκέπτεσθαι χωρΙς συσXέτισΎj με το αντι-

, , , Ι � Ι , κεψενο· απο ΤΎj στιγμΎj πραγματι που �εpει κανεις κάτι , αυτόXPΎjμα ξέρει ότι το ξέρει και συγχρόνως ξέ-

, ζ ' ' ζ ' , ,

, Αλλ ' ρει οτι �εpει οτι το �εpει , και ουτως επ απεφον. α για αυτά θα μιλ�σoυμε αργότερα.


Το ανθρώπινο Πνεύμα αντιλαμβάνεται όχι μονάχα

τους επηρεασμούς του Σώματος αλλά και τις ιδέες

των επηρεασμών αυτών.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ 1 1

Οι ι3έες των ι3εών των εΠΎJpεασμών έπονται στον Θεό


κα� αναφέpoντα� σε αυτόν με τον Ιόω τρόπο με τις Ιό�ες τ�ς �όέες των εΠΎjρεασμών- πράγμα που απoόεικνύετα� με τον Ιόω τρόπο με ΤΎjν Π pότασΎj 20 τούτου. Μα o� �όέες των εΠΎJpεασμών του Σώματος εΙνα� στο ανθρώπ�νo Π νεύμα (κατά την Πρότ. 12 τούτου), τoυτέστ�ν (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) στον Θεό καθόσον συν�στά ΤΎjν ουσΙα του ανθρώπ�νoυ Π νεύμαΤΟζ άρα o� �όέες των �όεών αυτών θα εΙνα� στον Θεό καθόσον έxε� ΤΎj γνώσΎj �τo� ΤΎjν �όέα του ανθρώπ�νoυ Πνεύματος, τουτέστιν (κατά την Πρ ότ. 21 τούτου) στο Ιόω το ανθρώπ�νo Π νεύμα, που γ�α το λόγο αυτό αντιλαμβάνετα� όx� μονάχα τους εΠΎJρεασμoύς του Σώματος αλλά κα� τ�ς �όέες τους. α Ε.Δ.


Το Πνεύμα δεν γνωρίζει τον εαυτό του παρά καθόσον

αντιλαμβάνεται τις ιδέες των επηρεασμών του Σώ

ματος.


Η �όέα �τo� Ύj γνώσΎj του Πνεύματος (κατά την Πρότ.

20 τούτου) έπετα� στον Θεό κα� αναφέρετα� σε αυτόν με τον Ιόω τρόπο με ΤΎjν �όέα �τo� ΤΎj γνώσΎj του Σώματος. Μα αφού (κατά την Πρότ. 19 τούτου) το ανθρώπ�νo Π νεύμα όεν γνωpΙζε� το Ιόω το ανθρώπ�νo Σώμα, τoυτέστ�ν (κατά το Πόρο της Πρότ. 11 τούτου) αφού Ύj γνώσΎj του ανθpώπ�νoυ Σώματος όεν αναφέpετα� στον Θεό καθόσον συν�στά ΤΎjν ουσΙα του ανθρώπ�νoυ Π νεύμαΤΟζ τότε ούτε Ύj γνώσΎj του Π νεύματος αναφέpετα� στον Θεό καθόσον συν�στά ΤΎjν ουσΙα του ανθpώπ�νoυ

Η Θ Ι Κ Η

Πνεύματος- κα� ως εκ τούτοu (κατά το ίδιο Πόρο της

Πρότ. 1 1 τούτου) στο μέτρο αuτό το ανθρώπ�νo Π νεύμα όεν γνωρίζε� τον εαuτό ΤΟU. Έπε�τα, o� �όέες των εΠΊJρεασμών από τοuς οποίοuς εΠΊJρεάζετα� το Σώμα ενέχοuν τη φύσΎj τοu ίόωu τοu ανθρώπ�νοu Σώματος (κατά την Πρότ. 16 τούτου), τοuτέσην (κατά την

Πρότ. 13 τούτου) σuμφωνούν με ΤΎj φύσΎj τοu Πνεύματος - οπότε Ύj γνώσΎj των �όεών αuτών ενέxε� αναγκαία ΤΎj γνώσΎj τοu Πνεύματος: μα (κατά την προηγ. Πρότ.)

Ύj γνώσΎj των �όεών αuτών είνα� στο ίόω το ανθρώπ�νo Π νεύμα' άρα μονάχα στο μέτρο αuτό το ανθρώπ�νo Π νεύμα γνωρίζε� τον εαuτό ΤΟU. ο.Ε.Δ.


Το ανθρώπινο Πνεύμα δεν ενέχει ταιριαστή γνώση

των συνθετόντων το ανθρώπινο Σώμα μερών.


Τα σuνθέτοντα το ανθρώπ�νo Σώμα μέρΎj όεν αν�κοuν σΤΎjν οuσία τοu [a�ou τοu Σώματος παρά καθόσον μεταόίόοuν τα μεν στα όε τ�ς κ�ν�σε�ς τοuς με κάπo�α σuγκεκρψένΎj σXέσΎj (βλ. τον Ορ. μετά το Πόρο του

Λήμ. 3), κα� όx� καθόσον μπορούν να θεωρΎjθOύν ως Άτομα χωρίς σuσχέτ�σΎj με το ανθρώπ�νo Σώμα. Πράγμαη, τα μέρΎj τοu ανθρώπ�νοu Σώματος (κατά

το Αίτ. 1) είνα� πολuσύνθετα Άτομα ποu τα μέΡΎj τοuς ( ι Λ ι 4)

ι ι ι κατ α το ημ. μποροuν να αποσχ�στοuν απο το

ανθρώπ�νo Σώμα, ενώ ό�αφuλάσσε� πέρα γ�α πέρα ΤΎj φύσΎj κα� ΤΎj μoρφ� τοu, κα� να μεταόώσοuν τ�ς κ�ν�σε�ς τοuς (βλ. το Αξ. 1 μετά το Λήμ. 3) σε άλλα σώ-

186


ματα με άλλΥ) crxicrYj· ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 3

τούτου) Yj ι3έα �τoι Yj γνώσΥ) oπoιoυ3�πoτε μέρους θα ,

Θ ' ' λ ( , Π ι 9 ι ειναι στον � εο, και μα ιστα κατα την ροτ. Tov-του) καθόσον θεωρεΙται εΠYjρεασμένος από μια άλλΥ) � " " " ζ ισεα ενος ενικου πραγματος το οποιο, σΤYjν τα� Yj ΤYjς

φύσYjς, εΙναι πρότερο του Ι3ιου του μέρους (κατά την

Πρότ. 7 τούτου). Το Ι3ιο πρέπει να ειπωθεΙ επιπλέον και για oπoιo3�πoτε μέρος του Ι3ιου του συνθέτοντος το ανθρώπινο Σώμα Ατόμου· ως εκ τούτου Yj γνώσΥ) oπoιoυ3�πoτε συνθέτοντος το ανθρώπινο Σώμα μέρους εΙναι στον Θεό καθόσον εΙναι εΠYjρεασμένος από πλεΙστες ι3έες πραγμάτων, και όχι καθόσον έχει ΤYjν ι3έα

, θ ' Σ ' ' ( ι μοναχα του αν ρωπινου ωματος, τουτεστιν κατα την

Πρότ. 13 τούτου) ΤYjν ι3έα που συνιστά ΤΥ) φύσΥ) του θ ' Π ' ι ( ι αν ρωπινου νευματος και ως εκ τουτου κατα το

Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) το ανθρώπινο Πνεύμα 3εν ενέχει ταιριαστ� γνώσΥ) των συνθετόντων το ανθρώπινο Σώμα μερών. ο.Ε.Δ.


Η ιδέα ενός οποιουδήποτε επηρεασμού του ανθρώπι

νου Σώματος δεν ενέχει ταιριαστή γνώση του εξωτε

ρικού σώματος.


Η ι3έα ενός εΠYJρεασμoύ του ανθρώπινου Σώματος, όπως 3εΙξαμε (βλ. την Πρότ. 16 τούτου), ενέχει ΤΥ)

, ζ " θ ' , � φυσΥ) του ε�ωτερικoυ σωματος κα οσον το ισιο το ε-ξωτερικό σώμα καθορΙζει το ανθρώπινο Σώμα με κάποιον συγκεκριμένο τρόπο. Μα καθόσον το εξωτερικό

Η Θ Ι Κ Η

σώμα ε[να� ένα Άτομο που 3εν αναφέpετα� στο ανθρώπ�νo Σώμα, ΎJ �3έα �τo� ΎJ γνώσΎJ του ε[να� στον Θεό (κατά την Πρότ. 9 τούτου) καθόσον θεωρε[τα� εΠΎJpεα-

Ι Ι � I Ι ' λλ Ι ( ' σμενος απο ΤΎJν ωεα ενος α ου πραγματος που κατα

rr f 7 f )

Ι Ι Ι I � την l 1Ρ ΟΤ. τουτου ε�να� φυσε� προτερο του ω�oυ του

ζ Ι Ι Ο Ι Ι Ι ε�ωτερ�κoυ σωματος. ποτε ΎJ ταφ�ασΤΎJ γνωσΎJ του ζ Ι Ι � Ι Θ Ι θ ' Ι ε�ωτεραoυ σωματος οεν ε�να� στον � εο κα οσον εχε�

ΤΎJν �3έα ενός εΠΎJpεασμoύ του ανθpώπ�νoυ Σώματος, �τo� ΎJ �3έα ενός εΠΎJρεασμoύ του ανθpώπ�νoυ Σώματος � Ι Ι Ι ζ Ι Ι οεν ενεxε� ταφ�ασΤΎJ γνωσΎJ του ε�ωτεpαoυ σωματος. σ Ε.Δ.


Το ανθρ(vπινο Πνεύμα δεν αντιλαμβάνεται κανένα ε

ξωτερικό σώμα ως εν ενεργεία υπάρχον παρά μέσω

των ιδεών των επηρεασμ(vν του Σώματός του.


Αν το ανθpώπ�νo Σώμα 3εν είνα� με κανέναν τρόπο / , Ι � Ι , Ι

( f εΠΎJpεασμενo απο καποω ε�ωτεραo σωμα, τοτε κατα

την Πρότ. 7

τούτου) ούτε ΎJ �3έα του ανθpώπ�νoυ Σώματος, τουτέσην (κατά την Πρότ. 13 τούτου) ούτε το ανθpώπ�νo Π νειJμα., είνα� με κανέναν τρόπο εΠΎJρεα-

Ι Ι � I Ι ζ Ι Ι σμενο απο ΤΎJν ωεα ΤΎJς υπαp�ΎJς εκε�νoυ του σωματος, �τo� το ανθpώπ�νo Π νεύμα 3εν αντ�λαμβάνετα� με κα-

Ι / Ι ?: ' � / Ι νεναν τροπο ΤΎJν υπαΡ�ΎJ εκε�νoυ του ε�ωτεpαoυ σωμα-τος. Μα καθόσον το ανθpώπ�νo Σώμα εΠΎJpεάζετα� με

Ι Ι , ι ?: ι , (

f καποων τροπο απο καποω ε�ωτεp�κo σωμα κατα την

Πρότ. 16 τούτου μαζί με το Πόρο 1 της ίδιας), στο Ι Ι λ β ' ζ Ι Ι μετρ ο αυτο ανη αμ ανετα� το ε�ωτεpαo σωμα. σ Ε.Δ.

188



Καθόσον το ανθρώπ�νo Π νεύμα φαντάζετα� ένα εξωτερ�κό σώμα όεν έxε� ταφ�αστ� γνώσΥ) αυτού.


Όταν το ανθρώπ�νo Π νεύμα ενατενΙζε� τα εξωτερ�κά σώματα μέσω των �όεών των εΠYJρεασμών του Σώματός του λέμε ότ� τα φαντάζετα� (βλ. το Σχόλ. της

Πρότ. 1 7 τούτου) · κα� όεν μπορεΙ το Πνεύμα (κατά την

προηγ. Πρότ. ) να φανταστεΙ με άλλον τρόπο τα εξ ωτερ�κά σώματα ως εν ενεργεΙα υπάρχοντα. Kα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 25 τούτου), καθόσον το Πνεύ-

' '/' ζ " � , μα φαντα'-:,ετα� τα ε�ωτερ�κα σωματα οεν εxε� ταφ�α-στ� γνώσΥ) αυτών. αΕ.Δ.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι Ι 2 7

Η ιδέα ενός οποιουδήποτε επηρεασμού του ανθρώπι

νου Σώματος δεν ενέχει ταιριαστή γνώση του ίδιου

του ανθρώπινου Σώματος.


M�α τυχούσα �όέα ενός oπoωυό�πoτε εΠYJρεασμού του ανθρώπ�νoυ Σώματος ενέxε� ΤΥ) φύσΥ) του ανθρώπ�νoυ Σώματος καθόσον το Ιό�o το ανθρώπ�νo Σώμα θεωρεΙτα� εΠYJρεασμένO από κάπο ων συγκεκρψένο τρόπο (βλ. την Πρότ. 16 τούτου). Μα καθόσον το ανθρώπ�νo Σώμα εΙνα� ένα Άτομο που μπορεΙ να εΠYJρεαστεΙ με πλεΙστους άλλους τρόπους, YJ �όέα του, κτλ Βλ. την

Απόδ. της Πρότ. 25 τούτου.

Η Θ Ι Κ Η


Καθόσον οι ιδέες των επηρεασμών του ανθρώπινου

Σώματος αναφέρονται μονάχα στο ανθρώπινο Πνεύ

μα, δεν είναι σαφείς και διακριτές αλλά συγκεχυμένες.


Π ράγμαη, o � �3έες των εΠΊ)ρεασμών του ανθρώπ�νoυ Σ ι ι Ι ι 1:: ι ωματος ενεχουν ΤΊ') φυσΊ') τοσο των ε�ωτεριx.ων πραγ-

ι ι Ι <;:ο θ ι Σ ι ( ματων οσο κα� του ωωυ του αν ρωπ�νoυ ωματος κα-

τά την Πρότ. 1 6 τούτου), κα� όx� μονάχα του ανθρώπ�νoυ Σώματος αλλά κα� των μερών του' 3�ότ� o� εΠΊ)-

ι ι ι ( ι Α ι 3) ι ι ρεασμo� ε�να� τρoπo� κατα το ιτ. απο τους οποωυς Ι ζ ι θ ι Σ ι εΠΊJρεα oντα� τα μεΡΊJ του αν ρωπ�νoυ ωματος, κα�

συνεπώς oλόκλΊJΡo το ανθρώπ�νo Σώμα. Μα (κατά τις

Προτ. 24 και 25 τούτου) ΊJ ταιρ�αστ� γνώσΊJ των εξωτερ�κών σωμάτων, καθώς κα� των συνθετόντων το ανθρώπ�νo Σώμα μερών, 8εν εΙνα� στον Θεό καθόσον θεωρεΙτα� εΠΊ)ρεασμένος από το ανθρώπ�νo Π νεύμα αλλά καθόσον θεωρεΙτα� εΠΊJρεασμένoς από άλλες �8έες. Άρα, καθόσον τούτες o� �3έες των εΠΊ)ρεασμών αναφέρoντα� μόνο στο ανθρώπ�νo Π νεύμα, εΙνα� κάη σαν συ-

ι <;:Ο Ι Ι Ι ( Ι ι νεπε�ες ωχως προκεψενες, τoυτεστ�ν οπως ειναι αυ-

τονόητο) συγκεχυμένες �8έες. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με τον Ι8ω τρόπο απo8ε�κνύετα� πως ΊJ �8έα που συν�στά ΤΊJ φύσΊJ του ανθρώπ�νoυ Πνεύματος, θεωΡΊ')μένΊJ μόνο στον εαυτό ΤΊJς, 8εν εΙνα� σαφ�ς κα� 8�ακρ �τ�' καθώς κα� ΊJ �8έα του ανθρώπ�νoυ Π νεύματος κα� o�


ιοέες των ιοεών των εΠΎJρεασμών του ανθρώπινου Σώματος καθόσον αναφέρονται μόνο στο Π νεύμα, πράγμα που μ πορεΙ να οει εύκολα ο καθένας.


Η ιδέα της ιδέας ενός οποιουδήποτε επηρεασμού του

ανθρώπινου Σώματος δεν ενέχει ταιριαστή γνώση του

ανθρώπινου Πνεύματος.


Π ράγματι, Υ) ιοέα ενός εΠΥ)ρεασμού του ανθρώπινου Σώματος (κατά την Πρότ. 27 τούτου) οεν ενέχει ταιριαστ� γνώσΥ) του Ιοιου του Σώματος, �τoι οεν εκφρά-ζ ' " ( Ι Π Ι ει ΤΥ) φυσΥ) του ταιριαστα, τουτεστιν κατα την ροτ.

13 τούτου) οεν συμφωνεΙ ταιριαστά με ΤΥ) φύσΥ) του Π νεύματος ως εκ τούτου (κατά το Αξ. 6 του μέρ. 1 ) Υ) "" "" , '" ' ζ , θ ' Ισεα ΤΥ)ς ισεας αυΤΥ)ς σεν εκφρα ει ΤΥ) φυσΥ) του αν ρω-

πινου Πνεύματος ταιριαστά, �τoι οεν ενέχει ταιριαστ� γνώσΥ) αυτ�ς. αΕ.Δ.


Από εοώ έπεται ότι κάθε φορά που το ανθρώπινο Π νεύμα αντιλαμβάνεται τα πράγματα σύμφωνα με τψ κoιν� τάξΥ) ΤΥ)ς φύσΥ)ς οεν έχει ταιριαστ� γνώσΥ) ούτε του εαυτού του, ούτε του Σώματός του, ούτε των εξωτερικών σωμάτων, αλλά μονάχα συγκεχυμένΥ) και ακρωΤΥ)ριασμέVYj. Διότι το Π νεύμα οεν γνωρΙζει τον

, ' θ ' λ β ' "" εαυτο του παρα κα οσον αντι αμ ανεται τις Ισεες των εΠΎJρεασμών του σώματος (κατά την Πρότ. 23 τούτου). Δεν αντιλαμβάνεται όμως το Σώμα του (κατά

Η Θ Ι Κ Η

την Πρότ. 19 τούτου) παρά μέσω των Ιό�ων των �όεών , � " "

( των εΠ'ηρεασμων, ωεων μεσω των oπo�ων μοναχα κα-

τά την Πρότ. 26 τούτου) ανηλαμβάνετα� κα� τα εξ ωτερ�κά σώματα' κα� ως εκ τούτου καθόσον έxε� αυτές � , ' " ' ( ' οεν εxε� ταφ�ασΤΎ) γνωσΎ) ουτε του εαυτου του κατα

την Πρότ. 29 τούτου), ούτε του Σώματός του (κατά την

Πρότ. 27 τούτου), ούτε των εξωτερικών σωμάτων (κα

τά την Πρότ. 25 τούτου), αλλά μονάχα (κατά την Πρότ.

28 τούτου μαζί με το Σχόλ. της) ακρωΤΎ)ρ�ασμένΎ) κα� συγκεχυμένΎ). α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Λέω ΡΎ)τά ότ� το Π νεύμα όεν έxε� ταφ�αστ� γνώσΎ) ούτε του εαυτού του, ούτε του Σώματός του, ούτε των

ζ , , λλ " , ε�ωτερικων σωματων, α α μοναχα συγκεχυμενΎ) κα� , ' θ ' λ β ' ακρωΤΎ)ρ�ασμενΎ), κα ε φορα που αντ� αμ ανετα� τα

πράγματα σύμφωνα με ΤΎ)ν κo�ν� τάξΎ) ΤΎ)ς φύσΎ)ς, τουτέσην κάθε φορά που καθoρΙζετα� εξωτερ�κά, όΎ)λαό� από ΤΎ)ν τυχαΙα συνάνΤΎ)σΎ) των πραγμάτων, να

'ζ , � , � , " θ ' ενατεν� ε� το ταοε Ύ) το oε�να, κα� ox� κα ε φορα που καθoρΙζετα� εσωτερ�κά, όΎ)λαό� από το ότ� ενατενΙζε� περ�σσότερα πράγματα συγχρόνως, να κατανοεΙ τ�ς συμφωνΙες, τ�ς ό�αφoρές κα� τ�ς αντψαχΙες τους κάθε φορά, πράγμαη, που ό�ατιΘετα� εσωτερ�κά με τον ένα , ' λλ " 'ζ , , Ύ) τον α ο τροπο, τοτε ενατεν� ε� τα πραγματα σαφως κα� ό�ακρ�τώς, όπως θα όεΙξω παρακάτω.


Για τη διάρκεια του Σώματός μας δεν μπορούμε να

έχουμε παρά ολωσδιόλου αταίριαστη γνώση.

Π Ε Ι' Ι Τ Ο Υ Π Ν Ε Υ Μ Α Τ Ο Σ


Η � , " � ζ ' , σ �αρκε�α του σωματος μας σεν ε�αρτατα� απο την ουσΙα του (κατά το Αξ. 1 τούτου), ούτε κα� απ6 Τψ απ6λυΤΊJ φύσΊJ του Θεού (κατά την Πρότ. 21 του μέρ. 1) .

Αλλά (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1 ) το Σώμα καθο-'ζ / Ι / / Ι p� ετα� να υπαρxε� κα� να πραττε� απο α�τ�α τετo�α που

εΙνα� επΙσΊJς καθoρ�σμένα να υπάρχουν κα� να πράττουν με συγκεκρ�μένo κα� καθoρ�σμένo τρ6πο απ6 άλλα, κα� αυτά πάλ� απ6 άλλα, κα� ούτως επ' άπεφον. Η ό�άρ-

λ ' Σ " ζ ' , , κε�α o�πoν του ωματος μας ε�αρτατα� απο ΤΊJν κoινΊJ ' t: ι ι ι , τα�ΊJ ΤΊJς φυσΊJς κα� απο ΤΊJν καταστασΊJ των πραγμα-

των. Όσο γ�α τον τρ6πο με τον οποΙο έχουν κατασταθεΙ, ΊJ ταφ�αστ� γνώσΊJ αυτού του πράγματος υπάρxε� στον Θε6 καθ6σον έxε� τ�ς �όέες 6λων αυτών, κα� 6x� καθ6σον έxε� μονάχα ΤΊJν �όέα του ανθρώπ�νoυ Σώματος (κατά το Πόρο της Πρότ. 9 τούτου), οπ6τε ΊJ γνώσΊJ ΤΊJς ό�άρκε�ας του Σώματ6ς μας εΙνα� oλωσό�6λoυ αταΙρ�ασΤΊJ στον Θε6 καθ6σον θεωρεΙτα� 6τ� συν�στά μονάχα ΤΊJ φύσΊJ του ανθρώπ�νoυ Π νεύματος, τoυτέστ�ν (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) ΊJ γνώσΊJ αυτ� εΙνα� στο Π νεύμα μας oλωσό�6λoυ αταΙρ�ασΤΊJ' α Ε.Δ.


Για τη διάρκεια των ενικ(vν πραγμάτων που είναι έξω

από μας δεν μπορούμε να έχουμε παρά ολωσδιόλου

αταίριαστη γνώση.


Π ράγματι, κάθε εν�κ6 πράγμα, 6πως κα� το ανθρώπ�νo

193

Η Θ Ι Κ Η

Σ ' , θ 'ζ , , ωμα, πρεπε� να κα oρ� ετα� να υπαρχε� κα� να πρατ-τε� με συγκεκριμένο κα� καθoρ�σμένo τρόπο από ένα άλλο εν�κό πράγμα' κα� αυτό πάλ� από άλλο, κα� ούτως επ' άπεφον (κατά την Πρ ότ. 28 του μέρ. 1) . Αφού όμως

, Π ' � 'Ι: β ' , στην πρσηγOυμενΎJ ΡOτασΎJ απooε��αμε, ασε� αυΤΎJς ΤΎJς ΚO�VΉς �ό�όΤΎJτας των ενικών πραγμάτων, ότ� όεν έχουμε γ�α ΤΎJ ό�άρκε�α του Σώματός μας παρά ολωσό�όλoυ αταΙρ�ασΤΎJ γνώσΎJ' θα πρέπε� να συμπεράνουμε το Ιόω κα� γ�α ΤΎJ ό�άρκε�α των εν�κών πραγμάτων, όΎJλαό� όη όεν μπορούμε να έχουμε παρά oλωσό�όλoυ αταΙρ�ασΤΎJ γνώσΎJ αυτ�ς. ο. Ε.Δ.


Από εόώ έπετα� όη όλα τα επιμέρους πράγματα εΙνα� ενόεχόμενα κα� φθαρτά. Δ�ότ� όεν μπορούμε να έχουμε

, " � , , ( Ι καμ�α ταφ�ασΤΎJ γνωσΎJ ΤΎJς oιαρκε�ας τους κατα την

ΤΤ ι ) " , , προηγ. Ι lΡΟΤ. κα� τουτο ε�να� που πρεπε� να εννοουμε με τους όρους ενόεχoμενικόΤΎJτα κα� φθορά των πραγμάτων (βλ. το Σχόλ. 1 της Πρότ. 33 του μέρ. 1 ) . Δ�όη (κατά την Πρότ. 29 του μέρ. 1) πέρα από αυτό όεν υπάρχε� τΙποτα ενόεχόμενο.


Όλες οι ιδέες, καθόσον αναφέρονται στον Θεό, είναι

αληθείς.


Π ράγμαη, όλες o� �όέες που εΙνα� στον Θεό συμφωνούν παντελώς με τα �όεατά τους (κατά το Πόρο της Πρότ.

194


7 τούτου)' ως εκ τούτου (κατά το Αξ. 6 του μέρ. 1)

εΙνα� όλες αλrιθεΙς. αΕ.Δ.


Δεν υπάρχει τίποτα θετικό στις ιδέες για το οποίο να

λέγονται ψευδείς.


Αν το αρνεΙσα�, σύλλαβε, αν εΙνα� όυνατόν, έναν θετ�κό τρόπο του σκέπτεσθα� ο οποΙος να συν�στά τη μoρψ�

λ ' Ι Ψ I � Ο Ι Ι Ι της π αVYJς ΎjΤO� του ευοους. τροπος αυτος του σκε-πτεσθα� όεν μπορεΙ να εΙνα� στον Θεό (κατά την

προηγ. Πρότ. ) " κα� έξω από τον Θεό όμως όεν μπορεΙ ούτε να εΙνα� ούτε να συλλΎjψθεΙ (κατά την Πρότ. 15

του μέρ. 1). Ως εκ τούτου όεν μπορεΙ να υπάρξε� τΙποτα θεηκό στ�ς �όέες γ�α το οποΙο να λέγoντα� ψευόεΙς. αΕ.Δ.


Κάθε ιδέα που είναι σε μας απόλυτη, ήτοι ταιριαστή

και τέλεια, είναι αληθής.


Όταν λέμε όη υπάρx.ε� μ�α ταφ�αστ� κα� τέλε�α �όέα σε μας όεν λέμε τΙποτε άλλο (κατά το Πόρο της Πρότ.

11 Ι ) Ι Ι Ι Ι 'λ τουτου παρα oτ� υπαρx.ε� μ�α ταφ�ασΤΎj κα� τε ε�α

� I Θ Ι θ ' Ι Ι Π Ι ωεα στον Μ εο, κα οσον συν�στα ΤΎjν oυσ�α του νευ-ματός μας, κα� συνεπώς (κατά την Πρότ. 32 τούτου)

όεν λέμε τΙ ποτε άλλο παρά ότ� μ�α τέτo�α �όέα εΙνα� αληθ�ς. αΕ.Δ.

195

Η Θ Ι Κ Η


Το ψεύδος έγκειται σε μια στέρηση γνώσης την οποία

ενέχουν οι αταίριαστες ιδέες, ήτοι οι ακρωτηριασμέ

νες και συγκεχυμένες.


Στ�ς �aέες aεν υπάpxε� τΙ ποτα θετικό που να συν�στά ΤΥ) μopφ� του ψεύaους (κατά την Πρότ. 33 τούτου) ' μα το

Ψ ' � � , , 'λ ' ευοος αoυνατε� να εγκε�τα� σε μ�α απΌ υΤΥ) στεΡYJσYJ (λ ' , ' λ ' , , λλ Π ' εμε πραγματι οτι π ανωντα� YJ σφα ουν τα νευμα-

, Σ ' ) ' 'λ ' τα, κα� ox� τα ωματα , ουτε κα� σΤYJν απΌ υΤΥ) αγνo�α' a�ότι YJ άγνo�α κα� YJ πλά� εΙνα� a�αφΟΡεταά' οπότε έγκε�τα� σε μ�α στέΡYJσYJ γνώσYJς ΤYJν οποΙα ενέxε� YJ αταΙp�αστY) γνώσΥ) των πραγμάτων, �τo� o� αταΙp�αστες κα� συγκεχυμένες �aέες. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εζ�γYJσα, στο Σχόλω ΤYJς Π ΡότασYJς 17 τούτου του μέρους με πo�α έννo�α έγκε�τα� YJ πλάνΥ) σε μ�α στέΡYJσΊj

, λλ ' � , ζ ' , , γνωσYJς α α γ�α αοροτεΡΥ) E'-.,YJYYJcrYJ τουτου του πραγ-ματος θα aώσω ένα παΡάaε�γμα: o� άνθpωπo� σφάλ-λ " Ι' ' λ 'θ ' ουν στο οτι νoμ�'-.,oυν πως ε�να� ε ευ εpo�, γνωμΥ) που έγκε�τα� μόνο στο ότι έχουν συνειaYJσYJ των ενεpγε�ών

, ' " θ 'Ι' τους κα� αγνo�α των α�τιων απΌ τα oπo�α κα op�'-.,oντα�. Άρα YJ �aέα ΤYJς ελευθερΙας τους εΙνα� ότ� aεν γνωρΙζουν κανένα αΙτιο των ενεpγε�ών τους. Δ�ότι αυτό που λένε, , θ ' , ζ ' ' β 'λ oτ� o� αν pωπ�νες ενεpγε�ες ε'-.,αpτωντα� απΌ ΤΥ) ου Ίj-σΊj, εΙνα� λόγ�α γ�α τα οποΙα aεν έχουν καμ�ά �aέα. Όλo�

" ' β ' λ " αγνοουν, πραγματι, τ� ε�να� YJ ου YJcrYJ κα� πως κ�νε� το

Π Ε Ρ Ι Τ Ο ! Π Ν Ε ! Μ Α Τ Ο Σ

Σώμα, ενώ όσοι οιατυμπανΙζουν άλλα και πλάθουν με

το μυαλό τους έορες και ενoιαιτ�ματα της Ψυx�ς [Ani-] λ ' 'θ " λ ' � ' Π ' ma προκα ουν συνΊ) ως η γε ιο η αηοια. αρομοιως,

, ' ζ 'λ ζ ' , οταν κοιτα ουμε τον η ιο φαντα ομαστε πως απεχει από μας περΙπου οιακόσια πόοια, πλάνη που οεν έγκειται μόνο σε αυτ� τη φανταστικ� παράσταση, αλλά στο , , ζ " , λ θ ' οτι οσο τον φαντα ομαστε ετσι αγνοουμε την α η η του απόσταση και το αΙτιο αυτ�ς της φανταστικ�ς παρά-

Δ ' , 'ζ ' " στασης. ιοτι οσο κι αν γνωρι ουμε αργοτερα οτι απε-χει από μας πάνω από 600 οιαμέτρους Γης, παρά ταύτα τον φανταζόμαστε κοντά μας οιότι οεν φανταζόμαστε τον �λιo τόσο κοντινό λόγω του ότι αγνοούμε την αληθ� του απόσταση, αλλά λόγω του ότι ένας επηρεασμός του σώματός μας ενέχει την ουσΙα του �λιoυ καθόσον το , � , ' ζ " ισ ιο το σωμα εΠYJρεα εται απο αυτον.


Οι αταίριαστες και συγκεχυμένες ιδέες έπονται με

την ίδια αναγκαιότητα με τις ταιριαστές ιδέες, ήτοι

τις σαφείς και διακριτές.


Όλες οι ιοέες εΙναι στον Θεό (κατά την Πρότ. 15 του

μ,έρ. 1 ) . και καθόσον αναφέρονται στον Θεό εΙναι αληθεΙς (κατά την Πρότ. 32 τούτου) και (κατά το Πόρο της

/Τρότ. 7 τούτου) ταιριαστές ως εκ τούτου οεν υπάρχουν αταΙριαστες � συγκεχυμένες παρά καθόσον ανα-

, ' Π " ( ' , φερονται στο ενικο νευμα καποιου επ αυτου του

;ι;ράγματος βλ. τις Προτ. 24 και 28 τούτου) : ως εκ , 'λ ' , � , , του του ο ες επονται με την ισια αναγκαιοτητα, τοσο

197

Η Θ Ι Κ Η

α ταφιαστές όσο και οι αταΙριαστες (κατά το Πόρο

της Πρότ. 6 τούτου). ο.Ε.Δ.


Αυτό που είναι κοινό στα πάντα (επ' αυτού βλ. παραπάνω το Λ�μ. 2) και εξίσου στο μέρος και στο όλο δεν

συνιστά την ουσία κανενός ενικού πράγματος.


Α ι ι λλ β ι � Ι Ι ι ν το αρνεισαι , συ α ε, αν ειναι συνατον, οτι συνιστα την ουσΙα κάποιου ενικού πράγματος ΟYjλαο� ΤYjν ουσΙα του Β. Άρα (κατά τον Ορ. 2 τούτου), χωρΙς το Β οεν θα μπορεΙ να εΙναι � να συλλYjψθεί ' μα αυτό είναι ενάντια σΤYjν Υ πόθεσYj: Άρα οεν αν�κει σΤYjν ουσία του Β ούτε συνιστά ΤYjν ουσΙα άλλου ενικού πράγματος. ο.Ε.Δ.


Εκείνα που είναι κοινά στα πάντα και εξίσου στο

μέρος και στο όλο δεν μπορούν να συλληφθούν παρά

ταιριαστά.


Έστω Α κάτι που εΙναι κοινό σε όλα τα σώματα και ξ ι ι � Ι ι 'λ ε ισου στο μερος οποιουσYjποτε σωματος και στο ο ο.

Λέω ότι το Α οεν μπορεΙ να συλλYjψθεί παρά ταφιαστά. Διότι Yj ιοέα του (κατά το Π όρο της Πρότ. 7 τούτου) θα εΙναι κατ' ανάγΚYjν ταφιαστ� στον Θεό τόσο καθόσον έχει ΤYjν ιοέα του ανθρώπινου Σώματος όσο και καθόσον ι � Ι Ι Ι ( ι εχει τις ισεες των εΠYJρεασμων του, οι οποιες κατα τις

Προτ. 16, 25 και 27 τούτου) ενέχουν εν μέρει ΤΥ) ψύσΥ)


, θ ' Σ " 1: ' τοσο του αν ρωπινου ωματος οσο και των ε�ωτερικων σωμάτων, τουτέστιν (κατά τις Προτ. 12 και 13 τούτου)

� , ' θ ' " ' Θ ' ΎJ ωεα αυΤΎJ α ειναι κατ αναγΚΎJν ταφιασΤΎJ στον � εο καθ6σον συνιστά το ανθρώπινο Π νεύμα, �τoι καθ6σον έχει τις ι8έες που εΙναι στο ανθρώπινο Π νεύμα· το Πνεύμα λοιπ6ν (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου)

" λ β ' Α ' , κατ αναγΚΎJν ανη αμ ανεται το ταφιαστα, και αυτο , θ ' λ β ' " τοσο κα οσον αντι αμ ανεται τον εαυτο του οσο και

καθ6σον αντιλαμβάνεται το Σώμα του � oπoιo8�πoτε εξωτερικ6 σώμα, και 8εν μπορεΙ το Α να συλλΎJφθεΙ με άλλον τρ6πο. αΕ.Δ.


Απ6 ε8ώ έπεται 6η υπάρχουν ορισμένες ι8έες �τoι , " λ θ ' Δ ' ( , εννοιες κοινες σε ο ους τους αν ρωπους. ιοτι κατα

το Λήμ. 2) 6λα τα σώματα συμφωνούν σε ορισμένα που ( ' Τ7 ' ) ' , λ ' κατα την προηγ. ι ιροτ. πρεπει να γινονται αντι ΎJπτα απ6 6λους ταφιαστά, �τoι σαφώς και 8ιακριτώς.


Και η ιδέα αυτού που είναι κοινό και ίδιον στο ανθρώ

πινο Σώμα και σε ορισμένα εξωτερικά σώματα, από

τα οποία επηρεάζεται συνήθως το ανθρ(hπινο Σώμα,

και που είναι εξίσου στο μέρος και στο όλο οποιουδή

ποτε από αυτά, θα είναι στο Πνεύμα ταιριαστή.


Έστω Α αυτ6 που εΙναι κοιν6 και Ι8ιον στο ανθρώπινο Σ ' ' 1: ' , , ωμα και σε καποια ε�ωτεριx.α σωματα, που ειναι 1: ' θ ' Σ ' ' 1: ' ε�ισoυ στο αν ρωπινο ωμα και σε αυτα τα ε�ωτεριx.α

199

Η Θ Ι Κ Η

, 'λ ' (;: ' , σωματα, xα� τε ος που ε�ναι ει...,�σoυ στο μερος xα� στο 6λο oπoωυ8�πoτε εζωτεραού σώματος. Αυτού του Α, θα υπάρx.ε� μ�α ταφ�αστ� �8έα στον Θε6 (κατά το Πόρο

της Πρότ. 7 τούτου) τ6σο χαθ6σον έx.ε� την �8έα του ανθρώπ�νoυ Σώματος 6σο xα� χαθ6σον έx.ε� τ�ς �8έες

θ ' (;: , , Α θ " των τε εψενων ει...,ωτερ�xων σωματων. ς τε ε� τωρα , θ ' Σ ' ' "/' " (;: oτ� το αν ρωπ�νo ωμα εΠ'ηρεα�ετα� απο ενα ει...,ωτερι-χ6 σώμα μέσω αυτού που έx.ε� απ6 xo�νoύ με εχεΙνο, τουτέστιν απ6 το Α· Yj �8έα του εΠYJρεασμoύ αυτού θα ενέx.ε� ΤΊΊν �8�6ΤΊΊτα Α (κατά την Πρότ. 16 τούτου) xα� ως εχ τούτου (κατά το ίδιο Πόρο της Πρότ. 7 τούτου) Yj �8έα αυτού του εΠΊΊρεασμού, χαθ6σον ενέx.ε� ΤΊΊν �8�6ΤΊΊτα Α, θα εΙνα� στον Θε6 ταφ�αστ�, χαθ6σον εΙνα� εΠΊΊρεασμένος απ6 ΤΊΊν �8έα του ανθρώπ�νoυ Σώματος, τουτέστ�ν (κατά την Πρότ. 13 τούτου) χαθ6σον συν�στά ΤΥ)

, θ ' Π ' , ( , φυσΥ) του αν ρωπ�νoυ νευματος ως εχ τουτου κατα

το Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) Yj �8έα αυτ� εΙνα� xα� στο ανθρώπ�νo Πνεύμα ταφ�αστ�. α Ε.Δ.


Απ6 ε8ώ έπετα� 6τ� το Πνεύμα εΙνα� τ6σο �xαν6τερo να λ β ' , , , , αντι αμ ανετα� περ�σσoτερα με ταφ�αστo τροπο οσο

το Σώμα του έx.ε� περ�σσ6τερα xo�νά με τα άλλα σώματα.


Οποιεσδήποτε ιδέες έπονται στο Πνεύμα από ιδέες

που είναι σε αυτό ταιριαστές, είναι επίσης ταιριαστές.

200



Καταφαίνεται. Διότι όταν λέμε ότι μια ιοέα έπεται στο ανθρώπινο Π νεύμα από ιοέες που είναι σε αυτό ταιριαστές, οεν λέμε τίποτε άλλο (κατά το Πόρο της

Πρότ. 1 1 τούτου) παρά όη υπάρχει στον ίοιο τον Θε'ίκό νου μια ιοέα της οποίας αίτιο είναι ο Θεός, όχι καθόσον είναι άπειρος ούτε καθόσον είναι εΠΥ)ρεασμένος από ης ιοέες πλείστων ενικών πραγμάτων αλλά μονάχα καθόσον συνιστά την ουσία του ανθρώπινου Πνεύματος.

ΣΧΟ Λ Ι Ο 1

Μ ' 1:' 1 , , λ ' Ι ε τουτα ε'-οYjγΥ'ρα ΤYjν αιηα των εννοιων που κα ου-νται Κοινές και που είναι τα θεμέλια του λογισμού μας. Αλλ " ' λλ ' ' ζ " α υπαρχουν α ες αιτιες ορισμενων α'-οιωματων Yj-

, θ " ζ , τοι εννοιων που α Yjταν ΧΡYjσψο να τις ε '-ο YjΎ"ησουμε με τούΤΥ) ΤΥ) μέθοοό μας οιότι από αυτές θα εοραιωνόταν ποιες έννοιες είναι ΧΡYjσψότερες από τις υπόλοιπες και

' β ' " " Ε ποιες μετα ιας εχουν καποια ΧΡYjσΨΟΤYjτα. πειτα ποιες είναι κοινές, ποιες σαφείς και οιακριτές μονάχα για όσους οεν ταλανίζονται από πρoκαταλ�Ψεις, και ποιες τέλος είναι κακά θεμελιωμένες. Επιπλέον θα εοραιωνόταν από πού προέρχονται εκείνες οι έννοιες

λ ' Δ ι ' ζ , που κα ουνται ευτερες και συνεπως τα α'-οιωματα που θεμελιώνονται πάνω τους, καθώς και άλλα που μελέΤYjσα άλλοτε γύρω από αυτά. Αλλά αφού αφιέρωσα σε τούτα μια άλλΥ) Πραγματεία, καθώς και για να μΥ) ΟYjμιουργ�σω βαρεμάρα λόγω ΤYjς υπερβoλικ�ς οιεξοοικόΤYjτας αυτού του πράγματος, αποφάσισα να το ανηπαρέλθω εΟώ. Ωστόσο, για να μYjν παραλείψω κάη

201

Η Θ Ι Κ Η

από όσα εΙναι αναγκαΙο να γΙνουν γνωστά, θα προσθέσω εν συντομΙα τα αΙηα από τα οποΙα προέρχονται οι λ Ι Υ β 1 1 Ι Ο Π Ι Ι

εγομενοι περ ατικοι οροι, οπως ν, ραγμα, κατι. Ο Ι Ι Ι Ι ζ Ι Ι θ Ι ι οροι τουτοι προερχονται απο το ε� Ύjς, οη το αν ρω-πινο Σώμα, εφόσον εΙναι περωρισμένο, οεν εΙναι ικανό να σXΎjματΙσει μέσα του οιακριτώς παρά έναν συγκεκριμένο αριθμό εικόνων συγχρόνως (τι είναι η εικόνα,

το εξήγησα στο Σχόλιο της Πρότ. 17 τούτου) · αν λοιπόν υπερκεραστεΙ αυτός ο αριθμός, οι εικόνες θα αρχΙσουν να συγχέονται, και αν ο αριθμός εικόνων που εΙναι ικανό το Σώμα να σXΎjματΙσει μέσα του συγχρόνως και οιακριτώς υπερκεραστεΙ κατά πολύ, όλες θα συγχωνευ-

Ι λ ' ζ ' Ο Ι Ι τουν π Ύjpως μετα�υ τους. υτως εχοντων των πραγ-Ι Ι β ' Π Ι Π Ι ματων, καταφαινεται ασει του ορισματος ΤΎjς ρο-

τασΎjς 1 7 και βάσει ΤΎjς Π pότασΎjς 18 τούτου του μέρους όη το ανθρώπινο Πνεύμα μπορεΙ να φανταστεΙ οιακριτώς τόσα σώματα συγχρόνως όσες εικόνες μπορούν να σXΎjμαησΤOύν συγχρόνως στο Σώμα του. Μα άμα οι εικόνες συγχέονται πλ�pως στο Σώμα, και το Π νεύμα

' ζ ' λ Ι Ι � Ι φαντα εται ο α τα σωματα με συγκεχυμενο και ασια-Ι λ β ' Ι Ι Ι κριτο τροπο και τα περι αμ ανει οωνει υπο ενα καΤΎj-

γόpΎjμα, OΎjλαO� υπό το καΤΎjγόpΎjμα του Όντος, του Π ράγματος, κτλ Αυτό μπορεΙ να συναχθεΙ και από το Ι Ι � θ

Ι λλ Ι ζ ' θ Ι Ι οη οι εικονες σεν α ουν παντα ε�ισoυ κα ως και απο

άλλες ανάλογες αιτΙες ης οποΙες οεν εΙναι ανάγΚΎj να ζ Ι � Ι � Ι Ι Ι ε�ΎjγΎjσOυμε εσω· σωη για να πετυχουμε το στοχο μας

αρκεΙ να θεωp�σoυμε μονάχα μΙα. Διότι όλες ανάγο-ζ Ι Ι Ι Ι Ι � Ι νται στο ε�Ύjς, οη αυτοι οι οροι σΎjμαινOυν ωεες συγκε-

Ι ' ψ β θ Ι Α Ι Ι Ι χυμενες στον υ ιστο α μο. πο παρομοιες αιτιες, έπειτα, έχουν προέλθει εκεΙνες οι έννοιες που καλούνται

202


Καθολικές, όπως Άνθρωπος, Άλογο, Σκύλος, κτλ., OΎJλαo�, επειo� στο ανθρώπινο Σώμα σXΎJματ�ζOνται τό-

, , θ " β , σες εικονες συΥχρονως, π.χ. αν ρωπων, ωστε υπερ αι-νουν ΤΎJν ισχύ του φαντάζεσθαι, όχι μεν άpOΎJν αλλά τόσο πολύ ωστόσο ώστε το Π νεύμα να μΎJ ούναται να φανταστε� τις μικροοιαφορές των ενικών (OΎJλαO� το χρώμα καθενός, το μέγεθος, κτλ.) και τον καθορωμέ-

θ ' ' 'Ι' � , , νο αρι μο τους, και φαντα.."εται σιακριτως μοναχα αυ-τό στο oπo�o συμφωνούν όλα, καθόσον το Σώμα εΠΎJ-

' 'Ι' " � , , , , ρεα.."εται απο αυτα' ωοη το σωμα εΠΎJpεασΤΎJκε απο , � λ � , " θ ' , β θ ' , αυτο, σΎJ ασΎJ απο κα ε ενικο, στο μεγωτο α μο ' του-

' 'Ι' ' ι θ ' το εκφρα.."ει με το ονομα αν ρωπος και με τουτο προ-σαγορεύει άπειρα ενικά. Διότι, όπως ε�παμε, οεν ούναται να φανταστε� τον καθορισμένο αριθμό των ενικών. Αλλά σΎJμειωτέoν ότι αυτές οι έννοιες οεν σXΎJ-

''Ι' ' 'λ , � , λλ ' 'λ μαη.."ανται απο ο ους με τον ωιο ΤΡΟΠΟ' α α ποικι -λουν στον καθένα κατ' αναλoγ�α προς το πράγμα από το oπo�o το Σώμα εΠΎJpεάσΤΎJκε συχνότερα και το 0-

, Π ' ' 'Ι' ' θ ' λ ' ποιο το νευμα φαντα.."εται ΎJ υμαται ευκο οτερα. Π .χ., όσοι ενατένισαν συχνότερα με θαυμασμό ΤΎJ στάσΎJ των ανθρώπων, υπό το όνομα άνθρωπος θα εννo�-

, '1" ' θ ' , , 'θ σουν ενα .."ωο ορ ιας στασΎJζ ενω οσοι συνΎJ ισαν να ενατεν�ζoυν κάτι άλλο θα σXΎJματ�σoυν για τους ανθρώπους μια άλλΎJ κoι� εικόνα, oΎJλαo� ότι ο άνθρωπος

, '1" λ ' � , � '1" , ' 'Ι' ' ειναι .."ωο που γε α, σΙΠΟσΟ .."ωο χωρις φτερα, .."ωον λόγον έχον' και παpoμo�ως για τα υπόλοιπα, θα σXΎJματ�σει καθένας καθολικές εικόνες των πραγμάτων ανάλογα με ΤΎJ oιάθεσΎJ του σώματός του. Οπότε οεν ε�ναι να απopε�ς που γενν�θΎJκαν τόσες oιxoγνωμ�ες ανάμεσα στους Φιλοσόφους που θέλΎJσαν να εζΎJγ�σoυν

203

Η Θ Ι Κ Η

τα φυσ�κά πράγματα μέσω μόνων των ε�κόνων των πραγμάτων.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 2

Από όλα όσα ε�πώθ'Y)καν παραπάνω φανερώνετα� σα-ι ι λ β Ι λλ Ι ι φως οη αντ� αμ ανομαστε πο α πραγματα κα� σχ'Υ)-

ματίζουμε καθoλ�κές έννo�ες : 10 . Από εν�κά που μας αναπαρίσταντα� μέσω των α�σθ�σεων με τρόπο ακρω-

ι ι Ι Ι Ι ζ (βλ. Τ'Y)ρ�ασμενo, συγκεχυμενο κα� xωρ�ς νΟ'Υ)ηκ'Υ) τα�'Y) Π , Π ' 29 ' )

, ι Ι το ορ. της ροτ. τουτου : κα� γ� αυτο τετo�ες ανηλ�Ψε�ς συν'Υ)θίζω να ης καλώ γνώσ'Υ) από θoλ� εμπεφία. 20. Από σ'Υ)μεLα, π.χ., από το όη ακούγοντας � a�αβάζοντας κάπo�ες λέξε�ς θυμόμαστε πράγματα κα�

Ιζ ι � Ι Ι Ι ι σX'Y)ματ� ουμε καπo�ες �oεες τους oμo�ες με εκε�νες με-σω των οποίων φανταζόμαστε τα πράγματα (βλ. το

Σχόλ. της Πρότ. 18 τούτου). Καθέναν από αυτούς τους aύο τρόπους ενατέν�σ'Y)ς των πραγμάτων θα τον καλώ

ζ ι Ι Ι Ι Ι Ι ' 3 εφε�'Y)ς γνωσ'Υ) πρωτου γενους, γνωμ'Υ) 'Υ) φαντασ�α. ο. Τέλος, από το ότ� έχουμε κo�νές έννOLες κα� ταφ�αστές �aέες των �aιοτ�των των πραγμάτων (βλ. το Πόρο της

Πρότ. 38, την Πρότ. 39 μαζί με το Πόρο της και την

Πρότ. 40 τούτου) · κα� θα καλώ αυτό τον τρόπο λόγο κα� γνώσ'Υ) aεύτερου γένους. Π έρα από αυτά τα aύο γέν'Υ)

, , ι θ � Ιζ , Ι ι λλ γνωσ'Υ)ς υπαρxε�, οπως α oε��ω στα επομενα, ενα α ο τρίτο το οποίο θα καλούμε ενoραηκ� επ�στ�μ'Y) [scientia intuitiνa]. Τούτο το γένος γνώσ'Υ)ς βαίνε� από Τ'Υ)ν τα�ρ�αστ� �aέα Τ'Υ)ς μoρφ�κ�ς ουσLας κάπo�ων καΤ'Υ)γορ'Υ)μάτων του Θεού προς Τ'Υ)ν ταφ�αστ� γνώσ'Υ) Τ'Υ)ς ουσίας των πραγμάτων. Όλα αυτά θα τα εξ'Y)γ�σω με το παράaε�γμα ενός πράγματος. Π .χ., aίaοντα� τρε�ς αρ�θμΟL

204


λ 'ψ " , για να ανακα υ ουμε εναν τεταρτο που να ειναι προς τον " 'i:> ' , Ο ' 'i:> τριτο οπως ο οευτερος προς τον πρωτο. ι εμποροι οεν

�ιστάζoυν να πολλαπλασιάσουν τον �εύτερo με τον τρίτο και να �ιαφέσoυν το γιν6μενο με τον πρώτο' επει�� εν

, ' " 'i:> ' " 'i:> ζ λησμoνΎJσαν ακομα οσα ακουσαν οιχως καμια αποοεΙc.,ΎJ απ6 τους �ασκάλoυς τους, � επει�� το �oκίμασαν συχνά

λ ' θ ' ' β ' ' Α σε απ ουστατους αρι μους, ΎJ ασει ΤΎJς ισχυος ΤΎJς -π6�ειξΎJς ΤΎJς Πρ6τασΎJς 19 του βιβλίου 7 του Eυκλεί�ΎJ, �ΎJλα�� βάσει μιας κoιν�ς ι�ι6ΤΎJτας των ανάλογων αριθμών. Μα στους απλούστατους αριθμούς �εν χρειά.ζεται τίποτα τέτοιο. Π .χ., �oθέντων των αριθμών 1 , 2, 3,

θ ' βλ ' " , λ θ " κα ενας επει οτι ο τεταρτος ανα ογος αρι μος ειναι το 6, και αυτ6 πολύ σαφέστερα, επει�� συμπεραίνουμε

, , ' βλ ' , τον τεταρτο απο ΤΎJ σXεσΎJ που επουμε, με μια ματια [intuitus] , να έχει ο πρώτος με τον �εύτερo.


Η γνώση του πρώτου γένους είναι η μοναδική αιτία

του ψεύδους, ενώ του δεύτερου και του τρίτου είναι

κατ' ανάγκην αληθής.


Στο ΠΡOΎJγOύμενO Σχ6λιο είπαμε 6τι σΤΎJ γνώσΎJ του πρώτου γένους αν�κoυν 6λες εκείνες οι ι�έες που είναι

, , , ( / αταφιαστες και συγκεχυμενες και ως εκ τουτου κατα

την Πρότ. 35 τούτου) ΎJ γνώσΎJ αυτ� είναι ΎJ μoνα�ικ� , Ψ I � Ε' ι , ι αιτια του ευοους. ιπαμε, επειτα, οτι σΤΎJ γνωσΎJ του

�εύτερoυ και του τρίτου γένους αν�κoυν οι ι�έες εκείνες που είναι ταφιαστές ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 34

/ ) Ι " λ θ ' Ο Ε Δ τουτου ειναι κατ αναγΚΎJν α ΎJ ΎJς. . • . .

205

Η Θ Ι Κ Η

Π Ρ Ο ΤΛ Σ Η 4 2

Η γνώση του δεύτερου και του τρίτου γένους, και όχι

του πρώτου, μας διδάσκει να διακρίνουμε το αληθές

από το ψευδές.

Λ Π Ο Δ Ε Ι Ξ Η

Τούτη 'Υ) Π ρότασ'Υ) καταφαίνεται από μόν'Υ) Τ'Υ)ς. Π ράγματι, όποιος ξέρει να οιακρίνει μεταξύ του αλ'Υ)θούς και του ψευοούς οφείλει να έχει ταφιαστ� ιοέα του αλ'Υ)θούς και του ψευοούς, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. 2 της Πρότ.

40 τούτου) να γνωρίζει το αλ'Υ)θές και το ψευοές με το οεύτερο � το τρίτο γένος γνώσ'Υ)ς.

Π Ρ ΟΤΛ Σ Η 4 3

Όποιος έχει μια αληθή ιδέα ξέρει συγχρόνως ότι έχει

μια αληθή ιδέα και δεν μπορεί να αμφιβάλλει για την

αλήθεια του πράγματος.

Λ Π ΟΔ Ε Ι Ξ Η

Aλ'Y)θ�ς ιοέα είναι σε μας εκείν'Υ) που είναι ταφιαστ� Θ ' θ ' ζ " , στον ... εο κα οσον ει., 'Υ)γειται μεσω Τ'Υ)ς φυσ'Υ)ς του αν-

θρώπινου Πνεύματος (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 τού

του). Ας θέσουμε έτσι ότι στον Θεό, καθόσον εξ'Υ)γείται μέσω Τ'Υ)ς φύσ'Υ)ς του ανθρώπινου Πνεύματος, υπάρχει 'Υ) ταφιαστΥι ιοέα Α. Τ'Υ)ς ιοέας αυτ�ς, πρέπει αναγκαία να υπάρχει επίσ'Υ)ς στον Θεό μια ιοέα που να αναφέρεται στον Θεό με τον ίοιο τρόπο με Τ'Υ)ν ιοέα Α (κατά την

Πρότ. 20 τούτου, η Απόδειξη της οποίας είναι καθολι

κή). Μα υποτιΘεται ότι 'Υ) ιοέα Α αναφέρεται στον Θεό

206


θ ' ζ Ι Ι ι θ ι κα οσον ε�Ύjγε�τα� μεσω ΤΎjς φυσΎjς του αν ρωπ�νoυ Π νεύμαΤΟζ άρα κα� Ύj �oέα ΤΎjς �oέας Α πρέπε� να ανα-

ι Θ ι I � Ι Ι ( ι φερετω στον '" εο με τον �σω τροπο, τoυτεστ�ν κατα το

ίδιο Πόρο της Πρότ. 1 1 τούτου) ΤOύΤΎj Ύj ταφ�αστ� �oέα ΤΎjς �oέας Α θα εινα� στο ίοω το Π νεύμα που έxε� ΤΎjν ταφ�αστ� �oέα Α' ως εκ τούτου 6πo�oς έxε� μ�α τα�-

ι '!:!ο ι ι ( ι ττ ι

34 ι ) ι ρ�ασΤΎj ωεα, ΎjΤO� κατα την ι ιροτ. τουτου οποως 'ζ Ι ι λ θ ι ι ι γνωρ� ε� ενα πραγμα α Ύj ως, πρεπε� συγχρονως να

έxε� μ�α ταφ�αστ� �oέα �τo� μ�α αλΎjθ� γνώσΎj ΤΎjς ι ι ( Ι ι Ιδ λ ι ι γνωσΎjς του, τουτεσην οπως ειναι προ η ο απο μονο

) ι ι ι β 'β του πρεπε� συγχρονως να ε�να� ε αως. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Eξ�γΎjσα, στο Σχ6λω ΤΎjς Πρ6τασΎjς 2 1 τούτου του μέρους, τ� είνα� Ύj �oέα ΤΎjς �oέαζ αλλά σΎjμε�ωτέoν 6τ� Ύj ΠΡOΎjγOύμενΎj Π ρ6τασΎj εινα� αρκετά πρ60ΎjλΎj απ6 μ6νΎj ΤΎjς. Δ�6τ� κανένας απ6 6σους έχουν μ�α αλΎjθ� '!:!ο Ι '!:!ο ι ι λ θ ι � I Ι ' ψ ωεα σεν αγνoε� oτ� Ύj α Ύj Ύjς ωεα ενεxε� ΤΎjν υ �σΤΎj

βεβα�6ΤΎjτα· o�6τ� το να έxε� κανείς μ�α αλΎjθ� �oέα '!:!ο ι ι ' λλ ι 'ζ Ι Ι σεν σΎjμα�νε� τ�πoτε α ο απο το να γνωρ� ε� ενα πραγ-μα τέλε�α, �τo� άρ�στα· κα� ασφαλώς οεν μπορεί κά-

β / λλ ι ι ι ποως να αμφ� α ε� γ�α αυτο το πραγμα, εκτος αν 'ζ Ι '!:!ο Ι ι ι β β ' Ι '!:!ο ζ Ι νoμ� ε� οη Ύj �σεα ε�να� καη ου ο, εν εωε� ωγραφ�ας

σε έναν πΙνακα, κα� 6x� ένας τρ6πος του σκέπτεσθα�, OΎjλαO� το ίοω το νοείν. Kα� ερωτώ, ποως μπορεί να ζ ι ι ι ι ι '!:!ο ι ι �ερε� oτ� νoε� καποω πραγμα αν σεν νoε� ΠΡOΎjγOυμε-

ι Τ ι ι ζ l νως το πραγμα; oυτεστ�ν, πo�oς μπoρε� να �ερε� πως ι β /β Ι Ι Ι '!:!ο ι ε�να� ε αως γ�α ενα πραγμα αν ΠΡOΎjγOυμενως σεν ε�-

β /β Ι Ι 'Ε ι να� ε αως γ�α αυτο το πραγμα; πε�τα, τ� πω σαφες κα� πω βέβαω απ6 ΤΎjν αλΎjθ� �oέα μπορεί να υπάρξε�

207

Η Θ Ι Κ Η

το οποΙο να εΙναι γνώμονας ΤΊJς αλ�θειας; Ασφαλώς, , β ' , , οπως ακρ ι ως το φως φανερωνει τον εαυτο του και το σκοτά3ι, έτσι και ΊJ αλ�θεια εΙναι γνώμονας του εαυτού

Ψ � , Κ " ζ " ΤΊJς και του ευσους. αι με αυτα νομι ω οτι απανΤΊJσα στις εξ�ς ερωτ�σεις: ΔΊJλα3�, αν ΊJ αλΊJθ�ς ι3έα, καθ6-σον μονάχα λέμε 6τι συμφωνεΙ με το ι3εατ6 ΤΊJς, 3ιακρΙνεται απ6 ΤΊJν Ψευ3�, ΊJ αλΊJθ�ς ι3έα άραγε 3εν θα έχει περισσ6τεΡΊJ πραγματικ6ΤΊJτα � τελει6ΤΊJτα απ6 ΤΊJν Ψευ3� (εφ6σον 3ιακρΙνονται μ6νο μέσω μιας εξω-

, , ) Σ ' , θ γενους παρωνυμιας ; υνεπως και ο αν ρωπος που έχει αλΊJθεΙς ι3έες 3εν θα έχει περισσ6τεΡΊJ πραγματικ6ΤΊJτα � τελει6ΤΊJτα απ6 εκεΙνον που έχει μονάχα Ψ � " E " , θ ' ευσεις; πειτα, πως γινεται οι αν ρωποι να εχουν Ψ � , � , Κ 'λ ' " 1: ' ευσεις ισεες; αι τε ος, πως μπορει καποιος να �εpει

β β ' " � , , με ε αΙOΤΊJτα οτι εχει ισεες που συμφωνουν με τα � , Σ ' ' λ ' 'ζ Ισεατα τους; ε αυτες τις εpωΤΊJσεις, εω, νομι ω

6τι απάνΤΊJσα �3ΊJ. Δι6τι , σε 6,τι αφορά ΤΊJ 3ιαφορά μεταξύ ΤΊJς αλΊJθoύς και ΤΊJς ψευ30ύς ι3έας, ε3ραιώνε-

β ' Π ' 35 " , τω ασει ΤΊJς ρoτασΊJς τουτου οτι ΊJ πρωΤΊJ σχε-'ζ � , , Ε ' τι ετω με ΤΊJ σευτεpΊJ οπως το ον με το μΊJ ον. νω τις

, Ψ , � ' � 1: ' ' Π ' αιτιες του ευσους τις εσει�α σαφεστατα απο ΤΊJν ρο-τασΊJ 19 μέχρι ΤΊJν Πp6τασΊJ 35 μαζΙ με το Σχ6λι6 ΤΊJς. Απ6 6που γΙνεται επίσΊJς εμφανές σε τι 3ιαφέρει ο άνθρωπος που έχει αλΊJθεΙς ι3έες απ6 εκεΙνον που 3εν , ' ψ � , Σ ' " λ λ ' εχει παρα ευσεις. ε ο,τι αφορα τε ος ΤΊJν τε ευταια

, � λ � " ' " θ 1: ' ερωΤΊJσΊJ, σΊJ ασΊJ πως μ πορει ενας αν ρωπος να �εpει 6τι έχει μια ι3έα που συμφωνεΙ με το ι3εατ6 ΤΊJς, ' � 1: 'λ ' " 1: ' , εσει�α μο ις υπερεπαρκως οτι μπορει να το �εpει μονο απ6 το 6τι έχει μια ι3έα που συμφωνεΙ με το ι3εατ6 ΤΊJς, �ΤOΙ 6τι ΊJ αλ�θεια εΙναι γνώμονας του εαυτού ΤΊJς.

208


Π ρόσθεσε ότ� το Π νευμα μας, καθόσον αντ�λαμβάνετα� τα πράγματα αληθώς, είνα� μέρος του άπεφου νου του Θεού (κατά το Πόρο της Πρότ. 11 τούτου) ' ως εκ τούτου είνα� τόσο αναγκαίο να είνα� αληθείς o� σαφείς κα� ό�ακρ�τές �όέες του Π νευματος, όσο o� �όέες του Θεου.


Δεν είναι στη φύση του λόγου να ενατενίζει τα πράγ

μ,ατα ως ενδεχόμενα, αλλά ως αναγκαία.


Ε' ' λ ' λ β ' , �να� στη φυση του ογου να αντL αμ ανετα� τα πραγ-ματα αληθώς (κατά την Πρότ. 41 τούτου), όηλαό� (κατά το Αξ. 6 του μέρ. 1) όπως είνα� στον εαυτό τους, τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 29 του μέρ. 1) όx� ως ενόεχόμενα αλλά ως αναγκαία. α Ε.Δ.


Α ' 0;::. ' , , � , " , πο εσω επετα� oτL ε<."αρτατα� μονο απο τη φαντασ�α 'ζ , 0;::. " να ενατεν� ουμε τα πραγματα ως ενσεχομενα, τοσο

από τη σκoπ�ά του παρελθόντος όσο κα� του μέλλοντος.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Θ � , ' λ' " , � α ε<." ηγησω ομως � γο με πo�α εννo�α γ�νετα� αυτο. Δείξαμε παραπάνω (Πρότ. 17 μαζί με το Πόρο της) ότ� ακόμα κω να μην υπάρχουν τα πράγματα, το Πνεύμα

, ' ζ ' " ωστοσο τα φαντα ετα� παντοτε ως παροντα, εκτος αν εμφαν�στoυν αίτ�α που να αποκλείουν την παρούσα uπαρξ� τους. Δείξαμε έπε�τα (Πρότ. 18 τούτου) ότL αν

2°9

Η Θ Ι Κ Η

το ανθρώπινο Σώμα εΠΎ)ρεάστηκε κάποτε από 3ύο εξωτερικά σώματα συγχρόνως, άμα το Π νεύμα φανταστεΙ αργότερα ένα από τα 3ύο, αμέσως θα θυμΎjθεΙ και το άλλο, τουτέστιν θα ενατενΙσει και τα 3ύο ως παρόντα, εκτός αν εμφανιστούν αΙτια που να αποκλεΙουν ΤΎjν

, , 1: ' Ε λ ' , � παρουσα υπαΡ�Ύj τους. πιπ εον, κανενας σεν αμφι-βάλλει ότι φανταζόμαστε επΙσΎjς το χρόνο, 3Ύjλα3�,

" ζ ' , ' β � , απο το οτι φαντα ομαστε σωματα κινουμενα ρασυτε-ρα από άλλα, ταχύτερα από άλλα � ισοταχώς με άλλα. Ας θέσουμε έτσι ένα παι3Ι που χθες εΙ3ε για πρώΤΎj φορά το πρωΙ τον Πέτρο, το μεσΎjμέρι τον Παύλο και το βρά3υ τον Συμεών, και σ�μερα ξανά το πρωΙ τον Πέτρο. ΚαταφαΙνεται, βάσει ΤΎjς Π ρότασΎjς 1 8 τούτου, ότι μόλις 3ει το πρωινό φως, πάραυτα θα φανταστεΙ τον �λιo να 3ιανύει το Ι3ιο μέρος του ουρανού που 3ιένυσε ΤΎjν ΠΡOΎjγOύμενΎj μέρα, �τoι μια OλόκλΎjΡYι μέρα, και

ζ ' ' Π ' ' Π 'λ μα ι με το πρωι τον ετρο, με το μεσΎjμερι τον αυ ο και με το βρά3υ τον Συμεών, τουτέστιν θα φανταστεΙ ΤΎjν ύπαρξΎj του Παύλου και του Συμεών σε σχέσΎj με τον μελλοντικό χρόνο· και αντιθέτως, αν 3ει το βρά3υ τον Συμεών, θα αναφέρει τον Παύλο και τον Πέτρο στο παρελθόν, 3Ύjλα3� θα τους φανταστεΙ μαζΙ με τον παρελθοντικό χρόνο' και αυτό τόσο σταθερότερα όσο συ-

, , � , � , ' 1: Κ θ ' χνοτερα τους εισε με ΤΎjν ισ ια εκεΙνΎj τα�Ύj. α οτι αν συμβεΙ άλλοτε, κάποιο άλλο βρά3υ, να 3ει τον Ιακώβ

θ ' Σ " , ' ζ ' σΤΎj εσΎj του υμεων, το τε το επομενο πρωι μα ι με το βρά3υ θα φανταστεΙ άλλοτε τον Συμεών και άλλοτε τον Ι ' β ' , � " Δ ' ακω , οχι ομως και τους συο συγχρονως. ιοτι υπο-'θ ' β ' � , � , , , � , τι εται οτι το ρασυ εΙσε μοναχα τον εναν απο τους συο,

όχι όμως και τους 3ύο συγχρόνως. Έτσι Ύj φαντασΙα

2ΙΟ

Π Ε Ρ Ι Τ Ο Ι Π Ν Ε Ι 1\1 Α Τ Ο Σ

του θα αμφιταλαντεύεται και μαζΙ με το μελλοντικό

βρά3υ θα φαντάζεται άλλοτε τον μεν και άλλοτε τον 3ε, τουτέστιν 3εν θα ενατενΙζει κανέναν με βέβαιο τρόπο

στο μέλλον αλλά καθέναν από τους 3ύο με εν3εχόμενο.

Μα αυτ� Yj αμφιταλάντευσΥ) ΤYjς φαντασίας θα είναι

ί3 ια αν Yj φανταστικ� παράστασΥ) είναι πραγμάτων 'ζ I �

Ι Ι που ενατενι ουμε με τον ωω τροπο σε σχεσΥ) με τον παρελθοντικό � τον παροντικό χρόνο, και συνεπώς τα πράγματα που αναφέρονται τόσο στον παροντικό χρόνο όσο και στον παρελθοντικό � τον μελλοντικό θα τα φανταζόμαστε ως εν3εχόμενα.


Ε ι ι λ ' λ β ' Ι ιναι σΤΥ) φυσΥ) του ογου να αντι αμ ανεται τα πραγ-ματα υπό ένα ορισμένο εΙ30ς αιωνιόΤYjτας.


Ε ι ι ι λ ' 'ζ �ναι πραγματι σΤΥ) φυσΥ) του ογου να ενατενι ε� τα ι ι ι � ι ( , πραγματα ως αναγκαια, και οχι ως ενοεχομενα κατα

την προηγ. Πρότ. ) . Αντιλαμβάνεται όμως ΤYjν ανα-ι ι ι λ θ ι ( , γκαΙΟΤYjτα αυΤΥ) των πραγματων α Yj ως κατα την

Πρότ. 41 τούτου), τουτέστιν (κατά το Αξ. 6 του μέρ.

1) όπως εΙναι στον εαυτό ΤYjς. Αλλά (κατά την Πρότ. 16

ι 1 ) ι ι ι ι του μερ. Yj αναγκαωΤYjτα αυΤΥ) των πραγματων ειναι Yj Ι3�α Yj αναγκαιόΤYjτα ΤYjς αιώνιας φύσYjς του Θεού' ι ι ι λ ' 'ζ Ι αρα ειναι σΤΥ) φυσΥ) του ογου να ενατενι ει τα πραγμα-τα υπό αυτό το εΙ30ς αιωνιόΤYjτας. Π ρόσθεσε ότι τα θεμέλια του λόγου εΙναι έννοιες (κατά την Πρότ. 38

' ) ζ Ι , / Ι Ι τουτου που ε Yjγουν οσα ειναι κοινα στα παντα και που (κατά την Πρότ. 37 τούτου) 3εν εζYjγούν ΤYjν ουσΙα

2ΙΙ

Η Θ Ι Κ Η

κανεν6ς ενικού πράγματος και για το λ6γο αυτ6 πρέπει λλ β ' � , " , να συ αμ ανονται οι χως καμια συσχετισ'fj με το χρο-

νο, αλλά υπ6 ένα ορισμένο είόος αιωνι6τητας. α Ε.Λ.


Κάθε ιδέα ενός οποιουδήποτε εν ενεργεία υπάρχοντος

σώματος, ή ενικού πράγματος, ενέχει αναγκαία την

αuvνια και άπειρη ουσία του Θεού.


Η ιόέα εν6ς εν ενεργεία υπάρχοντος ενικού πράγματος , , ι , Ι Ι Ι ζ ενεχει κατ αναγκην τοσο την ουσια οσο και την υπαρ�'fj

του ίόιου του πράγματος (κατά το Πόρο της Πρότ. 8

τούτου): Μα τα ενικά πράγματα (κατά την Πρότ. 15

του μέρ. 1) όεν μπορούν να συλλ'fjψθούν χωρίς τον Θε6' αλλά επειό� (κατά την Πρότ. 6 τούτου) έχουν για αίτιο τον Θε6, καθ6σον θεωρείται υπ6 το καΤ'fjγ6Ρ'fjμα του οποίου τα ίόια τα πράγματα είναι τρ6ποι, οι ι3έες τους πρέπει κατ' ανάγΚ'fjν (κατά το Αξ. 4 του μέρ. 1) να ενέχουν το ενν6'fjμα του καΤ'fjγορ�ματ6ς τους, τουτέσην (κατά τον Ορ. 6 του μέρ. 1 ) Τ'fjν αιώνια και άπειΡ'fj ουσLα του Θεού. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ε3ώ, με τον 6ρο ύπαρζ'fj 3εν εννοώ Τ'fj όιάρκεια, τουτέσην Τ'fjν ύπαρζ'fj καθ6σον συλλαμβάνεται αΨ'fjΡ'fjμένα και σαν κάποιο εLόος ποσ6Τ'fjτας. Δι6η μιλώ για Τ'fjν , � , ' ζ � , � , ωια Τ'fj ψυσ'fj Τ'fjς υπαΡ�'fjς που προσοιοεται στα ενικα πράγματα λ6γω του 6η, απ6 Τ'fjν αιώνια αναγκαι6Τ'fjτα Τ'fjς ψύσ'fjς του Θεού, έπονται άπειρα με άπειρους τρ6-

212


πους (βλ. την Πρότ. 1 6 του μέρ. 1 ) . M�λώ, λέω, γ�α ΤΥιν

, �

' ζ , , θ ' , ω �α ΤΥιν υπαΡ<-,Υ) των ενικ.ων πραγματων κα οσον αυτα

είνα� στον Θεό. Δ�ότ� αν κα� καθένα καθopίζετα� να

υπάpxε� με συγκεκρψένο τρόπο από ένα άλλο εν�κό , " ' θ " πραγμα, ωστοσο Yj �σxυς, με ΤΥιν oπo�α κα ενα εμμενε�

/ � Ι Ι , ι σΤΥιν υπαρ<-,Υι, επετα� απο ΤΥιν α�ων�α αναγκαωΤΥιτα ΤΥις φύσΥις του Θεού. Επ' αυτού του πράγματος βλ. το Πόρο

της Πρότ. 24 του μέρ. 1 .


Η γνώση της αιώνιας και άπειρης ουσίας του Θεού,

την οποία ενέχει κάθε ιδέα, είναι ταιριαστή και τέλεια.


Η απόoε�ζY) ΤΥις ΠΡΟΥιγούμενΥις Π ρότασΥις εΙνα� Καθολιx� κα� είτε το πράγμα θεωΡΥιθεΙ ως μέρος εΙτε ως όλο

� ,

" " λ ' , ,

(

,

ΊJ �oεα του, ε�τε ε�να� ενος ο ου ε�τε ενος μερους κατα

την προηγ. Πρότ.) , θα ενέxε� ΤΊJν α�ών�α κα� άπεφΊJ ουσΙα του Θεού. Οπότε αυτό που oίνε� ΤΊJ γνώσΥ) ΤΥις α�ών�ας κα� άπεφΊJς ουσίας του Θεού είνα� κo�νό σε όλα

ζ ' ,

'λ ' ( ' κα� ε<-,�σoυ στο μερος κα� στο ο ο, ως εκ τουτου κατα

την Πρότ. 38 τούτου) ΊJ γνώσΥ) αυτ� θα εΙνα� ταφ�αστ�. αΕ.Δ.


Τ ο ανθρώπινο πνεύμα έχει ταιριαστή γνώση της αιώ

νιας και, άπειρης ουσίας του Θεού.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Ι-Ι

Το ανθpώπ�νo Πνεύμα έxε� �oέες (κατά την Πρότ. 22

213

Η Θ Ι Κ Η

τούτου) βάσει των οποίων (κατά την Πρότ. 23 τούτου)

αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, το Σώμα του (κατά την

Πρότ. 19 τούτου) και (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 16 και

κατά την Πρότ. 17 τούτου) τα εζωτερικά σώματα ως "

,

(

,

Πι

εν ενεργεια υπαρχοντα' ως εκ τουτου κατα τις ροτ.

45 και 46 τούτου) έχει ταφιαστ� γνώσΎJ ΤΎJς αιώνιας και άπεφΎJς ουσίας του Θεού. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο Α ' "," ' βλ ' "

, ,

πο εοω επουμε οτι ΎJ απεφΎJ ουσια και ΎJ αιωνιο-ΤΎJτα του Θεού εΙναι γνωστές σε όλους. Αφού όμως τα

" Θ

' λλ β ' , παντα ειναι στον '" εο και συ αμ ανονται μεσω του Θεού, έπεται ότι εμείς μπορούμε να συναγάγουμε

λ ' , " , 'ζ

π ειστα απο αυΤΎJ ΤΎJ γνωσΎJ τα οποια γνωρι ουμε ται-ριαστά, και ως εκ τούτου να σXΎJματΙσoυμε εκεΙνο το τρίτο γένος γνώσΎJς για το οποΙο μιλ�σαμε στο Σχόλιο 2 ΤΎJς Π pότασΎJς 40 τούτου του μέρους, για ΤΎJν υπερτέPΎJσΎJ και ΤΎJ XPΎJσψόΤΎJτα του οποίου θα μιλ�σoυμε στο μέρος 5. Ότι όμως οι άνθρωποι οεν έχουν για τον Θεό

ζ ' "

ι

,

ει."ισου σαφΎJ γνωσΎJ με ΤΎJ γνωσΎJ που εχουν για ης κοι-νές έννοιες, αυτό οφείλεται στο ότι αουνατούν να φα-

, Θ

' , ,

ζ'

νταστουν τον '" εο οπως τα σωματα και συ ευγνυουν ,

Θ

'

, ' βλ ' το ονομα .. εος με τις εικονες των πραγματων που ε-'θ ' , β ' , που με συνΎJ ως πραγμα που μετα ιας μπορουν να

, , θ

""

'ζ

, αποφυγουν οι αν ρωποι επειoΎJ εΠΎJpεα ονται συνεχως , ζ " Κ ' λ ' απο τα ει."ωτερικα σωματα. αι οι περ ισσοτερες π α-

, , , '

"," 'ζ

νες, σιγουρα, κεινται μονο στο οτι οεν εφαρμο ουμε ορθά τα ονόματα στα πράγματα. Π ράγμαη, όταν λέει κάποιος ότι οι ευθείες που άγονται από το κέντρο του κύκλου προς ΤΎJν περιφέρειά του είναι άνισες, με ΤΎJ

214


' ζ ' λ ' λ ' ' λ ' , λε'-ο YJ κυκ ος εννοει ασφα ως, τοτε του αχιστον, κατι άλλο από αυτό που εννοούν οι ΜαθYJματικοΙ Παρο-

" , θ λ ' , λ μοιως, οταν οι αν ρωποι π ανωνται σε εναν υπο ογι-σμό έχουν άλλους αριθμούς στο πνεύμα και άλλους στο

, Ο ' ' ζ Π ' λ ' χαρτι. ποτε αν κοιτα'-οεις το νευμα τους, ασφα ως Ο λ ' ' ζ , λ ' � , εν π ανωνται ' μοια ουν ωστοσο να π ανωνται επεΙΟΥ)

'ζ " , θ ' νομι ουμε οτι εχουν στο πνευμα τους τους αρι μους που εiναι στο χαρτΙ Αν οεν �ταν έτσι, οεν θα πιστεύαμε ότι

λ ' , , � ' ψ λ ' π ανωνται σε τιποτα' οπως οεν πιστε α πως επ ανατο , , Ι ' ζ , καποως που τον ακουσα προσφατα να φωνα ει οτι YJ λ ' ' ζ , , � , αυ YJ του πετα'-οε σΤYJν κοτα του γειτονα, επεΙΟΥ) το

πνεύμα του μου φάVYjκε αρκετά Οιαυγές. Μα από εοώ προέρχονται οι περισσότερες οιχογνωμiες, ΟYJλα8�, ε-

� , ' θ � ζ ' θ ' , , πεΙΟΥ) οι αν ρωποι οεν ε '-ο YJγουν ορ α το πνευμα τους YJ επειo� παΡεΡμYJνεύουν το πνεύμα του άλλου. Διότι, ενώ αντιλέγουν στον μέγιστο βαθμό ο ένας στον άλλο, σΤYJν πραγματικόΤYJτα σκέφτονται � το iοιο, � 8ιαφορετικά

, ' " 'ζ " λ ' πραγματα, ετσι ωστε οσα νομι ουν οτι ειναι π ανες και ατοπiες στον άλλο να μYJν εiναι τέτοιες.


Στο Πνεύμα δεν υπάρχει καμιά απόλυτη ήτοι ελεύθε

ρη βούληση' αλλά το Πνεύμα καθορίζεται να θέλει το

τάδε ή το δείνα από ένα αίτιο που είναι επίσης καθο

ρισμένο από ένα άλλο, και αυτό πάλι από άλλο, και

ούτως επ' άπειρον.


Το Π νεύμα εiναι ένας συγκεκριμένος και καθορισμένος τρόπος του σκέπτεσθαι (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου), ως

215

Η Θ Ι Ι( Η

εκ τούτου (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 17 του μέρ. 1 ) οεν μπορεΙ να εΙνα� ελεύθερο αΙηο των ενεργε�ών του, �τo� �

" 'λ ' β 'λ οεν μπoρε� να εχε� μ�α απο υτη �κανoτ-ητα του ου ε-σθα� κα� του μ-η βoύλεσθα� · αλλά πρέπε� να καθoρΙζετα� να θέλε� το τάοε � το οεΙνα (κατά την Πρότ. 28 του μέρ.

1) ' " , , θ ' , , απο ενα α�τω που ε�να� επ�σ-ης κα oρ�σμενo απο ενα άλλο, κα� αυτό πάλ� από άλλο, κτλ. σ Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με τον Ιοω τρόπο απooε�κνύετα� όη στο Π νεύμα οεν υπάρχε� καμ�ά απόλυτ-η �κανότ-ητα του νοεΙν, του επ�θυμεΙν, του αγαπάν, κτλ. Από όπου έπετα� ότ� αυτές οι �κανότ-ητες, κα� o� παρόμo�ες, εΙνα� � πέρα γ�α πέρα πλασματ�κές � τΙ ποτα πέρα από Μεταφυσαά όντα, �τo� καθoλ�κά που συν-ηθΙζουμε να σχ-ηματΙζουμε από επιμέρους. Ώστε ο νους κα� -η βούλ-ησ-η έχουν με τ-ην τάοε κα� ΤΎJ οεΙνα �oέα, � το τάοε κα� το οείνα βoύλΎJμα, ΤΎJν Ιo�α σχέσ-η που έχε� ΎJ λ�θότ-ητα με τον τάοε κα� τον οεΙνα λ[θο � ο άνθρωπος με τον Πέτρο κα� τον Παύλο. Eζ-ηγ�σαμε όμως, στο Παράρτ-ημα του μέρους 1, γ�α πo�α α�τία νομίζουν o� άνθρωπo� πως εΙνα� ελεύθερo�. Ε '

, , , ' ζ ντoυτo�ς, προτου πρoχωΡΎJσω παραπερα, αρμο ε� να θ ' � , , ' β ' λ ' σ-ημε�ω ε� εοω οη με τον ορο ου -ησ-η εννοω τ-ην �κα-

νότ-ητα να καταφάσκουμε κα� να αρνούμαστε, κα� όχ� τψ επ�θυμΙα· εννοώ, λέω, τψ �κανόΤΎJτα με ΤΎJν οποία το Π νεύμα καταφάσκε� � αρνεΙτα� τ� εί να� αλ-ηθές � τ� ψευοές, κα� όχ� τ-ην επ�θυμία με τ-ην οποία το Πνεύμα oρέγετα� � απoστρέφετα� τα πράγματα. Μα αφότου

� ' ζ , , , , θ λ ' αποοε�c..,αμε oτ� αυτες o� �κανoτ-ητες ε�να� κα ο �κες έννo�ες που οεν o�ακρίνoντα� από τα εναά από τα οποΙα

216


''Ι' ' θ ' " τ�ς σx:Y)ματ�φυμε, πpεπε� να ερευνΎ) ε� τωρα μΎ)πως τα ,� β λ ' , , , , , � ιo�α τα ου Ύ)ματα ε�να� κατ� περα απο τ�ς ιo�ες τ�ς

�oέες των πραγμάτων. Π pέπε� να ερευνΎ)θεΙ, λέω, μ�πως υπάpxε� στο Π νεύμα άλλΎ) κατάφασΎ) κα� άρνΎ)σΎ) πέρα από εκεΙνΎ) ΤΎ)ν οποΙα ενέxε� Ύ) �oέα, καθόσον εΙνα� �Oέα· επ' αυτού του πράγματος οες ΤΎ)ν επόμενΎ) Π ρότασΎ) καθώς κα� τον Op�σμό 3 τούτου, γ�α να μΎ)ν πάε� Ύ) σκέψΎ) σε ζωγpαφ�ές. Με τον όρο �oέες, πpάγματ�, οεν

ι ι Ι , 'Ι' εννοω ε�κoνες οπως εκε�νες που σXΎ)ματι�oντα� στο β ' θ ' " α ος του ματωυ κα�, αν πpoτ�ματε, στο μεσον του εγκεφάλου, αλλά εννo�ματα ΤΎ)ς ΣκέψΎ)ς.


Στο Πνεύμα δεν υπάρχει κανένα βούλημα, ήτοι καμιά

κατάφαση και άρνηση, πέρα από εκείνο που ενέχει η

ιδέα καθόσον είναι ιδέα.


Στο Π νεύμα (κατά την προηγ. Πρότ.) οεν υπάpxε� καμ�ά απόλυΤΎ) �κανόΤΎ)τα του βoύλεσθα� κα� του μΎ) βoύλεσθα�, αλλά μονάχα εν�κά βoυλ�ματα, OΎ)λαo� Ύ) τάοε κα� Ύ) οεΙνα κατάφασΎ), Ύ) τάοε κα� Ύ) οεΙνα άρνΎ)σΎ). Ας συλλάβουμε έτσ� κάπo�o ενικό βούλΎ)μα, OΎ)λαo� έναν τρόπο του σκέπτεσθα� με τον οποΙο το Π νεύμα καταφάσκε� ότ� o� τpε�ς γωνΙες του τp�γώνoυ εΙνα� Ισες με ούο ορθές. Η κατάφασΎ) αυτ� ενέxε� το εννόΎ)μα �τo� ΤΎ)ν �oέα του τp�γώνoυ, τoυτέστ�ν οεν μπορεΙ να συλλΎ)φθεΙ χωρΙς ΤΎ)ν �oέα του τp�γώνoυ. Το να πω πράγματι ότ� το Α πpέπε� να ενέxε� το εννόΎ)μα [conceptum] του Β εΙνα� Ιοω με το να πω ότ� το Α οεν μπορεί να συλλΎ)φθεί

217

Η Θ Ι Ι( Η

[concipi] χωρίς το Β. Έπε�τα, Ύ) κατιΧφασΎ) αυτ� (κατά

το Αξ. 3 τούτου) όεν μπορεί επίσΎ)ς να είνα� χωρίς ΤΎ)ν �όέα του τρ�γώνoυ. Άρα Ύ) κατιΧφασΎ) αυτ� όεν μπορεί ούτε να είνα� ούτε να συλλΎ)φθεί χωρίς ΤΎ)ν �όέα του τρ�γώνoυ. Kατ6π�ν, τούΤΎ) Ύ) �όέα του τρ�γώνoυ πρέπε� να ενέxε� ΤΎ)ν ίό�α εκείνΎ) κατιΧφασΎ), όΎ)λαό� 6τ� οι τρε�ς γωνίες του �σoύντα� με όύο ορθές. Οπ6τε, κα� τανιΧπαλ�ν, τούΤΎ) Ύ) �όέα του τρ�γώνoυ όεν μπορεί ούτε να είνα� ούτε να συλλΎ)φθεί χωρίς εκείνΎ) ΤΎ)ν κατιΧφασΎ), ως εκ

, ( ι 0 2 Ι ) ' " τουτου κατα τον ρ. τουτου Ύ) καταφασΎ) αυΤΎ) ανΎ)-κε� σΤΎ)ν ουσία ΤΎ)ς �όέας του τρ�γώνoυ κα� όεν είνα� ' λλ ' ' Κ " ' β 'λ α ο απο αυΤΎ)ν. α� o,τ� ε�παμε γ�α αυτο το ου Ύ)μα

( ' λ ' β ' ) ' , εφοσον το α αμε σΤΎ)ν τυΧΎ) , πρεπε� να το πουμε κα� γ�α oπo�oό�πoτε βούλΎ)μα, όΎ)λαό� 6τι όεν είνα� τίποτα πέρα απ6 ΤΎ)ν �όέα. α Ε.Δ.


Η β 'λ ι , , ου Ύ)σΎ) κα� ο νους ε�να� ενα κα� το αυτο.


Η βούλΎ)σΎ) κα� ο νους όεν ε ί να� τίποτα πέρα απ6 τα ,� ' β λ ' , � , � , �o �α τα εν�κα ου Ύ)ματα κα� τις ω �ες τις εν�κες ωεες (κατά την Πρότ. 48 τούτου και το Σχόλ. της). Μα το ενα6 βούλΎ)μα κα� Ύ) εν�κ� �όέα (κατά την προηγ.

17 ' ) " " β ' λ l1Ρ ΟΤ. ε�να� ενα κα� το αυτο, αρα Ύ) ου Ύ)σΎ) κα� ο νους είνα� ένα κα� το αυτ6. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Μ , Ι , 'ζ ε αυτα αναφεσαμε ΤΎ)ν α�τια που υπoσΤΎ)Ρ� ετα� κo�-, " , λ ' Ε ' � 'ζ νως oτ� ε�να� Ύ) α�τ�α ΤΎ)ς π α�ς. νω oε�<.,αμε παρα-

218


/ / Ψ / � / / / πανω οτι το ευοος εγκειται μονο σΤΊ) στεΡΊ)σΊ) που ενέχουν οι ακρωΤΊ)ριασμένες και συγκεχυμένες ιaέες. Οπότε Ί) Ψευa�ς ιaέα, καθόσον είναι Ψευa�ς, aεν ενέχει ΤΊ) βεβαιόΤΊ)τα. Έτσι όταν λέμε ότι ένας άνθρωπος συγκατατίθεται σε Ψευa� πράγματα και aεν αμφιβάλλει για αυτά, aεν λέμε ότι είναι βέβαιος αλλά μονάχα ότι aεν αμφιβάλλει, � ότι συγκατατίθεται σε Ψευa� πράγματα επειa� aεν υπάρχουν αίτια που να κάνουν ΤΊ) φαντασία του να αμφιταλαντεύεται. Επ' αυτού του πράγματος βλέπε το Σχόλιο ΤΊ)ς Π ρότασΊ)ς 44 τούτου του μέρους. Όσο κι αν υποτεθεί λοιπόν ότι ένας άνθρωπος προσκολλάται σε Ψευa� πράγματα, ωστόσο aεν λέμε ποτέ ότι είναι βέβαιος. Διότι με τον όρο βεβαιόΤΊ)τα εννοούμε κάτι θετικό (βλ. την Πρότ. 43 τούτου

μαζί με το Σχόλ. της), και όχι μια στέΡΊ)σΊ) αμφιβολίας. Μα με τις λέξεις «στέΡΊ)σΊ) βεβαιόΤΊ)τας» εννοούμε το ψεύaος. Αλλά για αaρότερΊ) εξ�γΊ)σΊ) ΤΊ)ς ΠΡΟΊ)γούμενΊ)ς Π ρότασΊ)ς απομένουν κάποιες προτροπές. Απομένει έπειτα να απαντ�σω στις αντιpρ�σεις που μπορούν να αντιταχθούν σΤΊ) aιaασκαλία μας και για να απομακρύνω τέλος κάθε ενaοιασμό, μου φάνΊ)κε ότι άξιζε τον κόπο να υποaείξω ορισμένες ωφέλειες αυτ�ς ΤΊ)ς aιaασκαλίας. Ορισμένες λέω· aιότι οι κυριότερες θα κατανΟΊ)θούν καλύτερα βάσει όσων θα πούμε στο μέρος 5.

Αρχίζω λοιπόν με το πρώτο και προτρέπω τους Αναγνώστες να aιακρίνουν επιμελώς ΤΊ)ν ιaέα �τoι το εννόΊ)μα του Π νεύματος από τις εικόνες των πραγ-

/ ζ / 'Ε / / ματων που φαντα ομαστε. πειτα ειναι αναγκαιο να � / � / / λ /ζ / ο ιακρινουν τις ιοεες απο τις ε<-;,εις με τις οποιες σΊ)-

2Ι9

Η Θ Ι Κ Η

μα[νουμε τα πράγματα. Δ�ότι αυτά τα τρ[α, δYιλαδ� o� , λ ' 1;: � " , λ ' ε�κoνες, o� ε�ε�ς κα� o� ωεες, Yj συγxεoντα� π Υιρως

από τους πολλούς � δεν δ�ακρ[νoντα� αρκετά επιμελώς �, τέλος, δεν δ�ακρ[νoντα� με αρκετ� πρoσox�· κα� γ�'

, , λ ' , , β 'λ � � αυτο αγνοουν π Υιρως αυΤΥ) ΤΥιν περ� ου ΥισΥις o�oα-σκαλ[α, ΤΥις οπο[ας Yj γνώσΥ) ε[να� παντελώς αναγκα[α γ�α να θεσπ[σουμε με σοφό τρόπο τόσο το στοχασμό , Υ , Π ' " Υ � , οσο κα� ΤΥ) l."ωΥι. ραγματ�, oσo� νoμ�l."oυν πως o� ωεες

, ι ΙΥ ι , κε�ντα� σε ε�κoνες που σXYιματ�l."oντα� μεσα μας απΌ ΤΥ) συνάνΤΥισΥ) με τα πράγματα, πεωoντα� ότ� εκε[νες o� �δέες των πραγμάτων γ�α τα οπο[α δεν μπορούμε να σΧΥιματ[σουμε καμ�ά όμo�α ε�κόνα δεν εΙνα� �δέες, αλλά μονάχα μυθοπλασ[ες που πλάθουμε βάσε� του αυτεξουσΙου ΤΥις βούλΥισΥιζ αντιμετωπ[ζουν λo�πόν τις �δέες

β β ' Υ " , , σαν ου ες I."ωγραφ�ες σε εναν π�νακα κα�, κυρ�ευμενo� από αυτ� ΤΥιν προκατάλΥιΨΥι, δεν βλέπουν ότ� Yj �δέα, καθόσον ε[να� �δέα, ενέxε� κατάφασΥ) � άρνΥισΥι. Έπε�τα , , λ ' 1;: � " , � oσo� συγχεουν τ�ς ε�ε�ς με ΤΥιν �oεα, Yj με ΤΥιν �o �α ΤΥιν

ι " � ' ''/' ' καταφασΥ) ΤΥιν oπo�α ενεxε� Yj �oεα, νoμ�l."oυν oτ� μπο-ρούν να θέλουν ενάντ�α σε αυτό που α�σθάνoντα� · όταν, στα λόγ�α μόνο, καταφάσκουν � αρνoύντα� κάτι ενάντια σε αυτό που α�σθάνoντα�. Αυτές όμως τις πρoκαταλ�Ψε�ς θα μπoρέσε� να τ�ς απoβάλε� εύκολα όποιος προ-

, , 'Ψ " λ ' σεxε� ΤΥ) φυσΥ) ΤΥις σκε Υις, Yj oπo�α ενεxε� ε αx�στα το εννόΥιμα ΤΥις έκτασΥιζ κα� ως εκ τούτου θα κατανo�σε�

ι ι � ' ( ' , Ι , ι σαφως οτι Yj ωεα εφοσον ε�να� εν ας τροπος του σκε-θ ) � , , " , πτεσ α� οεν εγκε�τα� ουτε σΤΥιν ε�κoνα καποιου πραγ-

ματος ούτε στ�ς λέξε�ς. Δ�ότ� Yj ουσ[α των λέξεων κα� των ε�κόνων συν[στατα� μόνο από σωματ�κές κ�ν�σε�ς

, λ ' , 'Ψ Α ' που ενεχουν ε αχ �στα το εννΟΥιμα ΤΥις σκε Υις. υτες o�

220

Π Ε Ρ Ι Τ Ο )" Π Ν Ε )" Μ Α Τ Ο Σ

λ[ γες προτροπές αρκούν, οπότε περνώ σης προεφΎ)μένες αντφρ�σεις.

Η ' , ' " 'ζ � , πρωΤΎ) απο αυτες ειναι οη νομι ουν εοραιωμενο β ' λ ' , , πως Ύ) ου Ύ)σΎ) εκτεινεται ευρυτερα απο το νου και ως

εκ τούτου ότι ε[ναι όιαφoρετικ� από αυτόν. Ο λόγος , 'ζ ' β 'λ λ ' , ομως που νομ ι ων οη Yj ου -ησΎ) απ ωνεται ευρυτερα

, , � , β , λ " απο το νου ειναι επεΙΟΎ) ιωνουμε, ενε, οη για να συγκατανεύσουμε σε άπεφα άλλα πράγματα που όεν αντιλαμβανόμαστε όεν χρειάζεται ικανόΤΥιτα συγκατάνευσΎ)ς, �τα κατάφασΎ)ς και άρνΎ)σΎ)ς, μεγαλύτεΡΎ) από

, , , " ζ λ ' εκεινΎ) που εχουμε τωρα, ενω χρεια εται μεγα υτεΡΎ) , ' Ά β ' λ � , , ιχανΟΤΎ)τα του νοειν. ρα Ύ) ου -ησΎ) οιακρινεται απο το

νου καθότι ο μεν είναι πεπερασμένος ενώ Ύ) όε άπεφΎ). Δεύτερον, μπορούν να μας ανητείνουν ότι Yj εμπεφία

όεν φαίνεται να όιόάσκει τΙποτα σαφέστερο από το όη μπορούμε να αναστείλουμε ΤΎ)ν κρίσΎ) μας για να μΎ)

, , λ β , συγκατανευουμε σε πραγματα που αντι αμ ανομαστε' , β β ' , " � λ ' καη που επι ε αιωνεται επισΥις απο το οη οεν εμε

" , θ ' λ β ' , για κανεναν οτι απαταται κα οσον ανη αμ ανεται κα-τι, αλλά μονάχα καθόσον συγκατανεύει � όεν συγκατανεύει. Π .χ., όποως πλάθει με το μυαλό του ένα φτερωτό άλογο όεν παραόέχεται όη υπάρχει το φτερωτό άλογο, τουτέσην όεν απατάται, παρά αν παραόέχεται συγχρόνως ότι υπάρχει το φτερωτό άλογο' Yj εμπεφΙα λοιπόν όεν φαΙνεται να όιόάσκει τίποτα σαφέστερο από το ότι

β 'λ " , , Ύ) ου Ύ)σΥι, Ύ)τα Ύ) ικανΟΤΎ)τα του συγκατανευειν ειναι ελεύθεΡΎ) και ό ιαφoρετιx� από ΤΥιν ικανόΤΎ)τα του νοείν.

Τρίτον, μπορούν να αντιτείνουν όη μια κατάφασΎ) όεν φαίνεται να περιέχει περισσότεΡΎ) πραγματικόΤΎ)τα

, ' λλ ' � , ζ ' απο μια α Ύ), τουτεστιν οεν φαινεται να χρεια ομαστε

221

Η Θ Ι Κ Η

μεγαλύτεΡΊ) ούναμΊ) γ�α να βεβα�ώσoυμε ότ� εΙνα� αλΊ)θές το αλΊ)θές παρά γ�α να βεβα�ώσoυμε ότι εΙνα� αλΊ)θές το Ψευ�ές μα αντ�λαμβανόμαστε ότ� μ�α ��έα έxε� περ�σσότεΡΊ) πραγματ�κόΤΊ)τα �τo� τελε�όΤΊ)τα από μ�α άλλΊ)· πράγματι, όσο τα αντικεΙμενα υπερτερούν το ένα του άλλου, τόσο κα� o� ��έες τους εΙνα� τελε�ότερες o� μεν από τ�ς �ε· από όπου φαΙνετα� επΙσΊ)ς να ε�ρα�ώνετα� Ί) ��αφoρά ανάμεσα σΤΊ) βούλΊ)σΊ) κα� το νου.

Τέταρτον, μπορούν να αντ�τεΙνoυν ότι αν ο άνθρωπος � , , λ θ ' β ' λ ' , σεν πραττε� απο ε ευ ερ�α ΤΊ)ς ου Ί)σΊ)ς, τοτε τ� γ�νε-τα� αν εΙνα� σε �σoρρoπΙα, όπως ο γά�oαρoς του Μπουρ�ντάν; Θα πεθάνε� από πεΙνα κα� �ΙΨα; Καθότι αν το παρα�εxτώ, θα φανεΙ σαν να συλλαμβάνω έναν γά�oαρο � ένα άγαλμα ανθρώπου κα� όx� έναν άνθρωπο· ενώ αν το αρνΊ)θώ, τότε ο άνθρωπος θα καθoρΙζε� τον εαυτό του κα� συνεπώς θα έxε� ΤΊ)ν �κανόΤΊ)τα να ΠΊ)γαΙνε�, να έρxετα�, κα� να κάνε� ό,τι θέλε�. Πέρα από αυτά, μπορούν Ισως να αντ�τεΙνoυν κα� άλλα· αλλά επε�o� �εν

, ' ψ , , , υπoxρεoυμα� να καταγρα ω o,τ� μπoρε� να oνεφευτε� ο καθένας θα φροντΙσω να απαντ�σω μονάχα σε τούτες τ�ς αντφρ�σε�ς, κα� αυτό όσο π�o σύντομα μπορώ.

r ' λ ' � " β ' �α ΤΊ) μεν πρωΤΊ) εω πως παρασεxoμα� oτ� Ί) ου-λΊ)σΊ) εκτεΙνετα� ευρύτερα από το νου αν με τον όρο νους εννοούν μονάχα τ�ς σαφεΙς κα� ��ακρ�τές ��έες αλλά

, , β 'λ ' , , αρνoυμα� οτι Ί) ου Ί)σΊ) εκτε�νετα� ευρυτερα απο τ�ς αντ�λ�Ψε�ς, �τα ΤΊ)ν �κανόΤΊ)τα να συλλαμβάνουμε· κα�

λ ' � βλ ' " , ασφα ως σεν επω γ�ατ� πρεπε� να xαραΚΤΊ)ρ�σoυμε , ' β 'λ ' λλ ' απεφΊ) ΤΊ)ν �κανOΤΊ)τα ΤΊ)ς ου Ί)σΊ)ς μα ον, παρα ΤΊ)ς αΙσθΊ)σΊ)ς πράγματι, όπως με αυτ� ΤΊ)ν �κανόΤΊ)τα ΤΊ)ς βούλΊ)σΊ)ς μπορούμε να βεβα�ώσoυμε άπεφα (το ένα

222

Π Ε Ρ Ι Τ Ο , Π Ν Ε , Μ Α Τ Ο Σ

ωστ6σο μετά το άλλο· οι6η οεν μπορούμε να βεβαιώ-, ' ) , " σουμε απειρα συγχρονως , ετσι και με αυΤΎj ΤΎjν ικανο-

ΤΎjτα ΤΎjς αίσθΎjσΎjς μπορούμε να αισθανθούμε �τoι να ανηλΎjφθOύμε άπειρα σώματα (OΎjλαO� το ένα μετά το άλλο) . Καθ6τι αν πουν: οεν υπάρχουν άπειρα πράγματα που οεν μπορούμε να τα αντιλΎjφθOύμε; ανταπαντώ 6τι � , , , 'ψ οεν μ πορουμε να τα προσεγγισουμε με καμια σκε Ύj

, " β 'λ Μ και συνεπως με καμια ικανOΤΎjτα ΤΎjς ου ΎjσΎjς. α, λένε, αν ο Θε6ς �θελε να μας κάνει να αντιλαμβαν6-μαστε και αυτά, θα έπρεπε μεν να μας είχε οώσει μεγαλύτεΡΎj ικαν6ΤΎjτα αντίλΎjψΎjς αλλά 6χι μεγαλύτεΡΎj

, β 'λ " , � , ικανOΤΎjτα ου ΎjσΎjς απο αυΤΎjν που μας εοωσε· πραγ-μα που είναι ίοιο με το να έλεγαν 6τι αν ο Θε6ς �θελε να μας κάνει να νοούμε άπειρα άλλα όντα, θα �ταν μεν αναγκαίο να μας είχε οώσει μεγαλύτερο νου· αλλά 6χι καθoλικ6τερΎj ιοέα του 6ντος απ6 αυτ�ν που μας έοωσε,

λ ' β , , , Δ ' 1: για να περι α ουμε εκεινα τα απειρα οντα. εΙι..,αμε , ' β ' λ ' , θ λ ' , πραγματι οτι Ύj ου ΎjσΎj ειναι ενα κα ο ικο ον, ΎjΤOΙ μια

� , , 1: " λ ' β λ ' ιοεα με ΤΎjν οποια ει..,ΎjγOυμε ο α τα ενικα ου Ύjματα, τουτέστιν αυτ6 που είναι κοιν6 στα πάντα. Έτσι, αφού πιστεύουν 6τι αυτ� Ύj κoιν� �τoι καθoλικ� ιοέα 6λων

β λ " , � , των ου Ύjματων ειναι μια ικανOΤΎjτα, οεν ειναι να απο-ρείς αν λένε 6τι αυτ� Ύj ικαν6ΤΎjτα εκτείνεται επέκεινα των ορίων ΤΎjς ν6ΎjσΎjς επ' άπειρον. Το καθολικ6 πράγ-

λ ' 1: ' , λλ ' , μαη εγεται ει..,ισου για ενα, για πο α και για απειρα άτομα.

ΣΤΎj OεύτερΎj αντίΡΡΎjσΎj απαντώ αρνούμενος 6τι έχουμε ΤΎjν ελεύθεΡΎj εξουσία να αναστέλλουμε ΤΎjν κρίσΎj. Δι6η 6ταν λέμε 6τι κάποιος αναστέλλει ΤΎjν κρίσΎj του οεν λέμε τίποτα άλλο παρά 6τι βλέπει πως οεν

223

Η Θ Ι Κ Η

αντιλαμβάνεται το πράγμα ταιριαστά. Η αναστoλ� ΤΊJς κpίσΊJς λοιπόν είναι σΤΊJν πpαγματικόΤΊJτα αντίλΊJψΊJ, και όχι ελεύθεpΊJ βoύλΊJσΊJ. Για να κατανoΊJθεί με

, , λλ ' β , � , , σαφΊJνεια αυτο, ας συ α ουμε ενα παιαι που φαντα-ζεται ένα φτερωτό άλογο και οεν αντιλαμβάνεται τίποτε άλλο. Εφόσον αυτ� ΊJ φανταστικ� παpάστασΊJ ενέχει ΤΊJν ύπαpζΊJ του αλόγου (κατά το Πόρο της Πρότ.

1 7 τούτου) και το παιοί οεν αντιλαμβάνεται τίποτα που , ' 1:" λ ' , � ' θ να αιρει ΤΊJν υπαP<..,ΊJ του α ογου, αναγκαια το παιαι α

ενατενίζει το άλογο ως παρόν- και οεν θα μπορεί να αμφιβάλλει για τψ ύπαpζ� του ακόμα κι αν οεν είναι βέβαιο για αυτ�ν. Μα αυτό το β ιώνουμε καθΊJμεpινά στα όνειρα και οεν πιστεύω ότι υπάρχει κάποιος που

'ζ , " λ ' θ 1:" να νομι ει πως οταν ονειρευεται εχει ΤΊJν ε ευ εpΊJ ε<..,ου-σία να αναστέλλει ΤΊJν κpίσΊJ του επί όσων ονειρεύεται και να καταφέρει ώστε να μΊJν ονειρεύεται αυτά που

, ' βλ ' ' " ονειρευεται οτι επει ' και παρα ταυτα, ακομα και στα όνειρα τυχαίνει να αναστέλλουμε ΤΊJν κpίσΊJ, oΊJλαo�, όταν ονειρευόμαστε ότι ονειρευόμαστε. Κατόπιν, παραοέχομαι ότι κανένας οεν απατάται καθόσον αντιλαμ-β ' , � " , ανεται, τουτεστιν παρασεχομαι οτι οι φανταστικες παραστάσεις του Πνεύματος, θεωpΊJμένες στον εαυτό τους, οεν ενέχουν καμιά πλάνΊJ (βλ. το Σχόλ. της Πρότ.

1 7 τούτου) ' αλλά αρνούμαι ότι ο άνθρωπος οεν καταφάσκει τίποτα καθόσον αντιλαμβάνεται . Διότι τι άλλο , λ β ' , , ' λ ' ειναι το να αντι αμ ανομαστε ενα φτερωτο α ογο απο

το να καταφάσκουμε φτερά για ένα άλογο; Αν πράγματι το Π νεύμα οεν αντιλαμβανόταν τίποτα άλλο πέρα

, " λ θ ' ζ , απο το φτερωτο α ογο, α το ενατενι ε ως παρον και � θ ' " β λ' ' 1:" ' σεν α ειχε καμια αιτια αμφι ο ιας για ΤΊJν υπαP<..,ΊJ

224


του, ούτε καμιά ικανότητα μΎ) συγκατάνευσΎ)ς, εκτός αν Ύ) φανταστικ� παράστασΎ) του φτερωτού αλόγου είναι συζευγμέVΎJ με μια ιοέα που αίρει ΤΎ)ν ύπαρξΎ) του

λ ' " Π ' λ β ' , α ογου αυτου, Ύ) αν το νευμα αντι αμ ανεται οτι Ύ) ιοέα του φτερωτού αλόγου, ΤΎ)ν οποία έχει, είναι αταί-

, ' θ θ ' , ' ξ ριασΤΎ), και τοτε Ύ) α αρVΎJ ει αναγκαια ΤΎ)ν υπαρ Ύ) του λ ' , ' θ β ' λλ ' , α ογου αυτου Ύ) α αμφι α ει αναγκαια για αυΤΎ)ν.

Μ ' 'ζ " , ε τουτα νομι ω οτι απανΤΎ)σα και σΤΎ)ν ΤΡΙΤΎ) α-ντίΡΡΎ)σΎ), OΎ)λαo� ότι Ύ) βούλΎ)σΎ) είναι κάτι καθολικό με το οποίο προσαγορεύουμε όλες τις ιοέες και που σΎ)μαίνει μονάχα αυτό που είναι κοινό σε όλες, OΎ)λαo� ΤΎ)ν κατάφασΎ). Για το λόγο αυτό Ύ) ταιpιαστ� ουσία ΤΎ)ς,

θ ' λλ β ' ' " κα οσον συ αμ ανεται αφΎ)ΡΎ)μενα, πρεπει να ειναι σε κάθε ιοέα και, από αυτ� ΤΎ) σκοπιά μονάχα, ίοια σε όλες αλλά όχι καθόσον θεωρείται ως συνιστώσα ΤΎ)ν ουσία ΤΎ)ς ιοέας οιότι στο μέτρο αυτό οι ενικές καταφάσεις οιαφέρουν μεταξύ τους εξίσου με τις ίοιες τις ιΟέες . Π .χ., Ύ) κατάφασΎ) που ενέχει Ύ) ιοέα του κύκλου οιαφέρει από εκείνΎ) που ενέχει Ύ) ιοέα του τριγώνου όσο οιαφέρει Ύ) ιοέα του κύκλου από ΤΎ)ν ιοέα του τριγώνου. 'Ε

' λ " β β , πειτα, αρνουμαι απο υτως οτι για να ε αιωσουμε πως είναι αλΎ)θές το αλΎ)θές χρειάζεται τόσΎ) ούναμΎ) του σκέπτεσθαι όσΎ) για να βεβαιώσουμε πως είναι αλΎ)θές το ψευΟές. Διότι, αν κοιτάξεις το πνεύμα, αυτές οι ουο καταφάσεις σχετίζονται μεταξύ τους όπως το ον με το μΎ) ον' στις ιοέες πράγματι οεν υπάρχει τίποτα θετικό που να συνιστά ΤΎ) μoρφ� του ψεύοους (βλ. την

Πρότ. 35 τούτου μαζί με το Σχόλ. της και το Σχόλ.

της Πρότ. 47 τούτου). Οπότε αρμόζει να σΎ)μειωθεί πρωτίστως εοώ ότι απατώμεθα εύκολα όταν συγχέου-

225

Η Θ Ι Κ Η

με τα καθολικά με τα εναά, και τα όντα λόγου και αφΊjpΊjμένα με τα πραγματικά.

Σε ό,τι αφορά τέλος ΤΊjν τέταpΤΊj αντί Ρ pΊjσΊj, λέω πως παρα3έχομαι πέρα για πέρα ότι ένας άνθρωπος που έχει τεθεί σε μια τέτοια ισορροπία (3Ίjλα3� που 3εν αντιλαμβάνεται τίποτα άλλο από πείνα και 3ίψα για ΤΊjν τά3ε τpoφ� και το τά3ε ποτό που ισαπέχουν από αυτόν) θα πεθάνει από πείνα και 3ίψα. Αν με ρωτ+ σουν: μ�πως πρέπει να εκτψάμε έναν τέτοιο άνθρωπο ως γάι3αρο μάλλον, παρά ως άνθρωπο; λέω ότι 3εν � , ,

� � , , " , ι..,ερω, οπως οεν ι..,ερω επισΊjς ποσο πρεπει να εκτψαμε

, , , r::.- ' βλ ' αυτον που κρεμιεται και ποσο τα παωια, τους ακες, τους φρενοβλαβείς, κτλ.

Α ' , � , � , , ,

πομενει μοναχα να οεΙι..,ουμε ποσο συντεινει Ίj γνω-σΎ) αυτ�ς ΤΊjς 3ι3ασκαλίας στις ανάγκες ΤΊjς ζω�ς,

, θ � , ' λ ' � ,

πραγμα που α ο ιαπιστωσουμε ευκο α απο τα ει..,Ίjς. ΔΎ)λα3�,

10. Καθόσον μας 3ι3άσκει να ενεργούμε μόνο βάσει των νεύσεων του Θεού και να είμαστε μέτοχοι ΤΎ)ς θε'ίκ�ς φύσΊjς, και τόσο περισσότερο όσο τελειότερες ενέργειες κάνουμε και όσο κατανοούμε όλο και περωσότερο τον Θεό. Άρα αυτ� Ύ) 3ι3ασκαλία, πέρα από το " ζ

, Ψ " , οτι Ύ)συχα ει παντοωτροπως ΤΊjν υXΊj, εχει επισΊjς το

� " r::.- r::.- ' , 'ψ , ει..,Ίjς, οτι μας οωασκει σε τι εγκειται Ίj u ισΤΊj ευτυχια �τoι ευ3αψονία μας, 3Ίjλα3� μόνο σΤΎ) γνώσΊj του Θεού από ΤΎ)ν οποία καθ03Ύ)γούμαστε να ενεργούμε μονάχα , β λ " 'β Α " οσα συμ ου ευουν Ίj αγαΠΎ) και Ίj ευσε εια. πο οπου κατανοούμε σαφώς πόσο απέχουν από ΤΊjν αλΊjθ� εκτίμΊjσΎ) ΤΎ)ς αpετ�ς εκείνοι που, για ΤΊjν αpετ� και τις " 'ψ � ").

, αριστες ενεργειες, σαν για ΤΊjν υ ισΤΊj οουΛεια, προσ-

226

Π Ε Ρ Ι Τ Ο Ι Π Ν Ε ι Μ Α Τ Ο Σ

οοκούν να βραβευτούν απ6 τον Θε6 με τα ύψιστα έπαθλα, σαν "f) Ιοια "f) αρετ� και Ύ) υΠ"f)ρέΤΎ)σ"f) του Θεού να

" � , 'ψ λ θ ' μΎ)ν Ύ)ταν "f) ιοια "f) ευτυχια και Ύ) υ ισΤΎ) ε ευ ερια. 20. Καθ6σον oιocΧσκει πώς οφεΙλουμε να φερ6μαστε

γύρω απ6 τα πρcΧγματα ΤΎ)ς τύχΎ)ς, �τoι 6σα οεν εΙναι ζ ι Ι Ι Ι ι σΤΎ)ν εφυσια μας, τουτεστιν γυρω απο τα πραγματα

που οεν έπονται απ6 ΤΥ) φύσΥ) μας Ο"f)λαο�, να περιμένουμε και να υπομένουμε ατcΧραXα καθεμιcΧ απ6 τις ούο 'ψ , � , " , ο εις ΤΎ)ς τυΧ"f)ς: επεΙΟΎ) τα παντα επονται απο ΤΎ)ν αιώνια απ6φασΥ) του Θεού με Τ"f)ν Ιοια αναγκαι6ΤΎ)τα με Τ"f)ν οποΙα έπεται απ6 ΤΎ)ν ουσΙα του τριγώνου 6τι οι τρεις γωνΙες του εΙναι Ισες με ούο ορθές.

30. Aυτ� Ύ) οιοασκαλΙα συντεΙνει στον κοινωνικ6 βΙο καθ6σον oιocΧσκει να μΎ) μισούμε, να μ"f)ν καταφρονούμε, να μΥ) xλευcΧζoυμε, να μΥ) φθονούμε κανέναν, και να μ"f)ν οργιζ6μαστε με κανέναν. Επιπλέον, καθ6σον οιocΧσκει να αρκεΙται καθένας στα oικcχ του και να προσφέρει αρωγ� στον πλΎ)σΙον του 6χι απ6 γυναικεΙα πονοψυχ Ια, μερολ"f)ψία � οεισιοαιμονΙα, αλλcΧ μ6νο υπ6 ΤΎ)ν καθοο�γ"f)σΎ) του λ6γου, OΎ)λαo� καταπώς αιτεΙ ο

, " θ � , � ' 3 χρονος και το πραγμα, οπως α οει<-,ω στο μερος . 40. Τέλος αυτ� Ύ) οιοασκαλΙα συντεΙνει επΙσΎ)ς ουκ

ολίγο σΤ"f)ν κoιν� συμβίωσΎ): καθ6σον oιocΧσκει με ποιον , , β ' θ � , τροπο πρεπει να κυ ερνωνται και να κα ΟΟΎ)γουνται οι

πολίτες, Ο"f)λαο� 6χι έτσι ώστε να υΠΎ)ρετούν ooυλικcΧ, αλλcΧ έτσι ώστε να ενεργούν ελεύθερα 6σα εΙναι cΧριστα. Με αυτcΧ oλoκλ�ρωσα 6σα ανέλαβα να οιεξέλθω στο παρ6ν Σχ6λω και θέτω τέλος σε τούτο το μέρος 2, στο οποΙο νομΙζω πως εξ�γΎ)σα αρκετcΧ oιεξooικcΧ και, 6σο επιτρέπει "f) ουσκολΙα του πρcΧγματoς, αρκετcΧ σαφώς ΤΥ)

227

Η Θ Ι Κ Η

φύσΎ) του ανθρώπινου Πνεύματος και τις ιόι6ΤΎ)τές του, ι � / � 1:' Ι Ι Ι Ι Ι ι και οσα οιοαc."α ειναι τετοια ωστε απο αυτα μπορουν να

συμ περαθούν πολλά λαμπρά, στον μέγιστο βαθμ6 ωφέλιμα και αναγκαία προς γνώσιν, 6πως θα εόραιωθεί εν μέρει απ6 τα επ6μενα.

Τέλος του δεύτερου μέρους

228

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ρ Ι Τ Ο

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Π Ρ Ο Ε Λ Ε Υ Σ Η Σ Κ Α Ι Τ Η Σ Φ Υ Σ Η Σ

Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Π Ρ Ο Λ Ο Γ ΟΣ

Οι περισσότεροι που έγραψαν για τις συναισθηματι-

Ι Ε Ι βι θ Ι Ι ζ κες πηρειες και το ιο των αν ρωπων μοια ουν να

διεξέρχονται όχι φυσικά πράγματα, που έπονται από

τους κοινούς νόμους της φύσης, αλλά πράγματα που

είναι έξω από τη φύση. Μοιάζουν μάλιστα να συλλαμ-

βι Ι θ ι ι Ι ι ανουν τον αν ρωπο στη φυση ωσει κρατος εν κρατει.

Δ ιότι πιστεύουν ότι ο άνθρωπος διασαλεύει μάλλον,

παρά ακολουθεί την τάξη της φύσης, ότι έχει απόλυτη

δύναμη επί των ενεργειών του και ότι δεν καθορίζεται

άλλοθεν, παρά από τον εαυτό του. Έπειτα, δεν προσ

δίδουν την αιτία της ανθρώπινης αδυναμίας και αστά

θειας στην κοινή δύναμη της φύσης αλλά σε δεν ξέρω

ποια κακία της ανθρώπινης φύσης λόγω της οποίας

λ Ι λ Ι ζ ι Ι την κ αινε, τη

Χ ευα ουν, την καταφρονουν η, τις πε-

ρισσότερες φορές, την καταριούνται · και όποιος ξέρει

να στηλιτεύει ευφραδέστερα ή καυστικότερα την αδυ

ναμία του ανθρώπινου Πνεύματος περνιέται για Θείος.

Ωστόσο δεν έλειψαν επιφανέστατοι άνδρες (στο μόχθο

και την ευστροφία των οποίων ομολογούμε ότι οφεί

λουμε πολλά) που έγραψαν πολλά και λαμπρά για τον

ορθό βίο και παρέδωσαν στους θνητούς συμβουλές γε-

231

Η Θ Ι Κ Η

μάτες φρόνηση' εντούτοις κανένας, από όσο ξέρω, δεν

καθόρισε τη φύση των συναισθηματικών Επηρειών,

την ισχύ τους και, αντιθέτως, τι μπορεί να κάνει το

Πνεύμα για να τις μετριάσει. Ξέρω μεν ότι ο διαση

μότατος Καρτέσιος, παρόλο που πίστεψε επίσης ότι

το Πνεύμα έχει απόλυτη δύναμη επί των ενεργειών

του, πάσχισε ωστόσο να εξηγήσει τις ανθρώπινες συ

ναισθηματικές Επήρειες μέσω των πρώτων αιτίων

τους και συγχρόνως να καταδείξει την οδό μέσω της

οποίας το Πνεύμα μπορεί να έχει απόλυτο κράτος επί

των συναισθηματικών Επηρειών' αλλά, κατά τη γνώ

μη μου τουλάχιστον, δεν έδειξε τίποτα πέρα από την

οξύτητα της μεγαλοφυιας του, όπως θα αποδείξω στο

κατάλληλο σημείο. Διότι θέλω να επιστρέψω σε εκεί

νους που προτιμούν να καταριούνται ή να χλευάζουν,

παρά να κατανοούν, τις συναισθηματικές Επήρειες

και τις ενέργειες των ανθρώπων. Αναμφίβολα, θα απο

ρήσουν που επιχειρώ να πραγματευτr» με Γεωμετρικό

τρόπο τις κακίες και τις ανικανότητες των ανθρώπων,

και θέλω να αποδείξω με βέβαιο τρόπο όσα αποδοκι

μάζουν ως παράλογα, μάταια, άτοπα και φρικτά. Αλ

λά το σκεπτικό μου είναι το εξής. Στη φύση δεν γίνε

ται τίποτα που να μπορούμε να το προσδώσουμε σε

δικιά της κακία' διότι η φύση είναι πάντοτε ίδια και η

αρετή και η δύναμη ενέργειάς της είναι παντού μία και

η αυτή, τουτέστιν οι νόμοι και οι κανόνες της φύσης,

σύμφωνα με τους οποίους τα πάντα γίνονται και με

ταβάλλονται από τη μια μορφή στην άλλη, είναι πα

ντού και πάντοτε ίδιοι, και ως εκ τούτου επίσης πρέ

πει να υπάρχει ένας και ο αυτός τρόπος κατανόησης

232

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

της φύσης των οποιωνδήποτε πραγμάτων, δηλαδή, ι θ λ ι Ι Ι ι μ,εσω των κα ο ικων νομων και κανονων της φVσης.

Έτσι οι συναισθηματικές Επήρειες του μίσους, της οργής, του φθόνου, κτλ., θεωρημένες στον εαυτό τους, έπονται από την ίδια αναγκαιότητα και αρετή της φύσης με τα υπόλοιπα ενικά · και επομένως αναγνωρίζουν συγκεκριμένα αίτια μέσω των οποίων κατανοούνται και έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες, εξίσου άξιες της γνώσης μας με τις ιδιότητες οποιουδήποτε άλλου πράγματος που το απολαμβάνουμε με μόνη την ενατένιση. Έτσι θα διεξέλθω τη φύση και την ισχύ των συναισθηματικών Επηρειών και τη δύναμη του Πνεύματος πάνω τους με την ίδια Μέθοδο με την οποία διεξήλθα στα προηγούμενα τον Θεό και το Πνεύμα, θεωρώντας τις ανθρώπινες ενέργειες και ορέξεις ακριβώς σαν να επρόκειτο για Ζήτημα γραμμών, επιπέδων ή σωμάτων.


1 Τ Ι Ι ' ζ Ι 'λ . αφιαστο αιτω ονομα ω αυτο που το αποτε ε-

σμά του μπορεί να συλληφθεί σαφώς και 8ιακριτώς μέσω του Ι8ωυ. Ενώ αταίριαστο �τoι μερικό καλώ εκεί νο που το αποτέλεσμά του α8υνατεί να κατανΟYjθεί μέσω μόνου του ί8ωυ.

2. Λέω ότι ενεργούμε εμείς όταν γίνεται μέσα μας � I 'C Ι Ι Ι Ι Ι Ι ει.,ω απο μας κατι του οποωυ ειμαστε ταφιαστο αιτω,

Ι ( Ι Ο ) Ι Ι Ι τουτεστιν κατα τον προηγ. ρ. οταν, απο ΤΥ) φυσΥ) ι ι / Ι "' , Ι ι μας, επεται μεσα μας Yj ει.,ω απο μας κατι που μ πορει

να κατανΟYjθεί σαφώς και 8ιακριτώς μόνο μέσω αυτ�ς. Και αντιθέτως, λέω ότι πάσχουμε εμείς όταν γίνεται

233

Η Θ Ι Κ Η

μέσα μας κάτι -ή έπεται απ6 Τ'Υ) φuσ'Υ) μας κάτι του οποΙου εμεΙς 8εν εΙμαστε παρά μερικ6 αΙτιο.

3. Με τον 6ρο συναισθ'Υ)ματικ-ή Επ-ήρεια εννοώ τους εΠYJρεασμοuς του Σώματος με τους οποΙους 'Υ) 8uναμ'Υ)

, , � Σ ' ζ ' , , ενεργειας του ισ ιου του ωματος αυι"ανεται 'Υ) μειωνε-ται, επικουρεΙται -ή καταστέλλεται, και συγχρ6νως τις ι8έες αυτών των εΠYJρεασμών.

Ετσι αν μπορούμε να είμαστε ταιριαστό αίτιο κάποιου από τούτους τους επηρεασμούς, τότε με τον όρο συναισθηματική Επήρεια εννοώ μια ενέργεια, αλλιώς εν1Jοώ ένα πάθος.

Α Ι Τ Ι Ι Μ ΑΤΑ

1 . Το ανθρώπινο σώμα μπορεΙ να εΠ'Υ)ρεαστεΙ με πολλοuς τρ6πους με τους οποΙους 'Υ) 8uναμ'Υ) ενέργειάς

ζ ' " θ ' ' λλ του αυι"ανεται 'Υ) μειωνεται κα ως και με α ους που 8εν καθιστοuν Τ'Υ) 8uναμ'Υ) ενέργειάς του οuτε μεγαλuτερ'Υ) οuτε μικρ6τερ'Υ).

Τούτο το Αίτημα ήτοι το Αξίωμα στηρίζεται στο Αίτημα 1 και στα Λήμματα 5 και 7, τα οποία δες μετά την Πρόταση 13 του μέρους 2.

2. Το ανθρώπινο Σώμα μπορεΙ να πάθει πολλές με-β λ ' " � , , τα ο ες και παρα ταυτα να οιαΤ'Υ)Ρ'Υ)σει αποτυπωματα

, , ' ( Ι ι

'Υ)τοι ιχν'Υ) των αντικειμενων για τα αποτυπωματα ητοι τα ίχνη, βλ. το Αίτ. 5 του μέρ. 2), και συνεπώς τις Ι8ιες εικ6νες των πραγμάτων- βλ. τον Ορ. των εικόνων στο Σχόλ. της ΓΙρότ. 17 του μέρ. 2.


Το Πνεύμα μας ενεργεί ορισμένα και παθαίνει ορισμέ-

234


να, δηλαδή, καθόσον έχει ταιριαστές ιδέες, κατ ' ανάγκην ενεργεί ορισμένα, και καθόσον έχει αταίριαστες ιδέες, κατ ' ανάγκην παθαίνει ορισμένα.


Απ6 τις ι3έες οποωυ3ήποτε ανθρώπινου Π νεuματος, άλλες εΙναι ταφιαστές ενώ άλλες ακρωΤΎjριασμένες και συγκεχυμένες (κατά τα Σχόλ. της Πρότ. 40 του

Ι 2) Ο � " , Π " μερ. . ι ισεες ομως που ειναι στο νευμα καποωυ ταφιαστές εΙναι στον Θε6 ταφιαστές, καθ6σον συνιστά

, , Π ' ( Ι Π Ι ΤΎjν ουσια αυτου του νευματος κατα το ορ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 2) , και 6σες έπειτα εΙναι στο Π νεuμα

, " Θ ' ' ( Ι αταφιαστες ειναι επισΎjς στον � εο ταφιαστες κατα το Ιδ Π Ι ) ' θ ' , , , ι ΙΟ ορ. , οχι κα οσον περιεχει μοναχα ΤΎjν ουσια αυτοι) του Π νεuματος αλλά και καθ6σον περιέχει συγχρ6νως μέσα του τα Π νεuματα άλλων πραγμάτων. Έπειτα, απ6 οποια3ήποτε 30θεΙσα ι3έα πρέπει κατ' α-

, , , 'λ ( Ι

Πι

Ι ναγΚΎjν να επεται καποιο αποτε εσμα κατα την ροτ. 36 Ι 1) , ' " Θ ' του μερ. του οποωυ ταφιαστο αιτω ειναι ο � εος (βλ. τον Ορ. 1 τούτου), 6χι καθ6σον εΙναι άπεφος αλλά καθ6σον θεωρεΙται εΠΎjρεασμένoς απ6 εκεΙνΎj ΤΎj 30θεΙσα ι3έα (βλ. την Πρότ. 9 του μέρ. 2) . Μα ταφιαστ6 αΙτω αυτοι) του αποτελέσματος, του οποίου αΙτω είναι ο Θε6ς καθ6σον είναι εΠΎjρεασμένoς απ6 μια ι3έα που είναι στο Πνεuμα κάποωυ ταφιαστή, εΙναι το Ι3ω εκείνο Π νεuμα (κατά το Πόρο της Πρότ. 1 1 του μέρ. 2) . Άρα το Π νεuμα μας (κατά τον Ορ. 2 τούτου), καθ6σον έχει ταφιαστές ι3έες, κατ' ανάγΚΎjν ενεργεΙ ορισμένα, κάη που �ταν το πρώτο. Έπειτα 6,τι έπεται κατ' ανάΎΚΎjν απ6 μια ι3έα που εΙναι στον Θε6 ταφιαστ�, 6χι

235

Η Θ Ι Κ Η

καθ6σον έχει μέσα του το Π νεύμα εν6ς μονάχα ανθρώπου αλλά καθ6σον μαζί με το Π νεύμα αυτού του ανθρώπου έχει μέσα του τα Π νεύματα άλλων πραγμάτων, 3εν έχει το Π νεύμα εκείνου του ανθρώπου ως ταιριαστ6 αΙτω (κατά το ίδιο Πόρο της Πρότ. 1 1 του μέρ. 2) , αλλά

Ι Ι Ι Ι ( ι Ο 2 το εχει ως μερικο αιτω, και επομενως κατα τον ρ. ι ) Π Ι θ ' Ι Ι � I τουτου το νευμα, κα οσον εχει αταιριαστες ισεες,

κατ' ανάγκην παθαίνει ορισμένα. Κάτι που �ταν το 3εύτερο. Άρα το Π νεύμα μας, κτλ ο.Ε.Δ.


Απ6 ε3ώ έπεται 6τι το Π νεύμα υπ6κειται σε τ6σο περισσ6τερα πάθη 6σο έχει περισσ6τερες αταΙριαστες ι3έες, και αντιθέτως ενεργεΙ τ6σο περισσ6τερα 6σο έχει περισσ6τερες ταιριαστές.


Ούτε το Σώμα μπορεί να καθορίσει το Πνεύμα στη σκέψη ούτε το Πνεύμα το Σώμα στην κίνηση, στη

ι Ι Ι ι λλ ( ι ) σταση η σε κατι α ο αν υπαρχει .


Όλοι οι τρ6ποι του σκέπτεσθαι έχουν για αΙτιο τον Θε6 καθ6σον είναι σκεπτ6μενο πράγμα, και 6χι καθ6σον

1: Ι Ι Ι ' λλ Ι ( ι Τ7 Ι ει.,ηγειται απο ενα α ο κατηγορημα κατα την 1 1ΡΟΤ.

6 του μέρ. 2) · άρα αυτ6 που καθορΙζει το Π νεύμα στη 'ψ Ι Ι Ι Ι θ Ι σκε η ειναι ενας τροπος του σκεπτεσ αι, και οχι της

Έκτασης, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 1 του μέρ. 2) 3εν εΙναι ένα Σώμα: Κάτι που �ταν το πρώτο. Έπειτα η κΙνηση και η στάση του Σώματος πρέπει να προέρχεται

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ ι Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

απ6 tva άλλο σώμα που καθOρ[σΤΊJκε επ[σΊJς σΤΊJν κ[νΊJσΊJ � ΤΊJ στάσΊJ απ6 tva άλλο, κα� με απ6λυτο τρ6πο, 6,τ� παράγετα� σε tva σώμα πρtπε� να πρo�λθε απ6 τον Θε6 καθ6σον θεωρε[τα� εΠΊJρεασμtνος απ6 κάποων τρ6πο ΤΊJς ΈκτασΊJς, κα� 6x� απ6 κάπo�oν τρ6πο του σκtπτεσθα� (κατά την ίδια Πρότ. 6 του μέρ. 2) , τουτtστ�ν 8εν μπορε[ να πρo�λθε απ6 το Π νεύμα, το οπο[ο (κατά την Πρότ. 11 του μέρ. 2) ε[να� tνας τρ6πος του σκtπτεσθα� : Kάτ� που �ταν το 8εύτερο. Άρα ούτε το Σώμα, κτλ αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α ' , , β " ' θ υτο κατανoε�τα� σαφεστερα ασε� οσων ε� πω ΊJκαν στο Σχ6λω ΤΊJς Πρ6τασΊJς 7 του μtροuς 2, 8ΊJλα8� 6τ� το Π νεύμα κα� το Σώμα ε[να� tva κα� το αυτ6 πράγμα που συλλαμβάνετα� άλλοτε υπ6 το καΤΊJγ6ΡΊJμα ΤΊJς ΣκtψΊJς κα� άλλοτε υπ6 το καΤΊJγ6ΡΊJμα ΤΊJς ΈκτασΊJς. Α ' , " ' 1: ' , θ πο οπου πρoκυπτε� οη ΊJ τα<-ο ΊJ ΊJΤO� ΊJ συναρ ρωσΊJ

, , " , λλ β ' των πραγματων ε�να� μ�α, ε�τε ΊJ φυσΊJ συ αμ ανετα� υπ6 το μεν καΤΊJγ6ΡΊJμα ε[τε υπ6 το 8ε, κα� συνεπώς ΊJ

' 1: ' θ ' Σ ' , τα<-ο ΊJ των ενεργε�ων κα� των πα ων του ωματος μας , " ' 1: ' ε�να� φυσε� συγx.ρoνΊJ με ΤΊJν τα<-oΊJ των ενεργαων κα�

των παθών του Πνεύματος: Πράγμα που καταφα[νετα� ' β ' , ' ''' ' 1: επωΊJς ασα του τροπου με τον οποω απooε�<-oαμε ΤΊJν

Π ρ6τασΊJ 12 του μtροuς 2. Μα παρ6τ� αυτά ε[να� τtτο�α '" , ' λ ' β λ' , που οεν απoμενε� κανενας ογος αμφ� ο �ας, π�στευω

ωστ6σο 6τ� αν 8εν επ�κυρώσω το πράγμα με ΤΊJν εμ πε�-, ' β ' θ ' , θ '" ρ�α, μετα �ας α μπορουσαν o� αν ρωπo� να oOΊJγΊJ-

θούν στο να τα σταθμ[σουν ατάραχα, τ6σο ακρά8αντα ε[να� πεπε�σμtνο� 6η μ6νο απ6 νεύσΊJ του Πνεύματος

237

ΙΙ Θ Ι Κ Η

το Σώμα άλλοτε κινείται, άλλοτε Ύjρεμεί, και ενεργεί λ ' 1: ' " β 'λ π ειστα που ε",αρτωνται απο μOνΎj ΤΎj ου ΎjσΎj του

Π νευματος και ΤΎjν τέXνΎj του 8ιανοείσθαι. Και πράγματι, κανένας 8εν καθόρισε μέχρι του8ε τι μπορεί να κάνει το Σώμα, τουτέστιν Ύj εμπειρία 8εν 8ί8αξε σε κανέναν μέχρι του8ε τι μπορεί να κάνει το Σώμα από μόνους τους νόμους ΤΎjς φυσΎjς, καθόσον θεωρείται μονάχα ως σωματικ�, και τι 8εν μπορεί να κάνει παρά αν

θ 'ζ ' Π ' Δ ' , � , κα ορι εται απο το νευμα. ιοτι κανενας οεν γνωρι-, , � , β ' , σε μεχρι τουοε τοσο επακρι ως ΤΎjν κατασκευΎj του

Σ " ' 1: ' 'λ λ ωματος ωστε να μ πορει να ε", ΎjγΎjσει ο ες τις ει-τουργίες του, για να μΎjν πω ότι στα Ζώα παραΤΎjΡOύ-

λλ ' , β , ' λ ' νται πο α πραγματα που υπερ αι νουν κατα πο u ΤΎjν θ ' , , β ' , αν ρωπινΎj αγχινοια και οτι οι υπνο ατες ενεργουν στον

υπνο τους πλείστα πράγματα που 8εν θα τα αποτολ-ι ", , , � Ι Ι / " μουσαν ",υπνιοι · κατι που οειχνει επαρκως οτι, απο μο-

νους τους νόμους ΤΎjς φυσΎjς του, το ί8ιο το Σώμα μπορεί να κάνει πολλά πράγματα που το Π νευμα του τα θ ' ζ 'Ε , � 1: ' , , αυμα ει. πειτα, κανενας οεν ",ερει με ποιον τροπο Ύj με ποια μέσα το Π νευμα κινεί το σώμα, ούτε πόσους β θ ' , , � , , α μους κινΎjσΎjς μπορει να προσοωσει στο σωμα και με πόσΎj ταXύΤΎjτα 8υναται να το κιν�σει. Από όπου έπεται πως όταν οι άνθρωποι λένε ότι Ύj τά8ε � Ύj 8είνα ενέργεια του Σώματος προέρχεται από το Π νευμα, που επικρατεί του Σώματος, 8εν ξέρουν τι λένε και 8εν κάνουν άλλο από το να ομολογουν με ευσXΎjμα λόγια ότι αγνοουν 8ίχως απορία το αλΎjθές αίτιο εκείνΎjς ΤΎjς

, Μ λ ' ' 1: ' ' � 1: ' ενεργειας. Ι α ενε πως ειτε ",ερουν ειτε οεν ",ερουν με , Π ' ' Σ ' β ' , ποια μεσα το νευμα κινει το ωμα, ιωνουν ωστοσο

πως αν το ανθρώπινο Π νευμα 8εν �ταν ικανό να 8ια-

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η i\I Α τ r κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

, Σ ' θ ' "'" " Ε ' β , νοειται , το ωμα α Ί)ταν αορανες. πειτα, οτι ιω-" ζ ' Π ' , νουν πως ειναι μονο σΤYJν εc..,ουσια του νευματος τοσο

λ' , " λλ λλ ' , YJ ομι ια οσο και YJ σιωΠΊ), και α α πο α για τα οποια , ι � , , , επομενως πιστευουν πως εc..,αρτωνται απο τις αποφα-

σεις του Πνεύματος. Αλλά σε ό,τι αφορά το πρώτο, τους ερωτώ: οεν οιοάσκει επίσYJς YJ εμπειρία ότι αν αντιθέτως είναι το Σώμα αορανές, το Π νεύμα συγχρόνως είναι ανίκανο να οιανοείται ; Διότι όταν το Σώμα

, Π " ' ζ ' κοιμαται, το νευμα μενει ναρκωμενο μα ι του και � , ζ ' , ' " οεν εχει ΤYJν εc..,ουσια να σκεφτεται, οπως οταν ειναι ζ ' 'Ε 'λ " β ' c..,υπνιο. πειτα, ο οι πιστευω εχουν ιωσει πως το Π , "'" , ' ζ ' , , νευμα οεν ειναι παντα εc.., ισου ικανο να σκεφτεται το ίοιο αντικείμενο· αλλά καταπώς το Σώμα είναι ικανότερο στο να οιεγείρεται μέσα του YJ εικόνα του τάοε � του οείνα αντικειμένου, έτσι το Π νεύμα είναι ικανότερο

'ζ ' "," ' "," ' ' Μ λ ' να ενατενι ει το ταοε Ί) το οεινα αντικειμενο. α ενε ότι από μόνους τους νόμους ΤYJς φύσYJς, καθόσον θεωρείται μονάχα ως σωματικ�, οεν είναι ουνατόν να συ-

θ " "," ' ζ , ναχ ουν τα αιτια των οικοοομYJματων, των ωγραφιων και των πραγμάτων τέτοιας λoγ�ς, που γίνονται από μόνΥ) ΤYJν ανθρώπινΥ) τέχνYJ, και αν το ανθρώπινο Σώμα οεν καθοριζόταν και οεν καθΟΟYJγείτο από το Π νεύμα, θα �ταν ανίκανο να oικoooμ�σει κάποιον ναό. Εντού-

, '"," ζ ' "," ' '"," '" ζ ' , τοις, εγω εοεΙc..,α YJOYJ οτι οι Ιοιοι οεν c..,Epouv τι μπορει να κάνει το Σώμα � τι μπορεί να συναχθεί από μόνΥ)

, , " "," β ' ΤYJν ενατενισΥ) ΤYJς φυσYJς του, και οτι οι ΙοΙΟΙ ιωνουν πως από μόνους τους νόμους ΤYJς φύσYJς γΙνονται πλείστα που οεν θα πίστευαν ποτέ ότι μπορούν να γίνουν παρά μόνο υπό ΤΥ) οιεύθυνσΥ) του Πνεύματος, όπως είναι όσα ενεργούν οι υπνοβάτες στον ύπνο τους που

239

Η Θ Ι Κ Η

και οι [όωι τα θαυμάζουν 6ταν ζυπν�σoυν. Προσθέτω εόώ την [όια την κατασκευ� του ανθρώπινου Σώματος,

, β " , 'λ ' η οποια υπερ αινει απεραντα σε τεχνουργια ο ες οσες έχουν κατασκευαστε[ απ6 την ανθρώπινη τέχνη, για να

, , , � I: ' " μην πω τωρα αυτο που εοεΙr.."α παραπανω, οτι απο τη φύση, θεωρημένη υπ6 oπoωό�πoτε κατηγ6ρημα, έπονται άπεφα. Κατ6πιν, σε 6,τι αφορά το όεύτερο, τα ανθρώπινα πράγματα θα �ταν ασφαλώς πολύ ευτυχέ-

' ι: ' 1: ' θ ' , στερα αν ηταν εr.." ισοu στην εr.."οuσια των αν ρωπων τοσο η σιωπ� 6σο και η ομιλ[α. Μα η εμ πεφ[α όιόάσκει

" , θ '" Ι: ' ζ , υπερεπαρκως οτι οι αν ρωποι οεν εr.."οuσια ουν ηπο-τα λιγ6τερο απ6 6,τι τη γλώσσα και όεν μπορούν να

, , λ ' , , ' ι: μετριασουν τιποτα ιγοτερο απο ο,τι τις ορεr.."εις τους , , ' Ψ Ι Ι , ι απο οπου προεκυ ε οτι οι περισσοτεροι πιστευουν οτι

ενεργούμε ελεύθερα μονάχα 6σα ορεγ6μαστε ελαφρώς, "" , Ι: " , επειοη η OpEr.."YJ για αυτα τα πραγματα μπορει να κα-

τασταλε[ εύκολα απ6 την ανάμνηση εν6ς άλλου πράγματος που το θυμ6μαστε συχνά' αλλά ενεργούμε με ελάχιστη ελευθερ[α εκε[να που ορεγ6μαστε με έντονη συναισθημαηκ� επ�ρεια, και τα οπο[α αόυνατούν να κατευναστούν απ6 την ανάμνηση εν6ς άλλου πράγμα-

Π " λ ' � , β " , τος. αρ ο α αυτα, αν οεν ειχαν ιωσει οτι ενεργου-με πολλά για τα οπο[α μετανιώνουμε αργ6τερα και 6τι συχνά, όηλαό� 6ταν κατατρυχ6μαστε απ6 αντωετες συναισθηματικές επ�ρειες, βλέπουμε τα καλύτερα και ακολουθούμε τα χεφ6τερα, τ[ποτα όεν θα τους

' ''' ζ 'Ψ ' , ' λ ' εμποοι ε να πιστε ουν οτι ενεργουμε τα παντα ε ευ-θερα. Έτσι το μωρ6 πιστεύει 6τι ορέγεται ελεύθερα το γάλα ενώ το οργισμένο παιό[ 6τι θέλει την εκό[κηση και ο όειλ6ς τη φυγ�. Έπειτα, ο μεθυσμένος πιστεύει

240


ότι λέε� από ελεόθεΡΊj απόφασΊJ του Π νεόματος αυτά

που αργότερα, νΊjφάλως π�α, θα �θελε να τα απoσ�ω-, , λ ' λ ' � , ΠΊjσε� : παρoμo�ως, ο παρα Ίjρων, ΊJ φ υαΡΊj, το παω�

κα� πλείστo� αυτ�ς ΤΊjς καΤΊjγOρίας π�στεόoυν ότ� μ�λοόν από ελεόθεΡΊJ απόφασΊj του Π νεόματος, ενώ όεν

όόναντα� να συγκρατ�σoυν ΤΊjν παρόρμΊjσΊJ γ�α oμ�λία που έχουν· ώστε ΊJ ίo�α Ίj εμπειρία όεν o�όάσκε� λ�γό-

, , ' λ ' " τερο σαφως απο o,τ� ο ογος πως ΊJ μOνΊj α�τ�α που o� άνθρωπo� π�στεόoυν ότι είνα� ελεόθερo� είνα� επε�o� , , � , , εχουν συνεωΊjσΊj των ενεργε�ων τους κα� αγνo�α των

, , ' θ 'ζ λ ' α�τ�ων απο τα oπo�α κα oρ� oντα� · κα� επ�π εον πως o� αποφάσας του Πνεόματος όεν είνα� τίποτα πέρα

" � ' Ι: λ " 'λ απο τ�ς ω�ες τ�ς oρε�ε�ς που γ�α το ογο αυτο πo�κ� -λουν ανάλογα με τ�ς πo�κίλες ό�αθέσε�ς του Σώματος. Δ ' θ ' " β ' θ ωτ� κα ενας μετρ α τα παντα ασε� των συνα�σ Ίjμα-τ�κών του εΠΊJρε�ών, κα� όσo� επ�πλέoν καταΤΡόxoντα�

" θ θ " � 1: ' απο αντ� ετες συνα�σ ΊJματ�κες εΠΊJρε�ες οεν �ερoυν τι θέλουν· ενώ όσo� οεν καταΤΡόxoντα� από καμ�ά, ωθοόντα� με ΤΊjν παραμ�κρ� αφoρμ� από οω κ� από κε� . Όλα αυτά, σίγουρα, όείχνουν σαφώς ότ� τόσο Ίj από-

, ' Ι: Π ' θ ' φασΊj οσο κα� Ίj Oρε�Ίj του νευματος κα� ο κα oρ�σμoς του Σώματος είνα� φόσε� σόγχρονα, � μάλλον είνα� ένα κα� το αυτό πράγμα που όποτε θεωρείτα� υπό το κα-

, Σ 'ψ 1: ' , , ΤΊjγOΡΊjμα ΤΊjς κε Ίjς κα� ε�ΊJγε�τα� απο αυτο το ονο-' ζ , ' θ " μα ουμε αΠOφασΊj, κα� οποτε εωρε�τα� υπο το καΤΊj-

γόΡΊjμα ΤΊjς ΈκτασΊjς κα� συνάγετα� από τους νόμους ΤΊjς κίνΊjσΊjς κα� ΤΊjς στάσΊjς το καλοόμε καθoρ�σμό·

, θ " , β ' πραγμα που α καταφανε� ακομα σαφεστερα ασε� όσων θα ε�πωθOόν τώρα. Δ�ότ� αυτό που �θελα να σΊjμε�ώσω πρωτίστως εόώ είνα� άλλο, όΊJλαό� ότι όεν

241

Η Θ Ι Κ Η

μ πορούμε εμείς να ενεργ�σoυμε τίποτα απ6 απ6φασΎJ του Πνεύματος παρ&. αν το θυμ6μαστε. Π .χ., 8εν μπο-

Ι Ι λ ι /:, Ι θ Ι 'Ε ρουμε να πουμε μια ε�ΊJ παρα αν ΤΎJ υμομαστε. πει-τα, 8εν είναι σΤΎJν ελεύθεΡΎJ εξουσία του Πνεύματος να θυμΎJθεί κ&.ποιο πρ&.γμα � να το λΎJσμoν�σει. Οπ6τε

/:' Ι Π Ι Ι Ι Ι Ι σΤΎJν ε�oυσια του νευματος πιστευεται οτι ειναι μονο /:' 1 Ι Ι Ι Ι Π Ι το ε� ΎJς, οτι μονο απο απoφασΎJ του νευματος μ πο-

ρούμε � να απoσιω�σoυμε � να πούμε ένα πρ&.γμα που θυμ6μαστε. Εντούτοις, 6ταν ονειρευ6μαστε 6τι μιλ&.με πιστεύουμε 6τι μιλ&.με απ6 ελεύθεΡΊJ απ6φασΎJ του Πνεύματος, 8εν μιλ&.με ωστ6σο �, αν μ ιλ&.με, αυτ6 γίνεται απ6 μια αυθ6ρμΎJΤΎJ κίνΎJσΎJ του Σώματος. Ονειρευ6μαστε έπειτα 6τι αποκρύπτουμε απ6 τους ανθρώπους ορισμένα πρ&.γματα, και αυτ6 με ΤΊJν ί8ια απ6-

Π Ι Ι Ι Ι /:' 1 φασΊJ του νευματος με ΤΎJν οποια, οταν ειμαστε �υ-Ι Ι /:' 1 Ο Ι Ι πνιοι, αποσιωπουμε οσα �ερoυμε. νειρευομαστε τε-

λος 6τι απ6 απ6φασΎJ του Πνεύματος ενεργούμε ορισμένα πρ&.γματα που 8εν τα αποτολμούμε 6ταν είμαστε ξύπνιοι, και ως εκ τούτου πολύ θα �θελα να ξέρω μ�πως υπ&.ρχουν στο Π νεύμα 8ύο γένΊJ αποφ&.σεων, οι Φαντασιώ8εις και οι Ελεύθερες. Καθ6τι, αν 8εν θέλou-

λ ζ ' Ι λ ' Ι με να παρα ογι ομαστε τοσο πο u, πρεπει να παρα-8εχτούμε αναγκαία 6τι αυτ� ΎJ απ6φασΎJ του Π νεύματος, που πιστεύεται 6τι είναι ελεύθεΡΎJ, 8εν 8ιακρίνεται απ6 ΤΊJν ί8ια ΤΎJ φαντασία, �τoι ΤΎJ μν�μΎJ, ούτε είναι κ&.τι &.λλο πέρα απ6 εκείνΎ) ΤΊJν κατ&.φασΎJ ΤΎJν οποία ΊJ ι8έα, καθ6σον είναι ι8έα, ενέχει αναγκαία (βλ. την Πρότ. 49 του μέρ. 2) . Και ως εκ τούτου αυτές οι αποφ&.σεις του Π νεύματος γεννιούνται στο Π νεύμα απ6 ΤΎJν ί8ια αναγκαι6ΤΎJτα με τις ι8έες των εν ενεργεία


, " Ο ' λ ' ,

υπαρχοντων πραγματων. σοι πιστευουν οι πον οτι , " , � , , λ 'θ μιλουν, αποσιωπουν YJ ενεργουν ΟΤΙΟYJποτε απο ε ευ ε-

, Π ' , ,

ΡΎj αΠOφασΎj του νευματος ονειρευονται με τα ματια

ανοιχτά.


Οι ενέργειες του Πνεύματος προέρχονται από μόνες τις ταιριαστές ιδέες - ενώ τα πάθη εξαρτώνται από μ,όνες τις αταίριαστες.


Το πρώτο που συνιστά ΤΎjν ουσία του Πνεύματος οεν είναι τίποτε άλλο απ6 ΤYJν ιοέα του εν ενεργεία υπάρχοντος Σώματος (κατά τις Προτ. 1 1 και 13 του μέρ. 2) Ύj οποία (κατά την Πρότ. 15 του μέρ. 2) συντίθεται απ6 πολλές άλλες, ορισμένες εκ των οποίων (κατά το Πόρο

Π ' 38 ' 2) ' " , της ροτ. του μερ. ειναι ταιριαστες ενω ορισμε-νες αταίριαστες (κατά το Πόρο της Πρότ. 29 του μέρ. 2) Ά " " Π ' . ρα ο,τι επεται απο ΤΎj φυσΎj του νευματος και του οποίου εγγύτατο αίτιο είναι το Π νεύμα, μέσω του οποίου πρέπει να κατανοείται, πρέπει κατ' ανάγΚΎjν να έπεται απ6 μια ταιριαστ� � αταίριασΤΎj ιΟέα. Μα κα-θ ' Π ' ( , Π ι 1 ι ) ' , οσον το νευμα κατα την ροτ. τουτου εχει αται-ριαστες ιοέες, κατ' ανάγΚΎjν πάσχει' άρα οι ενέργειες του Πνεύματος έπονται απ6 μ6νες τις ταιριαστές ιοέες και για το λ6γο αυτ6 το Π νεύμα πάσχει μονάχα επειo� έχει αταίριαστες ιΟέες . ο.Ε.Δ.

ΣΧΟ Λ Ι Ο

Βλέπουμε έτσι 6τι τα πάθΎj οεν αναφέρονται στο Π νεύ-

Η Θ Ι Κ Η

μα παρά καθόσον έχει κάτι που ενέχει άρνΊ)σΊ), �τoι καθόσον θεωρεΙται ως ένα μέρος ΤΊ)ς φύσΊ)ς που οεν μπορεΙ να συλλΊ)φθεΙ σαφώς και οιακριτώς μέσω του εαυτού του οΙχως άλλα μέΡΊ)' και με αυτ� ΤΊ)ν έννοια θα

, '" '1;:" ' θ ' , μπορουσα να σεΙc."ω ΟΤΙ τα πα Ί) αναφερονται στα ενικα πράγματα και στο Π νεύμα με τον Ιοιο τρόπο και οεν μπορούν να συλλΊ)φθούν με άλλον τρόπο' αλλά ο στόχος μου εΙναι να οιεξέλθω μόνο το ανθρώπινο Πνεύμα.


Κανένα πράγμα δεν μπορεί να καταστραφεί παρά από ένα εξωτερικό αίτιο.


ΤούΤΊ) Ί) Π ρότασΊ) καταφαΙνεται από μόνΊ) ΤΊ)ς πράγματι, ο ορισμός oπoιoυo�πoτε πράγματος καταφάσκει, αλλά οεν αρνεΙται, ΤΊ)ν ουσΙα του Ιοιου του πράγματος �τoι θέτει, αλλά οεν αΙρει, ΤΊ)ν ουσΙα του πράγματος. Έτσι ενόσω προσέχουμε μονάχα το Ιοιο το πράγμα,

'1;:'

" '" θ ' και οχι εc."ωτερικα αιτια, σεν α μπορουσαμε να ανα-λ 'ψ , , , κα u ουμε σε αυτο τιποτα που να μπορει να το κατα-

στρέψει. ο. Ε.Δ.


Τα πράγματα είναι αντίθετης φύσης, τουτέστιν δεν δύνανται να είναι στο ίδιο υποκείμενο, καθόσον το ένα μπορεί να καταστρέψει το άλλο.


Α " '1;:' "

ν μπορουσαν πραγματι να συμφωνουν μεταc."U τους Ί)

244

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Τ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

να εΙνα� συγχρόνως στο Ι3ω υποκεΙμενο, τότε στο υπο-, ' θ ' ' 1: ' θ κειμενο αυτο α μπορουσε να υπαρc."ει κατι που α μπο-,

'ψ

'

( ' ρουσε να το καταστρε ει, πραγμα που κατα την προηγ.

Π Ι ) ' , Ά ' λ Ι lΡ ΟΤ. ειναι ατοπο. ρα τα πραγματα, κτ . α Ε.Δ.


Κάθε πράγμα προσπαθεί, όσο εξαρτάται από το ίδιο, να εμμείνει στο είναι του.


Πράγματι, τα ενικά πράγματα εΙνα� τρόποι με τους , ι

Θ ι ' ζ οποωυς τα καΤΎ)γΟΡΎ)ματα του ... εου εκφρα ονται με ι θ ι ι ( Ι Π Ι συγκεκρψενο και κα ορισμενο τροπο κατα το ορ.

της Πρότ. 25 του μέρ. 1), τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 14 του μέρ. 1) πράγματα που εκφράζουν με συγκεκριμένο και καθορισμένο τρόπο ΤΎ) 3ύναμΎ) του Θεού, με ΤΎ)ν οποΙα ο Θεός εΙναι και ενεργεΙ · και κανένα πράγμα 3εν έχει μέσα του κάτι από το οποΙο να μπορεΙ να κα-

ι ι / Ι t:" / ταστραφει, Ύ)ΤO� που να αφε� ΤΎ)ν υπαρι." Ύ) του πραγματος (κατά την Πρότ. 4 τούτου) · αλλά απεναντΙας, αντιτιΘε-

θ ι Ι Ι ι 1: ι ( ι ται σε κα ετι που μ πορει να αρει ΤΎ)ν υπαρι." Ύ) του κατα Π ι ) ι θ ι ι την προηγ. Ι l Ρ ΟΤ. , ως εκ τουτου προσπα ει, οσο μπο-

ι 1: ι Ι I � Ι , ρει και εc."αρταται απο το Lo ΙΟ, να εμμεινει στο ειναι του. αΕ.Δ.


Η προσπάθεια με την οποία κάθε πράγμα προσπαθεί να εμμείνει στο είναι του δεν είναι τίποτα πέρα από την ενεργή ουσία του ίδιου του πράγματος.

245

Η Θ Ι Κ Η


ΔοθείσΎ)ς ΤΎ)ς ουσίας οποωυa�ποτε πράγματος, κατ "

, ( , Π ι 36 αναγΚΎ)ν επονται ορισμενα κατα την ροτ. του μέρ. 1) , και τα πράγματα aEV μπορούν να κάνουν άλλο από αυτό που έπεται κατ' ανάγΚΎ)ν από ΤΎ)ν καθορισμένΎ) φύσΎ) τους (κατά την Πρότ. 29 του μέρ. 1) ' οπότε Ύ) aύναμΎ) οποωυa�ποτε πράγματος, �τoι Ύ) προσπάθεια

, , � "

' ζ ' ' λλ με ΤΎ)ν οποια το ισω, Ύ) μονο του Ύ) μα ι με α α, ενερ-, , θ ' "

' ( ι γει Ύ) προσπα ει να ενεργΎ)σει κατι, τουτεστιν κατα την Πρότ. 6 τούτου) Ύ) aύναμΎ) �τoι Ύ) προσπάθεια με ΤΎ)ν οποία προσπαθεί να εμμείνει στο είναι του aEV είναι τί ποτα πέρα από ΤΎ) aοθείσα �τoι ΤΎ)ν ενεργ� ουσία του ίaωυ του πράγματος. αΕ.Δ.


Η προσπάθεια με την οποία κάθε πράγμα προσπαθεί να εμμείνει στο είναι του δεν ενέχει πεπερασμένο χρόνο, αλλά αόριστο.


Αν πράγματι ενείχε έναν περιορισμένο χρόνο που θα θ ' ζ � , , '

" κα ορι ε ΤΎ) σιαρκεια του πραγματος, τοτε απο μονΎ) ΤΎ)ν ίaια ΤΎ) aύναμΎ), με ΤΎ)ν οποία υπάρχει το πράγμα, θα έπετο ότι το πράγμα aEV θα μπορούσε να υπάρχει μετά από εκείνο τον περιορισμένο χρόνο, αλλά θα έπρε-

, ' ( Ι Π ι 4 ' ) πε να καταστραφει' μα αυτο κατα την ροτ. τουτου

είναι άτοπο: άρα Ύ) προσπάθεια με ΤΎ)ν οποία υπάρχει το πράγμα aEV ενέχει κανέναν ορισμένο χρόνο' αλλά αντιθέτως (κατά την ίδια Πρότ. 4 τούτου), αν aEV κατα-

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Τ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Ι< Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Ι Ι ι 1:' ι Ι Ι � � Ι στραφει απο ενα εc.,ωτερικο αιτιο, με ΤYjν ισ ια ουναμΥ) ι ι ι θ 1:' λ θ ι ι με ΤYjν οποια υπαρχει τωρα, α εc.,ακο ου ΊJσει να υπαρ-

ι ι Ι θ ι ι ι χει για παντα' αρα ΊJ προσπα εια αυΤΊJ ενεχει αοριστο

χρόνο. ο. Ε.Δ.


Το Πνεύμα, τόσο καθόσον έχει σαφείς και διακριτές ιδέες όσο και καθόσον έχει συγκεχvμένες, προσπαθεί να εμμείνει στο είναι τοv για κάποια αόριστη διάρκεια και έχει σvνείδηση αvτής της προσπάθειάς τοv.


Η oυσ�α του Π νεύματος συν�σταται από ταιριαστές και ατα�pιαστες ι8έες (όπως δείςαμε στην Πρότ. 3 τούτοv),

ι ( ι Π ι 7 ι ) Ι θ Ι ως εκ τουτου κατα την ροτ. τοvτοv τοσο κα οσον έχει τις μεν όσο και καθόσον έχει τις 8ε, πpoσπαθε� να

ι ι Ι ( ι Π ι 8 ι εμεινει στο ειναι του' και αυτο κατα την ροτ. τοv-) Ι Ι � ι Α ι ι Π ι τοv για καποια αoPισΤΊJ οιαρκεια. φου ομως το νευ-

μα (κατά την Πρότ. 23 τοv μέρ. 2) έχει κατ' ανάγΚYjν συνε�8ΊJσΊJ του εαυτού του μέσω των ι8εών των εΠYJpεα-

ι Σ Ι Ι Π Ι ( , Π ι 7 σμων του ωματος, αρα το νευμα κατα την ροτ. ι ) Ι Ι � Ι θ Ι τοvτοv εχει συνειoΊJσΊJ ΤYjς προσπα ει ας του. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όταν αυτ� ΊJ προσπάθεια αναφέρεται μόνο στο Π νεύμα ονομάζεται BoύλΊJσΊJ' αλλά όταν αναφέρεται στο Π νεύμα και το Σώμα συγχρόνως καλε�ται Όρεξ Yj, που επομένως 8εν ε�ναι τ�πoτε άλλο από ΤΊJν �8ια ΤYjν oυσ�α του ανθρώπου, από ΤΥ) φύσΊJ ΤYjς oπo�ας έπονται αναγκα�α ι � Ι Ι Ι ι οσα εc.,υΠΊJΡετουν ΤΊJ συνΤΊJPΊJσY) του' και ως εκ τουτου ο

247

Η Θ Ι Κ Η

άνθρωπος είναι καθορισμένος να τα ενεργεΙ Έπειτα, ανάμεσα σΤΥιν ΌρεξΥ) και ΤΥιν Επιθυμία 3εν υπάρχει καμιά 3ιαφορά, εκτ6ς του 6τι Yj Επιθυμία τις περισσ6τερες φορές αναφέρεται στους ανθρώπους καθ6σον , , � ' 1: ' λ ' εχουν συνεΙΟΥισΥ) των oρε�εων τους και για το ογο αυ-

, , ' 1: ' Ε θ ' Ι ' Ι: το μπορει να οριστει ως ε�Yις: η πι υμια ειναι ορει.;η με συνείδηση αυτής. Έτσι απ6 6λα αυτά ε3ραιώνεται 6τι 3εν θέλουμε, 3εν ορεγ6μαστε, 3εν επιθυμούμε, ούτε προσπαθούμε κάτι επει3ή το κρίνουμε καλ6· αλλά αντιθέτως κρίνουμε κάτι καλ6 επει3ή το θέλουμε, το ορεγ6μαστε, το επιθυμούμε και το προσπαθούμε.


Μια ιδέα που αποκλείει την ύπαρξη του Σώματός μας αδυνατεί να υπάρξει στο Πνεύμα μας, αλλά του είναι αντίθετη.


'Ο ' 'Ψ Σ ' � , ,τι μ πορει να καταστρε ει το ωμα μας αουνατει να υπάρξει σε αυτ6 (κατά την Πρότ. 5 τούτου), ως εκ τούτου ούτε Yj ιοέα αυτού του πράγματος μπορεί να

, 1: Θ ' θ " � , Σ ' , υπαρ�ει στον >< εο, κα οσον εχει ΤΥιν ιοεα του ωματος μας (κατά το Πόρο της Πρότ. 9 του μέρ. 2) , τουτέστιν (κατά τις Προτ. 1 1 και 13 του μέρ. 2) Yj ι3έα αυτού του πράγματος αουνατεί να υπάρξει στο Π νεύμα μας αλλά αντιθέτως, αφού (κατά τις Πρ οτ. 1 1 και 13 του μέρ. 2) ' " Π " το πρωτο που συνιστα ΤΥιν ουσια του νευματος ειναι Yj ιοέα του εν ενεργεία υπάρχοντος σώματος, το πρώτο

, Π ' " ' θ ( και κυρ ιο του νευματος μας ειναι Yj προσπα εια κα-τά την Πρότ. 7 τούτου) να βεβαιώσει ΤΥιν ύπαρξΥ) του


Σώματ6ς μας και ως εκ τούτou μια ι8έα που αρνείται , ζ Σ " , 'θ Π ' ΤYjν υπαΡ�Ύ) του ωματος μας ειναι αντι εΤΎ) στο νευ-

μα μας, κτλ. α Ε.Δ.


Η ιδέα αυτού που αυξάνει ή μειώνει, επικουρεί ή καταστέλλει τη δύναμη ενέργειας του Σώματός μας αυξάνει ή μειώνει, επικουρεί ή καταστέλλει τη δύναμη σκέψης του Πνεύματός μας.


ΤούΤΎ) Yj Π ρ6τασΎ) καταφαίνεται βάσει ΤYjς Πρ6τασYjς 7

του μέρους 2, Τι επίσYjς βάσει ΤYjς Π ρ6τασYjς 1 4 του μέρους 2.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπουμε έτσι 6τι το Π νεύμα μπορεί να πάθει μεγάλες μεταβολές και να μεταβεί άλλοτε σε μεγαλύτεΡΎ) και άλλοτε σε μικρ6τερΎ) τελει6ΤYjτα, πάθΎ) που μας εζΎ)γούν τις συναισθΎ)ματικές επήρειες ΤΎ)ς Χαράς και ΤΎ)ς ΛύΠΎ)ς. Έτσι με τον 6ρο Χαρά θα εννοώ στα επ6μενα Ι Ι θ Ι Π Ι β Ι ενα πα ος με το οποιο το νευμα μετ α αινει σε με-γαλύτερη τελειότητα. Ενώ με τον 6ρο Λύπη ένα πάθος

Ι Ιδ β Ι Ι λ Ι με το οποιο το ι ιο μετα αινει σε μικροτερη τε ειο-τητα. Κατ6πιν, Γαργαλισμό Τι Ιλαρότητα καλώ το συναίσθημα της Χαράς το αναφερόμενο στο Πνεύμα και το Σώμα συγχρόνως' ενώ �λγoς Τι Μελαγχολία το συναίσθημα της Λύπης. Αλλά σΎ)μειωτέον 6τι ο Γαργαλισμ6ς και το Άλγος αναφέρονται στον άνθρωπο 6-

" ' ζ ' " ποτε ενα μερος του εΠΎJρεα εται πιοτερο απο τα υπο-

249

Η Θ Ι Κ Η

λοιπα' ενώ YJ ΙλαρόΤΥιτα και Yj ΜελαΥχ'ολΙα, όποτε όλα ' ζ , , Ε1:" , εΠΥιρεα ονται ισα και ομοια. � ΥιγΥισα επειτα, στο

Σχόλιο ΤΥις ΠρότασΥις 9 τούτου του μέρους, τι εΙναι YJ ΕπιθυμΙα, και πέρα από αυτές τις τρεις 3εν αναγνω-

'ζ , ' λλ ' θ " ρι ω καμια α YJ πρωτευουσα συναισ ΥιματικΥι εΠYj-ρεια: 3ιότι θα 3εΙξω στα επόμενα ότι οι υπόλοιπες συναισθΥιματικές επ�ρειες προέρχονται από αυτές ης τρεις. Αλλά προτού πρoχωρ�σω παραπέρα θα �θελα ε3ώ να εξYιγ�σω εκτενέστερα ΤΥιν ΠρότασΥι 10 τούτου του μέρους για να κατανΟΥιθεΙ σαφέστερα με ποια έννοια μια ι3έα εΙναι αντιΘετΥι σε μια άλλΥι ι3έα.

ΔεΙξαμε, στο Σχόλω ΤΥις Π ρότασΥις 17 του μέρους 2, ότι YJ ι3έα που συνιστά ΤYjν ουσΙα του Π νεύματος ενέχει

, 1:' Σ ' ' " ' ''' ΤΥιν υπαρ� YJ του ωματος για οσο χρονο υπαρχει το ιοω Σ ' 'Ε " '" ' 1:' Π ' το ωμα. πειτα, απο οσα oει�αμε στο ορισμα ΤΥις

Π ρότασΥις 8 του μέρους 2 και στο Σχόλιό ΤΥις, έπεται , " 1:' Π " 1:" ΟΤΙ YJ παρουσα υπαρ� YJ του νευματος μας ε�αρταται

, , , Π " " 1:' μονο απο το οη το νευμα ενεχει ΤYjν ενεργYj υπαρ�Yj του Σώματος. ΔεΙξαμε τέλος ότι YJ 3ύναμYj του Πνεύ-

, , ' ζ θ ' ματος με ΤΥιν οποια αυτο φαντα εται και υμαται τα πράγματα εξαρτάται επΙσΥις (βλ. τις Προτ. 17 και 18 του μέρ. 2 μαζί με τα Σχόλ. τους) από το ότι το Πνεύ-

, " 1:' Σ ' Α " μα ενεχει ΤΥιν ενεργΥι υπαρ�Yι του ωματος. πο οπου , , " 1:' Π ' επεται οη Yj παρουσα υπαρ� YJ του νευματος και Yj "' " ' ζ ' 'λ Π ' ουναμYj του να φαντα εται αφονται μο ις το νευμα

' ψ , , , 1:' Σ ' πα ει να καταφασκει ΤΥιν παρουσα υπαρ�Yι του ωμα-τος. Μα Yj αιτΙα που το Π νεύμα παύει να καταφάσκει

' 1:' ' Σ ' � " ΤYjν υπαρ�Yj αυτYj του ωματος οεν μπορει να ειναι το , � Π ' ( , Π ι 4 ι ) ' ι ιαω το νευμα κατα την Ι lΡ ΟΤ. τουτου , ουτε επι-

, Σ ' , ' Δ ' ( Ι π ι σYjς οτι το ωμα παυει να ειναι. ωη κατα την ι ιροτ.

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ ι Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Λ Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

ι 2) Ι Π Ι Ι 6 του μερ. Υ) α�τια που το νευμα καταφασκε� ΤΥ)ν

ύπαρξΥ) του Σώματος 8εν είνα� επε�8� το Σώμα άρχ�σε να υπάρχε�: οπότε, γ�α τον ί8�o λόγο, 8εν παύε� να κα-

Ι Ι 1;:' I � Σ Ι � I ταφασκε� ΤΥ)ν υπαρc."Υ) του ωιου του ωματος επεωΥ) το Σ Ι Ι Ι λλ ' ( Ι ΤΤ ι 8 ι ωμα παυει να ειναι · α α κατα την Ι lΡ ΟΤ. του μερ. ) Ι Ι Ι ' λλ � I λ Ι 2 αυτο προερχεται απο μια α Υ) ωεα που αποκ ειει

Ι Ι 1;:' Σ Ι Ι Ι ΤΥ)ν παρουσα υπαρι." Υ) του ωματος μας, και συνεπως του Πνεύματός μας, και ως εκ τούτου είνα� αντίθεΤΥ) σΤΥ)ν ι8έα που συνιστά ΤΥ)ν ουσία του Πνεύματός μας.

Π Ρ ΟΤΑΣ Η 1 2

Το Πνεύμα, όσο μπορεί, προσπαθεί να φαντάζεται όσα αυξάνουν ή επικουρούν τη δύναμη ενέργειας του Σώματος.


Όσο χρόνο το ανθρώπινο Σώμα είνα� εΠΥ)ρεασμένο από ι / / " ς::" / εναν τροπο που ενεχει ΤΥ) φυσΥ) καποωυ εc."ωτερικου σώματος, τόσο χρόνο το ανθρώπινο Πνεύμα θα ενατενίζει το σώμα αυτό ως παρόν (κατά την Πρότ. 17 του μέρ. 2), κα� συνεπώς (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 2) όσο

Ι θ Ι Π Ι 'ζ Ι 1;:' χρονο το αν ρωπινο νευμα ενατενι ει καποω εc."ωτε-Ι Ι Ι Ι ( ι Σ 1 1 ρικο σωμα ως παρον, τoυτεστ�ν κατα το ΧΟΛ. της

ίδιας Πρότ. 17) το φαντάζετα�, τόσο χρόνο το ανθρώπινο Σώμα είναι εΠΥ)ρεασμένο από έναν τρόπο που

/ / t:' ι ι , ενεχε� ΤΥ) φυσΥ) του εc."ωτερ�κου αυτου σωματος κα� Ι Ι Ι Π Ι ' ζ Ι ως εκ τουτου οσο χρονο το νευμα φαντα ετα� οσα

1;:' Ι Ι Ι � I Ι Ι IΧUc."IΧvouv Υ) επικουρουν ΤΥ) ουναμΥ) ενεργε�ας του σωμα-τός μας, τόσο χρόνο το Σώμα είνα� εΠΥ)ρεασμένο με

Ι 1;:' Ι Ι Ι � I Ι τροπους που IΧUc."IΧvouv Υ) επ�κoυρoυν ΤΥ) ουναμΥ) ενερ-

Η Θ Ι Κ Η

γειάς του (βλ. το Αίτ. 1 τούτου), και συνεπώς (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου) τόσο χρόνο Υ) ούναμΥ) σκέψΥ)ς του Π ' ζ ' , , , νευματος αυc..,ανεται Υ) επικουρειται· και επομενως (κατά την Πρότ. 6 ή 9 τούτου) το Πνεύμα, όσο μπορεί, προσπαθεί να τα φαντάζεται . αΕ.Δ.


Όταν το Πνεύμα φαντάζεται όσα μειώνουν ή καταστέλλουν τη δύναμη ενέργειας του Σώματος, προσπαθεί, όσο μπορεί, να θυμάται πράγματα που αποκλείουν την ύπαρξη αυτόΥν.


'Ο ' Π ' ' ζ " , σο χρονο το νευμα φαντα εται κατι τετοιο, τοσο χρόνο Υ) ούναμΥ) του Πνεύματος και του Σώματος μειώνεται � καταστέλλεται (όπως αποδείξαμε στην προηγ. Π / ) " θ / ζ / ροτ. , και παρα ταυτα α το φαντα εται μεχρι το Π νεύμα να φανταστεί ένα άλλο που να αποκλείει ΤΥ)ν παρούσα ύπαρξΥ) του πρώτου (κατά την Πρότ. 1 7 του μέρ. 2), τουτέστιν (όπως οείξαμε μόλις) Υ) ούναμΥ) του Π νεύματος και του Σώματος μειώνεται � καταστέλλεται μέχρι το Π νεύμα να φανταστεί ένα άλλο που να

λ ' ' ζ / , αποκ ειει ΤΥ)ν υπαρc.., Υ) του πρωτου, και ως εκ τουτου το Πνεύμα (κατά την Πρότ. 9 τούτου), όσο μπορεί, θα

θ ' ' ζ ' θ ' προσπα ει να το φαντα εται Υ) να το υμαται. α Ε.Δ.


Από εοώ έπεται ότι το Πνεύμα αποστρέφεται να φα-' ζ , , , 'λλ � " ντα εται οσα μειωνουν Υ) καταστε ουν τη ουναμΥ) του,

και του Σώματος.

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από τούτα κατανοούμε σαφώς τι εΙναι YJ AγάΠYJ και τι το ΜΙσος. ΔYιλαΌ�, YJ Αγάπη Όεν είναι τΙποτε άλλο από Χαρά συνοδευόμενη από την ιδέα ενός εξωτερικού αιτίου και το Μίσος τΙποτε άλλο από Λύπη συνοδευόμενη από την ιδέα ενός εξωτερικού αιτίου. Βλέπουμε έπειτα ότι εκεΙνος που αγαπά προσπαθεΙ αναγκαΙα να έχει παρόν και να συνΤΥιρεί το πράγμα που αγαπά· και αντιθέτως, όποιος μισεΙ προσπαθεί να απομακρύνει και να καταστρέψει το πράγμα που μισεΙ Αλλά για όλα τούτα θα μιλ�σoυμε ΌιεξοΌικότερα στα επόμενα.


Αν το Πνεύμα επηρεάστηκε κάποτε από δύο συναισθηματικές επήρειες συγχρόνως, άμα επηρεαστεί αργότερα από μία εξ αυτών, θα επηρεαστεί και από την άλλη.


Αν το ανθρώπινο Σώμα εΠΥιρεάσΤΥικε κάποτε από Όύο σώματα συγχρόνως, άμα το Π νεύμα φανταστεί αργότερα ένα εξ αυτών, αμέσως θα θυμΥιθεί και το άλλο (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 2). Μα οι φανταστικές παραστάσεις του Πνεύματος ΌΥιλώνουν περισσότερο τις συναισθΥιματικές επ�ρειες του Σώματός μας, παρά ΤΥ} φύσΥ} των εξωτερικών σωμάτων (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 16 του μέρ. 2) : άρα, αν το Σώμα, και συνεπώς το Π νεύμα (βλ. τον Ορ. 3 τούτου), εΠYJρεάσΤYικε κάποτε από Όύο συναισθYjματικές επ�ρειες συγχρόνως,

253

Η Θ Ι Κ Η

Ι Ι Ι " ζ ' θ αμα επηpεαστε� αργοτερα απο μ�α ει., αυτων, α επη-pεαστε� κα� από την άλλη. α Ε.Δ.


Οποιοδήποτε πράγμα μπορεί να είναι κατά συμβεβηκός αίτιο Χαράς, Λύπης ή Επιθυμίας.


Ας τεθε� ότ� το Π νεύμα επηpεάζετα� από ούο συνα�σθΎJματ�κές επήpε�ες συγχ.ρόνως, oY)λαo� μ�α που ούτε

ζ ' , , � , " αυc..,ανε� ουτε με�ωνε� ΤΥ) συναμΥ) ενεpγε�ας του, κα� μ�α άλλΥ) που � ΤΥ)ν αυξάνε� � ΤΥ) με�ώνε� (βλ. το Αίτ. 1 τούτου). Kαταφα�νετα�, βάσε� ΤΥ)ς πpoY)γoύμενrις Π ρότασΥ)ς, ότ� άμα το Π νεύμα επηpεαστε� αργότερα από ΤΥ)ν πρώΤΥ) ως αλΥ)θές α�τ�ό του, που (καθ' Υπόθεσιν)

θ " ζ ' , , � , 'ψ κα αυτο ουτε αυc..,ανε� ουτε με�ωνε� ΤΥ) συναμΥ) σκε ΎJς του, θα επηpεαστε� αμέσως κα� από ΤΥ) oεύτεpΎJ, που

ζ ' " � , ' ψ , αυc..,ανε� ΎJ με�ωνε� ΤΎJ συναμΥ) σκε Υ)ς του, τoυτεστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) από Χαρά � ΛύΠΥ)' κα� ως εκ τούτου εκε�νo το πράγμα θα ε�να� , θ ' λλ ' , β β , , Χ ' , ox� κα αυτο α α κατα συμ ε Υ)κος α�τω αρας ΎJ ΛύΠΥ)ς. Kα� μέσω ΤΥ)ς �o�ας οοού μπορούμε να oε�ξoυμε εύκολα ότ� εκε�νo το πράγμα μπopε� να ε�να� κατά συμβεβΥ)κός α�τω �π�θυμ�ας. ο.Ε. Δ.


Από το ότ� κα� μόνο ενατεν�σαμε κάποω πράγμα με συνα�σθΎJματα� επήpε�α Χαράς � Λύπης πo� Υ)ταό α�τω ΤΥ)ς οπο[ας οεν ε�να� το �oω το πράγμα, μπορούμε να το αγαπ�σoυμε � να το μ�σ�σoυμε.

254



Δ ' , , , ' ( ' ΤΤ ' ωτ� απο αυτο κα� μονο πρoκυπτε� κατα την Ι 1ΡΟΤ.

, ) ' Π ' Υ ' , '14 τουτου oτ� το νευμα, φανταl.,ομενο αργοτερα το , , ' '!'' ' θ " πραγμα αυτο, εΠΎ)ρεαl.,ετα� απο συνα�σ ΎJμαΤ�KY) εΠΎ)-

ρε�α Χαράς � ΛύΠΎ)ς, τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. '1 1 τούτου) ότ� ΎJ aύναμΎJ του Π νεύματος κα� του Σ ' '1: ' " λ Κ ' ωματος αυ<..,ανετα� ΎJ με�ωνετα�, κτ . α� συνεπως (κατά την Πρότ. '12 τούτου) ότ� το Π νεύμα επ�θυμεΙ � (κατά το Πόρο της Πρότ. '13 τούτου) απoστρέφετα� να το φαντάζετα�, τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 3 ' ) , , , 1 τουτου το αγαπα ΎJ το μ�σε�. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από εaώ κατανοούμε πώς εΙνα� aυνατόν να αγαπάμε � να μ�σoύμε oρ�σμένα πράγματα aΙχως καμ�ά α�τΙα

, λλ ' " Σ ' θ ( ' γνωσΤΎJ σε μας α α μοναχα απο υμ πα ε�α οπως λένε) κα� Aντ�πάθε�α. Kα� σε αυτό πρέπε� να αναφέ-

ι , ' '1' ρουμε επ�σΎJς τα αντ�κεψενα που μας εΠΎ)ρεαl.,Oυν με Χαρά � ΛύΠΎ) μόνο κα� μόνο λόγω του ότ� έχουν κάπo�α

ι ι ' '7' ' oμoωΤΎJτα με ανηκεψενα που μας εΠΎJρεαl.,ουν συνΎJ-θως με αυτές ης συνα�σθΎJμαηκές επήρε�ες, όπως θα � ' 'Ι: ' Π ' ...... , , Σ oε�<..,ω σΤΎJν επoμενΎJ ρoτασΎJ . .=:.ερω μεν oτ� o� υγ-γραφεΙς που ε�σ�γαγαν πρώτo� τα ονόματα Συμπάθε�α κα� Aντ�πάθε�α �θελαν να σΎJμάνoυν με αυτά ορισμένες απόκρυφες πo�όΤΎJτες των πραγμάτων- αλλά παρά ταύτα π�στεύω ότ�, με τα παραπάνω ονόματα, μας επ�τρέπετα� να εννοούμε κα� γνωστές � πρόaΎJλες πo�όΤΎJτες.

255

Η Θ Ι Κ Η


Από το εξής μόνο, ότι φανταζόμαστε πως κάποιο πράγμα έχει κάποια ομοιότητα με ένα αντικείμενο που επηρεάζει συνήθως το Πνεύμα με Χαρά ή Λύπη, ακόμα κι αν η ομοιότητα του πράγματος με το αντικείμενο δεν είναι ποιητικό αίτιο αυτών των συναισθηματικών επηρειών, ωστόσο θα αγαπήσουμε ή θα μισήσουμε αυτό το πράγμα.


Την oμo�6ΤΊ)τα με το ανnκε�μενo ΤΊ)ν ενατεν�σαμε στο [3ω το αντ�κε[μενo (καθ' Υπόθεσιν) με συνα�σθΊ)ματ�κ� επ�ρε�α Χαράς � ΛύΠΊ)ζ κα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 14 τούτου) 6ταν το Π νεύμα εΠΊ)ρεάζετα� απ6 ΤΊ)ν

, , ' ζ , , <;:-ε�κoνα ΤΊ)ς, αμεσως εΠΊ)ρεα ετα� κα� απο ΤΊ) μεν Ί) ΤΊ) σε συνα�σθΊ)ματ�κ� επ�ρε�α κα� συνεπώς το πράγμα που

λ β ' , ' θ ' ( , αντ� αμ ανομαστε oτ� ΤΊ)ν εxε� α ε�να� κατα την Πρ ότ. 15 τούτου) κατά συμβεβΊ)κ6ς α�τω Χαράς � Λ ' ' ( ' Π ' ) ' υΠΊ)ζ ως εκ τουτου κατα το προηγ. ορ. , ακομα κ� αν Ί) oμo�6ΤΊ)τα με το αντ�κε�μενo 3εν ε�να� ΠO�Ί)τ�κ6 α[τω αυτών των συνα�σθΊ)ματ�κών εΠΊ)ρε�ών, ωστ6σο θα αγα�σoυμε � θα μ�σ�σoυμε αυτ6 το πράγμα. α Ε.Δ.


Αν φανταζόμαστε ότι ένα πράγμα που μας επηρεάζει συνήθως με συναισθηματική επήρεια Λύπης έχει κάποια ομοιότητα με ένα άλλο που μας επηρεάζει συνήθως με εξίσου μεγάλη συναισθηματική επήρεια Χαράς, θα το μισούμε και θα το αγαπάμε συγχρόνως.

π ε ρ ι Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν


Πράγματι, αυτό το πράγμα (καθ ' Υπόθεσιν) είναι κα

θαυτό αίτιο Λύπης και (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13

τούτου) καθόσον το φανταζόμαστε με αυτ� τη συναι-

θ " , θ ' ζ ' σ Ύ)ματικη εΠΎ)ρεια το μισουμε: και κα οσον φαντα 0-

λ ' ' " , " λλ μαστε επι π εον οτι εχει καποια ομΟΙΟΤΎ)τα με ενα α ο που μας εΠΎ)ρεάζει συ�θως με εξίσου μεγάλΎ) συναι-

θ " Χ ' θ ' ", ' σ ηματικη επηρεια αρας, α το αγαπαμε με εc.,ισου μεγάλη προσπάθεια [conamen] Χαράς (κατά την προηγ. Πρότ. ) · και ως εκ τούτου θα το μισούμε και θα το αγαπάμε συγχρόνως. α Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

ΤούΤΎ) η κατάσταση του Πνεύματος η οποία προέρχεται από δύο αντίθετες συναισθηματικές επήρειες καλείται αμφιθυμία και επομένως ε[ναι για τη συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια ό,τι η αμφιβολία για τη φαντασία (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 44 του μέρ. 2) · και η αμφιθυμία και Ύ) αμφιβολία όεν όιαφέρουν μεταξύ τους παρά κατά το μάλλον � �ττoν. Αλλά σΎ)μειωτέον ότι σΤΎ)ν προηγούμενη Π ρότασΎ) συν�γαγα αυτές τις αμφιθυμίες από αίτια που ε[ναι καθαυτά αίτια ΤΎ)ς μιας συναισθΎ)ματικ�ς ε�-

, β β ' ' λλ ' , ρειας και κατα συμ ε ηκος ΤΎ)ς α ης πραγμα που εκα-να επειό� έτσι μπορούσαν να συναχθούν από τα ΠΡΟΎ)γούμενα ευκολότερα· και όχι επειό� αρνούμαι ότι οι αμφιθυμίες προέρχονται τις περισσότερες φορές από ένα αντικείμενο που είναι ΠΟΙΎ)τικό αίτιο και των όύο συναισθΎ)ματικών εΠΎ)ρειών. Διότι το ανθρώπινο Σώμα (κα-

ι Α ι 1 ι 2) 'θ ' λ ' , τα το ιτ. του μερ. συντι εται απο π ειστα ατομα

257

Η Θ Ι Κ Η

o�αφopεnκ�ς φύσΊ)ς, κα� ως εκ τούτου (κατά το Αξ. 1 μετά το Λήμ. 3, το οποίο βλ. μετά την Πρότ. 13 του μέρ. 2) ' , " , , μ πopε� να εΠΊ)pεαστε� απο ενα κα� το αυτο σωμα με πλείστους o�αφopεταoύς τρόπους κα� αντ�θέτως, επε�o� ένα κα� το αυτό πράγμα μπορεί να εΠΊ)ρεαστεί με πολλούς τρόπους θα μπορεί επίσΊ)ς να εΠΊ)pεάσε� ένα κα� το αυτό μέρος του Σώματος με πολλούς κα� o�άφo-

, Α " , λλ ' β , ρους τροπους. πο οπου μπορουμε να συ α ουμε ευκο-λα όn ένα κα� το αυτό αντ�κείμενo μπορεί να είνα� αίτω πολλών κα� αντίθετων συνα�σθΊ)μαnκών εΠΊ)pε�ών.


Ο άνθρωπος επηρεάζεται από την εικόνα ενός παρελθοντικού ή μελλοντικού πράγματος με την ίδια συναισθηματική επήρεια Χαράς και Λύπης με την οποία επηρεάζεται από την εικόνα ενός παροντικού πράγματος.


Ενόσω ο άνθρωπος είνα� εΠΊ)ρεασμένος από ΤΊ)ν ε�κόνα , , θ 'ζ ' , καποωυ πραγματος, α ενατεν� ε� το πραγμα ως παρον

ακόμα κ� αν αυτό οεν υπάpxε� (κατά την Πρότ. 17 του μέρ. 2 μαζί με το Πόρο της), κα� οεν το φαντάζετα� ως παpελθoντ�κό � μελλoντ�κό παρά καθόσον Ί) εαόνα του , ζ ' , λθ ' , ε�να� συ ευγμενΊ) με ΤΊ)ν ε�κoνα του παρε oντ�κoυ Ί)

του μελλoντ�κoύ χρόνου (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 44 του / 2) 0 ' , , θ " μερ. . ποτε Ί) ε�κoνα του πραγματος, εωΡΊ)μενΊ) μονο

στον εαυτό ΤΊ)ς, είνα� ίo�α είτε αναφέpετα� στον μελλοντ�κό � τον παpελθoντ�κό χρόνο είτε στον παpoντ�κό, τoυτέστ�ν (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 1 6 του μέρ. 2) Ί)

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

κατάστασΊj �τo� Ίj συνα�σθΊjματικ� επ�pε�α του Σώμα

τος εΙνα� Ι3�α εΙτε Ίj ε�κόνα εΙνα� ενός παpελθoντ�κoύ �

μελλoντ�κoύ πράγματος εΙτε ενός παpoντ�κoύ· κα� ως εκ τούτου Ίj συνα�σθΊjματ�κ� ε�pε�α ΤΊjς Χαράς κα� ΤΊjς ΛύΠΊjς εΙνα� Ι3�α ε[τε ΊJ ε�κόνα εΙνα� ενός παpελθoντ�κoύ ι λλ

ι ι ι ι ι Ίj με oντ�κoυ πραγματος ε�τε ενος παpoντ�κoυ. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 1

Ε3ώ, καλώ ένα πράγμα παpελθoντ�κό � μελλoντ�κό καθόσον εΠΊJpεαστ�καμε � θα εΠΊJpεασΤOύμε από αυτό. Π.χ., καθόσον το εΙ3αμε � θα το 30ύμε, μας τόνωσε � θα μας τoνώσε�, μας έβλαψε � θα μας βλάΨε�, κτλ Καθόσον, πpάγματ�, το φανταζόμαστε με αυτό τον

, , ι t: ' ι τροπο καταφασκουμε ΤΊjν υπαpι.,ΊJ του, τoυτεστ�ν το Σ ι � ' ζ Ι

ι θ ι ωμα σεν εΠΊJpεα ετα� απο καμ�α συναισ ΊjμαΤ�ΚΊJ ε-ι λ ι ι 1: ι ΠΊjpε�α που αποκ ε�ε� ΤΊjν υπαρι., Ίj του πραγματος κα�

ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) το Σώμα ' ζ , Ι Ι

ι εΠΊjpεα ετα� απο ΤΊjν ε�κoνα αυτου του πραγματος με I � Ι θ ζ ' I � Ι τον ω ω τροπο που α εΠΊJpεα οταν αν το ω ω το πραγ-

μα �ταν παρόν. Παρ' όλα αυτά, επε�3� τ�ς πεp�σσότε-ι

β ι ι ι

β ι ι ρες φορες συμ α�νε�, oσo� εχουν �ωσε� πεp�σσoτεpα ι

λ ι ι 'ζ πραγματα, να αμφ�τα αντευoντα� ενοσω ενατεν� ουν

ένα πράγμα ως μελλoντ�κό � παpελθoντ�κό κα� ως επΙ το πλεΙστον να αμφ�βάλλoυν γ�α ΤΊjν επέλευσ� του (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 44 του μέρ. 2), o� συναισθΊJματαές ε�pε�ες που πpoέpxoντα� από παpόμo�ες ε�xόνες πραγμάτων 3εν εΙνα� τόσο σταθερές αλλά τ�ς πεp�σσότεpες φορές 3�αταpάσσoντα� από ε�κόνες άλλων πραγμάτων, μέxp� o� άνθpωπo� να βεβα�ωθoύν πεp�σσότεpo γ�α ΤΊjν επέλευσΊJ του πράγματος.

259

Η Θ Ι Κ Η

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 2

Από όσα ε�πώ8ψιαν μόλ�ς, κατανοούμε τ� είνα� Ί) Ελπί3α, ο Φόβος, Ί) Σ� γoυρ�ά, Ί) Aπελπ�σία, Ί) ΕυφροσύνΊ) κα� Ί) Τύψη. Δ�ότ� Ί) Ελπίδα 3εν είναι τίποτε άλλο από ασταθής Χαρά προερχόμενη από την εικόνα ενός μελλοντικού ή παρελθοντικού πράγματος για την επέλευση του οποίου αμφιβάλλουμε. Ο Φόβος, αντ�8έτως, είναι ασταθής Λύπη προερχόμενη επίσης από την εικόνα ενός αμφίβολου πράγματος. Kατόπ�ν, αν Ί) αμφ�-β λ" 8 ' ' 8 ' ο �α αυτων των συνα�σ Ί)ματ�κων εΠY)ρε�ων αρ ε�, από ΤΊ)ν Ελπί3α γενν�έτω Ί) Σιγουριά κα� από το Φόβο Ί) Απελπισία · 3Ί)λα3� Χαρά ή Λύπη προερχόμενη από την εικόνα ενός πράγματος το οποίο φοβηθήκαμε ή ελπίσαμε. Έπε�τα, η Ευφροσύνη είναι Χαρά προερχόμενη από την εικόνα ενός παρελθοντικού πράγματος για την επέλευση του οποίου αμφιβάλλαμε. Η Τύψη

τέλος είναι η λύπη η αντιτιθέμενη στην Ευφροσύνη.


Όποιος φανταστεί πως αυτό που το αγαπά καταστρέφεται, θα λυπηθεί· ενώ αν φανταστεί πως συντηρείται, θα χαρεί.


Τ Π " , 8 ' ' ζ ' ο νευμα, οσο μπoρε�, προσπα ε� να φαντα ετα� οσα '(; " , � , , Σ ' αUc.,ανοuν Ί) επ�κoυρoυν ΤΊ) ουναμΊ) ενεpγε�ας του ωμα-

τος (κατά την Πρότ. 12 τούτου), τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) όσα αγαπά. Μα Ί) φαντασία

, " 8 ' , '(; , επ�κoυρε�τα� απο οσα ετουν ΤΊ)ν υπαρι., Ί) του πραγμα-


τος, και αντιθέτως καταστέλλεται από όσα αποκλεΙουν

την ύπαρξ� του (κατά την Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) ' άρα οι , , ' θ ' ' 1: εικονες των πραγματων οι οποιες ετουν την υπαΡ�"f) του

, ι , ' θ αγαπωμενου πραγματος επικουρουν T"f)V προσπα εια Π ' ' θ ' ' ζ του νευματος με T"f)V οποια προσπα ει να φαντα εται

, , ' ( ' Σ 'λ το αγαπωμενο πραγμα, τουτεστιν κατα το χο . της

J Ιρ ότ. 1 1 τούτου) εΠ"f)ρεάζουν το Π νεύμα με Χαρά' και θ " λ ' ' 1: ' αντι ετως, οσα αποκ εωυν T"f)V υπαΡ�"f) του αγαπωμε-

νου πράγματος καταστέλλουν αυτ� T"f)V προσπάθεια του Πνεύματος, τουτέστιν (κατά το ίδιο Σχόλ. ) εΠ"f)ρεάζoυν το Π νεύμα με ΛύΠ"f). Έτσι όποως φανταστεΙ πως αυτό που το αγαπά καταστρέφεται, θα λυΠ"f)θεΙ, κτλ. αΕ. Δ.


Όποιος φανταστεί πως αυτό που το μισεί καταστρέφεται, θα χαρεί.


Το Πνεύμα (κατά την Πρότ. 13 τούτου) προσπαθεΙ να ' ζ ' λ ' ' 1: ' φαντα εται οσα αποκ ειουν T"f)V υπαΡ�"f) των πραγμα-

των με τα οποΙα "f) �ύναμ"f) ενέργειας του Σώματος μειώνεται � καταστέλλεται, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της ίδιας Πρότ.) προσπαθεΙ να φαντάζεται όσα απο-λ ' ' 1: '

, κ εωυν T"f)V υπαΡ�"f) των πραγματων που μισει ' και ως εκ τούτου "f) εικόνα ενός πράγματος που αποκλεΙει T"f)V ' 1: ' Π ' , " υπαΡ�"f) αυτου που το νευμα μισει επικουρει ΙXUT"f) T"f)V προσπάθεια του Πνεύματος, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) εΠ"f)ρεάζει το Πνεύμα με Χαρά. Έτσι όποως φανταστεΙ πως αυτό που το μισεΙ καταστρέφεται, θα χ.αρεΙ α Ε. Δ.

261

Η Θ Ι Κ Η


Όποιος φανταστεί αυτό που το αγαπά επηρεασμένο από Χαρά ή Λύπη, θα επηρεαστεί επίσης από Χαρά ή Λύπη· και καθεμιά από αυτές τις συναισθηματικές επήρειες θα είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη στον αγαπώντα καταπώς καθεμιά είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη στο αγαπώμενο πράγμα.


Ο , ' ( ' δ 'ι: ι εικονες των πραγματων οπως απο εΙςαμε στην Πρότ. 19 τούτου) οι οποίες θέτουν την υπαρζΎ) του αγαπώμενου πράγματος επικουρουν ΤΎ)ν προσπάθεια του Π ' ' θ ' ' ζ νευματος με ΤΎ)ν οποια προσπα ει να φαντα εται το ί3ω το αγαπώμενο πράγμα. Αλλά Ύ) Χαρά θέτει ΤYjν ' ζ Ι Ι Ι ι υπαρc.,Yj του χαφοντος πραγματος, και τοσο περισσοτε-ρο όσο μεγαλύτεΡΎ) είναι Yj συναισθYjματικ� ε�pεια ΤYjς Χαράς: τούΤΎ) πράγματι (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1

, ) ' ' β λ ' λ ' , τουτου ειναι μετα ασΎ) σε μεγα υτεΡΥ) τε εωΤYjτα: αρα Ύ) εικόνα ΤYjς Χαράς του αγαπώμενου πράγματος επικουρεί στον αγαπώντα τψ προσπάθεια του Π νευματός του, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου)

' ζ ' Χ ' , εΠΎ)ρεα ει τον αγαπωντα με αρα, και με τοσο μεγα-λύτεΡΥ) όσο μεγαλύτεΡΎ) �ταν αυτ� Ύ) συναισθYjματικ� ε�pεια στο αγαπώμενο πράγμα. Κάτι που �ταν το

" Ε θ " , ' ζ πρωτο. πειτα, κα οσον καποω πραγμα εΠΎ)ρεα εται από ΛυΠΎ), καταστρέφεται, και τόσο περισσότερο όσο εΠΎ)ρεάζεται από μεγαλύτεΡΥ) ΛύΠΎ) (κατά το ίδιο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 ) · ως εκ τουτου (κατά την Πρότ. 19 τού-

) , , Ι , , του οποως φανταστει αυτο που το αγαπα εΠΎ)ρεασμενο


απ6 AύΠΎj θα εΠΎjρεαστεΙ επΙσΎjς απ6 ΛύΠΎj, και απ6 τ6σο μεγαλύτεΡΎj 6σο μεγαλύτεΡΎj �ταν αυτ� Ύj συναισθΎjματικ� ε�ρεια στο αγαπώμενο πράγμα. ο.Ε.Δ.


Α , / /ζ V / / V φανταστουμε καποιον να επηρεα ει με Λ.αρα ενα πράγμα που αγαπάμε, θα επηρεαστούμε από Αγάπη προς αυτόν. Αν αντιθέτως τον φανταστούμε να το επηρεάζει με Λύπη, απεναντίας, θα επηρεαστούμε επίσης από Μίσος εναντίον του.


'Ο ' ζ Χ " Α " , ποιος εΠΎjρεα ει με αρα Ύj υΠΎj ενα πραγμα που , ' ζ Χ " Α ' , � λ αγαπαμε, εΠΎjρεα ει με αρα Ύj υΠΎj και εμας, 0Ύj α-

� , ζ ' " 0Ύj, αν φαντα ομαστε το αγαπωμενο πραγμα εΠΎjρεα-, , , Χ " Α ' ( , σμενο απο εκεινΎj ΤΎj αρα Ύj ΤΎj υΠΎj κατα την προηγ. π / )

Μ 'θ ' / Χ " Α ' Ι lΡΟΤ. . α υποτι εται οτι αυΤΎj Ύj αρα Ύj Ύj υΠΎj

/ , � , / , 1: / , υπαρχει μεσα μας συνooευμεVΎj απο ενα ε�ωτερικo αι-τω' άρα (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) αν φα-

" ' ζ Χ ' ' Α ' , νταστουμε καποων να εΠΎjρεα ει με αρα Ύj υΠΎj ενα πράγμα που αγαπάμε, θα εΠΎjρεαστoυμε απ6 Α γάΠΎj � ΜΙσος προς αυτ6ν. ο.Ε.Δ.

Σ Χ ΟΛ Ι Ο

Η Π ρ6τασΎj 21 μάς εζΎjγεΙ τι εΙναι Ύj Συμπόνια, ΤΎjν οποΙα μ πορουμε να ορΙσουμε ως Λύπη προερχόμενη

, βλ 'β " λλ Α " , απο τη α η ενος α ου. γνοω ομως με ποω ονομα , ' ζ Χ ' , , πρεπει να ονομα εται Ύj αρα που προερχεται απο το

καλό εν6ς άλλου. Κατ6πιν, θα ονομάζουμε Εύνοια ΤΎjν Αγάπη προς εκείνον που έκανε καλό σε έναν άλλο και

Η Θ Ι Κ Η

Αγανάκτηση αντιθέτως το Μίσος προς εκείνον που έκανε κακό σε έναν άλλο. Σημειωτέον τέλος ότι οεν συμ πονούμε μονάχα ένα πράγμα που έχουμε αγαπήσει (όπως δείξαμε στην Πρότ. 21), αλλά και αυτό για το οποΙο οεν νιώθαμε ΠΡOΎjγOυμένως καμιά συναισθΎjμα-

ι , Ι Ι Ι Ι ( Ι ΤΙΚΎj εΠΎjρειαO φτανει να το κρινουμε ομοιο μας οπως θα οεΙξω παρακάτω) . Και ως εκ τούτου ευνοούμε επΙσΎjς αυτόν που έκανε καλό σε έναν όμοιο και αγανα-

ι θ ' Ι Ι βλ / β κτουμε αντι ετως με αυτον που του επεφερε α Ύj.


Όποιος φανταστεί αυτό που το μισεί επηρεασμένο από Λύπη, θα χαρεί· αν αντιθέτως το φανταστεί επηρεασμένο από Χαρά, θα λυπηθεί· και καθεμιά από αυτές τις συναισθηματικές επήρειες θα είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη καταπώς η αντίθετή της είναι μεγαλύτερη ή μικρότερη σε αυτό που το μισεί.


Κ θ ' Ι Ι ' ζ Ι Α Ι α οσον το μισΎjΤO πραγμα εΠΎjρεα εται απο υΠΎj, ι ι Ι , ' ζ καταστρεφεται, και τοσο περισσοτερο οσο εΠΎjρεα ε-

ται από μεγαλύτεΡΎj AύΠΎj (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου). Όποιος λοιπόν φανταστεΙ (κατά την Πρότ. 20 ι ) Ι Ι Ι Ι ι τουτου ενα πραγμα που το μισει εΠΎjρεασμενo απο Α ι ' ζ θ ' Ι Χ Ι ι υΠΎj, εΠΎjρεα εται αντι ετως απο αρα· και τοσο

λ ' ι ' ζ Ι Ι μεγα υτεΡΎj οσο φαντα εται πως το μισΎjΤO πραγμα 'ζ Ι λ ' Α Ι Ι ι εΠΎjρεα εται απο μεγα υτεΡΎj υΠΎj· κατι που Ύjταν ι 'Ε Χ ι θ ' Ι ζ Ι το πρωτο. πειτα, Ύj αρα ετει ΤΎjν υπαΡ�Ύj του χαι-

ροντος πράγματος (κατά το ίδιο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου), και τόσο περισσότερο όσο Ύj Χαρά συλλαμβά-


νεται ως μεγαλύτεΡΎJ. Αν φανταστεί κανείς αυτ6ν τον οποίο μισεί εΠΎjρεασμένo απ6 Χαρά, τoύΤΎJ ΎJ φανταστικ� παράστασΎJ (κατά την Πρότ. 13 τούτου) θα κα-

'λ ' θ ' ' ( ' ταστει ει ΤΎJν προσπα εια του, τουτεστιν κατα το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) αυτ6ς που μισεί θα εΠΎjρεαστεί απ6 ΛύΠΎj, κτλ. ο.Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Α ' Χ ' ' β ' " , υΤΎJ ΎJ αρα μετα ιας μπορει να ειναι στεpεΎJ και �, " Ψ , Δ ' ( ' θ υιχως καμια συγκpoυσΎJ ΤΎJς υXΎJς. ιοτι οπως α οείξω αμέσως, σΤΎJν Π p6τασΎJ 27 τούτου), καθ6σον φα-

' ζ ι / / Ι ' ζ , ντα εται πως ενα πραγμα ομοιο του εΠΎJpεα εται απο συναισθΎJματικ� επ�pεια ΛύΠΎjς, πρέπει να λυπάται '

'θ ' ζ ' ' ζ , και το αντι ετο αν φαντα εται οτι εΠΎjρεα εται απο Χαρά. Αλλά εοώ συγκεντρώνουμε ΤΎJν πpoσox� μ6νο στο Μίσος.


Αν φανταστούμε κάποιον να επηρεάζει με Χαρά ένα πράγμα που μισούμε, θα επηρεαστούμε επίσης από Ιι1ίσος προς αυτόν. Αν αντιθέτως τον φανταστούμε να το επηρεάζει με Λύπη, θα επηρεαστούμε προς τον ίδιο από Αγάπη.


ΤoύΤΎJ ΎJ Π ρ6τασΎJ αποοεικνύεται με τον ίοιο τρ6πο με ΤΎJν Π ρ6τασΎJ 22 τούτου, ΤΎJν οποία Οες.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτές ο ι συναισθΎJματικές ε�pειες M�σoυς, και οι

Η Θ Ι Κ Η

παρόμοιες, αναφέρονται στον Φθόνο που για το λόγο αυτό 8εν είναι τίποτε άλλο από το ί8ιο το Μίσος καθόσον θεωρούμε ότι διαθέτει τον άνθρωπο έτσι ώστε να ευφραίνεται από το κακό ενός άλλου και να λυπάται αντιθέτως για το καλό του.


Προσπαθούμε να βεβαιώσουμε για μας και για το αγαπώμενο πράγμα καθετί που φανταζόμαστε ότι επηρεάζει εμάς ή το αγαπώμενο πράγμα με Χαρά· και να αρνηθούμε αντιθέτως καθετί που φανταζόμαστε ότι επηρεάζει εμάς ή το αγαπώμενο πράγμα με Λύπη.


Α ' ζ ' ' ζ ' υτο που φαντα ομαστε πως εΠΎJρεα ει το αγαπωμενο πράγμα με Χαρά � ΛύΠΎJ εΠΎJρεάζει με Χαρά � ΛύΠΎJ εμάς (κατά την Πρότ. 21 τούτου). Μα το Πνεύμα (κατά την Πρότ. 1 2 τούτου), όσο μπορεί, προσπαθεί να φαντάζεται, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 17 του μέρ. 2 και το Π όρο της) να ενατενίζει ως παρόντα όσα μας εΠΎJpεάζoυν με Χαρά· και αντιθέτως (κατά την Πρότ. 13 τούτου), να αποκλείει ΤΎJν ύπαρζΎJ όσων μας εΠΎJρεάζουν με ΛύΠΎJ· άρα προσπαθούμε να βεβαιώσουμε για μας και για το αγαπώ μεν ο πράγμα καθετί που φα-

ζ ' , ' ζ Ι Ι , ι ντα ομαστε οτι εΠΎJρεα ει εμας ΎJ το αγαπωμενο πραγ-μα με Χαρά, και αντιθέτως. αΕ.Δ.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι Ι 26

Προσπαθούμε να βεβαιώσουμε για το πράγμα που μισούμε καθετί που φανταζόμαστε ότι το επηρεάζει

266


με Λύπη, και να αρνηθούμε αντιθέτως αυτό που φανταζόμαστε ότι το επηρεάζει με Χαρά.


Τούτη Ί) Π ρ6τασΊ) έπετα� απ6 ΤΊ)ν Π ρ6τασΊ) 23 6πως Ί) ΠΡΟΊ)γούμενΊ) απ6 ΤΊ)ν Π ρ6τασΊ) 21 τούτου.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Μ ' βλ ' , β ' ' λ ' 1 ε τουτα επουμε oτ� συμ α�νε� ευκο α να υπερτψα ο άνθρωπος τον εαυτ6 του κα� το αγαπώμενο πράγμα κα� αντ�θέτως να υποτψά το πράγμα που το μ�σεί, φαντασταή παράστασΊ) που 6ποτε αφορά τον ί8ω τον άνθρωπο που υπερτψά τον εαυτ6 του καλείτα� ΈπαρσΊ) κα� είνα� ένα εί80ς ΠαραλΊ)ρήματος, επε�8ή ο άνθρωπος oνειρεύετα� με τα μάτ�α ανo� χτά 6τ� μπορεί να κάνε� 6λα εκείνα που μ6νο σΤΊ) φαντασία του τα επ�τυγχάνε�

λ ' , 'ζ ' , κα� γ�α το ογο αυτο τα ενατεν� ε� ωσε� πραγματ�κα κα� καμαρώνε� γ�α αυτά, εν6σω 8εν μπορεί να φαντα-

, , λ ' ' ζ ' θ ' στε� οσα αποκ εωυν ΤΊ)ν υπαΡ�Ί) εκε�νων κα� κα oρ�-ζουν ΤΊ) 8ύναμΊ) ενέργε�ας του ί8�oυ. Η Έπαρση, λo�π6ν, είναι Χαρά προερχόμενη από το ότι ένας άνθρωπος υπερτιμά τον εαυτό του. Υπερεκτίμηση, έπε�τα, καλείτα� η Χαρά που προέρχεται από το ότι ένας άνθρωπος υπερτιμά έναν άλλο· κα� Απαξίωση, τέλος, εκείνη που προέρχεται από το ότι υποτιμά έναν άλλο.


Από το ότι φανταζόμαστε πως ένα πράγμα όμοιό μας για το οποίο δεν νιώθαμε καμιά συναισθηματική επήρεια επηρεάζεται από κάποια συναισθηματική επή-

Η Θ Ι Κ Η

ρεια, αυτόχρημα επηρεαζόμαστε από όμοια συναισθηματική επήρεια.


o � ε�κόνες των πραγμάτων εΙνα� εΠΊJpεασμOΙ του ανθpώπ�νoυ Σώματος, επηρεασμοΙ που o� �oέες τους ανα-

ι t:"

ι Ι Ι / παp�στoυν τα ε�ωτεp�κα σωματα ωσε� παροντα σε μας

(κατά το Σ χόλ. της Πρότ. 1 7 του μέρ. 2), τουτέσην (κατά την Πρότ. 16 του μ/ρ. 2) που o� �oέες τους ενέχουν τη φύση του Σώματός μας κα� συγχρόνως την παρούσα

, ' ζ " Α λ ' , , φυση ενος ε�ωτεp�κoυ σωματος. ν o�πoν η φυση ενος ζ " " ' Σ ' ε�ωτεp�κoυ σωματος ε�να� oμo�α με τη φυση του ω-

, , � , ζ " ματος μας, τοτε η �oεα του ε�ωτεp�κoυ σωματος που ζ ' θ " ' Σ " φαντα ομαστε α ενεxε� εναν εΠΊJpεασμo του ωματος

ι ι t:' ι / μας ομοιο με τον επηρεασμο του ε�ωτεp�κoυ σωματος

κα� συνεπώς αν φανταστούμε κάποιον όμo�ό μας επηρεασμένο από κάπo�α συναωθηματ�κ� ε�pε�α, αυτ� η

, , θ ' ζ ' , φανταστ�κη παρασταση α εκφρα ε� εναν εΠΊJpεασμo του Σώματός μας όμοιο με αυτ� τη συνα�σθηματ�κ�

ι ι / Ι ζ ' επηpε�α' ως εκ τουτου απΌ το oτ� φαντα ομαστε πως

/ / Ι Ι ' ζ " καποιο πραγμα ομοιο μας επηρεα ετα� απΌ καπo�α συ-θ " ζ ' ζ ' , να�σ ηματ�κη επηpε�α, επηρεα ομαστε μα � του απΌ

όμo�α συνα�σθηματ�κ� επ�pε�α. Kαθότ� αν μωούμε ένα , , ' θ ' ζ' ( , πραγμα ομοιο μας, α επηρεαστουμε μα � του κατα την

Πρότ. 23 τούτου) από αντιΘετη συνα�σθηματ�κ� ε�pε�α, κα� όx� από όμo�α. αΕ. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Aυτ� η μΙμηση συνα�σθηματαών επηpε�ών, όποτε αναφέpετα� στη Λύπη καλεΙτα� Συμπόνια (για την 0-

268


ποία βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 22 τούτου)· αλλά αναφεpόμεvη στ-ψ Επιθυμία καλείται �μιλλα που επομένως όεν είναι τίποτε άλλο από Τψ Επιθυμία κάποιου πράγμ,ατος η οποία γεννιέται μέσα μας από το ότι φανταζόμαστε άλλους όμοιούς μας να έχουν την ίδια Επιθυμία.


Αν φανταστούμε κάπο ων για τον οποίο όεν νιώθαμε Ι θ Ι Ι ' ζ Χ Ι καμια συναισ ΊJμαΤΙΚΊJ εΠΊJpεια να εΠΎ)ρεα ει με αρα

ένα πράγμα όμοιό μας, θα εΠΊJρεαστoύμε από Α γάΠΊJ προς αυτόν. Αν αντιθέτως τον φανταστούμε να το εΠΎ)-

' ζ Α Ι θ Ι Ι Μ Ι ρεα ει με υΠΎ), α εΠΊJρεαστoυμε απο ισος προς τον ίόω.


Τ Ι � Ι β ' Ι Π Ι ουτο αποοεικνυεται ασει ΤΊJς ΠΡOΊJγoυμενΊJς ροτα-σΊJς με τον ίόω τρόπο που αποόεικνύεται ΊJ Π ρότασΊJ 22 τούτου βάσει ΤΊJς ΠpότασΊJς 21 .


Ένα πράγμα που συμπονούμε όεν μπορούμε να το μι-Ι Ι Ι ' ζ Α Ι σΊJσoυμε για το οτι ο πονος του μας εΠΊJρεα ει με υ-

ΠΎ).


Αν μπορούσαμε πράγματι να το μισ�σoυμε για τον παραπάνω λόγο, τότε (κατά την Πρότ. 23 τούτου) θα χαιρόμασταν για ΤΊJ ΑύΠΎ) του, κάτι που είναι αντίθετο σΤΊJν Υ πόθεσΊJ.

Η Θ Ι Κ Η


Ένα πράγμα που συμπονούμε θα ΠPOσπαθ�σOυμε, όσο μ πορούμε, να το ελευθερώσουμε από τον πόνο.


Α Ι ' ζ Λ ' Ι Ι υτο που εΠΎ)ρεα ει με υπ'fJ ενα πραγμα που συμπο-νούμε εΠΎ)ρεάζει με όμοια ΛύΠΎ) και μας (κατά την προηγ. Πρότ. ) · ως εκ τούτου θα ΠPOσπαθ�σOυμε (κατά την Πρότ. 13 τούτου) να σοφιστούμε καθετί που αίρει

/ � Ι Ι , ι Τ'fJν υπαρ�'fJ αυτου του πραγματος, 'fJΤΟΙ που καταστρε-φει το πράγμα, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου) θα ορεχθούμε να το καταστρέψουμε, �τoι θα

θ Ι 'ψ Ι κα οριστουμε να το καταστρε ουμε' και ως εκ τουτου ένα πράγμα που συμπονούμε θα πpoσπαθ�σoυμε να το ελευθερώσουμε από τον πόνο του. ο. Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Α Ι β 'λ Ι Ι 1: Ι Ι υτ'fJ 'fJ ου 'fJσΎ) Ύ)ΤΟΙ 'fJ ορε�'fJ ευεργεσιας, που προερχε-ται από το ότι συμπονούμε το πράγμα στο οποίο θέλουμε να προσφέρουμε ευεργεσΙα, καλείται Καλοσύνη, που επομένως οεν είναι τίποτε άλλο από Επιθυμία προερχόμενη από Συμπόνια. Όσο για ΤΎ)ν Α γάΠΎ) και το Μίσος προς εκείνον που κάνει καλό � κακό στο πράγμα που φανταζόμαστε όμοιό μας, βλ. το Σ χόλ. της Πρότ. 22 τούτου.


Καθετί που φανταζόμαστε πως συμβάλλει στη Χαρά προσπαθούμε να το προαγάγουμε για να γίνει ' ενώ

27°

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ \-Ι Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

αυτό που φανταζόμαστε ότι την αντιστρατεύεται, ήτοι ότι συμβάλλει στη Λύπη, προσπαθούμε να το απομοακρύνουμε ή να το καταστρέψουμε.


Αυτό που φανταζόμαστε πως συμβάλλει στη Χαρά, προσπαθούμε, όσο μπορούμε, να το φανταζόμαστε (κατά την Πρότ. 12 τούτου), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) θα προσπαθούμε, όσο μπορούμε, να το ενα-

'ζ , , " Αλ τενι ουμε ως παρον, ητοι ως εν ενεργεια υπαρχον. -λά η προσπάθεια �τoι η όύναμη σκέψης του Πνεύματος είναι ίση και φύσει σύγχρονη με την προσπάθεια �τoι

�,

, Σ ' ( ' , τη ουναμη ενεργειας του ωματος οπως επεται σα-

φcvς από το Πόρο της Πρότ. 7 και το Πόρο της Πρότ. 'ι 'ι του μέρ. 2) : άρα προσπαθούμε απόλυτα να το κάνου-

' ξ ,

( ' ι Ιδ ι με να υπαρ ει, ητοι πραγμα που ειναι το ι ιο, κατα το Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου) το ορεγόμαστε και τείνουμε προς αυτό· κάτι που �ταν το πρώτο. Έπειτα αν φανταστούμε πως αυτό που πιστεύουμε ότι είναι αίτιο Λύπης, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) αν φανταστούμε πως αυτό που μισούμε καταστρέφεται, θα χαρούμε (κατά την Πρότ. 20 τούτου), ως εκ τούτου (κατά το πρώτο μέρος τούτης) θα πρoσπαθ�σoυμε να το καταστρέψουμε, �τoι (κατά την Πρότ. 13 τούτου) να το απομακρύνουμε από μας ώστε να μην το ενατενί-ζ

,Ι

, �

, Ά θ ' ουμε ως παρ ον· κατι που ηταν το οευτερο. ρα κα ετι που φανταζόμαστε πως συμβάλλει, κτλ. ο.Ε.Δ.

Π Γ ΟΤΑ Σ Η 29

Εμείς θα προσπαθούμε επίσης να ενεργήσουμε καθετί

Η Θ Ι Κ Η

που φανταζόμαστε πως οι άνθρωποι ι αντικρίζουν με Χαρά, και αντιθέτως θα αποστρεφόμαστε να ενεργήσουμε αυτό που φανταζόμαστε πως οι άνθρωποι αποστρέφονται.


Α " ζ ' , θ ' , πο το oτ� φαντα ομαστε πως o� αν ρωπo� αγαπουν Yj μ�σoύν κάη, εμείς θα το αγαπ�σoυμε � θα το μ�σ�σoυμε (κατά την Πρότ. 27 τούτου), τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) αυτόΧΡΥιμα θα χαρούμε � θα λυΠYjθoύμε γ�α ΤΥιν παρουσία αυτού του πράγματος ως εκ τούτου (κατά την προηγ. Πρότ. ) θα προσπαθούμε

, θ ' ζ ' " να ενεργΥισουμε κα εη που φαντα ομαστε oτ� o� αν-θρωπo� αγαπούν, �τo� ανταρίζουν με Χαρά, κτλ. αΕ.Λ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ούΤΥ) Yj πρoσπάθε�α να ενεργ�σoυμε κάτ� καθώς κα� λ 'ψ " , , να παρα ε� ουμε καη μονο κα� μονο γ�α να αρεσουμε

στους ανθρώπους καλείτα� Φ�λo30ξία, κυρίως όταν προσπαθούμε τόσο παράφορα να αρέσουμε στον όχλο , " λ ' ' β ' ωστε ενεργουμε ΎJ παρα ε�πoυμε oρ�σμενα ε�ς αρος

, " ' λλ λλ ' ' ζ , του εαυτου μας ΎJ ενος α ου' α �ως ονομα ετα� συνΎJ-θως Φ�λoτψία. Έπε�τα, καλώ Έπα�νo ΤΎJ Χαρά με ΤΎJν

' ζ ' " ' λλ oπo�α φαντα ομαστε ΤΎJν ενεργε�α ενος α ου με ΤΎJν οποία πρoσπάθΎJσε να μας πρoσφέρε� απόλαυσΎJ' ενώ καλώ Ψόγο ΤΥ) ΛύΠΎJ με ΤΎJν οποία αντ�θέτως αποστρεφόμαστε μ�α ενέργε�ά του.

1. Εδ(!> και, στα επόμεJια με τη λέξη άνθρωποι ΕνJΙΟΙV εκείνους

για τους οποίους δεν νuf)θουμε καμιά συναισθηματική επήρεια.

272



Αν κανείς ενήργησε κάτι που φαντάζεται πως επηρεάζει τους υπόλοιπους με Χαρά, θα επηρεαστεί από Χαρά συνοδευόμενη από την ιδέα του εαυτού του σαν αίτιο' ήτοι θα ενατενίσει τον εαυτό του με Χαρά. Αν αντιθέτως ενήργησε κάτι που φαντάζεται πως επηρεάζει τους υπόλοιπους με Λύπη, θα ενατενίσει αντιθέτως τον εαυτό του με Λύπη.


Όποιος φαντάζεται πως επηρεάζει τους υπόλοιπους με Χαρά � Λύπη, αυτόχρημα (κατά την Πρότ. 27 τούτου)

' ζ ' Χ ' ' Λ ' Α " , θ επηρεα εται απο αρα YJ υπη. φου ομως ο αν ρω-πος (κατά τις Προτ. 19 και 23 του μέρ. 2) έχει συνεί-8ηση του εαυτού του μέσω των επηρεασμών από τους

, θ 'ζ , " , οποιους κα ορι εται να ενεργει, τοτε οποιος ενηργησε κάτι που φαντάζεται πως επηρεάζει τους άλλους με Χ ' θ " Χ ' ζ ' , � αρα α επηρεαστει απο αρα μα ι με συνεωηση του εαυτού του σαν αίτιο, �τα θα ενατενίσει τον εαυτό του με Χαρά, και αντιθέτως. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αφού YJ Αγάπη (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 3 τούτου) , Χ ' � , , � , , ζ ειναι αρα συνοοευομενη απο την ωεα ενος ε�ωτεpι-

κού αιτίου και το Μίσος Λύπη συνο8ευόμενη επίσης

, � , ' ζ ' " ' Χ ' απο την ωεα ενος ε�ωτεpικoυ αιτιου, αρα αυτη YJ αρα και YJ Λύπη θα είναι εί8η Αγάπης και Μίσους. Αλλά επει8� YJ Α γάπη και το Μίσος αναφέρονται σε εξωτερικά αντικείμενα θα σημαίνουμε αυτές ης συναισθη-

Η Θ Ι Κ Η

ματικές εmJρειες με άλλα ονόματα· 8Yjλα8� θα ονομάζουμε Υ πεΡYjφάνεια ΤΥ) Χαρά ΤΥ) συνο8ευόμεVYj από ΤYjν � , ' ζ " Α ' 'θ ισεα ενος ε<..,ωτερικου αιτιου και ισχυνΥ) ΤYjν ανη εΤΥ)

σε αυτ�ν ΛύπYj: εννοώ, όταν Yj Χαρά � Yj ΛύΠYj προέρχονται από το όη ο άνθρωπος πιστεύει πως επαινεΙται � ψέγεται , αλλιώς θα καλώ ΙκανΟΠΟΙYjσYj ΤΥ) Χαρά ΤΥ) συνο8ευόμενΥ) από ΤYjν ι8έα ενός εσωτερικού αιτΙου ενώ Μετάνοια ΤYjν αντιθεΤΥ) σε αυτ�ν ΛύΠYj. Έπειτα, επει-8� (κατά το Π όρο της Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) Yj Χαρά, με

, ' ζ ' ' ζ ' λ ΤYjν οποια φαν τα εται καποιος πως εΠYjρεα ει τους α -λους, είναι 8υνατόν να είναι μονάχα φανταστικ� και (κατά την Πρότ. 25 τούτου) καθένας προσπαθεί να φα-

' ζ ' θ ' ' ζ ντα εται για τον εαυτο του κα ετι που φαντα εται πως ' ζ Χ ' , , , λ τον εΠYjρεα ει με αρα, ο υπεΡYjφανος μ πορει ευκο α

, , ' ζ " 'λ να ειναι εΠYjρμενος και να φαντα εται οτι ειναι σε ο ους ευχάριστος όταν είναι σε όλους επαxθ�ς.


Αν φανταστούμε πως κάποιος αγαπά, επιθυμεί ή μισεί κάτι που αγαπάμε, επιθυμούμε ή μισούμε εμείς, αυτόχρημα θα αγαπήσουμε, κτλ., το πράγμα σταθερότερα. Ev(V αν φανταστούμε πως αποστρέφεται αυτό που αγαπάμε, ή αντιθέτως, τότε θα πάθουμε αμφιθυμία.


Α " , ζ " , πο το οη και μονο φαντα ομαστε καποιον να αγαπα , , θ ' ( ' π ' κατι, αυΤΟΧΡYjμα α το αγαΠYjσουμε κατα την ροτ.

27 τούτου). Μα υποθέσαμε ότι εμείς το αγαπάμε και χωρ ίς τούτο · άρα σΤYjν Α γάΠΥ) προστιθεται ένα νέο αίτιο από το οποίο υποθάλπεται· και ως εκ τούτου αυτόΧΡYjμα

274


θα αγαπ�σoυμε σταθερ6τερα αυτ6 που αγα πά με. Έπει-" ζ " , τα, απο το οη φαντα ομαστε καποων να αποστρεφεται

κάτι, θα το αποστραφούμε (κατά την ίδια Πρότ. ) . Μα αν υποθέσουμε 6τι τψ �όια στιγμ� εμε�ς το αγαπάμε, τ6τε θα το αγαπάμε και θα το αποστρεφ6μαστε την �όια στιγμ�, �τoι (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 7 τούτου) θα πάθουμε αμφιθυμ�α. αΕ.Δ.


Απ6 εόώ και απ6 την Π ρ6τ. 28 τούτου έπεται 6τι καθένας πρoσπαθε�, 6σο μπορεί, να αγαπά καθένας αυτ6 που αγαπά ο �όως και επ�σYjς να μισε� καθένας αυτ6

" � ζ ' � ' Π ' που μισει ο ισως ε�oυ το σ ιστιχ.ο του ΟΙYjΤYj:

Ίσα κι όμοια ας ελπίζουμε, ίσα κι όμοια ας φοβόμαστε, εραστές '

Σιδερένιος είναι όποιος αγαπά εκείνο που ο άλλος παρατά.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

ΤούΤΎ) Yj προσπάθεια, να καταφέρει κανε�ς ώστε καθέ-\' ' ζ ' ' " ' \' νας να επιοοκιμα ει αυτο που αγαπα Yj μισει ο Ισιος,

ε�ναι σΤYjν πραγματικ6ΤYjτα Φιλoόoξ�α (βλ. το Σ χόλ. της Πρότ. 29 τούτου) ' και ως εκ τούτου βλέπουμε 6τι

θ " , ζ 'λ ' κα ενας ορεγεται εκ φυσεως να ουν οι υπο οιποι συμ-φωνα με ΤΎ) όικ� του ιόωσυγκρασία, αλλά ενώ 6λοι το

, " \" ζ " ορεγονται ωα κι ομοια, παρεμποσι ονται ισα κι ομοια, και θέλοντας 6λοι να επαινούνται �τoι να αγαπώνται απ6 6λους, μισούν ο ένας τον άλλο.

Η Θ Ι Κ Η


Αν φανταστούμε κάποιον να ευφραίνεται από κάποιο πράγμα που μόνο ένας μπορεί να το κατέχει, θα προσπαθήσουμε να τον κάνουμε να μην το κατέχει.


Α ι Ι Ι ζ ' Ι Ι πο το οη και μονο φαντα ομαστε καποων να ευφραι-ι ι ι ( ι Π ι 27 ι νεται απο καποω πραγμα κατα την ροτ. τουτου

με το Πόρο 1 αυτής), θα αγαπήσουμε εκεΙνο το πράγμα και θα επιθυμήσουμε να ευφρανθούμε από αυτό. Μα (καθ' Υπόθεσιν) φανταζόμαστε ότι αυτή Ί) Χαρά παρακωλύεται από το ότι από αυτό το ίόω πράγμα ευφραίνεται εκείνος άρα (κατά την Πρότ. 28 τούτου) θα προσπαθήσουμε ώστε εκεΙνος να μΊ)ν το κατέχει. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπουμε έτσι ότι Ί) φύσΊ) των ανθρώπων είναι ρυθμισμένΊ) τις περισσότερες φορές έτσι ώστε να συμπονούν όσους όυστυχούν και να φθονούν όσους ευτυχούν, και ( ι Π Ι ) Ι Ι ι κατα την προηγ. ροτ. με τοσο περισσοτερο μισος ι / Ι , ' ζ οσο περισσοτερο αγαπουν το πραγμα που φαντα ονται ότι κατέχει ο άλλος. Βλέπουμε έπειτα ότι από ΤΊ)ν Ιόια ιόιόΤΊ)τα ΤΊ)ς ανθρώΠΙVYjς φύσΊ)ς από ΤΊ)ν οποία έπεται ι ι θ ι 'ψ Ι Ι Ι ι οη οι αν ρωποι ειναι πονο υχοι, επεται επισΊ)ς οτι ειναι φθονεροί και φιλόόοζοι. Τέλος, αν θελήσουμε να συμβουλευτούμε ΤΊ)ν ίόια ΤΊ)ν εμπειρία, θα βιώσουμε ότι και

ι � � I 'λ Ι ι 1 1: αυΤΊ) σιοασκει Ο α τουτα· κυριως αν προσε<-;,ουμε τα ι ι λ ι Δ ι β Ι ι πρωτα χρονια ΤΊ)ς Ί) ικιας μας. ιοτι ιωνουμε οη τα

παιόιά, επειόή το σώμα τους είναι συνεχώς σαν σε ισορ-

276

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ I Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

ι λ ι ι λ ι ι ι βλ ι ι λλ ρoπ�α, γε ουν Ύ) κ α�νε μονο κα� μονο εποντας α ους λ ι ι λ ι λ ι ι βλ ι ι να γε ουν Ύ) να κ α�νε' κα� επ�π εον ο,τι επουν να κα-

νουν o� άλλo� επ�θυμoύν αμέσως να το μιμΎ)θούν, κα� θ ι 'λ ι 'λ ι ' ζ επ� υμουν τε ος γ�α τον εαυτο τους ο α οσα φαντα 0-

ντα� πως o� άλλo� απολαμβάνουν' επε�ό� o� εικόνες των πραγμάτων, όπως ε[ παμε, ε[να� o� [όω� o� εΠΎ)ρεασμο[ �τo� o� τρόπo� του ανθρώπ�νoυ Σώματος μέσω των ο-

ι θ ι Σ ι ' ζ Ι 1::' ι πo�ων το αν ρωπ�νo ωμα εΠΎ)ρεα ετα� απο ει.,ωτερικα α[τια κα� ό�ατωετα� να ενεργε[ το τάόε � το όε[να.


Όταν αγαπάμε ένα πράγμα όμοιό μας προσπαθούμε, όσο μπορούμε, να το κάνουμε να μας ανταγαπήσει.


Ένα πράγμα που αγαπάμε, προσπαθούμε, όσο μ πορού-ζ ' ι Ι ' λ ( Ι με, να το φαντα ομαστε πωτερο απο τα υπο o�πα κατα

την Πρότ. 1 2 τούτου). Αν λo�πόν το πράγμα ε[να� όμοω με μας θα πρoσπαθ�σoυμε να το εΠΎJρεάσoυμε με Χαρά π�ότερo από τα υπόλo�πα (κατά την Πρότ. 29 τούτου), �τo� θα πρoσπαθ�σoυμε, όσο μπορούμε, να κάνουμε το αγαπώμενο πράγμα να εΠΎ)ρεαστε[ από Χαρά συνοόευόμεVΎ) από ΤΎ)ν �όέα Ύ)μών, τoυτέστ�ν (κατά το Σ χόλ. της Πρότ. 13 τούτου) να μας ανταγα�σε�. αΕ.Δ.


Όσο μεγαλύτερη φανταστούμε τη συναισθηματική επήρεια από την οποία είναι επηρεασμένο προς εμάς το αγαπώμενο πράγμα, τόσο περισσότερο θα υπερηφανευτούμε.

277

Η Θ Ι Ι< Η


Εμείς (κατά την προηγ. Πρότ. ) προσπαθούμε, 6σο μ πορούμε, να μας ανταγαπ�σει το αγαπώμενο πράγμα, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρ ότ. 13 τούτου) να εΠΊJρεαστεί απ6 Χαρά συνo8ευ6μενΊJ απ6 ΤΊJν ι8έα ΊJ-

, 'Ε ' λ ' ζ ' Χ ' μων. τσι οσο μεγα υτεΡΊJ φαντα ομαστε ΤΊJ αρα ι ι Ι Ι ζ Ι ι απο ΤΊJν οποια ειναι εΠΊJρεασμενo ει..,αιτιας μας, τοσο

περισσ6τερο επικουρείται αυτ� ΊJ προσπάθεια, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου με το Σχόλ. της) τ6σο

ζ ' ' λ ' Χ ' Μ ' εΠΊJρεα ομαστε απο μεγα υτεΡΊJ αρα. α οταν χαι-ρ6μαστε απ6 το 6τι εΠΊJρεάσαμε έναν άλλο 6μοι6 μας με Χαρά, τ6τε ενατενίζουμε και μας με Χαρά (κατά

Π ι 30 ' ) " λ ' , την ροτ. τουτου : αρα οσο μεγα υτεΡΊJ φανταστου-με ΤΊJ συναισθΊJματικ� επ�ρεια απ6 ΤΊJν οποία το αγαπώμενο πράγμα είναι εΠΊJρεασμένo προς εμάς, τ6σο θα ενατενίσουμε και εμάς με περισσ6τεΡΊJ Χαρά, �τoι (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 30 τούτου) τ6σο περισσ6-τερο θα υπεΡΊJφανευτoύμε. ο. Ε.Δ.


Αν φαντάζεται κανείς ότι το αγαπώμενο πράγμα συνάπτει με έναν άλλο δεσμό Φιλίας ίδιο με εκείνον ή στενότερο από εκείνυν με τον οποίο το κατείχε μόνος, θα επηρεαστεί από Μίσος προς το ίδιο το αγαπώμενο πράγμα και θα φθονήσει εκείνο τον άλλο.


'Ο λ ' ' ζ , , , σο μεγα υτεΡΊJ φαντα εται κανεις ΤΊJν αγαΠΊJ απο ΤΊJν οποία είναι εΠΊJρεασμένO προς αυτ6ν το αγαπώμενο

n E f> 1 Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Ι< Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

, , ' θ ' ( ι πραγμα, τοσο περισσοτερο α υπεΡΎJφανευεται κατα την προηγ. Πρότ. ) , τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 30 τούτου) θα χαίρεται · ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 28 τούτου) θα πρoσπαθ�σει, όσο μπορεί, να φαντάζεται το αγαπώμενο πράγμα ως στενότατα προσόεόεμένο στον ίόιο, προσπάθεια �τoι όρεξη που θα υποθαλφθεί

' ζ " λλ θ ' , αν φαντα εται εναν α ο να το επι υμει για τον εαυτο του (κατά την Πρότ. 31 τούτου). Μα υποτιΘεται όη

, ' θ ' ' ζ 'λλ ' αυτη ΎJ προσπα εια ΎJΤOΙ ΎJ ορει., ΎJ καταστε εται απο ΤΎJν εικόνα του ίό ιου του αγαπώμενου πράγματος, ΎJ οποία συνοόεύεται από ΤΎJν εικόνα εκείνου με τον οποίο

ζ ι , Ι Ι ( , συ ευγνυεται το αγαπωμενο πραγμα· αρα κατα το Σχόλ. της Πρότ. 11 τούτου) αυτόXΡΎJμα θα εΠΎJρεαστεΙ από ΛύΠΎJ συνoόευόμενΎJ από ΤΎJν ιόέα του αγαπώμενου πράγματος σαν αίτιο, και συγχρόνως από ΤΎJν εικόνα του άλλου, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τού-

) θ " , , του α εΠΎJρεαστει απο μισος προς το αγαπωμενο , , " λλ ( ι πραγμα και συγχρονως προς εκεινο τον α ο κατα το

Πόρο της Πρότ. 15 τούτου) τον οποίο, λόγω του ότι (κατά την Πρότ. 23 τούτου) απολαμβάνει το αγαπώμενο πράγμα, θα φθoν�σει. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α ' Μ' " ζ υτο το ισος προς το αγαπωμενο πραγμα, συ ευγ-μένο με Φθόνο, καλείται ZΎJλoτυπία, που επομένως όεν είναι τίποτε άλλο από αμφιθυμία πρoεΡXόμενΎJ από Α γάΠΎJ και Μίσος συγχρόνως, συνοόευόμενα από ΤΎJν ιόέα ενός άλλου ο οποίος φθονείται. Επιπλέον, το Μίσος αυτό προς το αγαπώμενο πράγμα θα είναι μεγαλύτερο κατ' αναλογία προς ΤΎJ Χαρά με ΤΎJν οποία ε-

Η Θ Ι Κ Η

ΠΎ)ρεαζόταν συνfιθως ο Ζ Ύ)λότυπος από ΤΎ)ν ανταπο30-ταfι Α γάΠΎ) του αγαπώμενου πράγματος, καθώς και κατ' αναλογία προς ΤΎ) συναισθΎ)ματικfι επfιρεια με ΤΎ)ν

, ζ ' , " ζ οποια εΠΎ)ρεα οταν προς εκεινον τον οποω φαντα εται ζ ' " Δ ' συ ευγμενο με το αγαπωμενο πραγμα. ωη αν τον

μισούσε, αυτόΧΡΎ)μα (κατά την Πρότ. 24 τούτου) θα ,

, , � " ζ ' μισΎjσει το αγαπωμενο πραγμα, επεωΎj φαντα εται οτι ' ζ Χ ' , , � , θ ' εΠΎjρεα ει με αρα αυτο που ο ωως μισει · κα ως και

(κατά το Πόρο της Πρότ. 15 τούτου) επει3fι αναγκά-ζ ζ ' 1: ' , , εται να συ ευ�ει ΤΎjν εικονα του αγαπωμενου πραγμα-τος με ΤΎjν εαόνα αυτού τον οποίο μισεί, κάτι που, ης περισσότερες φορές, λαμβάνει χώρα σΤΎjν Α γάΠΎj προς ΤΎj γυναίκα· όποως φανταστεί πράγματι ΤΎj γυναίκα ΤΎjν οποία αγαπά να εκ3ί3εται σε έναν άλλο, όχι μονάχα θα λυΠΎjθεί από το ότι καταστέλλεται Ύj όρεξfι του· αλλά και θα ΤΎjν αποστραφεί, επει3fι αναγκάζεται να

ζ ' 1: ' , , συ ευ�ει ΤΎ)ν εικονα του αγαπωμενου πραγματος με τα αι30ία και ης εκκρίσεις του άλλου· σε αυτό προστίθεται τέλος όη ο ZΎjλότυΠOς 3εν γίνεται 3εκτός από το

, , ' � ' ψ , αγαπωμενο πραγμα με ΤΎjν ωια ο Ύ), ΤΎjν οποια του , � 'θ ' 1: ' , , εοειχνε συνΎj ως αυτο, και ε�αιτιας τουτου επισΎjς ο

, λ ' , θ � '1: ' ερασΤΎjς υπαται, οπως α oει�ω τωρα.


Όποιος θυμηθεί ένα πράγμα που το απόλαυσε κάποτε επιθυμεί να το κατέχει υπό τις ίδιες περιστάσεις υπό τις οποίες το απόλαυσε πρώτα.


Ό,η εί3ε ο άνθρωπος συγχρόνως με το πράγμα που

280


απ6λαυσε (κατά την Πρότ. 1 5 τούτου) θα είναι κατά β β ι ι Χ Ι Ι ( , συμ ε ηκος αιτιο αρας ως εκ τουτου κατα την

Πρότ. 28 τούτου) θα επιθυμεί να το κατέχει συγχ.ρ6νως με το πράγμα που απ6λαυσε, �τoι θα επιθυμεί να κατέχει το πράγμα υπ6 6λες και υπ6 τις ί3ιες περιστάσεις υπ6 τις οποίες το απ6λαυσε πρώτα. α Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ i\Ι Α

'Ε Ι λ ΙΨ ι λ ι Ι ι τσι, αν ο εραστης ανακα u ει οτι ειπει μια απο αυτές τις περιστάσεις, θα λυΠΊ)θεί.


Δι6τι καθ6σον ανακαλύπτει 6τι λείπει κάποια περί-' ζ Ι λ ι ι

ξ σταση, φαντα εται κατι που αποκ ειει την υπαρ η αυ-τού του πράγματος. Αφού 6μως (κατά την προηγ. Πι Ι ) θ ι Ι Ι Ι Ι ροτ. επι υμει αυτο το πραγμα ητοι την περισταση

ι ι ι ( , ττ ' 1 9 ' ) θ ' απο αγαπη, τοτε κατα την l1Ρ ΟΤ. τουτου , κα οσον τη φαντάζεται να λείπει, θα λυΠΊ)θεΙ α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Aυτ� η Λύπη, καθ6σον αφορά την απουσία εκείνου που αγαπάμε, καλείται Π6θος.


Η Επιθυμία που προέρχεται από Λύπη ή Χαρά και από il1ίσος ή Αγάπη είναι τόσο μεγαλύτερη όσο μεγαλύτερη είναι η συναισθηματική επήρεια.

Α Π Ο Δ Ε Τ Ξ Η

Η ΛύΠΊ) (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) μειώνει

281

Η Θ Ι Κ Η

� καταστέλλει Τ'Υ) ?)ύναμ'Υ) ενέργειας του ανθρώπου, του-, ( , Τ7 ' 7 ' ) " 'λ τεστιν κατα την l 1ΡΟΤ. τουτου μειωνει 'Υ) καταστε -

λει την προσπάθεια με Τ'Υ)ν οποία ο άνθρωπος προσπα-θ ' " , ( , ει να εμμεινει στο ειναι του' ως εκ τουτου κατα την Τ7 ' 5 ' ) ' 'θ ' , Ι lΡ ΟΤ. τουτου ειναι αντι ετ'Υ) σε αυτ'Υ) Τ'Υ)ν προσπα-θεια' και αυτό που προσπαθεί ο άνθρωπος που είναι εΠ'Υ)ρεασμένος από Λύπ'Υ) είναι να απομακρύνει Τ'Υ) ΛύΠ'Υ). Μα (κατά τον Ορ. της Λύπης) όσο μεγαλύτερ'Υ) είναι 'Υ) Λύπ'Υ), σε τόσο μεγαλύτερο μέρος Τ'Υ)ς ?)ύναμ'Υ)ς ενέργειας του ανθρώπου αντιτωεται αναγκαία' άρα όσο μεγαλύτερ'Υ) είναι 'Υ) Λύπ'Υ), με τόσο μεγαλύτερ'Υ) ?)ύναμ'Υ) ενέργειας θα πρoσπαθ�σει ο άνθρωπος να απομακρύνει αντιθέτως Τ'Υ) Λύπ'Υ) , τουτέστιν (κατά το Σ χόλ. της Τ7 ' 9 ' ) , λ ' θ " l 1Ρ ΟΤ. τουτου με τοσο μεγα υτερ'Υ) επι υμια 'Υ)ΤΟΙ όρεξ'Υ) θα πρoσπαθ�σει να απομακρύνει Τ'Υ) Λύπη. Έπειτα, αφού 'Υ) Χαρά (κατά το ίδιο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) αυξάνει � επαουρεί Τ'Υ) ?)ύναμ'Υ) ενέργειας του ανθρώπου, απο?)εικνύεται εύκολα μέσω Τ'Υ)ς ί?)ιας ο?)ού ότι ο επηρεασμένος από Χαρά άνθρωπος ?)εν επιθυμεί τίποτε άλλο από τη συνΤ�Ρ'Y)σ� Τ'Υ)ς, και αυτό με τόσο μεγαλύτερ'Υ) Επιθυμία όσο μεγαλύτερ'Υ) θα είναι 'Υ) Χαρά. Τέλος, αφού το Μίσος και 'Υ) Α γάΠ'Υ) είναι οι ί?)ιες οι συναισθ'Υ)ματαές ε�ρειες Τ'Υ)ς ΛύΠ'Υ)ς � Τ'Υ)ς Χαράς, , , � " ' θ ' ζ επεται με τον Ισ ω τροπο οτι 'Υ) προσπα εια, 'Υ) oρε� 'Υ), �τoι 'Υ) Επιθυμία που προέρχεται από Μίσος � Α γάπ'Υ) θα είναι μεγαλύτερ'Υ) κατ' αναλογία προς το Μίσος και Τ'Υ)ν Αγάπ'Υ). α Ε. Δ.


Αν αρχίσει κανείς να μισεί ένα αγαπώμενο πράγμα


έτσι ώστε να απαλειφθεί πλήρως η Αγάπη, θα νιώσει για αυτό, από ίση και όμοια αιτία, μεγαλύτερο μίσος παρά αν δεν το είχε αγαπήσει ποτέ, και τόσο μεγαλύτερο όσο μεγαλύτερη ήταν πριν η Αγάπη.


Δ�6τ� αν αρxίσε� κανείς να μ�σεί ένα πράγμα που το , 'λλ ' ' ζ αγαπα, καταστε oντα� περ�σσoτερες oρε�ε�ς του πα-

ρά αν όεν το είχε αγαπ�σε�. Δ�6τ� Υ) ΑγάΠΥ) είνα� μ�α Χαρά (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) ΤΥ)ν οποία ο άνθρωπος, 6σο μπορεί (κατά την Πρότ. 28 τούτου), προσπαθεί να συνΤΥ)ρεί ' κα� αυτ6 (κατά το ίδιο Σχόλ.)

'ζ " , ενατεν� οντας το αγαπωμενο πραγμα ως παρον κα� (κατά την Πρότ. 21 τούτου) εΠΥ)ρεάζοντάς το, 6σο μπο-

, Χ ' ' θ ( / ρε�, με αρα, προσπα ε�α που κατα την προηγ. Τ7 / ) " λ ' , λ ' , ι ιροτ. ε�να� τοσο μεγα υτεΡΥ) οσο μεγα υτεΡΥ) ε�να� Υ) αγάΠΥ) καθώς κα� Υ) πρoσπάθε�α του ανθρώπου να κάνε� το αγαπώμενο πράγμα να τον ανταγαπ�σε� (βλ. την Πρότ. 33 τούτου). Μα αυτές o� πρoσπάθε�ες καταστέλλoντα� απ6 το μίσος προς το αγαπώμενο πράγμα (κατά το Πόρο της Πρότ. 13 και κατά την Πρότ. 23 τούτου)' άρα ο αγαπών (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1

/ ) ζ ' " θ " τουτου , ε�α�τ�ας αυτου επ�σY)ς, α επY)ρεαστε� απο ΛύΠΥ), κα� απ6 τ6σο μεγαλύτεΡΥ) 6σο μεγαλύτεΡΥ) �ταν Υ) Α γάΠΥ), τουτέστιν πέρα απ6 ΤΥ) ΛύΠΥ) που �ταν α�τία του Μίσους γενν�έτα� μ�α άλλΥ) ΛύΠΥ) απ6 το 6τ� αγάΠΥ)σε το πράγμα' κα� συνεπώς θα ενατενίσε� το αγαπώμενο πράγμα με μεγαλύτεΡΥ) συνα�σθY)ματ�κ� επ�ρε�α ΛύΠΥ)ς, τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13

/ ) θ ' λ ' , , � τουτου α ν�ωσε� μεγα υτερο μ�σoς παρα αν οεν το

Η Θ Ι Ι< Η

είχε αγαπ�σει, και τ6σο μεγαλύτερο 6σο μεγαλύτεΡΎ) �ταν Ύ) αγάΠΎ). ο.Ε.Δ.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι Ι 39

Όποιος μισεί κάποιον θα προσπαθήσει να του επιφέρει κακό εκτός αν δειλιάσει μήπως από αυτό προέλθει μεγαλύτερο κακό για τον εαυτό του· και αντιθέτως, όποιος αγαπά κάποιον θα προσπαθήσει κατά τον ίδιο νόμο να τον ευεργετήσει.


Το να μισούμε κάποιον (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 Ι ) Ι ζ ' Ι Ι Λ ' τουτου ειναι να φαντα ομαστε καποιον ως αιτιο υ-

ΠΎ)ς" ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 28 τούτου) αυτ6ς που μισεί κάποιον θα πpoσπαθ�σει να τον απομακρύνει � να τον καταστρέψει. Αλλά αν �ειλιάσει από κάτι πιο λ ι ι ( Ι Ι I � ) ι λ ι υΠΎ)ΡΟ, Ύ)ΤΟΙ πραγμα που ειναι το ιοιο απο μεγα υ-

ι ι ιψ Ι ι τερο κακο για τον εαυτο του, και πιστε ει οτι μπορει να το αποφύγει μΎ) επιφέροντας σε αυτ6ν τον οποίο

ι ι λ ι θ θ ι ( Ι μισει το κακο που με ετουσε, α επι υμΎ)σει κατα την ίδια Πρότ. 28 τούτου) να απέχει απ6 το να το επιφέρει · και αυτ6 (κατά την Πρότ. 37 τούτου) με μεγαλύτεΡΎ) προσπάθεια απ6 εκείνΎ) απ6 ΤΎ)ν οποία �ιακατεχ6ταν να επιφέρει το κακ6, Ύ) οποία για το λόγο αυτό θα υπερισχύσει, 6πως θέλαμε. Η απ6�ειξ Ύ) του � ι ι β Ι Ι � ι Ά ι σευτερου μερους αινει με τον ιοιο τροπο. ρα οποιος μισεί κάποιον, κτλ. ο. Η.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Με τον 6ρο καλ6 εννοώ ε�ώ κάθε γένος Χαράς και


" β ' λλ " , κατoπ�ν o,τ� συμ α ε� σε αυτην, κυρ�ως αυτο που �κανoπo�εΙ τον πόθο, oπoιoσό�πoτε κ� αν εΙνα�. Ενώ με τον όρο κακό, κάθε είόος Λύπης, κυρίως αυτό που

, ' θ Δ 'ζ ' , απoστερε�τα� ο πο ος. ε��αμε πραγματ� παραπανω (στο Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου) ότι όεν επ�θυμoύμε κάτ� επε�ό� κρίνουμε πως είνα� καλό αλλά αντ�θέτως καλούμε καλό αυτό που επ�θυμoύμε· κα� συνεπώς ον 0-

' ζ " , ' θ ' μα ουμε κακο αυτο που αποστρεφομαστε· οποτε κα ε-νας κρίνε� �τo� εκτψά τ� είνα� καλό, τι κακό, τ� καλύτερο, τ� χειρότερο, κα� τέλος τ� είνα� άρωτο � τ� χεί-

β ' θ " 'Ε ρωτο, ασε� της συναω ηματ�κης του επηρε�ας. τσ� ο Φ�λάργυρoς κρίνε� άρ�στo την αφθονία χρημάτων,

" , ' Ε ' Φ λ ' � ζ ενω xειρ�στo την ανεxε�α χρηματων. νω ο � οοοφς όεν επ�θυμεί τίποτα εξίσου με ΤΥ) Δόξα κα� αντ�θέτως όεν ορρωόεΙ προ ουόενός όσο προ της A�σxύνης. Γ�α τον Φθονερό, έπε�τα, τίποτα όεν εΙνα� τερπνότερο από ΤΥ) όυστυχ Ια του άλλου κα� τίποτα επαχθέστερο από την αλλότρ�α ευτυχΙα· κα� έτσ� καθένας κρίνε� πως κάποιο πράγμα είνα� καλό � κακό, ωφέλψο � ανώφελο, βάσε� της συνα�σθηματ�κ�ς του ε�ρε�ας. Εξάλλου αυτ� YJ συναωθηματα� ε�ρε�α από την οποΙα ό�ατωετα� ο άνθρωπος έτσ� ώστε να μη θέλε� αυτό που θέλε� � να θέλε� αυτό που όεν θέλε�, καλεΙτα� Δε�λΙα, που επο-

, � , , ' λλ ' /β θ / μενως οεν ε�να� τ�πoτε α ο απο φο ος κα οσον ο άνθρωπος διατίθεται από αυτόν ώστε να αποφύγει ένα κακό που κρίνει μελλοντικό με ένα μικρότερο (βλ. την Πρότ. 28 τούτου). Αλλά αν το κακό μπροστά στο οποίο όε�λ�άζε� είνα� YJ A�σxύνη, τότε YJ Δε�λία oνoμάζετα� A�όώς. Τέλος, αν YJ Eπ�θυμΙα να απoφύγε� ένα μελλoντ�κό κακό καταστέλλετα� από Δε�λΙα μ προ-

Η Θ Ι Κ Η

, " λλ ' " ζ ' ' λλ στα σε ενα α ο κακο ετσι ωστε να μΎ)ν c.,ερει μα ον τι θέλει, τότε ο Φόβος καλεΙται ΚαταπτόΎ)σΎ), κυρΙως αν καθένα από τα κακά μπροστά στα οποΙα όειλιάζει εΙναι από τα μέγιστα.


Όποιος φαντάζεται ότι μισείται από κάποιον και πιστεύει πως δεν του έδωσε καμία αιτία μίσους, θα τον αντιμισήσει.


'Ο ' "1'" " , ποιος φανταl..,εται καποιον εΠΎ)ρεασμενο απΌ μισος, ' θ " " ( , αυΤΟΧΡΎ)μα α εΠΎ)ρεαστει επισΎ)ς απΌ μισος κατα την

Πρότ. 27 τούτου), τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 ' ) , Λ ' � , , � , , τουτου απΌ υΠΎ) συνοοευομενΎ) απΌ ΤΎ)ν ισεα ενος εξωτερικού αιτΙου. Μα ο Ιόιος (καθ' Υπόθεσιν) όεν

' '7' " , Α ' , , φανταl..,εται κανενα αιτιο αυΤΎ)ς ΤΎ)ς υΠΎ)ς περα απΌ , ι Ι Ι Ι Ι ' (' εκεινον ο οποιος τον μισει' αρα απο το οτι φανταl..,εται

πως μισεΙται από κάποιον, θα εΠΎ)ρεαστεΙ από ΛύΠΎ) συνοόευόμενΎ) από ΤΎ)ν ιόέα εκεΙνου ο οποΙος τον μισεΙ, �τoι (κατά το ίδιο Σχόλ.) θα τον μισ�σει. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Καθότι αν φανταστεΙ ότι παρεΙχε μια όΙκαΙΎ) αιτΙα ΜΙσους, τότε (κατά την Πρότ. 30 τούτου και το Σχόλ. της) θα εΠΎ)ρεαστεΙ από ΑισχύνΎ). Αλλά. αυτό (κατά την Πρότ. 25 τούτου) συμβαΙνει σπάνια. Επιπλέον, αυτ� Ύ) ανταπόόοσΎ) ΜΙσους μπορεΙ να προέλθει και από το ζ " ' Μ ' , ' θ εc.,Ύ)ς, οτι απΌ το Ι ισος επεται μια προσπα εια να επι-, , , ' ( ' Π ' φερουμε κακο σε αυτον που μισουμε κατα την ροτ.

286

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Ι Ν Α Ι Σ Θ Η �[ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

39 ' ) 'Ο λ ' , , , , τουτου . ποιος o� πον φανταστε� οη μ�σε�τα� απο κάποιον, θα τον φανταστε� ως α�τιo κάποιου κακού, �τo� Λύπης κα� ως εκ τούτου θα επηpεαστε� από ΛύΠYj, �τo� Φ ' β � , � , , , ο ο, με ΤΊj συνooε�α ΤΎJς �oεας εκε�νoυ ο οποιος τον μ�σε�, σαν α�τιo, όΎJλαό� θα αντεΠΎJpεαστε� από μ�σoς, όπως παραπάνω.


'Ο ' ζ , , , , ποιος φαντα ετα� αυτον τον οποιο αγαπα εΠΎJpεασμε-νο από μ�σoς προς τον �όιo θα κατατpύxετα� από M�σoς

Α ' ' Δ ' θ ' ' ζ ' κα� γαΠYj συγχρονως. ιοη κα οσον φαντα ετα� οη , , , θ 'ζ ( , μ�σε�τα� απο αυτον, κα op� ετα� κατα την προηγ.

Πρότ. ) να τον αντψ�σ�σε�. Μα (καθ ' Υπόθεσιν) παρά ταύτα τον αγαπά: άρα θα κατατpύxετα� από M�σoς κα� Α γάΠYj συγχρόνως.


Αν φανταστε� κάποιος πως κάποιος γ�α τον oπo�o όεν έν�ωθε πρΟ'ηγουμένως καμ�ά συνα�σθΎJματ�κ� επ�pε�α τού επέφερε κάποιο κακό από M�σoς, αμέσως θα προσπαθ�σε� να του αντεπ�φέpε� το �όιo κακό.


'Ο ' ζ " , ποιος φαντα ετα� πως καποιος ε�να� εΠΎJpεασμενoς από M�σoς προς τον ίόιο, θα τον αντψισ�σε� (κατά την προηγ. Πρότ. ), θα πpoσπαθ�σε� (κατά την Πρότ. 26

' ) , θ ' , , τουτου να σoφ�στε� κα εη που μπopε� να τον εΠYjpεα-σε� με ΛύΠYj, κα� (κατά την Πρότ. 39 τούτου) θα πασxίσε� να του το επ�φέpε�. Μα (καθ' Υπόθεσιν) το πρώ-

, λ ' ' ζ ' , το τετo�ας oγΎJς που φαντα ετα� ε�να� το κακο που

Η Θ Ι Κ Η

Ι I � Ι θ θ Ι Ι επεφεραν στον ωω' αρα α προσπα Ύ)σει αμεσως να του το επιφέρει. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η προσπάθεια να επιφέρουμε κακό σε αυτόν που μισοόμε καλείται Οργή' ενώ Ύ) προσπάθεια να αντεπιφέρουμε το κακό που μας επέφεραν ονομάζεται ΕκόΙΚΎ)τικότητα.


Αν φανταστεί κανείς πως αγαπιέται από κάποιον και πιστεύει ότι δεν έδωσε καμιά αιτία για κάτι τέτοιο ( Ι Ι Ι Ι Π Ι Π Ι πραγμα που μπορει να γινει, κατα το ορ. ΤΎ)ς ροτ. 15 και κατά ΤΎ)ν Π ρότ. 16 τοότου), θα τον ανταγαπήσει.


ΤοόΤΎ) Ύ) Π ρότασΎ) αποόεικνόεται μέσω ΤΎ)ς ίόιας οόοό με ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γοόμενΎ). Τ Ύ)ς οποίας όες επίσΎ)ς το Σχόλιο.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Κ θ ' 'ψ Ι Ι � I Ι Α Ι α οτι αν πιστε ει οτι παρειχε μια ο ικαΙΎ) αιτια γα-ΠΎ)ς, θα υπεΡΎ)φανευτεί (κατά την Πρότ. 30 τούτου με το Σχόλ. της), πράγμα που (κατά την Πρότ. 25 τού-

) β Ι Ι Ι 'θ Ι Ι του συμ αινει συχνοτερα, ενω το αντι ετο, οπως ει-β Ι Ι Ι ' ζ Ι παμε, συμ αινει οταν καποως φαντα εται πως μισει-

ται από κάπο ων (βλ. το Σχόλ. της προηγ. Πρότ. ) . Κα-Ι Ι � Ι Ι Ι ( Ι τοπιν, αυΤΎ) Ύ) ανταΠΟΟΟΤΙΚΎ) αγαΠΎ), και συνεπως κατα

την Πρότ. 39 τούτου) 'YJ προσπάθεια να ευεργετήσουμε αυτόν που μας αγαπά και (κατά την ίδια Πρότ. 39

Ι ) θ Ι Ι λ Ι χ ι τουτου προσπα ει να μας ευεργεΤΎ)σει, κα ειται αΡΎ)

288


�τoι Eυγνωμoσύvη' και ως εκ τούτου γίνεται εμφανές 6τι οι άνθρωποι είναι πολύ πιο επιρρεπείς στην Eκ�ιKητικ6ΤΎjτα παρά σΤΎjν ανταπό�OσΎj ΤΎjς ευεργεσίας.


10 ' ζ Ι Ι Ι Ι ποιος φαντα εται πως αγαπιεται απο αυτον τον οποιο μισεί θα κατατρύχεται από Μίσος και Α γάΠΎj συγχρόνως. Π ράγμα που απo�εικνύεται μέσω ΤΎjς ί�ιας o�oύ με το πρώτο Πόρισμα ΤΎjς ΠΡOΎjγOύμενΎjς Π ρότασΎjς.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Καθότι αν υπερισχύει το Μίσος, θα πρoσπαθ�σει να επιφέρει κακ6 σε αυτόν ο οποίος τον αγαπά, συναισθΎj-

Ι Ι ' ζ Σ λ Ι Ι μαΤΙΚΎj εΠΎjρεια που ονομα εται κ ΎjΡOΤΎjτα, κυριως αν πιστεύεται ότι εκείνος ο οποίος αγαπά �εν παρείχε καμιά κoιν� αιτία Μίσους.


Όποιος προσέφερε ευεργεσία σε κάποιον κινούμενος από Αγάπη ή ελπίδα Υπερηφάνειας θα λυπηθεί αν δει την ευεργεσία να γίνεται δεκτή με αχαριστία.


Όποιος αγαπά κάποιο πράγμα όμοιό του προσπαθεί, ι " Ι ( ι οσο μ πορει, να το κανει να τον ανταγαΠΎjσει κατα την Πρότ. 33 τούτου). Όποιος λοιπ6ν προσέφερε ευεργεσία σε κάποιον από Α γάΠΎj, το έκανε κατεχ6μενος απ6 τον πόθο να ανταγαΠΎjθεί, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 34 τούτου) με ΤΎjν ελπί�α lπεΡΎjφάνειας, �τoι (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 30 τούτου) Χαράς- ως εκ τούτου

Η Θ Ι Κ Η

(κατά την Πρότ. 1 2 τούτου) θα πρoσπαθ�σει, 6σο μπο-, ' ζ , ' -v' , , ρει, να φαντα εται αυτη την αιτια 1 πεΡΎjφανειας, ΎjΤOΙ

να ΤΎjν ενατενίζει ως εν ενεργεία υπάρχουσα. Μα (καθ' Υ πόθεσιν) φαντάζεται ένα άλλο που αποκλείει ΤΎjν u-

1:' ' " ( Ι Π ' 19 ' παΡ�Ύj ΤΎjς αιτιας αυΤΎjς: αρα κατα την ροτ. τοv-του) αυτ6ΧΡΎjμα θα λυΠΎjθεΙ ο.Ε.Δ.


Το Μίσος αυξάνεται από το ανταποδοτικό μίσος και η Αγάπη αντιθέτως μπορεί να το εξαλείψει.


'Ο ' ζ , , " ποιος φαντα εται πως αυτος τον οποιο μισει ειναι αντεΠΎjρεασμένOς προς τον ί3ιο απ6 Μίσος, αυτ6ΧΡΎjμα (κατά την Πρότ. 40 τούτου) νιώθει νέο Μίσος 3ιαρκοΙΙντος ακ6μα (καθ' Υ πόθεσιν) του πρώτου. Αλλά αν φα-

' ζ θ ' , , , ντα εται αντι ετως πως αυτος ειναι εΠΎjρεασμενoς , � , Α ' θ ' ' ζ , προς τον ισιο απο γαΠΎj, κα οσον φαντα εται τουτο

(κατά την Πρότ. 30 τούτου) ενατενίζει τον εαυτ6 του με Χαρά και (κατά την Πρότ. 29 τούτου) προσπαθεί να

, , , ( , Π ' 41 ι ) αρεσει σε αυτον, τουτεστιν κατα την ροτ. τουτου θ ' , ' ζ προσπα ει να μΎjν τον μισει και να μΎjν τον εΠΎjρεα ει

με ΛίιΠΎj' προσπάθεια (κατά την Πρότ. 37 τούτου) που θα είναι μεγαλίιτεΡΎj � μικρ6τερΎj κατ' αναλογία προς ΤΎj συναισθΎjματικ� επ�ρεια απ6 ΤΎjν οποία προέρχεται ' και ως εκ τοίιτου αν είναι μεγαλίιτεΡΎj απ6 εκείνΎj

, ' Μ ' ' ( Ι που προερχεται απο το ισος και με ΤΎjν οποια κατα την Πρότ. 26 τούτου) προσπαθεί να εΠΎjρεάσει με ΛΙΙΠΎj το πράγμα που μισεί, θα υπερισχΙΙσει μέσα του και θα εξαλείψει το Μίσος απ6 ΤΎjν Ψυχ�. ο.Ε.Α



Το Μίσος που νικήθηκε πλήρως από Αγάπη μετατρέπεται σε Αγάπη' και για το λόγο αυτό η Αγάπη θα είναι μεγαλύτερη παρά αν δεν είχε προηγηθεί το Μίσος.


Βαίνει με τον ί3ω τρόπο με ΤYjν από3ειζΥ) ΤYjς Π ρότασYjς 38 τούτου. Διότι όποως αρχίσει να αγαπά ένα

Ι Ι Ι 'θ Υ πραγμα που το μισει, YjΤΟΙ που συνΥ) ιl..,ε να το ενατε-'Υ Α Ι Ι Ι Ι Ι Ι νι l..,ει με UΠYj, αUΤΟΧΡYjμα, απο το οτι αγαπα, χαφε-

ται, και σε αυτ� ΤΥ) Χαρά που ενέχει Α γάΠΥ) (βλ. τον Ορ. αυτής στο Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) προστίθεται και εκεί� που προέρχεται από το ότι Yj προσπάθεια απομάκρuνσYjς ΤYjς AύΠYjς, ΤYjν οποία ενέχει το Μίσος (όπως δείξαμε στην Πρότ. 37 τούτου), επικουρείται ολωσ3ιόλου, με ΤΥ) συνο3εία ΤYjς ι3έας αυτού τον οποίο μισούσε, σαν αίτω.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Παρότι το πράγμα έχει έτσι, ωστόσο κανένας 3εν θα πρoσπαθ�σει να μισ�σει κάποω πράγμα � να εΠYjρεαστεί από AύΠYj για να καρπωθεί αυτ� ΤΥ) μεγαλύτεΡΥ) Χαρά' τουτέστιν κανένας 3εν θα επιθυμ�σει να επιφέρει βλάβΥ) στον εαυτό του με ΤYjν ελπί3α να συνέλθει από ΤΥ) βλάβΥ) ούτε θα πoθ�σει να αρρωστ�σει με ΤYjν ελπί3α να αναρρώσει . Διότι καθένας θα προσπαθεί πάντα να σuνΤYjρεί το είναι του και να απομακρύνει, όσο μπορεί, ΤΥ) ΑύπYj. Καθότι αν μπορούσαμε αντιθέ-

λλ / β Ι Ι Ι θ Ι τως να συ α ουμε οτι ενας αν ρωπος μπορει να επι-

Η Θ Ι Κ Η

θυμήσε� να μLσήσε� κάποων γ�α να ν�ώσε� αργ6τερα μεγαλύτερη αγάΠΎ) γ�α αυτ6ν, τ6τε θα πoθε� να τον μ�σε� γ�α πάντα. Δ�6η όσο μεγαλίιτερο θα ε�να� το M�σoς, τ6σο μεγαλίιτερη θα ε�να� η ΑγάΠΎ), κα� ως

Ι θ θ Ι , 1: ' ΜΙ εκ τουτου α πο ε� γ�α παντα να αυ�ανετα� το �σoς 6λο κα� περ�σσ6τερo, κα� γ�α την �o�α α�τ�α ο άνθρωπος θα προσπαθεί να αρρωσταίνε� 6λο κα� περ�σσ6τερo ώστε αργότερα να καρπωθεί μεγαλίιτερη Χαρά απ6 την αποκατασταθείσα ευρωστία του· κα� ως εκ τοίιτου θα προσπαθεί να ε�να� άρρωστος γ�α πάντα, πράγμα

( Ι Π ' 6 ' ) ' Ι που κατα την ροτ. τουτου ε�να� ατοπο.


Αν φανταστούμε πως κάποιος όμοιός μας είναι επηρεασμένος από Μίσος για ένα πράγμα όμοιό μας που αγαπάμε, θα τον μισήσουμε.


Δ�6τ� το αγαπώμενο πράγμα αντψ�σεί αυτ6ν που το μ�σε� (κατά την Πρότ. 40 τούτου), ως εκ τοίιτου ο

, ' ζ , , , αγαπων που φαντα ετα� πως καποως μLσε� το αγαπω-Ι Ι ' ζ Ι μενο πραγμα, αυτοχρημα φαντα ετα� πως το αγαπω-

μενο πράγμα ε�να� εΠΎ)ρεασμένο απ6 Μίσος, τουτέσην (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) απ6 ΛΙΙπη, συνεπώς (κατά την Πρότ. 21 τούτου) λυπάτα�, κα� αυτό με τη συνooε�α της �oέας εκείνου που μ�σεί το αγαπώ-

Ι Ι Ι ( , Σ 'λ. μενο πραγμα, σαν α�τ�o, τoυτεστ�ν κατα το χο της Πρότ. 13 τούτου) θα τον μ�σήσε�. α Ε.Δ.



Αν επηρεαστήκαμε από κάποιον, του οποίου η τάξη ή το έθνος διαφέρουν από τα δικά μας, από Χαρά ή Λύπη συνοδευόμενη από την ιδέα εκείνου υπό το καθολικό όνομα της τάξης ή του έθνους, σαν αίτιο, θα αγαπήσουμε ή θα μισήσουμε όχι μονάχα εκείνον αλλά όλους της ίδιας τάξης ή του ίδιου έθνους.


Η ' � 1: ' , ' β ' απooε�<.,Ύj τουτου του πραγματος καταφα�νετα� α-σε� ΤΎjς Π p6τασΎjς 1 6 του μέρους τούτου.


Η Χαρά που προέρχεται από το ότι φανταζόμαστε πως ένα πράγμα που μισούμε καταστρέφεται ή επηρεάζεται από ένα άλλο κακό δεν γεννιέται δίχως καμιά Λύπη της ψυχής.


Kαταφαινετα� βάσε� ΤΎjς Π p6τασΎjς 2 7 τούτου. Δ�6τι θ ' ζ ' " " κα οσον φαντα ομαστε πως ενα πραγμα ομοιο μας

' ζ ' Α ' λ ' εΠΎjpεα ετα� απο υΠΎj, υπομαστε.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

ToύΤΎj Ύj Π p6τασΎj μ πορεΙ να απo8ε� χθεΙ κα� βάσε� του ΠορΙσματος ΤΎjς Π p6τασΎjς 17 του μέρους 2. Π ράγματ�, κάθε φορά που θυμ6μαστε ένα πράγμα, ακ6μα κ� αν � , " 'ζ οεν υπαpxε� εν ενεpγε�α, ωστοσο το ενατεν� ουμε ως

, Σ ' ' ζ , � , παρον κα� το ωμα εΠΎjpεα ετα� με τον ω�o τροπο·

293

Η Θ Ι Κ Η

οπότε καθόσον YJ ανάμνYJσYJ του πράγματος θάλλει, ο άνθρωπος καθορΙζεται να το ενατενΙζει με AύΠYj, καθορισμός που, μένοντας ακόμα YJ εικόνα του πράγματος, καταστέλλεται από ΤYJν ανάμνYJσYJ εκεΙνων των πραγμάτων που αποκλεΙουν ΤYJν ύπαρξ� του' αλλά 3εν αΙρεται : και ως εκ τούτου ο άνθρωπος χαΙρεται μονάχα καθόσον αυτός ο καθορισμός καταστέλλεται ' από όπου προκύπτει ότι αυτ� YJ Χαρά, που προέρχεται από το

Ι Ι Ι Ι λ β ' κακο ενος πραγματος που μισουμε, επανα αμ ανεται κάθε φορά που θυμόμαστε το πράγμα αυτό. Διότι, όπως εΙπαμε, όποτε 3ιεγεΙρεται YJ εικόνα του πράγματος

Ι � Ι Ι Ι 1:: I � Ι αυτου, επεΙΟΥ) ενεχει ΤYJν υπαρι.,Υ) του ιο ιου του πραγμα-τος, ο άνθρωπος καθορΙζεται να το ενατενΙζει με ΤYJν I � Α Ι Ι Ι ζ 'θ Ι ιοια υΠΥ) με ΤYJν οποια το ενατενι ε συνΥ) ως οταν υπ�ρxε το Ι3ιο. Αλλά επει3� συνέ3εσε ΤYJν εικόνα αυτού του πράγματος με άλλες που αποκλεΙουν ΤYJν ύπαρξ� του, αυτός ο καθορισμός για ΑύΠΥ) καταστέλλεται αμέσως και ο άνθρωπος χαΙρεται εκ νέου, και αυτό κάθε φορά που επαναλαμβάνεται το Ι3ιο. Μα αυτ� τούΤΥ) εΙναι YJ αιτία που οι άνθρωποι χαίρονται κάθε φορά που θυμούνται κάποιο περασμένο κακό και ευφραΙνονται αφYJγούμενοι τους κιν3ύνους από τους οποίους γλίτωσαν. Διότι άμα φανταστούν κάποιον κίν3υνο, τον ενα-

'ζ Ι Ι λλ Ι θ Ι τενι ουν σαν να YJταν ακομα με οντικος και κα ορι-ζονται να τον φοβYJθούν, καθορισμός που καταστέλλεται εκ νέου από ΤYJν ι3έα ΤYJς ελευθερίας ΤYJν οποία

'ζ 1:: Ι Ι � Ι λ' Ι συνε ευι.,αν με τουτο τον κινουνο οταν γ ιτωσαν απο αυτόν και YJ οποία τους καθιστά εκ νέου ασφαλείς, και ως εκ τούτου χαίρονται εκ νέου.

294



Η Αγάπη και το Μίσος π.χ. προς τον Πέτρο καταστρέφεται αν η Χαρά την οποία ενέχει η μεν και η Λύπη την οποία ενέχει το δε συζευχθούν με την ιδέα ενός άλλου αιτίου' και καθένα από τα δύο μειώνεται καθόσον φανταζόμαστε ότι αίτιο του καθενός δεν ήταν μόνο ο Πέτρος.


Κ ' β " ' Α ' αταφα�νετα� ασε� μονου του oρ�σμoυ της γαπης κα� του M�σoυς τον oπo�o όες στο Σχόλω της Π ρότασης 13 τούτου. Δ�όη η Χαρά καλε�τα� Αγάπη κα� η Λύπη M�σoς προς τον Πέτρο μόνο κα� μόνο επε�ό� ο Πέτρος θεωρε�τα� ως α�τω της μεν � της όε συνα�σθημαηκ�ς ε�ρε�ας. Έτσ� αν ο λόγος αυτός αρθε� εντελώς � εν μέρε�, κα� η συνα�σθηματ�κ� ε�ρε�α προς τον Πέτρο θα με�ωθε� εντελώς � εν μέρε� . α Ε.Δ.

Π Ρ Ο ΤΑΣΙΙ 49

Η Αγάπη και το Μίσος προς ένα πράγμα που φανταζόμαστε πως είναι ελεύθερ ο πρέπει, από ίση και όμοια αιτία, να είναι μεγαλύτερα από ό, τι προς ένα αναγκαίο.


'Ε ' ζ ' ' λ ' θ να πραγμα που φαντα ομαστε πως ε�να� ε ευ ερο πρέπε� (κατά τον Ορ. 7 του μέρ. 1) να συλλαμβάνετα� μέσω του εαυτού του ό�χως άλλα πράγματα. Αν λo�πόν φανταστούμε πως ε� να� α�τω Χαράς � Λύπης, αυτό-

295

Η Θ Ι Κ Η

ΧΡΎ)μα (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) θα το ι ι θ ι ι ( ι αγαΠΎ)σουμε Ύ) α το μ�σΎ)σoυμε, κα� αυτο κατα την

προηγ. Πρότ. ) με ΤΎ)ν υΨ�σΤΎ) ΑγάΠΎ) � το υΨ�στo Μίσος που μπορεί να πρoέλθε� από μ�α όεόομένΎ) συνα�σθΎ)ματ�κ� ε�ρε�α. Αλλά αν φανταστουμε ως αναγκαίο το πράγμα που είνα� αίηο αυτ�ς ΤΎ)ς συνα�σθΎ)μαηκ�ς επ�ρε�ας, τότε (κατά τον ίδιο Ορ. 7 του μέρ. 1) θα φανταστουμε πως ε[να� α[τιο αυτ�ς ΤΎ)ς συνα�σθΎ)-

ι ι Ι ι λλ Ι Υ Ι ι λλ μαηΚΎ)ς εΠΎ)ρε�ας oX� μονο του α α μα�� με α α, κα� ως εκ τουτου (κατά την προηγ. Πρότ. ) Ύ) ΑγάΠΎ) κα� το Μίσος προς αυτό θα ε[να� μ�κρότερα. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ J O

Από εόώ έπετα� όη επε�ό� o � άνθρωπo� εκτψουν πως ε[να� ελευθερo� ν�ώθoυν o� μεν γ�α τους όε μεγαλύτεΡΎ) ΑγάΠΎ) � μεγαλύτερο Μ[σος από ό,τ� γ�α άλλα πράγματα' όπου πρoστωετα� Ύ) μίμΎ)σΎ) των συνα�σθΎ)μαηκών εΠΎ)ρε�ών, περί ΤΎ)ς οπο[ας όες ης Π ρoτάσε�ς 27, 34, 40 κα� 43 τουτου.


Ο δ ι ι Ι Ι Ι β β ποιο ηποτε πραγμα μπορει να ειναι κατα συμ ε η-κός αίτιο Ελπίδας ή Φόβου.


ΤούΤΎ) Ύ) Π ρότασΎ) απoόε�κνυετα� μέσω ΤΎ)ς [ό�ας οόου με ΤΎ)ν Π ρότασΎ) 15 τουτου, ΤΎ)ν οπο[α όες μαζί με το Σχόλιο 2 ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 18 τουτου.


Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ , " β β " Ελ ' α πραγματα που ε� να� κατα συμ ε ΎJκoς α�τ�α π�-"'" , Φ ' β λ ' λ ' , , , 'Ε σας ΎJ ο ου κα oυντα� κα o� ΎJ κακo� o�ωνo�. πε�τα, καθ6σον αυτοΙ τoύτo� o� o�ωνoΙ εΙνα� αΙτ�α ΕλπΙόας � Φ6βου (κατά τον Ορ. της Ελπίδας και του Φόβου, τον οποίο δες στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 18 τούτου), εΙνα� αΙτ�α Χ ' ' Α ' ' ( Ι Π Ι Π ' αρας ΎJ υΠΎJς κα� συνεπως κατα το ορ. της ροτ. 15 Ι ) " , ( Ι τουτου τους αγαπαμε ΎJ τους μ�σoυμε κα� κατα την Πρότ. 28 τούτου) προσπαθούμε να τους XPΎJσψoπo��-

, ' λ 'ζ , σουμε σαν μεσα γ�α οσα ε π� ουμε ΎJ να τους απομα-, ' " Φ ' β Ε λ ' κρυνουμε σαν προσκομματα ΎJ α�ηα ο ου. π� π εον,

απ6 ΤΎJν Π p6τασΎJ 25 τούτου έπετα� 6η έχουμε συστα-θ " ι , ι , λ ' λ 'ζ ε� φυσε� ετσ� ωστε να π�στευoυμε ευκο α οσα ε π� ου-με κα� όύσκολα 6σα φοβ6μαστε, καθώς κα� να τα υπερτψούμε � να τα υποτψούμε. Απ6 αυτά έχουν προέλθε� o� Δε�σ�όαψoνΙες απ6 τ�ς οποΙες κατατpύxoντα� παντού o� άνθpωπo�. Εξάλλου όεν νομΙζω 6η αξΙζε� τον κ6πο να καταόεΙξουμε εόώ ης αμφ�θυμίες που προι ' Ελ ' '''" Φ ' β ' , εpxoντα� απΌ ΤΎJν πωα κα� το ο ο· εφοσον απΌ μ6νο τον op�σμ6 αυτών των συνα�σθΎJμαηκών εΠΎJpε�ών έπετα� 6η όεν υπάpxε� ΕλπΙόα χωρΙς Φ6βο ούτε Φ6βος χωρΙς ΕλπΙόα (6πως θα εξΎJγ�σoυμε εκτενέστερα στο

' λλ λ ' ) λ " " κατα ΎJ ο σΎJμε�o . κα� επ� π εον, εφοσον αγαπαμε ΎJ , ' θ ' λ 'ζ , β ' μ�σoυμε κατ� κα οσον το ε π� ουμε ΎJ το φο ομαστε·

κα� ως εκ τούτου 6, τ� εΙ παμε γ�α ΤΎJν Α γάΠΎ) κα� το ΜΙσος, ο καθένας μπορεΙ εύκολα να το εφαpμ6σε� σΤΎJν ΕλπΙόα κα� το Φ6βο.

297

Η Θ Ι Κ Η


Διαφορετικοί άνθρωποι μπορούν να επηρεαστούν από ένα και το αυτό αντικείμενο με διαφορετικούς τρόπους, και ένας και ο αυτός άνθρωπος μπορεί να επηρεαστεί από ένα και το αυτό αντικείμενο με διαφορετικούς τρόπους σε διαφορετικούς χρόνους.


Το ανθρώπινο σώμα (κατά το Αίτ. 3 του μέρ. 2) εΠYJ-' ζ , � " λ ' , ρεα εται απο τα εc.,ωτεριχ.α σωματα με π ειστους τρο-

πους. Δύο άνθρωποι λοιπόν μπορούν να επηρεαστούν στον Ι8ω χρόνο με 8ιαφορετικούς τρόπους και ως εκ τούτου (κατά το Αξ. 1 που είναι μετά το Λήμ. 3, το οποίο δες μετά την Πρότ. 13 του μέρ. 2) μπορούν να εΠΎ)ρεαστούν από ένα και το αυτό αντικεΙμενο με 8ιαφορετικούς τρόπους. Έπειτα (κατά το ίδιο Αίτ. ) , το ανθρώπινο Σώμα μπορεΙ να εΠΎ)ρεαστεΙ άλλοτε με τον τά8ε τρόπο και άλλοτε με τον 8εΙνα' και συνεπώς (κα-

ι Ιδ Αξ ) " , , τα το ι ιο . να εΠYJpεαστει απο ενα και το αυτο αντικεΙμενο με 8ιαφορετικούς τρόπους σε 8ιαφορετικούς χρόνους. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Βλέπουμε έτσι ότι εΙναι 8υνατόν αυτό που ο ένας αγαπά, ' λλ ' " β ' ' λλ ο α ος να το μισει ' αυτο που ο ενας φο αται, ο α ος να

β ' , , ' θ μΎ)ν το φο αται ' και εν ας και ο αυτος αν ρωπος να αγα-πά τώρα αυτό που μισούσε ΠΡΟΎ)γouμένως και να αποτολμά τώρα αυτό που ΠΡΟΎ)γουμένως τον έκανε να 8ειλιάζει, κτλ Έπειτα, επει8� καθένας κρΙνει βάσει ΤΎ)ς

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Ι Ι Ρ Ε Ι Ω Ν

συναωθηματ�κ�ς του επ�pε�ας τ� εινα� καλό, τι κακό, τι καλύτερο κα� τ� χειρότερο (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 39

/ ) / / , θ / /λλ 2 τουτου , επετα� οτι οι αν ρωποι μπορουν να ποαι ουν τόσο ως προς την κρΙση όσο και ως προς τη συνα�σθηματικ� ε�pεια' από όπου προκύπτει πως, όταν συγκρΙνουμε τους μεν με τους aE, a�αΚΡLνονται από μας μόνο βάσε� της aιαφΟΡάς των συναισθηματικών τους επηρειών, και πως ονομάζουμε άλλους ατρόμητους, άλλους aειλούς και άλλους τέλος με άλλα ονόματα. Π .χ., εγώ καλώ ατρόμητο εκεΙνον που καταφρονεΙ ένα κακό μπρο-

, / / 'θ '" λ ' ζ ' ζ στα στο οποω εγω συνη ως οει ια ω· κι αν πpoσε�ω επι πλέον ότι η ΕπιθυμΙα του να επιφέρει κακό σε αυτόν τον οποΙο μισεΙ και να ευεpγετ�σει αυτόν τον οποΙο αγαπά aεν καταστέλλεται από aειλLα μπροστά σε ένα κακό από το οποΙο εγώ συν�θως συγκρατούμαι, τον ονομάζω τολμηρό. Έπειτα, aειλός θα μου φανεΙ εκεΙνος

'" λ ' ζ / / / / /θ που οει ια ει μ προστα σε ενα κακο που εγω συνη ως το καταφρονώ, κι αν προσέξω επιπροσθέτως ότι η ΕπιθυμΙα του καταστέλλεται από aειλLα μπροστά σε ένα κακό που aεν aύναται να συγκpατ�σει εμένα, θα πω ότι εΙναι λιγόψυχος, και έτσι θα κρΙνει καθένας. Τέλος πρέπει να λάβουμε υπόψη τη φύση του ανθρώπου και την αστάθε�α της κρΙσης του καθώς και ότι συχνά ο άνθρωπος κρΙνει

, / β ' θ / τα πραγματα μονο ασει της συναισ ηματικης του ε-�pειας, κα� ότι τα πράγματα που πιστεύει πως κάνει για τη Χαρά � τη Λύπη, και τα οποΙα για το λόγο αυτό

2. Αυτό εί1)αι δυνατόν όσο και αν το ανθρ(vπινο Πνεύμα, όπως

δείξαμε στο Πόρο της Πρότ. 1 1 του μέρ. 2, είναι μέρος του θεϊκού

νου.

299

Ι Ι Θ Ι Κ Η

(κατά την Πρότ. 28 τούτου) προσπαθεί να πρoαγάγε�, ώστε να γίνουν, � να τα απoμακρύνε�, οεν είνα� συχνά παρά φανταστ�κά, γ�α να μΎj μ�λ�σω τώρα γ�α τα άλλα που κατέoε�ξα στο μέρος 2 περί ΤΎjς αβεβα�όΤΎjτας των πραγμάτων. Από τούτα λo�πόν συλλαμβάνουμε εύκολα όη ο άνθρωπος μπορεί συχνά να είνα� υπαίτως τόσο γ�α το όη λυπάτα� όσο κα� γ�α το όη xαίρετα�, �τo� γ�α το , ' ζ , ' Λ " ' Χ ' οη εΠΎjρεα ετα� τοσο απο υΠΎj οσο κα� απο αρα, με ΤΎj συνοοεία ΤΎjς �oέας του εαυτού του σαν αίηο· κα� ως εκ τούτου κατανοούμε εύκολα η είνα� Ύj Mετάνo�α κα� τ� Ύj IκανoπoίΎjσΊj. ΔΎjλαO�, Ύj Μετάνοια είναι Λύπη συνοδευόμενη από την ιδέα του εαυτού κα� Ύj Ικανοποίηση είναι Χαρά συνοδευόμενη από την ιδέα του εαυτού, σαν αίτιο, κα� αυτές o� συνα�σθΎjμαΤΙXές ε�ρε�ες είνα� σφοορότατες επε�o� o� άνθρωπo� π�στεύoυν πως είνα� ελεύθερo�. (Βλ. την Πρότ. 49 τούτου).


Ένα αντικείμενο που είδαμε προηγουμένως συγχρό-/ j λ / ζ / / δ / / νως με αΛ α, η που φαντα ομαστε ΟΤΙ εν εχει τιποτα

που να μην είναι κοινό σε πολλά, δεν θα το ενατενίσουμε τόσο μακροχρόνια όσο εκείνο που φανταζόμαστε πως έχει κάτι ε1ηκό.


Mόλ�ς φανταστούμε ένα ανηκείμενο που το είοαμε μαζί με άλλα, αμέσως θυμόμαστε κα� τα άλλα (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 2, της οποίας δες επίσης το Σχόλ. ) κα� έτσ� από ΤΎjν ενατέν�σΎj του ενός πέφτουμε αμέσως σΤΎjν ενατένLσΎj ενός άλλου. Το ίοω �σxύει κα� γ�α ένα

300

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Y � A I Σ Θ H M A Τ I K Ω N Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

, ζ " � , , ανηκε�μενo που φαντα ομαστε oτ� οεν εxε� τ�πoτα που να μΎjν εΙνα� κo�νό σε πολλά. Δ�όη αυτόXΡΎjμα υποθέ-

, � 'ζ , , τουμε οη οεν ενατεν� ουμε σε αυτο η ποτα που να μΎjν , � ' ζ ' ' λλ Ε ι , το ε�oαμε ΠΡOΎjγOυμενως μα � με α α. νω οταν υπο-

θ ' , ι , ζ ' , ετουμε οη σε καποω ανηκε�μενo φαντα ομαστε κατ� εν�κό που 3εν το έχουμε 3ε� ποτέ πρ�ν, 3εν λέμε τΙποτε ' λλ " , Π ' 'ζ ' α ο παρα oτ� ενοσω το νευμα ενατεν� ε� εκε�νo το αντ�κεΙμενo 3εν έxε� μέσα του τΙποτε άλλο σΤΎjν ενατέν�σΎj του οποΙου να μπορεΙ να πέσε� από ΤΎjν ενατέν�σΎj εκεΙνου' κα� ως εκ τούτου εΙνα� καθoρ�σμένo να ενατε-'ζ , ' Ά ' , λ ν� ε� μονο εκε�νo. ρα ενα ανηκε�μενo, κτ . αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αυτός ο εΠΎjρεασμός του Π νεύματος, �τo� Ύj φανταστ�-" , " θ ' β ' ΚΎj παραστασΎj ενος εν�κoυ πραγματος, κα οσον ρ�-

σκετα� μόνος στο Π νεύμα καλεΙτα� Θαυμασμός, ο 0 -

ποΙος, αν υπoκ�νεΙτα� από ένα ανηκείμενο που μας 3ε�λ�άζε�, λέγετα� KαταπτόΎjσΎj επε�3� ο Θαυμασμός ενός κακού κρατά τον άνθρωπο ΠΡOσΎjλωμένO σΤΎjν ενατέν�σΎj αυτού μόνο έτσ� ώστε να μΎjν καταφέρνε� να σκεφτεΙ άλλα με τα οποΙα θα μπορούσε να απoφύγε�

, , Αλλ ' ' θ ' ζ , εκε�νo το κακο. α αν αυτο που αυμα ουμε ε�να� Ύj φρόνΎjσΎj κάποωυ ανθρώπου, Ύj ευστροφΙα του � κάτ�

ι λ ' � " 'ζ , τετo�ας OγΎjς, επεωΎj αυΤOXΡΎjμα ενατεν� ουμε τον αν-θ ' λ ' 1: ' , ρωπο ως κατα πο υ πρoε�αρxoντα σε σXεσΎj με μας, τότε ο Θαυμασμός καλεΙτα� Σεβασμός αλλ�ώς ΦΡΙΚΎj,

θ ' ζ , , θ ' θ ' αν αυμα ουμε ΤΎjν OργΎj ενος αν ρωπου, το φ ονο του, κτλ. Έπε�τα, αν θαυμάζουμε ΤΎj φρόνΎjσΎj, ΤΎjν ευστρο-

, λ ' θ ' ' Α ' ( ι φ�α, κτ ., ενος αν ρωπου που αγαπαμε, Ύj γαΠΎj κατ α την Πρότ. 12 τούτου) θα είνα� αυτόXΡΎjμα μεγαλύτεΡΎj,

301

Η Θ Ι Κ Η

κα� συζευγμένη με Θαυμασμό, �τo� Σεβασμό, YJ Α γάΠΎ) αυτ� καλείτα� Αφοσίωση. Kα� με αυτό τον τρόπο μ πορούμε επίσης να συλλάβουμε συζευγμένες με Θαυμασμό το Μίσος, την Ελπί8α, ΤΥ) Σ�γoυρ�ά κα� άλλες συναωθηματ�κές E�ρε�ες κα� ως εκ τούτου θα μπορέσουμε να συναγάγουμε περ�σσότερες συνα�σθηματικές E�ρε�ες από όσες 8ηλώνουν συν�θως o� λέξε�ς που , λ / β Α ' / / , / εχουμε παρα α ε�. πο οπου γ�νετα� εμφανες οη τα ονόματα των συνα�σθημαηκών Eπηρε�ών εφευρέθηκαν περ�σσότερo βάσε� της λα·�κ�ς τους xρ�σης παρά βάσε�

β ' / της επακρ� ους γνωσης τους. Στο Θαυμασμό αντ�τιeετα� YJ Καταφρόνηση, αίτω

της οποίας είνα� τ�ς περ�σσότερες φορές όη από το όη βλέπουμε κάπο ων να θαυμάζε�, να αγαπά, να φoβάτα�, κτλ, ένα πράγμα, � από το ότ� κάποω πράγμα εμφα-/ζ " Ψ ' , θ ν� ετα� εκ πρωτης ο εως ομοω με πραγματα που αυ-

μάζουμε, αγαπάμε, φοβόμαστε, κτλ (κατά την Πρότ. 15 μαζί με το Πόρο της και την Πρότ. 27 τούτου) καθoρ�ζόμαστε να θαυμάσουμε, να αγαπ�σoυμε, να φοβηθούμε, κτλ, το πράγμα αυτό. Αλλά αν αναγκαστούμε

/ / / β ' , απο την παρoυσ�α YJ την ακρ� εστερη ενατεν�ση του ί8ωυ του πράγματος να του αρνηθούμε καθετί που μπο-

/ , ' Θ / Α ' Φ ' β λ ρε� να ε�να� α�τω ... αυμασμου, γαπης, ο ου, κτ . , τότε από την ί8�α την παρουσία του πράγματος το Π νεύμα μένε� καθoρ�σμένo να σκέπτετα� περ�σσότερo όσα 8εν είνα� στο αντ�κείμενo παρά όσα είναι σε αυτό' αφού, ανηθέτως, από την παρουσία ενός αντικειμένου σκέπτεται συν�θως αυτό κυρίως που είναι στο αντ�κείμενο. Κατόπιν, όπως YJ Αφοσίωση προέρχεται από το Θαυμασμό ενός πράγματος που αγαπά.με, έτσι ο Χλευα-

302


σμός προέρχ.εται από την Καταφρόνηση ενός πράγματος που μισούμε � φοβόμαστε, και η Υψηλοφροσύνη από την Καταφρόνηση της βλακείας όπως ο Σεβασμός από το Θαυμασμό της φρόνησης. Μπορούμε τέλος να συλλάβουμε συζευγμένες με Καταφρόνηση την Αγάπη, την Ελπίόα, την Υπερηφάνεια και άλλες συναισθηματικές E�pειες, και από εόώ να συναγάγουμε επιπλέον άλλες συναισθηματικές E�pειες που όεν συνηθίζουμε επίσης να τις όιακρίνουμε από τις άλλες με καμιά ενικ� ονομασία.


Όταν το Πνεύμα ενατενίζει τον εαυτό του και τη δύναμη ενέργειάς του χαίρεται, και τόσο περισσότερο / δ / / }- / οσο πιο ιακριτα φαντα�εται τον εαυτο του και τη δύναμη ενέργειάς του.


Ο / θ � /ζ / / / αν ρωπος σεν γνωρι ει τον εαυτο του παρα μεσ ω των επηρεασμών του Σώματός του, και των ιόεών τους (κατά τις Προτ. 19 και 23 του μέρ. 2). Άρα όταν συμ-β / / Π / /ζ / αινει να μπορει το νευμα να ενατενι ει τον εαυτο

θ / / / β / λ / του, υπο ετουμε οτι αυτοχ.ρημα μετα αινει σε μεγα υ-τερη τελειότητα, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) επηρεάζεται από Χαρά, και από τόσο με-

λ / / � / / / ζ γα υτερη οσο πιο σιακριτα μπορει να φαντα εται τον εαυτό του και τη όύναμη ενέργειάς του. α Ε.Δ.


Aυτ� YJ Χαρά. υποθά.λπετα.ι όλο κα.ι περισσότερο όσο

303

Η Θ Ι Κ Η

, ' 'Ι' ' θ ' , , πεp�σσoτεpo φαντα�ετα� ο αν ρωπος oτ� επα�νε�τα� απο ' λλ Δ " , ' 'Ι' ' τους α ους. ωη οσο πεp�σσoτεpo φαντα�ετα� οη

επα�νε[τα� από τους άλλους, τόσο μεγαλύτεpΎj φαντάζετα� ΤΎj Χαρά με ΤΎjν οπο[α o� άλλo� εΠΎJpεάζOντα� από τον [οω, κα� αυτό με ΤΎj συνοοε[α ΤΎjς �oέας του εαυτού του (κατά το Σχόλ. της 17ρότ. 29 τούτου)' κα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 27 τούτου) ο [οως εΠΎJpεάζετα� από μεγαλύτεpΎj Χαρά συνooευόμενΎj από ΤΎjν �oέα του εαυτού του. Ο Ε.Δ.


Το Πνεύμα προσπαθεί να φαντάζεται μονάχα όσα θέτουν τη δύναμη ενέργειάς του.


Η πpoσπάθε�α �τo� Ύj OύναμΎj του Π νεύματος ε[να� Ύj [o�α Ύj ουσία του (κατά την Πρότ. 7 τούτου)' Ύj ουσία , Π ' ( " ' ) , ομως του νευματος οπως ειναι αvτoνoητo καταφα-σκε� μονάχα αυτό που είνα� κα� μπορεί να κάνε� το Π νεύμα· κα� όx� αυτό που οεν είνα� � οεν μπορεί να

, , θ ' ' 'Ι' ' κανε� · ως εκ τουτου προσπα ε� να φαντα�ετα� μοναχα αυτό που καταφάσκε� � θέτε� ΤΎj OύναμΎj ενέpγε�άς του. α Ε.Δ.


Όταν το Πνεύμα φαντάζεται την αδυναμία του, αυτόχρημα λυπάται.


Η ουσία του Π νεύματος καταφάσκε� μονάχα αυτό που

304


είνα� κα� μπορεί να κάνε� το Π νείιμα, �τo� είνα� σΤΊj , Π ' ' ζ ' , θ ' φυσΊj του νευματος να φαντα ετα� μοναχα οσα ετουν

ΤΊj SuναμΊj ενέργε�άς του (κατά την προηγ. Πρότ. ) . 'Ε ' λ ' , , Π ' 'ζ τσ� οταν εμε οη ενοσω το νευμα ενατεν� ε� τον

, ' ζ � , � λ ' , εαυτο του φαντα ετα� ΤΊjν ασυναμ�α του, σεν εμε η-ποτε άλλο παρά όη ενόσω το Π νείιμα προσπαθεί να

' ζ , θ ' � , " φαντα ετα� κατ� που ετε� ΤΊj συναμΊj ενεργε�ας του, , ' θ ' 'λλ ' ( / αυΤΊj Ίj προσπα ε�α του καταστε ετα�, 1)ΤO� κατα το

Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) ότ� λυπάτα�. ο.Ε.Δ.


Aυτ� Ίj ΑίιΠ1) υπoθάλπετα� όλο κα� περ�σσότερo αν φανταζόμαστε πως o� άλλo� μας ψέγουν- πράγμα που αποSε�κνuετα� με τον ίSω τρόπο με το Πόρ�σμα ΤΊjς Π ρότασΊjς 53 τοίιτου.

Σ Χ ΟΛ Ι Ο

Α ' Α ' � , , � , 1: ' υΤΊj Ίj υΠ1), συνoσευOμενΊj απΌ ΤΊjν ωεα ΤΊjς καxε��ας ' ζ Τ ' ' Χ ' , μας ονομα ετα� απε�νOΤΊjτα· ενω Ίj αρα που προερ-

xετα� από ΤΊjν ενατένωΊj του εαυτοίι μας καλείτα� φ�λαυτία � Ικανοποί ΊjσΊ). Kα� αφοίι τοίιΤ1) ανανεώνετα�

' θ ' , θ 'ζ , κα ε φορα που ο αν ρωπος ενατεν� ε� ης αρετες του, �τo� ΤΊj SuναμΊj ενέργε�άς του, ΠΡOΚίιπτε� επίσΊjς από � " θ ' λ ' , ' 1: εσω οη κα εν ας αχταρα να αφΊjγε�τα� ης πρα�ε�ς του

κα� να επ�Sε�κνuε� ΤΊjν �σxίι τόσο του σώματος όσο κα� Ψ , ' 1: ' " θ ΤΊjς υXΊjς του, κα� οη ε�α�τ�ας αυτου o� αν ρωπo�

γίνoντα� επαχθείς o� μεν στους Sε. Από αυτό πάλ� έπετα� όη α άνθρωπo� είνα� φίισε� φθονεροί (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 24 και το Σχόλ. της Πρότ. 32 τού-

) , Ι / ζ ' ι του , 1)ΤO� ευφρα�νoντα� απΌ ΤΊjν καxε��α των �σων τους

Η Θ Ι Κ Η

και λυπούνται αντιθέτως για ΤYjν αpετ� τους. Διότι ' θ ' θ ' ' ζ " κα ε φορα που κα ενας φαντα εται τις ενεργειες του

(κατά την Πρότ. 53 τούτου), εΠYJpεάζεται από Χαρά, και από τόσο μεγαλύτεΡΥ) όσο περισσότερΥ) τελειόΤYjτα

' ζ ' ζ " , φαντα εται πως εκφρα ουν οι ενεργειες του και οσο πω 3ιακριτώς τις φαντάζεται, τουτέστιν (σύμφωνα με εκείνα που ειπώθηκαν στο Σχόλ. 1 της Πρότ. 40 του

ι 2) ' , , � , , μερ. οσο περισσοτερο μπορει να τις οιακρινει απο ' λλ 'ζ ' , τις α ες και να τις ενατενι ει ως ενικα πραγματα.

Ο , θ " ' β θ ' , ποτε κα ενας χαφεται στον μεγωτο α μο απο ΤYjν ι Ι , 'ζ , ενατενισΥ) του εαυτου του οταν ενατενι ει στον εαυτο

του κάτι το οποΙο αρνεΙται στους υπόλοιπους. Αλλά αν αυτό που καταφάσκει στον εαυτό του αναφέρεται σΤYjν καθoλικ� ι3έα του ανθρώπου � του ζώου, 3εν θα χαΙρεται τόσο πολύ' και αντιθέτως θα λυπάται, αν φαντάζεται ότι οι ενέργειές του εΙναι πω καχεκτικές συγκρινόμενες με των άλλων, ΛύΠΥ) ΤYjν οποία (κατά την Πρότ. 28 τούτου) θα προσπαθεί να απομακρύνει , και αυτό ερ-

, βλ " , , ζ μYjνευοντας στρε α τις ενεργειες των ισων του Yj ει..,ω-ρα'Ιζοντας, όσο μπορεί, τις 3ικές του. Γίνεται εμφανές λοι πόν ότι οι άνθρωποι ρέπουν φύσει προς το Μίσος και το Φθόνο, όπου προστίθεται Yj ί3ια Yj εκπαΙ3ευσYj. Διότι

' θ 'ζ " οι γονεις συνΥ) ι ουν να παρακινουν τα τεκνα τους σΤYjν αpετ� με μόνο κέντρισμα ΤYjν Tψ� και το Φθόνο. Αλλά παραμένει ίσως κάπο ως εν30ιασμός, καθότι όχι σπάνια θαυμάζουμε τις αρετές των ανθρώπων και τους σεβόμαστε. Για να τον απομακρύνω λοιπόν θα προσθέσω το ακόλουθο Πόρισμα.

306


Π Ο Ρ Ι ΣΜ Α

Κανένας όεν φθονε[ Τψ αpετ� κάποιου, παρά μόνο του , �σoυ.


Ο Φθόνος ε[να� το [όιο το ΜΙσος (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 24 τούτου), �τo� (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 13 τούτου) Λύπη, τουτέστιν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1

, ) ' , , 'λλ τουτου ενας εΠΎ)ρεασμος με τον οποιο καταστε ετα� Ύ) όύναμΎ) ενέpγε�ας �τo� Ύ) πpoσπάθε�α του ανθρώπου. Μα ο άνθρωπος (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου) όεν προσπαθε[ ούτε επ�θυμε[ να ενεpγ�σε� παρά αυτό που μπορε[ να πpoέλθε� από ΤΎ) όεόομένΎ) φύσΎ) του' άρα ο άνθρωπος όεν επ�θυμεΙ να πpoσαγopεύετα� με καμ�ά � , , ' ( ' " � ) ουναμΎ) ενεpγε�ας Ύ)ΤO� πραγμα που ε�να� το ωιο με καμ�ά αpετ� που να ε[να� [όιον ΤΎ)ς φύσΎ)ς άλλου κα� αλλότp�α γ�α ΤΎ) ό�κ� του φύσΎ)· ως εκ τούτου Ύ) Eπ�-θ ' � , λ " ( , υμ�α του οεν μπopε� να καταστα ε�, τουτεστιν κατα το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) ο Ιόιος όεν όύνατα� να λ θ ' " 'ζ ' " υΠΎ) ε� απο το οτι ενατεν� ε� καπo�α αρεΤΎ) σε καποιον ανόμo�ό του, κα� συνεπώς όεν θα μπορούσε να τον φθον�σε�. Μα μπορε[ να φθoν�σε� τον Ισο του ο οπο[ος υπoτωετα� ΤΎ)ς Ιό �ας φύσΎ)ς με αυτόν. ο. Ε. Δ,

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Όταν ε[παμε λo�πόν παραπάνω, στο Σχόλιο ΤΎ)ς Π ρό-52 ' " β ' " τασΎ)ς τουτου του μερους, oτ� σε ομαστε εναν αν-

θρωπο λόγω του ότι θαυμάζουμε ΤΎ) φρόνΎ)σΎ), ΤΎ)ν αν-� , λ " ( ' , , opε�α του, κτ . , αυτο γ�νετα� οπως καταφαινεται απο

307

Η Θ Ι Κ Η

την ίδια Πρότ. ) επε�� φανταζόμαστε όη o� αρετές ενυπάρχουν σε αυτόν εν�κώς, κα� όx� ως κo�νές αρετές ΤΊJς φύσΊJς μας, ως εκ τούτου �εν τον φθονούμε γ�α

, , , , � , 'ψ αυτες περ�σσoτερo απο Ο,η τα οεντρα γ�α το υ ος τους, τα λιoντάρ�α γ�α ΤΊJν αν�ρεία τους, κτλ.


Υπάρχουν τόσα είδη Χαράς, Λύπης και Επιθυμίας, και συνεπώς κάθε συναισθηματικής επήρειας που συντίθεται από αυτές, όπως η αμφιθυμία, ή απορρέει από αυτές, όπως η Αγάπη, το Μίσος, η EJιπίδα, ο Φόβος, κτλ., όσα είναι τα είδη των αντικειμένων από τα οποία επηρεαζόμαστε.


Η Χαρά κα� ΊJ ΛύΠΊj, κα� συνεπώς o � συνα�σθΊJματ�κές επ�ρε�ες που συντωεντα� από αυτές � απορρέουν από αυτές, είνα� πάθΊJ (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) " εμείς όμως (κατά την Πρότ. 1 τούτου) πάσχουμε αναγκαία καθόσον έχουμε αταίρ�αστες ��έεζ κα� μονάχα καθόσον έχουμε αυτές (κατά την Πρότ. 3 τούτου) πάσχουμε, τoυτέστ�ν (βλ. τα Σχόλ. της Πρότ. 40 του

/ 2) / " θ ' ζ ' μερ. πασχουμε αναγκα�α μοναχα κα οσον φαντα 0-

μαστε, �τo� (κατά την Πρότ. 17 του μέρ. 2 μαζί με το Σχόλ. της) καθόσον εΠΊJρεαζόμαστε από μ�α συνα�σθΊJμαηκ� ε�ρε�α που ενέxε� ΤΊJ φύσΊJ του Σώματός μας

, ' ξ " Η ' λ ' κα� ΤΊJ φυσΊJ ενος ε ωτερ�κoυ σωματος. φυσΊJ o� πον ' θ ' θ ' ξ ' ' " κα ε πα ους πρεπε� να ε ΊJγε�τα� αναγκα�α ετσ� ωστε

' ζ ι Ι Ι , να εκφρα ετα� ΊJ φυσΊJ του αντιχεψενου απο το οποιο εΠΊjρεαζόμαστε. ΔΊJλα�� ΊJ Χαρά που πρoέρxετα� από

308


ένα αντικε(μενο, π.χ. το Α, ενέxε� ΤΊj φύσΊj του (όωυ του αντ�κειμένoυ Α κα� Ίj Χαρά που πpoέpxετα� από ένα ανηκε(μενο Β ενέxε� ΤΊj φύσΊj του (όωυ του ανηκε(μενου Β, κα� ως εκ τούτου αυτές o� όύο συνα�σθΊjματαές εm)ρε�ες Χαράς ε(να� φύσε� ό�αφopεηκές επε�-� " " � " Π OΊj πpoεpxoντα� απο α�ηα oιαφOpεηΚΊjς φυσΊjς. αρο-μο(ως, Ίj συνα�σθΊjμαηκ� εm)ρε�α ΤΊjς ΛύΠΊjς που προέpxετα� από ένα αντ�κε(μενo ε(να� φύσει ό�αφopεηκ� από ΤΊj ΛύΠΊj που πpoέpxετα� από ένα άλλο α(τω· κάτ� που πpέπε� να εννo�σoυμε επ(σΊjς γ�α ΤΊjν Α γάΠΊj, το Μ(σος, το Φόβο, ΤΊjν Aμφ�θυμ(α, κτλ: και επομένως υπάρχουν αναγκα(α τόσα ε(όΊj Χαράς, ΛύΠΊjς, AγάΠΊjς, Μ(σους, κτλ, όσα ε(να� τα ε(όΊj των ανηκειμένων από τα οπο(α εΠΊjpεαζόμαστε. Μα Ίj Eπ�θυμ(α ε(ναι Ίj (ό�α Ίj

" , θ ' θ ' λλ β ' oυσ�α ΊjΤO� Ίj φυσΊj κα ενος, κα οσον συ αμ ανετα� ως καθop�σμένΊj από oπωαό�πoτε όεόOμένΊj κατάστασ� ΤΊjς να ενεp�σε� κάη (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 9

, ) ' , ' Υ θ ' , 1;: τουτου . αρα, καταπως εΠΊjpεα�ετα� κα εν ας απο ει..,ω-τεp�κά α(τ�α με το τάόε � το όε(να ε(όος Χαράς, ΛύΠΊjς, AγάΠΊjς, Μ(σους, κτλ, τoυτέστ�ν καταπώς φτάνε� Ίj φύσΊj του σΤΊj μ�α � ΤΊjν άλλΊj κατάστασΊj, Ίj Eπ�θυμ�α του θα ε�να� κάθε φορά άλλΊj κα� Ίj φύσΊj μ�ας Eπ�θυμ�ας ε�να� αναγκα�o να ό�αφέpε� από ΤΊj φύσΊj μ�ας άλλΊjς μονάχα όσο ό�αφέpoυν μεταξύ τους o� συναωθΊjμαηκές εm)ρε�ες από τ�ς οπο(ες πpoέpxετα� καθεμ�ά. Έτσ� υπάρχουν τόσα ε�όΊj Eπ�θυμίας όσα είνα� τα είόΊj ΤΊjς Χαράς, ΤΊjς ΛύΠΊjς, ΤΊjς AγάΠΊjς, κτλ, κα� συνεπώς (σύμφωνα με όσα έχουν δειχτεί ήδη) όσα είνα� τα είόΊj

, , , ζ ' των ανηκειμενων απο τα οποια εΠΊjpεα ομαστε. αΕ.Δ.

Η Θ Ι Κ Ι-Ι

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ανάμεσα στα είό-η των συνα�σθ-ημαηκών εΠΊJρε�ών, τα ' ( ' ττ ' ) ' , , οπωα κατα την προηγ. 1 1ΡΟΤ. πρεπε� να ε�να� πα-

μπολλα, σ-ημανηκά είνα� -η Τρυφ-ηλ6τ-ητα, -η Μεθοκοπία, -η Λαγνεία, -η Φ�λαργυρία κα� -η Φ�λoόoξία, που όεν , , , Α ' ' Ε θ ' ' ζ ε�να� παρα εννo�ες γαπ-ης -η π� υμ�αζ ω oπo�ες Ec."YJ-

γουν τ-η φυσ-η καθεμ�άς απ6 αυτές ης συνα�σθ-ημαηκές επ�ρε�ες μέσω των ανηκεψένων στα οποία αναφέροντα�. Δ�6τ� με τους 6ρους Τ ρυφ-ηλ6τ-ητα, Μεθοκοπία, Λαγνεία, Φ�λαργυρία κα� Φ�λoόoξία όεν εννοουμε τίποτε άλλο απ6 τψ άμετρ-η Αγάπ-η � Eπ�θυμία γ�α

, , ' λ ' � ' ζ Ε λ ' συμπoσ�α, ποτο, συνoυσ�α, π ουτο κα� oOc."cx. π�π εον, αυτές o� συνα�σθ-ημαηκές επ�ρε�ες, καθ6σον ης ό�ακρίνουμε απ6 τ�ς άλλες μέσω μ6νου του ανηκεψένου στο οποίο αναφέρoντα�, όεν έχουν αντίθετο. Δ�6τ� -η Σωφροσυν-η τ-ην οποία ανηπαραθέτουμε συν�θως στ-ην Τ ρυφ-ηλ6τ-ητα, -η N-ηφαλ�6τ-ητα τ-ην οποία αντ�παραθέτουμε συ�θως στ-η Μεθοκοπία, κα� -η Α γν6τ-ητα τ-ην οποία ανηπαραθέτουμε συν�θως στ-η Λαγνεία, όεν είνα� συνα�σθ-ημαηκές επ�ρε�ες, �τo� πάθ-η' αλλά ό-ηλώνουν μ�α όυναμ-η τ-ης Ψυx�ς που μετρ�άζε� αυτές τ�ς συνα�σθ-ημαηκές επ�ρε�ες. Όσο γ�α τα υπ6λo� πα είό-η

θ ' , � , ζ ' συνα�σ -ηματ�κων εΠ'l)ρε�ων, οεν μπορω να τα Ec."YJΎYJ-� ' ( � " "'� , σω εοω επεω-η ε�να� τοσα οσα τα εω-η των ανηκε�με-

) , " , Δ ' , νων ουτε, αν μπορουσα, ε�να� αναγκαω. ωτ� γ�α αυτο στο οποίο στοχεύουμε, ό-ηλαό� γ�α να καθορίσουμε τ-ην �σxυ των συνα�σθ-ημαηκών εΠΊJρε�ών κα� τ-η όυναμ-η του Π νευματος πάνω τους, μας αρκεί να έχουμε έναν γεν�κ6 oρ�σμ6 καθεμ�άς συνα�σθ-ημαηκ�ς επ�ρε�ας.

3ΙΟ


Μας αρκεί, λέω, να κατανo�σoυμε τις κοινές ιόιότ'ητες των συναισθηματικών εΠΎJpειών και του Πνεύματος για να μπορέσουμε να καθορίσουμε ποια και πόση είναι η όύναμη του Πνεύματος στο μετριασμό και τrιν καταστoλ� των συναισθηματικών εΠΎJρειών. Έτσι, παρότι υπάρχει μεγάλη όιαφορά ανάμεσα στην τάόε και τη όείνα συναισθηματικ� επ�pεια Aγάπrις, Μίσους, � Επιθυμίας, π.χ. ανάμεσα στην Αγάπη προς τα τέκνα και την Αγάπη προς τη γυναίκα, ωστόσο όεν αξίζει τον κόπο να γνωρίσουμε αυτές τις όιαφορές και να ανιχνεύσουμε περαιτέρω τη φύση και την προέλευση των συναισθηματικών εΠΎJρειών.


Μια τυχούσα συναισθηματική επήρεια καθενός ατόμου διαφωνεί τόσο με τη συναισθηματική επήρεια ενός άλλου όσο διαφέρει η ουσία του ενός από την ουσία του άλλου.


Τ ι Π Ι Ι ι ΑΙ;: ι ουτη η ροταση καταφαινεται μεσω του ι.., ιωματος 1, το οποίο όες μετά το Λ�μμα 3 του Σχολίου της Π ρότασης 13 του μέρους 2. Παρά ταύτα θα την αποόείξουμε μέσω των ορισμών των τριών πρωταρχικών συναισθηματικών επηρειών.

Όλες οι συναισθηματικές ε�pειες αναφέρονται στην Επιθυμία, τη Χαρά � τη ΛύΠΎJ, όπως όείχνουν οι ορισμοί τους, τους οποίους όώσαμε. Μα η Επιθυμία είναι η ίόια η φύσrι �τoι η ουσία καθενός (βλ. τον Ορ. της στο Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου) · άρα η Επιθυμία καθενός

3ΙΙ

Η Θ Ι Κ Η

ατόμου όιαφωνεί τόσο με τψ Επιθυμία ενός άλλου όσο όιαφέρει ΊJ φύσΊJ �τoι ΊJ ουσία του ενός από ΤΊJν ουσία του άλλου. Έπειτα ΊJ Χαρά και ΊJ ΛύΠΊJ είναι πάθΊJ με τα οποία ΊJ όύναμΊJ �τoι ΊJ προσπάθεια καθενός να εμ-

ι ι � Ι Ι Ι , μεινει στο ειναι του αυ�ανεται ΊJ μειωνεται, επικουρει-ται � καταστέλλεται (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου μαζί με το Σχόλ. της). Μα με τις λέξεις «προσπάθεια να εμμείνει στο είναι του», καθόσον αναφέρεται στο Π νεύμα

Σ ι ι Ι 'Ο ζ και το ωμα συγχρονως, εννοουμε ΤΊJν ρε�ΊJ και ΤΊJν Επιθυμία (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 9 τούτου)· άρα ΊJ Χαρά και ΊJ ΛύΠΊJ είναι ΊJ ίόια ΊJ Επιθυμία �τoι ΊJ ΌρεξΊJ

θ ' ζ ' Ι Ι Ι ι κα οσον αυ�ανεται ΊJ μειωνεται, επικουρειται ΊJ κατα-'λλ ι ζ Ι Ι Ι ( ι 'δ στε εται απο ε�ωτερικα αιτια, τουτεστιν κατα το ι ιο

Σ 'λ. ) ι ι � ι θ ι ι χο ειναι ΊJ ισια ΊJ φυσΊJ κα ενος και ως εκ τουτου ΊJ Χαρά � ΊJ ΛύΠΊj καθενός όιαφωνεί τόσο με ΤΊJ Χαρά � ΤΊJ ΛύΠΊj ενός άλλου όσο όιαφέρει ΊJ φύσΊJ �τoι ΊJ ουσία του ενός από ΤΊJ φύσΊJ �τoι ΤΊJν ουσία του άλλου, και συνεπώς μια τυχούσα συναισθΊJματικ� επ�ρεια καθενός ατόμου όιαφωνεί τόσο με ΤΊJ συναισθΊJματικ� ε�ρεια ενός άλλου, κτλ. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από εόώ έπεται ότι οι συναισθΊJματικές επ�ρειες των ι Ψ λ ' ' λ ( Ι Ι ι εμ υχων που εγονται α ογα αφοτου γνωρισαμε πραγ-ματι ΤΊJν πρoέλευσΊJ του Πνεύματος όεν μπορούμε να αμφιβάλλουμε πια ότι τα ζώα αισθάνονται) όιαφέρουν τόσο από τις συναισθΊJματικές επ�ρειες των ανθρώπων όσο όιαφέρει ΊJ φύσΊJ τους από ΤΊJν ανθρώπινΊJ φύσΊJ. Ωθείται μεν και ο ίππος και ο άνθρωπος από ΤΊJ Λαγνεία ΤΊJς αναπαραγω�ς μα ΊJ μεν είναι ιππικ� Λα-

312


γνεΙα ενώ Ύ) 8ε ανθρώπινΎ). ΠαρομοΙως, οι ΛαγνεΙες και οι Ορέξεις των εντόμων, των ψαριών και των ΠΤΎ)νών πρέπει να εΙναι 8ιαφορεηκές. Έτσι, παρότι το κάθε Ι ζ Ι Ι Ι ατομο ει αρκουμενο σΤΎ)ν οποια φυσΎ) του και ευφραι-ι ι Ι Ι Ι ζ Ι Ι νομενο απο αυΤΎ)ν, ωστοσο εκεινΎ) Ύ) ωΎ) σΤΎ)ν οποια

αρκεΙται καθένα και από ΤΎ)ν οποΙα ευφραΙνεται 8εν εΙναι τΙποτε άλλο από ΤΎ)ν ι8έα �τoι ΤΎ)ν Ψυx� [Anima] αυτού του ατόμου, και ως εκ τούτου Ύ) ευφροσύνΎ) του ενός 8ιαφωνεΙ φύσει με ΤΎ)ν ευφροσύνΎ) ενός άλλου μονάχα όσο 8ιαφέρει Ύ) ουσΙα του ενός από ΤΎ)ν ουσΙα του άλλου. Τέλος, από ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γούμενΎ) Π ρότασΎ) έπεται ότι Ύ) ευφροσύνΎ) από ΤΎ)ν οποΙα καθο8Ύ)γεΙται π.χ. ο μέθυσος 8εν απέχει επΙσΎ)ς λΙγο από ΤΎ)ν ευφροσύνΎ) από τψ οποΙα 8ιακατέχεται ο Φιλόσοφος, πράγμα που θέλΎ)σα να επισΎ)μάνω ε8ώ εν παρό8ω. Αυτά για ης συναισθΎ)ματικές ε�ρειες που αναφέρονται στον άνθρωπο καθόσον πάσχει. Απομένει να προσθέσω λΙ γα για όσες αναφέρονται σε αυτόν καθόσον ενεργεΙ


Πέρα από τη Χαρά και την Επιθυμία που είναι πάθη, υπάρχουν άλλες συναισθηματικές επήρειες Χαράς και Επιθυμίας που αναφέρονται σε μας καθόσον ενεργούμε.


Όταν το Π νεύμα συλλαμβάνει τον εαυτό του και ΤΎ) � Ι Ι Ι Ι ( Ι Π Ι r:: 3 ουναμΎ) ενεργειας του, χαφεται κατα την ροτ. J

Ι ) Ι Π Ι 'ζ Ι τουτου : ομως το νευμα ενατενι ει αναγκαια τον ε-Ι Ι λλ β ' λ θ Ι Ι Ι αυτο του οταν συ αμ ανει μια α Ύ) Ύ) Ύ)ΤΟΙ ταφιασΤΎ)

313

Η Θ Ι Κ Η

ιόέα (κατά την Πρότ. 43 του μέρ. 2) . Μα το Π νεύμα συλλαμβάνει ορισμένες ταιριαστές ιόέες (κατά το Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) : Άρα χαίρεται επίσ1)ς καθόσον συλλαμβάνει ταιριαστές ιόέες, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 1 τούτου) καθόσον ενεργεΙ Έπειτα το Πνεύμα προσπαθεί να εμμείνει στο είναι του τόσο καθόσον έχει σαφείς και όιακριτές ιόέες όσο και καθόσον έχει συγκεχυμένες (κατά την Πρότ. 9 τούτου): Μα με τον όρο προσπάθεια εννοούμε Τ1)ν Επιθυμία (κατά το ίδιο Σχόλ. ) · άρα 1) Επιθυμία αναφέρεται επίσ1)ς σε μας καθόσον νοούμε, �τoι (κατά την Πρότ. 1 τούτου) καθόσον ενεργούμε. ο.Ε.Δ.


Ανάμεσα σε όλες τις συναισθηματικές επήρειες που αναφέρονται στο Πνεύμα καθόσον ενεργεί, δεν υπάρχουν κάποιες που να μην αναφέρονται στη Χαρά ή την Επιθυμία.


Όλες ο ι συναισθ1)ματικές επήρειες αναφέρονται σΤ1)ν Επιθυμία, Τ1) Χαρά � Τ1) ΛύΠΊ), όπως όείχνουν οι ορισμοί τους, τους οποίους όώσαμε. Με τον όρο ΛύΠΊ) όμως

, , � , ' . 1 , Π ' , εννοουμε οτι 1) συναμ1) σκεψ1)ς του νευματος μειωνε-ται � καταστέλλεται (κατά την Πρότ. 1 1 τούτου και το Σχόλ. της) ' ως εκ τούτου καθόσον το Πνεύμα λυπάται, 1) όύναμ� του να νοεί, τουτέστιν 1) όύναμ� του να ενεργεί, μειώνεται � καταστέλλεται (κατά την Πρότ. 1 τούτου) ' ως εκ τούτου καμιά συναισθ1)ματικ� επ�pεια ΛύΠ1)ς όεν μπορεί να αναφέρεται στο Π νεύμα καθόσον ενερ-

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ Ν Λ Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

γεί ' αλλά μονάχα συναισθΊ)ματικές επήρειες Χαράς και Επιθυμίας που (κατά την προηγ. Πρότ. ) , στο μέτρο αυτό επίσΊ)ς, αναφέρονται στο Π νεύμα. ο.Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όλες τις ενέργειες που έπονται από συναισθΊ)ματικές επήρειες που αναφέρονται στο Π νεύμα καθόσον νοεί τις αναφέρω σΤΊ)ν Aν�ρεία, ΤΊ)ν οποία �ιακρίνω σε Ευψυχία και ΓενναωφροσύνΊ). Διότι με τον όρο Ευψυχία εννοώ την Επιθυμία με την οποία καθένας προσπαθεί να συντηρεί το είναι του σύμφωνα με μόνες τις υπαγορεύσεις του λόγου. Ενώ με τον όρο Γενναιοφροσύνη εννοώ την Επιθυμία με την οποία καθένας προσπαθεί σύμφωνα με μόνες τις υπαγορεύσεις του λόγου να επικουρεί τους υπόλοιπους ανθρώπους και να συνάπτει φιλία μαζί τους. Έτσι σΤΊ)ν Ευψυχία αναφέρω τις ε-

, βλ ' 'λ ' νεργειες που απο επουν σΤΊ)ν ωφε εια μονο του ενερ-, Γ " βλ ' γουντος και σΤΊ) ενναωφροσυνΊ) οσες απο επουν ε-

πΙσΊ)ς σΤΊ)ν ωφέλεια του άλλου. Η ΣωφροσύνΊ) λοιπόν, Ί) ΝΊ)φαλιόΤΊ)τα και το θάρρος στους κιν�ύνoυς, κτλ, είναι εί�Ί) Ευψυχίας ενώ Ί) Μετρωπάθεια, Ί) Επιείκεια, κτλ, , ' � Γ ' Μ ' 'ζ ' 1:: ' ειναι εΙΟΊ) ενναιοφροσυνΊ)ς. ε τουτα νομ ι ω οτι ε<-,Ίj-

' � 1:: ' , , γΊ)σα και κατεσει<-,α μεσω των πρωτων αιτιων τους τις κύριες συναισθΊ)ματικές επ�ρειες και τις αμφιθυμίες που προέρχονται από ΤΊj σύνθεσΊj των τριών πρωταρχικών συναισθΊ)ματικών εΠΊjρειών, �Ίjλα�� ΤΊjς Επιθυμίας, ΤΊjς Χαράς και ΤΊjς ΛύΠΊjς. Από όπου γίνεται

, , Ι Ι ζ ι , εμφανες οτι ταρασσομαστε απο ε<-,ωτερικα αιτια με λλ " " β ' θ λ ' πο ους τροπους και οτι, οπως ακρι ως τα α ασσια

, � ' ζ " θ ' υσατα που ταρα ονται απο αντι ετους ανεμους, αμφι-

315

Η Θ Ι Κ Η

λ ι Ι Ι β ι τα αντευομαστε αγνοωντας την εκ ασΎj και ΤΎj μοιρα Μ ι Ι I � ζ Ι Ι μας. α ειπα οτι κατεσεΙι..,α μοναχα τις κυριες συ-

γκρούσεις ΤΎjς Ψυx�ς, και όχι όλες όσες μπορούν να ι

ζ Δ ι Ι I � � Ι Ι υπαρι..,ουν. ιοτι μεσω ΤΎjς ισ ιας οσου, ΤΎjν οποια ακο-λoυθ�σαμε παραπάνω, μπορούμε να οείξουμε εύκολα ότι Ύj Α γάΠΎj συζευγνύεται με ΤΎj Μετάνοια, ΤΎjν Υ ψΎjλoφρoσύ�, ΤΎjν Αιοώ, κτλ. Μάλιστα, από όσα ειπώθΎjκαν �OΎj πιστεύω ότι εοραιώνεται σαφώς για τον καθένα ότι οι συναισθΎjματικές ε�ρειες μπορούν να συντε-θ

ι ζ Ι Ι Ι Ι � ι ουν μεται..,υ τους με τοσους τροπους, και απο εσω να

προέλθουν τόσες ποικιλίες, ώστε να μΎjν μπορούν να καταμεΤρΎjθOύν. Αλλά για το στόχο μου αρκεί να έχουμε απαριθμ�σει μονάχα τις κυριότερες οιότι τα υπόλοιπα που παρέλειψα θα περ ιείχαν περισσότερΎj περιέργεια παρά ωφέλεια. Ωστόσο, για ΤΎjν Α γάΠΎj μένει ακόμα να σΎjμειωθεί ότι ενώ καρπωνόμαστε ένα πράγμα που ορε-θ ' β Ι Ι Ι Σ Ι Χ Ύjκαμε, συμ αινει συχνοτατα να αποκτα το ωμα

από αυτ� τψ κάρπωσΎj μια νέα κατάστασΎj, από ΤΎjν οποία καθορίζεται αλλιώς, και να οιεγείρονται σε αυτό εικόνες άλλων πραγμάτων, και συγχ.ρόνως να αρχίζει το Π νεύμα να φαντάζεται άλλα και να επιθυμεί άλλα. Π .χ., όταν φανταζόμαστε κάτι που απολαμβάνουμε συν�θως ΤΎj γεύσΎj του, επιθυμούμε να το καρπωθούμε, OΎjλαO� να το καταναλώσουμε. Μα ενόσω το καρπωνόμαστε το στομάχι γεμίζει και το Σώμα αλλάζει κατάστασΎj. Αν λοιπόν στο Σώμα που οιατωεται τώρα αλλιώς, επειo� Ύj ίοια Ύj τρoφ� είναι παρούσα, υποθαλφθεί Ύj εικόνα αυτ�ς ΤΎjς τρoφ�ς και συνεπώς και Ύj προσπάθεια �τoι Ύj Επιθυμία να ΤΎjν καταναλώσουμε, αυτ� τψ Επιθυμία �τoι τψ προσπάθεια αντιστρατεύεται εκεί�

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Ι Σ Θ Η λ-Ι Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Ίj νέα κατάστασΊj και συνεπώς Ίj παρουσία ΤΊjς τρoφ�ς ΤΊjν οποία oρεxθ�καμε θα είναι μισΊjΤ�, και αυτό είναι που καλούμε Βαρεμάρα και Σι χασιά. Όσο για τους

1:: ' ' Σ ' ε�ωτερικoυς εΠΊJρεασμOυς του ωματος που παραΤΊj-ρούνται στις συναισθΊjματικές ετηρειες, όπως το τρεμούλιασμα, το χλώμιασμα, ο λυγμός, το γέλιο, κτλ, τους παρέλειψα επειό� αναφέρονται μόνο στο Σώμα χωρίς καμιά συσXέτισΊj με το Πνεύμα. Τέλος πρέπει να σΊjμειωθOύν ορισμένα για τους ορισμούς των συναισθΊjματικών εΠΊJρειών, τους οποίους για το λόγο αυτό θα επαναλάβω εόώ με τάξΊj παρεμβάλλοντας ό,τι πρέπει να παραΤΊjΡΊjθεί για τον καθένα.


Τ Ώ Ν Σ ΥΝ Α Ι Σ Θ Η Μ ΑΤ Ι Κ Ώ Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ώ Ν

1 . Η Επιθυμία είναι Ίj ίόια Ίj ουσία του ανθρώπου καθόσον συλλαμβάνεται ως καθOρισμένΊj από oπoιoνό�πoτε όοθέντα εΠΊjρεασμό ΤΊjς να ενερ�σει κάτι.


Είπαμε παραπάνω, στο Σχόλιο ΤΊjς Π ρότασΊjς 9 τούτου , , Ε θ ' , ' 1:: , � του μερους, οτι Ίj πι υμια ειναι Oρε�Ίj με συνεΙOΊjσΊj

αυτ�ς Ίj όρεξΊj όμως είναι Ίj ίόια Ίj ουσία του ανθρώπου θ ' , θ ' , ' 1:: ' κα οσον ειναι κα oρισμενΊj να ενεργει οσα ε�υΠΊJρετoυν

ΤΊj συνΤ�ΡΊjσ� ΤΊjς. Αλλά τόνισα επίσΊjς στο ίόιο Σχόλιο ότι ανάμεσα σΤΊjν ανθρώπινΊj όρεξΊj και ΤΊjν Επιθυμία όεν αναγνωρίζω αλΊjθινά καμιά όιαφορά. Διότι είτε ο άνθρωπος έχει είτε όεν έχει συνείόΊjσΊj ΤΊjς όρε-� ι Ι ι t:' ι Ι Ι � Ίjς του, ωστοσο Ίj oρε� Ίj μενει μια και Ίj αυΤΊj' και ως εκ τούτου όεν θέλΊjσα να εξ Ίj�σω ΤΊjν Επιθυμία μέσω

317

Η Θ Ι Κ Η

Τ1jς όρεξΊ)ς για να μΊ) φανεί ότι 3ιαπράττω ταυτολογία' λλ ' , , " λ ' β α α πασχισα να ΤΊ)ν ορισω ετσι ωστε να περι α ω

όλες τις προσπάθειες ΤΊ)ς ανθρώπινΊ)ς φύσΊ)ς τις οποίες , " ξ β 'λ θ " σΊ)μαινουμε με τα ονοματα ορε Ί), ου Ί)σΊ), επι υμια Ί)

παρόρμΊ)σΊ). Θα μπορούσα πράγματι να πω ότι Ί) Επιθυμία είναι Ί) ί3ια Ί) ουσία του ανθρώπου καθόσον συλλαμβάνεται ως καθoρισμέVΊJ να ενεργ�σει κάτι' αλλά από αυτό τον ορισμό (κατά την Πρότ. 23 του μέρ. 2) 3εν θα έπετο ότι το Π νεύμα μπορεί να έχει συνεί3Ί)σΊ) ΤΊ)ς Επιθυμίας �τoι ΤΊ)ς όρεξ�ς του. Για να εμπλέξω λοι-

, , , , � , , ( πον το αιτιο αυΤΊ)ς ΤΊ)ς συνεΙΟΊ)σΊ)ς Ί)ταν αναγκαιο κα-τά την ίδια Πρότ. ) να προσθέσω καθόσον συλλαμβάνεται ως καθορισμένη από οποιονδήποτε δοθέντα επηρεασμό της, κτλ. Διότι με τις λέξεις «εΠΊ)ρεασμός ΤΊ)ς ανθρώπινΊ)ς ουσίας» εννοούμε oπoια3�πoτε κατάστασΊ)

, " " ' λλ β ' αυΤΊ)ς ΤΊ)ς ουσιας, ειτε ειναι εμφυΤΊ), ειτε συ αμ ανε-" ' Σ ' . 1 . ' ται μεσω μονου του καΤΊ)γΟΡΊ)ματος ΤΊ)ς κεψΊ)ς, ειτε

μέσω μόνου του καΤΊ)γoρ�ματoς ΤΊ)ς ΈκτασΊ)ς, είτε αναφέρεται τέλος σε καθένα από τα 3ύο συγχρόνως. Με το όνομα Επιθυμία λοιπόν εννοώ ε3ώ oπoιεσ3�πoτε προσπάθειες, παρoρμ�σεις, ορέξεις και βoυλ�ματα του ανθρώπου, που ποικίλλουν ανάλογα με τις ποικίλες καταστάσεις του ανθρώπου αυτού και όχι σπάνια είναι

, 'θ ξ ' , , θ ' τοσο αν τι ετα μετα υ τους ωστε ο αν ρωπος αγεται , � ξ ' , , και φερεται και οεν ερει προς τα που να στραφει .

2. Η Χαρά είναι μετάβασΊ) του ανθρώπου από μικρότεΡΊ) σε μεγαλύτεΡΊ) τελειόΤΊ)τα.

3. Η ΛύΠΊ) είναι μετάβασΊ) του ανθρώπου από μεγαλύτεΡΊ) σε μιχ.ρότερΊ) τελειόΤΊ)τα.

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ 1" Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ I Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν


Λέω μετάβασΎJ. Διότι ΎJ Χαρά 8εν είναι ΎJ ί8ια ΎJ τελειόΤΎJτα. Αν, πράγματι, ο άνθρωπος γεννιόταν με ΤΎJν

λ ' ' β ' θ ' τε εΙOΤΎJτα σΤΎJν οποια μετα αινει, α ΤΎJν κατειχε χω-ρίς συναισθΎJματικ� επ�ρεια Χαράς πράγμα που γίνεται εμφανές με σαφέστερο τρόπο βάσει ΤΎJς συναισθΎJματικ�ς ε�ρειας ΤΎJς ΛύΠΎJς, που ΤΎJς είναι αντωεΤΎJ. Διότι κανένας 8εν μπορεί να αρνΎJθεί ότι ΎJ ΛύΠΎJ έγκει-

' β ' λ ' , ται σε μετα ασΎJ σε μικρoτεΡΎJ τε εΙOΤΎJτα, και οχι σΤΎJν ί8ια ΤΎJ μικρότεΡΎJ τελειόΤΎJτα, εφόσον ο άνθρωπος 8εν 8ύναται να λυΠΎjθεί καθόσον μετέχει κάποιας τελειόΤΎJτας. Ούτε μπορούμε να πούμε ότι ΎJ ΛύΠΎJ έγκειται σε στέΡΎJσΎJ μεγαλύτεΡΎJς τελειόΤΎJτας 8ιότι ΎJ στέΡΎJσΎJ 8εν είναι τίποτα' ενώ ΎJ συναισθΎJματικ� επ�ρεια ΤΎJς ΛύΠΎjς είναι ένα ενέργΎJμα που για το λόγο αυτό 8εν μπορεί να είναι τίποτε άλλο από το ενέργΎJμα ΤΎJς με-

' β ' λ ' ' " τα ασΎJς σε μικρoτεΡΎJ τε εΙOΤΎJτα, τουτεστιν ενα ενερ-γΎJμα με το οποίο ΎJ 8ύναμΎJ ενέργειας του ανθρώπου μειώνεται � καταστέλλεται (βλ. το Σ χόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου). Όσο για τους ορισμούς ΤΎJς IλαρόΤΎJτας, του Γαργαλισμού, ΤΎJς Μελαγχολίας και του Άλγους, τους παραλεί πω επει8� αναφέρονται μάλλον στο Σώμα και 8εν είναι παρά Eί8ΎJ Χαράς � ΛύΠΎjς.

4. Ο Θαυμασμός είναι μια φανταστικ� παράστασΎJ κάποιου πράγματος σΤΎJν οποία το Π νεύμα μένει προσΎJλωμένo επει8� αυτ� ΎJ ενικ� φανταστικ� παράστασΎJ 8εν έχει καμιά σύν8εσΎJ με τις υπόλοιπες. Βλ. την Πρότ. 52 μαζί με το Σχόλ. της.

319

Η Θ Ι Κ Η


Δείξαμε, στο Σχόλιο της Π pότασΊJς 18 του μέρους 2, πo�α είνα� ΊJ α�τία που το Π νεύμα πέφτε� αμέσως από

, " 'ψ " λλ ΤΊJν ενατεν�σΊJ ενος πραγματος σΤΊJ σκε ΊJ ενος α ου, oΊJλαo�, επε�o� o� ε�κόνες αυτών των πραγμάτων είνα� συναρθρωμένες κα� τακτoπo�ΊJμένες μεταξύ τους έτσ� ώστε ΊJ μ�α να ακολουθεί τψ άλλΊJ, κάτ� που οεν ούνατα� να συλλΊJφθεί όποτε ΊJ εικόνα του πράγματος είνα� κα�νoύpγ�α· αλλά το Π νεύμα θα καθΊJλωθεί σΤΊJν ενατέν�σΊJ αυτού του πράγματος ωσότου καθop�στεί από άλλα αίτ�α να σκεφτεί άλλα πράγματα. Έτσ� ΊJ φανταστ�κ� παpάστασΊJ ενός κα�νoύpγ�oυ πράγματος, θεωpΊJμένΊJ στον εαυτό ΤΊJς, είνα� ΤΊJς ίo�ας φύσΊJς με ης υ-

'λ ζ ' " � λ ' πο o�πες κα� εc.,α�ηας αυτου εγω οεν συγκατα εγω τον Θ ' θ ' " βλ ' � αυμασμο στ�ς συνα�σ ΊJματικες εΠΊjpε�ες ουτε επω γ�ατί να το κάνω, εφόσον αυτός ο πεp�σπασμός του Πνεύματος οεν πpoέpχετα� από κανένα θεηκό αίτιο που θα πεp�σπoύσε το Π νεύμα από τα άλλα πράγματα· αλλά μονάχα από το ότ� λείπε� ΊJ α�τία γ�α ΤΊJν οποία το Π , θ 'ζ , , " νευμα κα op� ετα� απο ΤΊJν ενατεν�σΊJ ενος πραγμα-τος να σκεφτεί άλλα.

Αναγνωρίζω λo�πόν μονάχα τpε�ς (όπως τόνισα στο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 τούτου) πρωταρχικές � πρωτεύουσες συνα�σθΊJματικές ε�pε�ες, oΊJλαo� ΤΊJ Χαρά, ΤΊJ ΛύΠΊj κα� ΤΊJν Eπ�θυμία, κα� ΊJ α�τία που έκανα λόγο γ�α τον Θαυμασμό οεν είνα� άλλΊJ παρά επε�o� ορισμένες συνα�σθΊJμαηκές επ�pε�ες, που απορρέουν από τ�ς τpε�ς πpωταpχ�κές, είθ�στα� να τ�ς oΊJλώνoυν συν�θως με άλλα ονόματα όταν αναφέpoντα� σε αντικείμενα που

320


θαυμάζουμε' λόγος που με παρακ�νεΙ εξΙσου να επ�συνάψω εοώ τον oρ�σμό της ΚαταφρόνYjσYjς.

S. Η ΚαταφρόνYjσYj εΙνα� μ�α φανταστ�κ� παράστα-, , " ζ Π ' σΥ) καποωυ πραγματος Yj oπo�α αγγ� ε� το νευμα

τόσο λΙ γο ώστε, από ΤYjν παρουσΙα του πράγματος, Π ' , ' ζ , το νευμα παρακ�νε�τα� να φαντα ετα� περ�σσoτερo

όσα οεν εΙνα� στο Ιo�o το πράγμα παρά όσα εΙνα� σε αυτό. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. S2 τούτου.

ΠαραλεΙπω εοώ τους oρ�σμoύς του Σεβασμού κα� ΤYjς Υ ΨYjλοφροσύνYjς επε�o�, από όσο ξέρω, οεν υπάρχουν συνα�σθYjματαές ε�ρε�ες που να αντλούν το όνομά τους από αυτά.

6. Η AγάΠYj εΙνα� Χαρά συνοοευόμενΥ) από ΤYjν �oέα Ι ζ Ι ι ενος εc..,ωτεραου α�τωυ.


Α ' Ο ' 1: ' " , υτος ο ρ�σμoς εc.., Yjγε� αρκετα σαφως ΤYjν oυσ�α ΤYjς Α γάΠYjς ενώ ο oρ�σμός των Συγγραφέων, που ορΙζουν ΤYjν Αγάπη ως τη βούληση του αγαπώντος να συζευχθεί με το αγαπώμενο πράγμα, εκφράζε� όχ� ΤYjν ουσΙα ΤYjς Α γάΠYjς αλλά μ�α �ο�όΤYjτά ΤYjς, κα� επε�o� o� ΣυγγραφεΙς οεν ο�ερεύνYjσαν επαρκώς ΤYjν ουσΙα ΤYjς Α γάΠYjς οεν μπόρεσαν να έχουν σαφ� έννοια ούτε γ�α

, � , , � , ' ψ ' , αυΤΥ) ΤYjν ωωΤYjτα, κα� απο εσω προεκυ ε oτ� o� πα-ντε ς έκρ�ναν τον ορωμό τους παντελώς ασαφ�. ΣYjμε�ωτέoν εντoύτo�ς πως όταν λέω ότ� εΙνα� μ�α �ο�ότYjτα του αγαπώντος το να έχε� ΤΥ) βούλYjσYj να συζευχθεΙ

, , , β ' λ � με το αγαπωμενο πραγμα, με τον ορο ου YjcrYj σεν εν-, " β ' λ Ψ " νοω μ�α συνα�νεσY) Yj μ�α ου ευσΥ) ΤYjς υΧYjς, Yjτο� μ�α

321

Η Θ Ι Κ Η

ελεύθεΡΎ) απόφασΎ) (όιότι σΤΎ)ν Π ρότασΎ) 48 του μέρους 2 � ' 1: ' " , λ ) ' απoσει�αμε οτι αυτο ειναι επιπ αστο , ουτε καν ΤΎ)ν Επιθυμία να συζευχθεί με το αγαπώμενο πράγμα όταν αφίσταται � να εμμείνει σΤΎ)ν παρουσία του όταν παρΙσταται ' όιότι Ύ) αγάΠΎ) μπορεΙ να συλλΎ)φθεΙ όΙχως ΤΎ) μεν � ΤΎ) όε Επιθυμία: αλλά με τον όρο βούλΎ)σΎ) εννοώ ΤΎ)ν ΙκανΟΠΟΙΎ)σΎ) που εΙναι στον αγαπώντα λόγω ΤΎ)ς παρουσΙας του αγαπώμενου πράγματος, από ΤΎ)ν οποΙα Ύ) Χαρά του αγαπώντος ενόυναμώνεται � τουλάχιστον υποθάλπεται.

7. Το ΝΗσος εΙναι ΛύΠΎ) συνοόευόμενΎ) από ΤΎ)ν ιόέα ι ζ Ι ι ενος ε�ωτερικoυ αιτωυ.


Όσα πρέπει να σΎ)μειωθούν εόώ γΙνονται εύκολα αντιλΎ)πτά βάσει όσων λέχθΎ)καν σΤΎ)ν Eπεξ�γΎ)σΎ) του ΠΡΟΎ)γούμενου Ορισμού. Βλ. επιπλέον το Σ χόλ. της Πρότ. 13 τούτου.

8. Η ΚλΙσΎ) είναι Χαρά συνοόευόμενΎ) από ΤΎ)ν ιόέα , , Ι Ι β β , , καποιου πραγματος που ειναι κατα συμ ε Ύ)κος αιτιο

Χαράς. 9. Η Aπoστρoφ� εΙναι ΛύΠΎ) συνοόευόμενΎ) από ΤΎ)ν

� " , " β β , Ισεα καποωυ πραγματος που ειναι κατα συμ ε Ύ)κος αΙτω ΛύΠΎ)ς. Περί αυτών βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 15

ι τουτου. 10. Η ΑφοσΙωσΎ) εΙναι ΑγάΠΎ) προς αυτόν που θαυ

μάζουμε.

322



Ο Θαυμασμός προέρχεται από το καινοφανές του πράγματος, όπως �εΙζαμε στ-ψ Π ρότασΎ) 52 τούτου. Α λ ' , ζ ' " θ ν οιπον τυχει να φαντα ομαστε συχνα αυτο που αυ-μάζουμε, θα πάψουμε να το θαυμάζουμε' και ως εκ

' βλ " θ " τουτου επουμε οτι Ύ) συναισ Ύ)μαΤΙΚΎ) εΠΎ)ρεια ΤΎ)ς ΑφοσΙωσΎ)ς εκφυλΙζεται εύκολα σε απλ� Α γάΠΎ).

1 1 . Ο Χλευασμός εΙναι Χαρά προερχόμενΎ) από το ' ζ Ι Ι Ι / οτι φαντα ομαστε πως σε ενα πραγμα που μισουμε ενυπάρχει κάτι που καταφρονούμε.


Καθόσον καταφρονούμε το πράγμα που μισούμε, του αρνούμαστε ΤΎ)ν ύπαρζΎ) (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 52

τούτου) και (κατά την Πρότ. 20 τούτου) χαιρόμαστε. Αλλά από ΤΎ) στιγμ� ωστόσο που υποθέτουμε ότι ο , θ " λ ' ζ ' , , αν ρωπος μισει αυτο που το Χ ευα ει, επεται οτι αυΤΎ) Ύ) Χαρά �εν εΙναι στέρ εΎ). Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 47

, τουτου.

12. Η EλπΙ�α εΙναι ασταθ�ς Χαρά προερχόμενΎ) από ΤΎ)ν ι�έα ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος για ΤΎ)ν επέλευσΎ) του οποΙου αμφιβάλλουμε κάπως.

13. Ο Φόβος εΙναι ασταθ�ς ΛύΠΎ) προερχόμενΎ) από ΤΎ)ν ι�έα ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος για ΤΎ)ν επέλευσΎ) του οποΙου αμφιβάλλουμε κάπως. Περί αυτών βλ. το Σχόλ. 2 της Πρότ. 18 τούτου.

Η Θ Ι Κ Η


Απ6 αυτους τους oρ�σμoυς έπετα� 6τ� όεν υπάρχε� Ελπίόα χωρίς Φ6βο ούτε Φ6βος χωρίς Ελπίόα. Όποως αγκ�στρώνετα� πράγματ� σΤΊjν Ελπίόα κα� αμφ�βάλλε� γ�α ΤΊjν επέλευσΊj εν6ς πράγματος, υπoτωετα� 6τ� φαντάζετα� κάτ� που απoκλείε� ΤΊj μελλoντ�κ� υπαρζΊj

, , λ ' ( , Π ' του πραγμαΤΟζ ως εκ τουτου υπατα� κατα την Ι lΡΟΤ.

19 τούτου) κα� συνεπώς, ενώ αγκ�στρώνετα� σΤΊjν Ελπίόα, φoβάτα� μ�πως το πράγμα όεν επέλθε�. Ενώ

θ ' , , , Φ ' β , , αντ� ετως oπo�oς ε�να� μεσα στο ο ο, τoυτεστ�ν 0-

ποως αμφ�βάλλε� γ�α ΤΊjν επέλευσΊj εν6ς πράγματος , ' ζ " λ ' που το μ�σε�, φαντα ετα� επ�σΊjς κατ� που αποκ ε�ε�

ι ζ Ι Ι Ι ( , ΤΊjν υπαρι" Ίj αυτου του πραγμαΤΟζ ως εκ τουτου κατα π ' 20 Ι ) , " την Ι lΡ ΟΤ. τουτου χαιρετα� κα� συνεπως εχε� ΤΊjν

Ελπίόα 6τ� όεν θα επέλθε�.

1 4. Η Σ�γoυρ�ά είνα� Χαρά προερχ6μενΊ) απ6 ΤΊjν �όέα εν6ς μελλoντ�κoυ � παρελθoντ�κoυ πράγματος γ�α

" θ ' , β λ' το οποω εχε� αρ ε� Ίj α�τ�α αμφ� ο �ας. 15. Η Aπελπ�σία είνα� ΛύΠΊj προερχ6μενΊ) απ6 ΤΊjν

�όέα εν6ς μελλoντ�κoυ � παρελθoντ�κoυ πράγματος γ�α " θ ' , β λ' το οποω εχε� αρ ε� Ίj α�τ�α αμφ� ο �ας.


Έτσ� απ6 ΤΊjν Ελπίόα πρoέρχετα� Ίj Σ� γoυρ�ά, κα� απ6 το Φ6βο Ίj Aπελπ�σία, 6ταν αί ρετα� Ίj α�τία αμφ�βoλίας γ�α ΤΊjν επέλευσΊj του πράγματος, κάτ� που είνα� όυνα-

, � " θ ' ζ " τον επε�OΊj ο αν ρωπος φαντα ετα� oτ� παριστατα� το παρελθoντ�κ6 � το μελλoντ�κ6 πράγμα κα� το ενατενί-

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ' Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

ζε� ως παρoντ�κό· � επε�ό� φαντάζετα� άλλα που απο-λ / / ζ / / ζ Κ εωυν ΤΥ)ν uπαρc."Υ) των πραγματων που τον ερ�c."αν

β λ/ Δ / / 11- / / σΤΥ)ν αμφ� ο �α. ωτ�, οσο κ� αν σεν μπορουμε ποτε / β /β /λ / να εψαστε ε αω� γ�α ΤΥ)ν επε ευσΥ) των εν�κων πραγ-

μάτων (κατά το Πόρο της Πρότ. 31 του μέρ. 2) , ωστόσο εΙνα� όυνατόν να μΥ)ν αμφ�βάλλoυμε γ�α ΤΥ)ν επέλευσ� τους. ΔεΙξαμε πράγματ� (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 49 του μέρ. 2) ότ� άλλο εΙνα� να μΥ)ν αμφ�βάλλoυμε γ�α ένα

/ / λλ / β β / / πραγμα κα� α ο να εχουμε ε α�oτY)τα γ�α αυτο· κα� ως εκ τουτου εΙνα� όυνατόν να εΠΥ)ρεαστουμε από ΤΥ)ν ε�κόνα ενός παρελθoντ�κoυ � μελλονταου πράγματος με ΤΥ)ν ίό�α συνα�σθY)ματ�κ� ε�ρε�α Χαράς � ΛύΠΥ)ς

/ ζ ' Ι Ι ι με ΤΥ)ν oπo�α εΠΥ)ρεα ομαστε απο ΤΥ)ν εαονα ενος πα-/ / / 11- /ζ Π / ρoντ�κoυ πραγματος, οπως αποσε�c."αμε σΤΥ)ν ροτασΥ)

18 τουτου, ΤΥ)ν οποία όες μαζί με τα Σxόλ�ά ΤΥ)ς.

16. Η ΕυφροσύνΥ) είνα� Χαρά συνοόευόμενΥ) από ΤΥ)ν �όέα ενός παρελθoντ�κoυ πράγματος που ε�λθε παρ' ΕλπΙόαν.

1 7. Η τυΨΥ) είνα� ΛύΠΥ) συνοόευόμενΥ) από ΤΥ)ν �όέα ενός παρελθοντικου πράγματος που ε�λθε παρ' ΕλπΙόαν.

18. Η Συμπόν�α εΙνα� ΛύΠΥ) συνoόεuόμενY) από ΤΥ)ν �όέα ενός κακου που ε�λθε σε έναν άλλο τον οποΙο φανταζόμαστε όμo�ό μας. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 22 και το Σχόλ. της Πρότ. 27 τούτου.


Ανάμεσα σΤΥ) Συμπόν�α κα� ΤΥ)ν Πονοψυχία φαίνετα� να μΥ)ν υπάρxε� καμ�ά ό�αφoρά, εκτός ίσως ότ� Υ) Συ-

Η Θ Ι Κ Η

μπ6ν�α αφορά μ�α εν�κ� συνα�σθΊ)ματα� ε�pε�α ενώ Ί) Πονοψυχ,Ια μ�α έξΊ) αυτ�ς.

19. Η Eύνo�α εΙνα� AγάΠΊj προς κάποιον που ευεργέΤΊ)σε έναν άλλο.

20. Η ΑγανάΚΤΊ)σΊ) εΙνα� ΜΙσος προς κάπo�oν που κακοποΙ ησε έναν άλλο.

Ε Π Ε Ξ Η Γ Η Σ Ι Ι

� I Ι β ' , Ι Ι ι �εpω oτ� ασε� της κo�νης χ,ΡΊ)σΊ)ς αυτα τα ονοματα σΊ)μαΙνουν άλλο. Αλλά πp6θεσ� μου όεν εΙνα� να εξΊ)-

ι ι λ ' l: λλ ' ι γΊ)σω τη σΊ)μασ�α των ε�εων α α ΤΊ) φυση των πραγ-μάτων κα� να τα όηλώσω με λέξε�ς που η σΊ)μασΙα

ι ι β ' Ι � β ι τους, την oπo�α εχ,ουν ασε� της χ,ρησΊ)ς, σεν αντ� α�νε� εντελώς στη σΊ)μασΙα με ΤΊ)ν οποΙα θέλω να τ�ς χ,ρη-

Ι Ι Ι 1 1 Ι: 10 σιμoπo� Ί)σω, πραγμα που αpκε� να τoν�στε� απα�. σο γ�α το αΙτιο αυτών των συναωθΊ)ματ�κών εΠΊjpε�ών, όες το Π6p�σμα 1 ΤΊ)ς Πρ6τασης 27 κα� το Σχ,6λ�o ΤΊ)ς Π ρ6τασης 22 τούτου του μέρους.

21 . Η ΙπερεκτΙμΊ)σΊ) εΙνα� υπερτίμΊ)ση κάπo�oυ απ6 AγάΠΊj.

22. Η ΑπαξΙωση εΙνα� υποτΙμΊ)ση κάποιου απ6 ΜΙσος.


Έτσ� Ί) ΙπερεκτΙμΊ)ση εΙνα� αποτέλεσμα �τo� �ό�6ΤΊ)τα ΤΊ)ς AγάΠΊjς κα� η ΑπαξΙωσΊ) του ΜΙσους κα� ως εκ τούτου η Υπερεκτίμηση μπορεΙ να op�στεΙ επΙσης ως Αγάπη καθόσον επηρεάζει τον άνθρωπο έτσι ώστε να

326


υπερτιμά το αγαπώμενο πράγμα, και -η Απαξίωση αντιθέτως ως Μίσος καθόσον επηρεάζει τον άνθρωπο έτσι ώστε να υποτιμά το μισούμενο πράγμα. Περί αυτών βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 26 τούτου.

23. Ο Φθόνος εΙναι ΜΙσος καθόσον επ-ηρεάζει τον άνθρωπο έτσι ώστε να λυπάται για τ-ην ευτυχ,Ια του άλλου και αντιθέτως να ευφραΙνεται από το κακό του άλλου.

Ε Π Ε Ξ Ι Ι Γ Η Σ Η

Στο Φθόνο αντιτιΘεται κοινώς -η Πονοψυχ,Ια που επο-/ / / λ / Ι: / / μενως, παρα τ-η σ-ημασια τ-ης ε�-ης, μπορει να οριστει

ως εζ�ς.

24. Η Πονοψυχ,Ια εΙναι Αγάπ-η καθόσον επ-ηρεάζει τον άνθρωπο έτσι ώστε να ευφραΙνεται από το καλό του άλλου και αντιθέτως να λυπάται για το κακό του άλλου.


Όσο για το Φθόνο, βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 24 και το Σχόλ. της Πρότ. 32 τούτου. Αυτές εΙναι οι συναισθ-ηματικές ε�pειες Χαράς και Λύπ-ης που συνο3εύονται

/ � / / Ι: / / θ / απο Τψ ιοεα ενος ε�ωτεpικoυ πραγματος σαν κα αυτο / / β β / / Α / � / / / λλ -η κατα συμ ε -ηκος αιτιο. πο εοω περνω στις α ες

που συνο3εύονται από τ-ην ι3έα ενός εσωτερικού πράγματος σαν αΙτιο.

25. Η ΙκανοποΙ-ησ-η εΙναι Χαρά προερχ,όμεν-η από το / / θ /ζ / � / οτι ο αν ρωπος ενατενι ει τον εαυτο του και τ-η ουναμ-η ενέργειάς του.

Η Θ Ι Κ Η

26. Η Tαπειν6ΤΊjτα είναι ΛύΠΊj πρoεΡX6μεVΊj απ6 το , , θ 'ζ � " οτι ο αν ρωπος ενατενι ει ΤΊjν αουναμια ΊjΤOΙ ΤΊjν κα-χεξία του.


Η Ικανοποί ΊjσΊj αντιτίθεται σΤΊjν Τ απειν6ΤΊjτα καθ6σον με αυτ�ν εννοουμε μια Χαρά που προέρχεται απ6 το , 'ζ � , " λλ ' οτι ενατενι ουμε ΤΊj OυναμΊj ενεργειας μας α α κα-θ6σον με αυτ�ν εννοουμε επίσΊjς μια Χαρά συνοόευ6-

, � " ' ζ " μενΊj απο ΤΊjν ισεα καποιας πραι.., Ίjς που πιστευουμε οτι ΤΊjν κάναμε απ6 ελευθεΡΊj απ6φασΊj του Π νευματος,

, 'θ Μ ' " ζ

,

τοτε αντιτι εται σΤΊj ετανοια Ίj οποια ορι εται απο μας ως εξ�ς.

27. Η Μετάνοια είναι ΛύΠΊj συνoόευ6μενΊj απ6 ΤΊjν � " ' 1;:' ' " ισεα καποιας πραc.,Ίjς που πιστευουμε οτι ΤΊjν καναμε

απ6 ελευθεΡΊj απ6φασΊj του Π νευματος.


Δ ' 1;:' " θ ' εΙc.,αμε τα αιτια αυτων των συναισ Ίjματικων εΠΊj-

ρειών στο Σχ6λιο ΤΊjς Π p6τασΊjς 51 τουτου, στις Π ροτάσεις 53, 54 και 55 τουτou και στο Σχ6λιο ΤΊjς τελευταίας. Περί ΤΊjς ελευθεΡΊjς απ6φασΊjς του Π νευματος 6μως όες το Σχ6λιο ΤΊjς Π ρ6τασΊjς 35 του μέρους 2.

Αλλά εόώ αρμ6ζει να σΊjμειωθεί επιπλέον 6τι όεν είναι να απορείς που απ6 6λα εντελώς τα ενεργ�ματα που κατά ΤΊj συν�θεια καλουνται φαύλα έπεται ΛύΠΊj, και απ6 εκείνα που λέγονται ορθά, Χαρά. Δι6τι απ6 6σα ει πώθΊjκαν παραπάνω κατανοουμε ευκολα 6τι αυτ6

ζ ' , , ' � O ' εc.,αρταται πρωτιστως απο ΤΊjν εκπαισευσΊj. ι γονεις

328

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η 1\1 Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

�Yjλα��, oνει�Ιζoντας τα πρώτα απ6 τα παραπάνω και λoι�opώντας συχνά τα τέκνα τους για αυτά, και αντιθέτως προκρΙνοντας και επαινώντας τα �εύτεpα, κατορ-θ " ζ ' , ωνουν ωστε τα μεν να συ ευγνυονται με συγκινYjσεις ΛύΠYjς ενώ τα �ε με Χαράς. Π ράγμα που επιβεβαιώνεται επΙσYjς απ6 ΤYjν Ι�ια ΤYjν εμπεφΙα. Δι6τι Yj συν�θεια και Yj ΘΡYjσκεΙα �εν εΙναι Ι�ιες σε 6λους αλλά αντι-θ " "� , β 'β λ ετως, οσα στους μεν ειναι ιερα στους οε ειναι ε Yj α και 6σα στους μεν εΙναι τΙμια στους �ε εΙναι αισχρά. Καταπώς έχει εκπαι�ευτεΙ καθένας λοιπ6ν, μετανιώνει

ι ι ζ , Ι ι για καποια πραι., Yj Yj υπεΡYjφανευεται για αυτψ.

28. Η ΈπαρσΥ) εΙναι υπερτΙμYjσYj εαυτού απ6 αγάΠYj για τον εαυτ6 μας.


Η ΈπαρσΥ) λοιπ6ν �ιαφέpει απ6 ΤYjν ΥπεΡεκτΙμYjσYj θ ' � , , ' ζ , κα οτι Yj οευτεΡΥ) αναφερεται σε ενα εc.,ωτερικο αντι-

κεΙμενο ενώ Yj πρώΤΥ) στον Ι�ιo τον άνθρωπο που υπερτιμά τον εαυτ6 του. Εξάλλου, 6πως Yj ΥπεΡεκτΙμYjσYj εΙναι αποτέλεσμα � ι�ι6ΤYjτα ΤYjς AγάΠYjς, έτσι Yj Έπαρση εΙναι αποτέλεσμα � ι�ι6ΤYjτα ΤYjς ΦιλαυτΙας που για το λ6γο αυτ6 μπορεΙ επΙσYjς να οριστεΙ ως Αγάπη εαυτού ήτοι Ικανοποίηση καθόσον επηρεάζει τον άνθρωπο έτσι ώστε να υπερτιμά τον εαυτό του (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 26 τούτου). Aυτ� Yj συναισθYjματικ� επ�pεια �εν έχει αντιθετο. Δι6τι κανένας �εν υποτιμά. τον εαυτ6 του απ6 μΙσος εαυτού' κανένας μά.λιστα �εν

, , θ ' ' ζ ' � υποτιμα τον εαυτο του κα οσον φαντα εται οτι οεν μ πορεΙ να κάνει το τά�ε � το �εΙνα. Δι6τι αυτ6 που

Η Θ Ι Κ ΙΙ

' ζ , θ � " φαντα εται ο αν ρωπος πως οεν μ πορει να κανει το ' ζ ι , Ι , φαντα εται αναγκαια, και απο αυτη τη φανταστικη

παράστασ'Υ) 3ιατίθεται έτσι ώστε αλ'Υ)θινά να μ'Υ)ν μπο-, , , ' ζ ' � , ρει να ενεργ'Υ)σει αυτο που φαντα εται οτι οεν μ πορει

, Ε ' ' ζ , , � να το κανει. νοσω φαντα εται πραγματι οτι οεν μπο-ρεί να κάνει το τά3ε � το 3είνα 3εν είναι καθορισμένος να ενεpγ�σει · και συνεπώς του είναι α3ύνατον να το

, Π ' 'λ ' '1: ' ενεργ'Υ)σει. αρ ο α αυτα, αν προσεc.,ουμε εκεινα που 1: ' , , ' θ ' εc.,αρτωνται μονο απο Τ'Υ) γνω μ'Υ) , α μπορεσουμε να

λλ ' β , , � " ' θ συ α ουμε οτι ειναι ουνατον ενας αν ρωπος να υπο-τιμ�σει τον εαυτ6 του· είναι 3υνατ6ν πράγματι, 6ταν

, 'ζ λ ' 1: ' καποιος ενατενι ει υΠ'Υ)μενος Τ'Υ)ν καχεc.,ια του, να φα-' ζ ' " 'λ " ντα εται οτι καταφρονειται απο ο ους, και αυτο ενω οι

υπ6λοιποι το μ6νο που 3εν σκέφτονται είναι να τον καταφpo�σoυν. Επιπλέον, ένας άνθρωπος μπορεί να υπoτιμ�σει τον εαυτ6 του αν αρνείται στο παρ6ν κάτι στον εαυτ6 του σε σχέσ'Υ) με τον μελλοντικ6 χρ6νο για

" β 'β Ι Ι , ι τον οποιο ειναι α ε αιος οπως οταν αρνειται οτι μπο-ρεΙ να συλλάβει κάτι βέβαιο και να επιθυμ�σει � να ενεpγ�σει κάτι που να μ'Υ)ν είναι φαύλο � αισχρ6, κτλ Έπειτα, μπορούμε να πούμε 6τι υποτιμά κάποιος τον

, ' βλ ' λ ' , εαυτο του οταν τον επουμε να μ'Υ)ν αποτο μα απο β λ " β " λ ' ' λλ ' υπερ ο ιχ.ο φο ο αισχυν'Υ)ς οσα αποτο μουν α οι ισοι

με αυτ6ν. Aυτ� λοιπ6ν Τ'Υ) συναισθ'Y)ματικ� ε�pεια, Τ'Υ)ν οποία καλώ Ποταπ6Τ'Υ)τα, μπορούμε να Τ'Υ)ν αντιπαραθέσουμε σΤ'Υ)ν Έπαρσ'Υ), 3ι6τι 6πως απ6 Τ'Υ)ν ΙκανοποΙ 'Υ)σ'Υ) προέρχεται 'Υ) Έπαρσ'Υ), έτσι απ6 Τ'Υ)ν Τ απειν6Τ'Υ)τα προέρχεται 'Υ) Ποταπ6Τ'Υ)τα, που επομένως ορΙζεται απ6 μας ως εξ�ς.

330


29. Η Ποταπότητα ε(να� υΠOτ(μΊjσΊj εαυτου από ΛύΠΊj.


Ωστόσο συνΊjθ(ζOυμε συχνά να αντ� παραθέτουμε σΤΊjν ΈπαρσΊj ΤΊjν Tαπε�νόΤΊjτα· αλλά τότε προσέχουμε περ�σσότερo τα αποτελέσματα παρά ΤΊj φυσΊj καθεμ�άς. Δ / θ/ζ λ / / / ωη συVΊj � ουμε να κα ουμε εΠΊjρμενO εκε�νoν που υπεΡΊjφανευετα� υπερβoλ�κά (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 30 τούτου), που 3εν μ�λά παρά γ�α ης 3�κές του αρετές κα� ης κακ(ες των άλλων, που θέλε� να πρoτψάτα� από όλους κα� βα3(ζε� τέλος με ΤΊjν αυσΤΊjρόΤΊjτα κα� το στoλ�σμό που αρμόζουν συν�θως σε άλλους �στάμενoυς πολυ υψΊjλότερα από αυτόν. Καλουμε αντ�θέτως ταπε�-

/ / /ζ / λ / νο εκε�νoν που κoκκ�ν� ε� συχνα, που ομο oγε� ης κα-κ(ες του κα� μ�λά γ�α τ�ς αρετές των άλλων, που υποχωρε( σε όλους, που περπατά τέλος με σκυμμένο κεφάλ� κα� παραμελε( το στoλ�σμό. Εξάλλου αυτές o� συνα�σθΊjματ�κές επ�ρε�ες, 3Ίjλα3� Ίj Tαπε�νόΤΊjτα κα� Ίj ΠOταπόΤΊjτα, ε(να� σπαν�ότατες. Δ�ότ� Ίj ανθρώπ�νΊj φυσΊj, θεωΡΊjμένΊj στον εαυτό ΤΊjς, καταφέρετα� όσο μπορε( εναντ(ον τους (βλ. τις Προτ. 13 και 54 τούτου)·

, / / θ / / β θ / κα� γ� αυτο oσo� εωρoυντα� στον μεγ�στo α μο πο-

ταπο( κα� ταπε�νo(, τ�ς περ�σσότερες φορές ε(να� στον μέγ�στo βαθμό φ�λό30ξo� κα� φθονεροΙ

30. Η Υ πεΡΊjφάνε�α ε(να� Χαρά συνo3ευόμεVΊj από � / / / / ζ / ΤΊjν �oεα καπo�ας ενεργε�ας μας που φαντα ομαστε

πως o� άλλo� ΤΊjν επα�νoυν. 31 . Η A�σXύVΊj ε(να� ΛύΠΊj συνooευόμεVΊj από ΤΊjν

331

Η Θ Ι Κ Η

�I Ι Ι Ι ζ ' ισεα καποιας ενεργειας μας που φαντα ομαστε πως οι

άλλοι ΤYjν ψέγουν.


Περί αυτών όες το Σχόλω ΤYjς ΠρότασYjς 30 τούτου του μέρους. Αλλά εόώ πρέπει να σYjμειωθεί Yj όιαφορά που υπάρχει ανάμεσα σΤYjν ΑωχύVYj και ΤYjν Αιόώ. Η Αι-

Ι Ι Ι Λ ' Ι Ι l ζ σχυνΥ) πραγματι ειναι υΠYj που επεται απο μια πραc.,Yj για ΤYjν οποία αισχυνόμαστε. Ενώ Yj Αιόώς είναι Φό-β Α Ι Ι Δ λ' Ι Α Ι Ι ος ισχυνYjς YjΤΟΙ ει ια μπροστα σΤYjν ισχυνYj, απο ΤYjν οποία ο άνθρωπος συγκρατείται ώστε να μΥ) όιαπράξει κάη αωχρό. ΣΤYjν Αιόώ αντιτίθεται συν�θως Yj Αναισχυντία που σΤYjν πραγματικόΤYjτα όεν είναι συναισθYjματικ� ε�ρεια, όπως θα όείξω στο κατάλλYjλο σYjμείο: αλλά τα ονόματα των συναισθYjματαών επYj-

Ι ( Ι Ι I�

) Ι Ι Ι ρειων οπως τονισα YjOYj αφορουν περωσοτερο ΤΥ) XPYj-σΥ) παρά ΤΥ) φύσΥ) τους. Και με τούτα τελείωσα με τις συναισθYjματικές επ�ρειες Χαράς και ΛύΠYjς που ανέλαβα να εξYjγ�σω. Περνώ έτσι σε εκείνες τις οποίες αναφέρω σΤYjν Επιθυμία.

32. Ο Πόθος είναι μια Επιθυμία �τoι μια ΌρεξΥ) για ΤYjν κατox� κάποωυ πράγματος Yj οποία υποθάλπεται από ΤYjν ανάμ VYjcrYj αυτού του πράγματος και συγχρόνως καταστέλλεται από ΤYjν ανάμ VYjcrYj άλλων πραγ-

Ι λ Ι Ι ζ Ι Ι ματων που αποκ εωυν ΤYjν υπαρι., Yj αυτου του ορεκτου πράγματος.


Όταν θυμόμαστε κάποω πράγμα, όπως είπαμε �όY)

332


συχνά, αυτόΧΡYjμα 3ιατιθέμεθα να το ενατενΙζουμε με ΤYjν ί3ια συναισθYjματικ� επήρεια που θα το ενατενί-ζ , ' λλ ' " 1: ' , αμε αν Yjταν παρον· α α οταν ειμαστε �υπνιoι αυτYj Yj 3ιάθεσYj �τoι Yj προσπάθεια ανακόπτεται τις περισσότερες φορές από τις εικόνες πραγμάτων που απο-λ ' ' 1: ' θ ' 'Ε ' κ ειουν ΤYjν υπαρ�Yj εκεινου που υμομαστε. τσι οταν

θ ' " ' ζ ' υμομαστε ενα πραγμα που μας εΠYJρεα ει με καποιο εί30ς Χαράς, αυτόΧΡYjμα προσπαθούμε να το ενατενί-ζ , , � θ " ουμε ως παρον με ΤYjν ιαια συναισ YjματικYj εΠYjρεια Χαράς, προσπάθεια που ανακόπτεται αμέσως από ΤYjν

, , λ ' ' 1: ' αναμ VYjcrYj των πραγματων που αποκ ειουν ΤYjν υπαρ� Yj του. Οπότε ο πόθος είναι σΤYjν πραγματικόΤYjτα μια ΛύΠYj που αντιτωεται στYj Χαρά εκεΙνYj που προέρχεται από ΤYjν απουσία ενός πράγματος που μισούμε, περΙ ΤYjς οποίας 3ες το Σχόλιο ΤYjς Π ρότασYjς 47 τούτου του μέρους. Αλλά επει3� το όνομα πόθος φαίνεται να αφορά ΤYjν Επιθυμία, αναφέρω αυτ� ΤYj συναισθYjματικ� επήρεια στις συναισθYjματικές επήρειες ΤYjς Επιθυμίας.

33. Η Άμιλλα είναι μια Επιθυμία για κάποιο πράγμα Yj οποία γεννιέται μέσα μας από το ότι φανταζόμαστε άλλους να έχουν ΤYjν Ι3ια ΕπιθυμΙα.


Όποιος φεύγει επει3� βλέπει άλλους να φεύγουν � 3ειλιάζει επει3� βλέπει άλλους να 3ειλιάζουν, � επίσYjς

, βλ ' , " ψ , εκεινος που, εποντας καποιον να εχει κα ει το χερι του, σφΙγγει το χέρι και κινεί το σώμα σαν να καιγόταν το 3ικό του χέρι, μιμείται μεν ΤYj συναισθYjματικ�

333

Η Θ Ι Κ Η

επ�ρεια του άλλου' αλλά 3εν λέμε ότι τον αμιλλάται ' Ι � Ι 'ζ Ι Ι λλ Ι Ι Ι λ οχι επεΙΟΊ) γνωρι ουμε οη α Ί) ειναι Ί) αιτια ΤΊ)ς αμι -λας και άλλΊ) ΤΊ)ς μΙμΊ)σΊ)ς " αλλά επει3� εωισται να καλούμε αμιλλώμενο μονάχα εκεΙνον που μιμεΙται αυτό που κρίνουμε τΙμιο, ωφέλιμο � τερπνό. Όσο για ΤΊ)ν αιτία ΤΊ)ς Άμιλλας, 3ες ΤΊ)ν Π ρότασΊ) 27 μαζί με το Σχόλιό ΤΊ)ς. Γιατί όμως αυτ� Ί) συναισθΊ)ματι).{� επ�-

Ι Ι Ι ζ Ι Φθ ' ρεια ειναι τις περισσοτερες φορες συ ευγμενΊ) με 0-

νο, 3ες ΤΊ)ν Π ρότασΊ) 32 τούτου μαζί με το Σχόλιό ΤΊ)ς.

34. Η ΧάΡΊ) �τoι Ί) ΕυγνωμοσύνΊ) είναι μια Επιθυ-Ι Ι Ι ζ /λ Α Ι Ι θ Ι μια Ί)ΤΟΙ ενας Ί) ος γαΠΊ)ς με τον οποιο προσπα ου-

με να ευεργετ�σoυμε αυτόν που, με ίσΊ) και όμοια συναισθΊ)ματικ� επ�ρεια αγάΠΊ)ς, μας προσέφερε ευεργεσία. Βλ. την Πρότ. 39 μαζί με το Σχόλ. της Πρότ. 41

Ι τουτου. 35. Η ΚαλοσύνΊ) είναι μια Επιθυμία να ευεργετ�

σουμε αυτόν που συμπονούμε. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 27 τούτου.

36. Η Oργ� είναι μια ΕπιθυμΙα με ΤΊ)ν οποία ωθούμαστε από ΜΙσος να επιφέρουμε κακό σε εκείνον που μισούμε. Βλ. την Πρότ. 39 τούτου.

37. Η Εκ3ΙΚΊ)τικόΤΊ)τα είναι μια Επιθυμία με ΤΊ)ν Ι 1: θ Ι Ι � Ι Μ Ι οποια ε�ω ουμαστε απο ανταποοοτι).{Ο ισος να προ-

καλέσουμε κακό σε αυτόν που, με ΙσΊ) και όμοια συναισθΊ)ματικ� επ�ρεια, μας επέφερε βλάβΊ). Βλ. το Πόρο 2 της Πρότ. 40 τούτου μαζί με το Σχόλ. της.

38. Η ΣκλΊ)ρόΤΊ)τα �τoι Ί) ΣκαιόΤΊ)τα είναι μια Ε-θ Ι Ι 1: θ Ι Ι Ι πι υμια με ΤΊ)ν οποια ε�ω ειται καποιος να επιφερει

κακό σε αυτόν που αγαπάμε � συμπονούμε.

334

Π Ε Ρ Τ Τ Ω Ν Σ Ύ' Ν Α Τ Σ Θ Η Μ Α Τ Τ Κ Ω Ν Ε Π Η Γ' Ε Ι Ω Ν


ΣΤΊj ΣκλΊjρ6ΤΊjτα αντιτίθεται Ίj Επιείκεια που 3εν είναι πάθος αλλά μια Ψυxιx.� 3ύναμΊj με ΤΊJV οποία ο άνθρω-

' ζ , � , πος μετρια ει ΤΊjν OργΊj και ΤΊjν εΚOΙΚΊjτιx.OΤΊjτα.

39. Η Δειλία είναι μια Επιθυμία να αποφύγουμε , λ ' , β ' , , ενα μεγα υτερο κακο που το φο ομαστε με ενα μιχ.ρο-τερο. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 39 τούτου.

40. Η T6λμΊj είναι μια Επιθυμία με ΤΊjν οποία ωθείται κάποιος να ενεργ�σει κάτι 3ιατρέχοντας έναν

, � " β , θ ' κινουνο στον οποω οι ισοι του φο ουνται να εκτε ουν. 41. Η Λιγοψυχία λέγεται για αυτ6ν που Ίj Επιθυμία

του καταστέλλεται απ6 3ειλία μπροστά σε έναν κίν3υνο στον οποίο οι ίσοι του τολμούν να εκτεθούν.

Ε Π Ε Ξ Ι Ι Γ Ι Ι Σ Ι Ι

Η Λιγοψυχία λοιπ6ν 3εν είναι τίποτε άλλο απ6 Φ6βος , , ' � β , καποιου κακου που οι περισσοτεροι οεν το φο ουνται

συν�θωζ οπ6τε 3εν ΤΊjν αναφέρω σΤΊj συναισθΊjματικ� επ�ρεια ΤΊjς Επιθυμίας. ΘέλΊjσα ωστ6σο να ΤΊjν εζΊjγ�σω ε3ώ επει3�, καθ6σον προσέχουμε ΤΊjν Επιθυμία, σΤΊjν πραγματικ6ΤΊjτα αντιτίθεται σΤΊj συναισθΊjματικ� επ�ρεια ΤΊjς T6λμΊjς.

42. Η Kαταπτ6ΊjσΊj λέγεται για αυτ6ν που Ίj Επιθυμία του να αποφύγει ένα κακ6 καταστέλλεται απ6 το θ ' " , � λ ' ζ αυμασμο ενος κακου που τον κανει να οει ια ει.

335

Η Θ Ι Κ Η


Έτσι YJ Καταπτόηση είναι ένα είόος Λιγοψυχίας. Αλλά επειό� YJ Καταπτόηση προέρχεται από όιπλ� Δειλία

, " Φ 'β , μπορει να οριστει ευχερεστερα ως ο ος που κρατα τον άνθρωπο κατάπληκτο ή αμφιταλαντευόμενο έτσι ώστε να μην μπορεί να απομακρύνει το κακό. Λέω κατάπληκτο καθόσον εννοούμε ότι YJ Επιθυμία του να απομακρύνει το κακό καταστέλλεται από θαυμασμό. Ενώ λέω αμφιταλαντευόμενο καθόσον συλλαμβάνουμε ότι αυτ� YJ Επιθυμία καταστέλλεται από Δειλία

, , , λλ ' β 'ζ ζ ' μπροστα σε ενα α ο κακο που τον ασανι ει ε�ισoυ : 'λ ζ ' , � , με αποτε εσμα να μην �ερει ποιο απο τα ουο να απο-

τρέψει. Περί αυτών βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 39 και το Σχόλ. της Πρότ. 52 τούτου. Όσο για τη ΛιγoΨVχία και την Τόλμη, βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 51 τούτου.

43. Η Φιλοτψία �τoι YJ Μετριοπάθεια είναι μια Επιθυμία να κάνουμε όσα αρέσουν στους ανθρώπους και να αποφύγουμε όσα τους όυσαρεστούν.

44. Η Φιλοόοξία είναι άμετρη Επιθυμία για όόξα.


Η Φιλοόοξία είναι μια Επιθυμία από την οποία όλες οι συναισθηματικές ε�ρειες υποθάλπονται και ενόυναμώνονται (κατά τις Προτ. 27 και 31 τούτου)· και γι'

, ' β ' Ι ζ Ι ι αυτο μετα ιας μπορουμε να �επερασoυμε αυτη ΤΥ) συναισθηματικ� ε�ρεια. Διότι ενόσω ο άνθρωπος όιακατέχεται από κάποια Επιθυμία, αναγκαία όιακατέχεται συγχρόνως και από αυτ�. Ο άριστος, λέει ο Κι-


κέρων, καθοδηγείται στον μέγιστο βαθμό από τη δόξα. Ακόμα και οι Φιλόσοφοι αναγράφουν το όνομά τους στα βιβλία που συγγράφουν για την καταφρόνηση της δόξας, κτλ.

45. Η Τ ρuφ'YjλόΤ-fjτα εΙνα� άμετρ'Yj Eπ�θυμΙα � επΙσ'Yjς ΑγάΠ'Υ) γ�α τα συμπόσ�α.

46. Η ΜεθοκοπΙα εΙνα� άμετρ'Yj Eπ�θυμΙα κα� ΑγάΠ'Υ) γ�α το ποτό.

47. Η Φ�λαργυρΙα εΙνα� άμετρ'Yj Eπ�θυμΙα κα� ΑγάΠ'Υ) γ�α τον πλούτο.

48. Η ΛαγνεΙα εΙνα� επΙσ'Yjς Eπ�θυμΙα κα� ΑγάΠ'Υ) ' ζ , γ�α Τ'Yj σuμμε�<..,'Yj των σωματων.

Ε Π ΕΞ Ι-Ι Γ Η Σ Η

ΕΙτε αυτ� 'Yj Eπ�θυμΙα σuνεύρεσ'Yjς εΙνα� μεΤΡ'Yjμέν'Yj εΙτε �εν εΙνα�, oνoμάζετα� συ�θως ΛαγνεΙα. Kατόπ�ν, αυ-

" θ ' , ( ' , τες o� πεντε συνα�σ 'Yjματ�κες εΠ'Y)ρε�ες οπως τονισα στο Σχόλ. της Πρότ. 56 τούτου) �εν έχουν αντίθετα. Δ�ότ� 'Yj Mετριoπάθε�α εΙνα� ένα εΙ�oς Φ�λo�oξΙας, περΙ Τ'Yjς οποΙας �ες το Σχόλιο Τ'Yjς Πρότασ'Yjς 29 τούτου, έπε�τα 'Yj Σωφροσύν'Yj, 'Yj Ν'Yjφαλ�όΤ'Yjτα κα� 'Yj ΑγνόΤ'Yjτα �'Yjλώνοuν μ�α �ύναμ'Yj του Π νεύματος, κα� όx� ένα πάθος, όπως επΙσ'Yjς τόν�σα ��'Yj. Kα� παρότ� εΙνα� �υνατόν ένας φ�λάργυρoς, φ�λό�oξoς � �ε�λός άνθρωπος να απέ-

, β λ ' " , xε� απΌ Τ'Yjν υπερ ο 'Yj φαγ'YjΤΟU, ποτου, κα� σuνεuρεσ'Yjς, ωστόσο 'Yj Φ�λαργυρΙα, 'Yj Φ�λo�oξΙα κα� 'Yj Δε�λία �εν εΙνα� αντίθετα σΤ'Yjν τρuφ'YjλόΤ'Yjτα, Τ'Yj μεθοκοπΙα � τ'Yj λαγνεία. Διότι ο φιλάργυρος ης περισσότερες φορές

θ ' β θ ' ζ ' , , Ε ' πο ει να κατα ροχ ισει το <..,ενο φαγ'YjΤΟ κα� ποτο. νω

337

J-I Θ Ι Κ J-I

ο φιλ6όοξος Sεν θα είναι σώφρων σε τίποτα αρκεί να λ 'ζ , θ ' , ζ ' , ε πι ει οτι α μεινει κρυφο και αν ει αναμεσα σε με-

θυσους και λάγνους θα είναι πιο επιpρεπ�ς σε αυτές τις κακίες επειό� ακριβώς είναι φιλ6S0ξος. Ο Sειλ6ς, τέλος, κάνει αυτ6 που Sεν θέλει. Δι6τι ακ6μα κι αν ρίξει τα πλούτη του στη θάλασσα για να αποφύγει τον θάνατο, ωστ6σο μένει φιλάργυρος και αν ο λάγνος είναι λυΠYjμένoς για το 6τι Sεν Sύναται να ζει σύμφωνα με τα �θY) του, Sεν παύει για το Μγο αυτ6 να είναι λάγνος. Και με απ6λυτο τρ6πο, αυτές οι συναισθYjματικές επ�ρειες Sεν αφορούν τ6σο το ίSιο το ενέργYjμα του συμποσιάζεσθαι, του πίνειν, κτλ, 6σο ΤYjν ίSια ΤYjν ΌρεξΥ) και ΤYjν AγάΠYj. Τίποτα Sεν μπορεί λοιπ6ν να αντιπαρατεθεί σε αυτές τις συναισθYjματικές ε�ρειες, πέρα απ6

Γ ' Ε Ψ " , ΤΥ) ενναιοφροσυνΥ) και ΤYjν υ υχια περι των οποιων θα γίνει λ6γος στα επ6μενα.

Παραλείπω τους ορισμούς ΤYjς ΖYjλοτυπίας και των υπ6λοι πων αμφιθυμιών τ6σο επειS� προέρχονται απ6 σύνθεσΥ) των συναισθYjματικών εΠYjρειών που ορίσαμε τώρα 6σο και επειS� οι περισσ6τερες Sεν έχουν ον6μα-

, � " , ζ , τα, πραγμα που σειχνει οη για τις αναγκες ΤYjς ωYjς , 1: ' , , Ε1: ' λλ ' αρκει να τις �ερoυμε μοναχα εν γενει. �α ου απο

τους Ορισμούς των συναισθYjμαηκών εΠYjρειών τις 0-, 1: ' � , , , 'λ ποιες ε�YjγYjσαμε σιαφαινεται ΟΤΙ προερχονται ο ες

απ6 ΤYjν Επιθυμία, ΤΥ) Χαρά και ΤΥ) ΛύπYj, � μάλλον όεν είναι τίποτα πέρα απ6 αυτές ης τρεις, καθεμία εκ

, ' ζ 'θ 'λ ' των οποιων ονομα εται συνΥ) ως με ποικι α ονοματα λ ' 'λ ' 1: ' ογω των ποικι ων αναφορων και ε�ωγενων παρωνυ-

, Α θ λ ' , ' 1: ' μιων τους. ν ε Yjσουμε τωρα να προσεφυμε αυτες ης πρωτεύουσες συναισθYjματικές ε�ρειες και 6σα

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Σ Ι Ν Α Ι Σ Θ Η λ[ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

εί παμε παραπάνω Υια ΤΊJ φύσΊJ του Π νεύματος θα μ πορούσαμε να ορίσουμε τις συναισθΊJματικές επήρειες,

θ ' ι Ι Π Ι ς:= ι κα οσον αναφερονται μονο στο νευμα, ως ε� ΊJς.

Γ Ε Ν Ι Κ Ο Σ Ο Ρ Ι Σ Μ Ο Σ

Τ Ω Ν ΣιΝΑ Ι Σ Θ Η Μ ΑΤ Τ Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Η συναισθΊJματικ� Επήρεια που λέΥεται ΠάθΊJμα ΤΊJς Ψ ι Ι Ι

�I Ι υXΊJς ειναι μια συyκεxυμεVΊj ισεα με ΤΊJν οποια το

Π Ι Ι Ι Ι ς:= Σ Ι ι νευμα καταφασκει μια ισχυ υπαΡ�ΊJς του ωματος

του, � κάποιου μέρους αυτού, μεyαλύτεΡΊJ � μικρ6τεΡΊJ απ6 πριν, και 2)oθείσΊJς αυτ�ς το ί2)ιο το Π νεύμα καθορίζεται να σκέφτεται το τά2)ε μάλλον παρά το 2)είνα.


Λέω πρώτα 6τι ΊJ συναισθΊJματικ� Επήρεια �τoι το πά-θ Ψ Ι Ι Ι δ Ι Δ ι

� ι

ος ΤΊJς υXΊJς ειναι μια συγκεχυμενη ι εα. ιοτι σει-ξαμε (βλ. την Πρότ. 3 τούτου) 6τι το Π νεύμα πάσχει μονάχα καθ6σον έχει ι2)έες αταίριαστες �τoι συΥκεχυμένες. Λέω έπειτα με την οποία το Πνεύμα καταφάσκει μια ισχύ ύπαρξης του Σώματός του, ή κάποιου μέρους αυτού, μεγαλύτερη ή μικρότερη από πριν. Όλες πράΥματι οι ι2)έες των σωμάτων τις οποίες έχουμε 2)ΊJλώνουν περισσ6τερο ΤΊJν ενερy� κατάστασΊJ του σώματ6ς μας (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 16 του μέρ. 2) παρά

ι ς:= Ι Ι Ι ι ΤΊJ φυσΊJ του ε�ωτερικoυ σωματος μα αυΤΊJ που συνιστα ΤΊJ μoρφ� τ'ης συναισθΊJματικ�ς επήρειας πρέπει να 2)ΊJ-λ ' ι

' ζ Ι Σ Ι ι ωνει ΊJ να εκφρα ει μια καταστασΊJ του ωματος, ΊJ κάποιου μέρους του, ΤΊJν οποία έχει το ί2)ιο το Σώμα, � κάποιο μέρος του, απ6 το 6τι ΊJ 2)ύναμΊJ ενέΡΥειας �τoι ΊJ

ι ι ς:= Ι ς:= ι Ι Ι Ι ισχυς υπαΡ�ΊJς του αυ�ανεται ΊJ μειωνεται, επικουρειται

339

Η Θ Ι Κ Η

� καταστέλλεται. Αλλά σημειωτέον πως όταν λέω μια ισχύ ύπαρξης μεγαλύτερη ή μικρότερη από πριν 3εν εννοώ ότι το Π νεύμα συγκρίνει την παρούσα κατάσταση του Σώματος με μια παρελθoντικ�· αλλά ότι η ι3έα που συνιστά τη μoρφ� της συναισθηματικ�ς ε�ρειας καταφάσκει για το σώμα κάτι που ενέχει αληθινά περισσότερη � λιγότερη πραγματικότητα από πριν. Και ε-

� , , Π ' , ( ' Π πειοη η ουσια του νευματος εγκειται κατα τις ροτ. 1 1 και 13 του μέρ. 2) στο ότι καταφάσκει την ενεργ� , 1: Σ " , ' λ ' υπαρ� η του ωματος του και εμεις με τον ορο τε ειο-τη τα εννοούμε την ί3ια την ουσία του πράγματος, έπε-

, Π ' β , λ ' " ται οτι το νευμα μετα αινει σε μεγα υτερη η μικρο-τερη τελειότητα όποτε τυχαίνει να καταφάσκει για το Σώμα του, � για κάποιο μέρους αυτού, κάτι που ενέχει περισσότερη � λιγότερη πραγματικότητα από πριν. '0-

, λ ' " 1: ' , , ταν ειπα οιπον παραπανω οτι αυ�ανεται η μειωνεται η 3ύναμη σκέψης του Πνεύματος 3εν �θελα να εννo�σω παρά ότι το Π νεύμα σχημάτισε μ ια ι3έα του Σώματός

ι ι Ι Ι Ι ' ζ του, η καποιου μερους αυτου, η οποια εκφρα ει περισ-σότερη � λιγότερη πραγματικότητα από εκείνΎ) τψ οποία κατέφασκε προηγουμένως για το Σώμα του. Διότι η υπερτέρηση των ι3εών και η ενερ� 3ύναμη σκέψης εκτιμώνται σύμφωνα με την υπερτέρηση του αντικειμένου. Π ρόσθεσα τέλος και δοθείσης αυτής το ίδιο το Πνεύμα καθορίζεται να σκέπτεται το τάδε μάλλον παρά το δείνα για να εκφράσω επίσης πέρα από τη φύση

Χ , Λ ' , ζ ' , της αρας και της υπης, την οποια ε�ηγει το πρωτο μέρος του ορισμού, τη φύση της Επιθυμίας.

Τέλος του τρίτου μέρους

Μ Ε Ρ Ο Σ Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Α Σ

ή τ ο ι

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Ι Σ Χ Υ Ο Σ Τ Ω Ν Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Ι Κ Ω Ν Ε Π Η Ρ Ε Ι Ω Ν

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Δουλεία καλώ την αδυναμία του ανθρώπου να μετριάσει και να καταστείλει τις συναισθηματικές επήρειες ' ο άνθρωπος πράγματι που υπόκειται σε συναισθηματικές επήρειες δεν είναι στη δικαιοδοσία του εαυτού του αλλά της τύχης και είναι τόσο πολύ στην εξουσία

ι ι Ι Ι Ι βλ Ι της ωστε συχνα ειναι αναγκασμενος καιτοι επει τα καλύτερα για τον εαυτό του να ακολουθεί τα χειρότερα. Την αιτία αυτού του πράγματος προτίθεμαι να αποδείξω σε τούτο το μέρος, και επιπλέον τι καλό ή κακό έχουν οι συναισθηματικές επήρειες. Αλλά προτού αρχίσω θα ήθελα εν είδει προλόγου να πω λίγα πράγματα για την τελειότητα και την ατέλεια και για το καλό και το κακό.

Όποιος αποφάσισε να φτιάξει [facere] κάποιο πράγμα και το τέλειωσε [perfecit] λέει ότι το πράγμα του είναι τέλειο [perfectam], όχι μονάχα ο ίδιος αλλά και καθένας που ήξερε ορθά ή πίστεψε ότι ήξερε το πνεύμα και το σκοπό του Δημιουργού εκείνου του έργου. Π. χ., αν είδε κανείς κάποιο έργο (που υποθέτω ότι δεν είναι

ι Ι . \ Ιξ ι ι Δ ακομα περατωμενο; και η ερε οτι σκοπος του η-μιουργού εκείνου του έργου ήταν η οικοδόμηση ενός

343

Η Θ Ι Κ Η

σπιτιού, θα πει ότι το σπίτι είναι ατελές, και αντιθέτως τέλειο μόλις δει το έργο να έχει οδηγηθεί στον τελικό σκοπό που ο Δημιουργός του είχε αποφασίσει να του δ(hσει. Εντούτοις, αν δει κανείς κάποιο έργο που όμοιό του δεν είδε ποτέ και δεν ξέρει το πνεύμα του τεχνουργού δεν θα μπορεί ασφαλώς να ξέρει αν εκείνο το έργο είναι τέλειο ή ατελές. Μα αυτή φαίνεται να ήταν η πρώτη σημασία τούτων των λέξεων. Αλλά αφότου οι άνθρωποι άρχισαν να σχηματίζουν καθολικές ιδέες, να επινοούν υποδείγματα σπιτuhν, οικοδομημάτων, πύργων, κτλ., και να προτιμούν κάποια υποδείγματα πραγμάτων από άλλα, καθένας κάλεσε τέλειο αυτό που έβλεπε να συμφωνεί με την καθολική ιδέα που είχε σχηματίσει για ένα πράγμα τέτοιας λογής και ατελές αντιθέτως αυτό που έβλεπε να συμφωνεί λιγότερο με το εννόημα του υποδείγματός του, όσο κι αν σύμφωνα με την απόφανση του τεχνουργού ήταν πέρα για πέρα ολοκληρωμένο. Αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος που και τα φυσικά πράγματα, δηλαδή όσα δεν έχουν φτιαχτεί από ανθρ(hπινο χέρι, ονομάζονται κοινώς τέλεια ή ατελή· διότι οι άνθρωποι συνηθίζουν να σχηματίζουν καθολικές ιδέες τόσο για τα φυσικά πράγματα όσο και

, ' 1 β ' ' δ ' για τα τεχνητα τις οποιες εΚΛαμ ανουν ωσει υπο ειγ-ματα των πραγμάτων και πιστεύουν ότι η φύση (που εκτιμούν ότι κάνει τα πάντα για κάποιον τελικό σκοπό) τις ενορά και τις προτείνει στον εαυτό της ως υποδείγματα. Έτσι όταν βλέπουν να γίνεται στη φύση κάτι που συμφωνεί λιγότερο με το εννόημα του υποδείγματος που έχουν για ένα πράγμα τέτοιας λογής πιστεύουν ότι η ίδια η φύση υστέρησε ή αμάρτησε και ότι

344

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ Ά Ε Ι Α Σ

άψησε εκείνο το πράγμα ατελές. Βλέπουμε έτσι ότι οι άνθρωποι συνήθισαν να καλούν τα φυσικά πράγματα τέλεια ή ατελή περισσότερο από προκατάληψη παρά από αληθή γνώση αυτών. Δείξαμε πράγματι στο Παράρτημα του μέρους 1 ότι η Φύση δεν ενεργεί για έναν τελικό σκοπό ' διότι εκείνο το αιώνιο και άπειρο Ον που ονομάζουμε Θεό ήτοι Φύση ενεργεί με την ίδια αναγκαιότητα με την οποία υπάρχει. Δείξαμε πράγματι (Π ρότ. 16 του μέρ. 1) ότι από όποια αναγκαιότητα της φύσης υπάρχει, από την ίδια και ενεργεί. Ο λόγος λοιπόν ήτοι η αιτία για την οποία ενεργεί ο Θεός ήτοι η Φύση και για την οποία υπάρχει είναι ένα και το αυτό. �ρα όπως δεν υπάρχει για κάποιον τελικό σκοπό, δεν ενεργεί επίσης για κάποιον τελικό σκοπό' αλλά όπως δεν έχει καμιά αρχή ή κανέναν τελικό σκοπό ύπαρξης, έτσι δεν έχει και καμιά αρχή ή κανέναν τελικό σκοπό ενέργειας. Ενώ το αίτιο που λέγεται τελικό δεν είναι τίποτα πέρα από την ίδια την ανθρώπινη όρεξη καθόσον θεωρείται ωσεί αρχή ήτοι πρωτεύον αίτιο κάποιου πράγματος. Π.χ., όταν λέμε ότι η κατοίκηση ήταν το τελικό αίτιο της τάδε ή της δείνα οικίας, τότε δεν εννοούμε ασφαλώς τίποτε άλλο παρά ότι ο άνθρωπος είχε την όρεξη να οικοδομήσει μια οικία λόγω του ότι φαντάστηκε τις ευχέρειες της οικιακής ζωής. Οπότε η κατοίκηση, καθόσον θεωρείται ως τελικό αίτιο, δεν είναι τίποτα πέρα από αυτή την ενική όρεξη που στην πραγματικότητα είναι ένα ποιητικό αίτιο που θεωρείται ως πρώτο επειδή οι άνθρωποι αγνοούν κοινώς τα αίτια των ορέξεών τους. Δ ιότι, όπως είπα ήδη συχνά, έχουν μεν συνείδηση των ενεργειών και των ορέξεών

345

Η Θ Ι Κ Η

τους, αλλά αγνοούν τα αίτια από τα οποία καθορίζονται να ορέγονται κάτι. Επιπλέον, αυτό που λένε κοιν(vς, ότι ενίοτε η Φύση υστερεί ή αμαρτάνει και παράγει ατελή πράγματα, το συγκαταλέγω στα σοφίσματα που διεξήλθα στο Παράρτημα του μέρους 1. Η τελειότητα και η ατέλεια λοιπόν είναι στην πραγματικότητα μονάχα τρόποι του σκέπτεσθαι, δηλαδή έννοιες που συνηθίζουμε να πλάθουμε συγκρίνοντας μεταξύ τους άτομα του ίδιου γένους ή είδους: και εξαιτίας αυτού είπα παραπάνω (Ορ. 6 του μέρ. 2) ότι με τους όρους πραγματικότητα και τελειότητα εννοώ το ίδιο' συνηθίζουμε πράγματι να ανάγουμε όλα τα άτομα της Φύσης σε ένα γένος που ονομάζεται γενικότατο' δηλαδή στην έννοια του όντος η οποία ανήκει σε όλα απολύτως τα άτομα της Φύσης. Έτσι, καθόσον ανάγουμε τα άτομα της Φύσης στο γένος αυτό και τα συγκρίνουμε μεταξύ τους και βρίσκουμε ότι κάποια έχουν περισσότερη οντότητα ήτοι πραγματικότητα από άλλα, λέμε ότι κάποια είναι τελειότερα από άλλα' και καθόσον τους προσδίδουμε κάτι που ενέχει άρνηση, όπως ένα όριο, ένα τέλος, μια αδυναμία, κτλ. , τα ονομάζουμε ατελή επειδή δεν επηρεάζουν το Πνεύμα μας εξίσου με εκείνα που καλούμε τέλεια, και όχι επειδή τους λείπει κάτι δικό τους ή επειδή αμάρτησε η Φύση. Τίποτα, πράγματι, δεν αρμόζεt, στη φύση κάποιου πράγματος, εκτός από αυτό που έπεται από την αναγκαιότητα της φύσης του ποιητικού αιτίου, και ό,τι έπεται από την αναγκαιότητα της φύσης του ποιητικού αιτίου γίνεται αναγκαία.

Σε ό, τι αφορά το καλό και το κακό, δεν δηλ(vνουν

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Λ Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Ι Ι Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Α Σ

επίσης τίποτα θετικό στα πράγματα, θεωρημένα στον εαυτό τους, και δεν είναι τίποτε άλλο από τρόποι του σκέπτεσθαι, ήτοι έννοιες που σχηματίζουμε συγκρίνοντας τα πράγματα μεταξύ τους. Δ ιότι ένα και το αυτό πράγμα μπορεί ταυτόχρονα να είναι καλό, κακό, καθώς και αδιάφορο. Π.χ., η μουσική είναι καλή για τον Μελαγχολικό, κακή για τον θρηνούντα · ενώ για τον κουφό ούτε καλή ούτε κακή. Αλλά παρότι το πράγμα έχει έτσι, ωστόσο πρέπει να κρατήσουμε αυτές τις ονομασίες. Δ ιότι, επειδή επιθυμούμε να σχηματίσουμε μια ιδέα του ανθρώπου σαν υπόδειγμα της ανθρώπινης φύσης το οποίο να εποπτεύουμε, θα μας είναι χρήσιμο να διατηρήσουμε τις ίδιες αυτές λέξεις /ιε το νόημα που είπα. Έτσι με τον όρο καλό θα EVVO(n

στα επόμενα αυτό που ξέρουμε με βεβαιότητα ότι είναι μέσο για να προσεγγίσουμε όλο και περισσότερο το υπόδειγμα της ανθρ(vπινης φύσης στο οποίο αποσκοπούμε. Ενώ με τον όρο κακό αυτό που ξέρουμε με βεβαιότητα ότι μας εμποδίζει να αναπαραγάγουμε αυτό το υπόδειγμα. Έπειτα θα λέμε τους ανθρώπους τελειότερους ή ατελέστερους καθόσον προσεγγίζουν περισσότερο ή λιγότερο το ίδιο αυτό υπόδειγμα. Δ ιότι πρέπει να σημειωθεί πρωτίστως πως όταν λέω για κάποιον ότι μεταβαίνει από μικρότερη τελειότητα σε μ,εγαλύτερη, και αντιθέτως, δεν εννοώ ότι μεταβάλλεται από μια ουσία ήτοι μορφή σε μια άλλη. Διότι το άλογο, π.χ. , καταστρέφεται τόσο αν μεταβληθεί σε άνθρωπο όσο και αν μεταβληθεί σε έντομο: αλλά ενJJO(V ότι συλλαμβάνουμε πως η δύναμη ενέργειάς του, καθόσον κατανοείται μέσω της φύσης του, αυξάνεται

347

Η Θ Ι Κ Η

ή μειώνεται. Τέλος με τον όρο τελειότητα, όπως είπα, θα εννοώ εν γένει την πραγματικότητα, τουτέστιν την ουσία οποιουδήποτε πράγματος καθόσον υπάρχει και πράττει με συγκεκριμένο τρόπο, χωρίς καθόλου να λαμβάνουμε υπόψη τη διάρκειά του. Διότι κανένα ενικό πράγμα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί τελειότερο επειδή παρέμεινε περισσότερο χρόνο στην ύπαρξη: όντως, η διάρκεια των πραγμάτων δεν δύναται να καθοριστεί από την ουσία τους · εφόσον η ουσία των πραγμάτων δεν ενέχει κανέναν συγκεκριμένο και καθορισμένο χρόνο ύπαρξης · αλλά οποιοδήποτε πράγμα, είτε είναι τελειότερο είτε ατελέστερο, θα μπορεί να εμμείνει για πάντα στην ύπαρξη με την ίδια ισχύ με την οποία άρχισε να υπάρχει έτσι ώστε όλα να είναι ίσα σε τούτο το πράγμα.


1 Μ ' λ ' , , 1: ' . ε τον ορο κα ο εννοω αυτο που ",ερουμε με β β ' , , 'λ ε αΙΟΤΥ)τα οη μας ειναι ωφε ψο.

2 Ε ' , , ' 1: ' β . νω με τον ορο κακο αυτο που ",ερουμε με ε-

β " � 'ζ ' , αωΤΥ)τα οτι μας εμποοι ει να ειμαστε συγκατοχοι

κάποιου καλου. Π ερί αυτών 8ες τον ΠΡΟ1)γουμενο πρόλογο προς το

τέλος. :1. Τα ενικά πράγματα τα καλώ εν8εχόμενα καθό-

, , , � β ' σον, προσεχοντας μονο Τ1)ν ουσια τους, οεν ρισκουμε , θ '

" 1: " η ποτα που να ετει αναγκαια Τ1)ν υπαρ", 1) τους 1) που να Τ1)ν αποκλείει αναγκαία.

4. Τα ί8ια ενικά πράγματα τα καλώ 8υνατά καθόσον, προσέχοντας τα αίηα από τα οποία πρέπει να πα-


ράγονται, αγνοούμε αν είναι καθορισμένα να τα παραγάγουν.

Στο Σχόλιο 1 Τ'fjς Π ρότασ'fjς 33 του μέρους 1 8εν έθεσα καμιά 8ιαφορά ανάμεσα στο εν8εχόμενο και το 8υνατό επει8� εκεί 8εν �ταν ανάγκ'fj να τα 8ιακρίνω επακριβώς.

5. Με τις λέξεις αντιθετες συναισθ'fjματαές επ�ρειες θα εννοώ στα επόμενα όσες έλκουν τον άνθρωπο σε 8ιαφορεηκές κατευθύνσεις παρότι είναι του ί8ιου γένους, όπως 'fj τρυφ'fjλόΤ'fjτα και 'fj φιλαργυρία που είναι εί8'fj αγάΠ'fjς και 8εν είναι αντιθετες φύσει αλλά κατά συμβεβ'fjκός.

6. Τι εννοώ με ης λέξεις συναισθ'fjμαηκ� ε�ρεια προς ένα μελλοντικό, παροντικό � παρελθοντικό πράγμα το εξ�γ'fjσα στα Σχόλιο 1 και 2 Τ'fjς Π ρότασ'fjς 18 του μέρους 3, τα οποία 8ες.

Αλλά ε8ώ αρμόζει να σ'fjμειωθε[ επιπλέον ότι όπως μια απόστασ'fj του χώρου, έτσι και μια απόστασ'fj του χρόνου 8εν μπορούμε να Τ'fj φανταστούμε 8ιακριτώς παρά μέχρι ένα ορισμένο συγκεκριμένο όριο' τουτέστιν, όπως όλα εκείνα τα ανηκείμενα που απέχουν από μας πάνω από 8ιακόσια πό8ια, �τoι που 'fj απόστα-

, , Ι Ι Ι β , cr'fj τους απο τον τοπο στον οποιο ειμαστε υπερ αινει εκείν'fj που μπορούμε να φανταστούμε 8ιακριτώς, τα

ζ ' 'θ ' ζ " φαντα ομαστε crUV'fj ως σαν να απεχουν ε�ισoυ απο , , � , � β " μας και σαν να 'fjταν στο ωιο επιπεοο ακρι ως ετσι

, ζ ' " και τα αντικειμενα που φαντα ομαστε οτι ο χρονος , ζ ' , , , λ ' � , υπαΡ�'fjς τους απεχει απο το παρον μεγα υτερο οιαστ'fj-

" ζ ' 'θ � , μα απο αυτο που φαντα ομαστε crUV'fj ως ο ιακριτως, ζ ' , , 'λ ζ ' , , φαντα ομαστε οτι απεχουν ο α ε�ισoυ απο το παρον

349

Η Θ Ι Κ Η

και τα αναφέρουμε σε οιονεί μία στιγμ� του χρόνου. 7 Μ ' λ ' ' ζ ' , . ε τον ορο τε ικος σκοπος εc.,αιτιας του οποιου

, , Ι ι t: κανουμε κατι εννοω τ-ψ OpEc., ΊJ. 8. Με τους όρους αρετ� και όuναμΊJ εννοώ το ίόιο,

τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) ΊJ αρετ�, καθόσον αναφέρεται στον άνθρωπο, είναι ΊJ ίόια ΊJ ουσία , , θ ' θ " ζ ' ΊJΤoι ΊJ φυσΊJ του αν ρωπου κα οσον εχει ΤΊJν εc.,ουσια να επιτυγχάνει ορισμένα που μποροuν να κατανΟΊJθοuν μέσω μόνων των νόμων ΤΊJς φuσΊJς του.

Α Ξ Ι Ω l\Ι Α

ΣΤΊJ φuσΊJ των πραγμάτων όεν όίόεται κανένα ενικό πράγμα του οποίου να μΊJν υπάρχει άλλο όυνατότερο � ισχυρότερο. Αλλά όοθέντος oπoιoυό�πoτε υπάρχει ένα άλλο όυνατότερο από το οποίο εκείνο το όοθέν μ πορεί να καταστραφεί.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Η

Τίποτα θετικό που έχει μια 'Ψευδής ιδέα δεν αίρεται από την παρουσία του αληθούς, καθόσον αληθές.


Τ Ψ ' � ' , " ο ευοος εγκειται μονο σε μια στεΡΊJσΊJ γνωσΊJς ΤΊJν " , � , ( , Π ' 35 οποια ενεχουν οι αταιριαστες ωεες κατα την ροτ.

του μέρ. 2) και οι ίόιες όεν έχουν κάτι θετικό για το οποίο να λέγονται ψεuόείς (κατά την Πρότ. 33 του μέρ. 2) ' αλλά αντιθέτως, καθόσον αναφέρονται στον Θεό είναι αλΊJθείς (κατά την Πρότ. 32 του μέρ. 2) . Αν λοιπόν το θετικό που έχει μια ιόέα �ρετo από ΤΊJν παρουσία τω αλΊJθοuς, καθόσον είναι αλΊJθές, τότε μια αλΊJθ�ς

350


�όέα θα �ρετo από τον εαυτό ΤΊjς, πράγμα που (κατά την Πρότ. 4 του μέρ. 3) είνα� άτοπο. Άρα τίποτα θετ�κό, κτλ. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Τ OύΤΊj Ίj Π ρότασΊj κατανoείτα� σαφέστερα μέσω του Πορίσματος 2 ΤΊjς Π ρότασΊjς 16 του μέρους 2. Δ�ότ� Ίj φαντασηκ� παράστασΊj είνα� μ�α �όέα που όΊjλώνε� περ�σσότερo ΤΊjν παρούσα κατάστασΊj του ανθρώπ�νoυ Σ ' " ζ " , ωματος παρα ΤΊj φυσΊj του ε,,",ωτερ�κoυ σωματος, oχ� μεν ό�ακρ�τά αλλά συγκεχυμένα' με αποτέλεσμα να λέ-

, Π ' λ ' Π ' ' ζ με οη το νευμα π αν�ετα�. .χ., οταν κo�τα ουμε τον 'λ ζ ' , , , , � Ίj ω φαντα ομαστε oτ� απεχε� απο μας περ�πoυ οια-κόσ�α πόό�α' όπου σφάλλουμε, γ�α όσο χρόνο αγνοούμε ΤΊjν αλΊjθ� του απόστασΊj' αλλά όταν μάθουμε αυτ� ΤΊjν απόστασΊj αίρετα� μεν Ίj πλάνΊj αλλά όχ� Ίj φανταση-

" , � , 'λ ' ζ ΚΊj παραστασΊj, τoυτεστ�ν Ίj �oεα του Ίj �oυ Ίj oπo�α ε,,",Ίj-" ' θ ' Σ ' ' ζ γε� ΤΊj φυσΊj του μοναχα κα οσον το ωμα εΠΊJρεα ετα� " Ι , 'ζ απο αυτον' ως εκ τουτου, ακομα κ� αν γνωρ� ουμε ΤΊjν

λ θ ' , " ζ ' α Ίj Ίj του αΠOστασΊj, παρα ταυτα τον φαντα ομαστε κοντά μας. Δ�ότ�, όπως είπαμε στο Σχόλω ΤΊjς ΠρότασΊjς 35 του μέρους 2, Ίj α�τία που φανταζόμαστε τον fιλω τόσο κoντ�νό όεν είνα� επε�ό+Ι αγνοούμε ΤΊjν αλΊjθ� του απόστασΊj αλλά επε�ό� το Π νεύμα συλλαμβάνε� το μέγεθος του �λ�oυ καθόσον το Σώμα εΠΊjρεάζετα� από αυτόν. Παρομοίως, όταν o� ακτίνες του �λωυ πέφτουν σΤΊjν επ�φάνε�α του νερού κα� ανακλώντα� προς τα μάτ�α μας τον φανταζόμαστε ακρ�βώς σαν να �ταν στο

, , 'ζ λ θ ' , , νερο, οσο κ� αν γνωρ� ουμε τον α Ίj Ίj του τοπο· ετσ� κα� o� υπόλω πες φανταστ�κές παραστάσε�ς, μέσω των

351

Η Θ Ι Κ Η

οποΙων σφάλλει το Π νεύμα, εΙτε όYJλώνουν ΤΥ) φυσικ� κατάστασΥ) του Σώματος, εΙτε ότι YJ όύναμΥ) ενέργειάς

ζ ' " � , 'θ λ του αυ�ανεται YJ μειωνεται, οεν ειναι αντι ετες στο α YJ-θ ' , ζ ' Υ " Γ' ες ουτε ε�ανεμι�oνται παρουσια αυτου. ινεται μεν, , � λ ' Υ " . I , � " οταν οει ια�oυμε μ προστα σε καποιο ψευοες κακο, να εξανεμΙζεται YJ όειλΙα στο άκουσμα ΤYJς αλYJθούς εΙόYJσYJς αλλά γΙνεται και το αντιΘετο, όταν όειλιάζουμε

" , θ ' θ ' ζ ' μ προστα σε ενα κακο που α ερ ει σι γουρα, ε�ανεμι-ζεται επΙσYJς YJ όειλΙα στο άκουσμα μιας ψευόούς εΙόYJσYJς · και ως εκ τούτου οι φανταστικές παραστάσεις όεν εξανεμΙζονται παρουσΙα του αλYJθούς, καθόσον αλYJθές αλλά επειό� εμφανΙζονται άλλες ισχυρότερες που αποκλεΙουν ΤYJν παρούσα ύπαρξ YJ των πραγμάτων που φανταζόμαστε, όπως όεΙξαμε σΤYJν Π ρότασΥ) 17 του μέρους 2.


Εμείς πάσχουμε καθόσον είμαστε ένα μέρος της Φύσης που δεν μπορεί να συλληφθεί μέσω του εαυτού του δίχως άλλα μέρη.


Λέμε ότι πάσχουμε εμεΙς όταν γεννιέται μέσα μας ι ι � ι , Ι Ι (

, κατι του οποιου οεν ειμαστε παρα μερικο αιτιο κατα τον Ορ. 2 του μ. 3) , τουτέστιν (κατά τον Ορ. 1 του μέρ. 3) κάτι που όεν όύναται να συναχθεΙ από μόνους τους νόμους ΤYJς φύσYJς μας. Πάσχουμε λοιπόν καθόσον εΙμαστε ένα μέρος ΤYJς ΦύσYJς που όεν όύναται να συλλΓιφθεΙ μέσω του εαυτού του όΙχως άλλα μέΡYJ. α Ε.Δ.

352



Η ισχύς με την οποία ο άνθρωπος εμμένει στην ύπαρ-ξ / / β / / / η ειναι περιορισμενη και υπερ αινεται απειρως απο τη δύναμη εξωτερικών αιτίων.


Kαταφι:Δνετα� βάσε� του Aξ�ώματoς τούτου του μέρους. Δ�6n όοθέντος εν6ς ανθρώπου υπάpxε� κάτ� άλλο, έστω Α, όυνατ6τερο, κα� όοθέντος του Α υπάpxε� έπε�τα ένα άλλο, έστω Β, όυνατ6τερο απ6 το Α, κα� τούτο επ' άπε�-

, � , θ ' 'ζ ρον- επομενως Υ) ουναμΥ) του αν ρωπου op� ετα� με ΤΥ) ς:. / " λλ ' β , , ουναμΥ) ενος α ου πραγματος κα� υπερ α�νετα� απε�-

, � , ζ / , ρως απο ΤΥ) ουναμΥ) ε�ωτεp�κων α�nων. ο.Ε.Δ.


Δεν είναι δυνατόν να μην είναι ο άνθρωπος μέρος της Φύσης και να μην μπορεί να πάθει παρά όσες μεταβολές μπορούν να νοηθούν μέσω μόνης της φύσης του, και των οποίων είναι ταιριαστό αίτιο.


Η όύναμΥ) με ΤΥ)ν οποΙα το κάθε ενικ6 πράγμα, κα� συνεπώς ο άνθρωπος, συνΤΥ)ρεΙ το εΙνα� του εΙνα� Υ) Ιό�α Υ) όύναμΥ) του Θεού �τo� ΤΥ)ς ΦύσΥ)ς (κατά το Πόρο της Πρότ. 24 του μέρ. 1) , 6x� καθ6σον εΙνα� άπεφΥ) αλλά

θ ' ' ζ θ ' , " κα οσον μπopε� να ε�Y)ΎYJ ε� μεσω ΤΥ)ς ενεργου oυσ�ας του ανθρώπου (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) . Έτσ� Υ) � , θ / θ ' ζ / , ουναμΥ) του αν ρωπου, κα οσον ε�Y)γε�τα� μεσ ω ΤΥ)ς ενεργού του ουσΙας, εΙνα� μέρος ΤΥ)ς άπεφΥ)ς όύναμΥ)ς

353

Η Θ Ι Κ Η

τουτέστιν (κατά την Πρότ. 34 του μέρ. 1 ) της ουσίας του Θεού �τoι της Φύσης. Κάτι που �ταν το πρώτο. Έπειτα, αν ο άνθρωπος �ταν όυνατόν να μην μπορεί να

' θ ι ι β λ ' Ι θ ι ι πα ει παρα οσες μετα ο ες μπορουν να νοη ουν μεσω μόVΊjς της φύσης του ίόιου, θα έπετο (κατά τις Προτ. 4 και 6 του μέρ. 3) ότι όεν θα μπορούσε να χαθεί αλλά θα υπ�ρxε πάντοτε αναγκαία' και αυτό θα έπρεπε να έπεται από ένα αίτιο που η όύναμ � του θα �ταν πεπερασμένη -ή άπειρη, όηλαό� � μόνο από τη όύναμη του ανθρώπου, ο οποίος θα �ταν ικανός να απομακρύνει από τον εαυτό του τις υπόλοιπες μεταβολές που θα μπο-

ι 'λθ ι 1: ι ι ι ι ρουσαν να προε ουν απο ε�ωτερικα αιτια, η απο την άπειρη όύναμη της Φύσης, από την οποία θα κατευθύνονταν όλα τα ενικά έτσι ώστε ο άνθρωπος να μην μπορεί να πάθει μεταβολές άλλες από εκείνες που εξυ-

ι ι ι Μ ι ( ι ΠΊJρετoυν τη συντηρηση του. α το πρωτο κατα την προηγ. Πρότ., η απόδειξη της οποίας είναι καθολική

ι ι 'λ ι ι ) και μπορει να εφαρμοστει σε ο α τα ενικα πραγματα είναι άτοπο' άρα αν �ταν όυνατό να μην παθαίνει ο άν-θ ι ι β λ ' Ι θ ι ι ρωπος παρα οσες μετα ο ες μ πορουν να νοη ουν με-

ι ι I � Ι ( Ι δ ι σω μονης της φυσης του ια ιου' και συνεπως οπως ει-t 'λ ) ι ι ι ι θ ςαμε μο ις να υπαρχει παντοτε αναγκαια, αυτο α έπρεπε να έπεται από την άπειρη όύναμη του Θεού: και συνεπώς (κατά την Πρότ. 16 του μέρ. 1) από την αναγκαιότητα της θε"ίκ-ής φύσης, καθόσον θεωρείται εΠΊJρεασμένoς από την ιόέα κάποιου ανθρώπου, θα έπρεπε να συνάγεται η τάξη ολόκληρης της Φύσης, καθόσον συλλαμβάνεται υπό τα κατηγoρ�ματα της Έκτασης και της Σκέψη ζ και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 21 του μέρ. 1) θα έπετο ότι ο άνθρωπος είναι άπειρος,

354

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Τ Λ Ε Ι Α Σ

πράγμα που (κατά το πρώτο μέρος τούτης της Απόδειξης) είναι άτοπο. Έτσι 3εν είναι 3υνατό να μΎJν παθαίνει ο άνθρωπος μεταβολές άλλες από αυτές των οποίων ταιρ ιαστό αίτιο είναι ο ί3ιος. α Ε.Δ.


Από ε3ώ έπεται αναγκαία ότι ο άνθρωπος υπόκειται πάντοτε σε πάθΎJ, ακολουθεί ΤΎJν κoιν� τάζΎJ ΤΎJς ΦύσΎJς, υπακούει σε αυτ�ν και, όσο απαιτεί ΎJ φύσΎJ των πραγ-

, ' ζ , ματων, προσαρμο εται σε αυΤΎJν.


Η ισχύς και η επαύξηση οποιουδήποτε πάθους και η εμμονή του στην ύπαρξη δεν ορίζεται με τη δύναμη με την οποία προσπαθούμε να εμμείνουμε στην ύπαρξη, αλλά με τη δύναμη ενός εξωτερικού αιτίου συγκρινόμενη με τη δική μας.


Η ' , ' θ " ' 1: θ " , ουσια ενος πα ους σεν μ πορει να ει.., ΎJγΎJ ει μεσω μο-νΎJς ΤΎJς ουσίας μας (κατά τους Ορ. 1 και 2 του μέρ. 3),

τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) ΎJ 3ύναμΎJ ενός πάθους 3εν 3ύναται να οριστεί με ΤΎJ 3ύναμΎJ με ΤΎJν οποία προσπαθούμε να εμμείνουμε στο είναι μας αλλά (όπως καταδείχθηκε στην Πρότ. 16 του μέρ. 2) πρέπει

'ζ " '" ' 1: να ορι εται κατ αναγΚΎJν με ΤΎJ συναμΎJ ενος εc..,ωτερι-κού αιτίου συγκpινόμενΎJ με ΤΎJ 3ικ� μας. α Ε.Δ.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι-Ι 6

Η ισχύς κάποιου πάθους ήτοι συναισθηματικής επή-

355

Η Θ Ι Κ Η

ρειας μπορεί να υπερβαίνει τις υπόλοιπες ενέργειες ήτοι τη δύναμη του ανθρώπου έτσι ώστε η συναισθηματική επήρεια να προσκολλάται γερά στον άνθρωπο.


Η ' ' ζ

�" θ ωχυς και Ίj επαυ�ΊjσΊj OΠOΙOυσΊjΠOτε πα ους και Ίj

εμμoν� του στο είναι ορίζεται με ΤΊj όύναμΊj ενός εξω-" , � ' ( ι τερικου αιτωυ συγκρινOμενΊj με ΤΊj σΙΚΊj μας κατα την

προηγ. Πρότ.) · ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 3 τούτου) μπορεί να υπερβαίνει ΤΊj όύναμΊj του ανθρώπου, κτλ. α Ε.Δ.


Μια συναισθηματική επήρεια δεν μπορεί ούτε να κατασταλεί ούτε να αρθεί παρά μέσω μιας συναισθηματικής επήρειας αντίθετης στην καταστελλόμενη και ισχυρότερης από αυτήν.


Η συναωθΊjματικ� επήρεια, καθόσον αναφέρεται στο Π νεύμα, είναι μια ιόέα με ΤΊjν οποία το Π νεύμα κα-

, " ζ " λ ' ταφασκει μια ισχυ υπαp� Ίjς του σωματος του μεγα υ-τεpΊj � μικpότεpΊj από πριν (κατά τον γενικό Ορισμό των συναισθηματικών Επηρειών που βρίσκεται προς το τέλος του μέρ. 3) . Όταν λοιπόν το Πνεύμα κατατρύχεται από κάποια συναισθΊjματικ� επήρεια, το Σώμα

' ζ , Ι , ι , εΠΊJρεα εται συγχρονως απο εναν εΠΊjpεασμO απο τον , � ,

Ι , ζ Ι Ι , ΟΠΟΙΟ Ίj συναμΊj ενεργειας του αυ�ανεται Ίj μειωνεται. Κ ' " Σ ' ( Ι ατοπιν, ο εΠΊJρεασμoς αυτος του ωματος κατα την Πρότ. 5 τούτου) παραλαμβάνει ΤΊjν ισχύ να εμμένει


στο είναι του από το αίτιό του' επομένως 3εν μπορεί ούτε να κατασταλεί ούτε να αρθεί, παρά από ένα σωματικό αίτιο (κατά την Πρότ. 6 του μέρ. 2) που εΠΊ')ρεάζει

" " θ ' ( το σωμα με εναν εΠΊ')ρεασμο αντι ετο στον πρωτο κα-

ι ττ ι 5 ι 3) , " τα την Ι lΡ ΟΤ. του μερ. και ισχυροτερο απο αυτον

(κατά το Αξ. τούτου): και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 1 2 του μέρ. 2) το Πνεύμα θα εΠΊ')ρεαστεί από την ι3έα ενός εΠΎ)ρεασμού ισχυρότερου από τον πρώτο

'θ " ( '

, και αντι ετου σε αυτον, τουτεστιν κατα τον γενικο Ορισμό των συναισθηματικών Επηρειών) το Π νεύμα θα εΠΎ)ρεαστεί από μια συναισθΎ)ματικ� ε�pεια ισχυρότεΡΎ) από ΤΎ)ν πρώΤΎ) και αντίθεΤΎ) σε αυτ�ν, 3Ύ)λα3�

λ ' "

' 1:' ' που αποκ ειει Ύ) αφει ΤΎ)ν υπαΡ<-,Ύ) ΤΎ)ς πρωΤΎ)ζ και επο-μένως μια συναισθΎ)ματικ� επ�pεια 3εν μπορεί ούτε να αρθεί ούτε να κατασταλεί παρά μέσω μιας συναισθΎ)ματικ�ς επ�pειας αντίθεΤΎ)ς και ισχυρότερΎ)ς. ο.Ε.Δ.


Καθόσον μ ια συναισθΎ)ματικ� ε�pεια αναφέρεται στο Πνεύμα 3εν μπορεί ούτε να κατασταλεί ούτε να αρθεί παρά μέσω ΤΎ)ς ι3έας ενός εΠΊ')ρεασμού του Σώματος αντίθετου στον εΠΊ')ρεασμό από τον οποίο πάσχουμε και ισχυρότερου από αυτόν. Διότι Ύ) συναισθΎ)ματικ� επ�ρεια από ΤΎ)ν οποία πάσχουμε 3εν μπορεί ούτε να κατασταλεί ούτε να αρθεί παρά μέσω μιας συναισθΎ)ματικ�ς επ�pειας ισχυρότερΎ)ς από αυτ�ν και αντίθεΤΎ)ς σε αυτ�ν (κατά την προηγ. Πρότ.), τουτέστιν (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.) παρά μέσω ΤΎ)ς ι3έας ενός εΠΎ)ρεασμού του Σώματος ισχυρότερου από τον εΠΎ)ρεασμό από τον οποίο πάσχουμε και αντίθετου σε αυτόν.

357

Η Θ Ι Κ Η


Η γνώση του καλού και του κακού δεν είναι τίποτε άλλο από τη συναισθηματική επήρεια της Χαράς ή της Λύπης καθόσον έχουμε συνείδηση αυτής.


Καλούμε καλό � κακό αυτό που πρόσκειται � αντίκειται σΤΎ) συνΤ�ΡΎ)σΎ) του είναι μας (κατά τους Ορ. 1 και 2 τούτου) , τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3)

, 1: ' " , , 'λλ αυτο που αυ<-,ανει Ύ) μειωνει, επικουρει Ύ) καταστε ει ΤΎ) SύναμΎ) ενέργειάς μας. Έτσι (κατά τους Ορ. της Χαράς και της Λύπης, τους οποίους βλ. στο Σχόλ. της Πρότ. 11 του μέρ. 3) καθόσον αντιλαμβανόμαστε πως κάποιο πράγμα μάς εΠΎjρεάζει με Χαρά � ΛύΠΎj, το καλούμε καλό � κακό· και ως εκ τούτου Ύ) γνώσΎ) του καλού και του κακού Sεν είναι τίποτε άλλο από ΤΎ)ν ιSέα ΤΎ)ς Χαράς � ΤΎ)ς ΛύΠΎjς Ύ) οποία έπεται αναγκαία από ΤΎ)ν ίSια ΤΎ) συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια ΤΎ)ς Χαράς � ΤΎ)ς ΛύΠΎjς (κατά την Πρότ. 22 του μέρ. 2) . Μα Ύ) ιSέα αυτ� είναι ενωμένΎ) με ΤΎ) συναισθΎ)ματα� ε�ρεια με τον ίSιο τρόπο που το Π νεύμα είναι ενωμένο με το Σώμα (κατά την Πρότ. 21 του μέρ. 2), τουτέστιν (όπως δείξαμε στο Σχόλ. της ίδιας Πρότ. ) Ύ) ιSέα αυτ� όεν όιακρίνεται αλΎ)θινά από ΤΎ)ν ίSια ΤΎ) συναισθΎ)ματικ� επ�ρεια, �τoι (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.) από ΤΎ)ν ιόέα ενός εΠΎjρεασμOύ του Σώματος, παρά μόνο με το εννόΎ)μα· άρα αυτ� Ύ) γνώσΎ) του καλού και του κακού όεν είναι τίποτε άλλο από ΤΎ)ν ίόια ΤΎ) συναισθΎ)ματα� επ�ρεια καθόσον έχουμε συνείSΎ)σYj αυτ�ς. α Ε.Δ.



lΜια συναισθηματική επήρεια της οποίας το αίτιο φανταζόμαστε ως παροντικό είναι ισχυρότερη παρά αν το φανταζόμασταν ως μη παροντικό.


Η φανταστικ� παράστασΎJ είναι μια ι3έα με ΤΎJν οποία το Π νεύμα ενατενίζει ένα πράγμα ως παρόν (βλ. τον Ορ. της στο Σχόλ. της Πρότ. 17 του μέρ. 2), ΎJ οποία ωστόσο 3ΎJλώνει περισσότερο ΤΎJν κατάστασΎJ του αν-θ ' Σ ' " ζ " ρωπινου ωματος παρα ΤΎJ φυσΎJ του ε�ωτερικoυ πραγ-ματος (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 16 του μέρ. 2). Η συναισθΎJματικ� ε�ρεια λοιπόν (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) είναι φανταστικ� παράστασΎJ καθόσον 3ΎJλώνει μια κατάστασΎJ του Σώματος. Μα μια φανταστικ� παράστασΎJ (κατά την Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) εί-

, , � ζ ' , ναι εντoνoτεΡΎJ ενοσω οεν φαντα ομαστε τιποτα που να λ ' " ζ ζ " αποκ ειει ΤΎJν παρουσα υπαΡ�ΎJ του ε�ωτερικoυ πραγ-

ματος άρα μια συναισθΎJματικ� επ�ρεια επίσΎJς ΤΎJς , ' ζ ' , , οποιας το αιτιο φαντα ομαστε ως παροντικο ειναι εντο-

, Ι ι , , ζ ' νoτεΡΎJ ΎJΤoι ισx.υρoτεΡΎJ απο ο, τι αν το φαντα ομασταν ως μΎJ παροντικό. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όταν είπα παραπάνω, σΤΎJν Π ρότασΎJ 1 8 του μέρους 3,

ότι από ΤΎJν εικόνα ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος εΠΎJρεαζόμαστε με ΤΎJν ί3ια συναισθΎJματι-

" θ ζ ' , ΚΎJ εΠΎJρεια που α εΠΎJρεα ομασταν αν το πραγμα που ζ ' , " , , ' λ φαντα ομαστε ΎJταν παρον, τονισα ΡΎJτα οτι αυτο α ΎJ-

359

Η Θ Ι Κ Η

θεύει καθόσον προσέχουμε μόνο την εικόνα του ί3 ιου του πράγματος αυτ� πράγματι είναι της ί3 ιας φύσΊ)ς είτε φανταστ�καμε τα πράγματα ως παρόντα είτε όχι : αλλά 3εν αρν�θΊ)κα ότι καθίσταται ασθενέστερΊ) όποτε

'Υ ' λλ ' , ενατενι�oυμε α α πραγματα, παροντα σε μας, που αποκλείουν ΤΊ)ν παρoντικ� ύπαρξΊ) του μελλοντικού πράγματος, κάτι που αμέλΊ)σα να τονίσω τότε επει3� είχα σχε3ιάσει να 3ιεξέλθω ΤΊ)ν ισχύ των συναισθΊ)ματικών εΠΊ)ρειών σε τούτο το μέρος.


Η εικόνα ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγμα-ι , ι 'γ τος, τουτεστιν ενος πραγματος που ενατενι�oυμε σε

σχέσΊ) με τον μελλοντικό � τον παρελθοντικό χρόνο αποκλείοντας το παρόν, είναι, υπό ίσους όρους, ασθενέστεΡΊ) από ΤΊ)ν εικόνα ενός παροντικού πράγματος, και συνεπώς Ί) συναισθΊ)ματικ� ε�ρεια προς ένα μελλοντικό � παρελθοντικό πράγμα είναι, υπό ίσους όρους, χαλαρότεΡΊ) από ΤΊ) συναισθΊ)ματικ� ε�ρεια προς ένα παροντικό πράγμα.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι-Ι 1 0

Προς ένα μελλοντικό πράγμα που το φανταζόμαστε προσεχές επηρεαζόμαστε εντονότερα παρά αν φανταζόμασταν ότι ο χρόνος ύπαρξής του απέχει περισσότερο από το παρόν" και από την ανάμνηση ενός πράγματος που το φανταζόμαστε πρόσφατο επηρεαζόμαστε επίσης εντονότερα παρά αν φανταζόμασταν πως παρήλθε προ πολλού.



Π ι θ ' ζ ' Ι Ι ραγματι, κα οσον φαντα ομαστε ενα πραγμα ως , ι , ι ζ ' προσεχες 'f) ως προσφατο, αυΤΟΧΡ'f)μα φαντα ομαστε

κάτι που αποκλείει Τ'f)ν παρουσία του πράγματος λι γό-ι ι ζ ' Ι προ απο ο, τι αν φαντα ομασταν πως ο χρονος Τ'f)ς

μελλοντικής του ύπαρξ'f)ς απέχει περισσότερο από το παρόν � ότι παρ�λθε ε3ώ και πολύ καιρό (όπως είναι αυτονόητο) , ως εκ τούτου (κατά την προηγ. Πρότ.) θα εΠ'f)ρεαστούμε εντονότερα προς αυτό. ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από όσα επισ'f)μάναμε στον Ορισμό 6 τούτου του μέρους έπεται ότι, προς αντικείμενα που απέχουν από το παρόν μεγαλύτερο 3ιάσΤ'f)μα χρόνου από όσο μπορούμε να καθορίσουμε με Τ'f) φαντασία, εΠ'f)ρεαζόμαστε εξίσου χαλαρά, ακόμα κι αν κατανοούμε ότι απέχουν με-

ζ l ' λ � ι ι τα",υ τους μεγα ο σιασΤ'f)μα χρονου.


Η συναισθηματική επήρεια προς ένα πράγμα που το ζ Ι Ι Ι , Ι ι φαντα ομαστε ως αναγκαιο ειναι, υπο ισους ορους,

εντονότερη παρά προς ένα πράγμα δυνατό ή ενδεχόμενο, ήτοι μη αναγκαίο.

Α Π ΟΔ Ε Ι Ξ Ι-Ι

Κ θ ' ζ ' Ι Ι ι α οσον φαντα ομαστε πως καποω πραγμα ειναι α-ι ι ι ζ ι θ ' ναγκαιο, καταφασκουμε Τ'f)ν υπαρ", 'f) του, και αντι ε-

ι ι ζ ι ι θ ' τως αρνουμαστε Τ'f)ν υπαρ", 'f) ενος πραγματος κα οσον φανταζόμαστε ότι 3εν είναι αναγκαίο (κατά το Σχόλ. 1

Η Θ Ι Κ Η

της Πρότ. 33 του μέρ. 1) , κα� επομένως (κατά την Πρότ. 9 τούτου) Ύ) συνα�σθΎ)ματ�κ� ε�ρε�α προς ένα αναγκαΙο πράγμα ε[να�, υπό Ισους όρους, εντονότερΎ) παρά προς ένα μΎ) αναγκαΙο. ο.Ε.Δ.


Η συναισΘηματική επήρεια προς ένα πράγμα που ξέρουμε ότι δεν υπάρχει στο παρόν και που το φαντα-ζ , δ ι Ι Ι Ι Ι ι ομαστε ως υνατο ειναι, υπο ισους ορους, εντονοτερη παρά προς ένα ενδεχόμενο.


Κ θ , ζ ' " � , α οσον φαντα ομαστε ενα πραγμα ως ενοεχομενο, � ζ ' " " ' λλ οεν εΠΎ)ρεα ομαστε απο καμ�α ε�κoνα ενος α ου

, ' θ " 1:: ' πραγματος Ύ) oπo�α να ετε� ΤΎ)ν υπαΡ�Ύ) του πραγματος (κατά τον Ορ. 3 τούτου) : αλλά ανηθέτως (σύμφωνα με την ΥπόΘεση) φανταζόμαστε oρ �σμένα που αποκλεΙουν ΤΎ)ν παρoντ�κ� ύπαρζ � του. Μα καθόσον φανταζόμαστε

, , , � , 'λλ ζ ' πως ενα πραγμα ε�να� ουνατο στο με ον, φαντα ομα-στε oρ�σμένα που θέτουν ΤΎ)ν ύπαρζ� του (κατά τον Ορ. 4 τούτου), τουτέστ;:,ν (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 3) που υποθάλπουν ΤΎ)ν Ελπιaα � το Φόβο· κα� ως εκ τούτου Ύ) συνα�σθΎ)ματ�κ� επ�ρε�α προς ένα πράγμα aυνατό ε[να� σφοaρότερΎ). ο.Ε.Δ.


Η θ " " 1:: ' συνα�σ Ύ)μαΤ�ΚΎ) εΠΎ)ρε�α προς ενα πραγμα που �ε-, � , , ζ ' ρουμε oτ� οεν υπαρχε� στο παρον κα� που το φαντα 0-

μαστε ως ενaεχόμενο ε[να� πολύ χαλαρότεΡΎ) παρά αν ζ ' , το φαντα ομασταν ως παρoντ�κo.



Η συναισθΎJματιx� επήρεια προς ένα πράγμα που το ζ ' , Ι , ι φαντα ομαστε ως παρονπχ.ο ειναι εντoνoτεΡΎJ παρα αν

το φανταζόμασταν ως μελλοντικό (κατά το Πόρο της Πρότ. 9 τούτου) και είναι πολύ σφoόρότεΡΎJ παρά αν

ζ ' , λλ ' , , λ ' φαντα ομασταν οτι ο με οντικος χρονος απεχει πο υ από το παρόν (κατά την Πρότ. 10 τούτου). Έτσι ΎJ συναισθΎJματικ� επήρεια προς ένα πράγμα που φαντα-ζ ' , , ζ ' , λ " ομαστε πως ο χρονος υπαΡ�ΎJς του απεχει πο υ απΌ το παρόν είναι πολύ XαλαρότεΡΎJ παρά αν το φανταζόμα-

, " ( ' σταν ως παρον, και παρα ταυτα κατα την προηγ. ΙΙρότ. ) είναι εντoνότεΡΎJ παρά αν φανταζόμασταν το πράγμα αυτό ως ενόεχόμενο· και ως εκ τούτου ΎJ συναισθΎJματιx� επ�ρεια προς ένα ενόεχόμενο πράγμα θα , λ ' λ ' , ζ ' ειναι πο υ χα αρoτεΡΎJ παρα αν το φαντα ομασταν ως

παροντικό. α Ε.Δ.


Η συναισθηματική επήρεια προς ένα ενδεχόμενο πράγμα που ξέρουμε ότι δεν υπάρχει στο παρόν είναι, υπό ίσους όρους, χαλαρότερη από τη συναισθηματική επήρεια προς ένα παρελθοντικό πράγμα.


Καθόσον φανταζόμαστε ένα πράγμα ως ενόεχόμενο όεν ζ ' " " ' λλ ' εΠΎJρεα ομαστε απΌ καμια εικονα ενος α ου πραγμα-

, θ ' ' ζ , ( ' τος ΎJ οποια να ετει ΤΎJν υπαρ� ΎJ του πραγματος κατα τον Ορ. 3 τούτου). Αλλά αντιθέτως (σύμφωνα με την Υπόθεση) φανταζόμαστε ορισμένα που αποκλείουν ΤΎJν

Η Θ Ι Κ Η

, , �Ί Ε ' θ ' ζ ' παρουσα υπαρ� Ύ) του. ντουτοις, κα οσον το φαντα 0-

μαστε σε σχέσΎ) με τον παρελθοντικό χρόνο υποθέτουμε

ζ

" " πως φαντα ομαστε κατι που το επαναφερει σΤΎ) μ VΎjμ Ύ),

�τoι που όιεγείρει ΤΎ)ν εικόνα του πράγματος (βλ. την Πρότ. 18 του μέρ. 2 μαζί με το Σχόλ. της) και επομέ-

'ζ

"

(

Ι

ΠΙ

νως το ενατενι ουμε σαν να Ύ)ταν παρον κατα το ορ. της Πρότ. 1 7 του μέρ. 2) : και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 9 τούτου) Ύ) συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια προς ένα

� , , ζ '

, � , ενσεχομενο πραγμα που �ερoυμε οτι σεν υπαρχει στο παρόν θα είναι, υπό ίσους όρους, χαλαρότεΡΎ) από ΤΎ) συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια προς ένα παρελθοντικό πράγμα. α Ε. Δ.


Η αληθής γνώση του καλού και του κακού, καθόσον αληθής, δεν μπορεί να καταστείλει καμιά συναισθηματική επήρεια, αλλά μονάχα καθόσον θεωρείται ως συναισθηματική επήρεια.


Η συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια είναι μια ιόέα με ΤΎ)ν 0-

, Π ' , " ζ ποια το νευμα καταφασκει μια ισχυ υπαρ� Ύ)ς του

Σ"

λ ' "

,

(

ι

ωματος του μεγα υτεΡΎ) Ύ) μικροτεΡΎ) απο πριν κατα τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) · και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 1 τούτου) όεν έχει τίποτα θετικό που να μπορεί να άρει ΤΎ)ν παρουσία του αλΎ)θούς και συνεπώς Ύ) αλΎ)θ�ς γνώσΎ) του καλού και του κακού, καθόσον αλΎ)θ�ς, όεν μπορεί να καταστείλει καμιά συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια. Μα καθόσον μονάχα είναι συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια (βλ. την Πρότ. 8 τούτου), αν είναι ισχυ-


ρότερΎ) από ΤΎ)ν καταστελλόμενη, θα μπορεί να κατα-'λ θ " ( ι ΤΤ ' στει ει μια συναισ Ύ)μαΤΙΚΎ) εΠΎ)ρεια κατα την l -Lρ OΤ.

7 τούτου). α Ε.Δ.


Η Επιθυμία που προέρχεται από την αληθή γνώση λ ' , / β , ι του κα ου και του κακου μπορει να σ ηστει η να

κατασταλεί από πολλές άλλες Επιθυμίες που προέρχονται από συναισθηματικές επήρειες από τις οποίες κατατρυχόμαστε.


Από ΤΎ)ν αλΎ)θ� γνώσΎ) του καλού και του κακού, καθόσον αυτ� (κατά την Πρότ. 8 τούτου) είναι συναισθΎ)ματικ� ε�ρεια, προέρχεται κατ' ανάγΚΎ)ν μια Επιθυμία (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ) που είναι τόσο μεγαλύτεΡΎ) όσο μεγαλύτεΡΎ) είναι Ύ) συναισθΎ)ματικ�

, , , , ( / ΤΤ ' εΠΎ)ρεια απο ΤΎ)ν οποια προερχεται κατα την ι ιροτ. 37 του μέρ. 3) : Αλλά επειo� αυτ� Ύ) Επιθυμία (καθ' Υ /θ ) ' " " λ θ ' πο εσιν προερχεται απο το οτι νοουμε κατι α Ύ) ως, , , � , , θ ' ' ( / αρα, Ύ) ισια επεται μεσα μας κα οσον ενεργουμε κατα την Πρότ. 3 του μέρ. 3) · και ως εκ τούτου πρέπει να

, " ' ( ' Ο κατανοειται μεσω μονΎ)ς ΤΎ)ς ουσιας μας κατα τον ρ. 2 του μέρ. 3) · και συνεπώς (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) Ύ) aύναμΎ) και Ύ) επαύξΎ)σ� ΤΎ)ς πρέπει να ορίζονται με μόνΎ) ΤΎ)ν ανθρώπινΎ) ΟύναμΎ). Κατόπιν, οι επιθυμίες που προέρχονται από συναισθΎ)ματικές επ�ρειες από τις οποίες κατατρυχόμαστε είναι επίσΎ)ς τόσο μεγαλύτερες όσο σφοορότερες είναι αυτές οι συναισθΎ)ματικές

ι " ' � ι εΠΎ)ρειες και ως εκ τουτου Ύ) ισχυς και Ύ) επαυ�Ύ)σΎ) τους

Η Θ Ι Κ Η

(κατά την Πρότ. 5 τούτου) πρέπει να ορίζονται με Τ1) ούναμ1) εξωτερικών αιτίων 1) οποία, αν συγκριθεί με Τ1) oικ� μας, υπερβαίνει αόριστα Τ1) oύναμ� μας (κατά την Πρότ. 3 τούτου) : και ως εκ τούτου οι Επιθυμίες που προέρχονται από παρόμοιες συναισθ1)ματικές επ�pειες μπορούν να είναι σφοορότερες από εκείν1) που προέρχεται από Τ1)ν αλ1)θ� γνώσ1) του καλού και του κακού και επομένως (κατά την Πρότ. 7) θα μπορούν να Τ1)ν κα-

'λ ' β ' ταστει ουν 1) να Τ1) σ 1)σουν. ο.Ε. Δ.


Η Επιθυμία που προέρχεται από τη γνώση του καλού και του κακού, καθόσον η γνώση αυτή αφορά το μέλλον, μπορεί να κατασταλεί ή να σβηστεί ευκολότερα από την Επιθυμία για πράγματα που είναι ηδέα στο παρόν.


Η συναισθ1)ματικ� ε�pεια προς ένα πράγμα που το ';'" λλ " λ ' , φαντα�oμαστε ως με οντικο ειναι χα αροτεΡ1) παρα

προς ένα παροντικό (κατά το Πόρο 9 τούτου). Μα 1) Επιθυμία που προέρχεται από Τ1)ν αλ1)θ� γνώσ1) του καλού και του κακού, όσο κι αν 1) γνώσ1) αυτ� καταγίνεται με πράγματα που είναι καλά στο παρόν, μπορεί

β , , λ " , ' Ε να σ 1)στει 1) να καταστα ει απο καποια προπεΤ1) πι-θυμΙα (κατά την προηγ. Πρότ. η απόδειξη της οποίας είναι καθολική) · άρα 1) Επιθυμία που προέρχεται από αυτ� Τ1) γνώσ1), καθόσον τούΤ1) αφορά το μέλλον, θα

, λ " β ' λ ' λ μ πορει να καταστα ει 1) να σ 1)στει ευκο οτερα, κτ . ο. Ε.Δ.



Η Επιθυμία που προέρχεται από την αληθή γνώση του καλού και του κακού, καθόσον τούτη καταγίνεται μΕ πράγματα ενδεχόμενα, μπορεί να κατασταλεί πολύ πιο εύκολα από την Επιθυμία για πράγματα που είναι παρόντα.


ToύΤΎj Ύj Π ρότασΎj απο8εικνύεται με τον ί8ιο τρόπο με , Π ' β ' Π ' ΤΎjν ΠΡOΎjγOυμενΎj ΡOτασΎj ασει του ορισματος ΤΎjς

Π ρότασΎjς 1 2 τούτου.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

λ /Ι ' " ' � i::' ' , Ιν ε τουτα πιστευω οτι εσει�α ΤΎjν αιτια για ΤΎjν οποια οι άνθρωποι συγκινούνται περισσότερο από ΤΎj γνώμΎj παρά από τον αλΎjθ� λόγο, και για ΤΎjν οποία Ύj αλΎjθ�ς γνώσΎj του καλού και του κακού 8ιεγείρει τις συγκιν�σεις ΤΎjς Ψυx�ς και συχνά υποχωρεί σε όλα τα γένΎj ΤΎjς λαγνείας από όπου γενν�θYJκε εκείνος ο στίχος του ΠOΙΎjΤ�: Βλέπω τα καλύτερα και επικροτώ, ακολουθ(v τα χειρότερα. Το ί8ιο επίσΎjς φαίνεται να είχε κατά νου ο EκκλΎjσιαστ�ς όταν είπε: ό προστιθεις γνωσιν προσθήσει αλγημα. Μα αυτό 8εν το λέω με τελικό σκο-

, ι Ι Ι ι t:' ι ι πο να συμπερανω οτι το να αγνοεις ειναι ε�oxoτερo απο i::" , , , � � , , , το να �ερεις Ύj οτι ο νOΎjμων σεν σιαφερει σε τιποτα απο

τον βλάκα στο μετριασμό των συναισθΎjματικών εΠYJ-, λλ ' � " , 'ζ , ρειων- α α επεΙOΎj ειναι αναγκαιο να γνωρι ουμε τοσο

ΤΎj 8ύναμΎj όσο και ΤΎjν α8υναμία ΤΎjς φύσΎjς μας ώστε να μπορέσουμε να καθορίσουμε τι μπορεί και τι 8εν

Η Θ Ι Κ Η

μπορεί να κάνε� ο λόγος γ�α το μετρ�ασμό των συνα�σθΎjματ�κών εΠΎJρε�ών' κα� σε τούτο το μέρος είπα ότι θα a�εξέλθω μόνο ΤΎjν ανθρώπ�νΎj αaυναμία. Δ�ότ� σχεaίασα να a�εξέλθω ξεχωρ�στά ΤΎj aύναμΎj του λόγου επί των συνα�σθΎjματ�κών εΠΎJρε�ών.


Η Επιθυμία που προέρχεται από Χαρά είναι, υπό ίσους όρους, ισχυρότερη από την Επιθυμία που προέρχεται από Λύπη.


Η Eπ�θυμία είναι Ύj ί8ια Ύj ουσία του ανθρώπου (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) Ύj προσπάθεια με ΤΎjν οποία ο άνθρωπος προσπαθεί να εμμείνε� στο είνα� του. Οπότε Ύj Επιθυμία που πρoέρχετα� από Χαρά επικoυρείτα� � αυ-ζ ' " � θ " �ανεται απο ΤΎjν ωια ΤΎj συναισ ΎjμαΤΙΚΎj εΠΎJρεια ΤΎjς Χαράς (κατά τον Ορ. της Χαράς, τον οποίο δες στο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) ' ενώ όπo�α προέρχεται αντ�θέτως από ΛύΠΎj με�ώνετα� � καταστέλλετα� από ΤΎjν ί8�α ΤΎj συναισθΎjματικ� επ�ρε�α ΤΎjς ΛύΠΎjς (κατά το ίδιο Σχόλ. ) · και ως εκ τούτου Ύj �σχύς μ�ας Eπ�θυμίας που πρoέρχετα� από Χαρά πρέπει να oρίζετα� με ΤΎjν ανθρώΠΙνΎ) 8ύναμΎj και συγχρόνως με ΤΎj 8ύναμΎj

ζ " , , Ε θ ' του ε�ωτεριχoυ α�τωυ' ενω Ύj �σχυς μιας πι υμ�ας που πρoέρχετα� από ΛύΠΎJ πρέπει να ορίζεται μόνο με ΤΎjν ανθρώΠ�νΎ) 8ύναμΎj, και επομένως Ύj πρώΤΎj είναι ισχυρότερΎj από ΤΎj 8εύτερΎj. α Ε.Δ.


Σ ΧΟ Λ Ι Ο

lVI ' λ' 1;:' , , θ ' . ε τουτα τα ιγα ε<-;,Yjγr'ρα τα αιτια ΤΥις αν ρωπινΥις αουναμίας και αστάθειας και το γιατί οι άνθρωποι οεν ΤΥιρούν τις εντολές του λόγου. Απομένει τώρα να υποοείξω τι μας επιτάσσει ο λόγος και ποιες συναισθΥιματικές επήρειες συμφωνούν με τους κανόνες του ανθρώπινου λόγου, και ποιες απεναντίας είναι αντίθετες σε αυτούς. Αλλά προτού αρχίσω να τα αποοεικνύω με ΤΥι oιεξooικ� Γεωμετpικ� μας τάξΥι, θα �θελα προΥι-

, '\' , '\' ' 1;:' "'\' γουμενως εοω να οει<-;,ω εν συντομια τις ισιες τις υπα-, λ ' " β , , γορευσεις του ογου ωστε οσα πρεσ ευω να γινουν

ευκολότερα αντιλΥιπτά από τον καθένα. Αφού ο λόγος οεν αιτεί τίποτα ενάντια στΥι φύσΥι, άρα αιτεί να αγαπά

θ ' , ζ , '\" ' λ κα ενας τον εαυτο του, να επι Υιτα το οΙΚΟ του οφε ος, που είναι αλΥιθινά όφελος, να ορέγεται καθετί που ooYjγεί αλΥιθινά τον άνθρωπο σε μεγαλύτερΥι τελειόΤΥιτα, και με απόλυτο τρόπο, να προσπαθεί καθένας, όσο είναι στο χέρι του, να συνΤΥιρεί το είναι του. Αυτό μεν αλΥιθεύει τόσο αναγκαία όσο ότι το όλο είναι μεγαλύτερο από το μέρος του (βλ. την Πρότ. 4 του μέρ. 3). Έπειτα, εφόσον Yj αpετ� (κατά τον Ορ. 8 τούτου) οεν

, , ' λλ ' " β ' ειναι τιποτε α ο απο το να ενεργει κανεις ασει των νόμων ΤΥις οικείας φύσΥις και κανένας οεν προσπαθεί (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) να συνΤΥιρεί το είναι του

, β ' , , Ι / � / παρα ασει των νομων ΤΥις οικειας φυσΥις του· απο εοω έπεται, πρ(lπον, ότι θεμέλιο ΤΥις αpετ�ς είναι Yj ίοια Yj προσπάθεια συνΤ�PYισYις του οικείου είναι και ότι Yj ευτυχία έγκειται στο ότι ο άνθρωπος μπορεί να συντΥιρεί το είναι του. Δεύτερον, έπεται ότι Yj αpετ� είναι

Η Θ Ι Κ Η

oρεκτ� γ�α τον εαυτό της κα� όη όεν υπάρxε� κάτ� που , ζ ' ' " λ ' να ε�να� εφχοτερο απο αυτην Ί) ωφε ψοτερο γ�α μας,

λόγω του οποΙου θα έπρεπε να ΤΊ)ν ορεγόμαστε. Τρίτον, έπεται τέλος ότι όσοι αυτοκτονούν εΙνα� αόύναμO� σΤΊ)ν Ψ , " ζ " υΧΊ) και κατανικωνται απο ε�ωτερικα αιτια που αντ�-στρατεύOντα� ΤΊ) φύσΊ) τους. Kατόπ�ν, από το ΑΙΤΊ)μα 4 του μέρους 2 έπεται όη όεν μπορούμε ποτέ να τα κα-

" ζ ' ι ' t:" ι ταφερουμε ωστε να μΊ) Xρε�α ομαστε τ�πoτα ε�ω απο , , ζ ' , μας για ΤΊ) συνΤΊ)ΡΊ)σΊ) του ειναι μας και να ουμε ετσι

, ' ''' λ Ψ' , που να μΊ)ν εχουμε καμ�α οοσο Ί) ια με τα πραγματα , 'ζ ' ' ζ λ ' που εινα� ε�ω απο μας κα� αν κo�τα�oυμε επ�π εον το

Π νεύμα μας, ασφαλώς ο νους μας θα �ταν ατελέστερος αν το Π νεύμα �ταν μοναχό κα� όεν νοούσε τΙ ποτα πέρα

, " Εζ λ " , λ απο τον εαυτο του. �ω οιπον απο μας υπαρχουν πο -λ ' " λ " , Εζ α που μας ειναι ωφε ιμα κα� γι αυτο ορεκτα. � αυ-τών, τα υπέρτερα που μπορούμε να όιανΟΊ)θούμε εΙναι όσα συμφωνούν παντελώς με ΤΊ) φύσΊ) μας. Π ράγματ�,

"" , λ ' ' ''' , ζ θ ' αν π.χ. ουο ατομα παντε ως ιο ιας φυσΊ)ς συ ευχ ουν ζ ' θ ' " '" ' ''' , μετα�υ τους, συν ετουν ενα ατομο ουο φορες ουνατοτε-, θ ' ζ , Τ' λ ' ''' , ρο απο κα ενα �εXωριστα. ιποτα οιπον οεν ε�ναι ωφε-

λψότερο για τον άνθρωπο από τον άνθρωπο' o� άνθρω-λ ' '" ' λ 'ζ ' , πo�, εω, οεν μπορουν να επ� ε�oυν ηποτα υπερτερο

για ΤΊ) συνΤ�ΡΊ)σΊ) του εΙνα� τους από το να συμφωνούν όλo� σε όλα έτσ� ώστε όλα τα Π νεύματα και τα Σώματα να συνθέτουν οιονεΙ ένα Π νεύμα και ένα Σώμα, όλo�

ζ' θ " , " μα ι να προσπα ουν, οσο μ πορουν, να συνΤΊ)ρουν το ε�-'λ ζ ' ζ ' , ναι τους και ο οι μα � να επι Ί)τουν για τον εαυτο τους

το κοινό όφελος όλων- από όπου έπεται όη o� άνθρωπo� β ' λ ' , , θ που κυ ερνουνται με τον ογο, τoυτεστ�ν o� αν ρωποι ζ , ' λ ' , θ "" που επ� Ί)τουν το οφε ος τους υπο ΤYjν κα ΟΟΊ)γΊ)σΊ) του

370


Ι � Ι Ι ι λογου, σεν opεγoντα� τ�πoτα γ�α τον εαυτο τους που να

μYjν το επ�θυμoύν γ�α τους υπόλo�πoυς ανθρώπους, κα�

ως εκ τούτου εΙνα� όΙκαω�, π�στoΙ κα� τΙμ�o�. Τούτες εΙνα� εκεΙνες o� υπαγopεύσε�ς του λόγου που

, ' θ � ''!; � ' λ' , ε�xα ΤYjν προ Ecr"fj να υπoσε��ω εσω εν ο �γo�ς, προτου αρχΙσω να ης απoόε�κνύω με πω ό�εξoό�κ� τάξYj, πράγμα που έκανα προκειμένου να κερόΙσω αν γΙνετα� ί:Yjν πpoσox� όσων π�στεύoυν όη αυτ� Yj αpx�, ό"fjλαό�

ι θ ' 'λ ζ " λ ' , οτι κα ενας oφε� ε� να επι Yjτα το οφε ος του, ε�να� θ 'λ 'β , , 'β Α ' εμε ω ασε ε�ας κα� ox� αρεΤYjς κα� ευσε ε�ας. φου

, I � ζ ' , ι 'θ ' λοιπον εσε��α συντομα oτ� �σxυε� το αντ� ετο, περνω σΤYjν απόόε�ξ� του ακολουθώντας Τ"fjν Ιό�α οόό σΤ"fjν οποΙα πpoxωp�σαμε μέxp� τώρα.


Καθένας βάσει των νόμων της φύσης του ορέγεται ή αποστρέφεται αναγκαία αυτό που κρίνει πως είναι καλό ή κακό.


Η γνώσΥ) του καλού κα� του κακού (κατά την Πρότ. 8 / ) " � θ " τουτου ε�να� Yj �σια Yj συνα�σ YjματιχYj εΠYjρε�α ΤYjς

Χαράς � ΤYjς ΛύΠYjς καθόσον έχουμε συνεΙό"fjσYj αυτ�ς' επομένως (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 3) καθένας κατ' ανάγΚYjν opέγετα� αυτό που κpΙνε� πως εΙνα� καλό κα� απoστρέφετα� ανηθέτως αυτό που κpΙνε� πως εΙνα�

' Αλλ ' " '!; � , , ' λλ ' κακο. α αυΤΥ) Yj OpE�"fj σεν ε�να� τ�πoτε α ο απο ,� " , θ ' ( / ΤYjν �σ�α Τ"fjν oυσ�α YjΤΟ� ΤΥ) φυσ"fj του αν ρωπου κατα

τον Ορ. της Όρεξης, τον οποίο δες στο Σχόλ. της Πρότ. 9 του μέρ. 3 και τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ).

37Ι

Η Θ Ι Κ Η

Ά θ ' β ' , , , , ρα κα ενας ασει μονο των νομων της φυσΎjς του ορε-γεται � αποστρέφεται αναγκαία, κτλ ο.Ε.Δ.


Όσο περισσότερο προσπαθεί και μπορεί καθένας να επιζητά το όφελός του, τουτέστιν να συντηρεί το είναι του, τόσο περισσότερο είναι προικισμένος με αρετή' και αντιθέτως, καθόσον καθένας παραμελεί το όφελός του, τουτέστιν τη συντήρηση του είναι του, είναι αδύναμος.


Η αρετ� είναι Ύj ίόια Ύj ανθρώπινΎj όύναμΎj που ορίζεται μ6νο με ΤΎjν ουσία του ανθρώπου (κατά τον Ορ. 8 τούτου), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) που ορί-ζ ' ' θ " θ εται μονο με ΤΎjν προσπα εια με ΤΎjν οπαα ο αν ρω-πος προσπαθεί να εμμείνει στο είναι του. Άρα 6σο περισσ6τερο προσπαθεί και μπορεί καθένας να συνΤΎjρεί το είναι του, τ6σο περισσ6τερο είναι προικισμένος με αρετ�, και συνεπώς (κατά τις Προτ. 4 και 6 του μέρ. 3) καθ6σον κάποιος παραμελεί ΤΎj συνΤ�ΡΎjσΎj του είναι του, είναι αόύναμος. ο.Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Κανένας λοι π6ν όεν αμελεί να ορέγεται το 6φελός του, ι ι ι , Ι Ι � ΎjΤOΙ να συνΤΎjρει το ειναι του, παρα νΙΚΎjμενOς απο ε�ω-τερικά αίτια, αντίθετα σΤΎj φύσΎj του. Κανένας, λέω, όεν αποστρέφεται τις τροφές � όεν αυτοκτονεί απ6 ανα-

, , λλ ' " � γκαωΤΎjτα ΤΎjς φυσΎjς του, α α αναγκασμενος απο ε�ω-τερικά αίτια, πράγμα που μπορεί να γίνει με πολλούς

372


τρόπους �ηλα��, κάποως αυτοκτονεί αναγκασμένος Ι Ι ' λλ 'β Ι Ι απο εναν α ο που του στρι ει το χερι, με το οποιο

, ι , � , ' ζ επιασε στην τυχη ενα ι.,ιφος, και τον αναγκα ει να κα-τευθύνει τη λεπί�α προς στην καρ�ιά του· � επει�� αναγκάζεται να ανοίξει τις φλέβες του από τη �ιαταγ� ενός Τυράννου, όπως ο Σενέκας, �ηλα�� επιθυμώντας να αποφύγει ένα μεγαλύτερο κακό με ένα μικρότερο· � τέλος επει�� λανθάνοντα εξωτερικά αίτια �ιαθέτoυν τη

Ι ' ζ Σ Ι Ι Ι φαντασια του και εΠYJρεα ουν το ωμα του ετσι ωστε το τελευταίο να περιβληθεί άλλη φύση, αντίθετη στην

Ι Ι � � I Ι 1:: � I πρωτη, της οποιας οεν ουναται να υπαρι.,ει μια ιοεα στο Πνεύμα (κατά την Πρότ. 10 του μέρ. 3) . Μα το να προσπαθεί ο άνθρωπος από αναγκαιότητα της φύσης του να μην υπάρχει � να μεταμορφωθεί σε κάτι άλλο, είναι τόσο α�ύνατo όσο το να γίνει κάτι από το μη�έν, όπως μ πορεί να �ει ο καθένας με λί ΎYJ μελέτη.


Κανένας δεν μπορεί να επιθυμεί να είναι ευδαίμων, να ενεργεί καλά και να ζει καλά χωρίς συγχρόνως να επιθυμεί να είναι, να ενεργεί και να ζει, τουτέστιν να υπάρχει εν ενεργεία.


Η Aπό�ειξη τούτης της Πρότασης, � μάλλον το ί�ω το πράγμα καταφαίνεται από μόνο του καθώς και από τον ορισμό της Επιθυμίας. Π ράγματι, YJ Επιθυμία να ζούμε με ευ�αιμoνία, �τoι καλά, να ενεργούμε καλά, κτλ, είναι (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ) YJ ί�ια YJ

Ι θ Ι Ι ( Ι ΤΤ Ι

7

ουσια του αν ρωπου, τουτεστιν κατα την Ι lΡ ΟΤ. του

373

Η Θ Ι Κ Η

μέρ. 3) Ίj πρoσπάθε�α με ΤΊjν οποΙα προσπαθεΙ καθένας να συνΤΊjρεΙ το εΙνα� του. Άρα κανένας όεν μπορεΙ να επ�θυμεΙ, κτλ. αΕ.Δ.


Καμιά αρετή δεν μπορεί να συλληφθεί ως πρότερη τούτης (δηλαδή της προσπάθειας για αυτοσυντήρηση).


Η πρoσπάθε�α για αυτoσυντήΡΊjσΊj εΙνα� Ίj Ιό�α Ίj ουσΙα εν6ς πράγματος (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) . Αν λαπ6ν κάπo�α αρετή μπορούσε να συλλΊjψθεΙ ως πρ6τερΊj

ι � λ � Ι ι Ι θ ι ( ι ΤOυΤΊjς, 0Ίj αOΊj αυΤΊjς ΤΊjς προσπα αας, τοτε κατ α τον Ορ. 8 τούτου) Ίj Ιό�α Ίj ουσΙα του πράγματος θα συλλαμβαν6ταν ως πρ6τεΡΊj εαυτής, πράγμα που (όπως

ι Ι ) Ι ι Ά ι ι λ ειναι αυτονοητο ε�να� ατοπο. ρα καμ�α αρεΤΊj, κτ . α Ε.Λ.

Π Ο Ρ Ι Σ ΝΙ Α

Η πρoσπάθε�α γ�α αυτoσυντήΡΊjσΊj εΙνα� το πρώτο κα� μοναόιχ.6 θεμέλιο ΤΊjς αρετής. Δ�6τ� καμ�ά άλλΊj αρχή όεν μπορεΙ να συλλΊjψθεΙ ως πρ6τερΊj ΤOύΤΊjς (κατά την προηγ. Πρότ. ) κα� όΙχως αυτήν (κατά την Πρότ. 21 τούτου) όεν μπορεΙ να συλλΊjψθεΙ καμιά αρετή.


Καθόσον ο άνθρωπος καθορίζεται να ενεργήσει κάτι από το ότι έχει αταίριαστες ιδέες δεν μπορούμε να πούμε απόλυτα ότι ενεργεί από αρετή' αλλά μονάχα καθόσον καθορίζεται από το ότι νοεί.

374

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Λ Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Α Σ


Κ θ ' , θ θ 'ζ , , , α οσον ο αν ρωπος κα ορι εται να ενεργει απΌ το οτι έχει αταίριαστες ιοέες (κατά την Πρότ. 1 του μέρ. 3) ,

, " ' ( Ι Ο 1 στο μετρο αυτο πασχει, τουτεστιν κατα τους ρ. και ) ι 3) " � " � του μερ. ενεργει κατι που οεν μ πορει να γινει αντι-λ ' " , ' ( ι ηπτο μεσω μονης της ουσιας του, τουτεστιν κατα τον Ορ. 8 τούτου) που οεν έπεται από ΤΥιν αρετ� του. Μα

θ ' θ 'ζ " ' " κα οσον κα ορι εται να ενεργησει κατι απΌ το οτι νοει (κατά την ίδια Πρότ. 1 του μέρ. 3), στο μέτρο αυτό ενεργεί, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 2 του μέρ. 3) ενεργεί κάτι που γίνεται αντιλΥιπτό μέσω μόνης ΤΥις ουσίας του, ' ( ι 0 8 Ι ) ' " ητοι κατα τον ρ. τουτου που επεται ταφιαστα απΌ την αρετ� του. α Ε.Δ.


Το να ενεργούμε απόλυτα από αρετή δεν είναι σε μας τίποτε άλλο από το να ενεργούμε, να ζούμε, να συντη-

ι ι ( Ι Ι ι Ιδ . ) ρουμε το ειναι μας αυτα τα τρια σημαινουν το ι ΙΟ;

υπό την καθοδήγηση του λόγου, και αυτό βάσει του θεμελίου της επιζήτησης του οικείου οφέλους.


Το να ενεργούμε απόλυτα από αρετ� οεν είναι τίποτε άλλο (κατά τον Ορ. 8 τούτου) από το να ενεργούμε β ' , " Μ " ασει των νομων της οικειας φυσΥις. α εμεις ενεργου-

, θ ' ' ( ι Τ7 ι 3 ι με μοναχα κα οσον νοουμε κατα την Ι lΡ ΟΤ. του μερ. 3) Ά ' " � , ,_ . ρα το να ενεργουμε απΌ αρετη οεν ειναι σε μας , ' λλ ' ' ζ , -;;ιποτε α ο απΌ το να ενεργουμε, να ουμε, να συντη-

ρούμε το είναι μας υπό ΤΥιν καθoo�γηση του λόγου, και

375

Η Θ Ι Κ Η

αυτό (κατά το Πόρο της Πρότ. 22 τούτου) βάσε� του θεμελίου της επ�ζ�τησης του o�κείoυ οφέλους. αΕ.Δ.

Π Ρ ΟΤΑ Σ Η 2S

Κανένας δεν προσπαθεί να συντηρεί το είναι του εξαιτίας άλλου πράγματος.


Η πρoσπάθε�α με την οποία κάθε πράγμα προσπαθεί , , 'ζ ' , να εμμε�νε� στο ε�να� του oρ� ετα� μονο με την oυσ�α

του ίοιου του πράγματος (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3), κα� οοθείσης μόνης αυτ�ς, κα� όx� από την ουσία άλλου

, , ' ( ' Π ' 6 πραγματος, επετα� αναγκα�α κατα την ροτ. του , 3) ' θ ' θ ' " μερ. oτ� κα ενας προσπα ε� να συντηρε� το ε�να� του.

Τ ' Π ' , λ ' β ' ουτη η ροταση καταφα�νετα� επ�π εον ασε� του Πορίσματος της Πρότασης 22 τούτου του μέρους. Δ�όη, αν ο άνθρωπος προσπαθούσε να συντηρεί το είνα� του

1: " λλ ' " ' θ ει"α�τ�ας α ου πραγματος, τοτε εκε�νo το πραγμα α , ' θ 'λ ' ( ' , ηταν το πρωτο εμε ιο της αρετης οπως ειναι αυτο-νόητο), πράγμα που (κατά το προρρηθέν Πόρ.) είνα� άτοπο. Άρα κανένας οεν προσπαθεί, κτλ. α Ε.Δ.


Ό, τι προσπαθούμε να κάνουμε βάσει του λόγου δεν είναι τίποτε άλλο από κατανόηση' και το Πνεύμα, καθόσον χρησιμοποιεί τον λόγο, δεν κρίνει όφελος για τον εαυτό του παρά αυτό που συμβάλλει στην κατανόηση.



Η προσπάθεια για αυτοσυνΤ�Ρ'Yjσ'Yj οεν είναι τίποτα ι ι ι ι � ι ( ' περα απο Τ'Yjν ουσια του ιοιου του πραγματος κατα

την Πρότ. 7 του μέρ. 3) που, καθόσον υπάρχει ως τέ-λλ β ' , , , τοιο, συ αμ ανεται ως εχων Τ'Yjν ισχυ να εμμεινει σΤ'Yjν

uπαρζ'Yj (κατά την Πρότ. 6 του μέρ. 3) και να ενεργεί όσα έπονται αναγκα�α από Τ'Yj οοθείσα φuσ'Yj του (βλ. τον Ορ. της Όρεξης στο Σχόλ. της Πρότ. 9 του μέρ. 3) . Μα 'Yj ουσία του λόγου οεν είναι τίποτε άλλο από το Π νείιμα μας καθόσον νοεί σαφώς και οιακριτώς (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) : Άρα (κατά την Πρότ. 40 του μέρ. 2) ό,τι προσπαθοίιμε να

, β ' λ ' � , , ' λλ ' κανουμε ασει του ογου οεν ειναι τιποτε α ο απο κα-τανό'Yjσ'Yj. Έπειτα, αφοίι ΤΟUΤ'Yj 'Yj προσπάθεια του Π νείιματος, με Τ'Yjν οποία το Π νείιμα καθόσον λογίζεται προσπαθεί να συνΤ'Yjρεί το είναι του, οεν είναι τίποτε άλλο από κατανό'Yjσ'Yj (κατά το πρώτο μέρος τούτης), άρα αυτ� 'Yj προσπάθεια για κατανό'Yjσ'Yj (κατά το Πόρο της Πρότ. 22 τούτου) ε�ναι το πρώτο και μοναοικό θεμέλιο Τ'Yjς αpετ�ς και οεν προσπαθοίιμε να κατανo�σoυμε τα

, ' λ " ( , Π ' πραγματα για καποιον τε ικο σκοπο κατα την ροτ. 25 τούτου) ' αλλά αντιθέτως, καθόσον το Πνείιμα λογίζεται οεν θα μποροίισε να συλλάβει πως είναι καλό για

, " β ' λλ ' τον εαυτο του παρα αυτο που συμ α ει σΤ'Yjν κατανο'Yj-cr'Yj (κατά τον Ορ. 1 τούτου). ο.Ε.Δ.


Δεν ξέρουμε με βεβαιότητα ότι είναι καλό ή κακό παρά αυτό που συμβάλλει αληθινά στην κατανόηση

377

Η Θ Ι Κ Ι Ι

ή αυτό που μπορεί να μας εμποδίσει να κατανοήσουμε.


Το Π νεύμα καθόσον λογίζεται όεν ορέγεται τίποτε άλλο παρά να κατανo�σει και όεν κρίνει όφελος για

, " β ' λλ τον εαυτο του παρα αυτο που συμ α ει στην κατα-νόΊjσΊj (κατά την προηγ. Πρότ. ) . Μα το Π νεύμα (κατά τις Προτ. 41 και 43 του μέρ. 2, της οποίας δες επίσης το Σ χόλ. ) όεν έχει βεβαιόΤΊjτα για τα πράγματα παρά

θ " , � , , ( ' , κα οσον εχει ταφιαστες ιαεες, ΊjΤOΙ πραγμα που ειναι το ίδιο, κατά το Σχόλ. της Πρότ. 40 του μέρ. 2) καθόσον λογίζεται · άρα όεν ξέρουμε με βεβαιόΤΊjτα ότι είναι καλό παρά αυτό που συμβάλλει αλΊjθινά. σΤΊjν κατανόΊjσΊj' και κακό αντιθέτως αυτό που μπορεί να μας εμποόίσει να κατανo�σoυμε. αΕ.Δ.


Το ύψιστο αγαθό του Πνεύματος είναι η γνώση του Θεού και η ύψιστη αρετή του Πνεύματος είναι να γνωρίσει τον Θεό.


Τ 'ψ Π ' , , , ο υ ιστο που το νευμα μπορει να νOΊjσει ειναι ο Θεός, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 6 του μέρ. 1) το απολύτως άπεφο Ον χωρίς το οποίο (κατά την Πρότ. 15 του μέρ. 1) τίποτα όεν μπορεί να είναι � να συλλΊjφθεί · ως εκ τούτου (κατά τις Προτ. 26 και 27 τούτου) το ύψιστο όφελος �τoι (κατά τον Ορ. 1 τούτου) αγαθό του Πνεύματος είναι Ίj γνώσΊj του Θεού. Έπειτα το Π νεύμα ενεργεί (κατά τις Προτ. 1 και 3 του μέρ. 3) μονάχα καθόσον


νοεΙ κα� μονάχα στο μέτρο αυτ6 (κατά την Πρότ. 23 ' ) , , 'λ ' " τουτου μ πορουμε να πουμε απο υτα oτ� ενεργε� απο

αρετ�. Η καταν6Υ)σΥ) λo�π6ν εΙνα� Υ) απ6λυΤΥ) αρετ� του Π νεύματος. Μα το ύΨ�στo που το Π νεύμα μπορεΙ να κατανo�σε� εΙνα� ο Θε6ς (όπως αποδείξαμε μόλις): Ά ' ψ ' Π " , ρα Υ) u �στY) αρεΤΥ) του νευματος ε�να� να κατανΟΥ)-σε� �τo� να γνωρΙσε� τον Θε6. σ Ε.Δ.


Ένα οποιοδήποτε ενικό πράγμα που η φύση του είναι παντελώς διαφορετική από τη δική μας δεν μπορεί ούτε να επικουρήσει ούτε να καταστείλει τη δύναμη ενέργειάς μας, και με απόλυτο τρόπο, κανένα πράγμα δεν μπορεί να είναι καλό ή κακό για μας παρά αν έχει κάτι κοινό μαζί μας.


Η όύναμΥ) oπo�oυό�πoτε εν�κoύ πράγματος, κα� συνεπώς (κατά το Πόρο της Πρότ. 10 του μέρ. 2) του ανθρώπου, με ΤΥ)ν οποΙα υπάρχε� κα� πράττε�, όεν καθορΙζετα� παρά απ6 ένα άλλο ενικ6 πράγμα (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1) που Υ) φύσΥ) του (κατά την Πρότ. 6

' 2) ' " , � του μερ. πρεπε� να νoε�τα� μεσω του ιαιου καΤΥ)γο-, , ' λλ β ' θ ' ΡΥ)ματος μεσω του οποιου συ αμ ανετα� Υ) αν ρωπ�νY)

φύσΥ). Η όύναμΥ) ενέργε�άς μας λo�π6ν, με oπo�oνό�πoτε τρ6πο κ� αν συλλΥ)φθεΙ, μ πορεΙ να καθoρ�στεΙ κα� συνεπώς να επ�κoυρY)θεΙ � να κατασταλεΙ απ6 ΤΥ) όύναμΥ) εν6ς άλλου εν�κoύ πράγματος που έχε� κάτ� κo�ν6 με μας, κα� 6χ� απ6 ΤΥ) όύναμΥ) εν6ς πράγματος που Υ) φύσΥ) του εΙνα� παντελώς ό�αφoρετ�κ� απ6 ΤΥ) ό�κ� μας

379

Η Θ Ι Κ Η

κα� επε�ό� καλούμε καλό � κακό αυτό που είνα� αίηο Χαράς � Λύπης (κατά την Πρότ. 8 τούτου), τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) αυτό που αυ-ξ ι ι Ι Ι ι Ιλλ � Ι ανε� YJ με�ωνε�, επ�κoυρε� YJ καταστε ε� ΤΥ) ουναμη ενέργε�άς μας, ένα πράγμα που YJ φύση του είνα� παντελώς ό�αφoρετ�κ� από ΤΥ) ό�κ� μας όεν μπορεί να είνα� γ�α μας ούτε καλό ούτε κακό. αΕ.Δ.


Κανένα πράγμα δεν μπορεί να είναι κακό μέσω αυτού που έχει από κοινού με τη φύση μας ' αλλά καθόσον μας είναι κακό, μας είναι αντίθετο.


Κ λ ι Ι Ι Ι Ι Λ Ι ( ι α ουμε κακο αυτο που ε�να� α�τιo υπης κατα την Πρότ. 8 τούτου), τoυτέστ�ν (κατά τον Ορ. της Λύπης, τον οποίο δες στο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) αυτό που με�ώνε� � καταστέλλε� ΤΥ) όύναμη ενέργε�άς μας. Αν λo�πόν κάπo�o πράγμα μάς �ταν κακό μέσω αυτού που έx.ε� από κo�νoύ με μας, τότε το πράγμα θα μ πορούσε να με�ώσε� � να καταστείλε� αυτό το ίόιο που ι ι Ι ι ( Ι Π ι εx.ε� απο κo�νoυ με μας, πραγμα που κατα την ροτ. 4 του μέρ. 3) είνα� άτοπο. Κανένα πράγμα λo�πόν όεν μ πορεί να μας είνα� κακό μέσω αυτού που έx.ε� από κo�νού με μας αλλά αντ�θέτως καθόσον είνα� κακό, τουτέστ�ν (όπως δείξαμε μόλις) καθόσον μπορεί να με�ώσε� � να καταστείλε� ΤΥ) όύναμη ενέργε�άς μας, μας είνα� αντίθετο (κατά την Πρότ. 5 του μέρ. 3) . α Ε.Δ.

380

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο ι Λ Ε Ι Α Σ


Καθόσον κάποιο πράγμα συμφωνεί με τη φύση μας, είναι αναγκαία καλό.


Πpάγματ�, καθόσον κάποιο πράγμα συμφωνεί με Τ'Υ) φόσ'Υ) μας, 2)εν μπορεί (κατά την προηγ. Πρότ. ) να είνα� κακό. Άρα θα είνα� αναγκαία � καλό � (2)�άφopo. Α ν τεθεί το τελευταίο, 2)'Y)λα2)� ότ� 2)εν είνα� οότε καλό

, " ( ι A t 3 ι ) , ι ουτε κακο, τοτε κατα το ς. τουτου απο Τ'Υ) φυσ'Υ) � θ " 1:: ι , του οεν α επετα� τ�πoτα που να εr..,υΠ'Υ)ρετε� Τ'Υ) συντ'Υ)-

Ρ'Υ)σ'Υ) Τ'Υ)ς φuσYjς μας, τoυτέστ�ν (καθ ' Υπόθεσιν) που 1:: ' ι , , � να εr..,υΠYjρετε� Τ'Υ) συνΤ'Υ)ΡYjσ'Υ) ΤYjς φυσ'Υ)ς του ιοιου του

, λλ Ι ' " ( ι Π ι 6 πραγμαΤΟζ α α αυτο ε�να� ατοπο κατα την ροτ. ι 3) ' θ ι " θ του μερ. . αρα κα οσον συμφωνε� με ΤΥ) φυσ'Υ) μας, α

είνα� αναγκαία καλό. ο.Ε.Δ.


Από ε2)ώ έπετα� ότ� όσο πεp�σσότεpo συμφωνεί κάποιο πράγμα με Τ'Υ) φόσΥ) μας τόσο ωφελ�μότεpo �τo� πεp�σσότεpo αγαθό είνα� γ�α μας, κα� αντιθέτως, όσο ωφελψότερο είνα� γ�α μας κάποιο πράγμα, τόσο πεp�σσότεpo συμφωνεί με Τ'Υ) φόσ'Υ) μας. Δ�ότ� καθόσον 2)εν συμφωνεΙ με Τ'Υ) φόσ'Υ) μας, αναγκαΙα θα εΙνα� 2)�αφορετικό από αυτ�ν � αντωετο σε αυτ�ν. Αν εΙνα� 2)�αφopετ�κό, τότε (κατά την Πρότ. 29 τούτου) 2)εν θα μπορεί να εΙνα� οότε καλό οότε κακό' ενώ αν εΙνα� αντωετο, τότε θα εΙνα� αντωετο κα� σΤΥ) φόσ'Υ) που

ι � , ' ( ι συμφωνε� με ΤΥ) Ο ΙΚ'Υ) μας, τoυτεστ�ν κατα την προηγ.

381

Ι Ι Θ Ι Κ Η

Πρότ. ) αντιΘετο στο καλό, �τo� κακό. Τίποτα λo�πόν 3εν μπορεί να είνα� καλό παρά καθόσον συμφωνεί με ΤΎ) φύσΎ) μας κα� ως εκ τούτου όσο περ�σσότερo συμφωνεί κάποω πράγμα με ΤΎ) φύσΎ) μας, τόσο ωφελιμότερο είνα�, κα� αντιστρόφως. ο' Ε.Δ.


Καθόσον ο ι άνθρωποι υπόκεινται σε πάθη, δεν μπορούμε να πούμε ότι συμφωνούν φύσει.


Όσα λέμε ότι συμφωνούν φύσε�, εννoείτα� ότ� συμφωνούν σΤΎ) 3ύναμΎ) (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) κα� όx� σΤΎ)ν α3υναμία, �τo� ΤΎ)ν άρν'Υ)σΎ), κα� συνεπώς (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 3 του μέρ. 3) ούτε κα� στο πάθος οπότε καθόσον o� άνθρωπo� υπόκε�ντα� σε πάθ'Υ), 3εν μπορούμε να πούμε ότι συμφωνούν φύσε� . ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Τ Ο

Το πράγμα επίσ'Υ)ς καταφαΙνετα� από μόνο του· όποως λέε� πράγματ� ότ� το άσπρο κα� το μαύρο συμφωνούν μονάχα στο ότ� κανένα από τα 3ύο 3εν είνα� κόκκ�νo, καταφάσκε� απολύτως ότ� το άσπρο κα� το μαύρο 3εν συμφωνούν σε τίποτα. ΠαρομοΙως, αν πε� κανεΙς ότ� 'Υ) πέτρα κα� ο άνθρωπος συμφωνούν μονάχα στο ότ� κα� τα 3ύο εΙνα� πεπερασμένα, α3ύναμα � ότ� 3εν υπάρχουν από αναγκα�όΤ'Y)τα Τ'Υ)ς φύσ'Υ)ς τους, � τέλος ότ� υπερ-β ι Ι Ι � I 1:" Ι ι α�νoντα� αoρ�στα απο ΤΎ) ουναμ'Υ) ει"ωτερ�κων α�τ�ων, καταφάσκε� πέρα γ�α πέρα ότι 'Υ) πέτρα κα� ο άνθρωπος 3εν συμφωνούν σε τΙ ποτα· όσα συμφωνούν πράγματι


Ι Ι Ι ι \.' ι \.' μονο σΤΥιν αρνΥισΥι, 'ηΤΟΙ σε αυτο που οεν εχουν, οεν συμφωνούν αλΥιθινά σε κανένα πράγμα.

Π Ρ Ο ΤΑΣ ΙΙ 33

Οι άνθρωποι μπορούν να διαφωνούν φύσει καθόσον κατατρύχονται από συναισθηματικές επήρειες που είναι πάθη, και στο μέτρο αυτό επίσης ένας και ο αυτός άνθρωπος είναι ποικίλος και άστατος.


Η φύσΥι �τoι Yj ουσία των συναισθΥιματικών εΠΥιρειών όεν μπορεί να εξΥιγΥιθεί μέσω μόνΥις ΤΥις ουσίας �τoι ΤΥις φύσΥις μας (κατά τους Ορ. 1 και 2 του μέρ. 3) , αλλά πρέπει να ορίζεται με ΤΥι όύναμΥι τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) με ΤΥι φύσΥι εξωτερικών αιτίων συγκρινόμενΥι με ΤΥι όικ� μας από όπου προκύπτει ότι υπάρχουν τόσα είόΥι καθεμιάς συναισθYιματικ�ς επ�ρειας όσα εί-

' ''' ' " ζ ' ναι τα εωΥι των αντικειμενων απο τα οποια εΠΥιρεα 0-

μαστε (βλ. την Πρότ. 56 του μέρ. 3), ότι οι άνθρωποι ' ζ '"

" , ,

εΠΥιρεα ονται με σιαφορετικους τροπους απο ενα και το αυτό αντικείμενο (βλ. την Πρότ. 51 του μέρ. 3), και στο μέτρο αυτό όιαφωνούν φύσει, και τέλος ότι ένας και ο αυτός άνθρωπος (κατά την ίδια Πρότ. 51 του μέρ. 3) ε-

' ζ '"

"

' ''' ΠΥιρεα εται με οιαφορετικους τροπους προς το ωω αντι-κείμενο, και στο μέτρο αυτό είναι ποικίλος, κτλ. αΕ.Λ.


Καθόσον οι άνθρωποι κατατρύχονται από συναισθηματικές επήρειες που είναι πάθη, μπορούν να είναι αντίθετοι μεταξύ τους.

Η Θ Ι Κ Η


Ένας άνθρωπος, π.χ. ο Πέτρος, μπορεί να είναι αιτία να λυπηθεί ο Παύλος λόγω του ότι έχει κάποια ομοιότητα

" Π 'λ ' ( Ι

Πι

ι με ενα πραγμα που ο αυ ος το μισει κατα την ροτ. 16 του μέρ. 3), � λόγω του ότι ο Πέτρος κατέχει μόνος του κάποω πράγμα που και ο ίόως ο Παύλος το αγαπά (βλ. την Πρότ. 32 του μέρ. 3 μαζί με το Σχόλ. της), � για ' λλ ' ( Ι Ι ι δ α α αιτια τα κυριοτερα εκ των οποιων μπορεις να εις στο Σχόλ. της Πρότ. 55 του μέρ. 3) , ως εκ τούτου είναι όυνατόν (κατά τον Ορ. 7 των συναισθ. Επηρ. ) ο Παύλος να μισεί τον Πέτρο και συνεπώς είναι εύκολα όυνατόν (κατά την Πρότ. 40 του μέρ. 3 μαζί με το Σχόλ. της) ο Πέτρος να αντψισεί τον Παύλο και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 39 του μέρ. 3) να προσπαθούν να επιφέρουν κακό ο ένας στον άλλο, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 30 τούτου) να είναι αντίθετοι μεταξύ τους. Μα Yj συναισθYj-

" Λ ' " ' θ ( ι μαΤΙΚΥ) εΠYjρεια ΤYjς υΠYjς ειναι παντοτε πα ος κατα την Πρότ. 59 του μέρ. 3) · άρα καθόσον οι άνθρωποι κατατρύχονται από συναισθYjματικές ε�ρειες που είναι

' θ ι ι 'θ /::Ί πα Yj, μπορουν να ειναι αντι ετοι μετα�υ τους. αΕ.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Ει , Π 'λ ' Π ' � , ' ζ ι πα οτι ο αυ ος μισει τον ετρο επεωΥ) φαντα εται ότι ο Πέτρος κατέχει αυτό που και ο ίόως ο Παύλος το

ι , Ι Ι ' ψ , , αγαπα· απο οπου, εκ πρωΤYjς ο εως, φαινεται να επεται , , � , βλ ' , ' λλ λ ' , οτι αυτοι οι ουο απτουν ο εν ας τον α ο ογω του οτι αγαπούν το ίόω πράγμα και συνεπώς λόγω του ότι συμφωνούν φύσει · και ως εκ τούτου, αν αλYjθεύει αυτό, οι Προτάσεις 30 και 31 τούτου του μέρους θα �ταν ψευ-

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ Ί\ Ε Ι Α Σ

όεiς. Αλλά αν θελ�σoυμε να εξετάσουμε το πράγμα με iσα μέτρα και σταθμά θα όούμε ότι όλα αυτά συμφωνούν πέρα για πέρα. Διότι εκεiνοι οι όύο όεν εiναι επα-θ ' ζ ' θ ' , ι , Χ εις μετα�υ τους κα οσον συμφωνουν φυσει, τουτεστιν

καθόσον καθένας από τους δύο αγαπά το idΙO πράγμα, αλλά καθόσον διαφωνούν μεταξύ τους. Διότι καθόσον καθένας από τους δύο αγαπά το idΙO πράγμα, αυτόχρημα υποθάλπεται "ι) αγάπl) καθενός (κατά την Πρότ. 31 του μέρ. 3) , τουτέστιν (κατά τον Ορ. 6 των συναισθ. Επηρ. ) αυτόχρημα υποθάλπεται η Χαρά καθενός. Οπό-

ι , , θ ' ζ ' τε πορρω απεχει του να ειναι επαχ εις μετα�υ τους κα-θόσον αγαπούν το iόω πράγμα και συμφωνούν φύσει. Αλλά αιτiα αυτού του πράγματος, όπως εiπα, δεν εiναι άλλη από το ότι υποτωεται πως διαφωνούν φύσει. Διότι υποθέτουμε ότι ο Πέτρος έχει την ιδέα ενός αγαπώ μενου πράγματος κατεχόμενου τώρα και ο Παύλος αντιθέτως την ιδέα ενός αγαπώμενου πράγματος χαμένου. Α ' , " � , ' ζ ' πο οπου προκυπτει οτι ο σευτερος επηρεα εται απο ΛύΠΎ) ενώ ο πρώτος αντιθέτως από Χαρά και στο μέτρο

ι , 'θ ζ ' Κ ' , αυτο ειναι αντι ετοι μετα�υ τους. αι με αυτο τον τροπο , � ' ζ ' λ ' 'λ ' μπορουμε να σει�ouμε ευκο α οτι τα υπο οιπα αιτια

ι ζ ' , " , θ � μισους ε�αρτωνται μονο απο το οτι οι αν ρωποι σιαφω-νούν φύσει, και όχι από αυτό στο οποiο συμφωνούν.


Λ10νάχα καθόσον ζουν ο ι άνθρωποι υπό την καθοδήγηση του λόγου, αναγκαία συμφωνούν πάντοτε φύσει.


Καθόσον ο ι άνθρωποι κατατρύχονται από συναισθημα-

Η Θ Ι Κ Η

τ�κές επ�pε�ες που εΙνα� πάθΎj μπορούν να εΙνα� φύσε� o�αφopετ�κoΙ (κατά την Πρότ. 33 τούτου) κα� αντωετo� μεταξύ τους (κατά την προηγ. Πρότ.) . Αλλά λέμε ότι

, , θ ' θ ' Υ , ενεργουν o� αν pωπo� μοναχα κα οσον φυν υπο ΤΎjν καθOO�γΎjσΎj του λόγου (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3), κα� ως εκ τούτου ό,τι έπετα� από ΤΎjν ανθpώπ�νΎj φύσΎj, καθόσον opΙζετα� με τον λόγο, πpέπε� (κατά τον Ορ. 2

ι 3) , ι , θ ' , του μερ. να νoε�τα� μεσ ω μOνΎjς ΤΎjς αν pωπ�νΎjς φυ-σΎjς, σαν μέσω του εγγυτάτου α�τΙoυ του. Αλλά επε�o�

θ ' ' β ' ι , , κα ενας opεγετα� ασε� των νομων ΤΎjς φυσΎjς του αυτο που κpΙνε� καλό κα� προσπαθεΙ να απoμακpύνε� αυτό που κpΙνε� κακό (κατά την Πρότ. 19 τούτου)' κα� αφού

λ ' , ' β ' ι επ�π εον αυτο που κp�νoυμε ασε� των υπαγορευσεων του λόγου όη εΙνα� καλό � κακό, εΙνα� αναγκαΙα καλό � κακό (κατά την Πρότ. 41 του μέρ. 2) . Άρα, μονάχα καθόσον ζουν o� άνθpωπo� υπό ΤΎjν καθOO�γΎjσΎj του λόγου, ενεργούν αναγκαΙα όσα εΙνα� καλά γ�α ΤΎjν ανθpώπ�νΎj φύσΎj, κα� συνεπώς γ�α τον κάθε άνθρωπο, τoυτέστ�ν (κατά το Πόρο της Πρότ. 31 τούτου) όσα συμφωνούν με ΤΎj φύσΎj του κάθε ανθρώπου' κα� ως εκ τούτου καθόσον ζουν o� άνθρωπα υπό ΤΎjν καθOO�γΎjσΎj του λόγου, ανα-

, ι ι � / γκα�α συμφωνουν παντοτε κα� μετα�υ τους. α Ε. Δ.

π ο r Ι Σ l\ Ι Α 1

ΣΤΎj φύσΎj των πραγμάτων οεν υπάpxε� κανένα εν�κό πράγμα που να εΙνα� ωφελψότερο γ�α τον άνθρωπο από τον άνθρωπο που ζε� υπό ΤΎjν καθOO�γΎjσΎj του λόγου. Δ�ότ� ωφελψότατο γ�α τον άνθρωπο εΙνα� αυτό που

, , β θ ' ι ( Ι συμφωνε� στον μεγ�στo α μο με ΤΎj φυσΎj του κατα το Πόρο της Πρότ. 31 τούτου) , τουτέσην (όπως είναι av-

Π Ε ιη Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ Ί\ Ε Ι Α Σ

τονόητο) ο άνθρωπος. Μα ο άνθρωπος ενεργεί απόλυτα β ' , , ' ζ ' θ ασε� των νομων ΤΎ)ς φυσΎ)ς του οταν ε� υπο ΤΎ)ν κα 0-

ΌfιγΎ)σΎ) του λόγου (κατά τον Ορ. 2 του μέρ. 3), κα� μονάχα στο μέτρο αυτό συμφωνεί πάντοτε αναγκαία με ΤΎ) φύσΎ) του άλλου ανθρώπου (κατά την προηγ. Πρότ. ) · άρα ανάμεσα στα εν�κά πράγματα Όεν υπάpxε� τίποτα ωφελψότερο γ�α τον άνθρωπο από τον άνθρωπο, κτλ αΕ.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ ΜΑ 2

Όταν ο κάθε άνθρωπος επ�ζ Ύ)τά στον μέγ�στo βαθμό το ' λ ' , , θ ' ' β θ ' οφε ος του, τοτε o� αν pωπo� ε�να� στον μεγιστο α μο

'λ 1: ' Δ " , ζ ' ωφε ψo� μετα�υ τους. ωτ� οσο πεp�σσoτεpo επ� Ύ)τα καθένας το όφελός του κα� προσπαθεί να αυτοσυνΤΎ)ΡΎ)θεί, τόσο πεp�σσότεpo είνα� πpo�κισμένoς με αpετfι ( ' ΤΙ ι 20 ' ) ' , , κατα την l 1Ρ ΟΤ. τουτου Ύ)ΤO�, πραγμα που ε�να�

' � ( , Ο 8 ' ) , " το ωω κατα τον ρ. τουτου , τοσο περ ισσοτερο ε�να� , � , ' β " προικισμενος με ΤΎ) ουναμΎ) να ενεpγε� ασε� των νομων

ΤΎ)ς φύσΎ)ς του, τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) να ζε� υπό ΤΎ)ν καθoΌfιγΎ)σΎ) του λόγου. Μα o� άνθpωπo�

" ' β θ " ζ , συμφωνουν φυσε� στον μεγ�στo α μο οταν ουν υπο ΤΎ)ν xαθoΌfιγΎ)σΎ) του λόγου (κατά την προηγ. Πρότ. ) · άρα (κατά το προηγ. Πόρ. ) o� άνθpωπo� θα είνα� στον μέγ�στo βαθμό ωφέλψo� μεταξύ τους όταν καθένας επ�-ζ ' , β θ ' ' λ ' Ύ)τα στον μεγ�στo α μο το οφε ος του. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

'Ο '" '1: 'λ , � , , σα oε��αμε μο �ς, κα� Ύ) ω�α Ύ) εμπεφ�α τα μαρτυρα καθΎ)μεp�νά με τόσες κα� τόσο φωτε�νές μαρτυρίες ώστε όλo� σχεΌόν έχουν ακουστά το ΡΎ)τό: ο άνθρωπος είνα� Θεός γ�α τον άνθρωπο. Ωστόσο o� άνθpωπo� ζουν

Η Θ Ι Ι( Η

σπάνια υπό ΤΥ)ν καθοa�γΥ)σΥ) του λόγου· αλλά είναι φτιαγμένοι έτσι ώστε τις περισσότερες φορές να είναι

θ ' θ ' 1: ' Μ " φ ονεροι και επαχ εις μετα�υ τους. α παρα ταυτα, ' β ' � ' � , ' ζ " , μετα ιας ουνανται να αιαγουν μοναΧΙΚΥ) ωΥ) ετσι ωστε

στους περισσότερους άρεσε λίαν εκείνος ο ορισμός που λ " , θ ' , ζ ' λ θ ' εει οτι ο αν ρωπος ειναι κοινωνικο ωο· και α Υ) ινα, τα πράγματα έχουν έτσι ώστε από την κoι� συμβίωσΥ) των ανθρώπων προέρχονται πολύ περισσότερες ευχέρειες παρά βλάβες. Ας περιγελούν λοιπ6ν όσο θέλουν οι Σατυρικοί συγγραφείς τα ανθρώπινα πράγματα, ας τα καταριούνται οι Θεολόγοι, ας επαινούν όσο μπορούν οι Μελαγχολικοί ΤΥ)ν απολίτισΤΥ) και αγροίκα ζω�, ας καταφρονούν τους ανθρώπους και ας θαυμάζουν τα ζ ' , , θ β " β , ωα· ωστοσο οι αν ρωποι ιωνουν οτι με ΤΥ)ν αμοι αια

, ' ζ λ ' λ ' , ' ζ αρωγΥ) παρασκευα ουν πο υ ευκο οτερα οσα χρεια 0-

, , ζ ' , , νται και οτι μονο συ ευγνυοντας ΤΥ)ν ισχυ τους μπορουν να αποφύγουν τους κινaύνους που παραμονεύουν πα-

, , " λ ' 1: ' ντου · για να μΥ)ν πω τωρα οτι ειναι πο υ ε�oxoτερo " 1: ' 'ζ και περισσοτερο α�ιo ΤΥ)ς γνωσΥ)ς μας να ενατενι ουμε

τις πράξεις των ανθρώπων παρά των ζώων. Αλλά για τούτα μιλάμε aιεξοaικότερα αλλού.


Το ύψιστο αγαθό όσων ακολουθούν την αρετή είναι κοινό σε όλους και μπορούν όλοι να ευφρανθούν εξίσου

ι ι απο αυτο.


Το να ενεργεί κανείς από αρετ� είναι να ενεργεί υπό ΤΥ)ν καθοa�γΥ)σΥ) του λόγου (κατά την Πρότ. 24 τούτου)


, θ ' , β ' λ ' , και ο,τι προσπα ουμε να κανουμε ασει του ογου ειναι να κατανo�σoυμε (κατά την Πρότ. 26 τούτου), και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 28 τούτου) το ύψιστο αγαθό όσων ακολουθούν ΤΥιν αρετ� είναι να γνωρίσουν τον Θεό, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 47 του μέρ. 2 και το Σ / 1 ) , θ ' , " λ ΧΟΛ. της ενα αγα ο που ειναι κοινο για ο ους τους αν-θρώπους και όλοι οι άνθρωποι, καθόσον είναι ΤΥις ί�ιας

ι , / � I φυσΥις, μπορουν να το κατεχουν ε�ισoυ. αΕ. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α ' , ' θ ' 'ψ ν ομως ρωΤΥισει κανεις: τ ι α γινοταν αν το υ ιστο αγαθό όσων ακολουθούν ΤΥιν αρετ� �εν �ταν κοινό για 'λ ' θ ' , � , , ' (β 1 Ο ους; μΥιπως α επετο απο εσω, οπως παραπανω Λ.

την Πρότ. 34 τούτου), ότι οι άνθρωποι που ζουν υπό 7ψ καθo��γYισY) του λόγου, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 3;) τούτου) οι άνθρωποι καθόσον συμφωνούν φύσει, θα +Ιταν αντίθετοι μεταξύ τους; Ας λάβει ΤΥιν εξ�ς απά-

, ' ψ θ ' θ ' , , νΤΥισΥι: οτι το υ ιστο αγα ο του αν ρωπου ειναι κοινο για όλους �εν προέρχεται από σύμπτωσΥ) αλλά από ΤΥιν Ιόια ΤΥ) φύσΥ) του λόγου, επει�� συνάγεται από ΤΥιν ί�ια

, θ ' θ ' " ζ ΤΥιν ουσια του αν ρωπου κα οσον αυΤΥ) ορι εται με τον λόγο ' και επει�� ο άνθρωπος �εν θα μπορούσε ούτε να είναι ούτε να συλλΥιφθεΙ αν �εν είχε ΤΥιν εξουσία να

, " ' ψ θ ' Δ ' ( ι ευφραινεται απο αυτο το υ ιστο αγα ο. ιοτι κατα την Πρότ. 47 του μέρ. 2) αν�κει σΤΥιν ουσία του ανθρώπινου Πνεύματος να έχει ταιpιαστ� γνώσΥ) ΤΥις αιώνιας και άπεΙΡΥις ουσίας του Θεού.


Καθένας που ακολουθεί την αρετή επιθυμεί και για

Η Θ Ι Κ Η

τους υπόλοιπους ανθρώπους το αγαθό που ορέγεται για τον εαυτό του, και τόσο περισσότερο όσο θα έχει μεγαλύτερη γνώση του Θεού.

Α Π ΟΔ Ε Ι Ξ Ι Ι

o� άνθρωπo� είνα� ωφελψότατo� στους ανθρώπους καθόσον ζουν υπό την καθoo�γ'Y)σ'Y) του λόγου (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 35 τούτου) κα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 19 τούτου) υπό Τ'Υ)ν καθoo�γ'Y)σ'Y) του λόγου προσπαθούμε αναγκαία να κάνουμε τους ανθρώπους να ζουν υπό Τ'Υ)ν καθoo�ΎΎJσ'Y) του λόγου. Μα το αγαθό που

, ' θ " ζ , oρεγετα� γ�α τον εαυΊ'Ο του κα ενας ο oπo�oς ε� υπο Τ'Υ)ν καθoo�γ'Y)σ'Y) του λόγου, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 24 τούτου) ο οποίος ακολουθεί Τ'Υ)ν αρετ�, είνα� 'Υ) κατανό'Υ)σ'Υ) (κατά την Πρότ. 26 τούτου) ' άρα καθένας που ακολουθεΙ Τ'Υ)ν αρετ� επ�θυμεΙ κα� γ�α τους υπόλo�πoυς ανθρώπους το αγαθό που oρέγετα� γ�α τον εαυτό του. Έπε�τα 'Υ) Eπ�θυμία, καθόσον αναφέρετα� στο Π νεύ-

, , � , Π ' ( Ι Ο μα, ε�να� 'Υ) �ωα 'Υ) oυσ�α του νευματος κατα τον ρ. 1 των συναισθ. Επηρ. ) · 'Υ) οuσΙα όμως του Πνεύματος έγκε�τα� στ'Υ) γνώσ'Υ) (κατά την Πρότ. 1 1 του μέρ. 2) 'Υ) οποία ενέxε� Τ'Υ) γνώσ'Υ) του Θεού (κατά την Πρότ. 47 του μέρ. 2) κα� χωρΙς Τ'Υ)ν οποΙα (κατά την Πρότ. 15 του μέρ. 1 ) οεν μ πορεΙ ούτε να εΙνα� ούτε να συλλ'Υ)φθεΙ · ως εκ τούτου όσο μεγαλύτερ'Υ) γνώσ'Υ) του Θεού ενέxε� 'Υ) ουσία του Πνεύματος, τόσο μεγαλύτερ'Υ) θα εΙνα� κα� 'Υ) Eπ�θυμία με Τ'Υ)ν οποΙα όπo�oς ακολουθεΙ Τ'Υ)ν αρετ� επ�θυμεί γ�α τον άλλο το αγαθό που oρέγετα� γ�α τον εαυτό του. α Ε.Λ.

390

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ' Λ Ε Ι Α Σ

Α λ λ ι ώ ς

Το αγαθό που αγαπά και ορέγεται ο άνθρωπος για τον εαυτό του θα το αγαπ�σει σταθερότερα αν οει άλλους να το αγαπούν (κατά την Πρότ. 31 του μέρ. 3) · και ως εκ τούτου (κατά το Πόρο της ίδιας Πρότ. ) θα προσπαθfισει ώστε οι υπόλοιποι να το αγαπούν· και επειo� το

θ ' ' ( Ι Π ι ) , , αγα ο αυτο κατα την προηγ. ροτ. ειναι κοινο για όλους και μπορούν όλοι να ευφρανθούν από αυτό, άρα, θα πpoσπαθ�σει (για τον ίδιο λόγο) να ευφραίνονται όλοι από αυτό, και (κατά την Πρότ. 37 του μέρ. 3) τόσο περισσότερο όσο περισσότερο θα καρπώνεται αυτό το αγαθό. ο. Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο 1

Όποιος προσπαθεί μόνο από συναισθ'Y)ματικ� επ�pεια να αγαπούν οι υπόλοιποι αυτό που αγαπά ο ίοιος και να ζουν οι υπόλοιποι σύμφωνα με Τ'Υ) oικ� του ιοιοσυγκρασία ενεργεί μόνο από παρόρμ'Υ)σ'Υ) και γι' αυτό είναι μισ'Υ)τός, κυρΙως σε αυτούς στους οποΙους αρέσουν άλλα

λ ' "ζ θ " και για το ογο αυτο πασχι ουν και προσπα ουν επι-

I � , ζ θ ' , σ'Υ)ς με Τ'Υ)ν ωια παρορμ'Υ)σ'Υ) να ουν αντι ετως οι υπο-λοι ποι σύμφωνα με Τ'Υ)ν ιοιοσυγκρασία των ΙΟιων. 'Ε-

" ψ θ ' , θ ' πειτα, αφου το u ιστο αγα ο που οι αν ρωποι ορεγο-νται από συναισθ'Y)ματικ� ε�pεια είναι συχνά τέτοιο ώστε ένας μονάχα μπορεΙ να το κατέχει , όποιοι ερωτεύονται οεν έχουν σταθερό φρόν'Υ)μα και ενώ τους ευ-

, ' ζ ' ι φραινει να εγκωμια ουν το πραγμα που αγαπουν, φο-β , , ' Μ ' θ ' ουνται να γινουν πιστευτοι . α οποιος προσπα ει να χ.αθοΟ'Υ)γεΙ τους υπόλοι πους με τον λόγο οεν ενεργεί από

391

Η Θ Ι Ι( Η

παρόρμYJσYJ αλλά φ�λότψα xα� ευμενώς xα� έxε� στον μέγ�στo βαθμό σταθερό φρόνYJμα. Kατόπ�ν, σΤΥ) ΘρYJσχεία αναφέρω ό,τ� επ�θυμoύμε xα� ενεργούμε που είμαστε αίτ�ό του χαθόσον έχουμε ΤYJν �όέα του Θεού, �τo� χαθόσον γνωρίζουμε τον Θεό. Ενώ Eυσέβε�α χαλώ ΤYJν Eπ�θυμία να Χάνουμε το χαλό YJ οποία γενν�έτα�

, , Υ ' , θ � , λ ' 'Ε απο το oτ� ",ουμε υπο ΤYJν χα OOYJYYJaYJ του ογου. -πε�τα χαλώ Τψ�όΤYJτα ΤYJν Eπ�θυμία από ΤYJν οποία ό�αxατέxετα� ο άνθρωπος που ζε� υπό ΤYJν χαθοό�γYJσYJ

λ " ' ψ λ' 'λ του ογου ωστε να συνα ε � φ� �α με τους υπο o� πους, , � , " θ Υ ' τ�μω οε αυτο που επα�νoυν o� αν ρωπo� που ",ουν υπο

ΤYJν χαθοό�γYJσYJ του λόγου xα� αωχρό αντιθέτως αυτό που αντ�στρατεύετα� ΤYJν εγχαθίό ρυσΥ) ΤYJς φ�λίας. Π έ-

, " � 1;" ' ' θ 'λ ρα απο αυτα, εoε��α επ�σYJς πo�α ε�να� τα εμε �α ΤYJς πoλ�τείας. Η ό�αφoρά έπε�τα ανάμεσα σΤYJν αλYJθ� α-

, � " ' λ λ ' β ' ρεΤΥ) xα� ΤYJν αoυναμ�α γ�νετα� ευχο α αντ� YJΠΤYJ ασε� όσων ε�πώθYJχαν παραπάνω' όYJλαό�, ότι YJ αλYJθ�ς α-

, � , , ' λλ ' Υ ' , , ρεΤΥ) οεν ε�να� τιποτε α ο απο το να ",ου με μονο υπο ΤYJν χαθοό�γYJσYJ του λόγου· xα� ως εχ τούτου YJ αόυναμία έγxε�τα� μόνο στο ότ� ο άνθρωπος που χαθοόYJγεί-

" " 1;" " � ' τα� απο τα πραγματα που ε�να� ε�ω απο τον ωω πα-θ 'υ " , " , σxε� xα� χα oρ �",ετα� απο αυτα ωστε να xανε� οσα α�τε�

ι / � Ι Ι ι YJ xo�νY) χαταστασΥ) των ε�ωτερ�xων σωματων, xα� ox� όσα α�τεί YJ ίό�α YJ φύσΥ) του, θεωΡYJμένYJ μόνο στον

, Α ' " 'θ � '1;" εαυτο ΤYJς. υτα ε�να� οσα υποσχε YJχα να απooε��ω στο Σxόλ�o ΤYJς Π ρότασYJς 18 τούτου του μέρους, από όπου γίνετα� εμφανές ότι εχείνος ο νόμος γ�α τον μΥ)

, υ ' θ λ ' , σφαγ�ασμo των ",ωων εμε �ωνετα� περωσοτερο σε , � � , ' ψ " ματα� YJ oεωωαψoν�α xα� γυνα�xε�α πονο υx�α παρα

' λ ' Δ ' ' υ ' 'λ σε υγ�Y) ογο. ωτ� YJ αΡΧΥ) ΤYJς εΠ�",YJΤYJσYJς του οφε ους

392


μάς 3ι3άσκει ΤΥ)ν αναγκαιόΤΥ)τα να συζευχθούμε με θ ' , ζ " , τους αν ρωπους, και οχι με τα ωα Υ) με τα πραγματα

που Υ) φύσΥ) τους είναι 3ιαφoρετικ� από ΤΥ)ν ανθρώπιVYι· αλλά το ί3ιο 3ικαίωμα που έχουν εκείνα πάνω μας το έχουμε και εμείς πάνω τους. Μάλιστα, επει3� το 3ι-

, θ ' 'ζ , , "" καιωμα κα ενος ορι εται με ΤΥ)ν αρεΤΥ) Υ)ΤΟΙ ΤΥ) ουναμΥ) καθενός, οι άνθρωποι έχουν πολύ μεγαλύτερο 3ικαίωμα

, ζ ' ' ζ " θ ' πανω στα ωα παρα τα ωα πανω στους αν ρωπους. Δ ' " ζ , θ ' λλ ' εν αρνουμαι ωστοσο οτι τα ωα αισ ανονται · α α αρνούμαι ότι για το λόγο αυτό είναι αθέμιτο να φροντίζουμε ΤΥ)ν ωφέλειά μας, να τα ΧΡΥ)σιμοποιούμε κατά το � , ζ " β υοκουν και να τα μεταχειρι ομαστε καταπως μας 0-

λ ' λ ' ' ''' " ζ ' ευει κα υτερα· εφοσον οεν συμφωνουν φυσει μα ι μας και οι συναισθΥ)ματικές τους ε�ρειες είναι φύσει 3ιαφορετικές από τις ανθρώπινες (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 57 του μ� 3). Απομένει να εξY)γ�σω τι είναι 3ίκαιο, τι ά3ικο, τι αμαρτία και τι, τέλος, καταξίωσΥ). Αλλά περί αυτών 3ες το επόμενο Σχόλιο.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο 2

Στο ΠαράΡΤΥ)μα του μέρους 1 υποσχέθΥ)κα να εξY)γ�σω " ψ Ι ?: ' / τι ειναι επαινος και ογος, τι καταc."ιωσΥ) και αμαρτια,

"" ' ''' 'Ο " ψ ' τι οικαιο και αοικο. σον αφορα τον επαινο και τον 0-

γο, εξ Y)γ�θY)κα στο Σχόλιο ΤΥ)ς Π ρότασΥ)ς 29 του μέρους 3· για τα υπόλοιπα όμως θα γίνει τώρα λόγος ε3ώ. Αλλά ΠΡΟΥ)γουμένως πρέπει να ειπωθούν λίγα για το φυσικό και το πολιτικό καθεστώς του ανθρώπου.

Καθένας υπάρχει βάσει του ύψιστου 3ικαίου ΤΥ)ς , ' θ ' ' β ' ' ψ φυσΥ)ς και συνεπως κα ενας ενεργει ασει του υ ιστου

3ικαίου ΤΥ)ς φύσΥ)ς όσα έπονται αναγκαία από ΤΥ) φύσΥ)

393

Ι Ι Θ Ι Κ Η

, θ ' ' β ' ' ψ του' κα� ως εκ τουτου κα ενας κρ�νε� ασε� του u �στoυ � , , ' λ ' " ζ o�κα�oυ της φυσΎJς τ� ε�να� κα ο κα� η κακο, φρoντ� ε� ΤΎJν ωφέλε�ά του σuμφωνα με ΤΎJν �oωσυγκρασία του (βλ. τις Προτ. 19 και 20 τούτου), εκo�κείτα� (βλ. το Π όρο 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 3) κα� προσπαθεί να

ι ι ι 'ψ " συνΤΎJΡΎJσε� ο, τ� αγαπα κα� να καταστρε ε� ο, τ� μισε� (βλ. την Πρότ. 28 του μέρ. 3). Καθ6η αν o� άνθρωπo� ζοuσαν υπ6 ΤΎJν καθoo�γΎJσΎJ του λόγου, καθένας (κατά το Πόρο 1 της Πρότ. 35 τούτου) θα κατείχε αυτ6 το o�καίωμά του οίχως καμ�ά βλάβΎJ γ�α τον άλλο. Αλλά επε�o� υπ6κε�ντα� σε πάθΎJ (κατά το Πόρο της Πρότ. 4

' ) β , ' λ ' θ ' τουτου που υπερ α�νoυν κατα πο u ΤΎJν αν ρωπ�νΎJ οuναμΎJ �τo� αρετ� (κατά την Πρότ. 6 τούτου), συχνά άγoντα� κα� φέρoντα� (κατά την Πρότ. 33 τούτου) κα� είνα� αντίθετo� μεταζu τους (κατά την Πρότ. 34 τού-

) ' ' ζ β , ' ( ' του ενω xρε�α oντα� ΤΎJν αμo� α�α αρωγΎJ κατα το Σχόλ. της Πρότ. 35 τούτου). Γ�α να μπορέσουν λo�π6ν

, θ ζ , β , , o� αν ρωπo� να ουν με oμoνo�α κα� αμo� α�α αρωγΎJ είνα� αναγκαίο να εκxωρ�σoυν το φυσ�κ6 τους o�καίωμα κα� να σιγουρέψουν ο ένας τον άλλο 6τ� οεν θα

" ' λ ' βλ ' β ενεργΎJσoυν τι ποτα που μ πορει να προκα εσε� α ΎJ στον άλλο. Όσο γ�α το πώς μπορεί να γίνε� αυτ6, oΎJλαo� να μπορέσουν οι άνθρωπo�, που υπ6κε�νται αναγκαία σε πάθΎJ (κατά το Πόρο της Πρότ. 4 τούτου) και είνα� άστατo� κα� πo�κίλo� (κατά την Πρότ. 33 τούτου),

'ψ , ' λλ ' , να σ�γoυρε ουν ο ενας τον α ο κα� να εχουν π�σΤΎJ με-ζ ' ' β ' π ' 7 ' τα",υ τους, καταφαινεται ασει ΤΎJς ρoτασΎJς τουτου

του μέρους κα� ΤΎJς Π ρ6τασΎJς 39 του μέρους 3. ΔΎJλαo�, 6τ� καμ�ά συναισθΎJματ�κ� επ�ρε�α οεν μπορεί να κατασταλεί παρά απ6 μ�α συνα�σθΎJματ�κ� επ�ρε�α �σxυ-

394


ρότερη από την καταστελλόμενη κα� αντιΘετη σε αυτ�ν , θ ' , λ ' βλ ' β , κα� οη κα ενας απoφευγε� να προκα εσε� α η απο

oε�λΙα μπροστά σε μεγαλύτερη βλάβη. Με τούτον το νόμο λo�πόν θα μπoρέσε� να στερεωθεΙ η Ko�νωνΙα φτάνε� να o�εκo�κ�σε� γ�α τον εαυτό της το οααΙωμα που έxε� καθένας να εκo�κεΙτα� κα� να κρίνε� το καλό κα� το

, " ' � ζ ' κακο' κα� ως εκ τουτου να εxε� η �o�α την ε�oυσ�α να , , , β' θ ' , επ�τασσε� τους κανονες του κo�νoυ ωυ, να ετε� νομους

κα� να τους στερεώνε� όx� με τον λόγο, που αουνατεί να καταστείλε� ης συνα�σθηματ�κές επ�ρε�ες (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 17 τούτου), αλλά με απε�λές. Τούτη η Ko�νωνία όμως, στερεωμένη με νόμους κα� με την εξουσία να αυτoσυντηρείτα�, oνoμάζετα� Πoλ�τεία, κα� , , � " ' ζ Π λ' oπoω� αμυνoντα� με το o�κα�o της ονομα oντα� o �-τες από όπου κατανοούμε εύκολα όη στο φυσ�κό καθεστώς οεν υπάρxε� τΙ ποτα που να εΙνα� καλό � κακό β ' " λ ' θ ' , ασε� της συνα�νεσης ο ων' εφοσον κα ενας που ε�να�

, θ ' 'ζ , � , στο φυσ�κo κα εστως φρονη ε� μοναχα τη σικη του 'λ 'ζ ' λ ' , " ωφε ε�α κα� απoφασ� ε� τ� ε�να� κα ο η τ� κακο συμ-

φωνα με τη o�κ� του �oωσυγκρασία κα� καθόσον λαμβάνε� υπόψη μονάχα τη o�κ� του ωφέλε�α, κα� οεν υποxρεoύτα� από κανένα νόμο να πε�θαρxεί σε κανέναν, παρά μόνο στον εαυτό του' κα� ως εκ τούτου στο φυσ�κό καθεστώς οεν μπορεί να συλληφθεί αμαρτία. Μα μπορεί να συλληφθεί στο Πoλ�τ�κό καθεστώς όπου κα�

'ζ , , , λ ' , , απoφασ� ετα� κo�νη συνα�νεσε� τ� ε�να� κα ο η τ� κακο κα� καθένας υπoxρεoύτα� να πε�θαρxεί στην Πoλ�τεία. Έτσ� η αμαρτία οεν είνα� τίποτε άλλο από απειΘε�α

λ ' , ' β ' , � που γ�α το ογο αυτο τ�μωρε�τα� ασε� μονο του o �-καίou της Πoλ�τείας, κα� ανηθέτως η ευπειΘε�α του

395

Η Θ Ι Κ Η

Π λ' θ ' ς: ' � " , ο �τ'Y) εωρε�τα� καται.,, �ωσΎJ επεωΎJ αυΤOΧΡΎJμα κρ�-νετα� άξως να ευφρανθεΙ απ6 τ�ς ευχέρε�ες ΤΎJς Πoλ�τεΙας. Έπε�τα, στο φυσ�κ6 καθεστώς κανένας όεν εΙνα� Κ , , , β ' , , υρως καπo�oυ πραγματος ασε� ΚO�VΎJς συνα�νεσΎJς ούτε υπάρχε� κάτι σΤΎJ ΦύσΎJ που να μπορούμε να πούμε 6τ� εΙνα� του τάόε ανθρώπου κα� 6χ� του όεΙνα· αλλά 6λα εΙνα� 6λων- κα� επομένως στο φυσα6 καθεστώς όεν μπορούμε να συλλάβουμε καμ�ά βoύλΎJσΎJ να αποόοθεΙ στον καθένα το ό�κ6 του � να απογυμνωθεΙ κάποως απ6 το ό�κ6 του, τουτέστιν στο φυσ�κ6 καθεστώς όεν γΙνετα� τΙποτα που να μπορεΙ να χαραΚΤΎJριστεΙ όΙκαω � άό�κo · μα γΙνετα� στο πoλ�τικ6 καθεστώς 6που

'ζ , , , , � απoφασ� ετα� κo�νΎJ συνα�νεσε� τι ε�να� του τασε κα� τ� του όεΙνα. Απ6 6που γΙνετα� εμφανές 6τ� το όΙκα�o κα�

, � , ς: " ς: , το ασ�κo, ΎJ αμαρτ�α κα� ΎJ καται.,, �ωσΎJ, ε�να� ει."ωγενε�ς ι / Ι ς: Ι , εννo�ες κα� oχ� καΤΎJγOΡΎJματα που ει."ΎJγoυν ΤΎJ φυσΎJ του Π νεύματος. Αλλά αρκετά επ' αυτών.


Αυτό που διαθέτει το ανθρ(vπινο Σ(vμα έτσι ώστε να μπορεί να επηρεάζεται με περισσότερους τρόπους, ή το καθιστά ικανό να επηρεάζει τα εξωτερικά Σώματα με περισσότερους τρόπους, είναι ωφέλιμο για τον άνθρωπο· και τόσο ωφελιμότερο όσο το Σώμα καθίσταται από αυτό ικανότερο να επηρεάζεται και να επηρεάζει τα άλλα σ(vματα με περισσότερους τρόπους · και βλαβερό αντιθέτως είναι αυτό που καθιστά το Σώμα λιγότερο ικανό για τα παραπάνω.



Όσο ικανότερο για τα παραπάνω καθΙσταται το Σώμα, τόσο ικανότερο καθΙσταται το Π νεύμα στο να συλλαμβάνει (κατά την Πρότ. 14 του μέρ. 2) - ως εκ τούτου αυτό που όιαθέτει το Σώμα με αυτό τον τρόπο και το καθιστά ικανό για τα παραπάνω εΙναι αναγκαΙα καλό �τoι ωφέλιμο (κατά τις Προτ. 26 και 27 τούτου), και τόσο ωφελιμότερο όσο ικανότερο μ πορεΙ να καταστ�σει το Σώμα για τα παραπάνω, και βλαβερό αντιθέτως (κατά την ίδια Πρότ. 14 του μέρ. 2 αντιστραμμένη και τις Προτ. 26 και 27 τούτου) αν καθιστά το σώμα λιγότερο ικανό για τα παραπάνω. α Ε.Δ.


Όσα συντελούν στο να συντηρείται η σχέση κίνησης και στάσης που έχουν μεταξύ τους τα μέρη του ανθρώπινου Σ(vματος είναι καλά- και κακά αντιθέτως αυτά που συντελούν στο να έχουν μεταξύ τους τα μέρη του ανθρώπινου Σ(vματος άλλη σχέση κίνησης και στάσης.


Για να συνΤΥ)ρηθεΙ το ανθρώπινο Σώμα χρειάζεται πλεΙστα άλλα σώματα (κατά το Αίτ. 4 του μέρ. 2) . Μα αυτό που συνιστά τη μoρφ� του ανθρώπινου Σώματος έγκειται στο ότι τα μέρη του μεταόΙόουν τα μεν στα όε τις κιν�σεις τους με κάποια συγκεκριμένη σχέση (κατά τον Ορ. πριν το Λήμ. 4, τον οποίο δες μετά την Πρότ. 13 του μέρ. 2) . Άρα όσα συντελούν στο να συντηρεΙται η σχέση κΙνησης και στάσης που έχουν με-

397

Η Θ J Κ J J

1; Ι ι θ ι Σ ι ι ται..,υ τους τα μεΡΎ) του αν ρωπ�νoυ ωματος συνΤΎ)ρουν αυτ� ΤΎ) μoρφ� του ανθρώπ� νου Σώματος, κα� συνεπώς συντελούν (κατά τα Αιτ. 3 και 6 του μέρ. 2) στο να μπο-

ι θ ι Σ ι ι ';' λλ ι ι ρε� το αν ρωπινο ωμα να εΠΎ)ρεα�εται με πο ους τρο-πους και να εΠΎJρεάζει τα εζωτερικά σώματα με πολ-λ ι ι ι ( ' Π ' ) ους τροπους ως εκ τουτου κατα την προηγ. ροτ. ι λ ι ΙΕ ι λ ι λ ι β ειναι κα α. -"πε�τα, οσα συντε ουν στο να προσ α ουν

τα μέρΎ) του ανθρώπινου Σώματος άλλΎ) σχέσΎ) κίνΎ)σΎ)ς κα� στάσΎ)ς συντελούν (κατά τον ίδιο Ορ. του μέρ. 2) στο να περιβλΎ)θεί το ανθρώπινο Σώμα άλλΎ) μoρφ�, τουτέ-

( ' ι Ι Ι ι στιν οπως ειναι αυτονοητο, και οπως τονισαμε στο τέλος του Προλόγου τούτου του μέρους) στο να καταστραφεί το ανθρώπινο Σώμα, και συνεπώς να καταστεί

ι / Ι / , (" περα για περα αν�κανo να μ πορει να εΠΎ)ρεα�εται με πε-ι ι ι ( , ρισσοτερους τροπους, κα� επομενως κατ α την προηγ.

ΤΤ ' ) Ι ι Ι ΙΡΟΤ. ε�να� κακα. α Ε.Λ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Στο μέρος 5 θα εζΎ)γΎ)θεί π6σο μπορούν αυτά να πρ6-σκεινται � να αντίκειντα� στο Πνεύμα. Αλλά πρέπε� να σΎ)μειωθεί ε3ώ 6τ� εννοώ πως το Σώμα υπoκύπτε� στον θάνατο 6ταν τα μέρΎ) του 3ιατίθεντα� έτσ� ώστε να προσλαμβάνουν τα μεν προς τα 3ε άλλΎ) σχέσΎ) κίνΎ)σΎ)ς κα� στάσΎ)ς. Δι6τι 3εν τολμώ να αρνΎ)θώ 6τ� το ανθρώπινο Σώμα, 3ιαΤΎ)ρούμενΎ)ς ΤΎ)ς κυκλοφορίας του αίμα-

Ι λλ ι ι Ι Σ Ι ';' τος κα� α ων γ�α τα οποια εκτ�μαμε οτι το ωμα �ε�, Ι Ι Ι βλ θ Ι Ι λλ Ι Ι μ πoρε� παρα ταυτα να μετα Ύ) ε� σε α Ύ) φυσΎ) περα

γ�α πέρα 3�αφoρετικ� απ6 ΤΎ) 3ικ� του. Δι6τι κανένας λ6γος 3εν με αναγκάζε� να υποσΤΎ)ρίζω 6τι το Σώμα � θ Ι ι , βλ θ Ι Ι Ι οεν πε α�νει παρα μονο αν μετα Ύ) ε� σε πτωμα' αφου

Π Ε Ρ Ι Τ Ι-Ι Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο , Λ Ε Ι Α Σ

,� " 'θ 'θ Υ) ωια Υ) εμπειρια φαινεται να πει ει για το αντι ετο. Δ ' β " ' θ " θ ' / ιοτι συμ αινει ενιοτε να πα ει ενας αν ρωπος τετοιες

β λ ' , " λ ' " μετα ο ες ωστε να μΥ)ν ειναι ευκο ο να πουμε οτι ειναι ο �όιoς, όπως άκουσα να όΙΥ)γούνται για κάποιον Ι ' Π ' βλ 'θ " , σπανο οι Υ)ΤΥ) που προσ Υ) Υ)κε απο νοσο και παροτι ανέρρωσε από αυτ�ν, ωστόσο λΥ)σμόνΥ)σε τόσο πολύ ΤΥ)ν

, ζ ' , � , , Θ ' λ περασμενΥ) ωΥ) του ωστε σεν πιστευε οτι οι � ρυ οι και Τ �, , , , Ι . ' � , , οι ραγωσιες που ειχε γραψει Υ)ταν σικα του εργα, και

θα μπορούσε ασφαλώς να εκλY)φθε� ως εν�λικo βρέφος αν ε�xε λY)σμo�σει και ΤΥ) μY)τρικ� του γλώσσα. Και αν αυτό φα�νεται απ�στευτo, τι να πούμε για τα μωρά; Ένας άνθρωπος προχωΡΥ)μένΥ)ς Y)λικ�ας πιστεύει ότι Υ) ψ;σΥ) τους ε�ναι τόσο όιαφoρετικ� από ΤΥ) όικ� του , � θ ' , , ' ζ ' ωστε σεν α μ πορουσε να πειστει οτι υΠYJρι.."ε καποτε

μωρό, εκτός αν έκανε αυτ� ΤΥ)ν εικασ�α για τον εαυτό ""C"ou βάσει άλλων. Αλλά για να μΥ) όώσω στους όεισιόα�μoνες υλικό για ΤΥ)ν ανακ�νY)σY) νέων ερω""C"Υ)μά""C"ων προτιμώ να το αφ�σω σΤΥ) μέσΥ).


Όσα συμβάλλουν στην Κot,νωνία των ανθρώπων, ήτοι , λ ' ζ ' θ ' οσα συντε ουν στο να ουν οι αν ρωποι με ομονοια, Είναι ωφέλιμα" και κακά αντιθέτως εκείνα που εισάγουν στην Πολιτεία τη διχόνοια.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Ι Ι

Δ " λ ' ζ , θ ' ιοτι οσα συντε ουν στο να ουν οι αν ρωποι με ομο-νοια συντελούν συγχρόνως cr""C"O να ζουν υπό ΤΥ)ν καθοό�γY)σY) του λόγου (κατά την Πρότ. 35 τούτου) και ως εκ τούτου (κατά τις Προτ. 26 και 27 τούτου) ε�ναι

399

J-1 Θ Ι Κ J-I

καλά, κα� (για τον ίδιο λόγο) κακά ανηθέτως είνα� εκείνα που ό�εγείρoυν ό�χόνo�ες. ο.Ε.Δ.


Η Χαρά δεν είναι ευθέως κακή, αλλά καλή· ενώ η Λύπη αντιθέτως είναι ευθέως κακή.


Η Χαρά (κατά την Πρ ότ. 1 1 του μέρ. 3 μαζί με το Σχόλ. της) είνα� μ�α συνα�σθ'Y)μαηκ� ε�ρε�α με Τ'Υ)ν

, � " , ζ ' , οπωα 'Υ) ουναμ'Υ) ενεργε�ας του σωματος αυ�ανετα� 'Υ) επ�κoυρείτα�· ενώ 'Υ) ΛύΠ'Υ) αντ�θέτως είνα� μ�α συνα�σθ'Y)ματ�κ� ε�ρε�α με Τ'Υ)ν οποία 'Υ) όυναμ'Υ) ενέργε�ας του σώματος με�ώνετα� � καταστέλλετα� · ως εκ τουτου (κατά την Πρότ. 38 τούτου) 'Υ) Χαρά είναι ευθέως καλ�, κτλ. ο.Ε.Δ.


Η Ιλαρ ότητα δεν δύναται να έχει υπερβολή αλλά είναι πάντα καλή, και αντιθέτως η Μελαγχολία είναι πάντα κακή.


Η ΙλαρόΤ'Υ)τα (βλ. τον Ορ. της στο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) είναι Χαρά που, καθόσον αναφέρετα� στο Σώμα, έγκειται στο ότι όλα τα μέρ'Υ) του Σώματος είναι

" , ' ( / Π /

εΠ'Υ)ρεασμενα ισα και ομοια, τουτεστιν κατα την ροτ. 1 1 του μέρ. 3) στο όη 'Υ) όυναμ'Υ) ενέργειας του Σώματος

ζ ' , ' " 'λ ' αυ�ανεται 'Υ) επικουρειται ετσι ωστε ο α τα μερ'Υ) του να

� λ ' ζ ' , � " οιαφυ ασσουν μετα�υ τους Τ'Υ)ν ωια σχεσ'Υ) ΚΙVΊJσ'Y)ς και

400


στάσΊ)ς κα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 39 τούτου) Ιλ ι ι Ι λ ' � Ι ι Ί) αΡΟΤΊ)τα ε�να� παν τα κα Ί) κα� σεν μπoρε� να εxε�

υπερβoλ�. Μα Ί) ΜελαγχολΙα (βλ. επίσης τον Ορ. της στο ίδιο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) εΙνα� ΛύΠΎJ που, καθόσον αναφέρετα� στο Σώμα, έγκε�τα� στο όη Ί) όύναμΊ) ενέργε�ας του Σώματος με�ώνετα� � καταστέλλετα� απολύτως ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 38 ΤΟ1r

) ι Ι ι του ε�να� παντα καΚΊ). αΕ.Δ.


Ο Γαργαλισμός μπορεί να έχει υπερβολή και να είναι κακός - ενώ το �λγoς μπορεί να είναι καλό καθόσον ο Γαργαλισμός, ήτοι η Χαρά, είναι κακός.


Ο Γαργαλ�σμός εΙνα� Χαρά που, καθόσον αναφέρετα� στο Σώμα, έγκε�τα� στο όη ένα μέρος � κάπo�α μέρΊ) του εΠΊ)ρεάζOντα� π�ότερo από τα υπόλo�πα (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3), συνα�σθΊ)μαηκ� ε�ρε�α που Ί) όύναμ� ΤΊ)ς μπορεΙ να εΙνα� τόσΊ)

ι β ι ' λ Ι Σ Ι ωστε να υπερ α�νε� τ�ς υπο o�πες ενεργε�ες του ωμα-τος (κατά την Πρότ. 6 τούτου), να πρoσκoλλάτα� γερά

ι ι � /ζ Σ Ι ι σε αυτο κα� ως εκ τουτου να εμ ΠOσ� ε� το ωμα απο το ι Ι ' ζ λ ι ' λλ ι να ε�να� �κανo να εΠΎJρεα ετα� με π εωτους α ους τρο-

πους, ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 38 τούτου) μπορεΙ να εΙνα� κακός. Έπατα το Άλγος, που εΙνα� ανηθέτως ΛύΠΊ), θεωΡΊ)μένο μόνο στον εαυτό του όεν μπορεΙ να εΙνα� καλό (κατά την Πρότ. 41 τούτου). Eντoύτo�ς, επε�-ό ι ι ' ζ ι ' ζ � I Ί) Ί) �σxυς κα� Ί) επαυc.,Ί)σΊ) του oρ� ετα� με ΤΊ) συναμΊ)

ι 'c ι Ι Ι � ι ενος εc.,ωτερ�κου α�τ�oυ συγκρ�νOμενΊ) με ΤΊ) σ�ΚΊ) μας

J ι Θ Ι Κ J Ι

(κατά την Πρότ. 5 τούτου), μπορούμε να συλλάβουμε , β θ ' , , , απεφους α μους κα� τροπους �σxυoς αυτης της συνα�-σθηματα�ς ε�ρε�ας (κατά την Πρότ. 3 τούτου) ' κα�

, , λλ ' β ' ως εκ τουτου μ πορουμε να το συ α ουμε τετo�o που να μπορεί να καταστείλε� τον Γαργαλ�σμ6 έτσ� ώστε να

, β λ ' , , ( ' , μην εxε� υπερ ο η κα� στο μετρ ο αυτο κατα το πραπο ι ι Π Ι ) λ ι θ ' μερος τουτης της ροτ. συντε ε� στο να μην κα �στα-

τα� το σώμα λ� γ6τερο ααν6, κα� επομένως στο μέτρο αυτ6 θα είνα� καλ6. ο.Ε.Δ.


Η Αγάπη και η Επιθυμία μπορούν να έχουν υπερβολή.


Η ΑγάΠΊ) είνα� Χαρά (κατά τον Ορ. 6 των συναωθ. Ε ) Ο ι , � I Ι ζ Ι �πηρ. συνο ευομενη απο την ισεα ενος ει.."ωτεραου α�-τίου : ο Γαργαλ�σμ6ς λo�π6ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3), συνοοευ6μενος απ6 την �oέα εν6ς εξωτερ�κoύ α�τίoυ είνα� Α γάπη· κα� ως εκ τούτου η Αγάπη (κατά την προηγ. Πρότ. ) μπορεί να έxε� υπερβoλ�. Έπε�τα η Eπ�θυμία είνα� τ6σο μεγαλύτερη 6σο μεγαλίιτερη είνα� η συνα�σθηματικ� ε�ρε�α απ6 την οποία πρoέρxετα� (κατά την Πρότ. 37 του μέρ. 3) . Οπ6τε ι θ ι ι ( ι Π ι οπως μ�α συνα�σ ηματ�κη επηρε�α κατα την ροτ. 6 τούτου) μπορεί να υπερβεί τ�ς υπ6λo�πες ενέργε�ες του ανθρώπου, έτσ� κα� η Eπ�θυμία που πρoέρxετα� απ6

ι θ ι , θ ι β ι αυτη τη συνα�σ ηματ�κη εΠΊ)ρε�α α μ πoρε� να υπερ ε� τ�ς υπ6λo�πες Eπ�θυμίες κα� επομένως θα μπορεί να έxε� την ίo�α υπερβoλ� την οποία, 6πως οείξαμε στην προηγούμενη Πρ6ταση, έxε� ο Γαργαλ�σμ6ς. α Ε.Δ.

402

n E f' I Τ Η Σ Α � Θ f' Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ Ί\ Ε Ι Α Σ

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η ΙλαρόΤYjτα, για ΤYjν οποία είπα ότι είναι καλ�, ευκολότερα συλλαμβάνεται παρά παραΤYjρείται. Διότι οι συναισθYjματικές επ�ρειες που μας κατατρύχουν καθYjμερινά αναφέρονται τις περισσότερες φορές σε κάποω μέ-

Σ ' ' ζ ' " ρος του ωματος που εΠYjρεα εται πωτερο απο τα υπο-λοι πα και επομένως οι συναισθYjματικές επ�ρειες έχουν

, λ ' β λ ' ' Π ' ως επι το π ειστον υπερ ο Yj και κρατουν το νευμα σΤYjν ενατένισΥ) ενός μόνο αντικειμένου έτσι ώστε να αουνατεί να σκεφτεί άλλα· και παρότι οι άνθρωποι υπόκεινται σε περισσότερες συναισθYjματικές επ�ρειες και

, 'ζ '

, , ως εκ τουτου σπανι ουν οσοι κατατρυχονται παντοτε από μία και ΤYjν αυτ�, ωστόσο οεν λείπουν εκείνοι στους οποίους προσκολλάται γερά μία και Yj αυτ� συναισθYjματικ� ε�ρεια. Βλέπουμε πράγματι ανθρώπους που οιατίθενται ενίοτε από ένα αντικείμενο έτσι ώστε, ακόμα κι αν οεν είναι παρόν, να πιστεύουν ωστόσο ότι το

ι

, Ι Ι β , , εχουν μπροστα τους, κατι που οταν συμ αινει σε εν αν άνθρωπο που οεν κοιμάται λέμε για αυτόν ότι παραλYjρεί � παραφρονεί' και οεν πιστεύεται ότι παραφρονούν λι γότερο όσοι φλέγονται από Έρωτα και το μόνο που ονειρεύονται νυχθYjμερόν είναι μια ερωμένΥ) � μια πόρνYj, επειo� συν�θως προκαλούν γέλω. Μα όταν ο φιλάργυρος οεν σκέπτεται τίποτε άλλο από το κέροος � τα λεφτά, ο φιλόοοξος ΤΥ) οόξα, κτλ., οεν πιστεύουμε ότι παραλYjρούν επειo� συν�θως είναι επαχθείς και τους κρίνουμε αξωμίσYjτους. Αλλά Yj Φιλαργυρία, Yj Φιλοοοξία, Yj Λαγνεία, κτλ., είναι σΤYjν πραγματικόΤYjτα είΟΥ) παραλYjρ�ματος παρότι οεν κατατάσσονται στις νόσους.

Η Θ Ι Κ Η


Το Μίσος δεν μπορεί ποτέ να είναι καλό.


Έναν άνθρωπο που μ�σoύμε προσπαθούμε να τον καταστρέψουμε (κατά την Πρότ. 39 του μέρ. 3), τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 37 τούτου) προσπαθούμε να κάνουμε κάτ� που ε�να� κακό. Άρα, κτλ α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Σημε�ωσε ότ� εόώ κα� στα επόμενα με τον όρο M�σoς εννοώ μονάχα εκε�νo που ε�να� προς ανθρώπους.


Ο Φθόνος, ο Χλευασμός, Ύ) ΚαταφρόνΎ)σΎ), Ύ) Οργή, Ύ) ΕκόΙΚΎ)τικότητα κα� o� υπόλo�πες συνα�σθΎ)μαηκές επ1jρε�ες που αναφέρoντα� στο M�σoς ή πρoέρxoντα� από αυτό ε�να� κακά, πράγμα που καταφα�νετα� επ�σΎ)ς βάσε� της Π ρότασΎ)ς 39 του μέρους 3 κα� ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 37 τούτου.


Ό,τ� ορεγόμαστε όντας εΠΎ)ρεασμένO� από μ�σoς ε�να� α�σxρό, κα� σΤΎ)ν Πoλ�τε�α άό�κo. Π ράγμα που καταφα� νετα� επ�σΎ)ς βάσε� ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 39 του μέρους 3

β ' Ο ' , , � κα� ασε� των ρ�σμων του α�σxρoυ κα� του αo�κoυ, τους oπo�oυς όες στα Σxόλ�α ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 37 τούτου.


ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Ανάμεσα στο Χλευασμό [lπisiO] (που εΙπα στο Πόρισμα 1 ότι εΙναι κακός) και το γέλω [ήsus] αναγνωρΙζω μεγάλΊ) όιαφορά. Διότι το γέλω, όπως και ο αστε·�σμός, εΙναι αμιΥής Χαρά· ως εκ τούτου το γέλω αυτό κα-θ " λ " , β λ ' ( , αυτο ειναι κα ο, φτανει να μΊ)ν εχει υπερ ο Ί) κατα

ττ ' 41 ' ) Τ' , " την ΙΙΡΟΤ. τουτου . ιποτα, σιγουρα, εκτος απο μια βλoσυρ� και λυΠΊ)Ρ� όεισιόαψονΙα, όεν μας απαγο-

, λ β ' Δ ' , 'ζ ρευει να απο αμ ανουμε. ιοτι γιατι να αρμο ει πε-, β ' , � 'Ψ ' ρωσοτερο να σ Ί)νουμε ΤΊ)ν πεινα και ΤΊ) ο Ι α απο το

να εκόιώκουμε ΤΊ) μελαγχολΙα; Τούτο εΙναι το σκεπτικό μου και έτσι φρονώ. Καμιά θεόΤΊ)τα ούτε κανένας άλλος, πέρα από τον φθονερό, όεν απολαμβάνει ΤΊ)ν αόυναμΙα και τις όυσχέρειές μου ούτε ανάγει σε αρετ� τα όάκρυα, τους λυγμούς, το φόβο και άλλα τέτοιας λoγ�ς που εΙναι σΊ)μάόια αόύναμΊ)ς Ψυx�ς αλλά αντι-θ " ζ ' ' λ ' Χ " ετως, οσο εΠΊ)ρεα ομαστε απο μεγα υτεΡΊ) αρα, το-

β , λ ' λ ' , σο μετα αινουμε σε μεγα υτεΡΊ) τε εωΤΊ)τα, τουτεστιν τόσο περισσότερο εΙναι αναγκαΙο να μετέχουμε ΤΊ)ς θε·�κ�ς φύσΊ)ς. Έτσι το να ΧΡΊ)σψοποιούμε τα πράγμα-

λ β ' " � , ( ' τα και να τα απο αμ ανουμε, οσο ειναι ουνατον οχι , � , � , , � , 'λ ) ' μεν μεχρι αΊ)οιας, οωτι αυτο οεν ειναι απο αυσΊ) , ει-

ναι ανόρός σοφού. ΕΙναι ανόρός σοφού, λέω, να αναζωογονούμαστε και να ανανεωνόμαστε μεΤΡΊ)μένα με νόστψο φαγΊ)τό και ποτό καθώς και με αρώματα, με το κάλλος χλωρών φυτών, με στολΙόια, μoυσικ�, αγωνΙσματα, θεατρικές παραστάσεις και άλλα τέτοιας λογ�ς που καθένας μπορεΙ να τα ΧΡΊ)σψοποιεΙ όΙχως καμιά βλάβΊ) για τον άλλο. Διότι το ανθρώπινο Σώμα

Η Θ Ι Κ Η

συντίθεται από πλε[στα μέρΎj όιαφoρετικ�ς φύσΎjς που ' '!' ' " 'λ ' λ ' xρεια�oνται συνεχως νεα ΤΡOφΎj, και ποιχι Ύj, ωστε ο 0-

λ Σ ' ' 1;: ' " λ ' κ ΎjΡO το ωμα να ειναι ε�ισoυ ικανο για ο α οσα μπο-ρούν να προέλθουν από ΤΎj φύσΎj του, και συνεπώς ώστε

Π , ' 1;: ' , , και το νευμα να ειναι ε�ισoυ ικανο να κατανοει πε-, " Ε ' θ ' β ' ρισσοτερα συγχρονως. τσι αυΤΎj Ύj εσπισΎj του ωυ

συμφωνε[ άριστα και με τις αρχές μας και με ΤΎjν κoιν� " ' λλ ' β ' , πραΚΤΙΚΎj· οποτε, αν μΎj τι α ο, αυτος ο ως ειναι ο

άριστος και πρέπει να συνιστάται με κάθε τρόπο, και όεν είνα� ανάγΚΎj να όιεξέλθουμε το θέμα σαφέστερα � όιεξοόικότερα.


Όποιος ζει υπό την καθοδήγηση του λόγου προσπαθεί, όσο μπορεί, να αντισταθμίζει με Αγάπη ήτοι Γενναιοφροσύνη το Μίσος, την Οργή, την Απαξίωση, κτλ. του άλλου προς αυτόν.


Όλες οι συναισθΎjματικές επ�ρειες Μ[σους είναι κακές (κατά το Π όρο 1 της προηγ. Πρότ. ) · ως εκ τούτου όποως ζει υπό ΤΎjν καθOό�γΎjσΎj του λόγου θα προσπαθε[, όσο μπορεί, να μΎjν κατατρύχεται από συναισθΎjματικές επ�ρειες Μίσους (κατά την Πρότ. 19 τούτου) και συνεπώς (κατά την Πρότ. 37 τούτου) θα προσπαθεί ώστε και ο άλλος να μΎjν πάσχει από αυτές τις συ-

θ ' , Μ Μ' 1;: ' , ναισ Ύjματικες εΠΎjρειες. α το ισος αυ�ανεται απο το ανταποόοτικό Μίσος και Ύj AγάΠΎj αντιθέτως μπορεί να το σβ�σει (κατά την Πρότ. 43 του μέρ. 3), έτσ� ώστε το Μίσος να μετατραπεί σε Α γάΠΎj (κατά την Πρότ. 44

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Ι Ι Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Α Σ

του μέρ. 3) . Άρα 6ποιος ζει υπ6 'την καθoό�yησΎj του λ6γου θα προσπαθεί να αντισταθμίσει με Α γάΠΎj �τoι ΓενναΙOφΡOσίNΎj το Μίσος, κτλ., του άλλου (βλ. τον Ορ. της Γενναιοφροσύνης στο Σχόλ. της Πρότ. 59 του μέρ. 3). ο'Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όποιος θέλει να εκόικείται τις αόικίες με ανταποόοτι-Ι ΜΙ ζ Ι Ι Μ Ι 'ζ κο ισος ει σι γουρα επι πονα. α οποιος πασχι ει

αντιθέτως να αντιμάχεται το Μίσος με Α γάΠΎj, ασφαλώς μάχεται χαρούμενος και με σιγουριά· αντιστέκεται εξίσου εύκολα σε πολλούς ανθρώπους και σε έναν

' ζ λ Ι Ι Ι και χρεια εται ε αχιστοτατα ΤΎjν αρωγΎj ΤΎjς τυΧΎjς. Ενώ αυτοί τους οποίους νικά υποχωρούν χαρούμενοι, Ι Ι 'λλ Ψ λλ Ι Ι Ι ζ Ι οχι μεν απο ε ει Ύj α α απο επαυ<..,ΎjσΎj ισχυος και 6λα τούτα έπονται τ6σο σαφώς απ6 μ6νους τους ορισμούς ΤΎjς AγάΠΎjς και του νου ώστε όεν είναι ανάγΚΎj να τα αποόείξουμε καταλεπτώς.


Οι συναισθηματικές επήρειες της Ελπίδας και του Φόβου δε}) μπορούν καθαυτές να είναι καλές.


Οι συναισθΎjματικές επ�ρειες ΤΎjς Ελπίόας και του Φ6-βου όεν είναι χωρίς ΛύΠΎj. Δι6τι ο Φ6βος (κατά τον Ορ. 13 των συναισθ. Επηρ. ) είναι ΛύΠΎj· και Ύj Ελπίόα (βλ. την Επεξήγηση των Ορ. 12 και 13 των συναισθ. Επηρ. ) οεν είναι χωρίς Φ6βο, και επομένως (κατά την Πρότ. 4 1 τούτου) αυτές οι συναισθΎjματικές επ�ρειες όεν μπο-

Η Θ Ι Κ Η

ρούν καθαυτές να είναι καλές, αλλά μονάχα καθ6σον μπορούν να καταστείλουν ΤYjν υπερβoλ� ΤYjς Χαράς (κατά την Πρότ. 43 τούτου). ο.Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Σε τούτο προστίθεται 6η αυτές ο ι συναισθYjματικές ε�ρειες όYjλώνουν έλλεΙψΎj γνώσΎjς και αόυναμία Π ι ζ Ι Ι ι Σ ι νευμαΤΟζ και ε�αιηας αυτου επισΎjς Yj ι γουρια, Yj Απελπισία, Yj ΕυφροσύνYj και Yj ΤύψYj είναι σYjμάόια αόύναμYjς Ψυχ�ς. Δι6τι, αν και Yj Σιγουριά και Yj Ευφροσύ� είναι συναισθΎjματικές ε�ρειες Χαράς, ωστ6σο υποθέτουν 6τι ΠΡΟYjγ�θYjκε ΛύπYj, όYjλαό� Ελπίόα και Φ6βος. Έτσι 6σο περισσ6τερο προσπαθούμε να ζούμε υπ6 ΤYjν καθοό�γYjσYj του λ6γου, τ6σο περισσ6τερο προσπαθούμε να εξαρτι6μαστε λιγ6τερο απ6 ΤYjν Ελπίόα, να ελευθερωθούμε απ6 το Φ6βο, να υποτάξουμε 6σο μπορούμε ΤYjν τύχYj και να όιευθύνουμε τις ενέργειές μας σύμφωνα με ης βέβαιες συμβουλές του λ6γου.


Οι συναισθηματικές επήρειες της Υπερεκτίμησης και της Απαξίωσης είναι πάντα κακές.


Π Ι ι θ ι ι ( ι ραγματι, αυτες οι συναισ Yjματικες εΠYJρειες κατα τους Ορ. 21 και 22 των συναισθ. Επηρ. ) απάόουν στον λ6γο' ως εκ τούτου (κατά τις Προτ. 26 και 27 τούτου) είναι κακές. ο.Ε.Δ.



Η Υπερεκτίμηση καθιστά εύκολα τον άνθρωπο που υπερεκτιμάται επηρμένο.


Αν όούμε κάποων να μας υπερτψά από αγάπη θα υπεΡYjψανευτούμε εύκολα (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 41 του μέρ. 3) , �τoι θα εΠYjρεαστούμε από Χαρά (κατά τον Ορ. 30 των συναισθ. Επηρ. ) · και ό,τι καλό ακούσουμε με

ι ' θ 'ψ ' λ το οποιο μας προσαγορευουν α το πιστε ουμε ευκο α (κατά την Πρότ. 25 του μέρ. 3) ' και ως εκ τούτου θα υπερτψ�σoυμε τον εαυτό μας από αγάπη για μας, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 28 των συναισθ. Επηρ. ) θα επαρθούμε εύκολα. α Ε.Δ.


Η Συμπόνια, στον άνθρωπο που ζει υπό την καθοδήγηση του λόγου, είναι καθαυnΊ κακή και ανώφελη.


Η Συμπόν�α πράγματι (κατά τον Ορ. 18 των συναισθ. Επηρ. ) ε�να� ΛύπYj' κα� επομένως (κατά την Πρότ. 41

, ) θ " " λ ' , τουτου κα αυΤΥ) ε�να� κακYj' ενω το κα ο που επετα� από αυτ�ν, όYjλαό� ότ� προσπαθούμε να ελευθερώσou-

ι , , θ ' ( , με απο τον πονο τον αν ρωπο που συμ πονουμε κατ α το Πόρο 3 της Πρότ. 27 του μέρ. 3), επ�θυμoύμε να το

, β " ' λ ' ενεργYjσουμε ασε� μονων των υπαγορευσεων του 0-

γου (κατά την Πρότ. 37 τούτου), κα� μόνο βάσε� των υπαγορεύσεων του λόγου μπορούμε να ενεργ�σoυμε

Η Θ Ι Κ Η

, ζ ' β β ' " λ ' ( ι κατ� που �εpoυμε με ε α�OΤΎjτα οη ε�να� κα ο κατα την Πρότ. 27 τούτου) ' κα� ως εκ τούτου Ύj συμπόν�α, στον άνθρωπο που ζε� υπό ΤΎjν καθOό�γΎjσΎj του λόγου, ε�να� καθαυτ� κακ� κα� ανώφελΎj. ο.Ε.Λ.

Π Ο Ρ Ι Σ i\Ι Α

Από εόώ έπετα� όη ο άνθρωπος που ζε� βάσε� των υπαγορεύσεων του λόγου πpoσπαθε�, όσο μπopε�, να

, , 'ζ ' καταφεpε� ωστε να μΎjν τον αγγ� ε� Ύj συμπoν�α.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

'Ο 'ζ θ " " , πo�oς γνωp� ε� ορ α oτ� τα παντα επoντα� απο ΤΎjν αναγκα�όΤΎjτα ΤΎjς θε'Cκ�ς φύσΎjς κα� γ�νoντα� σύμφωνα με τους α�ών�oυς νόμους κα� κανόνες ΤΎjς φύσΎjς, ασφαλώς όεν θα βpε� τ�πoτα

,που να ε�να� άξιο M�σoυς, Γέλιου

� KαταφpόνΎjσΎjς, ούτε θα συμ πoνέσε� τον oπoιoνό�πoτε' αλλά, όσο επ�τpέπε� Ύj ανθpώπ�νΎj αpετ�, θα πpoσπαθε� να ενεpγε� καλά, όπως λένε, κα� να χα�pετα�. Σε αυτό

'θ " 'ζ ' λ ' πpoστ� ετα� oτ� οποιος αγγ� ετα� ευκο α απο ΤΎj συνα�-σθΎjματ�κ� ε�pε�α ΤΎjς Συμπόν�ας κα� συγκ�νε�τα� από τον πόνο ή τα όάκρυα του άλλου, ενεpγε� συχνά κάτ� γ�α το οποΙο μεταν�ώνε� αργότερα' τόσο επε�ό� από συνα�-

θ " � " ζ ' σ ΎjμαηΚΎj εΠΎJpε�α οεν ενεργουμε η ποτα που να �εpoυ-β β ' " λ ' , � , με με ε αΙOΤΎjτα oτ� ε�να� κα ο οσο κα� επεΙOΎj απα-

τώμεθα εύκολα από τα ψεύηκα όάκρυα. Μα εόώ μ�λώ pΎjτά γ�α τον άνθρωπο που ζε� υπό ΤΎjν καθOό�γΎjσΎj του λόγου. Δ�ότ� όποιος όεν παpακ�νεΙτα� ούτε από τον λόγο ούτε από ΤΎj συμ πόν�α ώστε να παpάσχε� αpωγ� στους άλλους oνoμάζετα� ορθά απάνθρωπος. Δ�ότ� (κατά την Πρότ. 27 του μέρ. 3) φαΙνεται να μΎj μo�άζε� με άνθρωπο.

410

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ ι\ l\i Θ Ρ Ω Π Ι Ν Ι Ι Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Α Σ


Η Εύνοια δεν απάδει στον λόγο· αλλά μπορεί να συμφωνεί με αυτόν και να προέρχεται από αυτόν.


Η Εύνοια πράγμαη είναι Α γάΠΎj προς εκείνον που ευεργετεί έναν άλλο (κατά τον Ορ. 19 των συναισθ. Επηρ. ) και ως εκ τούτου μπορεί να αναφέρεται στο Π νεύμα

θ ' λ " ' ( ' Π ' 9 ' κα οσον εμε οη ενεργει κατα την ροτ. 5 του μερ. 3) , τουτέστιν (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) καθόσον νοεΙ, και επομένως συμφωνεί με τον λόγο, κτλ. αΕ.Δ.

Α λ λ ι ιΔ ς

Όποιος ζει υπό τψ καθOό�γΎjσΎj του λόγου επιθυμεΙ και για τον άλλο το αγαθό που ορέγεται για τον εαυτό του (κατά την Πρότ. 37 τούτου) · οπότε βλέποντας κάποιον να ευεργετεΙ έναν άλλο Ύj προσπάθειά του για

, , ' ( ' Σ 'λ. ευεργεσια επικουρειται, τουτεστιν κατα το χο της Πρότ. 1 1 του μέρ. 3) θα χαρεΙ, και αυτό (εξ Υποθέ-

) � , � " , σεως με ΤΎj συνοοεια ΤΎjς ιοεας εκεινου που ευεργεΤΎj-σε τον άλλο, και επομένως (κατά τον Ορ. 19 των συναισθ. Επηρ. ) ευνοεί εκείνον. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η Α ' " ζ ' (βλ. γαναΚΤΎjσΎj, καταπως ορι εται απο μας τον Ορ. 20 των avvatae. Επηρ. ) , είναι κατ' ανάγΚΎjν κακ� (κατά την Πρότ. 45 τούτου) · αλλά σΎjμειωτέoν πως , ' ψ ξ ' , , λ' � , οταν Ύj υ ισΤΎj ε ουσια τιμωρει εναν πο ΙΤΎj που αOΙΚΎj-σε έναν άλλον όιακατεχόμενΎj από έναν πόθο όιαφύλα-

Η Θ Ι Κ Η

ς: ' ''' λ ' , " '" Ύjς ΤΎjς εφΎjνΎjς, οεν εω oτ� αγανακτε� εναντων του λ' "" " ς: θ ' ' Μ ' πο �ΤΎj επεΙOΎj τον τψωρε� oχ� ε",ω OυμενΎj απΌ �σoς

, λ' λλ " " β γ�α αφαν�σμo του πο �ΤΎj α α κ�νOυμενΎj απΌ ευσε ε�α.


Η Ικανοποίηση μπορεί να προέλθει από τον λόγο και μόνο η ικανοποίηση που προέρχεται από τον λόγο είναι η ύψιστη που μπορεί να υπάρξει.


Η IκανoπoΙΎjσΎj εΙνα� Χαρά πρoερχόμενΎj από το ότ� ο , θ 'ζ , "" αν ρωπος ενατεν� ε� τον εαυτο του κα� ΤΎj OυναμΎj ε-νέργε�άς του (κατά τον Ορ. 25 των συναισθ. Επηρ. ) . Μα Ύj αλΎjθ�ς όύναμ Ύj ενέργε�ας �τo� Ύj αρετ� του ανθρώπου εΙνα� ο Ιόως ο λόγος (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) που ο άνθρωπος τον ενατενΙζε� σαφώς κα� ό�ακρ�τώς (κατά τις Προτ. 40 και 43 του μέρ. 2). Άρα Ύj �κανOΠOΙΎjσΎj πρoέρχετα� από τον λόγο. Έπε�τα, ενατενΙζοντας ο άνθρωπος τον εαυτό του όεν αντ�λαμβάνετα� σαφώς κα� ό�ακρ�τώς �τo� ταφ�αστά παρά όσα έπο-

' ''' ' " ( , Ο 2 ντα� απΌ ΤΎj OυναμΎj ενεργε�ας του κατα τον ρ. του μέρ. 3), τoυτέστ�ν (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3), όσα έπoντα� από ΤΎj όύναμ� του να νοεΙ ' ως εκ τούτου μόνο

ι ι Ι Ι ' ψ απΌ αυΤΎj ΤΎjν ενατεν�σΎj πρoερχετα� Ύj υ �σΤΎj �κανo-ι / Ι � ΠO�ΎjσΎj που μπoρε� να υπαρ",ε�. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η IκανoπoΙΎjσΎj εΙνα� αλΎjθ�νά το ύΨ�στo που μπορούμε να ελπΙσουμε. Δ�ότ� (όπως δείξαμε στην Πρότ. 25

, ) ' ''' θ ' , , τουτου κανενας οεν προσπα ε� να συνΤΎjΡΎjσε� το ε�να�

412


ς:: " λ ' , � " του ε�αιτιας καποωυ τε ικου σκοπου ' και επεΙΟΎ) αυΤΎ) Ύ) ΙκανοποίΎ)σΎ) υποθάλπεται και εν3υναμώνεται όλο

, , ' ( Ι Π Ι c::.3 και περισσοτερο απο τους επαινους κατα το ορ. J

του μέρ. 3) και αντιθέτως (κατά το Πόρο της Πρότ. 55 ι 3) � " λ Ι Ι του μερ. οιαταρασσεται ο ο και περισσοτερο απο

Ψ Ι ,

Ι � Ι Ι β θ Ι τον ογο, γι αυτο ΟΟΎ)γουμαστε στον μεγιστο α μο ' � ' ς:: , β ' , , απο ΤΎ) oo�α και μετα ιας μ πορουμε να υποφερουμε

μια επονεί3ισΤΎ) ζω�.


Η Ταπεινότητα δεν είναι αρετή, ήτοι δεν προέρχεται από τον λόγο.


Η ΤαπεινόΤΎ)τα είναι μια ΛύΠΎ) που προέρχεται από το ότι ο άνθρωπος ενατενίζει ΤΎ)ν α3υναμία του (κατά τον Ορ. 26 των συναισθ. Επηρ.) . Καθόσον όμως ο άνθρω-

'ζ Ι λ θ Ι λ ' Ι πος γνωρι ει τον εαυτο του με τον α Ύ) Ύ) ογο, υποτι-θ Ι Ι Ι Ι ( ι εται οτι κατανοει ΤΎ)ν ουσια του, τουτεστιν κατα την Πρότ. 7 του μέρ. 3) ΤΎ) 3υναμ� του. Οπότε αν ο άνθρω-

'ζ Ι λ θ Ι Ι πος, ενατενι οντας τον εαυτο του, αντι Ύ)φ ει καποια α3υναμία του, αυτό 3εν οφείλεται στο ότι κατανοεί τον εαυτό του αλλά (όπως δεί�αμε στην Πρότ. 55 του μέρ. 3) στο ότι καταστέλλεται Ύ) 3υναμΎ) ενέργειάς του. Καθότι αν υποθέσουμε ότι ο άνθρωπος συλλαμβάνει ΤΎ)ν α3υναμία του κατανοώντας κάτι 3υνατότερο από τον

Ι Ι Ι θ 'ζ � Ι εαυτο του, με ΤΎ) γνωσΎ) του οποωυ κα ορι ει ΤΎ) ΟΙΚΎ) του 3υναμΎ) ενέργειας, τότε 3εν συλλαμβάνουμε τίποτε άλλο παρά ότι ο άνθρωπος νοεί τον εαυτό του 3ιακριτώς, �τoι (κατά την Πρότ. 26 τούτου) ότι Ύ) 3υναμΎ)

413

Η Θ Ι Ι( Ι Ι

ενέpγε�άς του επ�κoυpεΙτα�. Οπότε Yj Tαπε�νόΤYιτα, �τo� Yj ΛύΠΥ} που πpoέpχετα� από το ότι ο άνθρωπος ενατενΙζε� ΤΥιν αουναμΙα του, οεν πpoέpχετα� από αλYιθ� ενατέν�σYι, �τo� από τον λόγο, ούτε εΙνα� αpετ� αλλά πάθος. α Ε.Λ.


Η Μετάνοια δεν είναι αρετή, ήτοι δεν προέρχεται από τον λόγο· αλλά όποιος μετανοεί για τις πράξεις του είναι διπλά πονεμένος ήτοι αδύναμος.


Το πρώτο μέρος τούΤΥις ΤΥις ΠρότασΥις απooε�κνύετα� όπως Yj ΠΡΟYjγούμεVYj Π ρότασΥι. Ενώ το οεύτερο κατα-

, β ' , Ο " θ φα�νετα� ασε� μονου του ρισμου αυΤΥις ΤΥις συνα�σ Yj-ματιx�ς ε�pε�ας (βλ. τον Ορ. 27 των συναισθ. Επηρ. ) . Δ�ότ� πάσχουμε πρώτα ν�ΚYιμένo� από μ �α φαύλΥ} Eπ�θυμΙα κα� έπε�τα από ΤΥ} ΛύπΥι.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Eπε�o� o � άνθpωπo� ζουν σπάν�α βάσε� των υπαγορεύσεων του λόγου, αυτές o� ούο συνα�σθYιματ�κές επ�pε�ες, OYιλαo� Yj Tαπε�νόΤYιτα κα� Yj Μετάνοια και πέρα από αυτές Yj ΕλπΙοα κα� ο Φόβος, προσφέρουν περισ-

, 'λ ι βλ ' β " σοτερες ωφε ε�ες παρα α ες και ως εκ τουτου εφο-σον πρέπει να αμαpτ�σoυμε ας αμαpτ�σoυμε μάλλον προς αυτ� ΤΥιν πλευρά. Διότι αν όλo� οι αούναμοι σΤΥιν Ψ , ι θ ' ζ ' � , υΧΥ} αν ρωποι επαφονταν ε�ισoυ, σεν αισχυνονταν για τΙποτα και οεν φοβούνταν τΙποτα, με ποιους οεσμούς θα μπορούσαν να συζευχθούν και να συσφ� χθούν;

Π Ε Ρ Τ Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο )" Λ Ε Ι Α Σ

Τρομερός ο όχλος αν όεν φοβάται ! Οπότε όεν είναι να , Π ' ' β 'λ απορεις που οι ροφΎ)τες, οι οποιοι συμ ου ευσαν ΤΎ)ν

ωφέλεια όχι των λίγων αλλά ΤΎ)ν κοινή, σύσΤΎ)σαν τόσο πολύ ΤΎ)ν ΤαπεινόΤΎ)τα, ΤΎ) Μετάνοια και ΤΎ)ν Ευλάβεια. Και αλΎ)θινά, όποιοι υπόκεινται σε αυτές τις συναισθΎ)ματικές επήρειες μπορούν να οόΎ)γΎ)θούν πολύ ευκολό-

, ' λλ ' ζ λ ' , τερα απο τους α ους ωστε να ουν τε ικα υπο ΤΎ)ν καθοόήγΎ)σΎ) του λόγου, τουτέστιν να είναι ελεύθεροι

, ζ ' � , και να καρπωνονται ΤΎ) ωΎ) των ευοαιμονων.


Η μέγιστη Έπαρση ή Ποταπότητα είναι μέγιστη άγνοια εαυτού.


Καταφαίνεται βάσει των Ορ ισμών 28 και 29 των συναισθΎ)ματικών ΕΠΎ)ρειών.


Η μέγιστη Έπαρση ή Ποταπότητα δηλώνει μέγιστη αδυναμία της ψυχής.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ ΙΙ

Το πρώτο θεμέλιο ΤΎ)ς αρετής είναι να συνΤΎ)ρούμε το είναι μας (κατά το Πόρ. της Πρότ. 22 τούτου), και

" θ � , λ ' ( / ΤΤ / αυτο υπο ΤΎ)ν κα ΟΟΎ)γΎ)σΎ) του ογου κατα την Ι lΡΟΤ.

24 / ) 'Ο λ ' , , , τουτου . ποιος οιπον αγνοει τον εαυτο του αγνοει το θεμέλιο όλων των αρετών και συνεπώς όλες τις αρετές. Έπειτα το να ενεργούμε από αρετή όεν είναι τί ποτε άλλο από το να ενεργούμε υπό ΤΎ)ν καθοόήγΎ)σΎ)

Η Θ Ι Κ Η

του λόγου (κατά την Πρότ. 24 τούτου) και όποιος ενεργεί υπό τψ καθoo�ΎΊJσΊ) του λόγου πρέπει αναγκαία να 1: " " θ � , λ ' ( Ι �εpει οτι ενεργει υπο ΤΊ)ν κα ΟΟΊ)γΊ)σΊ) του ογου κατα

Π / 43 1 2) " " την ροτ. του μερ. . ετσι οποιος αγνοει στον με-γιστο βαθμό τον εαυτό του και συνεπώς (όπως δείξαμε lδ ) 'λ , � ' θ 'λ ' , η η ο ες τις αρετες, οεν ενεργει κα ο ου απο αρεΤΊ),

τουτέστιν (όπως καταφαίνεται βάσει του Ορ. 8 τούτου) είναι στον μέγιστο βαθμό αούναμος σΤΊ)ν Ψυx�' και ως εκ τούτου (κατά την προηγ. Πρότ. ) Ί) μέγισΤΊ) έπαρσΊ) � ποταπόΤΊ)τα ΟΊ)λώνει μέγισΤΊ) αουναμία Ψυx�ς.

ο.Ε.Δ.


Από εοώ έπεται σαφέστατα όη ο ι εΠΊ)ρμένοι και οι ποταποί υπόκεινται στον μέγιστο βαθμό σης συναισθΊ)ματαές ε�pειες.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ωστόσο Ί) ΠοταπόΤΊ)τα μπορεί να οιορθωθεί ευκολότερα από ΤΊ)ν ΈπαρσΊ) εφόσον Ί) οεύτερΊ) είναι συναισθΊ)ματικ� επ�pεια Χαράς ενώ Ί) πρώΤΊ) ΛύΠΊ)ς" και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 18 τούτου) Ί) οεύτεΡΊ) είναι ισχυρότερΊ) από ΤΊ)ν πρώΤΊ).

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι Ι 5 7

Ο επηρμένος αγαπά την παρουσία των παρασίτων ήτοι των κολάκων, ενώ μισεί των γενναιοφρόνων.


Η ΈπαρσΊ) είναι Χαρά προερχόμενΊ) από το όη ο άν-

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Λ Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Υ Λ Ε Ι Λ Σ

θρωπος υπερτιμά τον εαυτό του (κατά τους Ορ. 28 και 6 των συναισθ. Επηρ. ), γνώμΎJ που ο εΠΎJPμένoς άνθρωπος πpoσπαθε�, όσο μ πopε�, να ΤΎJν υποθάλπει (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 13 του μέρ. 3) ' ως εκ τούτου οι εΠΎJPμένοι αγαπούν ΤΎJν παpoυσ�α των παpασ�των � των κολάκων (παρέλειψα τους Ορισμούς τους επειδή είναι υπερβολικά γνωστοι) και αποφεύγουν των γενναιοφρόνων οι oπo�oι τους αποτιμούν όσο αξ�ζoυν. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Θα �ταν υπερβολικά μακροσκελές να απαpιθμ�σoυμε εaώ όλα τα κακά ΤΎJς ΈπαpσΎJς εφόσον οι εΠΎJPμένoι υπόκεινται σε όλες τις συναισθΎJματικές επ�pειες" αλλά σε καμιά λιγότερο από ό,τι στις συναισθΎJματικές επ�ρειες ΤΎJς AγάΠΎJς και ΤΎJς ΠoνoΨυx�ας. Αλλά εaώ aεν πρέπει να απoσιωΠΎJθε� καθόλου ότι καλε�ται εΠΎJPμένος και εκε�νoς που υποτιμά τους υπόλοιπους και ως εκ τούτου με αυτό το νόΎJμα ΎJ ΈπαpσΎJ πρέπει να opιστε�

Χ , , ' Ψ � " θ ' , ως αρα προερχομενΎ) απο ευoΎJ γνωμΎJ, κα οτι ο αν-θ 'ζ " , 'λ ρωπος νομι ει πως ειναι πανω απο τους υπο οιπους. Και ΎJ ΠoταπόΤΎJτα που ε�ναι αντωεΤΎJ σε αυτ� ΤΎJν ΈπαpσΎJ θα έπρεπε να opιστε� ως ΛύΠΎJ πpoεpXόμενΎJ

' ψ � " θ ' ' θ " απο ευOΎJ γνωμ ΎJ, κα οτι ο αν ρωπος πιστευει πως ει-ναι κάτω από τους υπόλοιπους. Μα τεθέντος αυτού συλ-λ β ' ' λ ' " , αμ ανουμε ευκο α οτι ο εΠΎJPμενoς ειναι αναγκαια φθονερός (βλ. το Σ χόλ. της Πρότ. 55 του μέρ. 3) , ότι

, , β θ ' , , , μισει στον μεγιστο α μο οσους επαινουνται στον με-γιστο βαθμό για τις αρετές τους, ότι το M�σoς του aεν νικιέται εύκολα με ΤΎJν Α γάΠΎJ � ΤΎJν ευεpγεσ�α (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 41 του μέρ. 3) και ότι απολαμβάνει

Η Θ Ι Κ Η

την παρουσία μονάχα αυτών που υποκλίνονται σΤΥ)ν � , Ψ ' , βλ ' , λ ' αουναμΥ) υΧΥ) του και απο ακα τον κανουν τρε ο.

Παρότι Υ) ΠοταπόΤΥ)τα είναι αντίθεΤΥ) σΤΥ)ν ΈπαρσΥ), ωστόσο ο ποταπός είναι εγγύτατος στον εΠΥ)ρμένο. Διότι, εφόσον Υ) ΛύΠΥ) του προέρχεται από το ότι κρίνει

� , β ' � " , ΤΥ)ν αουναμια του ασει ΤΥ)ς ουναμΥ)ς Υ)ΤΟΙ ΤΥ)ς αρεΤΥ)ς των άλλων, άρα Υ) ΛύΠΥ) του θα ελαφρυνθεί, τουτέστιν θα χαρεί, αν Υ) φαντασία του ασχολΥ)θεί με ΤΥ)ν εν ατέ-

ζ ' " , 'θ ' νισΥ) '-.,ενων κακιων, απο οπου γεννΥ) Υ)κε το ΡΥ)ΤΟ: πα-ρηγοριά των πονεμένων, το να έχουν συντρόφους στα κακά, και αντιθέτως θα λυΠΥ)θεί τόσο περισσότερο όσο

, 'Ψ ' " , 'λ περισσοτερο πιστε ει οτι ειναι κατω απο τους υπο οι-πους από όπου προκύπτει ότι κανένας όεν είναι πιο επιρρεπής στο Φθόνο από τους ποταπούς και ότι αυτοί

θ ' , β θ ' , προσπα ουν στον μεγιστο α μο να παραΤΥ)ρουν τις πράξεις των ανθρώπων περισσότερο για να τις σΤΥ)λιτεύσουν παρά για να τις όιορθώσουν, και τελικά ότι επαινούν μόνο ΤΥ)ν ΠοταπόΤΥ)τα και υπεΡΥ)φανεύονται για αυτήν' αλλά έτσι ώστε να φαίνονται ωστόσο ΠοταποΙ Μα τούτα έπονται τόσο αναγκαία από αυτή ΤΥ) συναισθΥ)ματική επήρεια όσο έπεται από ΤΥ) φύσΥ) του τριγώνου ότι οι τρεις γωνίες του ισούνται με όύο ορθές και είπα ήόΥ) ότι καλώ κακές αυτές τις συναισθΥ)ματικές επήρειες, και ης παρόμοιες, καθόσον προσέχω μόνο ΤΥ)ν ανθρώπινΥ) ωφέλεια. Αλλά οι νόμοι ΤΥ)ς φύσΥ)ς αφορούν ΤΥ)ν κοινή τάξΥ) ΤΥ)ς φύσΥ)ς μέρος ΤΥ)ς οποίας είναι ο άνθρωπος πράγμα που θέλΥ)σα να τονίσω εόώ εν παρόόω για να μΥ) νομίσει κανείς ότι ήθελα να α-

θ ' � , , , ' ζ φΥ)γΥ) ω εοω τις κακιες και τις ατοπες πρα'-.,εις των θ ' , � ' ζ ' � , αν ρωπων και οχι να αποοει'-.,ω ΤΥ) φυσΥ) και τις ιο ιο-


τητες των πραγμάτων. Δ�ότι, όπως είπα στον Π ρόλογο του μέρους 3, θεωρώ τ�ς ανθρώπ�νες συνα�σθΎ)ματαές

ι � ι ι ι β ι ι εΠΎ)ρε�ες κα� τις �OΙOΤΎ)τες τους οπως ακρ� ως τα υπο-λo�πα φυσαά πράγματα. Kα� ασφαλώς o� ανθρώπ�νες συνα�σθΎ)ματαές επ�ρε�ες οεν ΟΎ)λώνουν ΤΎ) ούναμΎ) κα� ΤΎ)ν τέχνΎ) αν όx� του ανθρώπου, τουλάχωτον ΤΎ)ς φύσΎ)ς, λ�γότερo από ό,τ� πολλά άλλα που θαυμάζουμε κα� απολαμβάνουμε ΤΎ)ν ενατέν�σ� τους. Αλλά προχωρώ περί των συνα�σθΎ)ματικών εΠΎ)ρε�ών σΎ)με�ώνoντας όσα προσφέρουν ωφέλε�α στους ανθρώπους � όσα τους επ�φέρoυν βλάβΎ).

Π Ρ ΟΤΑΣ Η 58

Η Υπερηφάνεια δεν απάδει στον λόγο αλλά μπορεί να προέλΘει από αυτόν.


Kαταφαίνετα� βάσε� του Ορωμού 30 των συνα�σθΎ)μα-ι Ε ι β ' Ι ΤΙ ταων ΠΎ)ρε�ων κα� ασε� του oρ�σμoυ του ψ�oυ, τον

οποίο οες στο Σχόλιο 1 ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 37 τούτου.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η λεγόμενΎ) Ματαιοοοξία είνα� μ�α �κανoπoίΎ)σΎ) που υπoθάλπετα� από μόνΎ) ΤΎ) γνώμΎ) του όχλου κα� αν πά-Ψ λ ι ι I �

Ι ε� Ύ) τε ευτα�α παυε� κα� Ύ) �o �α Ύ) αανOΠO�Ύ)σΎ), του-τέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 52 τούτου) το ύΨ�στo αγαθό που αγαπά καθένας ώστε όπo�oς υπερΎ)φανεύε-

ι ι λ ι � ι � ' ζ τα� γ�α ΤΎ) γνωμΎ) του οχ ου, κανε�, oε�xνε�, οοκψα ε� τα πάντα πν�γμένoς σε καθΎ)μερ�νές φροντίοες γ�α να συνΤΎ)ρ�σε� ΤΎ) φ�μΎ). Δ�ότ� ο όχλος είνα� ποαίλος κα�

Η Θ Ι Κ Η

Ι Ι , ζ 'ζ , α.στα.τος κα.ι ως εκ τουτου ΎJ φΎJμΎJ ε�α.νεμι ετα.ι γPΎJγO-ρα. α.ν 3εν συντηρείτα.ι . μάλιστα., επει3� όλοι επιθυμούν

' ζ ' , λ θ ' να. εισπpα.�oυν το χεφοκροτημα. του οχ ου κα. ενα.ς υπο-β β ' ζ ' λ ' ' λλ ' , , ι α. ει ευκο α. τη ψημ ΎJ του α. ου, α.πο οπου γεννιετα.ι μια. τεράστια. επιθυμία. να. π03ΎJγετ�σOυν με oπoιoν3�-

" ' λλ ' 'ζ ποτε τροπο ο ενα.ς τον α. ο εφοσον α.γωνι οντα.ι για. το 'ψ ' ' θ " � , υ ιστο, οπως εκτιμουν, α.γα. ο, κα.ι οποιος α.να.οειχτει τελικά νΙΚΎJτ�ς υπεpΎJφα.νεύετα.ι περισσότερο για. το ότι α.ντέκοψε τον άλλο πα.ρά για. το ότι πρόκοψε ο ίΟιος. Τ ' � ' ζ ' " λ ' λ θ ' oυΤΎJ ΎJ oo�α. ΎJΤOΙ ΎJ ικα.νOΠOΙΎJσΎJ εινα.ι οιπον α. ΎJ ινα. μάτα.ι ΎJ επειo� είνα.ι μΎJoα.μιν�.

Όσα. πρέπει να. σΎJμειωθoύν για. ΤΎJν AισXύνΎJ συνά-' λ ' " π Ψ , γοντα.ι ευκο α. α.πο οσα. ειπα.με για. ΤΎJν ονο υχια. κα.ι

ΤΎJ Μετάνοια.. Π ροσθέτω μονάχα. ότι όπως ΎJ Συμπόνια., έτσι κα.ι ΎJ AισXύνΎJ, πα.ρότι 3εν είνα.ι α.pετ�, ωστόσο είνα.ι κα.λ� κα.θόσον oΎJλώνει ότι στον άνθρωπο που εμφορείτα.ι α.πό AισXύνΎJ ενυπάρχει μια. επιθυμία. τί-

ζ " ' λ λ ' λ ' θ ' μια.ς ωΎJς, οπως το α. γος που εγετα.ι κα. ο κα. οσον oΎJλώνει ότι το πλΎJγωμένo μέρος οεν έχει σα.πίσει α.κόμα.· οπότε, πα.ρότι ο άνθρωπος που α.ισχύνετα.ι για.

, ' 'C ' λ θ ' λ ' " κα.ποια. πpα.�ΎJ εινα.ι α. ΎJ ινα. υΠΎJμενoς, ωστοσο εινα.ι τελειότερος α.πό τον α.να.ίσχυντο που οεν έχει κα.μιά

θ " ζ ' επι υμια. τιμια.ς ωΎJς. Α " , 'λ β , υτα. εινα.ι οσα. α.νε α. α. να. σΎJμειωσω για. τις συ-

να.ισθΎJμα.τικές ε�pειες ΤΎJς Χα.ράς κα.ι ΤΎJς ΛύΠΎjς. Σε ό,τι α.φορά τις επιθυμίες, είνα.ι α.σφα.λώς κα.λές � κα.κές κα.θόσον προέρχοντα.ι α.πό κα.λές � κα.κές συνα.ισθΎJμα.τικές ε�pειες. Αλλά όλες οι επιθυμίες, κα.θόσον γεννιούντα.ι μέσα. μα.ς α.πό συνα.ισθΎJμα.τικές ε�pειες που , ' θ ' λ θ ' λ ' ( ' , , εινα.ι πα. ΎJ, εινα.ι α. ΎJ ινα. τυφ ες οπως συναγεται ευ-

420

Π Ε Ρ ! Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Δ Ο Ύ Ά Ε Ι Α Σ

κολα από όσα είπαμε στο Σχόλ. της Πρότ. 44 τούτου) κα� όεν θα είχαν καμ�ά ΧΡΎ)σψόΤΥ)τα αν o� άνθρωπo� μπορούσαν να καθοόΎ)γΎ)θούν εύκολα ώστε να ζουν βάσε� μόνων των υπαγορεύσεων του λόγου, όπως θα όείξω τώρα εν oλίγo�ς.


Σε όλες τις ενέργειες, στις οποίες καθοριζόμαστε από μια συναισθηματική επήρεια που είναι πάθος, μπορούμε να καθοριστούμε από τον λόγο δίχως αυτήν.


Το να ενεργούμε βάσε� του λόγου όεν είνα� τίποτε άλλο (κατά την Πρότ. 3 και τον Ορ. 2 του μέρ. 3) από το να ενεργούμε όσα έπoντα� από ΤΎ)ν αναγκα�ότητα ΤΎ)ς φύσΎ)ς μας, θεωΡΎ)μένΎ)ς μόνο στον εαυτό ΤΎ)ς. Μα Ύ) ΛύΠΎ) είνα� κακ� καθόσον με�ώνε� � καταστέλλε� αυτ� ΤΎ) όύναμΎ) ενέργε�ας (κατά την Πρότ. 41 τούτου) · άρα από αυτ� ΤΎ) συνα�σθΎ)ματικ� ε�ρε�α όεν μπορούμε να καθoρ�στoύμε σε καμ�ά ενέργε�α που να μΎ)ν μπορούμε να την ενεργ�σoυμε αν καθοόΎ)γούμαστε από τον λόγο. Eπ�πλέoν, Ύ) Χαρά είνα� κακ� καθόσον εμπoόίζε�

, θ ' , ' ( ' ΤΤ τον αν ρωπο να εινα� ικανος να ενεργει κατα τις l 1 ΡΟΤ.

41 και 43 τούτου) κα� ως εκ τούτου επίσης όεν μπορούμε να καθoρ�στoύμε σε καμ�ά ενέργεια που να μΎ)ν μ πορούμε να την ενεργ�σoυμε αν καθοόηγούμαστε από τον λόγο. Τέλος Ύ) Χαρά, καθόσον είνα� καλ�, συμφωνεί

λ ' ( ' , ' <::!ο ' , με τον ογο εγκειτα� πραγματ� στο οτι Ύ) ουναμΎ) ενερ-γε�ας του ανθρώπου αυξάνεται � επικoυρείτα�) κα� όεν είνα� πάθος παρά καθόσον Ύ) όύναμη ενέργειας του αν-

421

Η Θ Ι Κ Η

θρώπου όεν αυξάνετα� τόσο ώστε να συλλαμβάνε� τα�-ι ι Ι Ι ( ι ρ�αστα τον εαυτο του κα� τ�ς ενεργε�ες του κατα την

Πρότ. 3 του μέρ. 3 μαζί με το Σχόλ. της). Οπότε, αν ο εΠYJρεασμένoς από Χαρά άνθρωπος έφτανε σε τόση τε-λ " λλ β ' , , ε�oτητα ωστε να συ αμ ανε� ταφ�αστα τον εαυτο του κα� τ�ς ενέργε�ές του, θα �ταν ικανός, κα� μάλ�στα �κανότερoς, γ�α τ�ς Ιό�ες ενέργε�ες στις οποΙες καθορΙ-Υ , , θ " , '-:,ετα� τωρα απο συνα�σ ηματικες εΠYJρε�ες που ε�να� πάθη. Μα όλες o� συνα�σθηματικές ε�ρε�ες αναφέροντα� στη Χαρά, τη Λύπη κα� την Eπ�θυμΙα (βλ. την Επεξήγηση του Ορ. 4 των συναισθ. Επηρ. ) , YJ όε Eπ�θυμΙα (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ) όεν εΙνα� τΙποτε άλλο από την Ιό�α την πρoσπάθε�α γ�α ενέρ-

, 'λ ' ' θ Υ ' γε�α' αρα σε ο ες τ�ς ενεργε�ες, στ�ς oπo�ες κα oρ�φ-μαστε από μ�α συνα�σθηματ�κ� επ�ρε�α που εΙνα� πάθος, μπορούμε να οόηγηθούμε από μόνο τον λόγο όΙχως αυτ�ν. ο.Ε.Δ.

Αλ λ ι ώ ς

M�α oπo�αό�πoτε ενέργε�α λέγετα� κακ� καθόσον προέρxετα� από το ότι εΙμαστε εΠYJρεασμένo� από ΜΙσος � από κάπo�α κακ� συνα�σθηματ�κ� επ�ρε�α (βλ. το Π όρο 1 της Πρότ. 45 τούτου). Μα καμ�ά ενέργε�α θεωρημέ-

, , � , λ " , ( Ι νη μονο στον εαυτο της οεν ε�να� κα YJ YJ κακη οπως δείξαμε στον Πρόλογο τούτου) : αλλά μΙα κα� YJ αυτ� ενέpγε�α εΙνα� άλλοτε καλ� κα� άλλοτε κακ�· άρα στην Ιό�α ενέργε�α που εΙνα� τώρα κακ�, �τo� που προέρχετα� από κάπo�α κακ� συνα�σθηματικ� ε�ρε�α, μ πορούμε να οόηγηθούμε από τον λόγο (κατά την Πρότ. 19 τούτου). ο.Ε.Δ.

422


Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α ' 1;: ' , , , � Η υτα ει., YJγουνται σαφεστερα με ενα παραοει γμα. ενέργεια ΤYJς ΚΡούσYJς, καθόσον θεωρε[ται από ΤΥ) σκοπιά ΤYJς φυσικ�ς και προσέχουμε μονάχα ότι ο άνθρω-

, β ' λ ' , , � πος σYJκωνει το ραχιονα, κ εινει το χερι και κινει ου-, λ ' λ β ' " νατα ο οκ YJpo το ραχωνα προς τα κατω, ειναι μια

αpετ� που συλλαμβάνεται βάσει ΤYJς κατασκευ�ς του ανθρώπινου Σώματος. Έτσι αν ένας άνθρωπος καθορι-

, λ ' " , β ' , στει να κ εισει το χερι YJ να κινYJσει το ραχωνα κινου-' Ο " Μ ' " , � '1;: μενος απο ργΥ) YJ ισος, αυτο γινεται, οπως οεΙι.,αμε

στο μέρος 2, επει8� μ[α και YJ αuτ� ενέργεια μπορε[ να ζ θ ' � , , , συ ευχ ει με οποιεσΟYJποτε εαονες πραγματων· και ως

εκ τούτου μπορούμε να καθοριστούμε σε μ[α και ΤYJν αυτ� ενέργεια τόσο από εικόνες πραγμάτων τις οπο[ες

λλ β ' " " συ αμ ανουμε συγκεχυμενα οσο και απο αυτες που συλλαμβάνουμε σαφώς και 8ιακριτώς. Γ[νεται έτσι εμφανές ότι όλες οι Επιθυμ[ες που προέρχονται από συναισθYJματικές επ�pειες που ε[ναι πάθΥ) 8εν θα ε[χαν καμιά ΧΡYJσψόΤYJτα αν οι άνθρωποι μπορούσαν να καθο8YJγYJθούν από τον λόγο. Ας 80ύμε τώρα γιατ[ YJ Επιθυμ[α που προέρχεται από μια συναισθYJματα� ε�-

, ' θ ' ζ , λ ' ρεια που ειναι πα ος ονομα εται απο μας τυφ YJ.


Η Επιθυμία που προέρχεται από μια Χαρά ή μια Λύπη που αναφέρεται σε ένα ή σε κάποια μέρη του Σ ι Ι ι 'λ δ λ β Ι , ωματος, οχι ομως σε ο α, εν αμ ανει υποψη την ωφέλεια ολόκληρου του ανθρώπου.

Η Θ Ι Κ Η


Ας θέσουμε π.χ. 6τι το μέρος Α του Σώματος ενaυνα-, ι , ι t: ι Ι ι μωνεται απο την ισχυ καποιου ει.,ωτεραου αιτωυ ετσι

ώστε να υπερισχύει των υπολοΙπων (κατά την Πρότ. 6 / ) , ' � θ θ ' , τουτου , το μερος αυτο οεν α προσπα ΎJσει να χασει

ΤΎJν ισχύ του ώστε τα υπ6λοιπα μέpΎJ του Σώματος να επιτελέσουν ΤΎJ λειτουργΙα τους. Θα έπρεπε πράγματι να έχει ΤΎJν ισχύ �τoι ΤΎJ aύναμΎJ να χάσει ΤΎJν ισχύ του, πράγμα που (κατά την Πρότ. 6 του μέρ. 3) εΙναι άτοπο. 'Ε " ' ( / Π τσι εκεινο το μερος, και συνεπως και κατα τις ροτ. 7 και 12 του μέρ. 3) το Π νεύμα, θα προσπαθεΙ να συνΤΎJpεΙ ΤΎJν κατάστασ� του' ως εκ τούτου ΎJ ΕπιθυμΙα που προέρχεται απ6 μια τέτοια συναισθΎJματα� ε�ρεια aεν λαμβάνει υπ6ψΎJ το 6λο. Καθ6η αν υποτεθεΙ αντιθέτως 6τι το μέρος Α καταστέλλεται ώστε τα υπ6-λοιπα να υπερισχύσουν, αποaεικνύεται με τον ιaω τρ6-πο πως ούτε ΎJ ΕπιθυμΙα που προέρχεται απ6 ΛύΠΎ) λαμβάνει υπ6ψΎJ το 6λο. αΕ.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Έτσι, αφού ΎJ Χαρά αναφέρεται ης περισσ6τερες φορές (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 44 τούτου) σε ένα μέρος του Σώματος, άρα ης περισσ6τερες φορές επιθυμούμε να

" ' λ β ' 'ψ συνΤΎJpoυμε το ειναι μας χωρις να αμ ανουμε υπο ΎJ ακέpαΙΎJ ΤΎJν ευρωστΙα μας: 6που προστίθεται 6τι οι ΕπιθυμΙες απ6 τις οποΙες aιακατεχ6μαστε στον μέγιστο βαθμ6 (κατά το Πόρο της Πρότ. 9 τούτου) λαμβάνουν υπ6ψΎJ μονάχα τον παροντα6 χρ6νο και 6χι τον μελλοντα6.



Η Επιθυμία που προέρχεται από τον λόγο αδυνατεί να έχει υπερβολή.


Η ΕπιθυμΙα (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ. ), θεωΡΎ)μέΥΥ) με απόλυτο τρόπο, εΙναι Ύ) Ιοια Ύ) ουσΙα του ανθρώπου καθόσον συλλαμβάνεται ως καθορισμένΎ) με oπoωνo�πoτε τρόπο να ενεpγ�σει κάτι ' ως εκ τούτου Ύ) Ε θ ' , ' λ ' ' ( πι υμια που προερχεται απο τον ογο, τουτεστιν κα-τά την Πρότ. 3 του μ. 3) που γεννιέται μέσα μας καθόσον ενεργούμε, εΙναι Ύ) Ιοια Ύ) ουσΙα �τoι Ύ) φύσΎ) του ανθρώπου καθόσον συλλαμβάνεται ως καθορισμέΥΥ) να

, , λλ β ' ' " ενεργει οσα συ αμ ανονται ταφιαστα μεσ ω μονΎ)ς ΤΎ)ς ουσΙας του ανθρώπου (κατά τον Ορ. 2 του μέρ. 3) : , Ε θ ' , , , β λ ' ετσι αν Ύ) πι υμια αυΤΎ) μπορουσε να εχει υπερ ο Ύ), τότε Ύ) ανθρώπινΎ) φύσΎ), θεωΡΎ)μένΎ) μόνο στον εαυτό ΤΎ)ς, θα μπορούσε να υπερκεράσει εαυτ�ν, �τoι θα μπορούσε περισσότερα από όσα μπορεΙ, πράγμα που εΙναι πρόΟΎ)λΎ) αντΙφασΎ)· και επομένως αυτ� Ύ) ΕπιθυμΙα αουνατεΙ να έχει υπεpβoλ�. αΕ.Δ.


Καθόσον το Πνεύμα συλλαμβάνει τα πράγματα βάσει , λ ' 'ζ /::. ' , των υπαγορευσεων του ογου, επηρεα εται εςισου ειτε

δ " ' λ 1 ' , λθ " η ι εα ειναι ενος με Λοντικου η παρε οντικου πραγ-ματος είτε ενός παροντικού.

Η Θ Ι Κ Η


Ό,τι συλλαμβάνει το Πνεύμα καθοοηγούμενο από τον λόγο το συλλαμβάνει υπό το Ιοιο εΙοος αιωνιότητας �τoι αναγκαιότητας (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 44 του μέρ. 2) και εΠΊJρεάζεται από την Ιοια βεβαιότητα (κατά την Πρότ. 43 του μέρ. 2 και το Σχόλ. της). Οπότε εΙτε η ιοέα εΙναι ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος εΙτε ενός παροντικού, το Π νεύμα συλλαμ-β ' , , � , ανει το πραγμα με την ωια αναγκαιοτητα και επη-

' ζ " � β β , , � " ρεα εται απο τη ωια ε αιοτητα, και ειτε η ωεα ειναι ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος εΙτε ενός

, " θ ' 1: ' λ θ ' ( ι παροντικου, παρα ταυτα α ειναι ει.,ισου α η ης κατα την Πρότ. 41 του μέρ. 2), τουτέστιν (κατά τον Ορ. 4 του

ι 2) , , θ ' , , � � , μερ. παρα ταυτα α εχει παν τα τις ωιες ωιοτητες με την ταφιαστ� ιοέα' και ως εκ τούτου καθόσον το Π νεύμα συλλαμβάνει τα πράγματα βάσει των υπαγορεύσεων

λ ' ' ζ , � " � , του ογου, επηρεα εται με τον ωιο τροπο ειτε η ωεα εΙναι ενός μελλοντικού � παρελθοντικού πράγματος εΙτε ενός παροντικού. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αν εμεΙς μπορούσαμε να έχουμε ταφιαστ� γνώση της οιάρκειας των πραγμάτων και να καθορΙζουμε με τον λόγο το χρόνο ύπαρξ�ς τους, θα ενατενΙζαμε τα μελλοντικά πράγματα με την Ιοια συναισθηματικ� ε�ρεια με τα παροντικά και το Π νεύμα θα ορεγόταν ένα αγαθό που θα το συνελάμβανε ως μελλοντικό ακριβώς σαν να ι , , θ ' ζ , ηταν παροντικο, και συνεπως α παραμερι ε αναγκαια ένα μικρότερο παροντικό αγαθό υπέρ ενός μεγαλύτερου


μελλοντικού και θα ορεγ6ταν ελάχιστα αυτ6 που είναι αγαθ6 στο παρ6ν αλλά αίτιο κάποιου μελλοντικού κακού, 6πως θα αποόείξουμε παρευθύς. Αλλά εμείς όεν μπορούμε να έχουμε για ΤΎ) όιάρκεια των πραγμάτων (κατά την Πρότ. 31 του μέρ. 2) παρά ολωσόι6λου αταί-

, θ 'ζ " 1: ριασΤΎ) γνωσΎ) και κα ορι ουμε το χρονο υπαΡ�Ύ)ς των πραγμάτων (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 44 του μέρ. 2)

, ' � ' ζ 1: ' , με μονΎ) ΤΎ) φαντασια, που οεν εΠΎ)ρεα εται ε�ισoυ απο ΤΎ)ν εικ6να εν6ς παροντικού και εν6ς μελλοντικού πράγματος απ6 6που προκύπτει 6τι Ύ) αλΎ)θ�ς γνώσΎ) του καλού και του κακού ΤΎ)ν οποία έχουμε όεν είναι παρά αφΎ)ΡΎ)μέ� �τoι καθoλικ�, και Ύ) κρίσΎ) που σΧΎ)ματίζουμε για ΤΎ)ν τάξ Ύ) των πραγμάτων και ΤΎ)ν πλoκ� των αιτίων, ώστε να μπορέσουμε να καθορίσουμε τι είναι καλ6 � κακ6 για μας στο παρ6ν, είναι φανταστικ� μάλλον παρά πραγματικ�· και ως εκ τούτου όεν είναι να απορείς αν Ύ) Επιθυμία που προέρχεται απ6 ΤΎ) γνώσΎ) του καλού και του κακού, καθ6σον τούΤΎ) σκοπεύει το μέλλον, μπορεί να κατασταλεί ευκολ6τερα απ6 6,τι Ύ) Επιθυμία για πράγματα που είναι Ύ)όέα στο παρ6ν, περί του οποίου όες ΤΎ)ν Π ρ6τασΎ) 16 τούτου του μέρους.


Όποιος καθοδηγείται από το Φόβο και ενεργεί το καλό για να αποφύγει το κακό δεν καθοδηγείται από τον λόγο.

Α Π Ο Δ ΕΙΞ Η

Όλες οι συναισθΎ)ματικές επ�ρειες που αναφέρονται στο Π νεύμα καθ6σον ενεργεί, τουτέστιν (κατά την

Η Θ Ι Κ Η

Πρότ. 3 του μέρ. 3) που αναφέpoντα� στον λόγο, 8εν εΙ να� άλλες από συνα�σθΎ)ματ�κές επ�pε�ες Χαράς κα� Eπ�θυμΙας (κατά την Πρότ. S9 του μέρ. 3) · κα� ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 13 των συναισθ. Επηρ. ) όποως

θ � , ' Φ ' β ' λ " κα OOΎ)γε�τα� απο το ο ο κα� ενεpγε� το κα ο απο 8ε�λΙα μπροστά στο κακό 8εν καθo8Ύ)γεΙτα� από τον λόγο. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

o� 8ε�σ�8αΙμoνες που ξέρουν πεp�σσότεpo να oνε�8Ιζoυν , , � � , , 'ζ τ�ς κακ�ες παρα να οωασκουν τ�ς αρετες κα� πασx� ουν

όx� να καθο8Ύ)γούν τους ανθρώπους με τον λόγο αλλά να , Φ ' β " , τους συγκρατουν με το ο ο, ετσ� ωστε να αποφευγουν

μάλλον το κακό παρά να αγαπούν τ�ς αρετές, 8εν απο-βλ ' " λλ " 'λ επουν σε τ� ποτε α ο απο το να κανουν τους υπο o�-

ζ ' � , , � " πους Ec.,, �crou oυστυx�σμενoυς με τους ωωυς, κα� γ� αυτο 8εν εΙνα� να απορεΙς αν τ�ς πεp�σσότεpες φορές εΙνα� επαχθεΙς κα� μισΎ)ΤΟΙ στους ανθρώπους.


Με μ�α Eπ�θυμΙα που πpoέpxετα� από τον λόγο ακολουθούμε το καλό άμεσα κα� αποφεύγουμε το κακό έμμεσα.


Δ�ότ� Ύ) Eπ�θυμΙα που πpoέpxετα� από τον λόγο μ πορεΙ να πpoέλθε� μόνο από μ�α συνα�σθΎ)μαηκ� ε�pε�α Χαράς που 8εν εΙνα� πάθος (κατά την Πρότ. S9 του μέρ. 3) , ' Χ ' � , , , τουτεσην απο μ�α αρα που αoυνατε� να εxε� υπερ-βoλ� (κατά την Πρότ. 61 τούτου)" κα� όx� από ΛύΠΎ),


και επομένως Ί) Επιθυμία αυτ� (κατά την Πρότ. 8 ι ) ι ι ι λ ι ι τουτου προερχεται απο ΤΊ) γνωσΊ) του κα ου και οχι

του κακού' και ως εκ τούτου υπό ΤΊ)ν καθO��γΊ)σΊ) του λόγου ορεγόμαστε το καλό άμεσα και στο μέτρο αυτό μονάχα αποφεύγουμε το κακό. ο. Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ι Π Ι 1: ι I � Ι

ουτο το ορισμα ε� Ί)γειται με το παραοει γμα του αρ-ρωστου και του υγιούς. Ο άρρωστος τρώει αυτό που αποστρέφεται από �ειλία μπροστά στον θάνατο ' ενώ ο υγι �ς ευφραίνεται από το φαγΊ)τό και έτσι καρπώνεται

ζ ι λ ι ι ι � 'λ ζ ι ΤΊ) ωΊ) κα υτερα απο ο,τι αν οει ια ε μπροστα στον θάνατο και επιθυμούσε να τον αποφύγει ευθέως. Πα-

ι � ι � ' ζ ι ρομοιως, ο ο ικασΤΊ)ς, που καταοικα ει τον καΤΊ)γορου-

μενο σε θάνατο όχι από Μίσος � Oργ�, κτλ., αλλά μόνο από Α γάτη για ΤΊ) �Ί)μόσια σωΤΊ)ρία, καθO�Ί)γείται μόνο από τον λόγο.


Η γνώση του κακού είναι γνώση αταίριαστη.


Η ι ι ( ι Τ7 ι 8 ι ) ι γνωσΊ) του κακου κατα την l 1Ρ ΟΤ. τουτου ειναι Ί) ί�ια Ί) Λύτη καθόσον έχουμε συνεί�Ί)σΊ) αυτ�ς. Η Λύτη ι ι ' β Ι λ ι ομως ειναι μια μετα ασΊ) σε μικροτεΡΊ) τε εΙΟΤΊ)τα (κατά τον Ορ. 3 των συναισθ. Επηρ.) που για το λόγο αυτό �εν �ύναται να κατανΟΊ)θεί μέσω ΤΊ)ς ί�ιας ΤΊ)ς ουσίας του ανθρώπου (κατά τις Προτ. 6 και 7 του μέρ. 3) ' και επομένως (κατά τον Ορ. 2 του μέρ. 3) είναι ένα πάθος που (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) εξαρτάται

Η Θ Ι Κ Η

Ι Ι ς:. 1 Ι ( Ι Π ι απο αταφ�αστες ωεες, κα� συνεπως κατα την ροτ. 29 του μέρ. 2) Yj γνώσΥ) του, ΟYjλαο� Yj γνώσΥ) του κακού, είνα� αταίρ�αστYj. αΕ.Δ.


Από εοώ έπετα� ότ� αν το ανθρώπ�νo Πνεύμα οεν είχε Ι Ι ς:. 1 ς:. θ Ι ζ Ι Ι παρα ταφ�αστες ωεες, οεν α σΧYjματ� ε καμ�α εννo�α

Ι του κακου.


Υπό την καθοδήγηση του λόγου από δύο καλά θα ακολουθήσουμε το μεγαλύτερο και από δύο κακά το μικρότερο.


Το καλό που μας εμπooίζε� να καρπωθούμε ένα μεγαλύτερο καλό είνα� σΤYjν πραγματικόΤYjτα κακό· πρά.γματ�, το κακό κα� το καλό (όπως δείξαμε στον Πρόλογο

ι ) λ ' Ι θ Ι Ι τουτου εγoντα� γ�α τα πραγματα κα οσον τα συγκρ�-νουμε μεταξύ τους κα� (για τον ίδιο λόγο) ένα μ�κρό-

Ι Ι Ι λ ' Ι ( τερο κακο ε�να� σΤYjν πραγμαΤΙΚΟΤYjτα κα Ο, οποτε κα-τά το Πόρο της Πρότ. 63 τούτου) υπό ΤYjν καθοο�γYjσYj του λόγου θα ορεχθούμε �τoι θα ακoλoυθ�σoυμε μονά.χα το μεγαλύτερο καλό και το μ�κρότερo κακό. α Ε.Δ.


Υπό ΤYjν καθοο�γYjσYj του λόγου θα ακoλoυθ�σoυμε ένα μικρότερο κακό υπέρ ενός μεγαλύτερου καλού και θα παραμερίσουμε ένα μικρότερο καλό που είναι αίτιο μεγαλύτερου κακού. Διότι το κακό που λέγετα� εοώ

430


μ�κρότερo εΙνα� στην πραγματ�κότητα καλό κα� το καλό αντ�θέτως κακό, οπότε (κατά το Πόρο της Πρότ. 63 τούτου) θα ορεχθούμε το πρώτο κα� θα παραμερΙσουμε το aεύτερο. α Ε.Δ.


Υπό την καθοδήγηση του λόγου θα ορεχθούμε ένα μεγαλύτερο μελλοντικό καλό πιότερο από ένα μικρότερο παροντικό και ένα μικρότερο παροντικό κακό πιότερο από ένα μεγαλύτερο μελλοντικό.


Αν το Πνεύμα μπορούσε να έxε� ταφ�αστ� γνώσΥ) του μελλοντικού πράγματος, θα εΠYJρεαζόταν προς το μελλοντικό πράγμα με ΤYjν ιa�α συνα�σθYjματ�κ� ε�ρε�α

ι ι ζ ι ( , με ΤYjν oπo�α εΠYJρεα ετα� προς το παρονταο κατα την Πρότ. 62 τούτου)· οπότε, καθόσον προσέχουμε τον ιaιο τον λόγο, όπως υποθέτουμε ότ� κάνουμε σε τούΤΥ) ΤYjν Π ρότασYj, το πράγμα εΙνα� ιa�ο εΙτε υποτεθεΙ ένα μεγαλύτερο μελλοντικό καλό � κακό εΙτε ένα παρoντ�κό· κα� επομένως (κατά την Πρότ. 65 τούτου) θα ορεχθούμε ένα μεγαλύτερο μελλονταό καλό π�ότερo από ένα μ�κρότερo παρονταό, κτλ. α Ε. Δ.


Υπό ΤYjν καθοa�γYjσYj του λόγου θα ορεχθούμε ένα μ�κρότερο παρονταό κακό που εΙνα� αΙτιο ενός μεγαλύτερου μελλονταού καλού κα� θα παραμερΙσουμε ένα μ�κρότερο παρονταό καλό που εΙνα� αΙτιο ενός μεγαλύτερου μελλονταού κακού. Τούτο το Πόρ�σμα σxετΙζετα�

431

Η Θ Ι Κ Η

με τψ ΠΡOΎjγOύμενΎj Πρ6τασΎj 6πως το Π6ρισμα ΤΎjς Π ρ6τασΎjς 65 με ΤΎjν ίόια ΤΎjν Π ρ6τασΎj 65.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αν λοι π6ν παραβλΎjθOύν αυτά με 6σα όείξαμε σε τούτο το μέρος, μέχρι ΤΎjν Π ρ6τασΎj 18, περί ΤΎjς ισχύος των συναισθΎjματαών εΠΎjρειών, θα όούμε εύκολα σε τι όιαφέρει ο άνθρωπος που καθOόΎjγείται μ6νο απ6 συναισθΎjματα� ε�ρεια �τoι γνώμΎj απ6 τον άνθρωπο που καθOόΎjγείται απ6 τον Μγο. Ο πρώτος, πράγματι, θέλει � θ 'λ ' , , , β θ ' , σεν ε ει ενεργει οσα αγνοει στον μεγιστο α μο ' ενω ο όεύτερος όεν υποκλίνεται σε κανέναν παρά μ6νο στον

ι ι Ι Ι 'ζ ' εαυτο του και ενεργει μοναχα οσα γνωρι ει οη πρω-, ζ , λ " θ ' τευουν σΤΎj ωΎj και για το ογο αυτο τα επι υμει στον

, β θ ' " λ ' , � ' λ μεγιστο α μο ' και γι αυτο κα ω τον πρωτο σου Ο ενώ τον όεύτερο ελεύθερο, για ΤΎjν ιόωσυγκρασία και

β' ' θ 'θ λ ' ' λ' το ω του οποωυ α Ύj ε α ακομα να σΎjμειωσω ι γα.


Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν σκέφτεται κανένα πράγμα λιγότερο από ό,τι τον θάνατο και η σοφία του είναι μελέτη όχι θανάτου αλλά ζωής.


Ο ελεύθερος άνθρωπος, τουτέστιν 6ποως ζει βάσει μ6-νων των υπαγορεύσεων του λ6γου, όεν καθOόΎjγείται απ6 το Φ6βο του θανάτου (κατά την Πρότ. 63 τούτου)' αλλά επιθυμεί ευθέως το καΜ (κατά το Πόρο της ίδιας Πρότ. ) , τουτέσην (κατά την Πρότ. 24 τούτου) να ενερ-

' ζ " β ' θ λ ' γει , να ει, να συνΤΎjρει το ειναι του ασει του εμε ωυ

432


ζ ' " λ ' της επ� Ύ)τΎΡΎ)ς του o�κε�oυ οφε ους' κα� ως εκ τουτου οεν σκέφτετα� τΙποτα λ�γότερo από ό,τι τον θάνατο·

λλ ' , , λ ' ζ , α α Ύ) σoφ�α του ε�να� με εΤΎ) ωΎ)ς. α Ε.Δ.

Π Ρ ΟΤΑΣ Η 68

Αν οι άνθρωποι γεννιούνταν ελεύθεροι, δεν θα σχημάτιζαν κανένα εννόημα του καλού και του κακού ενόσω θα ήταν ελεύθεροι.


ΕΙπα πως ελεύθερος εΙνα� εκεΙνος που καθOOΎ)γεΙτα� μόνο από τον λόγο· έτσ� όποιος γενν�έτα� ελεύθερος κα� μένε� ελεύθερος οεν έχε� παρά ταφ�αστές �oέες, επο-

, � , " ' ( ' μενως οεν εχε� κανενα εννΟΎ)μα του κακου κατα το Πόρο της Πρότ. 64 τούτου) κα� συνεπώς (o�ότ� το καλό

" , ) ' λ ' κα� το κακο ε�να� συστo� χα ουτε του κα ου. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η ΥπόθεσΎ) τούΤΎ)ς ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς εΙνα� Ψευo�ς κα� οεν μ πορεΙ να συλλΎ)φθεΙ παρά καθόσον προσέχουμε μόνο ΤΎ)ν ανθρώπ�� φύσΎ) � μάλλον τον Θεό, όχ� καθόσον εΙνα� άπεφος αλλά μονάχα καθόσον εΙνα� το αΙτιο ΤΎ)ς ' 1:' θ " ' β ' υπαρι., Ύ)ς του αν ρωπου, οπως καταφα� νετα� ασε� ΤΎ)ς Π ρότασΎ)ς 4 τούτου του μέρους. Μα αυτό κα� άλλα που

� ' 1:' , � , " αποοε�c.,αμε Ύ)ΟΎ) φα�νoντα� να σΎ)μα�νoντα� απο τον Mωυσ� σε εκεΙ� ΤΎ)ν �στoρΙα του πρώτου ανθρώπου. Σε αυτ�ν πράγματ� οεν συλλαμβάνετα� καμ�ά άλλΎ) ούναμΎ) του Θεού από εκεΙνΎ) με ΤΎ)ν οποΙα ΟΎ)μιούργΎ)σε τον άνθρωπο, τoυτέστ�ν Ύ) ούναμΎ) με ΤΎ)ν οποΙα μερΙμνΎ)σε μονάχα γ�α ΤΎ)ν ωφέλε�α του ανθρώπου, κα� έτσ�

433

Η Θ Ι Κ Η

ιστορείται ότι ο Θεός απαγόρευσε στον ελεύθερο άνθρωπο να φάει από το 3έντρο της γνώσΎ')ς του καλού και του κακού και ότι μόλις έτρωγε από αυτό αμέσως θα φοβόταν μάλλον τον θάνατο παρά θα επιθυμούσε να ζει. Έπειτα, αφού ο άνθρωπος συνάνΤΎ')σε ΤΎ') γυναίκα, Ύ') οποία συμφωνούσε παντελώς με ΤΎ') φύσΎ') του, έμαθε , , � , ' ζ ' οτι στΎ') φυσΎ') σεν μ πορει να υπαρc.,ει τι ποτα που να του , λ ' " λλ " ' ψ ειναι ωφε ιμοτερο απο εκεινΎ')' α α αφοτου πιστε ε

, ζ ' " , � , , οτι τα ωα ειναι ομοια με τον ισω, αρχισε αμεσως να μιμείται τις συναισθΎ')ματικές του επήρειες (βλ. την Πρότ. 27 του μέρ. 3) και να εγκαταλείπει ΤΎ')ν ελευθερ ία του που ΤΎ')ν παρέλαβαν αργότερα οι Πατρ ιάρχες καθο3Ύ')γούμενοι από το Π νεύμα του Χριστού, τουτέστιν

, � , Θ " " ζ ' απο ΤΎ')ν ισεα του � εου, απο ΤΎ')ν οποια μονο εc.,αρταται να είναι ο άνθρωπος ελεύθερος και να επιθυμεί για τους υπόλοι πους ανθρώπους το καλό που επιθυμεί για τον εαυτό του, όπως (κατά την Πρότ. 37 τούτου) απο3είξαμε παραπάνω.


Η αρετή του ελεύθερου ανθρώπου φανερώνεται εξίσου μεγάλη στην αποτροπή όσο και στην υπέρβαση των κινδύνων.


Μια συναισθΎ')ματικ� επ�ρεια 3εν μπορεί να κατασταλεί , ούτε να αρθεί, παρά από μια συναισθΎ')ματικ� επήρεια αντίθετΎ') σΤΎ')ν καταστελλόμενΎ') και ισχυρότερΎ') από αυτ�ν (κατά την Πρότ, 7 τούτου) . Μα Ύ') τυφλ� ΤόλμΎ') και ο Φόβος είναι συναισθΎ')ματικές επήρειες

434


που μπορούν να συλλΎjφθOύν ως εξ�σoυ μεγάλες (κατά τις Προτ. 5 και 3 τούτου). Άρα απαιτε�ται εξ�σoυ μεγάλΎj αρετ� �τoι αν�ρε�α Ψυχ�ς (βλ. τον Ορισμό της στο Σχόλ. της Πρ ότ. 59 του μέρ. 3) για να κατασταλε� Ύj T6λμΎj 6σο και ο Φ6βος, τουτέστιν (κατά τους Ορ. 40 και 41 των συναισθ. Επηρ. ) ο ελεύθερος άνθρωπος

, � , , � , Ψ ' αποτρεπει τους κινουνους με ΤΎjν Loια αρεΤΎj ΤΎjς υΧΎjς " β , με ΤΎjν οποια αποπεφαται να τους υπερ ει. ο.Ε.Δ.


Ο ελεύθερος άνθρωπος λοι π6ν O�Ύjγε�ται με εξίσου μεγάλΎj Ευψυχία σΤΎjν έγκαφΎj φυγ� και σΤΎj μάΧΎj: �ΤOΙ ο ελεύθερος άνθρωπος επιλέγει ΤΎj φυγ� με ΤΎjν ��ια Ε Ψ , , θ ' ' λ ' υ υχια, ΎjΤOL αρρος, με ΤΎjν οποια επι εγει και τον αγώνα.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Eξ�γΎjσα, στο Σχ6λιο ΤΎjς Πρ6τασΎjς 59 του μέρους 3, , Ε Ψ " , ' Ε ' , τι ειναι Ύj υ υχια Ύj τι εννοω με αυΤΎjν. νω με τον ορο

κ�ν�υνoς εννοώ καθετί που μπoρε� να ε�ναι α�τιo κάποιου κακού, �Ύjλα�� ΛύΠΎjς, M�σoυς, Διχ6νοιας, κτλ


Ο ελεύθερος άνθρωπος που ζει ανάμεσα στους αδαείς πασχίζει, όσο μπορεί, να αποτρέπει τις ευεργεσίες τους.


Καθένας κρ�νει τι ε�ναι καλ6 σύμφωνα με ΤΎjν ι�ιoσυγκρασ�α του (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 39 του μέρ. 3) ' ο α�α�ς λοι π6ν που προσέφερε ευεργεσία σε κάποιον θα

435

Η Θ Ι Κ Η

ΤΥ'ιν εκτιμ�σει σύμφωνα με ΤΥ'ι όικ� του ιόωσυγκρασία και αν όει αυτόν που ΤΥ'ι όέΧΤΥ'ικε να ΤΥ'ιν εκτιμά λιγότερο, θα λυΠΥ)θεί (κατά την Πρότ. 42 του μέρ. 3). Μα ο ελεύθερος άνθρωπος πασχίζει να συνάψει φιλία με τους υπόλοιπους ανθρώπους (κατά την Πρότ. 37 τού-

) / Ι Ι Ι του και να μΥ'ιν προσφερει ισες και ομοιες ευεργεσιες θ ' β ' θ " στους αν ρωπους ασει ΤΥ'ις συναισ Υ'ιμαΤΙΚΥ'ις τους εΠΥ)-

ρειας, αλλά να καθοόΥ'ιγεί τον εαυτό του και τους υπόλοιπους βάσει ΤΥ'ις ελεύθεΡΥ'ις κρίσΥ'ις του λόγου και να

, " ''ι' ' � ' , ενεργει μοναχα οσα γνωρι,,",ει ο ιοιος οτι πρωτευουν: άρα ο ελεύθερος άνθρωπος, για να μ Υ'ι μισΥ'ιθεί από τους αόαείς και να μΥ'ιν υποκύψει στις ορέξεις τους, αλλά μόνο στον λόγο, θα πpoσπαθ�σει, όσο μπορεί, να αποτρέπει τις ευεργεσίες τους. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Λέω όσο μπορεί. Διότι ακόμα κι αν είναι οι άνθρωποι αόαείς, ωστόσο είναι άνθρωποι που σΤΥ'ιν ανάγκΥ'ι όυνανται να προσφέρουν ανθρώΠΙνΥ) αpωγ� Υ'ι οποία είναι ι � " Ι β , ο,τι ε�oxoτεpo υπαρχει ' και ως εκ τουτου συμ αινει συχνά να είναι αναγκαίο να όεχτούμε ευεργεσία από αυτούς και συνεπώς να τους ευxαp ιστ�σoυμε σύμφωνα με ΤΥ'ιν ιόιοσυγκρασία τους όπου προστίθεται ότι και σΤΥ'ιν απoτpoπ� των ευεργεσιών οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί για να μ Υ'ι φανεί ότι τους καταφρονούμε � ' β ' β ' ' Φ λ ' οτι φο ομαστε ΤΥ'ιν ανταμοι Υ'ι απο ι αργυρια, και έτσι αποφεύγοντας το Μίσος τους να μΥ'ιν πέσουμε αυτόΧΡΥ'ιμα στο να τους προσβάλουμε. Οπότε σΤΥ'ιν απο-

, " λ β ' ' ψ ΤΡΟΠΥ) των ευεργεσιων πρεπει να αμ ανεται υπο Υ'ι το ωφέλιμο και το τίμιο.



Μόνο ο ι ελεύθεροι άνθρωποι είναι ευγνωμονέστατοι ο ένας στον άλλο.


Μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι ωφελιμότατοι μετα-1;:" , ' ''' ' λ' 1;:" �υ τους, συναπτουν τον μεγιστο οεσμο φι ιας μετα�υ τους (κατά την Πρότ. 35 τούτου και το Πόρο 1 αυτής) και προσπαθούν να ευεργετούν ο ένας τον άλλο με ίσο και όμοιο ζ�λo αγάπης (κατά την Πρότ. 37 τούτου) ' ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 34 των συναισθ. Επηρ.) μόνο οι ελεύθεροι άνθρωποι είναι ευγνωμονέστατοι ο ένας στον άλλο. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Η Χ , ' 1;:' " θ αΡΊ) που χρωστουν μετα�υ τους οι αν ρωποι που καθΟΟΊ)γούνται από τυφλ� Επιθυμία είναι τις περισσότερες φορές εμπορία μάλλον, ήτοι παγίοα, παρά χάρΊ). Κατόπιν, Ί) αχαριστία οεν είναι συναισθΊ)ματική ε�ρεια. Ωστόσο είναι αισχρή επειοή ΟΊ)λώνει τις περ ισ-

, , ' θ " β λ ' σοτερες φορες αν ρωπο εΠΊ)ρεασμενο απο υπερ ο ικο Μίσος, Οργή ή ΈπαρσΊ) ή Φιλαργυρία, κτλ. Διότι όποιος οεν ξέρει να ανταποοίοει τα οώρα από βλακεία οεν είναι αχάριστος, και πολύ λιγότερο εκείνος που οεν παρακινείται από τα οώρα μιας πόρνΊ)ς ώστε να υΠΊ)-

, λ ' , λ " 'ψ ρεΤΊ)σει ΤΊ) αγνεια ΤΊ)ς Ί) του κ εφΤΊ) ωστε να κρυ ει

τα κλοπιμαία του, ή άλλου παρόμοιου. Διότι εοώ αντιθέτως οείχνει κανείς ότι έχει σταθερό φρόνΊ)μα, ΟΊ)λαοή όταν οεν ανέχεται να οιαφθαρεί από οώρα που προκαλούν τον Οιχ.ό του ή τον κοινό όλεθρο.

437

Η Θ Ι Κ Η


Ο ελεύθερος άνθρωπος δεν ενεργεί ποτέ με δόλο αλλά πάντα με πίστη.


Αν ο ελεύθερος άνθρωπος, καθ6σον είνα� ελεύθερος, , , "" λ θ ' β ' ενεργουσε κατ� με 00 ο, α το ενεργουσε ασε� των

, λ ' ("" , , , υπαγορευσεων του ογου oωτ� μοναχα στο μετρο αυτο oνoμάζετα� απ6 μας ελεύθερος) : κα� ως εκ τούτου το να

, , "" λ θ ' ' ( ι Π ι ενεργε� κανε�ς με 00 ο α Υιταν αρετΥι κατα την ροτ. 24 τούτου) κα� συνεπώς (κατά την ίδια Πρότ. ) γ�α να συνΤYιρήσε� καθένας το είνα� του θα ήταν προτψ6τερο να ενεργεί με ό6λο, τoυτέστ�ν (όπως είναι αυτονόητο) θα ήταν προτψ6τερο γ�α τους ανθρώπους να συμφω-

ι ι λ ' ι Ι ζ θ ι , νουν μοναχα στα oγ�α ενω σΤΥιν πραι., Yj α Υιταν ανη-θετo� μεταξύ τους, πράγμα που (κατά το Πόρο της Πρότ. 31 τούτου) είνα� άτοπο. Άρα ο ελεύθερος άνθρωπος κτλ. αΕ. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αν μας ρωτήσουν τώρα: τ� γίνετα� αν ένας άνθρωπος μπορούσε να γλ�τώσε� με κακoπ�στία απ6 έναν παρ6-ντα κίνόυνο θανάτου, μ"lJπως Yj αρχή της αυτοσυντήρΥι-

ι β λ ' ζ ' " σΥις του συμ ου ευε� ει.,απαντος να ε�να� κακοπιστος; Θα απαντήσουμε με τον ίόω τρ6πο: αν ο λ6γος συμβούλευε κάτ� τέτοω, τ6τε θα το συμβούλευε γ�α 6λους τους ανθρώπους κα� ως εκ τούτου ο λόγος θα συμβούλευε εξάπαντος τους ανθρώπους να μΥι συμβάλλoντα� γ�α να συζεύξουν ΤΥιν �σxύ τους κα� να έχουν κo�νά


O�ΚαLώματα παρά με οόλο, τoυτέστ�ν, σΤΥιν πραγμαηκόΤΥιτα να μΥιν έχουν κo�νά o�κα�ώματα, πράγμα που

, , ε�να� ατοπο.


Ο άνθρωπος που καθοδηγείται από τον λόγο είναι πιο ελεύθερος στην πολιτεία, όπου ζει βάσει της κοινής απόφασης, παρά στη μοναξιά, όπου πειθαρχεί μόνο

ι στον εαυτο του.


Ο άνθρωπος που καθOOYιγεΙτα� από τον λόγο οεν OOYJ-, θ " Φ ' β ( Ι Π ι γε�τα� σΤΥιν πε� αpx�α απΌ το ο ο κατα την ροτ.

63 τούτου) ' αλλά, καθόσον προσπαθεί να συνΤΥιρεί το , β ' ι λ ' , ε�να� του ασε� των υπαγορευσεων του ογου, τουτεσην

(κατά το Σχόλ. της Πρότ. 66 τούτου) καθόσον προσπαθεί να ζε� ελεύθερα, επ�θυμεΙ να ΤΥιρεί τους κανόνες ΤΥις κo�ν�ς ζω�ς κα� ωφέλε�ας (κατά την Πρότ. 37 τούτου), κα� συνεπώς (όπως δείξαμε στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 37 τούτου) να ζε� βάσε� ΤΥις κo�ν�ς απόφασΥις ΤΥις πoλ�τείας. Άρα ο άνθρωπος που καθOOYιγεΙτα� από τον λόγο επ�θυμεί, γ�α να ζε� πω ελεύθερα, να ΤΥιρεί το κo�νό οίκαω ΤΥις πoλ�τείας. αΕ.Δ.

Σ Χ ΟΛ Ι Ο

Τ , , , ς:ο. ' 1: ' ουτα κα� τα παpoμo�α τα oπo�α oε��αμε πεp� ΤΥις α-λΥιθούς ανθpώπ�νYις ελευθερίας αναφέpoντα� σΤΥιν Ανορεία, τoυτέστ�ν (κατά το Σχόλ. της Πρότ. 59 του μέρ. 3) σΤΥιν Ευψυχία κα� ΤΥ} Γενναωφpoσύνrι. Kα� οεν νομίζω όη αξίζε� τον κόπο να αποοείξω εοώ ξεxωp�στά

439

Η Θ Ι Κ Η

όλες τις ιόιόΤΊJτες ΤΊJς Ανόρείας και πολύ λιγότερο ότι ο ισχυρός άνόρας όεν μισεί , όεν φθονεί και όεν απαξιώνει

, '" 'ζ ' " κανεναν, σεν οργι εται ουτε αγανακτει με κανεναν, και επαίρεται ελάχιστα. Διότι αυτά και όλα όσα αφορούν ΤΊJν αλΊJθή ζωή και ΤΊJ ΘpΊJσκεία καταόεικνύονται εύκολα βάσει των Προτάσεων 37 και 46 τούτου του μέρους όΊJλαόή ότι πρέπει να κατανικούμε το Μίσος με Α γάΠΊJ και ότι καθένας που καθoόΊJγείται από τον λόγο επιθυμεί και για τους υπόλοιπους το καλό που επιθυμεί για τον εαυτό του. Όπου προστίθεται εκείνο που επισΊJμάναμε στο Σχόλιο ΤΊJς ΠpότασΊJς 50 τούτου του μέρους, και σε άλλα σΊJμεία, όΊJλαόή ότι ο ισχυρός άνόρας θεωρεί πρωτίστως ότι τα πάντα έπονται από ΤΊJν αναγκαιόΤΊJτα ΤΊJς θε·ίκής φύσΊJς και επομένως ό,τι σκέφτεται πως είναι επαχθές και κακό, και ό,τι επι-

λ " β ' , ' ''' ' π εον φαινεται ασε ες, τρομερο, αοικο και αισχρο, , " λλ β ' ' ''' ' προερχεται απο το οτι συ αμ ανει τα ωια τα πραγμα-

τα με τρόπο όιαταραγμένο, ακpωΤΊJPιασμένo και συ-, 1: ' , θ ' , γκεχυμενο· και εc.,αιτιας αυτου προσπα ει πρωτιστως

λλ ' β , " , να συ α ει τα πραγματα οπως ειναι στον εαυτο τους και να απομακρύνει τα εμπόόια ΤΊJς αλΊJθoύς γνώσΊJς, όπως είναι το Μίσος, ΊJ Οργή, ο Φθόνος, ο Χλευασμός, ΊJ ΈπαpσΊJ και τα υπόλοιπα τέτοιας λογής, τα οποία επισΊJμάναμε παραπάνω· και ως εκ τούτου, όσο μπορεί, προσπαθεί, όπως είπαμε, να ενεργεί καλά και να χαί-

Σ ' " θ '" ' Ι: ' , ρεται. το επομενο μερος ομως α αποσεΙc.,ω μεχρι που εκτείνεται ΊJ ανθpώπιVΊj αρετή, για να φτάσει τα παραπάνω, και τι μπορεί να κάνει.


ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Όσα δίδαξα περί του ορΘού βίου σε τούτο το μέρος δεν είναι διευΘετημένα έτσι ώστε να μπορεί κανείς να τα δει με μια ματιά ' αλλά τα απέδειξα σκορπιστά, δηλαδή καταπώς μπορούσα να συναγάγω ευκολότερα το ένα από το άλλο. ΠροτίΘεμαι λοιπόν να τα συγκεντρ(vσω εδώ και να τα κατατάξω σε κύρια κεφάλαια.

Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 1

'Ολες οι πρoσπάθε�ες �τo� οι Eπιθυμ�ες μας έπονται από την αναγκαιότητα της φύσ'f)ς μας έτσι ώστε να μπορούν να κατανΟ'f)θΟύν � μέσω Τ'f)ς �όιας μόνο, σαν μέσω του εγγυτάτου αιτ�oυ τους, � καθόσον ε�μαστε ένα μέρος Τ'f)ς φύσ'f)ς το oπo�o όεν μ πopε� να συλλ'f)φθε� ταιριαστά μέσω του εαυτού του ό�xως άλλα άτομα.

Κ ΕΦΑ Λ Α Ι Ο 2

Οι Eπιθυμ�ες που έπονται από ΤΎ) φύσΎ) μας έτσι ώστε να μπορούν να κατανΟ'f)θΟύν μέσω μόν'f)ς αυτ�ς ε�ναι εκε�νες που αναφέρονται στο Π νεύμα καθόσον συλλαμ-β ' "

'� "

ανεται ως συγκεψενο απο ταφιαστες ωεες ενω οι υπόλοιπες Eπιθυμ �ες όεν αναφέρονται στο Πνεύμα πα-

' θ ' λλ β ' , , ρα κα οσον συ αμ ανει τα πραγματα αταφιαστα και ι ' "' / , 'ζ , 'f) ισχυς και επαυc.,'f)σ'f) τους πρεπει να ορι ονται οχι με

Τ'f)ν ανθρώπινΎ) όύναμΎ) αλλά με ΤΎ) όύναμΎ) των πραγ-,

" ", ι , Ι θ ' ματων που ειναι εc.,ω απο μας και γι αυτο ορ α κα-

λούνται οι πρώτες ενέργειες ενώ οι όεύτερες πάθ'f)' όιότι οι πρώτες ό'f)λώνΟυν πάντα ΤΎ) όύναμ� μας ενώ οι όεύτερες αντιθέτως Τ'f)ν αόυναμ�α και Τ'f)ν ακρωτ'f)ριασμένΎ) γνώσΎ) μας.

Η Θ Ι Ι< Η

Κ ΕΦ ΑΛ Α Ι Ο 3

O� ενέργε�ές μας, τoυτέστ�ν εκε[νες o� Eπ�θυμ[ες που 'ζ � "

λ ' θ ' oρ� oντα� με τη συναμΎJ ΎJτα τον ογο του αν ρωπου ε[να� πάντα καλές, ενώ o� υπόλo�πες μπορούν να ε[να� τόσο καλές όσο κα� κακές.

Κ ΕΦ Α Λ Α Ι Ο 4

'Ε ' , 'λ ζ ' λ ' τσ� ε�να� πρωτιστως ωφε ψο σΤΎJ ωΎJ να τε εωΠO�ΎJ-σουμε όσο μπορούμε το νου ήτo� τον λόγο, κα� σε αυτό

" 'ψ " � , μονο εγκε�τα� ΊJ υ �σΤΊJ ευτυx�α ΊJΤO� ΊJ ευσαψoν�α του

ανθρώπου· ΊJ ευόαψον[α όντως όεν ε[να� τ[ ποτε άλλο " � ' ψ ' , απο ΤΊJν ω�α ΤΊJν �κανoπo� ΊJσΊJ ΤΊJς υXΊJς που προερχε-

τα� από ΤΊJν ενoρατ�κή γνώσΊJ του Θεού: μα ΊJ τελεωΠO[ΎJσΊJ του νου όεν ε[να� επ[σΊJς τ[ποτε άλλο από ΤΊJν κατανόΊJσΊJ του Θεού, των καΤΊJγoΡΊJμάτων του Θεού κα� των ενεργε�ών που έπoντα� από ΤΊJν αναγκα�όΤΎJτα ΤΊJς φύσΎJς του. Οπότε ο έσχατος τελ�κός σκοπός του ανθρώπου που καθoόΊJγε[τα� από τον λόγο, τουτέστιν ΎJ ύψισΤΎJ Eπ�θυμ[α με ΤΊJν οπο[α πασx[ζε� να μετρ�άσε� όλες τις υπόλo�πες ε[να� εκε[νΊJ με ΤΎJν οπο[α ωθε[τα� να

λλ ' β , , 'λ ' συ α ε� ταφ�αστα τον εαυτο του κω ο α τα πραγμα-τα που μπορούν να υποπέσουν σΤΊJ ό�άνo�ά του.

Κ ΕΦ Α Λ Α Ι Ο 5

Δεν υπάρxε� λo�πόν έλλOγΊJ ζωή χωρ[ς ό�άνo�α κα� τα πράγματα ε[να� καλά μονάχα καθόσον επ�κoυρoύν τον , θ " θ ' ζ ' Π ' αν ρωπο ετσ� ωστε να καρπω ε� ΤΎJ ωΎJ του νευμα-

" ζ � , Ε ' , � , τος, ΎJ oπo�α oρ� ετα� με ΤΊJ ωανo�α. νω οσα εμποω-ζουν αντιθέτως τον άνθρωπο να τελεωπo�ήσε� τον λόγο

, θ ' 'λλ ζ ' , κα� να μ πoρεσε� να καρπω ε� ΤΊJν ε oγΊJ ωΊJ, αυτα μονάχα λέμε πως ε[να� κακά.



Αλλά επειaή όλα εκείνα που ΠOΙΎJτικό αίτιό τους είναι ο άνθρωπος είναι αναγκαίως καλά, aεν μπορεί στον άν-θ β ' , " " ζ ρωπο να συμ ει τιποτα κακο παρα μονο απο ε�ωτε-ρικά αίτια· aΎJλαaή καθόσον είναι ένα μέρος oλόκλΎJΡΎJς ΤΎJς φύσΎJς στους νόμους ΤΎJς οποίας ΎJ ανθρώπινΎJ φύσΎJ αναγκάζεται να πειθαρχεί και να προσαρμόζεται με σχεaόν άπειρους τρόπους.

Κ ΕΦΑΛ Α Ι Ο 7

Ούτε είναι aυνατόν να μΎJν είναι ο άνθρωπος μέρος ΤΎJς φύσΎJς και να μΎJν ακολουθεί ΤΎJν κοινή τάζΎJ ΤΎJς " αλλά

β ι Ι Ι ι αν ρισκεται αναμεσα σε ατομα τετοια που συμφω-νούν με ΤΎJ φύσΎJ του, αυτόXΡΎJμα ΎJ aύναμΎJ ενέργειάς του θα επικουρείται και θα υποθάλπεται. Μα αν είναι αντιθέτως ανάμεσα σε άτομα τέτοια που συμφωνούν λ ' , ' β ' θ ' ε αχιστα με ΤΎJ φυσΎJ του, μετα ιας α μπορεσει να

προσαρμοστεί σε αυτά aίχώς μεγάλΎJ μεταβολή του ίaιου.


Ό,τι υπάρχει σΤΎJ φύσΎJ των πραγμάτων που κρίνουμε ότι είναι κακό, ήτω που μπορεί να μας εμποaίσει να υπάρχουμε και να aυνάμεθα να καρπωθούμε τον έλλογο β ' , θ ' ' " ιο, ειναι εμιτο να το απομακρυνουμε απο μας μεσω ΤΎJς οaού που φαίνεται ασφαλέστεΡΎJ, και αντιθέτως, ό,τι υπάρχει που κρίνουμε ότι είναι καλό ήτοι ωφέλψο για να συνΤΎJρήσOυμε το είναι μας και να καρπωθούμε τον έλλογο βίο, είναι θεμιτό να το aρέψουμε για τις ανάγκες μας και να το XΡΎJσΨOΠOιήσOυμε με οποιονaή-

, 'λ ' ' Ψ � , ποτε τροπο· και με απο υτο τροπο, το υ ιστο ο ικαω

443

Η Θ Ι Κ Η

της φύσης επιτρέπει στον καθέναν να ενεργεί αυτό που κρίνει ότι συντείνει στην ωφέλειά του.

Κ Ε Φ Α Λ λ Ι Ο 9

Τίποτα 3εν μπορεί να συμφων�σει περισσότερο με τη φύση κάποιου πράγματος από τα υπόλοιπα άτομα του Ι3ιου εΙ30υς ως εκ τούτου (κατά το Κεφάλαιο 7) 3εν υπάρχει τίποτα ωφελιμότερο για τον άνθρωπο, για να συντηp�σει το είναι του και να καρπωθεί την έλλογη ζ Ι Ι Ι θ θ � Ι Ι λ ' ωη, απο τον αν ρωπο που κα οοηγειται απο τον ογο. Έπειτα, επει3� ανάμεσα στα ενικά πράγματα 3εν γνω-

'ζ Ι Ι Ι Ι Ι θ ρι ου με τιποτα που να ειναι υπερτερο απο τον αν ρωπο που καθο3ηγείται από τον λόγο, το καλύτερο πράγμα που μπορεί να κάνει καθένας για να 3είξει πόσο ξεχωρίζει σε τέχνη και ευφυ'tα είναι να εκπαι3εύσει τους

θ Ι Ι Ι ζ λ Ι Ι Ι αν ρωπους ετσι ωστε να ουν τε ικα υπο το οικειο κράτος του λόγου.

Κ ΕΦ Α Λ Α Ι Ο 1 0 Καθόσον ο ι άνθρωποι συμπεριφέρονται μεταξύ τους με Φθόνο � με κάποια συναισθηματικ� επ�pεια Μίσους , 'θ ζ l

Ι Ι Ι ειναι αντι ετοι μετα<.,υ τους, και συνεπως ειναι τοσο πιο β / Ι Ι Ι Ι , φο εροι οσο μ πορουν να κανουν περισσοτερα πραγμα-

τα από τα υπόλοιπα άτομα της φύσης.

Κ Ε ΦλΛ Α Ι Ο 1 1

Οι ψυχές ωστόσο 3εν νικώνται με όπλα αλλά με Α γάπη και Γενναιοφροσύνη.

Κ ΕΦ Α Λ Α Ι Ο 1 2

Για τους ανθρώπους είναι πρωτίστως ωφέλιμο να συνάπτουν σχέσεις και να συσφίγγονται με 3εσμά με τα

444


οποία να γίνονται όλοι ένα ικανότερο σύνολο και, με 'λ ' " ζ ' απο υτο τροπο, να ενεργουν οσα ει.,υπηρετουν τη στε-

ρέωσΊJ ΤΊJς φιλίας.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 1 3

Αλλά για τούτα απαιτείται τέχVfJ και εγρ�γOρσΊJ. Οι , θ ' , 'λ (� ' 'ζ ' αν ρωποι πραγματι ειναι ποικι οι σ ιοτι σπανι ουν 0-

σοι ζουν βάσει των επιταγών του λόγου), και ωστόσο τις περισσότερες φορές είναι φθονεροί και περισσότερο επιρρεπείς σΤΊJν εΚOΙΚΊJτικόΤΊJτα παρά σΤΊJν Πονοψυχία. Για να ανεχόμαστε λοιπόν τον καθένα σύμφωνα με ΤΊJν ιο ιοσυγκρασία του και να συγκρατιόμαστε από το να μΨΊJθoύμε τις συναισθΊJματικές τους ε�ρειες, χρειάζεται ξεxωριστ� OύναμΊJ Ψυx�ς. Μα όσοι αντιθέτως ξέρουν να σΤΊJλιτεύoυν τους ανθρώπους και να ονειοίζουν μάλλον τις κακίες παρά να οιοάσκουν τις αρετές, και να μΊJ σΤΊJρίζoυν αλλά να συντρίβουν ΤΊJν Ψυx� των ανθρώπων, είναι επαχθείς και στον εαυτό τους και στους υπόλοιπους εξού και πολλοί , από υπερβoλικ� oυσανασXέΤΊJσΊJ ΤΊJς Ψυx�ς και Ψευo� θΡΊJσκευτικό ζ�λο, προτψούν να ζουν μάλλον ανάμεσα στα ζώα παρά

, θ " � " , β αναμεσα στους αν ρωπους οπως τα παΙσια ΊJ οι εφΊJ οι που αουνατώντας να υπομείνουν ατάραχα τις λοιοορίες των γονιών τους καταφεύγουν στον στρατό και επιλέγουν τις ουσχέρειες του πολέμου και ΤΊJν κυριαρχία του τυράννου αντί για τις οικιακές ευχέρειες και τις πατρι-

, θ ' , β λ ' � , κες νου εσιες, και ανεχονται ΤΊJν επι ο ΊJ oπoιασσΊJΠO-τε κακουχίας μόνο και μόνο για να τψωρ�σoυν τους γονείς τους.

445

Η Θ Ι Κ Η

Κ ΕΦΑΛΑ Ι Ο 1 4 Παρότι λοιπόν τις περισσότερες φορές ο ι άνθρωποι μετρούν τα πάντα σύμφωνα με ΤΥ) λαγνε(α τους, ωστό-

, , β " λ ' σο απο την κοινη τους συμ ιωση επονται πο υ περισ-, , , βλ ' β Ο ' , λ ' σοτερες ευχ.ερειες παρα α ες. ποτε ειναι κα υτερο

να υπομένουμε τις αόικ(ες τους ατάραχα και να αφιε-, ζ 'λ ' ζ , ρωνουμε το η ο μας σε οσα ε�υΠYJpεΤOυν την εγκα-

θ(όρυση της ομόνοιας και της φιλ(ας.

Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 1 5

Όσα γεννούν την ομόνοια ε(ναι εκε(να που αναφέρονται στη όικαιοσύνη, την ισότητα και την τιμιότητα. Διότι πέρα από το άόικο και το άνισο, οι άνθρωποι ανέχονται

λ ' , λ β ' , , χα επως και αυτο που εκ αμ ανουν ως αισχρο, ητοι το να περιφρονε( κάποιος τα κληρονομημένα �θη της πολιτε(ας. Για την εγκαθ(όρυση όμως της Αγάπης, ε(ναι πρωτ(στως αναγκα(α όσα αφορούν τη Θρησκε(α και την Ευσέβεια. Περί των οποίων δες τα Σχόλ. 1 και 2 της Πρότ. 37, το Σχόλ. της Πρότ. 46 και το Σχόλ. της Πρότ. 73 του μέρ. 4.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 1 6 Επιπλέον η Ομόνοια γεννιέται συν�θως από το Φόβο, λλ ' " Π ' θ ' Φ 'β , α α χωρις πιστη. ροσ εσε οτι ο ο ος προερχεται

' Ι:' , Ψ ' λ " Ι:' ' απο αουναμια της υχης και για το ογο αυτο οεν ανη-κει στις ανάγκες του λόγου· όπως όεν αν�κει και η Συμ πόνια, παρότι μοιάζει να εμφαν(ζεται σαν ε(όος Ευσέβειας.

Κ ΕΦΑ Λ Α Ι Ο 1 7 Επιπλέον οι άνθρωποι νικώνται επ(σης με τη γενναιοόωρ(α, κυρ (ως όσοι όεν έχουν από πού να προσπορι-


Ι Ι Ι Ι Ι ζ Ι στουν οσα ειναι αναγκαια για ΤΥ) συνΤΥ)Ρ'Υ)σ'Υ) Τ'Υ)ς ω'Υ)ς. Ω Ι Ι Ι 1 8 � Ι β Ι στοσο 'Υ) προσφορα αρωγ'Υ)ς σε κα ε ενοε'Υ) υπερ αινει κατά πολύ Τ'Υ)ν ισχύ και Τ'Υ)ν ωφέλεια του ιΟιώτ'Υ). Διότι τα πλούτ'Υ) ενός ιο ιώτ'Υ) οεν φτάνουν ποτέ στο να παράσχουν τα απαιτούμενα. Επιπλέον 'Υ) ικανόΤ'Υ)τα ενός ανθρώπου εΙναι πολύ περιορισμέν'Υ) για να μπορέσει να

' ψ λ' 'λ Ι I � Ι συνα ει φι ια με ο ους οποτε 'Υ) φροντιοα των φτωχων επαφΙεται σε ολόκλ'Υ)Ρ'Υ) Τ'Υ)ν κοινωνία και αφορά μονάχα Τ'Υ)ν κoιν� ωφέλεια.

Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 1 8 Για Τ'Υ)ν απoooχ� των ευεργεσιών και Τ'Υ)ν ανταπόοοσ'Υ) Τ'Υ)ς χάρ'Υ)ς πρέπει να καταβάλλεται μια εντελώς άλλ'Υ) φροντίοα, περί της οποίας δες το Σχόλ. της Πρότ. 70 και το Σ χόλ. της Πρότ. 71 του μέρ. 4.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 1 9

Επιπλέον 'Υ) σαpκικ� αγάπ'Υ), τουτέστιν 'Υ) γενετ�σια λαγνεία που προέρχεται από Τ'Υ) μoρφ� και, με απόλυτο

Ι Ι θ Α Ι 'ζ Ι λλ Ι Ι τροπο, κα ε γαΠ'Υ) που αναΥνωρι ει α ο αιτιο περα Ι λ θ Ι Ψ Ι Ι Ι λ απο Τ'Υ)ν ε ευ ερια Τ'Υ)ς υΧ'Υ)ς, μετατρεπεται ευκο α σε

Μίσος εκτός, ακόμα χειρότερα, αν είναι ένα είοος παpαλ'Y)ρ�ματoς και τότε υποθάλπεται περισσότερο 'Υ) οιχόνοια παρά 'Υ) ομόνοια. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 31 του μέρ. 3.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 20 Σ Ι Ι Ι Ι β 'β Ι Ι ε ο,τι αφορα το γαμο, ειναι ε αιο οτι συμφωνει με τον λόγο αν 'Υ) Επιθυμία ανάμειζ'Υ)ς των σωμάτων οεν γεννιέται μόνο από Τ'Υ) μoρφ� αλλά και από Τ'Υ)ν Α γάπ'Υ) για αναπαpαγωγ� και για σoφ� εκπαίοευσ'Υ) των τέκνων· και επιπλέον αν 'Υ) Α γάπ'Υ) καθενός, O'Y)λαo� του

447

Η Θ Ι Κ Η

άν3ρα κα� της γυνα[κας, 3εν έxε� γ�α α[τ�o μόνο τη μoρφ� αλλά κυρ [ως την ελευθερ[α της Ψυx�ς.

Κ Ε ΦΑΛΑ Ι Ο 2 1

Eπ�πλέoν, η κολακε[α γεννά την oμόνo�α αλλά με το μ�αρό κρ[μα της 30υλoπρέπε�ας � της κακoπ�στ[αζ όντως, κανένας 3εν παγ�3εύετα� από την κολακε[α περ�σσότερo από τους επηρμένους, που θέλουν να ε[να� πρώτo� κα� 3εν ε[να�.

Κ ΕΦΑΛΑ Ι Ο 2 2

Στην Ποταπότητα ενυπάρxε� μ�α Ψευτoευσέβε�α κα� Ψ θ ' Κ ' Π ' , , ευτο ρησκε�α. α� παροη η οταποτητα ε�να� ανη-θετη στην Έπαρση, ωστόσο ο ποταπός ε[να� εγγύτατος στον επηρμένο. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 57 του μέρ. 4.

Κ Ε ΦΑΛΑ Ι Ο 23

Eπ�πλέoν, η A�σxύνη συντε[νε� στην ομόνοια μονάχα σε όσα 3εν μπορούν να κρυφτούν. Έπε�τα, επε�3� η [3�α η A�σxύνη ε[να� ε[30ς Λύπης, 3εν αφορά ης ανάγκες του λόγου.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 24

o� υπόλo�πες συνα�σθηματικές επ�ρε�ες Λύπης προς τους ανθρώπους ανητωεντα� ευθέως στη 3�καωσύνη,

, , 'β θ την �σoτητα, την τψωτητα, την ευσε ε�α κα� τη ρη-, ' Α ' ' ζ , σκε�α, κα� παροη η γανακτηση μo�α ε� να εμφαν�-

ζετα� ως ε[30ς �σότητας, ωστόσο o� άνθρωπo� ζουν χωρ[ς νόμο εκε[ όπου επ�τρέπετα� στον καθένα να 3�κάζε� τ�ς πράξε�ς του άλλου κα� να αυτο3ικεΙ

Κ Ε ΦΑ Λ Α Ι Ο 2 5

Η Mετρωπάθε�α, τoυτέστ�ν η Eπ�θυμ[α να αρέσουμε

448


θ Ι Ι θ 'ζ Ι λ ' στους αν ρωπους Yj οποια κα ορι εται απο τον ογο, αναφέρεται σΤYjν Ευσέβεια (όπως είπαμε στο Σχόλ 1 της Πρότ. 37 του μέρ. 4) . Αλλά αν προέρχεται από συναισθYjματικ� ε�pεια, είναι Φιλοόοξία �τoι μια Επιθυμία με ΤYjν οποία οι άνθρωποι, καλυμμένοι με Ψευ-

'β Ι Ι Ι � Ι τοευσε εια, υποκινουν τις περισσοτερες φορες ο ιχο-νοιες και ανταρσίες. Διότι όποιος επιθυμεί να επικου-

Ι ' λ β λ ' Ι ι \:' ρει τους υπο οι πους με συμ ου ες Yj πρα<-,εις για να θ Ι ζ' ' ψ θ Ι 'ζ Ι καρπω ουν μα ι το υ ιστο αγα ο πασχι ει πρωτιστως

να κερόίσει ΤYjν AγάΠYj τους και όχι να αποσπάσει το θαυμασμό τους έτσι ώστε μια σxoλ� να πάρει το όνομά

'λ Ι 'ζ � Ι του' και με απο υτο τροπο, πασχι ει να μΥ) οωσει κα-Ι Ι Φθ ' Σ Ι ζ Ι Ι μια αιτια για ονο. τις κοινες συ YjΤYjσεις, επειτα,

θα αποφύγει να αναφέρει τις ανθρώπινες κακίες και θα φροντίσει να μΥ) μιλά για ΤYjν ανθρώπινΥ) αόυναμία παρά με φειόώ: αλλά γενναιόόωρα για ΤYjν ανθρώπινΥ) αpετ�, �τoι όύναμYj, και για ΤYjν οόό μέσω ΤYjς οποίας μπορεί να τελεΙΟΠΟΙYjθεί έτσι ώστε οι άνθρωποι, όσο

\:' Ι Ι I � θ Ι ζ Ι ε<-,αρταται απο τους ιοιους, να προσπα ουν να ουν συμ-φωνα με τις επιταγές του λόγου κινούμενοι όχι από Φ /β Ι Ι λλ ' Ι Ι θ Ι ο ο Yj αποστροφΥ) α α μονο απο συναισ YjματικYj επ�pεια Χαράς.


Π Ι Ι θ Ι � 'ζ Ι ερα απο τους αν ρωπους, οεν Υνωρι ουμε κανενα ενι-κό πράγμα σΤΥ) φύσΥ) που να μπορούμε να ευφρανθούμε

Ι Π Ι ' ψ λ' Ι Ι απο το νευμα του και να συνα ουμε φι ια Yj καποιο I � � I ζ' Ι Ι Ι ειοος συνοεσμου μα ι του' ως εκ τουτου ο,τι υπαρχει

εκτός των ανθρώπων σΤΥ) φύσΥ) των πραγμάτων, Yj αpx� ΤYjς ωφέλειάς μας όεν αιτεί να το συνΤYjρούμε' αλλά,

449

Η Θ Ι Κ Η

ανάλογα με τ�ς πo�κίλες χρ�σε�ς του, μας o�oάσκε� να το συντηρούμε, να το καταστρέφουμε � να το προσαρ-

' Υ � " , μο<..,ουμε με OΠO�OνOΎJΠOτε τροπο σης αναγκες μας.

Κ ΕΦΑΛ Α Ι Ο 2 7

Η ' 'λ λ β ' , , κυρ�α ωφε ε�α που αμ ανουμε απο τα πραγματα , ' t:" / /

Ι Ι που ε�να� ει.,ω απο μας, περα απο ΤΎJν εμπεφ�α κα� ΤΎJ

, , , β ' λ γνωσΎJ που αποκταμε παραΤΎJρωντας τα κα� μετα α -λοντας τ�ς μορφές τους, είνα� ΎJ συνΤ�ΡΎJσΎJ του σώματος κα� γ�α το λ6γο αυτ6 ωφέλψα είνα� πρωτίστως τα πράγματα εκείνα που μπορούν να σ�τίσoυν κα� να θρέ-. 1 , ' " 'λ ' , ψουν το σωμα ετσ� ωστε ο α τα μεΡΎJ του να μ πορουν να επ�τελoύν ορθά ΤΎJ λε�τoυργία τους. Δ�6τ� 6σο �κα-

, ' Σ ' ' Υ , νοτερο ε�να� το ωμα να εΠΎJρεα<..,ετα� με περ�σσoτερoυς , ' ζ ζ " τροπους κα� να εΠΎJρεα ε� τα ει.,ωτερικα σωματα με πε-

ρ�σσ6τερoυς τρ6πους, τ6σο �καν6τερo είνα� το Π νεύμα να σκέφτετα� (βλ. τις Προτ. 38 και 39 του μέρ. 4) . Μα σΤΎJ φύσΎJ φαίνετα� να υπάρχουν λ� γοστά πράγματα

, , , θ ' . 1 , Σ " αυτου του τυπου, οποτε γ�α να ρεψουμε το ωμα οπως απα�τείτα� είνα� αναγκαίο να ΧΡΎJσψoπoωύμε πολλές τροφές o�αφoρετ�κών φύσεων. Δ�6τ� το ανθρώπ�νo Σώμα συντίθετα� απ6 πλείστα μέΡΎJ o�αφoρεηκών φύσεων

" Υ " 'λ ' τα oπo�α χρε�α<..,oντα� συνεΧΎJ τρoφΎJ, κα� πo�κ� ΎJ, ωστε λ ' λ Σ ' ' ζ ' " λ ' ο οκ ΎJΡO το ωμα να ε�να� ει.,�σoυ �κανo γ�α ο α οσα

μ πορούν να προέλθουν απ6 ΤΎJ φύσΎJ του, κα� συνεπώς , Π ' ' ζ ' , λλ ωστε κα� το νευμα να ε�να� ει.,�σoυ ικανο να συ αμ-

β ' , ανε� περ�σ()oτερα.

Κ Ε ΦΑΛ Α Ι Ο 28 Γ�α να πρoσπoρ�στoύμε 6μως αυτές τ�ς τροφές, μετά β ' θ ' ' θ ' , , θ �ας α αρκουσε ΎJ �σχυς κα ενος, εκτος αν o� αν ρωπo�

450


, � � β " Ε ' , , παρεοιααν αμοι αια εργα. ντουτοις το ΧΡΎ)μα προ σε-" λ , � , φερε μια συντμΎ)σΎ) ο ων των πραγματων, ει.,ου και

'θ ' λ ' , β θ ' συνΎ) ως Ύ) εικονα του απασχο ει στον μεγιστο α μο Π , , λ � " β ' , το νευμα του οχ ou· επεΙΟΎ) μετα ιας μπορουν οι

πολλοί να φανταστούν ένα είόος Χαράς που να μΎ) συνοόεύεται από ΤΎ)ν ιόέα των νομισμάτων, σαν αίτια.


Αλλά αυτ� Ύ) κακία χαραΚΤΎ)ρίζει μονάχα όσους επι-ζ , λ " , , � , , Ύ)τουν τα εφτα οχι απο ενοεια, ουτε για τις αναγκες ΤΎ)ς ζω�ς- αλλά επειό� όιόάΧΤΎ)καν ΤΎ)ν κερόοσκοπία μέσω ΤΎ)ς οποίας μεγαλοπιάνονται. Κατά τα άλλα τρέφουν το σώμα τους κατά το σύνΎ)θες- αλλά φειόωλά, επειό� πιστεύουν πως χάνουν τόσα από τα αγαθά τους , � � , ' Σ " Μ οσα ι.,οοευουν για ΤΎ) συνΤΎ)ΡΎ)σΎ) του ωματος τους. α όσοι γνωρίζouν τψ αλΎ)θ� χρ�σΎ) των ΧΡΎ)μάτων και

, λ " " � ζ μετρουν τα π ουΤΎ) συμφωνα με μονΎ) ΤΎ)ν ενοεια, ουν ολιγαρκώς.


Αφού, λοιπόν, καλά είναι τα πράγματα εκείνα που επικουρούν τα μέρΎ) του Σώματος σΤΎ)ν επιτέλεσΎ) ΤΎ)ς λειτουργίας τους, και Ύ) Χαρά έγκειται στο να επικου-

, , � , � , θ ' θ ' ρειται Ύ) να αυι.,ανεται Ύ) ουναμΎ) του αν ρωπου, κα οσον σύγκειται από Σώμα και Π νεύμα, όλα εκείνα που προσφέρουν Χαρά είναι καλά. Ωστόσο, από ΤΎ) στιγμ� αντιθέτως που τα πράγματα όεν ενεργούν με τελικό σκοπό να μας εΠΎ)ρεάσουν με Χαρά και Ύ) όύναμΎ) ε-

, , � θ 'ζ ' 'λ ' νεργειας τους οεν ρυ μι εται συμφωνα με ΤΎ)ν ωφε εια μας, και από ΤΎ) στιγμ� τέλος που Ύ) Χαρά αναφέρεται τις περισσότερες φορές σε ένα κυρίως μέρος του Σώ-

451

Η Θ Ι Κ Η

θ " Χ ' ( , ματος, οι συναισ ηματικες επηρειες της αρας εκτος ' λ ' ' ) , αν παρισταται ο ογος και η εγρηγορση , και συνεπως

και οι ΕπιθυμΙες που γεννιούνται από αυτές, έχουν τις , , β λ ' , 'θ ' περισσοτερες φορες υπερ ο 1). οπου προστι εται οτι

βάσει συναισθηματικ�ς επ�ρειας εκλαμβάνουμε ως πρώτο αυτό που εΙναι ηόύ στο παρόν και όεν μπορούμε να εκτιμ�σoυμε τα μελλοντικά με Ιση συναισθηματικ� επ�ρεια της Ψυx�ς. Βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 44 και το Σχόλ. της Πρότ. 60 του μέρ. 4.

Κ Ε Φ ΑΛ Α Ι Ο 3 1

Μα η όεισιόαιμονία αντιθέτως φαΙνεται να υποστηρΙ-ζ " λ " ' Α ' , ει οτι ειναι κα ο αυτο που προσφερει υπη και κακο αντιθέτως αυτό που προσφέρει Χαρά. Αλλά, όπως είπαμε �όη (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 45 του μέρ. 4) , κα-

, " θ ' ''' λ β ' νενας, εκτος απο τον φ ονερο, σεν απο αμ ανει την "" "' " Δ " ζ ' ασυναμια και τις συσχερειες μου. ιοτι οσο επηρεα 0-

, λ ' Χ " β , μαστε απο μεγα υτερη αρα, τοσο μετα αινουμε σε μεγαλύτερη τελειότητα, και συνεπώς τόσο περισσότερο μετέχουμε της θε·ίκ�ς φύσης και η Χαρά όεν μ πορεΙ ποτέ να είναι κακ� αν μετριέται με την αληθ� αpx� της ωφέλειάς μας. Μα όποιος καθοόηγείται αντιθέτως από

Φ ' β ' λ ' , , το ο ο και ενεργει το κα ο για να αποφυγει το κακο, όεν καθοόηγείται από τον λόγο.

Κ ΕΦΑΛ Α Ι Ο 32

Αλλά η ανθρώπινη όύναμη είναι ολότελα περιορισμένη και η όύναμη των εξωτερικών αιτίων την υπερβαίνει απείρως και ως εκ τούτου όεν έχουμε την απόλυτη ζ , ' ζ , " 1: εφυσια να προσαρμο ουμε τα πραγματα που ειναι ε<.:,ω

από μας στις ανάγκες μας. Ωστόσο, θα υπομείνουμε

452


" β Ι Ι Ι , αταραχα οσα μας συμ α� νουν εναντ�α σε ο, τ� α�τε� Ί) αρx� ΤΊ)ς ωφέλε�άς μας αν έχουμε συνεΙόΊ)σΊ) ότ� επ�τελέσαμε το καθ�κoν μας, ότι όεν θα μπορούσαμε να εκτεΙνουμε ΤΊ) όύναμΊ) που έχουμε τόσο ώστε να τα αποφύγουμε, κα� ότ� εΙμαστε ένα μέρος ολόκλΊ)ΡΊ)ς ΤΊ)ς

, ' ξ ' λ θ ' Π ' φυσΊ)ς, ΤΊ)ν τα Ί) ΤΊ)ς oπo�ας ακο ου ουμε. ραγμα που, αν το κατανo�σoυμε σαφώς κα� ό�ακρ�τώς, εκεΙνο

, 'ζ � , , το μερος μας που oρ� ετα� με ΤΊ) o �ανo�α, τoυτεστ�ν το καλύτερο, θα ικανoπo� Ί)θεΙ πλ�ρως κα� θα πρoσπαθ�σε� να εμμεΙνε� σε αυτ� ΤΊ)ν �κανOΠOΙΊ)σΊ). Δ�ότ� καθόσον κατανοούμε, όεν μπορούμε να ορεχθούμε παρά αυτό που εΙνα� αναγκαΙο κα�, με απόλυτο τρόπο, όεν μπορούμε να �κανoπo� Ί)θούμε παρά από το αλΊ)θές ως εκ τούτου, καθόσον το κατανοούμε ορθά, Ί) πρoσπάθε�α

λ " " ξ λ ' του κα υτερου μερους μας συμφωνε� με ΤΊ)ν τα Ί) ο 0-

κλΊ)ΡΊ)ς ΤΊ)ς φύσΊ)ς.

Τέλος του τέταρτου μέρους

453

Μ Ε Ρ Ο Σ Π Ε Μ Π Τ Ο

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Υ Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

fι τ Ο ι

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ι Ν Η Σ Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ι Α Σ

Π ΡΟ Λ Ο Γ Ο Σ

Περνά) τελικά στο έτερο μέρος της Ηθικής το οποίο είναι για τον τρόπο ήτοι την οδό που οδηγεί στην Ελευθερία. Σε τούτο λοιπόν θα διεξέλθω τη δύναμη του λόγου δείχνοντας τι μπορεί να κάνει ο ίδιος λόγος επί των συναισθηματικών επηρειών, και έπειτα τι είναι η Ελευθερία ήτοι η ευδαιμονία του Πνεύματος, από όπου θα δούμε πόσο δυνατότερος είναι ο σοφός από τον αδαή. Με ποιον τρόπο όμως και μέσω ποιας οδού πρέπει να τελειοποιηθεί ο νους, και έπειτα με ποια τέχνη πρέπει να φροντίσουμε το Σώμα ώστε να μπορεί να επιτελεί ορθά τη λειτουργία του, αυτά δεν ανήκουν σε τούτο το έργο ' το δεύτερο πράγματι αφορά την Ιατρική ενώ το πρώτο τη Λογική. Εδώ λοιπόν, όπως είπα, θα διεξέλθω τη δύναμη του Πνεύματος ήτοι του λόγου και θα δείξω προπαντός πόσο και ποιο κράτος έχει επί των συναισθηματικών επηρειών έτσι ώστε να τις καταστείλει και να τις μετριάσει. Δ ιότι εμείς αποδείξαμε ήδη παραπάνω ότι δεν έχουμε απόλυτο κράτος επί αυτών. Οι Στωικοί ωστόσο νόμισαν ότι οι συναισθηματικές επήρειες εξαρτώνται απόλυτα από τη βούλησή μας και ότι μπορούμε να επικρατή-

457

Η Θ Ι Κ Η

σουμε απόλυτα πάνω τους. Από την εμπειρία ωστόσο β ι ι β Ι Ι Ι που οουσε, και οχι ασει των αρχων τους, αναγκα-

στη καν να ομολογήσουν ότι δεν απαιτείται μικρή εξάσκηση και ζήλος για να τις καταστείλουμε και να τις μετριάσουμε· πράγμα που προσπάθησε να το δείξει κάποιος με το παράδειγμα (αν θυμάμαι καλά) των δύο σκυλιών, ενός κατοικίδιου και ενός κυνηγετικού· επειδή ή εξάσκηση μπόρεσε τελικά να κάνει το κατοικίδιο να εθιστεί στο κυνήγι και το κυνηγετικό αντιθέτως να απέχει από την καταδίωξη των λαγών. Ο Καρτέσιος ευνοεί ουκ ολίγο αυτή τη γνώμη. Δ ιότι υποστηρίζει ότι η Ψυχή [Anima] ήτοι το Πνεύμα ενώνεται κυρίως με ένα ορισμένο μέρος του εγκεφάλου, δηλαδή τον λεγόμενο κωνοειδή αδενίσκο, με τη βοήθεια του οποίου το Πνεύμα αισθάνεται τα εξωτερικά αντικείμενα και όλες τις κινήσεις που διεγείρονται στο Σώμα, και που το Πνεύμα, θέλοντας και μόνο, μπορεί να τον κινήσει με ποικίλους τρόπους. Υποστηρίζει ότι ο αδενίσκος αυτός ταλαντεύεται στο μέσον του εγκεφάλου έτσι ώστε να μπορεί να κινηθεί με την παραμικρή κίνηση των ψυχικών πνοών. Υποστηρίζει έπειτα ότι ο αδένας αυτός ταλαντεύεται τόσο ποικιλότροπα στο μέσον του εγκεφάλου όσο ποικιλότροπα προσκρούουν οι ψυχικές πνοές σε αυτόν, και επιπλέον ότι αποτυπώνονται σε αυτόν τόσα ποικίλα ίχνη όσα ποικίλα εξωτερικά αντικείμενα προωθούν οι ίδιες οι ψυχικές πνοές πρ ος αυτόν, από όπου προκύπτει ότι αν ο αδένας ταλαντευτεί αργότερα από βούληση της Ψυχής [Anima], η οποία τον κινεί με διαφορετικούς τρόπους, με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο που ταλαντεύτηκε


κάποτε από πνοές ταραγμένες με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο, τότε ο ίδιος ο αδένας θα προωθήσει και θα καθορίσει τις ίδιες τις ψυχικές πνοές με τον ίδιο τρόπο που είχαν απωθηθεί προηγουμένως από παρόμοια ταλάντευση του αδενίσκου. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι κάθε βούληση του Πνεύματος είναι ενωμένη φύσει με κάποια συγκεκριμένη κίνηση του αδένα. Π. χ. , αν έχει

Ι β lλ Ι t Ι Ι Ι κανεις τη ου ηση να κοιταςει ενα μακρινο αντικει-μενο, αυτή η βούληση θα κάνει την κόρη να διασταλείαλλά αν σκεφτεί μόνο να διαστείλει την κόρη, δεν

λ Ι Ι Ι β lλ Ι Ι ωφε ει σε τιποτα να εχει τη ου ηση αυτου του πραγ-ματος επειδή η φύση δεν συνέζευξε την κίνηση του αδένα, η οποία εξυπηρετεί την ώθηση των πνοών προς το Οπτικό νεύρο με τρόπο κατάλληλο για τη διαστολή ή τη συστολή της κόρης, με τη βούληση να τη διαστείλουμε ή να τη συστείλουμε' αλλά μονάχα με τη βούληση να κοιτάξουμε μακρινά ή κοντινά αντικείμενα. Τέλος, υποστηρίζει ότι αν και κάθε κίνηση του αδενίσκου αυτού φαίνεται να είναι συνδεδεμένη εκ φύσεως με μια ξεχωριστή σκέψη μας από το ξεκίνημα της ζωής μας, ωστόσο μπορούν μέσω της έξης να συζε-ιr χθούν με άλλες, πράγμα που προσπαθεί να τεκμηριώσει στο �ρθρo 50 του μέρους 1 των Παθών Τ'Yjς Ψυx.�ς. Από όπου συμπεραίνει ότι δεν υπάρχει Ψυχή [Anima] τόσο καχεκτική που να μην μπορεί, όταν διευθύνεται καλά, να αποκτήσει απόλυτη εξουσία επί των Παθών

Δ Ι Π l θ Ι lζ Ι λ lψ Ι της. ιοτι τα α η, οπως τα ορι ει, ειναι αντι 'Yj εις 'Yj

αισθ�ματα � συγκιν�σεις Τ'Yjς Ψυx.�ς [Anima] που αναφέρονται ει3ικά σε αυτ�ν και που -ΣΗΜΕΙΩΣΤΕ- παράγονται, σuνΤ'Yjρούνται και εν3υναμώνονται μέσω κά-

459

Η Θ Ι Κ Η

ποιας κ�vησ'Y)ς των πνοών (βλ. το άρθρο 27 του μέρους 1 των Παθών Τ'Υ)ς Ψυx�ς). Μα εφόσον μπορούμε να συζεύξουμε όποια βούληση θέλουμε με οποιαδήποτε κίνηση του αδένα και συνεπώς των πνοών' και ο καθορισμός της βούλησης εξαρτάται από μόνη την εξουσία μας ' αν λοιπόν καθορίσουμε τη βούλησή μας με βέ-β ' " , θ ' αιες και στερεες κρισεις, συμφωνα με τις οποιες ε-λουμε να διευθύνουμε τις ενέργειες της ζωής μας, και συζεύξουμε τις κρίσεις αυτές με τις κινήσεις των παθ(f)ν που θέλουμε να έχουμε, θα αποκτήσουμε απόλυτο κράτος επί των Παθών μας. Αυτή είναι η γνώμη εκείνου του επιφανέστατου ί1νδρα (όσο εικάζω από τα λεγόμενά του), γνώμη που εγώ μετά βίας θα πίστευα ότι πρ οφέρθηκε από τέτοιο ί1νδρα αν αυτή ήταν λιγότερο οξυδερκής. Σίγουρα, δεν μπορώ να απορήσω αρκετά για το ότι ένας Φιλόσοφος άνδρας που υποστήριξε στέρεα πως δεν θα συνήγε τίποτα παρά μόνο από αυτονόητες αρχές και πως δεν θα βεβαίωνε τίποτα παρά μόνο ό, τι θα αντιλαμβανόταν σαφώς και διακριnvς, και που επέπληξε τόσες φορές τους Σχολαστικούς για το ότι θέλησαν να εξηγήσουν ασαφή πράγματα μέσω απόκρυφων ποιοτήτων, υιοθέτησε μια Υπόθεση πιο απόκρυφη από κάθε απόκρυφη ποιότητα. Τι εννοεί, ερωτώ, με τις λέξεις ένωση Πνεύματος και Σώματος; Ποιο σαφές και διακριτό εννόημα έχει, λέω, για μια σκέψη ενωμένη στενότατα με κάποιο πολλοστημόριο ποσότητας; Θα ήθελα ασφαλώς να είχε εξηγήσει αυτή την ένωση μέσω του εγγυτάτου αι τίου της. Αλλά συνέλαβε το Πνεύμα ως τόσο διακριτό από το Σώμα ώστε δεν θα μπορούσε να προσ-


διορίσει κανένα ενικό αίτω ούτε για αυτή την ένωση ούτε για το ίδω το Πνεύμα · αλλά του ήταν αναγκαίο να ανατρέξει στο αίτιο ολόκληρου του Σύμπαντος, τουτέστιν στον Θεό. Έπειτα, πολύ θα ήθελα να ξέρω πόσους βαθμούς κίνησης μπορεί το Πνεύμα να προσδώσει σε αυτό τον κωνοειδή αδενίσκο και με πόση ισχύ μπορεί να τον κρατήσει ταλαντευόμενο. Διότι αγνο(» αν ο αδένας αυτός περιάγεται από το Πνεύμα ταχύτε-

l β δ Ι 1 1 Ι Ι Ι ρα η ρα υτερα απο ο, τι απο τις ψυχικες πνοες και αν οι κινήσεις των Παθών, τις οποίες συζεύξαμε στενά με στέρεες κρίσεις, δεν μπορούν να αποσυζευχθούν και πάλι από αυτές από σωματικά αίτια, από όπου θα έπετο ότι ακόμα κι αν είχε το Πνεύμα την πρόθεση να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και συνέζευξε αυτή την απόφαση με κινήσεις τόλμης, ωστόσο στη θέα του κινδύνου ο αδένας θα ταλαντευόταν έτσι ώστε το Πνεύμα να μην ιιιπορεί να σκεφτεί παρά τη φυγή. και ασφαλ(vς, όταν δεν υπάρχει καμιά σχέση της βούλησης με την κίνηση δεν υπάρχει επίσης καμιά σύγκριση ανάμεσα στη δύναμη ήτοι την ισχύ του Πνεύματος και του Σώματος · και συνεπώς η ισχύς του δεύτερου δεν μπορεί διόλου να καθοριστεί από την ισχύ

ι Π ι θ ι Ι δ Ι β ι του πρωτου. ροσ εσε πως ουτε αυτος ο α ενας ρι-σκεται τοποθετημένος στο μέσον του εγκεφάλου έτσι ώστε να μπορεί να περιάγεται τόσο εύκολα και με τόσους τρόπους, ούτε όλα τα νεύρα φτάνου11 μέχρι τις κοιλότητες του εγκεφάλου. Τέλος παραλείπω όλα όσα καταφάσκει για τη βούληση και την ελευθερία της, εφόσον έδειξα υπερεπαρκώς ότι είναι ψευδή. Επειδή λοιπόν η δύναμη του Πνεύματος, όπως έδειξα παρα-

Η Θ Ι Κ Η

πάνω, ορίζεται με μόνη τη διάνοια, θα καθορίσουμε τα ιάματα των συναισθηματικών επηρειών που, πιστεύω, όλοι μεν τα βιώνουν αλλά δεν τα τηρούν επιμελώς ούτε τα βλέπουν διακριτώς, με μόνη τη γνώση του Πνεύματος, και από αυτήν θα συναγάγουμε όλα εκείνα που αφορούν την ευδαιμονία του Πνεύματος.

Α Ξ Ι ΩλΙ ΑΤΑ

1 . Αν στο Ι8ω υποκεΙμενο 8�εγεpθoυν 8uo αντιΘετες , ' θ " β λ ' , ενεpγε�ες, αναγκα�α α πpεπε� να γ�νε� μ�α μετα ο Ί) Ί)

� " , " ' ψ , κα� στ�ς ουο Ί) σε μ�α μονο μεx.p� να πα ουν να ε�να� αντιΘετες.

2. Η 8υναμΊ) ενός αποτελέσματος opΙζετα� με ΤΊ) 8uναμΊ) του α�τΙoυ του καθόσον Ί) ουσΙα του αποτελέσματος

� ι ι 'ζ " ε� Ί)γε�τα� Ί) op� ετα� με ΤΊ)ν oυσ�α του α�τωυ του. Αυτό το ΑξΙωμα καταφαΙνετα� βάσε� ΤΊ)ς Π ρότασΊ)ς

7 του μέρους 3.


Καταπ(vς τακτοποιούνται και συναρθρώνονται Ο/, σκέψεις και οι ιδέες των πραγμάτων στο Πνεύμα, έτσι τακτοποιούνται και συναρθρώνονται, μέχρι κεραίας, οι επηρεασμοί του σώματος ήτοι Ο/, εικόνες των πραγμάτων στο Σ(Vμα.


Η τάξΊ) κα� Ί) συν8εσΊ) των �8εών εΙνα� Ι8�α (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 2) με ΤΊ)ν τάξΊ) κα� ΤΊ) συν8εσΊ) των

, ' λ ' ζ ' � πραγματων, κα� ταναπα �ν, Ί) τα�Ί) κα� Ί) συνοεσΊ) των πραγμάτων εΙνα� Ι8�α (κατά τα Πορ. των Προτ. 6 και 7

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Ύ' Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Ύ' Ν Ο Ύ'

του μέρ. 2) με την τάξΊJ κα� ΤΊJ σύνόεσΊJ των �όεών. Οπό-ι 1 1:: ι � � Ι ι τε, οπως ΊJ τα�ΊJ κα� ΊJ συνOεσΊJ των ωεων γ�νετα� στο

Πνεύμα σύμφωνα με ΤΊJν τάξΊJ κα� ΤΊJ συνάρθρωσΊJ των εΠΊjρεασμών του Σώματος (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 2) , έτσ�, τανάπαλ�ν (κατά την Πρότ. 2 του μέρ. 3), ΊJ τάξΊJ και ΊJ σύνόεσΊJ των εΠΊJρεασμών του Σώματος γ�νεται καταπώς τακτοποιούνται και συναρθρώνονται οι σκέψεις και οι ιόέες των πραγμάτων στο Πνεύμα. ο.Ε.Δ.


Αν απομακρύνουμε μια συγκίνηση της ψυχής ήτοι μια συναισθηματική επήρεια από τη σκέψη του εξωτερι-

ι ι ζ Ιξ ι λλ ι ι κου αιτιου και, τη συ ευ ουμε με α ες σκεψεις, τοτε η Αγάπη ή το Μίσος προς το εξωτερικό αίτιο, καθώς και οι αμφιθυμίες που προέρχονται από αυτά, θα καταστραφούν.


Αυτό πράγματι που συνιστά ΤΊJ μoρφ� ΤΊJς Α γάΠΊJς � του M�σoυς ε�ναι Χαρά � ΛύΠΊj συνoόευόμενΊJ από ΤΊJν ιόέα ενός εξωτερικού αιτ�oυ (κατά τους Ορ. 6 και 7 των συναισθ. Επηρ.), αν λοιπόν αρθε� αυτ� ΊJ ιόέα, θα αρθε� συγχρόνως ΊJ μoρφ� ΤΊJς Α γάΠΊJς � του M�σoυς ως εκ τούτου αυτές οι συναωθΊJματικές ε�ρειες, και όποιες προέρχονται από αυτές, θα καταστραφούν. ο.Ε.Δ.


Μια συναισθηματική επήρεια που είναι πάθος παύει να είναι πάθος μόλις σχηματίσουμε μια σαφή και διακριτή ιδέα αυτής.

Η Θ Ι Κ Η


Μια συναισθηματικ� επ�pεια που είναι πάθος είναι συγκεχυμένη ιόέα (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) . Έτσι αν σχηματίσουμε μια σαφ� και όιακpιτ� ιόέα αυτ�ς της συναωθηματικ�ς ε�pειας, η ιόέα τούτη όεν θα όιακρίνεται από την ίόια τη συναωθηματικ� ε�pεια, καθόσον αναφέρεται μόνο στο Π νεύμα, παρά μόνο μέσω του λόγου (κατά την Πρότ. 21 του μέρ. 2 μαζί με το Σχόλ. της) ' ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) η

θ " θ ' Ψ , ' θ συναισ ηματικη επηρεια α πα ει να ειναι πα ος. ο.Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι Σ λ<Ι Α

Μια συναισθηματικ� επ�pεια λοιπόν είναι τόσο περισ-, ζ ' Π ' " σοτερο στην ε�oυσια μας, και το νευμα πασχει απο

αυτ�ν λιγότερο, όσο πω γνωστ� είναι σε μας.


Δεν υπάρχει επηρεασμός του Σώματος για τον οποίο να μην μπορούμε να σχηματίσουμε κάποιο σαφές και διακρι τό εννόημα.


Όσα είναι κοινά σε όλα όεν μπορούν να συλληφθούν παρά ταιριαστά (κατά την Πρότ. 38 του μέρ. 2) , ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 12 και το Λήμ. 2 που βρίσκεται μετά το Σχόλ. της Πρότ. 13 του μέρ. 2) όεν υπάρχει επηρεασμός του Σώματος για τον οποίο να μην μ πορούμε να σχηματίσουμε κάποω σαφές και όιακριτό εννόημα. ο.Ε.Δ.

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Ύ' Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Ύ' Ν Ο Ύ'


Από εόώ έπετα� ότ� όεν υπάρxε� συνα�σθημαΤΩ{� ε�ρε�α γ�α την oπo�α να μην μπορούμε να σXηματ�σoυμε κάποιο σαφές κα� ό�ακρ�τό εννόημα. Δ�ότ� μ�α συνα�σθηματ�κ� ε�ρε�α ε�να� μ�α �όέα ενός επηρεασμού του Σώματος (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) κα� γ�α το λόγο αυτό (κατά την προηγ. Πρότ. ) πρέπε� να ενέxε� κάποιο σαφές κα� ό�ακρ�τό εννό'Υ)μα.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Εφόσον όεν υπάρxε� τ�πoτα από το oπo�o να μην έπετα� κάποιο αποτέλεσμα (κατά την Πρότ. 36 του μέρ. 1) κα� ό,τ� έπετα� από μ�α �όέα που ε�να� μέσα μας ταφ�αστ� το νοούμε σαφώς κα� ό�ακρ�τώς (κατά την Πρότ. 40

ι 2) ι � Ι Ι Ι θ ' Ι 1::' του μερ. . απο εοω επετα� oτ� κα ενας εxε� την ε�oυ-σ�α να νoε� σαφώς κα� ό�ακρ�τώς, αν όx� απόλυτα τουλάx�στoν εν μέρε�, τον εαυτό του κα� τ�ς συνα�σθηματ�κές του επ�ρε�ες, κα� συνεπώς να καταφέρε� ώστε να πάσxε� από αυτές λ�γότερo. Σε αυτό το πράγμα λo�πόν πρέπε� να επ�όoθoύμε κυρ�ως πρoκε�μένoυ να γνωρ�σουμε ό�ακρ�τώς, όσο ε�να� όυνατόν, καθεμ�ά συνα�σθηματ�κ� επ�ρε�α, έτσ� ώστε το Π νεύμα να καθoρ�-ζ ι θ ι Ι Ι ι ετα� απο συναω ηματ�κη επηρε�α να σκεπτετα� εκε�-

λ β ' Ι � Ι ι να που αντ� αμ ανετα� σαφως κα� o�ακρ�τως κα� απο τα oπo�α �κανoπo�ε�τα� πλ�ρως κα� ως εκ τούτου ώστε

I � θ ι ι � 'ζ Ι η ω�α η συνα�σ ηματ�κη επηρε�α να o�αxωρ� ετα� απο 'ψ 1::' ι ι ζ ι τη σκε η του ε�ωτερ�κoυ πραγματος κα� να συ ευγνυε-

λ θ ι 'ψ Ι Ι Ι Ι ι τα� με α η ε�ς σκε ε�ς απο οπου πρoκυπτε� oτ� ox� Ι ι Α Ι Μ Ι λ ( ι μονο καταστρεφoντα� η γαπη, το Ι �σoς, κτ . κατα

Η Θ Ι Κ Η

την Πρότ. 2 τούτου), αλλά αόυνατούν να έχουν υπερβο-λ ' ' 'C ' Ε θ ' , YJ και οι opε�εις YJτοι οι πι υμιες που προερχονται

'θ " θ " ( ι συνΥ) ως απο τετοιες συναισ YJματαες εΠYJpειες κατα την Πρότ. 61 του μέρ. 4). Διότι πρέπει να σYJμειωθεί

, , ' ζ ' ' λ " πρωτιστως οτι YJ opE�YJ, μεσω ΤYJς οποιας εγεται τοσο ότι ο άνθρωπος ενεργεί όσο και όη πάσχει, είναι μία

' Π ' � ' '!: ' θ ' , και YJ αυτYJ. .χ., οταν oει�αμε οτι YJ αν ρωπινΥ) φυσΥ) , , " θ ' , ζ ει ναι φτιαγμενΥ) ετσι ωστε κα ενας να ορεγεται να ουν

οι υπόλοιποι σύμφωνα με ΤΥ) όα� του ιόωσυγκρασία (βλ. το Πόρο της Πρότ. 31 του μέρ. 3) · αυτ� μεν YJ όρεξYJ, στον άνθρωπο που όεν καθοόYJγείται από τον λόγο, είναι ένα πάθος που καλείται Φιλοόοξία και όεν όιαφωνεί πολύ με ΤYJν ΈπαΡσYJ· και αντιθέτως, στον άνθρωπο που ζει βάσει των υπαγορεύσεων του λόγου είναι

" , ' ζ Ε 'β μια ενεργεια YJΤΟΙ μια αρεΤΥ) που ονομα εται υσε εια (βλ. το Σ χόλ. 1 της Πρότ. 37 του μέρ. 4 και την Απόδ. 2 της ίδιας Πρότ.) . Και με αυτό τον τρόπο όλες οι ορέ-ζ ' Ε θ ' , ' θ ' θ ' �εις YJΤΟΙ οι πι υμιες ειναι πα YJ μοναχα κα οσον

, "�, 'ζ προερχονται απο αταφιαστες ωεες και προσεγγι ουν ΤYJν αpετ� όταν όιεγεί ρονται � γεννωύνται από ταφιαστές ιόέες. Διότι όλες οι Επιθυμίες από τις οποίες καθοριζόμαστε να ενεpγ�σoυμε κάη μπορούν να προέλθουν τόσο από ταφιαστές ιόέες όσο και από αταίριαστες (βλ. την Πρότ. 59 του μέρ. 4) . Μα αυτό το ίαμα των συναισθYJματικών εΠYJpειών (για να επιστρέψω

, " ζ ' ) � λ � , , , εκει απο οπου �εκινYJσα , oYJ αΟΥ) αυτο που εγκειται σΤYJν αλYJθ� γνώσΥ) αυτών, είναι το υπέρτερο, το οποίο εξαρτάται από ΤYJν εξουσία μας, που μπορούμε να όιανΟYJθούμε, εφόσον όεν όίόεται καμιά άλλΥ) όύναμΥ) του Π νεύματος από ΤΥ) όύναμΥ) να σκεφτόμαστε και να

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Ι Ν Α 1\1 Η Σ Τ Ο Ι Ν Ο Ι

''/' ' � , , � ' ζ , σχηματι",ουμε ταφιαστες ωεες, οπως oει�αμε παραπα-νω (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3).


Η συναισθηματική επήρεια προς ένα πράγμα το οποίο φανταζόμαστε απλά, και όχι ως αναγκαίο, ούτε ως δυνατό, ούτε ως ενδεχόμενο, είναι, υπό ίσους όρους, η μέγιστη όλων.


Η συναισθηματα� επ�ρεια προς ένα πράγμα που φα-

'/" ' λ ' θ ' λ ' , ντα",ομαστε πως ειναι ε ευ ερο ειναι μεγα υτερη απο ό,τι προς ένα αναγκαίο (κατά την Πρότ. 49 του μέρ. 3) , και συνεπώς ακόμα μεγαλύτερη από ό,τι προς εκείνο που φανταζόμαστε ως ουνατό � ενοεχόμενο (κατά την Πρότ. 1 1 του μέρ. 4) . Μα το να φανταζόμαστε ένα πράγμα ως ελεύθερο οεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο

, '/" ' λ " απο το να φαντα",ομαστε το πραγμα απ α, αγνοωντας , , ' θ ' ' ( , τα αιτια απο τα οποια κα οριστηκε να ενεργει συμ-

φωνα με όσα δείξαμε στο Σχόλ. της Πρότ. 35 του μέρ. 2) , θ " " . αρα η συναισ Ύ)ματικη επηρεια προς ενα πραγμα το

, '/" λ " , , , οποιο φαντα",ομαστε απ α ειναι, υπο ισους ορους, με-γαλύτερη από ό,τι προς ένα πράγμα αναγκαίο, ουνατό � ενοεχόμενο, και συνεπώς η μέγιστη. α Ε.Δ.

Π Ρ Ο Τ Α Σ Η 6

Καθόσον το Πνεύμα κατανοεί όλα τα πράγματα ως αναγκαία, έχει μεγαλύτερη δύναμη επί των συναισθηματικών επηρεΗVΙJ, ήτοι πάσχει από αυτές λιγότερο.

Η Θ Ι Κ Η


Το Π νεύμα κατανoε� πως όλα τα πράγματα ε�ναι αναγκα�α (κατά την Πρότ. 29 του μέρ. 1) και καθoρ�ζoνται να υπάρχουν και να πράττουν από την άπεφΊ) πλοκή των αιτ�ων (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1 ) ' ως εκ τού-

( ι Π Ι ) ' " του κατα την προηγ. ροτ. καταφερνει ωστε απο τις συναισθΊ)ματικές επήρειες που προέρχονται από αυτά να πάσχει λιγότερο και (κατά την Πρότ. 48 του μέρ. 3) εΠΊ)ρεάζεται προς τα �oια λιγότερο. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όσο περισσότερο αυτή Ί) γνώσΊ), ΟΊ)λαοή ότι τα πράγματα ε�ναι αναγκα�α, καταγ�νεται με ενικά πράγματα

' ζ ' � ' ζ ' , τα οποια φαντα ομαστε με πιο σιακριτο και ωΊ)ΡΟ τρο-πο, τόσο μεγαλύτεΡΊ) ε�ναι αυτή Ί) όύναμΊ) του Π νεύματος επ� των συναισθΊ)ματικών εΠΊ)ρειών, κάτι που το μαρτυρε� και Ί) �όια Ί) εμπεφ�α. Βλέπουμε πράγματι ότι Ί) ΛύΠΊ) για κάποιο αγαθό που χάθΊ)κε καταπραυνεται μόλις ο άνθρωπος που το έχασε θεωρήσει ότι οεν θα μπορούσε με κανέναν τρόπο να το όιαΤΊ)ρήσει. Παρο-

' βλ ' , , � " β ' μοιως, επουμε οτι κανενας σεν συμ πονα ενα ρεφος για το ότι οεν ξέρει να μιλά, να περπατά, να λoγ�ζεται,

'λ ' ζ " " , και τε ος για το οτι ει τοσα χρονια οιονει χωρις συνει-όΊ)σΊ) του εαυτού του. Μα αν οι περισσότεροι γεννιούνταν

'λ ' " λλ β ' ' θ ενΊ) ικες και ο ενας Ί) ο α ος ρεφΊ), τοτε α συμπο-νούσαμε κάθε βρέφος επειοή τότε Ί) �oια Ί) βρεφικόΤΊ)τα θα θεωρε�τo όχι ως φυσικό και αναγκα�o πράγμα αλλά ως κακ�α ήτοι αμάΡΤΊ)μα ΤΊ)ς φύσΊ)ζ' και περ� αυτού του τρόπου θα μπορούσαμε να σΊ)μειώσουμε πολλά άλλα.

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Υ Ν Α l\I Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ


Οι συναισθηματικές επήρειες που προέρχονται ή διεγείρονται από τον λόγο είναι δυνατότερες, αν ληφθεί υπόψη ο χρόνος, από όσες αναφέρονται σε ενικά πράγ-

, 'ζ , ματα τα οποια ενατενι ουμε ως αποντα.


Δ '(' , , , β ' εν ενατενι�oυμε καποω πραγμα ως απον ασει ΤYjς θ " , (' , συναισ Ύ)μαΤΙΚΎ)ς εΠΎ)ρειας με τψ οποια το φανταφ-

μαστε' αλλά βάσει του ότι το Σώμα εΠΎ)ρεάζεται από μια άλλΎ) συναισθΎ)ματικ� επ�ρεια που απoκλε�ει ΤΎ)ν ύπαρξΎ) αυτού του πράγματος (κατά την Πρότ. 1 7 του

, 2) Ο ' θ " , μερ. . ποτε Ύ) συναισ Ύ)μαΤΙΚΎ) εΠΎ)ρεια που αναφε-, ι ι Υ '

ι ρεται σε ενα πραγμα το οποω φανταφμαστε ως απον " ' " β , 'λ οεν ειναι τετοιας φυσΎ)ς που να υπερ αινει τις υπο οιπες

, " , θ ' ( , ενεργειες και ΤΎ) ουναμΎ) του αν ρωπου περι των ο-ποίων βλ. την Πρότ. 6 του μέρ. 4) ' αλλά αντιθέτως, ε�ναι τέτοιας φύσΎ)ς που μπoρε� τρόπον τινά να κατασταλε� από τους εΠΎ)ρεασμούς που αποκλεΙουν ΤΎ)ν ύπαρξΎ) του εξωτερικού ΤΎ)ς αιτΙου (κατά την Πρότ. 9 του μ,έρ. 4) . Μα μια συναισθΎ)ματικ� επ�ρεια που προέρχεται από τον λόγο αναφέρεται αναγκαΙα σης κοινές ιοιόΤΎ)τες των πραγμάτων (βλ. τον Ορ. του λόγου στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2), τις οποΙες ενατενΙζουμε πάντοτε ως παρούσες (οιότι οεν μπορεΙ να υπάρξει τΙποτα που να αποκλεΙει ΤΎ)ν παρούσα ύπαρξ Ύ) αυτών) και

, (' , , ' '' ' ( τις οποιες φαντα�oμαστε παντοτε με τον ωω τροπο κα-

τά την Πρότ. 38 του μέρ. 2) : Οπότε μια τέτοια συναισθΎ)ματικ� επ�ρεια μένει πάντοτε Ιοια και συνεπώς

Η Θ Ι Κ Η

(κατά το Αξ. 1 τούτου) οι συναισθΊJματικές επήρειες που είναι αντίθετες σε αυτ�ν, και που οεν υποθάλπονται

ι ζ Ι Ι ι θ ι ι απο τα ε�ωτερικα αιτια τους, α πρεπε ι να προσαρμο-Υ ' λ ι ι Ι ι ...,ονται ο ο και περισσοτερο σε αυΤΊJν μεχρι να μΊJν ειναι πλέον αντίθετες, και στο μέτρο αυτό ΊJ συναισθΊJματικ� επήρεια που προέρχεται από τον λόγο είνα� ουνατότεΡΊJ. αΕ. Δ .


Όσο κάποια συναισθηματική επήρεια διεγείρεται από ι ι δ Ι ζ l Ι περισσοτερα αιτια που συν ραμουν μα ι, το σο μεγα-

λύτερη είναι.


Π Ι Ι Υ ' Ι Ι Ι ερισσοτερα αιτια μα..., ι μπορουν να κανουν περισσο-ι ι λ ' ( Ι Π Ι 7 τερα, παρα αν ΊJταν ιγοτερα κατα την ροτ. του

μέρ. 3): ως εκ τούτου (κατά την Πρ ότ. 5 του μέρ. 4) όσο κάποια συναισθΊJματικ� επ�ρεια οιεγείρεται από πε-

ι ι Υ ' / / Ι ρισσοτερα αιτ�α μα..., ι , τοσο ισχυρoτεΡΊJ ειναι. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Τ ι Π Ι Ι Ι β ' Α oυΤΊJ ΊJ ρoτασΊJ καταφαινεται επισΊJς ασει του -ζ ι 2 ι ι �ιωματoς τουτου του μερους.


Μια συναισθηματική επήρεια που αναφέρεται σε πολ-λ ' δ Ι Ι Π Ι lζ α και ιαφορα αιτια που το νευμα τα ενατενι ει μαζί με την ίδια τη συναισθηματική επήρεια είναι λι-

Ι βλ β Ι Ι Ι ι λ Ι γοτερο α ερη, πασχουμε απο αυτην ιγοτερο και επηρεαζόμαστε λιγότερο προς κάθε αίτιο, παρά μια

470

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ ! Ν Α Μ Η Σ Τ Ο ! Ν Ο !

άλλη εξίσου μεγάλη συναισθηματική επήρεια που αναφέρεται σε ένα μόνο ή σε λιγότερα αίτια.


Μια συναισθΎJματικ� ε�ρεια είναι κακ� �τoι βλαβερ� ' θ ' ς:. 'ζ Π ' , μοναχα κα οσον εμποοι ει το νευμα να μπορει να

σκέφτεται (κατά τις Προτ. 26 και 27 του μέρ. 4) : ως εκ τούτου εκείνΎ) ΎJ συναισθΎJματικ� ε�ρεια από ΤΎJν

, Π ' θ 'ζ 'ζ , οποια το νευμα κα ορι εται να ενατενι ει περισσο-, " λ ' βλ β , τερα αντικειμενα συγχρονως ειναι ιγοτερο α εΡΎJ

, ' λλ 1: ' ' λ θ " απο μια α ΎJ ε<..,ισου μεγα ΎJ συναισ ΎJμαΤΙΚΎJ εΠΎJρεια που κρατά το Π νεύμα σΤΎJν ενατένισΎJ ενός μόνο � λιγότερων αντικειμένων έτσι ώστε να αόυνατεί να σκεφτεί άλλα, κάτι που �ταν το πρώτο. Έπειτα, επειό� ΎJ ουσία, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) ΎJ όύ-

Π , , , 'ψ ( , ναμΎJ του νευματος εγκειται μονο σΤΎJ σκε ΎJ κατα την Πρότ. 1 1 του μέρ. 2), το Πνεύμα πάσχει λιγότερο από μια συναισθΎJματικ� επ�ρεια από ΤΎJν οποία καθορίζεται να ενατενίζει πολλά αντικείμενα συγ:χ.ρόνως

, , 1: ' ' λ θ " παρα απο μια ε<..,ισου μεγα ΎJ συναισ ΎJμαΤΙΚΎJ εΠΎJρεια που κρατά το Π νεύμα απασxoλΎJμένo σΤΎJν ενατένισΎJ ενός μόνο � λιγότερων αντικειμένων, κάτι που �ταν το ς:. , Τ 'λ ' θ " ( , οευτερο. ε ος αυΤΎJ ΎJ συναισ ΎJμαΤΙΚΎJ εΠΎJρεια κατα την Πρότ. 48 του μέρ. 3) , καθόσον αναφέρεται σε πε-

, 1: ' " θ ' ρισσοτερα ε<..,ωτερικα αιτια, ειναι και προς το κα ενα μικρότεΡΎJ. α Ε.Δ.


Ενόσω δεν κατατρυχόμαστε από συναισθηματικές επήρειες που είναι αντίθετες στη φύση μας έχουμε την

471

Η Θ Ι Κ Η

εξουσία να τακτοποιούμε και να συναρθρώνουμε τους επηρεασμούς του Σώματος σύμφωνα με νοητική τάξη.


o� συνα�σθΊjμαηκές ειτηρε�ες που εΙνα� αντιθετες σΤΊj φύσΊj μας, τουτέσην (κατά την Πρότ. 30 του μέρ. 4) που , " , θ ' \:" Υ Π ' ε�να� κακες, ε�να� κακες κα οσον εμπoo �",oυν το νευ-

μα να κατανo�σε� (κατά την Πρότ. 27 του μέρ. 4) . Ενόσω λo�πόν οεν κατατρυχόμαστε από συνα�σθΊjματικές ειτηρε�ες που εΙνα� αντιθετες σΤΊj φύσΊj μας, Ίj OύναμΊj του Π νεύματος με ΤΊjν οποία προσπαθεΙ να κατανo�σε� τα πράγματα (κατά την Πρότ. 26 του μέρ. 4) οεν εμπο-\:" Υ , Π " 1: ' oι",ετα� κα� ως εκ τουτου το νευμα εxε� ΤΊjν ε�oυσ�α

'Υ , \:' , \:" , να σXΊjματ�",ε� σαφε�ς κα� o�ακρ�τες ωεες κα� να συνα-

γε� τ�ς μεν από τ�ς οε (βλ. το Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 και το Σχόλ. της Πρότ. 47 του μέρ. 2) ' κα� συνεπώς (κατά την Πρότ. 1 τούτου) έχουμε ΤΊjν εξουσΙα να τακτοποωύμε κα� να συναρθρώνουμε τους εΠΊJρεασμoύς του Σώ-

ι ι ι � ματος συμφωνα με νOΊjΤ�ΚΊj τα�Ίj. α Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Μ ' 1: ' , ε αυΤΊj ΤΊjν ε�oυσ�α να τακτοποωυμε κα� να συναρ-θρώνουμε ορθά τους εΠΊjρεασμOύς του Σώματος μ πο-

Ι Ι Ι Υ ' ι ρουμε να καταφερουμε ωστε να μΊjν εΠΊJρεα",oμαστε ευ-

λ " θ " Δ ' ( κο α απΌ κακες συνα�σ Ίjματ�κες εΠΊJρε�ες. ωτ� κα-τά την Πρότ. 7 τούτου) απα�τεΙτα� μεγαλύτεΡΊj ισχύς γ�α να καταστεΙλουμε συνα�σθΊjματ�κές Eπ�ρε�ες τακτoπo� Ίjμένες κα� συναρθρωμένες σύμφωνα με νOΊjΤ�-

" 1: ' 'λ θ ' ΚΊj τα�Ίj παρα γ�α να καταστε� ουμε συνα�σ Ίjματ�κες Ειτηρειες αβέβα�ες κα� θολές. Το άρ�στo λo�πόν που

472


μπορούμε να καταφέρουμε ενόσω όεν έχουμε τέλεια γνώσΎj των συναισθΎjματικών μας εΠΎJρειών είναι να συλλάβουμε ΤΎjν αρχ� του ορθού β ίου, �τoι τα βέβαια όόγματα ΤΎjς ζω�ς, να τα χαράξουμε σΤΎj μν�μΎj και να

'ζ , , , τα εφαρμο ουμε συνεχως στα επψερους πραγματα που λ ' ' ζ ' " , αχαινουν συχνα σΤΎj ωΎj, ετσι ωστε Ύj φαντασια μας να

' ζ ι " Ι ι εΠΎJρεα εται ευρεως απο αυτα και να τα εχουμε παντο-τε πρόχεφα. Π .χ., θέσαμε ανάμεσα στα όόγματα ΤΎjς ζω�ς (βλ. την Πρότ. 46 του μέρ. 4 μαζί με το Σχόλ. της) ότι το Μίσος πρέπει να νικιέται με Α γάΠΎJ �τoι ΓενναιoφΡOσύνΎj και όχι να αντισταθμίζεται με ανταποόοτικό Μίσος. Για να έχουμε όμως αυτ� ΤΎjν επιταγ� του λόγου πάντοτε πρόχεφΎj, όποτε χρειαστεί, πρέπει να σκεφτόμαστε και να μελετάμε συχνά τις κοινές αόικίες των ανθρώπων και με ποιον τρόπο και μέσω ποιας οόού αποκρούονται άριστα μέσω ΤΎjς ΓενναιoφΡOσύνΎjς' όιότι έτσι θα συζεύξουμε ΤΎjν εικόνα ΤΎjς αόιΔας με ΤΎj φα-

" , � , ( ' ντασΤΙΚΎj παραστασΎj αυτων των οογματων και κατα

την Πρότ. 18 του μέρ. 2) θα ΤΎjν έχουμε πάντοτε πρόχεφΎj όποτε αόΙΚΎjθOύμε. Καθότι αν έχουμε επίσΎjς πρόχεφΎj ΤΎjν αρχ� του αλΎjθOύς μας οφέλους καθώς και το

λ " , β ' λ' , κα ο που επεται απο ΤΎjν αμοι αια φι ια και ΤΎjν ΚOινΎj β ' λ ' " , θ ' συμ ιωσΎj, και επιπ εον οτι απο ΤΎjν αΡΧΎj του ορ ου

βίου προέρχεται Ύj ύψισΤΎj ικανOΠOίΎjσΎj ΤΎjς Ψυχ�ς (κατά την Πρότ. 52 του μέρ. 4) και ότι οι άνθρωποι, όπως τα υπόλοιπα πράγματα, ενεργούν από αναγκαιόΤΎjτα ΤΎjς φύσΎjς: τότε Ύj αόικία, �τoι το Μίσος που προέρχεται συ�θως από αυτ�ν, θα καταλαμβάνει ελάχιστο

, ' θ 1: ' ' λ ' μερος ΤΎjς φαντασιας και α �επερνιεται ευκο α· Ύj, αν Ύj Oργ� που προέρχεται συ�θως από τις μέγιστες

473

J ι Θ Ι Κ Η

αό�κίες όεν ξεπεpν�έτα� τ6σο εύκολα, θα ξεπεραστεί ωστ6σο σε πολύ μαρ6τερο xpoν�κ6 ό�άσTημα, αν κα� 6x� χωρίς αμφ�θυμία, απ6 6,η αν όεν είχαμε μελετ�σε�

ι Ι , Ι β ' πρσηγουμενως τα παραπανω, οπως καταφα�νετα� α-σε� των Π ροτάσεων 6, 7 κα� 8 τούτου του μέρους. Με

,� " , Ε Ψ , τον ωω τροπο πpεπε� να σκεφτομαστε γ�α την u υx�α προκεψένου να αποβάλουμε το Φ6βο· όΎjλαό�, πpέπε�

θ ' ζ ' , να απαp� μουμε και να φαντα ομαστε συχνα τους κοι-, � , ζ , " νους κ�νoυνoυς ΤΎjς ωΎjς και με ποων τροπο μ πορουν να

θ ' ζ , , θ ' αποφευχ ουν κα� να �επεpαστoυν αριστα με αρρος και ανόρεία. Αλλά σΎjμειωτέoν πως για ΤΎjν ταΚΤOΠOίΎjσΎj

'ψ , ' ( ι των σκε εων κα� των ε�κoνων μας πρεπει κατα το Πόρο της Πρότ. 63 του μέρ. 4 και την Πρότ. 59 του

ι 3) , , , , λ ' μερ. να προσεχουμε παντοτε εκεινα που ε�να� κα α σε ' θ ' " θ ζ ' , κα ε πραγμα, ετσ� ωστε να κα ορι ομαστε παντα να

ενεργούμε απ6 συναισθΎjματα� επ�pεια Χαράς. Π .χ., αν όει κανείς 6η ακολουθεί υπερβολικά ΤΎj ό6ξα, ας σκεφτεί ΤΎjν opθ� Xp�σΎj ΤΎjς, για ποων τελ�κ6 σκοπ6 πρέπε� να ακoλoυθεΙτα� κα� με πo�α μέσα μπορεΙ να αποΚΤΎjθεΙ · αλλά 6χι ΤΎjν κατάXPΎjσ� ΤΎjς, ΤΎj μαται6ΤΎjτα και ΤΎjν αστάθεια των ανθρώπων � άλλα τέτοιας λoγ�ς που κανένας όεν τα σκέφτεται παρά μ6νο απ6 αρρώστια ΤΎjς Ψυx�ς οι υπερβολικά φιλ6όοξοι πpάγματ� καταθλΙβονται στον μέγιστο βαθμ6 απ6 τέτοιες σκέΨε�ς, 6ταν απελπίζονται για ΤΎjν επιόΙωξΎj ΤΎjς τψ�ς που φιλοόοξούν να απoκτ�σoυν, και ενώ ξερνούν ΤΎjν Ο , θ 'λ ' , Ο ' , β ' pγΎj τους ε ουν να φα�νoνται σοφοι. ποτε ειναι ε-βαω 6τι ΤΎj ό6ξα ΤΎjν επ�θυμoύν στον μέγιστο βαθμ6 αυτοΙ που κραυγάζουν στον μέγ�στo βαθμ6 για ΤΎjν κατάXPΎjσ� ΤΎjς και ΤΎj μαται6ΤΎjτα του κ6σμου. Και αυτ6

474


όεν εΙνα� Ιόων των φ�λόόoξων αλλά κo�νό σε όλους όσo� , " λ ' � ' Ψ , εχουν την τυχη ανηπα ο κα� ε�να� ασυναμo� σΤΥ)ν υΧΥ). Δ�ότ� κα� φτωχός ο φ�λάpγυpoς όεν παυε� να μ�λά γ�α ΤΥ)ν κατάΧΡΥ)σΥ) των ΧΡΥ)μάτων κα� τ�ς κακΙες των πλουσΙων" με το οποΙο όεν καταφέpνε� τΙποτε άλλο από το να καταθλΙβετα� κα� να όεΙxνε� στους άλλους όη φέpε� β " , � , , λλ ' αρεως ox� μοναχα ΤΥ) σ �κY) του φτωxε�α α α κα� τον πλουτο των άλλων. ΠαρομοΙως, όσo� ό�ώxνoντα� από μ�α ερωμένΥ) όεν σκέφτoντα� παρά ΤΥ)ν αστάθε�α των

, λ ' Ψ , 'λ γυνα�κων, ΤΥ)ν απαΤΥ) Υ) υΧΥ) κα� τ�ς υπο o�πες πεp�-β " λ ' 'λ ' ΟΥ)τες κακ�ες τους, που τ�ς Υ)σμονουν ο ες αμεσως

'λ " ζ � " Ε ' , μο �ς Υ) ερωμενΥ) τους �ανασεxτε�. τσ� οποως πασx�-ζ , θ " ε� να μετp�ασε� τ�ς συνα�σ Υ)ματαες επY)pε�ες κα� τ�ς

' ζ ' " Ελ θ ' opε�ε�ς του μονο απο αγαΠYj γ�α ΤΥ)ν ευ εp�α επ�xε�-ρεΙ, όσο μπορεΙ, να γνωpΙσε� τ�ς αρετές κα� τα αΙτ�ά

, Ψ ' , τους κα� να γεμ�σε� ΤΥ)ν υΧΥ) του με ΤΥ)ν ευφροσυνΥ) που πpoέpxετα� από τψ αλY)θ� τους γνώσΥ)Ο κα� ελάx�στα να ενατενΙσε� τ�ς καΔες των ανθρώπων, να τους ό�ασυpε� κα� να ευφρανθεί από μ�α ΨευτοελευθερΙα. Μα , " λ ' (� ' , οποως τα παpατY)pε� τουτα επψε ως σεν ε�να� πραγ-

� , λ ) " , μαη συσκο α κα� τα ασκε�, αυτος να�, σε συντομο χροναό ό�άστY)μα θα μπορεΙ τ�ς πεp�σσότεpες φορές να ό�ευθυνε� τ�ς ενέpγε�ές του υπό το κράτος του λόγου.


Σε όσο περισσότερα πράγματα αναφέρεται κάποια εικόνα, τόσο συχνότερη είναι, ήτοι θάλλει συχνότερα και καταλαμβάνει περισσότερο το Πνεύμα.

475

Η Θ J Κ Η


Π ράγματ�, σε όσο περ�σσότερα πράγματα αναφέρετα� μ�α ε�κόνα, ήτo� μ�α συναωθΊJματική επήρε�α, τόσο υπάρχουν περ�σσότερα α[τ�α από τα οπο[α μπορε[ να ��εγερθε[ κα� να υποθαλφθε[ , που το Πνεύμα (καθ ' Υ πόθεσιν) τα ενατεν[ζε� όλα μαζ[ βάσε� ΤΊJς [��ας συνα�σθΊJματ�κής επήρε�ας κα� ως εκ τούτου τόσο ΊJ συνα�σθΊJμαnκή επήρε�α ε[να� συχνότεΡΊJ, ήτo� θάλλε� συχνότερα κα� (κατά την Πρότ. 8 τούτου) καταλαμβάνε� περ�σσότερo το Π νεύμα. α Ε.Δ.


Οι εικόνες των πραγμάτων συζευγνύονται ευκολότερα με εικόνες που αναφέρονται σε πράγματα που κατανοούμε σαψvς και διακριτώς παρά με άλλες.


Τα πράγματα που κατανοούμε σαφώς κα� ��ακρ�τώς είνα� ή κo�νές ��όΤΊJτες των πραγμάτων ή όσα συνάγoντα� από αυτές (βλ. τον Ορ. του λόγου στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) κα� συνεπώς ��εγείρoντα� μέσα μας συχνότερα (κατά Τη1) προηγ. Πρότ. ) · ως εκ

" λ ' � , ' Υ ' λλ τουτου ε�να� ευκο οτερα ουνατον να ενατεν�'-:,oυμε α α , Υ ' , , ζ ' ' λλ πραγματα μα'-:,� με αυτα παρα μα � με α α κα� συνε-

πώς (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 2) να συζευγνύoντα� ευκολότερα με αυτά παρά με άλλα. α Ε.Λ.


� " ' Ι , λλ ι ζ ι , lV1E οσο περισσοτερες α ες ειναι συ ευγμενη καποια εικόνα, τόσο συχνότερα θάλλει.

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ Δ ι Ν Α Μ Ι Ι Σ Τ Ο Ι Ν Ο ι


Δ ' , " λλ ' Υ , ωτ� με οσο πεp�σσoτεpες α ες ε�να� σul.,εuγμεVYJ κάπo�α εα6να, τ6σο (κατά την Πρότ. 18 του μέρ. 2) υπάρχουν πεp�σσ6τεpα αΙτ�α απ6 τα οποΙα μπορεΙ να o�εγεpθεΙ αΕ.Δ.


Το Πνεύμα μπορεί να καταφέρει ώστε όλοι οι επηρεασμοί του Σώματος, ήτοι οι εικόνες των πραγμάτων, να αναφέρονται στην ιδέα του Θεού.


Δεν υπάpxε� εΠΎ)ρεασμ6ς του Σώματος γ�α τον οποΙο να μΎ)ν μπορεΙ το Πνεύμα να σXΎ)ματΙσε� κάποω σαφές κα� o�ακp�τ6 ενν6Ύ)μα (κατά την Πρότ. 4 τούτου) ' ως

, , ' ( / Π / 1 5 εκ τουτου μπopε� να καταφεpε� κατα την ροτ. του μέρ. 1) να αναφέpoντα� 6λo� σΤΎ)ν �oέα του Θεού. αΕ.Λ.


Όποιος κατανοεί σαφώς και διακριτώς τον εαυτό του και τις συναισθηματικές του επήρειες αγαπά τον Θεό, και τόσο περισσότερο όσο περισσότερο κατανοεί τον εαυτό του και τις συναισθηματικές του επήρειες.


Όπo�oς κατανοεΙ σαφώς κα� o�ακp�τώς τον εαυτ6 του θ ' , / ( / κα� τ�ς συνα�σ Ύ)ματαες του εΠΎ)pε�ες xαψετα� κατα

την Πρότ. 53 του μέρ. 3), κα� αυτ6 με ΤΎ) συνοοεΙα ΤΎ)ς �oέας του Θεού (κατά την προηγ. Πρότ. ) " κα� ως εκ

477

Η Θ Ι Ι{ Η

τούτου (κατά τον Ορ. 6 των συναισθ. Επηρ. ) αγαπά. τον Θ ' ( 'δ λ ' ) , " ... εο, κα� για τον ι ΙΟ ογο τοσο περ�σσoτερo οσο περ�σσότερo κατανοεΙ τον εαυτό του κα� τις συνα�σθYJματικές του επήρε�ες. α Ε.Δ.


Αυτή η Αγάπη προς τον Θεό πρέπει να απασχολεί το Πνεύμα στον μέγιστο βαθμό.


Α ' Α ' , , ζ , 'λ υΤΥ) YJ γαΠYJ πραγματ� ε�να� συ ευγμενΥ) με ο ους τους εΠYJρεασμoύς του Σώματος (κατά την Πρότ. 14 τούτου) κα� υπoθά.λπετα� από όλους (κατά την Πρότ. 15 τούτου)· κω ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 1 1 τού-

) , λ ' Π ' , του πρεπε� να απασχ.ο ε� το νευμα στον μεγ�στo βαθμό. αΕ. Δ.

Π Ρ Ο ΤΑ Σ Ι-Ι 1 7

Ο Θεός είναι άμοιρος παθών και δεν επηρεάζεται από καμιά συναισθηματική επήρεια Χαράς ή Λύπης.


Όλες o� �όέες καθόσον αναφέρoντα� στον Θεό εΙνα� αλYJθεΙς (κατά την Πρότ. 32 του μέρ. 2), τoυτέστ�ν (κατά τον Ορ. 4 του μέρ. 2) ταφ�αστές κα� ως εκ τούτου (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) ο Θεός εΙνα� , θ ' 'Ε Θ ' � , β , αμοφος πα ων. πε�τα, ο ... εος σεν μπoρε� να μετα ε� , λ " , λ ' ( ουτε σε μεγα υτεΡΊJ ουτε σε μ�κρoτεΡΊJ τε εωΤYJτα κα-

τά το Πόρο 2 της Πρότ. 20 του μέρ. 1 ) . ως εκ τούτου (κατά τους Ορ. 2 και 3 των συναισθ. Επηρ. ) όεν εΠΊJ-

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ Δ Ύ' Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Ύ' Ν Ο Ύ'

' ζ , , θ " Χ " ρεα εται απο καμια συναισ ΎjμαΤΙKY) εΠΎjρεια αρας Ύj ΛύΠΎjς. ο.Ε.Δ.


Κυρωλεκταά, ο Θεός οεν αγαπά ούτε μισεί κανέναν. Διότι ο Θεός (κατά την προηγ. Πρότ.) οεν εΠΎjρεάζεται από καμιά συναισθΎjματικ� ε�ρεια Χαράς � ΛύΠΎjς και συνεπώς (κατά τους Ορ. 6 και 7 των συναισθ. Ε ) � " " --ιπηρ. σεν αγαπα ουτε μισει κανεναν.

Π Ρ ΟΤΛ Σ Η 1 8

Κανένας δεν μπορεί να μισήσει τον Θεό.


Η ιοέα του Θεού Ύj οποία είναι μέσα μας είναι ταφιαστ� και τέλεια (κατά τις Προτ. 46 και 47 του μέρ. 2) '

' θ ' 'ζ Θ ' , ως εκ τουτου κα οσον ενατενι ουμε τον ... εο ενεργουμε (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) , και συνεπώς (κατά την Πρότ. 59 του μέρ. 3) οεν μπορεί να υπάρξει καμιά ΛύΠΎj συνooευόμενΎj από ΤΎjν ιοέα του Θεού, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 7 των συναισθ. Επηρ. ) κανένας οεν μ πορεΙ να μισ�σει τον Θεό. α Ε.Δ.

Π Ο Ρ Ι ΣΜ Α

Η αγάΠΎj προς τον Θεό οεν ούναται να μεταστραφεΙ σε μίσος.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Μα μπορούν να αντιτεΙνουν ότι κατανοώντας τον Θεό ως αΙτω όλων των πραγμάτων, αυτόx.ΡΎjμα τον θεω-

479

Η Θ Ι Κ Η

ρούμε ως αΙτω της Λύπης. Αλλά σε αυτό απαντώ ότ� θ ' " Λ ' , ( , κα οσον κατανοουμε τα α�τ�α της υΠΎ)ς, αυΤΎ) κατα

Τ7 ' 3 ' ) ' , ' θ ' την Ι lΡΟΤ. τοvτοv παυε� να ε�να� πα ος, τoυτεστ�ν (κατά την Πρότ. 59 τοv μέρ. 3) παύε� να εΙνα� ΛύΠΎ)' κα� ως εκ τούτου καθόσον κατανοούμε τον Θεό ως αΙτ�o ΤΎ)ς ΛύΠΎ)ς χαιρόμαστε.


Όποιος αγαπά τον Θεό δεν μπορεί να προσπαθήσει να τον ανταγαπήσει ο Θεός.


Αν ο άνθρωπος προσπαθούσε κάτ� τέτοω, τότε θα επ�θυμούσε (κατά το Πόρο 1 7 τούτοv) ο Θεός, τον οποΙο

, ' Θ ' , ( , αγαπα, να μΎ)ν Ύ)ταν � εος, κα� συνεπως κατα την Πρότ. 19 τοv μέρ. 3) θα επ�θυμoύσε να λυΠΎ)θεΙ, πράγμα που (κατά την Πρότ. 28 τοv μέρ. 3) εΙνα� άτοπο. Άρα όποως αγαπά τον Θεό, κτλ. α Ε. Δ.


Αvτή η Αγάπη προς τον Θεό δεν μπορεί να μιανθεί από τη σvναισθηματική επήρεια ούτε τοv Φθόνοv ούτε της Ζηλοτvπίας ' αλλά vποθάλπεται τόσο περισσότερο όσο φανταζόμαστε περισσότεροvς ανθρώποvς σvζεvγμένοvς με τον Θεό με τον ίδιο δεσμό Αγάπης.


Α ' Α ' Θ " ' ψ θ ' υΤΎ) Ύ) γαΠΎ) προς τον � εο ε�να� το u �στo αγα ο που , θ ' β ' , μπορουμε να ορεχ ουμε ασε� των υπαγορευσεων του

λόγου (κατά την Πρότ. 28 τοv μέρ. 4), εΙνα� κo�νή σε

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Υ Ν Α i\ι Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

όλους τους ανθρώπους (κατά την Πρότ. 36 του μέρ. 4) θ / / /λ / / ( ι κα� επ� υμουμε να ευφpα�νoντα� ο o� απο αUΤYjν κατα

την Πρότ. 37 του μέρ. 4) ' κα� ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 23 των συναισθ. Επηρ. ) 3εν 3ύνατα� να σπ�λωθεΙ από ΤΥ) σuνα�σθYjματ�κ� ε�pε�α του Φθόνου ούτε κα� (κατά την Πρότ. 18 τούτου και τον Ορ. της Ζηλοτυ::τίας, τον οποίο δες στο Σχόλ. της Πρότ. 35 του μέρ. 3) από ΤΥ) σuνα�σθYjματικ� επ�pε�α ΤYjς ΖYjλοτuπΙας αλλά αντ�θέτως (κατά την Πρότ. 31 του μέρ. 3) πpέπε� να υπoθάλπετα� τόσο πεp�σσότεpo όσο πεpωσότεpo� άν-θ ζ / / / / pωπo� φαντα ομαστε πως ευφpα�νoντα� απο αUΤYjν. σ Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Μ / � / / � / ζ / � / Ι ε τον ω ω τροπο μπορουμε να oε��oυμε oτ� οεν υπαρ-xε� σuνα�σθYjμαηκ� επ�pε�α που να εΙνα� ευθέως αντΙθεΤΥ) σε αυτ� ΤYjν Α γάΠYj κα� από ΤYjν οποΙα Yj Ι3�α αυτ� Α γάΠΥ) να μ πορεΙ να καταστραφεΙ ' κα� ως εκ τούτου μ πορούμε να συμ περάνουμε πως τούΤΥ) Yj Α γάΠYj προς τον Θεό εΙνα� Yj σταθερότεΡΥ) από όλες τ�ς σuναωθYjμαηκές ε�pε�ες κα� ότ�, καθόσον αναφέpετα� στο Σώ-

� / / / ζ / / � μα, οεν μπopε� να καταστpαφε� παρα μα � με το ωω το Σώμα. Όσο γ�α το πo�ας φύσYjς εΙνα� καθόσον αναφέpετα� μόνο στο Π νεύμα, θα το 30ύμε αργότερα. Μα σε

/ /λ β /λ ι θ / τουτα πεp�ε α α ο α τα �αματα των συνα�σ Yjματ�κων εΠYjpε�ών, �τo� καθετΙ που το Π νεύμα, θεωΡYjμένο μόνο στον εαυτό του, μ πορεΙ να κάνε� ενάντ�α σης σuνα�σθYjμαηκές επ�pε�ες από όπου γΙνετα� εμφανές ότ� Yj 3ύναμΥ) του Πνεύματος επΙ των σuνα�σθYjματ�κών εΠYjpε�ών έγκε�ται : 1 0. ΣΤYjν Ι3�α ΤΥ) γνώσΥ) των σuνα�σθYj-

Η Θ Ι Κ Η

ματικών εΠΎJρειών (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 4 τούτου). 20. Στο όη το Π νεύμα όιαχωρΙζει ης συναισθΊ)ματικές

, , 'ψ Ι ς-: Ι Ι ι εΠΎJρειες απο ΤΊ) σκε Ί) ενος ει.,ωτερικου αιτωυ το οποω φανταζόμαστε συγκεχυμένα (βλ. την Πρότ. 2 μαζί με το ίδιο Σχόλ. της Πρότ. 4 τούτου). 30. Στο χρόνο, με τον οποΙο οι εΠΎJρεασμoΙ που αναφέρονται σε πράγματα

, β " , που κατανοουμε υπερ αινουν εκεινους που αναφερονται σε πράγματα που συλλαμβάνουμε με τρόπο συγκεχυμένο � ακρωΤΊ)ριασμένο (βλ. την Πρότ. 7 τούτου). 40. Στο πλ�θoς των αιτΙων, από τα οποΙα υποθάλπονται οι εΠΎJρεασμoΙ που αναφέρονται στις κοινές ιόιόΤΊ)τες των πραγμάτων � στον Θεό (βλ. τις Προτ. 9 και 1 1 τούτου). 50. Τέλος σΤΊ)ν τάξΊ) με ΤΊ)ν οποΙα το Πνεύμα μπορεί να

, θ ' (: ' τακτοποιει και να συναρ ρωνει μεται.,υ τους τις συναι-σθΊ)ματικές του επ�ρειες (βλ. το Σχόλ. της Πρότ. 10 και επιπροσθέτως τις Προτ. 12, 13 και 14 τούτου). Αλλά για να κατανΟΊ)θεί καλύτερα αυτ� Ί) όύναμΊ) του Π νεύματος επί των συναισθΊ)ματικών εΠΎJρειών αρμό-ζ θ ' " θ ' ει να σΊ)μειω ει πρωτιστως οτι οι συναισ Ί)ματικες

, ' ζ , ' λ ' , εΠΊ)ρειες ονομα ονται απο μας μεγα ες οποτε συγκρι-νουμε ΤΊ) συναισθΊ)ματικ� ε�ρεια ενός ανθρώπου με ΤΊ) συναισθΊ)ματικ� επ�ρεια ενός άλλου και βλέπουμε ότι από ΤΊ)ν ίόια συναισθΊ)ματικ� ε�ρεια ο ένας κατατρύχεται περισσότερο από ό,τι ο άλλος � όποτε συ-

, ζ ' θ " γκρινουμε μεται.,υ τους τις συναισ Ί)ματικες εΠΎJρειες , , θ ' β , , ενος και του αυτου αν ρωπου και ρισκουμε οτι εΠΊ)-

' ζ ' " θ " ρεα εται Ί) συγκινειται απο μια συναισ Ί)μαΤΙΚΊ) εΠΊ)-, , , , , λλ Δ ' ( ι ρεια περισσοτερο απο ο,τι απο μια α Ί). ωη κατα

την Πρότ. 5 του μέρ. 4) Ί) ισχύς oπoιασό�πoτε συναισθΊ)ματικ�ς ε�ρειας ορΙζεται με ΤΊ) όύναμΊ) του εξω-

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ , Ν Α Μ Ι Ι Σ Τ Ο , Ν Ο ,

τεp�κoύ α�τίoυ συγκp�ν6μενΎJ με ΤΎJ o�κή μας. Μα ΎJ ού-Π Ι 'ζ Ι Ι Ι ναμ ΎJ του νευματος op� ετα� με μoνΎJ ΤΎJ γνωσΎJ· ενω ΎJ

� Ι Ι ' θ 'ζ Ι Ι ασυναμ�α ΎJΤO� το πα ος op� ετα� με μoνΎJ ΤΎJ στεpΎJσΎJ γνώσΎJς, τουτέστιν εκτψάτα� απ6 αυτ6 μέσω του οποίου o� �oέες λέγoντα� αταίp�αστες απ6 6που έπετα� 6τι το Π Ι Ι Ι β θ Ι Ι Ι νευμα που πασxε� στον μεγωτο α μο ε�να� εκε�νo που το μέγ�στo μέρος του συνίστατα� απ6 αταίp�αστες

� I Ι Ι 'ζ Ι Ι Ι ωεες, ετσ� ωστε αναγνωp� ετα� πεp�σσoτεpo απο αυτο το οποίο παθαίνε� παρά απ6 αυτ6 το οποίο ενεργεί' κα�

θ ' Π Ι Ι Ι β θ Ι αντι ετως, το νευμα που ενεpγε� στον μεγ�στo α μο είνα� εκείνο που το μέγ�στo μέρος του συνίστατα� απ6 ταφ�αστές �oέες, έτσ� ώστε ακ6μα κ� αν ενυπάρχουν στο οεύτερο τ6σες αταίp�αστες �oέες 6σες στο πρώτο,

Ι 'ζ Ι Ι Ι ωστοσο αναγνωp� ετα� πεp�σσoτεpo απο τις ταφ�αστες �oέες, που πpoσoίooντα� σΤΎJν ανθpώπ�νΎJ αρετή, παρά απ6 τις αταίp�αστες, που προοίοουν ανθpώπ�νΎJ αουναμία. ΣΎJμε�ωτέoν έπε�τα 6τ� o� αppώστ�ες κα� o� κακο-

Ι Ψ Ι Ι ' λλ Ι β τυx�ες ΤΎJς υXΎJς καταγoντα� μα ον απο ΤΎJν υπερ 0-

λ�κή Α γάΠΎj προς ένα πράγμα που υπ6κε�τα� σε πολλές μεταπτώσε�ς, ένα πράγμα που οεν μπορούμε ποτέ να Ι Ι Ι Δ Ι Ι � ' ζ Ι ε�μαστε συγκατoxo� του. ιoτ� κανενας σεν νo�α ετα� ΎJ

οεν ανΎJσυXεί γ�α κάποιο πράγμα παρά γ�α αυτ6 που αγαπά ο ίo�oς, o� οε αοαίες, o� υποψίες, o� έχθρες, κτλ., οεν πpoέpxoντα� παρά απ6 ΤΎJν Α γάΠΎJ προς ένα πράγμα που κανένας οεν μπορεί να είνα� αλΎJθ�νά συγκάτο-

Ι 'Ε λλ β Ι Ι λ Ι Ι χος του. τσ� συ αμ ανουμε ευκο α τι μπopε� να κα-νε� επί των συνα�σθΎJματαών εΠΎJpε�ών ΎJ σαφής κα� o�ακp�τή γνώσΎJ κα� κυρίως ΎJ γνώσΎJ εκείνου του τρίτου γένους (περί του οποίου δες το Σχόλ. της Πρότ. 47 του

ι 2) θ 'λ Ι Ι I � Ι μερ. , εμε �o του οποιου ε�να� ΎJ ω�α ΎJ γνωσΎJ του

Η Θ Ι Κ Η

Θεού· ΟΥιλαοή, καθόσον οι συναισθΥιματικές επήρειες ε�ναι πάθΥι, αν οεν τις αίρει απόλυτα (βλ. την Πρότ. 3 μαζί με το Σχόλ. της Πρότ. 4 τούτου) τουλάχιστον τις κάνει να συνιστούν ένα ελάχιστο μέρος του Πνεύματος (βλ. την Πρότ. 14 τούτου). Έπειτα γεννά ΤΥιν AγάΠYj προς ένα αμετάβλΥιΤΟ και αιώνιο πράγμα (βλ. την Πρότ. 15 τούτου) που είμαστε αλΥιθινά συγκάτoxo� του (βλ. την Πρότ. 45 του μέρ. 2) , AγάΠYj που για το λόγο αυτό οεν μπορεί να μιανθεί από καμιά από τις κακίες που ενυπάρχουν σΤΥιν κοινή AγάΠYj αλλά μπορεί να γίνεται πάντοτε όλο και μεγαλύτερΥι (κατά την Πρότ. 1 5 τούτου), να καταλαμβάνει το μέγιστο μέρος του Π νεύματος (κατά την Πρότ. 16 τούτου) και να το εΠYjpεάζει ευρέως. Με αυτά ολοκλήρωσα όλα όσα αφορούν τούτΥι ΤΥιν

, ζ ' Δ ' " , , παρουσα ωΥι. ιοτι αυτο που ει πα σΤΥιν αρχΥι τουτου του Σχολίου, ότι σε αυτά τα λίγα περιέλαβα όλα τα ιάματα των συναισθΥιματικών εΠΥιρειών, θα μπορούσε

� ' λ θ ' , ζ ' , να το οει ευκο α ο κα εν ας που προσεc.,ε οσα ει παμε σε τούτο το Σχόλιο και συγχρόνως τους ορισμούς του Π νεύματος και των συναισθΥιματικών του εΠΥιρειών, και τέλος τις Προτάσεις 1 και 3 του μέρους 3. Τώρα λοιπόν είναι καιρός να περάσω σε εκείνα που ανήκουν στΥι οιάρκεια του Π νεύματος χωρίς συσχέτισΥι με το Σώμα.


Το Πνεύμα δεν μπορεί να φανταστεί τίποτα ούτε να θυμηθεί τα παρελθοντικά πράγματα παρά διαρκούντος του Σώματος.

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ ι Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Ι Ν Ο ι


Το Π νεύμα όεν εκφράζε� ΤYjν ενεργ� ύπαρξ Yj του Σώ-ι ι λλ β ι ι ματος του ουτε κα� συ αμ ανε� ως ενεργους τους ε-

ΠYjρεασμούς του Σώματος παρά ό�αρκoύντoς του Σώματος (κατά το Πόρο της Πρότ. 8 του μέρ. 2), συνεπώς (κατά την Πρότ. 26 του μέρ. 2) όεν συλλαμβάνε� κανένα σώμα ως εν ενεργεΙα υπάρχον παρά ό�αρκoύντoς του Σώματός του κα� επομένως όεν μ πορεΙ να φανταστεΙ τΙποτα (βλ. τον Ορ. της Φαντασίας στο Σχόλ. της Πρ ότ. 1 7 του μέρ. 2) ούτε να θυμYjθεΙ τα παρελθονταά πράγματα παρά ό�αρκoύντoς του Σώματος (βλ. τον Ορ. της Μνήμης στο Σχόλ. της Πρότ. 18 του μέρ. 2) . ο.Ε.Δ.


Στον Θεό ωστόσο υπάρχει αναγκαία μια ιδέα που εκφράζει την ουσία του τάδε και του δείνα ανθρώπινου Σ(vματος υπό ένα είδος αιωνιότητας.


Ο Θ ι Ι Ι Ι Ι ι 1: Ι � Μ εος ε�να� α�τω ox� μοναχα ΤYjς υπαρ", Yjς του ταοε κα� του όε�να ανθρώπ�νoυ Σώματος, αλλά κα� ΤYjς ουσΙας του (κατά την Πρότ. 25 του μέρ. 1) Yj οποΙα γ�α το λόγο αυτό πρέπε� αναγκαΙα να συλλαμβάνετα� [concipi] μέσω Τ1Jς Ιό�ας ΤYjς ουσΙας του Θεού (κατά το Αξ. 4

, 1) ι Ι Ι ι του μερ. , κα� αυτο με καπo�α α�ων�α αναγκαωΤYjτα (κατά την Πρότ. 16 του μέρ. 1), εννόYjμα [conceptus]

ι ι ι Θ ι ( , που πρεπε� αναγκα�α να υπαρxε� στον Μ εο κατα την Πρότ. 3 του μέρ. 2) . ο.Ε.Δ.

Η Θ Ι Κ Η


Το ανθρώπινο Πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί /λ ζ / Σ / 1 λ / / / / απο υτα μα ι με το ωμα· αΛ α απο αυτο παραμενει

/ / / κατι που ειναι αιωνιο.


Στον Θε6 υπάpx-ε� κατ' ανάγκην ένα ενν6Ίjμα ήτo� μ�α � I ' ζ Ι θ Ι Σ Ι ωεα που εκφρα ε� ΤΊjν oυσ�α του αν pωπ�νoυ ωματος

(κατά την προηγ. Πρότ.) , �3έα που γ�α το λ6γο αυτ6

ι

, Ι Ι Ι ι ε�να� κατ αναγΚΊjν κατ� που ανΊjκε� σΤΊjν oυσ�α του ανθpώπ�νoυ Πνεύματος (κατά την Πρότ. 13 του μέρ. 2) . Αλλά οεν προσοΙοουμε στο ανθpώπ�νo Π νεύμα καμ�ά 3�άpκε�α που να μπορεΙ να op �στεΙ με το χ-ρ6νο

Ι θ ' ' ζ

,ι

1:: Σ Ι παρα κα οσον εκφρα ε� ΤΊjν ενεpγΊj υπαP<..,Ίj του ωμα-Ι 1:: Ι Ι � Ι Ι τος, Ίj oπo�α ε<..,Ίjγε�τα� μεσω ΤΊjς o �αpκε�ας κα� μπopε� Ι Ι Ι ( Ι Π Ι να op�στε� με το χ-ρονο, τουτεσην κατα το ορ. της

Πρότ. 8 του μέρ. 2) 3εν του προσ3Ι30υμε 3�άpκε�α παρά o�αpκoύντoς του Σώματος. Αφού 6μως αυτ6 που συλ-λ β ' Ι Ι Ι Ι αμ ανετα� με καπo�α α�ων�α αναγκαΙOΤΊjτα μεσω ΤΊjς I � Ι Θ Ι Ι Ι Ι Ι ( Ι ω�ας ΤΊjς oυσ�ας του Μ εου ε�να� παρα ταυτα καη κατα

Π / ) Ι Ι Ι Ι την προηγ. ροτ. , αυτο το καη που ανΊjκε� σΤΊjν oυσ�α του Πνεύματος θα εΙνα� κατ' ανάγΚΊjν α�ώνιo. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α Ι � I ' ζ Ι Σ Ι Ι υΤΊj ΎJ ωεα που εκφρα ε� ΤΎJν oυσ�α του ωματος υπο ένα εΙοος α�ων�6ΤΎJτας εΙνα�, 6πως εΙπαμε, ένας συγκεκριμένος τρ6πος του σκέπτεσθα� που ανήκει σΤΎJν ουσΙα του Π νεύματος κα� εΙνα� κατ' ανάγΚΎJν α�ώνιoς. Ωστ6σο οεν εΙνα� ουνατ6ν να θυμ6μαστε 6η υπήρχ-αμε

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Υ Ν Α l\1 Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

Σ ι Ι Ι Σ Ι Ι β πρ�ν το ωμα εφοσον ουτε στο ωμα μπορουν να ρε-θούν �χνY} κάη τέτοιου ούτε Yj α�ων�όΤYιτα μπoρε� να oρ�στε� με το χρόνο � να έχε� καμ�ά σχέσΥ} με αυτόν. Μ Ι Ι θ Ι β Ι Ι Ι α παρα ταυτα αω ανομαστε κα� �ωνoυμε οη ε�μα-στε α�ώνιo�. Δ�όη το Π νεύμα 8εν α�σθάνετα� εκε�να τα

Ι λλ β ' Ι λ Ι Ι πραγματα που συ αμ ανε� νοωντας � γοτερο απο αυ-τά που έχε� σΤΥ} μν�μYι. Π ράγμαη, τα μάηα του Πνεύ-

Ι βλ ' Ι Ι ματος με τα oπo�α επε� κα� παραΤYιρε� τα πραγματα ε�να� o� �8�ες o� απo8ε�ζε�ς. Έτσ� ακόμα κα� κ� αν 8εν θυμόμαστε να υπ�ρχαμε πρ�ν από το Σώμα, α�σθανόμαστε ωστόσο ότ� το Π νεύμα μας, καθόσον ενέχε� ΤΥιν oυσ�α του Σώματος υπό ένα ε�80ς α�ων�όΤYιτας, ε�να�

Ι Ι Ι 1:: Ι � Ι Ι α�ωνιo, κα� αυΤΥ} Yj υπαρ�Y} του οεν μπoρε� να oρωτε� με Ι Ι 1:: θ Ι Ι � Ι Μ το χρονο, Yιτo� να ε�YιγY} ε� μεσω ΤΥις o�αρκε�ας. πο-

ρούμε λo�πόν να πούμε ότ� 8�αρκε� το Πνεύμα μας κα� Ι Ι 1:: Ι Ι Ι Ι oτ� Yj υπαρ�Y} του μπoρε� να oρ�στε� με εναν συγκεκρ�-

Ι Ι Ι θ ' ι Ι Ι ζ μενο χρονο μοναχα κα οσον ενεχε� ΤΥιν ενεργΥ} υπαρ�Y} του Σώματος, κα� μονάχα στο μέτρο αυτό έχε� ΤΥ} 8ύναμΥ} να καθoρ�ζε� ΤΥιν ύπαρζΥ} των πραγμάτων με το χρόνο κα� να τα συλλαμβάνε� υπό μ�α 8�άρκε�α.


Όσο περισσότερο κατανοούμε τα ενικά πράγματα, τόσο περισσότερο κατανοούμε τον Θεό.


Kαταφα�νετα� βάσε� του Πoρ�σματoς ΤΥις ΠρότασΥις 25 του μέρους 1 .

Η Θ Ι Κ Η


Η ύψιστη προσπάθεια και η ύψιστη αρετή του Πνεύματος είναι να κατανοήσουμε τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσης.


Τ ι ι ι β ι ι ι <;:,. 1 Ο τρ�τo γενος γνωσΊJς α�νε� απο ΤΊJν ταιρ�ασΤΊJ ωεα oρ�σμένων καΤΊJγOΡΊJμάτων του Θεού προς ΤΊJν ταιρ �αστή γνώσΊJ ΤΊJς ουσίας των πραγμάτων (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) · κα� όσο περ�σσότερο κατανοούμε τα πράγματα με αυτό τον τρόπο τόσο περ�σσότερo (κατά την προηγ. Πρότ. ) κατανοούμε τον Θεό, κα� επομένως (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 4) ΊJ ύΨ�σΤΊJ αρετή του Π νεύματος, τoυτέστ�ν (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 4) ΊJ όύναμΊJ, ήτo� ΊJ φύσΊJ, ήτo� (κατά την Πρότ. 7 του μέρ. 3) ΊJ ύΨ�σΤΊJ πρoσπάθε�α του Π νεύματος είνα� να κατανoήσε� τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσΊJς. αΕ.Δ.


Όσο ικανότερο είναι το Πνεύμα να κατανοεί τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσης, τόσο περισσότερο επιθυμεί να κατανοεί τα πράγματα με το ίδιο αυτό γένος γνώσης.


Kαταφαίνετα�. Δ�ότ� καθόσον συλλαμβάνουμε ότ� το Πνεύμα είνα� �κανό να κατανοεί τα πράγματα με τούτο το γένος γνώσΊJς, το συλλαμβάνουμε ως καθoρ�σμένo

Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ . Ν Α Μ Η Σ Τ Ο . Ν Ο .

να κατανοεΙ τα πράγματα με το γένος αυτό γνώσης, κα� συνεπώς (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ.) όσο αανότερο εΙνα� το Π νεύμα γ�α τούτο, τόσο περ�σσότερο το επ�θυμεΙ ο'Ε.Δ.


Από αυτό το τρίτο γένος γνώσης προέρχεται η ύψιστη ικανοποίηση του Πνεύματος που μπορεί να υπάρξει.


Η ι ψ ι Π Ι Ι ι υ �στη αρετη του νευματος ε�να� να γνωρωε� τον Θεό (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 4) , �τo� να κατανo�σε�

ι ι Ι ι ( ι Π ι τα πραγματα με το τρ�τo γενος γνωσης κατα την ροτ. 25 Ι ) Ι Ι Ι λ Ι ι τουτου . αρετη που ε�να� τοσο μεγα υτερη οσο πε-

ι Π Ι Ιζ Ι ι ρ�σσoτερo το νευμα γνωρ� ε� τα πραγματα με αυτο το ι ι ( , Π ι 24 ' ) , γενος γνωσης κατα την ροτ. τουτου . ως εκ τουτου

, 'ζ Ι Ι Ι ι οποως γνωρ� ε� τα πραγματα με αυτο το γενος γνωσης μεταβαΙνε� στην ύΨ�στη ανθρώπ�νη τελε�ότητα κα� συνεπώς (κατά τον Ορ. 2 των συναισθ. Επηρ.) εΠΊ)ρεάζετα� από την ύψωτη Χαρά, κα� αυτό (κατά την Πρότ. 43 του μέρ. 2) με τη συνo�εΙα της ��έας του εαυτού του κα� της αρετ�ς του, κα� επομένως (κατά τον Ορ. 25 των

θ Ε ) Ι , Ι , , συναισ . πηρ. απο αυτο το γενος γνωσης πρoερxετα� ' ψ , , ι 1:

η υ �στη �κανoπo�ηση που μπoρε� να υπαρc."ε�. α Ε.Δ.


Η προσπάθεια ήτοι η Επιθυμία να γνωρίσουμε τα πράγματα με το τρίτο γένος γν(»σης δεν μπορεί να προέλθει από το πρ(»το γένος γν(»σης, μα μπορεί να προέλθει από το δεύτερο.

Η Θ Ι Κ Ι Ι


Τούτη Ίj ΠρότασΊj καταφα[νεται από μόνΊj ΤΊjς. Διότι ό,τι νοούμε σαφώς και 3ιακριτώς το νοούμε ε[τε μέσω

, , , " λλ λλ β ' του εαυτου του ειτε μεσω ενος α ου που συ αμ ανε-ται μέσω του εαυτού του, τουτέστιν οι ι3έες που ε[ναι μέσα μας σαφε[ς και 3ιακριτές, ήτοι που αναφέρονται στο τρ[το γένος γνώσΊjς (βλ. το Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2), 3εν μ πορούν να προκύψουν από ι3έες ακρω-

, " ( , 'δ ΤΊjριασμενες και συγκεχυμενες, οι οποιες κατα το ι ιο Σ 'λ.) ' " , λλ ' χο αναφερονται στο πρωτο γενος γνωσΊjς, α α

, � Ι Ι Ι ( , 'δ Σ 'λ.) , απο ισεες ταιριαστες, ΊjΤOΙ κατα το ι ιο χο απο το 3εύτερο και το τρ[το γένος γνώσΊjζ και επομένως (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ.) Ίj Επιθυμ[α να γνωρ[σουμε τα πράγματα με το τρ[το γένος γνώσΊjς 3εν μπορε[ να προέλθει από το πρώτο γένος, μα μπορε[ να προέλθει από το 3εύτερο. ο. Ε.Δ.

Π Ρ Ό ΤΑ Σ Η 2 9

Ό, τ ι το Πνεύμα κατανοεί υπό ένα είδος αιωνιότητας, δεν το κατανοεί λόγω του ότι συλλαμβάνει την παρούσα ενεργή ύπαρξη του Σώματος αλλά λόγω του ότι συλλαμβάνει την ουσία του Σώματος υπό ένα είδος αιωνιότητας.


Καθόσον το Π νεύμα συλλαμβάνει ΤΊjν παρούσα ύπαρξ Ίj του Σώματός του, συλλαμβάνει μια 3ιάρκεια που μπο-

, θ ι Ι Ι ι ρει να κα οριστει με το χρονο, και μοναχα στο μετρο ι ' �

I λλ β ' , αυτο εχει ΤΊj OυναμΊj να συ αμ ανει τα πραγματα σε

490

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ Δ Υ Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

σχέσΥι με το χρόνο (κατά την Πρότ. 21 τούτου και την Πρότ. 26 του μέρ. 2) . Μα Yj α�ων�όΤYιτα όεν όύνατα� να εξΥιγΥιθε[ μέσω ΤΥις ό�άpκε�ας (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 1 και την Επεξήγηση του ίδιου). Άρα στο μέτρο αυτό το Π νεύμα όεν έχε� ΤΥιν εξουσ[α να συλλαμβάνε� τα πράγματα υπό ένα ε[όος α�ων�όΤYιτας αλλά επε�όή ε[να� στΥι φύσΥι του λόγου να συλλαμβάνε� τα πράγματα

" ' � , ( ' Π Ι 2 Π ι υπο ενα ειοος α�ωνωΤYιτας κατα το ορ. της ροτ. 44 του μέρ. 2) κα� ανήκε� επ[σΥις στΥι φύσΥι του Π νεύ-

λλ β ' ' Σ ' , , ματος να συ αμ ανε� ΤΥιν oυσ�α του ωματος υπο ενα ε[όος α�ων�όΤYιτας (κατά την Πρότ. 23 τούτου), κα� πέρα από αυτά τα όύο όεν ανήκε� στΥι φύσΥι του Π νεύματος τ[ποτε άλλο (κατά την Πρότ. 13 του μέρ. 2) · άρα,

� , ' λλ Ψ " " � Yj ουναμΥι συ Yj Υις των πραγματων υπο ενα ειοος α�ω-ν�όΤYιτας όεν ανήκε� στο Π νεύμα παρά καθόσον συλ-λ β ' ' Σ ' " ' � αμ ανε� ΤΥιν oυσ�α του ωματος υπο ενα ειοος α�ω-ν�όΤYιτας. ο.Ε.Λ.

Σ Χ Ο Λ Τ Ο

Τα πράγματα συλλαμβάνoντα� από μας ως ενεργά με � , , ' θ ' λλ β ' , , ουο τροπους, Yj κα οσον συ αμ ανουμε οη υπαρχουν σε σχέσΥι με έναν συγκεκρψένο χρόνο κα� τόπο ή καθόσον συλλαμβάνουμε όη πεp�έχoντα� στον Θεό κα� έπoντα� από ΤΥιν αναγκα�όΤYιτα ΤΥις θεϊκής φύσΥις. Όσα συλλαμβάνoντα� όμως ως αλΥιθή ήτo� πραγματαά

, � , , λλ β ' , , με αυτο τον οευτερο τροπο, τα συ αμ ανουμε υπο ενα ε[όος α�ων�όΤYιτας κα� o� �όέες τους ενέχουν ΤΥιν α�ών�α

, ' Θ " � ' 1: Π ' κα� απεφΥι oυσ�α του � εου, οπως οε�c..,αμε σΤΥιν ρο-

τασΥι 45 του μέρους 2, ΤΥις οπο[ας όες επ[σΥις το Σχόλω.

491

Η Θ Ι Κ Ι Ι


Καθόσον το Πνεύμα μας γνωρίζει τον εαυτό του και το Σώμα υπό ένα είδος αιωνιότητας, έχει κατ ' ανάγκην γνώση του Θεού και ξέρει ότι το ίδιο είναι στον Θεό και συλλαμβάνεται μέσω του Θεού.


Η α�ων�όΤ'Y)τα εΙνα� 'Υ) Ιό�α 'Υ) ουσΙα του Θεού καθόσον τούτ'Υ) ενέxε� Τ'Υ)ν αναγκαΙα ύπαρζ'Υ) (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 1 ) . Η σύλλ'Υ)ψ'Υ) λo�πόν τα πράγματα υπό ένα εΙόος

ι ι Ιλλ Ψ ι θ Ι α�ωνΙOΤ'Y)τας ε�να� συ 'Υ) 'Υ) των πραγματων κα οσον λλ β ι ι Ι Ι ι συ αμ ανoντα� ως πραγματαα οντα μεσ ω Τ'Υ)ς oυσ�ας

Θ ι Ι θ Ι ι ι 1: ι του � εου, 'Y)τo� κα οσον ενεχουν Τ'Υ)ν υπαp� 'Υ) μεσω Τ'Υ)ς ουσΙας του Θεού' ως εκ τούτου, καθόσον το Π νεύμα μας

λλ β ι ι Σ Ι Ι Ι Ι <;:" συ αμ ανε� τον εαυτο του κα� το ωμα υπο ενα ειοος α�ων�όΤ'Y)τας, έxε� κατ' ανάγΚ'Υ)ν γνώσ'Υ) του Θεού κα� ζέpε� κτλ. Ο. Ε.Δ.

Π Ρ Ο ΤΛ Σ Η 3 1

Το τρίτο γένος γνώσης εξαρτάται από το Πνεύμα σαν από μορφικό αίτιο καθόσον το ίδιο το Πνεύμα είναι

Ι αιωνιο.

Α Π Ο Δ Ε Ι Ξ Ι Ι

Το Πνεύμα όεν συλλαμβάνε� τΙποτα υπό ένα εΙόος α�ω-Ι Ι θ Ι λλ β ι Ι Σ Ι νΙΟΤ'Υ)τας παρα κα οσον συ αμ ανε� Τ'Υ)ν oυσ�α του ω-

Ι Ι Ι Ι <;:" Ι ( Ι ττ Ι ματος του υπο ενα εωος α�ωνΙOΤ'Y)τας κατα την ι ιροτ. 29 τούτου), τουτέσην (κατά τις Προτ. 21 και 23 τούτου) παρά καθόσον εΙνα� α�ώνιo' ως εκ τούτου (κατά την

492


ΤΤ / ) θ ' , " , προηγ. l 1Ρ ΟΤ. , κα οσον ε�να� α�ωνω, εxε� μ�α γνωσΥ) Θ ' " " ' ( ι του ... εου Υ) oπo�α ε�να� κατ αναγΚΥ)ν ταφ�αστY) κατα

την Πρότ. 46 του μέρ. 2) κα� επομένως, καθ6σον είνα� α�ώνω, είνα� �καν6 να γνωρίσε� 6λα εκείνα που μπορούν να προέλθουν απ6 αυτ� ΤΥ) όεόομένΥ) γνώσΥ) του Θεού (κατά την Πρότ. 1ι:0 του μέρ. 2), τoυτέστ�ν να γνωρίσε� τα πράγματα με το τρ ίτο γένος γνώσΥ)ς (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) που ταφ�αστ6 , ι " , Π ' ( / Ο Ι Y)ΤO� μoρφ�κo α�τ�o του ε�να� το νευμα κατα τον ρ.

/ 3) θ ' , , του μερ. κα οσον ε�να� ωωνω. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Όσο περ�σσ6τερo λo�π6ν υπερ�σxύε� καθένας σε τούτο το γένος γνώσΥ)ς, τ6σο περ�σσ6τερY) συνείόΥ)σΥ) έxε� του εαυτού του κα� του Θεού, τουτέσnν τ6σο πω τέλεως κα� ευόαίμων είνα�, πράγμα που θα καταφανεί ακ6μα

' β ' ι Αλλ ' ι σαφεστερα ασε� των επομενων. α πρεπε� να σΥ)-θ ' � ' "

, β 'β " με�ω ε� εοω οn οσο κ� αν ε�μαστε ε αω� τωρα οn το Π , , , θ ' λλ β ' , νευμα ε�να� α�ωνω κα οσον συ αμ ανε� τα πραγ-

" ' � , , � ματα υπο ενα εωος α�ων�oτY)τας, ωστοσο γ�α να ε� Υ)-�σoυμε ευκολ6τερα κα� να κατανo�σoυμε καλύτερα 6σα θέλουμε να όείξουμε θα το θεωρ�σoυμε, 6πως κάναμε μέxρ� τώρα, σαν να άρx�σε τώρα να είνα� κα� σαν να άρx�σε τώρα να κατανοεί τα πράγματα υπ6 ένα είόος α�ων�6τY)τας πράγμα που επ�τρέπετα� να το κάνουμε όίχως κανένα κίνόυνο πλάνΥ)ς, φτάνε� να προσέξουμε να μΥ) συμπεράνουμε τίποτα παρά μ6νο απ6 ό�αυγείς προκείμενες.

493

Η Θ Ι Κ Η


Ό,τι κατανοούμε με το τρίτο γένος γνώσης το απολαμβάνουμε, και μάλιστα με τη συνοδεία της ιδέας του Θεού, σαν αίτιο.


Α ' , , , , ' ψ πο αυτο το γενος γνωσΥ)ς προερχεται Υ) υ ισΤΥ) ικα-, Π ' " {;: ( , νΟΠΟΙΥ)σΥ) του νευματος που μπορει να υπαρ�ει κατα

την Πρότ. 27 τούτου), τουτέσην (κατά τον Ορ. 25 των συναισθ. Επηρ. ) Υ) ύψισΤΥ) Χαρά, και αυτό με ΤΥ) συνοόε[α του εαυτού και συνεπώς (κατά την Πρότ. 30

' ) \' ' \" Θ ' , τουτου με ΤΥ) συνοοεια ΤΥ)ς ισεας του ... εου, σαν αιτιο. ο.Ε.Δ.


Από το τρ[το γένος γνώσΥ)ς προέρχεται αναγκα[α μια νoερ� Α γάΠΥ) του Θεού. Διόη από αυτό το γένος γνώσΥ)ς (κατά την προηγ. Πρότ. ) προέρχεται Χαρά συν 0-

όευόμενΥ) από ΤΥ)ν ιόέα του Θεού, σαν α[τιο, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 6 των συναισθ. Επηρ. ) Α γάΠ'f) του Θεού , θ ' ζ ' ' ( ' οχι κα οσον τον φαντα ομαστε ως παροντα κατα την Πρότ. 29 τούτου) αλλά καθόσον κατανοούμε όη ο Θεός ε[ναι αιώνιος, και αυτό ε[ναι που καλώ νoερ� αγάΠΥ) του Θεού.


Η νοεΡ17 Αγάπη του Θεού η οποία προέρχεται από το τρίτο γένος γνώσης είναι auvVla.

494



Π ' ' " ( Ι Π ι 31 ραγματι, το τριτο γενος γνωσΊ)ς κατα την ροτ. τούτου και το Αξ. 3 του μέρ. 1 ) ε�ναι αιώνιο' ως εκ τούτου (κατά το ίδιο Αξ. του μέρ. 1) και Ί) Α γάΠΊ) που προέρχεται από αυτό ε�ναι κατ' ανάγΚΊ)ν αιώνια. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Ακόμα κι αν δεν ε�χε αρχ� αυτ� Ί) ΑγάΠΊ) προς τον Θεό

( ι Π Ι ) " 'λ λ ' κατα την προηγ. ροτ. , ωστοσο εχει ο ες τις τε ειο-Α ' β ' " λθ ' ΤΊ)τες ΤΊ)ς γαΠΊ)ς ακρι ως σαν να ειχε προε ει απο

κάπου, όπως πρoσΠOΙΊ)θ�καμε στο Πόρισμα ΤΊ)ς ΠΡΟΊ)γούμενΊ)ς ΠρότασΊ)ς. Η μόνΊ) διαφορά εδώ ε�ναι ότι το Π νεύμα ε�χε αιων�ως τις Ιδιες αυτές τελειόΤΊ)τες που προσποι Ί)θ�καμε ότι προστίθενται τώρα σε αυτό, και αυτό με ΤΊ) συνoδε�α ΤΊ)ς ιδέας του Θεού σαν αιώνιο

, Κ θ ' Χ ' , ' β αιτιο. α οτι αν Ί) αρα εγκειται σΤΊ) μετα ασΊ) σε μεγαλύτεΡΊ) τελειόΤΊ)τα, Ί) ευδαψoν�α πρέπει ασφαλώς να έγκειται στο να εΙναι το Π νεύμα προικισμένο με ΤΊ)ν Ιδια τψ τελειόΤΊ)τα.


Το Πνεύμα δεν υπόκειται σε συναισθηματικές επήρειες που αναφέρονται σε πάθη παρά διαρκούντος του Σώματος.


Η φανταστικ� παράστασΊ) ε�ναι μια ιόέα με ΤΊ)ν οποΙα Π ' 'ζ " , (β' το νευμα ενατενι ει καποιο πραγμα ως παρον Λ.

τον Ορ. της στο Σχόλ. της Πρ ότ. 17 του μέρ. 2) , Ί) oπo�α

495

Η Θ Ι Κ Η

ωστόσο ό'Υ)λώνει περισσότερο Τ'Υ)ν κατάστασ'Υ) του αν-θ ' Σ ' " ζ " ρωπινου ωματος παρα Τ'Υ) φυσ'Υ) του ε�ωτερικoυ πραγ-ματος (κατά το Πόρο 2 της Πρότ. 16 του μέρ. 2) . Η συναισθ'Y)ματικ� επ�ρεια λοιπόν (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ. ) είναι φανταστικ� παράστασ'Υ) καθόσον ό'Υ)λώνει Τ'Υ)ν παρούσα κατάστασ'Υ) του Σώματος και ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 21 τούτου) το Π νεύμα όεν υπόκειται σε συναισθ'Υ)ματικές επ�ρειες που αναφέρονται σε πάθ'Υ) παρά όιαρκούντος του Σώματος. α Ε.Δ.


Από εόώ έπεται ότι καμιά Α γάπ'Υ) πέρα από Τ'Υ) νoερ� όεν είναι αιώνια.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Αν προσέξουμε Τ'Υ)ν κoιν� γνώμ'Υ) των ανθρώπων, θα όούμε ότι έχουν μεν συνεΙό'Υ)σ'Υ) Τ'Υ)ς αιωνιόΤ'Υ)τας του Π νεύματός τους, αλλά Τ'Υ) συγχέουν με Τ'Υ) όιάρκεια και Τ'Υ)ν προσόίόουν στ'Υ) φαντασία �τoι στ'Υ) μν�μ'Y) που πιστεύουν πως παραμένα μετά τον θάνατο.


Ο Θεός αγαπά τον εαυτό του με άπειρη νοεΡ17 Αγάπη.


Ο Θεός είναι απολύτως άπεφος (κατά τον Ορ. 6 του μέρ. 1) , τουτέστιν (κατά τον Ορ. 6 του μέρ. 2) 'Υ) φύσ'Υ)

Θ ' " λ ' ' ( Ι του ... εου χαφει απεφ'Υ)ς τε εωΤ'Υ)τας, και αυτο κατα την Πρότ. 3 του μέρ. 2) με Τ'Υ) συνοόεία Τ'Υ)ς ιόέας του εαυτού του, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 1 1 και τον Ορ. 1


ι 1) ι;:. Ι Ι ι , του μερ. της Ισεας του αιτιου του, και τουτο ειναι που εΙπαμε, στο Πόρ ισμα της Π ρότασΎ)ς 32 τούτου, ότι εΙναι η νoεp� Α γάΠΎ).


Η νοεΡ17 Αγάπη του Πνεύματος προς τον Θεό είναι η ίδια η Αγάπη του Θεού με την οποία ο Θεός αγαπά τον εαυτό του, όχι καθόσον είναι άπειρος αλλά καθόσον μπορεί να εξηγηθεί μέσω της ουσίας του ανθρώπινου Πνεύματος θεωρημένης υπό ένα είδος αιωνιότητας, τουτέστιν η νοεΡ17 Αγάπη του Πνεύματος προς τον Θεό είναι μέρος της άπειρης αγάπης με την οποία ο Θεός αγαπά τον εαυτό του.


Aυτ� Ύ) Α γάΠΎ) του Π νεύματος πρέπει να αναφέρεται , Π ' ( ι π ι Π ι στις ενεργειες του νεuματoς κατα το ορ. της ροτ.

32 τούτου και κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3) , επομένως " ' Π ' 'ζ ειναι μια ενεργεια με την οποια το νευμα ενατενι ει

τον εαυτό του με τη συνοόεΙα ΤΎ)ς ιόέας του Θεού, σαν αΙτιο (κατά την Πρότ. 32 τούτου και το Πόρο της), τουτέστιν (κατά το Πόρο της Πρότ. 25 του μέρ. 1 και το Πόρο της Πρότ. 11 του μέρ. 2) μια ενέργεια με ΤΎ)ν

, Θ ' θ ' ' ζ θ ' , οποια ο ... εος, κα οσον μπορει να εr..,Ύ)γΎ) ει μεσω του θ ' Π ' 'ζ , αν ρωπινου νεuματoς, ενατενι ει τον εαυτο του με τη

συνοόεΙα της ιόέας του εαυτού του' και ως εκ τούτου (κατά την προηγ. Πρότ. ) αυτ� η Αγάπη του Πνεύματος εΙναι μέρος της άπειρης αγάπης με ΤΎ)ν οποΙα ο Θεός αγαπά τον εαυτό του. ο.Ε.Δ.

497

Η Θ Ι Κ Η


Από εόώ έπεται ότι καθόσον ο Θεός αγαπά τον εαυτό του, αγαπά τους ανθρώπους, και συνεπώς ότι Ύ) αγάΠYj του Θεού προς τους ανθρώπους και Ύ) νoεp� Α γάΠΎ) του Π νεύματος προς τον Θεό εΙναι ένα και το αυτό.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από τούτα κατανοούμε σαφώς σε ποιο πράγμα έγκειται Ύ) σωΤΎ)ρΙα �τoι Ύ) ευόαιμονΙα �τoι Ύ) ΕλευθερΙα μας, όΎ)λαό� σΤΎ) σταθεp� και αιώνια Α γάΠΎ) προς τον Θεό, �τoι σΤΎ)ν Α γάΠΎ) του Θεού προς τους ανθρώπους. Μα

/ Α / / � / / ζ αυΤΎ) Ύ) γαΠΎ) Ύ)ΤΟΙ Ύ) ευοαιμονια ονομα εται στους Ιερούς κώόικες Δόξα, και όχι άόικα. Διότι εΙτε Ύ) ΑγάΠYj αυτ� αναφέρεται στον Θεό εΙτε στο Π νεύμα μπο-

/ θ / / / Ψ / / ρει ορ α να ονομαστει ικανοποι Ύ)σΎ) ΤΎ)ς υΧΎ)ς, Ύ) οποια όεν όιακρΙνεται αλΎ)θινά από ΤΎ) Δόξα (κατά τους Ορ. 25 και 30 των συναισθ. Επηρ. ). Διότι καθόσον αναφέρεται στον Θεό εΙναι (κατά την Πρότ. 35 τούτου) Χαρά, αν επιτρέπεται να ΧΡΎ)σιμοποιούμε ακόμα αυτ� ΤΎ)ν ονομασία, συνοόευόμενΎ) από ΤΎ)ν ιόέα του εαυτού, όπως και καθόσον αναφέρεται στο Π νεύμα (κατά την Πρότ. 27 τούτου). Έπειτα, επειό� Ύ) ουσΙα του Πνεύματός μας έγκειται μόνο σΤΎ) γνώσΎ), αpx� και θεμέλιο ΤΎ)ς οποΙας εΙναι ο Θεός (κατά την Πρότ. 1 5 του μέρ. 1 και το Σχόλ. της Πρότ. 47 του μέρ. 2) : από εόώ γΙνεται για μας όιαυγές πώς και με ποια έννοια το Π νεύμα μας έπεται από ΤΎ) θε'ίκ� φύσΎ) σύμφωνα με ΤΎ)ν ουσΙα και

/ 1;: 1;: / / / Θ / / ΤΎ)ν υπαρι."Ύ) και ει."αρταται συνεχως απο τον Μ εο · πραγ-/ / 1;: ζ / θ / � / μα που νομισα πως αι."Ι ε τον κοπο να σΎ)μειω ει εοω

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ Δ Υ Ν Α Μ Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

Ι Ι Ι � � ' ζ Ι Ι ωστε με αυτο το παραοειγμα να οειc.,ω ποσο υπερισχυ-ει και είναι επικρατέστερΎ) Ύ) γνώσΎ) των ενικών πραγμάτων ΤΎ)ν οποία ον6μασα ενopατικ� �τoι τρίτου γένους (βλ. το Σχόλ. 2 της Πρότ. 40 του μέρ. 2) απ6 τψ καθoλικ� γνώσΎ) που είπα 6τι είναι όεύτερου γένους. Δι6τι

I� ζ Ι Ι 1 Ι Ι ( αν και εοεΙc.,α γενικα στο μερος οτι τα παν τα και

συνεπώς και το ανθρώπινο Π νεύμα) εξαρτώνται απ6 Θ Ι Ι Ι Ι ζ Ι τον � εο συμφωνα με ΤΎ)ν ουσια και ΤΎ)ν υπαρι., Ύ), ωστο-

Ι I� ζ Ι Ι Ι Ι σο εκεινΎ) Ύ) αποοεΙc.,Ύ), οσο κι αν ειναι νομιμΎ) και πε-

ραν πάσΎ)ς αμφιβολίας, όεν εΠΎ)ρεάζει τ6σο το Π νεύμα μας 6σο 6ταν συμπεραίνουμε το ίόω απ6 ΤΎ)ν ίόια ΤΎ)ν ουσία εν6ς oπoωυό�πoτε ενικού πράγματος που λέμε Ι ζ Ι Ι Θ Ι οτι εc.,αρταται απο τον � εο.


Δεν υπάρχει στη φύση τίποτα που να είναι αντίθετο σε αυτή τη νοερή Αγάπη, ήτοι που να μπορεί να την άρει.


Aυτ� Ύ) νoερ� Α γάΠΎ) έπεται αναγκαία απ6 ΤΎ) φύσΎ) του Πνεύματος καθ6σον Ύ) ίόια, ως αιώνια αλ�θεια, θεωρείται μέσω ΤΎ)ς φύσΎ)ς του Θεού (κατά τις Προτ. 33 και 29 τούτου) . Αν υπ�ρχε λοιπ6ν κάτι αντίθετο σε αυτ� ΤΎ)ν Α γάΠΎ) , θα �ταν αντίθετο στο αλΎ)θές και συνεπώς αυτ6 που θα μπορούσε να άρει αυτ� ΤΎ)ν Α γάΠΎ) θα έκανε το αλΎ)θές να είναι ψευόές, πράγμα που (όπως

Ι ' ) ' Ι Ά � Ι Ι ειναι αυτονοητο ειναι ατοπο. ρα οεν υπαρχει τι ποτα σΤΎ) φύσΎ), κτλ. ο.Ε.Δ.

499

Η Θ Ι Κ Η

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Το Αξίωμα του μέρους 4 αφορά τα ενικά πράγματα καθόσον θεωρούνται σε σχέσΥ) με έναν συγκεκριμένο χρόνο και τόπο, πράγμα για το οποίο πιστεύω κανένας οεν αμφιβάλλει.


Όσο περισσότερα πράγματα κατανοεί το Πνεύμα με το δεύτερο και το τρίτο γένος γνώσης, τόσο λιγότερο πάσχει από συναισθηματικές επήρειες που είναι κακές και τόσο λιγότερο δειλιάζει μπροστά στον θάνατο.


Η ' Π " , ( , ουσια του νευματος εγκειται σΤΥ) γνωσΥ) κατα την Πρότ. 1 1 του μέρ. 2) · όσο περισσότερα πράγματα γνω-

' ζ λ ' Π ' '" , , ρι ει οιπον το νευμα με το οευτερο και το τρ ιτο γένος γνώσYjς, τόσο μεγαλύτερο μέρος του παραμένει (κατά τις Προτ. 23 και 29 τούτου) και συνεπώς (κατά την προηγ. Πρότ. ) τόσο μεγαλύτερο μέρος του οεν θίγεται από σuναισθYjματικές επήρειες που είναι αντίθετες σΤΥ) φύσΥ) μας, τουτέστιν (κατά την Πρότ. 30 του

, 4) , " Ε ' , , μερ. που ειναι κακες. τσι οσο περισσοτερα πραγ-ματα κατανοεί το Π νεύμα με το οεύτερο και το τρίτο γένος γνώσYjς, τόσο μεγαλύτερο μέρος του μένει αλώ-β , , λ ' , θ YjΤΟ και συνεπως πασχει ι γοτερο απο συναισ Yjμα-τικές επήρειες, κτλ. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Από εοώ κατανοούμε αυτό που έθιξα στο Σχόλιο ΤYjς

500


Π ρότασ'Υ)ς 39 του μέρους 4 κα� υποσχέθψια να το εξ'Υ)γήσω σε τούτο το μέρος a'Υ)λαaή ότ� ο θάνατος ε�να�

, λ ' βλ β , , λ " , τοσο �γoτερo α ερος οσο μεγα υτερ'Υ) ε�να� 'Υ) σαφ'Υ)ς κα� a�ακρ�τή γνώσ'Υ) του Π νεύματος κα� συνεπώς όσο περ�σσότερo το Π νεύμα αγα.πά τον Θεό. Έπε�τα, επε�-" , ( ' ττ ' 27 ι ) ' , , Ο'Υ) κατα την ι ιροτ. τουτου απο το τρ�τo γενος

, , 'ψ , , γνωσ'Υ)ς πρoερxετα� 'Υ) υ �στ'Y) �κανOΠO�'Y)σ'Y) που μπoρε� , 1: , ,, , , , θ ' Π ' να υπαρ�ε�, απο εοω επετα� oτ� το αν ρωπ�νo νευμα

μπoρε� να ε�να� τέτo�ας φύσ'Υ)ς ώστε ό,τι από αυτό χάνετα� μαζ� με το Σώμα, όπως aε�ξαμε (βλ. την Πρότ. 21 ' ) , , β , , τουτου , να μ'Υ)ν εxε� καμ�α αρυΤ'Υ)τα σε σχεσ'Υ) με ό,τι από αυτό παραμένει. Αλλά επ' αυτού θα μ�λήσoυμε a�εξοa�κότερα παρευθύς.


Όποιος έχει Σώμα ικανό για πλείστα έχει ένα Πνεύμα που το μέγιστο μέρος του είναι αιώνιο.


Όπo�oς έxε� Σώμα �κανό να ενεργε� πλε�στα πράγματα κατατρύxετα� ελάx�στα από συνα�σθ'Y)ματαές επήρε�ες που ε�ναι κακές (κατά την Πρότ. 38 του μέρ. 4), τουτέστιν (κατά την Πρότ. 30 του μέρ. 4) από συναισθ'Υ)ματ�κές επήρε�ες που ε�να� αντίθετες στ'Υ) φύσ'Υ) μας, κα� ως εκ τούτου (κατά την Πρότ. 10 τούτου) έxε� Τ'Υ)ν

1: ' , θ ' εφυσ�α να τακτoπo�ε� κα� να συναρ ρωνε� τους επ'Υ)-, Σ " , ' 1: ρεασμους του ωματος συμφωνα με νο'Υ)ΤΙΚ'Υ) τα� 'Υ) κα�

συνεπώς (κατά την Πρότ. 14 τούτου) να κάνε� όλους τους εΠ'Υ)ρεασμούς του Σώματος να αναφέρoντα� σΤ'Υ)ν

" , Θ ' " , ( , ΤΤ ' ωεα του ... εου, α.πο οπου πρoκυπτε� κατα την ι ιροτ.

50Ι

Η Θ Ι Κ Η

15 τούτου) 6τι επηρεάζεται προς τον Θε6 με μια ΑγάΠYJ που (κατά την Πρότ. 16 τούτου) πρέπει να κατα-λ β " ' " Π ' αμ ανει ΎJΤoι να συνιστα το μεγωτο μερος του νευ-

, ( , Π ι 33 ι ) ' , ματος, επομενως κατα την ροτ. τουτου εχει ενα Πνεύμα που το μέγωτο μέρος του ε�ναι αιώνιο. α Ε. Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Eπει3� τα ανθρώπινα Σώματα ε�ναι ικανά για πλε�-� , β λ" , , , στα, οεν υπαρχει αμφι ο ια οτι μπορουν να αναι τε-

τοιας φύσΎJς ώστε να αναφέρονται σε Π νεύματα που έχουν μέγισΤΎJ γνώσΎJ του εαυτού τους και του Θεού και που το μέγιστο fι κύρω μέρος τους ε�ναι αιώνω, ως εκ

, ' β ' � λ ' ζ ' θ ' τουτου μετα ιας uEι ια ουν μπροστα στον ανατο. Αλλά για να κατανoΎJθε� σαφέστερα πρέπει να 3ιευκρ ι-

, � " ζ ' " λ ' νωτει εοω οτι ουμε σε συνεXΎJ μεταπτωσΎJ και ανα 0-

γως του αν μεταβαλλ6μαστε προς το καλύτερο � το χεφ6τερο λεγ6μαστε εuτυXε�ς � 3υστυxε�ς. Πράγματι, , ' β " � ' β , ' λ ' οποως απο ρεφος ΎJ παωι μετα αινα σε πτωμα εγε-ται 3υστυx�ς, και αντιθέτως σΤΎJν ευτυx�α πρoσ3�3εται το να μπορέσουμε να 3ιανύσουμε oλ6κλΎJΡo το 3ιάσΤΎJμα ΤΎJς ζω�ς με Νου υγι� σε Σώμα υγιές. Και αλΎJθινά, , ' Σ ' ' λ ' 1: ' οποιος εχει ωμα ικανο για ι γοστα και ε<.,αΡΤΎJμενo

, β θ ' ' 1: " , στον μεγιστο α μο απο ε<.,ωτεραα αιτια, οπως το βρέφος � το παι3ί, έχει ένα Π νεύμα που, θεωΡΎJμένo μ6νο στον εαυτ6 του, 3εν έχει σχε36ν καθ6λου συνε�3ΎJσΎJ του εαυτού του, ούτε του Θεού, ούτε των πραγμάτωνκαι αντιθέτως, 6ποως έχει Σώμα ικαν6 για πλε�στα έχει ένα Π νεύμα που, θεωΡΎJμένo μ6νο στον εαυτ6 του, έχει μεγάλΎJ συνε�3ΎJσΎJ του εαυτού του, του Θεού και

, Σ ' ζ ' λ ' θ ' των πραγματων. ε αυΤΎJ ΤΎJ ωΎJ οι πον προσπα ουμε

502

Π Ε Ρ Ι Τ Ι Ι Σ Δ Υ Ν Α !\Ι Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ

Ι ι Σ Ι β ι ι ι πρωτιστως ωστε το ωμα του ρεφους, οσο ανεχεται Ύj φύσΎj του και συμβάλλει σε κάτι τέτοιο, να μεταβλΎjθεί σε ένα άλλο που είναι ικαν6 για πλείστα και αναφέρεται σε ένα Π νεύμα που έχει πλείσΤΎj συνεί8ΎjσΎj του εαυτού του, του Θεού και των πραγμάτων- έτσι ώστε καθετί που αναφέρεται σΤΎj μν�μΎj � ΤΎj φαντασία του να έχει μετά β ' Ι β ' Ι Ι ι ιας καποια αρυΤΎjτα απο ΤΎj σκοπια του νου, οπως είπα �8Ύj στο Σχ6λιο ΤΎjς ΠΡOΎjγOύμενΎjς Π ρ6τασΎjς


Όσο περισσότερη τελειότητα έχει κάθε πράγμα τόσο περισσότερο ενεργεί και τόσο λιγότερο πάσχει, και αντιθέτως όσο περισσότερο ενεργεί τόσο τελειότερο

ι ειναι.


Όσο τελει6τερο είναι κάθε πράγμα τ6σο περισσ6τεΡΎj πραγματικ6ΤΎjτα έχει (κατά τον Ορ. 6 του μέρ. 2) και συνεπώς (κατά την Πρότ. 3 του μέρ. 3 μαζί με το Σχόλ.

) ι ι ι ι λ ι ι της τοσο περισσοτερο ενεργει και τοσο ιγοτερο πα-σχει · Απ68ειζ Ύj που βαίνει με τον ί8ιο τρ6πο με αντί-

/ � Ι , ι θ " ι , σΤΡOφΎj τα�Ύj, απο οπου επεται αντι ετως οτι ενα πραγ-μα είναι τ6σο τελει6τερο 6σο περισσ6τερο ενεργεΙ α Ε.Λ.

Π Ο Ρ Ι Σ λΙ Α

Απ6 ε8ώ έπεται 6τι το μέρος του Πνεύματος που παραμένει, oσo8�πoτε κι αν είναι, είναι τελει6τερο απ6 το

'λ Δ ι ι ι Π ι ( Ι υπο οιπο. ιοτι το αιωνιο μερος του νευματος κατα τις Προτ. 23 και 29 τούτου) είναι ο νους, μέσω του

Η Θ Ι Κ Η

, ' λ " ' ( ' Π ' 3 οποωυ μονο εμε οτι ενεργουμε κατα την ροτ. του / 3) " � ''C " , , � μερ. . ενω εκεινο που σει<..,αμε ΟΤΙ χανεται ειναι Υ) ισια

Υ) φαντασία (κατά την Πρότ. 21 τούτου), μέσω ΤΥ)ς , ' λ ' " ( ' Π / 3 οποιας μονο εμε οτι πασχουμε κατα την ροτ. του

μέρ. 3 και τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.) και ως εκ , ( / Π / ) , � , τουτου κατα την προηγ. ροτ. το πρωτο, OσOσΎjΠOτε

κι αν είναι, είναι τελειότερο από το όεύτερο. α Ε.Δ.

Σ Χ Ο Λ Ι Ο

Α ' " � , � ' 'C ' Π ' υτα ειναι οσα σχεσιασα να σει<..,ω περι του νευματος θ ' θ ' " ' 'C κα οσον εωρειται χωρις σXεσΎj με ΤΎjν υπαρ<.., Ύj του

Σώματος από εόώ και συγχρόνως από ΤΎjν Π pότασΎj 21 του μέρους 1 και από άλλες γίνεται εμφανές ότι το Π νεύμα μας, καθόσον νοεί , είναι ένας αιώνως τρόπος

' θ ' θ '"/" ' " λλ του σκεπτεσ αι ο οποως κα ορι<..,εται απο εναν α ο αιών ω τρόπο του σκέπτεσθαι και αυτός πάλι από άλ-λ '

, , " ' λ "/'" ον και ουτως επ απειρογ ετσι ωστε ο οι μα<.., ι να συ-νιστούν τον αιώνιο και άπειρο νου του Θεού.


Ακόμα κι αν αγνοούσαμε ότι το Πνεύμα μας είναι / / θ λ β / / Ε / αιωνιο, ωστοσο α αμ αναμε ως πρωτα την υσε-

β

Θ

' λ " λ ' , εια και τη ... ρησκεια και απο υτως ο α οσα αναφε-ρονται στην Ευψυχία και τη Γενναιοφροσύνη, όπως δείξαμε στο μέρ ος 4.


Το πρώτο και μοναόικό θεμέλω ΤΎjς αpετ�ς �τoι του ορθού β ίου (κατά το Πόρο της Πρότ. 22 και κατά την Πρότ. 24 του μέρ. 4), είναι να επιζΎjΤOύμε το όφελός


μας. Για να καθoρ�σoυμε όμως εκε�να που υπαγορεύει ο λόγος ως ωφέλιμα 3εν λάβαμε καθόλου υπόψΥ) ΤYJν αιωνιόΤYJτα του Πνεύματος, ΤYJν oπo�α γνωρ�σαμε μονάχα σε τούτο το μέρος. Παρότι λοιπόν αγνοούσαμε τότε ότι

Π , , , ' λ ' β , το νευμα ειναι αιωνιο, ωστοσο α αμε ως πρωτα , "'" '1;:' " Ε Ψ , εκεινα που σει�αμε οτι αναφερονται σΤYJν υ υχια

και ΤΥ) ΓενναιοφροσύνYJ· και ως εκ τούτου ακόμα κι αν , , ' θ λ β ' το αγνοουσαμε και τωρα, ωστοσο α αμ αναμε ως

πρώτες τις �3ιες επιταγές του λόγου. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Η κoιν� πεποίθYJσYJ του όχλου φα�νεται να ε�ναι άλλYJ. Διότι οι περισσότεροι φα�νεται να πιστεύουν ότι ε�ναι ελεύθεροι καθόσον επιτρέπεται να υπακούν σΤΥ) λαγνε�α και ότι εκχωρούν τα 3ιχ.αιώματά τους καθόσον

, ζ , , υποχρεουνται να ουν συμφωνα με τις επιταγες του θε·ίκού νόμου. Π ιστεύουν λοι πόν ότι YJ Ευσέβεια, YJ ΘρYJσκε�α και απολύτως όλα όσα αναφέρονται σΤYJν Α ν-3ρε�α ΤYJς Ψυx�ς ε�ναι άχθΥ) που ελπ�ζoυν να τα αποτινάξουν μετά θάνατον και να παραλάβουν ΤYJν ανταμoιβ� ΤYJς 30υλε�ας, 3YJλα3� ΤYJς Ευσέβειας και ΤYJς ΘρYJσκείας και 3εν καθο3YJγούνται μόνο από αυτ� ΤYJν ελ-

'"," ' ζ " , ΠΙσα ωστε να ουν, οσο αντεχει YJ ισχνΟΤYJτα και YJ α3ύναμΥ) Ψυx� τους, βάσει των επιταγών του θε·ίκού

, λλ " " ' β ' νομου, α α επισYJς και κυριως απΌ το φο ο μYJπως θ ' , θ ' ' β ' τιμωΡΥ) ουν μετα ανατον με απαισια ασανισΤYJρια·

κι αν αυτ� YJ Eλπ�3α και ο Φόβος 3εν ενυ�ρxαν στους ανθρώπους, αν πίστευαν αντιθέτως ότι τα πνεύματα

θ ' ζ ' , ''''" '

πε αινουν μα ι με το σωμα και οτι σεν απομενει στους πονούντες τους τσακισμένους από το άχθος ΤYJς Ευσέ-

Ι Ι Θ Ι Κ Η

βε�ας να ζ�σoυν περισσότερο, θα παραόί2>ονταν σΤYjν �2>ιoσυγκpασία τους, θα �θελαν να μετρούν τα πάντα σύμφωνα με ΤΥ) λαγνεία κα� να υπακούν σΤYjν τύΧΥ) μάλλον παρά στον εαυτό τους. Π ράγματα που όεν μου φαίνoντα� λ�γότεpo άτοπα από το αν κάπo�oς, μΥ) π�στεύoντας ότ� μπορεί να τpέφε� α�ωνίως το σώμα του με καλές τροφές, προτιμούσε μάλλον να xopταίνε� με � λ ' , ' βλ ' , Π ' ΟΥ) YjΤYjρ�α κα� ναρκωτικα' Yj εποντας oτ� το νευμα 2>εν είνα� α�ώνιo �τo� αθάνατο, προτιμούσε να είνα� , ζ ' λ " , αφρονας κα� να ε� xωp�ς τον ογο: πραγματα που ε�να� " , ' β ' !;" ζ θ ' τοσο ατοπα ωστε μετα �ας α�� ε� να αναφερ ουν.


Η ευδαιμονία δεν είναι βραβείο της αρετής αλλά η ίδια η αρετή' και δεν ευφραινόμαστε από αυτήν επειδή καταστέλλουμε τη λαγνεία' αλλά αντιθέτως επειδή ευφραινόμαστε από αυτήν μπορούμε να καταστείλουμε τη λαγνεία.


Η ευόαψονία έγκε�τα� σΤYjν ΑγάΠΥ) προς τον Θεό (κατά την Πρότ. 36 τούτου και το Σχόλ. της), Yj οποία ΑγάΠΥ) πpoέpxετα� από το τρίτο γένος γνώσYjς (κατά το Πόρο της Πρότ. 32 τυ'ύτου) κα� ως εκ τούτου Yj ΑγάΠΥ) αυτ� (κατά τις Πρ οτ. 59 και 3 του μέρ. 3) πpέπε� να αναφέpετα� στο Π νεύμα καθόσον ενεργεί ' κα� επομένως (κατά ΤΟ1) Ορ. 8 του μέρ. 4) είνα� Yj ί2>�α Yj αpετ�, πράγμα που �ταν το πρώτο. Έπε�τα, όσο πεp�σσότεpo ευφραί νετα� το Π νεύμα από αυτ� ΤΥ) θε'ίκ� Α γάΠΥ) �τo�

� " , , ( ι ΤYjν ευoαψoν�α, τοσο πεp�σσoτεpo κατανoε� κατα την


Πρότ. 32 τούτου), τουτέστιν (κατά το Πόρο της Πρότ. 3 ι ) ' λ ' ς:< ' , , τουτου τοσο μεγα υτεΡΎ) ουναμΎ) εχει επι των συναι-

σθΎ)ματικών εΠΎJρειών και (κατά την Πρότ. 38 τούτου) τόσο λιγότερο πάσχει από συναισθΎ)ματικές επ�ρειες που ε[ναι κακές και ως εκ τούτου από το ότι ευφρα[νεται το Π νεύμα από αυτ� ΤΎ) θεϊκ� Α γάΠΎJ �τoι ΤΎ)ν ευόαιμον[α έχει ΤΎ)ν εξουσ[α να καταστέλλει ΤΎ) λαγνε[α' και επειό� Ύ) όύναμΎ) του ανθρώπου στο να καταστέλλει τις συναισθΎ)ματικές επ�ρειες έγκειται μόνο στο νου, κανένας όεν ευφρα[νεται από ΤΎ)ν ευόαιμον[α επειό� κατέστειλε τις συναισθΎ)ματικές επ�ρειες αλλά αντιθέτως Ύ) εξουσ[α να καταστέλλουμε ΤΎ) λαγνε[α προέρχεται από ΤΎ)ν [όια ΤΎ)ν ευόαιμον[α. α Ε.Δ.

ΣΧ Ο Λ Ι Ο

Oλoκλ�ρωσα όλα όσα �θελα να όε[ξω περ[ ΤΎ)ς όύναμΎ)ς του Πνεύματος επ[ των συναισθΎ)ματικών εΠΎJρειών και περ[ ΤΎ)ς Ελευθερ[ας του Π νεύματος. Από όπου γ[νεται εμφανές πόσο υπερισχύει ο Σοφός και πόσο όυνατότερος ε[ναι από τον αόα�, ο οπο[ος ενεργε[ μόνο από λαγνε[α. Ο αόα�ς πράγματι, πέρα από το ότι τα-

' ζ λλ " ' ζ " ρα εται με πο ους τροπους απο τα εt-.,ωτερικα αιτια και όεν κατέχει ποτέ ΤΎ)ν αλΎ)θ� ικανοπο[ Ύ)σΎ) ΤΎ)ς ψυ-

, λ ' ζ " ' ς:< , ΧΎ)ς, επιπ εον ει οιονει χωρις συνεΙΟΎ)σΎ) του εαυτου Θ ' " λ ' ψ του, του Μ εου και των πραγματων και μο ις πα ει να

πάσχει, συγχρόνως παύει και να ε[ναι. Ενώ ο σοφός θ ' θ ' θ ' , , β ' αντι ετως, κα οσον εωρειται ως τετοιος, μετα ιας

συγκινε[ται · αλλά έχοντας συνε[όΎ)σΎ) του εαυτού του, του Θεού και των πραγμάτων με κάποια αιώνια αναγκαιόΤΎ)τα, όεν παύει να ε[ναι ποτέ · αλλά κατέχει πά-

Η Θ Ι Κ Η

ντα ΤYjν αλYjθ� ικανΟΠΟΙYjσYj ΤYjς Ψυx�ς. Αν τώρα Yj οόός , � !: ' � , " λ ' που εoει�α οτι ΟΟYjγει σε αυτα φαινεται χα εποτατYj,

ωστόσο μπορεΙ να ανακαλυφθεΙ Και χαλεπό ασφαλώς , , , β , , , Α πρεπει να ειναι αυτο που ρισκεται τοσο σπανια. ν

πράγματι Yj σωΤYjρΙα �ταν ευxεp�ς και μπορούσε να β θ ' , ' λ ' θ ' θ ' � , ρε ει χωρις μεγα ο μοχ ο, πως α Yjταν ουνατον να παραμελεΙται σχεόόν από όλους; Αλλά όλα τα λαμπρά εΙναι τόσο όύσκολα όσο και σπάνια.

ΤΕΛ Ο Σ

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ο

1632 Γέννησ'Υ) του Σπινόζα. στο Άμστερντα.μ α.πό μια. οικογέ

νεια. Εβρα.ίων εμπόρων οι οποίοι είχα.ν μετα.να.στεUσει α.πό

ην Πορτογα.λία.. Ο Γα.λιλα.ίος a'Υ)μοσιεuει τους Διαλόγους, οι οποίοι κα.τάσχοντα.ι α.πό τψ Ιερά Εξέτα.σ'Υ). Κυκλοφορεί ο

Ροβινσώνας Κρούσος του Ντεφόε. 1633 Ο Ντεκάρτ εγκα.τα.λείπει το crxtaιo να. a'Υ)μοσιεuσει τψ

κοπερνίκεια. πρα.γμα.τεία. του Ο Κόσμος (Le Monde).

1637 Δ'Υ)μοσιεUετα.ι ο Λόγος περί της μεθόδου του Ντεκάρτ,

συνοaευόμενος α.πό τρεις πρα.γμα.τείες: Διοπτρική, Μετέωρα, Γεωμετρία.

1638 Πεθα.ίνει 'Υ) μ'Υ)τέρα. του Σπινόζα..

1641 Δ'Υ)μοσιεUοντα.ι οι Στοχασμοί περί της πρ(vτης φιλοσοφίας του Ντεκάρτ.

1642 Ξεσπά ο εμφuλιος πόλεμος στψ Αγγλία.. Ο Χομπς a'Y)

μοσιεuει το έργο Περί του πολίτη (De Ciνe) στο Πα.ρίσι.

1643 Ο Ντεκάρτ α.πειλείτα.ι με α.πέλα.σ'Υ) κα.ι κάψιμο των γρα.

πτών του α.πό τις α.ρχές Τ'Υ)ς ΟυτρέΧΤ'Υ)ς, μετά Τ'Υ) aια.μάχ'Υ)

του με τον πα.νίσχυρο κα.θ'Y)γψ� θεολογία.ς Gisbertus Voe

tius.

1644 Δ'Υ)μοσιεUοντα.ι οι Αρχές της φιλοσοφίας (ΡήnciΡia Phi

losophiae) του Ντεκάρτ.

1647 Κα.τα.aίκ'Υ) κα.ι a'Υ)μόσια. μα.στίγωσ'Υ) του Ουριέλ ντα. Κόστα.

α.πό ην εβΡα.Cκ� συνα.γω� του Άμστερντα.μ, ο οποίος α.ρ

γότερα. α.υτοκτονεΙ Ο Σπινόζα. πρέπει να. πα.pα.κoλoUθ'Y)σε

τψ επιβoλ� Τ'Υ)ς πoι�ς. Δ'Υ)μοσιεUετα.ι 'Υ) γα.λλικ� μετάφρα.

σ'Υ) των Αρχών της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ. Ο Χομπς

a'Υ)μοσιεuει μια. aεuτεΡ'Υ) txaocr'Y) του De Cive στο Πα.ρίσι.

5ΙΙ

Η Θ Ι Κ Η

1648 Eφ�νΎ) του Μϋnster. ΑνεςαΡΤΎ)σiα των Ενωμένων Επαρ

χ�ών από τψ Ισπανiα. 1649 ΔΎ)μOσ�εύoντα� τα Πάθη της ψυχής (Les Passions de

ΙΆme) του Ντεκάρτ. 1650 Ξεσπά ΚΡiσΎ) ανάμεσα ση στpατιωτ�κ+Ι-μoναpχ�κfι o�oi

ΚΎ)σΎ) (oixo ης Οράγγης) κα� τψ πoλ�τ�κ� δωiΚΎ)σΎ) ΤΎ)ς

Ολλανδiας. Πεθαiνε� ο Ντεκάρτ.

165 1 Ο Χομπς όΎ)μOσ�εύε� τον Λεβιάθαν. 1653 Π ρόεδρος του Συμβουλiου των Ενωμένων Eπαpχ�ών

(Raadspensionaris) ο Γ�όχαν ντε B�τ (Johan de Witt).

1654 Θάνατος του πατέρα του Σπ�νόζα. Ο Σπ�νόζα δ�ευθύνε� τον

εμπop�κό oixo του πατέρα του γ�α τα δύο επόμενα χpόν�α

μαζi με τον αδελφό του.

1655 Ο Σπ�ν6ζα φο�τεi σΤΎ) σχoλfι του Van den Enden ε�σεpχ6-

μενος σε έναν νέο κύκλο σχέσεων κα� p �ζoσπαστ�κών �δεών.

1656 Aφop�σμ6ς απ6 ην εβpαϊκfι κo�ν6ΤΎ)τα του Άμστερνταμ.

1657 ΔΎ)μOσ�εύετα� το έργο του Fι"ans van Schooten, Μαθηματικές ασκήσεις.

1660 Ο Σπ�ν6ζα αΡχiζε� να εκπονεi τψ Πραγματεία για τη διόρθωση του νου (Tractatus de Intellectus Emendatione). Ο

Μπ6υλ (Boyle) δΎ)μOσ�εύε� τα Νέα ψυσικομηχανικά πειράματα (New Εχρeήments Physico-Mechanical). Ο Χομπς

δΎ)μOσ�εύε� το έργο Exαminαtio et emendαtio mαthemαticαe fwdiemαe.

1661 Ο Σπ�ν6ζα εγκαθiστατα� στο Pέ�νσμπυpχ (Rijnsburg).

Ασκεi τψ τέχVΎJ λεiανσΎ)ς φακών γ�α μ�κpoσκ6π�α κα� ΤΎ)

λεσκ6π�α. ΦοiΤΎ)σΎ) στο Πανεπ�στ�μω του Λέ�ντεν. ΑλλYj

λογραφΙα με τον Όλντενμπουργκ (Oldenburg), γραμματέα

ΤΎ)ς Bασ�λιx�ς ΕταφεΙας του ΛονδΙνου. Δ�αμάΧΎ) ανάμεσα

στον Μπ6υλ κα� τον Χομπς σχετ�κά με το κεν6. Ο Χομπς

δΎ)μOσ�εύε� το DiaZogus physicus de nαturα αerαe, αμφ�σβΎ)

τώντας τα συμπεράσματα κα� τψ πειpαματ�κ+Ι μέθοδο του Μπ6υλ.

1662 Συγγpαφ� ης ΣυνΟΠΤΙΚ17ς πραγματείας (Korte Verhan-

5Ι2

Χ Ρ Ο Ν Ο Λ Ο Γ Ι Ο

deling van God, de Mensch, en desz]fs Welstand) του Σπ�ν6ζα.

1663 Ο Σπ�ν6ζα εγκαθίστατα� στο Φ60μπυρχ (Voorburg) . Δη

μoσ�εύε� το έργο του Οι Αρχές της φιλοσοφίας του Ντεκάρτ, Μέρος Ι και l/, σuνοSεu6μενο απ6 το επίμετρο: Με

ταφυσικές σκέψεις. Γράφε� τα πρώτα Sοκίμ�α της Ηθικής.

Ο Μπ6υλ Sημοσ�εύε� το έργο Experiments αrιd Considerαtions conceming Colours. Το έργο θα το πληροφορηθεί ο Σπ�ν6ζα απ6 τον Όλντενμουργκ το 1665. Δημoσ�εύετα� στο Λον

Sίνο το έργο Opticα PΓoπwια του James Gregory, το οποίο

έχε� βρεθεί στη β� βλωθ�κη του Σπ�ν6ζα.

1664 Aπε�λoύντα� o� σχέσε�ς ανάμεσα στην ΟλλανSία κα� την

Αγγλία, λ6γω του ανταγων�σμoύ γ�α την υπερoχ� στο S�E

θνές εμπ6ριο κα� στ�ς απo�κίες της B6ρε�ας Aμερ�κ�ς κα� της Α νατoλ�κ�ς Aφρ�κ�ς.

1665 Aρχ� του Sεύτεροu Αγγλο-ΟλλανS�κού πολέμου.

Ο Σπ�ν6ζα αρχίζε� να γράφε� τη Θεολογικο-πολιτική πραγ

ματεία, S�ακ6πτοντας τη συγγραφ� της Ηθικής, την οποία άρχ�σε περίπου το 1662 κα� τη συνέχ�σε απ6 το 1670 μέχρ� το 1675.

1666 Ο Σπ�ν6ζα εκπονεί μ�α πραγματεία Περί υπολογισμού

πιθανοτήτων, η οποία εκSίSετα� μαζί με μ�α άλλη μ�κρ�

πραγματεία Περί του ουράνιου τόξου, στα 1687.

1670 Δημoσ�εύετα� η Θεολογικο-πολιτική πραγματεία του

Σπ�ν6ζα ανωνύμως. Θύελλα αντ�Sράσεων.

1671 Μετοίκηση του Σπ�ν6ζα στη Χάγη.

1672 Ο ΛοuSοβίκος ΙΔ' ε�σβάλλε� στην ΟλλανSία. O� αSελφοί

ντε B�τ κατακρεoυργoύντα� απ6 τον 6χλο. Η μοναρχΙα επα

νέρχετα�.

1673 Ο Σπ�ν6ζα αρνεΙτα� μ�α έSρα φ�λoσoφίας στη Χα·�Sελβέρ

γη.

1674 ΚαταSίκη της Θεολογικο-πολιτικής πραγματείας απ6

την ολλανS�κ� συνέλευση.

1675 Oλoκληρώνετα� η συγγραφ� της Ηθικής, την οποία ο

Η Θ Ι Κ Η

Σπ�νόζα απoφεύγε� να Oημoσ�εύσε�. Aρx.�ζε� η συγγραφ�

της Πολιτικής πραγματείας. 1676 Συναντ�σε�ς με τον Λάψπν�τς.

1677 Θάνατος του Σπ�νόζα σης 21 Φεβρoυαρ�oυ. Το προ-ηγού

μενο βράου συγκέντρωσε τα έργα του κα� την αλληλoγραφ�α

του σε ένα κ�βώτιo, το oπo�o εμπ�στεύτηκε στον �oιoκτ�τη του σπ�τιoύ όπου έμενε, τον Van der Spyck, ζωγράφο, γ�α να

το παραoώσε� στον εκδότη Jan Rieuwertz, στο Άμστερνταμ '

όπως κα� έγ�νε.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

(επιλοyyJ)

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΡΓΩΝ

Benedicti de Spinozα Operα, J. van Vloten κα� J.P.N. Land, 2 τ6μo�, Nijhoff, La Haye 1883' 3 τ6μo�, 1895' 4 τ6μo�, 191 4.

Spinozα Operα, C. Gebhardt - C. Winter (επψ.), 4 τ6μo�, Xα�

�ελβέρYY) 1925.

(Euvres de Spinozα, C. Appuhn (μτφρ.-σx6λ�α), 4 τ6μo�, Gar

nier-F1ammaήοn, Παρίσ� 1965.

ΤΜ Collected Works ΟΙ Spinozα, Ε. Curley (μτφρ.), Ρήncetοn,

N.J. 1985, 2Ύ) έκ�oσΎ) βελτ�ωμένΎ), 1988.

Ethique, Β. Pautrat (μτφρ.), Seuil, ΠαρΙσ� 1999.

Ethics, G.H.R. Pm'kinson (μτφρ.), Dent & Sons, Λoν�ίνo 1989. Spinozα Complete Works, S. Shirley (μτφρ.), Hackett, Iν��ανά-

πoλ�ςlKαίμπρ�τζ 2002.

ΣΤΗ Ν ΕΛΛΗΝΙΙΟΙ

Σπ�ν6ζα, Πολιτική πραγματεία, μτφρ. Α. Στυλ�ανoυ, ε�σ. Γ.

Βώκος, ΠατάΚΎ)ς, Aθ�να 1996.

Σπ�ν6ζα, Πραγματεία για τη διόρθωση του νου, μ τφρ. Β.

Jacquemart - Β. Γ ΡΎ)γοροπουλου, επψέλε�α, σx6λ�α, επί

μετρο Β. ΓΡΎ)γοροπουλου, Π6λ�ς, Aθ�να 2000.

ΛΕΞΙΚΑ

Giancotti Βοscheήni Emilia, Lexicon Spinozαnum, Martinus

Nijhoff, La Haye 1970 (2 τ6μo�),

Η Θ Ι Κ Η

Misrahi, R., 100 nwts sur l'υthique de Spinozα, Seuil, Παρ�σ� 2005.

Ramond Ch., Dictionnαire Spinozα, Ellipses, Παρ�σ� 2007.

ΜΕΛΕΤΕΣ

Alquie, F., Le rαtionαlisme de Spinozα, PUF, Παρ�σ� 1981. Γρηγοροπούλου, Β., ΓνdJση, πάθη και πολι,τική στη φιλοσοφία

του Σπινόζα, Aλεξάνόρε�α 1999.

Γρηγοροπούλου, Β. - Α. Στυλ�ανoύ (επψ.), Σπινόζα: προς την ελευθερία. Δέκα σύγχρονες ελληνικές μελέτες, Αξιολογικά, Εξάντας, Aθ�να 2002.

Curley, Ε.Μ., Spinozα 's Metαphysics: Απ Essαy ίπ Interpretαtion, Harvard Uniνersity Press, Kα�μπρ�τζ Μασ. 1969.

-, Behind the Geometricαl Method. Α Reading ο/ Spinozα's Ethics, Ρήncetοn Uniνersity Press, Π ρ�νστoν 1988.

Deleuze, G., Σπινόζα Πρακτική φιλοσοφία, μτφρ. Κ. Καψα

μπέλη, επψ. Γ. Βώκος - Π . Πούλος, �σoς, Aθ�να 1996. -, Ο Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης, μτφρ. Φ. Σ�α

τ�τσας, επψ. Α. Στυλ�ανoύ, Kρ�τ�κ�, Aθ�να 2002.

Donagan, Α., Spinozα, Harvester - Wheatsheaf, Νέα Υ6ρκη

1988. Garrett, Α., Meαning ίπ Spinozα 's Method, Cambήdge Uniνersity

Press, Kα�μπρ�τζ 2003.

Garrett, D. (επψ.), The Cαmbridge Compαnion Ιο Spinozα, Cam-

bήdge Uniνersity Press, Kα�μπρ�ζ 1996.

Gueroult, Μ., Dieu, Aubier-Montaigne, Παρ�σ� 1968. -, L 'Ame, Aubier-Montaigne, Παρ�σ� 1974.

Hampshire, S., Spinozα, Penguin, 1951 , 1987.

Hubbeling, H.G., Spinozα's Methodology, Van Gorcum, Assen

1967, 1986. Israel, J., Radicαl Enlightenment, Oxford Uniνersity Press, Οξ

φ6ρόη 2001.

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

-, Enlightenment Contested, QχfΌrd University Press, Οξφόρδη 2006.

Jaquet, Ch., Sub specie Aetemitαtis. Etude des concepts de temps, dunie et etemite chez Spinozα, Κime, Παρεσ� 1997.

Joachim, Η.Η., Α Study ΟΙ the Ethics ΟΙ Spinozα, QχfΌrd Clar

endon Press, 1901.

Macherey, Ρ., Introduction α l 'Ethique de Spinozα, 5 τόμo�, PUF,

Παρεσ� 1994, 1998.

Mason, R., The God ΟΙ Spinozα, Cambήdge University Press,

KαΙμπρ�τζ 1999.

Matheron, Α., Individu et Communαute chez Spinozα, Les edi

tions de Minuit, Παpεσ� 1969.

Misrahi, R., Le Disir et lα Rtfflexion dαns lα PhiΊosophie de Spinozα, Gramma, Παρεσ�-Λoνδενo-Nέα Ύ'όρκη 1972.

-, Le coιps et l'esprit dαns lα philosophy de Spinozα, Παρεσ�

1992.

Moreau, P.-F., Spinozα. L 'experience et l' etemiιe, Epimethee,

PUF, 1994.

Nadler, S., Spinozα. Α Lifi, Cambήdge University Press, Καε

μπρ�ζ 1999.

Ramond, C., Quαlite et quαntite dαns lα phiΊosophie de Spinozα, PUF, Παρεσ� 1995.

Rousset, Β., Ια perspective finαle de l'« ύthique» et le probleme de lα cohirαnce du spinozisme. L 'αutonomie comme sαlut, νήη,

ΠαρΙσ� 1968.

Walther, Μ., Metαphysik αls Anti-TheoΊogie, Felix Meiner, Αμ

βούργο 1971.

Wolfson, Η.Α., The PhiΊosophy ΟΙ Spinozα, KαΙμπp�τζ Μασ.

(1934) 1983.

Υ. Yovel (επψ.), God αΜ Nαture. Spinozα's Metαphysics (Ethicα Ι), E.J. ΒήΙΙ, Λέ�ντεν-Nέα Ύ'όρκη-ΚολωνΙα 1991.

-, Spinozα οπ Κιwwledge αΜ the Humαn ΜίΜ (Ethicα 11), E.J.

ΒήΙΙ, Λέ�ντεν-Nέα Ύ'όρκη-ΚολωνΙα 1994.

Η Θ Ι Κ Η

-, Desire αnd Affect (Ethicα 111), Litde Room Press, Νέα. Υ6ρΚΥ) 1999.

Υ. Yovel & Segal, G., Spinozα οπ Reason αnd the «Free mαπ»

(Ethicα IV), Litde Room Press, Νέα. Υ6ρΚΥ).

Zac, S., L'idie de vie dαns lαphiwsophie de Spinozα, PUF, Πα.p Ισ� 1965.

520

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο Κ Α Ι Ε Υ Ρ Ε Τ Ή Ρ Ι Ο

Το λεξιλόγιο παpαMθΊjκε από τον Ε. BανταpάΚΊj. Το ευpετ�pιo συντάXθΊjκε από ΤΊj Β. ΓpΊjγOpOΠOύλoυ και κατεβλ�θΊj προσπάθεια ώστε να πεpιλΊjφθOύν οι περισσότερες αναφορές βασικών όρων του κειμένου.

Συντομογραφίες ευρετηρίου

Ας υπενθυμίσουμε ότι Ίj Ηθική είναι γραμμένΊ) με γεωμετpικ� τάξΊj, με Ορισμούς, Προτάσεις, Αξιώματα, Σχόλια κ.λπ. Το ευpετ�pιo �εν παραπέμπει σε σελί�ες ΤΊjς έΚ�OσΊjς, αλλά στα στοιχεία ΤΊjς, τα οποία εντοπίζονται εύκολα. Με αυτόν τον τρόπο �ιευκoλύνεται και ο αναγνώσΤΊjς που παpάλλΊjλα XPΊjσιμOΠOιεί εκΜσεις σε άλλες γλώσσες.

Οι λατινικοί xαpακτ�pες παραπέμπουν στα μέpΊj ΤΊjς Ηθικής και οι αριθμοί στις προτάσεις. Για παpά�ειγμα, Ι 33: Μέρος πρώτο, Π pότασΊj 33. Α: Aπό�ειξΊj (Για παpά�ειγμα, 33Α: Aπό�ειξΊj ΤΊjς ΠpότασΊjς 33)

ΑΠ : Aπό�ειξΊj Πορίσματος Αίτ: ΑίΤΊ]μα, Αξ: Αξίωμα ΓΟΣ: Γενικός ορισμός των ΣυναισθΊjματικών EΠΊJpειών Επ: Eπεξ�γΨΊj Κ: Κεφάλαιο Λ: Λ�μμα Ο: Ορισμός, ΟΣ: Ορισμοί των ΣυναισθΊjματικών EΠΊJpειών Παρ: ΠαράΡΤΊ]μα, Π: Πόρισμα. Πρλ: Πρόλογος ΠΣ: Πόρισμα Σχολίου Σ: Σχόλιο (Για παpά�ειγμα, 1 ΟΣ: Σχόλιο ΤΊjς ΠpότασΊjς 10)

Η Θ Ι Κ Η

Αγαθό, Καλό (Bonum) Ι 33Σ Π ρλ ΙΠ 9Σ 39Σ 51Σ Ν Π ρλ ΟΙ 8

8Α 19 19Α 26Α 27Α 28 29 29Α

31 31Α 31 Π 35Α 37ΣΙ 37Σ2

38Α 40Α 111 41Α 42 42Α 43

43Α 58Σ 59Α 62Σ 63 63Α

63Π 63ΑΠ 65 65Α 65Π 66

66Α 66Π 68 68Α 68Σ 70Α

Κ3 Κ6 Κ8 Κ31 32 ν 6Σ lΟΣ

18Σ

'Ύ'ψιστο Αγαθό (Summum Bonum) Ν 28 28Α 36 36Α

36Σ 37ΣΙ 58Σ Κ25 ν 20Α

Αγανάκτφη (Indignatio) ΙΠ 22Σ

ΟΣ 20 Ν 51Σ Κ24

ΑγάΠΎ], αγαπώ (Amor, Amo) 1 31

3 1 Α Π ΑΞ3 49Σ ΠΙ 13Σ 1 5Σ

17 17Α 19Α 21 21Α 22 22Α

22Σ 25 25Α 26Σ 27Σ 29Α 30Σ

31 31 Α 31 Π 32Α 32Σ 33 33Α

34 34Α 35 35Α 35Σ 36Α 37

37Α 38 38Α 39 40Π 1 41 41Σ

41 Π 41Σ 42 42Α 43 43Α 44

4f1A 44Σ 45 45Α 46 !ι8 48Α 49

49Α 49Σ 50Σ S1 Σ 52Σ 56 56Α

56Σ 59Σ ΟΣ6 ΟΣlΟ Ν 'Ι8Σ !14

4!ιΑ 44Σ 46 46Α 46Σ 57Σ Κ Ι 1

Κ 1 9 Κ20 V 2 2 Α Iι Σ lΟΣ 20

20Α 20Σ

Άγνοια (Ignorantia), αγνοώ (Ignoro), Aδα�ς (Ignarus) Ι 8Σ2 Π Ρ ΙΙ 35Α 35Σ 49Σ ΠΙ 2Σ Ν Π ρλ 70 70Α 70Σ ν Π ρλ 5Α 42Σ

Αγνότητα (Castitas) ΠΙ S6Σ

ΟΣ48Επ.

Αγχίνοια (Sagacitas) Ι Ι Ι 2Σ

Άγω, οδηγώ, καθοδηγώ (Duco) Αδένας (Glans) ν Πρλ Αδενίσκος (GIandula) ν Π ρλ Αδιαίρετος (Indiνisibilis) Αδικία (Injuria) Ι Π Ρ Ν 37Σ2 45

ν 'ΙΟΣ

Aδpα�ς (Iners) ΠΙ 2Σ

Αδυναμία (Impotentia) Αδύνατος (Impossibilis) Ι 33Σ

Αδυνατώ, δεν δύναμαι (Nequeo) Αηδία (Nausea) Αιδώς (Verecundia) ΙΗ 39Σ ΟΣ

31

Αίρω (Tollo) Αισθάνομαι (Sentio) Αίσθφη (Sensus) Αισχύνη (Pudor) ΙΠ 30Σ 39Σ 40Σ

ΟΣ28 Ν 58Σ Κ23

Αισχρός (Tuιpus) ΙΠ ΟΣ27 ΟΣ28

ΟΣ28 ΟΣ31 Ν 37Σ1 45Π2

71Σ 73Σ

Αίτημα (Postulatum) Π Λ7 ΠΙ 18Σ

Αιτιατό (Causatum) Ι 1 7Σ 1 1 7 Α

Αίτω, αιτία (Causa) Ι Αξ3 Αξ4 3

6Α 6Π 8Σ2 1 1 Α 16Π 16Π2

16Π3 16Α 1 7Π 2 17Σ 18 18Α

24Π 25Α 25Σ 28 28Α 29Α 32

32Α 32Π 33ΣΙ 33Σ2 36Α Παρ 1 1 07 5Α 6 6Α 7 Α 7Σ 9 9Α

lΟΣ ΒΣ 40Α 40Σ1 41 48Α

49Σ Π Ι Π ρλ 2Α 2Σ 17Σ 30Σ

30 30Α 40Α 40Σ 44Α 46 48

48Α 51Σ 52Σ ΟΣΙ ΟΣ4 ΟΣIι

ΟΣ6 Ν 04 4Α 7Α 68Σ ν Πρλ

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο Κ Α Ι Ε Ύ' Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Α2 2 5Α 6Α 8Α 9 ωΣ 1 1Α

'l3Α 18Σ 20Σ 22Σ 32 32Α

32Σ 33Σ 35Α 36Α

Αίτω ΤYjς ουσίας (Causa essendi) Ι 24Π 25 25Α

Αιτία αγάΠΎJς (Amοήs causa) 1 1 1 41Σ 52Σ

Αιτία αμφιβολίας (Causa dubitandi) ΟΣ 15 Επ.

Αιτία μίσους (Causa Odii) Αίτιο ελπί�ας ή μίσους (Cau

sa Spei, aut Metus) 111 50

50Σ

Αίτιο λύΠΎJς (Causa tήstitiae) Ι Ι Ι 28Α 39Α 50Σ

Αιτία χαράς (Causa Laetitiae) Ι Ι Ι 50Σ

Αίτιο θαυμασμού (Causa Admirationis) 111 50Σ

Αίτιο φόβου (Causa Metus) Ι Ι Ι 52Σ

Αιώνω αίτω ν 33Σ

Αναγκαίο αίτω (Causa necessaήa) Ι 32Α

Α ταίριαστο ήτοι μερικό αίτω (Causa inadaequata seu partialis) Ι Ι Ι ΟΙ IV 2Α

Απώτερο αίτω (Causa remota) Ι 28Σ

Εγγύτατο αίτω (Causa Pl"oxima) Ι 28Σ Ι Ι 7Σ

Ελεύθερο αίτιο (Causa libera) Ι 29Σ 32 32Α JI 48Α

Εμμενές αίτω (Causa immanens) Ι 18 18Α

Eν�ιάμεσo αίτω (Causa intermedia) Ι Παρ

Εξωτερικό αίτιο (Causa extema) Ι 8Σ2 1 1 Σ 33Σ1 Ι Ι 13Λ3Π 1 1 1 4 4 Α 8 Α 13Σ

30Σ 32Σ 56Α 57Α ΟΣ 6

IV 3Α 4Α 5 5Α 6Α 1 8Σ

20Σ ν 2 2Α 4Σ 9Α 20Σ

39Α 42Σ

Καθαυτό αίτω (Causa per se) Ι 16Π2 Ι Ι Ι 1 5Α 17Α

Κατά συμβεβΎ)κός αίτιο (Causa per accidens) 16Π2 111 15 1 5Α 16Α 36Α

Μεταβατικό αίτω (Causa transiens) Ι 1 8

Μορφικό αίτιο (Causa formalis) ν 31

ΠΟΙ"Υ)'ικό αίτιο (Causa efficiens) Ι 1 6 Π 1 25 26Α

33Σ'! ΠΙ 1 5 Π 1 6 1 7Σ IV Κ6

Τ αφιαστό αίτω (Causa adaequata) Ι Ι Ι Ο Ι 02 03 1Α

IV 4 4Α ν 31Α

Πρώτο αίτω (Causa Ρήma) Ι 8Σ2 16Π3 33Σ 11 1 8Σ Ι ΙΙ Π ρλ IV Π ρλ

Συν�pάμoν αίτιο (Causa concunens) ν 35Α 36Α

Αιτία σύμφωνα με το είναι (Causa secundum esse) ΙΙ ωΣ

Αιτία σύμφωνα με το γίγνεσθα.ι (Causa secundum fieή) Τ Ι 10Σ

Η Θ Ι Κ Η

Τελικ6 αίτιο (Causa finalis) Ι Παρ ιν Πρλ 07

Αιτώ (Postulo) I Ι Ι 18Σ

AίΤYJμα (Postulatum) Αιωνι6τητα (aetemitas) - αιώ-

νιος, α, ον (aetemus, a, um) 1 06 08 1ΟΣ 1 Ι 15Σ 19Α 19Σ

20Α 20ΣΙ 21 21Α 28Α 29Σ

32Α 33Σ2 Παρ ΙΙ 44 45 46

46Α 47 47Α 47Σ V 20Σ 22

22Α 23 23Α 23Σ 29 29Α 29Σ

30 30Α 31 31Α 33 33Α 33Σ

34Α 34Π 34Σ 36 37Α 39

39Α 39Σ 40Α 40Σ 41 41Α

41Σ 42Σ

Υπ6 το εί80ς της αιωνι6τητας (sub specie aetemitatis) ΙΙ 44Π 2Α IV 62Α V 22

22Α 23Σ 29 29Α 29Σ 30

30Α 31Α 31Σ 36

Ακαθ6ριστος (Indeteπninabilis) Ι 1 5Σ 27 29Α

Ακέραιος (Integer) Ακολουθώ (Sector) Ακουμπώ (Incumbo) Άλγος (Dolor) Ι Ι Ι 1 1Σ ΟΣ 3Επ

1 7Σ IV 43 43Α 58Σ

Aλfιθεια (Veήtas) ι 8Σ2 1 7Σ Ι Ι 43 43Σ

Αιώνια αλ�θεια (aetema νeήtas) Ι 08Επ 8Σ2 1 7Σ 19Σ 20Π Ι

37Α

ΑλYjθές (Verum), αλYjθ�ς (Verus) Ι Αξ6 8Σ2 30Α Ι Ι 1 7Σ 32 32Α

34 34Α 35Σ 41 4 1 Α 42 42Α 43

43Α 43Σ 48Σ 48Σ 49Σ IV 1

526

Ι Α 1Σ 14 1 4Α 15 1 5Α 16 16Α

17 62Σ Κ32 V 17 29Σ 37Α

ΑλYjθινά., σΤYjν πραγματικ6ΤYjτα (Reνera) IV 52Σ

Αληθώς, αλYjθινά. (Vere) Ι 5Α 17Σ

43Α

Αμαρτά.νω (Pecco), αμαρτία, αμά.ΡΤYJμα (Peccatum) Ι Παρ IV Πρλ 37Σ1 37Σ2 54Σ V 6Σ

Αμετά.βλητος (Immutabilis) Ι

20Ρ2 21Α Ι Ι 1 ΟΣ V 20Σ

Άμιλλα (aemulatio) Ι Ι Ι 27Σ

ΟΣ33

Αμφιβολία (Dubitatio), αμφιβά.λλω (dubito) Ι 8Σ2 Ι 1 Σ

Παρ Ι Ι 1 7Σ 43 44Σ 1ι9Σ ΠΙ 1 7Σ 1 8Σ 18Σ Ι 18Σ2 ΟΣ12

Αμφιθυμία (Animi f1uctuatio), αμφιταλαντεuομαι (F1uctuo) 11 114Σ I Ι Ι 17Σ 18Σ1 31 3'lA

50Σ 56 56Α ΟΣ42Επ V 2 1 0Σ

Αναγκαία, κατ'ανά.γκψ (necessaήo) Ι Αξ3 1 1 l 1 Α 1 6Α 19Α

21Α 22 23 23Α 26 28Σ 30Α

33Α 33Σ2 35 35Α Παρ Ι Ι 45

45Α 1 1 1 7Α IV 19Α 35 62Σ V 7Α 22 23Α 23Σ 30 30Α 3 1 Α

33Α

Αναγκαίος (Necessaήus) Ι 07

21Α 29Α 32Α 33ΣΙ ΙΙ 44

44Π2Α Ι Ι Ι 49Α IV 1 1 l 1 Α

1<32 V 5 5 Α 6 6Α 6 Σ 30Α

Αναγκαι6τητα (Necessitas) 1 07

1ΟΣ 15Σ 16 16Α 17Α 1 7 Π 2

1 7Σ 21Σ 2 3 23Α 24Α 29Σ

32Π2 33Α 34Α ΙΙ Π2Α Ι Ι Ι

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο Κ Α Ι Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

Π ρλ IV 50Σ 59Α 62Α 73Σ V 22Α 23Α 29Α

Αναγκασμένος (Coactus) r 07

1 7Α 32Α IV 20Σ

Αναισχυντία (Impudentia), αναίσχυντος (impudens) Π [ ΟΣ3ΙΕπ IV 58Σ

Αναλογίζομαι, ανακλώμαι (Re-flecto) [ Παρ IV Ι Σ

Αναπαριστώ (Repraesento) [ Παρ Π 1 7Σ 40Σ2

Αναστέλλω (Suspendo), αναστολfι Ι Ι 49Σ

Α νSρεία (Fortitudo) [[ [ SSΣΑ S9Σ

IV 69Α 73Σ V lΟΣ 4ΙΣ

Aνfικω (Pertineo) Ανικαν6τψα (Ineptia) Αν6μοιος (Dissimilis) Ανταπ6S0σ'Υ] (ReciplΌcatio) Α νταποSοτικ6ς (Reciprocus) Αντικειμενικά (Objective), αντι-

κειμενικ6ς (Objectivus) [ 1 7Σ

30 30Α ΙΙ 8Π

Αντικείμενο (Objectum) r 30 ΙΙ 04 04Επ 5 5Α 9Π 9ΠΑ

lΟΠΣ 12 1 2Α 13 1 3Α 13Σ

21 Α 21Σ 32Α 43Σ 1 1 1 Αιτ2 IV 44Σ

Αντιλαμβάνομαι (Percipio) r 04

23Α 3 1 Σ Παρ ΤΙ 1 1 Π 12 Ι 2Α

Ι3Σ 16Π 1 18Σ 19Α 22 22Α 23

26 26Α 29Π 29Σ 38Α 28Π

39Π 44Α 49Σ ΠΙ οι 3Σ ιν S2A S3A V Πρλ

Αντίλ'Υ]ψ'Υ] (Pel'ceptio) 11 03Επ

Αξs 11 40Σ2 49Σ V Πρλ

Αντιμάχομαι (Expugno) Αντιπάθεια (Antipathia) 1 1 1 1 SΣ

Αντισταθμίζω (Compenso) Αντίφασ'Υ] (Contradictio) ι '1 1 Α

13Σ 33ΣΙ IV 6ΙΑ

Ανώφελος (Inutilis) Άξιος (Dignus) Αξίωμα (Axioma) Ι 8Σ2 11 40ΣΙ

1 1 1 Αίτ 1

Α6ριστος (Indefinitus) Ι 05 ΠΙ 8

8Α 9 9Α

ΑπάSω, αντιστρατεύομαι (Repugno)

Απαξίωσ'Υ] (Despectus), απαξιώνω (despico) 1 1 1 26Σ ΟΣ22 IV /18 73Σ

Απαρτίζω (Conflo) Απασχολώ, καταλαμβάνω (Oc

cupo) Απείθεια (Inobedientia) Απειρία (Infinitas) Π 3Α 3Σ 4

4Α 7Σ 8 8Π 8Σ 9 9Α 1 0Σ Ι 1 Α

l 1 Π 13Λ3 13Λ3Α 13Λ7Σ

21 Σ 45 45Α 4SΣ 46 1ι6Α 47

47Α 47Σ 48 49Σ IV Π ρλ V 36

36Α

Άπειρος (Infinitus) Ι 06 06Επ 8

8Α 8Σ1 lΟΣ 11 Ι 1 Σ 1 2Α 13Σ

1 5Σ 1 6 1 6Σ 16Π1 17Α 1 7Σ 21

21 Α 22 23 23Α 28Α 29Σ 30

30Α 31 31Α 32Α 32Π2

Άπειρο στο γένος του Ι 06Επ

1 6Α

Απολύ,ως άπειρο Ι 06 06Επ

1 ΟΣ Ι 1 Α 1 1 Σ 13 13Α 1 4Α

1 5Σ 16Α IV 28Α V 35Α

Η Θ Ι Κ Η

Απελπισία (Desperatio) 1 1 1 18Σ2 ΟΣ 15 IV 47Σ ν 1ΟΣ

Απλά (SίmΡΙίcίter)-απλός (simplex) Ι 8Σ2 29Α ΙΙ 15 40Σ2 ΠΙ ΟΣ 1 ΟΕπ ν 5Α

Απλοίιστατα σώματα (coIpora simplissisima) Il 13Λ3 Αξ2 13Λ7Σ

Αποοεικνίιω (Demonstro), απόοειξη (Demonstratio) ΠΙ Π ρλ IV 18Σ ν 23Σ 36Σ

Αποοίοω (Assigno) Αποκλείω (Secludo) Απολαμβάνω (Delecto) Ι Παρ Ι Ι Ι

Π ρλ 29Σ 32Σ 35Α 36 36Α 59Σ IV 45Σ 57Σ ν 32

Απόλυτος (Absolutus), απόλυτα (absolute) Ι 06Επ 8Σ1 1 1Σ 16Π3 ΟΑ Ι7Σ 21 2 1Α 23 23Α 28Α 28Σ 32Σ 32Α ΤΙ 9Α 34 35Α 48 48Α 48Σ I Ι I 28Α IV 23 24 24Α 32Α 61 Α ν Πρλ 4Σ 23

Απορρέω (Deήνο) Απορώ (Miror) Αποστρέφομαι (Aνertor), απο

στpoφ� (Aνersio) Ι Ι Ι 29 29Σ ΟΣ9 IV 1 9 19Α 63Σ

Αποσχίζω (Segrego) Αποτέλεσμα (Effectus) Ι 1 7Σ

28Σ 29 29Α 36 36Α Παρ Ι Ι 7Α 1 3Α Ι Ι Ι ΙΑ ΟΣ12Επ ΟΣ28Επ ΟΣ29Επ ν 4Σ

Αποτρέπω (Declino) ΑποτίιπωσΎ) (Impl"essio) ΙΙ Ι Αίτ 2 ΑπόφασΎ) (Decretum) ΠΙ 2Σ

528

ΟΣ6Επ ΟΣ6Επ IV 73 73Α ν Π ρλ

Decretum Dei Ι 17Σ 33Σ2 Παρ 11 49Σ

Apετ� (Virtus) Ι 1Σ (ουνάμει) 17Σ 49Σ 1 1 1 Π ρλ 55Σ 55ΠΑ IV 08 18Σ 20 20Α 22Α 22Π 23 23Α 24 24Α 25Α 26Α 28 28Α 36 36Α 37 37 Α 37Σ Ι 37Σ2 50Σ 52Α 53 53Α 54 56Α 57Σ 58Σ 69 Κ25 ν 4Σ 10Σ 20Σ 25 25Α 27Α 4 1 Α !12

Αρέσω (Placeo) Αρμόζω (Competo) Άρνφ'η (Negatio), αρνοίιμαι

(Nego) Ι 6Επ 8Σ1 11 48Σ 49 48Α 49Σ Ι Ι Ι 3Σ 4Α IV Πρλ 32Α 32Σ

Αρρωσταίνω (aegroto) Αρρώστεια ΤΎ)ς Ψυx�ς (aegήtudo

animi) ν 1ΟΣ 20Σ Apx� (ΡήncίΡίum) Ι 8Σ2 IV Πρλ

ν Πρλ 36Σ ΑρωΥή (Auxilium) Ασέβεια (lmpietas) Aσεβ�ς (lmpius) Ασπάζομαι (Amplector) Aσταθ�ς (Inconstans), άστατος,

αστάθεια (Inconstantia) Ι

33Σ2 ΠΙ Πρλ 18Σ2 51Σ ΟΣ12 ΟΣ13 IV 18Σ2 33 37 37Σ2 S8Σ ν 1 0Σ

Αστεισμός (Jocus) IV 45Σ Aσx�μια (Deformitas) IV 45Σ Ατάραχα (aequo animo) ΙΙ 49Σ

IV ΚIΙι Κ32


Α τέλεια (Imperfectio) Άτομο (Individuum) Ι 8Σ2 ΙΙ 07

Αξ3 1 1Α 13Σ 13Λ3 13Αξ20ρ 13Αξ3 13Λ4 13Λ4Α 13Λ5 13Λ6 13Λ7 13Λ7Σ 13Αιτ 1 -3 21Σ 24Α 25Α 27Α 1 1 1 57 57Α 57Σ IV Π ρλ 18Σ Κ1 Κ9

Άτοπος (Absurdus) Ι 15Σ Ατρόμψος (Intrepidus) ΠΙ 51Σ Αuθεντία (Auctoritas) ΑuταίτLO (Causa sui) Ι 7Α 12Α

24Α 25Α 25Σ 34Α (:αίτLO τοu εαuτοu τοu)

ΑuτεξοuσLO (Liberum arbitrium) ΑuτόΧρΎ)μα (Εο ipso) Αφανίζω (Aboleo) ΑφΎ)ρψένα, αφΎ)ρψένος (λλ

stracte, abstractus) Ι 1 5Σ Π 49Σ IV 62Σ

Αφίσταμαι (Absum) ΑφοσίωσΎ) (Devotio) Π Ι 52Σ ΟΣ

10 Αχαριστία (Ingratitudo) IV 71Σ Βαρεμάρα (Fastidium) 1 1 40Σ1 ΒέβαLOς, σuγκεκρψένος, βεβαιό-

τψα (Certus, Certitudo) Ι 07 8Σ2 'ΙΟΣ 1 1 Σ 15Σ 25Π 28Σ 29 29Σ 31Α 32Α Παρ ΤΙ ΟΙ 1 3 43Σ 49Σ ΠΙ 18ΣΙ Ο Σ 1 5Επ IV 27Α 1ι7Σ 62Α V Πρλ 1 ΟΣ

Ηεβαιώνω, καταφάσκω (Mfirmo), βεβαίωσΎ), κατάφαση (Mfirmatio) Ι 8Σ1 11 48Σ 49Σ

ΒέβΎ)λος (Profanus) ΠΙ ΟΣ 27 Βίος (Ratio vivendi), βλ Zω� Ηιώνω (Experior) V 23Σ

Βλαβερός (Noxius) ΒλάβΎ) (Damnum) Ι Ι Ι 22Σ 28Α

44Σ ΟΣ37 IV 34Σ Βλάκας, βλακεία (Stultus, Stul

titia) Ι Παρ Π Ι 52Σ IV 1 7Σ 57Σ

Βλοσuρός (ΙΌrvus) ΒοuλεuσΎ) (Deliberatio) Ι Π ΟΣ 6

Επ. Βοuλψα (ΥοlίΙίο) Ι 32Α Παρ Π

48Σ 49 49Α 49Σ ΟΣ1Επ ΒοuλφΎ) (Voluntas) Ι 17Σ 31 32

32Α 32Π 1 32Π2 33Σ2 Παρ 1 1 35Σ 48Α 48Σ 49Α 49Π 49Σ 1 1 1 9Σ 27Σ 28 ΟΣ6Επ

ΒραΜτψα (Tarditas) π 13 Γάμος (Matrimonium) IV ΟΣ 20 Γαργαλισμός (TitiIlatio) Π Ι l 1 Σ

ΟΣ3Επ IV 4 3 43Α 44Α ΓέλLO, γελώ (Risus, Rideo) Π

35Σ ΠΙ Πρλ 59Σ IV 44Σ 45Σ 50Σ

ΓενναLOSωρία (Largitio) IV Κ17 ΓενναLOφροσuVΎ) (Generositas)

Ι Ι Ι 59Σ 48Επ IV 46 46Α 57Α 73Σ Κ 1 1 V 'ΙΟΣ 41 41Α

Γένος (Genus) Ι 02 06Επ 16Α 28Σ IV Πρλ 05

Γερά (Pertinaciter) ΓνώμΎ) (Ορίnίο) Ι 33Σ2 Π 40Σ2

ΟΣ28επ IV 17Σ 58Σ 66Σ V Πρλ 34Σ

Γνώμονας (Norma) Ι Παρ 11 43Σ Γνωρίζω, γνώσΎ) (Cognosco, Co

gnitio) Ι Aξlι 8Σ2 15Σ 33Σ1 ΙΙ Πρλ 7Α 9Π 9ΑΠ 10Σ 1 2Α

Η Θ Ι Κ Η

13Σ 19 20 20Α 22Α 23 23Α 24 35 35Α 35Σ 40Σ2 41 41Α 42 43 43Α 43Σ 49Σ Ι Ι Ι 52Σ IV 47Σ 66Α 73Σ Κ2 Κ26 Κ27 V Π ρλ 4Σ 10Σ 20Σ 36Σ ΑκρωτηΡLασμένηγνώση (Co-

gnitio mutilata) ΙΙ 29Π 35 40Σ2 49Σ J I Ι Ι Α ιν 73Σ Κ2 V 20Σ 28Α

ΑταLΡLαστη, coΧLpLoΧcrc� γνώση (Cognitio inadaequata, Cognitio adaequata) 11 13Σ 24 2!!Α 25 25Α 26Π 27 27 Α 28Α 29 29Α 29Π 29Σ 30 30Α 31 31Α 31 Π 35Α 36 36Α 38 38Α 38Π 39 39Α 39Π 40 40Α 40Σ2 41Α 42Α 43Α 46 47 47Α IV 36Σ 62Α 62Σ 64 66Α V 31

Γνώση από θoλ� εμπεφία (Cognitio ab eΧΡeήentίa vaga) ΙΙ 40Σ2

Γνώση πρώτου γένους (Cognitio plimi geneΓίs) r r 40Σ2 41 42

Γνώση δεύτερου γένους (Cognitio secundi geneήs) 1 1 40Σ2 41 42 V 36Σ 38 38Α

Γνώση τρίτου γένους (Cogniιίο tertii geneήs) ΙΙ 40Σ2 47Σ V 20Σ 23Σ 25 26 27 27 Α 28 28Α 3 1 32 32Α 32 Π 33 33Α 36Σ 38 38Α

ΔεLλία, οεLλLάζω, οεLλός (rimoι', Timeo, οεLλός) 1 1 1 39 39Α

530

39Σ 5'ΙΣ ΟΣ31Επ ΟΣ33Επ ΟΣ39 ΟΣ41 ΟΣ42 ΟΣ42Επ ΟΣ48Επ IV ΙΣ 37Σ2 63Α 63Σ V 38

ΔεLσLοαψονία (Supeγstitio) Ι Παρ 1 1 49Σ 1 1 1 50Σ IV 37Σι 39Σ 45Σ 63Σ Κ31

Δεσμός (Vinculum) Δηλώνω (Indico) Δημωυργός, οημωυργώ (CΓea

tor, Auctor, Creo) Ι 8Σ2 1 5Σ 1 7Σ 33Σ2 Παρ IV Π ρλ

ΔLαγL γνώσκω (Dignosco) ΔLάθεση (Dispositio) πι ΟΣ

32Επ ΔLαθέτω, ΟLευθετώ (Dispono) 1 1 1

32Σ ΔLlχφώ, ΟLlΧίρεση (Divido, Divi

sio) Ι 1 2 12Α Ι3 1 3Α 13Π 15Σ ΔLακρίνω, ΟLιΧΚΡLση, ΟLIΧΚΡLτός,

ΟLIΧΚΡLτώς (Distinguo, Distinctio, Distinctus Distincte) Ι 8Σ2 ΙΟΣ 1 5Σ ΙΙ 13Σ 13Λ4Α 40Σ'1 42 42Α 49Σ Ι Ι Ι 53 IV 06 1 Σ 52Α V 3 3Α 4 4Π 4Σ 6Σ 38Σ

ΔLlχμάχη (Controveγsia) ΔLάνΟLα (Intelligentia) IV Κ5 V

Π ρλ ΔLάρκεLIΧ (DUl'atio) Ι 8Επ 21Α J I

05 8Π 30 30Α 31 3 1Α 3'1 Π 45Σ Ι Ι Ι 9Α IV Πρλ 62Σ V 20Σ 21 21Α 23Α 23Σ 29Α 34 34Σ

ΔLασύρω (Obtracto) ΔLατηρώ (Retineo) ΔLαύγεLα (Peγspicuitas)

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ί Ο Κ Α Ι Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ρ Ι Ο

ΔιαυΥής (PerspicUUS) 1 1 47Σ Διαφορετικότητα, �ιαφoρετικός

(Diversitas, Diversus) Ι 2 4 5Α lΟΑ 33Σ Παρ ΙΙ 7Σ 13Σ 13Λ3Αξ1 13Λ30Ρ

Διαφυλάσσω (SeΙΎΟ) ΙΙ 49Σ Διαφωνώ (Discrepo) ΙΙ Ι 57 Α IV

33 34Σ Δι�ασκαλία (Doctrina) Ι Παρ Ι Ι

49Σ IV Παρ (�ιδάσκω) Διεγείρω (Excito) Διενεργώ (Perago) Διεξo�ικός (Pl"olixus) Δίκαιο, �ικαίωμα, �ικαιo�oσία

(lus) 11 3Σ 1 1 1 40Σ 41Σ IV '18Σ 37Σ1 37Σ2 72Σ 73Σ Κ8

Δίκαιος (lustus) ΔικαιοσύνΎ) (lustitia) Διχόνοια (Discordia) ΙV 40Α 69Σ

Κ19 Κ25 Δόγμα (Dogma) ν 10Σ Δόξα, υπεΡ'Υ)φάνεια (Gloria) Ι Ι Ι

Π ρλ 30Σ 34 34Α 35Α 39Σ 41Σ 42 42Α 52Σ 56Σ 0-Σ27Επ ΟΣ29Επ ΟΣ30 ΟΣΙΙ4 ΙV 37ΣΙ 44Σ 52Σ 57Σ 58 58Σ ν lΟΣ 36Σ

Δόλος (Dolus malus) Δοσολ'Υ)ψία (Commercium) Δoυλεία, �oυλoπρέπεια (SeΙΎίtus)

IV Πρλ 66Σ Κ21 Δύναμαι (Queo) ΙV 1 7Σ Δύναμ'Υ), �υνατός (Potentia, Possi

bilis, Potens) Ι 1 1Α Ι 1 Σ 33Σ1 Παρ 11 3Σ Ι 7Σ 49Σ Ι Ι Ι Π ρλ 6 RA ΙV Π ρλ 08 ΑΞ 1 Σ 3 3Α

53!

4Α 5 5Α 6 6Α 7 Α 8Α 13Α 1 3Π 54 54Α 55 55Α 55Σ 56Σ ΟΣ25 ΟΣ26 15Α 18Α 20Α 29 29Α 30Α 32Α 33Α 37 37Σ 45Σ 47Σ ΟΣ38Επ ΓΟΣΕπ IV 04 '11 12 12Α 70Σ Κ2 Κ 13 Κ25 Κ30 Κ32 ν Π ρλ Αξ2 6 6Σ 7 20Σ 23Σ 42Σ

Δυστυχία (Infelicitas) 1 1 1 32Σ Δυσχέρεια (Incommodum) Έγκειται (Consisto) Eγρ�γoρσ'Y) (Vigίlantia) E�ραιώνω, σύγκειμαι (Consto) Εικόνα (Imago) Ι Ι 1 7Σ 18Σ 40ΣΙ

48Σ 49Σ Ι Ι Ι 2Σ 16Α 18Α 18Σ2 21Α 27Α 35Α 35Σ ΟΣ4Επ IV 9Σ 9Π 12Α 62Σ ν 1 1

Είναι (Esse) Αντικειμενικό είναι (Esse

objectivum) Ι Ι 8Π Ενεργό είναι (Esse actuale)

ΙΙ 1 1 1 1Α Μορφικό είναι (Esse formale)

Ι 1 5 5Α 6Π 7Σ 'Ι 5 Είναι στον εαυτό του (esse ίn

se) Ι 03 Αξ1 8Σ 29Σ Eκ�ικψικότψα, εκ�ίΚ'Y)σ'Y) (Υίn

dicta) Ι I I 2Σ IιΟΣ ΟΣ37 ΟΣ38Επ IV 37Σ2 45Π Ι ](13

Έκτασ'Υ) (Extensio) Ι 1 4Π2 15Σ 1 1 2 7Σ 13 21Σ Τ Ι Ι 2Σ ΟΣ1Επ

Ελευθερία (Libertas) Ι 07 17Σ 32Π 1 32Π 2 33Σ2 Παρ 1 1 35Σ 48 49Σ Ι Ι Ι 2Σ 27Π3 47Σ 49Α 51Σ ΟΣ6Επ ΟΣ26Επ

Η Θ Ι Κ Η

ΟΣ27 IV 54Σ Κ19 Κ20 V Πρλ 5Α lΟΣ 36Σ 41Σ 42Σ

ΈλλεΙψΎ) (Defectum) Έλλογος (Rationalis) Eλπί�α (Spes) ΠΙ 18Σ2 42Α 50

50Σ 52Σ 56 ΟΣ12 ΟΣ13Επ ΟΣ15Επ ΟΣ16 ΟΣ17 IV 47 47Σ 54Σ V 41Σ

Έμβιος (Animatus) 1 1 13Σ Eμμεν�ς, Εμμένεια (Immanens,

Immanentia) Ι 18 18Α Εμμένω, εμμo� (Persevero, Per

severantia) Ι 24Π Ι Ι 45Σ Ι Ι Ι 6 6Α 7 7 Α 8 9 9Α 37 Α 57 Α ΟΣ6Επ IV Πρλ 3 5 5Α 6Α 18Α 20Α 25Α 26Α Κ32

Εμπεφία (ΕΧΡeήentίa) Ι Παρ 1 1 17Σ 49Σ Ι Ι Ι 2 Σ 32Σ ΟΣ27Επ IV 35Σ 39Σ Κ27 V Π ρλ 6Σ Θoλ� εμπεφία (ΕΧΡeήentίa

vaga) ΙΙ 40Σ2 V 10Σ Eμπo�ίζω (Impedio) Εμφοροuμαι (Suffundor) Έμφυτος (Innatus) Ι Παρ Ι Ι Ι ΟΣ

1 Επ Έμψυχος (Animalis) 1 1 1 57Σ IV

Πρλ V Πρλ

Εν ενεργεία (Actu) Ι 8Σ2 1 7Σ 30 30Α 31 31Σ 33Σ2 11 9 9Α 1 1 1 3 13Α 17 17Α 19Α 47Α ΠΙ 2Σ 28Α !17Σ IV 21 V 21Α

Εν �υνάμει (Potentia) Ι 31Σ 33Σ2 Ενάργεια (Evidentia) Ενατενίζω, ενατένισΎ) (Contem-

plo, Contemplatio) ΙΙ 17 17 Α 17ΠΑ 1 7Σ 26Α 29Σ ν 18Α

532

Έν�εια (Indigentia) IV Κ29 Eν�εXOμενLΚότψα (Contingen

tia) ΙΙ 31 Π Eν�εxόμενoς, εν�εxoμένως (Con

tingens, Contingenter) Ι 29 29Α 33ΣΙ Ι Ι 3Σ 44 44Α 44Π 1 44ΠΑ IV 03 1 1 13 13Α 17 V 5 5Α

Eν�oγε�ς, εν�oγενώς (Intήnsecus, Ιntήnsece) ΙΙ 04

Eν�υναμώνω (Cοποbοrο) Ενέργεια, ενεργώ (Actio, ago) Ι

07 17 17Α Παρ ΙΙ 03Επ 07 3Σ 13Σ 17Α 35Σ 49Σ Ι Ι Ι Πρλ 02 03 Αιτ 1 1 1Α 1 Π 2Σ 3Α 29Σ 30 30Α 55Σ 55ΠΑ 57Σ 58 58Α 59 59Α 59Σ ΟΣ1 ΟΣ1Επ ΓΟΣΕπ IV Π ρλ 6 7 Α 18Σ 23 23Α 24 24Α fιc7Σ 59 59Α 59Σ Κ2 Κ3 Kfιc V Αξ1 4Σ lΟΣ 18Α 36Α 40 40Α 40Π

EνέΡYΎJμα (Actus) Ι Ι Ι ΟΣ3Επ ΟΣ27Επ ΟΣ48Επ

Ενεργός (Actualis) ΙΙ 7Π 1 1 ΙΙΑ Π Ι ΓΟΣ V 21Α 23Α 23Σ 29Σ

EνεΡYΎJτικότψα (Actualitas) Ι 17Σ

Ενέχω (Involvo) Ενικός, ενικώς (Singulaήs, Sin

gulariter) Ι 28 28Α 28Σ Ι Ι 07 1Α 8 8Π 9 9Π 11 1 3Λ3Α 31 31Α 36Α 37 37Α 40ΣΙ 40Σ2 45 45Α 45Σ 49Α 49ΠΑ 49Σ Π Ι Πρλ 6Α 52 52Α 55Σ ΟΣ4 IV Πρλ 03 04 Αξ 35Π 1 Κ26 V Πρλ 6Σ 24 36Σ 37Σ


ΕννόΊ)μOC (Conceptus) Ι 03 Αζ 5 2Α 8Σ2 11 03 1 Α 5Α 13Λ2Α 45Α 48Σ 49Α 49Σ IV Π ρλ 8Α 68 68Α ν Π ρλ 4 4Α 4Π 22Α 23Α

Έννοιoc (ΝοΙίο) Ι Πocρ 1 1 38Π 40Σ1 45Α 47 48Σ Ι Π 56Α IV Πρλ Δευτερεύουσoc έννοιoc (Νοιίο

secunda) 11 40Σ1 Διocκριτ� έννοιoc (Νοιίο dis

tincta) ΙΙ 40Σ1 Kocθoλικ� έννοιoc (Νοιίο uni

versalis) Π 40Σ'! 11 40Σ2 48Σ

Κocκά θεμελιωμέΥΥ) έννοιoc (Νοιίο male fundata) 1 1 40Σ1

Koι� έννοιoc (Νοιίο communis) Ι 8Σ2 Π 40Σ1 !!ΟΣ2 45Α 46Α 47Σ

Σocφ�ς έννοιoc (Νοιίο clara) 1 1 40Σ1

EνόρocσΊj (Intuitus) Π 40Σ2 IV Π ρλ ΚΙ! ν Π ρλ 36Σ

Eντoλ� (Praeceptum) ΙV 1 8Σ Έντονος (Intensus) Ενυπάρχω (Insum) ΈνωσΊj, ένoc (υnίο, unum) Ι Ι 7Σ

20 ΙΙ 7Σ 130 1 3Σ 1 3Λ4Α 21 21 Α 21Σ ν Π ρλ

ΈζΊj (Habitus) ΠΙ ΟΣ18Επ Eζ�yησΊj, επεζ�yησΊj, εζΊjyώ

(Explicatio, Explico) Ι 06 08 1 4Α Πocρ 11 5 7Σ 1 ΟΣ 1 Ι Π 43Α Ι Ι Ι 2Α IV 4Α

533

Εζουσίoc (Potestas) Ι 17Σ 35Α 1 1 3Α 3Σ 49Σ 1 1 1 2Σ IV Π ρλ 08 37Σ2 51Σ Κ32 ν Πρλ 3Π 4Σ 10Α ωΣ 29Α 39Α

Εζουσιάζω (ΡοΙίοτ)

Έζοχος (Praestabilis) EζυΠΊJρετώ (Inserνio) Eζωyε�ς (Extrinsecus) Ι 1 7Π 1

1 1 04επ IV 37Σ2 Έπocθλο, βρocβείο (Praemium) 1 1

49Σ ν 42 Έπocινος, επocινώ (Laus, laudo) Ι

Πocρ 1 1 1 29Σ 53Π ΟΣΕπ IV 37Σ1 52Σ

Επocρμένος, έΠOCρσΊj (Superbus, Superbia) ΠΙ 26Σ 29Σ ΟΣ28 ΟΣ28Επ ΟΣ29Επ IV 49 54 55 56 56Α 56Π 56Σ 57 57Α 57Σ 71Σ 73Σ Κ21 Κ22 ν 4Σ

EπocύζΊjσΊj (Incrementum) Eπocxθ�ς (Molestus) 1 1 1 30Σ 55Σ

IV 44Σ 73Σ Κ13 EΠΊJρεάζω, εΠΊJρεocσμός (Afficio,

Affectio) Ι 05 1 4 4Α 5Α 6Π 25Π 28Α 30Α 1 1 ωΑ 13Α 1 1 1 0 3 Αιτ1 1Α 12Α 14 1 4Α 15Α 16Α 17 1 7Σ 18 18Α 18Σ1 19Α 21 21Α 22 22Α 23 23Α 23Σ 24 25 25Α 26 27 27Α 27Π 1 30 30Α 30Σ 32Σ 33Α 34 34Α 35 35Α 35Σ 37 Α 38Α 40Α 40Σ 40Π1 40Π 1Α 43Α 44Σ 45 45Α 46 47 51 51Α 51Σ 52Σ 53Α 55Σ 56Α ΟΣ1 ν 1 1Α 4 4Α

E�ρειoc συνOCισθΊjμOCΤΙΚ� (Affec-

Η Θ Τ Κ Η

tus) Ι 8Σ2 1 1 Αξ3 1 1 1 Πρλ 03 2Σ 1 4 14Α 15Α Ι5Π 1 5ΠΑ 16 16Α 17 1 7Σ 18 18Α 18ΣΙ 18Σ2 27 27 Α 27Π 1 34 3/ιΑ 37 37Α 50Σ 51Σ 56 56Α 56Σ 57 57Α 57Σ 58 59 59Α 59Σ ΟΣ ΟΣ3Επ ΟΣ4Επ ΟΣ5Επ ΟΣ15Επ ΟΣ18Επ ΟΣ20Επ ΓΟΣ IV 6 7 7Α 7Π 8 8Α 9 9Α 9Σ 9Π 11 1 1Α 12 12Α 12Π 12ΠΑ 13 13Α 14 1 4Α 15 1 5Α 16Α 1 7Σ 18Α 1 8Σ 1 9Α 33 33Α 34 34Α 35Α 37Σι 37Σ2 4 1 Α 43Α 44Α 4!IΣ 45Π 1 46Α 47 47Α 47Σ 48 50Σ 54Σ 57Σ 58Σ 59 59Α 59Σ 60Α 63Α 66Α 66Σ V 2 2Α 3 3Α 3Π 4 Π 4Σ 5 5Α 6Α 6Σ 7 7Α 8 8Α 9 9Α 10 1ΟΑ 1ΟΣ Ι ΙΑ 15 15Α 1 7 1 7Α 1 7 Π 20 20Α 20Σ

ΕΠLSεχΤLχός (Capax)

ΕΠLείχεLα (Clementia) 1 1 1 59Σ ΟΣ38Επ

ΕΠLζψώ (Quaero)

ΕΠLθuμία, εΠLθuμώ (Cupiditas,

Cupio) Ι 31 31Α Παρ Π Αξ3 1ι8Σ ΠΙ 9Σ 1 1Σ 15 15Α 27Σ 31 32Α 32Σ :i5A 3Ό .17 37Α 39Σ 56 56Α 56Σ 57Σ 57Α 58 58Α 59 59Α 59Σ ΟΣ1 ΟΣ4Επ ΟΣ6Επ ΟΣ31 έως ΟΣ48Επ ΓΟΣ IV 1 5 15Α 1 6 16Α 1 7 1 8 1 8Α 21 21Α 37Α 44

Επαουρώ (Juvo)

Επψέρους (ParticulaI1s) 25Π 11 31 Π 48Σ

534

ΕΠLνοώ, SLανοούμαL (Excogito)

Επφρεπής (Proclivis)

ΕΠLσηJμΊj (Scientia)

EνOρατLχ� εΠLστ�μΊj (Scien

tia intuitiva) Π 40Σ2 ΕΠLταΥή (ΡrόscήΡtum) IV Κ1 3

Κ25 V lΟΣ 41Α ΕΠLτάσσω (Ρrόscήbο) IV 18Σ ΕΠLτελώ (Fungor)

ΕΠLφέρω (Infero)

ΕΠLχείΡΊjμα (Argumentum) Ι 15Σ ΕΠL XεφΊjμαΤOλOγώ (Argumen-

tor)

ΈπομαL (Sequor)

Έργο (Opus) βλ. Π ράττω Έσχατος (Ultimus)

ΕuαρέσχεLα (Beneplacitum) Ι

33Σ2 Παρ EυγνωμoσύVΊj (Gratitudo) ΙΠ 41Σ

ΟΣ34 ΟΣ35 IV 70Α 70Σ 71Α Κ18

ΕuSαψονία, εuSαίμων (Beatitu

do, Beatus) 11 Π ρλ 1ι9Σ IV 21 21Α 54Σ Κ4 ν Πρλ 31 Σ 33Σ 36Σ 42 42Α

Ευεργεσία, ευεργετώ (Benefi

cium, Benefacio) 1 1 1 22Σ 27Σ 39 41Σ 42 42Α 51Σ ιν 37Σ1 51Α 57Σ 70 70Α 70Σ 7 1Α Κ 18

ΕύνOLα (Favor) πι 22Σ ΟΣ19 IV 51 51Α

ΕuλάβεLα (Reverentia) IV 54Σ ΕuπείθεLα (Obedientia) IV 37Σ2 Ευρωστία (Valetudo) Ι Παρ IV

60Σ


Ευσέβεια, ευσεβ�ς (Pietas, Pius)

Ι Παρ ΙΙ !19Σ IV 18Σ 37Σ1 51Σ 73Σ Κ15 Κ16 Κ22 Κ25 ν 4Σ 41 4 ΙΣ

Ευστροφία (Industήa) Ι Ι Ι 52Σ Ευτυχία, ευτυx�ς (Felicitas, Fe

ΙίΧ) Π 49Σ IV 18Σ Κ4 39Σ ΕυφροσuVfJ, ευφραίνομαι (Gau

dium, Gaudeo) Ι Ι Ι 18Σ2 24Σ 32 32Α 57Σ ΟΣω IV 47Σ ν 1 0Σ 35Α 42Α 42Σ

Ευχαριστία (Gratia)

Ευχέρεια (Commodum) Ι Παρ Ευψυχία (Animositas) Ι Ι Ι 59Σ

ΟΣ48επ IV 69Π 69Σ 73Σ V 1ΟΣ 41 4 1Α

Έχθρα (Inimicitia)

Z�λoς (Studium)

Ζ'Υ)λοτυπία (Zelotypia) π Ι 35Σ ΟΣ48Επ V 20 20Α

Zω�, βίος, ζω (Vita, νίνο) Π 49Σ πι Π ρλ 31Σ 57Σ IV 21 21Α 21ι 35Σ 37Σ 37Σ1 37Σ2 39Σ 1ι0 45Σ 46 46Α 46Σ 53Σ 58Σ 66Σ 67 67 Α 69Σ 73Α 7::JΣ Παρ Κ5 Κ8 Κ9 Κ29 V Πρλ 1 0Σ 39Σ 41Α 41Σ 42Σ

ΗΜς (Suaνus)

Ηρεμώ (Quiesco) ΙΙ 13Αξ1 Θάλλω (Vigeo) νΙ 1 Θάρρος (Animi praesentia)

Θαυμασμός (ΑdmίΙΉtίο)

Θέλω, βουλομαι (Volo)

Θεός (Deus)

Θέτω (Ροnο)

Θεωρώ (Considero)

535

Θυμάμαι (Recordor) Ι Ι 18 18Α ΠΙ 2Σ 47Σ ΟΣ42Επ V 23Σ

Iατρικ� (Medicina) V Πρλ Ιόέα (Idea) Ι Αξ6 8 ΙΙ 03 04 4

4Α 5 5Α 7 7 Π 7Σ 8 8Π 8Σ 9 9Α 9Π Ι 1 1 1Α 1 1 Π 12 12Α 13 ΒΑ 13Σ 1 5 1 5Α 16 l6Α ωΠ2 1 7Α 1 7Σ 18Σ 19 19Α 20 20Α 21 2 1Σ 22 22Α 23 23Α 24Α 25 25Α 26Α 27 27 Α 28 29 29Α 29Π 30Α 32 33Α 34 36 36Α 38Α 39 39Α 40 40Α lιοΣ2 1ι2Α

43 43Α 43Σ 45 45Α 46 47Α 48Σ 49 49Α 49Σ Ι Ι Ι 1 1 Α 10 1ΟΑ Ι 1 30 30Σ 5 1 Σ 53Α 55Σ 58Α ΟΣ13 - 18 ΓΟΣ ΓΟΣΕπ ιν Πρλ 1 7Α 7Π 8Α 9Α 64Α 64Π 68Α ν 1 1Α 2Α 3 3Α 4Π 4Σ lΟΑ 22 28Α 29Σ Ιόέα του εαυτου Ι Ι Ι 30 51Σ

53Π ΑκρωΤ'Υ)ριασμέVfJ ιόέα (Idea

mutilata) Π 29Π 35 Ι Π 1 Α V 18Α

Aλ'Y)θ�ς ιόέα (Idea vera) Ι 8Σ2 30Α Ι Ι 04 32 34 34Α 36Α 1ι3 43Α 43Σ Ι Ι Ι 58Α IV 1Α

Απόλυτ'Υ) ιόέα (Idea absolu

ta) ΙΙ 34 Ιόέα του Θεου (Idea Dei) Ι Ι 4

!lA 7Π 43Σ Άπειρ'Υ) ιόέα (Idea infinita) 8

8Π Ιόέα ιόέας (Idea idei) 21Σ

22Α 29 29Α 29Π 43Α 43Σ Αταίριαστ'Υ) ιόέα (Idea inad-

Η Θ Ι Κ Η

aequata) 11 35 35Α 36 36Α Ι Ι Ι Ι 1 Α 3 3Α ΓΟΣΕπ IV 1Α 23 64Α V 4Σ 20Σ

Διακριτή ιSέα (Idea distincta) Ι 8Σ2 11 28 28Α 36 43Σ 1 1 1 58Α V 3 3Α 1ΟΑ 28Α

Ταφιαστή ιSέα (Idea adaequata) 11 04 34 34Α 40 40Α 42Α 43Α 46 Π Ι 1 ΙΑ 1 Π 3 3Α 9Α 58Α 64Π 68Α IV 27Α 62Α 64Α 64Π ν ΙιΣ 17 Α 18Α 25Α 28Α

Σαφής ιSέα (Idea clara) Ι 8Σ2 Ι Ι 28 28Α 36 43Σ 1 1 1 58Α V 3 3Α lΟΑ 28Α

ΣυγκεχυμέVf) ιSέα (Idea confusa) 11 28 29Π 35 35Α 36 36Α 1 1 1 1Α 58Α ΓΟΣ ΓΟΣΕπ V 18Α

Τέλεια ιSέα (Idea petfecta) Ι Ι

3 4 34Α 46 ΙSεατό (Ideatum) ι 30Α 11 5 6Π

32Α 43Σ 'ISιov (Proprium) 11 39 39Σ 1 1 1

55ΑΠ V lΟΣ ISιocruyxpιxcrLΙX, ιSιοφυέα (Inge

nium) Ι Παρ Π Ι Πρλ 32Σ IV 37ΣΙ 66Σ 70Α 70Σ Κ9 V 4 1

ΙSιότψα (PIOprietas) Ι Ι 04 39Α 40Σ2 49Σ Ι Ι Ι 32Σ ΟΣ6Επ ΟΣ22Επ ΟΣ28Επ IV 62Α 73Σ

Ιερός (Sacer) ΠΙ 27Επ ΙκανοποΙηση (Acquiescentia) Ι Ι Ι

Ο Σ 6Επ IV Κ4 Κ32 V 4Σ ΙΟΣ 27 27 Α 32Α 38Α 38Σ 42Σ

Ι κανοποΙ ηση (Acquiescentia, Acquiescentia ίη se ipso) Ι Ι Ι

30Σ 5 1 Σ 55Σ ΟΣ25 26Επ 28Επ IV 52 52Α 52Σ 58Σ

Ικανός (Aptus) 11 13Σ 1 4 14Α 1 1 1 2Σ V 26 26Α 39 39Α 39Σ

lκανότψα (Facultas) ΙΙ 48Α 48Σ 49Α 49Σ IV Κ 1 7

Ιλαρότητα (Hilat-itas) ι ι ι 1 1Σ ΟΣ3Επ IV 42 42Α 44Σ

Ίσος και όμοιος (Par) IV 42Α lσότψα (aequitas) Ι 12Α ΠΙ 28Α

55Σ 55Α ΟΣ28 ΟΣ37 ΟΣ40 ΟΣ41 IV Πρλ Κ15 Κ24

Ισχνότητα (fenuitas) Ισχυρός (Fortis) IV Αξ 1Σ 7 7 Π 9

9Α lσχuς (Vis) Ι lΟΣ Ι Ι 40Σ1 45Σ Ι Ι Ι

Π ρλ ΓΟΣ ΓΟΣΕπ IV Π ρλ 3 5 6 6Α 7Α 15Α Ι 8Α 26Α 35Σ 43Α 60Α 72Σ Κ2 Κ17 V Π ρλ 1 0Σ 20Σ

Καθεστώς, κατάσταση (Status) ι Παρ IV 37Σ2 60Α

Καθήκον, λειτουργΙα (Officium) ιν 60Α Κ27 Κ32 V Πρλ

Καθολικός (Universalis) Ι Ι 48Σ 49Σ Ι Ι Ι Πρλ 46 55Σ IV Π ρλ 62 ν 36Σ

ΚαθορΙζω, καθορισμός (Determiηο, Determinatio) Ι 07 Αξ3 15Σ 2 Ι Α 25Π 26 26Α 27 28 28Α 29 29Α 32Α 33Α 33ΣΙ 36Α ΙΙ ΟΙ 5Επ 07 lΟΑ 13Λ3 13Λ3Α 13Λ3ΑΠ 1 7Α 25Α 29Σ 30Α 31Α 40ΣΙ !ι8 48Α

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο Κ Α Ι Ε Υ Ρ Ε Τ Ι-Ι Ρ Ι Ο

Ι Ι Ι 2 2Α 2Σ 6Α 7 Α 8Α 9Σ 30Α 47Σ 47Σ 52Α 52Σ 56Α 56Σ ΟΣ4Επ ΓΟΣ IV Π ρλ 04 23 23Α 37ΣΙ 53Α 59 59Α Κ25 V Π ρλ 4Σ 5Α 1ΟΣ 40Σ

Κακία (Vitium) Π 17Σ ΠΙ Πρλ ΟΣ29Επ IV Κ13 Κ25 V 6Σ 10Σ 20Σ

Κακό (Malum) Ι Παρ Π Ι 24Σ 39 39Α 39Σ 40Σ 40Π2 40(ΑΠ2)Σ 51Σ ΟΣ18 ΟΣ23 ΟΣ24 IV Πρλ 02 8 8Α 15 15Α 1 6 16Α '17 17Σ 19 19Α 27 27Α 29 29Α 30 30Α 31Α 31 Π 35Α 37Σ2 39 40Α 41 42 42Α 43 57Σ 58Σ 58Α 62Σ 63Σ 63Π 63(Π)Α 64 64Α 64 Π 65 65Α 65 Π 66 66Α 66Π 68 68Α Κ3 Κ5 Κ6 Κ8 Κ31 V 9Α 38 38Α 39Α

ΚαΚΟΠLστία (Perfidia) IV 72Σ ΚαΚΟΠΟLώ (Malefacio) ΟΣ20 ΚαλοσuVYj (Benevolentia) Ι Ι Ι

27(Π3Α)Σ ΟΣ35 Κανόνας (Regula) IV 18Σ ΚαρπώνομαL (Fruor) Καταθλίβω (Afflicto) ΚαταξίωσΊ) (Meritum) Ι Παρ IV

37Σ2 ΚατιΧπλ'ηξΊ) (Stupor) Ι Παρ

ΟΣ42Επ Καταπραυνω (Mitigo) ΚαταπτόψΊ) (Constematio) Ι Ι Ι

J9Σ S2Σ ΟΣ42 ΚαταΡLέμαL (Detesto) Κατασκεu� (Fabrica) Ι Παρ Ι Ι Ι

2Σ

537

ΚατιΧστασΊ) (Constitutio) Ι Ι 16Π2 17Σ 30Α Ι Ι Ι 17Σ 59Σ ΟΣ1Επ ΓΟΣΕπ IV 1Σ

Καταστέλλω (Coerceo) Ι Ι Ι 1 1 13 13Α 13Π 19Α 20Α 39Σ 47Σ 55(Π)Α V Πρλ 7Α lΟΣ 42 42Α

Καταστρέφω (Destruo) ΙΙ 3Σ ΠΙ

4 4Α 5 5Α 6Α 8Α 1ΟΑ 13Σ 19 20 20Α 21Α 27(Π3)Α 28 28Α 39Α 47 48 IV Πρλ Αξ Κ26 V 2 2Α 4Σ 20Σ 23

Κατατρuχω (Conf1icto) Ι ΙΙ 2Σ 41 Π 50Σ IV 7Α 15 1 5Α 33 34 46Α V 10 10Α 20Σ 39Α

ΚαταφαίνομαL (Pateo) ΚαταφρόVYjσΊ), καταφρονώ (Con

temptus, contempto) Ι Ι Ι 49Σ 51 Σ 52Σ ΟΣ4Επ 28Επ IV 45Π 1 50Σ

ΚατιΧΧΡψΊ) (Abusus ) Κατέχω (ΡοΙίΟΓ, Possideo) ΚατΊ)γόρψα (AtlJi.butum) Ι 04

06 06Επ 2 /f 4Α 5 5Α 6Α 8Α 9 1 0 1ΟΑ 1ΟΣ 1 t 12 12Α 1/ίΑ 14Π2 16Α 1 7Σ 19 19Α 20Α 20Π 2 21 21 Α 22 23 23Α 25Π 28Α 29Σ 30 30Α 31Α 32Α Παρ ΙΙ 1 1 Α 1Σ 2 5 5Α 6 6Α 6Π 7Σ 8 8Π lΟΠ 1 1Α 13Λ2Α 20Α 21 Σ 40Σ1 40Σ2 45Α Ι Ι Ι

2Α 2Σ ΟΣ1 Επ IV 4Α 29Α Κ4 Καχεξία (Imbecillitas) Κενό (Vacuum) Ι 15Σ Κίν8uνος (Peli.culum) ΚίVYjσΊ), ΚLνοuμαL (Motus, Μο

veo) ΙΙ 13 !ί9Σ IV 42Α V Π ρλ

Η Θ Ι Κ Η

KCVYJcrΎJ XIΧL στά.σΎJ (Motus et Quies) Ι 32Π2 1 1 13 Π Ι 2 2Α 2Σ IV 39 39Α 39Σ

KλΙσΎJ (Propensio) Ι Ι Ι ΟΣ8 ΚΟLν6ς (Communis) Ι Αξ5 2 3 3Α

6Α 1 1Α 12Α Παρ Ι Ι 1 3Σ 1 8Σ 30Α 31Α 37 38 38Α 38Π 39 39Α 39Π 40Σ1 40Σ2 46Α 47Σ 49Σ Ι ΙΙ Π ρλ 52 52Α 55Σ IV 18Σ 29 29Α 30 30Α 35Σ 36 36Σ 37Σ2 45Σ 5ΙΙΣ 71Σ 72Σ 73Α Κ14 ν 4Α 7Α lΟΣ 12Α 20Α 20Σ 34Σ 41Σ

ΚΟLνωνΙα, συμβΙωσΎJ (Societas) 11 49Σ IV 35Σ 37Σ2 40 ν 19Σ

Κ6λακας, κολακεΙα (Adulator, Adulatio) IV 57 57Α Κ2 1

ΚουκκΙόα (Punctum) ΛαγνεΙα (Libido) Ι Ι Ι 56Σ 57Σ

ΟΣ48 ΟΣ48Επ IV 17Σ 4ΙΙΣ 7 1Σ Κ 1 4 ν 4 1Σ 42 42Α

Λαμβά.νω υπ6ψΎJ (Habeo ratio-nem)

Λ �μμα (Lemma) ΛογΙζομαL, λ6γος (Ratiocinor,

Ratio) Ι Παρ 11 40Σ2 41ι 44Π 2 44Α IV Πρλ 1 7Σ 20 35 35Α 37Σ1 37Σ:2 51 51Α b2 52Α 53 53Α 54 54Σ 56Α 58 58Σ 59 59Α 59Σ 61 61Α 62 62Α 62Σ 63 63Α 63Σ 63 Π 63Α 63Σ 64Α 65Α 65Π 66 66Α 66Π 66Σ 67Α 68Α 70Α 72Σ 73 73Α Κ3 Κ!ι Κ5 Κ8 Κ9 Κ20 Κ25 Κ27 Κ31 ν Πρλ 3Α 4Π 4Σ 7 ΊΑ J OΣ 20Α 41 Α

AOYLKyJ (Logica) ν Πρλ ΛογLσμ6ς (Ratiocinium)

AOLDOpCa (Jul'gium) ΛΟLDορώ (Objurgo) ΛύΠΎj (Tristitia) Π Ι 1 1 Σ 13Σ 15

15Α 15Π 1 5(Π)Α 15Σ 16 16Α 1 7 17Α 1 8 1 8Α 18Σ2 19 19Α 21 21Α 22 22Α 22Σ 23 23Α 23Σ 24 24Σ 25 25Α 26 27Σ 27Π 1 27Π2 27 Π2Α 28 28Α 29Σ 30 30Α 30Σ 36Π 36Α 36Σ 37 37 Α 38Α 39Α 39Σ 40Α 43Α 44Α 44Σ 45Α 46 1ι7Α 47Σ 48 48Α 49Α 50Σ 51 Σ 55 55Π 55Σ 55(Π )Α 56 56Α 57 Α 59Α 59Σ ΟΣ3 ΟΣ7 ΟΣ9 ΟΣ13 ΟΣ1 5 ΟΣ17 ΟΣΙ8 ΟΣ26 ΟΣ27 ΟΣ29 ΟΣ31 ΟΣ48Επ ΓΟΣΕπ IV 8 8Α 18 1 8Α 29Α 30Α 34Α 34Σ 47Α 47Σ 58Σ 59Α 60 60Α Κ23 Κ24 Κ3 Ι IV 6Σ 1 7 1 7Α 17Π 18Σ

Μά.ταως (Vanus), ματαL6τψα (Vanitas) ΠΙ Π ρλ IV 37Σι 58Σ ν 10 Σ

ΜαταLΟDοξΙα (Vana Gloria) IV 58Σ

ΜεθοκοπΙα (Ebrietas), μεθυσμένος (Ebrius) Ι Ι Ι 2Σ 56Σ 57Σ ΟΣ46

Μελαγχολία (Melancholia), μελαγχολLκ6ς (Melancholicus) 1 1 1 1 ΙΣ ΟΣ3Επ IV Πρλ 42 42Α 45Σ

MελέΤΎJ (Meditatio) ν 1 0Σ


Μένω (Maneo) ΜεροληΨία (Partialitas) Ι Ι 49Σ Μεταβάλλω (Muto), μεταβολή

(Mutatio) Ι 20Π2 33Σ2 ΙΙ 13 13Λ4 13Λ4Α 13Λ6 1 3Λ7Σ Ι Ι Ι Π ρλ Αίτ2 l 1Σ IV 4 4Α 20Σ 39Σ V 39Σ

ΜετάβασΊ] (fransitio), μεταβαίνω (franseo) Ι Ι Ι 1 1Σ ΟΣ2 ΟΣ3 ΟΣ3Επ IV Κ31 V 1 7Α μεταSίSω (Communico)

ΜετάνOLα (Pcenitentia), Ι Ι Ι Π ρλ 30Σ 51Σ 59Σ ΟΣ26Επ IV 50Σ 54 54Σ 58Σ

Μετέχω (Participo) IV 45Σ Κ31 Μετριάζω (Modero) ΠΙ Π ρλ 2Σ

56Σ IV Πρλ Κ29 V Πρλ Μετριοπάθεια (Modestia) Ι Ι Ι 59Σ

OΣ[�3 ΟΣ48Επ Μιαίνω (Inquino) λΗσος (Odium), μισώ (odio ha

bere) 11 49Σ Π Ι Π ρλ 13Σ 15Π 15Α 1 5Σ 16 1 6Α 17 1 7Α 20 20Α 22 22Α 22Σ 23 23Α 23Σ 24 24Σ 26 26Σ 27 Α 27Π 1 27Σ 29Α 30Σ 31 3 1Π 31 Σ 32Σ 35 35Α 35Σ 37Α 38 38Α 39 39Α 40 40Α 40Σ 40Π 1 /IΟΠ2 40Α 40Σ 41Σ 4 1 Π fι 1Σ fι3 43Α 4fι 44Α 44Σ 45 45Α 46 47 48 48Α 49 49Α 49Σ 50Σ 51Σ 55Σ 55Α 56 56Α 56Σ ΟΣ7 ΟΣ20 ΟΣ22επ ΟΣ23 ΟΣ28Επ ΟΣ36 ΟΣ37 IV 34Α 34Σ fι5 45Α 45Σ 45Π 1 45Π2 46 fι6A 46Σ 50Σ 5 1 Σ

539

57Σ 59Σ 63Σ 73Σ κω Κ19 V 2 2Α 4Σ 10Σ 18

ΜνήμΊ], ανάμνΊJσΊ] (Μemοήa) 1 1 18Σ 1 1 1 2Σ ΟΣ32 IV 10 13Α V ΙΟΣ 34Σ 39Σ

Μοίρα (Fatum) Ι Παρ ΠΙ 59Σ Μορφή (Forma) Ι 8Σ2 ΙΟ ΙΟΣ Ι Ι

13Λ4 13Λ5 1 3Λ6 13Σ 21 33Α 35Α 1 1 1 Πρλ ΓΟΣΕπ IV Πρλ 20Σ 39Α Κ19 1<20 1<27

Μορφικά (Formaliter) Ι 6Π 7Π Μορφωμένος (Doctus) Μuθοπλασία (Figmentum) ΝεuσΊ] (Nutus) ΙΙ 49Σ Ι Ι Ι 2Σ ΝΊ]φαλιότψα (Sοbήetas) Ι Ι Ι 56Σ

59Σ ΟΣ48Επ Νοερός (Intellectualis) V 32Π 33

35Α 36 36Π 37 37 Α NόΊJσΊ] (lntellectio) Ι 31Σ ΙΙ 49Σ Νομίζω (Puto) Νόμος (Lex) ι 1 5Σ 17 17Α Παρ

Ι Ι Ι Π ρλ 2Σ IV 08 37Σ1 37Σ2 50Σ 57Σ 1<6 Κ2!ι V 41Σ

Ν όσος (Morbus) Νοuς (Intellectus) Ι 15Σ 1 7Σ 30

30Α 31 31 Α Παρ 1 1 40Α 48Σ 49Π 49Α 49Σ IV 18Σ V Π ρλ 1 0 1ΟΑ 40Π 40Σ

Νοώ, εννοώ, κατανοώ (Intelligo) Ι ΟΙ 03 04 05 06 08 17Σ 30 30Α 3 1 31Α 31 Σ 32 32Π2 Παρ Ι Ι Ι3Σ 18Σ 40Σ2 43Σ 48Σ 49Σ 1 1 1 58Α 59Α 59Σ ΟΣ1 Επ IV 15Α 18Σ 26 26Α 27 27Α 52Α 1<32 V 4Σ 6 1 5 15Α 23Σ 24 25 25Α 26 26Α 27

Η Θ Ι Κ Η

27Α 29 31Σ 32 38 38Σ 40Σ 42Α

Οικτίρω (F1eo) Ολιγοψυχία (Pusillanimitas), λι

γόψυχος (Pusillanimis) ΗΙ 51Σ ΟΣ41

Ομόνοια (Concordia) IV 37Σ2 40 Iι0Α Κ 15 Κ16 Κ21

Ομορφιά (Pulch .. itudo) Ι Παρ Ον (Ens) Ι 06 1 ΟΣ 11Α l 1 Σ 1 5Σ

33Σ2 Παρ ΤΙ 40Σι 43Σ 48Σ !19Σ IV Πρλ Ενικό ον (Ens singulare) Μεταφυσικό ον (Ens meta-

physicum) Ον λόγου (Ens rationis) Πραγματικό ον (Ens realis)

Ονειaίζω (Exprobro) Όνειaος (Probrum) IV 52Σ Οξυaέρκεια (Perspicacitas) Όρεξη (Appetitus), ορέγομαι

(Appeto) Ι Παρ Ι Ι Ι Πρλ 2Σ 9Σ 27 Α 27Σ 35Α 35Σ 37 Α 38Α 57Α S7Σ ΟΣ1 Επ ΟΣ32 ΟΣ/18Επ IV Πρλ 07 18Σ 70Α V 4Σ 1ΟΣ

ΟρΥή (u'a), οργίζομαι (ίι-ascο) Τ Ι 49Σ ΠΙ Π ρλ 40Σ ΟΣ36 IV 45Π Ι 46 7 1Σ 73Σ V 1ΟΣ

Ορθός (Rectus) Ι Ι Ι Π ρλ ΟΣ27Επ ιν Παρ V 1 ΟΣ

Ορίζω (Definio), ορισμός (DefiηίΙίο) Ι 08 8Σ2 19Α 1 6Α 33ΣΙ ΗΙ 4Α 56Σ 57Α ΟΣ'Ι Επ V Πρλ

Οριοθετώ (Telmino), όρος (Ter-

540

minus) Ι ΟΙ 02 03 04 05 06 8Α 15Σ 24Π IV Πρλ Υπερβατικός όρος (Terminus

transcendentalis) ΙΙ 40ΣΙ Ορρωaώ (RefOlmido) Ουσία (Essentia) Ι ΟΙ 04 06

06Επ 08Επ Αξ7 7 Α 8Σ2 15Σ 1 7Σ 19Α 19Α 19Σ 20 20Α 20Π 1 20Π2 24 24Π 25 25Α 25Σ 26Α ΙΙ ΟΙ 02 1ΟΑ ΙΟΠ 1ΟΠΑ 1ΟΣ Ι 1 Π 37 37Α 40Σ2 46 46Α 47 47 Α 47Σ 49Α Ι Ι Ι 4Α 7 7Α 56Α ΟΣ1 ΟΣΙΕπ ΟΣ6Επ ΓΟΣΕπ IV Πρλ 26Α V Αξ2 9Α 22 22Α 23Α 23Σ 25Α 29 29Α 29Σ 30Α 31Α 36 36Σ ΕνερΥή ουσία (Essentia ac

tualis) ΙΙ 7 IV 4Α Ενεργούσα ουσία (Essentia

actuosa) ΙΙ 3Α ΘεLκή ουσία (Essentia diνi

na) Ι 15Σ 1 9Α 29Σ 33Σ2 36Α ΙΙ 45 46 46Α Ιι7 47Σ 49Σ V 23Α 29Σ 30Α

Μορφική ουσία (Essentia formalis) Ι 17Σ Η 8 40Σ2

Ταιριαστή ουσία (essentia adaequata)

ΠάθΊjμα (Pathema) Ι Ι Ι ΓΟΣ Πάθος (Passio), πάσχω (PatiOl') Ι

1 5Σ ΙΙ 03Επ ΤΗ 02 Αίτ 2 ι Ι Π 2Σ 3Α 3Σ Ι ΙΣ 3 1 31Α 56Α 57Σ 58 ΟΣ38Επ ΟΣ48Επ ΓΟΣΕπ ΙΥ 2 2Α 4Π 5 SA 6 6Α 7 Π 32 32Α 33 34 39Σ 53Α 58Σ


59 59Α Κ2 ν Π ρλ 3 3Α 4Σ 6 6Α 9 9Α 17 1 7Α 20Σ 34 34Α 38 38Α 40 40Α 40Π 42Α

Παντοουναμεα (Omnipotentia) Ι 17Σ

Παραοέχομαι (Concedo) Παpαλ�PΎJμα (Delirium), παρα

ληρώ (Deliro) ΠΙ 2Σ 26Σ IV 44Σ Κ 1 9

Παραμένω (Remaneo) Παραμελώ, παραμερεζω (Negli-

go) Παράσιτος (Parasitus) IV 57 57Α Παρασκευάζω (Paro) Παρεσταμαι (Adsum) Παρόρμηση (Impetus) π ι

ΟΣΙΕπ IV 37ΣΙ Παρωνυμεα (Denominatio)

Ενοογενής παρωνυμεα (Denominatio intrinseca) Π 04

Εξωγενής παρωνυμεα (Denominatio extrinseca) 1 1 04 ΠΙ ΟΣ48Επ

Πειθαρχώ (Obtempero) ΙV 73 73Α Κ6

Π εποεΘηση (Persuasio) Πεπερασμένος (Finitus) Ι 02

8Α 8Σ1 1 1 Α 13Σ 15Σ 28 28Α 30 30Α 31 32Α Π 07 Ι Ι Ι 8 IV 4Α Πεπερασμένος στο γένος του

(Ιn suo genere finitus) r 02

Περιάγω (Circumago) Περιορεζω (Limito)

541

Περισπασμός (Distractio) Περεσταση (Cίrcumstantia) ΠΙ

36 36Π Πιστεύω (Credo) Πιστός (Fidus), πεστη (Fides) IV

18Σ 37Σ2 72 Κ16 Πλάθω με το μυαλό, προσποιού

μαι (Fingo) Ι 8Σ2 1 5Σ Παρ Ι Ι 10Σ 49Σ

Πλάνη (Euor), πλανώμαι (Επο) 1 1 1 7Σ 33Α 47Σ 49Σ IV 1Σ

Πλoκ� αιτιών (Nexus causarum) IV 62Σ ν 6Α

Πλούτος (Diνitiae) Ι Ι Ι 56Σ ΟΣ47 IV Κ29 ν lΟΣ

Πνεύμα (Mens) Π 03 lΟΣ 13 13Π 13Σ 1 4 1 4Α 15 15Α 16Π 1 1 7 1 7Α 1 7Σ 18 18Α 18Σ 19 1 9Α 20 20Α 21 έως 30Α 34Α 35Α 36Α 38Α έως 40Σ1 44Σ 47 47Α 49Σ ΠΙ Π ρλ 1 1 Α 1 Π 2 2Α 2Σ 3 3Α 3Σ 9 9Α 9Σ 1 0 lΟΑ 1 1 13Π 1/ι 14Α 1 5Α 1 5Π 16 16Α 17Α 19Α 20Α 21Α 52Σ 53 53Α 54 54Α 55 55Α 57Σ 58Α 59 59Α 59Σ ΓΟΣΕπ IV 7 Α 7Π 8Α 9Α 18Σ 26 26Α 27 Α 28 28Α 36Σ 37 Α 38Α 39Σ 45Σ Κ2 Κ26 Κ27 Κ28 Κ30 ν Π ρλ 6 6Α 6Σ 9 9Α lΟΑ 1 1 έως 21Α 23 23Α 23Σ 25 25Α 26 26Α 27 27 Α 29 29Α 30 30Α 31 31Α 31Σ 32Α 33Σ 34 34Α 34Σ 36 36Α 36Π 37Α 38 38Α 39 39Α 39Σ 40Π 40Σ 41 41Α 41 Σ 42Α 42Σ

Η Θ Ι Κ Η

Πόθος (Desίdeήum), ποθώ (Desidero) ΠΙ 36Σ 39Σ 42Α ΟΣ32 ΟΣ32Επ

Ποικιλία, μετάπτωση (Vaήatio) Ι Ι Ι 59Σ V 20Σ 39Σ

Ποικίλος (Vaήus) Ποιότψα (Qualitas)

Απόκρuφη ποιότητα (Qualitas occulta) ΠΙ Ι 5Σ V Πρλ

Πολιτεία (Civitas), πολίτης (Civis) Il 49Σ IV 37Σ Ι 37Σ2 40 45Π2 73Α Κ15

Πολuσύνθετος (Valde compositus) ΙΙ 24Α

Πόνος (MiseIia) Ι Ι Ι 27Π2 27Π3 27Α

Πονοψuχία (Μίseήcοι-dίa), πονόψuχος (ΜίseήcOl-S) ΙΙ 1ι9Σ Τ Ι Ι 32Σ ΟΣ Ι 8Επ ΟΣ23Επ ΟΣ21ι IV 37Σ1 57Σ Κ 1 3

Πόρισμα (CοrοlΙaήum) Ποσότητα (Quantitas) Ι 1 5Σ V

Πρλ Ποταπότητα (Abjectio) ΠΙ ΟΣ

28 29 IV 55 56 56Σ 57Σ Ποταπός (Abjectus) Πράγμα (Res) Ι 02 07 OR 3 i1 5

6Α 6Π 8Σ2 9 24 2/1Π 25Π 25Α 25Σ 25 Π 26 26Α 27 28 28Σ 29 32Π2 33 33Α 33Σι 33Σ2 Ι Ι 02 07 Αξ5 1 2 5 6Π 7 8 8Π 8Σ 9 9Α 9(Π)Α 1ΟΣ 1 1 12 Ι7Σ Ι 8Σ 1ι0Α 40ΣΙ 40Σ2 47 49Σ ΙΙ Ι Π ρλ Αίτ2 ΙΑ 2Σ 4Α 6Α 7 7 Α 8 8Α 1 3Σ 1 5 1 5Α 1 5Σ

542

16 1 7 18 18Α 18Σ1 '19Α 20Α 2 1 Α 22 22Α 22Σ 23Α 24 25 25Α 26 26Σ 27 27 Π2 27Π3 27 Α 27Σ 32 32Α 32Σ 33 33Α 34 34Α 35 35Α 35Σ 36 36Α 38 38Α 42Α 44Α 44Σ 45Α 46Α 47 47Α 47Σ 49 1ι9Α 50 50Σ 52Σ 55Σ IV Π ρλ 03 04 Αξ 3Α 4Α 8Α 9Α 9Σ 9Π 10 1ΟΑ 1 1 1 1 Α 12 1 2Α '12Π 1 2(Π )Α 1 3 13Α 1 6 1 6Α 17 25 25Α 29 29Α 30 30Α 31 3 1Α 31 Π 32Σ 34Σ 35Π 1 62 62Α 62Σ 66Α V 1 Ι Α 4Σ 5 5Α 6 6Α 6Σ 7 Α 1 1 Ι 1 Α 1 2 1 2Α 1 4 24 25 25Α 26 26Α 27 Α 28 28Α 29Α 29Σ 30Α 31Α 3ΙΣ 34Α 36Σ 37Σ 38 38Α 39Α 40 40Α Εκτεταμένο πράγμα (Res ex-

tensa) Ενικό πράγμα (Res singula

ήs) Επιμέροuς πράγμα (Res par

ticulaIis) Ιδεατό πράγμα (Res ideata) Σκεπτόμενο πράγμα (Res co

gitans) Π ραγματικώς (Realiter) ι 1ΟΣ

1 5Σ Πραγματικότητα (Realitas),

πραγματικός (Realis) 1 9 Ι ΟΣ 1 1 Σ ΤΙ 06 1Σ 13Σ 43Σ 49Σ 1 1 1 ΓΟΣΕπ IV Πρλ 62Σ V 29Σ

Πράττω (Operor) Ι 07 26 26Α 27 28 28Α 29 29Α 32Α 32Π 1


32Π2 33Α 33Σ2 I l 30Α 31Α 49Σ IV Πρλ

Π ροέλευσ'Υ) (Οήgο)

Προέρχομαι (Οήοr)

Προικίζω (Praedo)

Προκαθορίζω (Praedetennino) Ι Παρ

Π ροκατάλ'Υ)ψ'Υ) (Praejudicium)

1 1 Σ Il 40Σ 49Σ ΙV Πρλ Προσαγορεύω (Praedico) Ι Ι

40Σ Ι 1ι9Σ Π Ι 55(Π)Α IV 49Α Προσαρμόζω (Accommodo)

Πρoσoί�ω (fIibuo)

Προσεγγίζω (Accedo)

Προσκολλώμαι (Adhaereo)

Προσπάθεια (Conatus), προσπα-θώ (Conor) Ι Παρ 1 1 1 6 6Α 7 7 Α 8 8Α 9 9Α 9Σ 1 2 13 13Α 1 3Σ 1 7Α ( : conamen) 19Α 20Α 21 Α 23Α 25 25Α 26 27Π3 27(Π3)Α 28 28Α 29 29Α 29Σ 3 ΙΣ 31 Π 3 1Σ 32 32Α 33 33Α 34Α 35Α 37 Α 38Α 39Α IιΟΠ2 40(Π2)Α 40Σ 41Σ 42Α 1ι3Α 44Α 44Σ 54 54Α 55(Π)Α 57Α 58Α 59Σ ΟΣ1 Επ ΟΣ32Επ ΟΣ31ι IV 5Α 1 8Α 18Σ 20 20Α 20Σ 2 1 Α 22Α 22Π 25 25Α 26 26Α 51Α 59Α 60Α Ι< Ι 1<32 V 1 9Α 25 25Α 28

Προσπορίζομαι (Compaι-o) IV 1<1 7 1<28

Πρότασ'Υ) (Propositio)

Πρότερος (Ptior)

Προτρέπω (Moneo)

Π ρoφ�Τ'Y)ς (Prophetes)

543

Προωθώ (ΡιυΡeΙΙο)

Πρωταρχικός (PIimitivus)

Πρωτεύων (PIimaήus)

Σαφ�ς και �ιακριτός (Clarus et

distinctus) Ι 8Σ2 ΙΙ 28 28Σ 29Σ 36 38Π 40Σ1 43Σ Ι Ι Ι ΟΙ IV 26Α 52Α 59Σ 1<32 ν Π ρλ 3 3Α 4Α IιΠ 4Σ 1 ΟΑ 1 2 1 2Α 14Α 15 1 5Α 20Σ 28Α 38Σ

Σβ�νω (Restinguo)

Σεβασμός (VeneΓatίο)

Σψαίνω (Significo), σψείο (Signum) 11 40Σ2 ΟΣ20Επ IV Πρλ

Σιγουριά (Secuήtas) ΠΙ 1 8Σ2 52Σ ΟΣ1 4 ΟΣ1 5Επ IV 37Σ2 1ι5Σ

Σιχασιά (faedium) Ι Ι Ι 59Σ Σκαιότψα (Saeνitia) I I J ΟΣ38 Σκεπτικισμός (Scepticismus) Ι

Παρ

Σκέπτομαι (Cogito), σκέψ'Υ) (Co

gitatio) Ι 02 2ΙΑ 31Α 32Α I l Αξ2 Αξ3 Αξ 5 1 1Α 1 Σ 3Α 5 5Α 6Π 7Π 7Σ 9Α Ι ΟΣ Ι 1 Α 1 8Σ 20Α 21Σ 48Α 48Σ 49Α 49Σ Ι ΤΙ 2 2Α 2Σ 1 1 28Α ΓΟΣΕπ IV Πρλ 1<27 ν Π ρλ Ι Α 2 4Σ 9Α 1ΟΣ 23Σ 40Σ

Σκλ'Υ)ρότψα (CIlJdelitas) Ι Ι Ι 4 1Σ ΟΣ38 0Σ38Επ

Σκοπός (Scopus)

Σοφός (Sapiens), σοφία (Sapien

tia) IV 45Σ 67 67Α ν Πρλ '19Σ 42Σ

Σπιλώνω (Maculo)

Η Θ Ι Κ Η

Σταθμίζω (PeIpendo) ΣτέΡΎJcrη (Privatio) Ι Ι 35 35Α 35Σ

49Σ 1 1 1 ΟΣ3Επ ν 20Σ Στηλ�τεύω (Carpo) ΙΠ Πρλ IV

57Σ Κ13 Στοχασμός (Speculatio) Συγκατανεύω (Assentio) 11 49Σ Συγκατατίθεμα� (Acquiesco) Ι

Παρ Ι Ι 49Σ Συγκάτοχος (Compos) Σύγκειμα�, ε1)ρα�ώνω (Consto) Ι

06 lΟΣ 1 1 Συγκεκριμένος (Certus) Συγκίνηση (Commotio), Συγκ�νώ

(Commoveo) 1 1 1 ΟΣ27Επ IV 1 7Σ ν Πρλ

Συγκρίνω (Comparo) Ι Ι Ι 51Σ 55Σ ΓΟΣΕπ IV Πρλ 5Α 15Α 33Α 43Α ν Πρλ 20Σ

Σύγχυση (Confusio) Ι 8Σ2 31 Σ Παρ Ι Ι 13Σ 28 29Π 29Σ 35Α 36 36Α 40Σ1 40Σ2 41Α Ι Ι Ι 1Α 9 ΓΟΣ ΓΟΣΕπ IV 1 Σ 73Σ ν 20Σ 28Α

Συζευγνύω (Jungo) Συλλαμβάνω (Concipio) Ι 02 03

05 08 08Επ Αξ2 2Α 8Σ2 10Σ 12 12Α 14 14Α 15 1 5Α 1 1 1 Σ 6Α 21 Σ 44(Π2)Α 45Σ 47Σ 49Α 49Σ IV 2 62 62Α 62Σ 68Σ 73Σ Κ27 ν 20Σ 22Α 23Α 23Σ 29 29Α 29Σ 30 30Α 3 1 Α 31Σ

Συμβάλλω (Conduco) Συμπάθε�α (Sympathia) Ι Ι Ι 1 5Σ Σύμπας (Universum) ν Πρλ Συμπόν�α (Commiseratio) Ι Ι Ι

544

22Σ 27Σ 27Π3 27 Α 27Σ ΟΣ18 ΟΣ18Επ ίν 50 50α

Συμφωνία (Convenientia), συμφωνώ (Convenio) 1 Αξ6 1 7Σ Παρ Ι Ι 04Επ 13Λ2 13Λ2Α 23Α 29Α 32Α 38Π 43Σ 1 1 1 5Α IV Πρλ 18Σ 31 3 1Α 31 Π 32 32Α 32Σ 34Σ 35 35Α 35 Π 1 35Π2 Κ7 Κ9 Κ32

Συναίνεση (Consensus) Ι Ι Ι ΟΣ6Επ IV 37Σ2

Συναρθρώνω (Concateno), συνάρθρωση, αλληλουχία (Concatenatio) Ι Παρ Π 18Σ 1 1 1 2Σ ΟΣ4Επ ν 1 1Α 20Σ 39Α

Σύν1)εση (Connexio) 11 7 7 Π 7Σ 9Α 9(Π)Α 1 9Α 20Α 1 1 1 ΟΣ4 ν 1Α

Συν1)ράμω, συνεργώ (Cοncuπο) ΣυνείδΎJcrη (Conscientia) Ι Παρ

11 35Σ ΠΙ 2Σ 9Α 9Σ 30Α ΟΣ'I Επ IV Πρλ 8 8Α 19Α Κ32 ν 6Σ 31Σ 39Σ 42Σ

Συνέπε�α (Consequentia) Συνέχιση (Continuatio) Συνήθεια (Consuetudo) Συνθέτω (Compono) ΙΙ 13 Λ3Αξ2

130 1 3Αξ3 13Λ4 13Λ5 13Λ6 13Λ7 13Λ7Σ '13Αιτ 24 Ι Ι Ι 59Σ ΟΣ48Επ

Συνιστώ (Constituo) Ι Ο!ι 10Α Ι Ι 1 7Σ

Καταφέρνω, συντελώ (Efficio) Συντηρώ (Conservo) ΙΙ 13 Αίτ 4

ΙΗ 13Σ 19 37Α 44Σ 59Σ ΟΣ1 Επ IV 4Α 8Α 18Σ 20


20Α 20Σ 21Α 22 22Α 22Π 24 24Α 25 25Α 26Α 37Σ2 39 39Α 56Α 58Σ 60Α 60Σ 67Α 72Α 73Α Κ8 Κ9 Κ26 Κ29

Συντρίβω (Fι-ango)

Συστέλλω (Contraho)

ΣφιΧλλω (Fallo)

Σφo�pός (Vehemens)

Σχήμα (Figura)

Σχηματίζω (Folmo) Ι 8Σ2 Σχόλιο (Scholium)

Σωτηρία (Salus) V 36Σ 42Σ Σώμα (Corpus) J 02 1 1Α 13Π

1 5Σ Ι Ι ΟΙ Αξ 4 Αξ 5 12 13 1 3Α 13Π 13Σ 13ΑξΙ 1 3Αξ2 13Λ 1 13Λ2 13Λ3 1 3Αξ1 13Αξ2 13 Ο 1 3Αξ3 13Λ4 1 3Λ6 13Λ7 13Αίτ1 -6 14 έως 31 38 38Α 39 39Α 39Π 40Σ1 ΠΙ Αίτ 1 -2 2 2Α 2Σ 12 1 2Α 13 13Α Ι 3Π 32Σ 59Σ ΟΣ3Επ IV 7Α 1 8Σ 38 38Α 39 39Α 39Σ 45Σ Κ27 V Πρλ 1 1Α 4 4Α 4Π 10 1ΟΣ 20Σ 21 21Α 22 22Α 22Α 23 23Α 23Σ 29 29Α 30 31Α 34 34Α 38Σ 39 39Α 39Σ 40Σ Απλό σώμα (Corpus sim

plum)

Σύνθετο σώμα (Corpus com

positum)

Σωφροσύνη (ΓemΡeΓaηtίa) Ι Ι Ι

56Σ 59Σ ΟΣ48Επ ΤαιριαστιΧ (Adaequate), ταιρια

στός (Adaequatus) ΙΙ 04 8Σ Ι 1 Π 14 13Σ 24 24Α 25 25Α

545

26Π 27 28Α 29 29Α 29Π 29Σ 30 31 Π 34 34Α 36 36Α 38 38Α 38Π 39 39Α 39Π 40 40Α 40Σ2 41Α 42Α 43Α 46 46Α 47 47Α 49Σ Ι Ι Ι 61Α IV 61Α Κ1 Κ4 V 4Α

Τακτοποιώ (Ordino), τιΧξΊ) (Or

do) r 33 33Α 33Σ2 Παρ r r 7 9Α 18Σ 40Σ2 Ι Ι Ι 2Σ ΟΣ4Επ IV 1 8Σ (Γεωμετpικ� τιΧξΊ)) V 1 1Α 1 0 l ΟΑ lΟΣ 20Σ 39Α 40Α

Ταλανίζω (Laboro)

Ταπεινότψα (Humilitas) 1 1 1 55Σ ΟΣ26 ΟΣ28Επ ΟΣ29Επ IV 53 53Α 54Σ

Ταχύτψα (CeΙeήtas) π 13 Τεκμ'f)ριώνω (PΓObo)

Τελειοποιώ (Pemcio), τελειόΤΊ)-τα (Pertectio) J 1 1Σ 1 5Σ 1 7Π 1 1 7Σ 33Σ2 Παρ 1 1 06 1 Σ 34Α ΠΙ 1 1Σ ΟΣ2 ΟΣ3 ΓΟΣΕπ ιν Πρλ 18Σ 45Σ 59Α V Πρλ 1 7Α 27Α 31Σ 33Σ 35Α 40 40Α 40Π

Τέλος, τελικός σκοπός (Finis) Ι

Παρ IV Π ρλ 07 52Σ Κ4 Τελικός σκοπός έν�ειας (Fi

nis indigentiae) Ι Παρ Τελικός σκοπός εξομοίωσΊ)ς

(Finis assimilationis) Ι

Παρ Τερπνός (Jucundus) Π Ι ΟΣ33Επ Τέχνη (AΓs) Ι Παρ ΙΠ 2Σ IV Κ9

V Πρλ Τεχνψός (Artificialis) Ι Παρ Ι Ι Ι

55Σ V 1ΟΣ Τψ� (Honor), τίμιος (Hone-

Η Θ Ι Κ Η

stus) , τιμιότητα (Honestas)

Ι Ι Ι 027Επ 33Επ IV 18Σ 37Σ1 70Σ Κ15 Κ24

Τόλμη (Audacia), τολμηρός (Αυ

dax) Ι Ι Ι 5 1 Σ ΟΣ40 IV 69Α V Πρλ

Τ ροπικώς (ΜοdalίteΓ)

ΤροποποΙησ'Υ) (Modifίcatio), τροποποιώ (Modifico) Ι 8Σ2 22 23 23Α 28Α II ΙΟΠ

Τρόπος (Modus) ι ()5 07 8Σ2 15Α 15Σ 1 6 16Α 25Π 28Α 29Α 29Σ 3 1Α 36Α ΙΙ Πρλ Αξ3 Ι Α Ι Σ 3 Α 4 4 Α 5 Α 6 6Α 6Π 7 Σ 1ΟΑ 13Αξ 1 13Λ 7Σ Ι3ΑΙτ3 και 6 1 i1 1Μ 16 16Α 1 7 17Α 2 \ 1 1 1 6 6Α V 40Σ

Τρuφ'Υ)λότψα (Luχuήa) Ι Ι Ι 56Σ ΟΣΙΙ5 48Επ IV 05

Τύχη (Fortuna), τuχαίος (fOltui

tus) JJ 29Σ 49Σ IV Π ρλ 46Σ 47Σ V 1 ΟΣ 4 ΙΣ

Τύψη (Conscientiae mon;us) I Ι I 18Σ2 ΟΣ17 IV 47Σ

Yγι�ς (Sanus) Ι Παρ V 39Σ Ύλη (Μateήa) Ι 1 5Σ Παρ Υπαγόρεuσ'Υ) (Dictamen) ΙΠ S9Σ

ιν 18Σ 35Α 50Α 54Σ 58Σ 62 62Α 67 Α 72Α 73Α

Υπαίτιος (Ιn causa esse)

Υπακούω (Pareo)

Ύπαρξ'Υ) (Existentia) Ι ΟΙ ()8 5 5Α 6Α 7 8Α 8Σ2 Ι '\ 1 1 Α 1 \ Σ ΩΣ 19Α 19Σ 20 20Α 20Π 1 21 21Α 22 23 24 24Λ 24Π 26Λ 28 28Α 33ΣΙ Ι Ι 05 07 ΑξΙ

7Σ 9 1ΟΑ 1 1Α 13 13Α '\7 1 7Α 1 7Σ \9Α 26 26Α 45 45Α 45Σ J I I 6Α 1 0 1ΟΑ \ l Σ 19Α 42Α IV Π ρλ 03 1 Σ 3 5 7 Α 12Α 1 2(Π )Α 62Α V 2 \ Α 22Α 23Σ 29 29Α 30Α 36

Υπερβαίνω, ξεπερνώ (Supero)

Yπερβoλ� (Excessus) ΠΙ 42 43 41ι 44Σ 61 6 Ι Α

Υπερεκτίμηση (Existimatio) Π Ι 26Σ ΟΣ21 ΟΣ22Επ IV 48 49 49Α

Υπερισχύω (ΡΓaevaΙeο)

Υπερκερώ (Excedo)

Υπερτέρησ'Υ) (ΡΓaestantίa)

Υπερτερώ (Pl"aesto)

Υπερτιμώ (Plus justo sentio) ΠΙ 26Σ

Υπό8ειγμα (Exemplaιium) Ι 33Σ2 IV Πρλ

Υπό ίσouς όροuς (Ceteήs palibus)

Υποθάλπω (Foveo)

Υπόθεσ'Υ) (Hypothesis) V Πρλ Υποθέτω (Suppono)

Υπόστασ'Υ) (Substantia) ι 03 05 1 2 4 5 6 7 8 10 1 1 12 \3 '\ /1 1 5 18Α 19Α 29Σ 32Λ Τ Ι 7Σ 1 0 1ΟΑ 10Σ Ι Ο(Π)Α 13Λ1Α ΕκτεταμέV'Y) uπόστασ'Υ) (Sub-

stantia extensa) J Ι 5Σ ΙΙ 7Σ

ΣκεπτόμεV'Y) uπόστασ'Υ) (Sub

stantia cogitans) Τ Ι 7Σ Υποτιμώ (Minus justo sentio)

Υψηλοφροσύνη (Dedignatio) Ι Ι Ι 52Σ 59Σ ΟΣ5Επ

Λ Ε Ξ Ι Λ Ο Γ Ι Ο Κ Α Ι Ε Υ Ρ Ε Τ Η Ι" Ι Ο

Φαύλος (Praνus)

Φαντάζομαι (Imagino) Ι Παρ Η

1 7Σ '1 8 1 8Α 26(Π2)Α 35Σ 40Σ Ι 40Σ2 44Σ 47Σ 49Σ 1 1 1 1 1 Σ 1 2 1 2Α 13 13Α 1 3 11 16 17 1 7Α 18Α 1 8Σ 1 9 1 9Α 20 20Α 21 21 Α 22 22Α 23 23Α 24 25 25Α 26 27 27 Α 27Σ 27Π 1 28 28Α 29 30 30Α 31 3 1Α 32 33Α 34 35 35Α 40 4 1 52 52Α 55Σ 56Α ΟΣ28Επ ΟΣ30 ΟΣ31 ΟΣ33 IV 06 I Σ 9 9Α 9Σ 1 0 I ΟΑ 1 I 1 1 Α 1 2 1 2Α 1 2Π 1 2(Π )Α V 5 5Α 6Σ 7Α 1 0Σ 21 21Α

Φαντασία, φανταστιχήπαράστασΊ] (Imaginatio) ι ι 1 7Σ 35Σ ιίΟΣ2 44Π 1 44Σ Ι Ι Ι2Σ 1 9Α 26Σ 52Σ ΟΣ4 IV Ι Σ 9Α 1 ΟΣ V 3ιίΑ 3ιίΣ 39Σ 40Π

Φανταστιχός (Imaginarίus)

Φαν-:ασιώόΊ]ς (Phantasticus)

Φέρω βαρέως (Iniquo animofeΓO)

Φ+ιμΊ] (Fama) IV 58Σ Φθαρτός (CΟl1υΡtίbίΙίs), φθορά

(CΟl1υρtίο) Ι 15Σ Παρ ιι 31Σ Φθονερός (Invidus), φθόνος (Ιη

vidia) ΙΙ 49Σ Η Ι Π ρλ 24Σ 32Σ 35 35Σ 39Σ 52Σ 55Σ ΟΣ23 ΟΣ2ιίΕπ 29Επ 33Επ IV 3:JΣ ιί.�Π Ι 57Σ 73Σ Κ 1Ο Κ25 Κ31 V 20 20Α

Φιλαργuρία, πλεονεξία (Avali

tia), φιλάργuρος (Αvaιυs) πΙ

3 9Σ fJ6Σ ΟΣιί7 ΟΣιί8Επ IV 05 44Σ V 1ΟΣ

547

ΦιλαuτΙα (Philautia) Ι Η 55Σ ΟΣ28Επ

Φιλία (Amicitia) Ι Ι Ι 3fJ 59Σ IV 37ΣΙ 70Α Κ12 Κ26 V 1ΟΣ

Φιλοόοξία (Ambitio), φιλόόοξος (Ambitiosus) ΠΙ 29Σ 3 1Σ 32Σ 39Σ fJ6Σ ΟΣιί/ι ΟΣ48Επ IV ιί4Σ Κ25 V lΟΣ

ΦιλοτψΙα (Humanitas) Ι Ι Ι 29Σ ΟΣ/13

Φόβος (Metus) Ι Ι Ι 1 8Σ2 39Σ 50 50Σ 56 56Α ΟΣ13 ΟΣ3 1 Επ ΟΣ40 ΟΣ41 Επ ΟΣ42Επ IV 45Σ 47 47Α 47Σ 54Σ 63 63Α 63Σ 67 Α 69Α 73Α Κ 1 6 !(2fJ 1<3 1 V ΙΟΣ 4 1 Σ

ΦΡΙΚΊ] (ΗΟI1Όr) Ι Ι Ι 52Σ ΦρόνΨΊ] (Ριυdentίa) Ι Ι Ι Πρλ

52Σ ΦροντΙζω (Consulo)

ΦύσΊ] (Natura) J 5 6Α 6Π 7 7 Α 8Α 8Σ1 8Σ2 1 0Σ 1 1 Α Ι Ι Σ Παρ ι ι 3Α 1 3Σ Ι Ι Ι Πρλ 2Σ IV Πρλ 2 2Α 4Α 411 57Σ 1< 1 Κ/ι Κ6 Κ7 1(8 Κ9 Κ32 V Π ρλ 7Α ΦuομέVΊj φύσΎ) (Natura natu-

rata) Ι 29Σ 3 1 3 1Α Φύοuσα φύσΎ) (ΝatuΓa natu

rans) Ι 29Σ 3 1 3 1 Α Χαλαρός (Remissus)

Χαρά (Laetitia) Ι Ι Ι Ι Ι Σ 13Σ 15 lfJA 1 5 11 1f)( 11 )A 15Σ 16 16Α 1 7 1 7Α 1 8 1 8Α 1 8Σ2 ΙΩ 1 9Α 20 20Α 21 2 1 Α 22 22Α 22Σ 23 23Α 23Σ 2ιί 25Α 26 26Σ 27Π 1 28 28Α 29 29Α 30 30Α 30Σ

Η Θ Ι Κ J Ι

33Α 34Α 35Σ 36Α 37 37 Α 39Σ 46 47 47Σ 48 48Α 53 53Α 53Π 55Σ 56 56Α 57Α 58 59 59Α 59Σ ΟΣ2 ΟΣ3Επ ΟΣ26Επ 0-Σ27Επ ΓΟΣΕπ IV 8 8Α 1 8 1 8Α 1 9Α 4 1 41 Α 45Σ 50Σ 56Σ 57 Α 58Α 60Σ Κ30 ιnl V Ι ΟΣ 1 7 17Α 1 7Π 27Α 32Α 32Π 33Σ 36Σ

Χλευασμός (IlΊisio) 11 49Σ 1 1 1 52Σ ΟΣ1 1 IV 45Π 1 45Σ 73Σ

Χρειάζομαι (Indigeo)

Χρόνος (Tempus) Ι 08Επ 1 1 1ι4Σ ΠΙ 8 8Α 18Α 51Α IV Πρλ 06 9Π 10 1 ΟΑ l ΟΣ 12Α 13Α 60Σ 62Σ V 20Σ 23Α 23Σ 29Α 29Σ 37Σ

Ψευό�ς (Falsus), ψεuόος (Falsi

tas) Ι 17Σ ΙΙ 33 33Α 35Α !t Ι 41Α 42 42Α 43Σ 49Σ IV 1 ΙΑ 1Σ Κ22 Κ25

Ψόγος (Vitupetium) Ι Παρ 1 1 1 29Σ 55Π IV 37Σ2 52Σ

Ψυx.� (Anima) 11 35Σ ΠΙ 57Σ V Πρλ

Ψυx.� (Animus) Π Αξ 3 47 49Σ 1 1 1 23Σ 43Α 55Σ 59Σ ΟΣ38Επ ΓΟΣ IV Ι 7Σ 18Σ 45Σ 47Σ 54Σ 56Α 57Σ 69Α (7 1Σ Φρόvημα) Κ1 1 Κ13 Κ16 Κ Ι9 Υ 1ΟΣ 41 Σ 42Σ ν 2 ΙΟΣ 36Σ 4 1Σ

Ψυx.ιx� πνo� (SpitiΙUs animalis)

V Πρλ Ωφέλεια, ωφελιμότητα (U tilitas),

όφελος (Utile), ωφέλιμος (υιί

lis) Ι Παρ 11 40Σ1 49Σ 1 1 1 39Σ 59Σ ΟΣ33Επ IV 01 1 8Σ 20 20Σ 2/. 24Α 26 28Α 3 1 Π 35Π Ι 35Π2 37Σ2 38 38Α !ιΟ 57Σ 59Σ 60 70Σ 71Α 73Α Κ4 Κ8 Κ9 Κ 1 7 Κ26 Κ27 Κ3 1 Κ32 V 41 Λ

ΤΟ BIBΛlO ΤΟΥ ΣΠΙΝΟΖΑ "ΗΘΙΚΗ» ΣΕ ΜΕ

ΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΒΑΝΤΑΡΑΚΗ

ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΗ

ΘΗΚΕ ΣΤΟ ΑΝΑΓΡΑΜΜΑ. ΤΙΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙ

ΚΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ ΕΚΑΝΕ Η ΔΗΜΗΤΡΑ

ΤΟΥΛΑΤΟΥ. Η ΕΚΤΥΠΩΣΗ ΕΓΙΝΕ ΣΤΟ ΤΥ

ΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Κ. ΠΛΕΤΣΑΣ-Ζ. ΚΑΡΔΑΡΗ ΣΕ

2.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΣΕ ΧΑΡΤΙ CHAMOIS 100

ΓΡΑΜΜ. ΚΑΙ Η ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ Σ.

ΜΠΑΣΤΑ ΤΟΝ ΜΑΡΤΙΟ ΤΟΥ 2009 ΓΙΑ ΛΟ

ΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΕΚΚΡΕΜΕΣ

ΕύμενεΤς 'έλεyx'O�

ά:ρ. 16

Ηθική - Μπαρούχ Σπινόζα

Education

Transcript of Ηθική - Μπαρούχ Σπινόζα