Κώστας Θεριανός

O Δημιουργικός Ιστορισμός του Δημήτρη

Γληνού

Ίδρυμα Γληνού

Το Ίδρυμα Γληνού στεγάζεται στην τελευταία κατοικία του Δημήτρη Γληνού (Πολυλά 49, Άνω Πατήσια, στην Κηπούπολη

«Κυπριάδη»). Ιστοσελίδα: http://www.glinos.gr

2

Ίδρυμα Γληνού: έμβλημα και σημασία

Το έμβλημα του Ιδρύματος Γληνού είναι ο «ουροβόρος όφις»

Το έμβλημα επέλεξε ο Ανδρέας Γληνός, γιος του Δημήτρη Γληνού. Πρόκειται για σχέδιο που πρωτοεμφανίζεται στο χειρόγραφο Κλεοπάτρης Χρυσοποιία του 2ου μ.Χ. αι.. Το σχέδιο αποτυπώνει τις φιλοσοφικές ιδέες του Παρμενίδη και του Ηράκλειτου γύρω από την ενότητα («εν το παν») του πραγματικού κόσμου.

Σύμφωνα με τον Ανδρέα Γληνό, το έμβλημα εκφράζει τις υλιστικές πεποιθήσεις του πατέρα του.

3

Το πολιτικό πλαίσιο

Ελευθέριος Βενιζέλος – Κόμμα των Φιλελεύθερων Επιδίωξη ο αστικός εκσυγχρονισμός (δημιουργία κράτους δικαίου,

αναδιοργάνωση της δημόσιας διοίκησης και του στρατού). Συγκρότηση συμμαχίας με ευρύτερα λαϊκά στρώματα (αναγνώριση εργατικών

σωματείων, φορολογία εισοδήματος, θέσπιση κανονισμών συνθηκών εργασίας κτλ.).

Ο «βενιζελισμός» διαμόρφωσε σχέσεις με φιλελεύθερους και προοδευτικούς διανοούμενους. Αρκετοί από αυτούς είχαν σοσιαλιστικές ιδέες. Συνεργάστηκαν με τον Ε. Βενιζέλο για την υλοποίηση ενός προγράμματος αστικού εκσυγχρονισμού, το οποίο – για ορισμένους – θα δημιουργούσε τους όρους για παραπέρα κοινωνικές αλλαγές.

4

Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος

Φιλελεύθεροι διανοούμενοι: Ασκούσαν έντονη κριτική στον ανεδαφικό κλασικισμό και την άγονη μίμηση των αρχαίων προτύπων που επικρατούσε σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Συσπειρώνονταν γύρω από το αίτημα της εισαγωγής της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση και τον εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού συστήματος (εκπαιδευτικός δημοτικισμός).

Εκπαιδευτικός Όμιλος (ίδρυση 1910). Σκοποί: Ίδρυση Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου (δημοτική γλώσσα, νέες διδακτικές μέθοδοι). Μετά το κλείσιμο του Παρθεναγωγείου του Βόλου (1911) και την συνταγματική καθιέρωση

της καθαρεύουσας (1911), εγκαταλείφθηκε η ιδέα της ίδρυσης Πρότυπου Δημοτικού Σχολείου.

Τα μέλη του Ομίλου (650 τον αριθμό το 1912) αφιερώθηκαν στην έκδοση του Δελτίου του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τη γλωσσική εποπτεία του οποίου είχε ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης.

5

Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος

Με τη δράση τους προσπαθούσαν να κινητοποιήσουν τον πνευματικό και εκπαιδευτικό κόσμο και να πείσουν τους κυβερνώντες για την ανάγκη να γίνουν ριζικές αλλαγές στην εκπαίδευση, από τις οποίες εξαρτιόταν η πρόοδος του έθνους. Πρόβαλαν το αίτημα η παιδεία να θεμελιωθεί πάνω «στο γνήσιο νεοελληνικό κόσμο, δηλαδή στη ζωντανή γλώσσα, λαϊκή παράδοση (δημοτικά τραγούδια, παραμύθια, θρύλοι, παροιμίες, νεοελληνικά ήθη και έθιμα, ποικίλοι τρόποι ζωής, φανερώματα τέχνης) και τη δημιουργική λογοτεχνία» και να εμπλουτιστεί με «κάθε πραγματική, ηθική και πνευματική κατάχτηση του σημερινού πολιτισμού».

Η εκπαιδευτική πραγματικότητα

Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα το εκπαιδευτικό σύστημα χαρακτηριζόταν από την κυριαρχία των κλασικών μαθημάτων, την περιφρόνηση της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας (γλώσσας, ιστορίας, κοινωνίας, φύσης), των επιστημών και της τεχνικής, την πλήρη έλλειψη πρακτικής διδασκαλίας που θα απέβλεπε στην ανάπτυξη χειρονακτικών δεξιοτήτων.

Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας κάλυπτε το 42,4% του ωρολογίου προγράμματος στο Ελληνικό Σχολείο και το 32,3% στο Γυμνάσιο. Τα κείμενα των κλασικών συγγραφέων διδάσκονταν με στεγνό και σχολαστικό τρόπο, με έμφαση στην εξαντλητική γραμματική και συντακτική ανάλυση.

Στις Θετικές Επιστήμες αφιερωνόταν περίπου το 16,3% του ωρολογίου προγράμματος στο Ελληνικό Σχολείο και το 21,9% στο Γυμνάσιο.

Σχολική γλώσσα σε όλες τις βαθμίδες ήταν η καθαρεύουσα. 7

Η προσπάθεια της μεταρρύθμισης του 1913

1913: Υπουργός Ιωάννης Τσιριμώκος. Κατέθεσε νομοσχέδια στη Βουλή, την εισηγητική έκθεση των οποίων είχε γράψει ο Δημήτρης Γληνός.

Τα νομοσχέδια έθεσαν τις βάσεις της αστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και προώθησαν την καθαρά αστική αντίληψη της προσαρμογής του σχολείου στις ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης. Το πιο νέο και σημαντικό στοιχείο που εισήγαγαν ήταν η δημιουργία δεύτερου σχολικού δικτύου, δηλαδή της τεχνικοεπαγγελματικής εκπαίδευσης

Στα νομοσχέδια αυτά δεν προτάθηκε η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο.

Δεν ψηφίστηκαν από τη Βουλή πράγμα το οποίο δείχνει τις ισχυρές κοινωνικές αντιστάσεις που υπήρχαν για την πραγματοποίηση προωθημένων μεταρρυθμιστικών σχεδίων.

8

Η προσπάθεια της μεταρρύθμισης του 1917

Νομοθετήθηκε η αποκλειστική διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας στις 4 πρώτες τάξεις του δημοτικού σχολείου και στις δύο τελευταίες την παράλληλη διδασκαλία της δημοτικής με την καθαρεύουσα. Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας ήταν ο Δημήτρης Γληνός.

Στο πλαίσιο της υλοποίησης του νόμου: Ο Τριανταφυλλίδης έγραψε έναν «κανονισμό» της δημοτικής γλώσσας. Εκδόθηκαν πρωτοποριακά σχολικά βιβλία (Τα Ψηλά Βουνά, Το

Αλφαβητάρι με τον Ήλιο). Έγιναν επιμορφωτικά σεμινάρια στους δασκάλους με σκοπό την

προετοιμασία τους για τη διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας.

1920: ήττα του Βενιζέλου και το τέλος των μεταρρυθμίσεων

Ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920. Επιστροφή των βασιλικών στην εξουσία. Ξήλωμα του βενιζελικού έργου και αλλαγή πορείας στα εκπαιδευτικά πράγματα με την άμεση ανακοπή των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών.

Στο εσωτερικό των δημοτικιστών αναπτύσσονται προβληματισμοί και συζητήσεις για το αν ήταν σωστή η «βίαια επιβολή της δημοτικής» (επιστολή Δελμούζου προς το Γληνό, 1922, Αρχείο Ιδρύματος Γληνός).

Δελμούζος και Τριανταφυλλίδης έφυγαν στη Γερμανία. Ο Γληνός παρέμεινε στην Ελλάδα και συνέχισε τον αγώνα του για την επαναδραστηριοποίηση του Εκπαιδευτικού Ομίλου και την αντιμετώπιση των επιθέσεων και των προκλήσεων των καθαρολόγων και των αντιμεταρρυθμιστών.

Το 1921 ίδρυσε την Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή. Το 1922 δημοσίευσε στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου το δοκίμιο Έθνος και Γλώσσα, στο οποίο

ανέλυσε την έννοια του Δημιουργικού Ιστορισμού. Καταδείκνυε τα αδιέξοδα της «προγονοπληξίας», του «στείρου κλασικισμού» και του «άγονου ιστορισμού», που έπρεπε να εγκαταλειφθούν και να αντικατασταθούν από τον Δημιουργικό Ιστορισμό.

Το πρώτο μέρος του δοκιμίου είχε γραφτεί το 1915.

10

Δημιουργικός Ιστορισμός

Αντίκρουση των επιχειρημάτων των οπαδών της καθαρεύουσας που υποστήριζαν ότι η καθαρεύουσα διασφάλιζε την εθνική ενότητα και την σύνδεση με το «δοξασμένο» παρελθόν.

Εθνική ενότητα: Συνείδηση του «ανήκειν», η οποία δεν οικοδομείται μέσω του τυπικού της γλώσσας.

Γλώσσα: Δεν είναι ούτε ο πρώτος ούτε ο μόνος συντελεστής της εθνικής ενότητας. Σε κάθε περίπτωση, η καθαρεύουσα είναι ανεπαρκής για να δυναμώσει και να συντηρήσει την ψυχική ένωση των Ελλήνων.

Ιστορική ενότητα: Αντίκρουση της θεωρίας του Φαλμεράγιερ – «Όσο πολύ κι αν είναι το ξένο αίμα, που χύνεται μέσα σ’ ένα λαό, η σημασία του δεν είναι απόλυτη, όσο δεν επηρεάζεται το δεύτερο, το πολύ σημαντικό στοιχείο της ιστορικής ενότητας. Και το στοιχείο αυτό είναι η συνείδηση της ιστορικής συνέχειας».

11

Δημιουργικός Ιστορισμός

Σημαντικότερος συντελεστής της ιστορικής συνείδησης είναι η γλώσσα που μιλάει ένας λαός, οι παραδόσεις του, τα τραγούδια και τα παραμύθια του, τα ήθη και τα έθιμα, τα κοινά εθνικά ιδανικά και η ψυχική σύσταση και ροπή του.

Ιστορισμός: Ο Ιστορισμός διαφέρει από την ιστορική επιστήμη. Η ιστορική επιστήμη ενδιαφέρεται να γνωρίσει το παρελθόν. Ο ιστορισμός είναι η στάση απέναντι στο παρελθόν.

Άγονος Ιστορισμός: Προγονοπληξία. Προσκόλληση στο παρελθόν. Αυτούσια μεταφορά και δουλική μίμηση αξιών. Το παρόν θεωρείται διαφθορά ενός ένδοξου παρελθόντος.

Δημιουργικός Ιστορισμός: Μετουσίωση αξιών. Δημιουργική ενασχόληση με το παρελθόν. Παράδειγμα ιστορικό η Αναγέννηση αλλά και τα «δάνεια» των Πατέρων της Εκκλησίας από την αρχαία ελληνική φιλοσοφία.

12

Δημιουργικός Ιστορισμός

«Όταν το παρόν περιφρονείται και θεωρείται μηδαμινό και χυδαίο και όταν το παρελθόν λατρεύεται απόλυτα, είναι φανερό, πως ούτε τα αφομοιωτικά στοιχεία υπάρχουν ούτε η δημιουργική ψυχική διάθεση. Όταν υπάρχει συνείδηση αξίας του παρόντος και πόθος για εξύψωσή του σε ανώτερη τελειότερη μορφή, τότε υπάρχουν οι όροι για την ανάπτυξη του γόνιμου ιστορισμού».

«Το παρελθόν είναι καλό, αλλά εμείς βοηθούμενοι απ’ αυτό και παίρνοντας ό,τι μπορούμε θέλομε να δημιουργήσωμε κάτι καλύτερο, κάτι δικό μας, βγαλμένο από το σημερινό είναι μας, από το εγώ μας. Αυτή είναι η θέση του δημιουργικού ιστορισμού»

Αίτια και όροι των μορφών του Ιστορισμού

Το βαθύτερο αίτιο είναι η διαφορά των όρων με τους οποίους γίνεται η στροφή προς τα περασμένα.

Σε κάθε εποχή, ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν, ένας λαός προσλαμβάνει το παρελθόν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Πρόκειται για το φαινόμενο που οι κοινωνικές επιστήμες ονομάζουν ιδεολογική διαχείριση του παρελθόντος.

Το τι αξίζει από το παρελθόν εξαρτάται από το τι θέλει το παρόν. Την εποχή της ίδρυσης του ελληνικού κράτους ήταν λογική η αναζήτηση ενός

πολιτιστικού προτύπου που θα ενοποιούσε το λαό και θα συγκροτούσε το έθνος.

Όμως, το 1922 τι ρόλο μπορούσε να παίξει η καθαρεύουσα;

14

O Γληνός στα σχολικά βιβλία

Από το βιβλίο

Πολιτική Παιδεία

Α’ Λυκείου.

Η θέση του Γληνού για τη φωνητική γραφή

Διανοούμενοι της εποχής έθεσαν το ζήτημα της μεταρρύθμισης της γραφής της ελληνικής γλώσσας (Καρθαίος, Γιοφύλλης, Μένος Φιλήντας, Δημήτρης Γληνός, κ.α.).

Τα κείμενά τους, με παραδείγματα φωνητικής και λατινικής γραφής της ελληνικής γλώσσας, διασώθηκαν στον συλλογικό τόμο «Φωνητική Γραφή» (εκδόσεις Κάλβος, 1980).

Η θέση για τη φωνητική γραφή

Από το 1929 (περιοδικό Ο Νέος Δρόμος) ο Γληνός αρθρογραφεί υπέρ αυτής της θέσης.

Ως προς την ορθογραφια: Η σημερινη ελληνικη ορθογραφια δε μπορει να κρατηθει. Οι λυσεις ειναι τρεις:

1) Ν’ απλοποιηθει το σημερινο oρθoγραφικo συστημα συντηρητικα. Δηλαδη: Να καταργηθoυν οι τονοι και τα πνεβματα. Ο Ελισαιος Γιανιδης εχει προτεινει ενα αρκετα καλο συστημα ως προς αφτο. Ενα αλλο συστημα ειναι να κρατηθει ενας τονος για καθε τονιζομενη λεξη. Να καταργηθoυν τα διπλα συμφωνα παντου. Το αυ, ηυ, ευ, να γραφονται οπως προσφερονται. Η συνιζηση να γραφεται παντου με ι.

2) Να εισαγαγουμε τη φωνητικη ορθογραφια. Οι Ελληνες της Ρουσιας εκαμαν την αρχη. Μπορουμε να μελετησουμε το συστημα τους και να το διορθωσουμε.

3) Να παρουμε το λατινικο αλφαβητο. Την τριτη λυση θεωρουμε για την καλυτερη, γιατι πρωτα πρωτα μας εισαγει μoρφικα στην οικογενεια των εβρωπαϊκων λαων, επειτα λυνει με μιας ολοκληρο το ορθογραφικο προβλημα. Δε θα μπορει και θελοντας κανεις ν’ ανορθογραφησει.

Η θέση για τη φωνητική γραφή

Στο άρθρο «Το γλωσσικό ζήτημα» (περιοδικό Νέοι Πρωτοπόροι, φύλλο 5, Μάης 1934).

Στη Σοβιετική Ένωση πριν από την επανάσταση το κράτος προσπαθούσε παντού να επιβάλει τη ρούσικη γλώσσα, καταπιέζοντας όλες τις εθνότητες που είχανε διαφορετικές γλώσσες είτε σλάβικες είτε άλλες. Ύστερα από την επανάσταση αναγνωρίστηκαν όλες οι εθνικές γλώσσες, έγιναν βάση για τη μόρφωση των λαών… γράφτηκαν γλώσσες που ως τότε δεν είχαν ούτε αλφάβητο. Δημιουργήθηκαν αλφάβητα λατινικά, γράφτηκαν βιβλία, βγήκαν εφημερίδες… Ο Στάλιν έδωσε με δύο λόγια την πιο πετυχημένη διατύπωση για την κίνηση αυτή: «Δημιουργείται ένας πολιτισμός εθνικός στη μορφήγ, σοσιαλιστικός στο περιεχόμενο».

Η θέση για τη φωνητική γραφή

Αυτός ο τύπος είναι το κλειδί και για το ελληνικό γλωσσικό πρόβλημα. Εκεί οι Έλληνες προλετάριοι έλυσαν με μιας το γλωσσικό πρόβλημα. Πήρανε τη δημοτική γλώσσα, απλοποιήσανε την ορθογραφία και την έκαμαν φωνητική, γράψανε τα βιβλία τους σε αυτή, τις εφημερίδες τους, τα περιοδικά τους, το θέατρο τους. Πρόβλημα εθνικής διγλωσίας μέσα στο πλαίσιο του σοσιαλιστικού πολιτισμού δεν υπάρχει. Κάθε λαϊκή ομάδα μορφώνεται με τη γλώσσα που μιλάει.

Ορισμένα από τα βιβλία – σε φωνητική γραφή - που έφερε ο

Γληνός από το ταξίδι του στη Σοβιετική Ένωση από το

Αρχείο του Ιδρύματος Γληνού