Οδυσσέας Ελύτης

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

Τι είναι η ποίηση;

Ο μόνος χώρος όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση!

Ο Οδυσσέας Ελύτης, φιλολογικό ψευδώνυμο του Οδυσσέα Αλεπουδέλλη, ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές, μέλος της λογοτεχνικής γενιάς του '30. Διακρίθηκε το 1960 με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης και το 1979 με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο δεύτερος και τελευταίος μέχρι σήμερα Έλληνας που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ.

Η ζωή και το έργο του• Ο Οδυσσέας Ελύτης γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου του 1911 στο Ηράκλειο της

Κρήτης. Ήταν το τελευταίο από τα έξι παιδιά του Παναγιώτη Αλεπουδέλλη και της Μαρίας Βρανά. Ο πατέρας του και η μητέρα του κατάγονταν από τη Λέσβο και είχαν εγκατασταθεί στην πόλη του Ηρακλείου .

• Ο πατέρας του μετέφερε αργότερα τα εργοστάσιά του στον Πειραιά και ο Ελύτης φοίτησε σε ιδιωτικό σχολείο για επτά χρόνια, έχοντας μεταξύ άλλων δασκάλους του τον Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο και τον Ι.Θ. Κακριδή.

• Τον Νοέμβριο του 1920, μετά την πτώση του Βενιζέλου, η οικογένειά του αντιμετώπισε διώξεις, εξαιτίας της προσήλωσής της στις βενιζελικές ιδέες. Ο ίδιος ο Βενιζέλος είχε στενές σχέσεις με την οικογένεια και είχε φιλοξενηθεί συχνά στην οικία της .

• Το 1923 ταξίδεψε οικογενειακώς στην Ευρώπη.

• Το φθινόπωρο του 1924 γράφτηκει στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών και συνεργάστηκε με το περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων, χρησιμοποιώντας διάφορα ψευδώνυμα.

Η ζωή και το έργο του• Εκτός από την ενασχόλησή του με τη λογοτεχνία, ασχολήθηκε ενεργά με

ορειβατικές εκδρομές στα βουνά της Αττικής και αντιδρώντας στη διάθεσή του για διάβασμα στράφηκε στον αθλητισμό.

• Το καλοκαίρι του 1928 πήρε το απολυτήριο του γυμνασίου και μετά από πιέσεις των γονέων του, αποφάσισε να σπουδάσει χημικός.

• Την ίδια περίοδο ήρθε σε επαφή με το έργο του Καβάφη και του Κάλβου . Παράλληλα ανακάλυψε το έργο του Πωλ Ελυάρ και των Γάλλων υπερρεαλιστών, που επέδρασαν σημαντικά στις ιδέες του.

• Κάτω από την επίδραση της λογοτεχνικής του στροφής, παραιτήθηκε από την πρόθεση να ασχοληθεί με τη χημεία και το 1930 γράφεται στη Νομική Σχολή της Αθήνας.

• Την ίδια περίοδο συνδέθηκε στενότερα με τον Γιώργο Σαραντάρη (1908-1941), ο οποίος τον ενθάρρυνε στις ποιητικές του προσπάθειες, όταν ακόμα ο Ελύτης ταλαντευόταν σχετικά με το αν έπρεπε να δημοσιεύσει τα έργα του, ενώ τον έφερε σε επαφή και με τον κύκλο των Νέων Γραμμάτων.

Η ζωή και το έργο του

• Ο Ελύτης αναγνωρίζει ότι το 1935 στάθηκε μια ιδιαίτερη χρονιά στην πνευματική του πορεία. Τον Ιανουάριο κυκλοφόρησε το περιοδικό Νέα Γράμματα. Τον Φεβρουάριο γνώρισε τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Οι δύο ποιητές συνδέθηκαν με στενή φιλία, που κράτησε πάνω από 25 χρόνια.

• Κατά τη διάρκεια μιας συγκέντρωσης του κύκλου των Νέων Γραμμάτων στο σπίτι του ποιητή Γ.Κ. Κατσίμπαλη, οι παριστάμενοι κράτησαν ορισμένα χειρόγραφα του Ελύτη, με το πρόσχημα να τα μελετήσουν καλύτερα, και τα στοιχειοθέτησαν κρυφά με το ψευδώνυμο "Οδυσσέας Βρανάς", με στόχο τη δημοσίευσή τους. Αυτός αρχικά ζήτησε την απόσυρσή τους, ωστόσο τελικά πείστηκε να δημοσιευτούν, αποδεχόμενος το επίσης ψευδώνυμο "Οδυσσέας Ελύτης".

• Η δημοσίευση των πρώτων ποιημάτων του στα Νέα Γράμματα έγινε τον Νοέμβριο του 1935. Εν τω μεταξύ έχει γνωρίσει το έργο και αναπτύξει σχάσεις με τον Γιώργο Σεφέρη και Νίκο Γκάτσο.

• Το 1939 εγκατέλειψε οριστικά τις νομικές σπουδές και, μετά από αρκετές δημοσιεύσεις ποιημάτων του σε περιοδικά, τυπώθηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή Οι προσανατολισμοί.

Οι προσανατολισμοί 

 Στους Προσανατολισμούς ο Οδ. Ελύτης αφομοιώνει δημιουργικά τις επιρροές του κινήματος του υπερρεαλισμού με την ελληνική παράδοση και αρχίζει να διαμορφώνει την ιδιαίτερη ποιητική του γλώσσα. Στα ποιήματα της συλλογής κυριαρχούν οι φωτεινές εικόνες από το αρχιπέλαγος και τα νησιωτικά συμπλέγματα του Αιγαίου, το στοιχείο του έρωτα, η λατρεία της φύσης, η ελπίδα και η βεβαιότητα για την ομορφιά της ζωής.

  

Εξώφυλλο και προμετωπίδα του Γιάννη Τσαρούχη στους Προσανατολισμούς του Ο. Ελύτη

Η τρελή ροδιά

Σ' αυτές τις κάτασπρες αυλές όπου φυσά ο νοτιάςΣφυρίζοντας σε θολωτές καμάρες, πέστε μου είναι η τρελή ροδιάΠου σκιρτάει στο φως σκορπίζοντας το καρποφόρο γέλιο τηςΜε ανέμου πείσματα και ψιθυρίσματα, πέστε μου είναι η τρελή        ροδιάΠου σπαρταράει με φυλλωσιές νιογέννητες τον όρθροΑνοίγοντας όλα τα χρώματα ψηλά με ρίγος θριάμβου;Όταν στους κάμπους που ξυπνούν τα ολόγυμνα κορίτσιαΘερίζουνε με τα ξανθά τους χέρια τα τριφύλλιαΓυρίζοντας τα πέρατα των ύπνων τους, πέστε μου είναι η τρελή ροδιάΠου βάζει ανύποπτη μες στα χλωρά πανέρια τους τα φώταΠου ξεχειλίζει από κελαηδισμούς τα ονόματά τους, πέστε μουΕίναι η τρελή ροδιά που μάχεται τη συννεφιά του κόσμου;

• Με την έναρξη του αλβανικού πολέμου ο Ελύτης κατατάχθηκε ως ανθυπολοχαγός.

• Τον Νοέμβριο του 1943 εκδόθηκε η συλλογή «Ο Ήλιος ο Πρώτος μαζί με τις Παραλλαγές πάνω σε μια αχτίδα», ένας ύμνος του Ελύτη στη χαρά της ζωής και στην ομορφιά της φύσης.

Πίνοντας ήλιο κορινθιακό Πίνοντας ήλιο κορινθιακόΔιαβάζοντας τα μάρμαραΔρασκελίζοντας αμπέλια θάλασσεςΣημαδεύοντας με το καμάκιΈνα τάμα ψάρι που γλιστρά Βρήκα τα φύλλα που ο ψαλμός του ήλιου αποστηθίζειΤη ζωντανή στεριά που ο πόθος χαίρεταιΝ' ανοίγει. 

Πίνω νερό κόβω καρπόΧώνω το χέρι μου στις φυλλωσιές του ανέμουΟι λεμονιές αρδεύουνε τη γύρη της καλοκαιριάςΤα πράσινα πουλιά σκίζουν τα όνειρά μουΦεύγω με μια ματιά Ματιά πλατιά όπου ο κόσμος ξαναγίνεταιΌμορφος από την αρχή στα μέτρα της καρδιάς.

Το 1945 ξεκίνησε η συνεργασία του με το περιοδικό Τετράδιο μεταφράζοντας ποιήματα του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα και παρουσιάζει σε πρώτη δημοσίευση

το ποιητικό του έργο Άσμα Ηρωικό και Πένθιμο για τον χαμένο Ανθυπολοχαγό της Αλβανίας.

Ήλιε,δεν ήσουν παντοτινός;

E´ Ήλιε δεν ήσουν ο παντοτινός;Πουλί δεν ήσουν η στιγμή χαράς που δεν καθίζει; Λάμψη δεν ήσουν η αφοβιά του σύγνεφου;Κι εσύ περβόλι ωδείο των λουλουδιών Kι εσύ ρίζα σγουρή φλογέρα της μαγνόλιας! Έτσι καθώς τινάζεται μες στη βροχή το δέντρο.Kαι το κορμί αδειανό μαυρίζει από τη μοίρKι ένας τρελός δέρνεται με το χιόνι.Kαι τα δυο μάτια πάνε να δακρύσουν

―Γιατί, ρωτάει ο αϊτός, πού ’ναι το παλικάρι; Κι όλα τ’ αϊτόπουλ’ απορούν πού ’ναι το παλικάρι! Γιατί, ρωτάει στενάζοντας η μάνα, πού ’ναι ο γιος μου;Κι όλες οι μάνες απορούν πού να ’ναι το παιδί! Γιατί, ρωτάει ο σύντροφος, πού να ’ναι ο αδερφός μου; Κι όλοι του οι σύντροφοι απορούν πού να ’ναι ο πιο μικρός! Πιάνουν το χιόνι, καίει ο πυρετός. Πιάνουν το χέρι και παγώνει.Παν να δαγκάσουνε ψωμί κι εκείνο στάζει από αίμα. Kοιτούν μακριά τον ουρανό κι εκείνος μελανιάζει. Γιατί, γιατί, γιατί να μη ζεσταίνει ο θάνατος;Γιατί ένα τέτοιο ανόσιο ψωμί; Γιατί ένας τέτοιος ουρανός εκεί που πρώτα εκατοικούσε ο ήλιος!

• Το 1948 ο Ελύτης ταξίδεψε στην Ελβετία, για να εγκατασταθεί στη συνέχεια στο Παρίσι, όπου παρακολούθησε μαθήματα φιλοσοφίας στη Σορβόνη.

• Το καλοκαίρι του 1950 ταξίδεψε στην Ισπανία ενώ παρέμεινε στο Λονδίνο, από τα τέλη του 1950 μέχρι τον Μάιο 1951.

• 1952 : Επιστροφή στην Ελλάδα • Τον Μάρτιο του 1960 εκδόθηκε Το Άξιον Εστί. Λίγους μήνες αργότερα

απέσπασε γι’ αυτό το Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Με το έργο αυτό ο Ελύτης διεκδίκησε θέση στην εθνική λογοτεχνία, προσφέροντας ταυτόχρονα μία «συλλογική μυθολογία» και ένα «εθνικό έργο». Η λογοτεχνική κριτική υπογράμμισε την αισθητική αξία του, καθώς και την τεχνική του αρτιότητα. Η γλώσσα του επαινέθηκε για την κλασσική ακρίβεια της φράση ενώ η αυστηρή δόμησή του χαρακτηρίστηκε ως άθλος που «δεν αφήνει να διαφανεί πουθενά ο παραμικρός βιασμός της αυθόρμητης έκφρασης»

• Την ίδια περίοδο εκδόθηκαν και οι «Έξη και Μία Τύψεις για τον Ουρανό»..• Το 1964 ξεκίνησε η ηχογράφηση του μελοποιημένου Άξιον Εστί από τον

Μίκη Θεοδωράκη.

• Στις 3 Μαΐου του 1969 εγκατέλειψε την Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι.

• Το 1971 επέστρεψε στην Ελλάδα και τον επόμενο χρόνο αρνήθηκε να παραλάβει το "Μεγάλο Βραβείο Λογοτεχνίας" που είχε θεσπίσει η δικτατορία.

• Το1979 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας .

Αποσπάσματα από την ομιλία του Οδυσσέα Ελύτη κατά την παραλαβή του βραβείου Νόμπελ

Aς μου επιτραπεί, παρακαλώ, να μιλήσω στο όνομα της φωτεινότητας και της διαφάνειας. Επειδή οι ιδιότητες αυτές είναι που καθορίσανε τον χώρο μέσα στον οποίο μου ετάχθη να μεγαλώσω και να ζήσω. Και αυτές είναι που ένιωσα, σιγά-σιγά, να ταυτίζονται μέσα μου με την ανάγκη να εκφρασθώ. Είναι σωστό να προσκομίζει κανείς στην τέχνη αυτά που του υπαγορεύουν η προσωπική του εμπειρία και οι αρετές της γλώσσας του. Πολύ περισσότερο όταν οι καιροί είναι σκοτεινοί και αυτό που του υπαγορεύουν είναι μια όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ορατότητα. …………………………………………………………………………………… Δεν αρκεί να ονειροπολούμε με τους στίχους. Είναι λίγο. Δεν αρκεί να πολιτικολογούμε. Είναι πολύ. Κατά βάθος ο υλικός κόσμος είναι απλώς ένας σωρός από υλικά. Θα εξαρτηθεί από το αν είμαστε καλοί ή κακοί αρχιτέκτονες το τελικό αποτέλεσμα. Ο Παράδεισος ή η Κόλαση που θα χτίσουμε. Εάν η ποίηση παρέχει μια διαβεβαίωση και δη στους καιρούς αυτούς είναι ακριβώς αυτή: ότι η μοίρα μας παρ' όλ' αυτά βρίσκεται στα χέρια μας.

1960 Έξι και μία τύψεις για τον ουρανό

Λακωνικόν Ο καημός του θανάτου τόσο με

πυρπόλησε, που η λάμψη μου επέστρεψε στον ήλιο. Κείνος με πέμπει τώρα μέσα στην

τέλεια σύνταξη της πέτρας και του        αιθέρος

Λοιπόν, αυτός που γύρευα, είμαι. Ω λινό καλοκαίρι, συνετό

φθινόπωρο Χειμώνα ελάχιστε  Η ζωή καταβάλλει τον οβολό του

φύλλου της ελιάς Και στη νύχτα μέσα των αφρόνων

μ' ένα μικρό τριζόνι κατακυρώνει  πάλι το νόμιμο του Ανέλπιστου.

1971 Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας

ΑΝΕΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ Θέλω καράβια σπρώχνω

θέλω σταματώΤα δυο βουνά χωρίζω και τα περπατώΜες στις αγάπες μπαίνω και ζαλίζομαικι από τα μυστικά τους αντραλίζομαι

Σ’ όλους το παραγγέλνω σ’ όλους το μηνώΤρώγεται ο νους του ανθρώπου μόνο αλίμονο.

ΑΝΕΜΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΣΑνάθεμα την ώρα ποιος ορίζει εδώ

το ανάποδο βαφτίζει και το λέει σωστόΤου αδύναμου το δίκιο μήτε λέει ποτέβγαίνει τη νύχτα μέρα και τ’ ορκίζεταιΌπου μεγάλη πόρτα πίσω της αυτός

κάνεις να την ανοίξεις γίνεται άφαντος.

1972 Το Μονόγραμμα

Ένας ερωτικός ύμνος γεμάτος νεανικότητα και πάθος.

Πάντα εσύ τ’ αστεράκι καί πάντα εγώ το σκοτεινό πλεούμενοΠάντα εσύ το λιμάνι κι εγώ το φανάρι το δεξιάΤό βρεγμένο μουράγιο καί η λάμψη επάνω στά κουπιά

Ψηλά στό σπίτι μέ τίς κληματίδεςΤά δετά τριαντάφυλλα, καί το νερό πού κρυώνειΠάντα εσύ το πέτρινο άγαλμα καί πάντα εγώ η σκιά πού μεγαλώνειΤό γερτό παντζούρι εσύ, ο αέρας πού το ανοίγει εγώΕπειδή σ’ αγαπώ καί σ’ αγαπώΠάντα Εσύ το νόμισμα καί εγώ η λατρεία πού τόΕξαργυρώνει:

Τόσο η νύχτα, τόσο η βοή στόν άνεμοΤόσο η στάλα στόν αέρα, τόσο η σιγαλιάΤριγύρω η θάλασσα η δεσποτικήΚαμάρα τ’ ουρανού με τ’ άστραΤόσο η ελάχιστη σου αναπνοή

Πού πιά δεν έχω τίποτε άλλοΜές στούς τέσσερις τοίχους, το ταβάνι, το πάτωμαΝά φωνάζω από σένα καί νά μέ χτυπά η φωνή μουΝά μυρίζω από σένα καί ν’ αγριεύουν οί άνθρωποιΕπειδή το αδοκίμαστο καί το απ’ αλλού φερμένοΔεν τ’ αντέχουν οί άνθρωποι κι είναι νωρίς, μ’ ακούςΕίναι νωρίς ακόμη μές στόν κόσμο αυτόν, αγάπη μου

1971 Το Φωτόδεντρο και η Δέκατη Τέταρτη Ομορφιά

Το «Φωτόδεντρο» είναι διαμαρτυρία στη δικτατορία. Ο λυρισμός εδώ υποχωρεί δίνοντας τη θέση του σε πολύ εγκεφαλικά ποιήματα.

1972 Τα Ρω του Έρωτα

Πολλά ποιήματα αυτής της συλλογής μελοποιήθηκαν από έλληνες συνθέτες, όπως ο Χατζηδάκης, τραγουδήθηκαν από σημαντικούς ερμηνευτές και αγαπήθηκαν από το κοινό.

1974 Τα ετεροθαλή

1978 Μαρία ΝεφέληΕίναι ένας ύμνος στην κατάργηση της εξουσίας. Υπακούει στους κανόνες

του θετρικού έργου και εκφράζει τη θλίψη των νέων.

Μαρία Νεφέλη :Περπατώ μες στ’ αγκάθια μες στα σκοτεινάσ’ αυτά που  ’ναι να γίνουν και στ’ αλλοτινάκι έχω για μόνο μου όπλο μόνη μου άμυνατα νύχια μου τα μωβ σαν τα κυκλάμινα.

Αντιφωνητής:Παντού την είδα. Να κρατάει ένα ποτήρι και να κοιτάζει στοκενό. Ν’ ακούει δίσκους ξαπλωμένη χάμου. Να περπατάει στοδρόμο με φαρδιά παντελόνια και μια παλιά γκαμπαρντίνα.Μπρος από τις βιτρίνες των παιδιών. Πιο θλιμμένη τότε. Καιστις δισκοθήκες, πιο νευρική, να τρώει τα νύχια της. Καπνίζειαμέτρητα τσιγάρα. Είναι χλωμή κι ωραία. Μ’ αν της μιλάςούτε που ακούει καθόλου. Σαν να γίνεται κάτι αλλού — πουμόνο αυτή τα’ ακούει, και τρομάζει. Κρατάει το χέρι σου σφι-χτά, δακρύζει, αλλά δεν είναι εκεί. Δεν την έπιασα ποτέ καιδεν της πήρα τίποτα.

Μ.Ν. Τίποτα δεν κατάλαβε. «Ολη την ώρα μου “λεγε «θυμάσαι;»Τί να θυμηθώ. Μονάχα τα όνειρα θυμάμαι γιατί τα βλέπω νύχτα.Όμως τη μέρα αισθάνομαι άσχημα — πώς να το πω: απροετοίμαστη.Βρέθηκα μέσα στη ζωή τόσο άξαφνα — κει πού δεν το περίμενα καθόλου.«Έλεγα «μπα θα συνηθίσω». Κι ολα γύρω μου έτρεχαν.Πράγματα κι άνθρωποι έτρεχαν, έτρεχαν —ώσπου βάλθηκα κιεγώ να τρέχω σαν τρελή. Αλλά, φαίνεται,το παράκανα.Επειδή —δεν ξέρω— κάτι παράξενο έγινε στο τέλος.Πρώτα έβλεπα τον νεκρό κι υστέρα γινόταν ο φόνος.Πρώτα ερχόταν το αίμα κι υστέρα ο χτύπος κι η κραυγή.Και τώρα όταν ακούω να βρέχει δεν ξέρω τι με περιμένει…

• 1982 Τρία ποιήματα με σημαία ευκαιρίας • 1984 Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου• 1985 Ο μικρός ναυτίλος• 1991 Τα ελεγεία της Οξώπετρας • 1995 Δυτικά της λύπης• 1998 Εκ του πλησίον (μεταθανάτια έκδοση)

Εκτός από τα ποιήματα έγραψε πολλές μελέτες- δοκίμια και έκανε μεταφράσεις ενώ δεν πρέπει να παραγνωρίζεται και το εικαστικό

του έργο

• Δοκίμια • Η αληθινή φυσιογνωμία και η λυρική τόλμη του Ανδρέα Κάλβου• Ο ζωγράφος Θεόφιλος• Ανοιχτά χαρτιά• Η μαγεία του Παπαδιαμάντη• Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο• Ιδιωτική Οδός, Ύψιλον/Βιβλία• Τα Δημόσια και τα Ιδιωτικά• Εν λευκώ, Ίκαρος• Ο κήπος με τις αυταπάτες

• Μεταφράσεις • Ζαν Ζιρωντού, Νεράιδα - Ονειρόδραμα σε τρεις πράξεις• Μπέρτολτ Μπρεχτ, Ο κύκλος με την κιμωλία• Δεύτερη γραφή• Σαπφώ, Ίκαρος• Ιωάννης - Η Αποκάλυψη

Κολάζ του Ελύτη

Είπαν γι’ αυτόν

ποιητής του Αιγαίου, του φωτός, της Ελλάδας

η ποίηση του σταλάζει φως στην ψυχή, βάλσαμο στις πληγές και διορθώνει τις ανορθογραφίες των ανθρώπων.

Ελύτης ο στοχαστικός, ο συμπαντικός, ο περιπαιχτικός, ο καυστικός, ο οραματιστής, ο ανατρεπτικός, ο πειραματιστής, ο λιτός, ο περίτεχνος, μα πάνω απ’ όλα �ο βαθιά λυρικός Ελύτης...

Τι είναι η ποίηση; Ο μόνος χώρος όπου η δύναμη του αριθμού δεν έχει πέραση! Και η Ποίηση πάντοτε είναι μία, όπως ένας είναι ο ουρανός. Το ζήτημα είναι από πού βλέπει κανείς τον ουρανό.Εγώ τον έχω δει από καταμεσίς της θάλασσας.

Η αλήθεια βγαίνει χυτή σαν το νιόκοπο άγαλμα, μόνον μέσ’ από τα καθάρια νερά της μοναξιάς· κι η μοναξιά της πένας είναι από τις πιο μεγάλες.

Αν δε στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω απ’ τη γη ποτέ σου δε θα μπορέσεις να σταθείς πάνω της.

Να γιατί γράφω. Γιατί η Ποίηση αρχίζει από εκεί που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος.

Είπε

ΕΛΥΤΗΣ