«Η ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΧΡΟΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΥΣΤΕΡΗ ΦΑΣΗ ΤΟΥ

ΠΑΛΑΙΟΥ ΚΑΘΕΣΤΩΤΟΣ ΕΩΣ ΚΑΙ ΤΗ ΓΑΛΛΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ALEXIS DE TOCQUEVILLE»

ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ «ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ»

ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΦΟΙΤΗΤΗΣ: ΖΥΓΟΥΛΗΣ ΦΩΤΙΟΣ

ΑΘΗΝΑ 2010

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Ο διοικητικός συγκεντρωτισμός της απολυταρχίας και οι

δομές της φεουδαρχίας στο Παλαιό Καθεστώς στη Γαλλία τον 18ο αιώνα.

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. Η ενίσχυση του απολυταρχικού κράτους στη Γαλλία μετά

τη Γαλλική Επανάσταση σύμφωνα με τον Alexis de Tocqueville.

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Μελετώντας διάφορα κείμενα για τον Τοκβίλ και την συμβολή του στην

κατανόηση της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 είχα τη δυνατότητα να αντιληφθώ

ευκρινέστερα ότι τα γεγονότα στην Ιστορία δεν είναι μονοσήμαντα. Διατηρούν

πλευρές οι οποίες επιδέχονται ερμηνειών που φωτίζουν ολόκληρο το γεγονός και μας

προφυλάσσουν από προκαταλήψεις οι οποίες παραμένουν ριζωμένες μέσα μας από τα

προηγούμενα διαβάσματά μας και την εικόνα που έχουμε σχηματίσει για καθετί.

Φαντάζομαι ότι και ο Τοκβίλ βοήθησε με τα χαρίσματά του να δούμε από ένα νέο

παράθυρο τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης όπως αυτά διαρθρώνονται με τις

πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής αλλά και της

συγκεκριμένης χώρας.

Στην Γαλλία του 18ου αιώνα η σύγκρουση ανάμεσα στο παλαιό καθεστώς και

τις νέες ανερχόμενες κοινωνικές δυνάμεις ήταν οξύτατη.1 Η ανάπτυξη της

κεφαλαιοκρατικής οικονομίας δεν ενθάρρυνε την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικής

αλληλεγγύης, καθώς η νέα αριστοκρατία του πλούτου που προερχόταν από

επιχειρήσεις δεν ενδιαφερόταν να καλλιεργήσει δεσμούς κάθετης αλληλεγγύης, όπως

συνέβαινε με την παλαιά φεουδαλική αριστοκρατία.2 Οι σχέσεις μεταξύ των

κοινωνικών τάξεων καθορίζονταν από την πολιτική της απολυταρχίας όπως αυτή είχε

διαμορφωθεί από τον 17ο αιώνα. Η Γαλλική Επανάσταση αποτέλεσε μια μετάβαση σε

μια διαφορετική ιστορική δομή και επηρέασε όλο το κοινωνικό σύστημα όχι μόνο

στη Γαλλία αλλά και σε όλες τις χώρες που στέναζαν κάτω από τις ευρωπαϊκές

απολυταρχίες. Τι είχε οικοδομήσει ή μάλλον ολοκληρώσει τελικά η Επανάσταση;

1 E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, σελ 86. 2 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, εισαγωγή του Π. Κιτρομηλίδη, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2006, σελ 16.

3

Ένα συγκεντρωτικό κράτος οι απαρχές του οποίου βρίσκονταν βαθιά στην ύστερη

φάση του παλαιού καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας. Το διακύβευμα για τον

Τοκβίλ ήταν η λύτρωση του ανθρώπου από τις αναγκαστικές επιλογές της τυραννίας

της πλειοψηφίας ή του δημοκρατικού δεσποτισμού.

Γιατί έγινε η Επανάσταση, αναρωτιέται ο Τοκβίλ. Για την κατάργηση των

προνομίων θα απαντούσε αμέσως. Αλλά η έλευση του εξισωτισμού έθετε οξύ το

δίλημμα: είναι δυνατόν να αποδεχθούμε ένα ισχυρό συγκεντρωτικό κράτος το οποίο

βρίσκεται απέναντι σε κάθε είδους κοινωνικά προνόμια και το οποίο στήριξαν οι

μάζες της Επανάστασης με αντάλλαγμα τον περιορισμό της ελευθερίας του

ανθρώπου;

Ο Τοκβίλ ήταν ένας παραδοσιακός αριστοκράτης με φιλελεύθερες απόψεις

και είχε εγκαίρως αντιληφθεί ότι τα πράγματα είχαν για πάντα αλλάξει στη Γαλλική

κοινωνία. Ανησυχούσε όμως για την τύχη κάποιων αξιών που κατά τη γνώμη του

συνείχαν μια κοινωνία που δεν είχε ως χαρακτηριστικό της την μετριότητα αλλά το

μεγαλείο. Την μετριότητα και τον μικροαστισμό έφερε η Επανάσταση με την εκδίωξη

της αριστοκρατίας. Ο Τοκβίλ στέκεται κριτικά απέναντι στις δύο κυρίαρχες τάσεις

του φιλελευθερισμού της εποχής του: στους συντηρητικούς φιλελεύθερους και στους

δημοκρατικούς φιλελεύθερους. Θεωρούσε ότι και οι δύο αυτές ομάδες δεν

αντιλαμβάνονταν ούτε την αναγκαιότητα για κοινωνική ειρήνη αλλά ούτε και για την

ανάπτυξη της ανθρώπινης ελευθερίας.

Ο Τοκβίλ ήταν πνευματικό παιδί του Μοντεσκιέ ιδιαίτερα λόγω των

αναφορών του τελευταίου για την επικράτηση συνθηκών ανισότητας στη γαλλική

κοινωνία του παλαιού καθεστώτος ως εγγυήσεως της ατομικής ελευθερίας3 και θα

μπορούσαμε να πούμε ότι για το λόγο αυτό η σχέση ελευθερίας και ισότητας στα

3 Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Τόμος Α΄ εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1994, σελ 319.

4

κείμενα του Τοκβίλ διατηρεί ένα πρωταγωνιστικό ρόλο. Για το λόγο αυτό και ο

Τοκβίλ θεωρείται ίσως ο πρώτος πολιτειολόγος με τη σύγχρονη αστική έννοια του

όρου.4 Ο Τοκβίλ ανήκει σε μια φιλελεύθερη σχολή σκέψης που δημιουργήθηκε στη

Γαλλία τον 19ο αιώνα και κατά τη γνώμη πολλών θεωρητικών μπορεί να θεωρηθεί ως

ο πατέρας του νεοφιλελεύθερου συντηρητισμού. Τον ενδιαφέρει η ανανέωση της

ιδιωτικής κοινωνίας μετά την κατάρρευση των αστικών ψευδαισθήσεων ως προς την

καθιέρωση της ελευθερίας.5 Στην εργασία μας λοιπόν θα εξετάσουμε πως ο Τοκβίλ

διαπιστώνει μια τάση συγκεντρωτισμού της πολιτικής εξουσίας στο επίπεδο του

κράτους όπως αυτό ενσαρκώνεται πριν την Επανάσταση στην απόλυτη μοναρχία και

στο πρόσωπο του βασιλιά και μετά την Επανάσταση στην εγκαθίδρυση ενός

πολιτικού συγκεντρωτισμού.

Αναρωτιέται ο Τοκβίλ: ήταν απαραίτητο να περάσουμε την διελκυστίνδα μιας

Επανάστασης για να φθάσουμε σε αυτό το αποτέλεσμα; Απαντά πως δεν ήταν

απαραίτητο. Απλώς η Επανάσταση ολοκλήρωσε μια διαδικασία η οποία θα τελείωνε

ούτως ή άλλως αλλά έγινε πιο βίαια και απότομα. Η κατάργηση των προνομίων των

τάξεων του παλαιού καθεστώτος εδραίωσε μεν μια ισχυρή γραφειοκρατική διοίκηση

αλλά περιόρισε τις ατομικές ελευθερίες σύμφωνα με τον Τοκβίλ. Το πρόβλημα για

αυτόν ήταν η ανατροπή των δικαιωμάτων της ιδιοκτησίας και της κοινωνικής

συνοχής.

Μην ξεχνάμε πως η αστική τάξη, που έπαιρνε στα χέρια της τα ηνία της

οικονομίας και της κοινωνίας σταδιακά στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου

αιώνα, δεν ήθελε ούτε κι αυτή, όπως και ο Τοκβίλ, την ανατροπή της υφιστάμενης

τάξης πραγμάτων. Μια κοινωνική τάξη πραγμάτων η οποία ενώ με την Γαλλική

4 Ρούση Γεωργίου, Το Κράτος Από τον Μακιαβέλι έως τον Βέμπερ, εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα χχ, σελ 169.5 Ρούση Γεωργίου, αυτόθι, σελ 170.

5

Επανάσταση ξεκίνησε έχοντας ως σύνθημα την ελευθερία, την ισότητα και την

αδελφοσύνη, στο δρόμο απέμεινε μόνο με το πάθος για την ισότητα.

Κατά την κρίση του Τοκβίλ ο σοσιαλισμός αντιπροσώπευε την ισότητα χωρίς

την ελευθερία, και αυτό τον έστρεψε μαχητικά κατά του κινήματος της

επαναστατημένης εργατικής τάξης.6

Τον Τοκβίλ βασανίζει ένα δεύτερο εξίσου θεμελιώδες για αυτόν ερώτημα:

ποιες είναι οι προοπτικές της ελευθερίας στη γαλλική κοινωνία μετά την ανατροπή

του παλαιού καθεστώτος και την ισχυροποίηση ενός συγκεντρωτικού κράτους;

Κεντρική θέση διατηρεί στη σκέψη του Τοκβίλ η ανανέωση της ιδιωτικής κοινωνίας,

η σχέση της ιδιωτικότητας και του κράτους. Για το λόγο τούτο και είναι αξιόλογο να

μελετά κανείς τα κείμενά του διότι καταφαίνεται σε αυτά η αγωνία του για το

διαχωρισμό κράτους και κοινωνίας και τη διχοτόμηση δημόσιου και ιδιωτικού βίου,

άσχετα βέβαια εάν εξετάζονται αυτά τα προβλήματα από την οπτική γωνία του

αριστοκράτη Τοκβίλ.

Ο Τοκβίλ ζούσε το δράμα της ήττας της τάξης της αριστοκρατίας, ήττα την

οποία έβλεπε ως νομοτέλεια. Το κίνητρό του ενδεχομένως αφορούσε και την

προώθηση της ιδέας της ελευθερίας ως ελευθερία των λίγων απέναντι στην τυραννία

της πλειοψηφίας. Για τούτο το λόγο και συνέγραψε το βιβλίο του Το Παλαιό

Καθεστώς και η Επανάσταση, για να εξετάσει όπως μας λέει τη φύση και το υπόβαθρο

της Γαλλικής Επανάστασης. Η Επανάσταση κατάφερε τον στόχο της, λέει ο Τοκβίλ,

να εγκαθιδρύσει μια νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων. Κατά την άποψη του Karl

Lowith7 o Τοκβίλ είχε το συναίσθημα ότι παρέμενε ένας ξεπερασμένος θαυμαστής

της ελευθερίας, ενώ οι σύγχρονοί του δημοκρατικοί ήθελαν να έχουν έναν κύριο και

την προθυμία για σκλαβιά την έκαναν βασικό συστατικό στοιχείο της αρετής.

6 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, εισαγωγή του Π. Κιτρομηλίδη, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2006, σελ. 30.7 Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987, σελ 44.

6

Αντικειμενικός στόχος της Επανάστασης έλεγε ο Τοκβίλ ήταν η εγκαθίδρυση μιας

εξίσωσης των κοινωνικών συνθηκών8.

Το παλαιό καθεστώς ήδη συγκέντρωνε τα χαρακτηριστικά ενός

συγκεντρωτισμού τον οποίο αντέγραψαν οι θεσμοί μετά την Επανάσταση. Ο Τοκβίλ

εξωθείται να ωραιοποιήσει το παρελθόν και την φεουδαλική οργάνωση της κοινωνίας

διότι θέλει να ασκήσει κριτική στον κρατικό συγκεντρωτισμό της εποχής του.

Παρουσιάζει την εξουσία των ευγενών βασισμένη στα περίφημα προνόμια ως ένα

είδος τοπικής αυτοδιοίκησης η οποία θεμελιώνεται σε ένα πλαίσιο αμοιβαιότητας και

συνεργασίας, ένα είδος κοινωνίας των πολιτών θα λέγαμε, μακριά από τα βλέμματα

του κράτους ή της απολυταρχίας.

Η μέθοδος του Τοκβίλ ήταν να συσχετίζει τα ιστορικά γεγονότα βάσει ενός

συγκεκριμένου θέματος, όπως για παράδειγμα στην ερμηνεία του για την Γαλλική

Επανάσταση, εξέθεσε την άποψη ότι δεν ήταν κάτι που απότομα και ξαφνικά διέκοψε

μια ιστορική συνέχεια παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος αλλά αποτέλεσε το

τελευταίο στάδιο μιας μακράς διαδικασίας σταδιακής μεταλλαγής9 των οικονομικών

και κοινωνικών θεσμών της Γαλλίας. Ο Τοκβίλ είναι ο κατεξοχήν συγκριτικός

κοινωνιολόγος10 που προσπαθεί να συγκρίνει κοινωνίες και θεσμούς για να εξάγει

συμπεράσματα. Αποτελεί έναν αδικημένο θεωρητικό στην πατρίδα του διότι οι

Γάλλοι, επηρεασμένοι από την σχολή του Κοντ και Ντυρκέμ ασχολήθηκαν

περισσότερο με την έρευνα των κοινωνικών δομών παρά των πολιτικών θεσμών.

Αυτό όμως δεν αναιρεί το έργο του.

Ένα άλλο σημαντικό ερώτημα που τον βασανίζει είναι: υπο ποιες συνθήκες

μια κοινωνία έχει τη δυνατότητα να αποφύγει τον δεσποτισμό στην προσπάθειά της 8 Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman Publishers, 1996, σελ. 110.9 J. Salwyn Schapiro, “Alexis de Tocqueville, Pioneer of Democratic Liberalism in France”, Political Science Quarterly, Vol. 57, No 4 (December 1942), σελ: 550. 10 Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Τόμος Α΄ εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1994, σελ 316.

7

να εγκαθιδρύσει καθεστώς ισότητας; Μπορούν να συνυπάρξουν οι κατηγορίες της

ισότητας και της ελευθερίας; Στην προσπάθεια να απαντήσει αυτά τα ερωτήματα ο

Τοκβίλ έχει ως βοηθό του τον Μοντιεσκιέ. Για να κατανοήσει την πολιτική ερευνά

την κοινωνία. Πίστευε ότι η Γαλλία της εποχής του χρειαζόταν μια μοναρχία ενάντια

στον διοικητικό συγκεντρωτισμό και την ομοιομορφία. Ο Τοκβίλ προβαίνει σε

διαπιστώσεις με το έργο του Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση.

Αντιλαμβάνεται ότι δεν υπάρχει γυρισμός προς τα πίσω και θέλει απλώς να

καταστήσει κατανοητά τα γεγονότα. Κατανοητά από την πολιτική τους πλευρά.

Εξετάζοντας λοιπόν και εμείς το θέμα μας για την συνέχεια του διοικητικού

συγκεντρωτισμού όπως αυτός ενισχύθηκε τελικά από την Γαλλική Επανάσταση, θα

ακολουθήσουμε τον Τοκβίλ στην αγωνιώδη αναζήτησή του για απάντηση στο

ερώτημά του εάν η επέκταση και η σταθεροποίηση της κεντρικής κυβέρνησης στη

μετεπαναστατική Γαλλία είχε ως αποτέλεσμα την διάλυση των τοπικών δεσμών,

ενώσεων και κοινωνικών σχέσεων και τη δημιουργία μιας μεγάλης εθνικής

κοινότητας που θα απαρτίζεται από άτομα - ιδιώτες 11 οι οποίοι καμία σχέση δεν

είχαν με το μεγαλείο των αριστοκρατών του παλαιού καθεστώτος.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1.

11 David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), pp: 916.

8

Ο Διοικητικός συγκεντρωτισμός της απολυταρχίας και οι δομές της φεουδαρχίας

στο Παλαιό Καθεστώς στη Γαλλία τον 18ο αιώνα.

ΕΝΟΤΗΤΑ Α.

Η διαδικασία κατά την οποία η απόλυτη μοναρχία απορρόφησε σταδιακά όλες

τις εξουσίες οι οποίες χαρακτήριζαν το φεουδαρχικό πρότυπο οργάνωσης της

κοινωνίας και ήρθε σε ρήξη με την τάξη των ευγενών.

Στη Γαλλία κατά την χρονική περίοδο μεταξύ του ΧΙΙ και ΧΙΙΙ αιώνα

παρατηρείται δημογραφική και οικονομική ανάπτυξη, αναγέννηση του εμπορίου και

της αστικής ζωής και σταθεροποίηση του φεουδαρχικού συστήματος. Από τον ΧΙV

αιώνα και μετά η βασιλική εξουσία στο πλαίσιο της φεουδαρχικής μοναρχίας

ενισχύεται12 . Η βασιλική εξουσία σταδιακά ιεροποιείται, στην potestas προστίθεται η

auctoritas. Παράλληλα με την ιεροποίηση της εξουσίας του βασιλιά παρατηρούμε την

αυτονόμηση του διοικητικού πεδίου του γαλλικού κράτους. Η αυτονόμηση αυτή

συνδέεται με τη διάκριση της δημόσιας σφαίρας από την ιδιωτική και τη διάκριση της

κρατικής δύναμης από την κοινωνική. Το κράτος αποτελεί προϊόν αυτής της

διαδικασίας εξορθολογισμού και κανονικοποίησης κάποιων λειτουργιών μέσω της

οποίας οι παραδοσιακοί δεσμοί και μηχανισμοί που συνέχουν τον κοινωνικό ιστό

αντικαθίστανται.

Η εγκαθίδρυση ενός απολυταρχικού κράτους στη Γαλλία του 16ου αιώνα είναι

ένα γεγονός που αντανακλά και την μετάβαση σε ένα καπιταλιστικό οικονομικό

σύστημα. Συγκροτείται μια διοικητική γραφειοκρατία ανεξάρτητη από την

αριστοκρατία, η αριστοκρατία της τηβέννου, «noblesse de robe», και θεσμοποιείται

ένας χώρος ξεχωριστός από τις παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις που χαρακτήριζαν

12 Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σσ: 128 – 143.

9

την φεουδαρχία, όπως ήταν η βασσαλική υποτέλεια και η μεταφορά μέσω αυτής ενός

πλαισίου δικαιωμάτων κυριαρχίας «droits seigneuriaux» στον ευγενή φεουδάρχη.

Παρατηρούμε στο διάστημα μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα μια κρίση του

φεουδαρχισμού την οποία εκμεταλλεύεται η βασιλική εξουσία θεμελιώνοντας την

υπεροχή της πάνω στην ανάπτυξη της φορολογίας και στην δημιουργία ενός εθνικού

στρατού ικανού να διεξάγει μακροχρόνιους πολέμους.

Εμφανίζεται μια θεωρία της μοναρχίας13 η οποία νομιμοποιεί την

συγκέντρωση της εξουσίας στο πρόσωπο του βασιλιά, «doctrine de la monarchie», ο

βασιλιάς είναι αυτοκράτορας στο βασίλειό του. Ο βασιλιάς υποστασιοποιεί την

ενότητα της κοινωνίας και κυβερνά με το Συμβούλιο του Βασιλιά «Conseil du roi».

Οι διοικητικές λειτουργίες ασκούνται όχι απαραίτητα από τους ευγενείς ή τον κλήρο

αλλά από πρόσωπα που μπορούν να εξαγοράσουν το διοικητικό αξίωμα.14 Το κράτος

είναι πηγή κάθε εξουσίας, ο βασιλιάς που προσωποποιεί αυτή την εξουσία έχει

απόλυτο και ολοκληρωτικό έλεγχο πάνω της.15 Οι φεουδαρχικοί θεσμοί οι οποίοι

αποτελούσαν ένα είδος ενδιάμεσου στις σχέσεις λαού και βασιλιά αντικαθίστανται

από σχέσεις πολιτικής εξουσίας. Η εξουσία αυτή έχει ανάγκη μια ισχυρότατη

διοίκηση για να επιβληθεί.

Η εγκαθίδρυση των βασιλικών επιτρόπων υλοποίησε αυτή τη πολιτική του

συγκεντρωτισμού. Η πολιτική του ασφυκτικού διοικητικού ελέγχου πάνω στην

γαλλική κοινωνία εξυπηρετούσε την επιθυμία του βασιλιά να διαιρέσει αυτήν σε

μικρές και απομονωμένες ομάδες ώστε να επιβάλλει την εξουσία του πιο εύκολα. Ο

απόλυτος μονάρχης συνειδητά καλλιεργούσε τις διαφορές μεταξύ των κοινωνικών

τάξεων και στρωμάτων ώστε να θεωρείται γεφυροποιός των όποιων διενέξεών τους.

13 Hilton L. Root, The Fountain of Privilege, University of California Press, Los Angeles 1994. στο κεφάλαιο «Cronyism and the Fall of the Old Regime».14 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ. 14815 Μετά το 1614 δεν συγκαλούνται οι Γενικές Τάξεις.

10

Ο Τοκβίλ κατέδειξε ότι πρώτα θύματα της προσπάθειας αυτής του βασιλιά να

καταστεί μοναδικός αποφασιστικός παράγων της κοινωνίας ήταν η «παλαιά

φεουδαρχία», οι ευγενείς γαιοκτήμονες. Οι ευγενείς αυτοί έπρεπε να αποδεικνύουν

συνεχώς την κατοχή των τίτλων ευγενείας και προνομίων που κατείχαν. Για τούτο

και αναγκάζονταν να αγοράζουν τα προνόμια τα οποία από παράδοση είχαν για να

ικανοποιήσουν τον βασιλιά.

Είναι τραγικά ειρωνικό το γεγονός ότι οι ευγενείς οι οποίοι είχαν

αντιμετωπισθεί εχθρικά από την μοναρχία, «η παλαιά φεουδαρχία», ήταν αυτοί που

εκδιώχθηκαν από την Επανάσταση. Η «αριστοκρατία του ξίφους» και η

«αριστοκρατία της τηβέννου» έρχονταν σε διενέξεις μεταξύ τους και ο βασιλιάς

τηρούσε μια απόσταση και από τις δυο αυτές ομάδες. Βέβαια η μεγαλύτερη σε

αριθμό κοινωνική ομάδα, η Τρίτη Τάξη, ιδιαίτερα οι αγρότες παρέμεναν εκτός της

όποιας δυνατότητας για κοινωνική κινητικότητα. Το οικονομικό σύστημα που

επικρατούσε ήταν ο μερκαντιλισμός. Στο πλαίσιο αυτού του συστήματος η αστική

τάξη, έμποροι, τραπεζίτες και δικηγόροι έκανα σταδιακά την εμφάνισή τους στο

κοινωνικό στερέωμα της Γαλλίας και διατήρησαν μια αρνητική στάση απέναντι και

στην παλαιά αριστοκρατία των κοινωνικών προνομίων. Η ανερχόμενη αστική τάξη

ήρθε σε αντίθεση με μεταρρυθμίσεις που περιόριζαν τον έλεγχο που ασκούσε αυτή

πάνω στα οικονομικά του βασιλιά ή του κράτους. Μην ξεχνάμε πως η διατήρηση της

λειτουργίας της αυλής της απολυταρχίας απαιτούσε τεράστια ποσά, τα οποία δεν

μπορούσαν να καλυφθούν από την αριστοκρατία που βασιζόταν στις παραδοσιακές

γαιοκτητικές σχέσεις του φεουδαλισμού.

Οι σχέσεις αυτές χαρακτηρίζονταν από τα προνόμια πάνω στη γη και τους

ανθρώπους που εργάζονταν σε αυτή. Τα προνόμια των ευγενών από droits de

feodalite dominante προσδιορίσθηκαν ως droits de feodalite contractante. Η

11

διαδικασία αυτή δημιούργησε μια κοινωνική ομάδα ξέχωρη από τους παλαιούς

φεουδάρχες, μια νέα θα λέγαμε φεουδαρχία, την τάξη των πλουσίων αστών που

κατείχαν γαίες και επηρέαζαν το καθεστώς. Οι πλούσιοι αυτοί γαιοκτήμονες δεν

είχαν επίσης σχέση και με τους φτωχούς αγρότες οι οποίοι κατά τις παραμονές της

Επανάστασης ευρίσκονταν ακόμη σε καθεστώς μεσαίωνα όσον αφορά τις τεχνικές

της καλλιέργειας της γης.

Οι φτωχοί αυτοί αγρότες δεν άντεχαν άλλο το δυσβάστακτο βάρος των φόρων

και υποχρεώσεων που τους επέβαλλε το παλαιό καθεστώς. Θα λέγαμε λοιπόν ότι

ακόμη και η αστική τάξη ήταν σε πολύ καλύτερη μοίρα στις παραμονές της

Επανάστασης σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη η αστική τάξη δεν είχε

τίποτε περισσότερο να περιμένει. Αυτό που την ενδιέφερε ήταν η κατάργηση των

προνομίων των ευγενών. Παρατηρούμε λοιπόν την ανάπτυξη κάποιων στοιχειωδών

καπιταλιστικών δομών στο πλαίσιο ενός φεουδαρχικού προτύπου οργάνωσης της

κοινωνίας στη Γαλλία.16 Η αστική τάξη της γαλλικής κοινωνίας ισχυροποιήθηκε

οικονομικά ώστε να απαλλαγεί πολιτικά από το βάρος του παλαιού καθεστώτος.

Τι έκανε τόσο καιρό πριν η απολυταρχία; Για χάρη μιας συγκεντρωτικής

διοίκησης αφήρεσε από τους τοπικούς ευγενείς την δυνατότητα ελέγχου της

οικονομικής και κοινωνικής ζωής της περιοχής τους με μοναδικό αντάλλαγμα την

ασφάλεια που τους παρείχε απέναντι σε πιθανές εξεγέρσεις των εξαθλιωμένων

αγροτών. Το θέμα είναι αν η κεντρική διοίκηση είχε την απαραίτητη ισχύ για να

ελέγξει μόνη της τις τοπικές ιδιαιτερότητες. Η εμφάνιση οικονομικών κρίσεων στη

Γαλλία τον 18ο αιώνα λόγω και του οικονομικού παραδείγματος που ακολουθούσε

οδήγησε σε αναγκαίες νομοτελειακές αλλαγές που επιτάχυνε η Επανάσταση. Ο

Τοκβίλ ισχυρίζεται το ίδιο. Ενιαίο κέντρο στη καρδιά του βασιλείου, ένας

16 Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn Books, 2006.

12

εκπρόσωπος της απολυταρχίας σε κάθε επαρχία που ρυθμίζει τα πάντα με

λεπτομέρεια.17 Ο έπαρχος ήταν το μάτι και το αυτί του βασιλιά σε κάθε περιοχή της

Γαλλίας. Εσφαλμένα θεωρείται λοιπόν, μας λέει ο Τοκβίλ, ότι η συγκέντρωση αυτή

των εξουσιών ήταν αποκλειστικά έργο της Επανάστασης.

Το συγκεντρωτικό αυτό κράτος του παλαιού καθεστώτος ήθελε να προωθήσει

την οικονομική ανάπτυξη. Μην ξεχνάμε τον ανταγωνισμό που σοβούσε μεταξύ των

δυο χωρών, της Αγγλίας και της Γαλλίας. Η δυναμική αστική τάξη της Γαλλίας ήθελε

να επηρεάσει τις οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις στη χώρα της και το παλαιό

καθεστώς ήταν φραγμός στα σχέδιά της. Βέβαια τους εμπόρους της γαλλικής αστικής

τάξης τους συνέφερε η προστασία στο πλαίσιο του μερκαντιλιστικού γαλλικού

προτύπου. Είναι αξιοσημείωτο ότι παρατηρούμε18 το ξέσπασμα της Επανάστασης σε

μια χώρα όπου κατά γενική ομολογία των ιστορικών παρατηρούνταν έντονες

οικονομικές διεργασίες ανάπτυξης παρά όλες τις ανισότητες και τα αναχρονιστικά

προνόμια. Για το λόγο τούτο και τον πρωταρχικό ρόλο στην Επανάσταση δεν είχαν

οι αγράμματοι αγρότες αλλά οι μορφωμένοι αστοί.

Ο Τοκβίλ μας αναφέρει ότι τα αρχεία του κράτους κατά τον 18ο αιώνα ήταν

πλήρη αναφορών παραπόνων με θέμα την ανικανότητα των κυβερνητικών

αξιωματούχων. Ειδικά οι αναφορές επικεντρώνοντας σε αυθαιρεσίες και αδικίες που

πήγαζαν από την κεντρική πολιτική. Ένα τρανταχτό παράδειγμα μας δίνει ο Τοκβίλ

από τα κείμενα αγροτικών συλλόγων στα οποία διατυπώνονταν επιφυλάξεις και

διαμαρτυρίες για τον υπερβολικό κατακερματισμό της γης.19 Οι ευγενείς του

«ξίφους» οι οποίοι κυριαρχούσαν στην γαιοκτησία διατηρούσαν ειδικά μονοπώλια

στην παραγωγή και την κατανάλωση και εκμεταλλεύονταν τους αγρότες. Η

πολυκατάτμηση των γαιών επίσης απέφερε προσόδους στον βασιλιά.

17 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 140.18 Albert Mathiez, The French Revolution, New York 1962, σσ: 11 – 15.19 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 95.

13

Γενικά η εφαρμογή όλων των πολιτικών είχε ως κριτήριο την ικανοποίηση

των φιλοδοξιών της μοναρχίας η οποία επιζητούσε την συνεχή ενίσχυση του κύρους

της. Αναρωτιέται λοιπόν ο Τοκβίλ: πως είναι δυνατόν αυτή η πολιτική

συγκεντροποίησης του παλαιού καθεστώτος να συνεχίζεται και μετά την κατάρρευσή

του; Ο ρόλος της απόλυτης μοναρχίας, λέει ο Τοκβίλ, στο θέμα της διαμόρφωσης του

γαλλικού διοικητικού συγκεντρωτισμού, ήταν σημαντικός για την διάδοση στη

Γαλλία μιας ιδεολογίας ισότητας απέναντι στον βασιλιά και δεσποτισμού της

εξουσίας του.20

Γιατί όμως η Επανάσταση έγινε στη Γαλλία και όχι σε κάποια άλλη χώρα;

Γιατί ενώ κατέρρεαν οι θεσμοί του παλαιού καθεστώτος σε όλη την Ευρώπη, η

Επανάσταση έγινε στη Γαλλία;21Η απάντηση είναι διττή. Η διοικητική ομοιομορφία

και ο ταυτόχρονος κατακερματισμός της γαλλικής κοινωνίας. Αυτό έγινε σταδιακά.

Μας λέει ο Τοκβίλ στο κεφάλαιο 9 του βιβλίου του Το Παλαιό καθεστώς και η

Επανάσταση ότι η διοίκηση στις χωροδεσποτείες αποδιοργανώθηκε, οι Γενικές Τάξεις

δεν συγκαλούνταν καθόλου και αστοί και ευγενείς δεν συνεργάζονταν πια. Δεν

αισθάνονταν την ανάγκη να έρθουν σε συνεργασία μεταξύ τους. Σιγά σιγά

αποξενώνονταν η μια τάξη από την άλλη.

Δεν συναντώνταν πια οι Τάξεις παρά μόνο στην ιδιωτική σφαίρα. Χάρη στις

τακτικές της μοναρχίας και την συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια της, οι

παραδοσιακές υποχρεώσεις που πήγαζαν από τον φεουδαλισμό, όπως των βασσάλων

στον κύριό τους, των υπηκόων στους χωροδεσπότες τους διαλύθηκαν και στη θέση

τους παρέμειναν μόνο τεχνητά όρια προνομίων μεταξύ ιδιωτών22, ατόμων οι οποίοι

κατέστησαν όμοιοι απέναντι στη κάθετη σχέση τους με την απολυταρχία. Έχουμε

20 Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 566. 21 Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, σελ 341.22 David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), p: 916

14

εδώ πέρα θεωρώ την εμφάνιση της διάκρισης μεταξύ κράτους και κοινωνίας, όπως

αυτή αναδύεται από την σύνθεση της κοινωνίας από ξεχωριστά πλέον άτομα,

αυτόνομα, κλεισμένα μέσα στην ιδιωτικότητά τους, χωρίς να μπορούν να λαμβάνουν

μέρος στη διαχείριση των δημοσίων πραγμάτων.

Οι intendants και οι subdelegues χρησίμευσαν στο παλαιό καθεστώς ως

κανάλι πληροφοριών μεταξύ του βασιλιά και της κοινωνίας. Η μοναρχία υποστήριξε

την δημιουργία μιας εθνικής κοινότητας μέσω της υποστασιοποίησης της ιδέας αυτής

στο πρόσωπο του βασιλιά. Η κοινωνία τώρα πια αναφερόταν απευθείας στον βασιλιά

χωρίς ενδιάμεσους στην κοινωνική πυραμίδα, τηρουμένης βεβαίως της απόστασης

μεταξύ βασιλιά και υπηκόων. Η ιεροποίηση του βασιλιά σήμαινε επίσης και την

διχοτόμηση μεταξύ του κράτους και της κοινωνίας. Ο βασιλιάς δεν πήγαινε πια στους

υπηκόους αλλά αυτοί σε αυτόν. Η κεντρική εξουσία, μας λέει ο Τοκβίλ, ήθελε να

αποφύγει το ενδεχόμενο το έθνος να επαναδιεκδικήσει τις ελευθερίες του. Η

κυβέρνηση, συνεχίζει, ήθελε να έχει απέναντί της μεμονωμένες περιπτώσεις ατόμων

και όχι ολόκληρες τάξεις.23

Έχουμε λοιπόν εδώ ένα πολιτικό συμβολισμό. Η απολυταρχία για να

επεκτείνει την ισχύ της αντικατέστησε την μεσαιωνική φεουδαλική χωροδεσποτεία

με εξαγοράσιμες δημόσιες θέσεις θεσπισμένες από το βασιλιά. Παρατηρείται το

φαινόμενο να συνυπάρχουν24 η παραδοσιακή φεουδαρχία και η διοίκηση του κράτους

αγκιστρωμένες και οι δύο στο άρμα του βασιλιά. Μιλήσαμε πιο πριν για μια «νέα

φεουδαρχική τάξη» μέσω της εξαγοράς θέσεων. Μέσω της ολοκληρωτικής και

απόλυτης εξουσίας του ο βασιλιάς επιχείρησε να θέσει υπο την κυριαρχία του όλες

τις εκφάνσεις της γαλλικής κοινωνίας. «Οι εκπρόσωποι της παλαιάς εξουσίας είχαν

διατηρήσει την παραδοσιακή ονομασία τους και τους τίτλους τους αλλά βαθμιαία η

23 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 205.24 Ralph E. Giesey, “State – Building in Early Modern France: The Role of Royal Officialdom”, The Journal of Modern History, Vol 55, No 2 (June 1983), p: 196.

15

κυβέρνηση τους αφαιρούσε την εξουσία που ασκούσαν κάποτε. Δεν τους

απομάκρυνε από τα παλαιά τους φέουδα αλλά τους ωθούσε στο περιθώριο».25 Οι

συνελεύσεις και τα δικαστικά συμβούλια, αντιπροσωπευτικοί θεσμοί της

αριστοκρατίας, περιορίζονταν. Η τοποθέτηση των αστών σε διοικητικά αξιώματα

θεωρούνταν από την απολυταρχία ακίνδυνο μέσο για την εμπέδωση της βασιλικής

εξουσίας. Έπρεπε να περάσουν τρεις εβδομάδες από την 14η του Ιούλη του 1789

ώστε η κοινωνική δομή του γαλλικού φεουδαρχικού συστήματος να οδεύσει προς την

κατάρρευση που θα γινόταν οριστική πλέον το 1793.

ΕΝΟΤΗΤΑ Β.

Ο ρόλος του κράτους την περίοδο πριν την Επανάσταση του 1789 και η

διαδικασία κατά την οποία το παλαιό καθεστώς προκάλεσε την αυτοκατάλυσή

του. Η επιρροή του συγκεντρωτικού κράτους εξακτινώθηκε σε όλες τις

κοινωνικές δομές τηρώντας την ίδια στάση απέναντι στην elite της κοινωνίας

αυτής καθώς και στον κλήρο και στην Τρίτη Τάξη η οποία δυναμικά ανερχόταν

στο προσκήνιο.

25 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 141.

16

Τι συνέβαινε στη γαλλική κοινωνία στα τέλη του 18ου αιώνα; Οι αστοί είχαν

γίνει ισχυροί αλλά το καθεστώς δεν ήταν αστικό.26 Το γαλλικό κράτος ήταν οι

Βερσαλλίες και το περιβάλλον της αυλής, η λεγόμενη «grand noblesse». Η

αριστοκρατία και η εκκλησία ανταγωνίζονταν τα «Parlements», την αριστοκρατία της

«τηβέννου». Τα Parlements αποτέλεσαν την κερκόπορτα του καθεστώτος. Κατά τον

ΙΗ΄αιώνα διέθεταν τεράστια εξουσία. Η εξουσία τους δόθηκε από το βασιλιά με

σκοπό να παρακάμπτονται οι Γενικές Τάξεις με αποτέλεσμα να συγχέονται η

διοίκηση και η δικαστική εξουσία.27 Η κατάσταση αυτή παράλληλα με τον

κατακερματισμό της γαλλικής κοινωνίας έφερε το σύστημα στα όριά του.

Μια κατάσταση μόνιμης εχθρότητας παρατηρούνταν μεταξύ των τάξεων.

Τονίζονταν οι διαφορές και οι οξύνονταν οι διαμάχες και όταν έφθασε η ώρα της

Επανάστασης το σύστημα δεν διέθετε δυνάμεις αυτοπροστασίας. Πολλοί θεωρητικοί

υποστηρίζουν ότι βάσει των «τετραδίων», «cahiers», της αριστοκρατίας κατά τα τέλη

του 18ου αιώνα, μπορεί να αποδειχθεί μια «επιμειξία» μεταξύ της παλαιάς

αριστοκρατίας και της αστικής τάξης.28 Ήταν αυτή η μορφή της αριστοκρατίας που

επιθυμούσε την αναγέννηση της γαλλικής κοινωνίας πάνω σε μια σύνθεση

παραδοσιακών αξιών και αξιοκρατίας.

Είναι χαρακτηριστικό ότι με την Επανάσταση του 1789 το ιδεολογικό χάσμα

έγινε πιο φανερό μεταξύ των αριστοκρατών παρά μεταξύ αυτών και της Τρίτης

Τάξης. Όταν καλούσαν οι αντιπρόσωποι της Δεύτερης Τάξης για αποκήρυξη του

δεσποτισμού και της αριστοκρατίας στόχευαν την ιδιοποίηση θέσεων και προνομίων

που κατείχαν οι παλαιοί αριστοκράτες, όταν καλούσαν για εδραίωση της Ισότητας

26 Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, εκδόσεις ΒΗΜΑ, Αθήνα 2010, τόμος 12ος , σσ: 235- 243.27 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 204.28 Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 559.

17

εννοούσαν την «συνταγματικώς κατοχυρωμένη ισότητα όλων των ευγενών».29 Η

στάση λοιπόν της παλαιάς αριστοκρατίας απέναντι στην κατάργηση των προνομίων

εξαρτιόταν από την στάση τους απέναντι στην εξής αναγκαιότητα: καλύτερα να

ανοίξουν τις στρατιωτικές θέσεις και άλλα αξιώματα στην αξιοκρατία, «merit»,

παρά να αφήσουν σημαντικές θέσεις στα χέρια αστών που εξαγοράζουν αυτές ως

εκπρόσωποι μιας νέας πλουτοκρατίας.

Η κατάσταση αυτή επέτρεψε την ανάδυση των αντιθέσεων μέσα στο σώμα

της αριστοκρατίας και ενέτεινε τις εσωτερικές διαιρέσεις του παλαιού καθεστώτος.

Ποια ήταν η στάση της μοναρχίας απέναντι σε αυτές τις διαιρέσεις;

Η μοναρχία θα λέγαμε ήταν το αποκλειστικό όργανο της μετάβασης από τη

φεουδαρχία στη δημοκρατία.30 Η θεμελιώδης διχοτόμηση του παλαιού καθεστώτος

ήταν αυτή μεταξύ των τάξεων. Η μοναρχία έφερε μια διαφορετική διχοτόμηση, αυτή

μεταξύ κράτους και κοινωνίας. Από απολυταρχία φεουδαλικού τύπου ώθησε τις

εξελίξεις ώστε να καταστεί μια απολυταρχία «νεωτερική». Με τη διάκριση αυτή

θέλω να καταδείξω ότι το πραγματικό αντικείμενο της Επανάστασης, στην πρώτη

φάση της τουλάχιστον, δεν ήταν τόσο η μετάβαση από μια μορφή διακυβέρνησης σε

μια άλλη (πολιτικός χαρακτήρας) όσο η επισημοποίηση της αλλαγής μιας κοινωνικής

δομής. Η Επανάσταση αρχικά δεν είχε ως στόχο περισσότερο την Διακήρυξη των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη από την κατάργηση των προνομίων της

παραδοσιακής φεουδαλικής κοινωνίας. Ο Τοκβίλ μας παραδίδει μια ερμηνεία

πολιτικού ύφους όταν υποστηρίζει ότι η βασιλική εξουσία ώθησε τις εξελίξεις σε μια

Επανάσταση περιορίζοντας τα προνόμια της αριστοκρατίας. Ο χωροδεσπότης δεν

διέθετε δύναμη αλλά απλά μια ξεχωριστή, εξαιρετική θέση σε σχέση με τους άλλους

29 Keith M. Baker, βιβλιοκρισία στο Tocqueville and Beyond. Essays on the Old Regime, του Robert Schwartz, H – France Review, Vol. 5, December 2005, No 137, σελ 560.30 Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman Publishers, 1996, σελ 111.

18

των άλλων τάξεων. Η αδιαφορία της βασιλικής εξουσίας απέναντι στους ευγενείς

αυτούς αλλά και η αδιαφορία των αγροτών, χωρικών και γενικά των μη

προνομιούχων απέναντι στον χωροδεσπότη επιτάχυνε την πτώση του παλαιού

καθεστώτος.

Τι καλλιεργούσε επιπλέον αυτή τη κατάσταση αδιαφορίας και απομάκρυνσης

των τάξεων; Η απουσία πολιτικής ελευθερίας και η απουσία ενός δημόσιου χώρου

όπου θα συναντιούνταν και θα αντάλλασαν απόψεις. Υπήρχε παντελής άγνοια του

ενός για τον άλλον. Η κοινωνική αυτή αλλαγή προήλθε από την συγκεντροποίηση

που επέβαλλε το καθεστώς της απόλυτης μοναρχίας.31 Ο διαχωρισμός των

κοινωνικών τάξεων έπαψε να λειτουργεί ως πλαίσιο αναφοράς του δημόσιου χώρου

τη στιγμή που οι τάξεις αυτές μετέβησαν στη σφαίρα της ιδιωτικότητας, της

απομόνωσης και της αυτονομίας του ατόμου. Η δημιουργία ενός χάσματος, μας λέει

ο Τοκβίλ, μεταξύ των τάξεων, έγινε με τον καιρό η δικαιολογητική βάση της

μοναρχίας οδηγώντας στην αναγκαιότητα να καταστεί ο βασιλιάς συνδετικός κρίκος

και ρυθμιστής των κοινωνικών ομάδων.32 Η αυτονομία και η απομόνωση των

κοινωνικών τάξεων διευκόλυνε την επιθυμία για εξέγερση των μη προνομιούχων. Δεν

υπήρχε κάποιο κανάλι διαφυγής και εκτόνωσης της επιθυμίας αυτής όπως παλαιότερα

με τις Γενικές Τάξεις. Η γέννηση της Επανάστασης ήταν το αποτέλεσμα ανάδυσης

νέων αξιών αστικού χαρακτήρα και εμφάνισης μιας πολιτικής κοινωνίας που στάθηκε

απέναντι στην διαφθορά του παλαιού καθεστώτος της αριστοκρατίας.33 Σε

συνελεύσεις και δικαστικά συμβούλια εκδηλώνονταν η δυσαρέσκεια και των αστών

και των αριστοκρατών. Η έρευνα της στάσης όμως των αριστοκρατών απέναντι στα

γεγονότα του 1789 μπορεί να φωτίσει την απάντηση στο ερώτημα για το πώς έβλεπαν

31 Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman Publishers, 1996, σελ 115.32 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 205.33 David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th Century France”, French Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992), p: 915

19

το θέμα της ελευθερίας και του συγκεντρωτισμού οι αριστοκράτες από το 1789 και

μετά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2.

Η ενίσχυση του απολυταρχικού κράτους στη Γαλλία μετά τη Γαλλική

Επανάσταση σύμφωνα με τον Alexis de Tocqueville.

ΕΝΟΤΗΤΑ Α.

Η στάση της elite της γαλλικής κοινωνίας απέναντι στα γεγονότα του 1789 και

τις εξελίξεις που η Επανάσταση δρομολόγησε. Η σχέση ανάμεσα στο δίπολο :

συγκεντρωτισμός και ελευθερία με το δίπολο: ελευθερία και elite στη Γαλλία του

18ου αιώνα. Πως επιδρά αυτή η σχέση στην αντίληψη του Tocqueville για την

ελευθερία και την ισότητα μέσα από την Επανάσταση του 1789.

20

Μιλώντας για την elite της γαλλικής κοινωνίας στα τέλη του 18ου αιώνα δεν

μπορούμε να μην αναφερθούμε στο ρόλο της ιδεολογίας και των λεγόμενων

“philosophes”. Η κριτική του Διαφωτισμού για την κοινωνία και τον δεσποτισμό της

εξουσίας και της εκκλησίας ήταν το θεωρητικό υπόβαθρο μιας νέας τάξης

πραγμάτων.34 Η εμφάνιση και η διάδοση ιδεών όπως ελευθερία, ισότητα, αντίσταση

απέναντι στην καταπίεση, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αφύπνιση των μαζών. Το

θέμα είναι αν η καλλιέργεια αυτών των ιδεών περιορίσθηκε μόνο στο στενό πλαίσιο

των φιλοσόφων και δεν διαδόθηκε ευρύτερα. Μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι και η

αριστοκρατία επηρεάσθηκε από την διάδοση αυτών των ιδεών.

Ο Τοκβίλ υποστηρίζει ότι οι λεγόμενοι οικονομολόγοι «economistes», ή

φυσιοκράτες «physiocrates» παρόλο που ήταν λιγότερο γνωστοί σε σχέση με τους

φιλοσόφους προετοίμασαν καλλίτερα την Επανάσταση σε θεωρητικό επίπεδο.35 Όλοι

οι θεσμοί που επρόκειτο να καταλυθούν από τα γεγονότα του 1789 είχαν γίνει

αντικείμενο επίκρισης από τους φυσιοκράτες. Η δυνατότητα θεμελιωδών αλλαγών

μπορούσε να γίνει πραγματικότητα μόνον στη Γαλλία όπου κατά τη γνώμη του

Τοκβίλ μπορούν να τεθούν σε εφαρμογή πολλές μεταρρυθμίσεις λόγω του ότι το

κράτος διαθέτει υπερβολικά μεγάλες εξουσίες.

Η ιδεολογία του 1789 ήταν η μασονική ιδεολογία όπως τόσο περίτεχνα αυτή

εκφράζεται μέσα από τον Μαγεμένο Αυλό του Mozart (1791).36 Η Διακήρυξη των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη αποτέλεσε ένα κείμενο που αξίωνε την

κατάργηση των προνομίων των ευγενών, δεν προχωρούσε όμως παραπέρα στην

απαίτηση εγκαθίδρυσης μιας ισότητας κοινωνικής. Μια συνταγματική μοναρχία

34 Peter Campbell, The Origins of the French Revolution, University of Sussex, London 2004.35 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 276.36 E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, σελ 91.

21

ικανοποιούσε την αστική τάξη, ίσως και τους απογοητευμένους αριστοκράτες του

παλαιού καθεστώτος.37

Μια μοναρχία εξίσου συγκεντρωτική με την απολυταρχία πριν το 1789 διότι

πως αλλιώς θα εξυπηρετούνταν τα συμφέροντα της κυρίαρχης elite; Η εύρεση ενός

κοινού τόπου στον οποίο θα συνέκλιναν οι απόψεις τόσο της παλαιάς αριστοκρατίας

όσο και της αναδυόμενης αστικής τάξης ήταν στην πραγματικότητα η υιοθέτηση μιας

ενιαίας ιδεολογικής γλώσσας - αποδοκιμασίας του παλαιού καθεστώτος. Στο βιβλίο

του ο Τοκβίλ εξαίρει το ρόλο της ιδεολογίας στην Επανάσταση του 1789. Μάλιστα

σημείωσε το ρόλο της πολεμικής φιλοσοφίας38 των Διαφωτιστών. Μπορούμε να

δούμε τον Τοκβίλ να υπερβάλλει στο βιβλίο του όταν υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι

των γραμμάτων προστάτεψαν τόσο πολύ το πνεύμα της πολιτικής εχθρότητας των μη

προνομιούχων απέναντι στο παλαιό καθεστώς ώστε δεν επέτρεψαν να εξαπλωθεί στο

δημόσιο χώρο της γαλλικής κοινωνίας. Αυτή η φιλοσοφία υποστήριξε θέσεις

εχθρικές προς την ύπαρξη των κοινωνικών προνομίων, ακόμη και αν αυτά

αφορούσαν τον θεσμό της εκκλησίας. Η εκκλησία αντιπροσώπευε ένα σύμβολο της

παλαιάς τάξης πραγμάτων. Βέβαια ο Τοκβίλ δεν αναφέρεται καθόλου σε ζητήματα

θρησκευτικής ελευθερίας, υιοθέτησης δογμάτων και εν γένει λειτουργίας της

εκκλησίας στη Γαλλία με σκοπό να συσχετίσει τον συγκεντρωτισμό και την ιεραρχία

της εκκλησίας με την απολυταρχία. Τουλάχιστον δεν ενδιαφέρεται να προβάλει το

θέμα αυτό στο βιβλίο του για το παλαιό καθεστώς.39 Πάντως σημειώνει ότι η επίθεση

37 Αναφέρει ο Παναγιώτης Κονδύλης στο βιβλίο του Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμος Α΄ εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1981, σσ: 39 – 40. : «Η συζήτηση γύρω από την επιρροή διαφωτιστικών ιδεών στην έκρηξη και στη πορεία της Γαλλικής Επανάστασης έγινε ως επί το πλείστον με κριτήρια πολεμικά. Η επανάσταση θεωρείται ως αναγκαία συνέπεια ή και ως κορύφωση του Διαφωτισμού, και μάλιστα τόσο από επαναστάτες που ήθελαν να δουν την υπόθεσή τους όχι ως πεζή αξίωση κυριαρχίας αλλά ως ευγενή αγώνα για ευγενείς ιδέες, όσο και από συντηρητικούς και αντιδραστικούς, που ήδη πριν από την Επανάσταση καταπολεμούσαν τις διαφωτιστικές ιδέες και για αυτό έβλεπαν στις θηριωδίες της Επανάστασης την επιβεβαίωση των προειδοποιήσεών τους, ή που στην εκούσια και ακούσια τυφλότητά τους επιθυμούσαν να επιρρίψουν την ευθύνη των γεγονότων σε μια φούχτα ιδεολόγους».38 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, κεφάλαια 3 και 5 του 1ου Βιβλίου. 39 Με την ευκαιρία του ταξιδιού του στις ΗΠΑ ο Τοκβίλ διαπιστώνει ότι η θρησκεία παίζει σημαντικό ρόλο στις δημοκρατικές κοινωνίες. Υποστηρίζει ότι η θρησκεία αποκτά ισχύ όταν δεν επιζητεί την στήριξη της κοσμικής εξουσίας. Περισσότερα στο J.M. Besnier, “Tocqueville, entre religion et avenir”,

22

εναντίον της εκκλησίας από τους επαναστάτες του 1789 έγινε διότι η εκκλησία

ταυτιζόταν με την αριστοκρατία διότι ήταν κάτοχος μεγάλων εκτάσεων γης.

Διερωτάται κανείς γιατί οι elites του παλαιού καθεστώτος δεν το υπεράσπισαν

την κρίσιμη στιγμή που καταλυόταν από την Επανάσταση; Ο κατακερματισμός, οι

εσωτερικές διαιρέσεις της αριστοκρατίας και η γενικότερη απομόνωση των τάξεων

ήταν ένα αίτιο αυτής της στάσης της αριστοκρατίας. Η αριστοκρατία είχε χάσει την

επαφή με την πραγματικότητα. Την 4η Αυγούστου του 1789 καταργήθηκαν τα

περίφημα προνόμια. Ο Τοκβίλ θεωρεί ότι η κατάργηση των προνομίων, πέρα από

την επισημοποίηση μιας ομογενοποίησης που είχε ήδη από το παλαιό καθεστώς

ξεκινήσει, οδήγησε στην καταστροφή μιας εξαιρετικής δυνατότητας της γαλλικής

κοινωνίας για ελευθερία. Η έννοια αυτή της ελευθερίας που εννοεί ο Τοκβίλ

αναφέρεται στον ρόλο της αριστοκρατίας στην αντιμετώπιση ενός κοινωνικού

απομονωτισμού. Υπό το παλαιό καθεστώς των τάξεων καθένας είχε το ρόλο του και

δεν μπορούσε να κρυφτεί πίσω από τον ιδιωτικό του βίο. Όλα ήταν φανερά. Αυτή η

κατάσταση είναι για τον Τοκβίλ κατάσταση ελευθερίας. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να

συμμετέχει σε έναν δημόσιο χώρο εκδηλώνοντας την ιδιαίτερη αξία του. Ο

εξισωτισμός της Επανάστασης δεν ταίριαζε στον Τοκβίλ και τον τρόπο που έβλεπε

αυτή την ελευθερία. Ως ελευθερία εννοούσε ο Τοκβίλ την αξιοπρέπεια του ανθρώπου

που είναι υπεύθυνος για τον εαυτό του.40

Οι διάφορες προνομιούχες ομάδες της γαλλικής κοινωνίας χαρακτηρίζονταν

ταυτόχρονα από ομοιομορφία και από διαχωρισμό. Ήσαν στην πραγματικότητα

όμοιες μεταξύ τους41 αλλά χωρίζονταν από προνόμια και παραδόσεις και εξαιτίας της

απουσίας πολιτικής ελευθερίας δεν κατάφεραν να αποκτήσουν το αίσθημα

Raison Presente 113, 1995.40 Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987, σελ 41.41 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ. 167.

23

αλληλεγγύης που είναι απαραίτητο για την υγεία του πολιτικού σώματος.42 Παρ΄όλα

αυτά ο Τοκβίλ διαπιστώνει την ύπαρξη μιας ιδιότυπης ελευθερίας στο παλαιό

καθεστώς. Η δυνατότητα εξαγοράς των αξιωμάτων, μας αναφέρει στο βιβλίο του για

το παλαιό καθεστώς, αναιρούσε την δυνατότητα της κεντρικής εξουσίας να ελέγχει

απολύτως την απονομή τους και έτσι «η απληστία της λειτουργούσε σε βάρος της

φιλοδοξίας της». Τα επιτεύγματα της Επανάστασης ήταν και αιτήματα της

αριστοκρατίας κατά της κρατικής αυθαιρεσίας. Ο Τοκβίλ, για να υποστηρίξει την

τάξη του, σημειώνει ότι ήταν τραγικό λάθος η στέρηση από το έθνος ενός

απαραίτητου στοιχείου της υπόστασής του, η υποκατάσταση δηλαδή των

αριστοκρατών στο κοινωνικό σώμα από ομάδες που δεν γνώριζαν τίποτε περί

διακυβερνήσεως. Μόνο η αριστοκρατία με τον ανώτερο κλήρο είχε το σθένος να

αντισταθεί στον συγκεντρωτισμό του παλαιού καθεστώτος. Η εκδίωξή της ήταν ένα

πλήγμα στην ελευθερία. Νεαροί όπως ο μαρκήσιος ντε Λα Φαγιέτ, ο Λουδοβίκος ντε

Μπονάλ, ο Ερρίκος Σαιν Σιμόν, αποδέχθηκαν την Επανάσταση του 1789. Πολλούς

αριστοκράτες που προσπάθησαν να ξεπεράσουν τα γεγονότα του 1789 – 1791 τους

προσείλκυσε το καθεστώς του Ναπολέοντα Βοναπάρτη.

Πράγματι, η τάξη των ευγενών, αποστερημένη από τα φεουδαρχικά

δικαιώματα και τα προνόμιά της, υποχρεώθηκε σε εκπατρισμό43. Οι ευγενείς έχασαν

την δεκάτη, «taille», ως πηγή εσόδων, και το νέο κληρονομικό δίκαιο διαμέλισε τα

μεγάλα κτήματα. Οι ευγενείς αναγκάζονται σε επιμειξίες με πλούσιους αστούς για να

επιβιώσουν. Τα επαγγέλματα από τα οποία, την εποχή του Λουδοβίκου 16ου, η

αντίδραση των ευγενών είχε αποκλείσει όλους τους μη ευγενείς δεν διαφυλάσσονταν

πλέον για την αριστοκρατία.44 Η Γαλλική επανάσταση πέτυχε τελικά να εξαλείψει τον 42 Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, σελ. 344.43 F. G. Dreyfus – Roland Marx – Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 5, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1990, σελ. 45.44 F. G. Dreyfus – Roland Marx – Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 5, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1990, σελ. 45.

24

φεουδαλισμό και να τον αντικαταστήσει με μια κοινωνική και πολιτική τάξη η οποία

όπως μας λέει ο Τοκβίλ είναι βασισμένη πάνω στην αντίληψη για την ισότητα όλων

των ανθρώπων. Ο δεσποτισμός όμως που προϊόντος του χρόνου επήλθε, όπως για

παράδειγμα με τον ερχομό του Ναπολέοντα στην εξουσία, εκδίωξε την ελευθερία

προς όφελος της ισότητας. Σε ένα έθνος που είχαν διαλυθεί όλοι οι νόμοι45 ο

δεσποτισμός επιβλήθηκε πιο εύκολα. Ο δημοκρατικός λεγόμενος δεσποτισμός, μας

λέει ο Τοκβίλ, έχει ανάγκη από ελευθερία ως αντίβαρο της ισότητας. Διότι η ισότητα

τείνει να σημαίνει ισοπέδωση, συγκέντρωση και ομοιομορφία. Ο δημοκρατικός

δεσποτισμός διευκολύνει τους ανθρώπους να χτίζουν τείχη μεταξύ τους για να

προφυλάξουν την ιδιωτικότητά τους. Μια κατ΄επίφαση ελευθερία πλανάται στην

ατμόσφαιρα. Το μεγαλείο στο οποίο μπορεί μια κοινωνία να ανέλθει, μας λέει ο

Τοκβίλ, δεν μπορούμε να το επιτύχουμε μέσω μιας «μέσης» κατάστασης, μέσω μιας

μετριότητας. Η ελευθερία από την οπτική γωνία των αριστοκρατών διαφέρει από την

ελευθερία των δημοκρατών. Αλλά και οι δύο θεωρήσεις αναφέρονται στις σχέσεις

μεταξύ των ανθρώπων.46

Η ελευθερία είναι για τον Τοκβίλ ένα δώρο της φύσης, μια διαφορετική

ποιότητα, δεν είναι κάτι που το κατακτά κανείς μηχανιστικά και μέσω νόμων μέσα

στο πλαίσιο μιας κοινωνίας. Μας φέρει το παράδειγμα της δημοκρατικής οργάνωσης

στην Αμερική στο βιβλίο του «Η Δημοκρατία στην Αμερική» διερωτώμενος πως

είναι δυνατόν στη χώρα αυτή να ευδοκιμούν ενώσεις πολιτών, αυτοδιοικούμενες,

δίχως το φόβο του συγκεντρωτισμού, και ταυτόχρονα να είναι τόσο αποτελεσματικές.

Αιτιολογεί την ύπαρξη της ελευθερίας στο κοινωνικό αυτό σύστημα σε μια

διαφορετική αντίληψη για το κοινωνικό συμφέρον που έχουν οι άνθρωποι. Βέβαια η

εξήγησή του αυτή δεν ικανοποιεί αλλά αυτό δεν μας αφορά στην παρούσα εργασία.

45 Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1987, σελ 41.46 Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John Waggoner, Rowman Publishers, 1996, σελ. 119.

25

Μπορούμε όμως να εικάσουμε ότι το περίφημο «πάθος του για την ισότητα» προήλθε

από το ταξίδι του στην Αμερική και την σύγκριση που έκανε με την Γαλλία της

εποχής του.

Στη Γαλλία είδε μόνον το άτομο από τη μια μεριά και το κράτος από την

άλλη, παράλληλα με την γενικευμένη προκατάληψη της γαλλικής κοινωνίας για κάθε

λογής ενώσεις. Οι ενώσεις αυτές, σύμφωνα με τον Τοκβίλ,47 αποτελούν το παλλάδιο

της ελευθερίας σε μια αστική δημοκρατία. Στη δημοκρατία εμπεριέχεται και η

κοινωνική ισότητα αλλά και η τάση για ομοιομορφία. Κατά τον τρόπο αυτό

οδηγούμαστε σε μια αδυναμία των απομονωμένων ατόμων η οποία ενδέχεται να

ενθαρρύνει μια κυβέρνηση να διαπράξει ενέργειες μη δημοκρατικές, τυραννικές. Ο

Τοκβίλ έχει στο νου του την «τυραννία της πλειοψηφίας» της εποχής του «Μεγάλου

Φόβου», της Τρομοκρατίας της Επανάστασης. Ασφαλιστική δικλείδα για τον Τοκβίλ

απέναντι σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, αποτελεί η διαφύλαξη μιας κοινωνικής ισότητας

μέσω των δημοκρατικών θεσμών όπως λειτουργούν αυτοί στην Αμερική. Εκεί

συνυπάρχουν η τάση για οικονομική ανάπτυξη που οδηγεί βέβαια σε ανισότητες

παράλληλα με την θεμελιώδη ισότητα των συνθηκών. Ο Τοκβίλ είναι αισιόδοξος για

το μέλλον της δημοκρατίας.

Ο Τοκβίλ προβληματίζεται όμως διότι αν και η Γαλλία στην εποχή του είναι η

πιο δημοκρατική από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες ταυτόχρονα αποτελεί και το πιο

συγκεντρωτικό κράτος το οποίο δεν επιτρέπει την πολιτική ελευθερία. Ο Τοκβίλ

πίστευε πως αν δεν τεθεί ένα τέλος στη παράδοση του διοικητικού συγκεντρωτισμού

δεν πρόκειται να ευδοκιμήσει στη γαλλική κοινωνία η πολιτική ελευθερία.

Ασυμβίβαστα φάνταζαν μπροστά του ο δημοκρατικός δεσποτισμός και η πραγματική

πολιτική ελευθερία. Προσπάθησαν, λέει ο Τοκβίλ στο 3ο κεφάλαιο του Γ Βιβλίου48,

47 J. Salwyn Schapiro, “Alexis de Tocqueville, Pioneer of Democratic Liberalism in France”, Political Science Quarterly, Vol. 57, No 4 (December 1942), σελ: 556.48 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σσ: 288 – 289.

26

«οι Γάλλοι να συνδυάσουν μια πανίσχυρη συγκεντρωτική διοίκηση και ένα

νομοθετικό σώμα με σημαντικές αρμοδιότητες, τη γραφειοκρατική διοίκηση και τον

βαρύνοντα ρόλο του εκλογικού σώματος στη διακυβέρνηση της χώρας». Η επιθυμία

για ελευθερία λοιπόν μπορεί να μην εκφράζει τίποτε περισσότερο από ένα μίσος για

τον μονάρχη, για τούτο και δεν ευδοκιμούν οι προσπάθειες στη γαλλική κοινωνία για

εμπέδωση της ελευθερίας στο λαό.

Ο Τοκβίλ επηρεάζεται στις αντιλήψεις του αυτές, όπως είδαμε και πρωτύτερα,

από τον Μοντεσκιέ. Στον Μοντεσκιέ υπάρχει η διαλεκτική σχέση ελευθερίας και

ισότητας, σε άλλους όρους όμως θεμελιωμένη. Η ελευθερία των μοναρχιών εδράζεται

στη διάκριση ανάμεσα σε κοινωνικές ομάδες με κληρονομικά προνόμια και στο

συναίσθημα της τιμής. Η ισότητα του δεσποτισμού είναι ισότητα μέσα στην

υποδούλωση.49

Οι θεσμοί που σύμφωνα με τον Τοκβίλ θα διασώσουν την ανθρώπινη

αξιοπρέπεια από τον κίνδυνο της απομόνωσης όπως αυτή περιγράφεται και στις

δεσποτικές κοινωνίες αλλά και στις δημοκρατικές, είναι οι ενώσεις των πολιτών. Θα

λέγαμε σήμερα για την «κοινωνία των πολιτών» όπως αυτή ενσαρκώνεται σε Μη

Κυβερνητικές Οργανώσεις και άλλα σχήματα αυτοοργάνωσης. Ο Τοκβίλ θα

μπορούσαμε να πούμε ότι ασχολείται με τις συνέπειες της διοικητικής επέκτασης του

κράτους στην οικονομία και την κοινωνία. Σταδιακά, η διεύρυνση του διοικητικού

πεδίου αποτελεί την κυρίαρχη τάση με αρνητικές συνέπειες για τις ατομικές

ελευθερίες. Στη γαλλική κοινωνία το κράτος από το 1750 έως το 1830 υποστηρίζει

την ανάπτυξη ενός εμπορικού καπιταλισμού με αποτέλεσμα την σταδιακή ανάδυση

ιδεών του φιλελευθερισμού, οι οποίες έρχονται να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο

στα τέλη πια του 19ου αιώνος με τον βιομηχανικό καπιταλισμό. Η κατάργηση του

φεουδαρχικού καθεστώτος από τις 4 Αυγούστου 1789 συμπληρώνεται με την

49 Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, σελ. 361.

27

κατάργηση όλων των συντεχνιακών και των άλλων μονοπωλίων το 1791. Παράλληλα

εγκαθιδρύεται ο βιομηχανικός και τραπεζικός φιλελευθερισμός.50 Επίσης

εξαφανίζονται οι ενδιάμεσες ομάδες του συστήματος της φεουδαρχίας και

δημιουργείται μια ενιαία πολιτική κοινότητα πολιτών για την στελέχωση του

στρατού, Η μαζική στρατολόγηση το 1798 ωθεί σε συγκεντροποίηση του γαλλικού

κράτους. Η δημιουργία μιας γνήσιας γραφειοκρατίας θα περιμένει όμως τον

Ναπολέοντα.

ΕΝΟΤΗΤΑ Β.

Ο διοικητικός συγκεντρωτισμός επεκτάθηκε και ενισχύθηκε από την

επικράτηση της Επανάστασης. Η διάχυση της ελευθερίας που όλοι περίμεναν δεν

πραγματοποιήθηκε στη γαλλική κοινωνία. Μια νέα Επανάσταση χρειαζόταν

τελικά για την ισχυροποίηση και την νομιμοποίηση της ανόδου νέων δυναμικών

στρωμάτων της κοινωνίας.

Η Επανάσταση δεν ήταν μια ρήξη με το παρελθόν της γαλλικής κοινωνίας αλλά η

συνέχιση και η ολοκλήρωση μιας διαδικασίας κοινωνικής αλλαγής και διοικητικού

συγκεντρωτισμού. Η ιδέα αυτή της συνέχειας διατυπώθηκε από αντιπάλους αλλά και

από οπαδούς της Επανάστασης. Για τον Τοκβίλ όμως δεν ήταν ρήξη με το παρελθόν.

Ήταν μια συνέχεια ενός κρατικού συγκεντρωτισμού δίχως την ικανοποίηση των

αιτημάτων των πρωταγωνιστών της. Αλλά η Επανάσταση δεν είχε μόνον

εσωτερικούς ιδεολογικούς και πολιτικούς εχθρούς. Το μεγαλειώδες γεγονός του

1789 αντιμετώπισε εν τη γενέσει του τον εξωτερικό εχθρό. Για το λόγο τούτο και

50 Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σελ: 145.

28

αναγκάσθηκε να ικανοποιήσει κατά προτεραιότητα τις στρατιωτικές ανάγκες που

προέκυπταν. Αυτό οδήγησε στην ολοένα και μεγαλύτερη τάση για συγκεντρωτισμό

πράγμα που επέφερε και μια ανάπτυξη, οικονομικού χαρακτήρα θα λέγαμε, Το

συγκεντρωτικό κράτος μετά το 1789 υποστήριξε την οικονομική και καπιταλιστική

ανάπτυξη.51 Η επανάσταση μέσα σε 2 χρόνια ολοκλήρωσε το έργο του ancient

regime. Η επανάσταση ολοκλήρωσε τη διαδικασία «θεσμοποίησης» με το να

αποκόψει τον οργανικό δεσμό που ένωνε τον βασιλιά με το κράτος και τοποθετώντας

την πηγή της εξουσίας στο συλλογικό σώμα των πολιτών.52

Η κυριαρχία ανήκει στο Έθνος και έκφραση του Έθνους αποτελεί το κράτος.

Κατά τον τρόπο αυτό το κράτος νομιμοποιείται περισσότερο στη συλλογική

συνείδηση των Γάλλων και καθίσταται αποτελεσματικότερο αλλά και αυταρχικότερο.

Με την έλευση του Ναπολέοντα η διοίκηση θα οργανωθεί σύμφωνα προς τα πρότυπα

της στρατιωτικής οργάνωσης και πειθαρχίας. Γεννάται μια εξειδικευμένη

δημοσιοϋπαλληλία για να υπηρετήσει το συγκεντρωτικό κράτος. Αυτή η

δημοσιοϋπαλληλία χαρακτηρίζεται από τη διευθέτηση κατά σώματα «corps», την

ιεραρχία και την αυστηρή πειθαρχία. Το διοικητικό πεδίο στο πλαίσιο του

συγκεντρωτικού και νεωτερικού κράτους αυτονομείται προσλαμβάνοντας σημαντικό

γόητρο. Τα κείμενα του γαλλικού δικαίου, οι περίφημοι Κώδικες, ήταν έργο της

Ναπολεόντειας περιόδου. Η υπαλληλική ιεραρχία, τα δικαστήρια, τα πανεπιστήμια

και τα σχολεία ήταν δημιούργημα της ίδιας περιόδου. Το γαλλικό κράτος παρεμβαίνει

και στα θέματα εκπαίδευσης των δημοσίων υπαλλήλων. Η τάση διεύρυνσης του

συγκεντρωτικού κράτους δεν θα ανατραπεί από την άνοδο του φιλελευθερισμού τα

επόμενα χρόνια. Ο Τοκβίλ προπορεύεται της εποχής του προφητεύοντας όχι τον

φιλελευθερισμό του τέλους του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου αιώνα αλλά τον

51 Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn Books, 2006.

52 Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993, σελ: 144.

29

κρατικό παρεμβατισμό και το welfare state, το κράτος πρόνοιας της Δύσης μετά τον

1ο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και το 1975.

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στο θέμα της ελευθερίας και πως αυτή μπορεί

σύμφωνα με τον Τοκβίλ να προστατευθεί στην αστική δημοκρατία που γέννησε η

Γαλλική Επανάσταση. Είναι η ελευθερία που αποζητούσαν τα χαμηλά στρώματα;

Η ίδια η επανάσταση λέει ο Τοκβίλ που κατέστρεψε τόσους θεσμούς οι οποίοι

ήταν συνυφασμένοι με την ανελευθερία και την απολυταρχία αναίρεσε και τη

δυνατότητα να επικρατήσει η ελευθερία υπο το νέο καθεστώς. Οι Γάλλοι

αποδέχθηκαν, κατά τον Τοκβίλ, την νέα πραγματικότητα ενός κρατικού

υπερσυγκεντρωτισμού δίχως αντίδραση διότι αντιλήφθηκαν την χρησιμότητα της

διοίκησης στην επιβίωση του συστήματος. Οι Γάλλοι έχουν απογοητευτεί από τις

επανειλημμένες προσπάθειες για δημοκρατία και ελευθερία και κατέληξαν να είναι

ευχαριστημένοι ζώντας υπο ένα καθεστώς μοναρχικό το οποίο τους εξασφαλίζει

τουλάχιστον μια ζωή σε συνθήκες ισότητας. Ο Τοκβίλ θα συμπλήρωνε, συνθήκες

μετριότητας. «Όσοι εκτιμούν την ελευθερία μόνο για τα οικονομικά οφέλη που αυτή

εξασφαλίζει δεν την έχουν απολαύσει ποτέ για μεγάλο χρονικό διάστημα».53

Συμβιβάζεται άραγε μια κατάσταση «έντιμου υλισμού» με την πολιτική ελευθερία

που αναβιβάζει τον άνθρωπο;

Το πρόβλημα που αντιμετώπισε η γαλλική μεσαία τάξη από το 1794 έως το

1799 ήταν πως θα επιτύχει πολιτική σταθερότητα και οικονομική πρόοδο.54 Η

σταθερότητα δεν επιτεύχθηκε διότι παρατηρήθηκε μια παλινωδία όσον αφορά στη

μορφή διακυβέρνησης κάτι που θεωρώ ότι αντανακλά και τα διλήμματα της γαλλικής

κοινωνίας απέναντι στο τρόπο διασφάλισης της ισορροπίας μεταξύ της ελευθερίας

και της ισότητας. Διευθυντήριο (1795 – 1799), Υπατεία (1799 – 1804),

53 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ: 289.54 E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992, σελ 110.

30

Αυτοκρατορία (1804 – 1814), Παλινόρθωση των Βουρβόνων (1815 – 1830),

Συνταγματική Μοναρχία (1830 – 1848), Δημοκρατία (1848 – 1851) και

Αυτοκρατορία (1852 – 1870). Το δίλημμα των αστών ήταν να διατηρήσουν την

μορφή του καθεστώτος που τους εξυπηρετούσε και ταυτόχρονα να αποφύγουν τον

διπλό κίνδυνο του παλαιού καθεστώτος αλλά και της δημοκρατίας που πρέσβευαν οι

Ιακωβίνοι.

Η απογοήτευση για την επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης από το 1830

έως το 1848, η πολιτική διαφθορά και οι τακτικές στη διοίκηση έφεραν την

Επανάσταση του 1848 ώστε οι δυνάμεις της προόδου να διεκδικήσουν αυτό που δεν

κατέλαβαν το 1789. Μια πραγματική Δημοκρατία ισότητας και ελευθερίας η οποία

μετά και το 1870 θα διατηρούσε ένα καθεστώς διακυβέρνησης για πάνω από 130 έτη.

Γράφοντας ο Τοκβίλ το βιβλίο του για το παλαιό καθεστώς και την Επανάσταση δεν

μπορεί να αποκρύψει το φόβο του και την απογοήτευσή του από την επανάσταση του

1848 και την απαισιοδοξία του για τις δυνατότητες της γαλλικής κοινωνίας προς την

αστική δημοκρατία.

Η ενασχόληση με τον Τοκβίλ και το έργο του αναμόχλευσε την συζήτηση για

τις απαρχές της Γαλλικής Επανάστασης. «’Ήδη από το 1978 η θεματολογία της

συζήτησης είχε τεθεί από τον Francois Furet στο έργο του Penser la Revolution

francaise, όπου καλούσε τους ιστορικούς να πάψουν να σκέπτονται ιδεολογικά για

την Επανάσταση και πρότεινε ως εναλλακτική προσέγγιση την εκ νέου επίσκεψη

κειμένων όπως του Tocqueville».55

Προσπάθησε και ο γράφων με επίγνωση της ταπεινότητός του και των

πενιχρών επιστημονικών εφοδίων που διαθέτει να περιπλανηθεί στο κείμενο του

Tocqueville και στους σχολιαστές του με σκοπό τη μάθηση και την επίγνωση του

55 Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, σελ 40 από τον πρόλογο του Πασχάλη Κιτρομηλίδη.

31

γεγονότος ότι η ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων με μεγαλειώδη πολιτική αξία

τυγχάνει προκαταλήψεων ιδεολογικών και μη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Alexis de Tocqueville, Το Παλαιό Καθεστώς και η Επανάσταση, εισαγωγή του

Π. Κιτρομηλίδη, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ, Αθήνα 2006

2. E. J. Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής

Τραπέζης, Αθήνα 1992

3. Raymond Aron, Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης, Τόμος Α΄ εκδόσεις

ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1994

4. Ρούση Γεωργίου, Το Κράτος Από τον Μακιαβέλι έως τον Βέμπερ, εκδόσεις

Γκοβόστη, Αθήνα χχ

5. Karl Lowith, Από τον Hegel στον Nietzsche, Τόμος Β, εκδόσεις Γνώση, Αθήνα

1987

6. Pierre Manent, Tocqueville and the Nature of Democracy, translated by John

Waggoner, Rowman Publishers, 1996

7. J. Salwyn Schapiro, “Alexis de Tocqueville, Pioneer of Democratic Liberalism

in France”, Political Science Quarterly, Vol. 57, No 4 (December 1942)

8. David A. Bell, “The Public Sphere, the State and the World of Law in 18th

Century France”, French Historical Studies, Vol. 17, No 4 (Autumn 1992)

9. Jacques Chevallier, Διοικητική Επιστήμη, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα 1993

10. Hilton L. Root, The Fountain of Privilege, University of California Press, Los

Angeles 1994

32

11. Henry Heller, The Bourgeois Revolution in France, 1789 – 1815, Berghahn

Books, 2006

12. Albert Mathiez, The French Revolution, New York 1962

13. Ralph E. Giesey, “State – Building in Early Modern France: The Role of

Royal Officialdom”, The Journal of Modern History, Vol 55, No 2 (June

1983)

14. Παναγιώτη Κανελλόπουλου, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, εκδόσεις

ΒΗΜΑ, Αθήνα 2010, τόμος 12ος

15. Peter Campbell, The Origins of the French Revolution, University of Sussex,

London 2004

16. F. G. Dreyfus – Roland Marx – Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της

Ευρώπης, τόμος 5, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1990.

33