Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

41
Πολ Λαφαργκ ΑΝΑΜΝΗΣΗΣ απο ιον Κ. Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλους επαναστάτες Π ροπαγαηιι Α

Transcript of Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Page 1: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Πολ Λαφαργκ

ΑΝΑΜΝΗΣΗΣαπο

ιον Κ. Μαρξ και τον Φ.ΈνγκελςΜια μικρή βιογραφία

για δύο μεγάλους επαναστάτες

Π ρ ο π α γ α η ι ι Α

Page 2: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Π ολΛαφ άργκ

Page 3: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

ΠολΛαφάργκ

Αναμνήσεις από τον Κ. ΜαρΣ και τον Φ/Ενγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δ ύ ο μεγάλους επαναστάτες

Μετάφραση από τα γαλλικά:

Κυριάκος Ιωαννίδης

Page 4: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Πολ Λαφάργκ Αναμνήσεκ από τον Κ. Μαρξ και τον Φ.ΈνγκελςΜια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλουε επαναοτάτε5

© Copyright για την παρούσα έκδοση: EKÖooeis ΚΨΜ, Αθήνα 2008

Συγγραφέας: Πολ Λαφάργκ /ΜίΓάφραση: KupiaKos Ιωαννίδης

Σύμβουλοί έκδοσης: Δημήτρη ΓKÖßas

Τυπογραφική διόρθωση: Βάοω Μπαχούρου Ηλεκτρονική σελιδοποίηση: ΣΥΝΘΕΣΗ

Eköoosis ΚΨΜ Ζωοδόχου Πηγή5 54,106 81 Αθήνα Τηλ.: 210 38 13 838, 210 38 39 711

Fax: 210 38 39 713 e-mail: [email protected]

www.kapsimi.gr

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:Ζ. Πηγή5 55-57, τηλ.: 210 38 13 838, fax: 210 38 39 713

Σελίδεε: 80 Σχήμα: 14X20.5 cm ISBN: 978-960-6750-14-4

ΚΨΜ είναι τα αρχικά για το «Κέντρο Ψυχαγωγίαε Movaöos», τον μόνο χώρο στα στρατόπεδα όπου δεν υπάρχει πειθαρχία,

στον οποίο γίνονται οι πραγματικέ5 συζητήσει, εκεί όπου ψυχαγωγούνται οι στρατιώτεε...

Επιδιώκουμε να είμαστε ένα κοινωνικό ΚΨΜ.

Επιτρέπεται η ολική ή μερική αναδημοσίευση και χρήση για μη εμπορικούς σκοπούς έπειτα από συνεννόηση με τον εκδότη και με την αναφορά των πηγών.

Περιεχόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙ01

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Πρόλογος

Βιογραφικά σημείωμα Πολ Λαφάργκ

Προσωπικές αναμνήσεις από τον Καρλ ΜαρΕ

I

II

III

Προσωπικές αναμνήσεις από τον ΦρίντριχΈνγκελς

Σημειώσεις

Page 5: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Πρόλογ<κ

Κι όμως, «ένα φάντασμα πλανιέται...»

Οι φιλόσοφοι απλώ: ερμήνευσαν τον κόσμο

με διάφορου: τρόπου: - το ζήτημα είναι να τον αλλάζουμε

Καρλ Μαρξ, θέσεκ για τονΦόιερμπαχ

Πέρασαν ήδη 20 χρόνια από τότε που κατέρρευσαν οι βεβαιότητες, τα σχήματα, τα συστήματα αντιλήψεων και οι κρατικές οντότητες που «μιλούσαν» στο όνομα του μαρξισμού. Πολλά ειπώθηκαν και γράφτηκαν αυτές τις δύο δεκαετίες για το τέλος της ιστορίας και των ιδεολογιών. Αγάλματα γκρεμίστηκαν, πόλεις μετονομάστηκαν και κυρίως εκατομμύρια άνθρωποι βρέθηκαν στη δίνη τεράστιων αλ­λαγών σε δεκάδες χώρες του πλανήτη. Η ιστορία (η ιστορία της πά­λης των τάξεων) μίλησε. Και αν στο πεδίο των κοινωνικοπολιτικών συστημάτων, της κρατικής και οικονομικής οργάνωσης των κοινω­νιών, της εξέλιξης και της πορείας των επαναστατικών εφόδων του προηγούμενου αιώνα το αποτέλεσμα ήταν η ήττα και η κατάρρευ­ση, φαίνεται ότι ακόμα και αυτή η εξέλιξη δεν ήταν αρκετή για να σταματήσει το ενδιαφέρον, η ασχολία, η αντιπαράθεση γύρω από το γαλαξία που ονομάστηκε μαρξισμός.

Εκατόν εξήντα χρόνια μετά την έκδοση του Κομμουνιστικού Μα­νιφέστου, εκατόν σαράντα χρόνια μετά την έκδοση του Κεφαλαίου και μόλις είκοσι χρόνια μετά την κατάρρευση, οι ιδέες, τα έργα, η θε­ωρία του Μαρξ αποτελούν σημείο αναφοράς σε παγκόσμιο επίπε­δο. Η έκδοση Βιβλίων με αντικείμενο τη μαρξιστική θεωρία, τα συνέ­δρια, οι αντιπαραθέσεις διανοουμένων καλά κρατούν. Αλλά και

Page 6: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλου5 εηαναστάτε5

στην προσπάθεια των ανθρώπων για κοινωνική απελευθέρωση οι ιδέες του Μαρξ κατέχουν την κεντρική θέση στη νέα εποχή. Το Κο­μουνιστικό Μανιφέστο έγινε μπεστ σέλερ στη Μεγάλη Βρετανία τη δεκαετία του 1990. Οι πωλήσεις Βιβλίων του Μαρξ ή για τον Μαρξ σημειώνουν σημαντική αύξηση. Η συγγραφή εργασιών, τα θεωρη­τικά συνέδρια και οι συζητήσεις για το μαρξισμό όχι μόνο δεν έπα­ψαν, αλλά αντίθετα πληθαίνουν.

Στη νέα εποχή, οι αναζητήσεις γύρω από το μαρξισμό γίνονται, φυσικά, είτε από τη σκοπιά της ισοπεδωτικής κριτικής, της πολεμικής, των προσπαθειών μηδενισμού και απαξίωσης του μαρξισμού είτε στο φόντο μιας κριτικής επιστημονικής προσέγγισης, της αναζήτη­σης απαντήσεων, νέων μεγάλων αφηγήσεων και ανάπτυξης μιας σύγχρονης απελευθερωτικής επαναστατικής θεωρίας.

Και οι δύο όμως αυτές «τάσεις» της εποχής μας φανερώνουν ότι ο Μαρξ και η θεωρία του είναι επίκαιρες· ότι απασχολούν και θα α­πασχολούν τους ανθρώπους για πολύ ακόμα- ότι δεν προσπερνιού- νται εύκολα· ότι παρά τις αντίθετες Βεβαιότητες κάποιων για το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων θα ξαναβρίσκουμε το μαρξισμό πάλι και πάλι μπροστά μας.

Με το ανά χείρας Βιβλίο εγκαινιάζουμε μια νέα σειρά: τη σειρά «προπαγάνδα», που επιδιώκουμε να περιλαμβάνει κείμενα, έργα και Βιβλία που θεωρούνται «κλασικά»· που γράφτηκαν σε άλλες εποχές, αλλά αποτελούν γνωστά ή λιγότερο γνωστά θεμελιακά κείμενα με­γάλων διανοητών. θεωρούμε ότι υπάρχει ανάγκη να κυκλοφορούν τέτοιου είδους έργα στη νέα εποχή. Να είναι στη διάθεση των νεότε­ρων ανθρώπων που δεν τα έχουν δει, ακούσει, διαβάσει. Να ξανα- βρεθούν στα βιβλιοπωλεία και στα σπίτια, και κυρίως στο μυαλό και στη ζωντανή αναζήτηση και δράση των ανθρώπων.

Δεν «εγκαινιάζουμε» τυχαία αυτή τη σειρά με το συγκεκριμένο βιβλίο. Κίνητρο έκδοσής του είναι, πριν από τα έργα και τα κείμενα μεγάλων κλασικών διανοητών, να «γνωρίσουμε» δύο από αυτούς: τον Καρλ Μαρξ και τον ΦρίντριχΈνγκελς.

Βιογραφίες για τους δύο αυτούς επαναστάτες έχουν κυκλοφορή­σει πολλές. Χιλιάδες σελίδες έχουν αναλύσει τη ζωή και το έργο τους.

Κ. Μ αρί-Φ ρ.Έ νγκελ5, όταν ήταν μ έλ η Tns o u v to k t ik iîs

tniTponiis Tns Nias Εφημερίδαs

Page 7: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μ ε γ ά λ ο ι επαναατάτε5

Γιατί λοιπόν άλλο ένα βιβλίο με τη βιογραφία τους; Χρειάζεται να ξε­καθαρίσουμε ότι οι λίγες σελίδες του Βιβλίου αυτού δεν σκοπεύουν να παίξουν το ρόλο μιας πλήρους και αναλυτικής Βιογραφίας. Δεν εί­ναι γραμμένες με επιστημονικό τρόπο από έναν επαγγελματία Βιο­γράφο ή ιστορικό. Και ακριβώς γι' αυτό προχωρήσαμε στην έκδοση αυτού του Βιβλίου. Το παρόν Βιβλίο είναι γραμμένο από τα χέρια ε­νός «δικού τους» ανθρώπου, του Πολ Λαφάργκ. Ο Λαφάργκ-όπως μπορείτε να διαβάσετε στο Βιογραφικά του που παρατίθεται στις επό­μενες σελίδες- ήταν γαμπρός του Μαρξ καθώς και συνεργάτης, πολι­τικός συναγωνιστής και φίλος των Μαρξ και Ένγκελς. Το Βιβλίο περιέ­χει τις προσωπικές αναμνήσεις του από τους δύο συντρόφους του και για το λόγο αυτό έχει την ιδιαίτερη προσωπική χροιά, την πιο ανθρώ­πινη και καθημερινή πλευρά της ζωής των δύο επαναστατών. Η ματιά αυτή μας αρέσει, γιατί ως ένα Βαθμό, μαζί με το θαυμασμό που απο­πνέει το γραπτό του Λαφάργκ, φέρνει στο φως πλευρές των καθημερι­νών ανθρώπων Μαρξ και Ένγκελς, απομυθοποιώντας θετικά την ει­κόνα των θεμελιωτών του μαρξισμού. Διαβάζοντας το Βιβλίο, ο ανα­γνώστης θα γελάσει και θα χαμογελάσει αρκετές φορές... Ο «Μαυριτα- νός», όπως αποκαλούσαν οι κόρες του τον Μαρξ (επειδή το δέρμα του είχε σκούρο χρώμα), και ο Φρεντ, όπως αποκαλούσε τον φίλο του Ένγκελς ο Μαρξ, πρωταγωνιστούν σε στιγμιότυπα της ζωής τους.

Η αποκάλυψη των πρωταγωνιστών Μαρξ και Ένγκελς σε στιγμές καθημερινές, ως γονιών, συζύγων, σε παρέες, τα χόμπι τους, οι δυ­σκολίες και τα ανθρώπινα Προβλήματα που αντιμετώπιζαν οδη­γούν σε μια μορφή «αυτοσαρκασμού», κατά πολλούς απαραίτητου χαρακτηριστικού των επαναστατών.

Η νέα εποχή δεν έχει ανάγκη από καινούργιους «θεούς» και οι­ουδήποτε είδους εικονίσματα. Περισσότερο χρειάζεται την ουσια­στική γνωριμία με το έργο, τους ανθρώπους, την επιστήμη, τη φιλο­σοφία, τα κριτήρια των «κλασικών». Και γι' αυτό χρειάζεται να «κατε­βάσουμε» πρώτα τους «κλασικούς» από τον «ουρανό», για να τους κάνουμε ζωντανή δύναμη στη μεγάλη διαδρομή της κοινωνικής απε­λευθέρωσης. Ας τους γνωρίσουμε λοιπόν...

Δημήτρης ΓmBas Màprns2008

Βιογραφικά σημείωμα

Πολ Λαφάργκ (Paul Lafargue)

Γ άλλος σοσιαλιστής (1842-1911 ). Καταγόταν από το Σαντιάγο της ΚούΒας και σπούδασε στο Παρίσι. Κατά τη νεότητά του υπήρξε οπα­δός του Προυντόν (Proudhon) και ένας εκ των πρωτεργατών του πρώτου διεθνούς συνεδρίου των φοιτητών στη Λιέγη το 1865. Αργό­τερα έγινε μέλος της Διεθνούς ΕργατικήςΈνωσης (Α' Διεθνής). Πήρε ενεργό μέρος στην Παρισινή Κομμούνα το 1871. Κατ' εντολήν της Κομμούνας εγκαταστάθηκε στη νοτιοδυτική Γαλλία προκειμένου να ενισχύσει εκεί την οργάνωση της επανάστασης. Μετά την πτώση της Παρισινής Κομμούνας ο Λαφάργκ κατέφυγε στην Ισπανία. Εκεί ηήρε μέρος στη σοσιαλιστική προπαγάνδα και αγωνίστηκε κατά του α­ναρχισμού του Μπακούνιν. Στη συνέχεια μετέΒη στο Λονδίνο όπου γνωρίστηκε με τον Μαρξ. Στο Λονδίνο ο Λαφάργκ παντρεύτηκε με την κόρη τού ΜαρξΛάουρα.

Μετά την αμνηστία των οπαδών της Κομμούνας το 1880, ο Λα- φάργκ επέστρεψε στο Παρίσι όπου ίδρυσε μαζί με τον στενό του φί­λο Ιούλιο (Ζιλ) Γκεντ (Jules Guesde) το Γαλλικό Εργατικό Κόμμα (μαρ­ξιστικό). Το 1883 καταδικάστηκε σε εξάμηνη φυλάκιση για τις ανα­τρεπτικές του ιδέες και το 1891 σε φυλάκιση ενός ετους επειδή έλαβε μέρος σε αιματηρή διαδήλωση για την 1 η Μαΐου· την 8η Νοεμβρίου του ίδιου έτους εξελέγη βουλευτής.

Η κύρια δράση του Λαφάργκ ήταν φιλολογική.Έγραψε για οικο­νομικά, ιστορικά, φιλολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα. Ακαταμάχη­τος στα επιχειρήματά του, διέπρεψε στην αρθρογραφία και στις δια­

Page 8: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

λέξεις. Καλλιέργησε ιδιαίτερα το είδος των λιβελογραφημάτων και των ελαφρών σατιρικών φυλλαδίων (pamphlets). Από αυτά τα πλέον διαδεδομένα σε πολλές γλώσσες είναι: Η θρησκεία του κεφαλαίου Το δικαίωμα στην τεμπελιά, Ο πατριωτισμός της μπουρζουαζίας κ.ά.

Από τα σπουδαιότερα έργα του είναι το Η εξέλιξη και η καταγω­γή της ιδιοκτησίας (1891 ). Στο έργο αυτό αναλύεται η γένεση και η ανάπτυξη της ιδιοκτησίας και οι διάφορες μορφές της κατά τα διά­φορα ιστορικά στάδια της ανθρωπότητας. Σημαντικά έργα του είναι επίσης τα εξής: 0 κομμουνισμός και οικονομική εξέλιξη (1892), Οι­κονομικός ντετερμινισμός, Ο υλισμός του Μαρξ και ο ιδεαλισμός του Καντ(λ 900).

Η σύζυγός του Αάουρα ήταν επίσης συγγραφέας και συνεργάτι­δα του Λαφάργκ. Μετέφρασε στα γαλλικά μερικά από τα έργα του πατέρα της Κ. Μαρξ και του συνεργάτη του Φ.Ένγκελς, μεταξύ των οποίων και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Ο Ααφάργκ αυτοκτόνησε μαζί με τη σύζυγό του Αάουρα το 1911 .Έθεσε μόνος του τέλος στη ζωή του (λίγο πριν συμπληρώσει τα εβδομήντα χρόνια του), θεωρώντας ότι έχει εκπληρώσει πλέον τον προορισμό του και φοβούμενος ότι θα διέψευδε το παρελθόν του εάν ζούσε ακόμη.

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλους επαναστάτες

Το βιογραφικά σημείωμα του Πολ Λαφάργκ βασίστηκε στα στοιχεία από τον 15ο τόμο τηε Μεγάλη5 Ελληνικήε Εγκυκλοπαίδειας του «Πυρσού», του 1931, που υπογράφει ο Αβραάμ Μπεναρόγια (1887-1979), ιδρυτής τηε Φεντερασιόν τηε Θεσσαλονίκης και ένας από τους ιδρυτές, το 1918, τ ο υ Σοσιαλιστικού Εργατι­κού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ).

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

1Προσωπικές αναμνήσεις

από τον Καρλ Μαρξ

Page 9: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Άνθρωποί, η ύστερα Βαοιληάϊ

Άλλο$ σαν αυτόν δεν θα γεννηθεί ποτέ.

Σαίξπηρ,Άμλετ1

DΗταν το Φεβρουάριο του 1865 όταν είδα πρώτη φορά τον Καρλ Μαρξ. Η Διεθνής2 είχε ιδρυθεί στις 28 Σεπτεμβρίου του 1864 στη συ­νάντηση στο Saint-Martin's Hall, κι ερχόμουν από το Παρίσι για να τον ενημερώσω για τις προόδους της νεαρής μας ένωσης. Ο κ. Το- λέν (Tolain), γερουσιαστής σήμερα της αστικής δημοκρατίας και έ­νας από τους αντιπροσώπους της στη Συνδιάσκεψη του Βερολί­νου3, μου είχε παραδώσει μια συστατική επιστολή.

Ήμουν τότε 24 ετών.Όσο ζω δεν θα ξεχάσω την εντύπωση που μου έκανε η πρώτη αυτή συνάντηση. Ο Μαρξ ήταν αδιάθετος και ερ­γαζόταν στον πρώτο τόμο του Κεφαλαίου, ο οποίος δεν εμφανίστηκε παρά δύο χρόνια αργότερα, το 1867. Φοβόταν ότι δεν θα μπορούσε να φέρει εις περας το έργο του και υποδεχόταν πάντοτε τους νέους με συμπάθεια, διότι, έλεγε, «πρέπει να προετοιμάσω αυτούς που, μετά από μένα, θα συνεχίσουν την κομμουνιστική προπαγάνδα».

Ο Καρλ Μαρξ ήταν μία από τις σπάνιες προσωπικότητες που μπορούσαν να κατέχουν ηγεμονική θέση ταυτόχρονα στις επιστή­μες όσο και στη δημόσια δραστηριότητα- τα συνδύαζε με τέτοια βα­θύτητα, που είναι αδύνατον να τον κατανοήσουμε ορθά αν διαχω­ρίσουμε τον επιστήμονα από τον σοσιαλιστή αγωνιστή.

Πιστεύοντας πως κάθε επιστήμη πρέπει να καλλιεργείται δι' εαυ­τήν και πως δεν πρέπει ποτέ να φοβόμαστε τα συμπεράσματα στα ο­

Page 10: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλους επαναστάτες

ποία μπορεί να καταλήγει η επιστημονική ερευνά, ήταν της γνώμης πως ο επιστήμονας, αν δεν θέλει να χαθεί, πρέπει ασταμάτητα να συμμετέχει ενεργά στη δημόσια ζωή και δεν πρέπει να μένει κλει­σμένος στο γραφείο ή στο εργαστήριό του, όπως τα σκουλήκια στο τυρί, χωρίς να αναμειγνύεται στη ζωή, στους κοινωνικούς και πολιτι­κούς αγώνες των συγχρόνων του.

«Η επιστήμη δεν πρέπει να είναι εγωιστική ικανοποίηση» έλεγε ο Μαρξ. «Αυτοί που έχουν την τύχη να μπορούν να αφιερώνονται στις επιστημονικές μελέτες πρέπει να είναι οι πρώτοι που θα θέσουν τις γνώσεις τους στην υπηρεσία της ανθρωπότητας». «Εργάσου για

την ανθρωπότητα» ήταν μια από τις α­γαπημένες του φράσεις.4

Δεν οδηγήθηκε στον κομμουνισμό για συναισθηματικούς λόγους, αν και ή­ταν Βαθύτατα ευαίσθητος απέναντι στα βάσανα της εργατικής τάξης, αλλά μέ­σω της μελέτης της ιστορίας και της πο­λιτικής οικονομίας. Ισχυριζόταν πως κά­θε αμερόληπτο πνεύμα, που δεν το επη­ρέαζαν ιδιωτικά συμφέροντα ούτε το τύ­φλωναν ταξικές προκαταλήψεις, έπρε­

πε απαραιτήτως να φτάσει στα ίδια μ' εκείνον συμπεράσματα.Αν και μελετούσε την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη της αν­

θρώπινης κοινωνίας χωρίς προκατασκευασμένες ιδέες, έγραφε με την πρόθεση να κάνει ευρέως γνωστά τα αποτελέσματα των ερευ­νών του και με την ανυποχώρητη βούληση να δώσει επιστημονική Βάση στο σοσιαλιστικό κίνημα, το οποίο ως τότε αιθεροβατούσε στην ουτοπία. Συμμετείχε στα κοινά για να βοηθήσει στο θρίαμβο της εργατικής τάξης, της οποίας η ιστορική αποστολή ήταν, αφού έ­παιρνε στα χέρια της την πολιτική και οικονομική διεύθυνση της κοι­νωνίας, να εγκαθιδρύσει τον κομμουνισμό.

Ο Μαρξ δεν περιόρισε τη δραστηριότητά του στη χώρα όπου γεν­νήθηκε: «Είμαι πολίτης του κόσμου» έλεγε «κι εργάζομαι εκεί όπου βρίσκομαι». Και πράγματι, όπου κι αν τον οδήγησαν τα γεγονότα και

0 Καρλ Μαρ! ήταν μία από τβ

§πά¥Κ5 προσωπικότητά που μπορούσαν να κατέχουν

ηγεμονική Θέση ταυτόχρονα

στιι επιστήμκ όσο ιοί στη

δημόσια δραστηριότητα.

0 Καρλ Μ αρί φοιτητής.

Page 11: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλου5 εηαναοτc it e s

οι πολιτικές διώξεις, στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στην Αγγλία, πήρε ε­νεργά μέρος στα επαναστατικά κινήματα που αναπτύσσονταν εκεί.

Ωστόσο, δεν ήταν ο ακάματος και ασύγκριτος σοσιαλιστής υπο­κινητής, αλλά ο επιστήμονας που μου παρουσιάστηκε πρώτα σ' αυ­τό το γραφείο της Maitland Park Road, όπου οι σύντροφοι συνέρρε- αν από όλες τις γωνιές του πολιτισμένου κόσμου για να συμβουλευ­τούν το δάσκαλο της σοσιαλιστικής σκέψης. Αυτό το δωμάτιο έγινε ι­στορικό, και πρέπει να το γνωρίσουμε ώστε να διεισδύσουμε στα ενδότερα της διανοητικής ζωής του Μαρξ.

Βρισκόταν στον πρώτο όροφο και το φαρδύ παράθυρο, απ' όπου έμπαινε άφθονο φως, έβλεπε στο πάρκο. Στις δύο πλευρές του τζακιού και απέναντι από το παράθυρο βρίσκονταν ράφια φορτωμένα Βιβλία και πάνω από αυτά πακέτα με εφημερίδες και χειρόγραφα ανέβαιναν ως το ταβάνι. Απέναντι από το τζάκι, στη μία πλευρά του παραθύρου, βρίσκονταν δύο τραπέζια καλυμμένα με χαρτιά, βιβλία και εφημερί­δες. Στη μεση του δωματίου, στο καλύτερα φωτισμένο μέρος, βρισκό­ταν ένα λιτό και μικρό γραφείο, τρία πόδια επί δύο, με μια ξύλινη πο- λυθρόνα.Ένα δερμάτινο ντιβάνι ήταν τοποθετημένο ανάμεσα στην

πολυθρόνα και στα ράφια με τα βιβλία, απέναντι από το παράθυρο· εκεί ο Μαρξ ενίοτε ξάπλωνε για να αναπαυθεί. Πά­νω στο τζάκι, πάλι Βιβλία ανακατεύο­νταν με πούρα, σπίρτα, κουτιά με κα­πνό, συνδετήρες, φωτογραφίες με τις κόρες του, τη γυναίκα του, τον Βίλχελμ

Βολφ (Wilhelm Wolff)5 και τον ΦρίντριχΈνγκελς.Ο Μαρξ κάπνιζε πολύ. «Το Κεφάλαιο δεν μου απεφερε ούτε όσο

μου κόστισαν τα πούρα που κάπνισα κατά τη συγγραφή του» μου έ­λεγε. Αλλά ήταν ακόμη πιο σπάταλος στα σπίρτα: ξεχνούσε τόσο συ­χνά την πίπα ή το πούρο του και έπρεπε τόσο συχνά να τα ξανανά- ψει, που άδειαζε τα κουτιά των σπίρτων με απίστευτη ταχύτητα.

Ο Μαρξ δεν επέτρεπε σε κανέναν να Βάλει τάξη, ή καλύτερα ατα­ξία, στα Βιβλία και στα χαρτιά του. Διότι η αταξία τους δεν ήταν παρά φαινομενική: στην πραγματικότητα όλα ήταν στη θεση τους, και έ-

«Το Κεφάλαιο διν μου απέφερε ούτε όσο μου κόστισαν τα

πούρα που κάπνισα κατά

τη συγγραφή του».

Das Kapital.Kritik der politischen Oekonomie.

V o n

K a r l l a r x ,

WÜi!!>;!iiitüiiÜÜÜ

i!iiÜawilwitil

Erster Band.

B a ch 1 : O er Produktionaprocei» d e · K a p it a l · .

HamburgVerlag von Otto Meissner.

1867.N « w *Y o rk : L . W . Schm id t, 24 B a rd a y -S tre et

ilHil11il\\ilil11

Το εΕώφυλλο m s πρωτιά έκδοοικ του Κ νροΜ ου (πρώτοι Topos).

Page 12: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναστάτε$

βρίσκε πάντοτε χωρίς κόπο το βιβλίο ή το τετράδιο που χρειαζόταν. Ακόμη και κατά τη διάρκεια των συζητήσεων, σταματούσε συχνά για να δείξει σε κάποιο βιβλίο ένα απόσπασμα ή έναν αριθμό που μόλις ανέφερε. Γινόταν ενα με το γραφείο του, όπου βιβλία και χαρ­τιά τον υπάκουαν όπως τα μέλη του σώματός του.

Για την τοποθέτηση των βιβλίων του, η τυπική συμμετρία ήταν άνευ σημασίας: τα βιβλία σε σχήμα τέταρτο, εκείνα σε όγδοο και οι μπροσούρες στοιβάζονταν το ένα δίπλα στο άλλο. Τα τακτοποιούσε όχι σύμφωνα με τις διαστάσεις τους, αλλά σύμφωνα με το περιεχό­μενό τους· ήταν τα εργαλεία του και όχι αντικείμενα πολυτελείας. «Εί­ναι οι δούλοι μου» έλεγε «και οφείλουν να με υπηρετούν όπως θέ­λω». Τα κακομεταχειριζόταν δίχως σεβασμό για το σχήμα τους, το δέσιμό τους, την ποιότητα του χαρτιού ή της εκτύπωσης· τσάκιζε τις σελίδες, κάλυπτε τα περιθώρια με μολυβιές, υπογράμμιζε ολόκλη­ρες σειρές· δεν κρατούσε σημειώσεις, αλλά έβαζε θαυμαστικό ή ε­ρωτηματικό στα σημεία όπου ο συγγραφέας ξεπερνούσε το μέτρο. Η συνήθειά του να υπογραμμίζει του επέτρεπε να ξαναβρίσκει άνε­τα το χωρίο που ζητούσε. Μέσα στα χρόνια, διάβαζε και ξαναδιάβα­ζε τα τετράδια των σημειώσεών του και τις υπογραμμισμένες παρα­γράφους στα βιβλία του, ώστε να τα κρατάει χαραγμένα στη μνήμη του, η οποία είχε καταπληκτική διαύγεια και ακρίβεια. Την είχε εξα- σκήσει από τη νεότητά του, σύμφωνα με τη συμβουλή του Χέγκελ (Hegel)6, μαθαίνοντας απ' έξω στίχους σε γλώσσες που αγνοούσε.

Ήξερε απ' έξω τον Χάινε (Heine) και τον Γ καίτε (Goethe), τους ο­ποίους ανέφερε συχνά στις συζητήσεις του. Διάβαζε τους ποιητές ό­λης της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Κάθε χρόνο ξαναδιάβαζε Αισχύλο από το ελληνικό πρωτότυπο, θαύμαζε τον Αισχύλο και τον Σαίξπηρ, τους οποίους θεωρούσε τις δύο μεγαλύτερες δραματικές μεγαλο- φυΐες που δημιούργησε η ανθρωπότητα. Επιδιδόταν σε βαθιές με­λέτες στον Σαίξπηρ, ο οποίος του ενέπνεε απέραντο θαυμασμό και του οποίου γνώριζε όλους τους χαρακτήρες, ακόμη και τους πιο α­σήμαντους. Ολόκληρη η οικογένεια Μαρξ διακήρυσσε πραγματική λατρεία για τον μεγάλο Άγγλο δραματουργό- οι τρεις κόρες του τον ήξεραν απ' έξω. Μετά το 1848, θέλοντας να τελειοποιηθεί στη γνώση

Π ροσω πικά αναμνήοείΒ από τον Καρλ Μαρξ

των αγγλικών που ήδη τα διάβαζε καλά, αναζήτησε και ταξινόμησε όλες τις χαρακτηριστικές εκφράσεις του Σαίξπηρ- το ίδιο έκανε και για ένα μέρος του πολεμικού έργου του Γουίλιαμ Κόμπετ (William Cobbett), που τον είχε σε μεγάλη εκτίμηση. Ο Δάντης (Dante) και ο Ρόμπερτ Μπερνς (Robert Burns) συγκαταλέγονταν στους αγαπημέ­νους του noimés, και ένιωθε μεγάλη ικανοποίηση ακούγοντας τις κόρες του να απαγγέλλουν ή να τραγουδούν τις σάτιρες ή τις μπα­λάντες του Σκοτσέζου ποιητή.

Ο Κιβιέ (Cuvier), ακούραστος εργάτης της επιστήμης και ένας α­πό τους μεγαλύτερους δασκάλους της, διέθετε στο Μουσείο του Πα­ρισιού, του οποίου ήταν διευθυντής, έναν ορισμένο αριθμό γραφεί­ων για προσωπική χρήση. Καθένα από αυτά, προορισμένο για ειδι­κή απασχόληση, περιείχε τα απαραίτητα βιβλία, όργανα και ανατο­μικά υλικά. Όταν αισθανόταν κουρασμένος από τη μία εργασία, ο Κιβιέ περνούσε σ' ένα άλλο γραφείο και εκεί επιδιδόταν σε άλλου εί­δους μελέτη. Ισχυρίζονται ότι αυτή η απλή εναλλαγή διανοητικής α­πασχόλησης ήταν ξεκούραση γι' αυτόν.

Ο Μαρξ ήταν, όπως και ο Κιβιέ, ακούραστος, αλλά δεν είχε τα μέ­σα για να εφοδιαστεί με πολλά γραφεία. Για να αναπαυθεί, δρασκέλι­ζε μες στο δωμάτιό του- από την πόρτα ως το παράθυρο η διαδρομή του είχε αποτυπωθεί στο λιωμένο χαλί με ένα τόσο ολοφάνερο χώρι­σμα όσο ένα μονοπάτι στο λιβάδι.

Πού και πού ξάπλωνε στο ντιβάνι και διάβαζε ένα μυθιστόρημα: διάβαζε μέχρι δύο ή και τρία ταυτόχρονα, περνώντας από το ένα στο άλλο.Όπως ο Δαρβίνος (Darwin), ήταν αχόρταγος αναγνώστης μυθιστορημάτων. Αγαπούσε κυρίως εκείνα του 18ου αιώνα και ειδι­κά το Τομ Τζόουνςιου Φίλντινγκ (Fielding). Από τους σύγχρονούς του συγγραφείς διάβαζε περισσότερο Πολ ντε Ντοκ (Paul de Dock), Τσαρλς ΛεΒέρ (Charles Lever), Αλέξανδρο Δουμά (Alexandre Dumas) πατέρα και Γουόλτερ Σκοτ (Walter Scott), του οποίου το Old Mortality θεωρούσε εξαίρετο έργο. Είχε ιδιαίτερη προτίμηση για τα διηγήματα περιπέτειας και τις διασκεδαστικές ιστορία.

Τοποθετούσε τον Θερβάντε5 (Cervantes) και τον Μπαλζάκ (Balzac) πάνω απ' όλου5 t o u s μυθιστοριογράφου5.Έβλεπε στον Δον

Page 13: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναστάτε5

Κιχώτη την εποποιία της παρακμάζουσας ιπποσύνης, της οποίας οι α­ρετές θα γίνονταν, μέσα στον ανερχόμενο αστικό κόσμο, αντικείμενο κοροϊδίας και γελοιοποίησης. Και είχε τέτοιο θαυμασμό για τον Μπαλ- ζάκ, που σκόπευε να γράψει ένα έργο κριτικής πάνω στην Ανθρώ­πινη Κωμωδία μόλις θα ολοκλήρωνε την οικονομική του εργασία. Ο Μπαλζάκ, ο ιστορικός της κοινωνίας του καιρού του, ήταν επίσης ο δημιουργός χαρακτήρων που στην εποχή του ΑουδοΒίκου-Φιλίπ- που δεν υπήρχαν ακόμη παρά σεεμβρυακή μορφή και δεν αναπτύ­χθηκαν ολοκληρωτικά παρά επί Ναπολέοντος Γ', μετά το θάνατο του συγγραφέα.

Ο Μαρξ διάβαζε άπταιστα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και έ­γραφε σε τρεις απ' αυτές: γερμανικά, γαλλικά και αγγλικά, τόσο καλά που όσοι τις κατείχαν έμεναν έκπληκτοι. «Μια ξένη γλώσσα είναι ένα όπλο για τους αγώνες της ζωής» συνήθιζε να λέει.

Είχε έφεση στις γλώσσες και οι κόρες του την κληρονόμησαν. Στα 50 του καταπιάστηκε με τη μελέτη της ρωσικής και, παρόλο που

η γλώσσα αυτή δεν είχε καμία ετυμο­λογική σχέση με τις αρχαίες και σύγ­χρονες γλώσσες που γνώριζε, ύστερα α­πό έξι μήνες ήξερε αρκετά ώστε να βρί­σκει ευχαρίστηση με την ανάγνωση των Ρώσων ποιητών και συγγραφέων που του άρεσαν περισσότερο: Πούσκιν, Γκό- γκολ και Στσεντρίν. Αν έμαθε ρωσικά, ήταν για να μπορεί να διαβάζει τα έγγρα­

φα που συνέτασσαν οι επιτροπές των επίσημων ερευνών, τη γνωστο­ποίηση των οποίων η Κυβέρνηση του τσάρου εμπόδιζε εξαιτίας των τρομερών τους αποκαλύψεων. Αφοσιωμένοι φίλοι τού τα έστελναν και ήταν σίγουρα ο μόνος οικονομολόγος της δυτικής Ευρώπης που τα γνώριζε.

Εκτός από ποιητές και μυθιστοριογράφους, ο Μαρξ είχε έναν πρω­τότυπο τρόπο να ψυχαγωγείται: τα μαθηματικά, στα οποία είχε μια ε­ντελώς ιδιαίτερη προτίμηση. Η άλγεβρα του έφερνε ακόμη και ηθική παρηγοριά· τον στήριζε στις πιο επώδυνες στιγμές της πολυτάραχης ύ-

0 Μαρί διάβαζε άπταιστα σε

όλε$ τΐ5 ευρωπαίο γλώσσε$

και έγραφε σε τρεκ απ' αυτέ$:

γερμανικά, γαλλικά

και αγγλικά.

Page 14: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μ εγά λο ι^ EnavaoTdTES

παρξής του. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας αρρώστιας της γυναίκας του, του ήταν αδύνατον να ασχοληθεί με τις συνηθισμένες επιστημο­νικές του εργασίες- δεν μπορούσε να βγει από την αβάσταχτη κατά­σταση στην οποία τον οδηγούσαν οι κακουχίες της συντρόφου του παρά μόνο βυθιζόμενος στα μαθηματικά.Ήταν κατά τη διάρκεια εκεί­νης της περιόδου των ηθικών πόνων που έγραψε ένα έργο για τον α- πειροστικό λογισμό, έργο μεγάλης αξίας βεβαιώνουν οι μαθηματικοί που το γνωρίζουν, το οποίο θα δημοσιευτεί στα Απαντά του.7 Ο Μαρξ έβρισκε στα ανώτερα μαθηματικά τη διαλεκτική κίνηση στην πιο λογι­κή και απλή μορφή της. Μια επιστήμη, έλεγε, δεν είναι πραγματικά α­νεπτυγμένη παρά μόνον όταν μπορεί να χρησιμοποιεί τα μαθηματικά.

Η βιβλιοθήκη του, που αριθμούσε πάνω από χίλιους τόμους επι­μελώς συγκεντρωμένους στην πορεία μιας μακράς ζωής μελετών, δεν του αρκούσε: ήταν για χρόνια τακτικός επισκέπτης του Βρετανι­κού Μουσείου, του οποίου εκτιμούσε πολύ τον κατάλογο.

Ακόμη και οι αντίπαλοί του ήταν υποχρεωμένοι να αναγνωρί­σουν την έκταση και το βάθος των γνώσεών του, που αγκάλιαζαν ό­χι μόνο τον κύριο τομέα του, την πολιτική οικονομία, αλλά επίσης την ιστορία, τη φιλοσοφία και την παγκόσμια λογοτεχνία.

Αν και τη νύχτα κοιμόταν σε αρκετά προχωρημένη ώρα, το πρωί ξυπνούσε πάντοτε μεταξύ οκτώ και εννιά- έπαιρνε τον μαύρο του καφέ, ξεφύλλιζε τις εφημερίδες και περνούσε στο γραφείο του όπου δούλευε ως τις δύο ή τρεις η ώρα τη νύχτα. Δεν διέκοπτε παρά για να πάρει τα γεύματά του και για να κάνει, όταν του το επέτρεπε ο και­ρός, έναν βραδινό περίπατο στο Hampstead Heath- την ημέρα κοι­μόταν μία ή δύο ώρες στον καναπέ του. Όταν ήταν νέος, κατάφερνε να περνάει νύχτες ολόκληρες δουλεύοντας.

Η εργασία τού είχε γίνει ένα πάθος που τον απορροφούσε σε βαθμό ώστε να ξεχνάει την ώρα των γευμάτων. Συχνά έπρεπε να τον φωνάζουν κατ' επανάληψη μέχρι να κατεβεί στην τραπεζαρία και, μόλις κατάπινε την τελευταία του μπουκιά, ξανανέΒαινε στο γραφείο του.

Έτρωγε λίγο και προσπαθούσε να επανορθώσει την ανορεξία τρώγοντας εδέσματα με πολλά μπαχαρικά, όπως ζαμπόν, καπνιστό

•“C - λ— > —»«<*» ^ -λ —> tlt iii^ > » * V Λ « 3 ι

S u '** W ·-* e«^»—

Λ ^ . v:— ^ — ν ίϊΓ Λ«MrU “«-*<» '**·"»

►-.y^'LUVUA.Λ»-*» " H f ·

■uv— 1. V — T-wuiwurt «Λ ·3.ίτν. γrfW w . * * * * * vri.v*

. S-s» u .^r. A * y Aj u .

. j — ,— » . .

- \ - .Λ θ ί~ 4 ,U — — *Vn'u> ~ - S 4 M . l V - -V

(ΛΟΛ

IV» | u. . : ' - ~ y — ^

X-, l) i » o » J u a · · ' c . i r \ » — ,

'V~ V > — Λ^νιΛ ( w-*V V ^ V , JU-^ ± ^ 1 Ζ Ώ Ϊ Ϊ 1 · . » · ·— ->·*I»V * mK U «V v_, fcAlMU

***** ^ 0 ^ ^1·». V.»·— .-MJV, >^.wvs>v W.

tW J M » . a , ^m V0.ei\,U* )k.

L-'—S*a · ~~~ «Λ ·Λ

Χειρόγραφο από γράμμα του ΜαρΕ στον Βίλχελμ Μπράκε, 5 Μαΐου 1875.

Page 15: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναστάτε$

ψάρι, χαβιάρι και αγγουράκια· μοιραία, πλήρωνε το στομάχι του για την τεράστια εγκεφαλική του δραστηριότητα.

θυσίαζε όλο του το σώμα για τον εγκέφαλο: το να σκέπτεται ή­ταν η μεγαλύτερή του απόλαυση. Τον άκουγα συχνά να επαναλαμ­βάνει τα λόγια του Χέγκελ, του δασκάλου του στη φιλοσοφία στα χρόνια της νεότητάς του: «Ακόμη και η εγκληματική σκέψη ενός κα­κούργου είναι μεγαλύτερη και πιο ευγενική από όλα τα θαύματα του ουρανού».

Χρειαζόταν μια ρωμαλέα κράση ικανή να διάγει αυτό τον ασυνή­θιστο τρόπο ζωής και να διεκπεραιώνει αυτή την εξαντλητική πνευ­ματική εργασία. Ο Μαρξ ήταν πράγματι γεροδεμένος: με ύψος άνω του μέτριου, φαρδείς ώμους και στήθος καλά ανεπτυγμένο, είχε ένα σώμα με σωστές αναλογίες, αν και ο κορμός ήταν λίγο μακρύτερος σε σχέση με τους μηρούς, πράγμα συχνό στους Εβραίους. Αν γυ­

μναζόταν όταν ήταν νέος, θα γινόταν υπερβολικά δυνατός. Η μοναδική φυ­σική άσκηση που εφάρμοζε κανονικά ήταν το περπάτημα- μπορούσε να περ­πατάει ή να σκαρφαλώνει στους λό ­φους για ώρες, φλυαρώντας και καπνί­ζοντας, χωρίς να αισθανθεί την παρα­μικρή κούραση. Μπορούμε να ισχυρι­στούμε ότι στο γραφείο του δούλευε περπατώντας και δεν καθόταν παρά για σύντομες στιγμές, για να γράψει ό,τι είχε επεξεργαστεί ο εγκέφαλός του κα­

θώς πηγαινοερχόταν μες στο δωμάτιο. Ακόμη και όταν συζητούσε, του άρεσε να περπατάει, σταματώντας από καιρού εις καιρόν, όταν η συζήτηση ζωντάνευε ή σοβάρευε.

Τον συνόδευα για χρόνια στις βραδινές του βόλτες στο Hamp­stead Heath- ήταν κατά τη διάρκεια αυτών των περιπάτων μέσα από τα λιβάδια που με μόρφωσε οικονομικά. Ανέπτυσσε μπροστά μου, χωρίς πιθανόν να το είχε προσέξει, όλο το περιεχόμενο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου καθώς το συνέγραφε.

0 εγκεφαΜε του ήταν άπω$

ένα πολεμικό σκάφοδ

αραγμένο στο λιμάνι, αλλά

υπ' ατμόν, πάντοτε έτοιμο

να φύγει ηρι» οποιαδήποτε

κατεύθυνση στον ωκεανό

τπ5 σκέψην

FlpooœniKés αναμνήσεΐ5 από τον Καρλ Μαρξ

Κάθε φορά μόλις επέστρεφα σημείωνα με δικά μου λόγια ό,τι εί­χα μόλις ακούσει- στην αρχή έπρεπε να κάνω μεγάλη προσπάθεια για να ακολουθήσω τον τόσο σύνθετο και βαθύ συλλογισμό του Μαρξ. Δυστυχώς, έχασα αυτές τις πολύτιμες σημειώσεις- μετά την Κομμούνα8 η αστυνομία λεηλάτησε και έκαψε τα χαρτιά μου στο Παρίσι και στο Μπορντό.

Λυπάμαι κυρίως για την απώλεια των σημειώσεων που κράτησα ένα βράδυ όταν ο Μαρξ μού είχε εκθέσει, με αυτό τον ιδιαίτερό του πλούτο αποδείξεων και στοχασμών, τη μεγαλοφυή θεωρία του για την ανάπτυξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Είχα την εντύπωση ότι ένα πέπλο διαλύθηκε μπροστά από τα μάτια μου. Για πρώτη φορά αι­σθανόμουν καθαρά τη λογική της παγκόσμιας ιστορίας και μπο­ρούσα να αναγάγω στις υλικές τους αιτίες τα φαινόμενα της ανθρώ­πινης κοινωνικής ανάπτυξης και σκέψης, τα οποία έμοιαζαν τόσο α­ντιφατικά στην επιφάνεια. Είχα θαμπωθεί και διατήρησα αυτή την ε­ντύπωση για χρόνια.

Την ίδια αίσθηση δοκίμασαν και οι σοσιαλιστές της Μαδρίτης ό­ταν, με τα αδύναμα μέσα μου, ανέπτυξα μπροστά τους αυτή τη θεω­ρία, την πιο μεγαλοφυή των θεωριών του Μαρξ και, δίχως καμιά αμ­φιβολία, μία από τις πιο μεγαλοφυείς που συνέλαβε ποτέ ανθρώπι­νο μυαλό.

Ο εγκέφαλος του Μαρξ ήταν οπλισμένος με σωρεία από γεγονό­τα προερχόμενα από την ιστορία και τις φυσικές επιστήμες, καθώς και από φιλοσοφικές θεωρίες- γνώσεις και παρατηρήσεις συσσωρε­μένες στην πορεία μιας μακράς διανοητικής εργασίας, τις οποίες μπορούσε να χρησιμοποιεί θαυμάσια. Μπορούσαμε να τον ρωτή­σουμε οποτεδήποτε και για οτιδήποτε: ήμασταν σίγουροι ότι θα λαμ- βάναμε την πιο ικανοποιητική απάντηση που μπορούσαμε να ευ­χηθούμε, πάντοτε συνοδευμένη με φιλοσοφικούς στοχασμούς γενι­κής εμβέλειας. Ο εγκέφαλός του ήταν όπως ένα πολεμικό σκάφος α­ραγμένο στο λιμάνι, αλλά υπ' ατμόν, πάντοτε έτοιμο να φύγει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση στον ωκεανό της σκέψης.

Βέβαια, το Κεφάλαιο φανερώνει μια διάνοια υπέροχου σθένους και καταπληκτικής γνώσης, αλλά για μένα, όπως για όλους όσοι

Page 16: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναστάτε5

γνώρισαν τον Μαρξ από κοντά, ούτε το Κεφάλαιο ούτε κανένα άλλο γραπτό του δεν αναδεικνύει όλο το εύρος της μεγαλοφυΐας και της γνώσης του. Υπερείχε κατά πολύ των έργων του.

Εργάστηκα με τον Μαρξ· δεν ήμουν παρά ο γραμματέας στον ο­ποίο υπαγόρευε, αλλά είχα έτσι την ευκαιρία να παρατηρήσω τον τρόπο με τον οποίο σκεπτόταν και έγραφε. Η εργασία του ήταν ταυ­τόχρονα εύκολη και δύσκολη: εύκολη, επειδή τα γεγονότα και οι ιδέ­ες που αφορούσαν το υπό πραγμάτευση θέμα παρουσιάζονταν μο­νομιάς σαν ένας σωρός μέσα στο πνεύμα του· δύσκολη, ακριβώς λόγω αυτής της αφθονίας, που μπέρδευε και έκανε μακρύτερη την πλήρη έκθεση των ιδεών του.

Ο Βίκο (Vico) έλεγε: «Το πράγμα είναι οργανισμός μόνο για τον παντογνώστη θεό· για τους ανθρώπους, που βλέπουν μονάχα εξω­τερικά, δεν είναι παρά μια επιφάνεια».

Ο Μαρξ αντιλαμβανόταν τα πράγματα όπως ο θεός του Βίκο· δεν έβλεπε σ' αυτά μόνο την επιφάνεια, διείσδυε στο εσωτερικό, μελετώ­ντας όλα τα στοιχεία μέσα στις αμοιβαίες δράσεις και αντιδράσεις τους, απομόνωνε καθένα από αυτά τα στοιχεία και ακολουθούσε την ιστορία της ανάπτυξής του.Έπειτα περνούσε από το πράγμα στο πε­ριβάλλον του, παρατηρούσε την αμοιβαία επίδραση του ενός πάνω στο άλλο. Ανέτρεχε στην καταγωγή του αντικειμένου, στους μετα­σχηματισμούς, στις εξελίξεις και στις επαναστάσεις που είχε διέλθει, για να καταλήξει, εντέλει, στις πιο μακρινές του συνέπειες. Δεν έβλεπε

ένα πράγμα απομονωμένο, ένα φαινό­μενο καθ' εαυτό και δι' εαυτό χωρίς σχέ­ση με τον περίγυρό του, αλλά έναν κό­σμο σύνθετο και αενάως κινούμενο.

Ήθελε να εκφράσει όλη τη ζωή αυ­τού του κόσμου μέσα από τις πολυποί­κιλες και διαρκώς εναλλασσόμενες δράσεις και αντιδράσεις του. Οι συγ­γραφείς της σχολής του Φλομπέρ (Flau­bert) και του Γκονκούρ (Goncourt) πα­ραπονιόνταν για τη δυσκολία να απο­

0 ΜαρΕ δεν ήταν ποτέ

ικανοποιημένκ με την

εργασία του, πάντοτε έκανε

αλλαγ& και πάντοτε έβρισκε

ότι οι εκφ ράσεκ του

υπολείπονταν των εννοιών

που ήθελε να αποδώσει.

Προσω πικά αναμνήσεκ από τον Καρλ Μαρξ

δώσεις με ακρίβεια αυτό που βλέπεις, κι ωστόσο αυτό που θέλουν να περιγράφουν αυτοί δεν είναι παρά η επιφάνεια, η εντύπωση που έ­χουν για τα πράγματα. Η λογοτεχνική τους εργασία ήταν παιχνιδάκι συγκρινόμενη με αυτήν του Μαρξ. Χρειαζόταν φοβερή δύναμη σκέ­ψης για να αντιληφθεί την πραγματικότητα, και μια τέχνη όχι λιγότερο καταπληκτική για να αποδώσει αυτό που έβλεπε και αυτό που ήθελε να καταστήσει αντιληπτό.

Ο Μαρξ δεν ήταν ποτέ ικανοποιημένος με την εργασία του, πά­ντοτε έκανε αλλαγές και πάντοτε έβρισκε ότι οι εκφράσεις του υπο­λείπονταν των εννοιών που ήθελε να αποδώσει.

Ο Μαρξ συνένωνε τα δύο προσόντα του μεγαλοφυούς στοχα­στή. Δεν είχε όμοιό του στο να ξεχωρίζει το αντικείμενο στα διάφορα στοιχεία του και κατόπιν να το ανασυνθέτει με δεξιοτεχνία σε όλες του τις λεπτομέρειες και στους διαφορετικούς τύπους ανάπτυξής του, ανακαλύπτοντας τις εσωτερικές τους σχέσεις. Οι αποδείξεις του δεν στηρίζονταν σε αφαιρέσεις, όπως τον κατηγόρησαν οι ανίκανοι να σκεφτούν οικονομολόγοι. Δεν χρησιμοποιούσε τη μέθοδο των γεω- μετρών, οι οποίοι, αφού πήραν τους ορισμούς τους από τον περίγυ­ρό τους, κάνουν ολοκληρωτική αφαίρεση από την πραγματικότητα όταν πρόκειται να συναγάγουν συμπεράσματα. Δεν θα βρούμε στο Κεφάλαιο απομονωμένο ορισμό, απομονωμένη διατύπωση, αλλά μια σειρά ενδελεχών αναλύσεων, που αποδίδουν τις πιο ευφυείς α­ποχρώσεις στους πιο μικρούς αναβαθμούς.

0 Μαρξ εκκινεί από τη ν επισήμανση αυτού του προφανούς γε­γονότος, ότι δηλαδή ο πλούτος της κοινωνίας όπου κυριαρχεί ο κε­φαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής παρουσιάζεται σαν ένας τερά­στιος σωρός από εμπορεύματα.9 Το εμπόρευμα -γεγονός συγκεκρι­μένο και όχι μαθηματική αφαίρεση- είναι λοιπόν το βασικό συστατι­κό, το κύτταρο του κεφαλαιοκρατικού πλούτου. Ο Μαρξ παίρνει το εμπόρευμα, το πραγματεύεται απ' όλες τις πλευρές, φωτίζει το εσωτε­ρικό του, ανακαλύπτει το ένα μετά το άλλο όλα του τα μυστικά -για τα οποία οι επίσημοι οικονομολόγοι δεν είχαν την παραμικρή ιδέα—, αν και είναι περισσότερα και πιο άβατα από τα μυστήρια της καθολι­κής θρησκείας. Αφού εξετάσει το εμπόρευμα σε όλες του τις εκφάν­

Page 17: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναοτότε5

σεις, ανακαλύπτει τις σχέσεις του με τα άλλα εμπορεύματα κατά την ανταλλαγή και ανέρχεται, εν συνεχεία, στην παραγωγή του και στις ι­στορικές προϋποθέσεις αυτής της παραγωγής. Εξετάζοντας τους διαφορετικούς τύπους εμπορεύματος, δείχνει πώς περνάει από τον έναν τύπο στον άλλο, πώς ο ένας δημιουργεί με αναγκαίο τρόπο τον άλλο. Η λογική ανάπτυξη των φαινομένων παρουσιάζεται με μια τόσο τέλεια τεχνη, που θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι είναι αποκύημα της φαντασίας του Μαρξ, και παρ' όλα αυτά είναι βγαλ- μένη από την πραγματικότητα, είναι η έκφραση της πραγματικής διαλεκτικής του εμπορεύματος.

Ο Μαρξ δούλευε πάντα με ευσυνειδησία.Για κάθε γεγονός, για κάθε αριθμό που έδινε αναφερόταν στις

καλύτερες αυθεντίες. Δεν αρκείτο σε πληροφορίες από δεύτερο χέρι, πήγαινε πάντοτε στην πηγή, όση προσπάθεια κι αν του κόστιζε. Ήταν ικανός να ανατρέξει στη βιβλιοθήκη του Βρετανικού Μουσεί­ου για να επαληθεύσει ένα γεγονός ήσσονος σημασίας. Ποτέ οι κρι­τικοί του δεν μπόρεσαν να του βρουν την παραμικρή ανακρίβεια ή να αποδείξουν ότι τα επιχειρήματά του στηρίζονταν σε γεγονότα που δεν αντέχουν σε σοβαρή εξέταση.

Αυτή η συνήθεια να ανατρέχει στις πηγές τον οδηγούσε να διαβάζει τους πιο άγνωστους συγγραφείς, που μόνον εκείνος ανέφερε. Κοιτάζοντας την πο­σότητα αυτών των παραπομπών στο Κεφάλαιο, θα μπαίναμε στον πειρασμό να πιστέψουμε ότι ο συγγραφέας αρε- σκόταν στην επίδειξη των γνώσεών του. Αλλά δεν επρόκειτο περί αυτού: «Ασκώ την ιστορική δικαιοσύνη» έλεγε ο Μαρξ, «αντιστοιχίζω στον καθένα αυ­τό που του ανήκει». Πίστευε πραγματι­κά ότι έπρεπε να ονομάσει το συγγρα­φέα που ήταν ο πρώτος ο οποίος είχε εκφράσει μια ιδέα ή ο οποίος είχε κάνει

Η λογοτεχνική του συνείδηση ήταν εΐίσου αυστηρή όσο και η επιστημονική του. Ποτέ δεν θα στηριζόταν σ' ένα γεγονό5

για το οποίο δεν ήταν απολύτως σίγουρος*

ποτέ επίσης δεν θα επέτρεπε στον εαυτό του να

πραγματευτεί ένα θέμα χωρί$ να το μελετήσει εξαντλητικά.

Προσω πικά αναμνήσει; από τον Καρλ Μαρξ

την πιο ακριβή διατύπωση, ακόμη κι αν ήταν ασήμαντος ή ελάχιστα γνωστός συγγραφέας.

Η λογοτεχνική του συνείδηση ήταν εξίσου αυστηρή όσο και η ε­πιστημονική του. Ποτέ δεν θα στηριζόταν σ' ένα γεγονός για το ο­ποίο δεν ήταν απολύτως σίγουρος· ποτέ επίσης δεν θα επέτρεπε στον εαυτό του να πραγματευτεί ένα θέμα χωρίς να το μελετήσει ε­ξαντλητικά. Δεν δημοσίευε τίποτε χωρίς επανειλημμένες αναθεωρή­σεις, μέχρι να βρει την καταλληλότερη μορφή. Η ιδέα να δώσει στον κόσμο μια μελέτη ανεπαρκώς δουλεμένη τού ήταν ανυπόφορη. Το να παρουσιάσει τα χειρόγραφά του πριν κάνει ένα τελειωτικό πέρα­σμα ήταν γ ι 'αυτόν ένα μαρτύριο. Αυτό το αίσθημα ήταν τόσο δυνα­τό, που θα προτιμούσε -μου το είπε μια μέρα- να κάψει αυτά τα χει­ρόγραφα από το να τα αφήσει ημιτελή.

Η μέθοδος με την οποία δούλευε του επέβαλλε αποστολές τις ο­ποίες δύσκολα μπορούν να φανταστούν οι αναγνώστες του.Έτσι, για να γράψει στο Κεφάλαιο καμιά εικοσαριά σελίδες για την αγγλι­κή νομοθεσία σχετικά με την προστασία της εργασίας, έπρεπε να διαβάσει ολόκληρη βιβλιοθήκη Γαλάζιες Βίβλους, που περιείχαν α­ναφορές των επιτροπών έρευνας και των επιθεωρητών των εργο­στασίων της Αγγλίας και της Σκοτίας. Τις διάβασε από την αρχή ως το τέλος, όπως το δείχνουν οι μολυβιές που έκανε. Τις τοποθετούσε στα πιο σημαντικά έγγραφα για τη μελέτη του καθεστώτος της κεφα­λαιοκρατικής παραγωγής και είχε τόσο καλή γνώμη γι' αυτούς που τις συνέταξαν, ώστε αμφέβαλλε αν μπορούσαμε να βρούμε σε κά­ποια άλλη χώρα της Ευρώπης «ανθρώπους τόσο κατάλληλους, τό­σο αμερόληπτους και τόσο ξεκάθαρους όσο αυτούς τους επιθεωρη­τές των εργοστασίων της Αγγλίας». Τους είχε εκφράσει τη μεγάλη του αναγνώριση στον πρόλογο του Κεφαλαίου.

Ο Μαρξ άντλησε σημαντική τεκμηρίωση από αυτές τις Γαλάζιες Βίβλους, τις οποίες τόσα μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων, καθώς και της Βουλής των Λόρδων στα οποία είχαν διανεμηθεί δεν χρησι­μοποιούσαν παρά σαν στόχους· υπολόγιζαν έτσι τη δύναμη κρού­σης του όπλου, ανάλογα με τον αριθμό των σελίδων που διαπερ­νούσε η σφαίρα.Αλλοι τις πούλησαν και δεν θα μπορούσαν να κά­

Page 18: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναοτάτεε

νουν καλύτερα, διότι αυτό επέτρεψε στον Μαρξ να τις αγοράσει σε καλή τιμή από έναν έμπορο παλιών εγγράφων στο Αονγκ Ακρ, ό­που πήγαινε πού και πού για να επιθεωρεί βιβλία και παλιόχαρτα. Ο καθηγητής Μπίσλι (ΒθθςΙγ) είπε μια μέρα ότι ο Μαρξ είναι ο άνθρω­πος που είχε χρησιμοποιήσει περισσότερο τις επίσημες έρευνες της Αγγλίας και τις γνωστοποίησε στον κόσμο. Ο καθηγητής Μπίσλι α­σφαλώς αγνοούσε ότι πριν από το 1845, οΈνγκελς είχε ήδη αντλή­σει από τις Γαλάζιες Βίβλους πλούσια τεκμηρίωση που τον βοήθησε να γράψει το βιβλίο του για την κατάσταση των εργαζόμενων τάξε­ων στην Αγγλία.10

II

Για να μπορέσουμε να γνωρίσουμε και να αγαπήσουμε την καρδιά που χτυπούσε κάτω από το περίβλημα του επιστήμονα, πρέπει να δούμε τον Μαρξ ανάμεσα στους δικούς του, όταν έκλεινε τα βιβλία και τα τετράδιά του, καθώς και τα βραδινά της Κυριακής μεταξύ φί­λων. Ήταν ο πιο ευχάριστος, ο πιο πνευματώδης, ο πιο χαρούμενος της παρέας. Γελούσε με την καρδιά του και μέσα στα μαύρα του μά­τια, υπό τον ίσκιο των πυκνών φρυδιών του, η χαρά και η περιπαι­κτική ειρωνεία έλαμπαν κάθε φορά που άκουγε κανένα αστείο ή κα­μιά πετυχημένη ετοιμολογία.

Ήταν ένας γλυκός, τρυφερός και επιεικής πατέρας. «Τα παιδιά πρέπει να διδάσκουν τους γονείς τους» συνήθιζε να λέει. Ποτέ δεν έ­κανε τις κόρες του, τις οποίες λάτρευε, να αισθανθούν το βάρος της πατρικής εξουσίας. Δεν τους έδινε ποτέ οδηγίες, αλλά τους ζητούσε σαν χάρη ό,τι θα επιθυμούσε απ' αυτές ή τις έπειθε να μην κάνουν κάτι που ε­κείνος δεν θα ήθελε. Κι ωστόσο τον υ- πάκουαν όσο κανέναν άλλο πατέρα. Οι κόρες του τον έβλεπαν σαν φ ίλο και του συμπεριφέρονταν σαν σε σύντρο­φο. Δεν τον φώναζαν «Πατέρα» αλλά «Μαυριτανό», παρατσούκλι που του εί­χαν κολλήσει εξαιτίας του σκούρου χρώ­ματός του, της γενειάδας του και των ε- βένινων μαλλιών του. Από την άλλη, ή­δη πριν απ' το 1848, τα μέλη της'Ενω- σης των Κομμουνιστών” τον φώναζαν «πατέρα Μαρξ», αν και δεν είχε φτάσει ακόμη στα τριάντα.

Οι κόρες του τον έβλεπαν σαν φίλο και του συμπεριφέρονταν

σαν σε σύντροφο.Δεν τον φώναζαν «Πατέρα»

αλλά «Μαυριτανό», παρατσούκλι που του είχαν κολλήσει εΙοιτίο$ του σκούρου χρώματός του, της γενειάδα$ τουκαιτωνεΒένινων

μαλλιών του.

Page 19: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« εηαναστάτε5

Καμιά φορά έπαιζε επί ώρες με τις κόρες του. Αυτές θυμούνται α­κόμη τις ναυμαχίες και τους πυρπολισμούς ολόκληρων στόλων από χάρτινα πλοία που έφτιαχνε γι' αυτές και που τα οδηγούσε στη συ­νέχεια, προς μεγάλη τους ευχαρίστηση, στις φλόγες μιας σκάφης.

Τις Κυριακές οι κόρες του δεν του επέτρεπαν να εργάζεται· τους ανήκε για όλη την ημέρα. Όταν ο καιρός ήταν καλός, όλη η οικογέ­νεια έκανε έναν μεγάλο περίπατο μέσα απ' τους αγρούς. Σταματού­σαν στην πορεία σ' ένα πανδοχείο για να πιουν μπίρα και να φάνε ψωμί και τυρί.Όταν οι κόρες του ήταν ακόμη μικρές, για να τους φαί­νεται λιγότερο μακρύς ο δρόμος, τους διηγιόταν ατελείωτα παραμύ­θια, ιστορίες που επινοούσε καθώς περπατούσε και των οποίων κα­θυστερούσε ή επέσπευδε την έκβαση ανάλογα με την απόσταση που είχαν ακόμη να διανύσουν. Και οι μικρές, ακούγοντάς τον, ξε­χνούσαν την κούρασή τους.

Ο Μαρξ είχε ασύγκριτα πλούσια ποιητική φαντασία· τα πρώτα του λογοτεχνικά έργα ήταν ποιήματα.12 Η κυρία Μαρξ φύλαγε επιμελώς αυτά τα νεανικά έργα του συζύγου της, αλλά δεν τα έδειχνε σε κανέ­ναν. Οι γονείς του Μαρξ είχαν ονειρευτεί γι' αυτόν καριέρα ανθρώπου των γραμμάτων ή καθηγητή, θεώρησαν πως ξέπεφτε αφιερωμένος στη σοσιαλιστική ζύμωση και ασχολούμενος με την πολιτική οικονο­μία, επιστήμη που τότε δεν εκτιμούσαν διόλου στη Γερμανία.

Ο Μαρξ είχε υποσχεθεί στις κόρες του να γράψει γι' αυτές ένα δράμα για τους Γράκχους. Δυστυχώς δεν μπόρεσε να τηρήσει το λό­γο του· θα ήταν ενδιαφέρον να δούμε πώς αυτός, που τον αποκα- λούσαν «ιππότη της ταξικής πάλης», θα πραγματευόταν αυτό το τρα­γικό και μεγαλειώδες επεισόδιο της ταξικής πάλης στον αρχαίο κό­σμο. Ο Μαρξ σχεδίαζε πληθώρα πραγμάτων που δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει. Σκόπευε, μεταξύ άλλων, να γράψει μια Λογική13 και μια ιστορία της φιλοσοφίας- αυτή η τελευταία ήταν η αγαπημένη του μελέτη στα νεανικά του χρόνια.14Έπρεπε να ζήσει εκατό χρόνια για να εκτελέσει τα λογοτεχνικά του σχέδια και για να δώσει στον κό­σμο ένα μέρος των θησαυρών που περιέκλειε ο εγκέφαλός του.

Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής του, η γυναίκα του ήταν γι' αυτόν σύντροφος με την πραγματική, με την πλήρη έννοια της λέξης.

Τζενι ΜαρΕ, Λονδίνο 1864.

Page 20: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναστάτε5

Γνωρίστηκαν παιδιά, μεγάλωσαν μαζί. Ο Μαρξ δεν ήταν πάνω από 17 ετών όταν αρραΒωνιάστηκαν. Αφού περίμεναν επτά χρόνια, πα­ντρεύτηκαν το 1843 και έκτοτε ήταν αχώριστοι. Η κυρία Μαρξ πέθα­νε λίγο πριν από το σύζυγό της. Κανείς δεν διέθετε περισσότερο από εκείνη το αίσθημα της ισότητας, αν και είχε γεννηθεί και μεγαλώσει σε οικογένεια Γερμανών αριστοκρατών. Για εκείνη οι κοινωνικές διαφορές και τάξεις δεν υπήρχαν.

Στο σπίτι και στο τραπέζι της δεχόταν τους εργάτες, ενώ φορού­σαν τα ρούχα της δουλειάς τους, με την ίδια ευγένεια, την ίδια φιλο­φρόνηση σαν να επρόκειτο για πρίγκιπες. Μεγάλος αριθμός εργα­τών απ' όλες τις χώρες απόλαυσαν τη ζεστασιά της φιλοξενίας της και είμαι πεπεισμένος ότι ποτέ κανένας τους δεν υποψιάστηκε πως αυτή που τους δεχόταν με τόσο απλή και ειλικρινή εγκαρδιότητα κα­ταγόταν, απ' την πλευρά της μητέρας της, από την οικογένεια του δούκα Ντ' Αργκάιλ (d'Argyll), ενώ ο αδερφός της ήταν υπουργός του Βασιλιά της Πρωσίας.15 Είχε εγκαταλείψει τα πάντα για να ακο­λουθήσει τον Καρλτης και ποτέ, ακόμη και στις μέρες της πιο μεγά­λης ένδειας, δεν μετανόησε γι' αυτό που είχε κάνει.

Είχε πνεύμα εύθυμο και λαμπερό. Τα γράμματα που έστελνε στους φίλους της, γραμμένα χωρίς ίχνος καταναγκασμού, είναι μι­κρά αριστουργήματα και μαρτυρούν ένα ζωντανό και πρωτότυπο πνεύμα.Ήταν γιορτή το να λαμβάνεις ένα γράμμα από την κυρία Μαρξ. Ο Γιόχαν-Φίλιπ Μπέκερ (Johann-Philipp Becker) δημοσίευσε πολλά απ' αυτά. Ο Χάινε, ο ανελέητος σατιρικός, φοβόταν την ειρω­νεία του Μαρξ, αλλά έτρεφε μεγάλο θαυμασμό για τη λεπτή και δι­εισδυτική εξυπνάδα της γυναίκας του. Την εποχή που οι Μαρξ ζού­σαν στο Παρίσι, ήταν τακτικός φιλοξενούμενος του σπιτιού. Ο Μαρξ είχε τόσο καλή γνώμη για την εξυπνάδα και για το κριτικό πνεύμα της γυναίκας του ώστε μου έλεγε το 1866 ότι πάντα της κοινοποιού­σε τα χειρόγραφά του και προσέδιδε μεγάλη αξία στην κρίση της. Ήταν εκείνη που καθαρόγραφε τα χειρόγραφα του συζύγου της πριν οδηγηθούν στο τυπογραφείο.

Η κυρία Μαρξ είχε πολλά παιδιά. Τρία πέθαναν σε μικρή ηλικία, κατά τη διάρκεια των στερήσεων που περνούσε η οικογένεια μετά Η κόρη του Μαρί Λάουρο το 1864. Παντρεύτηκε το 1868 τον Πολ Λαφάργκ.

Page 21: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγά λο ι« επαναστατεί

την Επανάσταση του 1848, όταν, πρόσφυγες στο Λονδίνο, ζούσαν σε δύο μικρά δωμάτια στην Dean Street, κοντά στη Soho Square. Δεν γνώρισα παρά τις τρεις κόρες. Όταν μπήκα για πρώτη φορά στο σπίτι του Μαρξ, το 1865, η νεότερη, που αργότερα έγινε κυρίαΑβε- λινγκ (Aveling), ήταν ένα χαριτωμένο παιδί με αγορίστικο χαρακτή­ρα. Ο Μαρξ έλεγε ότι η γυναίκα του έκανε λάθος στο φύλο φέρνο­ντας στον κόσμο ένα κορίτσι. Οι δύο άλλες έφτιαχναν την πιο χαρι­τωμένη και την πιο αρμονική αντίθεση που μπορούσαμε να θαυμά­σουμε. Η πρωτότοκη, η κυρία Αονγκέ (Longuet), είχε, όπως και ο πα­τέρας της, το μαυριδερό χρώμα που δείχνει υγεία, σκουρόχρωμα μάτια και κορακίσια μαλλιά. Η νεότερη, η κυρία Ααφάργκ (Lafargue), ήταν ξανθή και ροδόχρωμη, η πλούσια κατσαρή κώμη της έλαμπε σαν χρυσός- θα λέγαμε ότι το ηλιοβασίλεμα εκεί έβρισκε το καταφύ­γιό του: έμοιαζε με τη μητέρα της.

Επιπλέον, η οικογένεια Μαρξ αριθμούσε ακόμη ένα σημαντικό μέ­λος: τη δεσποινίδα Έλεν Ντεμούτ (Hélè­ne Dernuth). Προερχόμενη από αγροτι­κή οικογένεια, μπήκε πολύ νέα, σχεδόν παιδί, στην υπηρεσία της κυρίας Μαρξ καιρό πριν από το γάμο της, και όταν η κυρία της παντρεύτηκε, δεν ήθελε πια να την αφήσει. Είχε αφιερωθεί στην οι­κογένεια Μαρξ με πραγματική αυτα­

πάρνηση. Συνόδευσε την κυρία Μαρξ και το σύζυγό της σε όλα τους τα ταξίδια στην Ευρώπη, ακολουθώντας τους όταν τους απέλαυναν.

Ήταν το δαιμόνιο του σπιτιού και ήξερε να επωφελείται από τις πιο δύσκολες καταστάσεις. Είναι χάριν του πνεύματός της για τάξη και οικονομία και χάριν της επινοητικότητάς της που δεν έλειψαν ποτέ τα στοιχειώδη από την οικογένεια. Ασχολιόταν με τα πάντα: μα­γείρευε, συγύριζε, έκοβε τα ρούχα τα οποία έραβε με τη βοήθεια της κυρίας Μαρξ.Ήταν ταυτόχρονα οικονόμος και υπεύθυνη προσωπι­κού της οικίας που διηύθυνε. Τα παιδιά την αγαπούσαν σαν μητέρα και ασκούσε πάνω τους μητρική εξουσία, επειδή είχε γι' αυτά μια ε­ντελώς μητρική στοργή. Η κυρία Μαρξ θεωρούσε τηνΈλεν πολύ κο-

0 ΜαρΕ και οΈνγκελ$

πραγματοποίησαν στον αιώνα

pas το ιδεώδα ins cptMas που

είχαν περιγράφει οι mbitIs

ras αρχοιότητίκ.

Φρ. Ένγκΰκ, Κ. ΜαρΕ και οι KÔpts τού ΜαρΕ Λάουρα, Ελεονόρα και Τζένι(από αριστερά npos τα δεΕιά).

ντινή φίλη και ο Μαρξ τής έδειχνε μια ολότελα ιδιαίτερη φιλία: έπαιζε σκάκι μαζί της και συχνά τύχαινε να χάνει την παρτίδα.

Η αγάπη τηςΈλεν για την οικογένεια Μαρξ ήταν τυφλή: ό,τι έκα­ναν οι Μαρξ ήταν καλό και δεν μπορούσε να είναι διαφορετικά. Όποιος ασκούσε κριτική στον Μαρξ είχε να κάνει μαζί της.Έπαιρνε υπό τη μητρική της σκέπη όποιον έμπαινε στον οικογενειακό κύκλο. Είχε υιοθετήσει, τρόπον τινά, ολόκληρη την οικογένεια Μαρξ. Η δε­σποινίς Έλεν επέζησε του Μαρξ και της γυναίκας του. Και μεταφέρ­θηκε στο σπίτι του Ένγκελς, ο οποίος γνώρισε, όταν ήταν νέος, τη στοργή που έτρεφε για τους Μαρξ.

Εξάλλου, και ο'Ενγκελς ήταν της οικογένειας. Οι κόρες του Μαρξ τον φώναζαν δεύτερο πατέρα τους.Ήταν το alter ego του Μαρξ. Για

Page 22: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναστάτε5

καιρό, στη Γερμανία δεν ξεχώριζαν τα δύο ονόματα που η ιστορία έ­νωσε για πάντα.

Ο Μαρξ και οΈνγκελς πραγματοποίησαν στον αιώνα μας το ιδε­ώδες της φιλίας που είχαν περιγράφει οι ποιητές της αρχαιότητας.16 Από τα νεανικά τους χρόνια αναπτύχθηκαν μαζί και, παράλληλα, έ­ζησαν μέσα στην πιο εσώτερη κοινότητα ιδεών και συναισθημάτων, συμμετείχαν στην ίδια επαναστατική ζύμωση και, για όσο μπόρε­σαν να μείνουν μαζί, εργάστηκαν μαζί.

θα μπορούσαν, χωρίς αμφιβολία, να έχουν αυτή την κοινή δρα­στηριότητα για όλη τους τη ζωή, αν τα γεγονότα δεν τους χώριζαν για είκοσι σχεδόν χρόνια. Μετά την ήττα της Επα­νάστασης του 184817 ο'Ενγκελς έπρεπε να επιστρέφει στο Μάντσεστερ, ενώ ο Μαρξ ήταν υποχρεωμένος να μείνει στο Λονδίνο.

Συνέχισαν ωστόσο να έχουν κοι­νή πνευματική ζωή, γράφοντας σχε­δόν καθημερινά γι' αυτά που σκέφτο­νταν όσον αφορά τα επίκαιρα πολιτι­κά και επιστημονικά γεγονότα, αναγ­γέλλοντας τις εργασίες τους ο ένας στον άλλο. Από τότε που ο Ένγκελς μπόρεσε να αποδεσμευτεί, έσπευσε

να εγκαταλείψει το Μάντσεστερ για να έρθει να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, μόλις δέκα λεπτά απόσταση από το σπίτι του ακριβού του Μαρξ. Από το 1870 ως το θάνατο του φίλου του, δεν πέρασε μέρα που να μη βλέπονται οι δύο άντρες, πότε στο σπίτι του ενός, πότε στου άλλου.

Ηταν πραγματική γιορτή για τους Μαρξ όταν από το Μάντσε­στερ ο'Ενγκελς τούς ανακοίνωνε τον ερχομό του. Μιλούσαν γι' αυτό πολύ καιρό πριν από την επίσκεψή του, και την ημέρα της άφιξής του ο Μαρξ ήταν τόσο ανυπόμονος που δεν μπορούσε να δουλέ­ψει. Οι δύο φίλοι περνούσαν τη νύχτα καπνίζοντας και πίνοντας, κα­

Οι δύο φίλοι περνούσαν

τη νύχτα καπνίζοντας και πίνοντας, καθώς διηγούνταν

όλα τα γεγονότα πουσυνέβησαν μετά την

τελευταία τους συνάντηση. 0 Μαρ! εκτιμούσε την άποψη τουΈνγκελς περισσότερο από

οποιουδήποτε άλλου.

Προσωπικές αναμνήσεΐΐ από τον Καρλ Μαρξ

θώς διηγούνταν όλα τα γεγονότα που συνέβησαν μετά την τελευ­ταία τους συνάντηση.

Ο Μαρξ εκτιμούσε την άποψη τουΈνγκελς περισσότερο από ο­ποιουδήποτε άλλου: αναγνώριζε σ' αυτόν έναν άνθρωπο ικανό να είναι συνεργάτης του. Ο'Ενγκελς ήταν γι' αυτόν ένα ολόκληρο κοι­νό. Για να τον πείσει, για να τον κερδίσει με τις ιδέες του, κατέβαλλε την πιο επίπονη προσπάθεια.Έτσι, τον είδα να ανατρέχει, εκ νέου, σε ολόκληρα βιβλία για να βρει τα γεγονότα που είχε ανάγκη, ώστε να μεταβάλει την άποψη του Ένγκελς σ ' ενα δευτερεύον σημείο, που εν τω μεταξύ έχω ξεχάσει, αναφορικά με την πολιτική και θρη­σκευτική σταυροφορία των Αλβ ιγηνώ ν18.Το να συμφωνήσει ο Ένγκελς με την άποψή του ήταν γι' αυτόν θρίαμβος.

Ήταν περήφανος για τονΈνγκελς. Μου απαριθμούσε με ικανο­ποίηση όλα τα ηθικά και πνευματικά προσόντα του φίλου του και με οδήγησε στο Μάντσεστερ κατεπειγόντως για να μου τον δείξει.

Ήταν γεμάτος θαυμασμό για την καταπληκτική ποικιλότητα των επιστημονικών γνώσεων του Ένγκελς και φοβόταν συνεχώς μην πέ­σει θύμα κάποιου δυστυχήματος. «Τρέμω συνέχεια» μου έλεγε «μην τον βρει κανένα κακό σε κάποιο από τα κυνήγια όπου παίρνει μέρος με πάθος, καλπάζοντας ξέφρενα μέσα από τα χωράφια και υπερπη­δώντας τα εμπόδια».

Ο Μαρξ ήταν τόσο καλός φίλος όσο σύζυγος και πατέρας. Και πρέπει να πούμε ότι βρήκε στη γυναίκα του και στις κόρες του, στην Έλεν και στον'Ενγκελς υπάρξεις που άξιζαν την αγάπη ενός τέτοιου ανθρώπου.

Page 23: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Καρλ Μαρί.

III

Ο Μαρξ, ο οποίος είχε ξεκινήσει ως ενας από τους αρχηγούς της ριζο­σπαστικής αστικής τάξης, βρέθηκε εγκαταλειμμένος από τότε που η αντίθεσή του έγινε αποφασιστική, ενώ τον μεταχειρίστηκαν ως εχθρό μόλις έγινε κομμουνιστής. Αφού τον είχαν υβρίσει, συκοφαντήσει, παγιδεύσει και απελάσει από τη Γερμανία, οργάνωσαν εναντίον του και ενάντια στις εργασίες του τη συνωμοσία της σιωπής. Η 78η Μπρυμαίρ,19 που αποδεικνύει ότι από όλους τους ιστορικούς και πο­λιτικούς του 1848 ο Μαρξ ήταν ο μόνος που κατάλαβε τις πραγματι­κές αιτίες και προέβλεψε τις συνέπειες του πραξικοπήματος της 2ας Δεκεμβρίου του 1851, αγνοήθηκε εντελώς. Παρ' όλο τον επίκαιρο χαρακτήρα του έργου, ούτε μία αστική εφημερίδα δεν το ανεφερε.

Η Αθλιότητα της φιλοσοφίας,20 απάντηση στη Φιλοσοφία της α- θλιότητας του Προυντόν, καθώς και η Συμβολή στην κριτική της πολιτικής οικονομίας21 είχαν την ίδια τύχη. Αλλά η Διεθνής και η εμ­φάνιση του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου έσπασαν αυτή τη συνω­μοσία της σιωπής που είχε διαρκέσει σχεδόν δεκαπέντε χρόνια. Ήταν αδύνατον να αγνοείς πλέον τον Μαρξ. Η Διεθνής μεγάλωνε και κατακτούσε τον κόσμο με τον αντίκτυπο της δράσης της. Ο Μαρξ κρατιόταν στο βάθος και άφηνε τους άλλους να δρουν· ωστόσο σε λίγο κανένας πια δεν θα αγνοούσε ότι ήταν αυτός που βρισκόταν α­πό πίσω.

Στη Γερμανία, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα ιδρύθηκε και αν- δρώθηκε ως το σημείο να γίνει μια δύναμη με την οποία ο Μπί- σμαρκ (Bismarck) φλέρταρε πριν περάσει στην καταστολή. Ο ΣΒάι- τσερ (Schweitzer), οπαδός του Αασάλ (Lassalle), δημοσίευσε μια σει­ρά άρθρων που ο Μαρξ εκτιμούσε πολύ και στα οποία γνωστοποι­ούσε το Κεφάλαιο στο εργατικό κοινό. Με πρόταση του Γιόχαν-Φίλιπ Μπέκερ, το Συνέδριο Tns Διεθνού522 υιοθέτησε μιαν απόφαση που

Page 24: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ enavaordTES

εφιστούσε την προσοχή των σοσιαλιστών όλων των χωρών σ' αυτό το έργο, το οποίο αποκαλούσε «Βίβλο της εργατικής τάξης».

Μετά την εξέγερση της 18ης Μαρτίου του 1871, στην οποία ήθε­λαν να Βλέπουν το δάκτυλο της Διεθνούς, και μετά την ήττα της Κομ­μούνας, την οποία το Γ ενικό Συμβούλιο της Διεθνούς υπεράσπισε ε­νάντια στη συκοφαντική εκστρατεία του αστικού Τύπου όλων των

χωρών, το όνομα του Μαρξ έγινε διά­σημο σε όλο τον κόσμο.

Αναγνώρισαν στο πρόσωπό του τον αδιαμφισβήτητο θεωρητικό του επιστη­μονικού σοσιαλισμού και τον οργανω­τή του πρώτου διεθνούς εργατικού κι­νήματος. Το Κεφάλαιο έγινε το εγχειρί­διο των σοσιαλιστών όλων των χωρών: όλες οι σοσιαλιστικές και εργατικές εφη­μερίδες δημοσίευσαν τις θεωρίες του, και στην Αμερική, κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης απεργίας που είχε ξεσπάσει στη Νέα Υόρκη, διένειμαν κείμενά του υπό μορφή προκηρύξεων, για να δώσουν κουράγιο στους εργάτες που αντιστέκο­νταν και για να αποδείξουν ότι οι διεκδι­κήσεις τους ήταν δίκαιες.

Το Κεφάλαιο μεταφράστηκε στις κυριότερες γλώσσες της Ευρώ­πης: στα ρωσικά, στα γαλλικά και στα αγγλικά. Αποσπάσματά του δημοσιεύτηκαν στα γερμανικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα ισπανικά και τα ολλανδικά. Και κάθε φορά που στην Ευρώπη ή στην Αμερική οι αντίπαλοι της θεωρίας του Μαρξ επιχειρούσαν να διαψεύσουν τις θέσεις του, οι σοσιαλιστές οικονομολόγοι έβρισκαν μιαν απάντηση που τους Βούλωνε το στόμα. Σήμερα, το Κεφάλαιο έγινε πραγματικά η «Βίβλος της εργατικής τάξης», όπως το είχε αποκαλέσει το Συνέ­δριο της Διεθνούς.

Αλλά η ενεργός συμμετοχή του Μαρξ στο σοσιαλιστικό κίνημα του άφηνε λιγότερο χρόνο για την επιστημονική εργασία του. Οι θά-

Ένα$ Βαθύς δεσμός έδενε

στενά τον ΜαρΙ και τη

γυναίκα του, τη$ οποίας

η ομορφιά είχε γίνει η χαρά

και η υπερηφάνεια του, και τπ5 οποίας η τρυφερότητα

και η αφοσίωση είχαν

ελαφρύνει τι$ στερήσεις που απέρρεαν από την

περιπετειώδη ζωή

του επαναστάτη σοσιαλιστή.

Μνημείο οτο νεκροταφείο Η ϊςΙιςβΙε του Λονδίνου, στον τάφο του Κ. Μαρί. Εγκαινιάστηκε στίί 14 Μαρτίου 1956, στην 73η επέτειο από το θάνατό του.

Page 25: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναστάτε5

νατοι της γυναίκας του και της μεγάλης του κόρης, της κυρίας Λον- γκε, επέδρασαν καταστρεπτικά στην τελευταία.

Ένας Βαθύς δεσμός έδενε στενά τον Μαρξ και τη γυναίκα του, της οποίας η ομορφιά είχε γίνει η χαρά και η υπερηφάνεια του, και της οποίας η τρυφερότητα και η αφοσίωση είχαν ελαφρύνει τις στε­ρήσεις που απέρρεαν από την περιπετειώδη ζωή του επαναστάτη σοσιαλιστή. Η αρρώστια που κατέτρωγε την κυρία Μαρξ συντόμευε επίσης τις μέρες του συζύγου της. Στην πορεία αυτής της μακράς και επίπονης ασθενείας, τα ξενύχτια, οι συγκινήσεις, η απουσία αέρα και άσκησης κούρασαν το σώμα και το πνεύμα του Μαρξ.Αρπαξε μια βρογχίτιδα που κόντεψε να αποβεί μοιραία.

Στις 2 Δεκεμβρίου του 1881 η κυρία Μαρξ πέθανε όπως έζησε, ως κομμουνίστρια και υλίστρια. Ο θάνατος δεν τη φόβιζε πια.Όταν ένιωσε ότι πλησίαζε το τέλος, φώναξε: «Καρλ, οι δυνάμεις μου υπο- χωρούν».Ήταν τα τελευταία της κατανοητά λόγια. Κηδεύτηκε στις 5

Δεκεμβρίου, στο νεκροταφείο του High- gate, στον τομέα των «απόκληρων» («unconsecrated ground»: Βέβηλη γη). Δεν ανακοίνωσαν την κηδεία της: ήταν σύμφωνο με τις συνήθειες ολόκληρης της ζωής της, αλλά και εκείνης του Μαρξ. Μόνο μερικοί στενοί φίλοι τη

συνόδευσαν στον τόπο της ανάπαυσής της. Πριν διαλυθούν, ο Ένγκελς έβγαλε έναν επικήδειο.

Από τότε, η ζωή του Μαρξ δεν ήταν παρά μια σειρά από φυσικούς και ηθικούς πόνους, τους οποίους υπέφερε στωικά και που επιδεινώ­θηκαν όταν, ένα χρόνο αργότερα, η πρωτότοκη κόρη του, η κυρία Αονγκέ, πέθανε ξαφνικά. Αυτό τον τσάκισε και πια δεν επανήλθε.

Εξέπνευσε καθισμένος στο γραφείο του, στις 14 Μαρτίου του 1883, στα 65 του χρόνια.

ΕΕεηνευσε καθισμένος

στο γραφείο του,

στις 14 Μαρτίου του 1883,

στα 65 του χρόνια.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Die Neue Zeit [Νέοι Καιροί] το 1890-1891, σ. 10-17&37-42.

Προσωπικές αναμνήσεις από τον Φρίντριχ Ένγκελς

Page 26: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Ο Φρίντριχ'Ενγκελί οτα μέσα m s δεκαετι« του 1840.

Γνώρισα τονΈνγκελς το 1867, τη χρονιά που δημοσιεύτηκε το πρώ­το μέρος του Κεφαλαίου.

«Τώρα που αρραΒωνιάστηκες την κόρη μου, πρέπει να σε πα­ρουσιάσω στονΈνγκελς» μου είπε ο Μαρξ, και αναχωρήσαμε για το Μάντσεστερ. ΟΈνγκελς ζούσε με τη γυναίκα του και την ανιψιά της, που ήταν τότε έξι ή επτά ετών, σε μια μεζονέτα στην άκρη της πόλης: λίγα βήματα πιο πέρα ξεκινούσαν τα χωράφια. Εκείνη την εποχή ή­ταν συνιδιοκτήτης μιας επιχείρησης που είχε ιδρύσει ο πατέρας του.

Όπως ο Μαρξ, είχε μεταναστεύσει στο Λονδίνο μετά την ήττα της ηπειρωτικής επανάστασης και ήθελε να αφιερωθεί στην πολιτική δραστηριότητα και στις επιστημονικές μελέτες. Ο Μαρξ όμως μέσα στην μπόρα είχε χάσει όλη του την περιουσία καθώς κι εκείνη της γυναίκας του, ενώ ούτε οΈνγκελς είχε κανένα μέσο επιβίωσης. Έπρεπε λοιπόν, έπειτα από πρόσκληση του πατέρα του, να επιστρέ­φει στο Μάντσεστερ και να αναλάβει καθήκοντα υπαλλήλου, όπως είχε ήδη κάνει το 1843, ενώ ο Μαρξ μόλις που κατάφερνε να ικανο­ποιεί τις πιο πιεστικές ανάγκες της οικο- γένειάς του, χάρη στις εβδομαδιαίες α­νταποκρίσεις που έγραφε για τη New York Daily Tribune [Το Βήμα της Νέας ΥόρκηςΥ.

Από τότε, και ως το 1870, οΈνγκελς έκανε τρόπον τινά διπλή ζωή: έξι μέρες την εβδομάδα, από τις 10 ως τις 4, ήταν εμποροϋπάλληλος, του οποίου η εργα­σία συνίστατο κυρίως στο να κρατάει την αλληλογραφία της φίρμας σε διά­φορες γλώσσες και να πηγαίνει στο Χρηματιστήριο. Στο κέντρο της πόλης είχε την επίσημη κατοικία, όπου σύνα­

ΈΕι pipes την εβδομάδα,

από tis 10 ως is 4, m m

εμποροϋπάλληλος,

του οποίου η εργασία

συνίστατο κυρίως στο

να κρατάει την αλλπλογρ

ins f sppas 0ε διάφορες

γλώσοκ και να πηγαίνει οτοΧρηματιοτήριο.

Page 27: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλουε επαναστάτε5

Ιο βράδυ, αποδεσμευμένο5 από

τη σκλαβιά των επιχειρήσεων,

ο Ένγκελ$ επέστρεφε στη μεζονέτα του και ξαναγινόταν

ελεύθερο$ άνθρωπο$.

πτε γνωριμίες με τον επιχειρηματικό κο- αμο, ενώ η μεζονέτα στα προάστια δεν άνοιγε παρά στους πολιτικούς και επι­στημονικούς φίλους του, μεταξύ των ο­ποίων ο χημικός Σόρλεμερ (Schor- lemmer) και ο Σάμιουελ Μουρ (Samuel Moore), ο οποίος αργότερα μετέφρασε στα αγγλικά το πρώτο μέρος του Κεφα­

λαίου. Η γυναίκα του, ιρλανδικής καταγωγής και φλογερή πατριώ- τισσα, ήταν σε συνεχή επαφή με τους ευάριθμους στο Μάντσεστερ συμπατριώτες της και ενήμερη για όλες τους τις συνωμοσίες. Πολλοί φενιάδες2 βρήκαν άσυλο στο σπίτι της και ήταν χάρη σ' εκείνη που ένας από αυτούς, ο οποίος είχε βοηθήσει να απελευθερωθούν κά­ποιοι καταδικασμένοι σε θάνατο δι' απαγχονισμού, μπόρεσε να ξε­φύγει από την αστυνομία.

ΟΈνγκελς, που ενδιαφερόταν για το κίνημα των φενιάδων, είχε συγκεντρώσει έγγραφα για να γράψει μια ιστορία της αγγλικής κυ­ριαρχίας στην Ιρλανδία· πρέπει να τα είχε, εν μέρει, εξετάσει και, α­ναμφιβόλως, θα τα βρούμε στα χαρτιά του.

Το βράδυ, αποδεσμευμένος από τη σκλαβιά των επιχειρήσεων, οΈνγκελς επέστρεφε στη μεζονέτα του και ξαναγινόταν ελεύθερος άνθρωπος. Συμμετείχε όχι μόνο στη ζωή των Βιομηχάνων του Μά­ντσεστερ, αλλά και στις διασκεδάσεις τους: πήγαινε στις συγκεντρώ­σεις τους, στα συμπόσιά τους, επιδιδόταν στα σπορ.

Τέλειος ιππέας, είχε το δικό του άλογο (ένα hunter) για το κυνήγι της αλεπούς. Δεν έχανε την ευκαιρία όταν, σύμφωνα μ' ένα παλιό φεουδαρχικό έθιμο, η μεγάλη και μικρή αριστοκρατία προσκαλού- σε όλους τους ιππείς των περιχώρων για να παγιδεύσουν την αλε­πού: ήταν από τους πιο μανιώδεις στην καταδίωξη και δεν τον στα­ματούσαν ούτε χαντάκια ούτε φράχτες ούτε κανένα εμπόδιο.

«Φοβάμαι συνεχώς μη μάθω πως τον βρήκε κανένα κακό» μου έλεγε ο Μαρξ.

Αγνοώ αν οι γνωστοί του αστοί ήταν ενήμεροι για την άλλη ζωή του· οι Άγγλοι είναι υπερβολικά διακριτικοί και δεν δείχνουν την πα- 0 Op.'EvyKiAs οτο Μπράιτοντο 1877 και η γυναίκα του Λίντια Mntpvs («Λίζι») (1827-1878).

Page 28: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναοτάτε5

ραμικρή περιέργεια σε ό,τι δεν τους αφορά. Σε κάθε περίπτωση, αγνο­ούσαν απολύτως όλα τα υψηλά πνευματικά προσόντα του ανθρώ­που με τον οποίο ήταν καθημερινά σε επαφή, διότι οΈνγκελς διόλου δεν εκδήλωνε τις γνώσεις του μπροστά τους. Αυτός, τον οποίο ο Μαρξ θεωρούσε εναν από τους πιο μορφωμένους ανθρώπους στην Ευρώ­πη, δεν ήταν γι' αυτούς παρά ένας ευχάριστος σύντροφος που γνώρι­ζε από καλό κρασί...

Αγαπούσε τους νέους και ήταν φιλόξενος οικοδεσπότης. Πολυά­ριθμοι σοσιαλιστές του Λονδίνου, περαστικοί σύντροφοι, μετανά­στες όλων των χωρών συνενώνονταν τις Κυριακές στο αδελφικό του τραπέζι. Και όλοι έφευγαν από το σπίτι του γοητευμένοι από τις Βρα­διές που τις ζωντάνευε με το μεταδοτικό του κέφι, το πνεύμα, την α­στείρευτη χαρά του.

Δεν μπορούμε να σκεφτούμε για τον'Ενγκελς χωρίς να στοχα­στούμε αμέσως τον Μαρξ, και τανάπαλιν: οι υπάρξεις τους ήταν τό­σο στενά συνδεδεμένες, που σχημάτιζαν, για να το πούμε έτσι, μία μόνο ζωή. Καθένας ωστόσο ήταν μια διακριτή προσωπικότητα· διέ­φεραν όχι μόνον εξωτερικά, αλλά ακόμη και στην ιδιοσυγκρασία, στο χαρακτήρα, στον τρόπο σκέψης και αίσθησης.

Ο Μαρξ και οΈνγκελς συναντήθηκαν για πρώτη φορά τις τελευ­ταίες μέρες του Νοεμβρίου του 1842, κατά τη διάρκεια μιας επίσκε­ψης του'Ενγκελς στη σύνταξη της Rheinische Zeitung [Η εφημερίδα

του ΡήνουΫ.Ό ταν η Rheinische Zei­tung έπαψε να εκδίδεται, πνιγμένη από τη λογοκρισία, ο Μαρξ παντρεύτηκε και επέστρεψε στη Γαλλία· οΈνγκελς πέρασε κάποιες μέρες στο σπίτι του στο Παρίσι, το Σεπτέμβριο του 1844. Α λληλογρα φ ούσα ν, όπως είπε ο Ένγκελς στη βιογραφία του Μαρξ, από τότε που εργάζονταν μαζί στα Deutsch -Französische Jahrbücher [Γερμανο- γαλλικά Χρονικά.I4 και από κείνη την ε­ποχή χρονολογείται η κοινή τους δρα-

0 ΜαρΕ και οΈ v yk e ä s

συναντήθηκαν γιο πρώτη φορά ns icAeutcks plpcs του

Νοεμβρίου του 1842, κατά τη διάρκεια pws επίσκεψπ5

του Ένγκελϊ οτπ ούνταΕη ins Rheinische Zeitung

[Η εφημερίδα του Ρήνου].

H e u r î l l ) f i n i i d ) i ’ J M t u i i g .

j & r f l a n k r £ r a u > f r a t f f .M t . Utile, lonafffing, i Sani

Γΐί „ÿtatr Sfetinififet jtitMBg ' tr ié ** κ α 1 Cer fltm wawrfrw rt Je r »a* 6 im rti4t' tn

ju ilU ) M# frmetaCal ftbsoBnttat fftr mu 3toe«t Joui nur entn ,

ittilscbm tttatarmrei» fcfrtg): Jtifn ? IMf , «tttaoni 2

, fât tBt utTtjra Cm 3 2»lr. 1 ©*r. « Çf. tlifrrM» φτηφ* ma

» wdtftm OmRiII Üngeß, erpttnitr) grfArttn. ©n •priiJ tirfrt ton».f i i n ito m u ri t a t t f n i $ * fU « m itn · x s l « t té fe jtt l ita f ie M O * u » S a t t tn M ; - fera. » . Sloatb. 6< Bjaijftaft« UfnteptAnaafn· «titra »Mjrjr»

{Jfir Bit «infHtnji Çttttjnu »Ki emn 9

« en IWaârrçi m m gtttttK, μφ ArtfaJJ* »

3itr«rtioM te«tiÿtta.I 9p. » Vf.

P i * gfpfbitioa »«■ W W W « ·

l u Crfdinnra fcnr Iran 5ri-lirag tMt ttrfpràegità) auf Um rrfini Jutf frfterfrït 9lt Xrrangfmnüe mit &rn Car- rffp*nirntfn κ. verni auf fciffrn Cfrmin grtrffffm.9 a irtiid) bri brtn em ratm frrdjrn Äuf-

trrtra te r Mcaklien iru tfdp ÿ tp lm irrgrfcS f ra nalpr ftftjm, fa Ipbnt s i r jrbrnirriro C*g »eU ra. u n i rrf^d n rafdpa a i l tem t x f b u Jou i. In frc ir f r r o n b n te m » alfa ααφ Γ φ α »üfftn, mrun wir ta Dm rrftcn Cafltn an eadjridjtni un i menntgffllligfli C om fp erïfn jrn ned) nidjt feea rrid^^attigr  e lr r ie i (irfrrn, a s p unftrr aeegrtriinlm Vtrkitâiungm u n · befähigen. 3η œrmg gegrn B fr tm œir eudj ^irrtn attm S n fe rtm m g n i grnûgrn Honorn.

fUrl Äorr, HcDotàrur ™^nnrid) Â ùrgrr·, \€rnfl Branhr, jAirtad, « y . ,Ckorg Wrrrt , [ih U t a a B » U o itf, \

» e l f ,

M iCSMEK , e«M, *

flMtii e λ«φιΙ4κ·.Im tirtmge Dr jsr Strtur hcrfrOÿ, ig

lu uÿnsitcMfa^n Çrt'iff»? ta tn jlWlà knUann tJi «non veitrit·

M tiM lU În)

- «>.»<1 '«»S««»!

. b^-Ji j. .,1» "V. m)5’â â ' iS nS î ; s isMtflt h» 3cil «mt Hitni tir Sbfkwvxaa M· 18. c·' k.·22. n n «> 22. M ku B>»n m , ' fc a n to a m t, « ru BH<k*nfn4ni, ■>» u f t UΒ ή φ # ( · C s rÿ o iu tn h f ^ lt r î ' t u , h» Wmt< < i , _____w fn ta n g v f t | n gr«at « i h f 9fc!)>ilu«rt n r i t f 1· m ânln t. jbcmü ift tif 3” i tni>a u t en ÿmn &teuntn jr.

.. I« ZMrttrknsg, «lullt I* *» »»Igrlirttt« 9fJümm itrrnko. al· ji} ert SScii lir Itrmlinin tu Hrtfif^n

>·» m UfaiHtiMra t** >n>t>t*n tin-un n ÜÎiiB] )tr Imat btrr lu n· utftm.«a *rate»*ftCTf«4 wr. ft« ji5. î«t jui))R Prettin) in SnUawlau v|«tu 91 «tR, tn iftig« it » « »

s -κ,-ίϊ-*----- fcsfi* Bwa n» ettha fra« 6»ηπ·»ηΐ! m*rA <it îmk »u|r ®o nÿ> Ul *tr SMwMli tamlMj aufi ttn^sSv*©«!-itrnm M Salbt k>t 73 1< ttotite™.^ «il ■»►> ftu, tn hbMi S}nfiï««8 twf e w .

U«· tn SdWtiMrtnn« uHanten*, ai» tai cm Mtif* tt· irtnW 3aiat> Xnttftlaak· Slfaiatalfo»*, *«·(»■ Çt»· (9 MT SuMfaswrsunu w>rrt>ta4.

S t t in » i |m Μ η © tfiU . ataftt fu lu • f j i r f n , a · a b Sraftm«c<T^4« u Mtnute, <■ 6ra rm la · «•»artrm 8 tlra , « if W · Et ÎfJ I. >a iÉRfteft î f t S rw liam , SalKÎMmaianit, n i

πΓ tï ï ï^ ÎM ’tmî 9iaf.ï>w Sem risnhB ^aïf «faner, m | (i ha S tttm nl teka

■àfr, <m f t milii, ■> )·η oVr *tn Vmfét iïfotmn fia», *. r tfn b t * . . ;Ne „n * & i e t» »*n»»- Ihs I* » ΕΓ|Π> na €Μ·η^η M»» gtl ntitrjt· »•t» «U n* <M«r* fàr tif NVf enû**l*aa »(·•ttfn. Bu Oaj» uf pmiwriî*t KaHt·* iwfrt (frrrfutnna»; >ii «nCfa trWrtra lnm « ti4>, atn tu Btrtomiwg

s ln s i4 i|j« ïrfetcb*

-------cas inr.it in Jirtitfc ira a«ai s te· Kit iu î.l Îea

»i> S n im a a «^Ira

fenttauil »sn © « I , tajegts? tn -n ^ n s k i lut r i

- tt ιί n*tij mtn .yit Ctt ciÿaaj ,a (Alirfn αι

a:-■a,n t.fl,

*™ · ! «»* tVt/’ia tnt» Irtlffiif éntsntt lil <caNraiam Btilrt »« «ajnf. : bniuAyfnt Λτη Irltriiflm UtMrt»«rartre«mirt tthiMn.

trt» en « « la M /ija S ^ ia fa * l i a f n M r t n. . . j , * « * T t * »»ri tt4> tn ^m avt

tw n S u t r r n tntiéttu fcitrrra ffiiito, ftlj «st Ϋo>ra»txa *awa »n · .............ra

S i s

Suankararr, nT 'é SfWI Jr.Sa BittSj« μι mi!i rrfr, graaaatr fytri

SÎSi iM tU h i

frïeili tn ÿïarjretewafirtfi» » i - .............. -Ifjtlrfiflr lit fmtfrrtMt >Stiki1i f«

tn eranaÎtaH artrt « «fo u ut u · ÿraMtnaOm?Îma ΓχιΝΝ nanmora Ul ilt, ni Ml1io n aul èdltflm ai» Sinria t<rn Ma rftr

îrttnfhâi,-t*J Μ η »tn 4 f i l i (4 b * i g o m *« .“ trat»« nU 4 m

fK tr ^ f r i j .:.»i:>«rai «<«»r*tf.

«I»rr Dm Çtnt tt »a « M 4 ma*<T uhm ,oaÿriUiA lugn, M laut (a PiOlié ntkr. *n (um i 9 » . Zo fliatn. t>BKnrta>n*n galtnaaira hen Λ» 9t*ai mi· la»»», f*«r*r» ail f»M«r m »m eùfua tn Saft, ta* M t>«t (» M »3* üora Hikrui tin, «t t » < M . H »»!»**«< M»» *t< t t entra M fraWai»»«· t»«n tln*fi¥ M iMiHNt» « nxtrtitin·. »u, aié> μ wiftltm, η4 μ ι Μ Η fü n a

■■t ir« (<afirmi|tn «1η g *anW» · * η , A ■“». »-----„ ufrf - * ■'SatTtnMlirtr»»' SaSSi Ιφ η Μ

κι çtr^intii h » mi |i»yi)W<< (Μ η wrfWt·· m,n tt aMfra v.r Jntr. aa« a>4 U «ta* fin·. *r « n « · Λ Jrti.rt».1; * ! M. fcm >» e ttrr f£l.

‘Pmirint !*( « tn (riarr 5 η··«, S» 9 m • i l^ '^ (t» < i> r »irfn.^naaW« tw l ( i n nW > ia

1 η P*4kJiu> Irrt I»* ■>' I n M , a n ^ k n i f4 ra-

krai trat kn f*In»ü« 3mm rî*<rl! et ··«

Ä Ä 3 1 f t f f . ' Î Î Ά Ε Ä tSwûrXS Sâ, 5*ÄÄ i Ä , “1

3Sotjrer«> 9rafttnn»5r- * - iwtbli4m

« W « «a Uf ©i»*», 5nÔf» wr fU e  l ' f . Ÿ i . .« i u l Φ ή » η aa (a laltn M · « Mltn. 8«*fa fjtjtf u t r r · B t^n ra , arn W ItaW tm ta f * · } fl< * 4 * a l η ι ι ι Ίetî» r t r 'Ä ϊχ,·ι ,“λ ;;.’·;: a r £κ> » aa« (»Dt (rfM irt amkr m g i.a a ir t ut tn tm n Äa» t* « τ ίφ , *· M ta tn w t (Ulf, a to M i t au M w » S»r« u i arufn « ir , SnTirawi Iié n mt. A r μίάη trtl (· im ttimiiU*, *Wt mmrx ut jrart I o f « i μ ι τ Α aar u4t μ a«|«r· «aAAtil enältt f* «M, MatHr« * i Xiratil - km tu vn^lb·. Su Mfn Μη aa» Irin·, t'a* Mim Μ »w ÿaiMfa#r. ■*!<· aw aul H«t u l•Μη Srli. Mil ·> ythuUt Mm »d aa«. ZtMn» tn Im tarnt «lff « * n ma βκΜ. tn*lr*> <aa »u iatnp w m - *· (4t*0 ht ttrii+a «nalian I m 1

ί«Γ«ι Tprr'i»t»»r0 iS où In ÿirfra aa» anfrr Ä:iif itt tut jn rai)rra Iroara »al|i au M 9<4n aal Inara f<>in. »4 qrbtie itualr t4> rat UmStaat aa» n> nsitn ra» («iirrtr ra SalOT.34*r4Cttrfra» rra Ai au> <« ISei.tra aal <u|> au ta »f» 8w·

K, U alai>t aaa ruf« «aai <ïat]ra (IriiOnr* i> trÿra. 9lat« K»» ta "ärt«. giliagi Elf·« »»4 ifltr», Cra» aitnllAxatn Rrfl nara Kt kr»n «a» ai< Irn h-naultra frtrtiign w

Oton laierfl aaa iiaigFailift bii tr* <8>«dfa μ ι* ί « Ht refrfl>4t enRutfnl S>9 aiçft (na» Srtnl. H»utnrat ntffafl an ir»n ïnrl. Iran c« iA aar \* ».Itiir·»!·*, ta| Itfra» Bi« „,«il (i«»mifai t·«,«** s>rr îft· · * --s r,«r.,r^ s„ ''.* Ä Ä

paara »r», fe*'» 1* ^ ! * " * .jfTJVnn U l» Z‘ I * ilifim ta «il

all litaltru aaa na» SMiaa im \t.tt a»rr SfitiaiM ®»S2WtSTÄS fiSraBÄ" ïïKiœ» I . »tr, mit* natrrfc. jirl II «»»Λ «fan « Λ Μ »*•4»«, x> Mt<4x1 *4 »·» μ *»**" tr*- ' - e n ih f f t t » f «Kr *e» Λ»‘Ä i n ti

«ufr « w»t“ « ' * ^ ‘hc ' ,Sf|£VH.t S Jm .. . . . BiarraKt Jo/IT »«··*"· ί· »N tn. f f » r.Afr*» aaf artu· 4»B|tairi*»l . 104· · ’ >

( M ltgtaara ■»!. rrf4aAvrt lt» m frtar I >ti Itftt ©nhsGiMt

H πρώτη σελίδα του πρώτου φύλλου t p s Ncas Etpnpcpßas του Ρήνου.

Page 29: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλουδ επαναατάτε5

στηριότητα που δεν έλαβε τέλος παρά με το θάνατο του Μαρξ. Στις αρχές του 1845 ο Μαρξ απελάθηκε από τον υποκινούμενο από την πρωσική Κυβέρνηση υπουργό Γκιζό (Guizot)· πήγε στις Βρυξέλες, ό­που σε λίγο ήρθε να τον βρει κι οΈνγκελς.Όταν η Επανάσταση του 1848 επανέφερε τη Rheinische Zeitung στη ζωή,5 οΈνγκελς ήταν στο πλευρό του Μαρξ, αντικαθιστώντας τον ως επικεφαλής της εφη­μερίδας όταν ο Μαρξ έπρεπε να απουσιάζει.

Αλλά, παρ' όλη την πνευματική του υπεροχή, οΈνγκελς δεν α­πολάμβανε το ίδιο κύρος με τον Μαρξ στα μάτια των συντρόφων του, νέων ανθρώπων που όλοι τους διακρίνονταν για το ταλέντο τους, το επαναστατικό τους πνεύμα και το κουράγιο τους. Ο Μαρξ μού διηγήθηκε ότι, ύστερα από ένα ταξίδι στη Βιένη, βρήκε τη σύ­νταξη διχασμένη από καβγάδες που οΈνγκελς δεν είχε μπορέσει να κατευνάσει. Τόσο τεταμένες ήταν οι σχέσεις, που πίστευαν ότι μόνο μια μονομαχία μπορούσε να ρυθμίσει τα πράγματα. Ο Μαρξ έπρεπε να εφαρμόσει όλη του τη διπλωματία για να επαναφέρει την ειρήνη.

Ο Μαρξ είχε ένα έμφυτο χάρισμα να κατευθύνει τους ανθρώ­πους. Όποιος είχε να κάνει μαζί του έπεφτε στην επιρροή του. Ο Έν- γκελς ήταν ο πρώτος που του το αναγνώρισε. Συχνά μου έλεγε πως, από τη νεότητά του, ο Μαρξ επιβαλλόταν σε όλους με τη διαύγεια και την ενέργεια του χαρακτήρα του.Ήταν ένας πραγματικός ηγέτης, τον οποίο όλοι εμπιστεύονταν, ακόμη και για πράγματα που ξεπερ­νούσαν τις αρμοδιότητές του, όπως το δείχνει το ακόλουθο επεισό­διο. Ο Βολφ, στον οποίο είναι αφιερωμένο το πρώτο μέρος του Κε­φαλαίου, αρρώστησε σοβαρά στο Μάντσεστερ όπου και έμενε. Οι γιατροί τον είχαν ξεγράψει, αλλά οΈνγκελς και οι φίλοι του αρνήθη­καν να αναγνωρίσουν αυτή τη βάναυση απόφαση και διακήρυξαν με μια φωνή ότι έπρεπε να τηλεγραφήσουν στον Μαρξ να έρθει να πει τη γνώμη του...

ΟΈνγκελς και ο Μαρξ συνήθιζαν να εργάζονται μαζί. ΟΈνγκελς, που κι ο ίδιος ωθούσε στα άκρα την επιστημονική εντιμότητα, έβγαι­νε εκτός εαυτού με την ευσυνειδησία του Μαρξ, ο οποίος αρνού­νταν να αφήσει να δημοσιευτεί έστω και μία μόνο πρόταση την ο­ποία δεν θα είχε αποδείξει με δέκα διαφορετικούς τρόπους.

Το ίΕώφυλλο Tns nponns ÉKÔoons του Βιβλίου Η κατάσταση rns epyam hs Tàlns στην Αγγλίατου Φρ.ΈνγκΟΰ.

Page 30: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναατάτεΒ

Μετά την ήττα της Επανάστασης, οι δύο φίλοι τράβηξαν χωρι­στά. Ο ένας επέστρεψε στο Μάντσεστερ, ο άλλος έμεινε στο Λονδίνο. Αλλά δεν έπαψαν να ζουν ο ένας με τη σκεψη του άλλου: κάθε μέρα, ή σχεδόν κάθε μέρα, επί είκοσι χρόνια, μοιράζονταν στα γράμματά τους τις εντυπώσεις και τους στοχασμούς τους για τα πολιτικά γεγο­νότα, όπως και για την πορεία των μελετών τους.

Αυτή η αλληλογραφία έχει διασωθεί.ΟΈνγκελς, μόλις κατάφερε να πετάξει από πάνω του τον εμπορι­

κό ζυγό, άφησε το Μάντσεστερ και Βιάστηκε να επιστρέφει στο Λον­δίνο, όπου κατέληξε στη Regent's Park Road, δέκα λεπτά από το Maitland Park όπου ζούσε ο Μαρξ. Όλες τις μέρες, κατά τη μία, πή­γαινε στο σπίτι του Μαρξ· αν ο καιρός ήταν καλό$ και ο Μαρξ ευδιά- θετος, πήγαιναν μαζί στα λιβάδια του Hampstead· ειδάλλως έμεναν μια δυο copes στο γραφείο του Μαρξ να συζητούν πηγαινέλα, ο έ­νας τη μία διαγώνιο κι ο άλλος την άλλη.

θυμάμαι μια συζήτηση για τους Αλβιγηνούς, που διήρκεσε πολ­λές μέρες. Ο Μαρξ μελετούσε τότε το ρόλο των ανθρώπων της οικο­νομικής τάξης, Εβραίων και χριστιανών, στο Μεσαίωνα. Στα μεσοδια­στήματα των συναντήσεών τους, καθένας ερευνούσε το επίμαχο ζή­τημα, για να καταλήξουν στο ίδιο συμπέρασμα. Καμία κριτική των ι­δεών και των εργασιών τους δεν είχε τη σημασία εκείνης που αντάλ­λασσαν μεταξύ τους: ο ένας είχε για τον άλλο την καλύτερη γνώμη.

Ο Μαρξ δεν σταματούσε να θαυμάζει τις καθολικές γνώσεις του Ένγκελς, την καταπληκτική άνεση Tns ευφυΐας του, που του επέτρεπε να περνά εύκολα από το ένα θέμα στο άλλο. ΟΈνγκελ5 απ' τη μεριά του χαιρόταν να αναγνωρίζει την αναλυτική και συνθετική δύναμη του Μαρξ.

«Σίγουρα» μου είπε μια μέρα «κάποτε θα τελειώναμε», καταλα­βαίνοντας και εξηγώντας το μηχανισμό του κεφαλαιοκρατικού τρό­που παραγωγής, ανακαλύπτοντας και ξεδιαλύνοντας τους νόμους της ανάπτυξής του. Αλλά αυτό θα απαιτούσε πολύ καιρό, η εργασία θα έμενε ατελής και αποσπασματική. Μόνον ο Μαρξ ήταν ικανός να παρακολουθεί όλες τις οικονομικές κατηγορίες στη διαλεκτική τους ανάπτυξη, να συνδέει τις φάσεις της ανάπτυξής τους με τις αιτίες που

Κ. Μαρί, Λονδίνο, 1861. Φρ.ΈνγκΕλϊ, Μάντοαπερ 1860.

Page 31: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

© Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι^ επαναατάτεε

τις καθορίζουν, και να κάνει μέσα από την πολιτική οικονομία στο σύνολό της ένα θεωρητικό μνημείο, του οποίου τα διάφορα μέρη στηρίζονται και καθορίζονται αμοιβαία.

Αυτό που τους έφερνε κοντά δεν ήταν μόνο η κοινή διανοητική εργασία, ήταν επίσης η αμοιβαία φλογερή συμπάθεια: ο καθένας σκεφτόταν κάθε μέρα πώς να ευχαριστήσει τον άλλο, ήταν περήφα­νοι ο ένας για τον άλλο. Μια μέρα ο Μαρξ έλαβε ενα γράμμα στο ο­ποίο ο εκδότης του στο Αμβούργο έλεγε ότι τον είχε επισκεφθεί ο Ένγκελς και ότι είχε μπορέσει, έτσι, να γνωρίσει έναν από τους πιο γοητευτικούς ανθρώπους που είχε συναντήσει ποτέ.

«θα ήθελα να γνωρίσω» φώναξε ο Μαρξ, διακόπτοντας την α­νάγνωση, «τον άνθρωπο που δεν θα έβρισκε τον Φρεντ τόσο αξια­γάπητο όσο και σοφό».

Μοιράζονταν τα πάντα: το ταμείο τους και τις γνώσεις τους.

Όταν εμπιστεύτηκαν στον Μαρξ τις α­νταποκρίσεις για τη New York Daily Tribu­ne, ακόμη μάθαινε αγγλικά. ΟΈνγκελς με­τέφραζε τα άρθρα του και, στην ανάγκη, τα έγραφε. Και όταν ο'Ενγκελς ετοίμαζε το Αντι-Ντίρινγιέ, ο Μαρξ διέκοψε τις εργα­

σίες του για να γράψει το οικονομικό μέρος, που ο Ένγκελς χρησιμο­ποίησε μερικώς, ετσι όπως του το αναγνώρισε ρητά.

Η φιλία του Ένγκελς απλωνόταν σε ολόκληρη την οικογένεια του Μαρξ. Οι κόρες του Μαρξ ήταν και δικά του παιδιά και τον φώ­ναζαν δεύτερο πατέρα τους. Η φιλία αυτή δεν διαψεύστηκε μετά το θάνατο του Μαρξ.

Ο Ενγκελς ήταν ο μόνος ικανός να βγάλει άκρη με τα χειρόγρα­φα του Μαρξ και να δημοσιεύσει, μετά θάνατον, τα έργα του.Έβαλε στην άκρη τη γενική φιλοσοφία των επιστημών, στην οποία εργαζό­ταν πάνω από δέκα χρόνια και για την οποία είχε ανασκοπήσει όλες τις επιστήμες και τις τελευταίες τους προόδους,7 για να αφιερωθεί ε­ξολοκλήρου στη δημοσίευση των δύο τελευταίων μερών του Κεφα- λαίοιΡ.

U t¥ f« S n iG ¥ § p e ¥ O S

ικανόδ να βγάλει άκρη

ρι τα χειρόγραφα του Μαρί

και να δημοαιεόαει, μετά

θάνατον, τα έργα του.

Προσω πικά αναμνήσεΐ5 από τον Φρίντριχ Ένγκελ$

ΟΈνγκελς μελετούσε «του ειδέναι χάριν». Ενδιαφερόταν για ό­λους τους τομείς της γνώσης.9 Μετά την ήττα της Επανάστασης το 1849, έκλεισε μια θέση σε ένα ιστιοφόρο που πήγαινε από τη Γένο- βα στην Αγγλία, αφού το ταξίδι από την Ελβετία στην Αγγλία μέσω Γαλλίας δεν του φαινόταν καθόλου σίγουρο. Επωφελήθηκε της πε­ρίστασης για να αποκτήσει αρκετές γνώσεις σχετικά με τη ναυσι­πλοΐα: κρατούσε εν πλω μια εφημερίδα όπου σημείωνε τις αλλαγές που προέρχονταν από τη θέση του ήλιου, τη διεύθυνση του άνε­μου, την κατάσταση της θάλασσας κ.λπ. Αυτή η εφημερίδα πρέπει να βρίσκεται ανάμεσα στα χαρτιά του, διότι ο τόσο ζωντανός και ορ­μητικός Ένγκελς ήταν επίσης μεθοδικός σαν γεροντοκόρη: διατη­ρούσε και κατέγραφε τα πάντα με υπερβολική σχολαστικότητα.

Η φιλολογία και η στρατιωτική τέχνη ήταν τα πρώτιστα πάθη του: τους έμεινε πάντοτε πιστός και κρατιόταν διαρκώς ενήμερος για τις προόδους τους. Οι πιο ασήμαντες, φαινομενικά, λεπτομέρειες είχαν γ ι' αυτόν αξία. θυμάμαι μια μέρα που διάβαζε μεγαλόφωνα romancero10 μαζί με τον ισπανικής καταγωγής φίλο του τον Μέσα (Mesa), για να κάνει μάθημα προφοράς.

Οι γνώ σ ε ι του στις ευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και στις διαλέ­κτους κάποιων εξ αυτών, ήταν πρωτοφανείς.

Μετά την πτώση της Κομμούνας, είχα την ευκαιρία να συναντή­σω μέλη του Εθνικού Συμβουλίου της Διεθνούς στην Ισπανία· μου είπαν πως είχα ως αναπληρωματικό, στη γραμματεία του Γ ενικού Συμβουλίου για την Ισπανία, κάποιον'Ανχελ που έγραφε σε γνήσια καστιλιάνικα. Αυτός ο'Ανχελ δεν ήταν άλλος από τονΈνγκελς, που πρόφεραντο όνομά του στα ισπανικά.Όταν πήγα στη Λισαβόνα, ο Φράνθια (Francia), γραμματέας του Εθνικού Συμβουλίου για την Πορτογαλία, μου είπε ότι λάμβανε γράμματα από τονΈνγκελς σε ά­ψογα πορτογαλικά: κάτι που είναι καταπληκτικό αν σκεφτούμε τη συγγένεια και τις μικρές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σ'αυτές τις δύο γλώσσες και στα ιταλικά, τα οποία κατείχε εξίσου τέλεια.

Ήταν ένα είδος φιλαρέσκειας να γράφει στον καθένα στη μητρι­κή του γλώσσα: έγραφε στον Λαβρόφ ρωσικά, στους Γ άλλους γαλ­λικά, στους Πολωνούς πολωνικά και ούτω καθεξής. Του άρεσε η λο-

Page 32: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναοτάτεΒ

Μετά την ήττα ins Επανάστασή

το 1849, Ικλεισε μια θέση σε ένα ιστιοφόρο που πήγαινε

από τη Γένοβα στην Αγγλία,

αφού το ταΕίδι από την Ελβετία στην Αγγλία μέσω TaMias δεν

του φαινόταν καθόλου σίγουρο.

Οι γνώσει του στι$ ευρωπαίο

γλώσσε$, ακόμη και otis

SiqMktous κάποιων εΕ αυτών, ήταν πρωτοφανείς.

γοτεχνία γραμμένη σε διαλέκτους και από τότε που εμφανίστηκαν προ- μηθευόταν τα δημοφιλή έργα του Μπινιάμι (ΒΐςηθΓπΐ) στη μιλανέζικη διάλεκτο.

Στο Ράμσγκεϊτ, στην ακροθα­λασσιά, ο περιστοιχισμένος από μι­κρούς του Λονδίνου ιδιοκτήτης μιας παράγκας επιδείκνυε έναν γενειο- φόρο νάνο με στολή Βραζιλιάνου στρατηγού. ΟΈνγκελς τού απευ­θύνθηκε στα πορτογαλικά, έπειτα στα ισπανικά: καμία απάντηση. Τε­λικά, ο «στρατηγός» μουρμούρισε κάτι.

«Αυτός ο Βραζιλιάνος είναι Ιρ­λανδός!» φώναξε οΈνγκελς, μιλώ-ντας του απότομα στη διάλεκτό του.

Ο δύστυχος έχυσε δάκρυα χαράς ακούγοντάς τον.«ΟΈνγκελς ψευδίζει καμιά εικοσαριά γλώσσες» έλεγε ένας πρό­

σφυγας της Κομμούνας, αστειευόμενος με τη συνήθεια του Ένγκελς να τραυλίζει ελαφρά όταν ήταν συγκινημένος.

Κανένας τομέας δεν του ήταν αδιάφορος. Στα τελευταία του, ξε­κίνησε να διαβάζει Βιβλία μαιευτικής επειδή η κυρία Φράιμηεργκερ (Freyberger), που εμενε στο σπίτι του, ετοίμαζε μια ιατρική εξέταση.

Ο Μαρξ τον επέκρινε λέγοντάς του ότι διαχεόταν σ' ένα σωρό θέ­ματα μόνο και μόνο για την ευχαρίστησή του,11 «αντί να συλλογιστεί να εργαστεί για την ανθρωπότητα». Αλλά δεν τελειώσαμε με τις κα­τηγορίες:

«θα έριχνα μετά χαράς» έλεγε οΈνγκελς «στη φωτιά τα ρωσικά δημοσιεύματα για την κατάσταση της γεωργίας, που εδώ και χρόνια σε εμποδίζουν να ολοκληρώσεις το Κεφάλαιο»\

Ο Μαρξ μόλις ξεκινούσε να μαθαίνει ρωσικά, επειδή ο φίλος του ο Ντάνιελσον από την Πετρούπολη του είχε στείλει τις πολλές και χο- 0 Φρ. Ένγκελ5 οτο Λονδίνο το 1888.

Page 33: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναστάτε5

εικοσαριά γλώσσες» έλεγε

évas προσφυγαί ins Κομμούνας, αστειευόμενος με

τη συνήθεια τουΊΕνγκελ; να τραυλίζει ελαφρά όταν ήταν

euYKivnpwos.

«0Ένγκελδ ψευδίζεί καμιά ντρές ανακοινώσεις μιας έρευνας γιατη γεωργία, που η ρωσική Κυβέρνηση

είχε απαγορεύσει να δημοσιευτούν ε­ξαιτίας της τρομακτικής κατάστασης

που ανεδείκνυαν.

Η δίψα του Ένγκελς για γνώση δεν ικανοποιούνταν παρά μόνο όταν κα­τείχε το θέμα στις παραμικρές του λε­πτομέρειες. Όταν έχουμε μια κατά προ­σέγγιση ιδέα για την έκταση και την α- τέρμονη ποικιλία των γνώσεών του και

όταν, επιπροσθέτως, τον σκεπτόμαστε στην τόσο ενεργή ζωή του, δεν μπορούμε παρά να εκπλαγούμε από το ότι οΈνγκελς, που δεν είχε τίποτε κοινό μ' έναν επιστήμονα του γραφείου, αποθήκευε στον εγκέφαλό του τόσο πολλές γνώσεις. Στην τόσο σίγουρη, ζωντανή και καθολική μνήμη συνένωνε μια καταπληκτική γρηγοράδα σε ό,τι έκανε και μια ευκολία αφομοίωσης όχι λιγότερο εκπληκτική.

Συγκροτούσε γρήγορα και χωρίς δυσκολία. Στα δύο μεγάλα κα­θαρά δωμάτια όπου εργαζόταν, και των οποίων οι τοίχοι ήταν κα­λυμμένοι με βιβλία, ούτε ένα χαρτί δεν σερνόταν στο δάπεδο, ενώ τα βιβλία, με εξαίρεση καμιά ντουζίνα που βρισκόταν πάνω στο γρα­φείο του, ήταν όλα στη θέση τους. Το δωμάτιο έμοιαζε περισσότερο με σαλόνι παρά με το γραφείο επιστήμονα.

Δεν ήταν λιγότερο επιμελής με τον εαυτό του: πάντοτε ευδιάθετος και άψογα ηεριποιημένος, έμοιαζε έτοιμος για επιθεώρηση, όπως την εποχή που υπηρετούσε στον πρωσικό στρατό με την ιδιότητα του δυνητικά μόνιμου. Δεν γνώρισα κανέναν που να φορά για τόσον καιρό το ίδιο κοστούμι, χωρίς να χάνει ποτέ τη γραμμή του και πάντα σαν καινούργιο. Αν και ήταν οικονόμος για τον ίδιο και δεν επέτρεπε στον εαυτό του παρά τα απολύτως απαραίτητα έξοδα, είχε μια απέ­ραντη γενναιοδωρία για το κόμμα και για τους συντρόφους που εί­χαν ανάγκη και απευθύνονταν σ' αυτόν.

ΟΈνγκελς έμενε στο Μάντσεστερ όταν ιδρύθηκε η Διεθνής. Την υ­ποστήριζε χρηματικά και συνεργαζόταν με την εφημερίδα The

0 Φρ. Ένγκελς με Γερμανούς αντιπροσώπους στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Εργατικό Συνέδριο της Ζυρίχης, 12 Αυγούστου 1893 (διακρίνονται σι Φερντινόντ Σιμόν, Άουγκουστ Μπέμηελς,

κόρη Φρίντα Σιμόν, Κλάρα Τοέτκιν, Φρ. Ένγκελς, Γιούλιους και Άουγκουστ Μηέμπελ, Ερνστ Σάτνερ, Ρεγγίνα και Έντουαρντ Μπέρνσταϊν).

Η δίψα του Ένγκελς για γνώση

δεν ικανοποιούνταν

παρά μόνο όταν κατείχε το θέμα στ*5 παραμικρές του

λεπτομέρειες.

Page 34: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

ί^ /ί < ^ «’■£***'■»-*- ·% ***

& * * * * % * * * ' λ2 '/2»& <

^ & Λ < χ , * γ * * * # , Α , ·# Ζ Τ ^ *“ *? ^

‘ £ ***2 (£ / ί ί / Ζ ^ ' / & Μ *ν 4^2*.

έ**·»*Λρ ~τ£β.% * «ί* ^"

^ ^ ί ” < ^ ί 'Λ ^ '< ί^ * << » / ^ ^ 1 < ^ . ϊ ί '^ , ',^ * « ΐV* / , , ί # I

^ % · * *■ Γ /τ <τ**ι . ι· ΐΤΐ*^#^1* ****! λ

ή » « ί ^ ί ’ ^ <

<ν^5^^ο ί'ζ ? ' ^ ^ ? 3 ί* ^ 6 *ό & _

& *> £ > ώ - Χ ' + Α

(% & 'ο ?0 & *Λ *> & 3 . · *%/£<+ ν ζ ίτ

λ . λ .— ^ μ μ . ^ > ^ ^ » " ^ 4 * , ^ » ^ ·

Τ ί * # * α ^ ε^

* ε * ^ · /ίίΛ Μ . < > /& *^

Το τελευταίο γράμμα του'Ενγκελς, στις 23 Ιουλίου 1895, προ5 τη ΛάουραΛαφάρνκ.

Page 35: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναοτάτε$

Commonwealth [Κοινοπολιτεία], που ιδρύθηκε από το Γενικό Συμ­βούλιο .Ό τα ν όμως ξέσπασε ο γαλλο-πρω σικός πόλεμος και ο Ένγκελς ήρθε να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, αφιερώθηκε στη Διεθνή πρόθυμα, όπως και με ό,τι κι αν καταπιανόταν.

Ο πόλεμος τον ενδιέφερε πρωτίστως ως τακτική. Παρακολου­θούσε μέρα με τη μέρα τις κινήσεις των στρατευμάτων και πάνω α­πό μία φορά, όπως το δείχνουν τα άρθρα του στην Pall Mall Gazette [ΗΕφημερίδα της Παλ Μαλ]η , ανακοίνωσε εκτων προτέρων τις α­ποφάσεις που θα έπαιρνε η γερμανική στρατιά. Δύο μέρες πριν από τη μάχη του Σεντάν, προέβλεψε την περικύκλωση του στρατού του Ναπολέοντα Γ'.'Αλλωστε, είναι οι προβλέψεις του που τράβηξαν την προσοχή, τόσο του αγγλικού Τύπου όσο και τηςΤζένι (Jenny), της πρωτότοκης κόρης του Μαρξ, η οποία τον βάφτισε «Στρατηγό». Με­τά την πτώση της Αυτοκρατορίας, δεν είχε παρά μία επιθυμία και ελ­πίδα: το θρίαμβο της δημοκρατίας στη Γαλλία.

ΟΈνγκελς και ο Μαρξ δεν είχαν πατρίδα.Ήταν, σύμφωνα με την έκφραση του Μαρξ, πολίτες του κόσμου.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Die Neue Zeit [Νέοι Kaipoü το 1904-1905,σ.556-56Ί.

Σημείωσε»

> Κεφάλαιο 1«He was a man, take him for all in all, 1 1 shall not look upon his like again». Ο. Σαίξπηρ, Άμλετ, Πρ. I, Σκ. II, μτφ. Γ. Χειμωνά5,14η έκδ., Αθήνα , K£0pos, 1988. (Σ.τ.Μ.)Η Διεθνή5Ένωση Εργατών (η Πρώτη Διεθνήε) αποτέλεσε την πρώτη μορφή οργάνωσης της ε ρ γ α τ ιά τάξη5 σε διεθνέ5 επίπεδο και με επιστημονικό υ­πόβαθρο- μπορεί δε να θεωρηθεί συνέχιση τηςΈνωσης των Κομμουνιστών (Βλ. υποσ. 11). Το Γ ενικό Συμβούλιο rns Διεθνούε ως το 1872 έδρευε στο Λονδίνο και αργότερα στη Νέα Υόρκη. Διαλύθηκε επίσημα ύστερα από α­πόφαση rns Συνδιάσκεψης της Φιλαδέλφειας το 1876, έχοντας εν τω μεταξύ προετοιμάσει το έδαφος για το πέρασμα σε καινούργιες μορφέ5 οργάνω ­σης. (Σ.τ.Μ.)Είχε συγκληθεί το 1890 από τον Γουλιέλμο Β' και είχε ως αντικείμενο την «προστασία rns εργα σ ία ». (Σ.τ.Μ.)Από τα παιδικά του χρόνια ακόμη, ο Μαρξ είχε ανθρωπιστικό προσανατο­λισμό. Στη γυμνασιακή του έκθεση με θέμα «Στοχασμοί ενός νέου κατά την εκλογή επαγγέλματος» γράφει: «Το καθοδηγητικό νήμα για την εκλογή ε­παγγέλματος είναι η ευημερία της ανθρωπότητας και η δική μας τελειοποίη­ση [...]. Η ανθρώπινη φύση είναι έτσι φτιαγμένη, ώστε να φτάνει στην τελει­οποίησή της μόνον εργαζόμενη για την τελειοποίηση, για το καλό των σ υ ­να νθ ρ ώ π ω ν της» (Βλ ΙιΙΙρ://Γη3Γχϊςΐς.θΓ9/3Γ(:ίιίνθ/Γη3Γχ/ννοι^ς/1837- pre/marx/1835-ref.htm). (Σ.Τ.Μ.)Στην προμετωπίδα του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου αναφέρονται τα εξής: «Αφιερωμένο στον αξέχαστο φίλο μου, στον πιστό, τολμηρό, ευγενικό πρω­τοπόρο αγωνιστή του προλεταριάτου Βίλχελμ Βολφ. Γεννήθηκε στο Τάρνα- ου στις 21 Ιουνίου 1809. Πέθανε στην εξορία στο Μάντσεστερ στις 9 Μαΐου 1864» (Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 2002, σ. 9). (Σ.τ.Μ.) Οι i&££S του Γ.Β.Φ. Χέγκελ (1770-1831) επέδρασαν αποφασιστικά στη δια­μόρφωση της σκέψης του Μαρξ, ο οποίος επανειλημμένως τον αναγνώρισε cos δάσκαλό του. Με τον σημαντικότατο αυτό στοχαστή κορυφώνεται η κλασική γερμανική φιλοσοφία με τη συστηματική διερεύνηση της διαλεκτι-

Page 36: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή Βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναστάτε$

K n s X o y ik i is μέσα από το πρίσμα Tns ιδεοκρατίαε. Αποτέλεσε μία από t i s Βα- σικέε θεωρητικέε πηγέε του μαρξισμού. (Σ.τ.Μ.)

7 · Ο ι εργασίε5 αυτέε μεταφράστηκαν το 1987 στα ελληνικά με τον τίτλο Τα μα­θηματικά χειρόγραφα του Kart Marx από t is e k ö ö o e is iXäpos. (Σ.τ.Μ.)

8. Η Παρισινή Κομμούνα ήταν η πρώτη προλεταριακή επανάσταση που οδή­γησε την εργατική τάξη στην εξουσία από t i s 18 Μαρτίου cos t i s 28 Μαΐου του 1871.0 Μαρξ μελέτησε σε BäGos αυτό το κοσμοϊστορικό γεγον05 κι έ­βγαλε σημαντικότατα πορίσματα αναφορικά με t is ελλείψ ει και t is αδυνα- μίεε του πρωταρχικού αυτού σκιρτήματο5 των δυνάμεων του κομμουνι­σμού. Η κατάπνιξη ms Κομμούνα5 συνοδεύτηκε από το ρεβανσισμό ms α­ντεπανάστασή, με εκτελέσει, φ υλακ ίσει και διώξεΐ5 αγωνιστών. (Σ.τ.Μ.)

9. Η πρώτη φράση του Κεφαλαίου είναι η εξή5:«0 nXoüros των κοινωνιών ό­που κυριαρχεί ο κεφ α λα ιοκρα τία Tponos παραγωγήε εμφανίζεται σαν έ- vas "τεράστιθ5 oaipös από εμπορεύματα" και το ξεχωριστό εμπόρευμα σαν η στοιχειώδηε μορφή του». Ο Β.Ί. Λένιν σημείωνε neos «στο Κεφάλαιο του Μαρξ στην αρχή αναλύεται η πιο απλή, συνηθισμένη, βασική, η πιο μαζικο- φανήε, η πιο κοντινή σχέση T n s αστικήε (εμπορευματική5) Koivawias που συναντιέται δισεκατομμύρια epopss: η ανταλλαγή εμπορευμάτων» (Β.Ί. Λέ­νιν, «Φιλοσοφικά τετράδια», στο Άπαντα, τομ. 29, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1989, σ. 318). (Σ.τ.Μ.)

10. Πρόκειται περί του βιβλίου Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία, το οποίο γράφτηκε στο Μπάρμεν το χειμώνα του 1844-1845, ενώ κυκλοφό­ρησε στη Λειψία το καλοκαίρι του 1845. Ελληνική έκδοση του έργου έγινε σε δύο τόμου$ από tis εκδόσε« Μπάιρον το 1974. (Σ.τ.Μ.)

11. Ιδρύθηκε το 1847 ύστερα από ριζική αναδιοργάνωση msTIvuions των Δ ι­καίων, η οποία κινούνταν στο πλαίσιο του ουτοπικού σοσιαλισμού. Η Ένω ­ση των Κομμουνιστών υιοθέτησε συνεπει'5-επιστημονικέ5 επαναστατικέ5 Θέσεΐ5, ενώ το Δεύτερο Συνέδριο, που έγινε στο Λονδ ίνο από t i s 29 Νοεμ­βρίου cos t i s 8 Δεκεμβρίου του 1847, ανέθεσε στον Μαρξ και στον'Ενγκελ5 την εκπόνηση του π ρ ο γρ ά μ μ α π κτη εΈ νω σ ^ .Το Μανιφέστο του Κομμου­νιστικού Κόμματος ήταν ακριβώε το προγραμματικό T n s ντοκουμέντο. (Σ.τ.Μ.)

12. Οι εκδόσειε Ερατώ έβγαλαν το 1982 ένα μέρο5 από αυτά τα Ερωτικά ποιή­ματα. (Σ.τ.Μ.)

13. Αναφερόμενθ5, σ ' ένα γράμμα του npos τονΈνγκελ$, στη διαλεκτική του Χέγκελ, μαε πληροφορεί για το εξήε: «Α ν ξανάβρισκα τον καιρό για τέτοια έργα, πρόθυμα θα εξέταζα σε δύο ή τρία τυπογραφικά φύλλα, σε μορφή προσιτή στην κοινή ανθρώπινη λογική, τι υπάρχει λογικό στη μέθοδο που ανακάλυψε ο Χέγκελ, αλλά συγχρόνωε μυστικοποίησε» (Μ. Ρόζενταλ, Προ­βλήματα διαλεκτικής στο Κεφάλαιο του Μαρξ, Αθήνα, Αναγνωστίδηε, χ.χ., σ. 5). (Σ.τ.Μ.)

14. Για παράδειγμα, η διδακτορική του διατριβή αφορούσε τη Διαφορά της δη-

Σημειώ σε«

μοκρίτειας και επικούρειας φυσικής φιλοσοφίας.Έκδοσή T n s υπάρχει στα ελληνικά από τον εκδοτικό οίκο Γνώση. (Σ.τ.Μ.)

15. Ο Μαρξ συνδέθηκε από μικρόε με την οικογένεια Φον Βέστφαλεν (Von Westphallen). Μάλιστα, τη διδακτορική του διατριβή την αφιέρωσε στον πατέρα Tns yuvoîkos του Τζένι (Jenny), τον οποίο αποκαλούσε «πατρικό φί­λο». (Σ.τ.Μ.)

16. Και ο Β.Ί. Λένιν, π ιθανά« έχοντα s υπ' όψιν τη διατύπωση του Λαφάργκ (τον οποίο γνώριζε και εκτιμούσε), χαρακτηρίζει tous Μαρξ και Ένγκελ5 cos «δύο επιστήμονε5 και αγωνιστέε, που οι σ χ έ σ ε ι tous ξεπερνούν tous πιο συγκι- vmiKoùs θ ρ ύ λ ο ι των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία» (Β.Ί. Λένιν, «Φρί- ντριχ'Ενγκελε», στο Άπαντα, τομ. 2, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1990, σ. 12). (Σ.τ.Μ.)

17. Αστικοδημοκρατική επανάσταση, που αγκάλιασε σχεδόν το σύνολο Tns ευ­ρ ω π α ίο ηπείρου. Στη Γαλλία οδήγησε στην ανατροπή ms Ιουλιανήε Μο- vapxias και στην εγκαθίδρυση ms Δ εύ τερ έ Δημοκρατία5.Ήταν αποτέλε­σμα κυρία« των αντιθέσεων μέσα otous κ ό λ π ο ι Tns aanm s τάξη5 (μεταξύ Tns οικονομική5 αριστοκρατίαε και Tns εμποροβιομηχανική5 aoTim s τά- ξηΞ), αλλά και μεταξύ αστικής τάξη5 και προλεταριάτου. Η ήττα ms οφειλό­ταν στον συμβιβαστικό χαρακτήρα των αστικών κινημάτων, τη στιγμή που η εργατική τάξη δεν είχε ακόμη αναχθεί σε «τάξη δ ι' εαυτήν» με αυτοτέλεια και ανυποχώρητε5 στοχεύσει. Ο Μαρξ μελέτησε τούτο το σημαντικό επει­σόδιο ms ταξική5 πάλη5 Kupicos στο έργο του Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850. (Σ.τ,Μ.)

18. θρησκευτική αίρεση που διαδόθηκε στη Νότια Γαλλία τον 12ο και 13ο αιώ­να. Ο ι ΑλΒ ιγηνο ί θεωρούσαν τον γή ινο κόσμο, μαζί και την καθολική εκ­κλησία, δημιούργημα του Σατανά, αρνούνταν τα εκκλησιαστικά δόγματα και δ ιεκδικούσαν την κατάργηση rns εκκλησιαστική5 γαιοκτησίας καθώς και Tns δεκάτη5.0 nânas IvvoKévuos Γ ' εξαπέλυσε σταυροφορία εναντίον tous εξ αφορμή$ Tns δολοφονίας το 1208, του εκπροσώπου του από ευνο­ούμενο του κόμη ms Τ ο υ λο ύ ζη Ραϊμόνδου Στ'. Η εν λόγω εκστρατεία διήρ­κεσε, με διακοπές, από το 1209 a>s το 1229. (Σ.τ.Μ.)

19. Ο Μαρξ έγραφε το έργο Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη από το Δεκέμβριο του 1851 cùs το Μάρτιο του 1852. Το βιβλίο δημοσιεύτηκε το Μάιο του 1852. (Σ.τ.Μ.)

20. Εκδόθηκε το 1847 και ήταν γραμμένο στα γαλλικά. (Σ.τ.Μ.)21. Δημοσιεύτηκε το 1859. (Σ.τ.Μ.)22. Πραγματοποιήθηκε o t is Βρυξέλες το Σεπτέμβριο του 1868. (Σ.τ.Μ.)

Page 37: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Μια μικρή βιογραφία για δύο μεγάλοι« επαναστάτες

> Κεφάλαιο 21. Η εφημερίδα Το Βήμα rns Nias Yôpxns ήταν από t is σοβαρότερε$ που εκδί­

δονταν o t is Ηνωμένε5 Πολιτεικ . Κατά τρόπο μάλλον αναπάντεχο, στα τέλη του 1851 évas Γερμα ν0 5 συντά κτη 5 τη 5 εφ ημ ερ ίδα 5 π ρ ότε ινε στο ν Μαρξ,τον οποίο είχε γνωρίσει κατά την Επανάσταση του 1848, να γράψει μια σειρά άρθρων για τη Γερμανία. Μάλιστα, η εφημερίδα είχε αφιερώσει ξεχω ριστή στήλη για τα ζητήματα T n s δυτική$ Eupconns, δεδομένου ότι στην Αμερική ζούσαν ήδη πολλοί Ευρωπαίοι μετανάστες. (Σ.τ.Μ.)

2. Ιρλανδο ί επαναστάτε$ που αγω νίζονταν για την ανεξαρτησία Tns xcopas t o u s . (Σ.τ.Μ.)

3. Α ν κα ιη Εφημερίδα του Ρήνου εκδιδόταν με έξοδα Tns Βιομηχανικήε αστι- Khs τάξη5 Tns π ε ρ ιφ έ ρ ε ι, σύντομα έγινε όργανο νέων ριζοσπαστών, μετα­ξύ των οπο ίω ν συγκαταλέγονταν ο Μαρξ και οΈνγκελ5 . Η ανάδειξη του πρώτου στην αρχισυνταξία Tns εφημερίδα$ συνέβαλε καθοριστικά στην αλλαγή κατεύθυνση. Στα άρθρα του ο Μαρξ επικεντρώνει σε θέματα που αφορούν Kupicos τη θρησκεία, τη λογοκρισία και τη γραφειοκρατία, ασκώ- vTas κριτική από tis θέσειε Tns επαναστατικήε δημοκρατίαε. (Σ.τ.Μ.)

4. Το Μάρτιο του 1844 έκανε την εμφάνισή του το (μοναδικό) δ ιπλό τεύχο5 Tns επ ιθ εώ ρ ησ ή με τον τίτλο Γερμανογαλλικά Χρονικά. Εκεί δημοσιεύτη­καν τα κείμενα του Ένγκελς Σχεδίασμα κριπκήε ms πολιηκήί oiKovopias και Παρελθόν και παρόν, καθώς και οι εργασίε5 του Μαρξ Συμβολή στο εβραϊ­κό ζήτημα και Κριτική rnsχεγκελιανήε φιλοσοφία5 του δικαίου. Εισαγωγή. (Σ.τ.Μ.)

5. Υπό τον τίτλο Die Neue Rheinische Zeitung [Νέα Εφημερίδα του Ρήνου]. (Σ.τ.Μ.)

6. Έτσι έμεινε στην ιστορία το κλασικό έργο πολεμικής του Ένγκελβ Η ανατρο­πή ms επιστήμπε από τον κύριο Ευγένιο Ντίρινγκ, το οποίο αποκαλέστηκε (και δικαία«) «εγκυκλοπαίδεια του μαρξισμού». Το 1880, ύστερα από παρά­κληση του Λαφάργκ, οΈνγκελ5 επεξεργάστηκε τρία κεφάλαια του έργου και εξέδωσε στο Παρίσι την μπροσούρα OuToniariKÔs σοσιαλισμοί και επιστη- μονικ05 σοσιαλισμό5. Τη μετάφραση είχε κάνει ο iöios ο Λαφάργκ. (Σ.τ.Μ.)

7. Η Διαλεκτική ms çù a n sεκδόθηκε πρώτη φορά το 1925 από το Ινστιτούτο Μ αρξισμού-Λενινισμού του ΚΚΣΕ, ταυτόχρονα στα γερμανικά και στα ρω­σικά. (Σ.τ.Μ.)

8. Μάλιστα, ο Β.Ί. Λένιν θεωρεί nais «πραγματικά, οι δύο αυτοί τόμοι του Κε­φ αλα ίου είναι έργο και των δύο : του Μ αρξ και του Ένγκελς» (Β.Ί. Λένιν, «ΦρίντριχΈνγκελ5», ό.π., σ. 12). (Σ,τ.Μ.)

9. Η σχετική διατύπωση του Βιολόγου Χαλντέιν (J.B.S. Haldane) είναι χαρακτη­ριστική: «ΟΈνγκελ5 ήταν ένα s μεγάλθ5 συγγραφέαΒ.Έναε Xôyos γι' αυτό ή­ταν το γεγονό5 ότι ήταν ο πιο πλατιά μορφωμένο5 άνθρωπος Tns εποχής

Ιη μ ε ιώ σ ε«

του. Είχε όχι μόνο μια εξαιρετική γνώ ση οικονομικών και loropias, αλλά ή­ξερε αρκετά ώστε να συζητήσει το νόημα μια5 σκοτεινής <ppàans λατινικών για τον ρωμαϊκό νόμο, για το γάμο ή τι συμβαίνει όταν ένα κομμάτι ψευ­δαργύρου μπαίνει σε διάλυμα θειικού οξέο5. Κι όλα αυτά ενώ ζούσε έντονη κοινωνική ζωή, με πλούσια πολιτική δραστηριότητα» (Ν. Νικολάου, Μαρξι- σμόε και βιολογία. Ναρκωτικά, 2η έκδ., Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1988, σ. 23). (Σ.τ.Μ.)

10. Ta romancero (ρομανθέρο) είναι ανθολογίε5 ισπανικώ ν λαϊκώ ν τραγου­διών, Kupicos του τέλους του Μεσαίωνα και των αρχών Tns Α να γέννη σ ή . (Σ.τ.Μ.)

11. ΟΈνγκελ5 είχε συλλάβει την εν λόγω «αδυναμία» του με το μοναδικό χιού­μορ που διέθετε. Ό ταν οι κόρες του Μαρξ τον ρώτησαν για το χαρακτηρι­στικό του γνώ ρ ισμα, η απάντησή του ήταν: «Να τα ξέρ ε « όλα στα μισά»! (Σ,τ.Μ.)

12. Αγγλική εφημερίδα που εκδιδόταν στο Λονδίνο από το 1865. Τα άρθρα του Έ νγκ ελ5 για τον γα λλο -πρω σ ικό πόλεμο δημοσιεύτηκαν μεταξύ Ιουλίου 1870 και Μαρτίου 1871.

Page 38: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς
Page 39: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Κυκλοφορούν από τις εκδόσεις

Σειρά Κοινωνία και πολιτική:★ Ιμπεριαλισμός: Αντιθέσεις και αντιστάσεις

Διεθνές συνέδριο ίων περιοδικών Διάπλους - Στίγμα - Ουτοπία

★ Η πραγμάτωση της ελπίδας

Η ζωή πέρα από τον καπιταλισμό

ίου Μάικλ Άλμπερι

★ Η παγκοσμιοποίηση χωρίς μάσκα

Ο ιμπεριαλισμός στον 2 1 ο αιώνα

των Τζέιμς Πέτρας - Χένρι Βελτμέγιερ

★ Κριτικός μαρξισμός

Ρεύματα και θεωρίες του μαρξισμού στον 20ό αιώνα

του ΝτέιΒιντ Ρέντον

★ Η οικονομική λειτουργία του Χρηματιστηρίου - Τα αμερικάνικα τραστ

Συμβολή στη θεωρία της αξίας. Η οικονομική, κοινωνική και πολιτική

δράση τους. Ανέκδοτα έργα 1897, 1903

του Πολ Λαφάργκ

★ ΠΑΣΟΚ: Από την αλλαγή στη μετάλλαξη

Γέννηση - Πορεία - Καμπή - Συντηρητική στροφή

του Δημήτρη Κατσορίδα

★ Κοινωνική ασφάλιση

Από το κράτος πρόνοιας στην «ελαστασφάλεια» του Βασίλη Μηνακάκη

Σειρά Δοκίμια:★ RAF, «Αυτό ήταν για μας απελευθέρωση»

μια συζήτηση με την Ίρμγκαρντ Μέλερ

για την ένοπλη πάλη, τη φυλακή και την αριστερά

του ΌλιΒερ Τόλμαϊν

★ Η συνέχιση του εμφυλίου με άλλα μέσα

του Άκη Γαβριηλίδη★ Hudabank

Από το έγκλημα του Χρηματιστηρίου στην παγίδα των δανείων

του Χρήστου Γιαννίμπα

★ Η αυτοκρατορία του κεφαλαίου

της Έλεν Μέικσινς Γουντ

★ Περί νεοφιλελευθερισμού

του Γιώργου Σταμάτη

★ Ζάπινγκ σε ιδέες του μέλλοντος

της Σύλβια Οκαλιόβα★ Προκόπης Πανταζής.Ένας αντάρτης και λογοτέχνης της Λέσβου

του Αρη Ταστάνη

★ Η εγκληματολογία στην Ελλάδα σήμερα

Επιμέλεια: Στράτος Γεωργούλας

★ The Corporation

Το παθολογικό κυνήγι των εταιρειών για κέρδος και εξουσία

του Τζόελ Μπάκαν

Page 40: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

Σειρά Κόσμος:★ Ιράν και κρίση

Πυρηνικές φιλοδοξίες και η αμερικάνικη απάντηση

του Ρότζερ Χάουαρντ★ Βενεζουέλα - Αποστολή

Το πείραμα ΤσάΒες και η ΜπολιΒαριανή Επανάσταση

Συλλογικό κείμενο και άρθρα

Σειρά Ακραία Πολιτιστικά Φαινόμενα:★ Φυσάει κόντρα

Μουσική αντίσταση στον καιρό της παγκοσμιοποίησης και του πολέμου

του Μιχάλη Παπαμακάριου★ Εναντίον των αθυρόστομων γελωτοποιών

Τα αυθεντικά σκίτσα και η ομιλία στην απονομή

του βραβείου Νόμπελ 1997

του Ντάριο Φο

★ Χρέωσέ τα κι αυτά στη φωτιά

Στίχοι και εικόνες του B.D. Foxmoor από τη Low Bap σκηνή

του B.D. Foxmoor

Σειρά Κόμικς:★ Palestine

Πολεμικές ανταποκρίσεις από την παλαιστινιακή Ιντιφάντα του Joe Sacco

★ Χαιρετίσματα από τη Σερβία

του Αλεξάνταρ Ζόγκραφ

★ Wobblies

Εικονογραφημένη ιστορία των Βιομηχανικών Εργατώντου Κόσμου (IVWV)

των Paul Buhle - Nicole Schulman★ Blankets

To εικονογραφημένο best seller μυθιστόρημα του Craig Thompson

★ Lynch

Πέντε νέοι Έλληνες δημιουργοί σε ένα comic album,

των Πανταζή - Τούση - Ταξή - Διαλυνά - Τσιάτσιου★ 0 άνθρωπος της καρδιάς

Το πρώτο comic album Τούρκου δημιουργού στη χώρα μας του Γκιουνερί Ίτσογλου

★ Μήτσος Κυκλάμινος

του SoloGp

★ Soloup εναντίον Καλαϊτζή

Flip book

του 5οΙούρ

★ Ένατη Τέχνη

του Γιάννη Κουκουλά

Page 41: Π.Λαφάργκ. Αναμνήσεις από τον Κ.Μαρξ και τον Φ.Ένγκελς

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ

Μια μικρή Βιογραφίαγια δύο μεγάλους επαναστάτες0 Π ολ Λ α φ ά ρ γ κ ήταν γ α μ π ρ ό ς του Μ α ρ ξ κ α θ ώ ς και σ υ ν ερ γ ά τ η ς ,

π ολιτ ικός σ υ ν α γ ω ν ισ τ ή ς και φ ίλ ο ς τω ν Μ α ρ ξ και Ε ν γ κ ελ ς .

Το β ιβ λ ίο π ερ ιέχ ε ι τις π ρ ο σ ω π ικ ές α ν α μ ν ή σ εις του απ ό τους δ ύο

σ υ ν τ ρ ό φ ο υ ς του και για ίο λό γο αυτό έχ ε ι την ιδ ια ίτερ η

π ρ ο σ ω π ική χ ρ ο ιά , την πιο α ν θ ρ ώ π ιν η και κ α θ η μ ε ρ ιν ή π λευρ ά

της ζω ή ς τω ν δ ύο επ α να στα τώ ν. Η ματιά αυτή είνα ι ξεχ ω ρ ισ τ ή ,

γιατί ω ς ένα β α θ μ ό , μ α ζί μ ε το θ α υ μ α σ μ ό που α π ο π νέει

το γραπτό του Λ α φ ά ρ γ κ , φ έ ρ ν ε ι στο φ ω ς π λ ευ ρ ές τω ν

κ α θ η μ ερ ιν ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν Μ α ρ ξ και Έ ν γ κ ε λ ς , α π ο μ υ θ ο π ο ιώ ν τα ς

θετικά την εικ ό να τω ν θ εμ ελ ιω τ ώ ν του μ α ρ ξισ μ ο ύ .

ΕΚΛ<£ε£

ISBN: 9 7 8 -960 -6750 -1 4 -4

ΑΝΑΓΝ2ΙΕΙΙ ΪΨΚΛΟΪΡΙΣΚΟΥ Σ Ε ΙΡ Α : Π Ρ Ο Π Α Γ Α Μ Ι Α