Μανόλης Αναγνωστάκης, Στο παιδί μου

Στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια

Και του μιλούσανε για Δράκους και για το πιστό σκυλί Για τα ταξίδια της Πεντάμορφης και για τον άγριο λύκο

Μα στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια

Τώρα, τα βράδια, κάθομαι και του μιλώ Λέω το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι, Του δείχνω με το χέρι τους κακούς, του μαθαίνω Oνόματα σαν προσευχές, του τραγουδώ τους νεκρούς μας.

Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά.

Ε Ρ Μ Η Ν Ε Υ Τ Ι Κ Ε Σ Π Α Ρ Α Τ Η Ρ Η Σ Ε Ι Σ

Ο τίτλος του ποιήματος: αλληγορία

Ο ποιητής – πατέρας: πολιτικός, ηθικός και πνευματικός καθοδηγητής, που γαλουχεί υπεύθυνα και συνειδητά το κοινό του, το προστατεύει από το ψέμα, φωτίζει με την τέχνη του την «πλαστογραφημένη ζωή» ( «Μόνο μιαν άκρη της αλήθειας να σηκώσω να ρίξω λίγο φως στην πλαστογραφημένη μας ζωή. Όσο μπορώ, κι όσο κρατήσω» Τίτος Πατρίκιος)

Παιδί : οι νέοι, αναγνωστικό κοινό, ώριμοι, κατά την εκτίμηση του ποιητή, αποδέκτες της ποίησής του ( Στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια)

Πώς ορίζεται η αλήθεια και πώς κατοχυρώνεται η ηθική της αξία; Ο ποιητής προτιμά να λέει ή να αποκαθιστά την αλήθεια, την κυριολεκτική δηλαδή αναφορά σε πρόσωπα και πράγματα, είτε αυτή είναι πολιτική είτε ηθική. Αγωνιστικός και περισσότερο κοντά στην ιδέα της στρατευμένης ποίησης, ο Αναγνωστάκης πιστεύει στη ρεαλιστική άποψη της τέχνης – «καθρέφτη» της ζωής και της πραγματικότητας.

Πώς αξιοποιεί ο ποιητής τη διπλή σημασία της λέξης «παραμύθι» Ο ποιητής αξιοποιεί τα παρακάτω παραμυθικά μοτίβα:

Δράκους, υπερφυσικά στοιχεία εκφραστές του κακού, της σκληρότητας, της απανθρωπιάς Το πιστό σκυλί, ο Άργος, του Ομηρικού Οδυσσέα, σύμβολο εμπιστοσύνης Την Πεντάμορφη, προσωποποίηση της ψυχικής ευγένειας και καλοσύνης σε αντιπαράθεση με την

ασχήμια (το Τέρας) Τον άγριο λύκο στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, σύμβολο της δολιότητας και της

εξαπάτησης, που τιμωρείται στο τέλος

Όλα αυτά συμβολίζουν την απόκρυψη και παραποίηση της αλήθειας, την ωραιοποίηση της πραγματικότητας, την παραχάραξη της ιστορίας από τις κάθε λογής εξουσίες, που επιχειρούν με την κατάλληλη κάθε φορά προπαγάνδα να χειραγωγήσουν τους λαούς, άλλοτε εφησυχάζοντάς τους, και άλλοτε επισείοντας ανύπαρκτους κινδύνους για να εμφανιστούν ως σωτήρες.

Η λειτουργία των προσώπων γ΄πληθυντικό(του μιλούσανε): Οι κάθε λογής εξουσίες, το δικτατορικό καθεστώς, η αριστερή κομματική διανόηση που αυστηρά πειθαρχημένη στην επίσημη γραμμή, υποκύπτει σε σκοπιμότητες, αποσιωπά, παραχαράσσει, πλαστογραφεί την ιστορία. α’ ενικό(κάθομαι, του μιλώ, λέω, του δείχνω, του μαθαίνω, του τραγουδώ): Τα έξι πρωτοπρόσωπα ρήματα, όλα σε χρόνο ενεστώτα που τονίζει τη διάρκεια, υπογραμμίζουν το ρόλο και την ευθύνη του ποιητή απέναντι στο κοινό του. Ο ποιητής, ο καλλιτέχνης, ο πνευματικός άνθρωπος οφείλει να αποκαταστήσει αλήθειες, να καταγγείλει ενόχους, να τιμήσει τη μνήμη νεκρών και ηρώων. α΄πληθυντικό(να λέμε): Η μετάβαση από το α΄ενικό στο α΄πληθυντικό πρόσωπο σηματοδοτεί τη μετάβαση από την ατομική στη συλλογική - καθολική ευθύνη. Οι ποιητές και γενικότερα οι πολιτικοί και πνευματικοί άνθρωποι ενός τόπου έχουν χρέος να πουν την αλήθεια συμβάλλοντας στη σωστή διαπαιδαγώγηση των νέων.

Π Α Ρ Α Λ Λ Η Λ Α Κ Ε Ι Μ Ε Ν Α

I. Διονύσης Σαββόπουλος, Τι έπαιξα στο Λαύριο

Στο παρακάτω τραγούδι του από το δίσκο Ρεζέρβα (1979) ο Διονύσης Σαββόπουλος δεν κρύβει την αμηχανία του για το ρόλο του ως τραγουδοποιού, όταν πρόκειται να απευθυνθεί στα παιδιά που ζουν στην υποβαθμισμένη περιοχή του Λαυρίου.

Δεν ξέρω τι να παίξω στα παιδιά στην αγορά στο Λαύριο είμαι μεγάλος με τιράντες και γυαλιά κι όλο φοβάμαι το αύριο. Πώς να κρυφτείς απ' τα παιδιά έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα και μας κοιτάζουν με μάτια σαν κι αυτά όταν ξυπνούν στις δύο η ώρα

Ζούμε μέσα σ' ένα όνειρο που τρίζει σαν το ξύλινο ποδάρι της γιαγιάς μας Μα ο χρόνος ο αληθινός σαν μικρό παιδί είναι εξόριστος Μα ο χρόνος ο αληθινός είναι ο γιος μας ο μεγάλος κι ο μικρός

Δεν ξέρω τι να παίξω στα παιδιά μα ούτε και στους μεγάλους πάει καιρός που έχω μάθει ξαφνικά πως είμαι ασχημοπαπαγάλος. Πώς να τα κρύψεις όλα αυτά έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλοι

και σε κοιτάζουν με μάτια σαν κι αυτά όταν γυρνάς μέσα στην πόλη

Δ. Σαββόπουλος, H σούμα, 1963-2003, Ιανός

II. Κώστας Μόντης, Απόσπασμα από ένα άλλο τραγούδι για το μεγάλο μας αδελφό. Δε γίνουνται σήμερα αυτά τα πράγματα, Γρηγόρη. Αυτά τα παράτησε ο κόσμος χιλιάδες χρόνια τώρα και τ’ αφυδάτωσε και τα ταρίχεψε και τα ‘κανε παραμύθια για τ’ αναγνωστικά των παιδιών, γιατί αρέσουν στα παιδιά οι Θερμοπύλες με τους χτενισμένους Σπαρτιάτες και τα «υπό σκιάν» και τα «μολών λαβέ». Δεν τα ‘βαναν για να τα επαναλαμβάνουμε. Έπειτα πώς έρχεσαι ύστερα από δυόμιση χιλιάδες χρόνια να διεκδικήσεις; Σκέφτηκες τον αριθμό; Δυόμιση χιλιάδες χρόνια δεν υπήρχε αντίρρηση, δυόμιση χιλιάδες χρόνια είχαν κάνει κατοχή το παραμύθι οι άνθρωποι. Δεν μπορείς εσύ τώρα να λες όχι.

III. Γιώργος Σεφέρης, Τελευταίος Σταθμός (απόσπασμα) Ο «Τελευταίος Σταθμός», είναι γραμμένος, σύμφωνα με την ένδειξη του ποιητή, στο λιμάνι Cava dei Tirreni, κοντά στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στις 5 Οκτωβρίου 1944. Εκεί έχουν φτάσει από την Αίγυπτο οι ελληνικές διπλωματικές υπηρεσίες

και είναι έτοιμες να επιστρέψουν στην Ελλάδα, από την οποία αποχωρούν οι Γερμανοί. Το δράμα φαίνεται να

τελειώνει, αλλά σε λίγο θ’ αρχίσουν νέες συμφορές: ο εμφύλιος.

[…..]Πάλι τα ίδια και τα ίδια, θα μου πεις, φίλε. Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμάλωτου τη σκέψη του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια

Να συγκρίνετε τη στάση και τον προβληματισμό του τραγουδοποιού Σαββόπουλου απέναντι στο

κοινό του – παιδιά αλλά και μεγάλους – με τη στάση του ποιητή – πατέρα Αναγνωστάκη απέναντι στο

παιδί και κατ’ επέκταση στο δικό του κοινό. Ποιος ο ρόλος και οι αντιδράσεις των παιδιών σε καθεμιά

περίπτωση;

Να εξηγήσετε το νόημα που αποδίδουν στον όρο παραμύθι οι ποιητές Μαν. Αναγνωστάκης και

Κώστας Μόντης στα ποιήματά τους: «Στο παιδί μου» και «Τραγούδι για το μεγάλο μας αδελφό»,

αντίστοιχα.

δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς. Ίσως και να 'θελε να μείνει βασιλιάς ανθρωποφάγων ξοδεύοντας δυνάμεις που κανείς δεν αγοράζει, να σεργιανά μέσα σε κάμπους αγαπάνθων ν' ακούει τα τουμπελέκια κάτω απ' το δέντρο του μπαμπού, καθώς χορεύουν οι αυλικοί με τερατώδεις προσωπίδες. Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν το πεύκο, και τον βλέπεις είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια, νύχτες και νύχτες είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς το δείχνουν οι στατιστικές, ετούτα ρίζωσαν μες το μυαλό και δεν αλλάζουν ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν· ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας λεύγες και λεύγες· ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας. Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές είναι γιατί τ' ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή γιατί είναι αμίλητη και προχωράει· στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο μνησιπήμων* πόνος. Cava dei Tirreni, 5 Οκτωβρίου '44

* μνησιπήμων: αυτός που θυμίζει τις συμφορές, η αλγεινή ανάμνηση των δυστυχιών.

μνησιπήμων πόνος: Αισχ. Αγαμέμνων, στ. 179 «στάζει δ’ ἐν γ’ ὕπνωι προ καρδίας μνησιπήμων πόνος» (στάζει στον

ύπνο, μπρος στην καρδιά, της συμφοράς ο καημός) (Σημ. του ποιητή).

IV. Ηλίας Βενέζης, «Γαλήνη» (απόσπασμα) Το μυθιστόρημα του Ηλία Βενέζη Γαλήνη (1939) έχει ως θέμα του την εγκατάσταση μιας ομάδας προσφύγων στην Ανάβυσσο της Αττικής, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Στον αγώνα για επιβίωση σε έναν άγνωστο και άγονο τόπο η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο συνυπάρχει με τη νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες και την αγωνία για την τύχη εκείνων που έμειναν κρατούμενοι στα καταναγκαστικά τάγματα εργασίας της Ανατολής. Στο απόσπασμα που ακολουθεί, ο Αντρέας, που γύρισε σώος ύστερα από δεκατέσσερις μήνες ομηρίας, κρύβει την πικρή αλήθεια από τη μάνα του Άγγελου, του φίλου του που πέθανε πριν να χαρεί τη μέρα της επιστροφής.

[….] Όλα, λοιπόν, είναι μια απλή υπόθεση βαθμού, ως πού θα πέσεις. Έτσι συνηθίζεις κι αυτό, να κάθεσαι να λες κάθε μέρα ιστορίες σε μια μητέρα για ένα παιδί που δεν είναι πια να γυρίσει. «Η μητέρα του να μη μάθει τίποτα», του είχε ξαναπεί ικετευτικά ο γερο-Βένης. «Μπορεί να περιμένει όλα τα χρόνια που της μένουν ακόμα και να μη λυγίσει. Αλλά να μην έχει να περιμένει - αυτό δεν το μπορεί». Και για να μη μάθει κείνη η μητέρα τίποτα, ο Αντρέας κάθισε και της είπε μια ιστορία. Ήταν ένα παραμύθι όλο χρώμα και συγκίνηση, γεμάτο από καλοσύνη για δυο παιδιά που βρεθήκανε μες στο

Γιατί ο ποιητής προτιμά τα «παραμύθια και τις παραβολές» από τη γυμνή αλήθεια;

μπουρίνι του πολέμου, γεμάτο από ιερή ευγνωμοσύνη κι από θερμά δάκρυα. — Ο Άγγελος θά 'ρθει με την άλλη αποστολή, ή με την άλλη, την άλλη. Θά 'ρθει - ήταν ο πρώτος λόγος που είπε στη μητέρα του φίλου του. Κι ύστερα σαν ξεμοναχιαστήκανε, το ίδιο βράδυ, στο δωμάτιό της, η θεία Μαρία τον έβαλε και της είπε απ' την αρχή όλα, ένα ένα, πώς πέρασαν στην αιχμαλωσία, όλες οι μέρες τους, δεκατέσσερις μήνες. Ήταν κι η δική του η μητέρα πλάι του, η θεία Σοφία. Ν' ακούσει και κείνη το παραμύθι και τίποτα άλλο να μη μάθει ποτέ. Αυτοσχεδίαζε τα γεγονότα, οι σκληρές γραμμές σβήνανε μες στο παραμύθι, έτσι όπως γίνεται στα παραμύθια με τους δράκους και με τα θεριά που τα λες μια νύχτα σ' ένα παιδί, να το αποκοιμίσεις. Η νύχτα είναι ήσυχη, πλάι εκεί κάθεται ένας μικρός άγγελος και χύνει το φως του προσώπου του απάνω στα μάτια του παιδιού, περιμένοντας νά 'ρθει η ώρα και να τα σφαλίσει. Όλα είναι ήμερα, οι δράκοι και τα θεριά σιγά σιγά σβήνουν μες σε τούτο το θερμό φως, μπερδεύονται, παίρνουν σχήματα απροσδιόριστα, το παιδάκι χαμογελά και τα μάτια αργά αργά βασιλεύουνε. Το παιδάκι αποκοιμήθηκε. Η ειρήνη να είναι μαζί του. Μια μητέρα πρέπει ν' αποκοιμηθεί. Ο Θεός να είναι μαζί της.

Π ό σ η α λ ή θ ε ι α ό μ ω ς α ν τ έ χ ο υ μ ε ; ; ;

Το μαγαζί της αλήθειας , ΧΟΡΧΕ ΜΠΟΥΚΑΪ "Ο άνθρωπος περπατούσε σ' εκείνα τα σοκάκια της επαρχιακής πόλης. Είχε χρόνο και γι' αυτό κοντοστεκόταν για λίγο μπροστά σε κάθε βιτρίνα, σε κάθε κατάστημα, σε κάθε πλατεία. Στρίβοντας σε μια γωνία βρέθηκε άξαφνα μπροστά σε ένα ταπεινό κατάστημα που η ταμπέλα του ήταν λευκή. Περίεργος, πλησίασε στη βιτρίνα και

1. παραμυθέομαι – οῦμαι, παραμυθία, παραμύθιον: Ποια είναι η σημασία των όρων αυτών στα

αρχαία ελληνικά; Συμβουλευτείτε λεξικό.

2. Πώς λειτουργεί το παραμύθι στο κείμενο του Ηλία Βενέζη; Τι συνέπειες πιστεύετε ότι θα είχε

στην περίπτωση αυτή η αλήθεια, την οποία προκρίνει ο Μανόλης Αναγνωστάκης; Πόσο

αντέχει ο άνθρωπος την απόλυτη αλήθεια; Στον προβληματισμό σας θα σας φανεί χρήσιμη

και η ιστορία που ακολουθεί.

κόλλησε το πρόσωπο του στο κρύσταλλο για να καταφέρει να δεί μέσα στο σκοτάδι... Το μόνο που φαινόταν ήταν ένα αναλόγιο μ' ένα χειρόγραφο καρτελάκι που έγραφε: Το μαγαζί της Αλήθειας Ο άνθρωπος έμεινε έκπληκτος. Σκέφτηκε, ότι αν και διέθετε ανεπτυγμένη φαντασία, του ήταν αδύνατον να φανταστεί τι μπορεί να πουλούσαν. Μπήκε. Πλησίασε την κοπέλα που στεκόταν στον πρώτο πάγκο και τη ρώτησε: "Συγνώμη. Αυτό είναι το μαγαζί της αλήθειας;" "Μάλιστα κύριε. Τί λογής αλήθεια θέλετε; Αλήθεια μερική, αλήθεια σχετική, αλήθεια στατιστική, πλήρη αλήθεια;" Ώστε, λοιπόν, πουλούσαν αλήθεια. Ποτέ δεν είχε φανταστεί ότι ήταν δυνατόν κάτι τέτοιο. Να πηγαίνεις σ' ένα μέρος και να παίρνεις την αλήθεια, ήταν υπέροχο. "Θέλω πλήρη αλήθεια" αποκρίθηκε ο άνθρωπος χωρίς ταλάντευση. "Είμαι τόσο απαυδισμένος από τα ψέματα και τις πλαστογραφίες" σκέφτηκε "Δε θέλω άλλες γενικεύσεις, ούτε δικαιολογίες, δε θέλω απάτες, ούτε κοροϊδίες." "Απόλυτη αλήθεια" διόρθωσε "Μάλιστα κύριε. Ακολουθήστε με." Η κοπέλα συνόδευσε τον πελάτη σ' ένα άλλο μέρος του καταστήματος και δείχνοντας έναν πωλητή με αυστηρό ύφος, είπε: "Ο κύριος θα σας εξυπηρετήσει." Ο πωλητής πλησίασε και περίμενε τον πελάτη να μιλήσει. "Ήρθα να αγοράσω την απόλυτη αλήθεια." "Αχα. Συγνώμη, γνωρίζετε την τιμή;" "Όχι. Πόσο κοστίζει;" αποκρίθηκε τυπικά. Στην πραγματικότητα ήξερε ότι θα πλήρωνε όσο όσο για να έχει όλη την αλήθεια. "Για όλη την αλήθεια", είπε ο πωλητής "το αντίτιμο είναι ότι ποτέ πια δε θα έχετε την ησυχία σας." Ένα ρίγος διέτρεξε τη ράχη του ανθρώπου. Ποτέ δεν είχε φανταστεί ότι το κόστος θα ήταν τόσο υψηλό. "Ε..ευχαριστώ... Συγνώμη..." ψέλλισε. Έκανε μεταβολή και βγήκε από το κατάστημα κοιτώντας το έδαφος. Ένιωσε λίγο θλιμμένος όταν κατάλαβε ότι δεν ήταν ακόμα προετοιμασμένος για την απόλυτη αλήθεια, ότι ακόμα χρειαζόταν ορισμένα ψέματα για να βρίσκει ανάπαυση, ορισμένους μύθους και εξιδανικεύσεις για να καταφεύγει, ότι ήθελε κάποιες δικαιολογίες για να μην αντιμετωπίζει τον ίδιο του τον εαυτό... "Ίσως αργότερα..." σκέφτηκε.

V. Και οι ψυχολόγοι τι λένε;; ; ; ;; Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά;

Μαργαρίτα Μάνθου Κλινική Ψυχολόγος

Έχετε βρεθεί συχνά μπροστά στο δίλημμα: «να πω όλη την αλήθεια στο παιδί μου;», «πόσο μπορεί να το αντέξει;», «μήπως ένα ψέμα είναι προτιμότερο από τη σκληρή πραγματικότητα;». Πολλοί γονείς συγχέουν τα όρια της γνώσης που πρέπει να λαμβάνει το παιδί ανάλογα με την ηλικία του, με το αν πρέπει ή όχι να μαθαίνει την αλήθεια, αποφεύγοντας έτσι να συζητήσουν για θέματα που το ίδιο το παιδί θέτει και που αγγίζουν «επικίνδυνες» περιοχές.

Εκρηκτικοί καυγάδες, διαζύγιο γονέων, οικονομικές δυσχέρειες, προβλήματα με τον/την σύζυγο ή σύντροφο, απώλεια αγαπημένων προσώπων, επαγγελματικά προβλήματα, απογοήτευση και αγωνία σε σχέση με προβλήματα των παιδιών είναι μερικά από τα θέματα που φέρνουν το γονιό μπροστά στο βασανιστικό ερώτημα «να το πω στο παιδί ή όχι;». Οι περισσότεροι γονείς επιλέγουν το δρόμο της απόκρυψης της αλήθειας από το παιδί. Αρνούνται το πρόβλημα, προβάλλοντας έτσι στο παιδί μια ψευδή εικόνα, ότι όλα πάνε καλά, διαστρεβλώνοντας τελικά και τη δική τους αντίληψη για την πραγματικότητα. Το πρόβλημα ξεκινάει από τους ίδιους οι οποίοι δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα και προβάλλουν το πρόβλημά τους σαν πρόβλημα του παιδιού τους. Όμως η συγκάλυψη της αλήθειας ωφελεί ή βλάπτει την ψυχική υγεία του παιδιού;

Μπορεί η απόκρυψη της αλήθειας να δρα ανακουφιστικά για τους γονείς την παρούσα στιγμή, αλλά μακροπρόθεσμα επιβαρύνει τον ψυχισμό του παιδιού, το οποίο γίνεται δέκτης διπλών και αντιφατικών μηνυμάτων που το αποδιοργανώνουν.

Αν δεν ειπωθεί η αλήθεια έστω και με τα λόγια που οι ενήλικες χρησιμοποιούν για να αντιμετωπίσουν τον πόνο που τους προκαλεί μια πραγματικότητα αναπόφευκτη, το παιδί φτιάχνει στο μυαλό του φαντασιώσεις πολύ πιο τραγικές για το ίδιο.

Το ψέμα προκαλεί το θυμό, την απογοήτευση και την ανασφάλεια του παιδιού το οποίο χάνει την εμπιστοσύνη στο γονιό του.

Γι’ αυτό:

Δεν πρέπει να υποτιμάμε την ικανότητα του παιδιού να αντιλαμβάνεται την αλήθεια και να γνωρίζουμε ότι τα παιδιά ξέρουν και καταλαβαίνουν περισσότερα απ’ ότι φανταζόμαστε.

Πρέπει να σεβόμαστε την προσωπικότητα του παιδιού.

Όταν τα παιδιά είναι ενημερωμένα για την οικογενειακή τους κατάσταση τίποτα δεν τα πληγώνει, όταν δεν λέγεται για να πληγωθούν αλλά για να ειπωθεί η πραγματικότητα.

Οι γονείς να επεξεργαστούν οι ίδιοι τους φόβους και την αγωνία τους ώστε αυτοί να μην προβάλλονται πάνω στο παιδί.

Η ανοιχτή έκφραση των σκέψεών τους με ταυτόχρονη διεξοδική συζήτηση με το παιδί θα έχει θετικά αποτελέσματα.

Το παιδί πρέπει να μπορεί να εκφράσει την αγωνία που του προκαλεί το πρόβλημα.

Οι γονείς να ενθαρρύνουν και άλλους εναλλακτικούς τρόπους για να μιλήσουν με τα παιδιά: ζωγραφική, παιχνίδια, παίξιμο ρόλου.

Η αλήθεια αποτελεί μονόδρομο για μια σωστή και εποικοδομητική σχέση που αποβλέπει στη διαμόρφωση μιας ολοκληρωμένης προσωπικότητας.

Πηγή: "Λόγια Παιδαγωγών Και... Όχι μόνο"

http://www.pasyvn.gr/el/thematikes-enotites/goneis/psihologia/200-must-speak-the-truth-to-children.html