ΡΟΔΟΣ ΙΤΑΛΟΙ ΕΡΓΑ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997

2-32 AΦIEPΩMA� H κατάληψη της P�δ�υ.Xρ�νικ� της π�λεμικής επι�εί-ρησης των ιταλικών στρατιωτι-κών δυνάμεων.T�υ Aντώνη Σε�. Mαΐλλη

� Iταλ�κρατία στα Δωδεκάνησα.Πρ�σωρινή κατ��ή και ν�μικές�λέψεις στην περί�δ� 1912-23.T�υ Zα�αρία N. Tσιρπανλή

� Πλήρης κυριαρ�ία και ε!ιταλισμ�ς.H εικ�σαετία, 1923-1943, στά-θηκε η πι� επικίνδυνη για τηνταυτ�τητα των Δωδεκανήσων.T�υ Zα�αρία N. Tσιρπανλή

� H Eκκλησία των Δωδεκανήσων.T� κρίσιμ� !ήτημα τ�υ Aυτ�-κε"άλ�υ και η εθνική δράσηκληρικών.T�υ Eμμαν�υήλ Δ. Παπαϊωάνν�υ

� Aρ�ιτεκτ�νική έκ$ραση.Oι επεμ�άσεις σε παλαιά κτί-ρια και η αν�ικ�δ�μηση νέωναπη��ύσαν την ιταλική απ�ι-κι�κρατική π�λιτική.T�υ Στέλι�υ Xριστ�$υλάκη

� Oι αρ�αι�τητες στα Δωδεκάνησα.T� έργ� των Iταλών αρ�αι�λ�-γων κατά την περί�δ� τηςτριακ�νταετ�ύς κατ��ής.T�υ Γρηγ�ρη Kωνσταντιν�π�υλ�υ

� Tραγ�υδώντας τα δεινά.O καημ�ς και τα �άσανα τηςIταλ�κρατίας με μαντινάδες.T�υ Mαν�λη Mαυρ�λέ�ντα

� O έντυπ�ς αγώνας.E"ημερίδες και περι�δικά τωνπαρ�ικιών στην πρώτη γραμμήγια την απελευθέρωση.T�υ Nίκ�υ Mαστρ�παύλ�υ

� Mετα�ατική περί�δ�ς 1945-1947.Aπ� τ� τέλ�ς τ�υ Π�λέμ�υ έωςτην Eνωση των Δωδεκανήσωνμε την EλλάδαT�υ Mαν. A. Hσυ��υ

� Σκεύ�ς Zερ��ς.E$έ��υσα "υσι�γνωμία της ια-τρικής επιστήμης αλλά και τ�υΔωδεκανησιακ�ύ Aγώνα.Tης Mαρίας M. Zαΐρη

E�ώ�υλλ�: H πι� διάσημη καρτ π�στάλ,αλλά και δια�ημιστική α�ίσα των Iτα-λών για τα Δωδεκάνησα. Tην υπ�γρά-�ει � γνωστ�ς Iταλ�ς αρ�ιτέκτ�νας Φλ�-ρεστάν� ντι Φά�υστ�. Στη σκην�γρα�ι-κή παράσταση πρ��άλλει υπερτ�νισμένηη Θαλασσινή Πύλη τ�υ μεσαιωνικ�ύ τεί-��υς. A#ι�π�ιείται ως ιδέα πρ�παγανδι-στικά, για να τ�νισθεί η δήθεν δια�ρ�νι-κή παρ�υσία των Iταλών στα Δωδεκά-νησα (�ωτ.: συλλ�γή Aντ. Σε�. Mαΐλλη).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Iταλ�κρατία στα Δωδεκάνησαπενήντα �ρ�νια απ� την ενσωμάτωση

T� έμ�λημα τριών νησιών απ� τα�υδρ�μική κάρτα. «Iταλικά νησιά τ�υ Aιγαί�υ», γρά�ει η κ�ρδέλα. Oι Iταλ�ί,πάντα καλλιτε�νικές ιδι�συγκρασίες, δ�ύλεψαν τα τρία �μ�ι�σ�ημα εμ�λήματα, συνθέτ�ντας τα ιδιαίτερα π�-λιτισμικά στ�ι�εία τ�υ κάθε νησι�ύ. Στης P�δ�υ, �π�υ �ασίστηκε και τ� ιδε�λ�γημα της δήθεν αδιάλειπτης πα-ρ�υσίας τ�υς εκεί, δεσπ��ει τ� Παλάτι τ�υ Mεγάλ�υ Mαγίστρ�υ ή η Θαλασσινή Πύλη. H Kως τ�υς δυσκ�λεψε.Eνώ στη �άση υπάρ�ει μνεία στη Nίσυρ�, ως κύρι� θέμα πρ��άλλει τ� σπείρωμα δύ� ��εων. Eίναι τ� γνωστ� ια-τρικ� σήμα, α��ύ η Kως θεωρείται α�ετηρία της επιστημ�νικής ιατρικής. Eμ�ανώς διπλ� εμ�ανί�εται τ� τρίτ�έμ�λημα. Eπάνω η Λέρ�ς, π�υ σταδιακά μετασ�ηματίσθηκε σε μεγάλη στρατιωτική �άση και κάτω η Πάτμ�ς μενύ%εις στ� μακρύ θρησκευτικ� της παρελθ�ν: � δικέ�αλ�ς αετ�ς των �υ�αντινών και η λυ�νία της Aπ�κάλυψηςτ�υ Iωάννη. (�ωτ.: αρ�εί� Aντώνη Σε�. Mαΐλλη).

ΣTA 1912, τα Δωδεκάνησα, αντίμε τ�υς νικη��ρ�υς Bαλκανι-κ�ύς Π�λέμ�υς να ενσωματω-θ�ύν με την Eλλάδα, πέρασαν υ-π� ιταλική κατ��ή και έμεινανμέ�ρι τ� 1943. Στ� πρώτ� στά-δι�, η στρατιωτική παρ�υσία τωνIταλών εμ�ανίστηκε ως δήθενπρ�σκαιρη ενέργεια. Γρήγ�ρα�μως η μάσκα έπεσε. H παρ�υ-σία τ�υς στα Δωδεκάνησα μ�νι-μ�π�ιήθηκε. Πήρε πάγια μ�ρ�ήιταλικής απ�ικίας και με την α-νατ�λή τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ μπή-κε μεθ�δικά σε ε�αρμ�γή έναευρύ πρ�γραμμα ε"ιταλισμ�ύ.Στ�ι�εία ταυτ�τητας, �πως ηΠαιδεία, η Eκκλησία, η Oικ�ν�-μία και η δημ�γρα�ική εικ�να,#άλλ�νται άσ�ημα. Mάλιστα,στην τελευταία �άση μεθ�δευ�-ταν � πλήρης α�ελληνισμ�ς τ�υ�ώρ�υ και η πρ�σάρτηση τ�υδωδεκανησιακ�ύ συμπλέγματ�ς«υπ� των πτερύγων των αετώντης Pώμης». Aκρι#ώς σ’ αυτήντην περί�δ�, με την παρ�υσίατ�υ Nτε Bέκκι, η κατάσταση με-τα#λήθηκε στ� �ειρ�τερ�. T� α-π�ικι�κρατικ� καθεστώς έ�ασεκάθε ελαστικ�τητα και τ� μέλ-λ�ν των Δωδεκανήσων διαγρα-��ταν σκ�τειν�. Aμεση αίσια ε-"έλι"η δεν έ#λεπε κανείς �ύτε �πι� ρ�μαντικ�ς. M�ν� η έκρη"ητ�υ τελευταί�υ π�λέμ�υ και η

θέση των Iταλών στ� στρατ�πε-δ� των ηττημένων έλυσε τελε-σίδικα τ� θέμα, με την τακτικήτ�υ γ�ρδι�υ δεσμ�ύ.

Στη διάρκεια της Iταλ�κρα-τίας, τ� κάθε ένα νησί "ε�ωρι-στά έγραψε, σε τ�πική κλίμακα,τη δική τ�υ ιδιαίτερη ιστ�ρία.Ωστ�σ�, �ι επιδιωκ�μεν�ι στ�-��ι και �ι μεθ�δεύσεις των Iτα-λών εί�αν, σε �λες τις �ρ�νικές�άσεις, ενιαί� �αρακτήρα. Mε

άλλα λ�για, η ιταλική π�λιτική α-γκάλια&ε τα Δωδεκάνησα ως ενι-αί� γεωγρα�ικ� σύν�λ�, �πως,αντίστ�ι�α, ενιαί� στη συγκρ�-τησή τ�υ εμ�ανί&εται και τ� μέ-τωπ� τ�υ Δωδεκανησιακ�ύAγώνα κατά των Iταλών. Λ�γικ�,λ�ιπ�ν, ένα α�ιέρωμα �πως αυ-τ�, να στ��εύει σε μια γενική ει-κ�να. Στα μέ�ρι σήμερα α�ιερώ-ματα των «EΠTA HMEPΩN» σενησιά των Δωδεκανήσων (Kάλυ-μν�ς, Σύμη, Kαστελλ�ρι&�, Kά-σ�ς, Kάρπαθ�ς) υπάρ��υν δη-μ�σιεύσεις �π�υ αναπτύσσεταιτ� θέμα της Iταλ�κρατίας σε τ�-πική κλίμακα. Aυτές �ι δημ�σι-εύσεις, καθώς και άλλες π�υμπ�ρεί ν’ ακ�λ�υθήσ�υν στ�

μέλλ�ν, έ��υν στ� σημεριν� α-�ιέρωμα, συμπληρωματικ� �α-ρακτήρα. Aλλωστε, τ� �λ� θέμα,πέρα απ� την έκταση και την π�-λυπλ�κ�τητα π�υ παρ�υσιά&ει,έ�ει πτυ�ές ακ�μη «θερμές» ήκαι κάπ�ιες άλλες, ακ�μη «αδιε-ρεύνητες».

Στη διαπραγμάτευσή τ�υ, εμ-�ανί&ει εγγενείς δυσκ�λίες π�υένα δημ�σι�γρα�ικ� α�ιέρωμα,�πως αυτ�, είναι δύσκ�λ� να τιςαντιμετωπίσει ε" �λ�κλήρ�υ.Aνάλ�γ�ς ισ�υρισμ�ς θα ήτανμάλλ�ν α�έλεια.

T� 1997 ανακηρύ�θηκε, θεω-ρητικά τ�υλά�ιστ�ν, «Eτ�ς Δω-δεκανήσ�υ». Aπ� τις 29 Σεπτεμ-#ρί�υ μέ�ρι 30 N�εμ#ρί�υ λει-τ�ύργησε στ� Eθνικ� Aρ�αι�λ�-γικ� M�υσεί� έκθεση π�υ �ργά-νωσε η Iταλική Aρ�αι�λ�γικήΣ��λή Aθηνών με τ�ν ανώδυν�τίτλ� «H Iταλική παρ�υσία στηΔωδεκάνησ� την περί�δ�1912–1945». Σημειών�υμε, δε,�τι στη μνημειώδη έκδ�ση π�υσυν�δεύει την ιταλ�γλωσση πε-ρι�δεύ�υσα έκθεση: Pώμη, P�-δ�, Aθήνα, αντί τ�υ 1945 δια#ά-&�υμε 1948.

Aκ�μη για την επέτει� των 50�ρ�νων απ� την ενσωμάτωση,�ργανώθηκε και λειτ�υργεί σ�ε-τική, πλην �τω�ή, έκθεση σε αί-θ�υσα της ελληνικής B�υλής.

Eπιμέλεια α"ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

H κατάληψη της Pδ�υXρ�νικ� της π�λεμικής επι�είρησης των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων

P�δ�ς 5 Mαΐ�υ 1912. Bερσαλλιέρ�ι �τάν�υν στην πλατεία Mανδρακί�υ. Eπι-κε�αλής πρ�π�ρεύεται η στρατιωτική τ�υς μπάντα.

P�δ�ς. Πρωιν� Kυριακής, 5 Mαΐ�υ 1912. O αντιστράτηγ�ς T�ι��άνι Aμέλι��τάνει στην π�λη της P�δ�υ με την ακ�λ�υθία τ�υ.

T�υ Aντώνη Σε�. Mαΐλλη

ΣTIΣ 29.9.1911 η Iταλία κήρυ ε τ�νπ�λεμ� κατά της T�υρκίας για νακαταλά�ει την Tριπ�λίτιδα και τηνKυρηναϊκή. T�ν Φε�ρ�υάρι� τ�υ1912 πρ��ώρησε στην πρ�σάρτησήτ�υς με Bασιλικ� Διάταγμα, τ� �-π�ί� η �θωμανική κυ�έρνηση δεν α-ναγνώρισε.

Για τ�ν σκ�π� αυτ� η Iταλία απ�-#άσισε να καταλά�ει μερικά νησιάτ�υ Aρ�ιπελάγ�υς κ�ντά στις Mικρα-σιατικές ακτές. Eτσι, �ι T�ύρκ�ι δενθα μπ�ρ�ύσαν να μετα#έρ�υν στρα-τεύματα και π�λεμ�#�δια στ� συνε-�ι%�μεν� π�λεμ� της Λι�ύης και θααναγκά%�νταν να αναγνωρίσ�υν τηνιταλική πρ�σάρτηση. Στις 17.4.1912 ηI και η II μ�ίρα τ�υ ιταλικ�ύ στ�λ�υτης Mεσ�γεί�υ, υπ� τη δι�ίκηση τ�υναυάρ��υ Leone Viale, ανα�ώρησαναπ� τ�ν Tάραντα της Iταλίας και συ-γκεντρώθηκαν στα νερά τ�υ Aρ�ιπε-λάγ�υς των N�τίων Σπ�ράδων, δη-λαδή τα Δωδεκάνησα.

Στις 23.4.1912 μ�νάδες της μ�ίραςτ�υ αντιναυάρ��υ Ernesto Presbi-tero κατέλα�αν την Aστυπάλαια. Tα ημερώματα τ�υ Σα��άτ�υ 4 Mαΐ�υ1912 η υπ� τ�ν ναύαρ��ν Viale II μ�ί-ρα τ�υ ιταλικ�ύ στ�λ�υ π�υ συν�-δευε και τα στρατεύματα τ�υ αντι-στράτηγ�υ Giovanni Ameglio της VIMεραρ�ίας στρατ�ύ, π�υ έρ��νταναπ� την A#ρική, περικύκλωσε τηνπ�λη της P�δ�υ απ� τα BΔ έως ταNA παράλιά της, δηλαδή απ� τ�νκ�λπ� των Tριαντών έως τ�ν κ�λπ�των Kαλυθιών, και απ��ί�ασε στ�νκ�λπ� των Kαλυθιών δύναμη περί-π�υ 12.000 ανδρών. H μ�ίρα αυτή ή-ταν 42 π�λεμικά (12 θωρηκτά, 20 α-ντιτ�ρπιλικά και 10 μεταγωγικά υπε-ρωκεάνια).

Στις 11.00 τ� πρωί μια ατμάκατ�ςμε λευκή σημαία #θάνει στην απ��ά-θρα μπρ�στά στ� Δι�ικητήρι� και �υπ�ναύαρ��ς Thaon de Revel δίδειστ�ν T�ύρκ� ν�μάρ�η Σ�υπ�ή Mπέημήνυμα τ�υ αντιναύαρ��υ Amero d’Aste Stella να παραδώσει την π�λη,γιατί σε αντίθετη περίπτωση θα ��μ-

�αρδι%�ταν. H απάντηση ήταν αρνη-τική και στις 3.00 τ� απ�γευμα άρ�ι-σε � ��μ�αρδισμ�ς της π�λης, π�υκράτησε 20 λεπτά. B�μ�άρδισαν τηνπερι��ή Monte Smith απ� τ�ν κ�λπ�των Tριαντών και τις περι��ές K��α,K�ρακ�νερ� και P�δίνι απ� τ�ν κ�λ-π� της Aκαντιάς.

O στρατ�ς π�υ απ��ι�άστηκε στιςKαλυθιές ήταν πε%�ναύτες, �ερσα-λιέρ�ι, αλπίν�ι, καρα�ινιέρ�ι, πυρ�-��λικ� �ρειν� και πεδιν�, π�λεμ�#�-δια, ν�σ�κ�μειακή μ�νάδα και τρ�-#ιμα. Eδωσε τις πρώτες μά�ες μετ�υς T�ύρκ�υς στα υψώματα τωνπερι��ών K�σκιν�ύ, Aγίας Bαρ�ά-ρας και Aσγ�ύρ�υ, και ανάγκασαν

τ�υς T�ύρκ�υς στρατιώτες να υπ�-�ωρήσ�υν στην περι��ή τ�υ δάσ�υςτης Mέγγα�λης απ’ �π�υ τελικά απ�-σύρθηκαν στ� �ωρι� Ψίνθ�ς. Tραυ-ματίστηκαν 7 Iταλ�ί στρατιώτες, απ�τ�υς �π�ί�υς 2 π�λύ �αριά, και αι�-μαλώτισαν 70 T�ύρκ�υς στρατιώτες.

Στις 9.00 τ� πρωί της Kυριακής 5Mαΐ�υ άρ�ισε η είσ�δ�ς απ� την πύ-λη τ�υ Aγί�υ Iωάνν�υ στη μεσαιωνι-κή π�λη της P�δ�υ, 12.000 Iταλώνστρατιωτών μέσω της διαδρ�μής P�-δίνι, Aγία Aναστασία. Πρ�π�ρευ�τανη μπάντα και η ακ�λ�υθία τ�υ αντι-στράτηγ�υ Ameglio. O στρατ�ς τηςκατ��ής εγκαταστάθηκε μέσα στ�Φρ�ύρι� στ�ν τ�ύρκικ� στρατώνα

και στ� τ�ύρκικ� σ��λεί� Souleima-nie. E ω δε απ� τα τεί�η, στα τ�ύρκι-κα δημ�σια κτίρια, τ� τ�ύρκικ� γυ-μνάσι� Idadie και τ�υς γύρω λ�#�υς.

Στη 1.00 τ� μεσημέρι � ναύαρ�ρ�ςViale υπ�δέ�θηκε τ�ν αντιστράτηγ�Ameglio στ�ν ε ώστη τ�υ τ�ύρκικ�υΔι�ικητηρί�υ. Στις 3.00 τ� απ�γευμαυψώθηκε επίσημα η ιταλική σημαίαστ�ν ιστ� τ�υ Yγει�ν�μικ�ύ, α#�ύπρ�ηγ�υμένως � αντιστράτηγ�ς A-meglio ανήγγειλε �τι καταλαμ�άνειτη νήσ� P�δ� εν �ν�ματι τ�υ �ασιλέ-ως της Iταλίας Vittorio Emanuelleτ�υ τρίτ�υ.

Tη Δευτέρα 6 Mαΐ�υ άρ�ισε να γί-νεται η απ��ί�αση, στην πλατεία τ�υMανδρακί�υ, πυρ�μα�ικών, π�λεμ�-#�δίων, %ώων, #�ρτηγών αυτ�κινή-των, τρ�#ίμων και #αρμάκων, α#�ύπρ�ηγήθηκε η κατασκευή 2 μεγάλωναπ��αθρών. T� ιταλικ� δι�ικητήρι�,τ� τελωνεί�, τ� τα�υδρ�μεί� εγκα-ταστάθηκαν στα αντίστ�ι�α πρ�ϋ-πάρ��ντα τ�υρκικά. H λέσ�η των Nε-�τ�ύρκων «Eνωσις και Πρ��δ�ς»μετατράπηκε σε λέσ�η α ιωματικώνκαι �ν�μάστηκε Circolo Militare«Italia». T� απ�γευμα της ίδιας ημέ-ρας τ�ι��κ�λλήθηκε τ� πρώτ� διάγ-γελμα τ�υ αντιστράτηγ�υ Ameglioστα ελληνικά, ιταλικά και τ�υρκικά.

Tην Tρίτη 7 Mαΐ�υ έγινε η κηδείατ�υ πρώτ�υ Iταλ�ύ στρατιώτη π�υτραυματίστηκε π�λύ �αριά στηνπρώτη μά�η Iταλών και T�ύρκων της4ης Mαΐ�υ.

Tην Tετάρτη 8 Mαΐ�υ ανα�ώρησετ� καταδρ�μικ� «Duca Degli Abruz-zi» μετα#έρ�ντας στην Iταλία τ�νT�ύρκ� ν�μάρ�η με τ�ν αρ�ιγραμμα-τέα και τ�ν αρ�ιλ�γιστή της ν�μαρ-�ίας, και τα μέλη της λέσ�ης των Nε-�τ�ύρκων. Tην ίδια ημέρα τ� κατα-δρ�μικ� «Duca di Genova» κατέλα�ετη Xάλκη.

Tην Παρασκευή 10 Mαΐ�υ συνέλα-�αν μέσα στ� Φρ�ύρι� στην τ�υρκι-κή και ε�ραϊκή συν�ικία �λ�υς τ�υςενήλικες μ�υσ�υλμάν�υς. T� Σά�-�ατ� 11 Mαΐ�υ συνελή#θησαν άλλ�ι60 T�ύρκ�ι. Tην Kυριακή 12 Mαΐ�υ,

P�δ�ς 5 Mαΐ�υ 1912.

Στ� ν�σ�κ�-μεί� των

Iππ�τών, με-ταμ�ρ�ωμέ-ν� απ� τ�υς

T�ύρκ�υς σεστρατώνα, ε-γκαταστάθη-κε τ� 34� Σύ-νταγμα πε�ι-

κ�ύ. Aπ�τ�υς Iταλ�ύς�ν�μάστηκεστρατώνας«BERCA». Συνέ"εια στην 4η σελίδα

τ� μεταγωγικ� «Verona» απέπλευσεγια την Iταλία μετα#έρ�ντας 500T�ύρκ�υς αι�μαλώτ�υς. Tην ίδια η-μέρα καταλαμ�άν�υν τα περισσ�τε-ρα νησιά της Δωδεκανήσ�υ. Tην Kά-λυμν� τ� θωρηκτ� «R. N. Pisa». TηνKάσ� τ� αντιτ�ρπιλλικ� «Alpino».Tην Kάρπαθ� π�λεμικά της ναυτικήςμ�ίρας «Corsi ». Tην Λέρ� τ� θωρη-κτ� «R. N. San Marco». T�υς Λει-ψ�ύς τ� αντιτ�ρπιλλικ� «Nembro».Tη Nίσυρ� τ� θωρηκτ� «R. N. Roma».Tην Πάτμ� τ� θωρηκτ� «R. N.Amalfi», και την Tήλ� τ� θωρηκτ�«R. N. Napoli ».

Tη Δευτέρα και Tρίτη 13 και 14Mαΐ�υ άρ�ισε η πρ�ετ�ιμασία για τηνεκστρατεία στ� εσωτερικ� τ�υ νησι-�ύ στ� �ωρι� Ψίνθ�ς, �π�υ εί�ε κα-τα#ύγει �λ�κληρ�ς � τ�υρκικ�ςστρατ�ς.

Tην Tετάρτη 15 Mαΐ�υ τα ιταλικάστρατεύματα ανα�ώρησαν �ωρισμέ-να σε 3 σώματα. T� πρώτ� και κύρι�σώμα, τ� πε%ικ�, με τ�ν αντιστράτη-γ� Ameglio, ακ�λ�υθώντας τη δια-δρ�μή P�δ�ς – Aσγ�ύρ�υ – K�σκι-ν�ύ – A#άντ�υ θα απέκλειε την Ψίν-θ� NA. T� δεύτερ� σώμα, με τ�υς�ερσαλιέρ�υς και με δι�ικητή τ�νσυνταγματάρ�η Maldini με τ� μετα-γωγικ� πλ�ί� «Sannio» θα απ��ι�α-%�τανε στ�ν κ�λπ� τ�υ �ωρι�ύ Kα-λα�άρδα και δια μέσ�υ τ�υ �ωρι�ύΔιμυλιά #θάν�ντας στην περι��ήKαλ�πετρα θα απέκλειε την Ψίνθ�BΔ και ��ρεια. T� τρίτ� σώμα μετ�υς αλπίν�υς και με δι�ικητή τ�ισυνταγματάρ�η Ro με τ� μεταγωγι-κ� πλ�ί� «Bulgaria» θα απ��ι�α%�-ταν στ�ν κ�λπ� τ�υ �ωρι�ύ Mαλώνακαι διαμέσ�υ τ�υ �ωρι�ύ Πλατάνια#θάν�ντας στ� �ωρι� Aρ�ίπ�λη θααπέκλειε τ�υς T�ύρκ�υς κατά την �-πισθ��ώρησή τ�υς απ� τ� �ωρι�Ψίνθ�ς. Kαι τα 3 σώματα εί�αν �δη-γ�ύς P�δι�υς �ωρικ�ύς, π�υ γνώρι-%αν πάρα π�λύ καλά τις δύσ�ατεςαυτές περι��ές.

T� πρωί της Πέμπτης 16 Mαΐ�υ ηκ�ιλάδα τ�υ �ωρι�ύ Ψίνθ�ς ήταν ή-δη περικυκλωμένη απ� τα 3 σώματατ�υ ιταλικ�ύ στρατ�ύ. Στις 9.30 τ�πρωί άρ�ισε η μά�η και στις 11.00 τ��ράδυ της ίδιας ημέρας παρ�υσιά-στηκε στ�ν αντιστράτηγ� AmeglioT�ύρκ�ς ταγματάρ�ης για να παρα-δώσει τα τ�υρκικά στρατεύματα.

Πράγματι, στις 7.30 τ� πρωί της ε-π�μένης 17 Mαΐ�υ, � δι�ικητής τηςτ�υρκικής δύναμης συν�δευ�μεν�ςαπ� τ�ν συνταγματάρ�η, αρ�ηγ� τηςXωρ�#υλακής τ�υ Aρ�ιπελάγ�υς,τ�ν �ιλίαρ�� και ακ�λ�υθ�ύμεν�ι α-π� τ�ν τ�υρκικ� στρατ� παραδ�θη-καν.

Oι T�ύρκ�ι αι�μάλωτ�ι ήταν περί-π�υ 1.300, απ� τ�υς �π�ί�υς 38 ήτανα ιωματικ�ί. Kατά τη μά�η της 16ηςMαΐ�υ �ι απώλειες των Iταλών ήταν9 νεκρ�ί (1 α ιωματικ�ς και 8 στρα-τιώτες) καθώς και 28 τραυματίες. Oιαπώλειες των T�ύρκων ήταν 200 νε-κρ�ί και π�λλ�ί τραυματίες.

Στις 10.00 τ� πρωί της 17ης Mαΐ�υάρ�ισε η επιστρ�#ή για τη P�δ�. Στις4.00 τ� απ�γευμα έ#θασε στ� �ώρ�πρ� τ�υ Δι�ικητηρί�υ � αντιστράτη-γ�ς Ameglio συν�δεύ�ντας τ�υςαι�μαλώτ�υς T�ύρκ�υς α ιωματι-κ�ύς και ακ�λ�υθ�ύσε � ιταλικ�ςστρατ�ς συν�δεύ�ντας τ�υς T�ύρ-κ�υς στρατιώτες. H υπ�δ��ή π�υτ�υς επι#υλά�θηκε απ� τ�υς P�δί-�υς ήταν πρωτ�#ανής.

T� Σά��ατ� 18 Mαΐ�υ επι�ι�άστη-καν �ι μεν αι�μάλωτ�ι T�ύρκ�ι α- ιωματικ�ί στ� καταδρ�μικ� «Ducadi Genova» �ι δε T�ύρκ�ι στρατιώ-τες στ� μεταγωγικ� υπερωκεάνι�«Sannio» και ανα�ώρησαν για τ�Παλέρμ�.

Tην Kυριακή 19 Mαΐ�υ η τ�ρπιλλά-κατ�ς «Pegaso» καταλαμ�άνει τηνήσ� Σύμη.

Tη Δευτέρα 20 Mαΐ�υ τ�ι��κ�λλή-θηκε πρ�κήρυ η τ�υ αντιστράτηγ�υAmeglio π�υ έλεγε �τι η τ�υρκικήκυριαρ�ία έλη ε στη P�δ�, �τι ε#ρ�-ντισε για την καν�νική λειτ�υργία �-λων των υπηρεσιών και καλ�ύσε τ�λα� της P�δ�υ να επιστρέψει ήσυ-��ς στις εργασίες τ�υ και να επιδ�-θεί στις συναλλαγές τ�υ. Tην ίδια η-μέρα τ� θωρηκτ� «R.N. Napoli» κα-ταλαμ�άνει τη νήσ� Kω.

Tην Tετάρτη 22 Mαΐ�υ � αντι-στράτηγ�ς Ameglio δέ�θηκε τ�υςΔημ�γέρ�ντες της P�δ�υ και τ�νAρ�ιερατικ� Eπίτρ�π� και τ�υς δή-λωσε �τι η ιταλική κατ��ή στη P�δ�και τ’ άλλα νησιά είναι πρ�σωρινή.T�υρκικ�ς δε κίνδυν�ς δεν υ#ίστα-ται πλέ�ν.

Tη Δευτέρα 27 Mαΐ�υ έγινε απ�την ελληνική κ�ιν�τητα της P�δ�υστ� Mητρ�π�λιτικ� να� παρ�υσίατ�υ αντιστράτηγ�υ Ameglio και τ�υαντιναύαρ��υ Amero d’ Aste Stella,μνημ�συν� υπέρ των πεσ�ντων Iτα-λών στρατιωτών.

Tην Kυριακή 2 I�υνί�υ �ι Iταλ�ί εί-�αν εθνική ε�ρτή. Γι�ρτα%αν την α-νακήρυ η τ�υ Συντάγματ�ς π�υ κη-ρύ�θηκε πριν 64 �ρ�νια απ� τ�ν �α-σιλέα Carlo Alberto.

O δήμ�ς P�δ�υ έ�γαλε απ� τηνπρ�ηγ�ύμενη ημέρα πρ�κήρυ η,π�υ την υπέγρα#ε � πρώτ�ς δήμαρ-��ς της P�δ�υ, Σά��ας Παυλίδης,και � κυ�ερνητικ�ς επίτρ�π�ς AttilioBrizi, με την �π�ία ε έ#ρα%ε τ�ν ε-γκάρδι� �αιρετισμ� πρ�ς τ� λα� τηςP�δ�υ και Iταλίας, και καλ�ύσε τ�υςP�δί�υς να συμμετάσ��υν στην αυ-ριανή εθνική ε�ρτή τ�υς.

Πράγματι, την Kυριακή 2 I�υνί�υ ηπ�λη πήρε ε�ρταστική �ψη. Aψίδες,σημαίες και θυρε�ί στα δημ�σια κτί-ρια. Tα ελληνικά καταστήματα αναρ-τ�ύσαν ελληνικές και ιταλικές ση-μαίες. Tα ελληνικά σ��λεία αντιπρ�-σωπεύτηκαν στη γι�ρτή με ελληνι-κές και ιταλικές σημαίες. Π�λύς δεκ�σμ�ς συγκεντρώθηκε στην πλα-τεία Mανδρακί�υ απ� την π�λη καιτα γύρω �ωριά.

Στις 8.30 τ� πρωί � αντιστράτηγ�ςAmeglio επιθεώρησε �λ� σ�εδ�ν τ�νιταλικ� στρατ� π�υ επρ�κειτ� να λά-�ει μέρ�ς στην παρέλαση και π�υ ή-ταν παρατεταγμέν�ς στην πλατείαMανδρακί�υ και την αμμώδη περι�-�ή KOYM–ΠOYPNOY.

Στις 9.10 τ� πρωί, κάτω απ� τ�υςή��υς των μπαντών τ�υ 34�υ και57�υ πε%ικ�ύ Συντάγματ�ς άρ�ισε ημεγαλ�πρεπής παρέλαση στ� �ώρ�πρ� τ�υ Δι�ικητηρί�υ 7.500 ανδρών.Eπικε#αλής της παρέλασης ήταν �υπ�στράτηγ�ς De Marchi π�υ εί�εκαι τ� γενικ� πρ�σταγμα την ημέραεκείνη.

Παρήλασαν μια διμ�ιρία καρα�ι-νιέρων, ένας λ��ς πε%�ναύτες (4διμ�ιρίες), ένα τάγμα τ�υ 34 Συντάγ-ματ�ς πε%ικ�ύ (16 διμ�ιρίες), έναςλ��ς μυδραλλι��λων, �λ�κληρ�τ� 57� Σύνταγμα πε%ικ�ύ (64 διμ�ι-ρίες), ένα τάγμα αλπινιστών (16 δι-μ�ιρίες), μία διλ��ία μη�ανικ�ύ (8 δι-μ�ιρίες), δύ� τάγματα Bερσαλιέρων(32 διμ�ιρίες), 2 πεδινές και 3 �ρει-νές πυρ��λαρ�ίες, μια ίλη ιππικ�ύκαι, τέλ�ς, ένας λ��ς ν�σ�κ�μων.

Mετά τ� τέλ�ς της εντυπωσιακήςαυτής παρέλασης, � αντιστράτηγ�ςAmeglio μετέ�η στη λέσ�η των α ιω-ματικών Circolo Militare «Italia» �-π�υ και δέ�θηκε �λ�υς τ�υς ανώτε-ρ�υς Iταλ�ύς α ιωματικ�ύς και τ�υςπρ�ύ��ντες της P�δ�υ. T� �ράδυ#ωταγωγήθηκαν �λα τα δημ�σια κτί-ρια.

Συνέ"εια απ� την 3η σελίδα


P�δ�ς. Πρωιν�Παρασκευής 17 Mαΐ�υ 1912.Tρεις T�ύρκ�ι α#ιωματικ�ί, επικε�αλής της τ�υρκικής δύναμης, η στιγμή π�υ παραδίδ�νταιστ�ν αντιστράτη-γ� Aμέλι� μετά τ� τέλ�ς της μά"ης της Ψίνθ�υ.

P�δ�ς. Kυριακή 2 I�υνί�υ 1912.

Iταλ�ί α#ιωματικ�ίκαι P�δι�ι

στην πλατείαMανδρακί�υ

την ημέρα της ε�ρτής

τ�υ Iταλικ�ύ Συντάγματ�ς.

Mε πάνδημη συμμετ�"ή και

των P�δίων η π�λη πήρε

ε�ρταστική �ψη.


Iταλ�κρατία στα ΔωδεκάνησαΠρ�σωρινή κατ� ή και ν�μικές �λέψεις στην περί�δ� 1912–23

T�υ Zα�αρία N. Tσιρπανλή

Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστ�ρίαςστη Φιλ�σ��ική Σ��λή τ�υ Πανεπιστημί�υ Iωαννίνων

Xρ�νικ�ς πρ�σδι�ρισμ�ς

H E�OYΣIA των Iταλών στα Δωδεκά-νησα κράτησε περίπ�υ 31 �ρ�νια, α-π� τ� 1912 ώς τ� 1943. Kατά τη �ρ�-νική αυτή διαδρ�μή, τα στρατιωτικάγεγ�ν�τα, τ� διπλωματικ� παρασκή-νι�, �ι διακρατικές συναλλαγές, �ιδιεκδικήσεις των ίδιων των κατ�ίκωντων νησιών, μ�ρ��π�ίησαν θεσμικάπλαίσια με δια��ρετικές κατά δια-στήματα επιδιώ�εις και με αυτ�αναι-ρ�ύμενα, κατά περίπτωση, απ�τελέ-σματα. Mε άλλα λ�για, τα 31 �ρ�νιατης ιταλικής κατ��ής δεν συγκρ�-τ�ύν ευθύγραμμη π�ρεία ε��υσίας.Xαρακτηρί"�νται απ� σ�#αρές πα-λινδρ�μήσεις, απ� #αθιές αναδιατά-�εις και ρι"ικές ρυθμίσεις τ�σ� στ�ντ�μέα τ�υ διεθν�ύς ν�μικ�ύ καθε-στώτ�ς �σ� και στην εσωτερική δι�ί-κηση της Δωδεκανήσ�υ.

Παρά την ταραγμένη και ασα�ή ει-κ�να πρ�θέσεων και επιδιώ�εων κα-τά την πρώτη τ�υλά�ιστ� δωδεκαε-τία, απ� τ� 1912 ώς τ� 1923-24, έ-��υν γίνει απ�δεκτές μερικές τ�μέςπ�υ διευκ�λύν�υν την ε�έταση τωνγεγ�ν�των.

H κατάληψη των νησιών

Στα 1912, απ� τις 28 Aπριλί�υ ώςτις 20 Mαΐ�υ (ν.η.), �ι Iταλ�ί κατέλα-#αν, κατά �ρ�ν�λ�γική σειρά, τηνAστυπάλαια (28.4), τη P�δ� (4.5), τηXάλκη (8.5), την Kάλυμν�, τη Λέρ�,τ�υς Λειψ�ύς, τη Nίσυρ�, την Πά-τμ�, την Tήλ�, την Kάσ�, την Kάρ-παθ� (�λα στις 12.5), τη Σύμη (19.5)και τελευταία την Kω (20.5). Πρ�κει-ται δηλ. για 13 νησιά, στα �π�ία θαπρ�στεθεί και τ� Kαστελλ�ρι"� (την1.3.1921)· θα τ�υς τ� παραδώσ�υν�ι Γάλλ�ι π�υ τ� εί�αν πάρει τ�1915.

Oι Iταλ�ί της επ��ής �ν�μά"�υν τ�νησιωτικ� αυτ� σύμπλεγμα απ� τ�1912 και έπειτα ως «νησιά τ�υ Aιγαί-�υ» ή «νήσ�ς P�δ�ς και �ι Σπ�ρά-δες», ή «νησιά τ�υ Aιγαί�υ κατε��-μενα απ� τ�ν ιταλικ� στρατ�» ή «Δε-κατρείς Σπ�ράδες» (ενν�ώντας καιτ�υς Λειψ�ύς, πριν, #έ#αια, απ� τηνπρ�σάρτηση τ�υ Kαστελλ�ρι"�υ). O�ρ�ς Δωδεκάνησα ή Δωδεκάνησ�ς,μετά την ιταλική κατ��ή, υι�θετείταιτα�ύτατα απ� τ�υς νησιώτες, περνάστην ελληνική και διεθνή ειδησε�-γρα�ία και �ρησιμ�π�ιείται στα επί-σημα διπλωματικά έγγρα�α. O αριθ-μ�ς, #έ#αια, των νησιών �επερνά τα12, με τ�υς Λειψ�ύς και τ� Kαστελ-λ�ρι"�, απ� τ� 1921, με πλήθ�ς ακ�-μη άλλα μικρ�τερα, κατ�ικημένα ή α-κατ�ίκητα.

Aς υπ�μνησθεί �τι η στρατιωτικήαυτή ενέργεια των Iταλών ε�ελί�θη-κε, αρ�ικά, ως αντιπερισπασμ�ς εις

#άρ�ς της T�υρκίας, κατά τη διάρ-κεια τ�υ γνωστ�ύ ιταλ�τ�υρκικ�ύπ�λέμ�υ (απ� τ�ν Σεπτέμ#ρι� τ�υ1911) στη Λι#ύη.

Στρατιωτική κατ� ή

Aπ� τις 5 Mαΐ�υ ώς τις 18 Oκτω-#ρί�υ 1912, επί πεντέμιση δηλ. μή-νες, έ��με τη λεγ�μενη occupatiobellica, �πως την �ρί"�υν τα διεθνήν�μιμα. Eπρ�κειτ� για κατάληψη μεπρ�σωριν� �αρακτήρα. Δεν άλλα"ετ� καθεστώς των νησιών.

Aυτά παρέμεναν υπ� την κυριαρ-�ία της �θωμανικής αυτ�κρατ�ρίας.Oι ακραίες ημερ�μηνίες δηλών�υντην απ�#αση των Iταλών στη P�δ�,απ� τη μια, και την υπ�γρα�ή της ι-ταλ�τ�υρκικής συνθήκης ειρήνηςστ� Oυσί της Λ�"άνης, απ� την άλλη.

H επ�μενη περί�δ�ς αρ�ί"ει απ�τις 18.10.1912 και τελειώνει την20.8.1915, �ταν η Iταλία κήρυ�ε τ�ν

π�λεμ� κατά της T�υρκίας. Eίναι ηπερί�δ�ς της επί ενε�ύρω (inpignore) ιταλικής κατ��ής.

Kατά την τριετία αυτή (1912-1915)ρί�τηκαν τα θεμέλια για τ� �τίσιμ� ε-ν�ς στερε�ύ �ικ�δ�μήματ�ς π�υ θαστεγάσει μ�νιμα τ�υς Iταλ�ύς σταΔωδεκάνησα. T�τε κατασκευά"�νταιεπι�ειρήματα π�υ με εμμ�νή θα πρ�-#άλλ�νται στις διεθνείς συνδιασκέ-ψεις. T�τε επίσης επι#άλλεται καθε-στώς δι�ικητικής �μ�ι�μ�ρ�ίας σ’ έ-να νησιωτικ� �ώρ� π�υ επί αιώνες έ-"ησε και αναδεί�τηκε �άρη ακρι#ώςστ�υς τ�πικ�ύς παρτικ�υλαρισμ�ύς,στις ιδι�μ�ρ�ες δηλ. συνθήκες "ωήςτων τ�πικών κ�ινωνιών.

Στη διάρκεια των τριών αυτών�ρ�νων, ακ�μη, ανευρίσκ�νται ενσπέρματι �λες �ι μέθ�δ�ι και �ι με-θ�δεύσεις των νέων κατακτητώνστ�ν κ�σμ� της ευρωπαϊκής διπλω-ματίας, αλλά και �ι ανελέητες επεμ-#άσεις τ�υς στ�ν μικρ�κ�σμ� των

νησιών, στ�υς ευαίσθητ�υς τ�μείςτης παιδείας, της Eκκλησίας, της �ι-κ�ν�μίας, αγρ�τικής και εμπ�ρικής,της τ�πικής αυτ�δι�ίκησης, τ�υ π�-λιτισμ�ύ και τ�υ ιστ�ρικ�ύ παρελθ�-ντ�ς, της κ�ινωνικής συν��ής (γιανα θυμηθ�ύμε τ�υς μικτ�ύς γάμ�υςκαι τ�υς ιταλ��ιλ�υς).

H ευρωπαϊκή διπλωματία

Aπ� τ�ν Mάι� τ�υ 1912, αμέσωςμετά την ημέρα της κατάληψης, �λατα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη εκδη-λών�υν την ανησυ�ία τ�υς και κα-τακρίν�υν την επι�είρηση των Iτα-λών στ� Aιγαί�. H Aυστρ��υγγαρίακυρίως, αν και �ίλη και σύμμα��ς,ως μέλ�ς της Tριπλής Συμμα�ίας,παρεμ#άλλει σημαντικά και εν��λη-τικά εμπ�δια σε κάθε κίνηση τ�υ ι-ταλικ�ύ στ�λ�υ. Aκ�λ�υθεί η Γαλ-λία, π�υ �ρ�ντί"ει να υπ�κινεί τ� υ-π�τ�νικ� έστω ενδια�έρ�ν της #ρε-τανικής κυ#έρνησης· η Γερμανίακαι η Pωσία, τ�υς πρώτ�υς μήνεςτ�υλά�ιστ�ν, παραμέν�υν σ�εδ�ναδιά��ρες.

Πάντως, καμιά ευρωπαϊκή κυ#έρ-νηση δεν επικρ�τεί την κατάληψητων νησιών. H αρνητική θέση τωνEυρωπαίων απέναντι στην Iταλία δεν��είλεται σε �ιλελληνικά αισθήματαή σε κάπ�ια έγν�ια για την τύ�η τωνΔωδεκανησίων. Oύτε καν ί�ν�ς τέ-τ�ιας σκέψης δεν επισημαίνεται στιςαπ��άσεις των �ικείων κυ#ερνήσε-ων. Kάθε κράτ�ς κινείται μέσα σεδύ� ά��νες: ή να μειώσει �π�ιαδή-π�τε αύ�ηση τ�υ κύρ�υς της Iταλίας,για να μη διαταρα�θεί η ισ�ρρ�πίαστις σ�αίρες επιρρ�ής των συμμα�ι-κών συνασπισμών, ή να διασ�αλίσειπερισσ�τερα συμ�έρ�ντα εδα�ικά,�ικ�ν�μικά ή και γ�ήτρ�υ απ� την ε-πι�ειρ�ύμενη αλλαγή.

H θέση των Δωδεκανησίων

O εκρηκτικ�ς ενθ�υσιασμ�ς τωνΔωδεκανησίων κατά τ� 1912 υπέρτων ελευθερωτών Iταλών, έπειτα υ-πέρ των Γάλλων και των Aγγλων, ωςπρ�στατών των ανθρωπίνων δικαίωνκαι των καταπιε"�μενων λαών, αργ�-τερα υπέρ των Pώσων, ως �ρθ�δ�-�ων–�μ�δ��ων, καταλήγει σε �ικτρήαπ�γ�ήτευση. O ερευνητής θα συ-ναντήσει π�λλές εκκλήσεις των κα-τ�ίκων των νησιών για συμπαράστα-ση πρ�ς υπ�υργ�ύς, πρωθυπ�υρ-γ�ύς και μ�νάρ�ες της επ��ής. Tακείμενα αυτά, στην �υσία ανενεργά,είναι ά�ια μελέτης, γιατί απ�τυπώ-ν�υν τις ψυ�ώσεις και τις ν��τρ�-πίες τ�σ� των ταπεινών απ�στ�λέων�σ� και των υψηλών απ�δεκτών.

Oι Δωδεκανήσι�ι απ� τα τέληMαΐ�υ ώς τα μέσα I�υνί�υ 1912, μετη συναίνεση και καθ�δήγηση εκ-πρ�σώπων τ�υ υπ�υργεί�υ των E�ω-

Συνέ�εια στην 6η σελίδα

Oι κάτ�ικ�ι της Kαλύμν�υ υπ�δέ��νται τ�υς Iταλ�ύς στρατιώτες π�υ απ��ι-�ά��νται στην απ��άθρα με τις ατμάκατ�υς τ�υ καταδρ�μικ�ύ PISA π�υ κα-τέλα�ε τ� νησί την Kυριακή στις 12 Mαΐ�υ. Tην ίδια μέρα κατελή�θησαν απ�ιταλικά π�λεμικά σκά�η τα περισσ�τερα Δωδεκάνησα. H κατάληψη εί�ε, τ�υ-λά�ιστ�ν στην αρ�ή, πρ�σωριν� �αρακτήρα. Eπρ�κειτ�, ή, εμ�ανίστηκε ωςστρατιωτική ενέργεια αντιπερισπασμ�ύ σε �άρ�ς των T�ύρκων. Aυτ� ακρι-�ώς δικαι�λ�γεί και τ�ν αρ�ικ� ενθ�υσιασμ� των Δωδεκανησίων π�υ δέ�τη-καν τ�υς Iταλ�ύς ως ελευθερωτές. Bέ�αια η συνέ�εια τ�υς απ�γ�ήτευσε, �ι-κτρά (�ωτ.: συλλ�γή Aντ. Σε�. Mαΐλλη).

Παν�ραμα της νήσ�υ Λέρ�υ π�υ κατελή�θη την Kυριακή 12 Mαΐ�υ 1912 απ�τ� καταδρ�μικ� R.N. San Marco (�ωτ. συλ. Aντ. Σε�. Mαΐλλη).

τερικών της κυ#έρνησης Bενι"έλ�υ,�πως τ�υ Iωνα Δραγ�ύμη, τ�υ υπ�-πρ��εν�υ Σταύρ�υ Λιάτη και άλλων,θα πρ�σπαθήσ�υν να εκμεταλλευ-θ�ύν τ� κεν� ε��υσίας κατά τ� σύ-ντ�μ� πέρασμα ανάμεσα στ�υςT�ύρκ�υς και τ�υς Iταλ�ύς.

Aλλεπάλληλες �ι �δηγίες της ελ-ληνικής κυ#έρνησης στ� στήσιμ� ε-ν�ς ικαν�ύ δι�ικητικ�ύ μη�ανισμ�ύσε �λ�υς σ�εδ�ν τ�υς τ�μείς (στιςθαλάσσιες μετα��ρές, στ�ν πρ�σ-δι�ρισμ� της σημαίας, στην τελωνει-ακή και τα�υδρ�μική υπηρεσία με ταδικά της ακ�μη γραμματ�σημα, στηναπ�ν�μή τ�υ δικαί�υ, στη �ρήση τ�υν�μίσματ�ς, στην �ν�μασία ημιαυτ�-ν�μης κρατικής �ντ�τητας κ.λπ.).Hταν μια ασθμαίν�υσα πρ�σπάθειατης Aθήνας και των νησιωτών ναπρ�λά#�υν τα σ�ήματα της ιταλικήςδι�ίκησης.

Στ� σημεί� αυτ� α�ί"ει να παρατη-ρήσει κανείς �τι και �ι ίδι�ι �ι Iταλ�ίσυντηρ�ύσαν τις αυτ�ν�μιστικέςδιαθέσεις των κατ�ίκων, τις �π�ίεςπρ�έ#αλλαν ως εμπ�δι� για την άμε-ση επιστρ��ή των νησιών στηνT�υρκία. Oταν, ωστ�σ�, διαπίστωσαν�τι ήταν δύσκ�λ� να κατευθύν�υντ�υς Δωδεκανησί�υς πρ�ς αυτ�ν�-μ� καθεστώς υπ� ιταλική απ�κλει-στικά πρ�στασία, σκλήρυναν τη στά-ση τ�υς. Oι απ��άσεις των νησιωτώνστ� γνωστ� Συνέδρι� της Πάτμ�υ,την 16-18 I�υνί�υ 1912 (ν.η.), για αυ-τ�ν�μη π�λιτεία και σε λίγ� �ρ�ν� έ-νωση με την Eλλάδα, ε��ργισαν τηνιταλική δι�ίκηση. T� ψή�ισμα άλλω-στε της Πάτμ�υ εί�ε συντα�θεί πι�πριν στην Aθήνα.

H συνθήκη τ�υ Oυσίκαι �ι συνέπειές της

Στις 18 Oκτω#ρί�υ 1912 υπ�γρά-�τηκε στ� Oυσί η ιταλ�τ�υρκικήσυνθήκη ειρήνης. Tα δύ� συμ#αλ-λ�μενα μέρη, εκτ�ς των άλλων, στ�δεύτερ� άρθρ� συμ�ώνησαν: η Iτα-λία να επιστρέψει τα Δωδεκάνησαστην T�υρκία μ�λις αυτή θα απέσυ-ρε και τ�ν τελευταί� στρατιώτη καια�ιωματικ� της απ� τα εδά�η τηςKυρηναϊκής και της Tριπ�λίτιδας.

Hταν μια λαμπρή επιτυ�ία της ιταλι-κής διπλωματίας π�υ ε�υπηρετ�ύσεπ�λύ καλά και τα μακρ��ρ�νια συμ-�έρ�ντα της T�υρκίας. Xρ�νικ� �-ρι� για την απ�συρση των τ�υρκι-κών στρατευμάτων δεν ετίθετ�. Kα-τά τ� γράμμα τ�υ άρθρ�υ, τα νησιάθα επέστρε�αν στ� status antebellum. Kαι �ι T�ύρκ�ι και �ι Iταλ�ί,πάντως, γνώρι"αν �τι δύσκ�λα θα έ-�ευγαν απ� τη Λι#ύη �ι αναρ��αυ-τ�ν�μες και απείθαρ�ες μ�υσ�υλ-μανικές στρατιωτικές �μάδες. Eτσι,η Iταλία κρατ�ύσε ως ενέ�υρ� και�μήρ�υς τα νησιά και τ�υς Δωδεκα-νησί�υς επ’ α�ριστ�, ενώ η T�υρκίαδεν έ�ανε τα κυριαρ�ικά δικαιώμα-τά της στ� NA Aιγαί�, διασ�αλί"�-ντάς τα μάλιστα απ� μελλ�ντική τυ-��ν διεκδίκηση εκ μέρ�υς τηςEλλάδας.

Στην πραγματικ�τητα, η ιταλ�-

τ�υρκική συμ�ωνία στρε��ταν ενα-ντί�ν των Δωδεκανησίων και τηςEλλάδας. Πρ�σέ�ερε ε�άλλ�υ στηνIταλία τ� ισ�υρ� επι�είρημα, �τι τ�"ήτημα των νησιών δεν μπ�ρ�ύσενα διεθν�π�ιηθεί και να τ� λύσ�υν�ι άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις.Hταν ένα κε�άλαι� π�υ θα τ� ε�έ-τα"αν μ�ν� η T�υρκία και η Iταλία.

H δυστυ�ία των νησιωτών έ�τασεστ� απ�κ�ρύ�ωμά της, �ταν �έσπα-σε � πρώτ�ς #αλκαν�τ�υρκικ�ς π�-λεμ�ς, στις 17 Oκτω#ρί�υ 1912, μίαημέρα μ�λις πριν απ� την υπ�γρα-�ή της συμ�ωνίας τ�υ Oυσί. Mε α-κράτητη �αρά, αλλά και με συντρι#ήψυ�ής, έ#λεπαν τ�ν νικη��ρ� ελλη-νικ� στ�λ� να διώ�νει τ�υς T�ύρ-κ�υς και να ενώνει στ�ν εθνικ� κ�ρ-μ� τη Λήμν� (21.10.1912, ν.η.), τηνIμ#ρ�, τη Θάσ�, τ�ν Aγ. Eυστράτι�(31.10), τη Σαμ�θράκη (1.11), τα Ψα-

ρά (3.11), την Tένεδ� (6.11), την Iκα-ρία (17.11), τη Λέσ#� (21.11), τη Xί�(24.11), τη Σάμ� (15.3.1913). Tα θω-ρηκτά της Eλλάδας σταμάτησανστην Iκαρία· η ιταλ�τ�υρκική συν-θήκη της 18.10.1912 δεν τ�υς επέ-τρεπε την κάθ�δ� πρ�ς τα ν�τια.Για τ�υς Δωδεκανησί�υς ήταν ημέ-ρες ��#ερής ψυ�ικής �δύνης καιπικρίας. E#λεπαν τ� �ως της λευτε-ριάς μπρ�στά στην π�ρτα τ�υς καιδεν μπ�ρ�ύσαν να τ� #άλ�υν μέσαστ� σπίτι τ�υς.

Eτσι, η αρ�ική ευ��ρία απ� τη συ-ναδέλ�ωση Eλλήνων και Iταλών ε-�ελί�θηκε σε α#υσσαλέ� μίσ�ς. Aπ�τη στιγμή π�υ � στρατηγ�ς Gio-vanni Ameglio, πρώτ�ς κυ#ερνήτηςτης Δωδεκανήσ�υ, κατάλα#ε �τιδεν μπ�ρ�ύσε να �ρησιμ�π�ιήσειως �ργανά τ�υ τ�υς Eλληνες, #άλ-θηκε να συντρίψει θεσμ�ύς και κα-ν�νες δικαί�υ π�υ επί αιώνες συ-γκρ�τ�ύσαν τ�ν πυρήνα της εθνι-κής συνείδησης και της πίστης στηνOρθ�δ��η Eκκλησία.

Aς διευκρινισθεί �τι τ�σ� �Ameglio, �σ� και �ι διάδ��ί τ�υ, ώςτ�ν τελευταί� κυ#ερνήτη τ� 1943,εί�αν δικαιώματα και ε��υσίες απε-ρι�ριστες, απ�λυταρ�ικές. Mπ�ρ�ύ-σαν να δι�ικ�ύν και πραγματικά δι�ί-κησαν, δημ�σιεύ�ντας στρατιωτικέςπρ�κηρύ�εις π�υ εί�αν ισ�ύ ν�μ�υ,μ�ν�, #έ#αια, για τα Δωδεκάνησα.

Διώ!εις των «διαν��υμένων»

Tα σκληρά �τυπήματα κατά τηςΔημ�γερ�ντίας, της Eκκλησίας, τηςπαιδείας και τ�υ ελληνικ�ύ π�λιτι-σμ�ύ θα τα δώσει � Ameglio απ� τ��θιν�πωρ� κυρίως τ�υ 1912 και έ-πειτα. Δημ�γέρ�ντες, �ι τα πρώτα�έρ�ντες της P�δ�υ και των νησιών,γιατρ�ί, δικηγ�ρ�ι, έμπ�ρ�ι, εκπαι-δευτικ�ί, θα συλλη�θ�ύν, μερικ�ί θακακ�π�ιηθ�ύν, άλλ�ι θα �υλακι-σθ�ύν ή #ιαίως θα συρθ�ύν και θα��ρτωθ�ύν σε πλ�ία για να ε��ρι-σθ�ύν μακριά απ� τα σπίτια και τις�ικ�γένειές τ�υς. Oσ�ι μιλ�ύσαν γιαένωση ή για Eλλάδα παρακ�λ�υθ�ύ-νταν και αντιμετώπι"αν τ� ��#ερ�πρ�σωπ� της μυστικής αστυν�μίας.

Συνέ�εια απ� την 5η σελίδα


I�ύνι�ς 1912. O Aμέλι�, πρώτ�ς Στρατιωτικ�ς Δι�ικητής Δωδεκανήσων, στηνKω. Mε συν�δεία επισήμων κατευθύνεται στ� να� τ�υ Aγ. Nικ�λά�υ για τηΔ�&�λ�γία. Aπ� τ�τε, θα μεσ�λα�ήσ�υν 33 �ρ�νια σκληρής ιταλικής κατ��ήςκαι ένας ισ�πεδωτικ�ς σεισμ�ς, για να ψαλεί, στ� νε��τιστ� σε άλλη θέση Aγ.Nικ�λα�, η Δ�&�λ�γία της Aπελευθέρωσης. (H καρτ π�στάλ με σ�ραγίδα τ�υιταλικ�ύ τα�υδρ�μικ�ύ γρα�εί�υ στ� λιμάνι της Kω, τα�υδρ�μήθηκε στις21.4.13 (�ωτ.: συλλ�γή Aντ. Σε�. Mαΐλλη).

Kαστελλ�ρι��, 1915. O Γάλλ�ς ναύαρ��ς M�ρ�, απευθύνεται στ�υς συγκε-ντρωμέν�υς κατ�ίκ�υς τ�υ νησι�ύ. T� Kαστελλ�ρι�� έμεινε στην κατ��ή τωνΓάλλων 5 �ρ�νια και 2 μήνες. T� κατέλα�αν στις 28 Δεκ. 1915 και τ� διατήρη-σαν ως ναυτική �άση, μέ�ρι την 1η Mαρτί�υ 1921. T�τε παρα�ωρήθηκε έναντι«αδράς αμ�ι�ής» στ�υς Iταλ�ύς. Mπήκε τελευταί� στην ιταλική κατ��ή καιστ� ε&ής, η μ�ίρα τ�υ είναι κ�ινή με τα υπ�λ�ιπα Δωδεκάνησα (�ωτ.: αρ�εί�K. X�νδρ�ύ).

Oι πληρε&�ύσι�ι των νησιών στη διάρκεια τ�υ Πανδωδεκανησιακ�ύ Συνεδρί-�υ στην Πάτμ�. Δύ� μήνες μετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων, απ� 16 έ-ως 18 I�υνί�υ 1912 (ν.η.), συνήλθε στη M�νή Iωάνν�υ Θε�λ�γ�υ τ� Συνέδρι�των αντιπρ�σώπων των καταλη�θέντων απ� τ�υς Iταλ�ύς νήσων. T� ψή�ι-σμα τ�υ Συνεδρί�υ, �μ��ων�, διακήρυσσε την πλήρη Aυτ�ν�μία των Δωδε-κανήσων και τα �ν�μα�ε «Π�λιτεία τ�υ Aιγαί�υ», μέ�ρι την ένωση με τηνEλλάδα. Ως πληρε&�ύσι�ι εκπρ�σωπ�ι υπέγραψαν τ� ψή�ισμα �ι: K. Aρ�ανι-τ�π�υλ�ς (Kάσ�ς), Γεωρ. Δρακίδης (P�δ�ς), I. Aμπελας (Λέρ�ς), Γ. Πρωτ�πα-πας (Kάρπαθ�ς), N. Πετρίδης (Σύμη), Σ. K�γι�π�υλ�ς (Kως), M.M. Mαλανδρά-κης (Πάτμ�ς), Π.I. Πιπίν�ς (Xάλκη), Iερ�μ�να��ς Mακάρι�ς (Tήλ�ς), M. Oλυ-μπίτης (Kάλυμν�ς), N. Πετρίδης (Nίσυρ�ς). T� Συνέδρι� της Πάτμ�υ ήταν ηπρώτη συλλ�γική αντίδραση των Δωδεκανησίων κατά των Iταλών. O Aμέλι�αρνήθηκε τ� αντίγρα�� τ�υ ψη�ίσματ�ς π�υ τ�υ δ�θηκε, �ανερών�ντας έ-τσι τις πραγματικές πρ�θέσεις των Iταλών (�ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα,1900–1948», τ�υ Aλέκ�υ Mαρκ�γλ�υ).


Παρα#ιά"εται τ� �ικ�γενειακ� άσυλ�και κατάσ�εται η αλληλ�γρα�ία τωνυπ�πτων. Aρκετά απ� τα κατασ�εθέ-ντα γράμματα Δωδεκανησίων πα-τριωτών διατηρ�ύνται ακ�μη στα ι-ταλικά αρ�εία.

Tελικά, η πνευματική ηγεσία τηςP�δ�υ κυρίως, � κύκλ�ς των «intel-lettuali», η «intelligenzia», �πως τ�υςαπ�καλ�ύσε � Ameglio, �τυπήθηκεθανάσιμα.

Xρήση και κατά ρησητης ιστ�ρίας και της αρ αι�λ�γίας

Aπ� τις πρώτες κι�λας ημέρες άρ-�ισε να λειτ�υργεί � μη�ανισμ�ς τηςιδε�λ�γικής επένδυσης της ιταλικήςκατ��ής. H πλαστ�γρά�ηση τ�υ ι-στ�ρικ�ύ παρελθ�ντ�ς απ�δίδει, �-πως συμ#αίνει συ�νά σε τέτ�ιες πε-ριπτώσεις, άμεσα και θεαματικά απ�-τελέσματα. Πάμπ�λλα τα δημ�σιεύ-ματα, εκλαϊκευτικά ή και επιστημ�νι-κ��ανή, π�υ κυκλ��ρησαν τ�τεστην Iταλία, με μ�ναδικ� σκ�π� να α-π�δεί��υν �τι �ι Iταλ�ί στρατιώτεςσυνέ�ι"αν στη P�δ� και στα γύρωνησιά τα ένδ��α κατ�ρθώματα τωνσυμπατριωτών τ�υς Iππ�τών τ�υTάγματ�ς τ�υ Aγ. Iωάννη της Iερ�υ-σαλήμ. Tέτ�ια #ι#λία μ�ιράστηκανδωρεάν σε π�λίτες και στρατιωτι-κ�ύς. H δια�ώτιση εί�ε πρ��ωρήσεισε τ�σ� παράλ�γ� σημεί�, ώστε α-�ιωματικ�ί τ�υ στρατ�ύ κατ��ής ναυπ�στηρί"�υν ως επικείμενη τηνπρ�σάρτηση των νησιών με #άση τηνκληρ�ν�μιά των τίτλων των Iππ�τώντης P�δ�υ απ� τ�ν Oίκ� της Σα-#�ΐας.

Hταν μια πρ�παγάνδα με πειστικήαπή�ηση ακ�μη και σε ελληνικ�ύςκύκλ�υς, π�υ αγν��ύσαν �τι �ι Iωαν-νίτες Iππ�τες κατάγ�νταν κυρίως α-π� την Aραγ�νία, την Kαταλανία, τηνΠρ�#ηγκία, τη Γαλλία, την Aγγλία, τηΣκωτία, τη Γερμανία, την Π�ρτ�γα-λία, τη B�ημία και σε μικρή π�σ�τητααπ� την Iταλία. Hταν δηλαδή ένα διε-θνές, διευρωπαϊκ� τάγμα τ�υ �ψι-μ�υ Mεσαίωνα.

Tα ιππ�τικά μνημεία ε�άλλ�υ πρ�-σείλκυσαν αμέσως τ� ενδια�έρ�ντης Pώμης. Tρεις μ�λις ημέρες μετάτην απ�#αση στη P�δ�, τ� υπ�υρ-γεί� Παιδείας της Iταλίας, την7.5.1912, με τηλεγρα�ική εντ�λή κά-λεσε τ�ν Giuseppe Gerola, περί�ημ�μεσαιων�λ�γ�, να επισκε�θεί ταΔωδεκάνησα και να καταγράψει τημνημειακή κληρ�ν�μιά των Iππ�τών.B�ηθ�ύμεν�ς στις μετακινήσεις τ�υαπ� τ�ν στρατ� και τ� ναυτικ� τηςπατρίδας τ�υ, � Gerola εργάστηκεστα νησιά απ� τις 20 Mαΐ�υ ώς τις 11Aυγ�ύστ�υ 1912 και δημ�σίευσε, έ-πειτα, εκτενέστατη μελέτη, �ρήσιμηώς σήμερα στ�υς επιστήμ�νες, ω�έ-λιμη �μως και αναγκαία για τις π�λι-τικές σκ�πιμ�τητες της επ��ής.

O�είλω να τ�νίσω �τι στα Δωδεκά-νησα εί�αν σταλεί διακεκριμέν�ι Iτα-λ�ί αρ�αι�λ�γ�ι και αρ�ιτέκτ�νες, α-��σιωμέν�ι στην επιστήμη τ�υς, �ι�π�ί�ι ά�ησαν έργ� α�ι�λ�γ� καιθαυμαστ�. Oρισμέν�ι απ’ αυτ�ύς συ-νειδητά, άλλ�ι μη συνειδητά, υπηρέ-τησαν τα �ράματα και τ�ν επεκτατι-κ� μεγαλ�ϊδεατισμ� των κυ#ερνήσε-ών τ�υς. H ιδε�λ�γική �ρήση ή κατά-�ρηση της αρ�αι�λ�γίας, της ιστ�-

ρίας, τ�υ π�λιτισμικ�ύ παρελθ�ντ�ςγενικά, είναι ένα �αιν�μεν� π�υ συ-νέ#αινε άλλ�τε και π�υ παρατηρεί-ται ακ�μη στις μέρες μας. T� θέμαθα πάρει ευρύτερες διαστάσεις μετάτ� 1924.

Nα υπενθυμίσω �τι με διατάγματάτ�υ � Ameglio απέ#λεψε στη δια-σ�άλιση τ�υ αρ�αι�λ�γικ�ύ πλ�ύτ�υτης Δωδεκανήσ�υ, θέλησε να ελέγ-�ει τις ανασκα�ές και να απ�τρέψειτη λαθραία διακίνηση των ευρημά-των, τη στιγμή π�υ � ίδι�ς για λ�γα-ριασμ� δικ� τ�υ ή άλλων �υγάδευεστην Iταλία αρ�αία αγάλματα απ� τηΛίνδ�.

T� διπλωματικ� πα#άρι

Mετά την έναρ�η τ�υ πρώτ�υ πα-γκ�σμί�υ π�λέμ�υ (Aύγ. 1914), �ι δυ-νάμεις της Tριπλής Συνενν�ησης(Triple Entente) επιδίω�αν να πρ�σε-ταιρισθ�ύν την Iταλία. Yστερα απ�συ"ητήσεις και ανταλλαγή υπ�μνη-μάτων με πρ�σ��ρές και αντιπρ�-σ��ρές, υπ�γρά�τηκε η μυστικήσυνθήκη τ�υ Λ�νδίν�υ, την26.4.1915, σύμ�ωνα με την �π�ία ηIταλία, α��ύ εγκατέλειψε την Aυ-στρία και τη Γερμανία (την TριπλήΣυμμα�ία), τασσ�ταν στ� πλευρ� τηςΣυνενν�ησης, απ�σπώντας απ� τηBρετανία, κυρίως, τη δέσμευση �τιθα αναγνωρι"�ταν πλήρως η ιταλικήκυριαρ�ία στα Δωδεκάνησα.

Eτσι, η τρίτη περί�δ�ς της ιταλ�-κρατίας άρ�ισε την 20.8.1915, �ταν ηIταλία κήρυ�ε τ�ν π�λεμ� κατά τηςT�υρκίας, και τέλειωσε με την υπ�-γρα�ή της συνθήκης της Λ�"άνηςτην 24.7.1923 ή την 6.8.1924, �ταν τί-θενται σε ισ�ύ τα άρθρα της.

H περί�δ�ς αυτή των εννέα ετών�αρακτηρί"εται επίσης ως π�λεμικήκατ��ή. De facto �μως η πρ�σωριν�-τητα εί�ε μετε�ελι�θεί σε μ�νιμ�τη-τα των ιταλικών δυνάμεων στα Δω-δεκάνησα. Aπ� τ� 1915 ώς τ� 1923-24 τα γεγ�ν�τα είναι πυκνά σε τ�πι-κή κλίμακα, αλλά και στ�ν διεθνή δι-πλωματικ� στί#�. H ανάλυσή τ�υς,με #άση την υπάρ��υσα ήδη #ι#λι�-γρα�ία και τα ανέκδ�τα έγγρα�α, α-παιτεί �ώρ� π�υ δεν διατίθεται εδώ.

Eπιγραμματικά, �ωρίς πρ�θεση υ-π�τίμησης, επισημαίνω τα επισιτιστι-κά πρ�#λήματα κατά τη διάρκεια τ�υα΄ παγκ�σμί�υ π�λέμ�υ, την πείνακαι τ�ν απ�δεκατισμ� τ�υ πληθυ-σμ�ύ απ� την ασιτία, τα αυστηρά μέ-τρα τ�υ Iταλ�ύ κυ#ερνήτη τ� 1917,για να καταπνί�ει την έκ�ραση τωνεθνικών αισθημάτων των ελλήνωνκατ�ίκων, τ� αιματηρ� Πάσ�α τ�υ1919 στη Bιλαν�#α (Παραδείσι) τηςP�δ�υ με θύματα τ�ν παπα-Λ�υκάκαι την Aνθ�ύλα Zερ#�ύ, τη μη ε-�αρμ�γή εκ μέρ�υς της Iταλίας τωνγνωστών συμ�ωνιών Tittoni – Bενι-"έλ�υ την 29.7.1919 και Σε#ρών την10.8.1920.

ΣημείωσηT� άρθρ� αυτ� �πως και τ� επ�μεν� στηρί-

��νται σε στ�ι�εία π�υ περιλαμ�άν�νταιστα υπ� έκδ�ση �ι�λία τ�υ συγγρα�έα μετίτλ�: «1912–13. Tα Δωδεκάνησα απ τ�υς T�ύρκ�υς στ�υς Iταλ�ύς» (δημ�σί-ευση ανέκδ�των πηγών) και «Iταλ�κρα-τία στα Δωδεκάνησα (1912-1943). Aλλ�-τρίωση τ�υ ανθρώπ�υ και τ�υ περι�άλλ�-ντ�ς» (σύνθεση), �π�υ η αρ�ειακή και �ι-�λι�γρα�ική τεκμηρίωση.

Στρατιωτική καρτ π�στάλ τ�υ 3�υ Tάγματ�ς Aλπίνων. Πρ�παγανδί�ει τις μά-�ες π�υ έλα�αν μέρ�ς στ�ν ιταλ�–τ�υρκικ� π�λεμ� τ�υ 1911–12. Mετά τηνTρίπ�λη της B. A�ρικής, παρατάσσει τη συμμετ��ή των Aλπίνων στην κατάλη-ψη της P�δ�υ: Mά�ες της 4ης Mαΐ�υ στις Kαλυθιές και Aσγ�ύρ�υ καθώς καιτην εκστρατεία στις 16 Mαΐ�υ στην Ψίνθ� �π�υ αι�μαλωτίσθηκαν �ι T�ύρκ�ι.Aυτή η πρ�παγανδιστική κάρτα μ�ιά�ει άδ�λη μπρ�ς στ�ν πρ�παγανδιστικ��ργασμ� π�υ θα ακ�λ�υθήσει αργ�τερα. Στα μέτρα ε&ιταλισμ�ύ των Δωδεκα-νήσων, �ρησιμ�π�ιώντας κάθε τρ�π� και μέσ�, η ιταλική πρ�παγάνδα θα πά-ρει διαστάσεις, ιδίως στη δεκαετία τ�υ ’30 (�ωτ.: συλλ�γή Aντ. Σε�. Mαΐλλη).

Kαρτ π�στάλ με �άρτη τ�υ Aνατ�λικ�ύ Aιγαί�υ �πως διαμ�ρ�ώθηκε μετάτ�υς Bαλκανικ�ύς Π�λέμ�υς τ�υ 1912–13. Διακρίνεται καθαρά τ� σύμπλεγματων Δωδεκανήσων, σημειωμέν� τ� κάθε νησί με ιταλική σημαία. Aπ� τ� �άρτηαπ�υσιά�ει τ� Kαστελλ�ρι��. Aκ�μη �άση των Γάλλων στην Aνατ. Mεσ�γει�,παραδ�θηκε στ�υς Iταλ�ύς την 1η Mαρτί�υ 1921. Oπως πάντα, η ισ�ύς, η δι-πλωματία και τα συμ�έρ�ντα των ισ�υρών, �ρί��υν τη γεωγρα�ία και ταυτ�-�ρ�να τη μ�ίρα των μικρών και αδύναμων λαών (�ωτ.: συλ. Aντ. Σε�. Mαΐλλη).


Πλήρης κυριαρ�ία και ε�ιταλισμ�ςH εικ�σαετία 1923–1943 στάθηκε η πι� επικίνδυνη για την ταυτ�τητα των Δωδεκανήσων

T�υ Zα�αρία N. Tσιρπανλή

Kαθηγητή της Eυρωπαϊκής Iστ�ρίαςστη Φιλ�σ��ική Σ��λή τ�υ Πανεπιστημί�υ Iωαννίνων

Eπικίνδυνη περί�δ�ς

H ΣYNΘHKH της Λω�άνης σηματ�δ�-τεί και τη de jure μ�νιμη κατάληψηκαι πλήρη κυριαρ�ία. Aπ� τ� 1923/24έως την 11.9.1943 τα Δωδεκάνησαθα �ήσ�υν πρ�σαρτημένα στ� ιταλι-κ� �ασίλει�, �αρακτηρι��μενα ως«Kτήση» (Possedimento) τ�υ K�ιν�-��υλί�υ.

O λ�γ�ς θα πήγαινε σε μάκρ�ς ανεπέμενα στις ανεκπλήρωτες επι"υ-λά#εις της ελληνικής κυ�έρνησηςσ�ετικά με τα �ικεία περί την πρ�-σάρτηση άρθρα της συνθήκης τ�υ1923 ή αν ε#έτα�α τ� ν�μικ� καθε-στώς π�υ περι�άλλει τώρα τα νησιά.

Eνδια"έρει άμεσα, ν�μί�ω, νασταθμίσει κανείς τ�ν ρυθμ� της �ω-ής των κατ�ίκων μέσα στην �ικ�γέ-νειά τ�υς, στ� �ωρι� τ�υς και στα�ωρά"ια τ�υς, στην κ�ιν�τική τ�υςσυσσωμάτωση, στη συσπείρωση γύ-ρω απ� την Eκκλησία και τ�ν κλήρ�,στη σ��λική τ�υς �ργάνωση.

Nα διευκρινίσω, κατ’ αρ�ήν, �τι θε-ωρώ ως τελευταία την περί�δ� αυτήτης ιταλ�κρατίας. Mε τ�υς Γερμα-ν�ύς π�υ εισ�άλλ�υν στα Δωδεκά-νησα τ�ν Σεπτέμ�ρι� τ�υ 1943 και τακρατ�ύν ώς την 8 Mαΐ�υ 1945, �ι ιτα-λικ�ί ν�μ�ι επι�ιών�υν τυπικά και ηιταλική δι�ίκηση καταντά σκιώδης.

Tα είκ�σι, λ�ιπ�ν, αυτά �ρ�νια(1923-1943) είναι τα πι� κρίσιμα καιτα πι� επικίνδυνα για την εθνική, τηθρησκευτική, τη γλωσσική και τηνπ�λιτιστική ταυτ�τητα των Δωδεκα-νησίων.

Δύ� είναι �ι πι� σημαντικ�ί κυ�ερ-νήτες π�υ θα καλύψ�υν την εν λ�γωπερί�δ�, � Mario Lago (N�έμ�ρι�ς1922- N�έμ�ρι�ς 1936) και � CesareMaria De Vecchi conte di Val Cismon(N�έμ�ρι�ς 1936 - Δεκέμ�ρι�ς 1940).Kαι �ι δύ� έ��υν τις ίδιες, ευρύτα-τες, απ�λυταρ�ικές, δικαι�δ�σίεςστην άσκηση της ν�μ�θετικής καιεκτελεστικής ε#�υσίας. T� έργ�τ�υς �μως δια"�ρ�π�ιείται σε αρκε-τές λεπτ�μέρειες, αν και � τελικ�ςστ��ς τ�υς υπήρ#ε απαράλλα�τα �ίδι�ς.

E�ιταλισμ�ς της �ικ�ν�μίας

Στ�ν τ�μέα της γεωργίας και κτη-ν�τρ�"ίας, τ� κυ�ερνητικ� διάταγματ�υ 1924 περί δασικής �ώνης των νη-σιών επέ"ερε την �ικ�ν�μική ε#α-θλίωση των �ωρικών. Mε τ� πρ�σ�η-μα της πρ�στασίας των δασών καιτης αναδάσωσης, � αγρ�της υπ�-�ρεων�ταν σε �αρύτατα πρ�στιμα.Στ� τέλ�ς έ�ανε τ� κτήμα και τα �ώατ�υ και κατέληγε εργάτης με ε#ευ-τελιστικ� μερ�κάματ� στα δημ�σιαέργα των αστικών κέντρων. Eπίσης,τ� 1929, �ταν καταρτίστηκε τ� κτη-ματ�λ�γι�, η ιταλική δι�ίκηση κρατι-

O Mάρι Λάγκ (αριστερά), πρ ερ��μεν ς απ� τ διπλωματικ� σώμα, ανέλα�ε στρατιωτικ�ς δι ικητής Δωδεκανήσων,τ N έμ�ρι τ υ ’22 και εί�ε τη μακρύτερη θητεία, 14 �ρ�νια. N έμ�ρι πάλι, τ ’36, παρέδωσε στ ν Nτε Bέκι (δε�ιά),συνιδρυτή, τετράρ�η τ υ !ασιστικ ύ κινήματ ς στην Iταλία, π ί ς α! ύ συνέ�αλε στην εδραίωση τ υ μ υσ λινι-κ ύ καθεστώτ ς, πέρασε σε δυσμένεια και δι ρίστηκε στρατιωτικ�ς δι ικητής Δωδεκανήσων. H θητεία τ υ Nτε Bέκι,τετραετής, έλη�ε μέσ’ τ ν Eλλην ϊταλικ� Π�λεμ , στις 9.12.1940. Παρέδωσε στ ν πρ τελευταί στρατιωτικ� δι ικη-τή, τ ν στρατηγ� E. Mπάστικ . Mακρ��ρ νη η παραμ νή τ υ Λάγκ , σ�ετικά σύντ μη τ υ Nτε Bέκι, αλλά, στην π λι-τική ε�ιταλισμ ύ π υ ε!άρμ σαν στα Δωδεκάνησα, ήταν και ι δύ , τ ίδι επικίνδυν ι (!ωτ.: «H Eκκλησία της Δωδε-κανήσ υ κατά την Iταλ κρατία. T Aυτ κέ!αλ » τ υ Eμμ. Δ. Παπαϊωάνν υ και συλλ γή Aντώνη Σε�. Mαΐλλη).

«Oι α!ι�θέντες �θες δραπέται Δωδεκανήσι ι» γρά!ει η λε&άντα της ε!. «Eλεύθερη Γνώμη» (10.7.36) για τ υς εικ νι&�-μεν υς π υ έ!τασαν παράν μα στ ν Πειραιά με καΐκι. «Aπαντες ύτ ι άμα την αγκυρ � λία τ υ σκά! υς και τη απ �ι-�άσει των ωδηγήθησαν εις τ αστυν μικ� τμήμα ελέγ� υ δια�ατηρίων επειδή δε εκρίθησαν τυπικώς ως λαθρεπι�άταιπαρεπέμ!θησαν εις τ αυτ�!ωρ ν Πταισματ δικεί ν υπ� τ υ π ί υ κατεδικάσθησαν άπαντες εις 500δρα�μ ν πρ�στι-μ ν» γρά!ει συντάκτης τ υ ρεπ ρτά&. T πι ενδια!έρ ν στ δημ σίευμα παρ υσιά&ει η ηλικία. Σύμ!ωνα με τ ν συ-ντάκτη, στ υς 14 !υγάδες, π υ κατα�ωρεί ν�μακα και ηλικία, ι δεκατρείς �ρίσκ νται μετα�ύ 18 και 21 ετών. Oι διώ-�εις και η τρ μ κρατία π υ ασκ ύσε η αστυν μία και, στη δεύτερη περί δ , η !ασιστική π λιτ !υλακή, δηγ ύσε, ιδι-αίτερα τις νεαρές ηλικίες, στη λαθραία !υγή. T μακριν� αυτ� ρεπ ρτά& εμ!ανί&ει απίστευτη συγγένεια με αντίστ ι�ασημερινά. Eίναι αυτά π υ δια�ά& υμε για τις καρα�ιές των �ερι&ωμένων K ύρδων π υ αδειά& υν παράν μα T ύρκ ιδ υλέμπ ρ ι στις δωδεκανησιακές ακτές. Oμως π ι ς συμμερί&εται τη μ ίρα των �ερι&ωμένων; Oι καιρ ί μπ ρεί να άλ-λα�αν αλλά ι τρ�π ι ε�αναγκασμ ύ σε !υγή παραμέν υν ασάλευτα ίδι ι (!ωτ.: αρ�εί Γιώργ υ Zε�ελάκη).

κ�π�ίησε αυθαίρετα �λα τα δάσηπ�υ ανήκαν σε κ�ιν�τητες, στηνEκκλησία, σε μ�ναστήρια, σε ιδιώ-τες. Aπ� τη μια μέρα στην άλλη, �ιπερι�υσίες αυτές άλλα#αν �έρια.

E#ίσ�υ καταθλιπτικά και ε#�ντωτι-κά υπήρ#αν τα μέτρα τ�υ Mario Lagoστ�ν τ�μέα τ�υ εμπ�ρί�υ και της�ι�μη�ανίας. Tα �ρηματ�πιστωτικά ι-δρύματα, �πως τ� Banco di Roma, τ�Banco d’ Italia, τ� Banco di Sicilia, ηCassa di Credito Agrario, π�υ άν�ι-#αν υπ�καταστήματα στα Δωδεκά-νησα, δεν ευν��ύσαν την παρ��ή πι-στώσεων σε Eλληνες εμπ�ρ�υς.Aλλωστε, απ� τ� 1926, �ι Iταλ�ί απ�-"εύγ�υν να δίν�υν άδειες άσκησηςεμπ�ρικ�ύ επαγγέλματ�ς στ�υς Δω-δεκανησί�υς. T� ��ντρικ� εμπ�ρι�εί�ε περάσει στα �έρια Iταλών,E�ραίων και Φραγκ�λε�αντίνων. Iτα-λικές εταιρίες, κατ’ απ�κλειστικ�τη-τα, δια�ειρί��νταν τα πρ�σ�δ�"�ραμ�ν�πώλια, �πως τ�υ καπν�ύ –ηγνωστή TEMI: Tabacchi Egei.Manifatture Italiane –, των #ηρώνκαρπών και της �ιν�πνευματ�π�ι-ίας– η SAIFE: Società Anonima Ital-iana Fruttindustria Egea–, των εμπ�-ρικών συναλλαγών (η CompagniaCommerciale Italiana Egea), τ�υ λα-δι�ύ, τ�υ κρασι�ύ και άλλων αγρ�τι-κών πρ�ϊ�ντων (η CAIR: CompagniaAgricola Industriale Rodi), της ταπη-τ�υργίας (η SAITIR: Società AnonimaItaliana. Tappetti. Industria Rodia),της αλευρ��ι�μη�ανίας, της κερα-μ�π�ιίας, της αγγει�πλαστικής (ηγνωστή ICARO: Industria ceramicheartistiche Rodio – orientali) κ.ά. Aπ�τις έντεκα γραμμές θαλασσίων μετα-"�ρών και ακτ�πλ�ΐας π�υ ε#υπηρε-τ�ύσαν τα νησιά τ� 1928 �ι έ#ι ήταν ι-ταλικές: �ι δύ� τ�υ Lloyd Triestino,δύ� της Società Puglia, μία τωνServizi Marittimi και μια της SocietàS. Marco. Aπ� τις υπ�λ�ιπες πέντε.μια ήταν γαλλική (των MessageriesMaritimes), δύ� τ�υρκικές (η NaimBey και η Seiv Sefain) και δύ� ελληνι-κές (η Aτμ�πλ�ΐα Σάμ�ς και η Eται-ρεία Γιανν�υλάτ�ς). Eπίσης, �λες �ικατασκευαστικές–�ικ�δ�μικές εται-

ρείες, αλλά και �ι μεγάλες #εν�δ�-�ειακές–τ�υριστικές μ�νάδες π�υ α-νεγέρθηκαν στη P�δ� κυρίως (�πωςτ� Grande Albergo delle Rose και τ�Albergo delle Terme, τα Cevuo καιCerva στ�ν Πρ�"ήτη Hλία) ανήκανσε ιταλ�ύς επι�ειρηματίες.

Δεν ετελεσ"�ρησαν, �έ�αια, �ιπρ�σπάθειες τ�υ Lago για την ίδρυ-ση της Aυτ�κέ"αλης Eκκλησίας Δω-

δεκανήσ�υ, αν και �ι τρεις μητρ�π�-λίτες (P�δ�υ, Kαλύμν�υ–Λέρ�υ καιKαρπάθ�υ–Kάσ�υ) εί�αν συμ"ωνή-σει· �λη �μως αυτή η κίνηση πρ�κά-λεσε δι�ασμ� και ηθική κρίση ανάμε-σα στ� π�ίμνι� και τ�υς εκκλησιαστι-κ�ύς ηγέτες τ�υ.

Tα αίτια της απ�τυ�ίας τ�υ Aυτ�-κε"άλ�υ ανευρίσκ�νται στην παθη-τική και ενεργητική αντίσταση των

κατ�ίκων, στις δραστήριες παρεμ�ά-σεις των Δωδεκανησίων της διασπ�-ράς (της Aθήνας πι� π�λύ και της Aι-γύπτ�υ), στην ανα�λητική τακτικήτ�υ Oικ�υμενικ�ύ Πατριαρ�εί�υ, αλ-λά και στην υπ��άθμιση τ�υ �ητήμα-τ�ς εκ μέρ�υς τ�υ De Vecchi, � �π�ί-�ς έ�λεπε τελικά ως ά�ρηστ� έναντέτ�ι� θεσμ�. Oσ� και αν η τελευ-



P�δ ς, 1936. Eίσ δ ς τ υ Δι ικητηρί υ. Στην ε�έδρα δύ μέλη της τετρανδίας τ υ !ασισμ ύ. O Iταλ Mπάλμπ , δια-��ητ πρ�σωπ των μελαν �ιτώνων, αγ ρεύει στη μεγάλη συγκέντρωση και δε�ιά τ υ παραστέκει Nτε Bέκι. Tην υ-ψηλή ηγεμ νία στη συνάθρ ιση κρατάει απ� ψηλά Nτ ύτσε, σε π ρτρέτ . Για την επικράτηση των !ασιστικών ιδεών, ι Iταλ ί, συ�νά ργάνωναν παρ�μ ιες επι�λητικές συγκεντρώσεις. Mάλιστα, στις π λιτικές ή θρησκευτικές ε ρτές έ-παιρναν μεγαλ�σ�ημ �αρακτήρα. Παρίσταντ , ένστ λ ι, �λ ι ι τιτλ ύ� ι, κλήρ ς �λων των δ γμάτων και �έ�αια ι!ασιστικές ργανώσεις με τα λά�αρα. Oι συγκεντρώσεις αυτές πύκνωσαν περισσ�τερ στην περί δ Nτε Bέκι, -π ί ς, σε επίσκεψή τ υ τ ’36 ως υπ υργ�ς Παιδείας (!ωτ γρα!ία), έμεινε ανικαν π ίητ ς απ� τ έργ ε�ιταλισμ ύτ υ Λάγκ και τ υ έκανε αυστηρές συστάσεις, επειδή λα�ς μιλ ύσε ακ�μη ελληνικά. Σε λίγ επέστρεψε, αναλαμ�ά-ν ντας, ίδι ς πλέ ν, στρατιωτικ�ς δι ικητής. Kαι η ειρωνεία, μερίδα τ υ αθηναϊκ ύ Tύπ υ έκρινε ευν ϊκά τ δι ρι-σμ� τ υ. Mάλιστα, γνωστές πένες της επ �ής υπ γράμμι&αν τ ν !ιλελληνισμ� τ υ. Eρ�εται μερικές ! ρές και απ ρείκανείς πώς, απ μ νωμέν ι ι Δωδεκανήσι ι, διατήρησαν τ εθνικ� τ υς αίσθημα (!ωτ.: συλλ γή Aντ. Σε�. Mαΐλη).

Kως, τ Mέγαρ τ υ Δι ικητηρί υ (Palazzo d’ Governo), κτίσμα τ υ 1928 σεσ�έδια τ υ Iταλ ύ αρ�ιτέκτ να F. D. Fausto. Στ ν �ρ ! στεγα&�ταν δι ι-κητής τ υ νησι ύ και στ ισ�γει η ιταλική αστυν μία. Στη θητεία των δύ Iταλών στρατιωτικών δι ικητών, Λάγκ και Nτε Bέκι, ικ δ μικ�ς ργα-σμ�ς μετέτρεψε ρι&ικά την αρ�ιτεκτ νική !υσι γνωμία των Δωδεκανήσων, ι-δίως στη P�δ , την Kω και τη Λέρ . Eικ�να παρά�ενη, ψηλά λ !ία της K. Eυ-ρώπης, μεταναστευμένα, να λ γ�ί& υν τ τρυ!ερ� γαλά&ι τ υ Aιγαί υ. OιIταλ ί, αντιγρά! ντας ρυθμ ύς, κυρίως �ενετσιάνικ υς, ήθελαν, με την �ε-�ωριστή μεγαλ πρέπεια, να καταπλή� υν και συγ�ρ�νως να υπ γραμμίσ υντη συνέ�εια δήθεν της ιππ τ κρατίας. Eπιπλέ ν, ήταν και ένα στ ι�εί π υ!ανέρωνε τις διαθέσεις για διαιώνιση της ιταλικής παρ υσίας.

P�δ ς. Πλάγια �ψη τ υ «Mεγάλ υ +εν δ �εί υ των P�δων» την επ �ή π υκυ�ερν ύσε Λάγκ . Στην περί δ Nτε Bέκι υπέστη μετατρ πές. Συνιστά�αρακτηριστικ� δείγμα της ιταλικής αρ�ιτεκτ νικής στα Δωδεκάνησα. Oι με-γάλες �εν δ �ειακές – τ υριστικές μ νάδες π υ ανεγέρθηκαν στη P�δ , �-πως αυτ�, ανήκαν σε Iταλ ύς επι�ειρηματίες. Aλλωστε, απ� τ 1926, τ ιταλι-κ� καθεστώς παύει να � ρηγεί ακ�μη και άδειες άσκησης εμπ ρικ ύ επαγ-γέλματ ς σε Δωδεκανήσι υς. Eτσι, απ κλεισμέν ι ι νησιώτες απ� κάθε &ω-τικ� ικ ν μικ� τ μέα, δηγ ύνται, σταδιακά στην πρ λεταρι π ίηση: ανει-δίκευτ ι εργάτες κακ πληρωμέν ι. H αμ ι�ή τ υς περι ρί&εται απ’ τ 1/2 έ-ως τ ε�ευτελιστικ� 1/6 τ υ αντίστ ι� υ Iταλ ύ. Kαθαρά απ ικι κρατική α-ντίληψη και αντιμετώπιση. Aυτ�ς ήταν ένας απ’ τ υς λ�γ υς π υ ι νησιώτεςεγκαταλείπ υν τ ν τ�π τ υς, μεταναστεύ ντας στις ήδη π λυπληθείες πα-ρ ικίες των Δωδεκανησίων τ υ ε�ωτερικ ύ.

ταία διαπίστωση ακ�ύγεται παρά#ε-να, έ�ει κάπ�ια λ�γική �άση.

H Oρθ�δ�#η Eκκλησία εί�ε σιγά σι-γά απ�γυμνωθεί απ� τα πρ�ν�μια καιτα δικαιώματά της στην απ�ν�μή τηςδικαι�σύνης, στη λειτ�υργία τωνσ��λείων, στην κ�ιν�τική δι�ίκηση.Oι Iταλ�ί την εί�αν περι�ρίσει στ�νστεν� κύκλ� της λατρείας και την ή-λεγ�αν ασ"υκτικά. Eπιπλέ�ν, �ειρ�-τ�νίες �ρθ�δ�#ων κληρικών δεν επι-τρέπ�νταν παρά μ�ν� ύστερα απ�μακρ��ρ�νιες και ανασταλτικές δια-δικασίες. Nα ανα"έρω την περίπτω-ση της Kω. Στη δεκαετία τ�υ 1930δ�θηκε μ�ν� μία άδεια �ειρ�τ�νίαςιερέα. Aν έμεν κενή κάπ�ια μητρ�-π�λιτική έδρα, η κατάληψή της απ�νέ� ιεράρ�η συναντ�ύσε άπειρα ε-μπ�δια. Kαι πάλι τ� παράδειγμα τηςKω είναι αρκετά διδακτικ�. Mετά τ�νθάνατ� τ�υ μητρ�π�λίτη της KωAγαθάγγελ�υ Aρ�ύτα, τ� 1924, � διά-δ��ς τ�υ, � Eμμαν�υήλ Kαρπάθι�ς,εκλέ�τηκε 23 �ρ�νια αργ�τερα, τ�1947, �ταν πια εί�αν "ύγει �ι Iταλ�ί.

Aπ� την άλλη μεριά, τ� Bατικαν�επανιδρύει, στα 1928, τη λατινική αρ-�ιεπισκ�πή P�δ�υ και �ν�μά�ει αρ-�ιερέα, τ� 1929, τ�ν GiammariaCastellani, για �λιγάριθμ� π�ίμνι� πι-στών. Aπ� τ� 1923 ε# άλλ�υ τη θέσητων Γάλλων παίρν�υν Iταλ�ί "ραγκι-σκαν�ί μ�να��ί. Aυτ�ί, �πως και �ικαλ�γριες (�ι suore), μέσα απ� έντ�-νη "ιλανθρωπική, ν�σ�κ�μειακή καιδιδακτική δραστηρι�τητα, επιδίδ�-νταν σε πρ�παγανδιστικ� έργ� υπέρτ�υ καθ�λικισμ�ύ και τ�υ ιταλικ�ύπ�λιτισμ�ύ. Eιδικ�τερα, �ι Φραγκι-σκαν�ί, με έδρα τη P�δ� και παραρ-τήματα στη Kώ και τη Λέρ�, "ρ�ντι-�αν για τις εκκλησιαστικές ανάγκες·στα δύ� τελευταία νησιά διηύθυναντα δημ�τικά σ��λεία αρρένων. O λε-γ�μεν�ι Aδελ"�ί των XριστιανικώνΣ��λών κρατ�ύσαν τα δημ�τικά και

τα γυμνάσια αρρένων στη P�δ�. HOργάνωση των Aδελ"ών της ΘείαςΠρ�ν�ιας τ�υ Don Orione συντηρ�ύ-σε τ� �ρ"αν�τρ�"εί� της Aκαντιάςστη P�δ�. H Aδελ"�τητα των Φρα-γκισκανών καλ�γριών της Gemonaδιηύθυνε στη P�δ� δύ� νηπιαγωγείακαι ένα �ρε"�κ�μεί�, ενώ πρ�σέ"ε-ρε υπηρεσίες και στ� �ρ"αν�τρ�-"εί�. H Aδελ"�τητα των καλ�γριώντης Aσπίλ�υ Συλλήψεως της Ivrea εί-�ε την ευθύνη των δημ�τικών και

γυμνασίων θηλέων της P�δ�υ. HAδελ"�τητα των Φραγκισκανών κα-λ�γριών της Aιγύπτ�υ υπηρετ�ύσετ� ν�σ�κ�μεί� της P�δ�υ. Tέλ�ς, ηAδελ"�τητα των Zηλωτριών καλ�-γριών της Iεράς Kαρδίας εί�ε εγκα-τασταθεί στην Kω και στη Λέρ�, �-π�υ εργα��ταν διευθύν�ντας τα νη-πιαγωγεία, τις σ��λές θηλέων και ταν�σ�κ�μεία.

Eπέμ�αση στην εκπαίδευση

T� 1926, με τ�ν σ��λικ� καν�νισμ�(Ordinamento delle scuole elem-entari e medie), π�υ επέ�αλε � Lago,#εκίνησε η άλωση των ελληνικώνσ��λείων. Στην αρ�ή, η επέμ�αση υ-πήρ#ε συντηρητική. Πιεστική και α-νυπ��ώρητη απ� τ� 1932–1933.

Tρεις ήταν �ι ά#�νες τ�υ ιταλικ�ύπρ�γράμματ�ς: πρώτα, η εισαγωγήτης ιταλικής γλώσσας ως μαθήματ�ςυπ��ρεωτικ�ύ σε �λες τις �αθμίδεςτης εκπαίδευσης· έπειτα, η εισαγωγήπρ�παγανδιστικών αναγνωστικών �ι-�λίων· και τρίτ�, � δι�ρισμ�ς πρ�σώ-πων απ�λυτης εμπιστ�σύνης τωνIταλών για τη διδασκαλία των ιταλι-κών και των λατινικών.

Tα ελληνικά κ�ιν�τικά σ��λεία δενμπ�ρεσαν να αντέ#�υν την �ικ�ν�μι-κή ασ"υ#ία π�υ τ�υς επέ�αλε η ιτα-λική δι�ίκηση. Σιγά σιγά μετατράπη-καν σε επι��ρηγ�ύμενα, δηλαδή σεελεγ��μενα και κατευθυν�μενα απ�τ�υς Iταλ�ύς.

H �αριστική ��λή δ�θηκε απ� τ�νDe Vecchi, με τ� διάταγμα τ�υ 1937.H ελληνική γλώσσα �αρακτηρίστηκεως «lingua locale» (τ�πική γλώσσα).Eγινε μάθημα πρ�αιρετικ� και διδα-σκ�ταν �ωρίς �ι�λία. Oλα τα μαθή-ματα γίν�νταν στα ιταλικά. Eπιπλέ�νεισή�θη τ� μάθημα της «culturafascista» (της "ασιστικής αγωγής).

Nα πρ�σθέσω ακ�μη �τι απ� τ�

1926 ιδρύθηκε στη P�δ� τ� ιταλικ�διδασκαλεί� (Istituto Magistrale), στ��π�ί� έπρεπε απαραιτήτως να "�ι-τήσ�υν �σ�ι Δωδεκανήσι�ι ήθελαννα γίν�υν δάσκαλ�ι. Eπίσης αναγνω-ρί��νταν τα πτυ�ία μ�ν� των ιταλι-κών πανεπιστημίων. Oι Δωδεκανήσι-�ι κατευθύν�νταν απ� τις αρ�έςπρ�ς τ� Πανεπιστήμι� της Πί�ας, �-π�υ "�ιτ�ύσαν κάτω απ� τ� άγρυ-πν� μάτι της μυστικής ιταλικής αστυ-ν�μίας.

Δημ�γρα�ική αλλ�ίωση

T� μεταναστευτικ� και πρ�σ"υγι-κ� �ήτημα της Δωδεκανήσ�υ επί ιτα-λ�κρατίας δεν έ�ει απασ��λήσει σ�-�αρά την έρευνα ώς σήμερα. EπίLago υπ�λ�γί�εται �τι εγκατέλειψαντα νησιά 30.000 περίπ�υ Eλληνες.Aπ� τ� 1912 ώς τ� 1940 εκτιμάται �τι80–100 �ιλ. Δωδεκανήσι�ι δημι�ύρ-γησαν π�λυπληθείς παρ�ικίες στ�νΠειραιά, την Aθήνα, την Aμερική, τηP�δεσία, την Aίγυπτ�, την Aυστρα-λία. Oι εκτ�πίσεις και �ι ε#�ρίες, �ιψυ�ικ�ί και �ικ�ν�μικ�ί καταναγκα-σμ�ί ευν��ύσαν την πληθυσμιακή αι-μ�ρραγία και "υγή. Tην ίδια στιγμή �αριθμ�ς των Iταλών μεγάλωνε μεσυστηματικ�ύς επ�ικισμ�ύς και ί-δρυση αγρ�τικών �ωριών, με τις �ι-κ�γένειες στρατιωτικών και π�λιτι-κών υπαλλήλων. T� 1935 � ιταλικ�ςστρατ�ς στα Δωδεκάνησα εί�ε "τά-σει τις 7.000, �ι υπάλληλ�ι τ�υς 550και �ι έπ�ικ�ι τ�υς 7.000. Σε εκτά-σεις απ� υπ��ρεωτικές απαλλ�τριώ-σεις, �ωρίς απ��ημίωση των Eλλή-νων ιδι�κτητών, �τίσθηκαν για τ�υςIταλ�ύς επ�ίκ�υς τέσσερις υπ�δειγ-ματικ�ί αγρ�τικ�ί �ικισμ�ί στη P�δ�:τ� Peveragno, κατά τ� 1928–30, στηθέση τ�υ �ωρι�ύ Kαλαμώνας· τ� SanBenedetto ή Savona, τ� 1936, πάνωσε κτήματα τ�υ �ωρι�ύ Aρ�άγγελ�ς(σημ. K�λύμπια)· τ� Campochiaro, τ�1935-36, σε δασική έκταση στ� �ωρι�Διμυλιά (σημ. Eλε�ύσα)· τ� SanMarco, τ� 1935, στην πεδιάδα τηςKαττα�ιάς. Στην Kω δημι�υργήθη-καν, κατά τα μέσα της δεκαετίας τ�υ’30, δύ� παρ�μ�ι�ι �ικισμ�ί· � έναςστις παρυ"ές της πρωτεύ�υσας, στηγνωστή περι��ή της Λάμπης· �ν�μά-στηκε Torre di Lambi· � δεύτερ�ςστην περι��ή τ�υ Λιν�π�τη και πήρεδιά"�ρες �ν�μασίες (στην αρ�ήAnguillara, έπειτα Pvimavera, αργ�-τερα La Fiorenza). Για τ�υς �ικι-σμ�ύς αυτ�ύς δεν ίσ�υαν �ι απαγ�-ρεύσεις περί δασικών �ωνών. ΣτηΛέρ� ε#άλλ�υ, σ�εδιάστηκε απ� τ�1923 και �τίστηκε ένα εντελώς και-ν�ύργι�, αστικ�, �ικιστικ� σύν�λ�,μια μικρή π�λη, τ� Portolago, στηνπερι��ή Λακκί.

Aλλ�τρίωση τ�υ �ώρ�υ

O Mario Lago ακ�λ�ύθησε τη λε-γ�μενη «π�λιτική τ�υ λίθ�υ». Πρ�-κειται για την επι�ε�αίωση και τη δι-αιώνιση της ε#�υσίας μέσα απ� κτί-ρια και μνημεία, π�υ � �ρ�ν�ς δύ-σκ�λα μπ�ρεί να ε#α"ανίσει. Kατ’ ε-#��ήν στη P�δ�, στην Kω (ιδίως μετάτ�ν σεισμ� τ�υ 1933) και στη Λέρ�,παρατηρείται ένας εντυπωσιακ�ς�ργασμ�ς �ικ�δ�μικών έργων, ρυθ-μιστικών σ�εδίων, κτηματ�γρα"ήσε-ων, διάν�ι#ης �δών και ασ"αλτ�-


Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα Iταλικά π λεμικά αε-ρ πλάνα σε κάρτα

π υ τύπωσαν ι Iτα-λ ί για τη Λέρ . Aπ�τις αρ�ές της δεκαε-τίας τ υ ’20 άρ�ισανστ νησί να γίν νταιμεγάλα στρατιωτικάέργα. H Λέρ ς, στα-διακά, μεταμ ρ!ώ-

θηκε στη μεγαλύτε-ρη ναυτική �άση των

Iταλών στ Aιγαί .Στη διάρκεια τ υ B΄Παγκ σμί υ Π λέ-

μ υ, ήταν, απ� κάθεάπ ψη, απ�ρθητ -

�υρ�. Bρίσκ νταν,σκ ρπισμέν ι σ’ �λ

τ νησί, πάνω απ�5.000 �ιλ. Iταλ ί,

στρατιωτικ ί και π -λίτες, πρ σωπικ� για

τις ανάγκες τηςστρατιωτικής �άσης.

Aπ� την επέμ�ασητων Iταλών στα Δω-δεκάνησα, η Λέρ ςπρέπει να έρ�εται

πρώτη σε !υσι γνω-μική αλλ ίωση (!ωτ.:

«Tα�υδρ μική Iστ -ρία τ υ Aιγαί υ –

Iταλικά ΣτρατιωτικάTα�υδρ μεία (1897 –

1943)» τ υ Mι�. Σ.Πετραδάκη).

Kως, 12.10.1944. Mαθήτριες τ υ «Kρυ! ύ Σ� λεί υ» της Kώας δασκάλας Tα-σίας Σε�αστ ύ, γι ρτά& υν την απελευθέρωση της Aθήνας, κρατώντας ελλη-νικές σημαίες. Θα περάσ υν κ ντά επτά μήνες για να γι ρτάσ υν πανηγυρι-κά, σε εκδηλώσεις, τη δικιά τ υς απελευθέρωση, έστω και κάτω απ� την «υ-ψηλή πρ στασία» των Eγγλέ&ων. Στ ευρύ και μακρύ πρ�γραμμα ε�ιταλι-σμ ύ, π υ επι�είρησαν ι Iταλ ί στα Δωδεκάνησα, μπήκε και ευαίσθητ ςτ μέας της παιδείας. T ’26, με σ� λικ� καν νισμ� π υ επέ�αλε Λάγκ , �ε-κίνησε η άλωση της ελληνικής παιδείας. T 1933–34 εισή�θη η ιταλική ως υ-π �ρεωτική γλώσσα και συγ�ρ�νως δι ρί& νταν στην παιδεία πρ�σωπα έμπι-στα. T ’37, με διάταγμα τ υ Nτε Bέκι, δ�θηκε η �αριστική � λή. H ελληνικήέγινε μάθημα πρ αιρετικ�, διδασκ�μεν �ωρίς �ι�λία. Tα υπ�λ ιπα μαθήμα-τα παραδίδ νταν στα ιταλικά και επι�λήθηκε ως υπ �ρεωτικ� τ μάθημα της!ασιστικής αγωγής. T�τε, δωδεκανήσι ι δάσκαλ ι, θα ανα�ιώσ υν παράν μαστα σπίτια τ υς, τ γνωστ� απ� την T υρκ κρατία Kρυ!� Σ� λεί (!ωτ.:«Kωακ� Παν�ραμα 1900–1948» τ υ Aλ. I. Mαρκ�γλ υ).

στρώσεων. H μελέτη και � σ�εδια-σμ�ς τ�υ �ώρ�υ γίν�νται απ� ικα-ν�ύς αρ�ιτέκτ�νες και π�λε�δ�μ�υςπ�υ � Lago μετακαλεί απ� την Iτα-λία. H P�δ�ς μετατρέπεται σε μια α-πέραντη κηπ�ύπ�λη και η Kως σε έ-ναν δρ�σερ� ανθ�κηπ�. O"είλ�μενα αναγνωρίσ�με την υπ�δειγματικήδ�υλειά των Iταλών, την �π�ία σεπ�λλά θα ά#ι�ε να την εί�αμε συνε�ί-σει. T� τίμημα, ωστ�σ�, για τα δημ�-σια έργα υπήρ#ε τεράστι�. Eνν�ώ τιςαπλήρωτες αναγκαστικές απαλλ�-τριώσεις και την εκμετάλλευση των"τω�ών Eλλήνων εργατών. Σ’ αυ-τ�ύς κατα�αλλ�ταν τ� 1/2 ώς και 1/6τ�υ ημερ�μισθί�υ τ�υ ανειδίκευτ�υIταλ�ύ εργάτη. Eπειτα, � �ενετσιάνι-κ�ς ρυθμ�ς π�υ ε"αρμ�στηκε, κατ’επιθυμία τ�υ Lago, σε μερικά δημ�-σια κτίρια (�πως στ� Δι�ικητήρι� τηςP�δ�υ) απ�δεί�τηκε αταίριαστ�ς καιμε την ιππ�τική αρ�ιτεκτ�νική και μετην �ικ�δ�μική παράδ�ση των νη-σιών. Kατά την άπ�ψη τ�υ διακεκρι-μέν�υ αρ�αι�λ�γ�υ Xρήστ�υ Kαρ�ύ-��υ, τα �ικ�δ�μήματα στ� Mαντράκιτης P�δ�υ και αλλ�ύ ήθελαν να #α"-νιάσ�υν τ�ν θεατή, να καταπλή#�υντ�ν υπήκ��, να δεί#�υν τη συνέ�ειατά�α της ιππ�τ�κρατίας. Oι Iταλ�ί,με τ�ν εκλεκτισμ� π�υ τ�υς διέκρι-νε, αντιγράψανε παλι�ύς ιταλικ�ύςρυθμ�ύς και "τιά#ανε μέγαρα επι-δεικτικά και άμετρα.

Aυτά σήμερα, αμετακίνητ�ι μάρτυ-

ρες εκείνης της επ��ής, πρ�καλ�ύντ� ενδια"έρ�ν ειδικών ερευνητών,�ι �π�ί�ι συ�νά τα περιγρά"�υν, αλ-λά δεν ερμηνεύ�υν και τ�ν λ�γ� τηςύπαρ#ής τ�υς. Tα έ��με πάντως συ-νηθίσει τα κτίρια αυτά, �λέπ�με νασυνε�ί��υν τ�ν λειτ�υργικ� �αρα-κτήρα τ�υς και να δέν�νται με περι-στατικά της δημ�σιας και ιδιωτικής�ωής των Δωδεκανησίων. Aναμ"ι-σ�ήτητα απ�τελ�ύν μέρ�ς τ�υ πα-ρελθ�ντ�ς μας. Γι’ αυτ� και πρέπεινα τα σε��μαστε και να τα συντη-ρ�ύμε.

H μακρ�πρ�θεσμη αισι�δ��ία τ�υ Lago

T� π�λύπλευρ� έργ� τ�υ Lago α-πέ�λεψε στη σιωπηρή υπ�ν�μευσημακρ��ρ�νιων θεσμών, στη διά�ρω-ση τ�υ ψυ�ικ�ύ κ�σμ�υ των νησιω-τών, στην αλλ�ίωση τ�υ παραδ�σια-κ�ύ τρ�π�υ �ωής. O ε#ιταλισμ�ςπρ��ωρ�ύσε καλπά��ντας. H πρ�-

σπάθεια επικ�υρείται και απ� τ� νέ�δικαιικ� καθεστώς π�υ επι�άλλεται.O Iταλ�ς δι�ικητής και η "ασιστικήκυ�έρνηση της Pώμης εισάγ�υν απ�την 1 Iαν�υαρί�υ 1932 τ�υς ιταλι-κ�ύς ν�μ�θετικ�ύς κώδικες, τ�ν α-στικ�, τ�ν εμπ�ρικ� και της π�λιτι-κής Δικ�ν�μίας. Σύμ"ωνα μ’ αυτ�ύςαναδιαρθρών�νται �ι δικαστικές υ-πηρεσίες των νησιών. Tα π�λιτικά δι-καιώματα �μως των Δωδεκανησίωναπ� τ� 1925 και τ� 1933, με τη διά-κριση σε πλήρη ή μητρ�π�λιτική καιμικρή ιθαγένεια, παρέμεναν ασα"ήκαι υπ� αμ"ισ�ήτηση. Eπειτα, η διά-κριση αυτή επέ"ερε σημαντικά ρήγ-ματα στην κ�ινωνική συν��ή, ακ�μηκαι �ικ�γενειακά δράματα.

Tα σ�έδια τ�υ Lago, κατά τη γνώ-μη μ�υ, ευν�ήθηκαν απ�"ασιστικάαπ� την απ�κατάσταση "ιλικών σ�έ-σεων της Iταλίας με την T�υρκία καιτην Eλλάδα. Συγκεκριμένα, �ι δια"�-ρές με την T�υρκία για την κυρι�τη-τα στα νησάκια τ�υ Kαστελλ�ρι��υ

και στ�ν πρ�σδι�ρισμ� των θαλάσ-σιων συν�ρων κατά μήκ�ς των Δω-δεκανήσων και της μικρασιατικής α-κτής, ρυθμίστηκαν �ριστικά τ� 1932με τη συμ"ωνία της Aγκυρας (την4η Iαν�υαρί�υ). Tα 37 γεωγρα"ικάσημεία π�υ με λεπτ�μέρεια καθ�ρί-��υν τη συν�ριακή υδάτινη γραμμήπεριλαμ�άν�νται στ� πρωτ�κ�λλ�της 28.12.1932. Πρ�κειται για τη συμ-"ωνία π�υ απ� τ�ν Γενάρη τ�υ 1996έ�ει απ�κτήσει πιεστική επικαιρ�τη-τα στην Eλλάδα και στην T�υρκία.

Aλλά η θανάσιμη μ�να#ιά των Δω-δεκανησίων �λ�κληρώθηκε την23.9.1928, �ταν � Eλληνας πρωθυ-π�υργ�ς Eλευθέρι�ς Bενι�έλ�ς, υ-πέγραψε στη Pώμη με τ�ν M�υσ�λί-νι τ� πενταετ�ύς ισ�ύ�ς σύμ"ων�«"ιλίας, συνδιαλλαγής και δικαστι-κ�ύ διακαν�νισμ�ύ». H δήλωση τ�υBενι�έλ�υ �τι Δωδεκανησιακ� Zήτη-μα δεν υ"ίσταται μετα#ύ Eλλάδαςκαι Iταλίας, αλλά μ�ν� μετα#ύ Iτα-λίας και Δωδεκανήσ�υ, επιτά�υνετ�ν ε#ιταλισμ�. Oι Δωδεκανήσι�ι δενεί�αν στ�ν ήλι� μ�ίρα. Oλ�ι τ�ύς εί-�αν εγκαταλείψει, τ�υλά�ιστ�ν επί-σημα. Eίναι να απ�ρεί κανείς με τατεράτια ψυ�ικά απ�θέματα τ�υ δω-δεκανησιακ�ύ λα�ύ, � �π�ί�ς συνέ-�ισε τ�ν αγώνα της επι�ίωσης καιτης αντίστασης.

O Lago, ικαν�π�ιημέν�ς απ� τα α-π�τελέσματα των πρ�σπαθειών τ�υ,δια�ε�αίωνε τ� υπ�υργεί� των E#ω-τερικών την 15 Δεκεμ�ρί�υ 1934, �τι� εκκαθ�λικισμ�ς και � ε#ιταλισμ�ςτων Δωδεκανησίων θα εί�αν συντε-λεσθεί μέσα σε μια γενιά, ε"�σ�νδεν άλλα�ε τ� πρ�γραμμά τ�υ. Πί-στευε �τι τ� εθνικ� και κ�ινωνικ�περι�άλλ�ν των νησιών θα μεταλ-λασσ�ταν �άρη στ�ν συνε�ι��μεν� ι-ταλικ� επ�ικισμ�, στα κ�ινά και συγ-γενικά συμ"έρ�ντα, στην π�λιτικήκαι �ικ�ν�μική διείσδυση τ�υ μητρ�-π�λιτικ�ύ καθεστώτ�ς (της Pώμης).

H ασυγκράτητη �ιασύνη

τ�υ De Vecchi

O διάδ��ς τ�υ Lago, � γνωστ�ςτετράρ�ης τ�υ "ασισμ�ύ De Vecchi,θα ανατρέψει τη σταθερή πρ�σπά-θεια τ�υ πρ�γράμματ�ς. Bίαι�ς, πα-ρ�ρμητικ�ς και �ιαστικ�ς δεν μπ�-ρ�ύσε να περιμένει μια γενιά. Hθελεάμεσα και δυναμικά απ�τελέσματα.Eπενέ�η και επέ�αλε ρι�ικές αλλα-γές στην παιδεία με τ�ν νέ� σ��λικ�καν�νισμ� (της 21.7.1937), �πως ση-μείωσα και πι� πάνω, στη δι�ίκηση μετ�ν δι�ρισμ� στις κ�ιν�τητες τωνpodesta και των κυ�ερνητικών κ�μι-σαρίων, στην απ�ν�μή τ�υ δικαί�υ(ιδίως τ�υ �ικ�γενειακ�ύ) και στηνεισαγωγή τ�υ ιταλικ�ύ ρατσιστικ�ύν�μ�υ τ�υ 1938. Oπως � ίδι�ς διεκή-ρυ#ε, μ�ναδικ�ς στ��ς τ�υ ήταν ναε#�μ�ιώσει τ� πρ�σωπ� της Δωδε-κανήσ�υ με τ� πρ�σωπ� της Iταλίας.Mε άλλα λ�για, � εκ"ασισμ�ς στηνπι� στυγνή μ�ρ"ή τ�υ.

Tην τελική λύση στ� δράμα τωννησιών θα τη "έρει � �΄ παγκ�σμι�ςπ�λεμ�ς. M�ν� αυτ�ς, �πως σωστάεί�ε δια�λέψει � Bενι�έλ�ς, μπ�ρεσενα ρυθμίσει ένα �ήτημα, τ� �π�ί� ηδιεθνής διπλωματία επί σειρά ετώντ� �ρησιμ�π�ι�ύσε ως πρ�ϊ�ν επ’ α-νταλλαγή.


O Mητρ π λίτης P�δ υ Aπ�στ λ ςTρύ!ων ς. Eμεινε στην μητρ π λιτι-κή έδρα απ� τ 1913 έως τ 1946.Στ στ��αστρ των Iταλών μπήκε καιη Oρθ�δ �η Eκκλησία. O Λάγκ , κα-τέ�αλε επίμ νες πρ σπάθειες γιατην αυτ κε!αλ π ίηση της Eκκλη-σίας στα Δωδεκάνησα. Aν και ιτρεις Mητρ π λίτες εί�αν συμ!ωνή-σει, η κίνηση για τ Aυτ κέ!αλ �ρήκε μεγάλες αντιστάσεις και έ!ε-ρε δι�ασμ� και ηθική κρίση ανάμεσαστ π ίμνι και την εκκλησιαστική η-γεσία. T &ήτημα υπ �ι�άστηκε καιέλη�ε ριστικά στην περί δ Nτε Bέ-κι. Ωστ�σ , η στάση τ υ Mητρ π λί-τη P�δ υ στην υπ�θεση τ υ Aυτ κε-!άλ υ, παραμένει θέμα επίμα� στην ερμηνεία τ υ μέ�ρι σήμερα.Aλλωστε, αρκετές πτυ�ές, σ�ετικέςμε την παρ υσία των Iταλών στα Δω-δεκάνησα, παραμέν υν αδιερεύνη-τες. (!ωτ. «H Eκκλησία της Δωδεκα-νήσ υ κατά την Iταλ κρατία. T Aυ-τ κέ!αλ » τ υ Eμμ. Δ. Παπαϊωάν-ν υ, P�δ ς, 1997).

Kασιώτικ καΐκι, ναυλωμέν απ� Iταλ ύς καραμπινιέρ υς, ετ ιμά&εται ν’ απ -πλεύσει απ� τ λιμανάκι της Mπ ύκας. Στ �άθ ς, τ ιταλικ� εθν�σημ στ λί-&ει τ Tελωνεί της επ �ής (!ωτ.: αρ�εί Eταιρείας Kασιακών Mελετών).

Oι Kώ ι ήταν υπ �ρεωμέν ι να επιδεικνύ υν τ ν «πατριωτισμ�» τ υς και τηνα! σίωσή τ υς στ ν !ασισμ�, έ� ντας κρεμασμέν τ π ρτρέτ τ υ M υ-σ λίνι στα σπίτια και στις πρ θήκες των μαγα&ιών τ υς. Mεσ λα�εί σήμερα �ρ�ν ς και αντίστ ι�ες !ωτ γρα!ίες !αντά& υν πλέ ν γρα!ικές. Ωστ�σ ,απ τυπών υν μία αλήθεια για την επ �ή τ υς δυνηρή. Oι Δωδεκανήσι ι κα-ταστηματάρ�ες, �σ ι απ� αυτ ύς κατ�ρθωσαν με τ ν ικ ν μικ� π�λεμ ναεπι�ιώσ υν, θέλ ντας και μη πλήρωναν τ πρ παγανδιστικ� υλικ� για ναπρ �άλλ υν έτσι επιτακτικά τ ν αγύρτη της Pώμης. H ιταλική πρ παγάνδα, ι-δίως στη δεύτερη περί δ , πρ σπαθώντας να ε� μ ιώσει τα Δωδεκάνησα μετην Iταλία, γιν�ταν αδίστακτη (!ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα. 1900-1948» τ υ Aλέ-κ υ I. Mαρκ�γλ υ).


H εκκλησία των ΔωδεκανήσωνT� κρίσιμ� �ήτημα τ�υ Aυτ�κε�άλ�υ και η εθνική δράση κληρικών

T�υ Eμμαν�υήλ Δ. Παπαϊωάνν�υ

Δικηγ�ρυ – Συγγρα έα

OTAN η Iταλία κατέλα�ε τη P δ�,Mητρ�π�λίτης ήταν � Bενιαμίν, � με-τέπειτα Oικ�υμενικ ς Πατριάρ�ης(1936–1945), � �π�ί�ς εί�ε απ�μα-κρυνθεί απ τη P δ� γιατί παρε�η-γήθηκε για ιταλ��ιλία, και μετατέθη-κε σε άλλη Mητρ π�λη. T�ν διαδέ-�θηκε � Aπ στ�λ�ς Tρύ�ων�ς, Aρ�ι-γραμματέας της I. Συν δ�υ τ�υ Oι-κ�υμενικ�ύ Πατριαρ�εί�υ. Για την ε-νίσ�υση της Eλληνικής Aντιπρ�σω-πείας κατά τη συ"ήτηση τ�υ Δωδε-κανησιακ�ύ "ητήματ�ς στη διάσκε-ψη της Eιρήνης μετά τ�ν A΄ Παγκ -σμι� Π λεμ�, �ργανώθηκαν κατά τ�Πάσ�α τ�υ 1919 (7 Aπριλί�υ 1919)συλλαλητήρια στη P δ� και σε λητη Δωδεκάνησ�. Στα συλλαλητήριααυτά, τα �π�ία τελ�ύσαν υπ την αι-γίδα των κατά τ π�υς εκκλησιαστι-κών αρ�ηγών, εγκρίθηκαν ψη�ίσμα-τα με τα �π�ία � Δωδεκανησιακ ςΛα ς "ητ�ύσε την ένωσή τ�υ με τηνMητέρα Πατρίδα. Tα συλλαλητήριαεκείνα εί�αν δραματική έκ�αση στ�Παραδείσι (τ τε Bιλλαν �α) π�υ ε-��νεύθησαν με λ�γ�ισμ � ΠαπάΛ�υκάς και η Aνθ�ύλα Zερ��ύ.

Mε τη συμ�ωνία Bενι"έλ�υ – Tιτ-τ νι (1919), η Iταλία ανελάμ�ανε τηνυπ��ρέωση να παρα�ωρήσει τη Δω-δεκάνησ� στην Eλλάδα, εκτ ς απ τη P δ�, στην �π�ία θα διε�αγ τανδημ�ψή�ισμα, ύστερα απ μερικά�ρ νια. Mέ�ρι την επ��ή εκείνη δενεί�ε δημι�υργηθεί εκκλησιαστικ "ή-τημα, και ειδικ τερα "ήτημα ανε�αρ-τητ�π�ίησης της Eκκλησίας της Δω-δεκανήσ�υ. H μ νη ανάμι�η της Iτα-λικής κυ�ερνήσεως στα εκκλησια-στικά κατά την πρώτη δεκαετία τηςκατ��ής (1912–1922), ήταν η ε��ρίατων Mητρ�π�λιτών P δ�υ Aπ�στ -λ�υ και Kαρπάθ�υ – Kάσ�υ Γερμα-ν�ύ, για την εθνική τ�υς δράση. Eπέ-στρεψαν μως απ την ε��ρία, πει-θήνια ργανα, «ιματισμέν�ι και σω-�ρ�ν�ύντες».

Θέμα αυτ�κε�αλ�π�ίησης

Για πρώτη ��ρά γίνεται λ γ�ς γιααυτ�κε�αλ�π�ίηση της Eκκλησίαςτης Δωδεκανήσ�υ μετά τη Mικρα-σιατική καταστρ��ή (Aύγ�υστ�ς1922). T� "ήτημα έθεσε πρώτ�ς � τ -τε Γενικ ς Δι�ικητής Δωδεκανήσ�υκ μης Aλένανδρ�ς Nτε Mπ�σδάρι, ��π�ί�ς για να ε�ασ�αλίσει την εύ-ν�ια της �ασιστικής κυ�ερνήσεως, η�π�ία εί�ε σ�ηματισθεί απ τ�νM�υσ�λίνι στις 28 Oκτω�ρί�υ 1922και να παραμείνει στη θέση τ�υ έ-στειλε μια μακρ�σκελή επιστ�λή:«Στ�ν πρ εδρ� τ�υ υπ�υργικ�ύ συμ-��υλί�υ και υπ�υργ των E�ωτερι-κών M�υσ�λίνι» �ρ�ν. 6 N�εμ�ρί�υ1922. O Nτε Mπ�σδάρι, μισέλλην, εί-�ε υπηρετήσει στην Aθήνα ως πρε-σ�ευτής της Iταλίας κατά τ�ν πρώτ�

Παγκ σμι� Π λεμ� και εί�ε εκδηλώ-σει με κάθε τρ π� τα ανθελληνικάτ�υ αισθήματα. Aυτ τ� πρ�σ ν ε�ά-ρυνε, πιθαν τατα, για να τ�π�θετη-θεί κυ�ερνήτης Δωδεκανήσ�υ, σεμια κρίσιμη καμπή τ�υ εθνικ�ύ μας"ητήματ�ς. Στην παραπάνω επιστ�-λή τ�υ, εκτ ς άλλων, γρά�ει: «M λιςέ�θασα εδώ άρ�ισα να μελετώ ψύ-�ραιμα και αντικειμενικά τα δύ� π�-λιτικά πρ��λήματα π�υ μ�υ εί�ε θέ-σει � κ μης Σ� ρτσα. H συμ�ωνίαMπ�νίν – Bενι"έλ�υ μ�υ �άνηκε ευ-

θύς ε� αρ�ής παράλ�γη και ανε�άρ-μ�στη. Γιατί να �αρίσ�υμε στηνEλλάδα, �ωρίς κανεν ς είδ�υς α-ντάλλαγμα, τ σα νησιά, μερικά απ τα �π�ία �ι �ωρίς α�ία; Γιατί να ε-�αρτήσ�υμε την κατ��ή μας στη P -δ� απ ένα δημ�ψή�ισμα π�υ ασ�α-λώς έμελλε να απ��εί σε �άρ�ς μας;Γιατί να κρατύμε την εκκλησία τηςP�δυ υπτελή στην ε�υσία τυΠατριάρ�η Kωνσταντινυπ�λεως,πυ δεν ημπρεί και ν�μικά καιπραγματικά να την ασκήσει παρά επί

Oρθ�δ �ων π�υ ανήκ�υν στην Oθω-μανική Aυτ�κρατ�ρία».

Στ��ιH απ�κ�πή της δι�ικητικής ε�άρ-

τησης της Δωδεκανησιακής Eκκλη-σίας απ τ� Oικ�υμενικ Πατριαρ-�εί� παρ�υσιάστηκε εντ�ν τερη με-τά την υπ�γρα�ή της Συνθήκης τηςΛω"άνης, στις 24 I�υλί�υ 1923, η �-π�ία επικυρώθηκε στις 6 Aυγ�ύστ�υ1924 και την ανάληψη των καθηκ -ντων τ�υ ως κυ�ερνήτη της Δωδε-κανήσ�υ, τ�υ Mάρι� Λάγκ�. Θα πρέ-πει να σημειωθεί τι με την παραπά-νω Συνθήκη, η T�υρκία παραιτήθηκετων δικαιωμάτων της στη Δωδεκά-νησ�, υπέρ της Iταλίας. A��ύ λ�ιπ νη Iταλία εσταθερ�π�ίησε π�λιτικά τηθέση της στα νησιά μας, απέ�λεψεστ�ν α�ελληνισμ τ�υς. Ως πρ σ��-ρ� μέσ� για τ�ν σκ�π αυτ ν, έκρινετην ανε�αρτητ�π�ίηση της Eκκλη-σίας για να γίνει πι� ευάλωτη στ�νεκκαθ�λικισμ . O σκ�π ς αυτ ς θαεπιτυγ�αν ταν με τ� Aυτ�κέ�αλ�.Aυτ είναι ένα απ τα "ητήματα στ��π�ί� εί�ε επικεντρωθεί τ� ενδια�έ-ρ�ν της ιταλικής κυ�ερνήσεως, τ�υΔωδεκανησιακ�ύ λα�ύ, τ�υ Oικ�υ-μενικ�ύ Πατριαρ�εί�υ και της ελλη-νικής κυ�ερνήσεως, μετά τη Συνθή-κη της Λω"άνης. Γύρω απ τ� "ήτημααυτ έγιναν π�λλές συ"ητήσεις καιδιαπραγματεύσεις σε ανώτερα κλι-μάκια, εκκλησιαστικά και κυ�ερνητι-κά, ασ��λήθηκε με αυτ � Tύπ�ς και�ι Δωδεκανησιακές Oργανώσεις τωνAθηνών και τ�υ ε�ωτερικ�ύ. Στ� α-ντεθνικ αυτ πρ γραμμα η ιταλικήκυ�έρνηση, ατυ�ώς �ρήκε πρ θυμ�συμπαραστάτη τ�ν Mητρ�π�λίτη P -δ�υ Aπ στ�λ� Tρύ�ων�ς, � �π�ί�ςγια να επιτύ�ει την επιστρ��ή τ�υ α-π την ε��ρία, πρ�σέ�ερε στ�ν κα-τακτητή «γην και ύδωρ». Aυτ πρ�-κύπτει απ τις ιδι γρα�ες επιστ�λές

Aρ�ιμανδρίτης Παρθένι�ς, απ� τ� �ωρι�Aπ�λλωνα. Στις αρ�ές Φε�ρ�υαρί�υ 1936μα�ί με άλλ�υς κατέ�ασε την ιταλική σημαίααπ� τ� κ�ιν�τικ� κατάστημα Aπ�λλώνων. Συ-νελή"θη και απ� έρευνα στ� σπίτι τ�υ �ρέ-θηκαν �πλα. Kαταδικάστηκε σε θάνατ�, ηπ�ινή αυτή μετετράπη σε ισ��ια και μετα-"έρθηκε για να την εκτίσει στην Kαλα�ρία,�π�υ και �ασανίστηκε.

O Πρωτ�σύγκελλ�ς Aπ�στ�-

λ�ς (� μετέπειτα Mητρ�π�λί-

της Kαρπάθ�υ – Kάσ�υ), με

τα κηρύγματά τ�υ απ� τ�ν

άμ�ωνα, μετέδιδε στ�ν υπ�-

δ�υλ� κ�σμ� πατριωτικά μη-

νύματα, δι�ργάνωσε π�λυ-

μελή �υ�αντιν� μ�υσικ� ��-

ρ�, � �π�ί�ς περιήρ�ετ�

τ�υς ιερ�ύς να�ύς της π�λε-

ως και της υπαίθρ�υ και έ-

ψαλλε κατά τις μεγάλες ακ�-

λ�υθίες της Eκκλησίας μας.

H ιταλική αστυν�μία τ�ν πα-

ρακ�λ�υθ�ύσε στενά και �ι

σταθμάρ�ες των �ωριών ε-

νημέρωναν την Kεντρική

Aσ"άλεια της P�δ�υ για κά-

θε τ�υ κίνηση.

Oμως για ένα κήρυγμά τ�υ

στην εκκλησία της Παναγίας

της Kρεμαστής, στις 23 Aυ-

γ�ύστ�υ 1940, τ� �π�ί� ήτ�

καθαρά πατριωτικ�, συνελή-

"θη και ενεκλείσθη επί ημέ-

ρες στ� κρατητήρι�

της Aσ"άλειας, ως κ�ιν�ς

εγκληματίας.

Aρ�ιμανδρίτηςMελέτι�ς Φωτί�υ απ� τις Kαλυθιές.Kατά τα τέληΔεκεμ�ρί�υ1935, σε ένα κατάστημα τηςMεσαιωνικήςπ�λεως, για νατ�ν πειρά&ει κά-π�ι�ς, καρ"ί-τσωσε στ� ράσ�τ�υ μία κ�νκάρ-δα (κ�υμπί) τ�υ Iταλικ�ύΦασιστικ�ύK�μματ�ς. O Mελέτι�ς τ� &εκρέμασε,τ� πέτα&ε κατάγης και τ� π�-δ�πάτησε. Γιατην πρά&η τ�υαυτή η ιταλικήκυ�έρνηση τ�νεκτ�πισε στις 30Iαν�υαρί�υ1936 στην Iτα-λία, σε ένα �ω-ρι� κ�ντά στηνΠερ�ύτ�ια, �π�υ παρέμεινεέως τις 14 I�υ-νί�υ 1936.


Kως, 9 Mαΐ�υ 1945. Hμέρα ιστ�ρική για τ� νησί. O Aρ�ιμανδρίτης Φιλήμ�νας, ��π�ί�ς ασκ�ύσε καθήκ�ντα θρησκευτικ�ύ ηγέτη μετά τ� θάνατ� τ�υ Mητρ�-π�λίτη Aγαθάγγελ�υ Aρ�ύτα τ� ’24, ευλ�γεί ελληνικές σημαίες. Aμέσως μετάτις παρέδωσε σε �μάδες και άρ�ισε η κατάληψη δημ�σίων κτιρίων και υπηρε-σιών. Πρώτη σημαία υψώθηκε στη Mητρ�π�λη. Aκ�λ�ύθησαν τ� N�σ�κ�μεί�,τ� Γυμνάσι�, τ� Δημαρ�εί� και στη σειρά, ένα ένα �λα τα δημ�σια κτίρια. Yψώ-θηκαν συν�λικά 20 σημαίες τις �π�ίες � Φιλήμ�νας "ύλα&ε κρυμμένες απ� τ�1920, σταλμένες απ’ την κυ�έρνηση Bενι�έλ�υ π�υ πρ��λεπε την πρ�σάρτη-ση των Δωδεκανήσων μετά την υπ�γρα"ή της Συνθήκης των Σε�ρών. Tην ίδιαμέρα ε&ελέγη και � πρώτ�ς δήμαρ��ς της ελεύθερης Kω, � δικηγ�ρ�ς Γιώρ-γ�ς K�υτσ�υράδης. H είδηση της συνθηκ�λ�γησης των Γερμανών έ"τασεστην Kω την πρ�ηγ�ύμενη, 8 Mαΐ�υ, και �λ�ς � ενθ�υσιασμ�ς και �ι πρ�ετ�ι-μασίες ήταν για την υπ�δ��ή αγγλικής τ�ρπιλάκατ�υ π�υ θα έ"τανε εκείνητην ημέρα ("ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα. 1900 – 1948», τ�υ Aλέκ�υ I. Mαρκ�γλ�υ).

O ηγ�ύμεν�ς της M�νής Παν�ρμίτη Σύμης, Xρύσανθ�ς Mαρ�υλάκης και � α-συρματιστής Φλώρ�ς Z�υγανέλης, π�υ υπηρετ�ύσε στις συμμα�ικές δυνά-μεις καταδρ�μών. Aπ� τ�ν Mάι� τ�υ ’43, με ευθύνη τ�υ ηγ�υμέν�υ, τ� μ�να-στήρι «"ιλ�&εν�ύσε» παράν�μ� ασύρματ�. Mε δίκτυ� κατασκ�πων συγκέ-ντρωσε πληρ�"�ρίες για την κίνηση των νη�π�μπών τ�υ A&�να και τις μετέ-διδε στη Mέση Aνατ�λή! Eπειτα απ� δ�λια πρ�δ�σία Iταλών, δήθεν αντι"ασι-στών, �ι Γερμαν�ί εντ�πισαν την κρύπτη. Στις 11 Φε�ρ. ’44 συνέλα�αν τ�ν η-γ�ύμεν�, τ�ν ασυρματιστή Φλώρ� Z�υγανέλη και τ�ν �ικ�ν�μ� της M�νήςMι�. Λάμπρ�υ. Iταλική "ρ�υρά τ�υς μετέ"ερε απ’ τ�ν Παν�ρμίτη στην π�λητης Σύμης για να δικαστ�ύν. E��ντας ως �έ�αιη τη θανατική π�ινή, στη δια-δρ�μή απ�πειράθηκαν ν’ α"�πλίσ�υν τη "ρ�υρά. Στη συμπλ�κή, π�υ έγινεδίπλα στ� &ωκκλήσι της Στρατερής, εκτελέστηκαν εν ψυ�ρώ. Στη μνήμη τ�υςέ�ει στηθεί γλυπτ� μνημεί� στη M�νή Παν�ρμίτη, έργ� τ�υ Συμαί�υ καλλιτέ-�νη Kώστα Bαλσάμη ("ωτ.: περ. «H Σύμη»).

O παπα–Nικήτας Παπαντωνί�υ,ιερέας στ�ν Aϊ–Γιάννη, μητρ�π�-λιτικ� να� της Σύμης, �ρισκ�τανσε διαρκή ρή&η με τις ιταλικέςαρ�ές. Φυσι�γνωμία ασυμ�ί�α-στ�υ και �αρακτηρισμέν�ς ως"ανατικ�ς αντι"ασίστας, έ"τανεσυ�νά στα �ρια της πρ�κλησης.Eί�ε στα ιερά τ�υ άμ"ια κεντημέ-νες τις ελληνικές σημαίες. Φθιν�-πωρ� τ�υ 1938, α"�ύ καταδικά-στηκε «κεκλεισμένων των θυ-ρών» στη P�δ�, θεωρήθηκε επι-κίνδυν�ς και ε&�ρίστηκε στ� M�-ντε M�ύρ�, στη B. Iταλία. Aνάλ�-γη "υσι�γνωμία ιερέα – αντάρτηήταν και � παπα–Mι�αήλ Tσ�υ-γκράνης στην Kάλυμν� π�υ έ-δρασε στ�ν γνωστ� πετρ�π�λεμ�με τ�υς Iταλ�ύς στ� νησί. Aπ� τ�ηθικ� κύρ�ς και τη στάση παρ�-μ�ιων ιερέων κρατήθηκε � απλ�ςδωδεκανησιακ�ς λα�ς στα δύ-σκ�λα �ρ�νια της Iταλ�κρατίας.

τ�υ απ την Kωνσταντιν�ύπ�ληπρ�ς τ�ν κυ�ερνήτη Mάρι� Λάγκ�(1923–1924).

Oι επιστ�λές αυτές �ρέθηκανστ� �άκελ� της ιταλικής δι�ικήσε-ως με την επικε�αλίδα «Governodelle isole italiane dell egeo». Στηνεπιστ�λή τ�υ της 29 Mαρτί�υ 1924,γρά�ει: «T� επ’ εμ�ί πρ�τιμώ πά-ντ�τε την P δ�ν, �ι μ ν�ν δια τ�κλίμα και τας γνωριμίας μ�υ, αλλάκυρίως δι τι έ�ω και εγώ ως αρ�ιε-ρεύς την ευγενή �ιλ�δ��ίαν να γί-νω αρ�ηγ ς ανε�αρτήτ�υ �ρθ�δ -��υ εκκλησίας και να εργασθώ ανε-πηρεάστως ως πρ εδρ�ς ιδικήςμ�υ συν δ�υ». Στην επιστ�λή τ�υτης 28 Aπριλί�υ 1924, πως και σεάλλες επιστ�λές, "ητεί απ τ�ν Λά-γκ� �ι απαντήσεις τ�υ να στέλν�-νται στην Kωνσταντιν�ύπ�λη διά

της ιταλικής πρεσ�είας πάντ�τεαπ’ ευθείας και �ι διά τ�υ Πα-τριαρ�εί�υ.

Yστερα απ μακρ �ρ�νες δια-πραγματεύσεις, τ� Πατριαρ�εί� α-π��άσισε να εκ�ωρήσει τ� Aυτ�κέ-�αλ�. Πριν μως υπ�γρα�εί � τ -μ�ς τ�υ Aυτ�κε�άλ�υ, � Πατριάρ-�ης Bασίλει�ς � Γ΄ απε�ίωσε, τ�νΣεπτέμ�ρι� 1929, και τ�ν διαδέ�θη-κε � Φώτι�ς � B΄, τ�ν Oκτώ�ρι�1929. O νέ�ς Πατριάρ�ης, για να υ-π�γράψει τ�ν τ μ�, και ύστερα απ συνενν ηση με την κυ�έρνηση Bε-νι"έλ�υ, έθεσε στ�ν Iταλ αντιπρ -σωπ� Πέτρ� Mαγκ�ύ"�, τ�ν ρ�, να"ητηθεί η γνώμη τ�υ Δωδεκανησια-κ�ύ λα�ύ, με δημ�ψή�ισμα. Bέ�αιαη �ασιστική ιταλική κυ�έρνηση δενήτ� δυνατ ν να δε�θεί την διε�α-γωγή δημ�ψη�ίσματ�ς, τ� �π�ί� θα

απέ�αινε εις �άρ�ς τ�υ Aυτ�κε�ά-λ�υ και τ� "ήτημα εθεωρήθη λή�αν.

Kατά τα τέλη Σεπτεμ�ρί�υ 1934,με πρωτ��υλία τ�υ Mητρ�π�λίτηP δ�υ Aπ�στ λ�υ Tρύ�ων�ς, �ιEκκλησιαστικ�ί Aρ�ηγ�ί των Mητρ�-π λεων Δωδεκανήσ�υ, α��ύ υπέ�α-λαν τις παραιτήσεις τ�υς στ� Πα-τριαρ�εί�, μετέ�ησαν στην Iερά M�-νή τ�υ Παν�ρμίτη Σύμης, α��ύ εμε-ρίμνησαν να ε�απ�λύσ�υν στα �ωριά ργανά τ�υς τα �π�ία "ητ�ύσαν απ τ�υς K�ιν�τάρ�ες και τ�υς ιερείς ναυπ�γράψ�υν δηλώσεις με τις �π�ίες"ητ�ύσαν την επιστρ��ή των Mη-τρ�π�λιτών στις έδρες τ�υς. Oι υπ�-γρα�ές αυτές, κατά τ�υς Mητρ�π�-λίτες, θα επεί�αν θέση δημ�ψη�ί-σματ�ς και ύστερα απ αυτ , θα ανε-κήρυτταν τ� Aυτ�κέ�αλ� πρα�ικ�-πηματικά. O λα ς μας, μως, � �π�ί-

�ς διέγνωσε τ�ν πρ��ρισμ των υ-π�γρα�ών, αρνήθηκε να υπ�γράψεικαι έτσι η σκην�θεσία εματαιώθη.

Mε την ανάληψη της Δι�ικήσεωςτης Δωδεκανήσ�υ απ τ�ν Nτε Bέκ-κι, τ�ν Δεκέμ�ρι� 1936, � �π�ί�ς ή-ταν ένας απ τ�υς Tετράρ�ες τ�υΦασιμ�ύ και στη συνέ�εια την κήρυ-�η τ�υ B΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ, τ�ενδια�έρ�ν για τ� "ήτημα τ�υ Aυτ�-κε�άλ�υ, ατ νησε και τ� εκκλησια-στικ καθεστώς της Δωδεκανήσ�υέμεινε αμετά�λητ�. T� 1940 απε�ίω-σε � Mητρ�π�λίτης Kαρπάθ�υ – Kά-σ�υ Γερμαν ς, �ωρίς να τ�π�θετη-θεί διάδ�� ς τ�υ και μετά την απε-λευθέρωση, τ�ν I�ύνι� 1946, παρη-τήθησαν �ι Mητρ�π�λίτες P δ�υAπ στ�λ�ς Tρύ�ων�ς και Kαλύμν�υ– Λέρ�υ και Aστυπαλαίας Aπ στ�λ�ςKα�ακ π�υλ�ς.


Aρ�ιτεκτ�νική έκ�ρασηOι επεμ�άσεις σε παλαιά κτίρια και η αν�ικ�δ�μηση νέων απη��ύσαν την ιταλική απ�ικι�κρατική π�λιτική

T�υ Στέλι�υ Xριστ��υλάκη

Aρ�ιτέκτ�να

H EPEYNA και � πρ�ληματισμ�ς γιατη δημι�υργία μιας αρ�ιτεκτ�νικήςέκ�ρασης της απ�ικι�κρατικής Iτα-λίας στ� �ώρ� της Δωδεκανήσ�υ α-κ�λ�ύθησε μια π�ρεία η �π�ία �ρι�-θετείται σ�ηματικά μέσα στις δύ�π�λιτικές κυερνήσεις τ�υ MarioLago (1923–1936) και τ�υ CesareMaria de Vecchi (1936–1940).

Περί�δ�ς Mάρι� Λάγγ�

H περί�δ�ς τ�υ Mario Lago είναι ηπλέ�ν σημαντική, γιατί κατά τα 14�ρ�νια π�υ διήρκεσε έγιναν �λα ταπρ�γράμματα ανάπτυ�ης και ένα με-γάλ� μέρ�ς υλ�π�ιήθηκε. O MarioLago ρισκ�ταν σε στενή συνεργα-σία κατ’ αρ�ήν με τ�ν αρ�ιτέκτ�ναFlorestano di Fausto, π�υ αναδεί�θη-κε σε πρωταγωνιστική μ�ρ�ή της ι-ταλικής απ�ικιακής αρ�ιτεκτ�νικήςκατ’ αρ�ήν στα Δωδεκάνησα και στησυνέ�εια στην Aλανία και τη Λιύη,και στη συνέ�εια με τ�ν PietroLombardi. Kαι �ι δύ� εί�αν σ�έσειςμε τ� υπ�υργεί� E�ωτερικών και τ�υπ�υργεί� των Aπ�ικιών. Στα νησιάεργάσθηκαν και άλλ�ι αρ�ιτέκτ�νες,�πως � Armando Bernabiti, oRodolfo Petracco, o Giorgio Francisi,o Giovani Batista Ceas, o MarioPaolini, o Oriolo Frezzotti (γνωστ�ςκαι απ� τις νέες π�λεις της IταλίαςLittoria, Pontinia), καθώς και �ι π�λι-τικ�ί μη�ανικ�ί M. Platania, A.Torasso, Carlo Buscaglione, G.Tacconi, άλλ�ι ως υπάλληλ�ι τ�υγρα�εί�υ δημ�σίων έργων, άλλ�ι ωςσυνεργάτες και άλλ�ι ως επιλέπ�-ντες των κατασκευαστικών ιταλικώνεταιριών (G. Spaini e C., Gasperini,M. Urban κ.ά.) π�υ δραστηρι�π�ιή-θηκαν στα Δωδεκάνησα.

Γύρω στ� τέλ�ς της δεκαετίας τ�υ’20, �π�τε έ��υν �ργανωθεί �ι τε�νι-κές υπηρεσίες, αναδεικνύ�νται δύ�νέα �ν�ματα, � Rodolfo Petracco και� Armando Bernabiti, π�υ γίν�νται �ιδημι�υργ�ί τ�υ μεγαλύτερ�υ μέ-ρ�υς των κτιρίων της δεκαετίας τ�υ’30.

H πρώτη αυτή περί�δ�ς μπ�ρεί να�αρακτηρισθεί ως εκλεκτική, επειδήάντλησε τα μ�ρ��λ�γικά στ�ι�είατων κτιρίων απ� την ιππ�τική αρ�ιτε-κτ�νική, την κλασική ιταλική αρ�ιτε-κτ�νική (αναγέννηση, μπαρ�κ, ενε-τσιάνικη) και απ� την αρ�ιτεκτ�νικήτης ανατ�λικής Mεσ�γεί�υ γενικ�-τερα.

H ελαστικ�τητα τ�υ εκλεκτισμ�ύως εκ�ραστικής επιλ�γής έδωσε με-γάλη π�ικιλία μ�ρ��λ�γικών στ�ι-�είων στα δημ�σια, �πως και στα ι-διωτικά, κτίρια. A�ι�σημείωτη δημι-�υργία απ�τελεί τ� ενιαί� κτίρι� τ�υΔι�ικητηρί�υ – Eπισκ�πής – Eκκλη-σίας Aγί�υ Iωάνν�υ π�υ δεσπ�$ειστην είσ�δ� τ�υ λιμανι�ύ τ�υ Mα-

ντρακί�υ, πρ�τείν�ντας επιλητικάτ�ν Πύργ� τ�υ Kαμπαναρι�ύ και τ�υπ�στεγ� των σαρκ��άγων των Mε-γάλων Mαγίστρων (il chiostro deisarcofagi dei grandi maestri). Συν-δυά$ει την π�λιτική και θρησκευτικήε��υσία τ�υ κυρίαρ��υ έθν�υς, ανα-καλώντας μνήμες μ�ρ��λ�γικές τηςπερι�δ�υ των Iππ�τών και της θα-λάσσιας κυριαρ�ίας της Bενετίαςστη λεκάνη της Mεσ�γεί�υ, απ�τε-λώντας έτσι κάτι μ�ναδικ� στ� λε�ι-λ�γι� της απ�ικιακής αρ�ιτεκτ�νι-κής. Aυτή η περί�δ�ς μπ�ρ�ύμε ναπ�ύμε �τι �αρακτηρίσθηκε απ� μίαλ�γική π�υ εκ�ρά$εται �εκάθαρα σεένα σημείωμα της σύντα�ης δημ�σι-ευμέν� στ� περι�δικ� «Rassegna diarchitettura» (n.9, 1933, p. 384) υπ�-στηρί$�ντας: «Aυτή –η αρ�ιτεκτ�νι-κή– πρέπει να απ�τελεί ένα �εκάθα-ρ� και διαρκές σημεί� της κυρίαρ�ηςαπ�ικι�κρατικής �υλής και συγ�ρ�-νως να διαθέτει, σε μια αθιά και $ω-ντανή συνένωση, εκείνα τα στ�ι�είατης αισθητικής και των τ�πικών πα-ραδ�σεων, π�υ απ�τελ�ύν στ�ι�εί�αρμ�νίας και ισ�ρρ�πίας».

O Pietro Lombardi κατά την παρα-μ�νή τ�υ στη P�δ� ά�ησε ένα αρκε-τά α�ι�λ�γ� έργ�, π�υ α��ρ�ύσε

την αρ�ιτεκτ�νική τ�υ τ�πί�υ, τις«θέρμες της Kαλλιθέας».

O Mario Lago τα τελευταία �ρ�νιατης διακυέρνησής τ�υ �ρησιμ�π�ί-ησε και τη ρασι�ναλιστική αρ�ιτε-κτ�νική για τα γεωργικά �ωριά καιτην π�λη τ�υ Porto Lago.

Περί�δ�ς Nτε BέκιH περί�δ�ς της διακυέρνησης de

Vecchi (10/1936 – 11/1940), παρ’ �λητη μικρή διάρκειά της, είναι π�λύ ση-μαντική για την αισθητική παρ�υσίατων κτιρίων π�υ λέπ�υμε σήμερα.Aναπτυ�ιακά πρ�γράμματα δεν έγι-ναν, απλώς περι�ρίσθηκε στην �λ�-κλήρωση των πρ�γραμμάτων τ�υπρ�κατ��υ τ�υ. O αυταρ�ικ�ς deVecchi, ένα απ� τα ασικά στελέ�ητης τετραρ�ίας τ�υ �ασιστικ�ύ κινή-ματ�ς και τ�υ καθεστώτ�ς στη συνέ-�εια, έ�θασε σε μία περί�δ� σκλή-ρυνσης τ�υ καθεστώτ�ς (εκστρατείακατά της Aιθι�πίας, ανακήρυ�η τηςAυτ�κρατ�ρίας, επι�λή κυρώσεωνστην K�ινωνία των Eθνών, ρατσιστι-κ�ί ν�μ�ι κατά των Eραίων, πρ�ε-τ�ιμασία τ�υ π�λέμ�υ, είσ�δ�ς τηςIταλίας στ�ν π�λεμ� στ� πλευρ� τηςνα$ιστικής Γερμανίας) και ασ��λή-θηκε κυρίως με την αναδι�ργάνωση

της δι�ίκησης και της εκπαίδευσης,α�αιρώντας κάθε στ�ι�εί� ελαστικ�-τητας τ�υ πρ�κατ��υ τ�υ.

H απέ�θειά τ�υ για την ανατ�λίτι-κη αισθητική τ�ν �δήγησε στην απ�-�αση ν’ αλλά�ει τη μ�ρ�ή της καρ-διάς της «Nέας P�δ�υ». Oι �ψειςτων κτιρίων καλύ�θηκαν μ’ ένα επί-�ρισμα «π�υ μ�ιά$ει με πέτρα»(pietra finta) για να επιτευ�θεί μιαπαρ�υσία π�υ να θυμί$ει την περί�-δ� των Iππ�τών. Tα παλαιά κτίριαπ�υ δέ�θηκαν επεμάσεις άλλα�ανεντελώς μ�ρ�ή (δικαστικ� μέγαρ�,�εν�δ��εί� των P�δων) και �σα κτί-σθηκαν ήταν σύμ�ωνα με τη �ασι-στική αρ�ιτεκτ�νική (�εν�δ��εί�Θέρμαι, Palazzo Littorio στη P�δ� –σήμερα Δημαρ�εί�).

H �ασιστική αρ�ιτεκτ�νική �αρα-κτηρί$εται απ� σ�ηματ�π�ιημέναρωμαϊκά στ�ι�εία, μνημειακά μεγέ-θη, επίπεδες και μ�ρ��λ�γικά μ�ν�-τ�νες �ψεις με διάκ�σμ� σ�ετικ� μετην ιδε�λ�γία και τα σύμ�λα τ�υ�ασισμ�ύ (ανάγλυ�ες παραστάσεις,λατινικές �ραστικές παραθέσεις και�ρ�ν�λ�γίες), δημι�υργώντας τ� αί-σθημα τ�υ απρ�σιτ�υ και τ�υ κατα-θλιπτικά επιλητικ�ύ μιας �ετι�ιστι-κά ιεραρ�ικής ε��υσίας, π�υ άγγι$ε

P�δ�ς: Foro Italico την περί�δ� τ�υ δι�ρισμέν�υ κυ�ερνήτη Mάρι� Λάγκ� (δεκαετία τ�υ ’20). Aπ� αριστερά διακρίν�-νται: α) H στρατιωτική λέσ�η, μετέπειτα Iταλική Λέσ�η. T� κτίρι� υπήρ�ε απ� την επ��ή της T�υρκ�κρατίας και λει-τ�υργ�ύσε ως λέσ�η των νε�τ�ύρκων «Eνωσις και Πρ��δ�ς». Tρ�π�π�ιήθηκε απ� τ�ν Florestano di Fausto. �) T� δι-καστικ� μέγαρ� (1924) εμπνευσμέν� απ� την κλασική αρ�ιτεκτ�νική τ�υ 1500, έργ� και αυτ� τ�υ Fl. di Fausto. H �ψητ�υ τρ�π�π�ιήθηκε εντελώς την περί�δ� Nτε Bέκι, 1937–’38. T� αρ�ικ� κτίρι� ήταν επί T�υρκ�κρατίας δι�ικητήρι� καιδιατηρήθηκε σε �ρήση ώς τα πρώτα �ρ�νια της Iταλ�κρατίας. γ) Στ� �άθ�ς δε#ιά η εκκλησία τ�υ Aγί�υ Iωάννη με τ�καμπαναρι� και τις στ�ές των σαρκ��άγων των μεγάλων μαγίστρων, έργ� και αυτ� τ�υ Fl. di. Fausto τ� 1925. O κα-θ�λικ�ς καθεδρικ�ς να�ς υπήρ�ε απ� την Iππ�τ�κρατία αλλά εί�ε καταστρα�εί τ� 1856. δ) Στ� �άθ�ς αριστερά δια-κρίνεται � τρ�ύλ�ς τ�υ #εν�δ��εί�υ των «P�δων» π�υ κατασκευάστηκε τ� 1926–27 απ� τ�ν αρ�ιτέκτ�να Fl. di Faustoκαι τ�ν π�λιτικ� μη�ανικ� M. Platania. Kαι αυτ�ύ τ�υ κτιρί�υ �ι �ψεις τρ�π�π�ιήθηκαν την περί�δ� Nτε Bέκι (�ωτ.:συλλ�γή Xρήστ�υ Γκ�υντίδη).



Λακκί (Porto Lago) Λέρ�ς (�ωτ�γρ.απ� «L’ Italia a Rodi», Roma 1946).Mερική άπ�ψη τ�υ κέντρ�υ της νέ-ας π�λης τ�υ Porto Lago. Διακρίν�-νται: α) H κυκλική αγ�ρά (επάνω δε-�ιά) με τ� κυκλικ� αίθρι� στ� κέ-ντρ� και τις τέσσερις εισ�δ�υς. )O πύργ�ς με τ� ρ�λ�ι (κατασκευά-στηκε τ� 1934 – 1936). γ) H πλατεία�π�υ σ�ηματί$εται (αριστερά) τ�συγκρ�τημα Casa Littoria – δημαρ-�εί�. Στ� ισ�γει� στεγα$�ταν τ� τα-�υδρ�μεί�, τ� �αρμακεί�, �ι �ασι-στικές αρ�ές (Fascio, Dopo–lavoro,Milizia) και στ�ν �ρ�� τ� δημαρ-�εί� (κατασκευάστηκε τ� 1935 –1936). δ) T� άλλ� συγκρ�τημα τ�υ�εν�δ��εί�υ Pώμη (αργ�τερα �εν�-δ��εί�υ Λέρ�ς) και τ�υ κινηματ�-θεάτρ�υ (κατασκευάστηκε και αυτ�τ� 1935 – 1936). ε) T� τελωνεί� κά-τω αριστερά (σημερινή αστυν�μία)1933 και δίπλα η Casa Balilla τ�υαρ�ιτέκτ�να Armando Bernabiti1933 (�ασιστική λέσ�η για παιδιάμικρής ηλικίας). T� Λακκί είναι τ�μ�ναδικ� παράδειγμα δημι�υργίας«νέας π�λης» για Iταλ�ύς επ�ίκ�υςμε �αρακτήρα καθαρά στρατιωτικ�.Bρισκ�ταν δίπλα στη μεγαλύτερηάση της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υ.Παρ�λ� �τι �ι πρ�σπάθειες για τηδημι�υργία της στρατιωτικής ά-σης άρ�ισαν τ� 1923, μ�ν� τ� 1929πήραν συγκεκριμένη μ�ρ�ή με τ�ναύσταθμ� στ�ν Aγι� Γεώργι� καιτην αερ�ναυτική άση στα Λέπιδα.

H απαλλ�τρίωση των �ωρα�ιώνσυν�δεύτηκε απ� μια επι�είρηση α-

π��ήρανσης και ενίσ�υσης τ�υ ε-δά��υς με πασσάλ�υς και τσιμέ-ντ�. Aκ�λ�ύθησαν έργα υπ�δ�μής,ύδρευσης, απ��έτευσης και η κα-τασκευή των κτιρίων της νέας π�-λης. Aπ� τ� 1935 άρ�ισαν να κτί$�-νται κατ�ικίες για Iταλ�ύς υπαλλή-λ�υς. T� ρυθμιστικ� σ�έδι� της π�-λης και π�λλά κτίρια έγιναν απ� τ�

γρα�εί� δημ�σίων έργων της P�-δ�υ �π�υ εργά$�νταν �ι αρ�ιτέκτ�-νες Petracco και Bernabiti. Kάπ�ιακτίρια κατασκευάστηκαν απ� τις τε-�νικές υπηρεσίες τ�υ ναυτικ�ύ. H�ργάνωση της π�λης κινήθηκε στηλ�γική δημι�υργίας εν�ς κέντρ�υ(στρατιωτικές, π�λιτικές και εμπ�-ρικές υπηρεσίες) και περι�ερεια-

κής ανάπτυ�ης των κατ�ικιών. Tαπερισσ�τερα κτίρια ανήκ�υν στηρασι�ναλιστική αρ�ιτεκτ�νική, αλ-λά ανι�νεύ�νται και στ�ι�εία �ασι-στικής αρ�ιτεκτ�νικής (�πως στηνείσ�δ� τ�υ κτιρί�υ Caserma Reginaστην είσ�δ� τ�υ κινηματ�θεάτρ�υκαι στη γωνία τ�υ κτιρί�υ CasaBalilla).

T� Λακκί της Λέρ�υ: μια π�λη επ�ίκων

O αρ�ιτέκτ�νας Φλ�ρεστάν� Nτι Φά-

�υστ� (1890 – 1965). Oλ�κλήρωσε τις

σπ�υδές τ�υ στην Aρ�ιτεκτ�νική Σ��-

λή της Pώμης και τ� 1922 τις σπ�υδές

τ�υ ως π�λιτικ�ς μη�ανικ�ς. Aδελ��ς

τ�υ π�λιτικ�ύ Amando di Fausto, � �-

π�ί�ς ήταν στενά συνδεδεμέν�ς με τ�

�ασιστικ� καθεστώς, άρ�ισε την ε-

παγγελματική τ�υ δραστηρι�τητα σε

π�λεις της Iταλίας με ένα σημαντικ�

αριθμητικά έργ� και συνέ�ισε σε π�λ-

λά κράτη της Mεσ�γεί�υ π�υ ήταν κά-

τω απ� την ιταλική κατ��ή ή την ιταλι-

κή επιρρ�ή. Aπ� τ� 1921 ως τε�νικ�ς

σύμ��υλ�ς τ�υ υπ�υργεί�υ E#ωτερι-

κών μελετά π�λλά κτίρια των διπλω-

ματικών αντιπρ�σωπειών στ� Bελι-

γράδι, τ� Kάιρ�, τ� Aλγέρι και την Tυ-

νησία. T� 1923 καλείται απ� τ�ν Mάρι�

Λάγκ� στη P�δ� για να πρ�σ�έρει τις

υπηρεσίες τ�υ. Eίναι � δημι�υργ�ς

τ�υ ρυθμιστικ�ύ σ�εδί�υ της π�λης

της P�δ�υ τ� 1923 και των περισσ�τέ-

ρων κτιρίων της παραλίας τ�υ Mα-

ντρακί�υ (νέα αγ�ρά 1924 – 1925, #εν�δ��εί� των P�δων 1925 με τ�ν M.

Platania, Φασιστική Λέσ�η 1925 – 1926, δυ� στρατώνων 1925 – 1926, κυ�ερ-

νεί� – επισκ�πή – εκκλησία Aγί�υ Iωάννη 1925 – 1927, Iταλική Λέσ�η 1924 –

1925, τα�υδρ�μεί� 1926 – 1928, ναυτική δι�ίκηση και δικαστικ� μέγαρ� 1924).

Eκτ�ς απ� τη P�δ� δραστηρι�π�ιήθηκε και στην Kω μελετώντας τ� συγκρ�-

τημα κυ�ερνεί� – δικαστήρι� – δι�ίκηση καραμπινιέρων 1925, τ�ν καθεδρικ�

να� «Aμν�ς τ�υ Θε�ύ» 1926 – 1927, τ� δημαρ�εί� 1926 – 1928, τα σ��λεία αρ-

ρένων και θηλέων 1926 – 1927. O Nτι Φά�υστ� είναι ακ�μη � δημι�υργ�ς στ�

Kαστελ�ρι'� τ�υ κτιρί�υ κυ�ερνεί� – δημαρ�εί� 1926 – 1927. Mετά τ� 1926

συνε�ί'ει τη δραστηρι�τητά τ�υ στην Aλ�ανία (Tίρανα) και στη Λι�ύη (Tρίπ�-

λη, Kυρηναϊκή) δημι�υργώντας και εκεί μια σειρά κυ�ερνητικών και δημ�-

σιων κτιρίων. Γενικώς δεν συμμετέ�ει στις ανα'ητήσεις των άλλων αρ�ιτε-

κτ�νων για τ�ν πρ�σδι�ρισμ� της απ�ικιακής αρ�ιτεκτ�νικής, αλλά αναπτύσ-

σει τ�ν δικ� τ�υ �αρακτηριστικ� εκλεκτισμ�, μίγμα ιταλικ�ύ κλασικισμ�ύ και

μ�τί��υ της Aνατ�λής (�ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα» τ�υ Aλέκ�υ Mαρκ�γλ�υ).

τα �ρια τ�υ απάνθρωπ�υ.Γι’ αυτή την περί�δ� μπ�ρ�ύμε να

π�ύμε �τι �αρακτηρίσθηκε απ� μιαλ�γική π�υ εκ�ρά$εται στ� περι�δι-κ� «Rassegna di Architettura», άρ-θρ� τ�υ O’ Cabiati «Orientamentinella moderna architettura Italiana inLibia», (στ� τ�. 4 σελίδα 34): «H αρ�ι-τεκτ�νική των δημ�σίων κτιρίων �-�ειλε να επιάλλει σεασμ� στ�υςαυτ��θ�νες». Oλες �ι κατασκευέςπ�υ δεν είναι ιδιωτικές αλλά δημ�-σιες ή θρησκευτικές εν�ς απ�ικι�-κρατικ�ύ λα�ύ σε μια γη π�υ υπ�κει-ται στην ηγεμ�νία τ�υ, πρέπει να εκ-�ρά$�υν ένα ιδίωμα �εκάθαρ� καιγια τ�υς υπ�τελείς λα�ύς και γιατ�υς �ιλ��εν�ύμεν�υς. Δεν πρέπεινα υπάρ�ει αμ�ι�λία για τ� �αρα-κτήρα της κ�υλτ�ύρας και τ�υ π�λι-τισμ�ύ τ�υ έθν�υς π�υ έκτισε εκείνατα κτίρια. Oπως μιλάμε την ιταλικήγλώσσα, στην Tρίπ�λη και τη Bεγγά-$η, �πως στη Pώμη, έτσι πρέπει να�ρησιμ�π�ι�ύμε εκεί την ιταλική αρ-�ιτεκτ�νική».

H �ργάνωσητ�υ �ώρ�υ

Oι π�λεις και τα �ωριά π�υ ανα-πτύ�θηκαν στα νησιά της P�δ�υ, τηςKω και της Λέρ�υ τις δύ� αυτές πε-ρι�δ�υς (των M. Lago και C. deVecchi) απ�κωδικ�π�ι�ύν τ� ιδε�λ�-γικ� υπ�αθμ� και τα απ�ικιακά συμ-�έρ�ντα της τ�τε �ασιστικής Iτα-

λίας στ� �ώρ� τ�υ Aιγαί�υ. O δια�ω-ρισμ�ς των αυτ��θ�νων πληθυσμώναπ� εκείν�υς της «μητρ�π�λης»(Iταλ�ύς επ�ίκ�υς), η δημι�υργία ε-ν�ς κέντρ�υ (π�λιτικ�ύ, στρατιωτι-κ�ύ, θρησκευτικ�ύ) κατά μήκ�ς τηςπαραλίας των λιμανιών ή γύρω απ�μια πλατεία, η μ�ρ��λ�γική και ρυθ-μ�λ�γική δια��ρ�π�ίηση των κτι-ρίων απ� τις έως τ�τε εκ�ραστικέςεπιλ�γές π�υ εί�αν σ�έση με τη λαϊ-κή αρ�ιτεκτ�νική και τ�ν τ�πικ� νε�-κλασικισμ� (απ�τέλεσμα της δρα-στηρι�τητας των Δωδεκανησίων τηςδιασπ�ράς και κυρίως των παρ�ικιώντης Aιγύπτ�υ) απ�τελ�ύν τα ασικά�αρακτηριστικά αυτής της νέας αι-σθητικής και �ργάνωσης π�υ επι-λήθηκε. Xαρακτηριστική είναι η ρι-$ική αλλαγή των �ψεων, και ��ι η έ-ντα�η, δύ� νε�κλασικών κτιρίων π�υυπήρ�αν απ� την εκτ�ς των τει�ώνεπέκταση της π�λης της P�δ�υ τωντελευταίων �ρ�νων της τ�υρκ�κρα-τίας (τ�υρκική δι�ίκηση, Λέσ�η«Eνωση και Πρ��δ�ς»). H αισθητικήκαι η �ργάνωση τ�υ �ώρ�υ στάθη-καν πιστές στις κατευθύνσεις τηςκεντρικής ε��υσίας για την �λική ε-πι�λή της «κυρίαρ�ης εθν�τητας»στ� �ώρ�.

H π�λη της P�δ�υ �επερνά τ� τεί-��ς των ιππ�τών με τη δημι�υργίατης «νέας P�δ�υ» (αν�ικτής π�λης)δια�ωρισμένης ως πρ�ς τ�ν ιστ�ρικ�πυρήνα και τα γύρω �ωριά (Nε��ώρι,

Aγ. Aνάργυρ�ι, Aγ. Aναστασία, Aγ.Γεώργι�, Aγ. Iωάννη, Mητρ�π�λη)και μετατρέπεται σε μια απ�ικιακήπρωτεύ�υσα.

H π�λη της Kω μετά τ�υς σεισμ�ύςτ�υ 1933 αναδι�ργανώνεται α) με τημετα��ρά των αυτ��θ�νων πληθυ-σμών δυτικά και �ρει�δυτικά σε μιασυν�ικία με πυκνή δ�μηση, εμ�ανώςδια�ωρισμένη απ� την ιταλική συν�ι-κία και ) με την έντα�η των αρ�αι�-λ�γικών �ώρων στ�ν ιστ� της νέας�άρα�ης.

H π�λη τ�υ Λακκι�ύ (PortoLago) της Λέρ�υ δημι�υργείται δί-πλα στη Nαυτική Bάση, απ�τελώνταςταυτ��ρ�να τ�ν ιταλικ� αντίπ�δαστ�ν πυρήνα των αυτ��θ�νων Πλα-

τάν�υ - Aγ. Mαρίνας, στ�ν �π�ί� δενυπήρ�ε δυνατ�τητα επέμασης π�υν’ ανταπ�κρίνεται στις �ιλ�δ��ίεςτης κυέρνησης.

Tα νέα αγρ�τικά κέντρα �πως τ�Peveragno (Kαλαμώνας), SanBenedetto (K�λύμπια), Campochiaro(Eλε�ύσα), San Marco (Aγ. Παύλ�ς)στη P�δ� και Torre di Lambi (Λάμπι)και Aquillara ή Fiorenza (Λιν�π�τι)στην Kω δημι�υργ�ύνται και επ�ικί-$�νται με πληθυσμ�ύς απ� την Iτα-λία.

Στα υπ�λ�ιπα νησιά δημι�υργ�ύ-νται μεμ�νωμένα συγκρ�τήματα κτι-ρίων π�υ στεγά$�υν τις δι�ικητικέςυπηρεσίες, δεσπ�$�ντας στ�υς υ-πάρ��ντες ιστ�ύς (Kάλυμν�ς, Kάρ-παθ�ς, Σύμη κ.ά.).

Mε τ� τέλ�ς τ�υ B΄ παγκ�σμί�υ π�-λέμ�υ τ� 1945 και της αγγλικής κα-τ��ής π�υ ακ�λ�ύθησε έως την εν-σωμάτωση τ� 1947–1948, η κληρ�ν�-μιά της Iταλ�κρατίας ως εμπειρία κα-τ��ής αλλά και ως υπ�δ�μή, ανε�άρ-τητη απ� τ�υς σκ�π�ύς και τις αιτίεςπ�υ τη δημι�ύργησαν, πέρασε στ�υςΔωδεκανήσι�υς.

Oι καταστρ��ές τ�υ π�λέμ�υ καιη ε�αθλίωση τ�υ πληθυσμ�ύ ήταν ητελική πρ�σ��ρά τ�υ επεκτατισμ�ύτης αυτ�πρ�αλλ�μενης ως «εκ-συγ�ρ�νιστικής» �ασιστικής Iτα-λίας.

Xρειάστηκαν π�λλά �ρ�νια για νακατ�ρθώσ�υν τα νησιά, απαλλαγμέ-να απ� �ένες ε�αρτήσεις και συμ�έ-ρ�ντα, να ρ�υν και να �αρά��υν τ�

δικ� τ�υς δρ�μ�, π�υ �υσιαστικάδεν εί�ε τίπ�τα τ� κ�ιν� με τ�υςστ��υς και τις �ιλ�δ��ίες της α-π�ικι�κρατίας.

Tα κτίρια έ�ασαν τα σύμ�λα, τηναίγλη και τ� κύρ�ς τ�υς, επανα-πρ�σδι�ρίστηκαν εν μέρει λειτ�υρ-γικά και αισθητικά �π�υ στάθηκεδυνατ�ν, συνε�ί$�ντας �μως πάντανα σηματ�δ�τ�ύν με τ�ν �γκ� τ�υςκαι τη σκην�γρα�ικ�τητά τ�υς μιαεπιπλέ�ν αν�λ�κλήρωτη πρ�σπά-θεια �ένης επι�λής στην περι��ή.

* O Στ. Xριστ� υλάκης εκτ�ς απ� σπ�υδέςαρ�ιτεκτ�νικής, έ�ει σπ�υδάσει Πλαστι-κές Tέ�νες στ� 8� Παν/μι� τ�υ Παρισι�ύκαι παρακ�λ�ύθησε μεταπτυ�ιακές σπ�υ-δές Π�λε�δ�μίας και Iστ�ρίας στ� Mιλά-ν� και τ� Παρίσι.



T� M�υσεί� της Kω. Kτίσθηκε τ� 1934 – 1936 και στέγασε τ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί�. Eίναι μίγμα ρασι�ναλιστικής και �ασιστικήςαρ�ιτεκτ�νικής. H είσ�δ�ς �ρίσκεται πρ�ς την πλατεία Eλευθερίας, της �π�ίας καταλαμ�άνει και τη μια πλευρά. Eργ� τ�υ γρα-�εί�υ δημ�σίων έργων �π�υ εργα'�ταν � R. Petracco.

T� δι�ικητήρι� στα Πηγάδια Kαρπάθ�υδι� για τα Πηγάδια της Kαρπάθ�υ. O R.καραμπινιέρων – δικαστηρί�υ – τα�υδρπ�υ �ρίσκεται αριστερά της πρ�κυμαία

Casa Balilla στη P�δ�. Eργ� τ�υ αρ�. Pietro Lombardi τ�υ 1928. Xαρακτηριστικ� της ε-κλεκτικής αρ�ιτεκτ�νικής της δεκαετίας τ�υ ’20. O Pietro Lombardi δι�ρί'εται τ� 1927 α-π� τ� υπ�υργεί� Aπ�ικιών ως υπεύθυν�ς αρ�ιτέκτ�νας για τα νησιά τ�υ Aιγαί�υ. T� 1928σ�εδιά'ει στη P�δ� τις «Θέρμες της Kαλλιθέας» και τ� περίπτερ� «των νησιών τ�υ Aι-γαί�υ» στη διεθνή απ�ικιακή έκθεση στ� T�ρίν�. Tέλ�ς, τ� 1931 σ�εδιά'ει τ� περίπτερ�της P�δ�υ μα'ί με τ�ν Brasini στη διεθνή έκθεση τ�υ Παρισι�ύ.

Aγρ�ικία επ�ίκων στ� γεωργικ� �ωρι� San Bendetto (σήμερα K�λύμπια). T� �ωρνιάστηκε τ� 1936. Oι έπ�ικ�ι έ�θασαν απ� την περι��ή της T�σκάνης. Στ� κέντρ�ρι�ύ τ�π�θετήθηκαν η εκκλησία, η κατ�ικία τ�υ ιερέα, τ� σ��λεί�, τα διαμερίσμδασκάλων, τα γρα�εία, τα καταστήματα και τ� δημαρ�εί�. Kατασκευάστηκαν τρεαγρ�ικιών (διέθεταν σταύλ�, ��ύρν�, υπ�στεγ� και δε#αμενή νερ�ύ), εν�ς και δ�ων. Στις αγρ�ικίες ανι�νεύ�νται έντ�να στ�ι�εία απ� τη λαϊκή αρ�ιτεκτ�νική, δημ�σια κτίρια τ�υ κέντρ�υ στ�ι�εία απ� τη ρασι�ναλιστική αρ�ιτεκτ�νική. Tα σγιναν απ� τ� γρα�εί� δημ�σίων έργων για τ� κέντρ� απ� τ�ν A. Bernabiti και γγρ�ικίες απ� τ�ν R. Petracco.


υ. Στις αρ�ές της δεκαετίας τ�υ ’30 τ� γρα�εί� δημ�σίων έργων μελετά ένα ρυθμιστικ� σ�έ-R. Petracco μελετά τ� κτιριακ� συγκρ�τημα της αντιπρ�σωπείας της κυ�έρνησης – σταθμ�ύρ�μεί�υ, τ� �π�ί� κατασκευά'εται γύρω στ� 1934. T� 1935 κατασκευά'εται και τ� τελωνεί�ίας.

H εκκλησία στ� κέντρ� τ�υ γεωργικ�ύ �ωρι�ύ San Marco στη P�δ� και η κα-τ�ικία τ�υ ιερέα. Σ�εδιάστηκε στις αρ�ές της δεκαετίας τ�υ ’20 απ� τ�ν π�λ.μη�ανικ� Torasso (εί�ε σ�εδιάσει και τ� γυμνάσι� θηλέων P�δ�υ μα'ί με τ�νFl. di Fausto π�υ εί�ε σ�εδιάσει τις �ψεις), αλλά η κατασκευή έγινε π�λύ αρ-γ�τερα. Tα εγκαίνια της εκκλησίας έγιναν τ� 1937.

ρι� εγκαι-� τ�υ �ω-

σματα τωνρεις τύπ�ιδυ� �ρ�-, ενώ στασ�έδια έ-για τις α-

Bι�λι�γρα�ία:

1. Alinari F., «Rodi e le isole minori» – Soc. «I.D.E.A.» Firenze (7) via nazionale8. Catalogo delle fotograqfie di opere e vedute – Firenze gennaio 1936.

2. Aντωνιάδης Aντώνης: «Aγν�ημέν�ς διεθνισμ�ς: η αρ�ιτεκτ�νική τ�υ Λακ-κι�ύ», στ� περι�δικ� «Aνθρωπ�ς και �ώρ�ς», I�ύλι�ς 1983.

3. Antoniadis Antonis: «Italian Architecture in the Dodecanese: A PreliminaryAssessment» in «Journal of Architectural Education n. 38/1 1984.

4. Aντωνιάδης Aντώνης: «Iταλική Aρ�ιτεκτ�νική στα Δωδεκάνησα», στ�Δελτί� Συλλ�γ�υ Aρ�ιτεκτ�νων, Tεύ��ς 4/5 I�ύλι�ς–Oκτώρι�ς 1985.

5. «Architettura Italiana d’ oltremare 1870-1940» a cura di Gresleri G.,Massaretti P.G. Zagnoni S. Marsilio Editori – Venezia 1993.

6. Baraffa M., Visintin L.: «Atlante delle colonie, con notizie geografiche eeconomiche» – Novara, 1938.

7. Benevolo Leonardo: «L’ arte e la cita contemporanea» Corso di Disegno 5Editori Laterza, 1975, Roma – Bari, σελ. 35-98.

8. Bertarelli V.: «Guida d’ Italia del touring club Italiano – Possedimenti ecolonie – Isole Egeo, Tripolitania, Cirenaica, Eritrea, Somalia». Milano1929 – Anno VII.

9. Caderna Antonio: «Musolini Urbanista», Lo sventramento di Roma neglianni del consenso Ed. Laterza Bari 1981.

10. Ciacci Leonardo: «Rodi Italiana 1912-1923», Come si inventa una citta,1991. Marsillo Editori – Venezia.

11. Comune di Milano: «Gli anni trenta» – «Guida della mostra», Nuoveedizioni Gabriele –Milano 1982.

12. Christofilakis Stylianos: a) «Urbanisme et construction dans les ilesitaliennes de l’ Egee (1912-1945)». Memmoire de D.E.A. en histoire etcivilisation – Ecole des hautes etudes en sciences sociale, Anneeuniversitaire1982-1983.

b) «Organisation de l’ Espace et Architecture dans la onie italienne duDodecanese».

University de Paris VIII – Vincennes a Saint–Denis. Memoire de Maitrise en ArtsPlastique. Annee universitaire 1985-1986.

13. «Di Fausto – Architetto»: Florestano de Fausto con prefazione di MecheleBiancale, Serie des Grands Architectes, 1932, a editrice «Les Archives».

14. K.A. Δ��ιάδης: «Δωδεκάννησ�ς», τ�υ Yπ�υργεί�υ Aν�ικ�δ�μήσεως.Yπ�υργεί� Aν�ικ�δ�μήσεως. A΄ T�μ�ς 1947 και B΄ T�μ�ς 1950.

15. Gianni G.: «Le isole italiane dell’ Egeo» – Publicazione dell’ Istitutogeografico militare – Firenze – 1928 – VII.

16. Gori F.: «Egeo fascista» – Unione editoriale d’ Italia. Roma – 1939.17. Hσυ��ς Mαν�λης. «T� Παν�ραμα της Λέρ�υ», Λέρ�ς, 1989.18. Kα$άη Iακώ�υ: «Tα Eλληνικά Δωδεκάνησα», The national Herald – 140

west 26th St. New York – 1941.19. Lofredo R.: «Le isole felici» – Licinio Cappelli – Editore – Bologna – 1939 –

XVII.20. «L’ Italia a Rodi» – Istituto poligrafico dello stato. 1946 Roma.21. Luciani Roberto: «Pietro Lombardi architetto» Presentazione di Paolo

Portoghesi – 1987 officina Edizioni. Roma.22. Mαρκ�γλ�υ Aλέκ�υ: «Kωακ� Παν�ραμα» 1900 – 1948, Λεύκωμα Γεγ�ν�-

των �ώρων και Aτ�μων, έκδ�ση Πνευματικ�ύ Kέντρ�υ Δήμ�υ Kω – 1992.23. Mariani Riccardo: «Fascismo e citta nuove». Feltrinelli Editore – Milano –

1976.24. Mαριάς Mι�αήλ: «Aπ�ικι�κρατική π�λιτική των Iταλών στα Δωδεκάνησα –

H περίπτωση τ�υ Peveragino» στ� περι�δικ� «O Δρ�μ�ς», Aρ. Φυλ. 16,Φερ�υάρι�ς 1983.

25. Mercadino Cesare e Augusto: «Storia del territorio e delle cita d’ Italia».1976 – G, Mazzotta – Milano.

26. Migliorini Elio: «Ricerche antropogeografiche escquite nelle isole Italianedell’ Egeo». Aprile giugno 1936 – Roma.

27. Mioni Alberto: «Urbanistica fascista». Franco Angeli Editore – Milano –1980.

28. Messaggero di Rodi 19/2/1933, Πανηγυρικ� τεύ��ς για τη δεκαετία τ�υMario Lago.

29. Papani Dean Elena: «La dominazione Italiana e l’ attivita urbanistica ededilizia nel Dodecaneso 1912 – 1943» στ� περι�δικ� «Storia Urbana» N� 81979.

30. Παπα�ριστ�δ�ύλ�υ X. «Iστ�ρία τη P�δ�υ» Aθήνα, 1972.31. Xατ$ηασιλεί�υ Bασίλης: «Iστ�ρία της νήσ�υ Kω. Aρ�αία – Mεσαιωνική –

Nεώτερη». Eκδ�ση Δήμ�υ Kω – 1990 – Kως.32. Xριστ��υλάκης Στυλιαν�ς: α) «Oργάνωση τ�υ �ώρ�υ και αρ�ιτεκτ�νική

έκ�ραση στα Δωδεκάνησα, την περί�δ� της Iταλ�κρατίας» στα «ΛεριακάNέα» – Mηνιαία ε�ημερίδα τ�υ συλλ�γ�υ απαντα��ύ Λερίων. Aριθμ. �ύλ-λων 148, 149, 150 – 151, 152 – 153, 154 (απ� Δεκέμρι� τ�υ 1988 έως I�ύ-νι� 1989). Aριθμ. �ύλλ�υ 169, Σεπτέμρι�ς 1990. ) «Oργάνωση τ�υ �ώ-ρ�υ στα Δωδεκάνησα. H αρ�ιτεκτ�νική έκ�ραση κατά την περί�δ� τηςIταλ�κρατίας» στην «Πρ��δ�», καθημερινή ε�ημερίδα της P�δ�υ. Aριθμ.�ύλλων: 12227, 12228, 12229, 12230, 12231, 12232, 12233 (απ� 8 Oκτωρί-�υ έως 15 Oκτωρί�υ 1989).

33. Xριστ��υλάκης Στυλιαν�ς: «Aρ�ιτεκτ�νική έκ�ραση στα Δωδεκάνησατην περί�δ� της Iταλ�κρατίας 1912-1945» (περι�δικ� The World Building,τεύ��ς 11, τετράμην� περι�δικ� αρ�ιτεκτ�νικής και δ�μησης 1996).

34. Γεωργιάδης Mι�αήλ: «Mνήμες απ� την ιταλική, γερμανική και αγγλική κα-τ��ή της νήσ�υ Kω, �ρ�νική περί�δ�ς 1912-1948. Eκδ�ση Πνευματικ�ύKέντρ�υ Δήμ�υ Kω, Aθήνα 1997.

35. K�γι�π�υλ�ς Kώστας: «Δωδεκάνησα, 50 �ρ�νια απ� την ενσωμάτωση»(Περι�δικ� Eλληνικ� Παν�ραμα, τετραμηνιαία έκδ�ση, τεύ��ς 5�, Aπρί-λι�ς 1997).

36. Παπαευτυ�ί�υ I�υλία: «H κληρ�ν�μιά της Iταλ�κρατίας (1912-1943)» (ε-�ημερίδα «Kαθημερινή», Kυριακή 6 Oκτωρί�υ 1995, σελ. 38).


Oι αρ�αι�τητες στα ΔωδεκάνησαT� έργ� των Iταλών αρ�αι�λ�γων κατά την περί�δ� της τριακ�νταετ�ύς κατ��ής

T�υ Γρηγ�ρη Kωνσταντιν�π�υλ�υ

Eπίτιμ�υ Γενικ�ύ E �ρ�υ Aρ�αι�τήτων – τέωςE �ρ�υ Aρ�αι�τήτων Δωδεκανήσων

«... ως μη... τα γεν�μενα ε� ανθρώπωντω �ρ�νω ε�ίτηλα γένηται...».

Hρ�δ�τ�υ Iστ�ριών A,1

ΓNΩPIZONTAΣ γενικά και α�ριστατις λίαν δυσμενείς συνθήκες στηναγγλ�κρατ�ύμενη Δωδεκάνησ� κα-τά τα έτη 1945 – 1947, ήταν �υσικ� έ-γκυρ�ι και υπεύθυν�ι κρατικ�ί λει-τ�υργ�ί, αλλά και σ��αρ�ί π�λίτεςτης Aθήνας να διατυπών�υν έντ�νεςανησυ"ίες για την τύ"η των π�λλα-πλών Aρ"αι�τήτων της Δωδεκανή-σ�υ. Aπ� αυτ�ύς � πλέ�ν αρμ�δι�ς,νέ�ς τ�τε στην ηλικία, διευθυντήςτ�υ Eθνικ�ύ Aρ"αι�λ�γικ�ύ M�υσεί-�υ, κ�ρυ�αί�ς και διεθνώς αναγνω-ρισμέν�υ κύρ�υς Eλληνας Aρ"αι�-λ�γ�ς, αλλά και ένας απ� τ�υς α#ι�-λ�γ�τερ�υς, σ��αρ�ύς πνευματι-κ�ύς ανθρώπ�υς της δύσκ�λης εκεί-νης επ�"ής, Xρήστ�ς Kαρ�ύ��ς, � �-π�ί�ς κατά την πρ�π�λεμική περί�-δ�, με επί τ�π�υ μετά�αση και μελέ-τη, εί"ε άμεση και πλήρη γνώση τ�υαρ"αι�λ�γικ�ύ έργ�υ των Iταλώνστη Δωδεκάνησ� και ιδίως στη P�δ�1

με κατατ�πιστική, σε έντ�ν� ύ��ςγραμμένη ανα��ρά τ�υ2 πρ�ς τ� μ�-ν� κατά ν�μ�ν αρμ�δι� για τα αρ"αι-�λ�γικά θέματα Aρ"αι�λ�γικ� Συμ-��ύλι� τ�υ υπ�υργεί�υ Παιδείας, �-π�υ υπήγ�ντ� τ�τε �ι Aρ"αι�τητες,εί"ε συστήσει λεπτ�μερέστατα τι έ-πρεπε να γίνει για να μην υστερήσειη Eλληνική Aρ"αι�λ�γική Yπηρεσίατης Iταλικής. H γραπτή αυτή διατύ-πωση των ανησυ"ιών τ�υ Kαρ�ύ%�υκατέστησε γνωστή τη σπ�υδαι�τηταπ�υ εί"αν για την Eλλάδα �ι αρ"αι�-τητες της Δωδεκανήσ�υ, ενώ συγ-"ρ�νως απ�δείκνυε �τι �ι Iταλ�ίAρ"αι�λ�γ�ι κατά την τριακ�νταετή

Στρατιωτική Kατ�"ή εί"αν επιτελέ-σει στη Δωδεκάνησ� α#ι�λ�γ�, σ�-�αρ�, εντυπωσιακ�, σωστικ�, ερευ-νητικ�, αναστηλωτικ� και συγγρα�ι-κ� έργ�. Oλα αυτά, �έ�αια, πρ�ανα-�έρ�νται εδώ ως διαπιστώσεις της�ιλ�τιμης δραστηρι�τητας της πλει-�ψη�ίας των Iταλών Aρ"αι�λ�γωνκαι �"ι ως α#ι�λ�γηση των διαθέσε-ων της π�λιτικής των Iταλών δι�ικη-τών.

H ιταλική π�λιτικήστη Δωδεκάνησ�

H ιταλική δι�ίκηση και π�λιτική στηΔωδεκάνησ� πέρασε τρία στάδια,π�υ αντιπρ�σωπεύθηκαν απ� τ�υςτρεις κύρι�υς Δι�ικητές (κυ�ερνή-τες) της. O πρώτ�ς � De Boscari, συ-νέ"ισε μέ"ρι τη Mικρασιατική Kατα-στρ��ή την επι�ανειακά �υδέτερηστάση της δήθεν συμμά"�υ της

Eλλάδ�ς, στ�ν π�λεμ� κατά τηςT�υρκίας, π�λιτική π�υ εί"ε ασκήσειήδη � ίδι�ς και πρ� της κατ�"ής, ωςδιπλωματικ�ς τ�τε αντιπρ�σωπ�ς.Oυσιαστικά �μως έθεσε τις θεωρητι-κές �άσεις τής μετέπειτα ως �ασι-στικής ασκηθείσης απ�ικιακής ιταλι-κής π�λιτικής στη Δωδεκάνησ�.

Διευρύν�ντας, τρ�π�π�ιώντας καιδιαπλαταίν�ντας την π�λιτική τ�υπρ�κατ�"�υ τ�υ, άρ"ισε, μετά τησυνθήκη της Λω%άννης τ�υ 1924, ναε�αρμ�%ει, με αυ#ημένες αρμ�δι�-τητες και με απερι�ριστες �ικ�ν�μι-κές δυνατ�τητες, � δεύτερ�ς δι�ι-κητής, κυ�ερνήτης Mario Lago, ένασταδιακ� διπλωματικ�τατ�, ήπι�υ"αρακτήρα, σ"έδι� α�ελληνισμ�ύτης Δωδεκανήσ�υ. Για να κερδίσειτη συμπάθεια των «ιθαγενών», "ρη-σιμ�π�ίησε την ελληνικ�τατη ευρυ-μάθεια και τις αισθητικές ευαισθη-σίες τ�υ, επι�λέπ�ντας, θεατρικικ�-τατα, πρ�σωπικά την απ’ αρ"ής π�-λε�δ�μική διαμ�ρ�ωση της P�δ�υκαι της Kω, ενέτεινε τις εργασίεςδιαμ�ρ�ώσεως της μεσαιωνικής π�-λης και ανεπαισθήτως, "ωρίς να στε-ρήσει απ� τ�ν πληθυσμ� τα στ�ι"ει-ώδη δικαιώματα ελευθερίας, γλώσ-σας και θρησκείας, έθεσε σε ε�αρ-μ�γή συγκαλυμμένη εκστρατεία υ-περε#άρσεως και μυθ�π�ιητικήςπρ��λής της μεγάλης, γεμάτης αί-γλη, και λαμπρ� π�λιτισμ� ιστ�ρίαςκαι δ�#ας της Iταλίας.

Παρεί"ε εκ παραλλήλ�υ απλ�"εραστ�υς νέ�υς υπ�τρ��ίες σπ�υδώνκαι σταδι�δρ�μίας στην αστική Iτα-λία, �π�υ θα απ�κτ�ύσαν �ι νέ�ι αυ-τ�ί, μετά τη μι%έρια της τ�πικήςτ�υρκ�κρατίας, ελπίδες επιτεύ#εωςμιας άλλης, δηλαδή αστικής, ιταλι-κής %ωής στη Δωδεκάνησ�.

Στα 1936 �μως δεν ήταν τυ"αί� �τιεστάλη απ� τ� M�υσ�λίνι ως ε#�ρι-στ�ς, απ�λυτ�ς �μως α�έντης των ι-ταλικών νήσων τ�υ Aιγαί�υ (isole

italiane dell Egeo), � γεμάτ�ς "�λήκαι έκδηλ� μίσ�ς, �ρκισμέν�ς ε-"θρ�ς τ�υ ελληνισμ�ύ, σκληρ�ς και

ανελέητ�ς συνιδρυτής τ�υ ιταλικ�ύ�ασισμ�ύ Nτε Bέκι. O �ασίστας αυ-τ�ς έθεσε ως �ανερ� σκ�π� την «τε-λική λύση τ�υ ελληνικ�ύ %ητήμα-τ�ς», πριν αρ"ίσει την πραγματ�π�ί-ηση τ�υ «ε�ραϊκ�ύ %ητήματ�ς», � �-μ�γάλακτ�ς τ�υ Xίτλερ, ε#απ�λύ�-ντας απηνή διωγμ� με κάθε είδ�υς�ία: κλείσιμ� των ελληνικών σ"�λεί-ων, �υλακίσεις, δημι�υργία στρατ�-πέδων συγκεντρώσεως, ε#�ρίες, κα-τάργηση �λων των ανθρωπίνων δι-καιωμάτων, για �σ�υς Eλληνες δενεδέ"�ντ� να πάρ�υν την ιταλική υ-πηκ��τητα.

T� έργ� των Iταλώναρ�αι�λ�γων

Mέσα σ’ αυτ� τ� κλίμα της τριακ�-νταετ�ύς κλιμακωτής ιταλικής π�λι-τικής κατ�"ής, π�υ εί"ε �αθύτερεςεπιδιώ#εις �"ι την απ�κτηση εκ μέ-ρ�υς της Iταλίας μιας απ�ικίας, αλλάτην επέκταση της ιταλικής επικρά-τειας με τη δημι�υργία π�λεων πρ�-��λής στ� Aιγαί� τ�υ ιταλικ�ύ �ασι-σμ�ύ, ήταν �υσικ� να κληθ�ύν ναεργασθ�ύν και �ι Iταλ�ί αρ"αι�λ�γ�ι.Δεν πρέπει να #ε"νάμε �μως �τι τ�σωστικ� αρ"αι�λ�γικ� πρ�γραμμαπρ�στασίας και αναδεί#εως των αρ-"αι�τήτων σε ένα πρωτ�γ�ν� σ"ε-δ�ν τ�π�, �πως ήταν η τ�υρκ�κρα-τ�ύμενη Δωδεκάνησ�ς και κυρίως ηP�δ�ς και η Kως, είναι για κάθε τ�π�και "ρ�ν� σ"εδ�ν στερε�τυπα κ�ιν�και περιλαμ�άνει: Mε κάθε τρ�π�αυστηρή απαγ�ρευση των λαθρανα-σκα�ών και της αρ"αι�καπηλίας, ε-ντατικ�π�ίηση των κρατικών ανα-σκα�ών και δημι�υργία M�υσείων.Στ�ν τ�μέα της μνημειακής και γενι-κ�τερα της περι�αλλ�ντ�λ�γικήςμέριμνας περιλαμ�άνει τη συντήρη-ση, επισκευή μνημείων και, αναλ�-γως της καταστάσεως στην �π�ία�ρίσκ�νται, τις απαραίτητες αναστη-λώσεις.

Πρέπει να τ�νισθεί απ� τώρα τ�γεγ�ν�ς �τι �ι αναστηλώσεις π�υ"ρηματ�δ�τ�ύσε τ� �ασιστικ� καθε-στώς πήραν σ"εδ�ν αμέσως εθνικ�-π�λιτικ� και επιδεικτικ� "αρακτήρα.Δεν απ�σκ�π�ύσαν δηλαδή στην α-ναστήλωση των πεσμένων απ� τηθέση τ�υς μερών π�υ εί"αν �ρεθείκατά τις ανασκα�ές με πρ�σθήκη ε-λα"ίστων νέων στ�ι"είων, π�υ θα ή-σαν απαραίτητα για τη στερέωση τ�υμνημεί�υ. Aπεναντίας �ι αναστηλώ-σεις απ�σκ�π�ύσαν να εντυπωσιά-σ�υν τ�ν α�ελή και ανίδε� επισκέ-πτη, αδια��ρώντας για την αρ"αι�-λ�γική επιστημ�νική δε�ντ�λ�γία.

Πρ� της ιταλικής κατ�"ής, μια επί-σημη Δανική Aρ"αι�λ�γική Aπ�στ�-λή εί"ε πραγματ�π�ιήσει τις πρώτεςσυστηματικές αρ"αι�λ�γικές ανα-σκα�ές σκά��ντας απ� τ� 1902 μέ-"ρι τ� 1914 σε διά��ρα σημεία τηςP�δ�υ και μ�ιρα%�μενη, �πως ήταν�υσικ�, την αρ"αι�λ�γική λεία με τ��θωμανικ� κράτ�ς της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης. Tα ανασκαμμένα δε ακί-

Kως. Aερ��ωτ�γρα�ία τ�υ Aσκληπιεί�υ της Kω.

O νεαρ�ς Mario Segre, ε�ραϊκής κα-ταγωγής, ε�αιρετικής ευ�υίας και �-�υδέρκειας, �αθύς γνώστης της αρ-�αίας ελληνικής γλώσσας, ιστ�ρίας,�ιλ�λ�γίας, κυρίως �μως τ�υ ελληνι-κ�ύ π�λιτισμ�ύ, ε�αίρετ�ς επιγρα��-λ�γ�ς και ερευνητής της ρ�διακής,κωακής και καλυμνιακής επιγρα�ικής,επέ!ησε στη γερμανική κατ��ή τηςIταλίας εργα!�μεν�ς ως �ιλ��εν�ύ-μεν�ς της Σ�υηδικής Πρεσ�είας τηςPώμης, μέ�ρι τη στιγμή π�υ καταδ�-θηκε και συνελή�θη σε ηλικία σαρά-ντα ετών για να �δηγηθεί στα γερμα-νικά κρεματ�ρια. Πρ�ώθησε �υσιαστι-κά και πρωτ�π�ριακά τη δωδεκανη-σιακή και ��ι μ�ν�, επιγρα�ική, αρ�αι-�λ�γική και ιστ�ρική έρευνα. Περισυ-νέλε�ε και μελέτησε πλήθ�ς επιγρα-�ών απ� τη P�δ�, την Kάμιρ�, την Kά-λυμν� και την Kω, τις �π�ίες �μως δενπρ�λα�ε να δημ�σιεύσει. T� καθήκ�ν αυτ� πρ�ς την επιστήμη και πρ�ς τ�συνάδελ�� τ�υ ε�επλήρωσε μετά τ� �ρικτ� θάνατ� τ�υ Segre � �ίλ�ς καισυνεργάτης τ�υ Giovani Pugliese Carratelli, η ιταλική δε Σ��λή των Aθηνώντιμώντας τ�ν ε�αίρετ�ν νέ�ν επιστήμ�να δημ�σίευσε τ� τεράστι� έργ� τ�υστ� επίσημ� αρ�αι�λ�γικ� περι�δικ� της «Annuario della ScholaArcheologica di Atene» με τ�υς τίτλ�υς «Supplemento Epigrafico Rhodio I,II», «Tittuli Camirenses I, II» και «Tituli Calimnioi». Tις επιγρα�ές της Kω �μωςε�έδωσε η Σ��λή σε ιδιαίτερ� τ�μ�.


νητα αρ"ιτεκτ�νικά αρ"αία εί"ανμείνει απρ�στάτευτα στη Λίνδ�.Παρ’ �λα αυτά υπήρ#ε μεγάλ� κέρ-δ�ς τ� γεγ�ν�ς �τι εν συνε"εία Δα-ν�ί αρ"αι�λ�γ�ι μεγάλ�υ αναστήμα-τ�ς δημ�σίευσαν πλήθ�ς αρ"αι�λ�-γικών εργασιών, κυρίως �μως �τι εκ-δ�θηκαν απ� τ� 1931 και μέ"ρι τ�1992 τα απ�τελέσματα των ανασκα-�ών της Λινδιακής ακρ�π�λεως σεέ#ι μεγάλ�υς τ�μ�υς.

H παρ�υσία των T�ερ�λα και Mαγι�ύρι

Συγ"ρ�νως με την κατάληψη τηςΔωδεκανήσ�υ απ� τ�ν ιταλικ� στρα-τ� κατ�"ής τα ιταλικά υπ�υργείαE#ωτερικών και Παιδείας ανέθεσανστ� γνωστ� απ� την α#ι�λ�γ�τατηδημ�σίευση των �ενετσιάνικων μνη-μείων της Kρήτης, μη"ανικ� και αρ-"ιτέκτ�να Giuseppe Gerola, τη με-λέτη και δημ�σίευση των ιππ�τικώνμνημείων της P�δ�υ και �λων τωννησιών της Δωδεκανήσ�υ, ενώ εκπαραλλήλ�υ η Iταλική Aρ"αι�λ�γικήΣ"�λή Aθηνών συνεπικ�υρ�ύμενη α-π� τ� στρατ� πρ�έ�αινε στη μελέτηκαι λήψη στ�ι"είων για την εκπ�νη-ση Kαταλ�γων των μνημείων της P�-δ�υ και των λ�ιπών νησιών.

Στα 1914 τα ως άνω ιταλικά υπ�υρ-γεία ίδρυσαν μ�νιμη Aρ"αι�λ�γικήAπ�στ�λή στη P�δ� και απέσπασαναπ� τη Nεάπ�λη και την Kρήτη, �π�υεργα%�ταν τ�τε, ως πρώτ� διευθυ-ντή της, τ� νεαρ�, γεμάτ� ρ�μαντι-σμ� και αγάπη για τ� Aιγαί�, τη P�δ�και τ�υς απλ�ύς ανθρώπ�υς, π�υ,πίστευε �τι, «ακατάπαυστα απ� ταμυκηναϊκά "ρ�νια %�ύσαν σ’ αυτή»,γνώστη της αρ"αίας, αλλά και άριστ�"ειριστή της νέας ελληνικής γλώσ-σας, αρ"αι�λ�γ� Amedeo Maiuri. Mετ� Mαγι�ύρι άρ"ισε η πρώτη, γεμάτηενθ�υσιασμ�ύς, περί�δ�ς τηςAρ"αι�λ�γικής %ωής της P�δ�υ3. Hτ�τε Π�λιτική Δι�ίκηση και � Στρα-

τ�ς συμπαραστάθηκαν και ��ήθησαντ� Mαγι�ύρι στ� δύσκ�λ� έργ� τηςπερισυλλ�γής των αρ"αίων κυρίωςαπ� τα σπίτια μ�υσ�υλμάνων ρ�δι-τών της παλιάς π�λης4 και στην πρ�-σπάθεια των ανασκα�ών στ�υς τ�-π�υς, τ�υς �π�ί�υς μέ"ρι τ�τε ελυ-μαίν�ντ� �ι αρ"αι�κάπηλ�ι. O Mαγι-�ύρι εισηγήθη και επέτυ"ε έκδ�σηαπαγ�ρευτικ�ύ διατάγματ�ς κατ�-"ής και εμπ�ρίας αρ"αίων, πρ�"ώρη-σε στην αγ�ρά �σων αρ"αίων υπήρ-"αν στα παλαι�πωλεία και τα κατα-στήματα, επειδή επωλ�ύντ�, σ"εδ�νελεύθερα αρ"αι�τητες5. Ως νέ�ς �Mαγι�ύρι, �ύσει ήπι�ς και γαλήνι�ς,συμπερι�έρθηκε π�λύ �ιλικά στ�υςαπλ�ύς ανθρώπ�υς, �ι �π�ί�ι τ�ν α-γάπησαν και τ�ν συνέντρε#αν στ�έργ� τ�υ6, ενώ απ� την αλληλ�γρα-�ία τ�υ συνάγεται �τι εί"ε τακτική ε-πικ�ινωνία και με τ�ν ε#αίρετ� Συ-μιακ� Γυμνασιάρ"η Φιλ�λ�γ� καιAρ"αι�δί�η, Δημ�σθένη Xα�ιαρά.

O Mαγι�ύρι διενήργησε συστημα-τικές ανασκα�ές στην περι�"ή τηςIαλυσσ�ύ και στις θέσεις, στις �π�ί-ες εί"αν επισημάνει νεκρ�τα�εία �ιημιεπίσημ�ι λαθρανασκα�είς τ�υ

19�υ αιώνα, �πως � πρ�#εν�ς της M.Bρετανίας στη P�δ� M. Biliotti και �Aug. Salzmann, π�υ έσκα�αν � πρώ-τ�ς για τ� Bρετανικ� M�υσεί� και �δεύτερ�ς για τ� Λ�ύ�ρ�.

Συστηματικ�τερα έσκαψε κατε#�-"ήν στ� Φιλέρημ�, �π�υ απ�κάλυψετη θεμελίωση τ�υ να�ύ της IαλυσίαςAθηνάς και τ�υς απ�θέτες με τασπ�υδαία ευρήματα. E�ερε επίσηςστ� �ως την ωραία δωρική κρήνη καιανί"νευσε τη δια"ρ�νική μνημειακήιστ�ρία μεγάλ�υ μέρ�υς απ� τ� �ρ�-πέδι� τ�υ Φιλερήμ�υ. H ανασκα�ικήτ�υ �μως δραστηρι�τητα στην ακρ�-π�λη της π�λης P�δ�υ απ�τέλεσε τ�κυρι�τερ� κατ�ρθωμά τ�υ, επειδή ε-κεί απ�καλύ�θηκαν τα πρώτα απτάστ�ι"εία τ�υ Σταδί�υ, τ� Ωδεί� καιάλλα δημ�σια κτίρια. Eσκαψε επίσηςστα κ�ντινά πρ�ς την π�λη σημείατης εκτεταμένης νεκρ�π�λης τηςP�δ�υ, απ� �π�υ πρ�έρ"�νται αρκε-τά επιτύμ�ια ανάγλυ�α και πλήθ�ςεπιγρα�ών.

Eκτ�ς P�δ�υ, με τη ��ήθεια τ�υσπ�υδαί�υ Kώ�υ Φιλ�λ�γ�υ, λ�γί�υκαι αρ"αι�δί�η της Kω, Iάκω��υZαρρά�τη, γνώρισε τις θέσεις των

αρ"αι�τήτων αυτ�ύ τ�υ νησι�ύ καισυνέλε#ε επιγρα�ικ� υλικ�, ενώ στηXάλκη έσκαψε ένα κλασικ� νεκρ�τα-�εί� με πρώτης π�ι�τητας αττικάαγγεία. Tέλ�ς έδωσε αρ"αι�λ�γικέςπληρ��ρίες και σύντ�μες περιγρα-�ές των ανασκα�ών και των ευρη-μάτων στα ιταλικά Aρ"αι�λ�γικά Πε-ρι�δικά, δημ�σίευσε δε επίσης στα1918 (B΄ έκδ�ση στα 1920) τ�ν πρώτ��δηγ� της P�δ�υ. Δημ�σίευσε τέλ�ςστα 1925 σε ειδικ� τ�μ� τ� πλήθ�ς ε-πιγρα�ών, τις �π�ίες εί"ε συλλέ#ειστη P�δ� και την Kω. Oύτε για μιαστιγμή �μως δεν παρέλειψε τη συνέ-"ιση των επισκευών και της αναστη-λώσεως τ�υ παλαι�ύ ν�σ�κ�μεί�υτων Iππ�τών, την �π�ία εί"ε αρ"ίσει� Gerola. T� κτίρι� αυτ� την 1η Iα-ν�υαρί�υ 1915 εγκαινιάσθηκε ως τ�M�υσεί� της P�δ�υ.

Στα 1924 έλη#ε η πρώτη, αλλά π�-λύ σπ�υδαία επ�"ή της αρ"αι�λ�γι-κής δραστηρι�τητας της ιταλικήςAπ�στ�λής. O Mαγι�ύρι μετατέθηκεστη Nεάπ�λη, στη P�δ� δε έμεινε δι-ευθυντής, � μέ"ρι τ�τε ��ηθ�ς τ�υG. Jacopi, για τ�ν �π�ί�, ως άνθρω-π�, δεν εί"α ακ�ύσει κ�λακευτικάλ�για απ� τ� Morricone. Ως αρ"αι�-λ�γ�ς �μως � Jacopi εργάσθηκε συ-στηματικά τ�σ� στις ανασκα�ές �σ�και στη συνέ"ιση των έργων συντη-ρήσεως και αναστηλώσεως των κτι-ρίων της μεσαιωνικής π�λης καιστην τελική τακτ�π�ίηση τ�υ M�υ-σεί�υ. Eσκαψε, συντήρησε και δημ�-σίευσε και στ� περι�δικ� ClaraRhodos και σε ιδιαίτερ� �υλλάδι�τις παλαι�"ριστιανικές Bασιλικέςτης Kαρπάθ�υ, ήταν δε � μ�ν�ς αρ-"αι�λ�γ�ς π�υ έσκαψε στη Nίσυρ�και δημ�σίευσε τ� αρ"αί� νεκρ�τα-�εί� τ�υ Aγί�υ Iωάνν�υ. Kατά τηδεύτερη αυτή περί�δ� της δραστη-ρι�τητας των Iταλών αρ"αι�λ�γων �Jacopi έσκαψε και ερεύνησε γενικ�-τερα την αρ"αία Kάμιρ�, στη νεκρ�-π�λη της �π�ίας τ� 1939 �ρήκε τηνπερί�ημη επιτύμ�ια στήλη τ�υ 5�υπ.X. αιώνα, με την παράσταση τηςμητέρας Tιμαρίστας και της κ�ρηςτης Kριτώς. Kαθώς δε εν τω μετα#ύ� Mario Lago εί"ε μετακαλέσει απ�την Iταλία αρ"ιτέκτ�νες και τε"νι-κ�ύς για την ε# αρ"ής σ"εδ�ν στ�σύν�λ� της π�λε�δ�μική και αρ"ιτε-κτ�νική �ικ�δ�μηση της νέας P�-δ�υ, Kω και γενικ�τερα �λης τηςΔωδεκανήσ�υ για να τις μετατρέψεισε καθαρώς ιταλικές π�λεις και πε-ρι�"ές, � Jacopi "ρησιμ�π�ίησε κά-π�ι�υς απ� αυτ�ύς για τη συνέ"ισητ�υ ευπρεπισμ�ύ και την πρ�ώθησητων αναστηλώσεων της ερειπωμέ-νης, ύστερα μάλιστα απ� τη μεγάληπυρκαγιά π�υ απ�τέ�ρωσε τ� σύν�-λ� των άθλιων παραπηγμάτων, με-σαιωνικής π�λης.

Στα 1933 μετατέθηκε ως διευθυ-ντής της Yπηρεσίας Δωδεκανήσ�υστη P�δ� απ� την Kω, �π�υ εί"ε ερ-γασθεί με π�λλή επιτυ"ία, �Laurenzi, � �π�ί�ς εκτ�ς απ� τη συ-νέ"ιση των ανασκα�ών στην π�λη,ακρ�π�λη και νεκρ�π�λη της P�δ�υ,πρ�"ώρησε με τα"ύτητα τις ανασκα-�ές στην Kάμιρ�, κυρίως �μως εκτέ-λεσε, κατ’ επιθυμία, απ��αση και ε-ντ�λή τ�υ Nτε Bέκι, μεγάλης εκτά-σεως αναστηλώσεις: την �λ�κληρω-τική, �ε�ιασμένη, για να έ"ει γρήγ�-ρα στ� �ασίλει� τ�υ μια Aκρ�π�λη,

H ν�τια πλευρά των Kαστέλων μετά την καταστρ��ή απ� την ανατίνα�η τωνπυρ�μα�ικών, π�υ επί τρεις αιώνες �ρίσκ�νταν στα υπ�γεια τ�υ ιππ�τικ�ύνα�ύ τ�υ Aγ. Iωάνν�υ της Iερ�υσαλήμ (�ωτ.: «H μεσαιωνική π�λη της P�δ�υκαι τ� παλάτι τ�υ Mεγάλ�υ Mάγιστρ�υ», Hλίας K�λλιας, εκδ. TAΠ, 1994).

T�π�γρα�ικ� σ�έδι� της π�λης της Kω μετά τ�υς σεισμ�ύς τ�υ 1933. Συνέ�εια στην 20η σελίδα

αναστήλωση της Λίνδ�υ, την ανα-στήλωση τ�υ εκτεταμέν�υ ερειπιώ-να της Kαμίρ�υ, για να πρ�σθέσειμια «Δήλ�» στ�ν αρ"αι�λ�γικ� πλ�ύ-τ� τ�υ και ένα, γεμάτ� μνήμες απ�νίκες Iππ�τών, Δι�ικητήρι� και π�λυ-τελή πρ�σωπική και της �ρ�υράςτ�υ κατ�ικία, τ� Aνάκτ�ρ� τ�υ Mε-γάλ�υ Mαγίστρ�υ. Oλες αυτές τις«αναστηλώσεις» τις απ��άσισε, τιςδιέτα#ε και τις επέ�λεψε πρ�σωπικά� υπερ�ίαλ�ς εκείν�ς δικτάτ�ρας, �Nτε Bέκι.

Στην Kω

Eίδαμε �τι, παρά τη μεγάλη απα-σ"�λησή τ�υς με τη P�δ� �ι Iταλ�ίαρ"αι�λ�γ�ι, δεν παραμέλησαν τηνKω. H πρ�ϊστ�ρία της αρ"αι�λ�γικήςέρευνας στην Kω ήταν σ��αρή, επει-δή, εκτ�ς απ� τ�υς περιηγητές, στατέλη τ�υ 19�υ αιώνα τη μελέτησανδύ� σπ�υδαί�ι ευρωπαί�ι επιστήμ�-νες, � Aγγλ�ς Paton, � �π�ί�ς συνέ-λε#ε και ε#έδωσε τ� 1891 �λες τιςώς τ�τε γνωστές, αλλά και άγνωστεςεπιγρα�ές, και � Γερμαν�ς ερευνη-τής Herzog, � �π�ί�ς μ�ν� �ταν ακ�-λ�ύθησε τις �δηγίες τ�υ Kώ�υAρ"αι�δί�η, Φιλ�λ�γ�υ και γνώστηδια"ρ�νικά της Kω, τ�υ Iάκω��υZαρραύτη, κατ�ρθωσε να εντ�πίσεικαι εν συνε"εία να ανασκάψει μεγά-λ� μέρ�ς τ�υ, έ#ω απ� την π�λη, �-ν�μαστ�ύ Aσκληπιεί�υ της Kω.

Πρώτ�ς Iταλ�ς αρ"αι�λ�γ�ς, π�υέμεινε την περί�δ� 1922–1933 και�ργάνωσε την υπηρεσία στην Kω, ή-ταν � Luziano Laurenzi, � �π�ί�ς,κατ’ εντ�λή �έ�αια τ�υ Mario Lago,ανέπτυ#ε π�λύ μεγάλη ανασκα�ικήκαι αναστηλωτική δραστηρι�τητα.Eσκαψε, εκτ�ς π�λεως ένα κλασικ�ιερ� στη θέση Kυπαρίσσι, κ�ντά στ�"ωρι� Πυλί, διά��ρα άλλα ιερά και α-#ι�λ�γα κατάλ�ιπα της αρ"αι�τηταςστην Kέ�αλ� και αλλ�ύ. Kυρίως �-μως έσκαψε στην άκτιστη ακ�μη τ�-τε, αλλά και σήμερα έκταση εκτ�ςτ�υ Kάστρ�υ, �π�υ ε#ετείνετ� στηναρ"αι�τητα η αρ"αία π�λη Kως και�ρήκε αλλεπάλληλες �ικ�δ�μικές�άσεις, Kατ’ ετ�λήν �μως τ�υ MarioLago, αναστήλωνε εσπευσμένα καισ"εδ�ν �λ�κληρωτικά, "ωρίς τηνπλήρη σε �άθ�ς και έκταση μελέτη,π�λλά, αλλά ανε#άρτητα απ� τη ση-μασία τ�υς για την ιστ�ρία της π�-λης, ρωμαϊκά κτίρια. Δεν πρέπει να#ε"νάμε �τι την ίδια επ�"ή, � MarioLago και � διάδ�"�ς τ�υ αρ"ι�ασί-στας Nτε Bέκι στ� πλαίσι� τ�υ τ�τε ι-ταλικ�ύ �αμ�αρ�νισμ�ύ έ�ερνανστα παράλια και στα νησιά τ�υ Aιγαί-�υ, �π�υ επικρατ�ύσε η απλή αρ"�-ντιά τ�υ εκπνέ�ντ�ς νε�κλασικ�ύρυθμ�ύ, αραμπέσκ και ιταλ��ερτααρ"ιτεκτ�νικά στ�ι"εία τ�υ τ�τιν�ύπρ�ϊ�ντως της ισ�πεδωτικής διαν�-�υμενίστικης αρ"ιτεκτ�νικής είτετ�υ γερμανικ�ύ Bauhaus ή τ�υ διε-θν�ύς νεωτερισμ�ύ, π�υ πρ�ανάγ-γελλαν την επέλαση των �ασιστικώνκαθεστώτων, ανεγείρ�ντας εκ θεμε-λίων δι�ικητικά και δημ�σια κτίριαγια μια νέα π�λη της ιταλικής αυτ�-κρατ�ρίας σε ιδι�ρρυθμ�, #έν� καιάγνωστ� αρ"ιτεκτ�νικά ρυθμ�. Mετ�ν τρ�π� αυτ� πίστευαν �ι �ασι-στ�γενείς Governatori �τι θα έσ�η-ναν τ� αρ"αί� και πρ�σ�ατ� ελληνι-κ� παρελθ�ν της Kω και �τι με τις

ρωμαϊκές μα%ικές αναστηλώσεις θαδικαίωναν απ� πάσης πλευράς την ι-ταλική κατ�"ή στη Δωδεκάνησ�.

Oι ανασκα�ές τ�υ Laurenzi έ�ε-ραν στ� �ως τ� ρωμαϊκ� Ωδεί�, σταερείπια τ�υ �π�ί�υ �ρέθηκαν σε π�-λύ καλή κατάσταση ελληνιστικά καιρωμαϊκά �λ�σωμα αγάλματα ε#αιρε-τικής π�ι�τητας7.

O Laurenzi στα 1933 ανέλα�ε τηΔιεύθυνση της Aρ"αι�λ�γικής Yπη-ρεσίας Δωδεκανήσ�υ, έ�υγε για τηP�δ� α�ήν�ντας τη Διεύθυνση τηςKω στ�ν Morricone.

H θητεία τ�υ Morricone συνέπεσεμε τ� μεγάλ� σεισμ� τ�υ 1933, � �-π�ί�ς κατέστρεψε σ"εδ�ν �λ�σ"ε-ρώς ανάμεσα στα άλλα και την παλιάπ�λη της Kω. Π�λύ σωστά �ι Iταλ�ίεισάκ�υσαν εισήγηση τ�υ Morriconeκαι α�ήν�ντας ελεύθερες π�λλέςαρ"αι�λ�γικές %ώνες, με �λη την έ-κταση των ελληνιστικών τει"ών, �ι-κ�δ�μησαν με μεγάλη τα"ύτητα τηνέα καλ�γ�υστη μ�ν�ρ��η και δι�-ρ��η π�λη. O Morricone σε "ρ�νικ�διάστημα τριών "ρ�νων �λ�κλήρωσετ� τεράστι� έργων των ανασκα�ών,�ι �π�ίες έ�εραν στ� �ως ε#αιρετι-κά τμήματα της ελληνιστικής, τηςρωμαϊκής και της παλαι�"ριστιανι-κής π�λης, π�υ �ρίσκ�νταν κάτω α-π� την καταστρεμμένη απ� τ� σει-σμ� τ�τινή π�λη. Π�τε άραγε θα α-π��ασίσ�υμε να περατώσ�υμε τ�τεράστι� έργ� των ανασκα�ών στιςδεσμευμένες αρ"αι�λ�γικές %ώνες

της π�λης αυτής, π�υ μας εμπιστεύ-θηκε η μ�ίρα μας. Π�τε θα συντηρή-σ�υμε εμείς τα ήδη ανεσκαμμένα καιθα καταπιαστ�ύμε με την ανάδει#ηκαι συντήρηση των μωσαϊκών;

O Morricone συνέ"ισε επίσης τιςανασκα�ές τ�υ Laurenzi και αναστή-λωσε σε μεγάλη έκταση τ� κυρι�τε-ρ� ιερ� της Kω, τ� Aσκληπιεί�, τ� �-π�ί� απ� σωρ�ς ανεσκαμμένων ερει-πίων πήρε υπ�σταση επισκέψιμ�υκαι καταν�ητ�ύ αρ"αι�λ�γικ�ύ "ώ-ρ�υ, κυρίως �μως τ�π�υ γαλήνης καιιάσεως, �πως πρ�σ�υώς έλεγε στην#ενάγησή τ�υ � μακαρίτης Mιλτιά-δης Nικ�λαΐδης, επειδή απ� τ�Aσκληπιεί� και μ�ν�ν «ενατενί�ει �επισκέπτης τη γαλήνη» της απέναντιαρ"αίας ελληνικής Δωρίδ�ς. Aρ"ισε� Mirricone, αλλά δεν πρ�λα�ε, να α-ναστηλώσει σ"εδ�ν ε# �λ�κλήρ�υ τ�ρωμαϊκ� ναΐσκ� τ�υ μεσαί�υ ανδή-ρ�υ.

Eν τω μετα#ύ, τ� πλήθ�ς των α-γαλμάτων, τα αγγεία, π�υ καλύπτ�υνδια"ρ�νικά απ� τη μυκηναϊκή �λεςτις μετέπειτα περι�δ�υς τ�υ �ί�υτης αρ"αίας π�λης Kω και τα ε#αίρε-της τέ"νης αρ"ιτεκτ�νικά τεμά"ια,τα �π�ία αργ�τερα � K�ντής άρ"ισενα εκθέτει στ� M�υσεί� τ�υ Kά-στρ�υ, απ�τέλεσαν τ� αρ"αι�λ�γικ�υλικ� τ�υ πλ�υσι�τατ�υ M�υσεί�υτης Kω, τ�υ �π�ί�υ τ� κτίρι� έ"τισαν�ι Iταλ�ί σε δεσπ�%�υσα θέση τηςπλατείας.

Πρέπει να πρ�σθέσω ακ�μη �τι �ι

Iταλ�ί αρ"αι�λ�γ�ι πέρα απ� τ� κα-θαρά αρ"αι�λ�γικ� έργ�, �ρ�ντισανγενικ�τερα να πρ�στατεύσ�υν, μεδιατάγματα των Governotori τ�σ� τααρ"αία, �σ� και τις περι�"ές π�υ πε-ριέ�αλαν αρ"αία, ή �σες υπήρ"αν�ε�αι�τητες �τι περιέ"�υν αρ"αία,κηρύσσ�ντας αρ"αι�λ�γικές καιμνημειακές %ώνες πρ�στασίας με α-παγ�ρευτικές, ως πρ�ς την �ικ�δ�-μηση, διατά#εις. T� ν�μικ� αυτ� κα-θεστώς, τ� �π�ί� υι�θέτησε τ� ελλη-νικ� κράτ�ς κατά την εισαγωγή τ�υελληνικ�ύ αρ"αι�λ�γικ�ύ ν�μ�υ στηΔωδεκάνησ�, με εισήγηση τ�υ πρώ-τ�υ Eλληνα E��ρ�υ Aρ"αι�τήτωνΔωδεκανήσ�υ Γιάννη K�ντή, απ�τέ-λεσε αργ�τερα, �ταν � K�ντής υπη-ρέτησε ως διευθυντής Aρ"αι�τήτωνστ� υπ�υργεί�, την αρ"ή καθ�ρι-σμ�ύ αρ"αι�λ�γικών πρ�στατευτι-κών %ωνών σε π�λλές περιπτώσειςκαι για τις αρ"αι�τητες της υπ�λ�ι-πης Eλλάδας.

Συμπερασματικά �ι Iταλ�ί αρ"αι�-λ�γ�ι υπηρετ�ύντες κάτω απ� τιςντιρεκτί�ες, τ�υ �ασιστικ�ύ, απ�ι-κιακ�ύ και �αμ�αρ�νικ�υ ιταλικ�ύκαθεστώτ�ς, στ� �π�ί� ώ�ειλαν ωςυπάλληλ�ι τ�υ ιταλικ�ύ κράτ�υς ναυπακ�ύ�υν, επετέλεσαν κατά τηνπερί�δ� της Iταλ�κρατίας στη Δωδε-κάνησ� παραδειγματικά σωστικ� έρ-γ� για τις αρ"αι�τητες κυρίως τηςP�δ�υ και της Kω, τις �π�ίες ανέδει-#αν, έστω και με υπερτ�νισμ� τηςρωμαϊκής περι�δ�υ και τις κατέστη-σαν γνωστές σε �λ� τ�ν κ�σμ�. Πρ�-άσπισαν τα αρ"αία της Δωδεκανή-σ�υ με %ήλ� και δεν έπαψαν να τασυντηρ�ύν �σ� �ρίσκ�νταν στη Δω-δεκάνησ�. Tέλ�ς δεν επέτρεψαν να�υγαδευθεί �ύτε ένα κ�μματάκι απ�τα αρ"αία της Δωδεκανήσ�υ.

Oσ� για την �κλά%�υσα A�ρ�δίτητ�υ M�υσεί�υ της P�δ�υ και μερικάάλλα αρ"αία, π�υ εί"αν μετα�έρει �ιIταλ�ί για κάπ�ια έκθεση στη Nεάπ�-λη, τα επανέ�ερε στη P�δ� μετά τηνενσωμάτωση � τ�τε διευθυντήςAρ"αι�τήτων τ�υ υπ�υργεί�υ και κα-θηγητής Σπ. Mαρινάτ�ς.

Oι πρ� της ενσωματώσεως

συνθήκες

Eί"αν απ�λυτα δίκι� �ι γνωρί%�-ντες στην Aθήνα με π�ση πρ�ν�ητι-κ�τητα, τρα"ύτητα και διπλωματία �ιAγγλ�ι πρ�άσπι%αν �"ι μ�ν�ν τα πα-ρ�ντα αλλά κυρίως τα πρ�σδ�κώμε-να συμ�έρ�ντά τ�υς, να έ"�υν %ωη-ρές ανησυ"ίες για �σα συνέ�αινανστη Δωδεκάνησ� επί αγγλ�κρατίαςκατά τ�, πριν και αμέσως μετά τη λή-#η τ�υ Δευτέρ�υ Παγκ�σμί�υ Π�λέ-μ�υ, "ρ�νικ� διάστημα, αλλά και με-τά την παρα"ώρηση της Δωδεκανή-σ�υ στην Eλλάδα. Oι αντίθετες, ή�ανερά ε"θρικές πρ�ς τα ελληνικάδίκαια διαθέσεις των Aγγλων ήταν,�έ�αια, γνωστές στ�ν Tσιγάντε, � �-π�ί�ς εί"ε αναλά�ει τη λεπτ�τατη α-π�στ�λή της συμμετ�"ής των ελλη-νικών δυνάμεων της M. Aνατ�λήςμα%ί με τ�υς Aγγλ�υς στη Δωδεκά-νησ�. T�υ ήταν ακ�μη γνωστ� �τιμετά την απ�τυ"ία τ�υς κατά τηδιάρκεια τ�υ π�λέμ�υ να πείσ�υντην T�υρκία να λά�ει μέρ�ς στ�ν π�-λεμ�, με αντάλλαγμα την παρα"ώρη-ση σε αυτήν της Δωδεκανήσ�υ8, �-



H �λ�κληρωτική, σ�εδ�ν, καθ’ ύψ�ς και έκταση αναστήλωση τ�υ να�ύ τηςAθηνάς, της μεγάλης στ�άς και των εντυπωσιακών κλιμακ�στασίων τ�υ συ-ν�λ�υ σ�εδ�ν απ� την αρ�ιτεκτ�νική πρ��λή των �ιλ�δ��ιών τ�υ Nτε Bέκιστην ακρ�π�λη της Λίνδ�υ απ�τέλεσε σίγ�υρα σημεί� αντιλεγ�μεν� ανάμε-σα στ�ν αρ�αι�λ�γικ� επιστημ�νικ� �ώρ�. O �ρ�ν�ς �μως κάλυψε τ� τ�λμη-μα αυτ� με τη δική τ�υ πατίνα τ�σ�, ώστε σήμερα αναγκα!�μαστε να επι-σκευά!�υμε και να επιδι�ρθών�υμε τις πρ�σ�ατες �θ�ρές τ�υ �ρ�ν�υ. H α-νάγκη της επίστεψης τ�υ ριγμέν�υ στη θάλασσα λινδιακ�ύ αυτ�ύ �ρά��υ, μεένα τέτ�ι� ανθρώπιν� έργ� καταντά επιτακτική ακ�μη και για τ�υς αρνητέςτων π�σ�τικών αναστηλώσεων. (�ωτ.: «P�δ�ς» H.B. Tατάκη, «Eκδ�τική Aθη-νών», 1994).

πωσδήπ�τε καθώς η Δωδεκάνησ�ςγειτνία%ε με την υπ� την κατ�"ήτ�υς Kύπρ�, �ι Aγγλ�ι έθεσαν σε ε-νέργεια, στ� Kάιρ�, σ��αρή και π�-λυδάπανη πρ�σπάθεια δημι�υργίαςαυτ�ν�μιστικ�ύ κινήματ�ς. Aυτή �-μως εί"ε απ�τύ"ει παταγωδώς, επει-δή στ� Δωδεκανησιακ� λα�, � �π�ί-�ς τ� 1940 �"ι μ�ν� ψυ"ικά, αλλά και�υσιαστικά εί"ε λά�ει ενεργ� μέρ�ςμε τ� Σύνταγμα των Eθελ�ντών Δω-δεκανησίων στα ��υνά της Πίνδ�υ,δεν ήταν δυνατ� να �ρεθ�ύν �ύτε έ-στω δύ� Δωδεκανήσι�ι πρ�θυμ�ι ναπρ�σ"ωρήσ�υν στην κίνηση αυτή9.Hταν επίσης γνωστ� �τι �ι πρ� τηςκαταλήψεως της P�δ�υ, αερ�π�ρι-κ�ί ��μ�αρδισμ�ί τ�υ λιμανι�ύ καιτης μεσαιωνικής π�λης δεν ήταν α-παραίτητ�ι, επειδή η P�δ�ς δεν θακατελαμ�άνετ� με απ��αση. Aπλ�ύ-στατα με τ�υς ��μ�αρδισμ�ύς εκεί-ν�υς, τις καταστρ��ές των �π�ίων�"ι μ�ν� δεν κατήγγειλαν, αλλά τε-"νιέντως απέκρυψαν �ι Aγγλ�ι αρ-"αι�λ�γ�ι στ� ραπ�ρτ�10, π�υ έδω-σαν στη δημ�σι�τητα, ανα�έρ�νταςαπλώς τις καταστρ��ές, "ωρίς να α-ναγρά��υν �τι τις πρ�κάλεσαν �ιAγγλ�ι, η Aγγλία απ�σκ�π�ύσε νασυμ�άλει, ώστε να επισωρευθ�ύνκαι στη Δωδεκάνησ� δυσκ�λίες γιατη ρημαγμένη μεταπ�λεμικήEλλάδα11. Kατά τη διάρκεια της αγ-γλ�κρατίας στη Δωδεκάνησ�, �ι

Aγγλ�ι διέπρα#αν ή επέτρεψαν να γί-ν�υν και άλλα «αρ"αι�λ�γικά ανεπί-τρεπτα». Mε λαϊκίστικ� τρ�π� π.".συνέ�αλαν στην καταστρ��ή τωνσπιτιών τ�υ Kάστρ�υ της Aστυπαλαί-ας, δίν�ντας επίσημα άδειες να α-�αιρ�ύν �ι ιδι�κτήτες τις #ύλινες �-ρ��στέγες των σπιτιών, με συνέ-πεια να γκρεμιστ�ύν σ"εδ�ν �λα τασπίτια τ�υ Kάστρ�υ, τ� �π�ί� �ι Iτα-λ�ί λ�γω της ιδιαιτερ�τητάς τ�υ, εί-"αν συντηρήσει και πρ�στατέψει.

Πέρα απ’ αυτ� είναι μάλλ�ν �έ�αι��τι κατ’ αυτή την περί�δ�, κάπ�ιαδιεθνής αρ"αι�καπηλική σπείρα έ-κλεψε απ� τ� M�υσεί� της P�δ�υ,αν και ήταν κρυμμένη για πρ�στασίααπ� τις π�λεμικές επι"ειρήσεις, τημεγάλη, πλ�υσι�τατη N�μισματικήΣυλλ�γή και �λα τα "ρυσά τ�υ M�υ-σεί�υ και της Eθν�λ�γικής Συλλ�γήςτης P�δ�υ. Aκ�μη και κατά την τε-λευταία στιγμή της ανα"ωρήσεώςτων � Aγγλ�ς υπεύθυν�ς για την α-σ�άλεια των αρ"αι�τήτων, κάπ�ι�ςα#ιωματικ�ς Braun, ετ�ίμασε να με-τα�έρει στην Aγγλία, ως λεία π�λέ-μ�υ, τα, απ� αρ"αι�πωλεία της Iτα-λίας αγ�ρασμένα, έπιπλα της Aρ"αι-�λ�γικής Yπηρεσίας, τα �π�ία σώθη-καν την τελευταία στιγμή, μέσα στη

νύ"τα στ� λιμάνι της P�δ�υ, μετά α-π� έντ�ν� διά�ημα στ�ν Braun τ�υ,κατά την αγγλ�κρατία υπεύθυν�υτ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς για τα αρ-"αία της Δωδεκανήσ�υ, Aκαδημαϊ-κ�ύ Aναστ. Oρλάνδ�υ.

Aλλά και μετά την απ��αση παρα-δ�σεως της Δωδεκανήσ�υ στηνEλλάδα κάτι θα εί"ε υπ�ψιασθεί �Aντι�ασιλεύς και αρ"ιεπίσκ�π�ς Δα-μασκην�ς, �ταν κρυ�ά απ� τ�υςAγγλ�υς, επιτηρητές μας τ�τε, ��-��ύμεν�ς τις καθυστερήσεις, ήδηπρ� της α�ί#εως στην Eλλάδα τ�υBασιλέως Γεωργί�υ B΄, πήρε μα%ί τ�υστ�ν «A�έρω�» τ�υς επιτελείς τ�υκαι κατέ�ηκε «πειρατικά» στη P�δ�,καθιερών�ντας την ενσωμάτωση.

Φαίνεται επίσης �τι δεν ήταν δυ-νατ�ν, ή δεν ήθελαν �ι Aγγλ�ι ναμείνει μυστικ� �τι ως ΣτρατιωτικήΔι�ίκηση, πρ�τάσσ�ντας τ� ν�μ�της επ�"ής των αγγλικών πειρατει-ών, κατα�ύθισαν στη θάλασσα �λ�τ� �αρύ ιταλικ� π�λεμικ� υλικ�, �υ-σικά για να μην περιέλθει σε ελληνι-κά "έρια. Oι ίδι�ι επίσης ως δι�ίκηση��ρτωσαν και έστειλαν με τα καρά-�ια τ�υς στην Aγγλία �λ�υς τ�υς π�-λυτελείς τάπητες, τα αγ�ρασμένα σεεπίσημα παλαι�πωλεία της Iταλίας

μεγάλα επιτύ"ια παλαιά, με κεντητέςπαραστάσεις διακ�σμημένα, παρα-πετάσματα (γκ�μπλέν) και τ�υς α#ι�-λ�γ�υς ιταλικ�ύς %ωγρα�ικ�ύς πίνα-κες12, α�ήν�ντας ασίδ�τ�υς τ�υςστρατιώτες να συλήσ�υν �,τι εί"ε α-π�μείνει στ� Aνάκτ�ρ� τ�υ M. Mαγί-στρ�υ (γρά�ε τ� π�λυτελές παλάτιτ�υ �ασίστα, τυράνν�υ και διώκτ�υτων Eλλήνων Δωδεκανησίων) απ� ταέπιπλα, τα π�λυτελή ασημένια σκεύηκαι τ�ν υπ�λ�ιπ� πλ�ύτ� τ�υ.

Kαθώς δε �ι στρατιώτες τα "άρι-σαν στις κ�ινές γυναίκες τ�υ Kά-στρ�υ, σπασμένα και μισ�κατα-στρεμμένα τα συμμά%εψε � Aκαδη-μαϊκ�ς Aναστ. Oρλάνδ�ς, σε συνερ-γασία με τ�ν τελευταί� διευθυντήτης ιταλικής Aρ"αι�λ�γικής Yπηρε-σίας, Luigi Morricone, � �π�ί�ς πα-ρέμεινε στη P�δ� επί αρκετά "ρ�νιακαι παρέδωσε στ�ν πρώτ� Eλληνα έ-��ρ� αρ"αι�τήτων Δωδεκανήσ�υΓιάννη K�ντή την υπηρεσία, τη �ι-�λι�θήκη και �λα τα αρ"αία τα �π�ίαήταν ευτυ"ώς πάρα π�λλά.

Oπως είναι γνωστ�, κατά την πα-ρ�ύσα περί�δ� η Iταλική Aρ"αι�λ�-γική Σ"�λή Aθηνών, ύστερα απ� π�-λύ"ρ�νη πρ�σπάθεια τ�υ διευθυντήτης καθηγητή κ. Antonio Di Vita πα-ρ�υσιά%ει στ� Eθνικ� Aρ"αι�λ�γικ�M�υσεί� μια παραδειγματική έκθεσητ�υ έργ�υ των Iταλών αρ"αι�λ�γωνστη Δωδεκάνησ�.

Συγ"ρ�νως η Iταλική Σ"�λή ε#έ-δωσε ένα �γκώδες κατατ�πιστικ�τα-τ�, π�λυτιμ�τατ� επιστημ�νικά καικαλαισθητικ�τατ� �ι�λί� με "άρτες,π�λλά σ"έδια των αρ"ιτεκτ�νων καισ"εδιαστών, �ι �π�ί�ι εί"αν εργα-σθεί τ�τε στη P�δ� και την Kω καιπ�λλές ασπρ�μαυρες και έγ"ρωμες�ωτ�γρα�ίες. Oλα αυτά δίν�υν πα-ραστατική εικ�να τ�υ έργ�υ των Iτα-λών αρ"αι�λ�γων στη P�δ�, την κωκαι τη Δωδεκάνησ�13.

Σημειώσεις:1. O Kαρ�ύ��ς επισκέ θηκε και μετά την εν-

σωμάτωση τη P�δ�, πριν γράψει τ�ν α�ε-πέραστ�, σε κάπ�ια σημεία, ώς σήμερα«Oδηγ� της P�δ�υ, Aθήνα 1949». Σημειώ-νω εδώ �τι παρ�μ�ιες ανησυ�ίες εί�ε δια-τυπώσει διά της διπλωματικής �δ�ύ � ε-�αίρετ�ς, ε��ριστ�ς τ�τε στην Aμερική,


Kως. Aερ��ωτ�γρα�ία τ�υ συν�λ�υ της ανασκα�ής της συν�ικίας τ�υ λιμέν�ς.

Στα �ώματα τ�υ ισ�γεί�υ �ώρ�υ τ�υΩδεί�υ της Kω �ρέθηκε πλήθ�ς τε-μα�ίων μαρμαρίνων αγαλμάτων καιμερικά �λ�σωμα, �πως αυτή η αρ��-ντισσα. Aνήκει στην υστερ�ελληνι-στική επ��ή και �αίνεται �τι και αυτήκαι μια άλλη ισά�ιά της σε σ��αρ�τη-τα και καλλιτε�νική α�ία θα ήταν κά-πως �ρατές για π�λλά �ρ�νια. Aυτ�τ�υλά�ιστ�ν πρ�κύπτει απ� τις επι-δράσεις της σε κάπ�ια επιτύμ�ια τα-πεινά έργα της διπλανής στην Kω Nι-σύρ�υ.

H Kως στάθηκε η μεγάλη και μ�ναδι-κή, για τ�τε, αγάπη τ�υ Morricone, ��π�ί�ς, ως ��ηθ�ς τ�υ πρ�ηγ�ύμε-ν�υ λάτρη της, τ�υ Laurenzi, με τηστρατιωτική ακ�μη περι��λή υπηρέ-τησε επί �ρ�νια την τ�σ� ελκτική αγα-πημένη τ�υ Kω. Eκτ�ς απ� τις α�επέ-ραστες �ιωτικές δυσκ�λίες των και-ρών, η αρ�αι�λ�γική σαγήνη τ�υ νησι-�ύ αυτ�ύ ήταν �υσιώδης αιτία π�υ �Morricone παντρεύτηκε π�λύ αργ�τε-ρα και σε μεγάλη ηλικία τη γλυκιά τ�υΦι�ρεντίνα. Eκτ�ς �μως απ� τ�υς δύ�νέ�υς, Laurenzi και Morricone, και �τ�τε διευθυντής της Iταλικής Aρ�αι�-λ�γικής Σ��λής Aθηνών, � ε�αίρετ�ςμε τραγικ� τέλ�ς, αρ�αι�λ�γ�ςAlessandro Della Setta εί�ε επιδεί�ειαπ’ αρ�ής, �ταν συν�δευσε τ�ν DoroLevi στην πρ�ϊστ�ρική ανασκα�ή τηςσπηλιάς άσπρη πέτρα, θερμ�τατ� εν-δια�έρ�ν για την αρ�αι�λ�γική έρευ-να της Kω. T� �αριτωμέν� αυτ� νησί «η γλυκεία Kως» κατά τ�ν Kάλ��, εί�ετ�τε την ε�αιρετική τύ�η να αγαπηθεί περιπαθώς και να ανασκα�τεί σε με-γάλη έκταση απ� τ�υς δύ� νέ�υς, ενθ�υσιώδεις εραστές τ�υ, αρ�αι�λ�γ�υς. Συνέ�εια στην 22η σελίδα

λ�γω της ε$ραϊκής καταγωγής τ�υ DoroLevi, διαπρεπής Iταλ�ς καθηγητής τηςAρ�αι�λ�γίας, ανασκα έας της Φαιστ�ύστην Kρήτη και τ�υ πρ�ϊστ�ρικ�ύ Xώρ�υστη θέση Aσπρη Πέτρα στην Kω.

2. T� πρωτ�τυπ� τ�υ εγγρά �υ εκείν�υ εί�αανακαλύψει, �ταν υπηρετ�ύσα ως γενικ�ςδιευθυντής στ� Eθνικ� M�υσεί� και κ�ι-ν�π�ίησα ωτ�αντίγρα � τ�υ στην αρμ�-δια E �ρεία Aρ�αι�τήτων Δωδεκανήσ�υ.

3. Δεν πρέπει να �ε�νάμε �τι τ�τε η κατάλη-ψη της Δωδεκανήσ�υ απ� τ�υς ιταλ�ύς ε-θεωρήθη ως μέρ�ς της γενικ�τερης επιθέ-σεως των Eυρωπαίων κατά της Mωαμε-θανικής Aυτ�κρατ�ρίας, ενώ απ� μερι-κ�ύς Eλληνες εί�ε θεωρηθεί ως τ� πρώτ�$ήμα της π�ρείας πρ�ς ενσωμάτωσή τηςστη μητέρα Eλλάδα.

4. O M. Παπαϊωάνν�υ στ� $ι$λί� τ�υ «P�-δ�ς και νεώτερα κείμενα, 3. AmedeoMaiuri, Dall Egeo al Tirreno, σ. 117» περι-γρά ει πως � Maiuri με λίγες τ�υρκικέςλέ�εις και με ένα πλ�υσι�τερ� ελληνικ�λε�ιλ�γι� (πρ� πάντων �μως) με τσιγάρα,καπν�, σακίδια ρυ�ι�ύ και κι$ωτίδια μα-καρ�νιών (τα �π�ία τ�υ πρ�μήθευε �στρατ�ς) άρ�ισε τις ειρηνικές τ�υ επιδρ�-μές για περισυλλ�γή των αρ�αι�τήτων.

5. Aν και επί τ�υρκ�κρατίας ήταν απαγ�-ρευμένη σε �λη την επικράτεια η εμπ�ρίααρ�αίων, μη υπάρ��ντ�ς ελέγ��υ, και �ιλαθρανασκα ές και η πώληση αρ�αίων ή-ταν λίαν διαδεδ�μένες. O σε$αστ�ς πα-λαι�ς δάσκαλ�ς και εκδ�της της ε ημερί-δας «P�διακή» μακαρίτης Eμμαν�υήλKαλαμπί�ης στη δεκαετία τ�υ ’60 σύ�να�εστη $ι$λι�θήκη τ�υ Aρ�αι�λ�γικ�ύ Iδρύ-ματ�ς P�δ�υ, �π�υ έγρα ε τα σ��λια τηςε ημερίδας τ�υ, και π�λλές �ρές μ�υ μι-λ�ύσε για τα πρ� και κατά την Iταλ�κρα-τία συμ$άντα. M�υ εί�ε λ�ιπ�ν ανα έρει�τι �ι �ωρικ�ί έ$ρισκαν τα αρ�αία στα �ω-ρά ια ή στ�υς τ�π�υς των επισημασμέ-νων αρ�αίων νεκρ�τα είων και �ταν εί-�αν μα�έψει αρκετά, τα μετέ εραν σε ένακαλάθι για π�ύλημα στ� πα�άρι μα�ί μετα λα�ανικά και τα ρ�ύτα τ�υς. Kαι �Mαγι�ύρι περιγρά ει στ� $ι$λί� τ�υ π$λ.M. Παπαϊωάνν�υ, �.π.π.σ. 34, �τι παρ�-μ�ια έκανε και � ίλ�ς τ�υ Aγαπητ�ςΛ�υκάς, τ�ν �π�ί� αργ�τερα �ρησιμ�π�ί-ησε στις ανασκα ές τ�υ. H τελευταία α-π�θήκη αρ�αίων απ�καλύ θηκε απ� τ�υςαγγλικ�ύς $�μ$αρδισμ�ύς στη P�δ� κατάτη γερμανική κατ��ή. Oι Γερμαν�ί παρέ-δωσαν στ�ν τ�τε διευθυντή τ�υ M�υσεί�υMorricone, �λα, περισσ�τερα απ� εκατ�μυκηναϊκά αγγεία. O Morricone μέ�ρι τ�1959, ερ��ταν κάθε καλ�καίρι στη P�δ�,τα μελετ�ύσε και τα δημ�σίευσε αργ�τε-ρα.

6. Στ� πι� πάνω $ι$λί� τ�υ � Maiuri περι-γρά ει πώς � ίλ�ς τ�υ Aγαπητ�ς Λ�υ-κάς απ� τις Φάναις, απ� «τυμ$ωρύ��ς»μεταμ�ρ ώθηκε κ�ντά τ�υ σε έ��, τι-μι�τατ� ανασκα έα, και πως � μωαμεθα-ν�ς X�υσεΐν E έντη απ� «αρ�αι�κάπη-λ�ς» μετατράπηκε σε τιμι�τατ� υπάλληλ�της Aρ�αι�λ�γίας. Παπαμανώλης,�.π.π.σ. 34 και 227.

7. Aπ� τ�υς τ�τιν�ύς Kώ�υς εί�α ακ�ύσει ωςανέκδ�τ� �τι ένας απ� τ�υς Governatoriρώτησε μια ημέρα τ� διευθυντή των ανα-σκα ών π�ι�ν διάσημ� άνδρα εί�ε ανα-δεί�ει η Kως και �ταν εκείν�ς τ�υ είπε τ�νIππ�κράτη � Governatori τ�ν �αναρώτησε«δεν $ρήκατε ακ�μα τ� άγαλμά τ�υ»; T�-τε συνέπεσε να $ρεθεί τ� ωραί�, �λ�σωμ�,υστερ�ελληνιστικ� ανδρικ� άγαλμα π�υσήμερα δεσπ��ει στ� M�υσεί� της Kω. Oδιευθυντής των ανασκα ών παρ�υσιά-σθηκε στ� δι�ικητή και τ�υ ανέ ερε:«Eccelenza Ippokrates é trovato, E��τα-τε � Iππ�κράτης $ρέθηκε…».

8. Aν και διατυπώθηκαν και αντίθετες γνώ-μες επί τ�υ θέματ�ς αυτ�ύ, κυρίως �σ�να �ρά τις διαθέσεις τ�υ Tσ�ρτσιλ επί τ�υθέματ�ς αυτ�ύ, δεν πρέπει να λησμ�ν�ύμε�τι κατά τη διάρκεια των Δεκεμ$ριανών �ίδι�ς � Tσ�ρτσιλ εί�ε �ητήσει απ� τηνT�υρκία να στείλει αστυν�μία στη Xί� καιτη Mυτιλήνη.

9. Δεν πρέπει ε�άλλ�υ να λησμ�ν�ύμε �τι �πρώτ�ς νεκρ�ς ανθυπ�λ��αγ�ς τ�υ αλ$α-νικ�ύ μετώπ�υ, τ�ν �π�ί� κράτησε άσ$ε-στ� στη μνήμη τ�υ � Oδυσσέας Eλύτης,

σαν ν�ηματική και συναισθηματική θρυα-λίδα, �ταν συνέθετε τ� π�ίημα «άσμα η-ρωικ� και πένθιμ�...» ήταν � Δωδεκανή-σι�ς, Xαλκίτης, Aλέ�ανδρ�ς Διάκ�ς.

10. Mε τ�ν τίτλ�: Works of art in Greece theGreek islands and the dodecanese. Lossesand survivals in the war. London hismajesty’s stationery office 1946, σ. 55–63.

11. Mε την ευκαιρία αυτή κατα�ωρί�ω τακατωτέρω, τα �π�ία άκ�υσα απ� τ�ν τ�τεE �ρ� Aρ�αι�τήτων Δωδεκανήσ�υ Γιάν-νη K�ντή, π�υ, ως επίσημ�ς ενταταλμέν�ςτ�υ «εθνικ� ρ�ν�ς ελληνικ�ύ κράτ�υς»εί�ε πληρ� �ρηθεί π�λλά μυστικά απ� τ�δάσκαλ� τ�υ ακαδημαϊκ�, καθηγητή τηςαρ�αι�λ�γίας στ� Πανεπιστήμι� Aθηνών,τ�τε διευθυντή αρ�αι�τήτων τ�υ υπ�υρ-γεί�υ Παιδείας, �π�υ υπήγετ� η αρ�αι�-λ�γία, πρ�εδρ� της εν Aθήναις Aρ�αι�λ�-γικής Eταιρίας και επί τ� �ρ�νικ� διάστη-μα υπ�υργ� Παιδείας, Γεώργι� Oικ�ν�-μ�, �τι σε αθηναϊκ� σαλ�νι εί�ε ακ�υσθεί� τ�τε διευθυντής της αγγλικής αρ�αι�λ�-γικής σ��λής να λέει ειρωνικά στ�υς περίαυτ�ν: «Tώρα θα πάνε �ι Eλληνες στη P�-δ�, θα μετα έρ�υν μερικά αγάλματα απ�τα M�υσεία P�δ�υ και Kω στ� Eθνικ�M�υσεί� Aθηνών, και �λα τα άλλα, πρ�πάντων η μεσαιωνική π�λη, θα έ��υν τηντύ�η των κάστρων τ�υ Mωριά μετά την ε-πανάσταση...». O είλω �μως να �μ�λ�γή-σω �τι � ίδι�ς Aγγλ�ς διευθυντής μετά τηγιγαντιαία επι�είρηση αναστηλώσεως τηςμεσαιωνικής π�λης απ� τ�ν K�ντή και τ�νεπιμελητή Παύλ� Λα�αρίδη, επισκέ θηκετη P�δ�, συνε�άρη τ�ν K�ντή για τ� κα-τ�ρθωμά τ�υ και δημ�σίευσε εκτενή περι-γρα ή τ�υ ίδι�υ τ�υ K�ντή για την απ�-κατάσταση των �ημιών στ� επίσημ� πε-ρι�δικ� της Aγγλικής Aρ�αι�λ�γικήςΣ��λής Aθηνών (BSA 47, 1952, σ.213κ.π.). Bλέπε και τ� άρθρ� μ�υ στα Πρα-κτικά τ�υ συνεδρί�υ «ιστ�ρία και πρ�$λή-ματα συντήρησης της μεσαιωνικής π�ληςτης P�δ�υ 1992, σ. 71–76». O ίδι�ς επίσηςαρ�αι�λ�γ�ς στη Γερμανία τ� 1961, �τανμε σύστησε σ’ αυτ�ν � καθηγητής Möbiusστ� Πανεπιστήμι� τ�υ Würzburg, μ�υ είπεελληνικά �τι �άρηκε ιδιαίτερα για την α-π�κατάσταση των καταστρ� ών της P�-δ�υ. Kάτι τέτ�ια τα συνηθί��υν �ι Aγγλ�ι.

12. Δυστυ�ώς �λα αυτά �ι ηγήτ�ρές μας τα�ε�ν�ύν �ταν πρ�κειται να παί��υν, και ε-κτ�ς σκηνής θεάτρ�υ, παράσταση... Θυ-μ�σαστε τη Mελίνα π�υ κήρυσσε Urbi etOrbi, �τι �ι Aγγλ�ι εργατικ�ί θα επέστρε- αν στην Eλλάδα τα «Eλγίνεια»; �άθηκενα τ�λμήσει τ�τε ένας συμπ�σιαστήςσ �υγγ�κ�λάρι�ς να της πει: «ας μας επι-στρέψ�υν δέκα απ� τ�υς είκ�σι τ�νν�υς�αλιών π�υ έκλεψαν απ� τ� Παλάτι τηςP�δ�υ...» «και τ�ύτ’ ε�ήρκει αν ημίν;». Tαπαρατιθέμενα �μως σε παρ�μ�ιες περι-πτώσεις π�λυτελή εδέσματα είναι πάντ�τεπρ�τιμ�τερα των �ι�νδήπ�τε «τ�ι�ύτων ε-πικινδύνων» πρ�τάσεων...

13. Δεν γνωρί�ω απ� π�ι�ν ειδικ�, δημ�σι�-γρά � απ�γευματινής ε ημερίδας πήρεπληρ� �ρίες και πρ�καταλαμ$άνει τ�ν α-ναγνώστη με τ�ν υπ�τιλ� τ�υ σημειώμα-τ�ς τ�υ και με κάπ�ιες ανακρί$ειες γιατην έκθεση αυτή. T� σημείωμα αυτ� καιάλλες διαδ�σεις με υπ��ρεών�υν να ση-μειώσω εδώ μερικά για τ� μεγάλ� θέμα«Kαστέλλ�»: Eίναι γνωστ� �τι � PietroLojacono, π�υ εί�ε αναλά$ει την εκπ�νη-ση μελέτης αναστηλώσεως τ�υ Kαστέλ-λ�υ, εί�ε μελετήσει πρ�γενέστερη πρ�τα-ση τ�υ A. Gabriel στ� $ι$λί� τ�υ La Citede Rhodes, II, Paris 1921 Bλ. Aντ. K.Aντωνιάδη «Iταλική αρ�ιτεκτ�νική σταΔωδεκάνησα» Δελτί� Συλλ�γ�υ Aρ�ιτε-κτ�νων N. 4–5, I�ύλι�ς – Oκτώ$ρι�ς 1985σ. 16 και υπ�σ. 27. H κατάσταση, στην �-π�ία εί�ε περιέλθει μετά την έκρη�η στ�νπαρελθ�ντα αιώνα των απ�θηκευμένωνστ� υπ�γει� τ�υ γειτ�νικ�ύ ιππ�τικ�ύ να-�ύ τ�υ Aγ. Iωάνν�υ πυρ�μα�ικών, τ� με-γαλύτερ� αρ�ιτεκτ�νικ� μνημεί� της τε-λευταίας �ικ�δ�μικής περι�δ�υ της ιππ�-τ�κρατίας, ήταν �$ερή, πρ�καλ�ύσεντρ�πή και πρ�σέ$αλλε την ανθρώπινη α-�ι�πρέπεια. O Mario Lago εί�ε π�λύ δίκι��ταν συνέλα$ε την ιδέα της απ�κατάστα-σής τ�υ, δεν γνωρί�ω $έ$αια, αν και αυ-τ�ύ η ιλ�δ��ία ήταν να τ� μετατρέψει σεκατ�ικία και δι�ικητήρι�. Hταν �μως με-γάλη εύν�ια της τύ�ης �τι � Nτε Bέκι μέσασε μια νύ�τα συνέλα$ε την ιδέα να τ� ανα-στηλώσει για κατ�ικία δική τ�υ και της ρ�υράς τ�υ, για π�λυτελή �ενώνα, �π�υθα ιλ��εν�ύντ� υψηλ�ί �έν�ι ε� Iταλίαςκαι για δι�ικητήρι� τ�υ, ��δεύ�ντας τ� τε-ράστι� �ρηματικ� π�σ�, π�υ εί�ε πάρει α-π� τ�ν M�υσ�λίνι για την εκ$άθυνση τ�υμεγάλ�υ λιμέν�ς και για να κατασκευάσειεκεί σύγ�ρ�νες απ�$άθρες. Eάν δεν υπήρ-�ε αυτ�ς � μισ�τρελ�ς υπερ ίαλ�ς, π�τέδεν θα εί�ε αναστηλωθεί τ� Kαστέλλ�.Στη μ�μ ή �τι τ�τε δε σκά τηκε σε $άθ�ςγια να ερευνηθεί αρ�αι�λ�γικά τ� υπέδα- �ς, πιστεύω �τι απάντησαν �ι πρ�σ ατεςέρευνες, π�υ ε�ετέλεσε � �αλκέντερ�ςE �ρ�ς Bυ�αντινών Aρ�αι�τήτων κ. Hλ.K�λλιας, �ταν η σ�σιαλιστική κυ$έρνησητ�υ Παπανδρέ�υ σκέ θηκε να στεγάσει ε-κεί τις συσκέψεις της Eνωμένης Eυρώπης.H μεγαλ�μανία των π�λιτικών και των κ�-μπάρσων �λων των κυ$ερνήσεων υπήρ�εστ� θέμα τ�υ Kαστέλλ�υ μια και η αυτή:Oλ�ι θέλ�υν τ� Kαστέλλ� δι’ ιδίαν �ρήση,έστω και εάν θα ήτ� πιθαν�ν τέτ�ια ευκαι-ρία να παρ�υσιασθεί άπα� τ�υ $ί�υ των.Aλλ�ι θέλησαν να τ� μετατρέψ�υν σε π�-λυτελές �εν�δ��εί�, άλλ�ι σε Kα�ίν�, άλ-λ�ι σε Kέντρ� Συνεδρίων... τι να πει κα-νείς; Eμένα �μως πρ�σωπικά ως επί εικ�-σαετία υπεύθυν�υ των Aρ�αι�τήτων Δω-δεκανήσ�υ τ�ύτ� με δίδα�ε η άμεση επα- ή μ�υ τ�σ� με τ� Kαστέλλ� �σ� και μεπαρ�μ�ιες περιπτώσεις στην Eυρώπη.Πρώτ�ν �τι τ� Kαστέλλ� είναι μ�ναδικ�

κτίρι� στ�ν Eλλαδικ� �ώρ� και �ρειά�εταιιδιαίτερη ρ�ντίδα και πρ�σ��ή. Δεύτε-ρ�ν �τι τ� Kαστέλλ� πρέπει να μείνει εσα-εί μ�ν�ν M�υσεί� – δεδ�μέν�υ �τι �ι ει-σπρά�εις απ� τα εισιτήρια εισ�δ�υ έρ��-νται σε πρώτη σειρά ή στην ίδια σειρά μετων εισιτηρίων της Λίνδ�υ. Σε �ρισμέν�υς�ώρ�υς τ�υ θα υπάρ�ει, πιθαν�ν, δυνατ�-τητα στεγάσεως, ανε�αρτήτως �ρ�ν�λ�-γίας, κατ’ επιλ�γή, κάπ�ιων απ� τα τ�σαστι$αγμένα στις απ�θήκες αρ�αία. Oσ�για τ� «παστίτσι�» των μωσαϊκών, π�υ«μάρανε» τ� συντάκτη τ�υ σημειώματ�ςτης απ�γευματινής ε ημερίδας καλ� θαείναι να πληρ� �ρηθεί � ελληνικ�ς λα�ς�τι �ι Iταλ�ί στέγασαν κατά αισθητικά ά-ριστ� τρ�π� τ�σα ψη ιδωτά, η δε IταλικήAρ�αι�λ�γική Σ��λή Aθηνών διέθεσε κα-τά τα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’50 τ�ν ίδι� ε-�αίρετ� αρ�ισυντηρητή, τ�ν Toti, � �π�ί�ςαπεκ�λλησε, μετέ ερε και τ�π�θέτησεστ� αίθρι� τ�υ M�υσεί�υ της Kω τ� ψη ι-δωτ� τ�υ Iππ�κράτη.

T� γεγ�ν�ς �μως �τι δεν ελή�θη μέ�ρι σή-μερα μέριμνα �υσιαστικής πρ�στασίαςκαι αναδεί�εως τ�υ πλήθ�υς των περί�η-μων ψη�ιδωτών τ�σ� της Kω, �σ� καιτης P�δ�υ, πρέπει να απ�δ�θεί στη δικήμας αδικαι�λ�γητη «ίνα μη τι τ�ύτ�υ �εί-ρ�ν, πλην αληθές, είπω» α�ελτηρία.

Eπιλ�γή Γενικής Bι�λι�γρα�ίας:Scuola Archeologica Italiana Di Atene, «LA

PRESENZA ITALIANA NELDODECANESO TRA IL 1912 IL 1948»

Bασίλη Xατ�η$ασιλεί�υ, Iστ�ρία της Kω,Eκδ�ση Δήμ�υ Kω, 1990.

Works of Art in Greece and Dodecanese,Losses and Servivals in the War. London,His Majesty’s Stationery Office 1946.

Mανώλη Δ. Παπαϊωάνν�υ, RODOS 2,Annuario Amministrativo e Statistico per l’Anno 1922.

T�υ αυτ�ύ. POΔOΣ 3. Amedeo Maiuri, DallAl Tirreno.

Bασιλική Eλευθερί�υ, Aρ�ιτέκτων, μελετή-τρια και υπεύθυνη για τις επισκευές καιτην εκ νέ�υ αναστήλωση της ΛινδιακήςAκρ�π�λης. TO IEPO THΣ ΛINΔIAΣAΘHNAΣ 1988. (Mη�αν�γρα �).

ITAΛIKA ΠEPIOΔIKABolletino d Arte απ� τ� 1916 και ε�ής.Annuario della R. Scuola Archeologica di

Atene, απ� τ� 1921 και ε�ής.Clara Rhodos, Aπ� τ� 1928 και ε�ής 10 τ�μ�ι.Memorie dell Istituto Storico – Archeologico

FERT I–III, μέ�ρι τ� 1938.



Σημείωση: Oι �ωτ�γρα�ίες των M�ρι-κ�νέ και Σέγκρε είναι απ� τ� «Lapresenza italiana nel Dodecanesotra il1912 e il 1948» εκδ. της Iταλικής Aρ�αι-�λ�γικής Σ��λής Aθηνών, 1996.

Στα ν�τια τ�υ μικρ�ύ λιμέν�ς π�υ σήμερα �ν�μά!εται Mανδράκι μέσα απ� τα ιππ�τικά τεί�η, απ� τ� 1925 εί�αν έλθειστ� �ως σ��αρές ενδεί�εις υπάρ�εως α�ι�λ�γ�τατων αρ�αίων, για την ανασκα�ή των �π�ίων �ρειάστηκε να γίν�υνμεγάλης εκτάσεως απαλλ�τριώσεις. Γι’ αυτ� μ�ν�ν στα 1940 κατέστη δυνατ�ν � Morricone να ανασκάψει πλήρως τηνπερι��ή. Oι αγγλικές �μως ��μ�ες μετέτρεψαν σε άμ�ρ�η, σ�εδ�ν, μά!α τ�ν αρ�αι�λ�γικ� αυτ� ερειπιώνα. Yστερααπ� σαράντα πέντε σ�εδ�ν �ρ�νια, �άρη στις ά�κνες πρ�σπάθειες τ�υ Διευθυντ�ύ της Iταλικής Aρ�αι�λ�γικής Σ��-λής Aθηνών καθηγητ�ύ κ. Antonino Di Vita, η αρ�ιτέκτων κ. Matilde Cante συνέτα�ε πλήρη αρ�ιτεκτ�νική μελέτη τωναρ�αίων ρωμαϊκών καταλ�ίπων, με τα �π�ία απ�καταστάθηκε � �γκ�ς και η μ�ρ�ή των �ικ�δ�μημάτων εκείνων, τα �-π�ία ανήκαν σε ένα π�μπικ� ρωμαϊκ� τετράπυλ� και σε ένα πλακ�στρωτ� π�μπικής λεω��ρ�υ (Decumanus Maximus)πλάτ�υς δέκα μέτρων. H π�μπική αυτή λεω��ρ�ς πλαισι�ύμενη απ� κι�ν�στ�ι�ίες στ�ών με καταστήματα, �εκιν�ύσεαπ� τ� τετράπυλ� και έ�θανε στην αρ�αία Aγ�ρά.

T�υ Mαν�λη Mαυρλέντα

μνήμη Iωάννη Zίγδη

...απ� κακ� εις �ειρ�τερ�ν επέσασιν �ι μαύρ�ικαι δεν κατέ��υσι να π�υν T�ύρκ’ ειν’ καλλιάγια Φράγκ�ι

AΠO την επ�ή, ακ�μη, των διαρ-κών... κατ�ικών παλινδρ�μήσεων α-νάμεσα στη �ενετ�κρατία των K�ρ-νάρων και την τ�υρκ�κρατία τωνMπαρμπαρ�σα (1572), � Kρητικ�ςπ�ιητής Mαρίν�ς T�άνε Mπ�υνιαλήςθα απ�δώσει με τ�υς παραπάνω στί-�υς τα �άσανα των κατ�ίκων τ�υδωδεκανησιακ�ύ συμπλέγματ�ς, δη-μι�υργώντας έτσι μια εν π�λλ�ίς ά-γνωστη μα άκρως ενδια�έρ�υσα πα-ραλλαγή τ�υ «Kάλι� T�ύρκ�ς παράΦράγκ�ς!...»

Aυτ� π�υ �αίνεται να «�ραυκύ-κλωνε» απ� μιας αρής τις σκέψειςτων Δωδεκανησίων ήταν τ� γεγ�ν�ς�τι, παλαι�τερα, �ι Bενετ�ί ή �ι Γε-ν�υάτες, και στα νεώτερα ρ�νια �ιIταλ�ί εν γένει, σαν Eυρωπαί�ι, ρι-στιαν�ί –άρα: και ε& �ρισμ�ύ– π�λιτι-σμέν�ι, θα τ�υς απελευθέρωναν απ�τ�υς �αρ�άρ�υς ασιάτες τ�υIσλάμ!... H ιστ�ρία �έ�αια καθ�λ�υδεν δικαίωσε, για μιαν ακ�μη ��ρά,την �π�ια επαγωγική σκέψη...

Eτσι, με δυ� λ�για: Mια συγκυρια-κή κατάληψη των Δωδεκανήσων τ�1912 απ� τ�υς Iταλ�ύς, για λ�γ�υςαντιπερισπασμ�ύ σ’ ένα μακρ�ρ�-νι� π�λεμ� με τ�υς T�ύρκ�υς στηνTριπ�λίτιδα, αν�ίγει την �ρε&η γιανέες κτήσεις, παρ’ �λες τις αρικέςδιακηρύ&εις περί τ�υ «ύψιστ�υ σε-�ασμ�ύ της θρησκείας, των εθίμωνκαι των παραδ�σεων τ�υ �ίλ�υ, ει-ρηνικ�ύ και �ιλήσυ�υ πληθυ-σμ�ύ...»1. Mε δυ� λ�για:

Στ�υς T�ύρκ�υς υπ��έραμε μεγά-λη τυραννία

αλλά εδιαντηρ�ύσαμε και γλώσσακαι θρησκεία

Mα � M�υσ�λίνι θέλησε να μας ε�ι-ταλίσει

στ�υ �ασισμ�ύ τ�ν π�ταμ� �ύλ�υςνα μας !α�τίσει2

Yστερα απ� 390 ρ�νια αδιάλει-πτης τ�υρκικής κυριαρίας στα Δω-δεκάνησα (1552–1912), αρί�ει η υ-περτριαντάρ�νη ιταλική κατ�ή.Mια κατ�ή π�υ, αν υπερ��ύμε κά-π�ιες «τ�υριστικ�ύ» τύπ�υ πρ�σεγ-γίσεις περί... «ωραίων κτιρίων», θαδιαπιστώσ�υμε π�σ� σκληρή και κα-ταστρεπτική ήταν. Aνα�ερ�μαστε σεμια περί�δ� κατά την �π�ία � λα�ςτων νησιών αυτών υπέ�ερε, ε&�ρί-σθηκε, �ιάσθηκε, �υλακίσθηκε. Σεμια περί�δ� κατά την �π�ία επιει-ρήθηκε � α�ελληνισμ�ς τ�υ, μέσα α-π� διαδικασίες διωγμών, καταστρ�-�ών α�αίμα&ης π�ρων και �υσικ�ύπλ�ύτ�υ, παραάρα&ης της ιστ�ρίαςκαι �ικει�π�ίησης της πνευματικήςτ�υ κληρ�ν�μιάς.

O λα�ς των νησιών αυτών κατέ-

γραψε στις μαντινάδες και στα τρα-γ�ύδια τ�υ με τ�ν πι� απλ�, ώριμ�και παραστατικ� τρ�π� τα δεινά τηςκατ�ής, της πείνας, της μαύρης α-γ�ράς, της επιείρησης ε&ιταλισμ�ύαλλά και των αγώνων για απελευθέ-ρωση και ένωση με τ�ν εθνικ� τ�υκ�ρμ�. Mε αστείρευτη σκωπτική διά-θεση αν και σε δεινή θέση �ι Δωδε-κανήσι�ι �ρίσκ�υν τη δύναμη νατραγ�υδήσ�υν, κάπ�τε να αστειευ-τ�ύν ή και να παί&�υν με τ�ν ίδι� τ�νπ�ν� τ�υς. Σ’ αυτ�ύς π�υ δεν λύγι-σαν σε τ�σ�υς εισ��λείς αλλά και σε�σ�υς σήμερα δεν καταλα�αίν�υν �-τι � μεγαλύτερ�ς, � ειρ�τερ�ς καιπι� επικίνδυν�ς εισ��λέας –η π�λιτι-στική διείσδυση και η αλλ�ίωση τηςσυνείδησης– �ρίσκεται ήδη «εντ�ςτων τειών», είναι α�ιερωμέν�ι �ιπαρακάτω και π�λλ�ί ακ�μη3 στί�ι…

Tα τραγ�ύδιατης πείνας

H πείνα στα Δωδεκάνησα δεν ήτανμ�ν� (έτσι… γενικά κι α�ηρημένα) α-π�τέλεσμα τ�υ π�λέμ�υ και της κα-τ�ής. Hταν, σε μεγαλύτερ� ίσως�αθμ�, απ�τέλεσμα της καταστρ�-�ής ή της εμπ�δισης της γεωργικήςπαραγωγής αλλά και των εγκληματι-κών επιλ�γών των κατακτητών. Oτανκηρύθηκε � π�λεμ�ς �ι Iταλ�ί επέ-�αλαν δελτί� στα �ασικά είδη δια-τρ��ής. Kάθε κάτ�ικ�ς των νησιώνείε δικαίωμα αγ�ράς 120 γραμμα-ρίων σε κάθε είδ�ς ανά δεκαπενθή-μερ�!4 Eίναι ακ�μη αρακτηριστικ��τι πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ π�λέμ�υ, �ταν�ι Γερμαν�ί ετ�ιμά��νταν να �ύγ�υναπ� τα νησιά, έ�αλαν �ωτιά σε π�λ-λές δικές τ�υς απ�θήκες με τρ��ιμαγια να μην πέσει �ύτε ψί�υλ� σταέρια τ�υ πεινασμέν�υ λα�ύ. Oμωςη αναώρησή τ�υς ανα�λήθηκε καιμετά έπρεπε �ι ντ�πι�ι να θρέψ�υνκαι τ�υς καταστρ��είς–κατακτητές!

Nα, πώς περιγρά��υν τα δεινά �ι ω-ρικ�ί της P�δ�υ:

Oι !άρ!αρ�ι κατα�τητές κι �ι άνα-ντρ�ι πρ�δ�τες

π�λλά !ασανιστήρια κάμν�υσιστ�υς νησιώτες

T� σιταράκιν έ�υγε ’π� μέσα ’π�τ�υς πάγκ�υς

κι � π�λεμ�ς μας ήκαμεν να τρώμεναμαράγκ�υς

Λίγ� πι� κάτω, στη Xάλκη, �ι γυναί-κες καθώς γυρί��υν με κ�π� τ�ν ε-ρ�μυλ�, σιγ�μ�υρμ�υρί��υν κάπ�ιαανάλ�γα δίστια:

Hρθε και νέα διαταγή απ� τ� M�υ-σ�λίνι

γάδαρ�ς, σκύλ�ς κι �ρνιθα και γά-της να μη μείνει

Kι άμα δεν εί�εν σκύλ�υς πλι�,τρώγαμεν ατσ�υκν�ύδες

μ�λ��α δεν α�ήναμεν �ύτε καισκυλαρ�ύδες5

Στην Kω, τ�ν καιρ� τ�υ θερισμ�ύ�ι καραμπινιέρ�ι περιμέν�υν τ�υς�τω�ύς &�άρηδες να μα�έψ�υν ταλίγα τ�υς γεννήματα και τ�υς τα αρ-πά��υν αμέσως με την απειλή των �-πλων:

Mέσα στ�υς δρ�μ�υς στέκ�υνταιμε �πλα και κ�ιτά"�υν

κι �σ�ν καρπ� στα �έρια μ�υ κρα-τώ, μ�υ τ�ν αρπά"�υν.

Mα και τ� στά�υ τ�υ καρπ�ύ στα�έρια μ�υ αν δ�ύσι

στη �υλακή με πάγ�υσι κι εκεί μετυραγν�ύσι.

Στην Kάρπαθ�, ακ�μη και σήμερα,σ’ ένα τραγ�ύδι τ�υ γλεντι�ύ, στην«κ�ύπα τη μ�ν��ασιά» π�υ γυρί�ειαπ� στ�μα σε στ�μα μέρι «να �ρει ηκ�ρ�ή τ�ν πάτ�...», η ανάμνηση τηςπείνας είναι ιδιαίτερα �ωντανή:

Πιείτε �λ�ι να ’ρθ�υμε εις ενθ�υ-σιασμ�

την πείνα να �ε�άσ�υμε και τ�ν α-π�κλεισμ�...6

Mε τα ίδια μελανά ρώματα η λαϊ-κή μ�ύσα περιγρά�ει την πείνα στηνΠάτμ�, την Kάσ�, τη Nίσυρ� και σε �-λα σεδ�ν τα νησιά.

Oι μάες π�υ έγιναν στη Λέρ� δενέγιναν ίσως σε κανένα άλλ� νησί τηςΔωδεκανήσ�υ. Oμως ακ�μη και μέσαστη �ωτιά και την αντάρα η πείνα καιη δίψα δεν &ενι�ύνται:

Oλα τα υπ��έραμε, την πείνα καιτις σ�αίρες

μα η δίψα μας ετρέλανε μέσα σετρεις ημέρες,

γιατί δεν μας α�ήνασι �ύτε νερ� ναπι�ύμε

κι ας !λέπανε να πέ�τ�υμε και ναλιγ�θυμ�ύμε.

Tα... κάλαντατης πείνας!

Oταν &ημέρωνε παραμ�νή Xρι-στ�υγέννων στην Kάλυμν�, τ�ν και-ρ� της πείνας, τα παιδιά, αντί για κά-λαντα (ή μα�ί με τα κάλαντα) τραγ�υ-δ�ύσαν και τα παρακάτω:

Xριστ�ύγενν’, αδερ�άκια μ�υ, Φω-τών παραμ�νή

στ� σπίτι μας δε !ρίσκεται �ύτεμπ�υκιά ψωμί.

Aπ� μέρες κι απ� νύ�τες λεν πωςθα μας δώσ�υνε

απ� δυ� κιλά πατάτες, ίσως και μαςσώσ�υνε.

O Θε�ς να τ�υς �ωτίσει �λ�υς τ�υςεμπ�ρ�υς μας

να μας δώσ�υν και να σώσ�υν �-λ�υς τ�υς ανθρώπ�υς μας

Kι επειδή �έ�αια �ύτε έως τηνΠρωτ�ρ�νιά τα πράγματα είαν κα-λυτερεύσει, τα... κάλαντα της πείναςσυνεί��νταν:

Aρ�ιμηνιά κι αρ�ι�ρ�νιά,�αρ�ύπια ήρθανε π�λλά,στα γ�υδιά τα κ�παν�ύμε,και την πείνα μας �ε�ν�ύμε...

Tης μαύρης αγ�ράς...

H πείνα δεν ήταν μ�ν� πρ�άγγε-λ�ς και πρ�&εν�ς συμ��ρών αλλάκαι κακ�ς σύμ��υλ�ς. T� �αιν�μεν�της μαύρης αγ�ράς �ι μ�ν� έκανεκι εδώ την εμ�άνισή τ�υ αλλά και...τραγ�υδήθηκε �πως τ�υ ά&ι�ε!...

Eνας αυθεντικ�ς λαϊκ�ς στι�υρ-γ�ς (στην κυρι�λε&ία: ένας �άρδ�ςτ�υ π�λέμ�υ και της πείνας) υπήρ&ε� Kασιώτης Nικ�λας Mητρ�σμπά-ρας7. Γλεντ�ές, πηγαί�ς και ανε&ά-ντλητ�ς στι�πλ�κ�ς, ωρατατ�ήςμε σπάνια αίσθηση τ�υ αστεί�υ π�υπηγά�ει μέσα απ� τ� τραγικ�, τρα-γ�ύδησε �σ� κανένας άλλ�ς την πεί-να αλλά και τη μαύρη αγ�ρά:

Eπ�ύλησα τις τέ"ερες και τα �ρυ-σα�ικά μ�υ

να πάρω παλι�κρίθαρ� να "ήσω ταπαιδιά μ�υ

Eδίναμε τις τέ"ερες και παίρναμεκριθάρι

KYPIAKH 30 NOEMBPIOY 1997 - H KAΘHMEPINH 23Συνέ εια στην 24η σελίδα

Tραγ�υδώντας τα δεινάO καημ�ς και τα �άσανα της Iταλ�κρατίας με μαντινάδες

Aνδριάντας τυ Aλέ�ανδρυ Διά-κυ, έργ τυ γλύ-πτη Kώστα Bαλσάμηστην παραλία τηςP�δυ. O Διάκς εί-ναι πρώτς νεκρ�ςα�ιωματικ�ς στνελληνϊταλικ� π�λε-μ. Mε �αθμ� υπ-λ αγύ της Σ λήςEυελπίδων, έπεσεμα �μενς τ πρωίτης 1ης Nεμ�ρίυ1940. Tν ηρωικ� α-�ιωματικ�, γεννημέ-ν στη Xάλκη τ1907, τραγύδησε ηλαϊκή μύσα της γε-νέτειράς τυ: Eίμαι ηXάλκη ’γω η μικρή κιη πλυ�ακυσμένη /πυ γέννησε τυς ή-ρωες Διάκ και Δι-γένη ("ωτ.: K. Λι�-ντης).

και πάλι μας ε!ρί"ανε πως μας εκά-να’ �άρη...

Oύλ�ι τη μαύρην αγ�ρά εμάθασι κιεκάνα

«Πράμα!» Mας εγυρεύγανε. Tα�ράγκα δεν τα πιάνα!...

Tα ίδια �αίνεται �τι γίν�νταν καιστη γειτ�νική Kάρπαθ�. Στα σπίτιαδεν μένει πια τίπ�τε π�λύτιμ�:

Oύλες �ι τ�ύμπλες �ι �ρυσές κι �ιπαλαιές αντίκες

�ύλες εθυσιάσθηκαν και των κ�-ρών �ι πρ�ίκες

Aλλά και στην Πάτμ� η λαϊκή μ�ύ-σα απαθανατί�ει, �ωτ�γρα�ικά σε-δ�ν, τ�υς μαυραγ�ρίτες:

Oσ’ εί�αν μερικές ελιές και μερικ�λαδάκι

μέσα σ’ αυτ� τ�ν π�λεμ� κάναν τ�νκ�υτσα!άκη.

Tη �τώ�εια �π�ύ τρά!η�αν τώρατη λησμ�νήσαν

γιατί σ’ αυτ� τ�ν π�λεμ� παράδεςεκερδίσαν.

T�υ ε�ιταλισμ�ύ...

Mέσα σε τριάντα ρ�νια και κάτι,�σ� και αν ακ�ύγεται υπερ��λικ�, έ-γιναν π�λύ σημαντικ�τερες πρ�σπά-θειες α�ελληνισμ�ύ τ�υ πληθυσμ�ύτων Δωδεκανήσων απ’ �,τι τα πρ�η-γ�ύμενα 390 ρ�νια! Oι πρ�σπάθειεςε&ιταλισμ�ύ αλλά και αυτές της αλ-λαγής τ�υ θρησκευτικ�ύ δ�γματ�ςακ�λ�ύθησαν, ιδιαίτερα την περί�δ�τ�υ �ασισμ�ύ, δρ�μ�υς και μεθ�-δ�υς π�υ �ι... «�άρ�αρ�ι Aσιάτες»�ύτε θα είαν π�τέ �αντασθεί! Oιδάσκαλ�ι διώκ�νται, τα ελληνικάσ�λεία κλείν�υν κι αν�ίγ�υν στηθέση τ�υς ιταλικά. Σιγά σιγά απαγ�-ρεύεται στα παιδιά ακ�μη και να μι-λ�ύν την ελληνική γλώσσα στ� σ�-λεί�. Nα, πώς τραγ�υδάει τα γεγ�ν�-τα αυτά � Aντωνής Kαστελλ�ρι�ι�ς,σε κάπ�ι� γλέντι π�υ γίνεται την ε-π�ή π�υ �ι Iταλ�ί διέτα&αν την«παύση» των 4 δασκάλων της Oλύ-μπ�υ στην Kάρπαθ�, Γιάννη Xαλκιά,Nικ�λή Bασιλαράκη, Mηνά Φιλιππάκηκαι Hλία Zωγρα�ίδη. H μαντινάδα, α-π�σπασμα απ� μια �λ�κληρη «μ�υσι-κή συν�μιλία», τραγ�υδήθηκε πα-ρ�υσία των Iταλών γι’ αυτ� και �λαλέγ�νται αλληγ�ρικά:

Tετράγων� τ�υ μηδεν�ς, ισ�ύται μεκ�υάρτ�

’π� ’δώ και πέρα τ� σ��λει� θα εί-ναι πάντα σκάρτ�!...

Aκ�μη και στα «τραγ�ύδια τ�υ ε-ρ�μυλ�υ» της Xάλκης �ρίσκ�υμεστί�υς για τα �άσανα των Δωδεκα-νησίων απ� τις πρ�σπάθειες ε&ιταλι-σμ�ύ:

Πρώτα μας κ�ψαν τ� ψωμί κι ύστε-ρα τ� σ��λεί�

σκληρ�ς ήταν � �ασισμ�ς εις τ� σα-ράντα δυ�.

Oλα τα υπ��έραμεν τα !άσανάμας κείνα

μα τ� σ��λει� δεν κλείσαμε, μ’ �λητην άγρια πείνα.

Στην Kάρπαθ�, � Mιάλης Λει�α-διώτης περιγρά�ει με τα πι� μελανάρώματα ιδίως την επ�ή π�υ σταΔωδεκάνησα ήταν δι�ικητής � �ασί-στας Nτε Bέκι (1936 – 1940):

Mίσ�ς κι �ργή ανθελληνική διέτα�’ �Nτε Bέκι

για κάθε τι ελληνικ� �ρθι� να μηστέκει.

Θρησκεία και τα γράμματα καιγλώσσα μας να αλλά��υν

δασκάλ�υς στα ελληνικά ’μπ�δί"αννα διδά��υν

H πρ�σπάθεια μεταστρ��ής στ�θρησκευτικ� δ�γμα επιειρήθηκε,κατ’ αρήν, να περάσει απ� τ� σ�-λεί�. Mα�ί με τα �ασιστικά παιδικάτραγ�υδάκια, άρισαν να ψάλλ�νταικαι τα πρώτα «Ave Maria» ενώ απα-γ�ρεύτηκε στα παιδιά να κάν�υν τηνπρ�σευή τ�υς –Filioqυe γαρ– με τατρία δάτυλα ενωμένα. Mέσα απ�δαιδαλώδεις ίντριγκες και τενά-σματα περί τ�υ δήθεν «αυτ�κέ�α-λ�υ» της τ�πικής εκκλησίας επιει-ρήθηκε –ευτυώς ωρίς επιτυία,άρη σε αγώνες συνά αιματηρ�ύς8–τ� πέρασμα απ� την �ρθ�δ�&ία στ�νκαθ�λικισμ�. O... ερ�μυλ�ς τηςXάλκης σ�λιά�ει:

Kι α��τ�υ δεν ημπ�ρεσαν να κλεί-σ�υν τα σ��λεία

μας έδωσαν διαταγή ν’ αλλά��υμεθρησκεία.

O Δ�ύρει�ς Iππ�ς τ�υ «αυτ�κέ�α-λ�υ» παρ’ �τι άν�ι&ε τις �ρέ&εις �ρι-σμένων για ε&�υσίες και ��ίτσια γί-νεται αντιληπτ�ς απ� τη συντριπτικήπλει�ν�τητα τ�υ δωδεκανησιακ�ύλα�ύ αλλά και των περισσ�τερωνκληρικών. Δι�τι:

T�υ M�υσ�λίνι η κε�αλή, π�υ ��-ρειε μαύρη σκ�ύ�ια

στ� τέλ�ς απ�δεί�τηκε πως ήτανμέσα κ�ύ�ια.

O M�υσ�λίνι ν�μι"ε πως ήταν ηEλλάδα

κανένα πιάτ� α�νιστ� με τη μακα-ρ�υνάδα!...

Oταν πια �ι Iταλ�ί είναι εκτ�ς π�-λέμ�υ � λα�ς των νησιών μας διαι-σθάνεται �τι τ� τέλ�ς της κατ�ήςείναι κ�ντά. Aλλά η σύντ�μη γερμα-νική κατ�ή π�υ ακ�λ�ύθησε ήταν(�πως ακρι�ώς και στην παρ�ιμία της�υράς με τ� ��δι...) η πι� σκληρή απ’�λες. Nα, πώς περιγρά�ει την «αλλα-γή �ρ�υράς» η Σταματίνα Nτηνιακ�ύαπ� την Kάρπαθ�:

...και με τα τ�σα έγινε των Iταλώνειρήνη

π�υ ας ήταν η κακ�μ�ιρη καθ�λ�υνα μη γίνη.

Hρταν Tεντέσκ�ι κι ηύρα μας απ�τη Γερμανία

μα αυτ�ί ’ναι πι� �ειρ�τερ�ι απ�την Iταλία

Oι αγρ�τες της P�δ�υ παρακα-λ�ύν την Παναγία:

Ω Παναγιά μ�υ Σκιαδενή π�υ ’σαιμέσα στ�υς πεύκ�υς

ως έδιω�ες τ�υς Iταλ�ύς διώ�ε καιτ�υς Tεντέσκ�υς.

Kαι �έ�αια, αυτ� π�υ έει πλέ�νανθίσει στις καρδιές �λων είναι � π�-θ�ς της απελευθέρωσης και της έ-νωσης. Nα, τι τραγ�υδήθηκε σ’ ένακαρπάθικ� γλέντι εκείνης της επ�-ής στ�ν Πειραιά απ� τ�ν OλυμπίτηKωσταντή Nικ�λαΐδη:

Kάτω στα Δωδεκάνησα, μπρ�στάστις εκκλησίες

στάθηκες, γαλαν�λευκη, μα αίμακαι θυσίες

O Aλέ&ανδρ�ς Διάκ�ς, για τ�ν �-π�ί� � Oδυσσέας Eλύτης έγραψε τ�«Aσμα ηρωικ� και πένθιμ� για τ�ναμέν� ανθυπ�λ�αγ� της Aλ�α-νίας,» αλλά και � ήρωας της αντίστα-σης Δι�γένης Φαν�υράκης τραγ�υ-δήθηκαν και απ� τη λαϊκή μ�ύσα τηςγενέτειρας Xάλκης:

Eίμαι η Xάλκη ’γώ η μικρή κι η π�-λυ�ακ�υσμένη

π�υ γέννησα τ�υς ήρωες Διάκ� καιΔι�γένη

Στην Tήλ�, � Nικ�λας Nικ�λής τρα-γ�υδά τ�υς αγώνες και τις θυσίεςτων Eλλήνων κατασκ�πων:

Π�λέμησαν �ι Tηλιακ�ί και �ι κα-τάσκ�π�ί μας

μ’ αυτ�ύς π�λέμησα κι εγώ κι εσώ-θη τ� νησί μας

Σαν απ��ημίωση τ�σων αιώνωνσκλα�ιάς μερικά απ� τα Δωδεκάνη-σα ελευθερών�νται πρώτα αυτά απ’�λη την Eλλάδα. Στις 17 Oκτω�ρί�υ1944 δύ� εγγλέ�ικα αντιτ�ρπιλικά, τ�«Tερψι�ρη» και τ� «Kλί�ελαντ» ε-λευθερών�υν την Kάσ� και την Kάρ-παθ�9. O Nικ�λας Mητρ�σμπάραςστην Kάσ�, δεν &έρει με τι να πρωτ�-�ρτάσει: με τα τρ��ιμα των συμμά-ων ή με την ελευθερία:

Hρτανε τα π�λεμικά, μπρ�στά στηMπ�ύκα αρά�α

τ�υς άναντρ�υς τ�υς Iταλ�ύς τ�υςεμ�ν�συνά�α.

T�υ Aγγλ�υς ’π�δε�τήκαμε με ρ�-δα και λ�υλ�ύδια

και τα παιδιά εψάλανε ελληνικάτραγ�ύδια.

Oσα κι αν υπ��έραμε, �ύλα τα λη-σμ�ν�ύμε

μ�ν� με την Eλλάδα μας πρέπει ναενωθ�ύμε.

Tα ίδια γεγ�ν�τα διαδραματί��νταικαι στην Πάτμ�:

Mας ελυπήθη κι � Θε�ς ακ�μα κι ηAγγλία,

κι ήρθαν τ�υ Eρυθρ�ύ Σταυρ�ύστην Πάτιν� δυ� πλ�ία

Φέρανε τρ��ιμα π�λλά για μαςπρ��ρισμένα

και �άγαμεν �λ’ �ι �ω��ί κι �λα ταπεινασμένα

Στην Aστυπάλαια, λίγες ημέρεςμετά την αναώρηση των Γερμανών,απ��ασί�εται η ίδρυση της «Eλληνι-κής Nε�λαίας Aστυπάλαιας». Nα ένααπ�σπασμα απ� τ�ν ύμν� της:

Aπ� της σκλα!ιάς τ�ν ύπν�, �ύπνα,�ύπνα, νε�λαία

της Aστυπαλιάς καμάρι, Kλε�μήδητα παιδιά,

και τ� λά!αρ� στ� �έρι, σ�ί�ετε μεπερη�άνεια,

και με στήθ�ς και με �άρη τραγ�υ-δήστε: Λευτεριά!

Σαν επίλ�γ�ς...

Σήμερα, σαν πάντα, τα Δωδεκάνη-σα πλέ�υν στ�ν σ�ρ�κ� τ�υ Aιγαί�υαριπελάγ�υς, τραγ�υδώντας τ�υςτωριν�ύς τ�υς καημ�ύς ωρίς να &ε-νάνε π�τέ την π�ρεία τ�υς μέσαστα ��υρτ�υνιασμένα κύματα της ι-στ�ρίας. Συνά, τ� κ�ντιν� αλλά καιτ� απώτερ� ιστ�ρικ� παρελθ�ν �ιμ�ν� �ωντανεύει αλλά δένει άρρη-κτα με τ� παρ�ν, με τ�ν μ�ναδικ�τρ�π� π�υ μ�ν�ν �ι π�ιητάρηδεςτ�υ τ�π�υ αυτ�ύ γνωρί��υν. Nα, τιτραγ�ύδησε � υπερ�γδ�ντάρ�ν�ςσήμερα λυριστής –αλλά κυρίως: αυ-θεντικ�ς λαϊκ�ς π�ιητής– Σά��αςΠερσελής στην επέτει� τ�υ Oλ�καυ-τώματ�ς της Kάσ�υ τ� 1996, μπρ�-στά στ�υς ��υλευτάδες, τ�υς στρα-τιωτικ�ύς και τ�υς υπ�υργ�ύς, λυ-πημέν�ς αλλά και θυμωμέν�ς π�υ ταέργα ανάπτυ&ης τ�υ νησι�ύ δεν πρ�-ωρ�ύν με απ�τέλεσμα �λ� και πε-ρισσ�τερ�ι Kασιώτες να μετανα-στεύ�υν:

Eί�αμε T�ύρκ�υς, �ύγανε, και Iτα-λ�ύς πρ�δ�τες!

Tώρ’ ήρτασιν �ι Eλληνες και �ύγαν�ι Kασιώτες...

Σημειώσεις1. Aπ� τ� «Διάγγελμα Kατ��ής» τ�υ στρατη-

γ�ύ Aμέλι� πρ�ς τ�υς κατ�ίκ�υς της P�-δ�υ στις 6–5–1912 (X.I. Παπα�ριστ�δ�ύ-λ�υ: «Iστ�ρία της P�δ�υ» σελ. 529–530).

2. Mαντινάδες της P�δ�υ (Aθηνάς Tαρσ�ύ-λη: «Δωδεκάνησα» τ�μ. A΄, σελ. 78).

3. H εργασία αυτή εί�ε πρ�γραμματισθεί αρ-�ικά να παρ�υσιασθεί στ�ν I΄ Π�λιτιστικ�Συμπ�σι� της Δωδεκανήσ�υ, τ� περασμέ-ν� καλ�καίρι στην Kω. Σήμερα δημ�σιεύ-�υμε μια εκτεταμένη περίληψή της. Aρ�ί-σαμε ήδη πρ�σπάθεια συγκέντρωσης καιτα�ιν�μησης τ�υ σ�ετικ�ύ υλικ�ύ...

4. Bλ. και: Eμμ. Περσελή, «H Kάσ�ς την πε-ρί�δ� της κατ��ής» Eπτά Hμέρες, 9–6–97,σελ. 9.

5. αγρι��ρτα6, 7, 8, 9: Bλ. Mαν�λης Mαυρ�λέων: «Nα σ�υ

κάμω την ιστ�ρία μ�υ...» εκδ�σεις Kέδρ�ς,1997 (ιστ�ρίες 23, 16, 11, 19).

Συνέ εια απ� την 23η σελίδα


Kάρπαθς. Eνωματία Iταλών στρατιωτών, περιστι ισμένη απ� ντ�πιυς, στλιμάνι των Πηγαδιών. Φωτγρα"ία τυ 1912. Aκ�μη αρ ή, παρθενική η πα-ρυσία των Iταλών, δεν έ υν εκδηλώσει ανι τά τις πρθέσεις τυς. Oι δ-κιμασίες, αυτές πυ θα καταγράψυν σε μαντινάδες και τραγύδια ι Δωδε-κανήσιι, θα εμ"ανισθύν σε λίγ. Σταδιακά θα πάρυν διαστάσεις και πρςτ τέλς της δεκαετίας τυ ’30 θα υπερ�ύν κάθε �ρι ("ωτ.: συλλγή Aντ.Σε�. Mαΐλλη).


O έντυπ�ς αγώναςE�ημερίδες και περι δικά των παρ ικιών στην πρώτη γραμμή για την απελευθέρωση

T�υ Nίκ�υ Mαστρ�παύλ�υ

Δημ�σι�γρά�υ

AΠO την πρώτη στιγμή της εκδήλω-σής τ�υ, � δωδεκανησιακ�ς αγώ-νας επικεντρώθηκε στην διά της δι-πλωματικής �δ�ύ πραγματ�π�ίησητ�υ στ��υ τ�υ. Σε καμιά �άση τ�υδεν �αίνεται να κυριαρ�εί άλλησκέψη, απ� την απελευθέρωση τωννησιών και την απ�καστάστασημιας ιστ�ρικής επιταγής με την ά-σκηση πίεσης απ� τ�υς ίδι�υς τ�υςΔωδεκανήσι�υς, απ� τ�υς Eλληνεςτης ελεύθερης Eλλάδας και απ� �-λ�κληρη την κ�ινωνία των εθνών,μηδέ τ�υ ίδι�υ τ�υ ιταλικ�ύ έθν�υςε"αιρ�υμέν�υ. Oμως, �σ� κι αν ταδίκαια των Δωδεκανησίων συγκλ�-νι#αν και πυρπ�λ�ύσαν την ψυ�ήτ�υς, δεν ήταν αυτ�ν�ητα για τηδιεθνή κ�ιν�τητα. Eτσι έπρεπε ναανασείρ�υν απ� τη μακραίωνη δια-δρ�μή τ�υς στ� �ρ�ν� την ιστ�ρίατ�υς και να την α�ήσ�υν να μιλήσειτη μ�ναδική γλώσσα π�υ γνώρι#ε,την ελληνική. Eπρεπε να διαδηλώ-σ�υν τ�ν πρ�αιώνι� π�θ� τ�υς, ναμην αναγνωρίσ�υν την κατ��ή αλ-λά και να δημ�σι�π�ιήσ�υν τις με-θ�δεύσεις της Iταλίας. Eτσι δενμπ�ρ�ύσε παρά η γρα�ίδα να απ�-τελέσει την αι�μή τ�υ δ�ρατ�ς τ�υδωδεκανησιακ�ύ αγώνα. Kαι η ιδι�-μ�ρ�ία αυτ�ύ τ�υ αγώνα είναι α-κρι$ώς αυτή. Tα �αρακώματα δενήσαν στρατιωτικά, αλλά κυρίωςπνευματικά: �ι ε�ημερίδες, τα πε-ρι�δικά, τα $ι$λία. «H μ�νη αληθής�δ�ς» έγρα�ε � Σκεύ�ς Zερ$�ς«πρ�ς καταν�ησιν τ�υ #ητήματ�ςτων Δωδεκανήσων και της �ύσεωςτ�υ δικαί�υ των είνε η ιστ�ρία των.Kαι τ� #ήτημα τ�ύτ� δεν δύναται νασυ#ητηθή άλλως και δικαίως λυθή,παρά μ�ν�ν, �ταν λη�θώσιν υπ΄ �-ψιν η διά των αιώνων μέ�ρι σήμε-ρ�ν εθνική ε"έλι"ις των Δωδεκανη-σίων, ήτις είνε μία και μ�ν�ν μία, ηελληνική».

Tεκμήρια

για τ μέλλ νO έντυπ�ς δωδεκανησιακ�ς αγώ-

νας δεν συνέ$αλε τα μέγιστα μ�ν�στην ευ�δωση τ�υ αντικειμενικ�ύσκ�π�ύ, � �π�ί�ς ήταν η ένωση τωννησιών με την Eλλάδα, αλλά κατέ-γραψε τ� �ρ�νικ� μιας απ� τιςσπ�υδαι�τερες σελίδες της ιστ�-ρίας των Δωδεκανησίων και πλ�ύτι-σε �σ� σε καμιά άλλη περί�δ� την ι-στ�ρική και λα�γρα�ική κυρίως $ι-$λι�γρα�ία τ�υ κάθε νησι�ύ �ωρι-στά και �λ�κλήρ�υ τ�υ συμπλέγμα-τ�ς γενικ�τερα, με σπ�υδαία έργατα �π�ία ανά πάσα στιγμή τεκμη-ριών�υν τ� ελληνικ� παρελθ�ν τωννησιών. Tα τεκμήρια αυτής της πτυ-�ής τ�υ δωδεκανησιακ�ύ αγώνα εί-ναι ετ�ιμ�π�λεμ� �πλ�στάσι�, τ��π�ί� �ι σύγ�ρ�νες και �ι μελλ�ντι-κές γενιές μπ�ρ�ύν να τ� ανασύ-

ρ�υν απ� τις $ι$λι�θήκες και να τ�στρέψ�υν απ�τελεσματικά ενα-ντί�ν κάθε επι$�υλής.

H εμ�άνιση των ιταλικών π�λεμι-κών πλ�ίων τη 18η Aπριλί�υ 1912στα νερά της P�δ�υ, δεν ήταν η αι-τία αλλά η α��ρμή να εκδηλωθ�ύν�ι π�θ�ι των Δωδεκανησίων. Δύ�μ�λις μήνες μετά την έναρ"η τηςκατάληψης των Δωδεκανήσων, την4η I�υνί�υ 1912, συνήλθε στην Πά-τμ�, στη μ�νή τ�υ Iωάνν�υ τ�υ Θε-�λ�γ�υ, τ� συνέδρι� των αντιπρ�-σώπων των καταλη�θέντων νησιώντ�υ Aρ�ιπελάγ�υς, �ι �π�ί�ι με �-μ��ων� ψή�ισμά τ�υς διακήρυ"αν«τ�ν πρ�αιώνι�ν εθνικ�ν των νη-σιωτών π�θ�ν της ενώσεως μετάτης μητρ�ς Eλλάδ�ς» και κήρυ"αντην πλήρη αυτ�ν�μία των νησιών.Aυτή η πατριωτική πρά"η των κα-τ�ίκων των νησιών σηματ�δ�τείτην έναρ"η τ�σ� τ�υ γενικ�τερ�υδωδεκανησιακ�ύ αγώνα �σ� καιτ�υ έντυπ�υ. T�ν επ�μεν� �ρ�ν�,τ� 1913, � Γεράσιμ�ς Δ. Δρακίδηςτύπωσε στην Aθήνα ένα θαυμάσι�εικ�ν�γρα�ημέν� $ι$λί�, τ� «Λεύ-κωμα των Δωδεκανήσων». Eίναι �α-ρακτηριστικ� �τι τα κείμενα αρκε-τών νησιών τα εί�αν γράψει �ι αντι-πρ�σωπ�ί τ�υς στ� Συνέδρι� τηςΠάτμ�υ.

Σκεύ ς Zερ��ς

Mετά τις Eπιτρ�πές Aιγαι�πελα-γιτών, η πρώτη δωδεκανησιακή �ρ-γάνωση ιδρύθηκε τ� 1917 με την ε-πωνυμία «Δωδεκανησιακ�ς Σύλλ�-γ�ς Aθηνών» με σκ�π� τ�ν εθνικ�αγώνα της απελευθέρωσης των νη-σιών. Mία απ� τις πρωτ�$�υλίες

τ�υ συλλ�γ�υ ήταν η απ�στ�λή σεευρωπαϊκές �ώρες πληρε"�υσίωντ�υ αγώνα. Mετα"ύ αυτών ήταν καιμία απ� τις μεγαλύτερες πρ�σωπι-κ�τητες τ�υ δωδεκανησιακ�ύ αγώ-να, � Σκεύ�ς Zερ$�ς.

O λαμπρ�ς αυτ�ς αγωνιστής ε-γκαταστάθηκε τ� 1918 στ� Λ�νδίν�,�π�υ εκτ�ς απ� τις διαλέ"εις π�υ έ-διδε, άρ�ισε και την έκδ�ση αρτίωναπ� επιστημ�νική αλλά και τυπ�-γρα�ική άπ�ψη $ι$λίων για τ� δω-δεκανησιακ� #ήτημα. T� 1919 εκδ�-θηκε τ� «White Book the Dode-canese», τ� �π�ί� πραγματ�π�ίησεκαι δεύτερη έκδ�ση την ίδια �ρ�-νιά. T�ν ίδι� �ρ�ν� κυκλ��ρησανεπίσης τ� «The Dodecanese and theBritish Press» και τ� «The Dode-canese» με 322 εικ�νες. T� τελευ-ταί� $ι$λί� τυπώθηκε τ� 1920 σταΓαλλικά και στα Eλληνικά. Tην ίδια�ρ�νιά δημ�σιεύτηκαν στ� Παρίσιτ� «Le Dodecanese devant leCongres de la Paix», τ� « Le Dode-canese ensanglante demande saliberte» και τ� «Rhodes capitale duDodecanese». Aργ�τερα, τ� 1926,κυκλ��ρησε στην Aθήνα τ� $ι$λί�«La Question du Dodecanese et sesdocuments diplomatiques» και σεδεύτερη έκδ�ση με ελληνικ� καιγαλλικ� κείμεν� με τ�ν τίτλ� «T�Δωδεκανησιακ�ν Zήτημα και τα δι-πλωματικά αυτ�ύ έγγρα�α». T�1930 τυπώθηκε στην Aθήνα � �γκώ-δης τ�μ�ς «Eικ�ν�γρα�ημένη ηΔωδεκάνησ�ς και η Δ΄ Συντακτικήτων Eλλήνων Eθν�συνέλευσις».A"ί#ει να σημειωθεί �τι για να ε"α-σ�αλίσει � συγγρα�έας κατάλλη-λες γι’ αυτή την έκδ�ση �ωτ�γρα-

�ίες, περι�δευσε τα σκλα$ωμέναΔωδεκάνησα μεταμ�ιεσμέν�ς σεκαλ�γηρ�.

H νε λαίαH ίδρυση της Δωδεκανησιακής Nε-

�λαίας Aθηνών, στις 5 Δεκεμ$ρί�υ1926, συνέ$αλε ιδιαίτερα και στη συ-νε�ή παρ�υσία τ�υ θέματ�ς της Δω-δεκανήσ�υ στις σελίδες των ημερή-σιων ε�ημερίδων της πρωτεύ�υσας.H νε�λαία δεν ά�ηνε �ύτε την παρα-μικρή ευκαιρία να περάσει �ωρίς ναακ�υστεί η �ωνή των σκλα$ωμένωννησιών. Hταν τ�ση η εγρήγ�ρσή τηςκαι τ�σ� �ργανωμένη και άμεση ηπαρέμ$αση της στ�ν Tύπ�, π�υ δενπαρέλειψε να εκδώσει διαμαρτυρίακαι να πρ�καλέσει δημ�σιεύματα α-κ�μα και για μια δια�ήμιση τ�υ *εν�-δ��εί�υ των P�δων τ�υ Mάρι� Λά-γκ�, η �π�ία έκανε την εμ�άνισή τηςστ� «Eθν�ς», τ� 1928. Hδη η Δωδε-κανησιακή Nε�λαία εί�ε εκδώσει μ�-ν� μέσα στ� 1927:

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \hH Δωδεκάνησ�ς υπ� την ιταλικήνκατ��ήν, �υλλάδι� �κτώ σελίδων τ��π�ί� μ�ιράστηκε δωρεάν έως καιστην Aμερική.

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \hΔιαμαρτυρία της ΔωδεκανησιακήςNε�λαίας, επίσης �υλλάδι� �κτώ σε-λίδων τ� �π�ί� μ�ιράστηκε δωρεάν.

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \hΠρ�κήρυ"η πρ�ς τ�υς Iταλ�ύς δ�κί-μ�υς, στα Eλληνικά, Iταλικά και Γαλ-λικά, η �π�ία δημ�σιεύτηκε και στ�«Bήμα» (19/9/1927).

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \hEκκληση των Δωδεκανησίων πρ�ς


H ε�ημερίδα «Δωδεκάνησ�ς» της Aλε�ανδρείας.


T� «Hμερ�λ�γι�ν των Δώδεκα» τ�υ K. Φραγκ�ύλη, τ� �π�ί� εκδ�θηκε στ�Π�ρτ Σάιντ τ� 1936.

T� ε�ώ�υλλ� τ�υ "ι"λί�υ «Eικ�ν�γρα�ημένη η Δωδεκάνησ�ς», τ�υ Σκεύ�υZερ"�ύ.

τ�υς Eλληνες $�υλευτές, η �π�ία ε-κτυπώθηκε σε �λ�σέλιδα �ύλλα καιδημ�σιεύθηκε στην «Kαθημερινή»(3/12/1927).

SYMBOL 183 \f «Symbol» \s 10 \hΠρ�κήρυ"η με την ευκαιρία των ε�ρ-

τών τ�υ Φωσκ�λ�υ, η �π�ία δημ�σι-εύθηκε στην «Eλληνική» (4/12/1927).

Eπίσης η Δωδεκανησιακή Nε�λαίαδημ�σίευσε στις 28 και 29 Φε$ρ�υα-ρί�υ 1928 στην ε�ημερίδα «Eλληνι-κή» πραγματεία με τίτλ� «T� ιστ�ρι-κ�ν της ε"ελί"εως τ�υ #ητήματ�ς

των Δωδεκανήσων, η σειρά των πα-ρασπ�νδιών της Iταλίας» και την ε-π�μενη �ρ�νιά, τ� 1929, εκτύπωσεστ� Πατριαρ�ικ� Tυπ�γρα�εί� τηςAλε"άνδρειας τις �μιλίες π�υ έγινανστ� μνημ�συν� υπέρ των πεσ�ντωνστ�υς π�λέμ�υς Δωδεκανησίων, τ�

�π�ί� δι�ργάνωσε στη Mητρ�π�λητων Aθηνών.

Oμως, �ι Δωδεκανήσι�ι των Aθη-νών εί�αν και τ�ν δικ� τ�υς Tύπ�. Ωςτ� αρ�αι�τερ� πανδωδεκανησιακ��ργαν� ανα�έρεται η δεκαπενθήμε-ρ�ς ε�ημερίδα «Aυγή Δωδεκανησια-κή», η �π�ία εκδ�θηκε αρ�ικώς απ�τ�ν Mιλτιάδη Παπαμανώλη, απ� την1η Aπριλί�υ 1911 έως την 5η I�υνί�υ1914, ως «Aυγή της Kαρπάθ�υ». H ε-�ημερίδα αυτή εκδιδ�ταν μέ�ρι καιτην ενσωμάτωση των νησιών στηνEλλάδα. Oργαν� τ�υ Συλλ�γ�υ Δω-δεκανησίων Aθηνών ήταν η «Φωνήτης Δωδεκανήσ�υ», την �π�ία ε"έδι-δε � Γ. Oικ�ν�μ�υ απ� τ� 1922 έωςτ� 1924. H Δωδεκανησιακή Nε�λαίαAθηνών κυκλ��ρησε επίσης τη δι-κή της ε�ημερίδα, τη δεκαπενθήμε-ρη «Δωδεκανησιακή», η �π�ία εμ�α-νίστηκε στις 25 Mαρτί�υ 1933. Kυ-κλ��ρ�ύσε ακ�μη στις αρ�ές τηςδεκαετίας τ�υ 1930 στην Aθήνα ηδεκαπενθήμερ�ς ε�ημερίδα «OAγών της Δωδεκανήσ�υ» τ�υ I.E.M�σ��νά, � �π�ί�ς ε"έδωσε και τ��υλλάδι� «Π�ία η πραγματική κατά-στασις εν Δωδεκανήσω», τ� 1932.

Στην Aίγυπτ

Kαθώς τ� κέντρ� $άρ�υς τ�υ δω-δεκανησιακ�ύ αγώνα μετατ�πι#�τανπρ�ς την Aίγυπτ�, πλήθαιναν �ι �ρ-γανώσεις των Δωδεκανησίων αλλάκαι �ι έντυπες δραστηρι�τητες γιατ� δωδεκανησιακ� #ήτημα. H Kεντρι-κή Eπιτρ�πή Δωδεκανησιακών Eνώ-Φυλλάδια και "ι"λία π�υ ε�έδωσαν �ι Δωδεκανήσι�ι των HΠA στη διάρκεια τ�υ αγώνα.



σεων, η �π�ία εί�ε συσταθεί τ� 1923,πρ��ώρησε στην έκδ�ση της ε�ημε-ρίδας «Δωδεκάνησ�ς» τ� πρώτ��ύλλ� της �π�ίας κυκλ��ρησε στις12 Σεπτεμ$ρί�υ 1925. H ε�ημερίδααπ�τέλεσε τ�ν συνδετικ� κρίκ� τωνΔωδεκανησίων της διασπ�ράς καιτων �ργανώσεων τ�υ στην Aίγυπτ�,την Eλλάδα, την Aμερική, την Aυ-στραλία και αλλ�ύ. Eίναι �αρακτηρι-στικ� �τι �ι ιταλικές δυνάμεις κατ�-�ής εί�αν απαγ�ρεύσει την είσ�δ�της ε�ημερίδας στα νησιά, αλλά πα-ρά τα αυστηρά μέτρα αυτή έ�τανε ε-κεί. Στην Aλε"άνδρεια επεστρά�η�ύλλ� της «Δωδεκανήσ�υ» απ� τηP�δ� στα λευκά περιθώρια τ�υ �π�ί-�υ υπήρ�αν �ι υπ�γρα�ές 500 κατ�ί-κων π�υ την διά$ασαν. T� 1934, �τανη έκδ�ση της ε�ημερίδας διακ�πηκεγια �ικ�ν�μικ�ύς λ�γ�υς, ανέλα$ενα την εκδίδει κάθε ε$δ�μάδα η Δω-δεκανησιακή Nε�λαία Aιγύπτ�υ, η �-π�ία εί�ε ιδρυθεί τ� 1928.

Hδη απ� τ� 1924 � Π. Kαστρ�υνήςεί�ε αρ�ίσει να εκδίδει στην Aλε"άν-δρεια κάθε �ρ�ν� τ� «Δωδεκανησια-κ� Hμερ�λ�γι�». Eως τ� 1932 π�υσταμάτησε η έκδ�σή τ�υ, $γήκαν εν-νέα τεύ�η. Στην Aλε"άνδρεια επίσηςτυπώθηκε τ� «Δωδεκανησιακ�ν Πα-σ�αλιν�ν Λεύκωμα» τ�υ I. Λερ�π�υ-λ�υ. Xαρακτηριστικ� αυτ�ύ τ�υ λευ-κώματ�ς είναι �τι τ�ν «άναρ�� και α-τέρμ�να» πρ�λ�γ� έγραψαν 18 αγω-νιστές και �ίλ�ι της Δωδεκανήσ�υ,�ι Aπ. Kωνσταντινίδης, N. Mαυρής,N. Xα$ιαράς, Eυγ. Mι�αηλίδης, Φ.Γκίκας, K. Aτ#έμης, Z. Eμίρης, Z. Xαλ-κιάδης, K. Φραγκ�ύλης, A. Σκ�υ��-π�υλ�ς, Γ. Nικ�λά�υ, E. Zα�άρης, K.Zα�άρης, M. Aρετ�ς, Γ. Mαυρίκι�ς,Θ. Γεράκης, K. Aρ$ανιτ�π�υλ�ς καιΠ. Kαστρ�υρής. Στ� Π�ρτ Σάιντ τυ-πώθηκε τ� 1936 και τ� «Hμερ�λ�γι�ντων Δώδεκα» απ� τ�ν K. Φραγκ�ύλη.

Δύ� επίσης ε�ημερίδες, των �π�ί-ων �ι εκδ�τες ήσαν Δωδεκανήσι�ι,συνέ$αλαν σημαντικά στ�ν αγώνα.Hταν η «Nέα H�ώ» τ�υ Π�ρτ Σάιντ,την �π�ία ε"έδιδε απ� τ� 1912, δύ��ρές την ε$δ�μάδα, � Γεώργι�ςΣ�υλτανάκης, και η ημερήσια «Aνα-τ�λή» της Aλε"ανδρείας τ�υ Zα�α-ρία Xαλκιάδη.

Στην Aμερική

H τελευταία �άση τ�υ δωδεκανη-σιακ�ύ αγώνα διαδραματίστηκε στιςHΠA μετά την έκρη"η τ�υ B΄ Παγκ�-σμί�υ Π�λέμ�υ. Hδη απ� τ� 1918 εί-�ε ιδρυθεί εκεί η Eθνική Eνωσις Δω-δεκανησίων Aμερικής και τ� 1924 ηεπιτρ�πή Δωδεκανησίων Aμερικής.Πρ�εδρ�ς της επιτρ�πής ήταν � Iά-κω$�ς Kα#α$ής, μία απ� τις σθενα-ρ�τερες πένες τ�υ έντυπ�υ δωδε-κανησιακ�ύ αγώνα. Mετα"ύ των άλ-λων � Iάκω$�ς Kα#α$ής εί�ε εκδώ-σει στα Aγγλικά έργα �πως τα, «Italyand the Unredeemed Isles ofGreece» τ� 1935, «Italian Atrocitiesin Grecian Dodecanece» τ� 1936,«The Religion of the Dodecanesians,and its persecution dy Italy» τ� 1937,«A Symposium on the Dodecanese,protesting Italion oppressions» τ�1938, κά.

Iδιαίτερη ώθηση στ�ν αγώνα στιςHΠA έδωσε η ίδρυση στη Nέα Y�ρκητης Δωδεκανησιακής Nε�λαίαςAμερικής τ� 1934 και η συγκρ�τησητ� 1940 τ�υ Eθνικ�ύ Δωδεκανησια-

κ�ύ Συμ$�υλί�υ σε συνδυασμ� μετην παρ�υσία σε αυτ� τ�υ Nικ�λα�υMαυρή, μετέπειτα πρώτ�υ π�λιτι-κ�ύ δι�ικητή της ελεύθερης Δωδε-κανήσ�υ.

H Δωδεκανησιακή Nε�λαία Aμερι-κής ε"έδιδε απ� τ� 1934 τ� μηνιαί�δημ�σι�γρα�ικ� της �ργαν�, τ�ν«Δωδεκανήσι�». Kυκλ��ρ�ύσε σταEλληνικά και Aγγλικά και συν�λικάεκδ�θηκαν 76 �ύλλα. H Δωδεκανη-σιακή Nε�λαία ε"έδωσε επίσης τα�υλλάδια «The Dodecanesians arenot enemy aliens» τ� 1942 και«Sforza vs Sforza» τ�υ Nικ�λά�υMαυρή τ� 1943, τ� �π�ί� έκανε τρείςεκδ�σεις μέσα στην ίδια �ρ�νιά.

T� Eθνικ� Δωδεκανησιακ� Συμ-$�ύλι� ε"έδωσε τα �υλλάδια «Thedodecanese islands» τ� 1941 και τ�

1943, «Eίναι �ιλέλλην � κ�μης Σ��ρ-τα;» τ�υ Nικ�λά�υ Mαυρή τ� 1944και τ� $ι$λί� «The Greek Dode-canese» τ�υ ίδι�υ συγγρα�έα, την ί-δια �ρ�νιά. O N. Mαυρής κυκλ��-ρησε επίσης τ� 1946 τ� �υλλάδι�«Certain misconceptions in relationto the eastern Mediterranean andGreece».

E�ημερίδες

Oι δύ� ελληνικές ε�ημερίδες τηςNέας Y�ρκης, � «Eθνικ�ς Kήρυ"»και η «Aτλαντίδα», πρ�σέ�εραν ιδι-αίτερη πρ�$�λή στις θέσεις τωνΔωδεκανησίων και ενίσ�υσαν σημα-ντικά τ�ν αγώνα τ�υς. E"άλλ�υ ηδημ�σι�γρα�ική εκστρατεία την �-π�ία εί�ε εγκαινιάσει στις 16 Φε-

$ρ�υαρί�υ 1934 μέσω της «Aτλαντί-δ�ς» � Mανώλης Aθανασιάδης, δη-μι�ύργησε τ� κατάλληλ� κλίμα γιατην ίδρυση της ΔωδεκανησιακήςNε�λαίας Aμερικής.

Iδιαίτερα εύγλωττ� παράδειγμαγια τ�ν ρ�λ� τ�υ Tύπ�υ στ�ν δωδε-κανησιακ� αγώνα απ�τελεί η επι-στ�λή εν�ς Δωδεκανήσι�υ, τ�υEμμαν�υήλ Aσλανίδη απ� τ� Γκάλ-$εστ�ν τ�υ Tέ"ας, η �π�ία δημ�σι-εύθηκε στην «Aτλαντίδα»:

«Mετ’ ενδια�έρ�ντ�ς παρακ�-λ�υθ�ύμεν τα απ� των στηλών τηςεριτίμ�υ ε�ημερίδ�ς σας άρθρατ�υ κ. Eμμ. Σ. Aθανασιάδ�υ ως καιτων λ�ιπών Δωδεκανησίων και σαςσυγ�αίρ�μεν και ευ�αριστ�ύμεν διάτα ευγενή και �ιλ�πάτριδα υμών αι-σθήματα και δι�τι διαθέτετε τ�ν �ώ-ρ�ν της π�λυτίμ�υ και αγαπητής“Aτλαντίδ�ς” υπέρ της Δωδεκανή-σ�υ. Γρά�ω ε" �ν�ματ�ς �λων τωντη παρ�ικία μας Δωδεκανησίων, πέ-ντε εν �λω, ίνα εκ�ράσω την πρ�ςυμάς ευγνωμ�σύνην μας α�’ εν�ςκαι α�’ ετέρ�υ ίνα δια$ε$αιώσωμεντ�ν συμπατριώτην μας κ. E. Aθανα-σιάδην, καθώς και κάθε άλλ�ν Δω-δεκανήσι�ν, �τι είμεθα πρ�θυμ�ι �-πως έλθωμεν αρωγ�ί καθ’ �ιανδή-π�τε τρ�π�ν αυτ�ί μας �ρεια-σθ�ύν!»

Aλλά και μετά τ� αίσι� πέρας τ�υδωδεκανησιακ�ύ αγώνα, η πένα τωνΔωδεκανησίων δεν σίγησε. M�ν�π�υ τώρα πλέ�ν άρ�ι#ε ένας νέ�ς α-γώνας, αυτ�ς της αν�ικ�δ�μησης,και η επιθυμία τ�υς ήταν να συμ$ά-λ�υν και να τ�ν κερδίσ�υν και αυ-τ�ν. Xαρακτηριστικές είναι �ι εργα-σίες τ�υ A.Γ. Tσ�πανάκη «Yπ�μνη-μα για τα Δωδεκάνησα», η �π�ία τυ-πώθηκε στη Θεσσαλ�νίκη τ� 1946,τ�υ Σωτ. I. Aγαπητίδη «H κατάστα-σις εις την Δωδεκάνησ�ν», η �π�ίατυπώθηκε στην Aθήνα την ίδια �ρ�-νιά, και «H Δωδεκάνησ�ς εις τηνΣυνθήκην της Eιρήνης», τ�υ ίδι�υσυγγρα�έα, η �π�ία κυκλ��ρησεστην Aθήνα πάλι, τ� 1947.

H ενσωμάτωση "ρήκε τη δωδεκανησιακή �ικ�ν�μία κατεστραμμένη. Mετά τ�ν αγώνα για την απελευθέρωση άρ�ι$ε �αγώνας για την �ικ�ν�μική αν�ρθωση.

O αγωνιστής Nικ�λα�ς Mαν�ύσης και η σύ$υγ�ς τ�υ Aννα κ�ιτ�ύν ένα �ύλ-λ� τ�υ «Δωδεκανήσι�υ», της ε�ημερίδας της Δωδεκανησιακής Nε�λαίαςAμερικής (Aρ�εί� Nικ�λά�υ Στ. Mαν�ύση).


Mετα�ατική περί�δ�ς 1945–47Aπ� τ� τέλ�ς τ�υ Π�λέμ�υ έως την Eνωση των Δωδεκανήσων με την Eλλάδα

N�έμ�ρι�ς 1943. T� N�σ�κ�μεί� της Λέρ�υ ��μ�αρδισμέν� απ� γερμανικά α-ερ�πλάνα. Aπ� τις 26 Σεπτεμ�ρί�υ μέ�ρι τις 18 N�εμ�ρί�υ ’43, τα γερμανικά��μ�αρδιστικά έσπειραν την ερήμωση. Σπίτια και καταστήματα της Λέρ�υ ι-σ�πεδ�θηκαν. Mετά την ανακω�ή των Iταλών, π�υ υπέγραψε � στρατηγ�ςMπαντ�λι� στις 8 Σεπτεμ�ρί�υ τ�υ ’43, άρ�ι�ε για τα Δωδεκάνησα η σκληρήγερμανική κατ��ή. Σ’ αυτή τη μετα�ατική "άση, πρ�σπαθώντας �ι Γερμαν�ίνα εδραιώσ�υν τις θέσεις τ�υς στα Δωδεκάνησα, δε δίστα�αν να ��μ�αρδί-σ�υν �π�ι�δήπ�τε στ�� θεωρ�ύσαν ε�θρικ�.

Σύμη, 8 Mαΐ�υ 1945. Φωτ�γρα"ία απ� μια ιστ�ρική στιγμή για τα Δωδεκάνη-σα. H υπ�γρα"ή της παράδ�σης των γερμανικών "ρ�υρών. Tη συμ"ωνία πα-ράδ�σης υπέγραψε � Γερμαν�ς στρατηγ�ς Oτ� Bάγκενερ, δι�ικητής τωνγερμανικών δυνάμεων ν�τι�ανατ�λικ�ύ Aιγαί�υ και για τ�υς Συμμά��υς �Aγγλ�ς τα'ίαρ��ς, J. Moffatt. Aπ� ελληνικής πλευράς παρίστατ� � Δι�ικητήςτ�υ Iερ�ύ Λ��υ, Συνταγματάρ�ης Xριστ�δ. Tσιγάντες. T� 1943, με την κα-τάρρευση τ�υ "ασιστικ�ύ καθεστώτ�ς στην Iταλία και τη συνθηκ�λ�γησητων Iταλών, τα Δωδεκάνησα πέρασαν στα �έρια των Γερμανών. H ιταλική πα-ρ�υσία επι�ίωνε τυπικά μ�ν� στη δημ�σια δι�ίκηση.

T�υ Mαν. A. Hσυ��υ

Φιλ�λ�γ�υ – Πρ�ϊσταμέν�υ T�πικ�ύ Iστ�ρικ�ύAρ�εί�υ Λέρ�υ

THN ANOI�H τ�υ 1945 εί�ε σ�εδ�ντελειώσει � Δεύτερ�ς Παγκ�σμι�ςστην ηπειρωτική Eυρώπη, συνε�ι��-ταν �μως έντ�ν�ς στη Mεσ�γει� καιειδικ�τερα στ� Aιγαί�. Eκεί δρ�ύσαν�ι ελληνικές δυνάμεις και ιδιαίτερα �Iερ�ς Λ��ς, υπ� τ�ν Συνταγματάρ-�η Xριστ. Tσιγάντε, μα�ί με λίγ�υςAγγλ�υς κ�μάντ�ς.

Tην 1η και 2α Mαΐ�υ 1945, �ταν σε�λ�κληρη την Eυρώπη έ�ει σιγήσει �π�λεμ�ς, � Iερ�ς Λ��ς με λίγ�υςAγγλ�υς κ�μάντ�ς συνέτριψε τιςγερμανικές δυνάμεις στη νησίδαAλιμνιά και στην ακτή M�ν�λίθ�υP�δ�υ. H αυτ�κτ�νία τ�υ Xίτλερ την1η Mαΐ�υ και η, άνευ �ρων, παράδ�-ση της Γερμανίας απ� τ�ν νέ� αρ�η-γ� της RAEDER, υπ��ρέωσαν τ�ν δι-�ικητή των γερμανικών δυνάμεωνΔωδεκανήσ�υ, υπ�στράτηγ� Wage-ner να παραδ�θεί στις υπ� τ�ν Aγγλ�Tα&ίαρ�� M�'ατ συμμα�ικές δυνά-μεις. T� πρακτικ� παράδ�σης τωνεκεί γερμανικών 'ρ�υρών στ�υςαντιπρ�σώπ�υς των συμμά�ωνAγγλίας, Γαλλίας και Eλλάδας υ-πεγρά'η στη Σύμη στις 8 Mαΐ�υ1945.

Παράδ�ση

Στις 9 τ� πρωί της 9ης Mαΐ�υ1945 συμμα�ικά σκά'η απ�(ί(ασανστ� Λακκί της Λέρ�υ τ�ν Bρεταν�αντισυνταγματάρ�η Turnbul καιτ�ν αντισυνταγματάρ�η τ�υ Iερ�ύΛ��υ Φώτι� Mεσσιν�π�υλ� με 12κ�μάντ�ς. Aνάμεσά τ�υς και � Λε-ρι�ς έ'εδρ�ς α&ιωματικ�ς τ�υ Iε-

ρ�ύ Λ��υ Θε�λ�γ�ς Aγγέλ�υ.O Γερμαν�ς στρατιωτικ�ς δι�ικη-

τής Λέρ�υ, συνταγματάρ�ης K�σέλαεί�ε λά(ει διαταγή τ�υ στρατηγ�ύWagener να παραδώσει τη Λέρ�, π�υπαρέλα(ε στις 17 N�εμ(ρί�υ 1943 �Γερμαν�ς στρατηγ�ς Wolf απ� τ�νAγγλ� τα&ίαρ�� Tilney, μετά την επι-τυ�ή έκ(αση για τ�υς Γερμαν�ύςτης Mά�ης της Λέρ�υ.

T� ίδι� πρωιν�, 40 Eλληνες Iερ�-λ��ίτες υπ� τ�ν ταγματάρ�η τ�υ Iε-ρ�ύ Λ��υ K. Παπαγεωργ�π�υλ� έ-'θασαν στ� λιμάνι της Kαλύμν�υ έ-πειτα απ� ένα περιπετειώδες τα&ίδιμε μικρ� &ύλιν� σκά'�ς, α'�ύ τ� α-ντιτ�ρπιλλικ� Kρήτη π�υ τ�υς μετέ-'ερε έπεσε σε ναρκ�πέδι� και κατά-'ερε να &ε'ύγει ευτυ�ώς �ωρίς α-πώλειες.

O Γερμαν�ς δι�ικητής Kαλύμν�υ,ταγματάρ�ης Veiss ανέ'ερε �τι δενγνώρι�ε για την παράδ�ση και � Πα-παγεωργ�π�υλ�ς πρ�τεινε να μετα-(�ύν στ� τηλεγρα'εί� της π�λεωςγια να επικ�ινωνήσει με τ�ν συνταγ-ματάρ�η δι�ικητή Λέρ�υ, στ�ν �π�ί�υπαγ�ταν η γερμανική 'ρ�υρά Kα-λύμν�υ.

Mετά τη λήψη της διαταγής �Veiss ετέθη μετά τ�υ τμήματ�ς τ�υυπ� τας διαταγάς τ�υ Παπαγεωργ�-π�υλ�υ, � �π�ί�ς στη συνέ�εια ανα-�ώρησε για Λέρ� μα�ί με τ�υς Γερ-μαν�ύς αι�μαλώτ�υς και τ�ν Veiss,π�υ γνώρι�ε τη Λέρ�, α'�ύ παλαι�-τερα εί�ε υπηρετήσει ως δι�ικητήςτ�υ (�ρεί�υ τ�μέα της. O Veiss κα-τέλη&ε πε��π�ρώντας στ� στρατ�-πεδ� αι�μαλώτων στα Λέπιδα Λέρ�υ.

Tην ίδια μέρα τ� ίδι� σκηνικ� επα-ναλαμ(άνεται και στην Kω. Στις10.30 ένα αγγλικ� ML απ�(ι(ά�ει τ�νAγγλ� ταγματάρ�η Bladgen και 12 Iε-

ρ�λ��ίτες με επικε'αλής τ�ν υπ�λ�-�αγ� Στέ'αν� Kα��ύλη και τ�ν αν-θυπ�λ��αγ� Γεώργι� Mακρή.

O Iερ�ς Λ��ς, ελευθερωτής τωννησιών, στη συνέ�εια ως EλληνικήΣτρατιωτική Aπ�στ�λή Δωδεκανή-σ�υ (EΣAΔ) ήταν � εκπρ�σωπ�ς τηςEλληνικής Kυ(ερνήσεως και σύνδε-σμ�ς με τη Bρετανική ΣτρατιωτικήΔι�ίκηση Δωδεκανήσ�υ.

Bρετανική δι�ίκηση

Oι Bρεταν�ί, μετά την παράδ�σητων Γερμανών έσπευσαν να απαλλα-γ�ύν απ� τ�υς Iερ�λ��ίτες, �ι �π�ί�ιαντελή'θησαν �τι �ι Aγγλ�ι δεν εί-�αν πρ�θεση να θεωρήσ�υν τα Δω-δεκάνησα Eλληνικ� έδα'�ς. Mετάτην απ��ώρηση τ�υ Iερ�ύ Λ��υ, τανησιά πέρασαν πρ�σωρινά σε (ρετα-νική στρατιωτική δι�ίκηση υπ� τηνηγεσία τ�υ στρατηγ�ύ Paget. Eνω τ�διάδ�� κράτ�ς καταλάμ(ανε κα-τευθείαν τις εκ�ωρ�ύμενες διά τωνσυνθηκών περι��ές, τα Δωδεκάνη-σα, παρά την ενεργ� συμμετ��ή τωνελληνικών στρατιωτικών δυνάμεωνστην εκδίω&η των δυνάμεων τ�υA&�να απ� την περι��ή, παρέμεινανυπ� (ρετανική κατ��ή για δύ� περί-π�υ �ρ�νια.

O στρατηγ�ς Paget ακ�λ�ύθησεσε γενικές γραμμές τ� παλι� δι�ικη-τικ� και '�ρ�λ�γικ� σύστημα της'ασιστικής Iταλίας, πρ�καλώντας τηδυσαρέσκεια των Δωδεκανησίων.Διατηρήθηκαν �ι Iταλ�ί υπάλληλ�ιστις θέσεις τ�υς, ενώ έδει&αν απρ�-θυμία στην παλινν�στηση των Δωδε-κανήσων π�υ ��ύσαν στην Eλλάδακαι τ� ε&ωτερικ�.

Aπ�τέλεσμα της απ�γ�ήτευσηςτων Δωδεκανησίων πατριωτών ήταν

και η δημι�υργία της αριστερής �ρ-γάνωσης EMΠA (Eθνικ� Mέτωπ�Πανδωδεκανησιακής Aπελευθέρω-σης) με στ�� την άμεση ένωση μετην Eλλάδα και τη λειτ�υργία τωνδημ�κρατικών θεσμών.

T� πρώτ� �αρμ�συν� και επι(ε(αι-ωτικ� απ� ελληνικής πλευράς μήνυ-μα για την ένωση της Δωδεκανήσ�υμε την Eλλάδα ήταν η επίσκεψη τ�υαντι(ασιλέως Aρ�ιεπισκ�π�υ Δαμα-σκην�ύ στη P�δ�, στις 15 Mαΐ�υ1945 με τ� θωρηκτ� ABEPΩΦ. H επί-σκεψη αυτή ήταν, απ� ελληνικήςπλευράς, διπλωματική ενέργεια ύψι-στης σημασίας και έγινε στην πι� κα-τάλληλη στιγμή, την ώρα π�υ πρ�-(άλλ�νταν απαιτήσεις για τη Δωδε-κάνησ� στα τραπέ�ια των διαπραγ-ματεύσεων.

Oι Aγγλ�ι και �ι Iταλ�ί της P�δ�υέμειναν κατάπληκτ�ι απ� τις εκδη-λώσεις ενθ�υσιασμ�ύ των Δωδεκα-νησίων π�υ (ρέθηκαν στην υπ�δ�-�ή. O συνταγματάρ�ης Xριστ. Tσιγά-ντες μ�λις ανέλα(ε τη δι�ίκηση τηςEΣAΔ έστειλε τ�ν ταγματάρ�η K. Πα-παγεωργ�π�υλ� στ� (�ρει� συγκρ�-τημα Δωδεκανήσ�υ (Λέρ�ς, Πάτμ�ς,Λειψ�ί, Aστυπάλαια, Kάλυμν�ς) με έ-δρα τη Λέρ�.

Eτσι καταμερι��ταν η εργασία τηςEΣAΔ και μπ�ρ�ύσαν να αντιμετωπί-��νται επιτ�π�υ και άμεσα τα επεί-γ�ντα και δύσκ�λα πρ�(λήματα τωννησιών στην πι� δύσκ�λη στιγμή τηςαλλαγής. Σε �λα τα νησιά �ι συνθή-κες απ� �ικ�ν�μικής πλευράς ήτανπ�λύ κακές, αλλά ειδικά στη Λέρ� ή-ταν απελπιστικές: �ι γερμανικ�ί (�μ-(αρδισμ�ί απ� τις 26 Σεπτεμ(ρί�υμέ�ρι και τις 16 N�εμ(ρί�υ 1943σκ�ρπισαν την ερήμωση και την α-νεργία στ� μαρτυρικ� νησί. Σπίτια


και καταστήματα γκρεμισμένα, εργα-σία ανύπαρκτη, α'�ύ �ι ειδικευμέν�ιτε�νίτες π�υ εργά��νταν στα συνερ-γεία και στη δε&αμενή πλ�ίων τ�υAγί�υ Γεωργί�υ και γενικά στα στρα-τιωτικά έργα, �πως και �ι ανειδίκευ-τ�ι εργάτες έμειναν �ωρίς εργασία.

T� εμπ�ρι� π�υ (ρισκ�ταν στα �έ-ρια των E(ραίων της P�δ�υ υπέστη�λ�κληρωτική καταστρ�'ή και άρ�ι-�ε �υσιαστικά απ� την αρ�ή, α'�ύ υ-πήρ&αν θύματα της να�ιστικής θη-ριωδίας.

Oικ�ν�μική στήρι�η

Oπως για �λ�υς τ�υς λα�ύς τηςEυρώπης, π�υ καταστρά'ηκαν �ικ�-ν�μικά απ� τ� B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�,έτσι και για τ�υς Δωδεκανήσι�υς �(ασικ�ς παράγ�ντας π�υ στήρι&ετην πρ�σπάθεια για �ικ�ν�μική α-ν�ρθωση και απ�κατάσταση μετάτ�ν π�λεμ� ήταν η διεθνής �ργάνω-ση για περίθαλψη και απ�κατάστασηHνωμένων Eθνών UNRRA (UnitedNation Relief Reabilitation Adminis-tration). Συστήθηκε στις 9 Σεπτεμ-(ρί�υ 1943 απ� αντιπρ�σώπ�υς 45Hνωμένων Eθνών, μετα&ύ των �π�ί-ων και η Eλλάδα.

Yστερα απ� συμ'ωνία με τηνUNRRA η �ώρα μας τρ�π�π�ίησε τηναρ�ή «�ι διαν�μές θα γίν�νται σε �-λες τις τά&εις τ�υ πληθυσμ�ύ άσ�ε-τα με την αγ�ραστική τ�υς δύναμη»και �ρίστηκε �ι διαν�μές να γίν�νταιμε (άση τις ανάγκες των κατ�ίκων.Eτσι, συντά�τηκαν πίνακες απ�ρωνπ�υ έπαιρναν δωρεάν τρ�'ιμα, ρ�υ-�ισμ� και άλλα είδη. Tα έσ�δα απ�την πώληση των ε'�δίων και τα δη-μ�σια έσ�δα απ�τελ�ύσαν τ�υς π�-ρ�υς π�υ κιν�ύσαν τη δι�ικητική μη-�ανή.

H UNRRA εκτ�ς απ� τρ�'ιμα πρ�-σ'ερε στη Λέρ� και τε�νική (�ήθεια.Aν�ι&ε δρ�μ�υς, π�υ εί�αν α�ρη-στευθεί απ� τα ερείπια των (�μ(αρ-δισμών και άλλ�υς στεν�ύς τ�υςδιαπλάτυνε. Kατασκεύασε ανασ�ετι-κά 'ράγματα στ�υς �ειμάρρ�υς π�υκατέ(αιναν μέσα στην π�λη απ� τ�Aπιτύκι και τ� Mερ�(ίγλι. H «(ρύσητης UNRRA» και σήμερα είναι τ�πω-νύμι� στη Λέρ�.

Iδρύθηκαν Kέντρα K�ινωνικήςΠρ�ν�ίας με τ�N ν�μ� 389/1945 και�ργανώθηκε με �ρθ�λ�γιστικ� σύ-στημα η μέθ�δ�ς για την ε&ακρί(ω-ση των αναγκών και � τρ�π�ς για τηνενίσ�υση των απ�ρων.

H Eλληνική Kυ(έρνηση μέσω τ�υIερ�ύ Λ��υ στην αρ�ή και αργ�τε-ρα μέσω της EΣA. Δωδεκανήσ�υ π�υτην απ�τελ�ύσαν (ασικά τα ίδια στε-λέ�η τ�υ Iερ�ύ Λ��υ, συμπλήρωνετα κενά τ�υ πρ�ϋπ�λ�γισμ�ύ τηςΔωδεκανήσ�υ. Oι Δωδεκανησιακές�ργανώσεις απ� την Aθήνα και τηνAίγυπτ� πρ�σ'εραν με ενθ�υσιασμ�την υλική και ηθική τ�υς (�ήθεια.

Kρίσιμη περί�δ�ςH �ρ�νική περί�δ�ς Mαΐ�υ

1945–Mαρτί�υ 1947 ήταν κρίσιμηκ�ινωνικά και π�λύ δύσκ�λη �ικ�ν�-μικά. T� πρ�(λημα της ανεργίας δη-μι�υργ�ύσε πρ�(λήματα. Oι άνεργ�ιεργατ�τε�νίτες έ(ρισκαν εργασίακατεδα'ί��ντας τις κτιριακές εγκα-ταστάσεις των πυρ�(�λαρ�ιών γιανα πάρ�υν τα σίδερα, τα &ύλα κ.τ.λ.

Aλλ�ι &επ�υλ�ύσαν π�λεμικ� υλι-

κ� και �ι πι� ειδικ�ί και ριψ�κίνδυν�ιασ��λ�ύνταν με την απ�συναρμ�λ�-γηση μη�ανικών εγκαταστάσεων καιτην ε&αγωγή των μη�ανημάτων.Aλλη απασ��ληση των ανέργων, μ�ι-ραία π�λλές '�ρές ήταν η απ�γ�μω-ση ναρκών και �(ίδων για την πώλη-ση εκρηκτικ�ύ υλικ�ύ ή καλύκων.Aρκετ�ί σκ�τώθηκαν ή έμειναν ανά-πηρ�ι. H Bρετανική Στρατιωτική Δι-�ίκηση Δωδεκανήσ�υ άρ�ισε την κα-ταστρ�'ή π�λεμικ�ύ υλικ�ύ και τωνπυρ�(�λαρ�ιών &επ�υλώντας «ά-�ρηστ�» υλικ�.

Στα Λέπιδα Λέρ�υ συγκεντρώθη-καν μεγάλες π�σ�τητες υλικών κάθεείδ�υς (επι(ατικά και '�ρτηγά αυτ�-

κίνητα, μη�ανήματα �δ�π�ιίας, α-νταλλακτικά αυτ�κινήτων και μη�α-νών, σιδηρικά κ.τ.λ.). Oλα αυτά &ε-π�υλήθηκαν σε πλειστηριασμ�ύς, ε-νώ επί ε(δ�μάδες '�ρτων�ταν σε'�ρτηγίδες π�λεμικ� υλικ� και μη-�ανήματα και π�ντί��νταν απ� τ�υςAγγλ�υς σε μεγάλ� (άθ�ς στη θα-λάσσια περι��ή έ&ω απ� τ� λιμάνιτ�υ Λακκί�υ Λέρ�υ.

Oι Bρεταν�ί ανατίνα&αν ειδικά τιςκτιριακές εγκαταστάσεις των πυρ�-(�λαρ�ιών της Λέρ�υ πρ�καλώνταςσεισμικές δ�νήσεις.

Tην ασ'άλεια της Δωδεκανήσ�υανέλα(ε η BMA (British MilitaryAdministration=Bρετανική Στρατιω-

τική Δι�ίκηση). Oι άνδρες της ήτανεκτ�ς των α&ιωματικών, Δωδεκανή-σι�ι, Eλλην�κύπρι�ι και T�υρκ�κύ-πρι�ι. O λα�ς τ�υς έλεγε «Mπιεμέ-δες» απ� τα αρ�ικά γράμματα στηναγγλική.

H Eλληνική Στρατιωτική Aπ�στ�λήέδωσε ιδιαίτερη πρ�σ��ή στ� θέματης Παιδείας. H Bρετανική Στρατιω-τική Δι�ίκηση ίδρυσε γρα'εί� Παι-δείας με διευθυντή τ�ν ταγματάρ�ηGilbert, ενώ η EΣAΔ ίδρυσε Διεύθυν-ση Παιδείας. Δι�ρίστηκε γενικ�ς επι-θεωρητής των σ��λείων της Δωδε-κανήσ�υ με έδρα τη P�δ� � καθηγη-τής Λαγκάνης. Eπειδή υπήρ�ε μεγά-

P�δ�ς, Mανδράκι 15Mαΐ�υ 1945. Aπ� τηνπαλλαϊκή υπ�δ��ή τ�υAντι�ασιλέα – Aρ�ιεπι-σκ�π�υ Δαμασκην�ύ. Hεπίσκεψη αυτή στάθηκετ� πρώτ� �αρμ�συν�μήνυμα για την ένωση.Eίναι � πρώτ�ς επίση-μ�ς αρ�ηγ�ς τ�υ ελλη-νικ�ύ Kράτ�υς π�υ επι-σκέπτεται τα Δωδεκά-νησα. Eν τ�ύτ�ις, ηαι"νιδιαστική επίσκεψητ�υ Δαμασκην�ύ, δι-πλωματικά, ήταν «ά-κ�μψη». Παρα�ία�ε ν�-μιμ�τητες. Oμως, κά-π�ιες υπ�ν�ιες θα εί�εγύρω απ’ τα μαγειρέ-ματα και τις �λέψειςτων Eγγλέ�ων. Πάντως η συνέ�εια, με τις δι-πλωματικές μαν�ύ�ρεςκαι την ιδι�τέλεια π�υ έδει'ε η αγγλική π�λιτική, τ�ν επι�ε�αίωσε.

P�δ�ς, μεσημέρι τις 31.3.1947. Δι�ικητήρι�. Aριστερά η υπ�στ�λή της αγγλικής σημαίας και δε'ιά η έπαρση της ελλη-νικής. Aριστερά τ�υ ιστ�ύ, � Bρεταν�ς δι�ικητής, τα'ίαρ��ς Δ. Σ. Πάρκερ και δε'ιά, � Eλληνας αντιναύαρ��ς ΠερικλήςIωαννίδης σε στάση �αιρετισμ�ύ. O Bρεταν�ς α'ιωματικ�ς, εκτελώντας απ�"αση των Συμμά�ων, παραδίδει επισήμωςτην Στρατιωτική Δι�ίκηση των Δωδεκανήσων στ�ν Eλληνα αντιναύαρ�� Περ. Iωαννίδη. H Eλληνική Στρατιωτική Δι�ί-κηση εί�ε μετα�ατικ� �αρακτήρα. Παρέμεινε μέ�ρι να επικυρωθεί η συνθήκη με την Iταλία στις 21.10.1947. Mε την επι-κύρωση, έγινε η πρ�σάρτηση και απ� τις 28 Oκτω�ρί�υ 1947 τα Δωδεκάνησα ανήκ�υν στην ελληνική επικράτεια.


λ�ς αριθμ�ς αναλ'α(ήτων απ� τ�κλείσιμ� των στ�λείων απ� τ�υς Iτα-λ�ύς τ� 1937, ιδρύθηκαν και νυκτε-ρινά σ��λεία. Σύμ'ωνα με την επί-σημη στατιστική των σ��λείων λει-τ�ύργησαν στη Δωδεκάνησ� κατά τ�σ��λικ� έτ�ς 1946-1947 104 ελληνι-κά σ��λεία με διδακτικ� πρ�σωπικ�379 (243 άρρενες, 136 θήλεις) και μα-θητές 17.836 (άρρενες 9.819, θήλεις8.017).

Σύμ'ωνα με τα αρ�εία της ΓενικήςEπιθεωρήσεως Δωδεκανήσ�υ την21-7-1946 � ισ�λ�γισμ�ς Tαμεί�υ εί-�ε συν�λική δαπάνη 18.291.200 ιτα-λικά 'ράγκα. H πληρωμή γιν�ταν σειταλικά. Στ� π�σ� αυτ� συμπεριλαμ-(αν�ταν η μισθ�δ�σία των εκπαι-δευτικών, �ι δαπάνες επισκευών τωνκτιρίων, η πρ�μήθεια (ι(λίων, η γρα-'ική ύλη κ.τ.λ.

Πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ 1946 στη Διεύ-θυνση Eκπαιδεύσεως Δωδεκανή-σ�υ δι�ρίστηκε � πανεπιστημιακ�ςκαθηγητής Nικ. Bλά��ς για την τελι-κή ρύθμιση των εκπαιδευτικών �η-τημάτων και την πρ�ετ�ιμασία για

την υπαγωγή της Παιδείας της Δω-δεκανήσ�υ στ� υπ�υργεί� EθνικήςΠαιδείας.

Bρετανική π�λιτική

H (ρετανική π�λιτική τ�υ «διαίρεικαι (ασίλευε» τηρ�ύσε ίσες απ�στά-σεις εκεί �π�υ δεν έπρεπε να τηρη-θ�ύν. Πρ�σπάθησε να αναμεί&ει τηνT�υρκία στ� �ήτημα της Δωδεκανή-σ�υ. T� Foreign Office συ�ητ�ύσε ναδ�θεί τ� Kαστελλ�ρι�� στην T�υρ-κία, �ωρίς να υπάρ�ει ανάλ�γ�, επί-σημ� τ�υρκικ� αίτημα.

Oπως γρά'�υν �ι Iταλ�ί ναύαρ��ιστην Iστ�ρία τ�υ Iταλικ�ύ Nαυτικ�ύ(σελ. 338), η T�υρκία δεν παρητείτ�απ� τις διεκδικήσεις της στ� Aιγαί�.H ε&έλι&η των γεγ�ν�των, η ανα(ίω-ση τ�υ ελληνικ�ύ αλυτρωτισμ�ύ έ&ιημέρες μετά την κατάληψη της Δω-δεκανήσ�υ απ� τη Συμμα�ική Δι�ί-κηση με την ά'ι&η στη P�δ� τ�υAρ�ιεπισκ�π�υ Δαμασκην�ύ με τ�θωρηκτ� A(έρω', η αδυναμία τηςT�υρκίας, επειδή δεν εί�ε πρ�σ�ω-ρήσει στη συμμα�ική υπ�θεση κατάτη διάρκεια τ�υ π�λέμ�υ, �δήγησαν

τ� �ήτημα στη λύση τ�υ π�υ με τις υ-πάρ��υσες συνθήκες ήταν η πι� 'υ-σική, δηλαδή η παρα�ώρηση στηνEλλάδα �λων των νησιών εκτ�ς εκεί-νων π�υ αντίκρυ�αν τα στενά τωνΔαρδανελλίων, π�υ παρα�ωρήθηκανστην T�υρκία.

Nέ�ς διεκδικητής πρ�(αλε την πε-ρί�δ� αυτή και η Pωσία. Aπαιτ�ύσε(άσεις για τ� εμπ�ρικ� της ναυτικ�στ� Aιγαί�. Eίναι γνωστ� �τι δεν ή-ταν τ�σ� εύκ�λη η αναγνώριση τωνδικαίων τ�υ Δωδεκανησιακ�ύ λα�ύ.

Oι τέσσερις υπ�υργ�ί E&ωτερικώντων μεγάλων δυνάμεων (Aγγλίας,HΠA, Γαλλίας, Pωσίας), συνέ�ι�αν τιςσυ�ητήσεις τ�υς στ� Παρίσι με (άσητα συμ'έρ�ντά τ�υς για την τύ�ητων λαών. O υπ�υργ�ς E&ωτερικώντης Pωσίας M�λ�τ�', εί�ε επι'υλά-&εις για την παρα�ώρηση της Δωδε-κανήσ�υ στην Eλλάδα, ενώ �ι υπ�-λ�ιπ�ι συνάδελ'�ί τ�υ (Aγγλίας,HΠA, Γαλλίας) ήταν σύμ'ων�ι.

Oπως 'αίνεται, την πρωτ�(�υλίαγια τη λύση τ�υ Δωδεκανησιακ�ύZητήματ�ς εί�ε � YΠ.E�. των HΠAJames Byrnes στις 27 I�υνί�υ 1946,



«K�ίτα τι έ"ερα πίσω» "έρεται να λέει � "εσ�"�ρ�ς Tσώρτσιλ καθώς δεί�νειένα αναμνηστικ� τ�υρκικ� �αλί, επιστρέ"�ντας απ� μυστικ� τα'ίδι στηνAγκυρα. Στ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ� η T�υρκία έμεινε �υδέτερη. Eν τ�ύτ�ις,τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ ’45, �ταν � π�λεμ�ς εί�ε �ριστικά κριθεί, δήλωσε πως συ-μπαρατάσσεται με τ�υς Συμμά��υς κι αυτ�, μ�ν� και μ�ν� για να σταθεί, �-πως και έγινε, δίπλα στ�υς νικητές. O P. Nτένισ�ν, συγγρα"έας τ�υ «Mυστι-κ�ύ Π�λέμ�υ τ�υ Tσώρτσιλ – Διπλωματικά απ�ρρητα. T� Φ�ρεϊν O"ις και ηT�υρκία» ύστερα απ� μελέτη άκρως απ�ρρήτων "ακέλων, απ�καλύπτει τ�"ιλ�δ�'� σ�έδι� τ�υ τ�τε Bρεταν�ύ πρωθυπ�υργ�ύ να �δηγήσει την T�υρ-κία στ� πλευρ� των Συμμά�ων. Aκρι�ώς γι’ αυτ�ν τ� λ�γ� πραγματ�π�ίησεμυστικ� τα'ίδι στην Aγκυρα και δεν δίστασε να υπ�σ�εθεί στ�υς T�ύρκ�υς ταΔωδεκάνησα. Mετά τ� ’45, με τη νικη"�ρα λή'η τ�υ Π�λέμ�υ, παί�τηκε δ�λιααπ’ τ�υς Bρεταν�ύς τ� �αρτί της αυτ�ν�μίας των Δωδεκανήσων. Oμως, ανί-σ�υρ� μπρ�ς στις πιέσεις και τις επιθυμίες τ�υ δωδεκανησιακ�ύ λα�ύ, δενευτύ�ησε. (Πηγή πληρ�"�ριών THE SANDAY TIMES και TA NEA).

H γελ�ι�γρα"ία τ�υ Mίμη Παπαδημητρί�υ (Mίμ. Πάπ.) ε'ώ"υλλ� στ� σατυρικ�έντυπ� «O Φαν�ς των Συντακτών» δημ�σιευμένη στις 11 I�υλί�υ 1945, καθρε-"τί�ει την α'ίωση τ�υ ελληνικ�ύ λα�ύ, � �π�ί�ς σε διαπραγματευτικ� διάλ�-γ� με τ�ν Tσώρτσιλ, θεωρεί ως δεδ�μένη την ενσωμάτωση των Δωδεκανή-σων. Aπαίτηση δίκαιη, ώστε να ισ�σταθμίσει την πρ�σ"�ρά τ�υ στ�ν κ�ιν� α-γώνα κατά των δυνάμεων τ�υ A'�να. Aπ� τ� 1945 μέ�ρι τις 22 Mαρτί�υ 1947,π�υ η πρ�σάρτηση επικυρώνεται με υπ�γρα"ή των Iταλών, θα μεσ�λα�ήσει έ-να έντ�ν� διπλωματικ� παρασκήνι�, με ύπ�πτες ταλαντεύσεις και παλινωδίεςτων Eγγλέ�ων. Eν τ�ύτ�ις, παρά τις μαν�ύ�ρες της αγγλικής π�λιτικής, � �ω-ηρ�ς π�θ�ς των δωδεκανησίων ικαν�π�ιήθηκε. Oμως, απ’ αυτήν ακρι�ώς τηνιστ�ρική "άση, στ� διπλωματικ� επίπεδ�, θα μείνει αλύτρωτη να «ματώνει» ηKύπρ�ς και ως θέμα εθνικ� να υπ�τρ�πιά�ει μέ�ρι σήμερα. Aυτ� ακρι�ώς α-π�καλύπτει τ� πώς συνυ"αίν�νται μετα'ύ τ�υς τα εθνικά θέματα και ταυτ�-�ρ�να, τ� π�σ� λυμ"ατική και ανερμάτιστη είναι η ελληνική διπλωματία.

Aναμνηστικ� γραμματ�σημ� (σ�εδ.B. Kωσταντινέα – K. Mι�ώτας) π�υκυκλ�"�ρησε πρ�ς τιμήν των Iερ�-λ��ιτών. O Συνταγματάρ�ης Xρι-στ�δ. Tσιγάντες, δι�ικητής τ�υ Iερ�ύΛ�γ�υ, εί�ε αναλά�ει τη λεπτή απ�-στ�λή της συμμετ��ής των ελληνι-κών στρατιωτικών δυνάμεων της M.Aνατ�λής μα�ί με τ�υς Aγγλ�υς σταΔωδεκάνησα. H π�λεμική δράση τ�υIερ�ύ Λ��υ στ� Aιγαί� και ιδίως σταΔωδεκάνησα, στα 1943–45, καθώς και� σημαίνων ρ�λ�ς τ�υ στη μετα�ατι-κή "άση 1945–47, είναι εθνική πρ�-σ"�ρά ανεκτίμητη. H δράση των Iε-ρ�λ��ιτών στ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λε-μ� α'ιώνει σελίδες �λ�κληρ�υ α"ιε-ρώματ�ς, πράγμα π�υ δεν απ�κλείε-ται στ� μέλλ�ν.


H Eλληνική Δι�ίκηση, παραλαμ�άν�ντας τα Δωδεκάνησα απ� τ�υς Eγγλέ��υς,εί�ε να αντιμετωπίσει τ� �'ύ και επείγ�ν πρ��λημα τ�υ επισιτισμ�ύ. Eτσι συ-ντά�θηκαν κατάλ�γ�ι απ�ρων π�υ με δελτία έπαιρναν δωρεάν τρ�"ιμα, ρ�υ-�ισμ� και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Kατά επάλληλα κύματα �ι 'ένες κατ�-�ές: ιταλική, γερμανική, αγγλική, α"άνισαν τη δωδεκανησιακή �ικ�ν�μία, α-κ�μη και την πρωτ�γενή. Mε την απελευθέρωση και ενσωμάτωση, έληγε έναςαγώνας αλλά αυτ�ματα άρ�ι�ε ένας άλλ�ς: O αγώνας για την �ικ�ν�μική α-ν�ρθωση ("ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα. 1900 – 1948» τ�υ Aλέκ�υ I. Mαρκ�γλ�υ).

Kως, 31 Mαρτί�υ 1947. A"�ύ η Iταλία εκ�ώρησε στην Eλλάδα την πλήρη κυ-ριαρ�ία των Δωδεκανήσων, έ"τασε η π�λυπ�θητη ημέρα της �ριστικής απε-λευθέρωσης. K�πέλες μετα"έρ�υν τ� γαλαν�λευκ� σύμ��λ� στ� �ώρ�,μπρ�στά στ� Δημαρ�εί� της π�λης. O Aγγλ�ς ταγματάρ�ης Σμιθ, παραδίδειτη δι�ίκηση στ�ν Eλληνα �μ��αθμ� τ�υ, τ�υ I. Λ��υ, Kώστα Kρεκ�ύκια. Hαγγλική σημαία υπ�στέλλεται και μέσα σε παραλήρημα ενθ�υσιασμ�ύ γίνε-ται έπαρση της ελληνικής. O N�μ�ς 518 «Περί πρ�σαρτήσεως της Δωδεκανή-σ�υ εις την Eλλάδα» δημ�σιευμέν�ς στις 9 Iαν�υαρί�υ 1948 στην «E"ημερί-δα της Kυ�ερνήσεως» θα είναι η λη'ιαρ�ική πρά'η της ενσωμάτωσης ("ωτ.:«Kωακ� Παν�ραμα, 1900 – 1948», τ�υ Aλέκ�υ I. Mαρκ�γλ�υ).

P�δ�ς, 7 Mαρτί�υ 1948. Aπ� τις επίσημες εκδηλώσεις για την ενσωμάτωσητων Δωδεκανήσων. Δωδεκανήσιες, ντυμένες με τ�πικές ενδυμασίες, η κάθεμια αντιπρ�σωπευτικά για τ� νησί της, περιμέν�υν την ά"ι'η τ�υ Bασιλέωςκαι μελών της Kυ�έρνησης. Στ� γενικ�τερ� π�λιτικ� κλίμα κ�ρωνε την ίδια ε-π��ή τ� δι�αστικ� σύνδρ�μ�. Στα �ρεινά της Πίνδ�υ έκαιγε η "ωτιά τ�υEμ"υλί�υ ("ωτ.: «Kωακ� Παν�ραμα. 1990 – 1948» τ�υ Aλέκ�υ I. Mαρκ�γλ�υ).

O Nικ�λα�ς Mαυρής, πρώτ�ς π�λιτικ�ς δι�ικητής της ελεύθερης πλέ�ν Δω-δεκανήσ�υ, εκ"ωνεί λ�γ� σε συγκέντρωση στην πατρίδα τ�υ την Kάσ�. O ν�-μ�ς «περί δι�ικήσεως της Δωδεκανήσ�υ» δημ�σιευμέν�ς στην «E"ημερίδατης Kυ�ερνήσεως» (39A, 14.2.1948) πρ��λεπε τέσσερις νησιωτικές επαρ�ίες:α) P�δ�υ, �) Kαλύμν�υ, γ) Kαρπάθ�υ, και, δ) Kω. Mετά τη δημ�σίευση τ�υ ν�-μ�υ, στις 5 Mαΐ�υ 1948, � N. Mαυρής, ηγετική μ�ρ"ή στ�ν αγώνα των δωδε-κανησίων τ�υ ε'ωτερικ�ύ, �ρκίστηκε πρώτ�ς Γενικ�ς Δι�ικητής Δωδεκανή-σων ("ωτ.: Eταιρία – Kασιακών Mελετών).

�π�τε υπέκυψε � M�λ�τ�' στις α-παιτήσεις τ�υ Aμερικαν�ύ �μ�λ�γ�υτ�υ.

H επικύρωση της συμ'ωνίας έγινεστ� Παρίσι στις 10 Φε(ρ�υαρί�υ1947 και αναγνωρίστηκε με τ�ν πι�επίσημ� τρ�π� η ελληνικ�τητα τηςΔωδεκανήσ�υ.

Στ� άρθρ� 14 της Συνθήκης Eιρή-νης μετα&ύ Iταλίας και των Συμμά-�ων Δυνάμεων ανα'έρεται �τι η Iτα-λία παρα�ωρεί στην Eλλάδα σε πλή-ρη κυρι�τητα τα νησιά της Δωδεκα-νήσ�υ (Aστυπάλαια, P�δ�, Xάλκη,Kάρπαθ�, Kάσ�, Eπισκ�πή (Tήλ�, Nί-συρ�, Kάλυμν�, Λέρ�, Πάτμ�, Λει-ψ�ύς, Σύμη, Kω και Kαστελλ�ρι��),καθώς επίσης και τας παρακειμέναςνησίδας.

H διαδικασία και �ι τε�νικές συν-θήκες της μετα(ί(ασης των νησιώνστην Eλλάδα θα καθ�ριστ�ύν απ�

συμ'ών�υ μετα&ύ των κυ(ερνήσεωντ�υ Hνωμέν�υ Bασιλεί�υ και τηςEλλάδ�ς και θα συμ'ωνηθεί η απ�-μάκρυνση των &ένων στρατευμάτων��ι πέραν των 90 ημερών απ� της ι-σ�ύ�ς της συνθήκης.

H Eλληνική Στρατιωτική Aπ�στ�λήΔωδεκανήσ�υ εί�ε θέσει σε πλήρηετ�ιμ�τητα λειτ�υργίας τη δι�ικητι-κή μη�ανή. Oι Aγγλ�ι ήταν έτ�ιμ�ι ναπαραδώσ�υν τη Δωδεκάνησ� πρινλή&ει η πρ�θεσμία π�υ �ρί�ει η Συν-θήκη Eιρήνης. H EΣA Δωδεκανήσ�υεί�ε εκπληρώσει την απ�στ�λή της.

T� Yπ�υργικ� Συμ(�ύλι� με την α-ριθ. 177/29-3-1947 πρά&η τ�υ ανα-γνώρισε και τίμησε τ� έργ� της Aπ�-στ�λής επί τη ανα�ωρήσει τ�υ αρ�η-γ�ύ της EΣAΔ Tα&ιάρ��υ Xριστ. Tσι-γάντε.

Tην 31η Mαρτί�υ 1947 υπεστάλη ηαγγλική σημαία απ� τ�ν ιστ� τ�υ Δι-

�ικητηρί�υ στη P�δ� και υπεγρά'ητ� πρωτ�κ�λλ� παράδ�σης της Δω-δεκανήσ�υ απ� τ�ν τα&ίαρ�� Parker.Aπ� ελληνικής πλευράς παρέλα(ε τηδι�ίκηση των νησιών της Δωδεκανή-σ�υ � αντιναύαρ��ς Περικλής Iωαν-νίδης.

Aνάλ�γες εκδηλώσεις πραγματ�-π�ιήθηκαν την ίδια ημέρα και στα υ-π�λ�ιπα νησιά της Δωδεκανήσ�υ.

Mε την έπαρση της ελληνικής ση-μαίας τερματι��ταν δ�υλεία 6½ πε-ρίπ�υ αιώνων και μια νέα επ��ή δη-μι�υργικής πρ�σπάθειας &εκιν�ύσεστα ακριτικά νησιά της Δωδεκανή-σ�υ.

Bι�λι�γραία1. Mι�. Σαμάρκ�υ: «Λέρ�ς, η Mάλτα τ�υ Aι-

γαί�υ», Aθήνα 1974.2. Δωδεκάνησ�ς, η μακρά π�ρεία πρ�ς την

ενσωμάτωση, υπ�υργεί� E"ωτερικών -Πανεπιστήμι� Aθηνών - T�μέας Διεθνών

Σπ�υδών N�μικ�ύ Tμήματ�ς, Eκδ�σειςKαστανιώτη, Aθήνα 1996.

3. H απελευθέρωση της Δωδεκανήσ�υ, Π�-λιτιστικ� Iδρυμα Δωδεκανήσ�υ, Aθήνα1997.

4. H μά�η της Λέρ�υ, Mαν. A. Hσυ��υ, 1993,έκδ�ση Πανελλήνιας Eνωσης Λερίων.

5. Περι�δικ� «Δωδεκανησιακή Eπιθεώρη-σις» T. 4 και 5, Aπρίλι�ς - Mάι�ς 1947.

Στ� α�ιέρωμα αυτ π�ικιλ τρ�πηήταν η συμ��λή τ�υ Kαθηγητή κ.Zα�. N. Tσιρπανλή, τ�υ συγγρα�έαMαν. Mαυρ�λέ�ντα και τ�υ κ. Φί-λιππ�υ Kαλ�ύδη, Πρ�έδρ�υ τηςOμ�σπ�νδίας ΔωδεκανησιακώνΣωματείων Aττικής. Για την εικ�ν�-γρά�ηση ��είλ�υμε ιδιαίτερες ευ"α-ριστίες στ� γιατρ – συλλέκτηAντώνη Σε�. Mαΐλλη πως και στ�νAλέκ� I. Mαρκ�γλ�υ συγγρα�έατ�υ �ι�λί�υ – λευκώματ�ς «Kωακ Παν ραμα. 1900 – 1948».


Σκεύ�ς ZερςE�έ��υσα υσι�γνωμία της ιατρικής επιστήμης αλλά και τ�υ Δωδεκανησιακ�ύ Aγώνα

Tης Mαρίας M. Zαΐρη

Φιλ�λ�γ�υ

O ΣKEYOΣ Γ. Zερ�ς, «αρ�ηγςτυ μαρτυρικύ της Δωδ/νήσυ αγώ-νς» πως τν �αρακτήρισε η Aκα-δημία Aθηνών ταν στις 25 Mαρτίυ1948 τν ε�ρά�ευσε σε πανηγυρικήσυνεδρία με τ αργυρ μετάλλι,γεννήθηκε στην Kάλυμν τ 1875 α-π πατέρα σ!υγγαρά.

Σπύδασε Iατρική στην Aθήνα καιΓερμανία. Mιλύσε Γερμανικά,Aγγλικά, Γαλλικά, Iταλικά, Tυρκικά,υπήρ"ε ερευνητής, συνέγραψε πλή-θς �ι�λίων, διετέλεσε �υλευτής,πήρε μέρς σε διπλωματικές απ-στλές ως εκπρσωπς των Δωδ/νη-σίων, συνεργάστηκε με τν Bενι$έλ(με παρτρυνση τυ Zερ�ύ και �ρη-ματδτηση τυ Δημ. Θελγίτη ι-δρύθηκε η Λέσ�η των Φιλελευθέρων)είδε τη Δωδ/νησ Eλεύθερη και απέ-θανε πάμπτω�ς και μνς τ 1966.

«Mία απίστευτς $ωή», ως και τίτλς ενς �ι�λίυ τυ.

Mε την ά!ι"η των Iταλών στηΔωδ/νησ τ 1912 και ευθύς ως δια-λύθηκαν ι !ρύδες ελπίδες για πα-ράδση των Δωδ/νήσων στην Eλλά-δα αρ�ί$ει η δράση τυ.

Iδρύει τν Aιγαιπελαγίτικ Σύλ-λγ και τ 1917 τ ΔωδεκανησιακΣύλλγ, ενώ επικε!αλής νησιωτώνκάνει παραστάσεις και δίδει ψη!ί-σματα στ Yπ. E"ωτερικών και τιςΠρεσ�είες των Mεγ. Δυνάμεων καιδημιυργεί δίκτυ συνεργασίας μετ Eλληνικ Πρ"ενεί της Pδυ.

Στυς Bαλκανικύς πλέμυςστρατεύεται εθελντικά, υπηρετείως Λ�αγς στ 10 ρειν �ειρυρ-γεί και παρασημ!ρείται με τ�ρυσ σταυρ τυ Παναγίυ Tά!υκαι αργυρ τυ Σωτήρς.

Στν Eυρωπαϊκ πλεμ επίσηςπήρε μέρς, ανακάλυψε τη �μ�α�υθύ και παρασημ!ρήθηκε με τπαράσημ των α"ιωματικών τηςBρετ. Aυτκρατρίας.

Στ μετα"ύ η κατά της Iταλίαςδράση τυ εί�ε ως απτέλεσμα να�άσει τη θέση τυ απ τ Παν/μιAθηνών (υπηρετύσε ως Y!ηγητήςτης Mαιευτικής – Γυναικλγίας καιIστρίας της Iατρικής ήδη απ τ1902). «Mετα"ύ της TυραννυμένηςΠατρίδς μυ και της υπ ανάπτυ"ινEλληνικής Iατρικής επιστήμης, σαςδηλώ επισήμως τι πρτιμώ τηνπρώτην και λυπύμαι �αθύτατα απ-�ωρι$μενς της δευτέρας», ήταν ηαπάντησή τυ πρς τν ΠρύτανηΣπυρ. Λάμπρυ, πυ τυ $ήτησε να"εκαθαρίσει τη θέση τυ πρς απ-!υγήν διπλωματικών παρε"ηγήσεωνμε την Iταλία.

Oταν κηρύ�θηκε A΄ Παγκσμιςπλεμς και !άνηκε καθαρά η δια-!ωνία Bασιλιά Kων/νυ και Bενι$έ-λυ, κατά τα επεισδια πυ ακλύ-θησαν Zερ�ς !υλακί$εται καιδιαρπά$εται η Kλινική τυ στη γωνίαBαλαωρίτυ και Bυκυρεστίυ 9.

Mετά την επικράτηση τυ Bενι$έ-λυ, επιστρέ!ει απ τη Σαλαμίνα -πυ ήταν περιρισμένς και α!σιώ-νεται στν υπέρ της Δωδ/νήσυ α-γώνα. Ως εκλεγμένς αντιπρσωπςτων Δωδεκανησίων �ρίσκεται τ1918 στ Λνδίν, πυ πρκηρύσ-σει διαγωνισμ για τη συγγρα!ή τηςIστρίας της Δωδ/νήσυ με έπαθλ1.000 �ρυσές λίρες και δημσιεύει τηΛευκή �ί�λ των Δωδ/νήσων.

Tν Aύγυστ–Σεπτέμ�ρι 1919παρακάθεται στ Συνέδρι της Eιρή-νης. Παρευρίσκεται στην υπγρα!ήτης Συνθήκης των Σε�ρών γεμάτςυπερη!άνεια και ενθυσιασμ και Bενι$έλς τυ �αρί$ει τ �ρυσ τυστυλγρά!, «μα$ί με την απελευθέ-ρωση της πρσ!ιλύς και πε!ιλημέ-νης τυ Δωδ/νήσυ». Γι’ αυτ ίδιςσημειώνει στ �ι�λί τυ «Mια απί-στευτς $ωή» σελ. 199 «Aντιπρσω-πεύσας τη Δωδ/νησν εις τα Διεθνήσυνέδρια τυ Λνδίνυ και των Πα-ρισίων, εις την Kινωνίαν τωνEθνών, εις τ Διεθνές Συνέδριντων Mειντήτων της Γενεύης, ειςτ Aντι!ασιστικν Συνέδριν τωνIταλών Σσιαλιστών εν Παρισίις, ειςτ Oικυμενικν Πατριαρ�είν τηςAλε"ανδρείας, αλλά και εις πλλάςAκαδημίας και Πλιτικά Συνέδρια,διε"ήγαγν τας μάλλν λεπτάς δια-πραγματεύσεις, τας μάλλν δυσκ-λυς και ε"αντλητικάς κατη�ήσειςκαι δια!ωτήσεις... διπλωματικών κύ-κλων... της τε Eυρώπης και της B-ρείυ Aμερικής.

Tα γεγντα πυ ακλύθησαν (α-ππειρα κατά τυ Bενι$έλυ, ι �α-μένες εκλγές τυ 1920, Mικρασιατι-κή Kαταστρ!ή) απμάκρυναν τηναπελευθέρωση της Δωδ/νήσυ.

T 1924 Zερ�ς στη Δ΄ Συντακτι-κή Eθνσυνέλευση πήρε μέρς ωςεκλεγμένς εκπρσωπς. «Πρε-δρς ων της Kινής Eπιτρπείας τωναλυτρώτων, υπέ�αλα υπψη!ιτητατη πρτρπή τυ Πλαστήρα. Eπί69.603 ψη!ισάντων πήρα 60.891 ψή-!υς».

Στις 2 Iανυαρίυ 1924 έγινε η πα-νηγυρική έναρ"η των εργασιών.Aργτερα, τ 1930 ε"έδωσε τ -γκώδες �ι�λί η Δωδ/νησς και η Δ΄Συντακτική Eθνσυνέλευση, πυμα$ί με τις αγρεύσεις τυ συμπε-ριέλα�ε στην πλύτιμη έκδση ιστ-ρία, αρ�αιλγία και πληθώρα άλλωνθεμάτων απ την Πάτμ, την Kάλυ-μν και άλλα νησιά, με θαυμάσιες!ωτγρα!ίες πυ ίδις τρά�η"ε,ταν μεταμ!ιεσμένς σε καλγηρπεριήλθε τη Δωδ/νησ επί στυγνήςIταλκρατίας.

Διαωνία

με τ�ν Bενι�έλ�Aπ τ 1928, ταν η επίσημη π-

λιτική της Eλλάδς ως πρς τ Δω-δεκανησιακ μετε�λήθη μετά τηνεπίσκεψη τυ Bενι$έλυ στην Iτα-λία, Zερ�ς πήγε στα Xανιά καιτν συνάντησε. «Eίναι "ηρά και ά-γνα νησιά» τυ είπε μεγάλς

Kρητικς, «δεν α"ί$ει τν κπ».Mετά τη δια!ωνία αυτή Bενι$έ-

λς τν απέκλεισε απ τις �υλευτι-κές και γερυσιαστικές εκλγές καιτυ απαγρευσε να μιλήσει στα απ-καλυπτήρια τυ αγάλματς τυ <άν-θυ, πυ ίδις !ρντισε να στηθείστ Kλωνάκι.

O Zερ�ς πικράθηκε ττε, αλλάδεν κατέθεσε τα πλα. Για να απ-τρέψει τ αυτκέ!αλ, πυ ττε �ρι-σκταν σε κρίσιμη καμπή, τα"ίδεψεστην Kων/πλη. Eκεί μετά τις επα-!ές πυ εί�ε με τ Πατριαρ�εί $ή-τησε ακραση και απ τν KεμάλAτατύρκ, πυ ωστσ δεν πραγμα-τπιήθηκε.

Για την αλλαγή στάσης τυ Bενι$έ-λυ πήρε πίσω την πίκρα τυ, τανμετά την απελευθέρωση τηςΔωδ/νήσυ, τηλεγρά!ησε στ Δή-μαρ� Xανίων Mυντάκη να κάνειλειτυργία και μετά να πάει στAκρωτήρι στν τά! τυ Bενι$έλυκαι να τυ δια�άσει τ ε"ής τηλεγρά-!ημα: «H Δωδ/νησς ηλευθερώθη,ηλευθερώθη η Δωδ/νησς, ακύτεκύριε Πρεδρε; Hλευθερώθη ηΔωδ/νησς, μυ τηλεγρα!εί Σκεύ-ς Zερ�ς για να �αρείτε».

T 1941 !εύγει απ την Eλλάδα.Eρ�εται στην Aίγυπτ, πυ έκανεπλλές ραδι!ωνικές μιλίες και δη-μσίευσε τ �ι�λί «Δάκρυα ενς ε"Eλλάδς πρσ!υγα μετά εικνων»πριν συνε�ίσει τ τα"ίδι τυ για τηνα!ρικανική $ύγκλα.

Mετά τ τέλς τυ B΄ ΠαγκσμίυΠλέμυ τ Δωδεκανησιακ ήταν, -πως λέει ίδις, «Παγκσμίως καιδιεθνώς έτιμ πρς λύσιν».

«Eις τ συνεδριά$ν εν Παρισίιςδιά την Eιρήνην συνέδριν των συμ-μά�ων νικητών, απέστειλα ττε μα-κρσκελέστατα τηλεγρα!ήματα υπέρτης απελευθερώσεως της Δωδ/νήσυμη δυνάμενς, ελλείψει μέσων, ναμετα�ώ αυτπρσώπως εκεί.

Eκ των τεσσάρων συμμά�ων ηAγγλία μυ απήντησεν εγγρά!ως δι’αυτύ τύτυ τυ Bασιλέως της».

H επίσημη απελευθέρωση τηςΔωδ/νήσυ έγινε στις 28 Oκτω�ρίυ1947. O Zερ�ς, επι�αίνων τυ πλε-μικύ A�έρω!, επισκέπτεται τηΔωδ/νησν. «T �αρύ πυρ�λικτυ A�έρω! και της Δωδ/νήσυ», -πως είπε Δαμασκηνς, ή «ΣκεύςZερ�ς θα πει Δωδ/νησς καιΔωδ/νησς θα πει Σκεύς Zερ�ς»,πως είπε Γεώργις B΄ ταν τυαπένειμε τν ταγματάρ�η τυ Tάγ-ματς τυ Σωτήρς.

H υπδ�ή πυ τυ έγινε στα νη-σιά, και μάλιστα στην πλυαγαπημέ-νη Kάλυμν πυ τν ετίμησε και μετ �ρυσ της μετάλλι ως ά"ι τηςΠατρίδς, είναι κάτι τ ανεπανάλη-πτ.

Tιμήθηκε σ λίγι τσ για την ε-θνική σ και για την επιστημνικητυ δράση. Kαι ακλύθησε την κα-τά καννα κινή μίρα· μετά τη δ"α,η λησμνιά. T έργ μως μένει.

Aπ την επίσκεψη τ�υ �ασιλικ�ύ �εύγ�υς στην Kάλυμν�, τ� 1948. Στη συν�-δεία των επισήμων και � Σκεύ�ς Zερ�ς, δε�ιά με τ� λευκ κ�στ�ύμι. O αγώ-νας τρεισήμισι δεκαετιών ικαν�π�ιήθηκε. Bρίσκεται στην ελεύθερη πλέ�νπατρίδα τ�υ, την Kάλυμν�. Πριν απ αυτή την επίσκεψη, μα�ί με τ�ν καθηγη-τή B�λ�νάκη, εί#ε παρατα#θεί στην υπ�δ�#ή των επισήμων στη Pδ�. Hταν�ι δύ� επικε$αλής τ�υ δωδεκανησιακ�ύ αγώνα π�υ συμμετεί#αν στ�ν πανη-γυρικ ε�ρτασμ της ενσωμάτωσης, π�υ πραγματ�π�ιήθηκε στην πλη τηςPδ�υ, 7 Mαρτί�υ 1948. H $ωτ�γρα$ία, μα�ί με άλλες απ την π�λιτική και ε-πιστημ�νική δράση τ�υ Zερ��ύ, κ�σμεί σήμερα τ� Aναγνωστήρι� «Aι M�ύ-σαι», στην Kάλυμν�.

ΡΟΔΟΣ ΙΤΑΛΟΙ ΕΡΓΑ

Documents

Transcript of ΡΟΔΟΣ ΙΤΑΛΟΙ ΕΡΓΑ