Η ιστορία της Πατησίων

Tης Aριστέας Παπανικ λά υ–Kρίστενσεν

Aρ�αι�λ�γ�υ

META τη μά�η των Πλαταιών, � Θεμι-στ�κλής τ� 478–77 για να πρ�στατέ-ψει την π�λη της Aθήνας απ� ενδε-��μενες περσικές επιδρ�μές, την έ-κλεισε σ’ ένα τεί��ς π�υ εί�ε γύρωστα 6,5 �λμ. μήκ�ς και εννέα πύλεςαπ’ �π�υ άρ�ι�αν �ι δρ�μ�ι π�υ ένω-ναν την Aθήνα με τ�υς δήμ�υς τηςAττικής και την Eύ!�ια. Πέρασαν πά-νω απ� �ίλια �ρ�νια και η Aθήνα τει-��γυρί�εται και πάλι, αυτή τη "�ράαπ� τ�ν Xασεκή π�υ θέλει έτσι νατην πρ�"υλά#ει απ� τις επιθέσειςτων T�υρκαλ!ανών. T� τεί��ς αυτ�μικρ�τερ� απ� τ� παλαι�τερ�, ήρθεκαι πάτησε π�λλές "�ρές στα σημά-δια τ�υ αρ�αί�υ, κυρίως τ� !�ρειν�τ�υ κ�μμάτι. Oι πύλες π�υ αν�ί�τη-καν ήταν επτά και !ρίσκ�νταν περί-π�υ στα ίδια σημεία με τις αντίστ�ι-�ες τ�υ αρ�αί�υ τεί��υς. Eκεί δε, �-π�υ σήμερα η �δ�ς Aι�λ�υ συναντάτην �δ� Σ�"�κλέ�υς, στ� άκτιστ� �ι-κ�πεδ� δίπλα στην Eθνική Tράπε�α,εκεί εντ�πίστηκαν τα ερείπια τωναρ�αίων A�αρνικών πυλών και λίγ�δυτικ�τερα απέναντι απ� την είσ�δ�της κεντρικής Aγ�ράς επί της Σ�"�-κλέ�υς, !ρισκ�ταν η μενιδιάτικηπ�ρτα ή η π�ρτα των Aγίων Aπ�στ�-λων. O δρ�μ�ς π�υ άρ�ι�ε απ� τ� ση-μεί� εκείν� ακ�λ�υθ�ύσε τα α�νάριατ�υ αρ�αί�υ και πρ��ωρ�ύσε με κα-τεύθυνση την Πάρνηθα, πρ�ς τ� Mε-

νίδι και την Eύ!�ια. Tμήμα της αρ-�αίας A�αρνικής �δ�ύ !ρέθηκε στιςπρ�σ"ατες ανασκα"ές στην πλατείατ�υ Δημαρ�εί�υ – K�τ�ιά.

Tα �α�τίσια της �δ�ύΣτ� 1834 η Aθήνα γίνεται πρω-

τεύ�υσα, τα �ριά της επεκτείν�-νται, τ� τεί��ς τ�υ Xασεκή κατεδα-"ί�εται. Σημαντικά τμήματα τωνδρ�μων π�υ κιν�ύσαν παλιά απ�τις πύλες άρ�ισαν να ενσωματών�-

νται σιγά σιγά στ�ν ιστ� της π�ληςπ�υ �λ� και μεγάλωνε. O δρ�μ�ςπ�υ άρ�ι�ε απ� τη μενιδιάτικη π�ρ-τα έγινε γνωστ�ς στ�υς ντ�πι�υςκαι τ�υς #έν�υς ως � δρ�μ�ς πρ�ςτα Πατήσια γιατί περν�ύσε μέσα α-π� τ� �ωρι�υδάκι Πατήσια, 4–5 �λμ.στα !�ρεια της Aθήνας. Σ�ετικά μετην πρ�έλευση τ�υ τ�πωνυμί�υΠατήσια �ι γνώμες των ειδικών διί-στανται. O Kαμπ�ύρ�γλ�υς πιστεύ-ει �τι πρ�έρ�εται απ� κάπ�ι�νT�ύρκ� κτηματία Πατίς–αγά. OMπίρης υπ�στηρί�ει την άπ�ψη τ�υΣτέ"αν�υ Δραγ�ύμη π�υ "αίνεταινα είναι και η επικρατέστερη �τι τ�τ�πωνύμι� πρ�έκυψε απ� τ�ν επιρ-ρηματικ� τύπ� Bατήσι τ�υ αρ�αί�υδήμ�υ Bατής.

O δρ�μ�ς π�υ �δηγ�ύσε πρ�ς τα

Πατήσια ήταν σε �λ� τ� διάστηματ�υ 19�υ αι. � πι� δημ�"ιλής ε#��ι-κ�ς περίπατ�ς των Aθηναίων και ταΠατήσια ένας ε#αιρετικά ευ�άρι-στ�ς τ�π�ς αναψυ�ής των κατ�ί-κων της πρωτεύ�υσας. T� �ωρι�υ-δάκι Πατήσια ήταν γεμάτ� δρ�σε-ρ�ύς κήπ�υς και κυρι�λεκτικάπνιγμέν� στα δέντρα και τα άνθη.

H θέα απ� εκεί ήταν υπέρ��η«καθώς ά"ηνε κανείς τη ματιά τ�υνα πλανιέται πάνω απ� την Aθήνακαι να γλιστράει πρ�ς τη θάλασσα»�πως γρά"ει �αρακτηριστικά �Stademann τ� 1835. T� μικρ� αυ-τ�ν παράδεισ� εί�ε διαλέ#ει �Aγγλ�ς ναύαρ��ς Mάλκ�λμ για νακτίσει τ� 1832 τ� αρ��ντικ� τ�υ. Eί-ναι η γνωστή !ίλα Mάλκ�λμ με τ�μεγάλ� κήπ� π�υ σήμερα στεγά�ειτ� Aσυλ� Aνιάτων, στην Aγία Zώνη.Για τη μετα"�ρά των �ικ�δ�μικώνυλικών, εί�ε παραγγείλει � ναύαρ-��ς στη Mάλτα, δύ� δίτρ��α κάρα.Hταν μάλιστα τα πρώτα κάρα αυτ�ύτ�υ είδ�υς π�υ εί�αν έρθει στηνAθήνα πρ�καλώντας την περιέρ-γεια και τ�ν έντ�ν� θαυμασμ� τωναυτ��θ�νων κατ�ίκων της.

H έλλειψη τ�υ πράσιν�υ στηνπρωτεύ�υσα, τα πρώτα κυρίως �-θωνικά �ρ�νια ήταν π�λύ έντ�νη. Hσυμ!�λή της !ασίλισσας Aμαλίαςγια τη δενδρ�"ύτευση της Aθήναςυπήρ#ε π�λύ σημαντική. Δένδρα α-π� �λα τα μέρη της Eλλάδας "υ-τεύ�νταν στις πλατείες και τ�υς

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 28 MAPTIOY 1999

AΦIEPΩMA

Eπιμέλεια αιερώματ ς:

OΛΓA ΣEΛΛA

KYPIAKH 28 MAPTIOY 1999

2-31 AΦIEPΩMA� Oδ�ς Πατησίων. Aπ� τα �ρ�νια τ υ Oθωνα στ 2000.

Tης Aριστέας Παπανικ�λά�υ - Kρίστενσεν

� Eθνικ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί�.Oι περιπέτειες σ�εδιασμ ύ και ικ δ�μησης τ υ μεγαλύτερ υελληνικ ύ μ υσεί υ.

Tης Mάρως Kαρδαμίτση-Aδάμη

� Aπ� τα «�ι!α�ί» στ�ν ηλεκτρικ�.H συγκ ινωνία στα Πατήσια, απ� τις εκδρ μές τ υ περασμέν υαιώνα έως τη σημερινή π λύ� υηλεω�ρ .

Tης Nαταλίας Σαμαρά-Γκαίτλι�

� T� «Aκρ�π�λ Παλάς».T �εν δ �εί – στ λίδι της Πατη-σίων σράγισε την κ ινωνική "ωήτης Aθήνας στ Mεσ π�λεμ .

T υ Nικ. Θ. X�λέ�α

� Πανεπιστήμια και σ��λεία.T Π λυτε�νεί , η Eμπ ρική και τα σημαντικ�τερα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια της Πατησίων.


� M�ντέρνα αρ�ιτεκτ�νική.H πυκνή παρ υσία α�ι�λ γων κτιρίων της δεκαετίας τ υ ’30 στην Πατησίων.

T υ Πάν�υ E$αρ��π�υλ�υ

� H «Kηπ�ύπ�λη» Kυπριάδη.A�ι�λ γ αρ�ιτεκτ νικ� σύν λ με σπίτια τ υ Mεσ π λέμ υ στ τέρμα της Πατησίων.

T υ Mάν�υ Mπίρη

� «Xαρά»: π�λυκατ�ικία πρ�τυπ�.Σπάνι παράδειγμα μεταπ λεμι-κής αρ�ιτεκτ νικής με ευ�άρι-στ υς και ανθρώπιν υς �ώρ υς.


� T�τε, στην �δ� Πατησίων...Eνθυμήσεις απ� τ μαγικ� μικρ�κ σμ της γειτ νιάς στη δεκαετία τ υ ’50.

T υ K. I. Aγγελ�π�υλ�υ

� «H μεγαλυτέρα εις μήκ�ς �δ�ς».Πατησίων: Eνας "ωνταν�ς ασάλτιν ς «π ταμ�ς» στην καρδιά της π λύ� υης π�λης.

T υ Γιώργ�υ Tσίρ�υ

E�ώ�υλλ�: Aπ�ψη της Πατησίων στη δια-σταύρωση με τη Λ. Aλε�άνδρας (πλ. Aιγύ-πτ�υ). Φωτ�γρα�ία τ�υ Δ.A. Xαρισιάδη,τρα�ηγμένη στις 31 Mαρτί�υ 1955 (Aρ�εί�M�υσεί�υ Mπενάκη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Oδ�ς ΠατησίωνAπ� τα �ρ�νια τ�υ Oθωνα στ� 2000

O δρ�μ ς π υ δηγ ύσε πρ ς τα Πατήσια (τ �ν μα της περι �ής πρ έρ�εται είτε απ� τ ν T ύρκ κτηματία Πα-τίς–αγά είτε απ� τ ν επιρρηματικ� τύπ Bατήσι τ υ αρ�αί υ Bατής) ήταν πι δημ �ιλής ε� �ικ�ς περίπατ ς τωνAθηναίων (�ωτ.: συλλ γή Aντώνη Σ. Mαΐλλη).

KYPIAKH 28 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

H Πατησίων εί�ε έντ νη κ ινωνική "ωή. Kατά μήκ ς τ υ δρ�μ υ υπήρ�αν κα�ενεία, γαλακτ πωλεία, "α�αρ πλαστεία, μπιραρίες, εστιατ�ρια, �εν δ �εία(�ωτ.: συλλ γή Xαριλά υ Πατέρα).

κεντρικ�ύς δρ�μ�υς. Π�λλ�ί δρ�-μ�ι απέκτησαν δενδρ�στ�ι�ίες με-τα#ύ αυτών και η �δ�ς πρ�ς τα Πα-τήσια παρ�λ� π�υ επρ�κειτ� για ε-#��ικ� δρ�μ�. Γίν�νταν ακ�μα καιμετα"υτεύσεις "�ινικ�δεντρων α-π� τα νησιά κυρίως τη Xί� και τηνI�. T� έργ� εί�ε αναλά!ει � δήμ�ςAθηναίων, στην υπηρεσία τ�υ �π�ί-�υ εί�ε τεθεί για τ� σκ�π� αυτ� �κηπ�υρ�ς της !ασίλισσας Aμαλίας,Fr. Schmidt.

H επίσημη �άρα�η

T� 1841 με απ�"αση τ�υ δήμ�υAθηναίων άρ�ισε η διευθέτησηκαι η κατασκευή της �δ�ύ π�υ �-δηγ�ύσε στ� �ωρι� Πατήσια. Tησ�ετική μελέτη εί�ε αναλά!ει �γεωμέτρης J. Beck. Σύμ"ωνα μετ� σ�έδι� π�υ συνέτα#ε, τ� τμήματ�υ δρ�μ�υ αυτ�ύ απ� τη Σ�"�-κλέ�υς ώς τη Σταδί�υ εί�ε 12 μ.και τ� επ�μεν� τμήμα ώς τ� ύψ�ςτης σημερινής �δ�ύ Στ�υρνάρη14 μ. O δρ�μ�ς ακ�λ�υθ�ύσε στησυνέ�εια τ�ν ά#�να της Aι�λ�υ α-"ήν�ντας ανατ�λικά τ� παλι� τ�υκ�μμάτι, εκεί �π�υ σήμερα περνάη �δ�ς Mαυρ�μματαίων και τ� �-π�ί� συναντ�ύσε στ� πλάτωμα, �-π�υ διαμ�ρ"ώθηκε αργ�τερα ηπλατεία Aμερικής. Στ� σημεί� ε-κείν� ακ�λ�υθ�ύσε πάλι τ�ν πα-λι� δρ�μ�, � �π�ί�ς απ�κτ�ύσεπλάτ�ς 10 μ. H διευθέτηση τηςΠατησίων γιν�ταν έτσι, επάνωστ�ν αρ�αί� δρ�μ� πλην εν�ς μι-

κρ�ύ σ�ετικά τμήματ�ς. Σε πρώτη"άση τ� σ�έδι� αυτ� τρ�π�π�ιη-μέν� περιέλα!ε τ� τμήμα της �-δ�ύ Πατησίων απ� τη Σταδί�υ ώςτη σημερινή �δ� Bεραν�έρ�υ.

Παράλληλα με τις παραπάνωπ�λε�δ�μικές ρυθμίσεις π�υ πρ�-�ωρ�ύσαν με αργ�ύς ρυθμ�ύς, η�δ�ς Πατησίων ε#ακ�λ�υθ�ύσενα παραμένει για τ�υς κατ�ίκ�υς

της πρωτεύ�υσας ένας αγαπημέ-ν�ς, ε#��ικ�ς περίπατ�ς και η κυ-ρι�τερη ψυ�αγωγία για �λ�υς μιακαι τ� θέατρ� με τις παραστάσεις

T εργ στάσι "υθ π ιίας και παγ π ιίας M. και E. Kλωναρίδη. Σήμερα έ�ει απ μείνει ένα μικρ� μέρ ς τ υ αρ�ικ ύκτιρί υ. Δίπλα τ υ $ρισκ�ταν τ κέντρ «Oυράνι ς». Στ ν κήπ τ υ και στις π λυτελείς αίθ υσες συγκεντρών ντανεκλεκτές συντρ �ιές Aθηναίων (�ωτ.: συλλ γή X. Πατέρα).

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

των ιταλικών μελ�δραματικώνθιάσων δεν απ�τελ�ύσε ψυ�αγω-γία για τα ευρύτερα κ�ινωνικάστρώματα. M�ν� � δυνατ�ς !�-ριάς, καθώς έπνιγε τα πάντα στησκ�νη, μπ�ρ�ύσε να σταθεί εμπ�-δι� στ�ν περίπατ�, στην Πατη-σίων. Oι περιπατητές μπ�ρ�ύσαννα απ�λαύσ�υν μια μπύρα στ� πε-ρί"ημ� «Παυσίλυπ�», μπυραρίακαι ε#��ικ� κα"ενεί� π�υ εί�ε συ-στηθεί τ� 1839 απ� Bαυαρ�ύς α-#ιωματικ�ύς και λειτ�ύργησε γιαπ�λλές δεκαετίες μετά. Bρισκ�-ταν στ� �ώρ� π�υ αν�ίγεται μπρ�-στά στ� Eθνικ� Aρ�αι�λ�γικ�M�υσεί�. Λίγ� μακρύτερα στ� ύ-ψ�ς τ�υ Πεδί�υ τ�υ Aρεως υπήρ-�ε μια σειρά απ� αναψυκτήρια καικα"ενεδάκια με τακτικ�ύς θαμώ-νες τις καθημερινές, μέλη της α-

στικής τά#ης των Aθηναίων.

K�ινωνική �ωήTις Kυριακές και τις αργίες, τ�

σκηνικ� στην Πατησίων έπαιρνε μιαπ�λύ�ρωμη και π�λύ!�υη �ρ�ιά.Hταν μια πραγματική γι�ρτή για �-λ�υς τ�υς κατ�ίκ�υς της Aθήνας. Hευκατάστατη αστική τά#η, �ι καλ�-στεκ�ύμεν�ι π�λίτες, �ι #έν�ι πρε-σ!ευτές, �ι α#ιωματικ�ί και άλλ�ι έ-καναν τ�ν καθιερωμέν� τ�υς περί-πατ�, είτε με τα π�δια, είτε έ"ιππ�ι,είτε με τις άμα#ες. Παράλληλα έναπλήθ�ς απ� �ικ�γενειάρ�ες μα�ί μετις γυναίκες και τα παιδιά, "�ρώ-ντας �λ�ι τα γι�ρτινά τ�υς, ακ�λ�υ-θ�ύσαν τ� ρεύμα τ�υ περιπάτ�υ.Kάπως παράμερα, κατά μήκ�ς τ�υδρ�μ�υ και στη σκιά κάπ�ι�υ τ�ί��υκάθ�νταν μα�εμένες �ι εργάτριεςκαι �ι υπηρέτριες παρακ�λ�υθώ-

ντας τ� πήγαινε–έλα της κ�μψής α-θηναϊκής κ�ινωνίας. Kι �ταν έ"τανετ� απ�γευμα, στις τρεις τ� �ειμώνακαι στις επτά τ� καλ�καίρι τ�τε άρ-�ι�ε «η μ�υσική». Για δύ� ώρες μ�υ-σικ�ί τ�υ στρατ�ύ έπαι�αν καντρίλ-λιες, !αλς και π�λκες.

Στ� διάστημα αυτ� εμ"ανι��τανκαι � !ασιλιάς με τη !ασίλισσα καιτην ακ�λ�υθία τ�υς, �ι �π�ί�ι στα-ματ�ύσαν τ�ν περίπατ� τ�υς για νααπ�λαύσ�υν τ�υς γνώριμ�υς ή��υςτης πατρίδας τ�υς.

O κ�σμ�ς σ�ημάτι�ε έναν μεγάλ�κύκλ� γύρω απ� τη «μ�υσική» π�υεί�ε τη μ�νιμη θέση της σε μία #ύλι-νη, π�λυγωνική ε#έδρα στημένηστ� �ώρ� εμπρ�ς απ� τ� εκκλησάκιτ�υ Tα#ιάρ�η, στην αρ�ή τ�υ Πεδί-�υ τ�υ Aρεως. H π�λυγωνική αυτήε#έδρα έδωσε και τ� �ν�μα «Π�λύ-γων�» στη γύρω περι��ή. O Γάλλ�ς

E. About είναι π�λύ παραστατικ�ςστην περιγρα"ή της γι�ρτινής αυ-τής απ�λαυσης των Aθηναίων: «Oκ�μψ�ς κ�σμ�ς της Aθήνας έ�ει γιακυρι�τερη ψυ�αγωγία τ�υ, �ειμώνα– καλ�καίρι, τ�ν περίπατ� στην �-δ�ν Πατησίων. Φθάν�υν εκεί με ταπ�δια, με αμά#ι και κυρίως με άλ�-γ�. Kάθε Eλληνας π�υ !ρίσκει ναδανεισθεί 300 δρ�. !ιά�εται να αγ�-ράσει ένα άλ�γ�.

Kάθε Eλληνας π�υ έ�ει στην τσέ-πη τ�υ 3 δρ�. τις διαθέτει ν�ικιά��-ντας ένα άλ�γ�... Συναντάς στημ�υσική έναν �ρισμέν� αριθμ� απ�αστές π�υ δεν #εμυτί��υν έ#ω παράμία "�ρά την ε!δ�μάδα. Oι σύ�υγ�ίτ�υς τις !γά��υν έ#ω ντυμένες μερ�ύ�α απ� ένα μπα�ύλ� π�υ αυτ�ίέ��υν τ� κλειδί τ�υς. Tις !�υρτσί-��υν και τις εκθέτ�υν στ� ύπαιθρ�ως τ� !ράδυ! Mετά τη μ�υσική #α-ναγυρί��υν στ� μπα�ύλ� τ�υς...».

Στα 1860 η συμ!�λή των �δώνAι�λ�υ και Πατησίων γίνεται � πυρή-νας της κ�ινωνικής και της π�λιτι-κής �ωής της Aθήνας. Mε αρ�ή τ�κα"ενεί� τ�υ Γιάννη Xαύτα, η πε-ρι��ή π�υ πήρε τ� �ν�μα Xαυτεία α-πέκτησε με τα �ρ�νια πληθώρα κα-"ενείων και �α�αρ�πλαστείων. Στακε"ανεία γίν�νταν καθημερινάθυελλώδεις π�λιτικές συ�ητήσειςκυρίως για τ� π�λιτειακ� θέμα της�ώρας. Tη νύ�τα μετα#ύ της 10ης-11ης Oκτω!ρί�υ 1862 π�υ απ�"ασί-στηκε η έ#ωση τ�υ Oθων�ς, η γι�ρ-τή για τα επινίκεια #εκίνησε απ� τακα"ενεία της αρ�ής της Πατησίωνκαι κ�ρυ"ώθηκε στ�υς στρατώνεςτ�υ ιππικ�ύ στ� Πεδί�ν τ�υ Aρεως,ένα διώρ�"�, παραλληλ�γραμμ�κτίρι� απέναντι στην εκκλησ�ύλατ�υ Tα#ιάρ�η. Στ�υς �ώρ�υς τ�υδ�θηκε τ� γεύμα των επινικείων.


Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Λεπτ μέρεια απ� τ Παν�ραμα των Aθηνών τ υ Fr. Stademann τ 1835. Δε�ιά, πίσω απ� τα τελευταία σπίτια της εικ�νας ένας δρ�μ ς διασ�ί"ει έναν στρα-τιωτικ� καταυλισμ� και δηγεί στα Πατήσια π υ εικ νί" νται στ $άθ ς αριστερά με τα σπίτια, τ υς κήπ υς και την έπαυλη τ υ Mάλκ λμ.

M ναδική απεικ�-

νιση της μπιραρίας

– ε� �ικ� κα�ενεί

«Παυσίλυπ ν» π υ

εί�ε συστηθεί

τ 1839 απ� Bαυα-

ρ ύς α�ιωματι-

κ ύς. Πίσω διακρί-

νεται τ κτίρι τ υ

M υσεί υ στη �ά-

ση π υ έμεινε

μετά τ θάνατ

τ υ αρ�ιτέκτ να

Kάλκ υ. «Παυσίλυ-

π ν – Aθήνα 20

N εμ. ’78». (A. L.

Winstrup, σ�έδι

με μ λύ$ι

16,5x10,5 εκ. τετρ.

σ�. 18245, Aκαδη-

μία Kαλών Tε�νών

– τμήμα Aρ�ιτεκτ -

νικών Σ�εδίων,

K πεγ�άγη)


Aριστερά: Δια�ήμιση απ� την ε�ημερίδα «KAIPOI» της 30ής Aπριλί υ 1898. O σταθμ�ς των λεω� ρείων π υ ανα�έρει τ κείμεν δεν είναι άλλ ς απ� τ νσταθμ� των «$ι"α$ί» (απ� τ $ι$λί της Nαταλίας Σαμαρά – Γκαίτλι� «I�ν γρα�ία Πατησίων», �ωτ.: Tάκης Παπαδ�π υλ ς). Δε�ιά: Aπ γευματική παράστασηστ θεατράκι της Aλυσίδας, τέρμα Πατησίων (�ωτ.: συλλ γή X. Πατέρα).

Παρών ήταν και � π�ιητής Γ. Παρά-σ��ς, � �π�ί�ς έκανε την έμμετρηπρ�π�ση «...Eις τιμήν τ�υ Oκτω!ρί-�υ τ� π�τήρι ας κενωθή...».

«... με ευρωπαϊκάπρ�τυπα»

Tα �ρ�νια εκείνα εί�ε επισκε"θείτην Aθήνα � Δαν�ς θε�λ�γ�ςWaldemar Schmidt. Kάν�ντας έ"ιπ-π�ς έναν περίπατ� πρ�ς τα Πατή-σια, γρά"ει σ�ετικά με την �δ� Πα-τησίων, «O δρ�μ�ς στην αρ�ή είναιε#αιρετικ�ς με π�λύ καλ� πλακ�-στρωτ�, "τιαγμέν� σύμ"ωνα με ταευρωπαϊκά πρ�τυπα. Mετά απ� μιαώρα περίπ�υ αρ�ί�ει και γίνεται έ-νας στεν�ς �ωματ�δρ�μ�ς. Eν τ�ύ-τ�ις, κατά ένα περίεργ� τρ�π� μπ�-ρεί κανείς να διασ�ίσει αυτ� τ� δρ�-μ� με αμά#ι σε μια απ�σταση π�υ εί-ναι περίπ�υ 4 ώρες. Στ� πρώτ� μέ-ρ�ς τ�υ δρ�μ�υ, τ� πλακ�στρωμέ-ν�, συναντά κανείς σκ�ρπιες κατ�ι-κίες και μικρ�ύς αμπελώνες. Στ’ α-ριστερά τ�υ δρ�μ�υ αν�ίγεται � ε-λαιώνας, πίσω απ� έναν λ�"ίσκ�π�υ μ�ιά�ει να #ε"υτρώνει απ� τ��ώμα, έ��ντας στην κ�ρυ"ή τ�υ τ�μαρμάριν� μνήμα τ�υ #ακ�υστ�ύαρ�αι�λ�γ�υ Karl Ottfried Muller.Στη συνέ�εια διασ�ίσαμε τ� �ωρι�Πατήσια με �μ�ρ"α και περιπ�ιημέ-να σπίτια, τ� κάθε ένα με τ� αμπε-λάκι τ�υ και πνιγμένα μέσα στα συ-κ�δεντρα, τις π�ρτ�καλιές και ταλι�δεντρα».

Eνα σημαντικ� δημ�σι� κτίρι� ήρ-θε να πρ�σδώσει μια ιδιαίτερη αίγληστη μ�ρ"ή τ�υ δρ�μ�υ με τις«σκ�ρπιες κατ�ικίες». Πρ�κειται γιατ� κτίρι� τ�υ Π�λυτε�νεί�υ. T�«Σ��λεί� των Tε�νών» �πως �ν�μά-στηκε απ� την ίδρυσή τ�υ τ� 1836,στεγα��ταν σε μια απ� τις �ικίεςτ�υ Γ. Bλα��ύτ�η, στην �δ� Πειραι-ώς. H Eλένη T�σίτσα με ένα γενναί��ρηματικ� π�σ� τ�υ συ�ύγ�υ τηςMι�αήλ και με μια επιπλέ�ν δωρεάδική της, αγ�ρασε τ� 1859 ένα �ικ�-πεδ� στην �δ� Πατησίων τ� �π�ί�και �άρισε στ� Δημ�σι� με σκ�π� νακτιστεί εκεί τ� κτίρι� τ�υ Π�λυτε-�νεί�υ. Δύ� �ρ�νια αργ�τερα ανα-τέθηκαν στ�ν αρ�ιτέκτ�να Λύσσαν-

δρ� Kαυταντ��γλ�υ τα σ�έδια γιατην �ικ�δ�μηση τ�υ κτιρί�υ. T� N�-έμ!ρι� τ�υ 1862 ένα μήνα μετά τηνέ#ωση τ�υ Oθων�ς, άρ�ισε η �ικ�-δ�μή της �π�ίας �ι εργασίες πρ�-�ωρ�ύσαν με π�λύ αργ� ρυθμ� καιλ�γω ελλείψεως �ρημάτων διεκ�-πησαν πρ�σωρινά τ� 1870. Tελικάτα εγκαίνια της κεντρικής πτέρυγαςέγιναν τ� 1876.

Δίπλα στ� Π�λυτε�νεί�, σε �ικ�-πεδ� π�υ δώρισε στ� Δημ�σι� πάλιη Eλένη T�σίτσα, ετέθη τ� 1866 �θεμέλι�ς λίθ�ς για την ανέγερση

τ�υ αρ�αι�λ�γικ�ύ M�υσεί�υ. Hστέγαση των αρ�αι�τήτων ήταν έναθέμα π�υ εί�ε απασ��λήσει την κυ-!έρνηση απ� την ίδρυση τ�υ ελλη-νικ�ύ κράτ�υς. Tα �ρήματα για τηνανέγερση τ�υ M�υσεί�υ εί�ε πρ�-σ"έρει � πλ�ύσι�ς �μ�γενής Δημή-τρι�ς Bερναρδάκης, ήδη απ� τ�1856. H �ικ�δ�μή άρ�ισε να κτί�εταισύμ"ωνα με σ�έδια τ�υ Bαυαρ�ύαρ�ιτέκτ�να Ludwig Lange. Tην επί-!λεψη εί�ε � αρ�ιτέκτ�νας Πανα-γής Kάλκ�ς ως την ημέρα τ�υ θανά-τ�υ τ�υ, τ� N�έμ!ρι� τ�υ 1875. O

Kάλκ�ς εί�ε κάνει �υσιαστικές με-τατρ�πές στ� αρ�ικ� σ�έδι�. Oι ερ-γασίες διεκ�πησαν και άρ�ισαν πάλιτ�ν I�ύλι� τ�υ 1879 με επι!λέπ�νταμη�ανικ� τ�ν Aρμ�δι� Bλά��. H α-π�πέρατωση τ�υ κτιρί�υ έγινε τελι-κά τ� 1888 απ� τ�ν Ernst Ziller, � �-π�ί�ς στ� σ�έδι� τ�υ Kάλκ�υ πρ�-σθεσε μια επιμήκη στ�ά με κεντρικ�ιωνικ� πρ�πυλ� απ� τέσσερις κί�-νες και δυ� μικρά �ρθ�γώνια δωμά-τια στα άκρα της στ�άς.

H Πατησίωνεπεκτείνεται

Eν τω μετα#ύ, τ� 1864, εί�ε γίνει ηεπέκταση τ�υ σ�εδί�υ π�λεως ωςτην �δ�ν Στ�υρνάρη, απ� την �δ�νBεραν�έρ�υ π�υ ήταν ως τ�τε. Πέ-ντε �ρ�νια αργ�τερα, τ� 1869 επε-κτάθηκε η ρυμ�τ�μία πρ�ς την πλευ-ρά τ�υ Π�λυτε�νεί�υ ως τις �δ�ύςA�αρνών, Mαυρ�μματαίων και Πιπί-ν�υ. H τελευταία αυτή επέκταση συ-μπεριέλα!ε στ� σ�έδι� της π�λης τ�Π�λυτε�νεί� και π�λλές νε�κτιστεςκατ�ικίες της �δ�ύ Πατησίων.

Στη δεκαετία αυτή τ�υ ’60 �ρ�ν�-λ�γείται και ένα απ� τα πρώτα αστι-κά αρ��ντικά της Πατησίων. Πρ�κει-ται για τη διώρ�"η κατ�ικία, σε ρυθ-μ� νε�γ�τθικ�, με κήπ� στ� πίσω μέ-ρ�ς, τ�υ κτηματία και υ"ηγητή τ�υΠανεπιστημί�υ Nικ�λά�υ I. Σαριπ�-λ�υ, στη γωνία των �δών Πατησίωνκαι Xαλκ�κ�νδύλη. O αρ�ιτέκτωντ�υ κτιρί�υ παραμένει άγνωστ�ς,καθώς και � ακρι!ής �ρ�ν�ς της α-νέγερσής τ�υ. H κατ�ικία αυτή κατε-δα"ίστηκε τ� 1956 παρά την παραγ-γελία τ�υ ιδι�κτήτη πρ�ς τ�ν γι� τ�υκαι κληρ�ν�μ� τ�υ Iωάννη «ίνα μήτεεκπ�ιήση μήτε υπ�θηκεύσει π�τέαυτήν». Tην ίδια τύ�η εί�ε και μιαδεύτερη �ικία επί της Πατησίων κ�-ντά στην Oμ�ν�ια την �π�ίαν � κα-θηγητής Σαρίπ�λ�ς εί�ε α"ήσει σεέναν άλλ� τ�υ γι�, τ�ν Nικ�λα�.

Στην τελευταία τριακ�νταετία τ�υ19�υ αι. τ� σ�έδι�ν της π�λεως έ�ειεπεκταθεί ακ�μα περισσ�τερ�. T��ωρι�υδάκι Πατήσια έ�ει γίνει πρ�ά-στι� της πρωτεύ�υσας, τ� περικλεί-ν�υν �ι σημεριν�ί �δ�ί Tσίλλερ, Σπ.

T διώρ � αρ� ντικ� της ικ γένειας τ υ N. Σαριπ�λ υ με κήπ στ πίσωμέρ ς, κτισμέν σε νε γ τθικ� ρυθμ� με τις �αρακτηριστικές καπν δ�� υς,στη γωνία των δών Πατησίων και σημερινής Xαλκ κ νδύλη. Kατεδα�ίστηκετ 1956. Στη θέση τ υ κτίστηκε ένα ακ�μα π λυώρ � κτίρι γρα�είων π υεπι$άρυνε περισσ�τερ μια περι �ή π λύ υπ $αθμισμένη αισθητικά. Yδατ -γρα�ία 31x36 εκ. της κ�ρης τ υ N. Σαριπ�λ υ, Aθηνάς, με ημερ μηνία Φε-$ρ υάρι ς 1882 (Aθηνά Σαριπ�λ υ - Λί$α, Mία Aθηναία "ωγρά� ς τ υ 19 υαιώνα, εκδ. «Mπάστας - Πλέσσας», 1995). Συνέ�εια στην 6η σελίδα

Λάμπρ�υ, Nά#�υ και Aνά"ης και απ�τ� 1871 �ν�μά�εται Aνω Πατήσια. Λί-γα �ρ�νια αργ�τερα τ� 1879, δημι-�υργείται ένα νέ� πρ�άστι� μετα#ύτων σημερινών �δών Πατησίων, Aγί-�υ Mελετί�υ και Kνωσ�ύ, τα KάτωΠατήσια. Mέσα στη δεκαετία τ�υ ’70μετα#ύ τ�υ 1876–78 έγινε η �άρα#ητης �δ�ύ Kυκλ�!�ρ�υ, της τωρινήςλεω"�ρ�υ Aλε#άνδρας π�υ συνέδε-σε την Πατησίων με την Kη"ισίας.

Ως τ�τε, η σύνδεση γιν�ταν με έναμ�ν�πάτι π�υ ακ�λ�υθ�ύσε τη ν�τια��θη τ�υ Kυκλ�!�ρ�υ κι έ"θανε ώςτ�υς Aμπελ�κήπ�υς. H �άρα#η ήτανέργ� τ�υ "ωτισμέν�υ μη�ανικ�ύ τηςπ�λης Iωάννη Γενισαρλή στ�ν �π�ί-�ν τ� σ�έδι� της πρωτεύ�υσας �"εί-λει θεμελιώδεις ρυμ�τ�μικές επεμ-!άσεις.

H Πατησίων εί�ε έντ�νη κ�ινωνική�ωή! Kατά μήκ�ς τ�υ δρ�μ�υ υπήρ-�αν κα"ενεία, γαλακτ�πωλεία, �α�α-

ρ�πλαστεία, μπυραρίες, εστιατ�ρια,#εν�δ��εία και τ� 1894 άρ�ισε ναλειτ�υργεί τ� θεριν� θέατρ� «Aθή-ναι�ν», στη συμ!�λή των �δών Πα-τησίων και Kυκλ�!�ρ�υ. H δε πλα-τεία Aγάμων, πλατεία Aμερικής απ�τ� 1927, �π�υ και τ� τέρμα τ�υ ιππ�-τρ��ι�δρ�μ�υ, πήρε τ� �ν�μά της α-π� μία συντρ�"ιά μεσήλικων Aθηναί-ων π�υ συνήθι�ε απ� την άν�ι#η τ�υ1887, να συ�νά�ει σε κάπ�ι� απ� ταεκεί κα"ενεία. Tην ημέρα της Πρω-

τ�μαγιάς η Πατησίων έσ"ι�ε απ� τιςεύθυμες συντρ�"ιές των Aθηναίωνπ�υ πήγαιναν στα γεμάτα άνθη Πα-τήσια, να πλέ#�υν τ� μαγιάτικ� στε-"άνι και να υπ�δε�τ�ύν τ�ν πρώτ�μήνα τ�υ καλ�καιρι�ύ με ��ρ�ύς,τραγ�ύδια και "αγ�π�τια. Στ� τέλ�ςτ�υ αιώνα εκεί π�υ έ"τανε πια τ�τέρμα της Πατησίων μπήκε ένα τε-�νητ�, μετακιν�ύμεν� �ρι�, μια αλυ-σίδα με σκ�π� να "ρά�ει την ισ�πεδηδιά!αση �ταν περν�ύσε τ� «Θηρί�»,τ� τρέν� π�υ πήγαινε στην Kη"ισιά.Eτσι η γύρω περι��ή �ν�μάστηκεAλυσίδα.

Στις μέρες μας η Πατησίων έ�ει!έ!αια αλλά#ει μ�ρ"ή και λειτ�υρ-γία. Eίναι "υσικ� επ�μεν�, γιατί !ρί-σκεται πια στην καρδιά μια μεγαλ�ύ-π�λης. Δεν είναι �μως καθ�λ�υ επ�-μεν� να αλλά#ει και τ� �ν�μά της. Eί-ναι π�λύ λυπηρ� π�υ �ι δημ�τικ�ίμας άρ��ντες παραμέρισαν τ� γεγ�-ν�ς �τι «� δρ�μ�ς έ�ει τη δική τ�υ ι-στ�ρία» και η Πατησίων έγινε επίση-μα �δ�ς 28ης Oκτω!ρί�υ. Mε �λ� τ�σε!ασμ� π�υ τρέ"�υμε �λ�ι μας γιατην ιστ�ρική αυτή επέτει� η νέα �ν�-μασία δεν υι�θετήθηκε απ� τ�υςAθηναί�υς δημ�τες, για τ�υς �π�ί-�υς η Πατησίων παραμένει Πατησίωνκαι συνάμα απ�τελεί άλλ� ένα παρά-δειγμα πρ�ς απ�"υγήν για τη δι-γλωσσία π�υ ταλαιπωρεί τ�υς ιστ�-ρικ�ύς δρ�μ�υς τ�υ κέντρ�υ τηςπρωτεύ�υσας.

B�ηθήματα: K. Mπίρης, «Aι Aθήναι», �΄ έκδ.Mέλισσα 1995. «Aι τ�πωνυμίαι της π�λεωςκαι των περι�ώρων των Aθηνών», Aθήναι1971.

I. Tραυλ�ς, «Π�λε�δ�μική ε�έλι�ις των Aθη-νών», Aθήναι 1960.



H Aθήνα έ�ει αρ�ίσει πλέ ν να απλώνεται επικίνδυνα. Στην Πατησίων �μως κυκλ � ρ ύν ταυτ��ρ να τραμ, αυτ κίνητα και άμα�ες (�ωτ.: αρ�εί N. Π λίτη).

Παιδικ�ς κήπ ς στη συμ$ λή των δών Πατησίων και Λ. Aλε�άνδρας. Στ $άθ ς τ κτίρι π υ σήμερα στεγά"ει τηΓΣEE (�ωτ.: συλλ γή X. Πατέρα).

Tης Mάρως Kαρδαμίτση–Aδάμη

Eπίκ�υρης καθηγήτριας στ� EMΠ

TO ΠPΩTO αρ�αιλγικ� μυσείτης Eλλάδας ιδρύθηκε στην Aίγινα,με έ�ρ τ γνωστ� Kερκυραί λ�-γι Aνδρέα Mυστ�ύδη. T Mάιτυ 1829 τα πρώτα αρ�αία ευρήμα-τα τπθετύνται πρσωρινά σεμια απ� τις αίθυσες τυ Oρ�αν-τρ�είυ. Λίγ αργ�τερα Mυ-στ�ύδης αναθέτει στυς αρ�ιτέ-κτνες Kλεάνθη και Schaubert τησύνθεση ειδικύ κτιρίυ για Mυ-σεία. Oι δύσκλες ικνμικές συν-θήκες της καπδιστριακής περι�-δυ και η δλ�νία τυ Kυ"ερνή-τη δεν επέτρεψε την πραγματπί-ηση τυ σ�εδίυ τυ.

Στην θωνική περίδ πυ ακ-λυθεί τ ενδια�έρν για τις αρ�αι�-τητες εκδηλώνεται έντν. O ν�μς«περί επιστημνικών και τε�νλγι-

κών συλλγών, περί ανακαλύψεωςκαι διατηρήσεως των αρ�αιτήτωνκαι της �ρήσεως αυτών» πρέ"λεπετην ανέγερση «Kεντρικύ Δημ�σιυMυσείυ διά τας Aρ�αι�τητας»στην Aθήνα.

Oι ργανωμένες ανασκα�ές τηςAρ�αιλγικής Eταιρείας �έρνυνστ �ως σημαντικά ευρήματα. H α-νάγκη να "ρεθεί κατάλληλς �ώ-ρς για τη �ύλα�ή τυς γίνεται επι-τακτική. «O ενταύθα διαμένων διά-σημς αρ�ιτέκτων (�ριστιαν�ς) Xάν-σεν συνέτα�ε σ�έδιν καταλληλ�τα-τν επί τύτυ τυ αντικειμένυ».T μυσεί επρ�κειτ να κτιστεί στανατλικ� τεί�ς της Aκρ�πλης. Tθέμα �μως δεν πρ�ώρησε.

T καλκαίρι τυ 1836 γραμμα-τεύς (υπυργ�ς) της Δημ. Eκπαιδεύ-σεως αναθέτει στ L. Ross να συντά-�ει τ κτιριλγικ� πρ�γραμμα τυMυσείυ. Tην ίδια �ρνιά Γερμα-

ν�ς αρ�ιτέκτνας Leo von Klenze ε-τιμά'ει τα σ�έδια τυ Mυσείυ.Oπως είναι γνωστ� Klenze εί�ε έρ-θει στην Eλλάδα τ 1834 ως απε-σταλμένς τυ "ασιλιά Λυδ"ίκυτης Bαυαρίας και εί�ε τρππιήσειτ σ�έδι π�λης της Aθήνας τωνKλεάνθη και Schaubert. T�τε εί�εσ�εδιάσει στ ντιανατλικ� άκρτης Aκρ�πλης μια «Eθνική Γλυπτ-θήκη» στη θέση �πυ αργ�τερα �τί-στηκε απ� τν Παναγή Kάλκ τ μι-κρ� μυσεί της Aκρ�πλης.

T νέ μυσεί πυ σ�εδιά'ει τ1836 πυ θεωρείται ένα απ� τα καλύ-τερά τυ έργα πρτείνεται απ� τν ί-δι να τπθετηθεί στ λ�� τυ Aγ.Aθανασίυ στν Kεραμεικ�.

«...διά M�υσεί�ν δενείναι κατάλληλ�ι...»

T σ�έδι τυ Klenze πρέ"λεπε

ένα συγκρ�τημα απ� δυ πλευρικάμνώρ�α κτίσματα, ένα ρθγω-νικ� και ένα κταγωνικ� και μιατριώρ�η επιμήκη πτέρυγα στκέντρ. Παρ’ �λ �τι τ κτίρι σεσύγκριση με άλλα έργα τυ αρ�ιτέ-κτνα ήταν σ�ετικά απλ�, ήταν εντύτις ε�αιρετικά πλυδάπανγια τις ικνμικές δυνατ�τητεςτυ νεσύστατυ κράτυς. Eτσιδεν �ρίστηκε πτέ.

Tην ίδια τύ�η �μως εί�αν και τακατά πλύ απλύστερα τυ L.Lange σ�έδια και τυ αρ�ιτεκτνι-κύ τμήματς τυ υπυργείυ Eσω-τερικών.

T �θιν�πωρ τυ 1836 πάντα, Ludwing Lange, καθηγητής τ�τετης 'ωγρα�ικής στ Γυμνάσι τηςAθήνας, υπ"άλλει σ�έδια ικδ-μής «Bι"λιθήκης, Mυσείυ,κ.λπ.», τ πί δεν εγκρίνεται απ�



Eθνικ� Aρ�αιλγικ� MυσείOι περιπέτειες σ�εδιασμ�ύ και �ικ�δ�μησης τ�υ μεγαλύτερ�υ ελληνικ�ύ μ�υσεί�υ

O θεμέλι�ς λίθ�ς τ�υ M�υσεί�υ μπήκε τ� 1866. Για την κατασκευή τ�υ �ρησιμ�π�ιήθηκαν πέτρες απ� τ� λατ�μεί� των Πινακωτών στ� λ�� τ�υ Λυκα�ηττ�ύ,μάρμαρα απ� τ�ν Yμηττ�, την Πεντέλη και τ�ν K�κκιναρά και αρ�αί� �ικ�δ�μικ� υλικ� απ� τ� θέατρ� τ�υ Δι�νύσ�υ και την περι��ή της Πυργιώτισσας. Tα σ�έ-δια π�υ εγκρίθηκαν τελικά ήταν τ�υ Lange και η �μάδα π�υ ανέλα�ε την πραγματ�π�ίησή τ�υς �ι Π. Kάλκ�ς, Aλ. Pαγκα�ής, Γ. Mετα$άς, Eμ. Mανιτάκης, Γ.Σκ�υ%ές και Π. Eυστρατιάδης. T� 1888 � Ernst Ziller αναλαμ�άνει την επί�λεψη των εργασιών και επι�έρει τρ�π�π�ιήσεις στ� αρ�ικ� σ�έδι� (�ωτ.: Γ. Mπαρ-δ�π�υλ�ς).

αρ�ιτεκτνικ� τμήμα της γραμμα-τείας των Eσωτερικών. «Aι αίθυ-σαι έ�υν εν μ�νν παράθυρν καιακλύθως, δεν θέλυν �ωτί�-νται αρκετά... αι τετράγωναι αίθυ-σαι διά Mυσείν δεν είναι κατάλ-ληλι και �λως δι�λυ εναντίντυ σκπύ τυ καταστήματς, ηπληθύς των α�ι�άδων (niches) καθ’�,τι τα εις αυτά τιθέμενα αγάλματαμ�νν εκ μίας θέσεως δύνανται ναθεωρηθώσι», παρατηρεί στην έκ-θεσή τυ πρϊστάμενς τυ τμή-ματς Ed. Schaubert και πρσθέτει

�τι «Στ σ�έδιν τυ καθηγητύ κ.Λάγγε δεν εμ�αίνεται η τπθέτη-σις τυ καταστήματς».

Στη συνέ�εια τ αρ�ιτεκτνικ�τμήμα τυ υπ. Eσωτερικών μελετάνέ σ�έδι «τελει�τερν και ακ-λύθως πρκριτ�τερν» τυLange, τ πί τπθετείται στηθέση �πυ σήμερα η Eθνική Bι-"λιθήκη �πως πρ"λεπ�ταν απ�τ σ�έδι Π�λεως. Oι δαπάνες γιατ κτίρι τυ Lange �επερνύσαντις 500.000 δρ�., ενώ τυ αρ�ιτε-κτνικύ τμήματς μ�λις �θάναντις 180.000 δρ�. και πάλι �μως τ

μυσεί δεν κτί'εται. Oι λ�γι πυκαθυστερύν την ανέγερσή τυ εί-ναι κυρίως ικνμικί. Δεκαεννέα�ρ�νια αργ�τερα, τ 1853 Kυριά-κς Πιττάκης γενικ�ς έ�ρς αρ-�αιτήτων ανακινί και πάλι τθέμα τυ Mυσείυ. Oσν πρ"αί-νει �ρ�νς και ι αρ�αιλγικέςανακαλύψεις πλλαπλασιά'νται,τ�σ γίνεται ευαισθηττέρα η ανά-γκη ικδμής μυσείυ».

«Eν ενί �λέμματι...»H επιθυμία να απκτήσει η πρω-

τεύυσα Mυσεί είναι γενική. Στα

τέλη τυ �ρ�νυ υπυργ�ς τωνEσωτερικών πληρ�ρεί μετά πλ-λής ευ�αριστήσεως τ συνάδελ��τυ επί των εκκλησιαστικών και τηςΔημσίυ Eκπαιδεύσεως �τι τ αρ-�ιτεκτνικ� τμήμα τυ υπυργείυτυ πρ�κειται να ασ�ληθεί με τησύντα�η νέων σ�εδίων για Mυ-σεί και τυ 'ητά να τυ απστείλει�σ τ δυνατ�ν πι γρήγρα τκτιριλγικ� πρ�γραμμα. H θέσητυ μυσείυ είναι η καθρισμένηαπ� τ Σ�έδι Π�λεως αρκετά κ-ντά στην Aκρ�πλη και τ Θησεί,έτσι ώστε ι περιηγητές να μπ-ρύν εύκλα να τ επισκέπτνταικαι «εν ενί �λέμματι θέλυσι επι-θεωρήσει τα λείψανα της πργνι-κής ευκλείας».

H μελέτη ανατίθεται στυς Γερά-σιμ Mετα�ά νμμη�ανικ� Kυκλά-δων και Δ. Zέ' «αρ�ιτεκτ�νων ει-δημ�νων περί της πλιτικής αρ�ιτε-κτνικής». T Mάι τυ 1854 ι δύάντρες υπ"άλλυν τα σ�έδιάτυς.

T κτίρι πυ πρτείνει Zέ'ςέ�ει κάτψη ρθγωνίυ παραλλη-λγράμμυ με εσωτερικ� αίθρι μεπεριμετρική στά και δε�αμενή στκέντρ. T κτίρι τυ Mετα�ά είναιένα επίμηκες ρθγώνι κτίσμαπυ τερματί'εται στα άκρα με δύστι"αρά σώματα κατά τ πρ�τυπτης κύριας πτέρυγας τυ Πανεπι-στημίυ τυ X. Xάνσεν. Σε αντίθεσημε την πρ�ταση τυ Zέ'υ, η λύσητυ Mετα�ά έ�ει σ�εδιασθεί με τέ-τι τρ�π ώστε να μπρεί αργ�τε-ρα να επεκταθεί, �πως συνέ"η καιστ Πανεπιστήμι.

H πρ�σψη κσμείται με σειράπαραστάσεων, μετα�ύ των πίωντπθετύνται πλαίσια συγκρτη-μένα κατά τ πρ�τυπ των αρ�αίωνθυρωμάτων.

Kαι ι δύ λύσεις ακλυθύντυς καν�νες τυ νεκλασικισμύ, τρ�πς �μως πυ Mετα�άς αντι-μετωπί'ει τ θέμα επιτυγ�άνει έναπλύ καλύτερ αισθητικά απτέλε-σμα. Παρ’ �λες τις σ�ετικά μικρέςδαπάνες για την κατασκευή τυMυσείυ (85.000 δρ�. η λύση τυZέ'υ και 115.000 δρ�. η τυ Mετα-�ά) και τις καλές πρθέσεις της κυ-"έρνησης, τα �ρήματα δεν "ρέθη-καν και τα σ�έδια παρέμειναν στα�αρτιά.

Tρία �ρ�νια αργ�τερα τ 1856 μετην ευκαιρία της ικδ�μησης τηςAκαδημίας Aθηνών, τ θέμα επα-νέρ�εται στην επικαιρ�τητα. H κυ-"έρνηση έ�ει ήδη αρ�ίσει την εγ-γρα�ή στν κρατικ� πρϋπλγι-σμ� 10.000 δρ�. τ �ρ�ν, ώστε νασυγκεντρωθεί τ απαιτύμεν π-σ�, ενώ διατυπώνει και επίσημα τιςελπίδες της για την πραγματπίη-ση κάπιας δωρεάς.

O Δημήτρις Bερναρδάκης,πλύσις μγενής απ� τη Pωσίαανταπκρίνεται αμέσως πρσ�έρ-ντας 200.000 δρ�.

Aν και υπάρ�υν �μως ήδη έτι-μα τα δύ σ�έδια πυ πρανα�έρα-με τ Mυσεί δεν �τί'εται.

Φαίνεται �τι τα κτίρια δεν εί�αναπ�λυτα ικανπιήσει την κρατικήδιίκηση. Eτσι τ 1858 πρκηρύσ-σεται αρ�ιτεκτνικ�ς διαγωνισμ�ς



O �ώρ�ς της ��λτας και τ�υ κα�έ, μπρ�στά στ� M�υσεί�, �θες και σήμερα. Πάνω, καρτ π�στάλ (συλλ�γή A.Σ. Mαΐλλη)και κάτω, η σημερινή ��λτα των Aθηναίων (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).


Aθήνα, 1906, �δ�ς Πατησίων. Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί�. Eλά�ιστα τα κτίσματα γύρω, πίσω και απέναντι απ� τ� M�υσεί�. T� κέντρ� της Aθήνας στις αρ�ές τ�υαιώνα ήταν τελείως δια��ρετικ� (�ωτ.: Aρ�εί� M�υσεί�υ Mπενάκη).

πυ συνδεύεται απ� «Oδηγίες πε-ρί κατασκευής Mυσείυ Aρ�αι-λγικύ» γραμμένες απ� τν Pα-γκα"ή. Δεν πρσδιρί'εται �μως ηθέση �πυ πρ�κειται να κτιστεί τMυσεί.

Στ διαγωνισμ� συμμετεί�ανEλληνες και �ένι αρ�ιτέκτνες. Tασ�έδιά τυς υπ"άλλνται στηνκρίση της Bασιλικής Aκαδημίας τυMνά�υ, η πία δεν θεωρεί κανέ-να κατάλληλ.

Iσως την κρίση της Aκαδημίας ναεπηρεάσει ένα σ�έδι της «Aθηναϊ-κής Tριλγίας» τυ Θε�. Hansenπυ κυκλ��ρησε πριν ακ�μη λή�ει διαγωνισμ�ς και εικνί'ει τηνAκαδημία, τ πανεπιστήμι και αρι-στερά απ� τ πανεπιστήμι τ«Mυσεί». Σε γενικές γραμμές τσ�έδι τυ Mυσείυ δεν δια�έρειυσιαστικά απ� τ σ�έδι για τηνEθνική Bι"λιθήκη πυ �τίστηκεστη θέση αυτή τριάντα �ρ�νια ύ-στερα.

Mετά την απτυ�ία τυ διαγωνι-σμύ, L. Lange καθηγητής πλένστην Aκαδημία τυ Mνά�υ, ανα-λαμ"άνει να σ�εδιάσει με δική τυπρωτ"υλία και πάλι νέα σ�έδιαγια τ μυσεί. Στη λύση τυ, Lange διατάσσει τυς �ώρυς γύ-ρω απ� δύ μεγάλα εσωτερικά αί-θρια με περιμετρικές στές δίν-ντας στ κτίρι περισσ�τερ τημρ�ή γλυπτθήκης και ακλυθώ-ντας μ�ν σε γενικές γραμμές τυς

�ρυς τυ αρ�ιτεκτνικύ διαγωνι-σμύ.

Tα νέα αυτά σ�έδια τυ Langeδεν �αίνεται να έ�υν καμία σ�έσημε την πρώτη τυ λύση πυ πρέ-"λεπε και την έντα�η της "ι"λιθή-κης στ ίδι κτίρι. Oύτε και η πρ�-ταση αυτή �μως πραγματπιήθη-κε παρ’ �λ �τι εγκρίθηκε τελικά τ1865. Ως θέση της ικδμής ρί'ε-ται λ��ς τυ Aγίυ Aθανασίυστν Kεραμεικ�. O �ώρς δυτικάτυ πανεπιστημίυ έ�ει πια ριστι-κά πρσδιριστεί για Bι"λιθήκη.Aρ�ιτέκτνας της ικδμής ρί'ε-ται Παναγής Kάλκς και επιμελη-τές ι Aλ. Pαγκα"ής, Γερ. Mετα�άς,Eμ. Mανιτάκης, Γ. Σκυ'ές και Π.Eυστρατιάδης.

H ματαίωση της ικδμής �εί-λεται αυτή τη �ρά στις αντιρρή-σεις ι πίες πρέκυψαν σ�ετικάμε την τπθέτησή τυ.

H λύση

Tη λύση θα τη δώσει τελικά η Eλέ-νη Tσίτσα, η πία θα δωρίσει στκράτς τ γήπεδ της δύ Πατη-σίων, δίπλα στ Πλυτε�νεί, τ ι-κ�πεδ τυ πίυ εί�ε λίγα �ρ�νιαπριν παρα�ωρήσει η ίδια στ Kρά-τς.

Tν Oκτώ"ρι τυ 1866 τίθεται θεμέλις λίθς τυ Aρ�αιλγικύMυσείυ επί της δύ Πατησίων.

«Πλησίν τυ Πλυτε�νείυ (θα)T� θεριν� θέατρ� «Aθήναι�ν» απέναντι απ� τ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� έ�ειπάρει ήδη τη θέση τ�υ στην �δ� Πατησίων. T� ίδι� και �ι π�λυκατ�ικίες στ�κέντρ� της π�λης (�ωτ.: συλλ�γή X. Πατέρα). Συνέ�εια στην 10η σελίδα

εγερθή και τ Mυσείν και ύτωςεις εν μέρς της π�λεως (θα) συγκε-ντρωθώσι τα δύ ταύτα διά τας ω-ραίας τέ�νας αναγκαία καταστήμα-τα». Eτσι ι �ιτητές τυ Πλυτε-�νείυ θα εί�αν άμεση πρ�σ"ασηστ Mυσεί για να μελετύν απ�κντά τα εκθέματα. Aλλωστε �πωςέγραψε και τύπς της επ�ής«Mετά καιρ�ν η θέσις αύτη θέλει κα-ταντήσει κεντρική δι�τι η π�λις ήρ-�ισε να λαμ�άνει έκτασιν πρς τηνκάτωθι τυ Λυκα�ηττύ ευάερν πε-διάδα». H ικδμή άρ�ισε με τασ�έδια τυ Lange τρππιημένα �-μως απ� τν Παναγή Kάλκ πυ εί�ε�πως είδαμε αναλά"ει και την επί-"λεψη.

Για την κατασκευή τυ �ρησιμ-πιήθηκαν πέτρες απ� τ λατμείτων Πινακωτών στ λ�� τυ Λυκα-"ηττύ, μάρμαρα απ� τν Yμηττ�την Πεντέλη και τν Kκκιναρά καιαρ�αί ικδμικ� υλικ� απ� τ θέ-ατρ τυ Δινύσυ και την περι�ήτης Πυργιώτισσας.

O πρϋπλγισμ�ς για τ έργ α-νέ"αινε στις 700.000 δρ�. Kαθώς τα�ρήματα της δωρεάς Bερναρδάκη ε-�αντλήθηκαν γρήγρα, η Kυ"έρνη-ση "ρέθηκε και πάλι σε ανα'ήτηση�ρημάτων. T 1871 Nικ�λας Bερ-ναρδάκης γις τυ Δημ. Bερναρδά-κη πρσ�έρει 100.000 �ράγκα για

την λκλήρωση τυ έργυ.Mετά απ� αρκετές περιπέτειες

(πεθαίνει Kάλκς και τη θέση τυπαίρνει Aρμ. Bλά�ς κ.ά.) τ 1881τελειώνει η B�ρεια πτέρυγα τυMυσείυ και τ 1885 η ν�τια.

T 1887 κι �ταν ι εργασίες έ�θα-ναν στ τέλς η Eλληνική Kυ"έρνη-ση 'ητεί τη "ήθεια τυ Th. Hansen, πίς �μως δεν απδέ�εται τηνπρ�σκληση γιατί δεν συμ�ωνεί μετα σ�έδια τυ Lange. Σ�εδιά'ει �-μως ένα νέ μυσεί επίμηκες με α-νικτή αυλή στ κέντρ. Στις στενέςπλευρές επιμήκεις αίθυσες δη-γύν σε δύ ωραία πρ�πυλα Iωνικύρυθμύ πυ επικινωνύν με δύκυκλικά κτίσματα αντίγρα�α σε μι-κργρα�ία τυ Πανθέυ. T νέ αυ-τ� μυσεί πρτείνεται να τπθε-τηθεί στη ν�τια πλευρά της Aκρ�π-λης, ανάμεσα στ Δινυσιακ� Θέα-τρ και τ Ωδεί Hρώδυ τυ Aττι-κύ. Oι δαπάνες για την κατασκευήτυ ανέ"αιναν ύτε λίγ ύτε πλύστις 7.000.000 δρ�.

T σ�έδι �υσικά δεν εγκρίθηκε.T Mυσεί άλλωστε της δύ Πα-τησίων εί�ε σ�εδ�ν τελειώσει.

T 1888 Ernst Ziller αναλαμ"άνειτην επί"λεψη των εργασιών και επι-�έρει τις δικές τυ αλλαγές στσ�έδι τυ Lange.

Σε γενικές γραμμές η κάτψη τυσημερινύ μυσείυ ακλυθεί τ

σ�έδι τυ Lange με αρκετές "έ-"αια τρππιήσεις. H πρ�σψη, �-μως, τυ κτιρίυ έ�ει γίνει με "άσηένα τελείως καινύργι σ�έδι τυZiller, με ένα κεντρικ� ιωνικ� πρ�πυ-λ πυ συνε�ί'εται δε�ιά και αριστε-ρά απ� επιμήκη στά πυ καταλήγειστα άκρα με δύ μικρύς �ώρυςπυ πρε�έ�υν λίγ και καλύπτ-νται με αετωματική στέγη. H στέψητυ κεντρικύ πρπύλυ κσμείταιμε πήλινα αγάλματα (κάπια απ� αυ-τά σήμερα έ�υν αντικατασταθεί α-π� τα αγάλματα πυ κσμύσαν τHλίυ Mέλαθρν) αντίγρα�α αρ�αί-ων έργων, κάτι πυ συνήθι'ε Ziller.

Mετε�ελί�εις και πρ�σθήκες

Mπρστά και πίσω απ� τ Mυσείδημιυργήθηκαν �μρ�ι κήπι πυσυγκέντρωναν και συγκεντρώνυνακ�μα τυς Aθηναίυς τα καλκαί-ρια και τα ηλι�λυστα �ειμωνιάτικαπρωινά. Oλ�κληρες γενιές Aθηναί-ων μεγάλωσαν παί'ντας ανάμεσαστα παρτέρια και κάνντας τσυλή-θρα στα μαρμάρινα στηθαία της κε-ντρικής εισ�δυ. O πίσω κήπς αρ-γ�τερα �ρειάστηκε να καταργηθεί�ταν τ 1938–39 πλύτς των συλ-λγών τυ μυσείυ υπ�ρέωσε τηνεπέκτασή τυ τ�σ απ� την πλευράτης δ. Mπυμπυλίνας �σ και απ�

αυτών της δύ Tσίτσα. Hδη άλλω-στε στις αρ�ές τυ αιώνα Aναστά-σης Mετα�άς εί�ε σ�εδιάσει και επι-"λέψει μια πρώτη επέκταση τυ κτι-ρίυ πρς την δ� Mπυμπυλίνας.Kάπιες αλλαγές επίσης στη διαρ-ρύθμιση των εσωτερικών �ώρων ε-πέ�ερε αρ�ιτέκτων ΠάτρκλςKαραντιν�ς τη δεκαετία τυ 1950.

Oι μναδικές και ε�αιρετικά πλύ-τιμες συλλγές τυ αρ�αιλγικύμυσείυ, τα μυκηναϊκά ευρήματα,τα πρϊστρικά κυκλαδικά και θεσ-σαλικά, η συλλγή των αρ�αίων γλυ-πτών και των γλυπτών των ιστρι-κών �ρ�νων στ ισ�γει και η πλύ-σια συλλγή των αγγείων στν �ρ-�, συγκεντρώνυν καθημερινάπλήθς επισκεπτών. Λιγ�τερι καιπι ειδικί είναι αυτί πυ επισκέ-πτνται τη νμισματική και επιγρα-�ική συλλγή πυ στεγα'�ταν στηνπτέρυγα της δύ Tσίτσα, και με-τα�έρθηκε πρ�σ�ατα στ HλίυMέλαθρν.

Πλύ συ�νά θα συναντήσει κανείςστις αίθυσές τυ, σπυδαστές τηςαρ�ιτεκτνικής τυ Πλυτε�νείυ,πυ σ�εδιά'υν τ’ αρ�αία αγάλματα.Π�σι είναι αυτί άραγε πυ γνωρί-'υν �τι ένα απ� τα κύρια επι�ειρή-ματα για την ανέγερση τυ Mυσεί-υ στην δ� Πατησίων ήταν «τ ευ-πρ�σιτν εις τυς εν Πλυτε�νείωδιδασκμένυς».



T� σ�έδι� π�υ υπέ�αλε, τ� 1863, � καθηγητής L. Lange, τ� �π�ί� δεν εγκρίθηκε τελικά απ� τ� αρ�ιτεκτ�νικ� τμήμα της Γραμματείας των Eσωτερικών: «�ι τε-τράγων�ι αίθ�υσαι διά M�υσεί�ν δεν είναι κατάλληλ�ι και �λως δι�λ�υ εναντί�ν τ�υ σκ�π�ύ τ�υ καταστήματ�ς...».



Mε μ�νιππα, δίιππα, �ικτώριες, λαντώ, αραμπάδες και «�ι�α�ί», τις αν�ι�τές άμα�ες με τα αντικριστά μ�υσαμαδένια καθίσματα κυκλ��ρ�ύσαν �ι Aθηναί�ιστα τέλη τ�υ 19�υ και στις αρ�ές τ�υ 20�υ στην Πατησίων (�ωτ.: αρ�εί� A. Σ. Mαΐλλη).

Aπ� τα «�ι�α�ί» στ�ν ηλεκτρικ�H συγκ�ινωνία στα Πατήσια, απ� τις εκδρ�μές τ�υ περασμέν�υ αιώνα ώς τη σημερινή π�λύ��υη λεω��ρ�

Tης Nαταλίας Σαμαρά–Γκαίτλι�

ME KAΘE είδ�υς άμα�ες, �ι Aθη-ναί�ι τ�υ περασμέν�υ αιώνα �ργά-νωναν εκδρ�μές στην πι� αγαπη-μένη απ� τις μακρινές, τ�τε ε��-�ές, τ� «πρ�άστι�» Πατήσια. H με-γαλύτερη �μως ε��ρμηση γιν�ταν«διά τ�ν εν ευθυμίαις πάνδημ�ν ε-�ρτασμ�ν της πρώτης τ�υ Mαΐ�υεις τ�υς των Πατησίων κήπ�υς».M�νιππα, δίιππα, !ικτώριες, λαντώκι αραμπάδες ακ�μη, μετέ"εραντ�ν κ�σμ� απ� τις γειτ�νιές.

Σημαντική επίσης θέση στη συ-γκ�ινωνία κατεί�αν και τα «!ι$α-!ί»: Mεγάλες αν�ι�τές άμα�ες μεαντικρινά μ�υσαμαδένια καθίσμα-τα, τα λεω"�ρεία της επ��ής. Bεν-$ιν�κίνητα λεω"�ρεία δεν υπήρ-�αν, α"�ύ τ� πρώτ� αυτ�κίνητ� έ-κανε την εμ"άνισή τ�υ στην Aθή-να τ� 1901. Ως τ�τε «η !εν$ίνη ήτ�είδ�ς τ� �π�ί�ν επωλείτ� εις τα"αρμακεία διά τ�ν καθαρισμ�ντων λεκέδων».

Στις 23 Aπριλί�υ 1882, η !ελγικήςπρ�ελεύσεως «Aνώνυμ�ς Eλληνι-κή Eταιρεία Iππ�σιδηρ�δρ�μωνAθηνών–Περι�ώρων» εγκαινίασετ�ν ιππ�κίνητ� τρ��ι�δρ�μ� Συ-ντάγματ�ς–Πατησίων. Δέκα ιππ�κί-νητα τραμ, στ�λισμένα με μυρτιέςκαι μικρές σημαίες, ελληνικές και!ελγικές, μετέ"εραν απ� τ� Σύ-νταγμα τ�υς επισήμ�υς. Στ� τέρμα

T� 1908 τ� ηλεκτρικ� τραμ έ�τασε στα Πατήσια. Eί�ε δυ� �αγ�νια και θεριν� (αν�ι�τ�) για τ� καλ�καίρι και η διαδρ�-μή τ�υ τελείωνε στ� τέλ�ς της �δ�ύ Πατησίων. Aπ� την αρ�ή μέ�ρι και σήμερα � αριθμ�ς διαδρ�μής είναι ίδι�ς: «3»(�ωτ.: αρ�εί� A. Σ. Mαΐλλη).

της διαδρ�μής (ρέμα Λε!ίδη – ση-μερινή Φωκίων�ς Nέγρη) και στηνμπιραρία «Φίσερ», τ�υς περίμενεπλ�ύσι� πρ�γευμα. Aργ�τερα, τέρ-μα τ�υ ιππ�κίνητ�υ τραμ έγινε ηAλυσίδα.

H μετά!αση στα Πατήσια με τ�νιππ�κίνητ� τρ��ι�δρ�μ� ήταν μιαμικρή περιπέτεια. Tα μικρ�σκ�πικάγαλά$ια ��ήματα, κλειστά τ� �ει-μώνα κι αν�ι�τά τ� καλ�καίρι, πρ�-�ωρ�ύσαν πάνω σε μικρές σιδηρ�-τρ��ιές και η τα�ύτητά τ�υς ήτανανάλ�γη με τη διάθεση των ιππ�$υ-γίων. Tα άλ�γα, μικρ�καμωμένα κιαυτά έ"εγγαν επιπλέ�ν απ� αδυ-ναμία και κυκλ�"�ρ�ύσε η πληρ�-"�ρία �τι δεν �ρησίμευαν μ�ν� γιατη συγκ�ινωνία αλλά και για τ�..."ωτισμ� της π�λης.

Συ�νά τα άλ�γα δεν ενν��ύσαννα πρ��ωρήσ�υν και τ�τε �ι επι!ά-τες κατέ!αιναν κι έσπρω�ναν ώ-σπ�υ τ� τραμ να �αναπάρει μπρ�ς.Eτσι τ� λαϊκ� δίστι��. «T� τραμ!άι(απ� τ� αγγλικ� tramway) δεν τρα-!άει» ανταπ�κριν�ταν, π�λλές "�-ρές, στην πραγματικ�τητα.

Oταν τ� ιππ�κίνητ� «τραμ!άι» α-ντικαταστάθηκε απ� τ�ν «ηλεκτρι-κ� τρ��ι�δρ�μ�» τα άλ�γα δ�θη-καν στα θηρι�τρ�"εία και τ�ν $ω�-λ�γικ� κήπ�, ενώ τα !αγ�νια έγι-ναν μπανιέρες (θαλασσινά απ�δυ-τήρια) στ� Nέ� Φάληρ�.

T� 1908 τ� ηλεκτρικ� τραμ έ"τα-σε στα Πατήσια. Mε δύ� !αγ�νιακαι θεριν� (αν�ι�τ�) για τ� καλ�-καίρι, με �ρώμα κρεμ στην αρ�ή,πράσιν� αργ�τερα και με τέλ�ς τηςδιαδρ�μής τ� τέλ�ς της �δ�ύ Πα-τησίων. Aπ� την αρ�ή της κυκλ�-"�ρίας τ�ύ δ�θηκε � αριθμ�ς 3(και παραμένει ακ�μη στ� τρ�λεϊ).

T� 1940 τ�π�θετήθηκε απ� τηνH.E.M. (ΠAOYEP) τ� μεγάλ� π�λυ-τελές κίτριν� τραμ 3/7 Πατήσια –Aμπελ�κηπ�ι, επειδή λ�γω της με-γάλης επι!ατικής κίνησης θεωρή-θηκε η σημαντικ�τερη, για την ε-π��ή εκείνη, γραμμή.

T� 1953, � τ�τε υπ�υργ�ς Δημ�-σίων Eργων Kωνσταντίν�ς Kαρα-μανλής «�ήλωσε» τις γραμμές τ�υτραμ στα Xαυτεία και ανάγκασε την

H.E.M. να αντικαταστήσει τα τραμμε τα τρ�λεϊ.

Mία ακ�μη αναδρ�μή στ�ν περα-σμέν� αιώνα, �ταν τ� 1885 μπήκεσε λειτ�υργία � ατμήλατ�ς σιδηρ�-δρ�μ�ς Aθηνών–Kη"ισιάς. T� περι-!�ητ� «θηρί�» π�υ �εκιν�ύσε απ�τ� σταθμ� Aττικής και αργ�τερα α-π� την πλατεία Λαυρί�υ (�δ�ς 3ηςΣεπτεμ!ρί�υ). T� "�!ερ� παρα-τσ�ύκλι τ�ύ δ�θηκε για τη "ασαρία

π�υ έκαναν �ι !ραδυκίνητες και ε-λαττωματικές μη�ανές τ�υ, π�υ �ε-"υσ�ύσαν καρ!�υν�σκ�νη, σπίθεςκαι αναμμένα καρ!�υνάκια, με α-π�τέλεσμα �ι επι!άτες, κυρίως τ�καλ�καίρι με τα αν�ι�τά !αγ�νια,να !γαίν�υν ίδι�ι ανθρακωρύ��ι. Kι�μως, αυτ� τ� σαρά!αλ� ε�υπηρέ-τησε π�λλές γενιές Aθηναίων ώςτ� 1938, π�υ σταμάτησε να λει-τ�υργεί και ε�έπνευσε �ριστικά.

Oταν τ� «θηρί�» περν�ύσε απ�τ� τέρμα της �δ�ύ Πατησίων, � "ύ-λακας «τέντωνε» την αλυσίδα (τ�1930 αντικαταστάθηκε απ� δύ� σι-δερένιες μπάρες). Σ’ αυτήν �"είλειτ� �ν�μά της η γρα"ική, τ�τε, τ�-π�θεσία Aλυσίδα.

«H αμα��στ�ι�ία �υ� ήττ�ν, �σά-κις υπήρ��ν επι!άται, ίστατ� και ενΠατησί�ις και εν Hρακλείω». Ως τατέλη της δεκαετίας τ�υ ’70 τ� μι-κρ� �αριτωμέν� �ίκημα τ�υ σταθ-μ�ύ θύμι$ε κάπ�ιες επ��ές ανεπι-στρεπτί �αμένες. H κατεδά"ισήτ�υ μ�ν� σαν καταστρ�"ική μανίατων ανθρώπων ή έλλειψη λ�γικήςτων αρμ�δίων για τα κ�ινά μπ�ρείνα �αρακτηριστεί.

O γρήγ�ρ�ς, �μ�ρ"�ς και αθ�-ρυ!�ς απ�γ�ν�ς τ�υ«θηρί�υ», � η-λεκτρικ�ς σιδηρ�δρ�μ�ς, επεκτά-θηκε ώς τα Πατήσια π�λύ αργ�τε-ρα (1956), �π�υ κατασκευάστηκεσύρτης αναστρ�"ής των συνθέσε-ων των αμα��στ�ι�ιών (τρίτη γραμ-μή - τ�πικ� τρέν�).

Tελικά, η κατά γενική �μ�λ�γία,άριστη συγκ�ινωνία (τραμ και αρ-γ�τερα τρ�λεϊ, λεω"�ρεία, ηλε-κτρικ�ς σιδηρ�δρ�μ�ς) μετέτρεψετα Πατήσια σε μία απ� τις π�λυαν-θρωπ�τερες και πι� πυκν�δ�μημέ-νες συν�ικίες με συνέπεια την π�ι-�τική υπ�!άθμιση της $ωής τωνκατ�ίκων τ�υ μαγευτικ�ύ, κάπ�τε,«πρ�αστί�υ».



Σ�ύστες, αυτ�κίνητα και λεω��ρεία στην Πατησίων τ�υ μεσ�π�λέμ�υ, στ� ύψ�ς τ�υ «Kήπ�υ τ�υ M�υσεί�υ» (�ωτ.:συλλ�γή X. Πατέρα).

Δεκαετία τ�υ ’50. Oι ράγες των τραμ έ��υν πλέ�ν �ηλωθεί. Tα πρώτα τρ�λεϊ κιν�ύνται στ� �δ�στρωμα της Πατησίων(�ωτ.: συλλ�γή X. Πατέρα).

T�υ Nικ. Θ. X�λέ�α

Kαθηγητή Aριτεκτ νικής M ρ� λ γίας και Pυθμ λ γίας τ υ Eθνικ ύ Mετσ �ί υΠ λυτενεί υ

ΣTHN καρδιά της �δ�ύ Πατησίωναπέναντι απ� τ� νε�κλασικ� ιστ�-ρικ� συγκρ�τημα τ�υ Π�λυτε�νεί-�υ και τ�υ Aρ�αι�λ�γικ�ύ M�υσεί-�υ, στη γωνία με την �δ� Mάρνη,�ρίσκεται τ� επι�λητικ� κτίρι� τ�υ�εν�δ��εί�υ «Acropole Palace».

H ιστ�ρία τ�υ κτιρί�υ αυτ�ύ, π�υσ�ράγισε την επ��ή τ�υ, συνδέ�-ντάς τ� με την έντ�νη κ�σμική �ωήτης Aθήνας τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ, αρ-�ί�ει �ταν η �ικ�γένεια Kαραδ�ντηαναθέτει στ�ν αρ�ιτέκτ�να Aλέ-�ανδρ� Nικ�λ�ύδη την εκπ�νησητης αρ�ιτεκτ�νικής μελέτης τ�1925. Tα πρ�σ�έδια �μως αυτά δενικαν�π�ι�ύν τ�υς ιδι�κτήτες καιτελικά η μελέτη ανατίθεται στ�ναρ�ιτέκτ�να Σωτήρι� I. Mαγιάσηπ�υ είναι συνεργάτης και συγγε-νής τ�υ Aλ. Nικ�λ�ύδη. Πράγματι,� Mαγιάσης �λ�κληρώνει τη μελέ-τη τ�ν επ�μεν� �ρ�ν� (1926) καισυγ�ρ�νως αρ�ί�ει η κατασκευή.

O Σωτ. Mαγιάσης (1894–1966)πρ�έρ�εται απ� εύπ�ρη �ικ�γέ-νεια με παράδ�ση στην τέ�νη, μια

και στ� καλλιτε�νικ� �υλ�υργεί� –επιπλ�π�ιεί� τ�υ πατέρα τ�υ μα-θαίνει τα πρώτα μυστικά τ�υ πλα-σίματ�ς της μ�ρ�ής στα υλικά.

O πατήρ Mαγιάσης είναι απ�τ�υς πι� γνωστ�ύς �υλ�γλύπτεςτων Aθηνών και αναλαμ�άνει πλή-θ�ς εργασιών με τη διαμ�ρ�ωσητέμπλων, επισκ�πικών θρ�νων καιγενικά διακ�σμητικών έργων σενα�ύς σ’ �λη την Eλλάδα.

Eτσι, � νεαρ�ς Σωτ. Mαγιάσης�εκινά για ανώτατες σπ�υδές αρ-�ιτεκτ�νικής στη Γαλλία �π�υ τ�1922 –έτ�ς της μικρασιατικής κα-ταστρ��ής– παίρνει τ� δίπλωμάτ�υ απ� την παρισινή σ��λή, τηνEcole Nationale Superieure desBeaux Arts. Tην ίδια �ρ�νιά επι-στρέ�ει στην Eλλάδα �π�υ και αρ-�ί�ει μια λαμπρή καριέρα.

Zυμώσεις και ανακατατά εις

Πρέπει στ� σημεί� αυτ� να τ�νι-στεί �τι, η επ��ή π�υ δρα � Mαγιά-σης απ�τελεί για τα ελληνικά αρ�ι-τεκτ�νικά πράγματα επ��ή μεγά-λων ανακατατά�εων και �υμώσε-ων. O ελληνικ�ς μεσ�π�λεμ�ς �ε-�εύγ�ντας απ� τ� νε�κλασικί��-

ντα εναγκαλισμ� πρ�σπαθεί να�ρει μια δικιά τ�υ μ�ρ��λ�γικήέκ�ραση, την έκ�ραση της «μετά-�ασης» στην αρ�ιτεκτ�νική δημι-�υργία, κυρίαρ�η στη δεκαετίατ�υ 1920, π�υ την επ�μενη δεκαε-τία, αυτήν τ�υ 1930, θα δώσει τηνέκρη�η της πρωτ�π�ριακής αρ�ι-τεκτ�νικής τ�υ τ�π�υ, η �π�ία καισε �αλκανικ�, αλλά και σε πανευ-ρωπαϊκ�, επίπεδ� κατέ�ει μια �η-λευτή θέση μέσω των επιτευγμά-των της.

T� ωραί� λ�ιπ�ν κτίρι� τ�υAcropole Palace, ένα απ� τα σημα-ντικ�τερα «grandas hotels» τηςAθήνας, παρέμεινε απρ�στάτευτ�απ� τη σ�ετική περί διατηρητέωνν�μ�θεσία. Π�ι�ς μπ�ρ�ύσε να�αντασθεί π�τέ �τι τ� κτίρι� αυτ�,μέ�ρι τ� 1991 π�υ τελικά κηρύ�θη-κε διατηρητέ�, δεν έ�αιρε καμίαςαπ�λύτως επισήμ�υ κρατικής πρ�-στασίας. Aλλά γιατί να απ�ρ�ύμεγι’ αυτ�, �ταν μέσα στη μεταπ�λε-μική δίνη π�υ σάρωνε μέσω της α-ντιπαρ��ής κάθε α�ι�λ�γη αρ�ιτε-κτ�νική παρ�υσία στην π�λη, με-τατρέπ�ντάς την σε μια άμ�ρ�ημά�α κτιριακών �γκων �ωρίς π�λε-�δ�μικ� σ�εδιασμ� και πρ��πτική,τ� μ�ν� π�υ λειτ�υργ�ύσε και λει-

τ�υργεί δυστυ�ώς, ήταν και είναιακ�μη η κερδ�σκ�πία.

Xρεία πρ�στασίας

H �ργανική πρ�στασία της αρ�ι-τεκτ�νικής κληρ�ν�μιάς είναι ευ-θύνη και υπ��ρέωση της Π�λιτείαςκαι δεν πρέπει να είναι μ�ν�σήμα-ντη και μ�ν�πλευρη. Kανείς δηλα-δή δεν δικαι�ύται να επιλέγει π�ιαςιστ�ρικής περι�δ�υ μνημεία είναιά�ια να διατηρηθ�ύν, απ�κλεί�-ντας συγ�ρ�νως τα υπ�λ�ιπα λ�γωπρ��αν�ύς έλλειψης π�ρων. Γνω-στ� είναι, ε�άλλ�υ, �τι στ�ν κρατι-κ� πρ�ϋπ�λ�γισμ� τ� υπ�υργεί�Π�λιτισμ�ύ λαμ�άνει τ� 0,28%. Aπ’αυτ� τ� π�σ� πρέπει να καλυ-�θ�ύν ανάγκες στ� �ώρ� τ�υ θεά-τρ�υ, της μ�υσικής, τ�υ �ι�λί�υ,τ�υ ��ρ�ύ, των εικαστικών τε�νών,των μ�υσείων και αρ�αι�λ�γικώνσυλλ�γών, των αρ�αι�λ�γικών �ώ-ρων και τέλ�ς της συντήρησης καιαπ�κατάστασης της π�λιτιστικήςκληρ�ν�μιάς. Xρήματα και πρ�σω-πικ� ε�ειδικευμέν� �ρειά�εται γιατην απ�κατάσταση της αρ�ιτεκ�-ντικής κληρ�ν�μιάς, �ρειά�εται �-μως και π�λιτική ��ύληση, �πως ε-

Συνέ εια στην 14η σελίδα


T� �εν�δ� εί� Acropol Palace μ�λις έ ει �λ�κληρωθεί, εκπρ�σωπώντας τη νέα αρ ιτεκτ�νική έκ�ραση στην Aθήνα τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Eπρεπε �μως να πε-ράσ�υν π�λλά ρ�νια για να κηρυ θεί διατηρητέ� μνημεί� και να τύ ει πρ�στασίας απ� την π�λιτεία (�ωτ.: αρ εί� N. Π�λίτη).

T� «Aκρ�π�λ Παλάς»T� εν�δ��εί� - στ�λίδι της Πατησίων σ�ράγισε την κ�σμική �ωή της Aθήνας στ�ν Mεσ�π�λεμ�

πίσης και κριτικές θέσεις απέναντιστ� πρ��λημα π�υ είναι π�λύμ�ρ-�� και σύνθετ�, μια και η αρ�ιτε-κτ�νική δεν απ�τελεί μ�υσειακ� α-ντικείμεν� αλλά αντίθετα «δ��εί��ωής», �πως επιγραμματικά δήλω-νε � Aρης Kωνσταντινίδης.

H νε�τερη τώρα αρ�ιτεκτ�νικήκληρ�ν�μιά στην Aθήνα, είναι ε-κείνη π�υ περισσ�τερ� ταλαιπω-ρήθηκε, αγν�ήθηκε και σ�εδ�ν με-θ�δικά, θα τ�λμ�ύσα να πω ε�αλεί-�θηκε μέσα απ� την ακ�λ�υθίαστ� �ρ�ν� τ�υ αρ�ιτεκτ�νικ�ύ π�-λιτισμ�ύ της εικ�νας. Aλλά, μην�ε�νάμε �τι �ι συστηματικές έρευ-νες πάνω στην ιστ�ρία της νε�τε-ρης και σύγ�ρ�νης ελληνικής αρ-�ιτεκτ�νικής δεν έ��υν �ωή πάνωαπ� μια δεκαπενταετία. Kαι αυτ�με �ίλες δυ� δυσκ�λίες: �ωρίς αρ-�εία, �ι�λι�γρα�ία και με σ�εδ�νανύπαρκτ�υς �ικ�ν�μικ�ύς π�-ρ�υς!

Eτσι πώς να μη �τάν�υμε σεπραγματικά �αιν�μενα �πως αυτ�τ�υ Acropole Palace π�υ μέ�ρι τ�1991 δεν εί�ε συμπεριλη�θεί στακιτάπια της κρατικής πρ�στασίας.

Γεγ�ν�ς �μως είναι �τι πλέ�ναυτ� τ� κτίρι�–κ�σμημα της Aθή-νας τ�υ μεσ�π�λέμ�υ έ�ει σωθεί,�ι σκαλωσιές π�υ έ��υν στηθεί α-π�σκ�π�ύν στην απ�κατάστασήτ�υ και ��ι στην κακ�π�ίησή τ�υκαι αυτ� είναι π�λύ θετικ�.

T� έργ� αυτ� τ�υ Mαγιάση, κα-τ�πιν εισήγησης τ�υ γρά��ντ�ςκατά τη διάρκεια των εργασιών της4ης Διεθν�ύς Συνάντησης για τηναρ�ιτεκτ�νική Art Nouveau, στηBιέννη τ� N�έμ�ρι� τ�υ 1990, �α-ρακτηρίσθηκε απ� την �λ�μέλειαεκπρ�σώπων, ειδικών επιστημ�-νων δια��ρων �ωρών σαν: «E�αί-ρετ� δείγμα αρ�ιτεκτ�νικής τ�υδιεθν�ύς Art Nouveau».

Πραγματικά η ελληνική «ερμη-νεία» των διδαγμάτων τ�υ διε-θν�ύς Art Nouveau, έ�ει να επιδεί-�ει π�λλά και α�ι�λ�γα κτίρια σε �-λη την Eλλάδα. Στην Aθήνα υπάρ-��υν ενδια�έρ�ντα αρ�ιτεκτ�νή-ματα π�υ ακ�λ�ύθησαν μ�ρ��λ�-γικά τις αισθητικές επιλ�γές τ�υArt Nouveau, ιδιαίτερα μέσω τ�υέργ�υ αρ�ιτεκτ�νων π�υ σπ�ύδα-σαν, είτε σε μεγάλες σ��λές τηςKεντρικής Eυρώπης, είτε σε εκεί-νη της Kωνσταντιν�ύπ�λης. H τά-ση επίσης π�λλών αρ�ιτεκτ�νωντης επ��ής, να δώσ�υν στα έργατ�υς μια μ�ρ��πλαστική λύση π�υθα παραπέμπει στην «ελληνικ�τη-τα», δίνει σαν απ�τέλεσμα την ει-σαγωγή π�λλών και π�ικίλων στ�ι-

�είων απ� τη μεγάλη αρ�ιτεκτ�νι-κή παράδ�ση τ�υ τ�π�υ.

Δείγμα σπάνιας ευαισθησίας

Eτσι και στ� «Acropole Palace» �μυημέν�ς παρατηρητής θα ανακα-λύψει στις διακ�σμητικές λεπτ�-μέρειες και στα κιγκλιδώματα,στις �ψεις, αλλά και στ� εσωτερι-κ�, την πρ�σπάθεια τ�υ Mαγιάσηνα συνδυάσει στην αρ�ιτεκτ�νικήσύνθεση τις επιλ�γές Art Nouveauμε τη �ρήση στ�ι�είων απ� την ελ-ληνική αρ�ιτεκτ�νική παράδ�ση.

O Mαγιάσης είναι πράγματι έναςταλαντ�ύ��ς και πρ�ικισμέν�ς αρ-�ιτέκτων, με ιδιαίτερη ικαν�τητα

στ�ν σ�εδιασμ�. Tα αρ�ιτεκτ�νικάτ�υ σ�έδια είναι πραγματικά έργατέ�νης και πρ�καλ�ύν τ� θαυμα-σμ� για τη λεπτ�τητα και τη σπά-νια ευαισθησία στη σύλληψη, αλλάκαι στην εκτέλεσή τ�υς.

Oταν κανείς �λέπει αυτά τα αρι-στ�υργήματα, σε μια επ��ή π�υ τ�«�έρι» τ�υ αρ�ιτέκτ�να αντικαθί-σταται �λ� και περισσ�τερ� απ�τα computer, καταλα�αίνει ίσωςκαι μια απ� τις αιτίες της παρακ-μής και της κρίσης π�υ διέρ�εται ηαρ�ιτεκτ�νική στην επ��ή μας.

T� «Acropole Palace» κτίρι� ση-μαντικ� μέσα στ� συν�λικ� αρ�ι-τεκτ�νικ� έργ� τ�υ Mαγιάση,δείγμα σπάνιας ευαισθησίας, λε-πτ�τητας, ικαν�τητας συνθετικήςκαι καλ�ύ γ�ύστ�υ, ανθίσταται α-κ�μη και ίσως μέσα σ’ αυτή τ�υτην τραγική μ�να�ιά θυμί�ει εκεί-νη τη λεύκα π�υ πάντα λυγί�ειστ�ν άνεμ�, αλλά δεν σπάει, ένασπάνι� πρ�σ�ν π�υ �αρακτηρί�εικαι τις νε�ελληνικές π�ι�τητεςσήμερα �σ� π�τέ. Λυγάνε, αλλάδεν σπάνε, απλά περιμέν�υν τ�νκατάλληλ� �ρ�ν� να �ρθωθ�ύνευθυτενείς μπρ�στά μας, έτσι �-πως έγινε πάντα στην μακραίωνηκαι συνάμα τραγική μεγαλ�σύνητης ιστ�ρίας αυτ�ύ τ�υ τ�π�υ.

Bι�λι�γραία: X λέ�ας Nικ. Θ., Eισαγωγήστ έργ τ υ αριτέκτ να Σ.I. Mαγιάση,Aθήνα, 1987.

X λέ�ας Nικ. Θ., Aριτεκτ νική τ υ Mεσ -π λέμ υ στα Bαλκάνια, Aθήνα 1994, εκδ.Φιλιππ!της (κε�. «Eλλάς»).

X λέ�ας Nικ. Θ., «Acropole Palace, η περι-πέτεια εν!ς σημαντικ ύ κτιρί υ της μεσ -π λεμικής Aθήνας», στ Aθηναϊκ! Hμε-ρ λ!γι , Aθήνα 1996, εκδ. Φιλιππ!της,σελ. 63-70.

Bατ!π υλ ς N., «Δεύτερη νε!τητα αρί$ειγια τ “Aκρ π!λ Παλλάς”, νέα ρήση γιατ ν μαστ! %εν δ εί της Aθήνας», ε�.«H Kαθημερινή», �. 28-29 Oκτω�ρί υ1995, σελ. 38.


Συνέ εια απ� την 13η σελίδα

Oψη τ�υ Acropol Palace επί της �δ�ύ Mάρνη (αριστερά), λίγ� πριν τ� �εν�δ� εί� καλυ�θεί με σκα-λωσιές, για την απ�κατάστασή τ�υ (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Tα σ έδια τ�υ Aλ.Nικ�λ�ύδη δεν ικαν�π�ι�ύντην �ικ�γένειαKαραδ�ντη, π�υ αναθέτει τη μελέτη στ�ν αρ ιτέκτ�ναΣωτήρι� I. Mαγιά-ση, � �π�ί�ς �λ�κληρώνει τη μελέτη τ� 1926, �π�τεαρ ί%ει και η κατασκευή τ�υ κτιρί�υ.


T� Π�λυτε�νεί� γύρω στ� 1900. Xάρη στη δωρεά της Eλένης T�σίτσα, αγ�ράστηκε η γη �π�υ κτίστηκε τ� Π�λυτε�νεί�, �νειρ� τ�υ Mι�αήλ T�σίτσα και τ�υ ε-πίσης Mετσ��ίτη Nικ. Στ�υρνάρη, �ι �π�ί�ι ά�ησαν 200.000 τάληρα στ� κράτ�ς για «να κτισθή εις Aθήνας εν λαμπρ�ν Π�λυτε�νεί�ν, �π�υ να διδάσκωνται �-λαι αι �άναυσαι και ωραίαι τέ�ναι» (�ωτ.: συλλ�γή N. �ανθ�π�υλ�υ – αρ�εί� M�υσεί�υ Mπενάκη).

Πανεπιστήμια και σ� λείαT� Π�λυτε�νεί�, η Eμπ�ρική και τα σημαντικ�τερα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια της Πατησίων

Tης Mάρως Kαρδαμίτση–Aδάμη

Eπίκ�υρης καθηγήτριας στ� EMΠ

OKTΩBPIOΣ 1862. Σ’ ένα γήπεδ�40.000 περίπ�υ πή�εων πάνω στ�δρ�μ� π�υ �δηγεί στα Πατήσια έ�ωαπ� την π�λη, θεμελιώνεται τ� Π�-λυτε�νεί�. H γύρω περι��ή ήταν ε-ντελώς ακατ�ίκητη. M�νά�α ένα μι-κρ� πλινθ�κτιστ� �εν�δ��εί� εί�εκτιστεί εκεί τ� 1833 στ�ν αμπελώναεν�ς T�ύρκ�υ π�υ εί�ε αγ�ράσει �πρώτ�ς !ρ�ύραρ��ς της Aκρ�π�ληςμετά την απελευθέρωση, Xριστ�!�-ρ�ς Nέ"ερ (� παππ�ύς τ�υ γνωστ�ύηθ�π�ι�ύ τ�υ Bασιλικ�ύ Θεάτρ�υπ�υ εί�ε τ� �ν�μά τ�υ). T� μικρ� αυ-τ� �εν�δ��εί� τ� «Παυσίλυπ�ν» έγι-νε γρήγ�ρα � τ�π�ς των Bαυαρών α-�ιωματικών π�υ καθισμέν�ι κάτω α-π� μια πέργκ�λα απ� κλαδιά άγριαςακακίας συγκεντρων�ντ�υσαν γιανα πι�υν, να κ�υ$εντιάσ�υν και ναπαί��υν μπ�υκάλες. «O κυλισμ�ς

της σ!αίρας και � κτύπ�ς των κι�-νων μας ενεθύμι"ε τη μακράν ευρι-σκ�μενην πατρίδα μας».

Eνα μέρ�ς τ�υ γηπέδ�υ αυτ�ύ α-γ�ρασε τριάντα περίπ�υ �ρ�νια αρ-γ�τερα η Eλένη T�σίτσα και τ�ν πρ�-σέ!ερε στ� Π�λυτε�νεί�, ώστε ναμπ�ρέσει να πραγματ�π�ιηθεί τ� �-νειρ� τ�υ συ"ύγ�υ της Mι�αήλ T�σί-τσα και τ�υ ανιψι�ύ τ�υ Nικ�λα�υΣτ�υρνάρη, μετσ�$ίτες και �ι δύ�,π�υ με τις διαθήκες τ�υς εί�αν α!ή-σει 200.000 τάλληρα στ� κράτ�ς για«να κτισθή εις Aθήνας εν λαμπρ�νΠ�λυτε�νεί�ν �π�υ να διδάσκωνται�λαι αι $άναυσαι και ωραίαι τέ�ναι».

Στα τέλη της δεκαετίας τ�υ 1850και, καθώς η πρωτεύ�υσα μεγαλώνειμέρα με τη μέρα και η έλλειψη αρ�ι-τεκτ�νων μη�ανικών αρ�ί"ει και γί-νεται αισθητή, �ι α�ιωματικ�ί τ�υ μη-�ανικ�ύ π�υ μέ�ρι τ�τε αναλαμ$ά-ν�υν πέρα απ� τα ��υρωματικά καιδημ�σια έργα και την π�λιτική αρ�ι-

τεκτ�νική δεν μπ�ρ�ύν να συμπλη-ρώσ�υν �ύτε αριθμητικά τ� κεν�.

«Σ��λεί� Kυριακώνκαι E�ρτών»

T� Π�λυτε�νεί� π�υ λειτ�υργ�ύσεαπ� τ� 1836 αρ�ικά ως «Σ��λεί� Kυ-ριακών και E�ρτών», για τη μ�ρ!ωσητων τε�νιτών κυρίως και λίγ� αργ�-τερα απ� τ� 1840 ως καθημεριν�, �-π�υ σπ�ύδα"αν �σ�ι επιθυμ�ύσαν ναγίν�υν ι�ν�γρά!�ι (σ�εδιαστές) $�η-θ�ί γεωμετρών (τ�π�γρά!ων) και ε-πιστατών �δών, γε!υρών και λ�ιπώνεπιτελ�υμένων δημ�σίων έργων, κα-θώς και πρωτ�τέκτ�νες, αρ�ιμάστ�-ρες, ε�ειδικευμέν�ι τ�ι��γρά!�ι γιατις �ρ�!ές και τ�υς τ�ί��υς των α-θηναϊκών κατ�ικιών, �υλ�γρά!�ι γιατα τέμπλα, τα στασίδια, τ�υς δεσπ�-τικ�ύς θρ�ν�υς των εκκλησιώνκ.λπ., αρ�ί"ει σιγά σιγά να αλλά"ειμ�ρ!ή και να μετατρέπεται σε σ��-

λεί� μέσης τε�νικής μ�ρ!ωσης πρα-κτικής και θεωρητικής.

H �ικία Bλα��ύτση στην �δ� Πει-ραιώς και τα παραρτήματά της π�υτ� στέγασαν απ� την ίδρυσή τ�υ δενεπαρκεί πια.

O Λύσανδρ�ς Kαυταντ"�γλ�υ, �δημι�υργικ�τερ�ς ίσως Eλληνας αρ-�ιτέκτ�νας τ�υ 19�υ αιώνα και διευ-θυντής τ�υ Π�λυτε�νεί�υ απ� τ�1844, είναι αυτ�ς π�υ συνθέτει τανέα κτίρια τ�υ Π�λυτε�νεί�υ και α-ναλαμ$άνει την επί$λεψη της ε!αρ-μ�γής τ�υ. Aρ�ικά � Kαυταντ"�γλ�υσ�εδιά"ει ένα μεγάλ� συγκρ�τημαπ�υ απ�τελείτ� απ� έ�ι ανε�άρτητακτίρια. T� πρώτ� �μως αυτ� σ�έδι�,ε�αιρετικά π�λυδάπαν�, εγκαταλεί-πεται και � Kαυταντ"�γλ�υ σ�εδιά"ειένα νέ� συγκρ�τημα π�υ απ�τελεί-ται απ� ένα �ρθ�γώνι� κεντρικ� κτί-ρι� με εσωτερικ� αίθρι�, δύ� κτίριασε σ�ήμα T πρ�ς την �δ� Πατησίων


και δύ� κτίρια με σ�ήμα Π πρ�ς την�δ� Mπ�υμπ�υλίνας, με τα σκέλητ�υ Π στραμμένα πρ�ς τ� εσωτερικ�με τρ�π� π�υ να σ�ηματί"εται μιαευρύ�ωρη αυλή. Aπ� αυτά πραγμα-τ�π�ιήθηκαν τα τρία πρώτα. T� Σε-πτέμ$ρι� τ�υ 1870 τα �ρήματα τωνκληρ�δ�τημάτων ε�αντλήθηκαν. Tαδύ� μ�νώρ�!α σε σ�ήμα T κτίρια εί-�αν σ�εδ�ν τελειώσει. Oι πρώτ�ισπ�υδαστές εγκαθίστανται σε αυτά.T� κεντρικ� �μως κτίρι� είναι ακ�μηπ�λύ πίσω. T�τε εμ!ανί"εται � τρί-τ�ς ευεργέτης, � Γεώργι�ς A$έρω!,Mετσ�$ίτης και αυτ�ς και συγγενήςτ�υ Στ�υρνάρη και τ�υ T�σίτσα π�υπρ�σ!έρει τ� απαιτ�ύμεν� π�σ� γιατην απ�περάτωση τ�υ κεντρικ�ύ κτι-ρί�υ υπ� τ�ν �ρ� να γίνει η μετ�ν�-μασία τ�υ σε «Mετσ�$ι� Π�λυτε-�νεί�», �ν�μα π�υ !έρει μέ�ρι σήμε-ρα.

Tα δύ� πρ�ς την �δ� Mπ�υμπ�υλί-νας κτίρια δεν υλ�π�ιήθηκαν τελικά.Στη θέση τ�υς �τίστηκε τ� 1879 ένααπλ� και $αρύ μ�νώρ�!� κτίρι� γιανα στεγάσει τ� μη�αν�υργεί�, παράτην αντίθετη $έ$αια γνώμη τ�υ Λ.Kαυταντ"�γλ�υ π�υ έ$λεπε να μα-ταιώνεται έτσι η �λ�κλήρωση τ�υσ�εδί�υ τ�υ.

T� Π�λυτε�νεί� απ�τελεί ίσως τ�καλύτερ� έργ� τ�υ Λυσ. Kαυταντ"�-γλ�υ. Στα δύ� πρ�ς την �δ� Πατη-σίων κτίρια �ρησιμ�π�ίησε � αρ�ιτέ-κτ�νας τα κλασικά στ�ι�εία τ�υ δω-ρικ�ύ ρυθμ�ύ, πρ�σαρμ�"�ντας �-μως της αναλ�γίες τ�υς στ� αισθητι-κ� κλίμα της επ��ής, πετυ�αίν�νταςέτσι να συνδυάσει τ� δωρικ� ρυθμ�με μια ελα!ράδα και �άρη σπάνια.

Bαρύτερ� τ� A$ερώ!ει�, παρά τ�I�νικ� πρ�πυλ� τ�υ �ρ�!�υ, δενπαύει να απ�τελεί ένα λαμπρ� κτίρι�αντά�ι� των πρ�σδ�κιών των Στ�υρ-νάρη, T�σίτσα και A$έρω!. Λίγ� αρ-γ�τερα στ� διπλαν� γήπεδ� κτί"εταιτ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί�. Mπρ�στάτ�υ, τ� μικρ� κα!ενεδάκι, τ� Παυσί-λυπ�ν, λειτ�υργ�ύσε ακ�μα και συ-γκέντρωνε τ� !�ιτητ�κ�σμ�.

Λίγ� πριν απ� τ� γύρισμα τ�υ αιώ-να, εκτ�ς απ� λίγα κτίρια στην αρ�ήτης Πατησίων, μετα�ύ των �π�ίωνκαι η πρ�σωπική κατ�ικία τ�υ Λ.Kαυταντ"�γλ�υ, Πατησίων και Πανε-πιστημί�υ γωνία, π�υ σύμ!ωνα μετην περιγρα!ή τ�υ A. Θε�!ιλά εί�ε«Oψιν και �ικίας και περιστερεώνακαι !ρ�υρί�υ Mεσαιωνικ�ύ και πα-ντ�ς άλλ�υ �τι αν δυνηθή τις ή θελή-σει υπ�θέση» δύ� ακ�μη μεγάλα κτί-ρια συναντ�ύσε κανείς στην κατά ταάλλα έρημη Πατησίων, τ� Aρ�αι�λ�-γικ� M�υσεί� και τ�υς Στρατώνεςτ�υ Iππικ�ύ, εκεί �π�υ σήμερα τ�Πεδί� τ�υ Aρεως μετα�ύ της �δ.Mαυρ�μματαίων και της εκκλησίαςτων Tα�ιαρ�ών.

Kτίρι� – τ�π�σημ�Mε τ� πέρασμα των �ρ�νων τ�

Π�λυτε�νεί� απ� κυριακάτικ� Σ��-λεί� π�υ μ�ρ!ώνει τε�νίτες, έ�ει γί-νει ανώτατ� ίδρυμα. T� 1917 η πρ�-σωπικ�τητα τ�υ διευθυντ�ύ τ�υAγγ. Γκίνη, σημαδεύει τ� ίδρυμα καιεπι!έρει �υσιαστικές αλλαγές.Iδρύ�νται τ�τε �ι τρεις πρώτες α-νώτατες σ��λές, των π�λιτικών Mη-

�ανικών, των Mη�αν�λ�γων και τωνAρ�ιτεκτ�νων. Σταδιακά πρ�στίθε-νται και �ι υπ�λ�ιπες. Tα υπάρ��ντακτίρια δεν επαρκ�ύν. Πρ�στίθεταιτ� κτίρι� Γκίνη επί της �δ�ύ Στ�υρ-νάρη, έργ� τ�υ K. Kιτσίκη και αργ�-τερα �ι πτέρυγες των T�σίτσα καιMπ�υμπ�υλίνας.

T� κτίρι� της Πατησίων υπήρ�επάντ�τε τ�π�σημ� για τ�υς Aθηναί-�υς. Στ�υς �ώρ�υς τ�υ κατά και-ρ�ύς στεγάστηκαν εκτ�ς απ� τ� Π�-λυτε�νεί� και η Σ��λή Kαλών Tε-�νών, η Eθνική Πινακ�θήκη και τ�M�υσεί� της Iστ�ρικής και Eθν�λ�-γικής Eταιρείας της Eλλάδ�ς.

Στ�ν π�λεμ� τ�υ 1940, �ταν τα ν�-σ�κ�μεία εί�αν γεμίσει απ� τ�υςτραυματίες π�υ γύρι"αν απ� τ� μέ-τωπ�, κάπ�ιες απ� τις αίθ�υσες τ�υκεντρικ�ύ κτιρί�υ μετατράπηκαν σεαίθ�υσες ν�σηλείας.

H σημαντικ�τερη �μως συμμετ��ήτ�υ στα π�λιτικά δρώμενα της �ώ-ρας ήταν η δεκάτη ε$δ�μη N�εμ$ρί-�υ τ�υ 1973. Mέρα σταθμ�ς στη νε�-τερη ιστ�ρία τ�υ τ�π�υ μας, κ�ρυ-!αία πρά�η αντίστασης.

Στα �ρ�νια π�υ ακ�λ�ύθησαν κά-π�ι�ι καπηλεύτηκαν την ιστ�ρικήμνήμη, κάπ�ι�ι πρ�σπάθησαν να τησ$ήσ�υν, κάπ�ι�ι να τη μετατρέ-ψ�υν σ’ έναν ακ�μη $αρετ� ε�ρτα-σμ� στα σ��λεία ή σε μια ευκαιρίααργίας για τις δημ�σιες υπηρεσίες.Δεν είναι �ύτε � �ώρ�ς �ύτε τ� α-!ιέρωμα κατάλληλ� για να πρ��ωρή-σει κανείς σε $αθύτερες αναλύσειςτ�υ γεγ�ν�τ�ς. Eνα πάντως είναι $έ-$αι�, �τι πέρα απ� την �υσιαστική α-�ία τ�υ ως αρ�ιτεκτ�νικ� μνημεί�,τ� Π�λυτε�νεί� θα παραμείνει αν ��ι

για πάντα, για πάρα π�λλά �πωσδή-π�τε �ρ�νια ακ�μη, τ� σημαντικ�τε-ρ� κτίρι� της �δ�ύ Πατησίων τ� πε-ρισσ�τερ� !�ρτισμέν� με ιδέες καιμηνύματα, ένα σύμ$�λ� ελπίδας καιελευθερίας.

Tις πρώτες δεκαετίες τ�υ αιώνα ηAθήνα επεκτείνεται. Δε�ιά και αρι-στερά της Πατησίων η �ικ�δ�μικήδραστηρι�τητας είναι έντ�νη. H μιαμετά την άλλη δημι�υργ�ύνται �ι νέ-ες συν�ικίες των E�αρ�είων, τ�υ Πε-δί�υ τ�υ Aρεως, της Kυψέλης, τηςAγ. Zώνης απ� τη μια, της Bάθης,τ�υ σταθμ�ύ Λαυρί�υ, της ΠλατείαςBικτωρίας, τ�υ Aγ. Mελετί�υ, της πλ.Aμερικής, της πλ. K�λιάτσ�υ, τ�υ Aγ.Λ�υκά, τ�υ Kλωναρίδ�υ, τ�υ Λυσ-σιατρεί�υ απ� την άλλη.

Nέες ανάγκες,νέα σ��λεία

Nέα σ��λεία ιδρύ�νται για να ε�υ-πηρετήσ�υν τις νέες αυτές γειτ�-νιές. K�ντά στα δημ�σια, �π�υ έναπλήθ�ς παιδιών συσσωρεύ�νται τ�ένα πάνω στ� άλλ�, μικρές ακατάλ-ληλες αίθ�υσες (αρκεί να ανα!έρ�υ-με �τι απ� τα 170 συν�λικά διδακτή-ρια Aθηνών και Πειραιώς, 38 μ�ν�νκρίν�νται απ� την γενική επιθεώρη-ση σε καλή κατάσταση), αρ�ί"�υν ναλειτ�υργ�ύν και αρκετά ιδιωτικά.Aπ� τα παλαι�τερα τ� Πρ�τυπ�νEκπαιδευτήρι�ν Aθηνών τ�υ HλίαKωνσταντινίδ�υ π�υ ιδρύθηκε τ�1910 στις αρ�ές της λεω!. Aλε�άν-δρας με τμήμα Aρρένων, Θηλέων,νηπιαγωγεί� και εμπ�ρική σ��λή. T�Πρ�τυπ� Eκπαιδευτήρι�ν διαδέ�θη-καν στη συνέ�εια τα Eκπαιδευτήρια

της Mίνας Aηδ�ν�π�ύλ�υ π�υ έκλει-σε πριν απ� δυ� �ρ�νια μετά απ� 68�ρ�νια "ωής. Eνα απ� τα σημαντικ�-τερα εκπαιδευτικά ιδρύματα τηςπρωτεύ�υσας.

Aπ� τα πρώτα επίσης ιδιωτικά σ��-λεία, τ� Aττικ�ν Λύκει�ν τ�υ Tρια-ντα!υλλίδ�υ στην πλ. Aνε�αρτησίας(Bάθης), τα Eκπαιδευτήρια της Mα-ρίας Φιλιππίδ�υ και της Eλ. Kαρνα-�ύρη στα E�άρ�εια, η σ��λή Πασ�ά-λη και τ� Σμυρναίικ� λύκει� κ�ντάστ�ν Aγ. Παντελεήμ�να, η Σ��λή Nε-στ�ρίδ�υ Eπτανήσ�υ και Xανίων, �Eλικών Πατησίων και Kε!αλληνίας,τ� Aθηναϊκ�ν Λύκει�ν τ�υ Tυ��π�υ-λ�υ Πατησίων και Λήμν�υ, τ�υ Mι-�αήλ στ� τέρμα Πατησίων, � K�ραήςκ.α. Aνάμεσά τ�υς �ε�ωρί"ει τ� Λε�-ντει� Λύκει� της Πατησίων, λίγ� κά-τω απ� τ�ν σταθμ� τ�υ τρέν�υ στηνAγία Bαρ$άρα. T� Λε�ντει� Λύκει� ι-δρύθηκε τ� 1889 απ� τ� μεγάλ� !ι-λέλληνα Πάπα Λέ�ντα τ�ν IΓ΄ απ’ �-π�υ πήρε και τ� �ν�μά τ�υ. T� 1907!θάν�υν στην Aθήνα �ι Mαριαν�ίAδελ!�ί και αναλαμ$άν�υν τη Διεύ-θυνση τ�υ Σ��λεί�υ. Tην επ��ή αυτήτ� Λύκει� στεγά"εται στ� μεγάλ�τριώρ�!� νε�κλασσικ� κτίρι� της �-δ�ύ Σίνα 45 (κατεδα!ισμέν� σήμε-ρα), δίπλα ακρι$ώς στ� O!θαλμια-τρεί�. T� πρώτ� κύτταρ� της Λε�-ντεί�υ Σ��λής �ρ�ν�λ�γείται ήδη α-π� τ� 1838, �ταν Γάλλ�ι μ�να��ί εί-�αν ιδρύσει δημ�τικ� σ��λεί� στηνΠλάκα. Kάτω απ� τη νέα διεύθυνση ησ��λή γνωρί"ει μεγάλη ακμή. Oι Mα-ριαν�ί Aδελ!�ί ακ�λ�υθώντας τ�παράδειγμα τ�υ ιδρυτή της αδελ!�-τητας Mαρκελίν�υ Champagnat έ-��υν μια συνε�ή παρ�υσία στ�ν κ�-



Mα!ί με την π�λη, επεκτείνεται και η λειτ�υργία τ�υ Π�λυτε�νεί�υ. T� 1917 ιδρύ�νται �ι σ��λές Π�λιτικών Mη�ανι-κών, Mη�αν�λ�γων και Aρ�ιτεκτ�νων. T� Π�λυτε�νεί� ε#ακ�λ�υθεί, μέ�ρι σήμερα, να είναι τ�π�σημ� για τ�υς Aθη-ναί�υς (�ωτ.: συλλ�γή X. Πατέρα).

σμ� της εκπαίδευσης. O $ασικ�ςστ��ς τ�υς απ�$λέπει στ� να είναι«Παιδαγωγ�ί».

T� σ��λικ� έτ�ς 1907–1908 στ�Λύκει� της �δ�ύ Σίνα !�ιτ�ύν 145μαθητές. Πέντε �ρ�νια αργ�τερα �αριθμ�ς τ�υς έ�ει υπερδιπλασια-σθεί. Στ� τέλ�ς τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υΠ�λέμ�υ έ��υν !θάσει τ�υς 700.Eνας μεγάλ�ς αριθμ�ς απ’ αυτ�ύςείναι �ικ�τρ�!�ι. T� κτίρι� της �δ�ύΣίνα δεν επαρκεί. Tη σκέψη των α-δελ!ών απασ��λεί σ�$αρά η απ�κέ-ντρωση και ανεύρεση κατάλληλ�υ�ώρ�υ έ�ω απ� τ� κέντρ� για τη με-τα!�ρά τ�υ �ικ�τρ�!εί�υ. Aγ�ρά-"�υν τ�τε μια μεγάλη έκταση 25στρεμμάτων στην περι��ή της Aλυ-σίδας �πως λεγ�ταν τ�τε τ� τέρμαΠατησίων. H περι��ή ήταν την επ��ήεκείνη σ�εδ�ν ακατ�ίκητη. Yπήρ�ανμ�νά�α μερικές επαύλεις �π�υ πα-ραθέρι"αν �ι εύπ�ρ�ι Aθηναί�ι. Tρι-γύρω περι$�λια, πατατ�!υτείες, λα-�αν�καλλιέργειες και �ιλιάδες ελιές.M�νά�α στ� γήπεδ� της Λε�ντεί�υΣ��λής υπήρ�αν πάνω απ� 80 ελιές.

Στις 25 N�εμ$ρί�υ τ�υ 1923 θεμε-λιώνεται τ� νέ� κτίρι� της Λε�ντεί�υΣ��λής «υπ� την ηγεμ�νία τ�υ Π�-ντί!ικ�ς Πί�υ XI, $ασιλεύ�ντ�ς Γε-ωργί�υ τ�υ II στ� θρ�ν� της Eλλά-δας και Aλε�άνδρ�υ Mitterand πρ�έ-δρ�υ της Γαλλικής Δημ�κρατίας».Διευθυντής της σ��λής ήταν τ�τε �Aδελ!�ς Marie Brunon. T� σ��λεί�σ�εδίασε � Tιμ�λέων Πασ�αλίδης,π�λιτικ�ς μη�ανικ�ς, απ�!�ιτ�ς τηςEcole Nationale des Ponts etChaussees. O ίδι�ς εί�ε σ�εδιάσεικαι τ� Παρθεναγωγεί� των αδελ!ώντ�υ Aγ. Iωσή! στην Aθήνα. Mα"ί μετ�ν Πασ�αλίδη την �ικ�δ�μή επέ-$λεπε � αδελ!�ς Marie Florentin.

T� κτίρι� με !έρ�ντα �ργανισμ� α-π� beton arme ήταν απ� κατασκευα-στικής πλευράς ένα υπερμ�ντέρν�για την επ��ή τ�υ έργ�.

T� εκπαιδευτήρι� απ�τελείτ� απ�δύ� παράλληλα κτίρια με μεγάλες!ωτεινές αίθ�υσες μαθημάτων και�λ�υς τ�υς απαραίτητ�υς $�ηθητι-κ�ύς �ώρ�υς, κ�ιτώνες, τραπε"αρία,κ�υ"ίνα, $ι$λι�θήκη, εργαστήριακ.λπ., καθώς και τα ιδιαίτερα διαμε-ρίσματα των Freres.

Στ�ν �ρ�!� τ�υ δυτικ�ύ κτιρί�υ,μια μεγάλη αίθ�υσα διαμ�ρ!ώθηκεσε να�.

H μ�ρ!�λ�γία τ�υ κτιρί�υ π�υ $ά-!τηκε σε rose – creme �ρώμα, ακ�-λ�υθεί τα �αρακτηριστικά τ�υ ανα-νεωμέν�υ κλασικισμ�ύ π�υ επικρα-τ�ύσε στην Eυρώπη τη δεκαετία τ�υ1920, και π�υ δείγματά τ�υ έ��υμεκαι στ�ν ελληνικ� �ώρ�. Θυμί"ει αρ-κετά τα σ�έδια τ�υ Aντωνιάδη για τ�γυμνάσι� Aριστ�τέλης της �δ�ύ Mα-ρασλή.

T� Σεπτέμ$ρη τ�υ 1924 έγιναν τα

εγκαίνια τ�υ δυτικ�ύ κτιρί�υ και με-τα!έρθηκαν εκεί �λ�ι �ι �ικ�τρ�!�ι.A�ί"ει να σημειωθεί �τι τ� σ��λεί�διέθετε μέ�ρι και ανε�άρτητη μ�νά-δα παραγωγής ηλεκτρικ�ύ ρεύμα-τ�ς. Tρία �ρ�νια αργ�τερα πρ�στί-θεται και τ� δεύτερ� κτίρι�. T� αρ�ι-κ� σ�έδι� πρ�έ$λεπε να κτιστεί καιμια τρίτη πτέρυγα στη πλευρά τ�υγηπέδ�υ, ώστε τ� σ��λεί� να απ�τε-



T� κτίρι� της Λε�ντεί�υ απ� κατασκευαστικής πλευράς ήταν υπερμ�ντέρν� για την επ��ή τ�υ. T�ν Σεπτέμ�ρη τ�υ 1924 μετα�έρθηκαν εκεί �λ�ι �ι υπ�τρ�-��ι. Σήμερα η Λε�ντει�ς �ιλ�#ενεί περισσ�τερα απ� 1.000 παιδιά (�ωτ.: συλλ�γή X. Πατέρα).

Στις αρ�ές τ�υ αιώνα, η περι��ή Aλυσίδας στ� τέρμα Πατησίων ήταν σ�εδ�ν ακατ�ίκητη. M�ν� μερικές επαύλεις υ-πήρ�αν και περι��λια, πατατ��υτείες, λα�αν�καλλιέργειες και ελιές. Eκεί θεμελιώθηκε, τ� 1923, τ� νέ� κτίρι� της Λε-�ντεί�υ Σ��λής (�ωτ.: αρ�εί� N. Π�λίτη).

λεί ένα Π. H πτέρυγα �μως αυτή κτί-στηκε μ�λις τη δεκαετία τ�υ 1970 μ’ένα εντελώς δια!�ρετικ� ύ!�ς. O�ώρ�ς ανάμεσά τ�υς �ρησιμ�π�ιεί-ται για αθλ�παιδιές. Στα �ρ�νια τ�υB΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ τ� σ��λεί�παύει να λειτ�υργεί και μετατρέπε-ται σε στρατιωτικ� ν�σ�κ�μεί�.

Σήμερα η Λε�ντει�ς Σ��λή ε�ακ�-λ�υθεί να λειτ�υργεί συνε�ί"�νταςμια παράδ�ση "ωντανής παρ�υσίαςκαι πρ�σ!�ράς. Στ�υς �ώρ�υς της!ιλ��εν�ύνται πάνω απ� 1.000 παι-διά αγ�ρια και κ�ρίτσια. Oι �ώρ�ι τωνκ�ιτώνων τ�υ �ικ�τρ�!εί�υ π�υ έ�ειπια πάψει να λειτ�υργεί, έ��υν μετα-τραπεί σε σύγ�ρ�να εργαστήρια η-λεκτρ�νικών υπ�λ�γιστών και $ι-$λι�θήκη. Oι καιρ�ί αλλά"�υν, η Λε�-ντει�ς πρ��ωρεί μα"ί τ�υς.

Tρία �ρ�νια αργ�τερα μετά τ� Λε-�ντει� τ� 1926, τ� Aρ�ιτεκτ�νικ�Tμήμα τ�υ υπ�υργεί�υ Παιδείας θε-μελιώνει στα Πατήσια απέναντι απ�τ� Λυσσιατρεί� τ� σ��λικ� συγκρ�-τημα «N�μικ�ς» με αρ�ιτέκτ�να τ�νΓ. Πάντ"αρη.

Στ� μεγάλ� γήπεδ� μετα�ύ των �-δών N�μικ�ύ, Aγ. Παρασκευής καιNικ�π�λεως, � Πάντ"αρης σ�εδιά"ειένα τριώρ�!� συγκρ�τημα π�υ θαστεγάσει δύ� δημ�τικά και δύ� γυ-μνάσια, αίθ�υσα τελετών, υπ�στεγ�γυμναστικής, εστιατ�ρι�, λ�υτρά.Tα αρ�ικά σ�έδια των �ψεων ήταναρκετά $αριά και ακ�λ�υθ�ύσαν μιαρυθμ�λ�γία π�λύ κ�ντά στ�ν εκλε-κτισμ� π�υ θύμι"ε τα παλαι�τεραπρ�τυπα τ�υ Aρ�ιτεκτ�νικ�ύ Tμή-ματ�ς. Στη συνέ�εια �μως και εδώ�πως και στ� λύκει� «Aριστ�τέλης»δίπλα στ� Mαράσλει�, �ι �ψεις α-πλ�π�ι�ύνται. T� γενικ� πνεύμα πα-ραμένει κλασικ�, !αίνεται �μως κα-θαρά η πρ�σπάθεια να εισα�θ�ύν τανέα στ�ι�εία της μ�ντέρνας αρ�ιτε-κτ�νικής. T� ενδια!έρ�ν είναι �τι,ενώ στ�ν «Aριστ�τέλη» τα πρώτασ�έδια �!είλ�νται στ�ν I. Aντωνιά-δη και η τρ�π�π�ίηση στ�ν N. Mη-τσάκη εδώ και τα πρώτα και τα δεύ-τερα σ�έδια έ��υν γίνει απ� τ�ν ί-

δι� αρ�ιτέκτ�να τ�ν Γ. Πάντ"αρη.Aργ�τερα στην αυλή N�μικ�ύ � N.

Mητσάκης σ�εδιά"ει ένα μικρ� ιερ�εκκλησίας σε καθαρά μ�ντέρναγραμμή π�υ εικ�ν�γρα!εί � γνω-στ�ς "ωγρά!�ς Σπ. Παπαλ�υκάς. Hπρωτ�π�ριακή μ�ρ!ή της μικρής αυ-τής εκκλησίας �σ� και η εικ�ν�γρά-!ησή της ενταγμένα μάλιστα σε ένααυστηρ� σ��λικ� συγκρ�τημα απ�-τελ�ύσαν ένα δυνατ� �ά!νιασμα γιατ�ν επισκέπτη.

O «N�μικ�ς» μα"ί με τ�ν «Aριστ�-τέλη» και τ� «Σωκράτη» απ�τελ�ύντα τρία σ��λεία πρ�δρ�μ�υς τωνσ��λείων τ�υ 1930 της �ρυσής αυ-τής περι�δ�υ των σ��λείων τ�υ Mε-σ�π�λέμ�υ π�υ σημάδεψε τη νε�ελ-ληνική αρ�ιτεκτ�νική και �επέρασετα σύν�ρα της �ώρας.

Tέλ�ς και πριν κλείσ�υμε τ� μικρ�

αυτ� α!ιέρωμα στα εκπαιδευτικάαυτά κτίρια της �δ�ύ Πατησίων, θαπρέπει να ανα!ερθ�ύμε σε ένα ακ�-μη συγκρ�τημα, έργ� τ�υ μεγάλ�υEλληνα δημι�υργ�ύ αρ�ιτέκτ�να καιευπατρίδη Aναστάση Mετα�ά. Πρ�-κειται για την Aνωτάτη Σ��λή Oικ�-ν�μικών και Eμπ�ρικών Eπιστημών.

H Σ��λή ιδρύθηκε επί Eλ. Bενι"έ-λ�υ, τ� 1919 και στεγάστηκε αρ�ικάσε κτίρι� της �δ�ύ Aινιάν�ς ένα στε-ν� δρ�μάκι μετα�ύ Πατησίων και Γ΄Σεπτεμ$ρί�υ, απέναντι απ� την πλα-τεία Aιγύπτ�υ. T� 1935 μετακ�μισεστα νέα κτίριά της στην �δ� Πατη-σίων π�υ κτίστηκε με κληρ�δ�τηματ�υ Eθνικ�ύ ευεργέτη Γρηγ�ρη Mα-ρασλή.

T� τετραώρ�!� κτίρι� είναι ενταγ-μέν� στ� συνε�ές σύστημα τ�υ αστι-κ�ύ ιστ�ύ. H κάτ�ψη σε σ�ήμα Π δη-

μι�υργεί μια εσωτερική είσ�δ�–αυ-λή, α!�ύ τ� �ικ�πεδ� δεν δίνει περι-θώρι� για περιμετρικ� πράσιν�.

Σ�εδιασμέν� με αυστηρή συμμε-τρία η �ψη τ�υ κτιρί�υ έ�ει στ�ν ά-��νά της ως κεντρικ� στ�ι�εί� τηδιώρ�!η αίθ�υσα τ�υ auditoriummax π�υ καθ�ρί"εται απ� τρία μεγά-λα αν�ίγματα πλαισιωμένα με παρα-στάδες και υαλ�στάσια με έγ�ρωμαvitreaux.

Aπ� τα τελευταία έργα τ�υ Aνα-στάση Mετα�ά, η AΣOEE σημεριν�Oικ�ν�μικ� Πανεπιστήμι�, παρ�υ-σιά"ει �λα τα γνωρίσματα μιας ακα-δημαϊκής αρ�ιτεκτ�νικής εν�ς μ�-ντέρν�υ θα λέγαμε κλασικισμ�ύ.Συμμετρία, τ�νισμ�ς των κατακ�ρύ-!ων α��νων με π�λυώρ�!ες παρα-στάδες, ρυθμική επανάληψη αν�ιγ-μάτων, �ρι"�ντια τριμερής διαίρεσησε $άση κ�ρμ� και στέψη κ.λπ.

Aργ�τερα, �ταν τα κτίρια της Σ��-λής δεν επαρκ�ύσαν πλέ�ν, ένα νέ�κτίρι� πρ�στέθηκε πίσω απ� τη Σ��-λή στ� μικρ� κηπάρι� επί της �δ�ύMαυρ�μματαίων.

Σήμερα η AΣOEE έ�ει μετ�ν�μα-στεί σε Oικ�ν�μικ� Πανεπιστήμι�.

N�έμ$ρι�ς 1998, η Πατησίων είναιπια μια γεμάτη κίνηση, $�ή και νέ!�ςλεω!�ρ�ς της πρωτεύ�υσας.

Oι επ��ές π�υ �ι !�ιτητές τ�υ Π�-λυτε�νεί�υ σύ�να"αν στ� Παυσίλυπ�π�υ �ι μαθητές πήγαιναν ημερήσιαεκδρ�μή στ� Πεδί� τ�υ Aρεως ή π�υη Λε�ντει�ς ήταν περιτριγυρισμένηαπ� ελαιώνες, !αντά"ει σήμερα σανμακριν� παραμύθι.



Mε κληρ�δ�τημα Γρηγ�ρη Mαρασλή κτίσθηκε τ� 1935 η Aνωτάτη Σ��λή Oικ�ν�μικών και Eμπ�ρικών Eπιστημών σεσ�έδια Aναστ. Mετα#ά. Σήμερα στεγά!εται εκεί τ� Oικ�ν�μικ� Πανεπιστήμι� (�ωτ.: αρ�εί� A.Σ. Mαΐλλη).

Aπέναντι απ� τ� Λυσσιατρεί� θεμελιώνεται τ� 1926 τ� σ��λικ� συγκρ�τημα «N�μικ�ς», με αρ�ιτέκτ�να τ�ν Γ. Πά-ντ!αρη. Aργ�τερα, � αρ�ιτέκτων N. Mητσάκης σ�εδιά!ει ένα μικρ� ιερ� εκκλησίας σε μ�ντέρνα γραμμή, τ� �π�ί� ει-κ�ν�γρά�ησε � !ωγρά��ς Σπύρ�ς Παπαλ�υκάς.

Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Iδιαίτερη ανα-��ρά στ� έργ� τ�υ αρ�ιτέκτ�να Aναστά-ση Mετα�ά περιλαμ�άνεται στ� α�ιέρωματων «Eπτά Hμερών» στις 22 N�εμ�ρί�υ1998 με τίτλ� «Bρετανική Πρεσ�εία». Eπί-σης για τ� Π�λυτε�νεί� δημ�σιεύθηκε ει-δικ� α�ιέρωμα στις 15 N�εμ�ρί�υ 1998, μεα��ρμή τα 25 �ρ�νια απ� την ε�έγερσητων ��ιτητών τ� 1973.


M�ντέρνα αρ�ιτεκτ�νικήH πυκνή παρυσία α�ι�λγων κτιρίων της δεκαετίας τυ ’30 στην Πατησίων

Πατησίων 9. Θυμί�ει τ�ν μικρ� �υραν��ύστη της Πανεπιστημί�υ, γι’ αυτ� καιλέγεται «μικρ� REX» (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Πατησίων 225. Π�λυκατ�ικία. Στεν�μέτωπ�, κ�μψ� κτίρι� με κύρι� �αρακτη-ριστικ� την ελεύθερη δ�κ� (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

T�υ Πάν�υ E�αρ��π�υλ�υ

Aρ�ιτέκτ�να μέλ�υς της ελληνικής �μάδ�ςDO.CO.MO.MO.

H ΠEPIΠTΩΣH της M�ντέρνας αρ-�ιτεκτ�νικής τ�υ μεσ�π�λέμ�υ ε-πανέρ�εται και πάλι τ�σ� στ� διε-θνές �σ� και στ� ελληνικ� πρ�-σκήνι� τ�υ αρ�ιτεκτ�νικ�ύ πρ�-�ληματισμ�ύ. Aπέναντι στην αρ�ι-τεκτ�νική παραγωγή των ημερώνμας, π�υ παραθέτει τις απαστρά-πτ�υσες «ευημερ�ύσες» �ψεις α-π� γυαλί και γρανίτη, ή επι�ειρείτ�υς πι� ακραί�υς μ�ρ"�λ�γικ�ύςκαι κατασκευαστικ�ύς ακρ��ατι-σμ�ύς, αντιπαρατίθεται τ� συνε-�ώς αυ#αν�μεν� ενδια"έρ�ν –σεεπίπεδ� αρ�ιτεκτ�νικής έρευναςαλλά και πρά#ης– για τ� σ�εδιαστι-κ� ήθ�ς τ�υ μεσ�π�λεμικ�ύ M�-ντερνισμ�ύ.

Aπ�κηρύσσ�ντας τις ιστ�ρικέςρυθμ�λ�γίες και τ�υς καν�νες τ�υ

ακαδημαϊσμ�ύ, εκ"ρά%�ντας τ�«νέ� τρ�π� %ωής» (νέ�ι κ�ινωνικ�ίσυσ�ετισμ�ί, νέες αντιλήψεις γιατις συνθήκες δια�ίωσης, νέες κτι-ρι�λ�γικές απαιτήσεις), εκμεταλ-λευ�μενη τις κατασκευαστικές δυ-νατ�τητες τ�υ �πλισμέν�υ σκυρ�-δέματ�ς, η αρ�ιτεκτ�νική τ�υ M�-ντέρν�υ Kινήματ�ς πρ�έ�αλε τηναισθητική, λειτ�υργική και κατα-σκευαστική απλ�τητα σε έργα γε-μάτα πρωτ�τυπία, δυναμισμ� καιτ�λμη. H πρ�σ"υγή στην «καθα-ρή» γεωμετρία (απλά γεωμετρικάσ�ήματα, πλαστικά διαρθρωμέν�ι�γκ�ι), � κατασκευαστικ�ς �ρθ�-λ�γισμ�ς, η κατάργηση της διακ�-σμησης και η ευρηματική επε#ερ-γασία των λεπτ�μερειών συνθέ-τ�υν τ� νεωτερικ� μ�ρ"�λ�γικ�της �αρακτήρα.

Παρακ�λ�υθώντας τα επιτεύγ-ματα τ�υ διεθν�ύς M�ντέρν�υ Kι-νήματ�ς και συμπ�ρευ�μενη με

μια γενικ�τερη διάθεση «εκμ�-ντερνισμ�ύ» της μεσ�π�λεμικήςελληνικής κ�ινωνίας, η «Nέα Aρ�ι-τεκτ�νική» διαδ�θηκε τα�ύταταστη �ώρα μας, έτυ�ε τ�υ ενδια"έ-ρ�ντ�ς της ανερ��μενης αστικήςτά#ης και απέδωσε ένα πλήθ�ςκτιρίων �λων των κατηγ�ριών (κα-τ�ικίες, σ��λεία, ν�σ�κ�μεία,κ.λπ.). Oι νέ�ι και ενθ�υσιώδειςEλληνες αρ�ιτέκτ�νες πραγματ�-π�ίησαν –κυρίως στη δεκαετία τ�υ’30– ε#αιρετικής π�ι�τητας μ�-ντέρνες συνθέσεις στ� σύν�λ�σ�εδ�ν της �ώρας.

Πρέπει, πάντως, να επισημάν�υ-με πως εκτ�ς απ� την παραγωγήμιας αμιγώς M�ντέρνας αρ�ιτε-κτ�νικής, επι�ίωσαν και υπεισήλ-θαν μέσα στ�ν ελληνικ� M�ντερνι-σμ� στ�ι�εία με ανα"�ρές στ�νκλασικισμ�, τ�ν εκλεκτικισμ�, τηλαϊκή παράδ�ση. Kαι τ�ύτ�, δι�τι ηρη#ικέλευθη ανατρ�πή των πρ�γε-

νέστερων τάσεων, �πως ρητά υπα-γ�ρευε � «�ρθ�δ�#�ς» M�ντερνι-σμ�ς, δεν έγινε πλήρως απ�δεκτή,τ�σ� εκ μέρ�υς των αρ�ιτεκτ�νων�σ� και απ� τ� κ�ιν�.

O π�λεμ�ς διέκ�ψε τ�ν ελληνικ�αρ�ιτεκτ�νικ� M�ντερνισμ�, αλλάκαι �ι συνθήκες της μεταπ�λεμι-κής κ�ινωνίας απέτρεψαν τη συνέ-�ισή τ�υ. Nέ�ι �ρ�ι στην �ικ�δ�μι-κή παραγωγή και τις διαπρ�σωπι-κές σ�έσεις, κάτω απ� τ� κυρίαρ��αίτημα της γρήγ�ρης αύ#ησης τ�υ�ικ�ν�μικ�ύ �"έλ�υς, �δήγησαντ�υς ευαίσθητ�υς μ�ντέρν�υς αρ-�ιτέκτ�νες της γενιάς τ�υ ’30 είτεστ�ν αυτ�περι�ρισμ� τ�υς, είτεστην πρ�σαρμ�γή τ�υς στα νέαδεδ�μένα. Ωστ�σ�, τα ί�νη της�ρα�ύ�ιας, αλλά γ�νιμης αυτήςπερι�δ�υ της νε�ελληνικής αρ�ι-τεκτ�νικής, ε#ακ�λ�ύθησαν και ε-#ακ�λ�υθ�ύν να απ�τελ�ύν ση-


μεί� ανα"�ράς για π�λλ�ύς μετα-π�λεμικ�ύς αρ�ιτέκτ�νες.

H περίπτωσητης δύ Πατησίων

O εκτεταμέν�ς ά#�νας της �δ�ύΠατησίων αρ�ί%�ντας απ� τηνOμ�ν�ια και καταλήγ�τας στα AνωΠατήσια, διατρέ�ει περι��ές τηςAθήνας με πυκνή παρ�υσία μ�-ντέρνων κτιρίων της δεκαετίαςτ�υ ’30, κυρίως κτιρίων κατ�ικίαςμικρής και μεσαίας κλίμακας. Aντί-στ�ι�η πυκν�τητα δεν παρατηρεί-ται στα μέτωπα της Πατησίων, τα�π�ία μάλιστα, παρ�υσιά%�υν π�ι-κιλία αρ�ιτεκτ�νικών μ�ρ"ών δια-"�ρων περι�δων, λ�γω και της ι-στ�ρικής υπ�στασης της �δ�ύ.Παρ�υσία μ�ντέρνων κτιρίων τ�υ’30 στην �δ� Πατησίων έ��υμε κυ-ρίως μέ�ρι την πλατεία Aμερικής,α"�ύ στη συνέ�εια ακ�λ�υθ�ύσαναδιαμ�ρ"ωτες τ�τε πρ�αστιακέςπερι��ές. Eπιπλέ�ν, η μεταπ�λεμι-κή ανάπτυ#η της Πατησίων, ως ση-μαντικ�ύ κυκλ�"�ριακ�ύ και ε-μπ�ρικ�ύ ά#�να, απ�τέλεσε ίσωςαιτία κατεδά"ισης αρκετών μ�-ντέρνων κτιρίων μικρής κλίμακαςκαι αντικατάστασής τ�υς απ� τασημερινά π�λυώρ�"α στ� πλαίσι�«α#ι�π�ίησης» της αυ#ημένης ε-μπ�ρικής α#ίας της �δ�ύ.

Ωστ�σ�, σε �λ� τ� μήκ�ς της �-δ�ύ Πατησίων εντ�πί%�νται αρκε-τά και ενδια"έρ�ντα έργα τ�υ με-σ�π�λεμικ�ύ μ�ντερνισμ�ύ. O τύ-π�ς της π�λυώρ�"ης αστικής π�-λυκατ�ικίας (συ�νά με εμπ�ρική�ρήση στ� ισ�γει�) υπερτερεί π�-σ�τικά, καθώς έδινε λύση στ� �#ύ-τατ� στεγαστικ� πρ��λημα της ε-π��ής, ενώ συνε�ί%ει μέ�ρι και σή-μερα να συνιστά μια �ικ�ν�μικά�ιώσιμη περίπτωση. Xαρακτηριστι-κά στ�ι�εία, �πως τα «έρκερ»

(κλειστές πρ�ε#��ές), τα επιμήκηή γωνιακά παράθυρα με τα #ύλινακεκλιμένα ρ�λά, �ι στρ�γγυλ�ί"εγγίτες, �ι ημικυκλικές απ�λή-#εις και τα συμπαγή στηθαία των ε-#ωστών, τα ελεύθερα στρ�γγυλάυπ�στυλώματα, �ι ιδι�τυπες πέρ-γκ�λες – απ�λή#εις της στέψης, ταλιτά κιγκλιδώματα, τ� «αρτι"ισιέλ»επί�ρισμα (πελεκητή τσιμεντ�κ�-νία με πρ�σμι#η ώ�ρας), κάν�υν ά-μεσα αναγνωρίσιμη την αρ�ιτεκτ�-νική ταυτ�τητα των κτιρίων αυτών.

H κατάσταση διατήρησής τ�υςείναι αρκετά καλή, λ�γω της γενι-κά υψηλής π�ι�τητας κατασκευήςκαι παρά την έλλειψη στ�ι�ειώ-

δ�υς συντήρησης στα 70 περίπ�υ�ρ�νια %ωής τ�υς. Eυδιάκριτες αλ-λ�ιώσεις έ�ει υπ�στεί κυρίως η ι-σ�γεια %ώνη, �ταν αυτή διατίθεταιγια τη στέγαση καταστημάτων.

Tα κτίρια

Aς επι�ειρήσ�υμε, λ�ιπ�ν, ένασύντ�μ� �δ�ιπ�ρικ� στην �δ� Πα-τησίων, επικεντρών�ντας τηνπρ�σ��ή μας στα πι� α#ι�λ�γα,κατά τη γνώμη μας, μ�ντέρνα κτί-ρια της δεκαετίας τ�υ ’30.

Πατησίων 9: Kτίρι� γρα"είων.Θα τ� �ν�μά%αμε «μικρ� REX» α-"�ύ θυμί%ει τ� γνωστ� «�υραν�-

#ύστη» της Πανεπιστημί�υ. Στησυμμετρικά διαρθρωμένη πρ�σ�-ψη κυριαρ��ύν κατακ�ρυ"ες συ-νε�είς πρ�ε#��ές με υψίκ�ρμαπαράθυρα ανάμεσά τ�υς.

Πατησίων και Kαπ διστρί υ 28:«Mέγαρ� Λινάρδ�υ», π�λ. μη�.Kώστας B�υτσινάς, περ. 1933.Eπταώρ�"� κτίρι� γρα"είων, μεμεγάλα έρκερ των �π�ίων η π�διάεπεκτείνεται ως συμπαγές στη-θαί� των παρακείμενων ε#ωστών,συνε��μενα παράθυρα με παρεμ-��λή παραστάδων σε εσ��ή, γω-νιακά παράθυρα και λεί� επί�ρι-σμα με �ρι%�ντι�υς αρμ�ύς.

Πατησίων 54 και Mετσ�� υ: Π�-λυκατ�ικία, αρ�. Nικ�λα�ς Nικ�-λαΐδης, δεκαετία ’30. Πρ�σ"αταανακαινισμένη και διαρρυθμισμέ-νη για γρα"ειακή �ρήση. O συν-δυασμ�ς τ�υ �ασικ�ύ επιπέδ�υτης πρ�σ�ψης με αυτ� των έρκερ– ε#ωστών πρ�σδίδει έντ�νη πλα-στικ�τητα στ� κτίρι�. Oι ημικυκλι-κές απ�λή#εις των γωνιακών ε#ω-στών, τα στρ�γγυλά υπ�στυλώμα-τα με τη λεπτή πλάκα έδρασηςτων #ύλινων δ�κίδων της πέργκ�-λας και τ� λιτ� σωληνωτ� κιγκλί-δωμα των ε#ωστών συμπληρώ-ν�υν τ� σύν�λ�.

Πατησίων 56 και I υλιαν ύ: Π�-λυκατ�ικία Kαρυστινάκη, αρ�.Φ�ί��ς Z�ύκης, 1934–36. Tα ψηλάσυμπαγή στηθαία των ε#ωστώνπρ�σδίδ�υν μια αίσθηση στι�αρ�-τητας, η �π�ία αναιρείται στη στέ-ψη τ�υ κτιρί�υ απ� τη γραμμική ε-λεύθερη δ�κ� και τα στρ�γγυλάυπ�στυλώματα.

Πατησίων 59 και Σκαραμαγκά:Π�λυκατ�ικία /ακ�υστή, αρ�.Eμμαν�υήλ Kριε%ής, 1934. Πρ�-σ"ατα ανακαινισμένη. Kεντρικάέρκερ με περιμετρικά παράθυρα,εκατέρωθεν συνε�είς ε#ώστες,μείωση τ�υ ύψ�υς πρ�ς την �δ�Σκαραμαγκά, περιμετρικ� ελεύθε-



Πατησίων 56 και I�υλιαν�ύ. Π�λυκατ�ικία Kαρυστιανάκη, αρ�ιτέκτων Φ�ί$�ς Z�ύκης, 1934-36 (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Πατησίων 54 και Mετσ�$�υ. Π�λυκατ�ικία, αρ�ιτέκτων Nικ�λα�ς Nικ�λαΐδης, δεκαετία ’30 (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).


Πατησίων 59 και Σκαραμαγκά. Π�λυκατ�ικία, αρ�ιτέκτων Eμμαν�υήλ Kριε�ής,1934. Aνακαινίστηκε πρ�σ�ατα (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Πατησίων 70 και K�τσικα. Π�λυκατ�ικία Zηρίνη, αρ�ιτέκτων Eμμαν�υήλ Λα-�αρίδης 1934-35 (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

ρ� μπετ�νένι� γείσ� στ�ν τελευ-ταί� �ρ�"�.

Πατησίων 70 και K�τσικα: Π�λυ-κατ�ικία Zηρίνη, αρ�. Eμμαν�υήλΛα%αρίδης, 1934–35. Mε τ� γαιώ-δες αρτι"ισιέλ να τη διακρίνει α-π� μακριά, η π�λυκατ�ικία αυτήπαρ�υσιά%ει ιδιαίτερ� ενδια"έ-ρ�ν στ�ν τρ�π� κλιμάκωσης τ�υ�γκ�υ και της �ψης πρ�ς την �δ�K�τσικα. H πέργκ�λα ερδα%�μενησε %εύγη τετράγωνων στύλων, �ιτραπε%�ειδείς πρ�ε#��ές – %αρ-ντινιέρες και η παρ�υσία κεραμι-διών είναι στ�ι�εία π�υ συναντά-με συ�νά στα έργα τ�υ αρ�ιτέ-κτ�να.

Πατησίων 175: Π�λυκατ�ικία.Aσύμμετρη �ργάνωση της πρ�σ�-ψης με δυ� πλευρικά έρκερ δια-"�ρετικ�ύ μεγέθ�υς και �αθιά υ-π��ώρηση τ�υ μισ�ύ μετώπ�υ τ�υτελευταί�υ �ρ�"�υ. Iδιαίτεραπλαστικ� απ�τέλεσμα.

Πατησίων 186 και Θάσ υ: Π�λυ-κατ�ικία Φάμπρα, αρ�. Θ�υκυδί-δης Bαλεντής, 1938. Λιτή �ψη μεκυρίαρ�� μ�ρ"�λ�γικ� στ�ι�εί�την καμπύλη διαμ�ρ"ωση της γω-νίας μέσω έρκερ μικρής πρ�ε#�-�ής (τα μεγάλα έρκερ καταργήθη-καν ν�μ�θετικά τ� N�έμ�ρι� τ�υ1937, ύστερα απ� π�λλές αντι-δράσεις). A#ι�σημείωτη είναι ηαρμ�λ�γηση τ�υ επι�ρίσματ�ςπ�υ δίνει την εντύπωση ισ�δ�μηςτ�ι��π�ιίας, η �ρήση πυκν�ύ με-

ταλλικ�ύ πλέγματ�ς στα στηθαίατων μικρών ε#ωστών και � πρ��-λ�ς στέγασης της ισ�γειας %ώνης.

Πατησίων 225: Π�λυκατ�ικία.Στεν�μέτωπ�, κ�μψ� κτίρι� μεκύρι� �αρακτηριστικ� την ελεύ-θερη δ�κ� και τ� στρ�γγυλ� υπ�-στύλωμα στη στέψη της πρ�σ�-ψης.

Tην παραπάνω εικ�να συμπλη-ρών�υν τα κτίρια στ�υς αριθμ�ύς:86 (αρ�.K. I�ράκης, 1932), 89, 114,130, 149, 151, 162, 185, 188, γωνίαμε Iμ�ρ�υ 2, γωνία με Λέσ��υ 2,213, 223 (π�λ. μη�. Γ. Mένανδρ�ς,1937) 255, γωνία με K. K�ντ�ύ 2,296, γωνία με Nεϊγύ 2.

Kλείν�ντας τ� σημείωμα αυτ�,θεωρ�ύμε απαραίτητ� να τ�νί-σ�υμε τ� π�σ� επιτακτική πρ�-�άλλει η ανάγκη για την �υσιαστι-κή πρ�στασία, α#ι�π�ίηση και α-νάδει#η της πλ�ύσιας κτιριακήςπαραγωγής τ�υ ελληνικ�ύ μεσ�-π�λεμικ�ύ M�ντερνισμ�ύ. Oι πα-λαι�τερες, αλλά και πρ�σ"ατεςκατεδα"ίσεις α#ι�λ�γων κτιρίωντης περι�δ�υ –με την έγκριση, μά-λιστα, των ιθυν�ντων– η εγκατά-λειψη της πλει�ψη"ίας των υ"ι-στάμενων στη "θ�ρά τ�υ �ρ�ν�υή η αλλ�ίωσή τ�υς με ασυμ�ί�α-στες επεμ�άσεις, πρ��ιωνί%�υντην �ριστική ε#α"άνιση των δειγ-μάτων αυτής της καθ’ �λα α#ι�λ�-γης περι�δ�υ της νε�ελληνικήςαρ�ιτεκτ�νικής.

Πατησίων 186 και Θάσ�υ. Π�λυκατ�ικία Φάμπρα, αρ�ιτέκτων Θ�υκυδίδης Bα-λεντής, 1938. Λιτή �ψη με κυρίαρ�� μ�ρ��λ�γικ� στ�ι�εί� και καμπύλη δια-μ�ρ�ωση της γωνίας (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).


H «Kηπ�ύπ�λη» KυπριάδηA�ι�λ�γ� αριτεκτ�νικ� σύν�λ� με σπίτια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ στ� τέρμα της Πατησίων

T�υ Mάν�υ Mπίρη

Eπ. Kαθηγητή EMΠ

H OΔOΣ Πατησίων διακρίνεται απ�τ�υς άλλ�υς μεγάλ�υς �δικ�ύς ά��-νες της Aθήνας, κυρίως ως πρ�ς τηδυνατ�τητα π�υ παρέ�ει να ανα-γνωρί�εται σε �λ� της τ� ανάπτυγμαη ε�έλι�η της π�λε�δ�μικής ιστ�-ρίας της πρωτεύ�υσας, σημεί� πρ�ςσημεί�, �πως ακρι!ώς «δια!ά�εται»η �ωή εν�ς δένδρ�υ στην τ�μή τ�υκ�ρμ�ύ τ�υ, πάνω στα ετήσια στρώ-ματα τ�υ �ύλ�υ.

Παρά τη συντριπτική αν�ικ�δ�μη-ση των μεταπ�λεμικών �ρ�νων, εί-ναι εν τ�ύτ�ις έκδηλη η π�ι�τητατης αρ�ιτεκτ�νικής γύρω στ� 1930,στην υ#ιστάμενη ακ�μη εικ�να κά-π�ιας αστικής διώρ�#ης κατ�ικίαςκ�ντά στην πλατεία Aμερικής –άλ-λ�τε πλατεία «Aγάμων»– στ� αρι-στ�κρατικ� στυλ τ�υ γαλλικ�ύ μ�-ντερνισμ�ύ ή ακ�μη λίγα μέτρα !�-ρει�τερα πρ�ς την πλατεία K�λιά-τσ�υ, στη γρα#ική παρ�υσία εν�ς α-πλ�ϊκ�ύ σπιτι�ύ, με την τετράρρι�τηστέγη τ�υ, τ� ταπειν� μπαλκ�νιστην �ψη και τ� περι!�λι γύρω τ�υ.Mία παρ�υσία –σήμερα #υσικά σπά-νια– π�υ μαρτυρεί �τι πρ�#ανώς ε-δώ !ρισκ�μαστε πλέ�ν έ�ω απ� τηνπ�λη τ�υ 1920–25. Eτσι, παρά τασπ�ραδικά «αστικά» �ικ�δ�μήματα,διατρέ��υμε μία �ώνη π�υ κάπ�τεεί�ε ά#θ�να κτήματα, με λα�αν�κη-π�υς και �πωρ�#�ρα δένδρα, κα-θώς και �ρισμένες �αρακτηριστικέςπαράγκες (πάνω στην Πατησίων) μεαπ�θήκες... σαν�ύ για τα κάρα –των�π�ίων η θ�ρυ!ώδης παρ�υσία ακ�-μη δεν έ�ει σ!ήσει απ� τη μνήμητων παλαιών Πατησιωτών.

Λίγα μέτρα πι� πάνω η Πατησίων,α#�ύ α#ήσει αριστερά της τ� παγ�-π�ιεί� Kλωναρίδη, τερματί�ει στιςγραμμές τ�υ τρέν�υ –�π�υ και ηAλυσίδα (π�υ έκλεινε στ� πέρασματ�υ «Θηρί�υ» πρ�ς την Kη#ισιά)–για να μετα!ληθεί σε έναν ακαν�νι-στ� �ωματ�δρ�μ� π�υ κατη#�ρί�ειπρ�ς τα !�ρει�δυτικά διασ�ί��νταςτα κτήματα τ�υ Φι� και τις πυκνέςκαλαμιές τ�υ ρέματ�ς τ�υ Π�δ�νί-#τη. Δε�ιά μας στην ελα#ρώς ανη-#�ρική έκταση π�υ εκτείνεται πρ�ςτ� Γαλάτσι, ανατ�λικά της �δ�ύ Πα-τησίων, θα μας εντυπωσιάσει η πα-ρ�υσία κάπ�ιων ε��ικών σπιτιών,παλαιών, αλλά καλ�ύ γ�ύστ�υ, π�υαπ�τελ�ύν �,τι έ�ει απ�μείνει απ�την κηπ�ύπ�λη των καλλιτε�νώντ�υ μεσ�π�λέμ�υ, την περί#ημη συ-ν�ικία «Kυπριάδη».

Συν�ικία «Kυπριάδη»H ιστ�ρία της π�υ �εκινά γύρω

στ� 1920 είναι ενδια#έρ�υσα, �μως��ι και τ�σ�... γ�ητευτική. A#�ύπρ�κειται για την περίπτωση ε#αρ-μ�γής μιας τυπικής ιδιωτικής επι-

�είρησης για την εκμετάλλευση �ι-κ�πέδων εκτ�ς σ�εδί�υ π�λεως.T�τε λ�ιπ�ν � πλ�ύσι�ς επι�ειρημα-τίας Mίνως Kυπριάδης απέκτησε τ�μεγάλ� κτήμα τ�υ και συνέστησε μεένα #ίλ� τ�υ την εταιρεία «Kυπριά-δης – Kυρια�ής και Σία» με σκ�π� ναδημι�υργήσει εκεί «υπ�δειγματικήκηπ�ύπ�λη» κατά τ� πρ�τυπ� τηςΦιλ�θέης. Oμως, δεν θέλησε να �ρ-γανώσει τ� σ�έδι� τ�υ κατά τ� υπ�-δειγμα τ�υ αυτ�ν�μ�υ �ικισμ�ύ –�-πως π.�. έγινε με τ� Ψυ�ικ� !άσειτ�υ διατάγματ�ς τ�υ 1923– αλλάπρ�τίμησε την... π�νηράν �δ�ν, δη-λαδή την πρ�σάρτηση τ�υ �ικισμ�ύτ�υ στ� �μ�ρ� τμήμα των Aνω Πα-τησίων, τ� �π�ί� τ�τε ήταν ιδιαίτε-ρα αραι�κατ�ικημέν� και εί�ε ε-γκριθεί μ�λις τ� 1916. Mε τ�ν τρ�π�αυτ� � επι�ειρηματίας θα ω#ελείτ�απ� τις πάσης #ύσεως δημ�τικές ε-�υπηρετήσεις, υπ�σ��μεν�ς απλώς«ε#θηνές κατ�ικίες, #ωτισμ�ν καιύδρευσιν τ�υ συν�ικισμ�ύ». Φυσι-κά, η αίτησή τ�υ απερρί#θη απ� τ�

Δημ�τικ� Συμ!�ύλι�, ενεκρίθη �-μως απ� τ� –αρμ�δι� εκείνη την ε-π��ή– υπ�υργεί� Συγκ�ινωνιών (η«ανωτέρα αρ�ή» ήταν και τ�τε πρ�-σ#�ρ�τερη για τέτ�ι�υ είδ�υς τε-�νάσματα) α#�ύ πέρασε και απ� τηνπ�λε�δ�μική επιτρ�πή Kαλλιγά.

Tελικά πέτυ�ε και τη θετική γνω-μ�δ�τηση –πρά�η αρ. 3027– τ�υ Δή-μ�υ Aθηναίων (π�ι�ς #αντάστηκε�τι δεν υπήρ�αν και τ�τε αι#νίδιες«μεταλλαγές» στην πλει�ψη#ία τωνδημ�τικών συμ!�υλίων), παρά τησ#�δρή αντίδραση τ�υ αρμ�δι�υδιευθυντή τε�νικών υπηρεσιών τ�υδήμ�υ, τ�υ Δημ�σθένη Πρωτ�πα-παδάκη.

Λίγ� αργ�τερα �έσπασε η καταιγί-δα της μικρασιατικής καταστρ�#ήςτ�υ 1922, π�υ εί�ε ως συνέπεια τηνέντ�νη �ικιστική δραστηρι�τητα σεαπ�κεντρες περι��ές της πρωτεύ-�υσας, �πως τ� Π�λύγων�, την Kυ-ψέλη, τα Πατήσια, εκτ�ς #υσικά απ�τα �ργανωμένα περιαστικά συγκρ�-τήματα.

O Kυπριάδης, παρά τ� γεγ�ν�ς �τιστην πρ�σ#�ρά των πρ�σ�εδιασμέ-νων ε��ικών κατ�ικιών τ�υ δεν α-πέ!λεπε στην ενεργ� συμμετ��ήτ�υ στ� δραματικ� στεγαστικ� πρ�-!λημα των πρ�σ#ύγων (�ι πλησιέ-στερ�ι πρ�σ#υγικ�ί συν�ικισμ�ί τηςNέας Φιλαδέλ#ειας, Nέας Iωνίας καιτης Pι��ύπ�λης δημι�υργήθηκαν ε-κείνη την περί�δ�) σε μια κατ’ ε��-�ήν αστική πλατεία, δεν δίστασε ναεπω#εληθεί απ� τα ευεργετικά δια-τάγματα εκείνης της περι�δ�υ, ι-δίως τ�υ σημαντικ�ύ «περί ατελ�ύςεισαγωγής �ικ�δ�μησίμων υλικώνπρ�ς ανέγερσιν ευθηνών �ικιών»(ΦEK 163/924).

Aπ� τ�τε ρυμ�τ�μ�ύσε και έκτι�εανεν��λητ�ς έως την πλήρη κατ�-�ύρωση τ�υ �ικισμ�ύ τ�υ με διάταγ-μα τ�υ 1933.

Πάντως, παρά τα έντ�να ω#ελιμι-στικά συστατικά αυτής της διαδικα-σίας –η �π�ία άλλωστε επαναλή#θη-κε περί τ� 1925 π�λλαπλώς και εις!άρ�ς της Aθήνας, �πως π.�. στ�ν

Kάτ�ικ�ς της συν�ικίας Kυπριάδη, ανάμεσα σε άλλ�υς καλλιτέ�νες και διαν��ύμεν�υς τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ, ήταν και ��ωγρά��ς Σπύρ�ς Παπαλ�υκάς, � �π�ί�ς απ�τύπωσε στα έργα τ�υ τ�ν τ�π� κατ�ικίας τ�υ. (Σπίτια στ�υ Kυπριάδη,1941, λάδι σε �αρτ�νι, 50,5 x 61 εκατ., 1941. Aπ� τ� λεύκωμα της I�νικής Tράπε�ας «Σπύρ�ς Παπαλ�υκάς – Zωγρα�ι-κή 1892 - 1957»).

Kαρέα, στ�υ Zωγρά#�υ, στη N.Σμύρνη, κ.�.κ.– τ� τελικ� απ�τέλε-σμα στην εικ�να τ�υ �ικισμ�ύ Kυ-πριάδη αναδεικνύει σίγ�υρα ένα α-π� τα α�ι�λ�γ�τερα αρ�ιτεκτ�νικάσύν�λα στην περίμετρ� της πρωτεύ-�υσας.

Eνα μικρ� πρ�άστι�

H π�ικιλία των τύπων των σπιτιών,�ι #αρδιές πρασιές και �ι καταπρά-σιν�ι κήπ�ι (υπήρ�αν εδώ ά#θ�ναυπ�γεια νερά), π�υ πρ�σ#έρ�υν ευ-�άριστες �πτικές γωνίες απ� τ�υςδρ�μ�υς και τις μικρές πλατείες α-σ#αλώς απ�τελ�ύν και σήμερα –πα-ρά την τα�εία δυστυ�ώς αν�ικ�δ�-μηση– μια ν�τα ανθρωπιάς και ανά-σας μέσα στην ασ#υκτική �μ�ι�γε-ν�π�ίηση τ�υ ευρύτερ�υ δ�μημέ-ν�υ περι!άλλ�ντ�ς. Συνιστά έτσι ��ικισμ�ς την �υσιαστική �ντ�τηταεν�ς «πρ�αστί�υ», π�υ καθ�ρί�εταιαπ� τη διακεκριμένη λειτ�υργικήσ�έση τ�υ ως πρ�ς τ� κυρίαρ�� π�-λε�δ�μικ� συγκρ�τημα της Aθήνας,της �π�ίας κατά κάπ�ι� τρ�π� απ�-τελεί δ�ρυ#�ρ�.

Tα σπίτια στ�υ Kυπριάδη, τα �-π�ία ανεγέρθηκαν στη μ�ρ#ή μι-κρών διώρ�#ων επαύλεων, κατα-σκευάστηκαν με πρωτ�τυπη μέθ�-δ�, με τη �ρήση ειδικά διαπλασμέ-νων ασ!εστ�πυριτιακών πλίνθωνκαι τσιμεντ�λίθων, των �π�ίων η ε-�ωτερική επι#άνεια εμιμείτ� την α-δρ�τητα της ημιλά�ευτης τ�ι��π�ι-ίας (ρ�ύστικ�). Για τα μεγάλα αν�ίγ-ματα και τις !εράντες �ρησιμ�π�ιή-θηκαν σκυρ�δέματα, ενώ �ι τε-τράρρι�τες �ύλινες στέγες –με ση-μαντικές κλίσεις– εκαλύπτ�ντ� μεκεραμίδια γαλλικ�ύ τύπ�υ. T�ν α-σ!έστη παρασκεύα�ε η επι�είρησησε δικ� της μέγα ασ!εστ�κάμιν�συνε��ύς λειτ�υργίας, γερμανικώνπρ�διαγρα#ών (κηρυγμέν� ήδηδιατηρητέ�).

Δεν είναι επί τ�υ παρ�ντ�ς εύκ�-λ� να τεκμηριώσει κανείς τ�υς πρω-ταγωνιστές τε�νικ�ύς αυτ�ύ τ�υπ�ι�τικ�ύ σ�εδιασμ�ύ. Iσως �ι πρω-ιμ�τερες σ�έσεις τ�υ επι�ειρηματίαμε την ίδρυση τ�υ �ικισμ�ύ της Nέ-ας Aλε�άνδρειας (δηλαδή της Φιλ�-θέης), �π�υ εκεί ανα#έρ�νται τα �-ν�ματα των αρ�ιτεκτ�νων N. Z�υ-μπ�υλίδη, K. Παπαδάκη κ.ά., πιθα-ν�ν να �δηγ�ύν σε κάπ�ιες ταυτί-σεις – καθ�σ�ν μάλιστα διαπιστών�-νται �μ�ι�τητες των «πρ�τύπων �ι-κιών» μετα�ύ των δύ� �ικισμών.

Aπ� την άλλη πλευρά η μετε�έλι-�η των αρ�ιτεκτ�νικών μ�ρ#ώνστ�υ Kυπριάδη, σε έναν πλ�υραλι-σμ� στιλιστικών ιδιωμάτων μαρτυ-ρεί την εκεί παρ�υσία π�λλών καιμάλιστα επώνυμων δημι�υργώντ�υ μεσ�π�λέμ�υ. Kυρίαρ��ς πά-ντως είναι � τύπ�ς των «γρα#ι-κών» (pittoresque) ε��ικών σπι-τιών, ενταγμένων στην αισθητικήαντίληψη π�υ επικρατ�ύσε στις κη-π�υπ�λεις της Eυρώπης. Xαρακτη-ριστικ�ί είναι �ι ασύμμετρ�ι �γκ�ιτ�υς με τις !εράντες και τις πέρ-γκ�λες, τις επικλινείς κεραμ�σκε-πές με τα #αρδιά �ύλινα γείσα, π�υρί�ν�υν τη σκιά τ�υς πάνω στις α-δρές –σε γαιώδεις τ�νν�υς επι�ρι-

σμένες– επι#άνειες των τ�ί�ων.Συ�νά τα σπίτια αυτά μας #έρ-

ν�υν στ� ν�υ τις �αριτωμένες ιτα-λικές «!ίλες» της τ�σκανικής ε��-�ής. Σε άλλα πάλι είναι #ανερές �ιεπιδράσεις τ�υ γαλλικ�ύ εκλεκτικι-

σμ�ύ, μέσα απ� τη ρευστή πλαστι-κ�τητα της σ��λής της Beaux–Artsστ� ύ#�ς των μικρών επαύλεων(chalets) της επ��ής τ�υ 1900, ενώσπανι�τερες είναι �ι συντηρητικέςσυνθέσεις στ� πνεύμα τ�υ �ψιμ�υ

κλασικισμ�ύ. Eπικρατ�ύσα είναι �-πωσδήπ�τε η �μάδα των αρ�ιτε-κτ�νημάτων π�υ �τίστηκαν γύρωστ� 1930, τα �π�ία αντανακλ�ύν μεσα#ήνεια, τα μεν πρωιμ�τερα τ�


Xαρακτηριστικ�ς τύπ�ς σπιτι�ύ στ�υ Kυπριάδη, στην �δ� Λασκαράτ�υ: ειδικά διαπλασμέν�ι, ασ�εστ�πυριτιακ�ί πλίν-θ�ι και τσιμεντ�λιθ�ι και τετράρρι�τες "ύλινες στέγες με κεραμίδια γαλλικ�ύ τύπ�υ (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

H μετε"έλι"η των αρ�ιτεκτ�νικών μ�ρ�ών στ�υ Kυπριάδη σε έναν πλ�υραλισμ� στυλιστικών ιδιωμάτων μαρτυρεί τηνεκεί παρ�υσία π�λλών και μάλιστα επώνυμων δημι�υργών τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Σπίτι στην �δ�ς Π�λυλά και Aγίας Λαύ-ρας (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).


Art–Nouveau τ�υ κεντρ�ευρωπαϊ-κ�ύ �ώρ�υ, τα δε μεταγενέστερατ�ν νεωτερισμ� τ�υ Art–Deco, έωςκαι τις ρι��σπαστικές ρασι�ναλιστι-κές τάσεις τ�υ γερμανικ�ύBauhaus.

Oι εναλλασσ�μενες αισθητικέςρ�πές #ανερών�υν πάντως �τι �ι�ικιστές της κηπ�ύπ�λης Kυπριά-δη, πρ�ερ��μεν�ι ως επί τ� πλεί-στ�ν απ� μια διακεκριμένη �μάδααστών διαν��υμένων και καλλιτε-�νών, #άνηκαν απρ�θυμ�ι να πρ�-σαρμ�σθ�ύν στα επαναλαμ!αν�με-να πρ�τυπα κατ�ικιών τ�υ αρ�ικ�ύσ�εδιασμ�ύ. Πράγματι, την περι��ήαυτή δημι�υργήθηκε μια συγκέ-ντρωση εργαστηρίων των πι� γνω-στών �ωγρά#ων, αντιπρ�σωπευτι-κών της πρ��δευτικής γενιάς τ�υ’30, καθώς και της πρώτης μεταπ�-λεμικής περι�δ�υ. Aνάμεσά τ�υς �Oυμ!έρτ�ς Aργυρ�ς, � Φώτης K�-ντ�γλ�υ, � Σπύρ�ς Παπαλ�υκάς, �ιαδελ#ές Kαναρέλη, � Γιώργ�ς Bα-καλ�, � Γιάννης Σπυρ�π�υλ�ς κ.ά.Eκεί έ�ησε επίσης και � αρ�ιτέκτ�-νας Δημήτρης Πικιώνης π�υ απέ-δωσε –με απαράμιλλη ευρηματικ�-τητα και στ��αστικ� ύ#�ς στην έ-μπνευσή τ�υ– τις αισθητικές α�ίεςτης αν�θευτης ελληνικής παράδ�-σης. Γείτ�νές τ�υ ήταν ε�άλλ�υ �νεωτεριστής της λ�γ�τε�νίας μαςΓεώργι�ς Δρ�σίνης και � αγωνι-στής της εκπαιδευτικής μεταρρύθ-μισης Δημήτρης Γλην�ς. Hταν �ιδιαν��ύμεν�ι της επ��ής, π�υ απ�-τελ�ύσαν εκεί, �λ�ι μα�ί, μια συνε-κτική μικρή κ�ινωνία ατ�μων με λί-γ� π�λύ συγκλίν�υσες ν��τρ�πίεςκαι αρ�ές. Iδι�τητες δηλαδή π�υσυνέτειναν στην ανάπτυ�η εν�ςσπάνι�υ συλλ�γικ�ύ αισθήματ�ςτων κατ�ίκων, μέσα στ�ν περι�ρι-

σμέν� �ώρ� της κηπ�ύπ�λης. Iδιαί-τερα �ι καλλιτέ�νες συναντι�ντ�υ-σαν μετα�ύ τ�υς είτε στα εργαστή-ριά τ�υς είτε στα #ιλ��ενα τα!ερ-νάκια των γειτ�νικών ε��ών, πρ�ςτα Aνάκασα (δυτικά τ�υ Π�δ�νί-#τη), πρ�ς τ� Γαλάτσι, πρ�ς τ�νAγι� Λ�υκά της �δ�ύ Πατησίων. Aυ-τές �ι συναντήσεις –πέρα απ� τ� α-ναπ�#ευκτ� κ�υ!εντ�λ�ι γύρω α-π� τα ευ�άριστα και δυσάρεστα τ�υκαθημεριν�ύ !ί�υ– αναπ�#ευκτα

�δηγ�ύσαν στην ανταλλαγή κριτι-κών απ�ψεων πάνω στα κρίσιμα αι-σθητικά �ητήματα της μετα!ατικήςδεκαετίας τ�υ ’30. Eτσι έδωσανστην κηπ�ύπ�λη τη #ήμη εν�ς μ�-ναδικ�ύ –για τα δεδ�μένα της Aθή-νας– κέντρ�υ εικαστικών πρωτ�-!�υλιών, τ� �π�ί� εύστ��α � μεγά-λ�ς �ωγρά#�ς μας Γ. M�ραλης α-π�καλ�ύσε «σ��λή Kυπριάδη».

Στ� σημεριν� επισκέπτη της συ-ν�ικίας είναι ίσως τα �ν�ματα των

δρ�μων της π�υ #έρν�υν στη σκέ-ψη τ�υ αυτ�ύς τ�υς πρωτεργάτεςτης νε�ελληνικής διαν�ησης, �πως�δ�ς Λυκ�ύδη, �δ�ς Π�λυλά, �δ�ςΛασκαράτ�υ, �δ�ς Ψυ�άρη, πλα-τεία Παπαδιαμάντη, �δ�ς Mητσάκηκαι άλλες παρ�μ�ιες �ν�μασίες.

Πίσω απ� τις πρασιές αυτών τωνδρ�μων και παρά τη δραστική αν�ι-κ�δ�μηση επι!ιών�υν μερικά σπί-τια συντηρημένα με δυσκ�λίες καικάτω απ� τη !�ύληση της δεύτε-ρης γενιάς των παλαιών �ικιστών.Για τη διατήρησή τ�υς και στην κα-λύτερη περίπτωση (δι�τι δεν λεί-π�υν τα clubs και �ι μπιραρίες)καλλιεργ�ύνται ενδια#έρ�υσες ι-διωτικές πρωτ�!�υλίες, �πως π.�.η πρ�σ#ατη επανα�ρησιμ�π�ίησημιας ωραίας μ�ν�κατ�ικίας (στην�δ� Ψυ�άρη 36), διαρρυθμισμένηςσε καλλιτε�νικ� κέντρ� π�υ στεγά-�ει �αρακτηριστικά δημι�υργήμα-τα, απ� τα καλύτερα της εικαστι-κής παραγωγής �ωγρά#ων και γλυ-πτών τ�υ μεσ�π�λέμ�υ και νεωτέ-ρων, �ι �π�ί�ι έ�ησαν στην περι�-�ή. Aλλ�ύ !ε!αίως πρ�σ#έρ�νται�ρηστικές λειτ�υργίες, �πως νη-πιαγωγεία και παιδικ�ί σταθμ�ί,π�υ απαιτ�ύν ασ#αλείς πρ�σ!ά-σεις, επι#άνειες πρασίν�υ και γενι-κά ένα ευ�άριστ� και �ικεί� περι-!άλλ�ν. Eνα περι!άλλ�ν π�υ �#εί-λει να διατηρηθεί πάση θυσία – ως«εν ανεπαρκεία αγαθ�». Eναςπλ�ύτ�ς #υσικ�ς και π�λιτιστικ�ς,π�υ κινδυνεύει σήμερα να �αθεί. Hκαθημερινή απειλή για τ�ν περι�ρι-σμ� τ�υ έ�ει �εσηκώσει τ�υς κα-τ�ίκ�υς τ�υ Kυπριάδη και ανάμεσάτ�υς τ�ν Aριστ�μένη Πρ�!ελέγγι�,τ�ν !ετεράν� της αρ�ιτεκτ�νικήςμας πρωτ�π�ρίας, π�υ δεν παύεισε κάθε ευκαιρία να εκδηλώνει τηνηθική τ�υ συμπαράσταση για τησωτηρία της κηπ�ύπ�λης.



Φαρδιές πρασιές και καταπράσιν�ι κήπ�ι πρ�σ�έρ�υν μέ�ρι και σήμερα ευ�άριστες �πτικές γωνιές σ’ ένα πρ�άστι�κ�ντά στ� κέντρ� της Aθήνας, στη συν�ικία Kυπριάδη. Oδ�ς Π�λυλά (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Oδ�ς Π�λυλά, Λυκ�ύδη, Λασκαράτ�υ, Ψυ�άρη, Mητσάκη, πλατεία Παπαδιαμάντη... Tα �ν�ματα των δρ�μων στ�υ Kυ-πριάδη μαρτυρ�ύν �τι εκεί έ�ησαν διαν��ύμεν�ι, π�υ απ�τέλεσαν μια συνεκτική μικρή κ�ινωνία ανθρώπων. Σπίτιστην �δ� Mητσάκη (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).


«Xαρά»: π�λυκατ�ικία πρ τυπ�Σπάνι� παράδειγμα μεταπ�λεμικής αρ�ιτεκτ�νικής με ευ�άριστ�υς και ανθρώπιν�υς �ώρ�υς

TETPAΩPOΦO συγκρτημα κα-τ ικιών επί των δών Πατησίων337, Σκρα, Aννίν υ και Tσίλλερστ ύψ ς της Kυπριάδ υ.

T συγκρτημα �τίστηκε τ 1959–61 απ την AOTE Nέστωρ,με αρ�ιτέκτ νες τ ν Iπλλυτ Παπαηλιπ υλ και τ ν A�ιλλέαΣπαν και π λιτικ μη�ανικ τ νMάρι Kαρδαμίτση.

Oι τρεις άνδρες συνεργάστη-καν με π λύ κέ�ι και ραμα για ναδημι υργήσ υν μια π λυκατ ικίαπρτυπ . T συγκρτημα κατα-λαμ"άνει ένα πλήρες ικ δ μικτετράγων με ενιαί τ ν εσωτερι-κ ακάλυπτ �ώρ π υ διαμ ρ-�ώθηκε σε κ ιν�ρηστ κήπ 34x18 μ., με πράσιν , πισίνα καιπαιδική �αρά, τπ συγκέντρω-σης των εν ίκων και των παιδιώντ υς.

O κ ιν�ρηστ ς αυτς κήπ ς ε-$ασ�αλί%ει τη διαμπερτητα καιτ ν άνετ �ωτισμ και αερισμσε λα τα διαμερίσματα, περι ρί-% ντας τη �ρήση των �ωταγωγώνμν στα λ υτρά.

T συγκρτημα περιλαμ"άνεισυν λικά 116 διαμερίσματα (ενςέως έ$ι δωματίων) και εννέα ισ-γεια καταστήματα επί της δ ύΠατησίων.

H είσ δ ς στα διαμερίσματατ υ ισ γεί υ π υ "λέπ υν στιςτρεις δ ύς Aννίν υ, Σκρα καιTσίλλερ έ� υν ανε$άρτητη είσ -δ . Στα υπλ ιπα ε$ασ�αλί%εταιαπ τέσσερα ανε$άρτητα κλιμα-κ στάσια· τρία έως τέσσερα δια-μερίσματα σε κάθε ρ � . Oυσια-στικά τ συγκρτημα απ τελείται

απ τέσσερα στ ι�εία με κάτ ψηΓ, π υ ενών νται και δημι υρ-γ ύν ένα κλειστ ρθ γώνι .Eνας αυστηρς κάννα" ς �αρα-κτηρί%ει τσ τις κατψεις σ και τις ψεις τ υ συγκρ τήματ ς,π υ τ κατασκευαστικ σύστη-μα εκ�ρά%εται με σα�ήνεια καιειλικρίνεια. H επιρρ ή της United’ habitation της Mασσαλίας τ υLe Corbusier π υ αν και άρ�ισε τ 1946 λ κληρώθηκε μλις τ 1952 είναι �ανερή, ιδιαίτερα στις

απ λή$εις των κλιμακ στασίωνκαι των ανελκυστήρων στ δώμα.

H ρθ λ γική ργάνωση της ι-κ δ μής επέτρεψε να "ελτιωθείη π ιτητα της κατασκευής �ωρίςαύ$ηση τ υ κστ υς και η παρ �ήστ υς εν ίκ υς εκτς απ τηνκ ιν�ρηστη αυλή και άλλων κ ι-ν�ρηστων εγκαταστάσεων, -πως �ρεάτια πτώσης απ ρριμμά-των και κλι"άν υς καύσης τ υςκ.ά.

H «Xαρά» πως και η «Mπλε Π -

λυκατ ικία» των E$αρ�είων τ υK. Παναγιωτάκ υ είναι δυ απ τασπάνια παραδείγματα μεταπ λε-μικής, η μια, και μεσ π λεμικής ηδεύτερη π λυκατ ικία, π υ ιαρ�ιτέκτ νές τ υς πρ σπάθησανκαι πέτυ�αν σε μεγάλ "αθμ ναδημι υργήσ υν �ώρ υς ευ�άρι-στ υς και "ιώσιμ υς για τ υς ε-ν ίκ υς τ υς, π υ να διευκ λύ-ν υν την πι ανθρώπινη επα�ήμετα$ύ τ υς.

M. KAPΔAMITΣH–AΔAMH

E�ωτερική ψη και κ�ιν�ρηστ�ι �ώρ�ι στη «Xαρά». O κήπ�ς τ�υ συγκρ�τήματ�ς, 34X18 μ., εκτς απ πράσιν�, παιδική �αρά και τπ� συγκέντρωσης των ε-ν�ίκων, ε�ασ�άλισε τη διαμπερτητα και τ�ν �υσικ �ωτισμ σε λα τα διαμερίσματα (�ωτ.: Γ. Mπαρδπ�υλ�ς).

Aπ τις πρώτες�ωτ�γρα�ίεςτ�υ τετραώρ�-��υ συγκρ�τή-ματ�ς κατ�ι-κιών «Xαρά», στ�ν αριθμ 337της �δ�ύ Πατη-σίων. Kτισμέν� στ� διάστημα1959–1961, ανήκει στα ελά�ιστακ�ιν�ρηστακτίρια της Aθήνας π�υπέτυ�ε να δημι-�υργήσει ευ�ά-ριστ�υς και "ιώ-σιμ�υς �ώρ�υςγια τ�υς εν�ί-κ�υς τ�υ.


T�τε, στην �δ� Πατησίων...Eνθυμήσεις απ� τ� μαγικ� μικρ�κ�σμ� της γειτ�νιάς στη δεκαετία τ�υ ’50

Δεν πρ�λαε να συμπληρώσει �ύτε τα πέντε της η δεκαετία τ�υ ’50 και �ι γραμμές τ�υ τραμ �ηλώθηκαν απ� την �δ� Πατησίων επί των ημερών K. Kαραμαν-λή, υπ�υργ�ύ Δ. Eργων, στην κυέρνηση Aλ. Παπάγ�υ. T� έργ� θεωρήθηκε τ�τε σπ�υδαί� και τ�λμηρ�, στ� πλαίσι� τ�υ «εκσυγ�ρ�νισμ�ύ» της πρωτεύ�υ-σας. T� �ήλωμα πάντως επιδ�κιμάστηκε ενθ�υσιωδώς απ� τα παιδιά π�υ επί μεγάλ� διάστημα έπαι!αν διά"�ρα παι�νίδια στα �ώματα και στα �αλίκια της �-δ�ύ Πατησίων �ωρίς τ� "�� τι θα τ�υς «πατήσει» κανένα ��ημα... ("ωτ.: συλλ�γή N.E. T�λη).

T�υ K. I. Aγγελ�π�υλ�υ

TA TZAMIA της μπαλκ�ν�π�ρταςστην τραπε�αρία έτρι�αν δυνατάκάθε π�υ περν�ύσε απ’ έ�ω τ�τραμ, αλλά κανένας στ� σπίτι δεναισθαν�ταν εν��ληση απ� αυτ�.Σεπτέμ�ρι�ς 1951, και η �ικ�γέ-νεια ήταν ευτυ�ής π�υ εί�ε μετα-κ�μίσει σε διαμέρισμα καιν�ύργιαςπ�λυκατ�ικίας στην �δ� Πατησίων,κ�ντά στη στάση Kαλι!ρ�νά, πρ�-ερ��μενη απ� τ� σπίτι της αγρίωςταλαιπωρημένης και κατατρυπη-μένης απ� τα Δεκεμ�ριανά τ�υ ’44�δ�ύ Eυρυπίδ�υ. Στην �δ� Πατη-σίων, αρ�ές τ�υ ’50, �λα είναι αν�ι-κτά και !ωτεινά. Παλιά διώρ�!ασπίτια, λίγες πρ�π�λεμικές π�λυ-κατ�ικίες, π�λλά περι��λια, μ�νώ-ρ�!α σπίτια με αυλή, μικρά μαγα-�ιά και �ικ�πεδα πνιγμένα στα α-

γρι��ρτα. Στις καθέτ�υς, �λες�ωματ�δρ�μ�ι, α!θ�ν�ύν �ι «αλά-νες», μικρ�ί παράδεισ�ι για παιδι-κά παι�νίδια και π�δ�σ!αιρ�. Tααυτ�κίνητα είναι τ�σ� π�λύ λίγαστ�υς δρ�μ�υς, ώστε η εμ!άνισήτ�υς συν�δεύεται απ� γι�υ�άισματων πιτσιρίκων, π�υ αναγκαστικώςδιακ�πτ�υν για λίγα δευτερ�λεπτατ� παι�νίδι τ�υς.

H δική μας π�λυκατ�ικία δεν μ�ι-ά�ει με κάπ�ια άλλη της περι��ής.Eίναι δακτυλ�δεικτ�ύμενη, ιδίως α-π� τ�ν παιδ�κ�σμ�, για ένα σπ�υ-δαί� λ�γ�: Aκρι�ώς απέναντί της,γωνία με την �δ� Σκαλιστήρη, �ρί-σκεται τ� καλ�καιριν� σινεμά «Λί-ντ�». Aυτ� σημαίνει �τι απ� ταμπαλκ�νια της αριστερής πλευράςτης π�λυκατ�ικίας και απ� την τα-ράτσα παρακ�λ�υθεί κανείς άνεταεπί τρεις και πλέ�ν μήνες �π�ια ται-

νία τ�υ αρέσει! Eίναι εκείνη την ε-π��ή τ�ση η ησυ�ία στην �δ� Πατη-σίων, ιδιαιτέρως τα �ράδια, ώστε α-π� τ� μπαλκ�νι ακ�ύγ�νται καθαρ�-τατα �ι διάλ�γ�ι και η μ�υσική τηςπρ��αλλ�μενης ταινίας.

Tην ησυ�ία διακ�πτει μ�ν� τ� πέ-ρασμα τ�υ τραμ, αλλά είναι π�λύ μι-κρ� αυτ� τ� κακ�, �ταν κάθε �ράδυμπ�ρείς να �λέπεις τ�ν Xάμ!ρεϊMπ�γκαρντ, την Mέριλιν M�νρ�ε,τ�ν Oντι M�ρ!ι, τ�υς ιππ�τες τηςΣτρ�γγυλής Tραπέ�ης, τη ΓεωργίαBασιλειάδ�υ, τ�ν Λ�γ�θετίδη...

T� τελευταί� τραμ

Στα μέσα της δεκαετίας τ�υ ’50 ηΠατησίων, �ωρίς τραμ πια, με τα κί-τρινα τρ�λεϊ να πρ�ειδ�π�ι�ύν γιατ�ν επερ��μεν� «εκσυγ�ρ�νισμ�»,αρ�ί�ει να αλλά�ει. Aλλά η αλλαγή

γίνεται με αργ�ύς ρυθμ�ύς και ηγειτ�νιά μας, στην περι��ή π�υ ε-κτείνεται απ� την �δ� Aγί�υ Mελε-τί�υ έως την πλατεία K�λιάτσ�υκαι καθέτως απ� την πλατεία τ�υAγί�υ Aνδρέα, στην �δ� Λευκω-σίας, έως τη σπ�υδαία Φωκίων�ςNέγρης, έ�ει ακ�μη μπρ�στά τηςκάμπ�σα ωραία �ρ�νια. Στην �δ�Πατησίων τα άκτιστα �ικ�πεδα αρ-�ί��υν να λιγ�στεύ�υν, �μως απ�την άλλη πλευρά αρ�ί�ει να αυ�ά-νει � αριθμ�ς των νέων κινηματ�-γρά!ων και των �α�αρ�πλαστείων,πράγμα π�υ αν�ίγει νέες «ευκαι-ρίες» για καλύτερη α�ι�π�ίηση τ�υελεύθερ�υ �ρ�ν�υ, ιδιαιτέρως τωννεανικών παρεών. Tέλη τ�υ ’50,αρ�ές της δεκαετίας τ�υ ’60 κά-ν�υν την εμ!άνισή τ�υς και ταπρώτα σ!αιριστήρια, π�υ μα�εύ�υν�λα τα «κακά παιδιά» των σ��λεί-

KYPIAKH 28 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 27Συνέ�εια στην 28η σελίδα

Kατη"�ρί!�ντας τη λεω"�ρ� Aλε�άνδρας πριν απ� 40 �ρ�νια, έτσι συναντ�ύσες την �δ� Πατησίων, εκεί στην πλατεία Aιγύπτ�υ (αριστερά). Tα τρ�λεϊ μ�λιςέ��υν κάνει την εμ"άνισή τ�υς κι �σ� για την κίνηση στ�υς δρ�μ�υς, μπ�ρεί κανείς να την κρίνει απ� τη "ωτ�γρα"ία αυτή. Στ� κέντρ� διακρίνεται, επί τηςΠατησίων, τ� κτίρι� π�υ στεγά!ει σήμερα τα γρα"εία της ΓΣEE. Δε�ι�τερα, στ� �αμηλ� διώρ�"�, π�υ δεν υπάρ�ει σήμερα, στεγα!�ταν � «Λ�υμπιέ», ένα α-π� τα (π�λύ λίγα) σπ�υδαία !α�αρ�πλαστεία της περι��ής. Δε�ι�τερα, στην επ�μενη γωνία π�υ μ�λις διακρίνεται, έκαναν τις Kυριακές πιάτσα τα τα�ί π�υ μεένα δί"ραγκ� ανέα!αν τ�υς "ιλάθλ�υς στ� γήπεδ� τ�υ «Παναθηναϊκ�ύ», ψηλά στη λεω"�ρ� Aλε�άνδρας ("ωτ.: K. Mεγαλ�κ�ν�μ�υ).

Aρ�ή της �δ�ύ Πατησίων, γωνία μεΠανεπιστημί�υ, δεκαετία τ�υ ’50. Δε�ιά τ� �εν�δ��εί�EXCELSIOR, σήμεραEθνική Tράπε!α. Aπέναντι η «Aστ�-ρια», π�υ δεν υπάρ-�ει πια. Στη θέση τηςυψώνεται ένα «μ�ντέρν�» κτίρι�("ωτ.: αρ�εί� N. Π�λίτη).

ων, π�υ ασκ�ύνται εκεί, κυρίως στα«π�δ�σ!αιράκια» και στα «!λιπε-ράκια», πρ�καλώντας την �ργή γ�-νέων και καθηγητών. (Γενικώς ταπαιδιά π�υ μεγαλών�υν στην �δ�Πατησίων και στ�υς γύρω δρ�μ�υςεκείνα τα �ρ�νια είναι «ατίθασα»και π�λύ «τ�υ έ�ω».)

Tα «στέκια»

Σήμερα η �δ�ς Πατησίων είναιγεμάτη καταστήματα �λων των ει-δών και μεγεθών. Στα �ρ�νια τηςδεκαετίας τ�υ ’50 και στα μέσα τηςεπ�μενης δεν υπήρ�αν παρά μ�ν�μικρά μαγα�ιά για την κάλυψη κα-θημερινών αναγκών. Mπακάλικα,μανά�ικα, κρε�πωλεία, !�ύρν�ι,κ�υρεία, ήταν κυρίως τα εμπ�ρικάτης περι��ής. Tα υπ�λ�ιπα ψώνιαγίν�νται στ� κέντρ� της Aθήνας. H�δ�ς Πατησίων πρ�σ!ερ�ταν πι�π�λύ για ��λτες, για σινεμά, για κα-!έ και παγωτ� στα �α�αρ�πλα-στεία. Aυτ� π�υ λέμε σήμερα «κα-!ετέρια» δεν υπήρ�ε ακ�μη. Tα θε-ρινά «στέκια» ήταν � κήπ�ς τ�υM�υσεί�υ, η πλατεία Aμερικής(Aγάμων για τ�υς παλαι�τερ�υς), ηπλατεία K�λιάτσ�υ και τα �α�αρ�-πλαστεία στ� τέρμα Πατησίων. Oιπι� «κ�σμικ�ί» ανη!�ρι�αν εκατ�μέτρα για να καθήσ�υν στ� «Σελέ-κτ» και στ� «Oριεντάλ» στη Φωκίω-ν�ς Nέγρη, ενώ «σπέσιαλ» �ραδιέςμε τραγ�υδιστές και «ν�ύμερα»πρ�σέ!ερε λίγα μέτρα πάνω απ�

την �δ� Πατησίων δίπλα στ� Πάρ-κ�, τ� «Γκριν Παρκ», στις αρ�ές τ�υ’60. Στις παρ�δ�υς της Πατησίων α-!θ�ν�ύσαν �ι τα�έρνες (καθώς καιτα «κ�κκινα !ανάρια» στα ημιυπ�-γεια των π�λυκατ�ικιών). Oι «τινέι-τ�ερς» της επ��ής κιν�ύνταν σεστέκια π�υ εί�αν να κάν�υν κυρίωςμε τα σ��λεία στα �π�ία !�ιτ�ύσαν.Tα παιδιά τ�υ διάσημ�υ 2�υ Γυμνα-σί�υ σύ�να�αν στην πλατεία Bικτω-ρίας, τα παιδιά τ�υ 8�υ Γυμνασί�υστ�ν Aγι� Nικ�λα� ή στην πλατείαK�λιάτσ�υ και �ι μαθητές τ�υ θρυ-λικ�ύ «Aθηναϊκ�ύ Λυκεί�υ» τ�υ Aυ-�έντι�υ Tυ��π�υλ�υ, της �δ�ύ Λή-μν�υ, στην πλατεία τ�υ Aγ. Aνδρέακαι στην πλατεία Aμερικής. Kάθετέτ�ια «περι��ή» εί�ε και τα δικάτης σ!αιριστήρια και τα στέκια τωνπ�δ�σ!αιρ�!ιλων.

Mε λίγα λ�για, στην παλιά �δ�Πατησίων � κ�σμ�ς ήταν μικρ�ς.Eτσι και στη δική μας γειτ�νιά, �λ�ιλίγ�–π�λύ γνωρί��νταν μετα�ύτ�υς. Kαθένας ή�ερε τ�υλά�ιστ�νπ�ι�ς μένει απέναντι ή πι� πέρα.Kαι για κάμπ�σα �ρ�νια μέσα στιςπ�λυκατ�ικίες �ι έν�ικ�ι διατηρ�ύ-σαν τις συνήθειες της παλιάς γειτ�-νιάς. Oι π�ρτες των διαμερισμάτωνέμεναν για π�λλές ώρες την ημέρααν�ικτές, �ι ν�ικ�κυρές κ�υ�έντια-�αν και αντάλλασσαν !αγητά, ταπαιδιά των �ικ�γενειών έπαι�αν στ�κλιμακ�στάσι�.

Γ�ργές αλλαγές

H κίνηση των ��ημάτων στην �δ�Πατησίων άρ�ισε να μεγαλώνει απ�τα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’50.Aσυνήθιστ�ς � κ�σμ�ς στην π�λλήκυκλ�!�ρία μπήκε σε μπελάδες.Για να περάσεις στ� απέναντι πε��-

δρ�μι� έπρεπε πλέ�ν να πρ�σέ�ειςπ�λύ. Aκ�μη δεν υπήρ�αν τα !ανά-ρια και τα ατυ�ήματα άρ�ισαν ναπληθαίν�υν. H μεγάλη ανησυ�ίατων γ�νιών για τα παιδιά ήταν μή-πως και περάσ�υν απέναντι «κρυ-

!ά», παρα�αίν�ντας τ�ν καν�ναπ�υ ήθελε να γίνεται τ� πέρασμαμ�ν� με συν�δεία κάπ�ι�υ μεγαλύ-τερ�υ. Γυμνασι�παις, θυμάμαι ναμ�υ �ητάει η γειτ�νισσα να περάσωαπέναντι τ�ν μικρ� π�υ θα πήγαινε

σ��λεί�, γιατί η ίδια ήταν άρρωστηκαι δεν μπ�ρ�ύσε να �γει στ� δρ�-μ�. Oλα αυτά �μως δεν κράτησανπ�λύ. Tα !ανάρια, � «Σταμάτης»και � «Γρηγ�ρης», έ�αλαν τα πράγ-ματα στη θέση τ�υς. Kαι η κίνησημα�ί και � θ�ρυ��ς στην κάπ�τε ή-συ�η Πατησίων άλλα�αν την ατμ�-σ!αιρα της διάσημης �δ�ύ, π�υστα τέλη της δεκαετίας ’60 εί�ε �ά-σει πια τις πι� π�λλές απ� τις �ά-ρες της. Oι παλιές ωραίες μ�ν�κα-τ�ικίες εί�αν �αθεί, για περι��λιακαι «αλάνες» �ύτε λ�γ�ς πια, και–τ� �ειρ�τερ�– τα θερινά σινεμάάρ�ισαν να λιγ�στεύ�υν στη συνέ-�εια. H �δ�ς Πατησίων δεν έπαψενα είναι �ωντανή, αλλά η «γλύκα»της εί�ε �αθεί, μετά τ� κλείσιμ� ε-κείνης της δεκαετίας. Λίγα �ρ�νιααργ�τερα έκλεισε και τ� «Λίντ�»,και έτσι η π�λυκατ�ικία μας έμ�ια-�ε πια με τις εκατ�ντάδες άλλες,π�υ εί�αν συμπληρώσει την «ανά-πτυ�η» της περι��ής.

Σήμερα η �δ�ς Πατησίων είναιπνιγμένη απ� αυτ�κίνητα, υπάρ-��υν καταστήματα, σ�ύπερ μάρ-κετ, «!αγάδικα» και κα!ετέριεςγια �λα τα γ�ύστα, δεν υπάρ�ειπλέ�ν �ύτε μια ισ�γει�ς κατ�ικίασε �λ� τ� μήκ�ς της, τα στέκια εί-ναι τελείως απρ�σωπα και �ι παλι�ίκάτ�ικ�ι π�ύλησαν ή ν�ίκιασαν τασπίτια τ�υς και έγιναν «καπν�ς».

Mα�ί μ’ αυτ�ύς και εγώ. Πάντ�-τε ευγνώμων στην καλή τύ�η μ�υ,να έ�ω �ήσει είκ�σι θαυμάσια�ρ�νια στην πι� �μ�ρ!η Πατη-σίων π�υ γνώρισαν �ι Aθηναί�ιμεταπ�λεμικώς.



Mικρ�ς και ασήμαντ�ς "αντά!ει σήμερα � κινηματ�γρά"�ς «Pάδι� Σίτυ», έτσι στριμωγμένη �πως είναι η πρ�σ�ψήτ�υ, δίπλα στα υψηλ�τερα απρ�σωπα κτίρια απ� τα π�λλά π�υ άλλα�αν την εικ�να της �δ�ύ Πατησίων απ� τα τέλητης δεκαετίας τ�υ ’60 και πέρα. Γνώρισε �μως μεγάλες δ��ες τ� «Pάδι� Σίτυ», π�υ τέλη τ�υ ’50 εντυπωσία!ε με τηνπ�λυτελή αίθ�υσα, τα σύγ�ρ�να μη�ανήματα ή��υ και τη «σ�ύπερ �θ�νη» τ�υ. T� 1958, αν θυμ�μαστε καλά, �λη ηγειτ�νιά, εκεί δίπλα στ� παλι� Λυσσιατρεί�, !�ύσε ένα ράδυ τ� μεγάλ� γεγ�ν�ς: η Eλί!αμπεθ Tέιλ�ρ αυτ�πρ�σώπωςερ��ταν να παρακ�λ�υθήσει την ελληνική «πρώτη» της ταινίας «O γύρ�ς τ�υ κ�σμ�υ σε 80 ημέρες», μα!ί με τ� σύ-!υγ� της, παραγωγ� Mάικ T�ντ! T� «Pάδι� Σίτυ» "άντα!ε στα παιδικά μάτια μας σαν �υραν��ύστης εκείνη την ημέρα("ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Πλατεία Aμερικής (Aγάμων, για τ�υς παλαι�τερ�υς). Σήμερα μ�ιά!ει με π�λλές άλλες αθηναϊκές πλατείες, �άρη στιςκατά καιρ�ύς «εμπνευσμένες» παρεμάσεις δημαρ�ιακών αρ�ών. Tη θυμ�μαστε κλεισμένη γύρω γύρω με πυκνές"υλλωσιές, �μ�ρ"η και δρ�σερή έως τα �ρ�νια της δεκαετίας ’60 ("ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

T�υ Γιώργ�υ Tσίρ�υ

MIA ΦOPA κι έναν καιρ� η �δ�ς Πα-τησίων διέσ�ι�ε τις καλύτερες συ-ν�ικίες των Aθηνών και κατέληγεστην �μώνυμη... ε��ική περι��ή,άλλως γνωστή και ως «Aλυσίδα»,π�υ κατακλυ��ταν κάθε Πρωτ�μαγιάαπ� κ�σμ� και κ�σμάκη. Στη σημερι-νή �δ� Φωκίων�ς Nέγρη ��ύσαν κά-π�τε αλεπ�ύδες, ενώ στη σκ�τεινήκι έρημη πλατεία Aνθεστηρίων –κα-τ�πιν Aγάμων και νυν Aμερικής– κα-τέ"ευγαν για κρυ"ά αγκαλιάσματατα �ευγαράκια...

Γενιές �λ�κληρες μεγάλωσαν α-κ�ύγ�ντας παραλλαγές της ίδιας ι-στ�ρίας. Eν�ς μ�ντέρν�υ, αστικ�ύπαραμυθι�ύ π�υ, πρ�ς απ�γ�ήτευ-σιν �σων νιώθ�υν κάτι να τ�υς δένειμε τ� δρ�μ� αυτ�ν, την «μεγαλυτέ-ρα εις μήκ�ς �δ� των Aθηνών», δεντελειώνει μ’ ένα «έ�ησαν αυτ�ί καλάκι εμείς καλύτερα». Για την ακρί$ειαη �ωή εδώ, στην Kυψέλη, τα Πατήσιακαι τα πέρι�, για �ρ�νια ακ�λ�υθ�ύ-σε αργά και σταθερά τ�ν κατή"�ρ�της υπ�$άθμισης, ώσπ�υ σταθερ�-π�ιήθηκε – στ�ν πάτ�. Tι άλλ� πια να"�$ηθ�ύν �ι περί�ικ�ι; Περισσ�τε-ρες π�λυκατ�ικίες δεν �ωρ�ύν. Oθ�ρυ$�ς και τ� νέ"�ς έ��υν αγγί�ειπρ� π�λλ�ύ τις μέγιστες τιμές τ�υς.T� παρκάρισμα είναι σ�εδ�ν αδύνα-

τ�. H κίνηση στ�ν ασ"άλτιν� «π�τα-μ�» λίγ� απέ�ει απ� την ακινησία.

M�ν�ν �σ�ι $λέπ�υν π�λλές ει-δήσεις (�έρετε, εκείνες π�υ θυμί-��υν αστυν�μικά θρίλερ) «δια$ε-$αιών�υν» �τι η περι��ή θα κατρα-κυλήσει κι άλλ�, στην «γκετ�π�ίη-ση» (sic). Eίναι �ι ίδι�ι π�υ ��υν μετην υπ�ψία �τι η ημιυπ�γεια γκαρ-σ�νιέρα της π�λυκατ�ικίας τ�υς έ-�ει μετα$ληθεί σε κρησ"ύγετ� αλ-λ�δαπών κακ�π�ιών και $ά��υντ�υς θυρωρ�ύς να διώ�ν�υν �π�ι-�ν επίδ�� εν�ικιαστή τ�υς �ητήσειπληρ�"�ρίες, μιλώντας σπαστά ελ-ληνικά. «E��υν δει π�λλά τα μάτιαμας», είναι η τυπ�π�ιημένη ε�ήγη-ση π�υ δίν�υν.

Oσ�ι έ��υν αρκετά �ρήματα στηνάκρη "εύγ�υν ρί�ν�ντας μαύρη πέ-τρα πίσω τ�υς. Eκείν�ι π�υ δεν έ-��υν – ή $ρίσκ�υν αδύνατ� να δώ-σ�υν τέλ�ς στ� συμ$ι$ασμ� της συ-νήθειας – παραμέν�υν στην πυκν�-κατ�ικημένη, τσιμεντένια ��ύγκλα,ασ"αλί��ντας με διπλές κλειδαριέςτα υπάρ��ντα και τα �νειρά τ�υς σεδιαμερισματάκια τριακ�νταετίας.E��υν για συντρ�"ιά τις αναμνήσειςτ�υς, τα απ�μεινάρια τ�υ παρελθ�-ντ�ς (αν ��ι ένδ��υ, σίγ�υρα πι�ανθρώπιν�υ) και τα κα�εκτικά "υτάστις γλάστρες. Bά��υν στ�ι�ήματαγια τ� π�ια μπ�ρεί να είναι η επ�με-

νη «παρέμ$αση» των αρμ�δίων μετάτις �αρντινιέρες, τ�υς λεω"�ρει�-δρ�μ�υς, τ�υς "αν�στάτες και τακαγκελάκια. Kαι $ρίσκ�υν παρηγ�ριάστη σκέψη �τι υπάρ��υν και �ειρ�τε-ρα‘ εύκ�λα επι�ειρήματα τ�υς πρ�-σ"έρει η παράλληλη �δ�ς A�αρνών,σε σύγκριση με την �π�ία ακ�μη καιη Πατησίων απ�πνέει μία ψευδαί-σθηση μεγαλεί�υ...

Eναπ�μείνανταστ�λίδια

Στ� κάτω – κάτω της γρα"ής, ηΠατησίων έ�ει κρατήσει μερικά«στ�λίδια» για να διασκεδά�ει τηνασ�ήμια της. E�ει τ� Mετσ�$ι� Π�-λυτε�νεί� και τ� Aρ�αι�λ�γικ�M�υσεί�, έ�ει τ� «Aκρ�π�λ Παλάς»π�υ ήταν κάπ�τε τ� π�λυτελέστερ��εν�δ��εί� στην π�λη και τώρα επι-σκευά�εται, έ�ει δίπλα της και τ�νπνεύμ�να τ�υ Πεδί�υ τ�υ Aρεωςγια να �εκλέ$ει ανάσες ��υγ�ν�υ.Tης έ��υν μείνει μερικά θέατρα καικινηματ�γρά"�ι για να της δίν�υν�ωή τα $ράδια, της έ�ει μείνει καιτ� ερείπι� τ�υ Φι� π�υ απέκτησεπλέ�ν και παρκάκι με σιντρι$άνι γιανα παίρν�υν τ�ν αέρα τ�υς �ι συ-ντα�ι�ύ��ι και να παί��υν τα πρ�-νήπια με τα κ�υ$αδάκια τ�υς... Mα-�ί με τις πλατείες και τα λιγ�στά πα-

λαιά κτίρια π�υ διασώθηκαν απ�την αντιπαρ��ή, αυτά τα «α�ι�θέα-τα» �εγελ�ύν τ� $λέμμα και κρατά-νε �ωντανή την ελπίδα �τι δεν απ�-κλείεται, κάπ�τε, να γίνει μία και-ν�ύργια αρ�ή.

Kι αν �ρειαστεί να $άλει τ� �έριτ�υ κάπ�ι�ς... θε�ς στην αναγέννη-ση τ�υ δρ�μ�υ, αυτ�ς δεν μπ�ρεί ναείναι παρά � Kερδώ�ς Eρμής, π�υ$άλθηκε τα τελευταία �ρ�νια να με-τατρέψει τ� κεντρικ� κ�μμάτι της �-δ�ύ σε δεύτερ� K�λωνάκι (σ.σ. σιγάτη "ιλ�δ��ία, αλλά απ� τ� τίπ�τα...).Tις ώρες αι�μής γεμί��υν τα πε��-δρ�μια και τα δ�κιμαστήρια με κ�-σμ�· έναν �λ�κληρ� στρατ�, «�πλι-σμέν�» με πιστωτικές κάρτες, σε κα-ταναλωτική επιδρ�μή! Παλι�ί και νέ-�ι μικρ�πωλητές απλών�υν σε πά-γκ�υς την πραμάτειά τ�υς, απ� άν-θη και $ι$λία μέ�ρι κ�σμήματα, θυ-μιάματα και πίνακες �ωγρα"ικής,συμ$άλλ�ντας κι αυτ�ί στ� πανηγύ-ρι... K�ρνάρ�υν τα αυτ�κίνητα,μπλέκ�νται �ι κεραίες των αργ�κί-νητων τρ�λεϊ, ψά�ν�υν «απάγκι�»να «αρά��υν» τα τα�ί, επικρατεί τ�αλαλ�ύμ π�υ κρατά στη �ωή �λες τιςμεγάλες π�λεις...

T�τε είναι π�υ � δρ�μ�ς $ρίσκε-ται στα καλύτερα ή τα �ειρ�τεράτ�υ, ανάλ�γα με τη διάθεση. Yπάρ-

Συνέ�εια στην 30ή σελίδα


«H μεγαλυτέρα εις μήκ�ς �δ�ς»Πατησίων: ένας �ωνταν�ς ασ�άλτιν�ς «π�ταμ�ς» στην καρδιά της π�λύ��υης π�λης

Aπ� τις κεντρικ�τερες �δικές αρτηρίες της πρωτεύ�υσας, η �δ�ς Πατησίων δέ�εται καθημερινά μεγάλ� αριθμ� ��ημάτων. H κυκλ��ριακή συμ��ρηση είναισυ�νή και αναπ�τρεπτη (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).



T� Πεδί�ν τ�υ Aρεως διευκ�λύνει τ�ν περίπατ� πρωτίστως των κατ�ίκων της Πατησίων και �υσικά των γύρω περι��ών (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

T� «MINION» είναι ένα απ� τα παλαι�τερα εμπ�ρικά καταστήματα της Πατησίων. Σήμερα, η εμπ�ρική αγ�ρά τ�υ δρ�-μ�υ είναι απ� τις πλέ�ν εύρωστες (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

��υν εκατ�μμύρια πράγματα ναδεις –αρκεί να πρ�σέ�εις– και πρ�-σωπα αμέτρητα π�υ πρ�καλ�ύν ναμαντέψεις τη δική τ�υς, καθημερινήιστ�ρία. Παιδιά με τα σακίδιά τ�υςγεμάτα τετράδια κι ελπίδες, περιμέ-ν�υν τ� τρ�λεϊ για τ� "ρ�ντιστήρι�ή τη σ��λή. Zευγάρια περπατ�ύν�έρι – �έρι απ� $ιτρίνα σε $ιτρίνα,για να διαλέ��υν μα�ί ρ�ύ�α και πα-π�ύτσια. Φιντανάκια τ�υ γειτ�νικ�ύ«Πανελληνί�υ» επιστρέ"�υν με $ή-ματα $αριά και κ�υρασμένα απ� τηνπρ�π�νηση. K�σμ�ς πάει κι έρ�εται,απ’ τη δ�υλειά στ� σπίτι – ως δρ�-μ�ς διπλής κατεύθυνσης, η Πατη-σίων ε�υπηρετεί και τις δύ� διαδρ�-μές. Kαμιά "�ρά, �ταν � �υραν�ςείναι καθαρ�ς, αν σηκώσει κανείςτ� $λέμμα $λέπει στ� $άθ�ς τηνAκρ�π�λη, να τ�υ θυμί�ει απ� π�ύ�εκίνησε η π�λη αυτή και π�ύ κατέ-λη�ε...

Oταν πια πέ"τει τ� σ�ύρ�υπ�, �ιπαρέες ανη"�ρί��υν για κα"έ στηΦωκίων�ς Nέγρη ή μπαίν�υν στα σι-νεμά π�υ απέμειναν... «Tριαν�ν»,«Aθηνά», «Aελλώ», «Mπρ�ντγ�υέι»,«Aττικα», «Pάδι� Σίτι»... Kάπ�ι�ι άλ-λ�ι, δυστυ�ώς, δεν κατά"εραν να α-κ�λ�υθήσ�υν τ� ρεύμα της ανακαί-νισης και να επω"εληθ�ύν απ� τηνπρ�σ"ατη στρ�"ή τ�υ κ�ιν�ύ στ�νκινηματ�γρά"�: O «A�ιλλεύς» έ�ειγίνει αίθ�υσα μπ��υλινγκ. H «Aντ�ε-λα» έκλεισε και τ� υπέρ�� κτίρι�της είναι εγκαταλειμμέν�.

Tα τελευταία �ρ�νια έ��υν αν�ί�εικαι καιν�ύργια στέκια, τα «δικτυω-


O,τι απέμεινε απ� τ� παλι� εργ�στάσι� τ�υ «ΦI"». O κήπ�ς τ�υ, τελευταία, δέ�θηκε τις περιπ�ιήσεις τ�υ δήμ�υ. T� κτίρι� παραμένει πάντα ετ�ιμ�ρρ�π�...(�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

μένα» κα"ενεία �π�υ περν�ύν ώρεςατέλειωτες �ι πρωτάρηδες ερευνη-τές τ�υ Iντερνετ τα�ιδεύ�ντας στ�νKυ$ερν��ώρ� συν�δεία κα"έ καιτσιγάρ�υ. Oι «ψαγμέν�ι» πηγαίν�υνγια π�τ� στη «Στ�ά» ή στ� «BlueCafé». Oι π�τες της παλιάς σ��λής�ε�νι�ύνται στη ν�σταλγική ηρεμίατ�υ «Au Revoir», τ�υ παλι�τερ�υμπαρ της Aθήνας (απ� τ� 1958!)T�υλά�ιστ�ν αυτ�, αντιστέκεται.

Oι διαν�μείς «γρήγ�ρ�υ» "αγη-τ�ύ αρ�ί��υν δρ�μ�λ�για. Στην Πα-τησίων, τ� "αγητ� είναι μ�ν� «γρή-γ�ρ�». Διαλέ�τε: σ�υ$λάκι – πίτσα ή�άμπ�υργκερ; Oικ�γένειες μετανα-στών κάν�υν τις $�λτες τ�υς καισταματ�ύν στα μεγάλα περίπτεραγια να αγ�ράσ�υν ε"ημερίδες απ�την πατρίδα τ�υς. Στ� «E$ερεστ»της Aγί�υ Mελετί�υ, �ι �ενύ�τηδεςκάν�υν �υρά για σάντ�υιτς και �ιτα�ιτ�ήδες σταματ�ύν για να αγ�ρά-σ�υν "ραπέ σε πλαστικ� π�τήρι. Oιρυθμ�ί πέ"τ�υν αλλά η «καρδιά»τ�υ δρ�μ�υ π�τέ δεν σταματά νακτυπά και να κρατά στη �ωή αυτ� τ�γέρικ�, ταλαιπωρημέν� «κ�ρμί».Mάλλ�ν, π�τέ δεν πρ�κειται να στα-ματήσει...

T� M�υσεί� Mπενάκη, � Aντώνης Σ.Mαΐλλης, � Xαρίλα�ς Πατέρας, � Nί-κ�ς Π�λίτης, η Aριστέα Παπανικ�λά-�υ–Kρίστενσεν και η Nαταλία Σαμα-ρά–Γκαίτλι� στήρι�αν πρ�θυμα την ει-κ�ν�γρά�ηση αυτ�ύ τ�υ α�ιερώματ�ς.T�υς ευ�αριστ�ύμε.

H «Aντ#ελα» έ�ει απ�μείνει στην �δ� Πατησίων να θυμί#ει άλλες επ��ές. T� «Tρίαν�ν», η «Aθηνά», τ� «Aελλώ», τ�«Mπρ�ντγ�υέι», η «Aττικα», τ� «Pάδι� Σίτυ» (1954) πρ�$άλλ�υν ακ�μα ταινίες, παραμέν�ντας πάντα π�λ�ς έλ%ης τωνκατ�ίκων μιας πυκν�δ�μημένης και πυκν�κατ�ικημένης περι��ής. H «Aντ#ελα» ήταν �αρακτηριστικ� δείγμα τ�υ μ�-ντέρν�υ κινήματ�ς, π�υ στέγα#ε στην ταράτσα και θεριν� κινηματ�γρά�� (�ωτ.: Γ. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Η ιστορία της Πατησίων

Education

Transcript of Η ιστορία της Πατησίων