Χριστιανισμός Απλώς!

Οι ραδιοφοονικές ομιλίες του διασημότερου κριτικού λογοτε-χνίας της Βρετανίας, που εκφωνήθηκαν στο BBC, όταν το Λονδί-νο βομβαρδιζόταν ανηλεώς στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, περι-λαμβάνονται σε αυτό το βιβλίο, το οποίο θεωρείται το πιο δημο-φιλε'ς έργο του Λιούις με κυκλοφορία επτά εκατομμυρίων αντί-τυπων σε όλη την υφήλιο για πενήντα χρόνια.

Ο τίτλος «Mere Christianity» («Χριστιανισμός απλώς!») δη-λώνει την πίστη ενός ελεύθερου συγγραφέα, ο οποίος μετά τα τριάντα του ανακαλύπτει το χριστιανισμό προσωπικά, βιώνει τη θρησκεία στα σαράντα χρόνια του μέσα στον πόλεμο και ομιλεί για την Εκκλησία ραδιοφωνικά, χωρίς να γνωρίζει αν μια από αυτές τις εκπομπές θα έφτανε ποτέ στο τέλος της εξαιτίας των αεροπορικών βομβαρδισμών.

Όπως δηλώνει ο ίδιος, ενδιαφέρεται για το χριστιανισμό απλά και μόνο, όχι για μιαν από τις ομολογίες του, δυτική ή ανα-τολική, ορθόδοξη ή ετερόδοξη, ρωμαιοκαθολική ή αγγλικανική. Ο Λιούις επιμένει να παραμένει ένας αυθόρμητος κι αυθεντικός πιστός, δηλαδή απλός χριστιανός, χωρίς ποτέ να γίνεται θρησκό-ληπτος προσηλυτιστής κι ούτε να καταντά φανατικός προπαγαν-διστής.

Εύστοχα παρομοιάζει αυτό το βιβλίο του με τον προθάλαμο, το χολ, που οδηγεί στα δωμάτια του σπιτιού. Κανείς ποτέ δεν πα-ραμένει στον προθάλαμο, αλλά πάντα περνά από εκεί και προ-σπερνά για να κατευθυνθεί στο χώρο που επιθυμεί. Κάθε χρι-στιανική εκκλησία είναι για τον Λιούις ένα από αυτά τα δωμάτια και το βιβλίο του είναι αυτός ο προθάλαμος, ο χριστιανισμός απλώς!

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Γεννημένος στην Ιρλανδία το 1898, ο Κ.Σ. Λιοιίις (C.S, Lewis, 1898-1963) σπούδασε φιλολογία στην Οξφόρδη και, σταδιοδρό-μησε ως καθηγητής μεσαιωνικής και ανα-γεννησιακής λογοτεχνίας στα πανεπιστή-μια της Οξφόρδης (1925-1954) και του Καίμπριτζ (1954-1963). Διακρίθηκε ως συγγραφέας περισπούδαστων μελετημά-τιον λογοτεχνικής κριτικής, καθώς επίσης παιδικών διηγημάτων και μυθιστορήμα-τος επιστημονικής φαντασίας. Τα είκοσι πέντε βιβλία του διαβάστηκαν- από εκα-τομμύρια αναγνώστες σε όλο τον κόσμο, μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες και ενέπνευσαν πλειάδα διακεκριμένων μα-θητών του. Επιπλέον αγαπήθηκε ως δη-μοφιλής ομιλητής με την απαράμιλλη ευ-χέρεια λόγου, γραπτού και προφορικού, που τον διέκρινε, συνδυάζοντας τη σαφή-νεια και την ευφράδεια.

Ως άθρησκος δεν ασχολήθηκε ποτέ με την πίστη παρά μόνο φθάνοντας στην τρί-τη δεκαετία της ζωής του και στις απαρ-χές της συγγραφικής του ωριμότητας. Κα-τανοώντας την εντιμότητα των επικριτών της θρησκείας, προσπάθησε να περιγρά-ψει τη δική του προσωπική ανακάλυψη του νοήματος ζωής που κρύβεται μέσα στο χριστιανισμό, αποφεύγοντας τον προ-σηλυτισμό και καταπολεμώντας το φανα-τισμό. Ως λόγιος δεν παραιτήθηκε ποτέ από τις απαιτήσεις του ορθού λόγου, αλ-λά και δεν δεσμεύθηκε στην απιστία

εξαιτίας της κριτικής του ικανότητας. Ως πιστός πάλι δεν συμβιβάσθηκε με τη θρη-σκοληψία, ούτε συμμάχησε με το δογμα-τισμό.

Μνημειώδεις παρέμειναν οι ραδιο-φωνικές εκπομπές του στο BBC από το βομβαρδιζόμενο Λονδίνο, που εκδόθη-καν σε τρεις τόμους από το 1942 μέχρι το 1944 για να τύχουν περαιτέρω επεξεργα-σίας μεταπολεμικά και να συναποτελέ-σουν το δημοφιλέστερο βιβλίο του με τί-τλο «Mere Christianity» («Χριστιανισμός απλαίς!»), το οποίο κυκλοφόρησε το 1,952, γνιορίζοντας αλλεπάλληλες επανεκδό-σεις για να ικανοποιήσει τη ζήτηση το)ν αναγνωστών του, που έχουν υπερβεί τα επτά εκατομμύρια.

Ο έρωτας του με την Τζο Γκρέσαμ, η οποία πέθανε από καρκίνο, λίγο μετά το γάμο τους, ήταν το θέμα της κινηματο-γραφικής ταινίας «Στη Χώρα της Σκιάς» (1994) με προπαγωνιστές τον Άντονυ Χόπκινς και την Ντέμπορα Ουίνγκερ, σε σκηνοθεσία Ρίτσαρντ Αττένμπορο. Ο Λιούις άφησε την τελευταία του πνοή στο σπίτι του, στην Οξφόρδη, στις 23 Νο-εμβρίου 1963.

C. S. L E W I S

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΛΩΣ

Μετάφραση:

Βασίλης Αδραχτάς

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΘΗΝΑ 1999

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 9

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο Τ Ο ΣΩΣΤΌ ΚΑΙ ΤΟ ΛΆΘΟΣ

ΩΣ ΕΝΔΕΙΞΗ ΓΙΑ ΤΟ ΝΌΗΜΑ ΤΟΥ ΣΎΜΠΑΝΤΟΣ

1. Ο νόμος της ανθρώπινης φύσης 25 2. Ορισμένες ενστάσεις 33 3. Η πραγματικότητα του νόμου 41 4. Τι κρύβεται πίσω από το νόμο 48 5. Έχουμε λόγο να ανησυχούμε 56

Β Ι Β Λ Ι Ο Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο ΤΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ο ι ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΊ

1. Οι αντιτιθέμενες ιδέες για το Θεό 65 2. Η εισβολή 71 3. Ο συγκλονιστικός εναλλακτικός δρόμος 80 4. Ο άνθρωπος της πραγματικής μετάνοιας 88 5. Το πρακτικό συμπέρασμα 97

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΑΠΛΩΣ 8

Β Ι Β Λ Ι Ο ΤΡΙΤΟ Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΉ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΆ

1. Τα τρία μέρη της ηθικής 107 2. Οι «βασικές αρετές» 116 3. Η κοινωνική ηθική 123 4. Ηθική και ψυχανάλυση 131 5. Η σεξουαλική ηθική 139 6. Ο χριστιανικός γάμος 151 7. Η συγχώρεση 165 8. Το μεγάλο αμάρτημα 173 9. Η ελεημοσύνη 184

10. Η ελπίδα 190 11. Η πίστη (α) 196 12. Η πίστη (β) 204

Β Ι Β Λ Ι Ο Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ Ή

ΤΑ ΠΡΏΤΑ ΒΉΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΔΌΓΜΑ ΤΗΣ ΤΡΙΆΔΟΣ

1. Δημιουργία και γέννηση 215 2. Ο Θεός με τα τρία Πρόσωπα 224 3. Ο χρόνος και η πέραν του χρόνου πραγματικότητα 232 4. Η καλή αλλοίωση 239 5. Τα πεισματάρικα στρατιωτάκια 246 6. Δυο σχόλια 252 7. Ας προσποιηθούμε 257 8. Είναι ο χριστιανισμός εύκολος ή δύσκολος; 267 9. Υπολογίζοντας το κόστος 275

10. Καλοί ή καινοί άνθρωποι; 282 11. Οι καινοί άνθρωποι 296

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Τα περιεχόμενα αυτού του βιβλίου εκφωνήθηκαν καταρχάς από το ραδιόφωνο και στη συνέχεια δη-

μοσιεύτηκαν ως τρία χωριστά βιβλία με τους τίτλους: Ομιλίες ραδιοφώνου (1942), Χριστιανική συμπεριφορά (1943) και Πέρα από την προσωπικότητα (1944). Σ' αυτές τις τυπωμένες εκδοχές τους έκανα κάποιες προ-σθήκες σε ό,τι είχα πει από το μικρόφωνο, αλλά κατά τ' άλλα άφησα το κείμενο σχεδόν απείραχτο. Μια «ομιλία» από το ραδιόφωνο θα πρέπει, νομίζω, να εί-ναι όσο το δυνατόν πιο κοντά στον καθημερινό λόγο και να μην ακούγεται ως ανάγνωση ενός δοκιμίου. Έτσι, στις ομιλίες μου χρησιμοποίησα όλες τις συντμή-σεις και τους ιδιωματισμούς που χρησιμοποιώ συνή-θως όταν μιλώ. Στην τυπωμένη τους εκδοχή διατήρησα αυτό το στοιχείο, χρησιμοποιώντας για παράδειγμα τις συντμήσεις της άρνησης και των βοηθητικών ρημάτων. Όπου μάλιστα σ' αυτές τις ομιλίες έκανα φανερή τη σπουδαιότητα μιας λέξης με την έμφαση της φωνής μου, στην τυπωμένη εκδοχή χρησιμοποίησα πλάγια γράμματα. Τώρα τείνω να πιστέψω πως αυτό ήταν ένα λάθος - ένα υβρίδιο ανάμεσα στην τέχνη του λόγου


και την τέχνη της γραφής. Ένας ομιλητής οφείλει να διαφοροποιεί τη φωνή του για να δώσει έμφαση, επει-δή το μέσο που διαθέτει προσφέρεται γι' αυτή τη μέ-θοδο: ένας συγγραφέας όμως οφείλει να μη χρησιμο-ποιεί πλάγια γράμματα σε ανάλογες περιπτώσεις. Έχει τα δικά του, διαφορετικά μέσα, με τα οποία μπο-ρεί ν' αναδείξει τις λέξεις-κλειδιά, μέσα που οφείλει να χρησιμοποιεί. Στη συγκεκριμένη έκδοση έχω διευ-ρύνει τη χρήση των συντμήσεων κι έχω αντικαταστήσει τα πλάγια γράμματα με μια αναδιατύπωση των προτά-σεων στις οποίες αυτά υπήρχαν: δίχως όμως να μετα-βάλλω, πιστεύω, τον «καθημερινό» και «οικείο» τόνο τους, κάτι που εξαρχής ήθελα. Έ χ ω επίσης κάνει κά-ποιες προσθαφαιρέσεις σ' εκείνα τα σημεία που τώρα πιστεύω ότι τα κατανοώ καλύτερα απ' ό,τι πριν από δέκα χρόνια, ή ξέρω ότι η προηγούμενη εκδοχή μου είχε παρερμηνευθεί από άλλους.

Θα πρέπει να προειδοποιήσω τον αναγνώστη ότι δεν προσφέρω καμιά βοήθεια σε κάποιον που αμφιτα-λαντεύεται ανάμεσα σε δύο χριστιανικές «ομολογίες». Δε θα μάθεις από μένα εάν όφειλες να γίνεις αγγλικα-νός, μεθοδιστής, πρεσβυτεριανός ή ρωμαιοκαθολικός. Η παράλειψη αυτή είναι ηθελημένη (ακόμα και η σει-ρά του καταλόγου που μόλις ανέφερα είναι αλφαβητι-κή). Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο γύρω από τις προ-σωπικές μου πεποιθήσεις. Είμαι ένας πολύ συνηθισμέ-νος λαϊκός της Εκκλησίας της Αγγλίας, ούτε ιδιαίτερα «υψηλός «ούτε ιδιαίτερα «χαμηλός» ούτε ιδιαίτερα κάτι άλλο. Σ' αυτό όμως το βιβλίο δεν προσπαθώ να προσηλυτίσω κάποιον στις δικές μου πεποιθήσεις. Από τότε που έγινα συνειδητά χριστιανός είμαι της άποψης ότι η καλύτερη, ίσως και η μοναδική, υπηρε-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 11

σία που μπορώ να προσφέρω στους άπιστους γείτονες μου είναι το να τους εξηγώ και να υπερασπίζομαι εκείνη την πίστη που υπήρξε κοινή σε όλους σχεδόν τους χριστιανούς όλων των εποχών. Είχα περισσότε-ρους από έναν λόγους για να πιστεύω κάτι τέτοιο. Πρώτα απ' όλα, τα ζητήματα που χωρίζουν τους χρι-στιανούς έχουν συχνά να κάνουν με θέματα υψηλής θεολογίας ή ακόμα και εκκλησιαστικής ιστορίας, με τα οποία δεν πρέπει να ασχολείται ποτέ κανείς πέρα από τους ειδικούς. Σ' αυτά τα νερά θα ήμουν σίγουρα πέρα από τις δυνατότητες μου: περισσότερο θα είχα ο ίδιος ανάγκη για βοήθεια παρά θα μπορούσα να την προ-σφέρω σε άλλους. Κατά δεύτερο λόγο, νομίζω ότι πρέ-πει να παραδεχτούμε ότι η συζήτηση γύρω από αυτά τα αμφιλεγόμενα ζητήματα δεν έχει καθόλου την πρό-θεση να φέρει κάποιον στους κόλπους του χριστιανι-σμού. Όσο γράφουμε και μιλάμε γι' αυτά, το πιθανό-τερο είναι να τον αποτρέψουμε απ' το να ενταχθεί σε οποιαδήποτε χριστιανική κοινότητα παρά να τον προ-σελκύσουμε στη δική μας. Οι διαφορές μας δεν πρέπει ποτέ να συζητιούνται παρά μόνο παρουσία εκείνων που έχουν ήδη πιστέψει ότι υπάρχει ένας μόνο Θεός κι ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο μονογενής Του Υιός. Τε-λικά έχω την εντύπωση πως ήταν πολύ περισσότεροι, και πολύ πιο ταλαντούχοι, οι συγγραφείς που αναμεί-χθηκαν σ' αυτά ακριβώς τα αμφιλεγόμενα ζητήματα απ' ό,τι στην υπεράσπιση αυτού που ο Μπάξτερ ονο-μάζει «απλό» χριστιανισμό. Η «παράταξη» που πί-στευα ότι θα μπορούσα να υπηρετήσω καλύτερα ήταν ταυτόχρονα η «παράταξη» που έμοιαζε να είναι η πιο φτωχή. Έτσι, εντελώς φυσικά πήρα το μέρος της.

Στο βαθμό που γνωρίζω, αυτά ήταν τα μοναδικά κί-


νητρα που είχα, και θα ήμουν πολΰ ευτυχής εάν οι άν-θρωποι δεν έβγαζαν τα συμπεράσματα που τους βο-λεύουν από τη σιωπή μου πάνω σε κάποια αμφιλεγό-μενα ζητήματα.

Για παράδειγμα, μια τέτοια σιάση σιωπής δε ση-μαίνει κατ' ανάγκην ότι κι εγώ ο ίδιος δεν παίρνω θέ-ση. Μερικές φορές σημαίνει κάτι τέτοιο. Υπάρχουν τρέχοντα ερωτήματα μεταξύ των χριστιανών στα οποία δε νομίζω πως μας έχει δοθεί η απάντηση. Υπάρχουν κάποια άλλα των οποίων την απάντηση ίσως να μη μάθω ποτέ: εάν τα έθετα, ακόμα και σ' έναν καλύτερο κόσμο, ίσως (oto βαθμό που ξέρω) να έπαιρνα την απάντηση που πήρε ένας πολύ πιο σπου-δαίος άντρας: «Τι σχέση έχει αυτό με σένα; Εσύ ακο-λούθησε Με». Υπάρχουν όμως κι άλλα ερωτήματα oca οποία παίρνω σαφώς κάποια θέση, άσχετα απ' το αν δε λέω τίποτα. Ο λόγος είναι ότι δε γράφω για να προ-βάλω κάτι που θα μπορούσα να ονομάσω «θρησκεία μου», αλλά για να προβάλω τον «απλό» χρισαανισμό, ο οποίος είναι αυτό που είναι και ήταν αυτό που ήταν πολύ πριν γεννηθώ εγώ, είτε αυτό μου αρέσει είτε όχι.

Ορισμένοι βγάζουν αβάσιμα συμπεράσματα από το γεγονός ότι ποτέ δε λέω κάτι περισσότερο για την Παρθένο Μαρία πέρα από την παρθενική γέννηση του Χρισίού. Είναι όμως τόσο προφανής ο λόγος που δεν κάνω κάτι τέτοιο; Εάν έλεγα περισσότερα, τότε αυτό-ματα θα προχωρούσα σε ζητήματα που είναι πάρα πο-λύ αμφιλεγόμενα. Άλλωστε δεν υπάρχει καμιά διαφω-νία μεταξύ των χριστιανών που να απαιτεί πιο λεπτή μεταχείριση από όσο το συγκεκριμένο ζήτημα. Οι ρω-μαιοκαθολικές απόψεις για το εν λόγω θέμα χαρακτη-ρίζονται όχι μόνο από τη συνηθισμένη ζέση που προσι-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13

διάζει σε κάθε ειλικρινή θρησκευτική πίστη, αλλά (πσ-λύ φυσιολογικά) από την ιδιόμορφη και τρόπον τινά ιπποτική ευαισθησία που αισθάνεται κάθε άντρας όταν διακυβεύεται η τιμή της μητέρας ή της αγαπημέ-νης του. Είναι λοιπόν πολύ δύσκολο να διαφωνήσεις με τις συγκεκριμένες απόψεις, δίχως να θεωρηθείς φαύλος και αιρετικός μαζί. Από την άλλη, οι αντίθετες προτεσταντικές απόψεις για το ίδιο θέμα στηρίζονται σε αισθήματα που ανάγονται στις ίδιες τις ρίζες κάθε μορφής μονοθεϊσμού. Στους ακραίους προτεστάντες δίνεται η εντύπωση πως η διάκριση ανάμεσα σε Δημι-ουργό και δημιούργημα (οσοδήποτε άγιο κι αν είναι) διακυβεύεται: ο πολυθεϊσμός γι' άλλη μια φορά νε-κρανασταίνεται. Επομένως είναι πολύ δύσκολο να διαφωνήσεις με τις συγκεκριμένες απόψεις δίχως να θεωρηθείς κάτι χειρότερο από αιρετικός: ένας παγα-νιστής. Αν υπάρχει κάποιο θέμα που θα μπορούσε να καταστρέψει ένα βιβλίο σχετικά με τον «απλό» χρι-στιανισμό -αν υπάρχει ένα θέμα που δεν προσφέρεται καθόλου για όσους δεν πιστεύουν ακόμα ότι ο γιος της Παρθένου είναι ο Θεός-, σίγουρα είναι το συγκεκρι-μένο.

Κατά παράδοξο τρόπο δεν μπορείς καν να συμπε-ράνεις από τη σιωπή μου πάνω σε αμφιλεγόμενα ση-μεία ούτε ότι τα θεωρώ σημαντικά ούτε ότι τα θεωρώ ασήμαντα. Έ ν α από τα πράγματα στα οποία διαφω-νούν οι χριστιανοί είναι και η σπουδαιότητα των δια-φωνιών τους. Όταν δύο χριστιανοί από διαφορετικές ομολογίες αρχίζουν να συζητούν, συνήθως μετά από λίγο ο ένας ρωτά κατά πόσο το τάδε ή το δείνα σημείο έχει «πραγματική σημασία» και ο άλλος απαντά: «Αν έχει σημασία; Μα είναι εντελώς ουσιώδες».


Όλα αυτά τα λέω απλώς και μόνο για να καταστή-σω σαφές το είδος του βιβλίου που προσπάθησα να γράψω- σε καμιά περίπτωση για να κρύψω ή για ν' αποφύγω την ευθύνη σχετικά με τις προσωπικές μου πεποιθήσεις. Όσο για τις τελευταίες, όπως είπα και πριν, δεν κρύβω κανένα μυστικό. Για να παραθέσω μάλιστα τα λόγια του γερο-Τόμπι: «Είναι γραμμένες στο Βιβλίο της Κοινής Προσευχής».

Ο κίνδυνος που σαφώς υπήρχε ήταν μήπως παρου-σιάσω ως τον κοινό χριστιανισμό κάτι που προσιδίαζε στην Εκκλησία της Αγγλίας ή, ακόμα χειρότερα, στον εαυτό μου. Προσπάθησα να προφυλαχτώ από κάτι τέ-τοιο, στέλνοντας το χειρόγραφο του τμήματος που τώ-ρα αποκαλώ «Βιβλίο Δεύτερο» σε τέσσερις κληρικούς (έναν αγγλικανό, ένα μεθοδιστή, έναν πρεσβυτεριανό κι ένα ρωμαιοκαθολικό), έτσι ώστε να μου στείλουν την κριτική τους. Ο μεθοδιστής θεώρησε πως δεν είχα μιλήσει αρκετά για την πίστη, ενώ ο ρωμαιοκαθολικός είχε τη γνώμη ότι το είχα μάλλον παρατραβήξει, λέγο-ντας πως είναι σχετικά ασήμαντες οι θεωρίες που εξη-γούν την εξιλέωση. Κατά τ' άλλα και οι πέντε ήμασταν σύμφωνοι. Δεν «έλεγξα» με ανάλογο τρόπο και τα υπόλοιπα βιβλία, επειδή σ' αυτά, ακόμα κι αν προέκυ-πταν διαφορές ανάμεσα στους χριστιανούς, οι διαφο-ρές αυτές θα ήταν μεταξύ ατόμων ή σχολών σκέψης κι όχι ανάμεσα σε ομολογίες.

Στο βαθμό που μπορώ να κρίνω από τις βιβλιοκρι-σίες και από τα πολυάριθμα γράμματα που έλαβα, το βιβλίο, όσο ελαττωματικό κι αν είναι από άλλες πλευ-ρές, πέτυχε τουλάχιστον να παρουσιάσει ένα συναινε-τικό, κοινό, βασικό ή «απλό» χριστιανισμό. Με αυτή την έννοια, ίσως να φανεί χρήσιμο στο να φιμώσει την

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 15

άποψη που θεωρεί ότι, αν αφαιρέσουμε τα αμφιλεγό-μενα ζητήματα, τότε θα έχουμε μείνει μ' έναν κενό κι άψυχο μέγιστο κοινό παρονομαστή. Αντίθετα, ο μέγι-στος κοινός παρονομαστής αποδεικνύεται πως όχι μό-νο είναι κάτι θετικό, αλλά και κάτι ερεθιστικό, διαχω-ρισμένος από όλες τις μη χριστιανικές πεποιθήσεις με ένα χάσμα, με το οποίο δεν μπορούν να συγκριθούν ακόμα και οι χειρότερες διαιρέσεις μέσα στο σώμα του χριστιανισμού. Αν δεν έχω βοηθήσει άμεσα προς την κατεύθυνση της επανένωσης, το πιθανότερο είναι πως έκανα σαφή το λόγο που θα πρέπει να επανενω-θούμε. Δίχως αμφιβολία αντιμετώπισα ελάχιστα το πε-ριβόητο odium theologicum εκ μέρους συνειδητών πι-στών από ομολογίες διαφορετικές από τη δική μου. Η εχθρότητα προήλθε περισσότερο από περιφερειακά άτομα, είτε μέσα από την Εκκλησία της Αγγλίας είτε έξω από αυτήν: από ανθρώπους που δεν ανήκουν πραγματικά σε καμιά ομολογία. Αυτό το θεώρησα ιδιόμορφα παρηγορητικό. Είναι στην καρδιά της χρι-στιανικής πίστης που κατοικούν τα πιο αληθινά τέκνα της: που η κάθε ομολογία είναι πραγματικά κοντά στην άλλη πνευματικά, αν όχι και δογματικά. Αυτό μά-λιστα υποδηλώνει ότι στην καρδιά της κάθε ομολογίας υπάρχει κάτι ή κάποιος που, σε πείσμα όλων των δια-φοροποιήσεων στις πεποιθήσεις, όλων των διαφορο-ποιήσεων στην ιδιοσυγκρασία, όλων των αναμνήσεων αμοιβαίας καταδίωξης, μιλάει τελικά με την ίδια φω-νή.

Αυτά αρκούν όσον αφορά στις παραλείψεις σχετι-κά με το δόγμα. Στο τρίτο βιβλίο, το οποίο ασχολείται με την ηθική, παρέλειψα επίσης σιωπηλά κάποια πράγματα, αλλά για έναν εντελώς διαφορετικό λόγο.


Από τότε που υπηρέτησα ως τυφεκιοφόρος στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, νιώθω μεγάλη απέχθεια για εκεί-νους που, όντας οι ίδιοι ασφαλείς και σίγουροι, δίνουν συμβουλές σ' αυτούς που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή. Ως αποτέλεσμα αυτού έχω μια απροθυμία στο να λέω πολλά γύρω από πειρασμούς που δεν έζησα ο ίδιος. Υποθέτω πως κανένας άνθρωπος δεν αντιμετω-πίζει τους πειρασμούς όλων των αμαρτημάτων. Συμ-βαίνει λοιπόν να είναι ξένη προς το χαρακτήρα μου η παρόρμηση που κάνει τους ανθρώπους να χαρτοπαί-ζουν αναμφίβολα, αυτό το πληρώνω με το να στερού-μαι την καλή παρόρμηση, της οποίας η χαρτοπαιξία εί-ναι η υπερβολή ή η διαστροφή. Γι' αυτό θεώρησα ότι δεν έχω τα προσόντα να δίνω συμβουλές πάνω στο πό-τε επιτρέπεται και πότε δεν επιτρέπεται να χαρτοπαί-ζει κανείς: αν ποτέ επιτρέπεται, γιατί ούτε καν αυτό δεν ξέρω. Επίσης δεν είπα τίποτα για τον έλεγχο των γεννήσεων. Δεν είμαι γυναίκα ή έστω έγγαμος, ούτε είμαι ιερέας. Θεώρησα πως δεν είναι δική μου υπόθε-ση να παρουσιάσω μια συγκεκριμένη άποψη για τους πόνους, τους κινδύνους και τις θυσίες έναντι των οποί-ων είμαι καλυμμένος· απ' την άλλη, δεν είχα το ποιμα-ντικό χρέος να κάνω κάτι τέτοιο.

Ίσως να υπάρξουν πολύ βαθύτερες ενστάσεις -κι έχω γίνει αποδέκτης κάποιων- όσον αφορά στο ότι χρησιμοποιώ τη λέξη «χριστιανός» έτσι, ώστε να ση-μαίνει εκείνον που αποδέχεται τα κοινά δόγματα του χριστιανισμού. Με ρωτούν: «Ποιος είσαι εσύ που θα καθορίσεις ποιος είναι και ποιος δεν είναι χριστιανός; Ή : «Αποκλείεται αρκετοί που δεν μπορούν να πιστέ-ψουν σ' αυτά τα δόγματα να είναι πολύ περισσότερο χριστιανοί, πολύ πιο κοντά στο πνεύμα των όσων είπε

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17

ο Χριστός, απ' όσο κάποιοι που τ' αποδέχονται;». Βέ-βαια αυτή η ένσταση είναι υπό μία έννοια πολύ σωστή, πολύ εύλογη, πολύ πνευματική, πολύ ευαίσθητη. Τα έχει όλα, πέρα απ' το να είναι χρήσιμη. Απλούστατα δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα όπως θέ-λουν οι εν λόγω αντιρρησίες - αν φυσικά δε θέλουμε να καταστρέψουμε τα πάντα. Θα προσπαθήσω να το αποσαφηνίσω αυτό μέσα από την ιστορία μιας άλλης, και μάλιστα πολύ λιγότερο σημαντικής, λέξης.

Η λέξη «ευγενής» αρχικά σήμαινε κάτι πολύ συ-γκεκριμένο- κάποιον που διέθετε ένα θυρεό και είχε ορισμένη έγγεια ιδιοκτησία. Όταν αποκαλούσες κά-ποιον «ευγενή», δεν του έκανες φιλοφρόνηση, απλώς βεβαίωνες ένα γεγονός. Αν έλεγες πως δεν είναι «ευ-γενής», δεν τον προσέβαλλες, απλώς έδινες κάποια πληροφορία. Δεν υπήρχε καμιά αντίθεση στο να πεις ότι ο Τζον είναι ψεύτης και ευγενής· όχι περισσότερο απ' το να πεις τώρα ότι ο Τζον είναι ηλίθιος και διδά-κτωρ πανεπιστημίου. Ήρθαν όμως κάποιοι που είπαν -τόσο σωστά, εύλογα, πνευματικά, ευαίσθητα, τόσο οτιδήποτε εκτός από χρήσιμα- «ναι, αλλά το πιο σημα-ντικό σ' έναν ευγενή δεν είναι βέβαια ο θυρεός και η γη, αλλά η συμπεριφορά! Αναμφίβολα αληθινός ευγε-νής είναι αυτός που συμπεριφέρεται όπως οφείλει να συμπεριφέρεται ένας ευγενής! Σίγουρα μ' αυτή την έν-νοια, ο Έντουαρντ είναι πολύ περισσότερο ένας αλη-θινός ευγενής απ' ό,τι ο Τζον!». Η πρόθεσή τους ήταν αγαθή. Ασφαλώς το να είναι κανείς αξιοπρεπής, ευγε-νικός και γενναίος είναι πολύ καλύτερο απ' το να έχει κάποιο θυρεό. Δεν πρόκειται όμως για το ίδιο πράγ-μα. Και το χειρότερο, δεν είναι κάτι πάνω στο οποίο θα συμφωνούσαν όλοι. Το να αποκαλέσεις κάποιον


«ευγενή» με αυτή την καινούρια, επεξεργασμένη έν-νοια αποτελεί στην πραγματικότητα όχι έναν τρόπο πληροφόρησης για το άτομο του, αλλά έναν τρόπο επαίνου- το να αρνηθείς ότι είναι «ευγενής» αποβαί-νει απλούστατα ένας τρόπος για να τον προσβάλεις. Όταν μια λέξη παύει να είναι όρος περιγραφής και γί-νεται απλώς ένας όρος επαίνου, δε δηλώνει πια κανέ-να γεγονός εν σχέσει προς το αντικείμενο: σε πληρο-φορεί μόνο για τη στάση του ομιλούντος απέναντι στο συγκεκριμένο αντικείμενο (ένα «ωραίο» γεύμα σημαί-νει μόνο ένα γεύμα που αρέσει στον ομιλούντα). Η λέ-ξη «ευγενής», αφότου πήρε πνευματική χροιά και απέ-βαλε την παλιά ακατέργαστη και αντικειμενική της ση-μασία, μετά βίας δηλώνει κάτι περισσότερο από έναν άνθρωπο που συμπαθεί ο ομιλών. Ως αποτέλεσμα, η λέξη ευγενής είναι πια άχρηστη. Είχαμε ήδη στη διά-θεσή μας πολλούς εγκωμιαστικούς όρους κι επομένως δεν τη χρειαζόμασταν για μια τέτοια χρήση· απ' την άλλη, αν κάποιος, ας υποθέσουμε σ' ένα ιστορικό κεί-μενο, θέλει να τη χρησιμοποιήσει με την παλιά της ση-μασία, δεν μπορεί να το κάνει δίχως κάποιες επεξηγή-σεις. Έχει πια αλλοιωθεί για το συγκεκριμένο σκοπό.

Αν τώρα αφήσουμε τους ανθρώπους να προσδίδουν πνευματική χροιά και να επεξεργάζονται ή, όπως ίσως ισχυριστούν, να «βαθαίνουν» τη σημασία της λέξης «χριστιανός», πολύ γρήγορα θα γίνει κι αυτή μια άχρηστη λέξη. Καταρχάς οι ίδιοι οι χριστιανοί δε θα μπορέσουν ποτέ να την αποδώσουν σε κανέναν. Δεν είναι δική μας δουλειά να πούμε ποιος είναι ή δεν εί-ναι, με την πιο βαθιά έννοια, κοντά στο πνεύμα των όσων είπε ο Χριστός. Δεν μπορούμε να δούμε μέσα στην καρδιά των ανθρώπων. Δεν μπορούμε να κρίνου-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19

με, στην πραγματικότητα, δεν επιτρέπεται να κρίνου-με. Θα ήταν κακοήθης εγωισμός εκ μέρους μας να ποΰμε ότι ο τάδε είναι ή δεν είναι χριστιανός με τη συ-γκεκριμένη επεξεργασμένη σημασία. Άλλωστε είναι προφανές ότι μια λέξη που δεν μπορούμε ποτέ να τη χρησιμοποιήσουμε θα καταλήξει μια άχρηστη λέξη. Όσον αφορά στους άπιστους, αυτοί αναμφίβολα θα χρησιμοποιούν με χαρά τη λέξη με την επεξεργασμένη σημασία της. Στο στόμα τους θα αποβεί απλώς ένας όρος επαίνου. Όταν θα αποκαλούν κάποιον «χριστια-νό», θα εννοούν ότι πρόκειται για έναν καλό άνθρω-πο. Αυτή όμως η χρήση της λέξης δε θα εμπλουτίσει καθόλου τη γλώσσα, μιας κι έχουμε ήδη τη λέξη «κα-λός». Στο μεταξύ, η λέξη «χριστιανός» θα έχει αλλοιω-θεί ως προς οποιονδήποτε πραγματικά χρήσιμο σκοπό υπηρετούσε προηγουμένως.

Επομένως πρέπει να εμμείνουμε στην αρχική προ-φανή σημασία. Το όνομα «χριστιανοί» δόθηκε για πρώτη φορά στην Αντιόχεια (Πράξ. 11:26) και δήλωνε τους «μαθητές», αυτούς που αποδέχτηκαν τη διδασκα-λία των Αποστόλων. Δεν τίθεται ζήτημα περιορισμού του σε εκείνους που επωφελήθηκαν από αυτή τη διδα-σκαλία όσο περισσότερο μπορούσαν. Δεν τίθεται ζή-τημα επέκτασής του σε εκείνους που μ' έναν επεξερ-γασμένο, πνευματικό και εσωτερικό τρόπο ήταν «πολύ πιο κοντά στο πνεύμα των όσων είπε ο Χριστός» απ' ό,τι οι λιγότερο επαρκείς ανάμεσα στους μαθητές. Το θέμα δεν είναι ούτε θεολογικό ούτε ηθικό. Έχε ι να κάνει απλώς με τη χρήση των λέξεων κατά τρόπο που να καταλαβαίνουμε όλοι αυτό που λέγεται. Όταν ένας άνθρωπος που αποδέχεται το χριστιανικό δόγμα ζει ανάξια ως προς αυτό, είναι πολύ πιο σαφές να πούμε


ότι πρόκειται για έναν κακό χριστιανό παρά ότι δεν πρόκειται καν για χριστιανό.

Ελπίζω κανείς αναγνώστης να μην υποθέσει πως ο «απλός» χριστιανισμός παρουσιάζεται εδώ ως εναλλα-κτική λΰση έναντι της πίστης των δεδομένων ομολο-γιών - σαν να μπορούσε κάποιος να τον υιοθετήσει προτιμώντας τον έναντι του κογκρεγκασιοναλισμοΰ* ή της ελληνικής ορθοδοξίας ή οποιασδήποτε άλλης πί-στης. Μοιάζει περισσότερο μ' ένα διάδρομο στον οποίο υπάρχουν πολλές πόρτες που οδηγούν σε αρκε-τά δωμάτια. Αν μπορέσω να φέρω κάποιον μέσα σ' αυτόν το διάδρομο, τότε θα έχω πετύχει το σκοπό μου. Εντούτοις, είναι στα δωμάτια κι όχι στο διάδρομο που υπάρχουν καθίσματα, γεύματα και θαλπωρή. Ο διά-δρομος είναι ένας χώρος αναμονής, ένας χώρος απ' όπου μπορεί κανείς να δοκιμάσει τις διάφορες πόρτες κι όχι μια κατοικία. Γι' αυτόν το λόγο πιστεύω πως και το χειρότερο δωμάτιο, όποιο κι αν είναι αυτό, είναι καλύτερο από το διάδρομο. Είναι αλήθεια ότι μερικοί άνθρωποι ίσως διαπιστώσουν πως πρέπει να περιμέ-νουν στο διάδρομο για αρκετό χρόνο, ενώ άλλοι αι-σθάνονται σχεδόν σίγουροι για το ποια πόρτα πρέπει να χτυπήσουν. Δε γνωρίζω το λόγο αυτής της διαφορο-ποίησης, αλλά είμαι βέβαιος ότι ο Θεός δεν αφήνει κανένα να περιμένει, εκτός κι αν είναι προς όφελος του. Όταν τελικά μπείτε στο δωμάτιο σας, θα διαπι-στώσετε ότι η μακρόχρονη αναμονή σάς ωφέλησε κα-τά έναν τρόπο που δε θα ήταν εφικτός σε διαφορετική

* Προτεσταντική ομολογία. (Σ.τ.Μ.)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21

περίπτωση. Πρέπει όμως να αντιμετωπίσετε το διά-δρομο ως αναμονή κι όχι ως τερματισμό. Πρέπει να συνεχίσετε να προσεύχεστε για φωτισμό: και φυσικά, ήδη μέσα από το διάδρομο, θα πρέπει να αρχίσετε την προσπάθειά σας να τηρήσετε τους κανόνες που ισχύ-ουν σε ολόκληρο το σπίτι. Πάνω απ' όλα, θα πρέπει να αναζητάτε τη σωστή πόρτα- όχι εκείνη που σας αρέσει περισσότερο λόγω του χρώματος ή της κατασκευής της. Με απλά λόγια, δε θα πρέπει ποτέ να κάνετε την ερώτηση: «Μου αρέσει αυτό το είδος λατρείας;». Αλλά: «Είναι αυτά τα δόγματα αληθινά; Υπάρχει εδώ αγιότητα; Με τραβά προς τα εδώ η συνείδηση μου; Η απροθυμία μου να χτυπήσω αυτή την πόρτα οφείλεται στον εγωισμό μου, απλώς στο γούστο μου ή ίσως στην απέχθειά μου για το φύλακα της συγκεκριμένης πόρ-τας;».

Όταν θα έχετε φτάσει στο δωμάτιο σας, να είστε ευγενικοί τόσο με εκείνους που επέλεξαν διαφορετι-κές πόρτες όσο και με εκείνους που βρίσκονται ακόμα στο διάδρομο. Αν έκαναν λάθος, τότε έχουν περισσό-τερη ανάγκη την προσευχή σας- κι αν είναι εχθροί σας, τότε έχετε λάβει την εντολή να προσεύχεστε γι' αυτούς. Αυτός είναι ένας από τους κανόνες που ισχύ-ουν σε ολόκληρο το σπίτι.

Β Ι Β Λ Ι Ο Π Ρ Ω Τ Ο

Τ ο σ ω σ τ ό

κ α ι τ ο λ ά θ ο ς

ς έ ν δ ε ι ξ η γ ι α τ ο ν ό η μ α

τ ο υ σ ύ μ π α ν τ ο ς

1

Ο νόμος της ανθρώπινης φύσης

Ολοι μας έχουμε ακούσει ανθρώπους να τσακώνο-νται. Μερικές φορές μας φαίνεται αστείο, ενώ

άλλες μοιάζει απλώς δυσάρεστο- ανεξάρτητα όμως από το πώς μας φαίνεται, πιστεύω ότι μπορούμε να μά-θουμε κάτι πολύ σημαντικό, ακούγοντας τα όσα λέγο-νται σε τέτοιες περιπτώσεις. Ακούμε προτάσεις όπως: «Θα σου άρεσε αν κάποιος σου έκανε το ίδιο;», «Αυτή είναι η θέση μου, την έπιασα πρώτος», «Άσ' τον, δε σου έκανε τίποτα», «Γιατί να σπρώξεις πρώτος;», «Δώσ' μου λίγο από το πορτοκάλι σου, εγώ σου έδωσα από το δικό μου», «Έλα τώρα, μου το υποσχέθηκες». Οι άνθρωποι λένε τα παραπάνω καθημερινά είτε είναι μορφωμένοι είτε όχι, είτε είναι παιδιά ή ενήλικες.

Αυτό λοιπόν που μ' ενδιαφέρει σε σχέση μ' όλες αυ-τές τις παρατηρήσεις είναι ότι αυτός που τις διατυπώ-νει δε λέει απλώς ότι η συμπεριφορά του άλλου δεν τον ευχαριστεί. Επικαλείται κατά κάποιο τρόπο έναν κα-νόνα συμπεριφοράς που θεωρεί λογικό ο άλλος να γνωρίζει. Ο άλλος μάλιστα πολύ σπάνια απαντά: «Στα κομμάτια ο κανόνας σου». Σχεδόν πάντοτε προσπαθεί να κάνει σαφές ότι αυτό που έκανε δεν αντιβαίνει


πραγματικά στον κανόνα ή, αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, ότι υπάρχει κάποια ιδιαίτερη δικαιολογία. Προσποιεί-ται ότι υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος σ' αυτή την ειδική περίπτωση, εξαιτίας του οποίου το άτομο που έπιασε πρώτο μια θέση δεν πρέπει να την κρατήσει, ότι τα πράγματα ήταν πολΰ διαφορετικά όταν του έδωσαν λίγο πορτοκάλι ή ότι κάτι προέκυψε που δεν τον δε-σμεύει να κρατήσει την υπόσχεσή του. Στην πραγματι-κότητα, φαίνεται πως όντως και οι δύο πλευρές έχουν κατά νου κάποιο είδος νόμου ή κανόνα που προσδιορί-ζει το δίκαιο σε μια ορισμένη περίσταση, την αξιοπρε-πή συμπεριφορά, την ηθική ή οτιδήποτε άλλο για το οποίο συμφωνούν. Και πράγματι έτσι είναι. Αν δεν ήταν έτσι, ίσως βέβαια να πάλευαν όπως τα ζώα, αλλά δε θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να τσακωθούν, με τη σημασία που έχει η εν λόγω λέξη στους ανθρώ-πους. Τσακώνομαι σημαίνει ότι προσπαθώ να δείξω ότι ο άλλος σφάλλει. Άλλωστε δε θα υπήρχε κανένα νόημα στο να προσπαθείς να κάνεις κάτι τέτοιο, εκτός εάν εσύ και ο άλλος συμφωνούσατε σε κάποιο βαθμό για το τι είναι σωστό και τι είναι λάθος· όπως ακριβώς δε θα είχε κανένα νόημα να πει κάποιος ότι ένας πο-δοσφαιριστής έκανε φάουλ, εκτός κι αν υπήρχε κάποια συμφωνία όσον αφορά στους κανόνες του ποδοσφαί-ρου.

Αυτόν λοιπόν το νόμο ή τον κανόνα σχετικά με το σωστό και το λάθος συνήθιζαν να τον ονομάζουν «νό-μο της φύσης». Στις μέρες μας, όταν μιλάμε για τους «νόμους της φύσης», συνήθως εννοούμε πράγματα όπως η βαρύτητα, η κληρονομικότητα ή οι νόμοι της χημείας. Όταν όμως οι παλαιότεροι στοχαστές αποκα-λούσαν το νόμο του σωστού και του λάθους «νόμο της

Τ Ο ΣΩΣΤΟ ΚΑΙ Τ Ο ΛΑΘΟΣ 27

φΰσης», στην πραγματικότητα, εννοούσαν το νόμο της ανθρώπινης φΰσης. Η όλη ιδέα ήταν ότι, όπως ακριβώς όλα τα σώματα χαρακτηρίζονται από το νόμο της βα-ρύτητας και οι οργανισμοί από τους νόμους της βιολο-γίας, έτσι και το πλάσμα που λέγεται άνθρωπος είχε κι αυτό το δικό του νόμο, με την εξής όμως μεγάλη διαφο-ρά: ενώ ένα σώμα δεν μπορούσε να επιλέξει αν θα έδειχνε υπακοή ή όχι στη βαρύτητα, ο άνθρωπος μπο-ρούσε είτε να υπακούσει στο νόμο της ανθρώπινης φύ-σης είτε να τον παραβεί.

Αυτό μπορούμε να το παρουσιάσουμε και διαφορε-τικά. Ο καθένας υπόκειται ανά πάσα στιγμή σε μια δέ-σμη από νόμους, αλλά είναι ελεύθερος να παραβεί μό-νο μία από αυτές. Ως σώμα, υπόκειται στη βαρύτητα και δεν μπορεί να την αψηφήσει- αν τον αφήσει μετέω-ρο στον αέρα, βρίσκεται στην ίδια ακριβώς κατάσταση με μια πέτρα και γι' αυτό δεν μπορεί παρά να πέσει. Ως οργανισμός, υπόκειται στους ποικίλους νόμους της βιολογίας, τους οποίους δεν μπορεί να παραβεί περισ-σότερο από ένα οποιοδήποτε άλλο ζώο. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να παραβεί τους νόμους εκείνους που τον προσδιορίζουν από κοινού με τα υπόλοιπα όντα- ο νόμος όμως που προσιδιάζει στην ανθρώπινη φύση του, ο νόμος που δεν ισχύει για τα ζώα και τα φυτά ή την ανόργανη ύλη, είναι εκείνος που μπορεί να τον πα-ραβεί αν το θελήσει.

Ο νόμος αυτός ονομάστηκε νόμος της φύσης επειδή εθεωρείτο ότι όλοι τον γνώριζαν εκ φύσεως και δεν εί-χαν ανάγκη να τον διδαχθούν. Δεν εννοούσαν, βέβαια, πως ήταν αδύνατο να βρεις μία στις τόσες κάποιο πα-ράξενο άτομο που δεν τον γνώριζε, όπως ακριβώς άλ-λωστε μπορεί κανείς να συναντήσει κάποιους ανθρώ-


πους που έχουν αχρωματοψία ή δεν έχουν «μουσικό αυτί». Παίρνοντας όμως το είδος στο σύνολο του, πί-στευαν ότι η ανθρώπινη ιδέα σχετικά με την αξιοπρεπή συμπεριφορά ήταν προφανής στον καθένα. Εγώ απ' την πλευρά μου πιστεύω πως είχαν δίκιο. Αν δεν είχαν δίκιο, τότε όλα τα πράγματα που είπαμε για τον πόλε-μο ήταν ανοησίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο εχθρός έχει άδικο μόνο εάν το σωστό είναι κάτι συγκε-κριμένο που τελικά και οι Ναζί γνώριζαν το ίδιο καλά και όφειλαν να εφαρμόσουν. Έτσι δεν είναι; Εάν δεν είχαν καμιά απολύτως ιδέα σχετικά με το τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στο σωστό, τότε, παρόλο που θα έπρεπε να τους πολεμήσουμε, δε θα μπορούσαμε να τους κατηγορήσουμε περισσότερο γι' αυτό απ' ό,τι για το χρώμα των μαλλιών τους.

Ξέρω ότι κάποιοι λένε ότι η ιδέα σχετικά με κάποιο νόμο της (ρύσης ή την αξιοπρεπή συμπεριφορά που εί-ναι γνωστή σε όλους είναι αστήρικτη, εφόσον διαφορε-τικοί πολιτισμοί και διαφορετικές εποχές είχαν εντε-λώς διαφορετικούς κανόνες ηθικής.

Αυτό όμως δεν είναι αληθές. Υπήρξαν πράγματι διαφορές ανάμεσα στους κανόνες της ηθικής τους, αλ-λά αυτές ποτέ δεν πήραν τη μορφή μιας καθολικής δια-φοράς. Αν έμπαινε κανείς στον κόπο να συγκρίνει, για παράδειγμα, την ηθική διδασκαλία των αρχαίων Αιγυ-πτίων, των Βαβυλωνίων, των Ινδών, των Κινέζων, των Ελλήνων και των Ρωμαίων, αυτό που πραγματικά θα τον εντυπωσιάσει είναι το πόσο μεγάλη ομοιότητα υπάρχει τόσο μεταξύ τους όσο και με τη δική μας ηθι-κή. Ορισμένες από τις μαρτυρίες σχετικά μ' αυτό το θέ-μα τις έχω συγκεντρώσει στο παράρτημα ενός άλλου βιβλίου με τον τίτλο Η εκμηδένιση τον ανθρώπου (The


Abolition of Man)· για το σκοπό όμως που έχουμε θέσει εν προκειμένω το μόνο που θεωρώ αναγκαίο είναι να ζητήσω από τον αναγνώστη να σκεφτεί τι θα σήμαινε μια εντελώς διαφορετική ηθική. Σκέψου μια χώρα όπου οι άνθρωποι θα επαινούνταν κάθε φορά που θα εγκατέλειπαν το πεδίο της μάχης ή όπου κάποιος θα ένιωθε υπερήφανος που εξαπάτησε όλους OOOL του φέρθηκαν με τη μεγαλύτερη καλοσύνη. Θα μπορούσες κάλλιστα να φανταστείς μια χώρα όπου δύο σύν δύο κάνει πέντε. Οι λαοί έχουν διαφοροποιηθεί όσον αφο-ρά στους ανθρώπους έναντι των οποίων πρέπει να εί-ναι κανείς ανιδιοτελής - αν δηλαδή θα πρόκειται για την οικογένειά σου, τους συμπατριώτες σου ή τους πά-ντες. Πάντα όμως συμφωνούσαν όσον αφορά στο γεγο-νός ότι οφείλει κανείς να μην προτάσσει τον εαυτό του. Η ιδιοτέλεια ποτέ δεν αποτελούσε αντικείμενο θαυμα-σμού. Οι λαοί έχουν διαφοροποιηθεί όσον αφορά στο εάν μπορούσε κανείς να έχει μία ή τέσσερις γυναίκες. Πάντα όμως συμφωνούσαν όσον αφορά στο γεγονός ότι δεν μπορεί κανείς να έχει οποιαδήποτε γυναίκα τού αρέσει.

Παρ' όλα αυτά, το πιο εκπληκτικό είναι το εξής: όποτε συναντάτε κάποιον που λέει ότι δεν πιστεύει σε κάτι που είναι αντικειμενικά σωστό ή λάθος, θα διαπι-στώσετε ότι μετά από λίγο ο ίδιος άνθρωπος εγκατα-λείπει την άποψή του. Ίσως να μην τηρήσει κάποια υπόσχεση απέναντι σας, αν όμως προσπαθήσετε να μην τηρήσετε κάποια υπόσχεση που του έχετε δώσει εσείς, τότε στο άψε σβήσε θ' αρχίσει να παραπονιέται λέγοντας «δεν είναι δίκαιο». Έ ν α έθνος μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν παίζουν ρόλο οι συνθήκες· εντούτοις την αμέσως επόμενη στιγμή αναιρούν τα όσα είπαν,


ισχυριζόμενοι ότι η συγκεκριμένη συνθήκη που θέλουν να διαλύσουν δεν είναι δίκαιη. Αν όμως δεν παίζουν κανένα ρόλο οι συνθήκες κι αν δεν υπάρχουν τα πράγ-ματα που ονομάζουμε σωστό και λάθος -με άλλα λό-για, αν δεν υπάρχει κάποιος νόμος της φύσης-, ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε μια δίκαιη και μια άδικη συνθήκη; Δεν έχουν άραγε ανοίξει τους ασκούς του Αιόλου, αποδεικνύοντας με τη συμπεριφορά τους ότι, ανεξαρτήτως αυτών που λένε, γνωρίζουν πράγματι το νόμο της φύσης, όπως ακριβώς κι όλοι οι άλλοι;

Ως εκ τούτου φαίνεται πως είμαστε αναγκασμένοι να πιστέψουμε ότι υπάρχει πραγματικά το σωστό και το λάθος. Οι άνθρωποι εν προκειμένω μπορεί να σφάλλουν μερικές φορές, όπως μερικές φορές κάνουν λάθος στους υπολογισμούς τους. Εντούτοις δεν πρόκει-ται απλώς για θέματα γούστου ή επιλογής, τουλάχιστον όχι περισσότερο απ' ό,τι η προπαίδεια. Αν τώρα είμα-στε σύμφωνοι πάνω σ' αυτό, θα προχωρήσω στο δεύτε-ρο σημείο: κανείς δεν τηρεί πραγματικά το νόμο της φύσης. Αν υπάρχουν εξαιρέσεις ανάμεσα σας, ζητώ συγγνώμη. Αυτοί θα ήταν καλύτερο να διαβάσουν κά-ποιο άλλο βιβλίο, γιατί τίποτε απ' όσα θα πω δεν τους αφορά. Ας επιστρέψουμε όμως στα συνηθισμένα αν-θρώπινα όντα:

Ελπίζω να μην παρεξηγήσετε τα όσα θα πω. Δεν κάνω κήρυγμα, και ο Θεός μόνο γνωρίζει πως δεν προ-σποιούμαι ότι είμαι καλύτερος από τους άλλους. Το μόνο που προσπαθώ να κάνω είναι να επιστήσω την προσοχή σας σ' ένα γεγονός: στο γεγονός ότι φέτος ή το μήνα που διανύουμε ή, το πιθανότερο, σήμερα έχου-με αποτύχει στην εξάσκηση εκείνου του είδους συμπε-ριφοράς που περιμένουμε εκ μέρους των άλλων. Ίσως


να έχουμε κάθε είδους δικαιολογία με το μέρος μας. Ησασταν τόσο άδικοι με τα παιδιά επειδή ήσασταν

φοβερά κουρασμένοι. Το μικροπροβληματάκι με τα λεφτά -αυτό που έχετε σχεδόν ξεχάσει- ήρθε όταν εί-χατε οικονομικά προβλήματα. Κι όσον αφορά σε αυτό που υποσχεθήκατε να κάνετε για τον τάδε παλιόφιλο και δεν κάνατε ποτέ, ναι, δε θα δίνατε ποτέ μια τέτοια υπόσχεση αν ξέρατε την τρομακτική δουλειά που σας περίμενε. Όσο για τη συμπεριφορά σας στη σύζυγο, ή στο σύζυγο σας, την αδερφή ή τον αδερφό σας, αν ήξε-ρα πόσο εκνευριστικοί μπορούσαν να είναι, δε θα ξαφνιαζόμουν καθόλου - σε τελική ανάλυση, ποιος στο καλό είμαι εγώ; Είμαι ένα από τα ίδια. Αυτό σημαίνει πως δεν τα καταφέρνω να τηρώ πολύ καλά το νόμο της φύσης, και όταν κάποιος μου πει ότι δεν τα πάω καλά, τότε ξεχύνεται από το μυαλό μου μια σειρά από δικαι-ολογίες τόσο μακριά όσο το χέρι μου. Το ερώτημα εν προκειμένω δεν είναι κατά πόσο πρόκειται για καλές δικαιολογίες. Το θέμα είναι ότι αποτελούν άλλη μια απόδειξη του πόσο βαθιά πιστεύουμε, είτε μας αρέσει είτε όχι, στο νόμο της φύσης. Αν δεν πιστεύουμε στην αξιοπρεπή συμπεριφορά, γιατί πρέπει να αισθανόμα-στε τόση αγωνία να βρούμε δικαιολογίες για την απρε-πή μας στάση; Η αλήθεια είναι ότι πιστεύουμε στην αξιοπρέπεια τόσο πολύ -αισθάνομαστε τον κανόνα ή το νόμο να μας πιέζει τόσο ασφυκτικά-, που δεν αντέ-χουμε να αντιμετωπίσουμε το γεγονός ότι τον παρα-βιάζουμε κι επομένως προσπαθούμε να διώξουμε από πάνω μας την ευθύνη. Άλλωστε είναι εύκολο να διαπι-στώσετε ότι μόνο όταν πρόκειται για την κακή μας συ-μπεριφορά σκαρφιζόμαστε όλες αυτές τις εξηγήσεις. Την κακή μας διάθεση αποδίδουμε στην κούραση, την


ανησυχία και την πείνα μας, ενώ, αντίθετα, την καλή μας διάθεση την αποδίδουμε στον εαυτό μας.

Αυτά λοιπόν είναι τα δυο σημεία που ήθελα να τονί-σω. Πρώτον, ότι οι άνθρωποι σε ολόκληρη τη γη έχουν αυτή την περίεργη ιδέα ότι οφείλουν να συμπεριφέρο-νται μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, απ' τον οποίο δεν μπορούν πραγματικά να απαλλαγούν. Δεύτερον, ότι δε συμπεριφέρονται όντως σύμφωνα μ' αυτόν τον τρόπο. Γνωρίζουν το νόμο της φύσης, αλλά τον παραβαίνουν. Αυτά τα δύο δεδομένα αποτελούν τα θεμέλια κάθε ξε-κάθαρης σκέψης που αφορά τόσο σ' εμάς όσο και στο σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε.

2 Ορισμένες ενστάσεις

Αν αυτά είναι τα θεμέλια, το καλύτερο που έχω να κάνω πριν συνεχίσω είναι να τα αποσαφηνίσω

όσο περισσότερο γίνεται. Μερικά από τα γράμματα που έχω λάβει δείχνουν ότι αρκετοί άνθρωποι δυσκο-λεύονται να κατανοήσουν σε τι ακριβώς συνίσταται αυτός ο νόμος της ανθρώπινης φύσης ή, αλλιώς, ο λε-γόμενος ηθικός νόμος ή ο κανόνας της αξιοπρεπούς συμπεριφοράς.

Για παράδειγμα, κάποιοι μου έγραψαν λέγοντας «μήπως αυτό που αποκαλείς ηθικό νόμο δεν είναι πα-ρά το ένστικτο της αγέλης και μήπως τελικά έχει ανα-πτυχθεί ακριβώς όπως όλα τα άλλα ένστικτά μας;». Δεν αρνούμαι βέβαια ότι διαθέτουμε ενδεχομένως ένα κάποιο ένστικτο της αγέλης, αλλά δεν εννοώ αυτό όταν αναφέρομαι στον ηθικό νόμο. Όλοι ξέρουμε με τι μοιάζει η ώθηση του ενστίκτου: η μητρική αγάπη, το σεξουαλικό ένστικτο ή το ένστικτο της τροφής. Σημαί-νει ότι νιώθεις μια δυνατή ανάγκη ή επιθυμία να πρά-ξεις, να ενεργήσεις μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο. Φυσι-κά υπάρχουν και στιγμές που νιώθουμε ένα τέτοιο αί-σθημα να βοηθήσουμε κάποιον: δίχως αμφιβολία, αυτή


η επιθυμία οφείλεται στο ένστικτο της αγέλης. Το να αισθάνεσαι όμως την επιθυμία να βοηθήσεις είναι εντελώς διαφορετικό από το να αισθάνεσαι ότι οφεί-λεις να βοηθήσεις, ανεξάρτητα απ' το αν το θέλεις ή όχι. Ας υποθέσουμε ότι ακούτε μια κραυγή βοήθειας από κάποιον που κινδυνεύει. Πιθανότατα θα αισθαν-θείτε δύο επιθυμίες: μία επιθυμία να προσφέρετε τη βοήθειά σας, οφειλόμενη στο ένστικτο της αγέλης, και μία επιθυμία να μείνετε μακριά από τον κίνδυνο, οφει-λόμενη στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης. Θα διαπι-στώσετε όμως μέσα σας, δίπλα στις δύο αυτές παρορ-μήσεις, ένα τρίτο στοιχείο να σας λέει ότι οφείλετε να ακολουθήσετε την παρόρμηση για βοήθεια και να κα-ταπνίξετε την παρόρμηση προς αποφυγή του κινδύνου. Αυτό το στοιχείο λοιπόν, που κρίνει ανάμεσα στα δύο ένστικτα, που αποφασίζει ποιο θα πρέπει να ενθαρ-ρυνθεί, δεν μπορεί να ταυτίζεται με κάποιο από αυτά. Με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσατε να πείτε ότι η παρτι-τούρα, η οποία σε μια δεδομένη στιγμή σάς λέει να παίξετε στο πιάνο την τάδε νότα κι όχι τη δείνα, ταυτί-ζεται με μία από τις νότες στα πλήκτρα. Ο ηθικός νό-μος μάς λέει τον τόνο που πρέπει να παίξουμε: τα έν-στικτα δεν είναι παρά τα πλήκτρα.

Ένας άλλος τρόπος με τον οποίο μπορούμε να κα-τανοήσουμε ότι ο ηθικός νόμος δεν είναι ένα από τα ένστικτα μας είναι ο εξής: όταν δύο ένστικτα συγκρού-ονται και δεν υπάρχει τίποτ' άλλο στη σκέψη ενός πλά-σματος, προφανώς πρέπει να υπερισχύσει το πιο δυνα-τό ανάμεσά τους. Τις στιγμές όμως που συνειδητοποι-ούμε περισσότερο τον ηθικό νόμο, συνήθως έχουμε την αίσθηση ότι μας λέει να πάρουμε το μέρος της ασθενέ-σιερης από τις δύο παρορμήσεις. Κατά πάσα πιθανό-


ιητα, θέλετε να είστε ασφαλείς πσλύ περισσότερο απ' οσο θέλετε να βοηθήσετε τον άνθρωπο που πνίγεται: παρ' όλα αυτά, ο ηθικός νόμος σάς λέει να τον βοηθή-σετε. Πολλές φορές μάλιστα μας λέει να προσπαθή-σουμε να κάνουμε τη σωστή παρόρμηση δυνατότερη σε σχέση με τη φύση της. Θέλω να πω ότι συχνά νιώθουμε χρέος μας να ενισχύσουμε το ένστικτο της αγέλης, εγείροντας τη φαντασία μας και ενεργοποιώντας τον οίκτο μας κ.ο.κ., έτσι ώστε να αποκτήσουμε τη δύναμη που χρειάζεται για να κάνουμε το σωστό. Είναι όμως ξεκάθαρο ότι δεν ενεργούμε από ένστικτο όταν βάζου-με σκοπό να κάνουμε ένα ένστικτο ισχυρότερο απ' ό,τι είναι. Το ένστικτο που σου λέει «το ένστικτο της αγέ-λης κοιμάται, ξύπνα το» δεν μπορεί το ίδιο να είναι το ένστικτο της αγέλης. Εκείνο που σου λέει ποια νότα πρέπει να παίξεις στο πιάνο πιο δυνατά δεν μπορεί το ίδιο να είναι εκείνη η νότα.

Να κι ένας τρίτος τρόπος να το δούμε. Αν ο ηθικός νόμος ήταν ένα από τα ένστικτά μας, τότε θα έπρεπε να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε κάποια συγκεκρι-μένη παρόρμηση μέσα μας, που ήταν πάντοτε αυτό που ονομάζουμε «καλό», πάντοτε σε συμφωνία με τον κα-νόνα της σωστής συμπεριφοράς. Κάτι τέτοιο όμως δεν είναι εφικτό. Δεν υπάρχει καμία παρόρμηση που να μη μας πει κάποια στιγμή ο ηθικός νόμος να την καταπνί-ξουμε ή άλλη στιγμή να την ενθαρρύνουμε. Είναι λά-θος να πιστεύουμε ότι κάποιες από τις παρορμήσεις μας -ας πούμε η μητρική αγάπη ή ο πατριωτισμός- εί-ναι καλές, ενώ κάποιες άλλες, όπως το σεξ και το έν-στικτο του φόβου, είναι κακές. Το μόνο που θέλω να πω είναι ότι οι περιπτώσεις που χρειάζεται να ελέγ-ξουμε το ένστικτο του φόβου ή τη σεξουαλική επιθυμία


είναι μάλλον πολύ πιο συχνές από εκείνες που μας κα-λούν να περιορίσουμε τη μητρική αγάπη ή τον πατριω-τισμό. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις στις οποίες είναι χρέος ενός εγγάμου να ενθαρρύνει τη σεξουαλική του παρόρμηση και ενός σιρατιώτη να τονώσει το ένστικτο του φόβου. Υπάρχουν επίσης στιγμές που η αγάπη της μητέρας για τα παιδιά της ή η αγάπη ενός άντρα για την πατρίδα του πρέπει να υποχωρήσουν, αλλιώς θα οδηγήσουν σε αδικία έναντι των παιδιών ή της πατρί-δας άλλων ανθρώπων. Αν θέλουμε να είμασιε αυστη-ροί, δεν υπάρχουν καλές και κακές παρορμήσεις. Φα-ντασιείτε και πάλι ένα πιάνο. Δεν έχει δύο είδη από νότες, τις «σωστές» και τις «εσφαλμένες». Κάθε νότα μπορεί να είναι σωσιή σε μια δεδομένη σιιγμή κι εσφαλμένη κάποια άλλη. Ο ηθικός νόμος δεν ταυτίζε-ται με κανένα ένστικτο και κανένα σύνολο ενσιίκτων: είναι κάτι που δημιουργεί ένα είδος τόνου -τον τόνο που ονομάζουμε αγαθότητα ή σωστή συμπεριφορά-μέσα από την καθοδήγηση των ενστίκτων.

Με την ευκαιρία, το σημείο αυτό έχει μεγάλη πρα-κτική σημασία. Το πιο επικίνδυνο πράγμα που μπορεί-τε να κάνετε είναι να πάρετε κάποια από τις προσωπι-κές σας παρορμήσεις και να τη θεωρήσετε ως αυτό που πρέπει να κάνετε ανεξάρτητα από οποιοδήποτε κό-σιος. Δεν υπάρχει καμιά παρόρμηση που να μη μας με-τατρέπει σε δαίμονες αν τη θεωρήσουμε ως απόλυτο οδηγό. Ίσως να θεωρήσετε ότι η αγάπη της ανθρωπό-τητας είναι γενικά ασφαλής, αλλά δεν είναι. Αν εξαι-ρέσετε τη δικαιοσύνη, θα διαπισιώσετε ότι διαλύετε συμφωνίες και παραποιείτε αποδεικτικά σιοιχεία «για χάρη της ανθρωπότητας», καταλήγοντας σιο τέλος ένας σκληρός και δόλιος άνθρωπος.


Κάποιοι άλλοι μου έγραψαν λέγοντας «μήπως αυτό που ονομάζεις ηθικό νόμο δεν είναι παρά μια κοινωνι-κή σύμβαοη, κάτι που μας εμφυτεύεται μέσω της εκπαί-δευσης;». Νομίζω πως εδώ υπάρχει μια παρανόηση. Οι άνθρωποι που κάνουν αυτή την ερώτηση θεωρούν συνή-θως ως δεδομένο ότι αν μαθαίνουν κάτι από τους γονείς και τους δασκάλους μας, τότε αυτό το κάτι πρέπει να εί-ναι απλώς μια ανθρώπινη εφεύρεση. Βέβαια σε καμία περίπτωση δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Όλοι μάθαμε την προπαίδεια στο σχολείο. Έ ν α παιδί που θα μεγάλωνε μόνο στην έρημο δε θα μπορούσε να την ξέρει. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι η προπαίδεια είναι απλώς μια κοι-νωνική σύμβαση, κάτι που οι άνθρωποι κατασκεύασαν για τον εαυτό τους και θα μπορούσαν ίσως, εάν ήθελαν, να το έχουν κάνει διαφορετικό. Συμφωνώ πλήρως ότι μαθαίνουμε τους κανόνες της σωστής συμπεριφοράς από τους γονείς και τους δασκάλους μας, από τους φί-λους και τα βιβλία μας, όπως μαθαίνουμε κι όλα τ' άλλα πράγματα. Μερικά όμως από τα πράγματα που μαθαί-νουμε είναι απλές συμβάσεις, που θα μπορούσαν κάλλι-στα να είναι διαφορετικές -μαθαίνουμε να στεκόμαστε στο αριστερό μέρος του δρόμου, αλλά θα μπορούσε πο-λύ άνετα ο συγκεκριμένος νόμος να μας ζητά να στεκό-μαστε στο δεξιό μέρος του δρόμου-, ενώ κάποια άλλα, όπως τα μαθηματικά, είναι αντικειμενικές αλήθειες. Το ερώτημα είναι σε ποια κατηγορία ανήκει ο νόμος της ανθρώπινης φύσης.

Υπάρχουν δύο λόγοι για τους οποίους θεωρώ ότι ο νόμος της ανθρώπινης φύσης ανήκει στην ίδια κατηγο-ρία με τα μαθηματικά. Ο πρώτος έγκειται στο γεγονός ότι, όπως είπα και στο πρώτο κεφάλαιο, παρόλο που υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στις ηθικές αντιλήψεις


από εποχή σε εποχή ή από χώρα σε χώρα, οι διαφορε'ς αυτές δεν είναι στην πράξη πολύ μεγάλες, ούτε κατά διάνοια τόσο μεγάλες, όσο πιστεύουν οι περισσότεροι άνθρωποι, ενώ παράλληλα μπορείς να διακρίνεις τον ίδιο νόμο να τις διαπερνά όλες. Αντίθετα, οι απλές συμ-βάσεις, όπως ο κανόνας για το μέρος του δρόμου στο οποίο πρέπει να στεκόμαστε ή το είδος των ρούχων που πρέπει να φοράμε, μπορούν να ποικίλλουν απεριόρι-στα. Ο δεύτερος λόγος είναι ο εξής: Όταν σκέφτεστε αυτές τις διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στην ηθική ενός λαού και την ηθική ενός άλλου, θεωρείτε άραγε ποτέ ότι η ηθική του ενός είναι καλύτερη από την ηθική του άλλου; Θα μπορούσε κάποια από τις αλλαγές αυτές να θεωρηθεί βελτίωση; Αν όχι, τότε ποτέ δε θα μπορού-σε να υπάρξει ίχνος ηθικής προόδου. Πρόοδος όμως δε σημαίνει απλώς αλλαγή, αλλά αλλαγή προς το καλύτε-ρο. Αν κανένα σύνολο από ηθικές αντιλήψεις δεν ήταν πιο αληθινό από κάποιο άλλο, τότε δε θα υπήρχε νόημα να επιλέγουμε την πολιτισμένη ηθική έναντι της ηθικής των αγρίων ή τη χριστιανική ηθική έναντι της ναζιστι-κής. Στην πραγματικότητα βέβαια, όλοι μας πιστεύουμε ότι κάποια συστήματα ηθικής είναι καλύτερα από κά-ποια άλλα. Πράγματι, πιστεύουμε ότι κάποιοι που προ-σπάθησαν να αλλάξουν τις ηθικές αντιλήψεις της επο-χής τους ήταν αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε μεταρρυθμισιές ή πρωτοπόροι, άνθρωποι που κατανο-ούσαν την ηθική καλύτερα από τους γείτονές τους. Πο-λύ καλά λοιπόν. Τη στιγμή που λέτε ότι ένα σύνολο από ηθικές ιδέες μπορεί να είναι καλύτερο από κάποιο άλ-λο, στην πραγματικότητα, αξιολογείτε και τα δύο με βά-ση ένα μέτρο, ισχυριζόμενοι ότι το ένα συμφωνεί με αυ-τό το μέτρο περισσότερο απ' ό,τι το άλλο. Το μέτρο


όμως που αξιολογεί δύο πράγματα είναι κάτι διαφορε-τικό από αυτά. Στην πράξη συγκρίνετε και τα δύο μ' ένα είδος αντικειμενικής ηθικής, δεχόμενοι ότι υπάρχει αυ-τό που ονομάζουμε αληθινά σωστό, ανεξάρτητα από το τι πιστεύουν οι άνθρωποι, καθώς κι ότι οι αντιλήψεις ορισμένων ανθρώπων πλησιάζουν αυτό το αληθινό σω-στό περισσότερο απ' ό,τι οι αντιλήψεις κάποιων άλλων. Ας το θέσουμε όμως κι ως εξής: Αν οι ηθικές σας αντι-λήψεις μπορούν να είναι πιο αληθινές και εκείνες των Ναζί λιγότερο αληθινές, τότε πρέπει να υπάρχει κάτι, κάποια αντικειμενική ηθική, σε σχέση με το οποίο να είναι αληθινές. Ο λόγος που η άποψή σας για τη Νέα Υόρκη μπορεί να είναι πιο αληθινή ή λιγότερο αληθινή από τη δική μου έγκειται στο γεγονός ότι η Νέα Υόρκη είναι ένας αντικειμενικός τόπος, ένας τόπος που υπάρ-χει εντελώς ανεξάρτητα από αυτό που πιστεύουμε και οι δύο. Αν ο καθένας από μας λέει «Νέα Υόρκη» και εν-νοεί απλώς «την πόλη που έχω στο μυαλό μου», τότε πώς θα μπορούσε ο ένας από εμάς να έχει πιο αληθινή αντίληψη για τη Νέα Υόρκη από τον άλλο; Στην περί-πτωση αυτή δε θα ετίθετο καθόλου ζήτημα αλήθειας ή σφάλματος. Με τον ίδιο τρόπο, εάν ο κανόνας της αξιο-πρεπούς συμπεριφοράς σήμαινε απλώς «οτιδήποτε τυ-χαίνει να εγκρίνει ο κάθε λαός», τότε δε θα υπήρχε κα-νένα νόημα να λέμε ότι κάποιος λαός υπήρξε κάποτε πιο σωστός στις απόψεις του απ' ό,τι κάποιος άλλος -κανένα νόημα να λέμε ότι ο κόσμος μπορεί να γίνει ηθι-κά καλύτερος ή χειρότερος.

Συμπεραίνω λοιπόν ότι, παρόλο που οι διαφορές ανάμεσα στις αντιλήψεις των ανθρώπων σχετικά με την αξιοπρεπή συμπεριφορά σάς κάνουν συχνά να υποψιά-ζεστε ότι δεν υπάρχει κανένας πραγματικός φυσικός


νόμος σχετικά με τη συμπεριφορά, εντούτοις τα πράγ-ματα που κατ' ανάγκη σκεπτόμαστε γι' αυτές τις διαφο-ρές αποδεικνύουν στην πραγματικότητα το ακριβώς αντίθετο. Ας προσθέσω όμως μία ακόμα σκέψη. Έ χ ω συναντήσει ανθρώπους που υπερτονίζουν τις διαφορές, επειδή δεν έχουν κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε διαφο-ρές ηθικής και διαφορές πεποιθήσεων σχετικά με γεγο-νότα. Για παράδειγμα, κάποιος μου είχε πει: «Πριν τριακόσια χρόνια, οι άνθρωποι στην Αγγλία σκότωναν τις μάγισσες. Μήπως αυτό είναι ό,τι αποκαλείς κανόνα της ανθρώπινης φύσης ή σωστή συμπεριφορά;». Είναι προφανές όμως ότι ο λόγος που δεν εκτελούμε πια μά-γισσες έγκειται στο γεγονός ότι δεν πιστεύουμε ότι υπάρχουν τέτοια πρόσωπα. Αν το πιστεύαμε -αν πραγ-ματικά πιστεύαμε ότι κυκλοφορούν άνθρωποι που έχουν πουλήσει τον εαυτό τους στο Διάβολο και είχαν ως ανταμοιβή γι' αυτό υπερφυσικές ικανότητες, καθώς κι ότι χρησιμοποιούσαν αυτές τις δυνάμεις για να σκο-τώνουν ή να τρελαίνουν τους γείτονές τους ή ακόμα και για να προκαλούν άσχημα καιρικά φαινόμενα-, σίγου-ρα όλοι θα συμφωνούσαμε ότι, αν κάποιοι άξιζαν τη θα-νατική ποινή, τότε αναμφίβολα ήταν αυτά τα αισχρά και ύπουλα πλάσματα. Εν προκειμένω δεν υφίσταται καμιά διαφορά ηθικών αρχών: η διαφορά έγκειται απλώς στο γεγονός. Μπορεί να είναι μεγάλη πρόοδος στον τομέα της γνώσης να μην πιστεύουμε σε μάγισσες, δεν υπάρ-χει όμως καμιά ηθική πρόοδος στο να μην τις σκοτώνου-με, μιας και δεν πιστεύουμε ότι υπάρχουν. Δε θα απο-καλούσες κάποιον ευαίσθητο γιατί σταμάτησε να βάζει ποντικοπαγίδες, αν έκανε κάτι τέτοιο μόνο και μόνο επειδή πιστεύει ότι δεν υπάρχουν ποντίκια μέσα στο σπίτι.

2

Η πραγματικότητα του νόμου

Επιστρέφω τώρα σ' αυτό που είπα στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου, στο γεγονός δηλαδή ότι υπάρ-

χουν δυο παράξενα στοιχεία στο ανθρώπινο γένος. Πρώτον, ότι τους καταδιώκει η ιδέα ότι οφείλουν να επιδεικνύουν ένα είδος συμπεριφοράς, κάτι που θα μπορούσες να ονομάσεις «δίκαιο παιχνίδι», αξιοπρέ-πεια, ηθική ή νόμο της φύσης. Δεύτερον, ότι στην πρά-ξη δεν την επιδεικνύουν. Τώρα ίσως κάποιοι από εσάς να αναρωτηθείτε γιατί θεώρησα κάτι τέτοιο παράξενο. Ίσως να φαίνεται σε σας το πιο φυσιολογικό πράγμα στον κόσμο. Ειδικότερα, ίσως να σκεφτήκατε ότι ήμουν κάπως σκληρός απέναντι στο ανθρώπινο γένος. Σε τελική ανάλυση, θα μου πείτε αυτό που ονομάζω κατάλυση του νόμου του σωστού και του λάθους ή του νόμου της φύσεως σημαίνει απλώς ότι οι άνθρωποι δεν είναι τέλειοι. Και γιατί τέλος πάντων θα έπρεπε να πε-ριμένω απ' αυτούς να είναι τέλειοι; Αυτό θα μπορούσε να είναι μια καλή απάντηση, αν αυτό που προσπαθώ να κάνω είναι να προσδιορίσω την ακριβή ποσότητα ευθύνης που μας αναλογεί επειδή δεν επιδείξαμε τη συμπεριφορά που απαιτούμε από τους άλλους. Αυτό


όμως δεν είναι καθόλου δική μου δουλειά. Προς το πα-ρόν δε με απασχολεί η ευθύνη, αυτό που ψάχνω είναι η αλήθεια. Από αυτή λοιπόν την οπτική γωνία, αυτή κα-θεαυτή η ιδέα ενός ατελούς πράγματος, ενός πράγμα-τος που δεν είναι αυτό που όφειλε να είναι, συνεπάγε-ται ορισμένα δεδομένα.

Αν πάρετε ένα πράγμα, για παράδειγμα, μια πέτρα ή ένα δέντρο, είναι ό,τι είναι και φαίνεται πως δεν έχει νόημα να πούμε ότι όφειλε να είναι διαφορετικό. Φυ-σικά μπορείτε να πείτε ότι μια πέτρα έχει «λάθος σχή-μα», αν θέλετε να τη χρησιμοποιήσετε για χτίσιμο, ή ότι ένα δέντρο είναι άσχημο, επειδή δε σας προσφέρει όσο ίσκιο θα περιμένατε. Εντούτοις το μόνο που εννο-είτε είναι ότι η πέτρα ή το δέντρο τυχαίνει να μην εξυ-πηρετεί κάποιον από τους σκοπούς σας. Σε καμιά πε-ρίπτωση, εκτός κι αν πρόκειται για αστείο, δεν τα κα-τηγορείτε που είναι όπως είναι. Στην πραγματικότητα, ξέρετε ότι, με δεδομένα τον καιρό και το έδαφος, το δέντρο δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικό. Αυτό που εμείς, από τη δική μας οπτική γωνία, ονομάζουμε «κακό» δέντρο υπακούει, στην πραγματικότητα, στους νόμους της φύσης του, όπως ακριβώς κι ένα «καλό» δέ-ντρο.

Μήπως έχετε παρατηρήσει τι έπεται; Αυτό που έπε-ται είναι ότι εκείνο που συνήθως αποκαλούμε «νόμους της φύσης» -γ ια παράδειγμα, ο τρόπος που ο καιρός επηρεάζει ένα δέντρο- ίσως να μην είναι πραγματικά νόμοι με την αυστηρή σημασία της λέξης, αλλά απλώς ένας τρόπος του λέγειν. Όταν λέτε ότι οι πέτρες που πέφτουν υπακούουν πάντοτε στο νόμο της βαρύτητας, δεν είναι άραγε το ίδιο με το να λέτε ότι ο νόμος ση-μαίνει απλώς «αυτό που συνήθως κάνουν οι πέτρες»;


Δεν πιστεύετε πραγματικά ότι, όταν αφήνει κάποιος μία πέτρα, αυτή ξαφνικά θυμάται πως πρέπει να υπα-κούσει σε κάποια διαταγή και να πέσει στο έδαφος. Στην πραγματικότητα, το μόνο που εννοείτε είναι ότι όντως πέφτει. Με άλλα λόγια, δεν μπορείτε να είστε σίγουροι ότι υπάρχει κάτι πέρα και πάνω από τα ίδια τα γεγονότα, οποιοσδήποτε νόμος σχετικά με το τι πρέ-πει να γίνει, που διαφέρει από αυτό που πραγματικά γίνεται. Οι νόμοι της φύσης, όπως τους βλέπουμε στην περίπτωση της πέτρας και του δέντρου, μπορούν απλώς να σημαίνουν «αυτό που πραγματικά κάνει η φύση». Αν όμως στραφείτε στο νόμο της ανθρώπινης φύσης, στο νόμο της αξιοπρεπούς συμπεριφοράς, τα πράγματα είναι εντελώς διαφορετικά. Εδώ ο νόμος δε σημαίνει βέβαια «αυτό που οι άνθρωποι πραγματικά κάνουν» - άλλωστε, όπως είπα και πριν, πολλοί άν-θρωποι δεν υπακούουν καθόλου ο' αυτόν το νόμο, ενώ δεν υπάρχει κανένας που να τον υπακούει πλήρως. Ο νόμος της βαρύτητας σου λέει τι κάνουν οι πέτρες αν τις αφήσεις από τα χέρια σου, ο νόμος της ανθρώπινης φύσης σού λέει τι οφείλουν να κάνουν οι άνθρωποι και δεν το κάνουν. Μ' άλλα λόγια, όταν έχεις να κάνεις με ανθρώπους, κάτι άλλο υπεισέρχεται πέρα και πάνω από τα πραγματικά γεγονότα. Έχετε μπροστά σας τα γεγονότα -πώς πράγματι οι άνθρωποι συμπεριφέρο-νται-, αλλά έχετε επίσης και κάτι άλλο: πώς όφειλαν να συμπεριφέρονται. Σε όλο το υπόλοιπο σύμπαν δε χρειάζεται να υπάρχει τίποτα πέρα από τα γεγονότα. Τα ηλεκτρόνια και τα μόρια συμπεριφέρονται μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο και μας δίνουν συγκεκριμένα αποτελέσματα: ίσως το όλο θέμα να μην είναι τίποτα περισσότερο από αυτό. Οι άνθρωποι όμως συμπεριφέ-


ρονται μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, αλλά το θέμα δε σταματά εδώ, αφοΰ ποτέ δε λησμονούμε ότι έπρεπε να συμπεριφέρονται διαφορετικά.

Αυτό είναι πράγματι τόσο περίεργο, που μπαίνει κανείς στον πειρασμό να προσπαθήσει να το εξηγήσει. Για παράδειγμα, μπορούμε να προσπαθήσουμε να το διευκρινίσουμε ως εξής: Όταν λέτε ότι κάποιος όφειλε να μην πράξει όπως έπραξε, αυτό που απλώς εννοείτε μοιάζει με την περίπτωση εκείνη που λέτε ότι μια πέ-τρα έχει λάθος σχήμα: συγκεκριμένα, ότι αυτά που κά-νει τυχαίνει να μη σας βολεύουν. Αυτό όμως είναι εντελώς ψευδές. Γιατί και ο κύριος που κάθεται στο γωνιακό κάθισμα του τρένου επειδή το έπιασε πρώτος, αλλά και ο κύριος που το κατέλαβε παραμερίζοντας την τσάντα μου, ενώ εγώ είχα γυρίσει την πλάτη μου, εξίσου δε με βολεύουν. Εντούτοις κακίζω το δεύτερο κι όχι τον πρώτο. Δε θυμώνω -εκτός ίσως από λίγο, πριν έρθω και πάλι στα συγκαλά μου- με κάποιον που σκοντάφτει πάνω μου τυχαία. Θυμώνω με κείνον που προσπαθεί να μου βάλει τρικλοποδιά, ακόμα κι όταν δεν το καταφέρνει. Παρ' όλα αυτά, είναι ο πρώτος που με έβλαψε κι όχι ο δεύτερος. Μερικές φορές δεν είναι ότι η συμπεριφορά που ονομάζω κακή δε με βολεύει, ίσα ίσα, το αντίθετο. Στον πόλεμο και η μία και η άλλη πλευρά μπορεί να βρει έναν προδότη ιδιαίτερα χρήσι-μο. Εντούτοις, παρόλο που τον χρησιμοποιεί και τον πληρώνει, τον θεωρεί ως ένα ανθρώπινο παράσιτο. Επομένως δεν μπορείς να πεις ότι αυτό που θεωρούμε αξιοπρεπή συμπεριφορά στους άλλους είναι απλώς η συμπεριφορά που τυχαίνει να είναι χρήσιμη σε μας. Όσον αφορά μάλιστα στην αξιοπρεπή συμπεριφορά σε μας τους ίδιους, υποθέτω πως είναι πολύ ξεκάθαρο


ότι δεν ταυτίζεται με τη συμπεριφορά που «πληρώνει». Σημαίνει, αντίθετα, πράγματα όπως το να είστε ικανο-ποιημένοι με τριάντα σελίνια, ενώ θα μπορούσατε να έχετε πάρει τρεις λίρες, το να κάνετε τίμια τις σχολικές σας εργασίες, ενώ θα ήταν πανεύκολο να αντιγράψετε, το να αφήνετε μια κοπέλα, ενώ θα σας άρεσε να κάνε-τε έρωτα μαζί της, το να παραμένετε σε επικίνδυνα μέ-ρη, ενώ θα μπορούσατε να πάτε κάπου με μεγαλύτερη ασφάλεια, το να κρατάτε υποσχέσεις που θα προτιμού-σατε να μην κρατήσετε καθώς και το να λέτε την αλή-θεια, ακόμα κι όταν περνάτε για ηλίθιοι.

Μερικοί άνθρωποι λένε ότι, παρόλο που η αξιοπρε-πής συμπεριφορά δε σημαίνει ό,τι ωφελεί ένα συγκε-κριμένο άτομο σε μια δεδομένη στιγμή, εντούτοις ση-μαίνει ό,τι ωφελεί το ανθρώπινο γένος στο σύνολο του, και συνεπώς δεν πλέκεται κανένα μυστήριο γύρω του. Σε τελική ανάλυση, οι άνθρωποι έχουν κάποια αντίλη-ψη: καταλαβαίνουν ότι δεν μπορείς ν' απολαύσεις κα-μιά πραγματική ασφάλεια ή ευτυχία παρά μόνο μέσα σε μια κοινωνία όπου όλοι παίζουν τίμια, και, ακριβώς επειδή το καταλαβαίνουν αυτό, προσπαθούν να συμπε-ριφερθούν με αξιοπρέπεια. Φυσικά, είναι πέρα για πέ-ρα αλήθεια ότι η ασφάλεια και η ευτυχία μπορούν να προέλθουν μόνο από τα άτομα, τις τάξεις και τα έθνη που είναι ευγενή και ειλικρινή μεταξύ τους. Πρόκειται για μια από τις πιο σημαντικές αλήθειες στον κόσμο. Ως εξήγηση όμως του γιατί αισθανόμαστε έτσι όπως αισθανόμαστε για το σωστό και το λάθος δε νομίζω ότι πιάνει την ουσία του θέματος. Αν ρωτήσουμε «Γιατί οφείλω να είμαι ανιδιοτελής;» και απαντήσεις «Γιατί είναι καλό για την κοινωνία», μπορούμε εν συνεχεία να ρωτήσουμε: «Γιατί θα έπρεπε να ενδιαφέρομαι για


το τι είναι καλό στην κοινωνία, αν αυτό δεν ωφελεί εμένα προσωπικά;». Και τότε θα αναγκαστείς να πεις: «Επειδή οφείλεις να είσαι ανιδιοτελής» - που σημαίνει απλούστατα ότι επιστρέφουμε στο σημείο απ' όπου ξε-κινήσαμε. Αν κάποιος ρωτούσε τι νόημα έχει να παίζω ποδόσφαιρο, δε θα ωφελούσε να ποΰμε «για να βάζεις γκολ», εφόσον το να προσπαθείς να βάλεις γκολ είναι το ίδιο το παιχνίδι κι όχι ο σκοπός του παιχνιδιού -έτσι, στην πράξη θα έλεγες ότι το ποδόσφαιρο είναι ποδόσφαιρο-, κάτι που είναι αλήθεια βέβαια, αλλά αυτονόητη. Κατά τον ίδιο τρόπο, εάν κάποιος ρωτήσει τι νόημα έχει να συμπεριφέρομαι αξιοπρεπώς, δε θα ωφελήσει να απαντήσουμε «για το καλό της κοινω-νίας», μιας και το να προσπαθείς να ωφελήσεις την κοινωνία, με άλλα λόγια, να είσαι ανιδιοτελής, αφού σε τελική ανάλυση «κοινωνία» σημαίνει οι άλλοι άν-θρωποι, είναι ένα από τα στοιχεία που αποτελούν την αξιοπρεπή συμπεριφορά - στην περίπτωση αυτή το μό-νο που λες είναι ότι η αξιοπρεπής συμπεριφορά είναι αξιοπρεπής συμπεριφορά. Θα είχες πει τόσα ακριβώς όσα και στην περίπτωση που θα σταματούσες στη δή-λωση ότι «οι άνθρωποι οφείλουν να είναι ανιδιοτε-λείς».

Εκεί ακριβώς είναι που σταματώ κι εγώ. Οι άνθρω-ποι οφείλουν να είναι ανιδιοτελείς, οφείλουν να είναι δίκαιοι. Όχι ότι οι άνθρωποι είναι ανιδιοτελείς, όχι ότι τους αρέσει να είναι ανιδιοτελείς, αλλά ότι οφείλουν να είναι τέτοιοι. Ο ηθικός νόμος ή νόμος της ανθρώπι-νης φύσης δεν αποτελεί απλώς μια πραγματικότητα όσον αφορά στην ανθρώπινη συμπεριφορά, με τη μορ-φή που ο νόμος της βαρύτητας αποτελεί ή μπορεί να αποτελεί μια πραγματικότητα όσον αφορά στο πόσο


βαριά είναι τα αντικείμενα. Από την άλλη, δεν πρόκει-ται πάλι για μια απλή φαντασίωση, μιας και δεν μπο-ρούμε να απαλλαγούμε από τη συγκεκριμένη ιδέα, και τα περισσότερα απ' όσα λέμε και σκεφτόμαστε για τους ανθρώπους θα περιορίζονταν σε ανοησίες, αν συ-νέβαινε κάτι τέτοιο. Επίσης, δεν είναι απλώς μια δήλω-ση σχετικά με το πώς θα μας άρεσε να συμπεριφέρο-νται οι άνθρωποι, έτσι ώστε να μας βολεύει" γιατί η συ-μπεριφορά που ονομάζουμε κακή ή άδικη δεν ταυτίζε-ται εντελώς με τη συμπεριφορά που δε θεωρούμε βολι-κή, ή μπορεί ακόμα να είναι και το αντίθετο. Επομέ-νως αυτός ο κανόνας σχετικά με το σωστό και το λάθος ή, αλλιώς, ο νόμος της ανθρώπινης φύσης, ή οποιαδή-ποτε ονομασία κι αν του δώσετε, πρέπει ούτως ή άλλως να είναι κάτι αντικειμενικό, κάτι που είναι όντως έξω από εμάς και δεν αποτελεί δικό μας κατασκεύασμα. Εντούτοις, δεν αποτελεί γεγονός με τη συνηθισμένη σημασία της λέξης, δηλαδή με τη σημασία που η συ-μπεριφορά μας αποτελεί γεγονός. Φαίνεται μάλλον πως θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι υπάρχουν πολλά είδη πραγματικότητας· ότι στη συγκεκριμένη περίπτω-ση υπάρχει κάτι πάνω και πέρα από τα συνηθισμένα γεγονότα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και, παρ' όλα αυτά, πέρα για πέρα αληθινό - ένας αντικειμενικός νό-μος που δεν κατασκευάστηκε από κανέναν μας, αλλά ο οποίος φαίνεται πως μας προσδιορίζει.

4 Τι κρύβεται πίσω από το νόμο

ι

Ας συνοψίσουμε τα όσα έχουμε πει μέχρι τώρα. Στην περίπτωση της πέτρας, του δέντρου και των πραγ-

μάτων αυτού του είδους, αυτό που ονομάζουμε «νόμοι της φύσης» μπορεί να μην είναι τίποτ' άλλο πέρα από ένας τρόπος του λέγειν. Όταν λες ότι η φύση κυβερνά-ται από συγκεκριμένους νόμους, αυτό ίσως απλώς να σημαίνει ότι η φύση όντως συμπεριφέρεται μ' ένα συ-γκεκριμένο τρόπο. Οι λεγόμενοι νόμοι μπορεί να μην είναι τίποτα το αντικειμενικό - κάτι πέρα και πάνω από τα πραγματικά γεγονότα που παρατηρούμε. Στην περί-πτωση όμως του ανθρώπου, είδαμε ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Ο νόμος της ανθρώπινης φύσης ή ο νόμος σχετι-κά με το σωστό και το λάθος πρέπει να είναι κάτι πέρα και πάνω από τα ίδια τα δεδομένα της ανθρώπινης συ-μπεριφοράς. Στην περίπτωση αυτή, ανεξάρτητα από τα ίδια τα γεγονότα, εντοπίζεις και κάτι άλλο - έναν αντι-κειμενικό νόμο που δεν αποτελεί δική μας εφεύρεση και τον οποίο ξέρουμε ότι οφείλουμε να υπακούουμε.

Τώρα θα ήθελα ν' αναρωτηθώ για το τι μας λέει αυ-τό σχετικά με το σύμπαν μέσα στο οποίο ζούμε. Από τότε που ο άνθρωπος ήταν σε θέση να σκέφτεται, δεν


έπαψε να προβληματίζεται σχετικά με το τι ακριβώς εί-ναι το σύμπαν και ποια είναι η αιτία της ύπαρξης του. Πολύ γενικά λοιπόν, δύο είναι οι απόψεις που έχουν υποστηριχθεί. Πρώτον, υπάρχει αυτό που ονομάζεται υλιστική άποψη. Οι άνθρωποι που την αποδέχονται πι-στεύουν ότι η ύλη και το διάστημα τυχαίνει απλώς να υπάρχουν και υπήρχαν πάντα, δίχως κανείς να ξέρει το γιατί' επίσης ότι η ύλη, που συμπεριφέρεται με δεδομέ-νους τρόπους, απλώς συνέβη, από απροσδόκητη τύχη, να παραγάγει πλάσματα, όπως είμαστε εμείς, με την ικανότητα να σκέφτονται. Με πιθανότητες μία στις χί-λιες, κάτι συγκρούστηκε με τον ήλιο μας κι έτσι δημι-ουργήθηκαν OL πλανήτες. Και πάλι με πιθανότητες μία στις χίλιες, τα χημικά στοιχεία που είναι αναγκαία για τη ζωή και τη σωστή θερμοκρασία συνέπεσαν σ' έναν από αυτούς τους πλανήτες κι έτσι μέρος της ύλης πάνω στη Γη απέκτησε ζωή· και μετά, με μια σειρά από απί-θανες πιθανότητες, τα ζωντανά πλάσματα αναπτύχθη-καν εωσότου εμφανιστήκαμε εμείς. Η άλλη άποψη εί-ναι η θρησκευτική. Σύμφωνα μ' αυτή, αυτό που βρίσκε-ται πίσω από το σύμπαν μοιάζει περισσότερο με νου παρά με οτιδήποτε άλλο γνωρίζουμε. Αυτό σημαίνει ότι έχει συνείδηση, σκοπούς, και προτιμά μερικά πράγμα-τα έναντι κάποιων άλλων. Με βάση αυτά, δημιούργησε το σύμπαν εν μέρει για λόγους που δε γνωρίζουμε και εν μέρει για να δημιουργήσει πλάσματα όμοια με τον εαυτό του. Θέλω να πω όμοια με τον εαυτό του στο βαθμό που κι αυτά θα είχαν νου. Σας παρακαλώ να μη σκεφτείτε ότι η μια από αυτές τις απόψεις υποστηρί-χθηκε εδώ και πολλά χρόνια, ενώ η άλλη έχει σταδιακά πάρει τη θέση της. Όπου υπήρξαν σκεπτόμενοι άνθρω-ποι, υποστηρίχθηκαν και οι δύο απόψεις ταυτόχρονα.


Σημειώστε μάλιστα και το εξής: Δεν μπορείς να βρεις ποια άποψη είναι η σωστή με τη συνηθισμένη σημασία της λέξης. Η επιστήμη εργάζεται με πειράματα. Παρα-τηρεί τον τρόπο που συμπεριφέρονται τα πράγματα. Κάθε επιστημονική θέση, σε τελική ανάλυση, όσο πο-λύπλοκη κι αν φαίνεται, στην ουσία σημαίνει κάτι σαν αυτό: «Έστρεψα το τηλεσκόπιο στο τάδε και το δείνα σημείο του ουρανού στις 2.20 π.μ. της 15ης Ιανουαρίου και είδα αυτά κι αυτά». Ή : «Βάζω λίγο από αυτό το υλικό σ' ένα σωλήνα και το ζεσταίνω στην τάδε θερμο-κρασία και αντέδρασε ως εξής». Μη νομίσετε πως μι-λάω κατά της επιστήμης: το μόνο που λέω είναι ποια ακριβώς είναι η δουλειά της. Άλλωστε, όσο πιο επιστή-μων είναι κανείς, τόσο, όπως πιστεύω, θα συμφωνήσει μαζί μου ότι αυτή είναι η δουλειά της επιστήμης, μια πράγματι χρήσιμη και αναγκαία δουλειά. Το γιατί όμως υπάρχει κάτι ή το κατά πόσο υπάρχει κάτι πέρα από τα φαινόμενα που παρατηρεί η επιστήμη -ζητήμα-τα εντελώς άλλης τάξεως- δεν αποτελούν επιστημονικά προβλήματα. Αν υπάρχει «κάτι πέρα από τα φαινόμε-να», τότε ή πρέπει να παραμείνει εντελώς άγνωστο στους ανθρώπους ή θα πρέπει να γίνει γνωστό μ' έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο. Η θέση ότι υπάρχει κάτι τέτοιο και η θέση ότι δεν υπάρχει αποτελούν θέσεις που δεν μπορεί να διατυπωθούν από την πλευρά της επιστήμης. Άλλωστε οι πραγματικοί επιστήμονες συνή-θως δεν τις διατυπώνουν. Τις περισσότερες φορές εί-ναι οι δημοσιογράφοι και οι δημοφιλείς λογοτέχνες που τις υποστηρίζουν, αξιοποιώντας κάποια στοιχεία εκλαϊκευμένης επιστήμης που βρίσκουν σε διάφορα εί-δη βιβλίων. Σε τελική ανάλυση, δεν είναι παρά ένα ζή-τημα κοινής λογικής. Ας υποθέσουμε ότι κάποια στιγμή


i| (.πιστήμη φτάνει στην ολοκλήρωση της και μπορεί πια να γνωρίζει κάθε πράγμα που υπάρχει σε ολόκληρο το σύμπαν. Δεν είναι προφανές ότι τα ερωτήματα του τύ-που «γιατί υπάρχει το σύμπαν;», «γιατί λειτουργεί έτσι όπως λειτουργεί;», «έχει κάποιο νόημα;» θα παραμεί-νουν ακριβώς ως έχουν;

Το όλο εγχείρημα θα ήταν εντελώς μάταιο εκτός από το εξής: υπάρχει ένα μόνο πράγμα και μόνο ένα σε ολό-κληρο το σύμπαν για το οποίο γνωρίζουμε πολΰ περισ-σότερα απ' όσα θα μπορούσαμε να γνωρίσουμε με βάση την εξωτερική παρατήρηση. Αυτό το μοναδικό πράγμα είναι ο άνθρωπος. Δεν παρατηρούμε απλώς τους αν-θρώπους, είμαστε άνθρωποι. Στην περίπτωση αυτή, έχουμε τρόπον τινά εσωτερική πληροφόρηση, βρισκό-μαστε μέσα στη γνώση. Χάρη λοιπόν ο' αυτό γνωρίζου-με ότι οι άνθρωποι συνειδητοποιούν πως υπόκεινται σ' έναν ηθικό κώδικα, τον οποίο δεν έφτιαξαν και τον οποίο δεν μπορούν να ξεχάσουν εντελώς, ακόμα κι αν προσπαθήσουν, και στον οποίο τελικά ξέρουν ότι οφεί-λουν να υπακούσουν. Προσέξτε το εξής: Οποιοσδήποτε μελετά τον άνθρωπο εξωτερικά, όπως εξετάζουμε τον ηλεκτρισμό ή τα λάχανα, δίχως τη γνώση της γλώσσας μας, και άρα μην μπορώντας να κερδίσει από μας κά-ποια εσωτερική γνώση, αλλά απλώς παρατηρώντας αυ-τά που κάνουμε, δε θα διαπίστωνε ποτέ το παραμικρό στοιχείο που θα τον οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι δια-θέτουμε τον εν λόγω ηθικό νόμο. Πώς θα μπορούσε άλ-λωστε; Εφόσον οι παρατηρήσεις του θα έδειχναν μόνο αυτά που κάνουμε, ενώ ο ηθικός νόμος άπτεται αυτών που οφείλουμε να κάνουμε. Κατά τον ίδιο τρόπο, εάν υπήρχε κάτι πέρα και πάνω από τα γεγονότα της παρα-τήρησης στην περίπτωση της πέτρας ή του καιρού, εμείς


με την εξωτερική μας προσέγγιση δε θα μπορούσαμε ποτέ να ελπίζουμε στην ανακάλυψη τους.

Η ουσία λοιπόν του ερωτήματος έχει ως εξής: Θέ-λουμε να ξέρουμε αν το σύμπαν απλώς τυχαίνει να είναι αυτό που είναι, δίχως να υπάρχει κάποιος λόγος, ή αν υπάρχει κάποια δύναμη από πίσω του που το κάνει να είναι αυτό που είναι. Απ' τη στιγμή που αυτή η δύναμη, αν υπάρχει, δεν μπορεί να είναι ένα από τα γεγονότα της παρατήρησης, αλλά μια πραγματικότητα που τα δη-μιουργεί, καμιά απλή παρατήρηση των γεγονότων δεν μπορεί να τα αποκαλύψει. Σε μία μόνο περίπτωση μπο-ρούμε να μάθουμε αν υπάρχει κάτι παραπάνω, και συ-γκεκριμένα πρόκειται για την περίπτωση του εαυτού μας. Σ' αυτή λοιπόν τη μοναδική περίπτωση διαπιστώ-νουμε ότι πραγματικά υπάρχει κάτι άλλο. Μπορούμε όμως να το θέσουμε και διαφορετικά. Αν υπήρχε μια κυριαρχική δύναμη έξω από το σύμπαν, δε θα μπορού-σε να μας εμφανιστεί ως ένα από τα γεγονότα του σύ-μπαντος -τουλάχιστον όχι περισσότερο απ' όσο ο αρχι-τέκτονας ενός σπιτιού θα μπορούσε να ταυτίζεται με τον τοίχο, τη σκάλα ή το τζάκι. Ο μόνος τρόπος που θα περιμέναμε να μας εμφανιστεί θα ήταν στο εσωτερικό μας ως μια επίδραση ή μια εντολή που θα προσπαθούσε να μας κάνει να ενεργήσουμε μ' ένα συγκεκριμένο τρό-πο. Αυτό ακριβώς είναι που διαπιστώνουμε μέσα μας. Άραγε κάτι τέτοιο θα έπρεπε να μας γεννήσει υποψίες; Στη μοναδική περίπτωση που μπορείτε να περιμένετε κάποια απάντηση, η απάντηση αποδεικνύεται πως είναι «ναι»· αντίθετα, στις άλλες περιπτώσεις που δεν παίρ-νετε απάντηση βλέπετε και το γιατί δεν παίρνετε. Ας υποθέσουμε ότι κάποιος με ρωτούσε: «Γιατί, όταν βλέ-πεις έναν άντρα με μπλε στολή να κατηφορίζει το δρό-


μο, αφήνοντας σε κάθε σπίτι μικρά πακέτα από χαρτιά, υποθέτεις ότι περιέχουν γράμματα;». Εγώ βέβαια θα έπρεπε να του απαντήσω: «Διότι κάθε φορά που μου αφήνει ένα παρόμοιο μικρό πακέτο βλέπω ότι περιέχει ένα γράμμα». Αν συνέχιζε προβάλλοντας την ένσταση: «Δεν έχεις δει όμως ποτέ όλα αυτά τα γράμματα που νο-μίζεις ότι λαμβάνουν οι άλλοι». Τότε θα έπρεπε να πω: «Και βέβαια όχι, ούτε και θα περίμενα κάτι τέτοιο, αφού δεν αποστέλλονται σε μένα. Συμπεραίνω τα πακέ-τα που δεν επιτρέπεται να ανοίξω με βάση εκείνα που επιτρέπεται». Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και το εν λόγω ερώτημα. Το μόνο πακέτο που επιτρέπεται να ανοίξω είναι ο άνθρωπος. Κάθε φορά που το κάνω, και ιδιαίτε-ρα όταν ανοίγω το συγκεκριμένο άνθρωπο που είναι ο εαυτός μου, διαπιστώνω ότι δεν υπάρχω από μόνος μου, ότι υπόκειμαι σε κάποιο νόμο- ότι κάποιο ή κάτι θέλει να συμπεριφέρομαι μ' έναν ορισμένο τρόπο. Βέβαια, δεν πιστεύω πως, αν μπορούσα να μπω μέσα σε μια πέ-τρα ή ένα δέντρο, θα διαπίστωνα το ίδιο ακριβώς πράγ-μα, όπως πάλι δεν πιστεύω ότι όλοι οι άλλοι που μένουν στον ίδιο δρόμο με μένα παίρνουν τα ίδια γράμματα με μένα. Για παράδειγμα, θα περίμενα να διαπιστώσω ότι η πέτρα πρέπει να υπακούσει στο νόμο της βαρύτητας -ότι, ενώ ο αποστολέας των γραμμάτων μου λέει απλώς να υπακούσω στο νόμο της ανθρώπινης φύσης μου, ο ίδιος αναγκάζει την πέτρα να υπακούσει στους νόμους της φύσης της. Εντούτοις θα περίμενα να διαπιστώσω ότι υπάρχει τρόπον τινά κάποιος αποστολέας γραμμά-των και στις δύο περιπτώσεις, μια δύναμη πίσω από τα γεγονότα, ένας καθοδηγητής, ένας οδηγός.

Μη νομίσετε ότι προχωρώ πιο γρήγορα απ' το κανο-νικό. Δεν έχω πλησιάσει καν ούτε στα χίλια μίλια το


Θεό της χριστιανικής θεολογίας. Στο μόνο που έχω φτά-σει είναι κάτι το οποίο κατευθύνει το σύμπαν και το οποίο μου εμφανίζεται ως ένας νόμος που αφενός με ωθεί να κάνω το σωστό κι αφετέρου με κάνει να αισθά-νομαι υπεύθυνα και άβολα όταν διαπράττω σφάλματα. Νομίζω ότι πρέπει να υποθέσουμε πως μοιάζει περισ-σότερο με νου παρά με οτιδήποτε άλλο γνωρίζουμε-

διότι, σε τελική ανάλυση, το μόνο άλλο πράγμα που γνωρίζουμε είναι η ύλη, αλλά μετά βίας μπορείς να φα-νταστείς την ύλη να δίνει εντολές. Εντούτοις δεν είναι αναγκαίο να μοιάζει απόλυτα με νου ή, ακόμα περισσό-τερο, με πρόσωπο. Στο επόμενο κεφάλαιο θα δούμε κα-τά πόσο μπορούμε να βρούμε κάτι περισσότερο σχετικά με την ταυτότητά του. Προειδοποιώ όμως ότι τα τελευ-ταία εκατό χρόνια έχουν διατυπωθεί ένα σωρό μαλαγα-νιές σχετικά με το Θεό. Εγώ δεν προσφέρω κάτι τέτοιο. Όλα αυτά μπορείς να τ' αποκλείσεις.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Για να κρατήσω αυτό το κομμάτι όσο πιο σύντομο γινόταν, όταν το πρωτοεκφώνησα στο ραδιόφωνο, αναφέρθηκα μόνο στην υλιστική και τη θρησκευτική άποψη. Για να ολοκληρώσω όμως, οφεί-λω να μνημονεύσω την ενδιάμεση άποψη που αποκα-λείται «φιλοσοφία της ζωτικής δύναμης» ή «δημιουρ-γική εξέλιξη» ή «πηγαία εξέλιξη». Η πιο ευφυής πα-ρουσίαση της προέρχεται από τα έργα του Μπέρναρ-ντ Σο, αλλά η πιο βαθυστόχαστη από τον Μπερξόν. Όσοι υποστηρίζουν την εν λόγω άποψη ισχυρίζονται ότι οι μικρές διαφοροποιήσεις χάρη στις οποίες «εξε-λίχθηκε» η ζωή πάνω στον πλανήτη μας, από τις πιο χαμηλές μορφές μέχρι τον άνθρωπο, οφείλονταν όχι


ατην τύχη, αλλά στον «αγώνα» ή στην «σκοπιμότητα» κάποιας ζωτικής δύναμης. Όταν κάποιοι διατυπώ-νουν αυτή την άποψη, θα πρέπει να ρωτούμε αν με τον όρο «ζωτική δύναμη» εννοούν ή όχι κάτι έλλογο. Λν ναι, τότε «ένας νους που δημιουργεί τη ζωή και την οδηγεί στην τελειότητα» είναι πράγματι ένας Θε-ός, με αποτέλεσμα η άποψή τους να είναι έτσι ταυτό-σημη με τη θρησκευτική. Αν όχι, τότε τι νόημα έχει να λέμε ότι κάτι άλογο «αγωνίζεται» ή έχει «σκοπούς»; Το σημείο αυτό νομίζω πως είναι μοιραίο για την άποψη τους. Ένας λόγος που βρίσκουν πολλοί τη «δημιουργική εξέλιξη» ελκυστική είναι ότι παρέχει εν πολλοίς τη συναισθηματική ικανοποίηση της πίστης στο Θεό δίχως καμία από τις ελάχιστα ευχάριστες συ-νέπειες της. Όταν αισθάνεστε καλά και ο ήλιος λά-μπει και δε θέλετε να πιστέψετε ότι ολόκληρο το σύ-μπαν είναι απλώς ένας μηχανικός χωρός ατόμων, εί-ναι ωραίο να είστε σε θέση να φαντάζεστε αυτή τη με-γάλη και μυστηριώδη δύναμη να κυλά μέσα στους αι-ώνες και να μεταφέρεστε μαζί της και σεις. Αν, απ' την άλλη, θέλετε να κάνετε κάτι που είναι μάλλον τι-ποτένιο, η ζωτική δύναμη, όντας απλώς μια τυφλή δύναμη, δίχως καθόλου ηθική και νου, δε θα σας δη-μιουργήσει ποτέ φασαρίες, όπως αυτός ο προβλημα-τικός Θεός για τον οποίο μας δίδαξαν όταν ήμασταν παιδιά. Η δημιουργική δύναμη είναι ένα είδος εξημε-ρωμένου Θεού. Μπορείτε να την ανάψετε όταν θέλε-τε, αλλά σε καμία περίπτωση δε θα σας ενοχλήσει. Όλες οι συγκινήσεις λοιπόν της θρησκείας και κανέ-να κόστος. Μήπως η ζωτική δύναμη δεν είναι τίποτ' άλλο παρά το μεγαλύτερο επίτευγμα των ευσεβών πόθων που γνώρισε μέχρι στιγμής ο κόσμος;

2

Έχουμε Λόγο να ανησυχούμε

Τελείωσα το προηγούμενο κεφάλαιο με τη σκέψη ότι μέσα από τον ηθικό νόμο κάποιος ή κάτι πέρα

από το υλικό σύμπαν επικοινωνεί πράγματι μαζί μας. Εικάζω μάλιστα πως, όταν έφτασα ο' αυτό το σημείο θα πρέπει ορισμένοι να νιώσατε κάποια δυσφορία. Ίσως μάλιστα να σκεφτήκατε ότι σας ξεγέλασα, ότι κάλυπτα με προσοχή τις σκέψεις μου, έτσι ώστε να δί-νω την εντύπωση πως κάνω φιλοσοφία, η οποία στο τέ-λος αποδεικνύεται πως είναι άλλη μία «θρησκευτική φλυαρία». Πιθανότατα να αισθανθήκατε ότι είστε έτοιμοι να με ακούσετε στο βαθμό που πιστεύατε πως είχα κάτι καινούριο να σας πω- αν όμως καταλήγει να μην είναι τίποτ' άλλο παρά μόνο θρησκεία, τότε θα μου πείτε ότι ο κόσμος την έχει δοκιμάσει και σε τελική ανάλυση δεν μπορούμε να γυρίσουμε το ρολόι προς τα πίσω. Αν κάποιος αισθάνεται έτσι, θα ήθελα να του δι-ευκρινίσω μερικά πράγματα.

Πρώτον, όσον αφορά στο να γυρίσουμε το ρολόι προς τα πίσω. Θα νομίζατε ότι αστειεύομαι αν έλεγα ότι μπορείτε να γυρίσετε προς τα πίσω ένα ρολόι κι ότι, αν το ρολόι λέει λάθος ώρα, πρόκειται για μια πο-


λύ ευσυνείδητη πράξη; Θα προτιμούσα όμως να απο-μακρυνθώ από την όλη ιδέα σχετικά με τα ρολόγια. Ολοι μας θέλουμε την πρόοδο. Πρόοδος όμως σημαί-νει να πλησιάζεις το σημείο που επιθυμείς. Αν όμως πήρες λάθος στροφή, τότε το να συνεχίσεις δε σε βοη-θά να πλησιάσεις. Αν βρίσκεσαι σε λάθος δρόμο, πρό-οδος σημαίνει να κάνεις αναστροφή και να επιστρέ-ψεις στο σωστό δρόμο - σ' αυτή μάλιστα την περίπτω-ση, εκείνος που γυρίζει πίσω το συντομότερο είναι και ο πιο προοδευτικός. Όλοι μας το έχουμε δει αυτό στην αριθμητική. Όταν έχω αρχίσει να κάνω μια λάθος πρό-σθεση, τότε, όσο πιο γρήγορα το παραδεχτώ και γυρί-σω πίσω για να ξαναρχίσω, τόσο πιο γρήγορα θα μπο-ρέσω να προχωρήσω σωστά. Δεν υπάρχει τίποτα το προοδευτικό στο να είναι κανείς ξεροκέφαλος και αρ-νητικός απέναντι στα λάθη του. Πιστεύω μάλιστα πως, αν παρατηρήσετε την παρούσα κατάσταση του κόσμου, θα διαπιστώσετε ξεκάθαρα ότι η ανθρωπότητα συνεχί-ζει να κάνει μερικά πολύ μεγάλα λάθη. Βρισκόμαστε λοιπόν σε λάθος δρόμο. Κι αν αυτό είναι αλήθεια, τότε πρέπει να γυρίσουμε προς τα πίσω. Το να γυρίσουμε προς τα πίσω είναι ο πιο γρήγορος τρόπος να προχω-ρήσουμε.

Δεύτερον, βλέπουμε ότι η όλη παρουσίαση μου δεν έχει αποδειχθεί τελικά μια «θρησκευτική φλυαρία». Δε φτάσαμε ακόμα στο Θεό οποιασδήποτε ζωντανής θρησκείας, πολύ περισσότερο στο Θεό της συγκεκρι-μένης θρησκείας που ονομάζεται χριστιανισμός. Το μόνο που έχουμε δηλώσει είναι ότι υπάρχει κάποιος ή κάτι πίσω από τον ηθικό νόμο. Δε στηριζόμαστε καθό-λου στη Βίβλο ή στις διάφορες Εκκλησίες- απλώς προ-σπαθούμε να δούμε τι μπορούμε να μάθουμε γι' αυτόν


τον Κάποιο με βάση τις δικές μας δυνάμεις. Θέλω μά-λιστα να κατασιήσω εντελώς σαφές πως ό,τι βρίσκου-με με βάση τις δικές μας δυνάμεις είναι κάτι που μας συγκλονίζει. Δύο είναι οι μαρτυρίες σχετικά μ' αυτόν τον Κάποιον. Η μία είναι το σύμπαν που δημιούργησε. Αν χρησιμοποιούσα αυτό ως μοναδική ένδειξη, τότε πισιεύω ότι θα έπρεπε να συμπεράνουμε ότι πρόκειται για ένα μεγάλο καλλιτέχνη (μιας και το σύμπαν είναι ένα πολύ όμορφο μέρος) και παράλληλα για κάποιον εντελώς άσπλαχνο και καθόλου φιλικό προς τον άν-θρωπο (μιας και το σύμπαν είναι ένα πολύ επικίνδυνο και τρομακτικό μέρος). Η άλλη μαρτυρία είναι ο ηθι-κός νόμος που τοποθέτησε μέσα σιο πνεύμα μας. Αυτή μάλιστα η μαρτυρία είναι πολύ καλύτερη από την προηγούμενη λόγω ακριβώς της εσωτερικής πληροφό-ρησης που μας παρέχει. Ανακαλύπτεις περισσότερα για το Θεό με βάση τον ηθικό νόμο παρά από το σύ-μπαν εν γένει, όπως ακριβώς μαθαίνεις περισσότερα για κάποιον ακούγοντάς τον παρά κοιτάζοντας το σπίτι που έχει χτίσει. Από αυτή λοιπόν τη δεύτερη μαρτυρία βγάζουμε το συμπέρασμα ότι το Ον που βρίσκεται πί-σω από το σύμπαν ενδιαφέρεται έντονα για τη σωσιή συμπεριφορά* για το «δίκαιο παιχνίδι», την ανιδιοτέ-λεια, το θάρρος, το αγαθό, την πίσιη, την ειλικρίνεια και τη φιλαλήθεια. Υπ' αυτή την έννοια θα έπρεπε να συμφωνήσουμε με την άποψη του χριστιανισμού και κάποιων άλλων θρησκειών ότι ο Θεός είναι «αγαθός». Μην προχωρήσουμε όμως ακόμα τόσο γρήγορα. Ο ηθι-κός νόμος δε μας προσφέρει καμιά βάση για να θεω-ρήσουμε ότι ο Θεός είναι «αγαθός» με τη σημασία ότι είναι συγκαταβατικός, επιεικής ή σπλαχνικός. Δεν υπάρχει τίποτα το συγκαταβατικό όσον αφορά οίον


ηθικό νόμο. Αντίθετα, είναι τόσο οξύς όσο και τα καρ-φιά. Σου λέει να κάνεις το σωστό και δε φαίνεται να ενδιαφέρεται για το πόσο επώδυνο, επικίνδυνο ή δύ-σκολο είναι κάτι τέτοιο. Αν ο Θεός μοιάζει στον ηθικό νόμο, τότε δεν είναι επιεικής. Δεν ωφελεί, σ' αυτή τη φάση, να πούμε ότι αυτό που εννοούμε με τη φράση «αγαθός Θεός» σημαίνει ότι ο Θεός συγχωρεί. Σ' αυτή την περίπτωση θα προχωρούσαμε πολύ γρήγορα. Μό-νο ένα πρόσωπο μπορεί να συγχωρέσει. Δε φτάσαμε όμως ακόμα στο σημείο να μιλάμε για έναν προσωπικό Θεό - μόνο για μια δύναμη που βρίσκεται πίσω από τον ηθικό νόμο, ή, καλύτερα ακόμα, για ένα νου παρά για οτιδήποτε άλλο. Εντούτοις μπορεί κάλλιστα να μη μοιάζει καθόλου με πρόσωπο. Αν πρόκειται για έναν εντελώς απρόσωπο νου, τότε δεν έχει κανένα νόημα να του ζητάμε να μας επιτρέψει την τάδε ή να μας αφήσει να κάνουμε τη δείνα πράξη, όπως ακριβώς δεν έχει κανένα νόημα να ζητάμε από τον πίνακα της προπαί-δειας να σε αφήσει να κάνεις λανθασμένους υπολογι-σμούς. Κατ' ανάγκη η απάντηση που θα πάρουμε θα εί-ναι εσφαλμένη. Ούτε βέβαια έχει κανένα νόημα να λέ-με ότι, εάν υπάρχει ένας Θεός αυτού του είδους -μια απόλυτη απρόσωπη αγαθότητα-, δε μας αρέσει και δεν πρόκειται να ασχοληθούμε μαζί Του. Κι αυτό γιατί το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι ένα κομμάτι του εαυτού μας είναι με το μέρος Του και συμφωνεί πραγ-ματικά με την απόρριψη εκ μέρους Του της ανθρώπι-νης πλεονεξίας, εξαπάτησης και εκμετάλλευσης. Ίσως να θέλουμε να κάνει μια εξαίρεση στην περίπτωση μας, να παραβλέψει το σφάλμα μας για μία φορά- ξέ-ρουμε όμως τελικά ότι, εάν η δύναμη που βρίσκεται πί-σω από τον κόσμο δεν απεχθάνεται πραγματικά και


αδήριτα αυτό το είδος συμπεριφοράς, τότε δεν μπορεί να είναι αγαθή. Από την άλλη, ξέρουμε πως, αν όντως υπάρχει μια απόλυτη αγαθότητα, τότε αυτή θα πρέπει να μισεί το μεγαλύτερο μέρος των πράξεων που κάνου-με. Αυτή είναι η τρομερά δύσκολη θέση στην οποία βρισκόμαστε. Αν το σύμπαν δεν κυβερνάται από μια απόλυτη αγαθότητα, τότε όλες οι προσπάθειές μας εί-ναι τελικά μάταιες. Αν όμως κυβερνάται, τότε κάθε μέ-ρα στέκουμε εχθρικά απέναντι ο' αυτή την αγαθότητα, ενώ παράλληλα ελάχιστη ελπίδα υπάρχει να τα πάμε καλύτερα αύριο, κι έτσι πάλι η περίπτωση μας είναι μάταιη. Δεν μπορούμε να κάνουμε μαζί της, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε και χώρια της. Ο Θεός είναι η μόνη ανακούφιση, αλλά είναι επίσης και ο μεγαλύτε-ρος τρόμος: το πράγμα που θέλουμε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο και το πράγμα από το οποίο θέλουμε να κρυφτούμε πάση θυσία. Είναι ο μοναδικός σύμμα-χος που μπορούμε να έχουμε, κι εμείς έχουμε μεταβά-λει τον εαυτό μας σε εχθρό Του. Ορισμένοι μιλούν λες και η συνάντηση με την παρουσία της απόλυτης αγαθό-τητας να είναι κάτι διασκεδαστικό. Νομίζω πως χρειά-ζεται να το ξανασκεφτούν. Βρίσκονται ακόμα στη φά-ση που απλώς παίζουν με τη θρησκεία. Η αγαθότητα είναι είτε η μεγάλη ασφάλεια είτε ο μεγάλος κίνδυνος, ανάλογα με τη σχέση που έχεις απέναντι της. Και δυ-στυχώς εμείς έχουμε λανθασμένη σχέση μαζί της.

Ας έρθω όμως και στο τρίτο σημείο που θέλω να το-νίσω. Όταν επέλεξα να φτάσω στην ουσία του θέματος μου μ' αυτόν τον πλάγιο τρόπο, δεν είχα επ' ουδενί σκοπό να σας ξεγελάσω. Ο λόγος που το έκανα ήταν διαφορετικός. Ο λόγος μου ήταν ότι απλούστατα ο χρι-στιανισμός δεν έχει νόημα παρά μόνο όταν αντιμετω-


πίσει κανείς αυτό το είδος γεγονότων που περιγράφω. Ο χριστιανισμός λέει στους ανθρώπους να μετανοή-σουν και τους υπόσχεται συγχώρεση. Κατά συνέπεια δεν έχει τίποτα -στο βαθμό που ξέρω εγώ- να πει σε (ίσους δε γνωρίζουν πως έχουν κάνει πράγματα για τα οποία πρέπει να μετανοήσουν και δεν αισθάνονται την ανάγκη για συγχώρεση. Μόνο αφού συνειδητοποιήσε-τε ότι υπάρχει ένας αντικειμενικός ηθικός νόμος και μια Δύναμη πίσω από αυτόν, καθώς κι ότι έχετε παρα-βεί το νόμο αυτόν αντιτιθέμενος στην εν λόγω Δύναμη, μόνο μετά από όλα αυτά, το τονίζω, κι ούτε μια στιγμή πιο πριν, είναι που αρχίζει ο χριστιανισμός να έχει νόημα για σας. Όταν ξέρετε ότι είστε άρρωστοι θα ακούσετε τις συμβουλές του γιατρού. Όταν συνειδητο-ποιήσετε ότι η κατάσταση μας εμπνέει απελπισία σχε-δόν, θα αρχίσετε να καταλαβαίνετε αυτά για τα οποία συζητούν οι χριστιανοί. Προσφέρουν μια εξήγηση για το πώς φτάσαμε στην τωρινή κατάσταση να μισούμε και να αγαπούμε ταυτόχρονα την αγαθότητα. Προσφέ-ρουν μια εξήγηση του πώς ο Θεός μπορεί να είναι αυ-τός ο απρόσωπος νους που βρίσκεται πίσω από τον ηθικό νόμο κι εντούτοις να είναι παράλληλα και πρό-σωπο. Σου εξηγούν πώς τα αιτήματα αυτού του νόμου, σία οποία δεν μπορούμε να ανταποκριθούμε ούτε εγώ ούτε εσείς, έχουν ικανοποιηθεί για λογαριασμό μας· πώς ο ίδιος ο Θεός γίνεται άνθρωπος για να σώσει τον άνθρωπο από την απόρριψη του Θεού. Πρόκειται για μια παλιά ιστορία, κι αν θέλεις να τη γνωρίσεις, τότε αναμφίβολα θα πρέπει να συμβουλευτείς ανθρώπους που έχουν πολύ μεγαλύτερο κύρος να μιλήσουν απ' ό,τι εγώ. Το μόνο που κάνω είναι να ζητώ από τους ανθρώ-πους να σταθούν απέναντι στα γεγονότα, να καταλά-


βουν τα προβλήματα στα οποία ισχυρίζεται ότι απαντά ο χριστιανισμός. Και πράγματι πρόκειται για τρομακτι-κά γεγονότα. Θα ευχόμουν να μπορούσα να πω κάτι πιο ευχάριστο. Πρέπει όμως να πω αυτό που θεωρώ αλήθεια. Βέβαια συμφωνώ πλήρως ότι τελικά η χρι-στιανική θρησκεία διαθέτει απέραντη παρηγορητική δύναμη. Παρ' όλα αυτά, δεν αρχίζει έτσι- αρχίζει με την αγωνία που περιέγραψα, και δεν ωφελεί καθόλου να προσπαθήσουμε να προχωρήσουμε προς αυτή την παρηγορία, αν πρώτα δεν περάσουμε μέσα από αυτή τη συγκεκριμένη αγωνία. Στη θρησκεία, όπως στον πό-λεμο και σε οτιδήποτε άλλο, η άνεση είναι το μόνο πράγμα που δεν μπορείς να πετύχεις αναζητώντας το. Αν ψάχνεις για την αλήθεια, ίσως βρεις στο τέλος την ηρεμία: αν ψάχνεις για την ηρεμία, δε θα βρεις ούτε την ηρεμία ούτε την αλήθεια- το μόνο που θα βρεις εί-ναι μαλαγανιές και ευσεβείς πόθους και στο τέλος την απόγνωση. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ξεπερά-σει τους προπολεμικούς ευσεβείς πόθους σχετικά με τη διεθνή πολιτική. Είναι καιρός να κάνουμε το ίδιο και με τη θρησκεία.

Β Ι Β Λ Ι Ο Λ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο

Τ ι π ι σ τ ε ύ ο υ ν οι χ ρ ι σ τ ι α ν ο ί

Οι αντιτιθέμενες ιδέες για το Θεό

Μου ζητήθηκε να σας πω τι πιστεύουν οι χριστια-νοί, και πρόκειται να αρχίσω λέγοντας κάτι που

δε χρειάζεται να πιστεύουν οι χριστιανοί. Αν είσαι χρι-στιανός, δε χρειάζεται να πιστεύεις ότι όλες οι άλλες θρησκείες είναι απλούστατα εσφαλμένες στο σύνολο τους. Αν είσαι αθεϊστής, δε χρειάζεται να πιστεύεις ότι το βασικό στοιχείο σε όλες τις θρησκείες του κόσμου είναι απλούστατα ένα τεράστιο λάθος. Αν είσαι χρι-στιανός, είσαι ελεύθερος να πιστεύεις ότι όλες αυτές οι θρησκείες, ακόμα και οι πιο παράδοξες, περιέχουν τουλάχιστον κάποιες ενδείξεις αλήθειας. Όταν ήμουν αθεϊστής, έπρεπε να προσπαθήσω να πείσω τον εαυτό μου ότι το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας έκανε πάντα λάθος όσον αφορά στο ζήτημα που τους απα-σχολούσε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο' όταν έγινα χριστιανός, μπόρεσα να οικειοποιηθώ μια πιο φιλελεύθερη οπτική. Εντούτοις, το να είσαι χριστιανός σημαίνει όντως να πιστεύεις ότι όπου ο χριστιανισμός διαφέρει από τις άλλες θρησκείες, ο χριστιανισμός έχει δίκιο κι αυτές άδικο. Συμβαίνει ό,τι και στην αριθ-μητική - υπάρχει μόνο μία σωστή απάντηση όσον αφο-


ρά ο' ένα άθροισμα, ενώ όλες οι άλλες απαντήσεις εί-ναι εσφαλμένες· παρ' όλα αυτά, κάποιες από τις εσφαλμένες απαντήσεις είναι πολύ πιο κοντά στη σω-στή απάντηση απ' ό,τι κάποιες άλλες.

Η πρώτη μεγάλη διαίρεση της ανθρωπότητας είναι ανάμεσα στην πλειοψηφία, που πιστεύει σε κάποιο εί-δος Θεού ή θεών, και τη μειοψηφία, που δεν πιστεύει σε κάτι τέτοιο. Σ' αυτό το σημείο ο χριστιανισμός βρί-σκεται στη μεριά της πλειοψηφίας, μαζί με τους αρχαί-ους Έλληνες και τους Ρωμαίους, τους πρωτόγονους των ημερών μας, τους στωικούς, τους πλατωνιστές, τους Ινδούς, τους μωαμεθανούς κ.ο.κ., σε αντιπαράθε-ση με τους σύγχρονους υλιστές της δυτικής Ευρώπης.

Ας έρθω τώρα σιην επόμενη μεγάλη διαίρεση. Όλοι οι άνθρωποι που πιστεύουν στο Θεό μπορούν να διαιρεθούν σύμφωνα με το είδος του Θεού στον οποίο πιστεύουν. Σ' αυτό το σημείο υπάρχουν δύο πολύ δια-φορετικές αντιλήψεις. Η μία υποστηρίζει ότι αυτός βρίσκεται πέρα από το καλό και το κακό. Εμείς οι άν-θρωποι ονομάζουμε κάτι καλό, ενώ κάτι άλλο κακό. Παρ' όλα αυτά, σύμφωνα με ορισμένους, αυτό δεν εί-ναι παρά η δική μας ανθρώπινη οπτική γωνία. Οι ίδιοι άνθρωποι θα έλεγαν ότι όσο πιο σοφός γίνεσαι, τόσο λιγότερο χαρακτηρίζεις κάτι καλό ή κακό - ή, αλλιώς, τόσο πιο ξεκάθαρα βλέπεις ότι κάτι είναι καλό από την τάδε πλευρά και κακό από τη δείνα ή, τέλος, ότι τίποτα δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά. Συνεπώς οι εν λόγω άνθρωποι πιστεύουν ότι πριν καλά καλά πλησιά-σουν την οπτική γωνία του θείου η διάκριση θα έχει εξαφανιστεί εντελώς. Θεωρούμε τον καρκίνο κακό, θα μας έλεγαν, επειδή σκοτώνει* κάλλιστα όμως θα μπο-ρούσες να θεωρήσεις κακό κι έναν επιτυχημένο χει-

Τ

i

ΤΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ 67

ρουργό επειδή ακριβώς σκοτώνει τον καρκίνο. Όλα εξαρτώνται από την οπτική σας γωνία. Η δεύτερη και αντίθετη προς την πρώτη αντίληψη υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι με εντελώς συγκεκριμένο τρόπο «αγαθός» ή «δίκαιος», ένας Θεός που παίρνει το μέρος κάποιου, που αγαπά την αγάπη και μισεί το μίσος, που θέλει να συμπεριφερόμαστε μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο κι όχι με κάποιον άλλο. Η πρώτη από αυτές τις αντιλήψεις -εκείνη που υποστηρίζει ότι ο Θεός είναι πέρα από το καλό και το κακό- ονομάζεται πανθεϊσμός. Την υπο-στήριξε ο μεγάλος Πρώσος φιλόσοφος Χέγκελ και, στο βαθμό που μπορώ να τους κατανοήσω, οι Ινδοί. Η άλλη αντίληψη υποστηρίζεται από τους Εβραίους, τους μωα-μεθανούς και τους χριστιανούς.

Κοντά ο' αυτή τη μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον πανθεϊσμό και στη χριστιανική αντίληψη για το Θεό προβάλλει συνήθως και μία άλλη. Οι πανθεϊστές συνή-θως πιστεύουν ότι ο Θεός ζωοποιεί τρόπον τινά το σύ-μπαν, όπως εσύ ζωοποιείς το σώμα σου: ότι το σύμπαν είναι σχεδόν ο Θεός κατά τρόπο που, εάν το πρώτο δεν υπήρχε, δε θα υπήρχε ούτε κι αυτός· παράλληλα δέχο-νται πως οτιδήποτε συναντάς στο σύμπαν είναι ένα κομμάτι του Θεού. Η χριστιανική αντίληψη είναι εντε-λώς διαφορετική. Οι χριστιανοί πιστεύουν ότι ο Θεός εφεύρε και δημιούργησε το σύμπαν, όπως ένας άνθρω-πος που φιλοτεχνεί έναν πίνακα ή συνθέτει μια μελω-δία. Ο ζωγράφος δεν ταυτίζεται με τον πίνακα και γι' αυτό δεν πεθαίνει όταν καταστρέφεται ο πίνακάς του. Μπορείτε να πείτε: «Έχει βάλει πολύ από τον εαυτό του μέσα στον πίνακα». Αλλά τότε το μόνο που εννοεί-τε είναι ότι όλη η ομορφιά και τον ενδιαφέρον που πα-ρουσιάζει προήλθαν από το κεφάλι του δημιουργού


του. Η ικανότητα του δεν περιέχεται στον πίνακα με τον ίδιο τρόπο που περιέχεται στο κεφάλι του ή και στα χέρια του ακόμα. Εικάζω πως αντιλαμβάνεστε το πώς αυτή η διαφορά ανάμεσα στους πανθεϊστές και τους χριστιανούς συνδέεται με την προηγούμενη. Αν δε λάβεις πολύ σοβαρά υπόψη σου τη διάκριση ανάμεσα σε καλό και κακό, τότε είναι εύκολο να πεις πως οτιδή-ποτε σ' αυτόν τον κόσμο είναι κομμάτι του Θεού. Βέ-βαια, από την άλλη, εάν θεωρείς ότι κάποια πράγματα είναι πράγματι κακά και ο Θεός πράγματι καλός, τότε δεν μπορείς να μιλάς έτσι. Πρέπει να πιστεύεις ότι ο Θεός είναι διαφορετικός από τον κόσμο κι ότι κάποια από τα πράγματα που βλέπουμε μέσα στον τελευταίο έρχονται σε αντίθεση με το θέλημά Του. Αντιμετωπίζο-ντας τον καρκίνο ή την ανέχεια, ο πανθεϊστής μπορεί και λέει: «Αν μπορούσες να το δεις από την οπτική γω-νία του θείου, τότε θα συνειδητοποιούσες ότι και αυτό είναι ο Θεός». Ο χριστιανός απαντά: «Μη λες ανοη-σίες». Κι αυτό γιατί ο χριστιανισμός είναι μια αγωνι-στική θρησκεία. Πιστεύει ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο, ότι ο χώρος και ο χρόνος, η ζέστη και το κρύο, όλα τα χρώματα και οι μυρωδιές, όλα τα ζώα και τα φυτά, είναι πράγματα που ο Θεός «τα σκαρφίστηκε με τη σκέψη του», όπως ακριβώς ένας άνθρωπος σκαρώ-νει μια ιστορία. Επιπλέον όμως πιστεύει ότι πάρα πολ-λά πράγματα έχουν πάει στραβά με τον κόσμο που δη-μιούργησε ο Θεός, καθώς κι ότι ο Θεός επιμένει, και μάλιστα πολύ σθεναρά, να τα διορθώσουμε ξανά.

Αυτό βέβαια εγείρει ένα πολύ μεγάλο ερώτημα. Αν είναι καλός ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο, τότε γιατί ο τελευταίος πήγε στραβά; Για πολλά χρόνια απλώς αρνιόμουν να ακούσω τις χριστιανικές απαντή-


σεις σ' αυτό το ερώτημα, επειδή συνέχιζα να νιώθω πως «ό,τι κι αν πεις κι όσο έξυπνα κι αν είναι τα επι-χειρήματα σου, δεν είναι πολύ πιο εύκολο και απλό να πεις ότι ο κόσμος δε δημιουργήθηκε από κάποια υποτι-θέμενη έλλογη δύναμη; Δεν είναι τελικά όλα σου τα επιχειρήματα απλώς μια πολύπλοκη προσπάθεια να αποφύγεις το προφανές;» Όμως, απ' την άλλη, παρου-σίαζε κι αυτό με τη σειρά του μια άλλη δυσκολία.

Το επιχείρημά μου κατά του Θεού συνίστατο στην άποψη ότι το σύμπαν έμοιαζε φοβερά σκληρό και άδι-κο. Πώς όμως είχε γεννηθεί μέσα μου αυτή η ιδέα του δίκαιου και του αδίκου; Κανείς δεν ονομάζει μια γραμμή τεθλασμένη, παρά μόνο εάν έχει κάποια ιδέα για το πώς μοιάζει μια ευθεία γραμμή. Με τι σύγκρινα αυτό το σύμπαν όταν το χαρακτήριζα άδικο; Αν όλο το παιχνίδι ήταν κακό και ανόητο από το Α μέχρι το Ω, για να το πω απλά, γιατί τότε εγώ, που υποτίθεται ότι ήμουν κομμάτι του παιχνιδιού, αντιδρούσα απέναντι του τόσο βίαια; Κάποιος αισθάνεται βρεγμένος όταν πέφτει στο νερό, κι αυτό γιατί ο άνθρωπος δεν είναι ζώο του νερού: ένα ψάρι δε θα αισθανόταν ποτέ βρεγ-μένο. Βέβαια, θα μπορούσα να είχα παρατήσει την όλη ιδέα μου περί δικαιοσύνης λέγοντας ότι δεν ήταν τίποτ' άλλο παρά μια ατομική μου άποψη. Αν όμως έκανα κά-τι τέτοιο, τότε θα κατέρρεε και το επιχείρημά μου κατά του Θεού, μιας και το επιχείρημα στηριζόταν στο γεγο-νός ότι έλεγα πως ο κόσμος ήταν πραγματικά άδικος, όχι ότι απλώς δεν ικανοποιούσε το προσωπικό μου γούστο. Έτσι, προσπαθώντας ακριβώς να αποδείξω ότι ο Θεός δεν υπάρχει -με άλλα λόγια, ότι όλη η πραγματικότητα ήταν παράλογη-, διαπίστωσα ότι έπρεπε να υποθέσω πως ένα τμήμα της πραγματικότη-


τας -συγκεκριμένα, η ιδέα που είχα περί δικαιοσύνης-ήταν γεμάτο από νόημα. Συνεπώς ο αθεϊσμός αποδει-κνύεται πολύ απλοϊκός. Αν το σύμπαν στο σύνολο του δεν έχει κανένα νόημα, δε θα διαπιστώναμε ποτέ ότι δεν έχει κανένα νόημα: όπως ακριβώς, εάν δεν υπήρχε φως στο σύμπαν κι ως εκ τούτου πλάσματα με μάτια, ποτέ δε θα ξέραμε ότι είναι σκοτάδι. Το σκοτάδι θα ήταν μια λέξη δίχως κανένα νόημα.

2 Η εισβολή

Πολύ καλά λοιπόν, ο αθεϊσμός είναι πολύ απλοϊκός.

Θα σας παρουσιάσω όμως και μια άλλη άποψη που είναι κι αυτή πολύ απλοϊκή. Είναι η άποψη που αποκαλώ «χριστιανισμό του γλυκού νερού», μια άποψη που υποστηρίζει ότι υπάρχει απλώς στον ουρανό ένας αγαθός Θεός κι όλα είναι μια χαρά, αφήνοντας απ' έξω όλα τα δύσκολα και φοβερά δόγματα σχετικά με την αμαρτία, την Κόλαση, το Διάβολο και τη σωτηρία. Τελικά και οι δύο παραπάνω απόψεις δεν είναι παρά φιλοσοφίες για παιδάκια.

Δεν ωφελεί να ψάχνεις για μια απλή θρησκεία. Άλλωστε η πραγματικότητα δεν είναι απλή. Φαίνεται απλή, αλλά δεν είναι. Το τραπέζι που έχω μπροστά μου φαίνεται απλό. Ρωτήστε όμως έναν επιστήμονα να σας πει από τι πραγματικά αποτελείται -σχετικά με τα άτο-μα και πώς το φως ανακλάται πάνω σ' αυτά και ερεθίζει το μάτι μου και πώς επενεργούν στο οπτικό νεύρο και εν συνεχεία στον εγκέφαλο-, κι ασφαλώς θα διαπιστώ-σετε πως αυτό που ονομάζουμε «θέα ενός τραπεζιού» είναι ένα πολύπλοκο μυστήριο που δύσκολα μπορείτε να ξεδιαλύνετε. Έ ν α παιδί που λέει μια παιδική προ-


σευχή φαίνεται κάτι απλό. Αν τώρα σας αρκεί να μείνε-τε μέχρι εκεί, όλα έχουν καλώς. Αν όμως δε σας αρκεί, και συνήθως ο σύγχρονος κόσμος δεν αρκείται, τότε πρέπει να είστε προετοιμασμένοι για κάτι δύσκολο. Αν αναζητάμε κάτι περισσότερο από το απλοϊκό, είναι αστείο να παραπονούμαστε στη συνέχεια ότι αυτό το κάτι περισσότερο δεν είναι απλό.

Παρ' όλα αυτά, πολΰ συχνά αυτή η αστεία διαδικα-σία υιοθετείται από ανθρώπους που δεν είναι αστείοι, αλλά συνειδητά ή ασυνείδητα θέλουν να καταστρέ-ψουν το χριστιανισμό. Οι άνθρωποι αυτοί θέτουν ενώ-πιον τους μια εκδοχή του χριστιανισμού που είναι κα-τάλληλη για ένα παιδί έξι ετών και την αντιμετωπίζουν ως το αντικείμενο της επίθεσης τους. Όταν προσπα-θείς να εξηγήσεις τη χριστιανική διδασκαλία όπως πραγματικά υποστηρίζεται από έναν ενημερωμένο ενήλικα, τότε οι εν λόγω κύριοι παραπονούνται ότι τους προκαλείς ίλιγγο, ότι αυτά που λες παραείναι πο-λύπλοκα και ότι, αν υπήρχε Θεός, είναι σίγουροι ότι θα είχε κάνει τη «θρησκεία» απλή, επειδή η απλότητα είναι τόσο ωραία κ.ο.κ. Θα πρέπει να είστε σε εγρή-γορση όταν έχετε να κάνετε μ' αυτούς τους ανθρώ-πους, διότι μεταβάλλουν συνεχώς το σκεπτικό τους κά-θε λεπτό, σπαταλώντας έτσι το χρόνο σας. Προσέξτε μάλιστα και την άποψή τους σχετικά με το ότι ο Θεός «θα είχε κάνει τη θρησκεία απλή»· μιλούν λες και η «θρησκεία» να ήταν κάτι που ο Θεός εφεύρε κι όχι η μαρτυρία Του σε μας σχετικά με κάποια εντελώς αμε-τάβλητα στοιχεία της φύσης Του.

Πέρα από το ότι είναι πολύπλοκη, η πραγματικότη-τα στα δικά μου μάτια προβάλλει συνήθως παράδοξη. Δεν είναι ξεκάθαρη, προφανής, ποτέ αυτό που περιμέ-


νετε. Για παράδειγμα, όταν έχετε συλλάβει ότι η Γη και όλοι οι άλλοι πλανήτες περιστρέφονται γΰρω από τον Ήλιο, θα περιμένετε εντελώς φυσιολογικά όλοι οι πλανήτες να είχαν δημιουργηθεί έτσι ώστε να ταιριά-ζουν - όλοι τους σε ίσες μεταξύ τους αποστάσεις ή σε αποστάσεις που αυξάνονται με κάποια αναλογία ή όλοι τους στο ίδιο μέγεθος ή μεγαλύτεροι και μικρότε-ροι, ανάλογα με το αν απομακρύνεστε ή πλησιάζετε προς τον Ήλιο. Στην πραγματικότητα, δε βλέπετε κα-νέναν ειρμό ή λόγο, τουλάχιστον εγώ δε βλέπω, οΰτε όσον αφορά στα μεγέθη οΰτε όσον αφορά στις απο-στάσεις· άλλωστε κάποιοι από αυτούς έχουν ένα φεγ-γάρι, κάποιος έχει τέσσερα, κάποιος δύο, κάποιοι κα-νένα κι ένας έχει δακτύλιο.

Στην πραγματικότητα, η πραγματικότητα είναι κάτι που δε θα μπορούσες να το έχεις σκεφτεί. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που πιστεύω στο χριστιανισμό. Είναι μια θρησκεία την οποία δε θα μπορούσες να έχεις σκεφτεί. Αν μας παρουσίαζε απλώς το είδος του σύμπαντος που πάντα περιμέναμε, θα είχα την εντύπω-ση ότι την κατασκευάζαμε. Όμως, στην πραγματικότη-τα, δεν πρόκειται για εκείνο το είδος του πράγματος που θα μπορούσε κανείς να κατασκευάσει. Χαρακτη-ρίζεται από εκείνη ακριβώς την αλλόκοτη δυσκολία που έχουν και τα αληθινά πράγματα. Γι' αυτό ας αφή-σουμε όλες αυτές τις φιλοσοφίες για παιδάκια, αυτές τις υπερβολικά απλοϊκές απαντήσεις. Το πρόβλημα δεν είναι απλό, γι' αυτό ούτε και η απάντηση θα είναι απλή.

Ποιο είναι το πρόβλημα; Έ ν α σύμπαν που περιλαμ-βάνει πολλά που είναι εμφανώς κακά και προφανώς παράλογα, αλλά περιέχει πλάσματα, όπως ο εαυτός


μας, που γνωρίζουν ότι τα παραπάνω είναι κακά και παράλογα. Υπάρχουν μόνο δυο απόψεις που αντιμετω-πίζουν όλο το φάσμα των στοιχείων. Η μία είναι η χρι-στιανική άποψη, που δέχεται ότι πρόκειται για έναν καλό κόσμο που έγινε κακός, αλλά διατηρεί ακόμη την ανάμνηση του τι όφειλε να γίνει. Η άλλη είναι η άποψη του δυϊσμού. Ο δυϊσμός είναι η άποψη συμφωνά με την οποία υπάρχουν δύο ίσες και ανεξάρτητες μεταξύ τους δυνάμεις πίσω από καθετί, η μία καλή και η άλλη κακή, καθώς κι ότι το σύμπαν είναι το πεδίο μάχης όπου αντιμάχονται ασταμάτητα μεταξύ τους. Πιστεύω ότι σε σχέση με το χριστιανισμό ο δυϊσμός είναι η πιο ειλικρι-νής και εύλογη άποψη που υπάρχει στην αγορά των ιδεών. Εντούτοις, έχει ένα μειονέκτημα.

Οι δύο δυνάμεις ή πνεύματα ή θεοί, το καλό και το κακό, υποτίθεται πως είναι μεγέθη εντελώς ανεξάρτη-τα μεταξύ τους. Και τα δύο υπήρχαν αιώνια. Δε δημι-ούργησε το ένα το άλλο και κανένα από τα δύο δεν έχει περισσότερα δικαιώματα στο να ονομάζεται Θε-ός. Το καθένα, όπως είναι ευνόητο, θεωρεί τον εαυτό του καλό και τον αντίπαλο του κακό. Το ένα από τα δύο αγαπά το μίσος και τη σκληρότητα, ενώ το άλλο αρέσκεται στην αγάπη και στο έλεος· τέλος, το καθένα υποστηρίζει τις θέσεις του. Τι εννοούμε όμως όταν ονομάζουμε το ένα Αγαθή Δύναμη και το άλλο Κακή Δύναμη; Ή απλώς εννοούμε ότι τυχαίνει να προτιμάμε τη μία έναντι της άλλης, όπως μπορεί να προτιμάμε την μπίρα από το κρασί, ή εννοούμε ότι, ανεξάρτητα από το τι πιστεύουν οι δύο δυνάμεις και ανεξάρτητα από το ποια προτιμούμε εμείς οι άνθρωποι σε μια δεδομένη στιγμή, η μία πράγματι κάνει λάθος κι έχει όντως άδι-κο όταν θεωρεί τον εαυτό της αγαθό.


Τη στιγμή όμως που σκέφτεστε έτσι, προσθέτετε στο σύμπαν ένα τρίτο στοιχείο κοντά στις δύο δυνά-μεις: κάποιο είδος νόμου ή μέτρου ή κανόνα του αγα-θού, στον οποίο η μία από τις δυνάμεις συμμορφώνεται και η άλλη αντιδρά. Από τη στιγμή όμως που οι δύο δυ-νάμεις κρίνονται με βάση αυτό το μέτρο, τότε το εν λό-γω μέτρο, ή το Ον που καθόρισε αυτό το μέτρο, βρί-σκεται πολύ πιο πίσω και πολύ πιο πάνω και από τις δύο δυνάμεις και κατά συνέπεια θα είναι ο αληθινός Θεός. Στην πραγματικότητα, αυτό που εννοούσαμε όταν ονομάζαμε τη μία καλή και την άλλη κακή απο-δεικνύεται πως ισοδυναμεί τελικά με το ότι η μία βρί-σκεται σε ορθή σχέση με τον πραγματικό απόλυτο Θεό, ενώ η άλλη σε εσφαλμένη.

Το ίδιο μπορούμε να το δείξουμε και μ' ένα διαφο-ρετικό τρόπο. Αν ο δυϊσμός ανταποκρίνεται στην αλή-θεια, τότε η κακή Δύναμη πρέπει να είναι ένα Ον που αρέσκεται στην κακία ως τέτοια. Η εμπειρία όμως της πραγματικότητας δε μας προσφέρει κανένα παράδειγ-μα στο οποίο η κακία ως τέτοια να είναι αντικείμενο επιδίωξης. Το πλησιέστερο εν προκειμένω παράδειγμα είναι η σκληρότητα. Στην αληθινή ζωή όμως οι άνθρω-ποι είναι σκληροί για έναν από τους εξής δύο λόγους, είτε επειδή είναι σαδιστές, που σημαίνει ότι χαρακτη-ρίζονται από μια σεξουαλική διαστροφή που βλέπει τη σκληρότητα ως πηγή αισθησιακής ηδονής, είτε επειδή αποσκοπούν σε κάτι άλλο που θα κερδίσουν από τη σκληρότητα, δηλαδή χρήματα, δύναμη ή ασφάλεια. Εντούτοις, η ηδονή, τα χρήματα, η δύναμη και η ασφά-λεια είναι όλα τους αγαθά πράγματα καθεαυτό. Η κα-κία έγκειται στο να τα επιδιώκει κανείς με εσφαλμένες μεθόδους, με λανθασμένο τρόπο ή υπερβολικά. Βέ-


βαια, δε θέλω να πω ότι οι άνθρωποι που κάνουν κάτι τέτοιο δεν είναι απελπιστικά διεφθαρμένοι. Αυτό που εννοώ είναι ότι η κακία, όταν την εξετάσετε, αποδει-κνύεται πως είναι το κυνήγι ενός αγαθού με εσφαλμέ-νο τρόπο. Μπορείτε να είστε αγαθοί απλώς και μόνο για χάρη της αγαθότητας- δεν μπορείτε να είστε κακοί απλώς και μόνο για χάρη της κακίας. Μπορείτε να κά-νετε μια καλή πράξη, ενώ δεν αισθάνεστε ότι είστε αγαθοί, και η ίδια η πράξη δε σας προσφέρει καμιά ευχαρίστηση, απλώς και μόνο επειδή η καλοσύνη είναι το σωστό- ποτέ όμως δεν έκανε κανείς μια πράξη σκλη-ρότητας απλώς και μόνο επειδή η σκληρότητα είναι εσφαλμένη, μονάχα επειδή η σκληρότητα του ήταν ευ-χάριστη ή χρήσιμη. Με άλλα λόγια, η κακία δεν μπορεί να πετύχει ούτε καν στο να είναι κακή, με τον ίδιο τρό-πο που η αγαθότητα είναι αγαθή. Η αγαθότητα υπάρ-χει τρόπον τινά αφεαυτής - η κακία δεν είναι παρά αλ-λοιωμένη αγαθότητα. Πρέπει λοιπόν να υπάρχει κα-ταρχάς κάποια αγαθότητα για να μπορεί στη συνέχεια να αλλοιωθεί. Θεωρούμε το σαδισμό μια σεξουαλική διαστροφή -πρέπει όμως καταρχάς να έχετε μια ιδέα σχετικά με την ομαλή σεξουαλικότητα, για να μπορείτε στη συνέχεια να καταλάβετε τη διαστροφή της- και μπορείτε να διακρίνετε τη διαστροφή ακριβώς επειδή μπορείτε να εξηγήσετε τη διαστροφή με βάση το κανο-νικό και όχι το αντίστροφο. Έπεται ότι η εν λόγω Κα-κή Δύναμη, η οποία υποτίθεται ότι είναι στο ίδιο επί-πεδο με την Αγαθή Δύναμη και αγαπά την κακία με τον ίδιο τρόπο που η Αγαθή Δύναμη αγαπά το αγαθό, δεν είναι παρά ένας απλός μπαμπούλας. Για να μπορεί να είναι κακή, θα πρέπει να έχει μπροστά της αγαθά πράγματα τα οποία να επιθυμεί και στη συνέχεια να


ι πιδιώκει με εσφαλμένο τρόπο: θα πρέπει να έχει πα-ρορμήσεις που πρωταρχικά ήταν αγαθές, γιατί μόνο έτσι μπορεί να τις διαστρέψει. Αν όμως είναι κακή, δεν μπορεί να εφοδιαστεί από μόνη της οΰτε με αγαθά πράγματα που στη συνέχεια θα επιθυμεί, οΰτε με αγα-θές παρορμήσεις που στην πορεία θα διαστρέψει. Θα πρέπει και τα δΰο αυτά να τα πάρει από την Αγαθή Δύναμη. Αν τώρα συμβαίνει κάτι τέτοιο, τότε δεν είναι ανεξάρτητη- αντίθετα, ανήκει στον κόσμο της Αγαθής Δΰναμης: δημιουργήθηκε είτε από την Αγαθή Δΰναμη είτε από κάποια δΰναμη που τις ξεπερνά και τις δΰο.

Μποροΰμε όμως να το θέσουμε ακόμα πιο απλά. Για να είναι κακή, πρέπει να υπάρχει και παράλληλα να είναι έλλογη και βουλητική. Η ΰπαρξη όμως, η νόη-ση και η βοΰληση είναι καθεαυτές αγαθές. Γι' αυτό θα πρέπει να τις παίρνει από την Αγαθή Δΰναμη: και κα-κή να θέλει ακόμα να είναι, θα πρέπει να δανειστεί ή να κλέψει από τον αντίπαλο της. Βλέπεις λοιπόν τώρα γιατί ο χριστιανισμός έλεγε πάντα ότι ο Διάβολος είναι ένας πεπτωκώς άγγελος; Δεν πρόκειται απλώς για μια ιστοριοΰλα που τη λέμε στα παιδάκια. Πρόκειται για μια πραγματική αναγνώριση του γεγονότος ότι το κακό είναι ένα παράσιτο κι όχι κάτι αυθεντικό. Οι δυνάμεις που επιτρέπουν στο κακό να συνεχίζει να υπάρχει εί-ναι δυνάμεις που του έχουν δοθεί από το αγαθό. Όλα εκείνα που επιτρέπουν ο' έναν κακό άνθρωπο να είναι αποτελεσματικά κακός είναι καθεαυτά αγαθά: η απο-φασιστικότητα, η εξυπνάδα, η ωραία εμφάνιση, η ίδια η ΰπαρξη. Αυτός είναι ο λόγος που ο δυϊσμός, υπό μία αυστηρή έννοια, δεν μπορεί να σταθεί.

Παραδέχομαι όμως ανεπιφύλακτα ότι ο πραγματι-κός χριστιανισμός -ως κάτι διαφορετικό από το χρι-


στιανισμό του γλυκού νερού- πλησιάζει πολύ περισσό-τερο το δυϊσμό απ' όσο γενικά πιστεύουν οι άνθρωποι. Έ ν α από τα πράγματα που με εντυπωσίασαν όταν πρωτοδιάβασα σοβαρά την Καινή Διαθήκη ήταν το γε-γονός ότι μιλούσε τόσο πολύ για μια Σκοτεινή Δύναμη μέσα στο σύμπαν, ένα πανίσχυρο κακό πνεύμα που πα-ρουσιάζεται ως η Δύναμη που κρύβεται πίσω από το θάνατο, την ασθένεια και την αμαρτία. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ο χριστιανισμός πιστεύει ότι η εν λόγω Σκοτεινή Δύναμη δημιουργήθηκε από το Θεό, ήταν αγαθή όταν δημιουργήθηκε και στη συνέχεια έσφαλε. Ο χριστιανισμός συμφωνεί με το δυϊσμό όσον αφορά στη θέση ότι το σύμπαν βρίσκεται σε κατάστα-ση πολέμου. Δεν πιστεύει όμως ότι πρόκειται για έναν πόλεμο μεταξύ αυτόνομων δυνάμεων. Πιστεύει πως εί-ναι ένας εμφύλιος πόλεμος, μια εξέγερση, καθώς κι ότι ζούμε σ' ένα κομμάτι του σύμπαντος που το έχει κατα-λάβει ο επαναστάτης.

Κατεχόμενη περιοχή - κάτι τέτοιο είναι ο κόσμος. Ο χριστιανισμός είναι η ιστορία του πώς κατέφθασε, μεταμφιεσμένος θα λέγαμε, ο αγαθός βασιλιάς και της κλήσης που μας απευθύνει να πάρουμε μέρος σε μια μεγάλη εκστρατεία δολιοφθοράς. Όταν πας στην εκ-κλησία, ακούς πράγματι το μυστικό ασύρματο των φί-λων μας: αυτός είναι ο λόγος που ο εχθρός θέλει τόσο απεγνωσμένα να μας αποτρέψει από το να πηγαίνου-με. Και τα καταφέρνει εκμεταλλευόμενος την έπαρση, την τεμπελιά και το διανοητικό μας σνομπισμό. Ξέρω ότι κάποιος θα με ρωτήσει: «Έχεις σκοπό, αυτή την εποχή, να μας επανεισαγάγεις τον παλιό καλό μας γνώριμο, το Διάβολο, με οπλές και κέρατα και τα συ-ναφή;». Πρώτον, δεν ξέρω ποια σχέση έχει μ' αυτό η


εποχή αυτή στην οποία αναφέρεσαι. Όσο για το άλλο, δεν ενδιαφέρομαι για οπλές και κέρατα. Όμως, κατά τ' άλλα, η απάντηση μου είναι «ναι». Δεν ισχυρίζομαι πως ξέρω κάτι σχετικά με την εξωτερική του εμφάνιση. Αν κάποιος πραγματικά θέλει να τον γνωρίσει καλύτε-ρα, θα του έλεγα: «Μην ανησυχείς. Αν το θέλεις πραγ-ματικά, θα τον γνωρίσεις. Το αν θα σου αρέσει όταν τον γνωρίσεις είναι άλλο θέμα».

Ο

3 συγκλονιστικός εναλλακτικός δρόμος

Οι χριστιανοί λοιπόν πιστεύουν ότι μια κακή δύνα-μη έχει αναγορεύσει επί του παρόντος τον εαυτό

της Άρχοντα του κόσμου τούτου. Αυτό βέβαια γεννά προβλήματα. Αυτή η κατάσταση πραγμάτων είναι σύμ-φωνη με το θέλημα του Θεού ή όχι; Αν ναι, τότε είναι ένας παράξενος Θεός, θα μου πεις. Αν όχι, πώς γίνεται να συμβεί κάτι σε αντίθεση με το θέλημα ενός όντος που διαθέτει απόλυτη δύναμη;

Όποιος όμως βρέθηκε ποτέ με εξουσία στα χέρια του γνωρίζει καλά πώς ένα πράγμα μπορεί να είναι σύμφωνο με τη θέλησή σου υπό μία έννοια και αντίθε-το με τη θέλησή σου υπό μία άλλη. Μπορεί να θεωρη-θεί φυσικό για μια μητέρα να πει στα παιδιά της: «Δεν πρόκειται να σας βάζω να τακτοποιείτε το δωμάτιο σας κάθε βράδυ. Θα πρέπει να μάθετε να το κρατάτε τακτοποιημένο από μόνοι σας». Στη συνέχεια, ανεβαί-νει κάποιο βράδυ επάνω και βρίσκει το αρκουδάκι και το μελάνι και τη γραμματική των γαλλικών πεταμένα όλα μέσα στο τζάκι. Αυτό είναι κάτι που αντιτίθεται στη θέλησή της. Θα προτιμούσε τα παιδιά να ήταν πιο τακτικά. Όμως, απ' την άλλη, η θέλησή της έδωσε στα


παιδιά την ελευθερία να είναι ακατάστατα. Το ίδιο πράγμα βλέπουμε και σε κάθε σύνταγμα στρατού, συ-ντεχνία ή σχολείο. Ανακοινώνεις κάτι ως εθελοντικό και στη συνέχεια οι μισοί δεν το κάνουν. Αυτό βέβαια δεν είναι αυτό που ήθελες, αλλά χάρη στη θέλησή σου κατέστη δυνατό.

Το ίδιο κατά πάσα πιθανότητα συμβαίνει και στο σύμπαν. Ο Θεός δημιούργησε όντα που είχαν ελεύθε-ρη βούληση. Αυτό σημαίνει πλάσματα που μπορούν εί-τε να σφάλλουν είτε να κάνουν το σωστό. Μερικοί άν-θρωποι πιστεύουν ότι μπορούν να φανταστούν ένα πλάσμα που είναι ελεύθερο, αλλά δεν μπορεί να σφάλ-λει- προσωπικά δεν μπορώ. Αν κάτι είναι ελεύθερο να γίνει αγαθό, είναι ελεύθερο να γίνει και κακό. Άλλω-στε η ελευθερία της βούλησης είναι που κατέστησε εφικτό το κακό. Γιατί λοιπόν τους έδωσε ο Θεός ελευ-θερία της βούλησης; Επειδή η ελευθερία της βούλησης, παρόλο που καθιστά εφικτό το κακό, είναι επίσης το μοναδικό πράγμα που κάνει εφικτή οποιαδήποτε αγά-πη, αγαθότητα ή χαρά για την οποία αξίζει να ζει κα-νείς. Ένας κόσμος από αυτοματοποιημένα όντα -από πλάσματα που θα εργάζονταν σαν μηχανές- δε θα άξι-ζε και τόσο. Η ευτυχία που προετοιμάζει ο Θεός για τα ανώτερα πλάσματά Του είναι η ευτυχία του να είσαι ενωμένος ελεύθερα και θεληματικά μαζί Του και με όλους τους άλλους σε μια έκσταση αγάπης και χαράς* συγκρινόμενη μ' αυτήν, η πιο παράφορη αγάπη ανάμε-σα σ' έναν άντρα και μια γυναίκα δεν είναι παρά κάτι γλυκανάλατο. Γι' αυτό ακριβώς τα δημιουργήματα Του πρέπει να είναι ελεύθερα.

Βέβαια, ο Θεός γνώριζε τι θα συνέβαινε αν χρησιμο-ποιούσαν την ελευθερία τους εσφαλμένα: προφανώς


θεώρησε πως άξιζε να πάρει το ρίσκο. Ίσως να αισθα-νόμαστε πως πρέπει να διαφωνήσουμε μαζί Του. Η δια-φωνία με το Θεό όμως παρουσιάζει πάντα κάποια δυ-σκολία. Αυτός είναι η πηγή από την οποία προέρχεται όλη η ικανότητα της σκέψης σου: δε θα ήταν δυνατόν να είχες δίκιο και Αυτός άδικο περισσότερο απ' όσο ένα ρυάκι μπορεί να υψωθεί πάνω από την πηγή του. Όταν επιχειρηματολογείς εναντίον Του, επιχειρηματολογείς ενάντια στη δΰναμη που σου επιτρέπει, σε τελική ανά-λυση, να διατυπώνεις οποιοδήποτε επιχείρημα: είναι σαν να κόβεις το κλαδί πάνω στο οποίο κάθεσαι. Αν ο Θεός θεωρεί πως αυτή η εμπόλεμη κατάσταση μέσα στο σΰμπαν είναι ένα τίμημα που αξίζει να πληρωθεί για χάρη της ελευθερίας της βούλησης, αυτό σημαίνει για χάρη της δημιουργίας ενός ζωντανού κόσμου, μέσα στον οποίο τα πλάσματά Του θα μπορούν να κάνουν κά-τι πραγματικά καλό ή κακό και στον οποίο θα μπορεί να συμβεί κάτι με ουσιαστική σημασία, αντί για έναν κό-σμο που σαν παιχνίδι θα κινείται μονάχα όταν ο ίδιος κινεί τα νήματα, τότε όντως μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι ένα τίμημα που αξίζει να πληρωθεί.

Όταν πια έχουμε κατανοήσει την ελευθερία της βούλησης, θα δούμε πόσο αστείο είναι να ρωτά κανείς με τον τρόπο που με ρώτησε κάποτε κάποιος: «Γιατί δημιούργησε ο Θεός ένα πλάσμα από τόσο σάπιο υλι-κό, που τελικά το έκανε να πάρει λάθος δρόμο;». Όσο καλύτερο είναι το υλικό από το οποίο έχει δημιουργη-θεί ένα πλάσμα -όσο πιο έξυπνο, πιο δυνατό και πιο ελεύθερο είναι-, τόσο καλύτερο θα γίνει αν πάρει το σωστό δρόμο, αλλά και τόσο χειρότερο αν πάρει λάθος δρόμο. Μια αγελάδα δεν μπορεί να είναι πολύ καλή ή πολύ κακή- ένας σκύλος μπορεί να είναι τόσο καλΰτε-


ρος όσο και χειρότερος· το ίδιο κι ένα παιδί· ακόμα περισσότερο ένας συνηθισμένος άνθρωπος· πολΰ πε-ρισσότερο μια ιδιοφυΐα- ένα υπερανθρώπινο πνεύμα μπορεί να είναι το καλύτερο ή το χειρότερο απ' όλα.

Πώς συνέβη και πήρε λάθος δρόμο η Σκοτεινή Δύνα-μη; Εν προκειμένω δεν υπάρχει αμφιβολία πως θέτουμε ένα ερώτημα στο οποίο οι άνθρωποι δεν μπορούν να απαντήσουν με σιγουριά. Παρ' όλα αυτά, μπορούμε να παρουσιάσουμε μια εύλογη, και παραδοσιακή, υπόθε-ση που βασίζεται πάνω στη δική μας εμπειρία όσον αφορά στο σφάλμα. Τη στιγμή που θα συνειδητοποιή-σεις ότι είσαι ένα «εγώ», υπάρχει η πιθανότητα να το-ποθετήσεις τον εαυτό σου πρώτο -επιθυμώντας να εί-σαι το κέντρο-, στην πραγματικότητα, επιθυμώντας να είσαι ο Θεός. Αυτό ήταν το αμάρτημα του Σατανά: κι αυτό το αμάρτημα δίδαξε στο ανθρώπινο γένος. Κά-ποιοι θεωρούν ότι η πτώση του ανθρώπου είχε να κάνει με το σεξ, αλλά η άποψη αυτή είναι εσφαλμένη· η διήγη-ση στο βιβλίο της Γενέσεως υποδηλώνει μάλλον ότι κά-ποιου είδους φθορά στη σεξουαλική μας φύση επακο-λούθησε την Πτώση και ήταν επομένως το αποτέλεσμά της, όχι η αιτία της. Αυτό που ενέπνευσε ο Σατανάς μέ-σα στη σκέψη των μακρινών προπατόρων μας ήταν η ιδέα ότι μπορούσαν να γίνουν «σαν θεοί» -ότι μπορού-σαν να σταθούν από μόνοι τους σαν να είχαν οι ίδιοι δη-μιουργήσει τον εαυτό τους- να είναι κύριοι του εαυτού τους, να πετύχουν κάποιο είδος ευτυχίας μακριά από το Θεό και δίχως τη βοήθειά Του. Μέσα από αυτή την απέλπιδα προσπάθεια βγήκε το σύνολο σχεδόν αυτού που ονομάζουμε ανθρώπινη ιστορία: χρήμα, φτώχεια, φιλοδοξία, πόλεμος, πορνεία, κοινωνικές τάξεις, αυτο-κρατορίες, δουλεία - η μακρά και τρομερή ιστορία του


ανθρώπου που προσπαθεί να βρει κάτι διαφορετικό από το Θεό που θα μπορέσει να τον κάνει ευτυχισμένο.

Ο λόγος που κάτι τέτοιο δεν μπορεί ποτέ να επιτευ-χθεί είναι ο εξής: ο Θεός μάς δημιούργησε, μας εφεύ-ρε όπως εφευρίσκει κάποιος μια μηχανή. Το αυτοκίνη-το είναι κατασκευασμένο να κινείται με βενζίνη και δε θα μπορούσε να κινηθεί σωστά με οποιοδήποτε άλλο καύσιμο. Ο Θεός λοιπόν δημιούργησε την ανθρώπινη μηχανή έτσι ώστε να κινείται από τον ίδιο. Ο ίδιος ο Θεός είναι το καύσιμο που το πνεύμα μας χρειάζεται, με βάση τον τρόπο που έχει δημιουργηθεί, ή, αλλιώς, η τροφή που σχεδιάστηκε να καταναλώνει το πνεύμα μας. Δεν υπάρχει άλλη δυνατότητα. Γι' αυτό ακριβώς δεν έχει κανένα νόημα να ζητάμε από το Θεό να μας κάνει ευτυχισμένους με το δικό μας τρόπο, δίχως κα-μιά ανάμειξη της θρησκείας. Ο Θεός δεν μπορεί να μας προσφέρει την ευτυχία και την ειρήνη ξέχωρα από τον εαυτό Του, επειδή απλούστατα δεν υπάρχουν. Κάτι τέτοιο είναι ανύπαρκτο.

Αυτό είναι το κλειδί για την ιστορία. Τεράστιες πο-σότητες ενέργειας αναλώνονται -δημιουργούνται ολό-κληροι πολιτισμοί- και περίφημοι θεσμοί καθιερώνο-νται· κάθε φορά όμως κάτι πάει στραβά. Κάποιο θανά-σιμο ελάττωμα φέρνει πάντα τους εγωιστές και τους σκληρόκαρδους στην εξουσία και τα πάντα γλιστρούν πάλι στην αθλιότητα και την καταστροφή. Στην πραγ-ματικότητα, η μηχανή «τα παίζει». Φαίνεται να ξεκινά εντάξει, να κάνει κάποια χιλιόμετρα, αλλά στη συνέ-χεια καταρρέει. Προσπαθούν, βλέπεις, να την κινή-σουν με λάθος καύσιμο. Αυτό είναι το κακό που έκανε σε μας τους ανθρώπους ο Σατανάς.

Τι έκανε λοιπόν ο Θεός; Πρώτα απ' όλα, μας έδωσε


τη συνείδηση, την αίσθηση του σωστού και του λάθους: και καθ' όλη τη διάρκεια της ιστορίας υπήρξαν άνθρω-ποι που προσπαθούσαν, μερικοί από αυτούς πολύ σκληρά, να την υπακούσουν. Κανείς τους ποτέ δεν τα κατάφερε αρκετά. Δεύτερον, έστειλε στο ανθρώπινο γένος αυτά που ονομάζω καλά όνειρα: εννοώ όλες εκείνες τις παράξενες ιστορίες που είναι διασκορπι-σμένες σε όλες τις παγανιστικές θρησκείες σχετικά με κάποιο θεό που πεθαίνει και ανασταίνεται και ο οποί-ος μέσω του θανάτου του παρέχει με κάποιο τρόπο καινούρια ζωή στους ανθρώπους. Τρίτον, επέλεξε ένα συγκεκριμένο λαό και αφιέρωσε αρκετούς αιώνες σφυρηλατώντας τη σκέψη τους με την ιδέα του τι ήταν ο Θεός πραγματικά- ότι ήταν ένας και μοναδικός κι ότι ενδιαφερόταν για την ορθή συμπεριφορά. Αυτός ο λα-ός ήταν οι Εβραίοι, και η Παλαιά Διαθήκη μαρτυρεί για την όλη διαδικασία της σφυρηλάτησης.

Μετά ήρθε κάτι το πραγματικά συγκλονιστικό. Ανάμεσα σ' αυτούς τους Εβραίους εμφανίζεται ξαφνι-κά ένας άντρας που περιφέρεται διδάσκοντας, σαν να ήταν ο ίδιος ο Θεός. Ισχυρίζεται ότι συγχωρεί αμαρ-τίες. Αέει πως υπήρχε αιώνια. Λέει ότι έρχεται να κρί-νει τον κόσμο στο τέλος του χρόνου. Ας ξεκαθαρίσου-με όμως τα πράγματα. Μεταξύ των πανθεϊστών, όπως είναι οι Ινδοί, ο καθένας θα μπορούσε να πει ότι ήταν κομμάτι του Θεού ή ένα με το Θεό: τίποτα το παράξε-νο δε θα είχε μια τέτοια δήλωση. Ο συγκεκριμένος όμως άνθρωπος, εφόσον ήταν Εβραίος, δεν μπορούσε να εννοεί αυτό το είδος Θεού. Ο Θεός στη γλώσσα τους σήμαινε το Ον που βρίσκεται εκτός του κόσμου που δημιούργησε τον κόσμο, και ήταν απεριόριστα διαφορετικό απ' οτιδήποτε άλλο. Όταν λοιπόν το έχετε


συλλάβει αυτό, θα διαπιστώσετε ότι τα όσα είπε αυτός ο άνθρωπος είναι απλούστατα το πιο συγκλονιστικό πράγμα που είπαν ποτέ ανθρώπινα χείλη.

Έ ν α κομμάτι του ισχυρισμού του τείνει να γλιστρή-σει δίπλα μας απαρατήρητο, επειδή το έχουμε ακούσει τόσες φορές, και δε διακρίνουμε πια σε τι ακριβώς αντιστοιχεί. Εννοώ τον ισχυρισμό σχετικά με τη συγ-χώρεση των αμαρτιών, οποιωνδήποτε αμαρτιών. Αν λοιπόν ο ομιλητής δεν είναι ο Θεός, αυτός ο ισχυρι-σμός είναι τόσο τερατώδης, που καταντά κωμικός. Όλοι μας μπορούμε να καταλάβουμε πώς ένας άνθρω-πος μπορεί να συγχωρήσει τις προσβολές που γίνονται εις βάρος του. Μου πατάς τον κάλο και σε συγχωρώ, μου κλέβεις τα λεφτά και σε συγχωρώ. Εντούτοις, πώς θα πρέπει να κατανοήσουμε έναν άνθρωπο, που δίχως να έχει ο ίδιος υποστεί κλοπή ή να έχει πατηθεί, διακη-ρύσσει ότι σε συγχωρεί που πάτησες τον κάλο του τάδε ή που έκλεψες τα λεφτά του δείνα; Η πιο ευγενική πε-ριγραφή που θα κάναμε στη συμπεριφορά του είναι «προφανής ανοησία». Αυτό όμως είναι ό,τι ακριβώς έκανε ο Ιησούς. Είπε στους ανθρώπους ότι τα αμαρτή-ματά τους είχαν συγχωρεθεί και ποτέ δε στάθηκε για να δώσει συμβουλές σε όλους τους άλλους ανθρώπους που υπήρξαν θύματα αυτών των αμαρτημάτων. Δίχως κανένα δισταγμό, συμπεριφερόταν σαν να ήταν ο κυ-ρίως εμπλεκόμενος, το πρόσωπο που κατεξοχήν είχε προσβληθεί σε κάθε περίπτωση. Αυτό έχει κάποιο νόη-μα μόνο εάν είναι πράγματι ο Θεός του οποίου οι νό-μοι είχαν καταλυθεί και του οποίου η αγάπη πληγωνό-ταν με κάθε αμάρτημα. Στο στόμα οποιουδήποτε αν-θρώπου που δεν είναι ο Θεός, τα λόγια αυτά θα υποδή-λωναν αυτό που μπορώ να θεωρήσω μόνο ως ανοησία


και αλαζονεία, και μάλιστα δίχως κανένα προηγούμε-νο σε οποιαδήποτε μορφή της παγκόσμιας ιστορίας.

Εντούτοις, κι αυτό είναι το παράξενο και ενδεικτι-κό στοιχείο, ακόμα και οι εχθροί του, όταν διαβάζουν τα Ευαγγέλια, δεν έχουν συνήθως την αίσθηση ότι πρόκειται για ανοησία ή αλαζονεία. Κάτι τέτοιο συμ-βαίνει ακόμα λιγότερο με απροκατάληπτους αναγνώ-στες. Ο Χριστός λέει ότι είναι «ταπεινός και πράος» και μεις τον πιστεύουμε, δίχως να μας πειράζει που, εάν ήταν απλώς και μόνο ένας άνθρωπος, η ταπεινότη-τα και η πραότητα θα ήταν τα τελευταία χαρακτηριστι-κά που θα αποδίδαμε σε ορισμένα από τα λόγια Του.

Εδώ προσπαθώ να αποτρέψω τον οποιονδήποτε από το να πει το πραγματικά ανόητο πράγμα που λένε συχνά οι άνθρωποι για τον Ιησού: «Είμαι έτοιμος να αποδεχθώ τον Ιησού ως ένα μεγάλο ηθικό διδάσκαλο, αλλά δεν αποδέχομαι τον ισχυρισμό Του ότι είναι Θε-ός». Αυτό ακριβώς δεν πρέπει να πούμε. Ένας άνθρω-πος που ήταν απλώς ένας άνθρωπος και είπε αυτού του είδους τα λόγια που είπε ο Ιησούς δε θα ήταν ένας με-γάλος ηθικός διδάσκαλος. Είτε θα ήταν τρελός, όπως ακριβώς ο άνθρωπος εκείνος που λέει ότι είναι ένα βραστό αυγό, είτε θα ήταν ο Διάβολος της Κολάσεως. Θα πρέπει λοιπόν να επιλέξεις. Είτε αυτός ο άνθρω-πος ήταν και είναι ο Υιός του Θεού, είτε ήταν ένας τρελός ή κάτι ακόμα χειρότερο. Μπορείς να Τον φιμώ-σεις ως ανόητο, μπορείς να Τον φτύσεις και να Τον σκοτώσεις ως δαίμονα, ή μπορείς να πέσεις στα πόδια Του και να Τον ονομάσεις Κύριο και Θεό. Ας μη μέ-νουμε όμως με την ανόητη εντύπωση ότι ήταν ένας με-γάλος διδάσκαλος. Αυτή τη δυνατότητα δεν την άφησε ανοικτή. Δεν είχε ποτέ τέτοια πρόθεση.

Ο άνθρωπος της πραγματικής μετάνοιας

Είμαστε λοιπόν μπροστά σε μια τρομακτική εναλλα-κτική λύση. Ο άνθρωπος για τον οποίο μιλάμε είτε

ήταν (και είναι) απλώς αυτό που είπε, είτε είναι ένας τρελός, ή κάτι ακόμα χειρότερο. Μου φαίνεται λοιπόν πως είναι προφανές ότι δεν ήταν ούτε τρελός ούτε δαί-μονας- συνεπώς, όσο παράξενο, τρομερό ή απίθανο κι αν φαίνεται, πρέπει να αποδεχθώ την άποψη ότι ήταν και είναι Θεός. Ο Θεός κατέφθασε στον κατεχόμενο από τον εχθρό Του κόσμο με ανθρώπινη μορφή.

Ποιος όμως ο σκοπός για όλα αυτά; Τι ήρθε να κά-νει; Βέβαια, για να διδάξει- με το που θα διαβάσεις όμως την Καινή Διαθήκη ή οποιοδήποτε άλλο χριστια-νικό κείμενο, θα διαπιστώσεις ότι μιλάνε συνέχεια για κάτι διαφορετικό: για το θάνατο και την ανάσταση Του. Είναι προφανές ότι οι χριστιανοί πιστεύουν ότι η ουσία της ιστορίας βρίσκεται εδώ. Πιστεύουν ότι το βασικό πράγμα που ήρθε να κάνει στη γη ήταν να υπο-φέρει και να πεθάνει.

Πριν γίνω χριστιανός, είχα την εντύπωση ότι το πρώτο πράγμα που έπρεπε να πιστέψουν οι χριστιανοί ήταν μια συγκεκριμένη θεωρία για το ποιος ακριβώς


ήταν ο σκοπός αυτού του θανάτου. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ο Θεός ήθελε να τιμωρήσει τους ανθρώ-πους επειδή τον εγκατέλειψαν και πήγαν με το μέρος του Μεγάλου Αποστάτη. Ο Χριστός όμως προσφέρθη-κε εθελοντικά να τιμωρηθεί αυτός για λογαριασμό των ανθρώπων, κι έτσι ο Θεός μάς τη χάρισε. Παραδέχο-μαι τώρα ότι ακόμα και αυτή η θεωρία δε μου φαίνεται τόσο ανήθικη και τόσο αστεία όσο παλιότερα- δε θέλω όμως να πω αυτό. Αυτό που συνειδητοποίησα αργότε-ρα ήταν ότι ο χριστιανισμός δεν είναι ούτε αυτή η θεω-ρία ούτε καμία άλλη. Η κεντρική πίστη του χριστιανι-σμού είναι ότι ο θάνατος του Χριστού μάς έχει κατά κάποιο τρόπο δικαιώσει ενώπιον του Θεού και μας έχει δώσει τη δύναμη για ένα καινούριο ξεκίνημα. Οι θεωρίες σχετικά με το πώς επετεύχθη αυτό είναι μια άλλη υπόθεση. Πολλές και διαφορετικές θεωρίες έχουν υποστηριχθεί σχετικά με τον τρόπο που επενερ-γεί ο θάνατος του Χριστού- αυτό στο οποίο συμφωνούν όλοι οι χριστιανοί είναι ότι πράγματι επενεργεί. Στη συνέχεια θα σας πω για το πώς βλέπω εγώ το όλο θέ-μα. Όλοι γνωρίζουν ότι, αν είσαι κουρασμένος και πεινασμένος, ένα γεύμα κάνει πάντα καλό. Η σύγχρο-νη όμως θεωρία περί διατροφής -ό,τι έχει σχέση με βι-ταμίνες και πρωτεΐνες- είναι κάτι διαφορετικό. Οι άν-θρωποι έτρωγαν και αισθάνονταν καλύτερα πολύ πριν ακουστεί οποιαδήποτε θεωρία περί βιταμινών- κι αν κάποια μέρα η εν λόγω θεωρία εγκαταλειφθεί, θα συ-νεχίσουν να τρώνε όπως ακριβώς και πριν. Ο χριστια-νισμός δεν είναι θεωρίες σχετικά με το θάνατο του Χριστού: είναι εξηγήσεις για το πώς αυτός ο θάνατος επενεργεί. Δε θα συμφωνούσαν όλοι οι χριστιανοί πά-νω στο πόσο σημαντικές είναι οι εν λόγω θεωρίες. Η


δική μου Εκκλησία (η Εκκλησία της Αγγλίας) δεν απο-δέχεται επίσημα καμιά ως την πιο ορθή. Η Εκκλησία της Ρώμης πάει λίγο παραπέρα. Πιστεύω όμως ότι όλοι θα συμφωνήσουν πως το ίδιο το γεγονός είναι απεριό-ριστα πιο σημαντικό από τις όποιες εξηγήσεις έχουν κατά καιρούς δώσει οι θεολόγοι. Νομίζω πως το πιθα-νότερο είναι ότι θα παραδέχονταν ότι καμιά εξήγηση δεν μπορεί ποτέ να είναι ισοδύναμη με την πραγματι-κότητα. Όπως όμως είπα στον πρόλογο αυτού του βι-βλίου, εγώ δεν είμαι παρά ένας λαϊκός, και τώρα έχου-με ήδη αρχίσει να μπαίνουμε σε βαθιά νερά. Το μόνο που μπορώ να σας πω, στο βαθμό που αυτό αξίζει κάτι, είναι το πώς βλέπω εγώ το όλο θέμα.

Κατά την άποψή μου, δεν είναι οι θεωρίες αυτές καθεαυτές που απαιτείται από εσάς να αποδεχθείτε. Πολλοί από εσάς έχετε σίγουρα διαβάσει τους Τζινς και Έλινγκτον. Αυτό που κάνουν όταν θέλουν να εξη-γήσουν το άτομο, ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων, είναι να σου παρουσιάσουν μια εξήγηση από την οποία μπορείς να σχηματίσεις μια νοητική εικόνα. Παράλληλα όμως σε προειδοποιούν ότι αυτή η εικόνα δεν είναι αυτό που πράγματι πιστεύουν οι επιστήμονες. Αυτό που πιστεύ-ουν οι επιστήμονες είναι ένας μαθηματικός τύπος. Οι εικόνες υπάρχουν μόνο για να σε βοηθήσουν να κατα-λάβεις τον τύπο. Δεν είναι πραγματικά αληθινές με την έννοια που είναι ο τύπος· δε σου παρουσιάζουν το αληθινό πράγμα, παρά μόνο κάτι που λίγο πολύ του μοιάζει. Ο ρόλος τους είναι μονάχα να βοηθήσουν, κι αν δε σε βοηθούν, μπορείς να τις απορρίψεις. Το ίδιο το πράγμα δεν εικονίζεται, μπορεί να εκφραστεί μόνο μαθηματικά. Εν προκειμένω βρισκόμαστε μπροστά στο ίδιο ζήτημα. Πιστεύουμε ότι ο θάνατος του Χριστού εί-


ναι εκείνο ακριβώς το σημείο της ιστορίας που κάτι εντελώς ασύλληπτο εισέρχεται στον κόσμο από τα έξω. Κι αν τελικά δεν μπορούμε να εικονίσουμε τα άτομα από τα οποία αποτελείται ο κόσμος μας, είναι σίγουρο ότι δε θα είμαστε σε θέση να εικονίσουμε το εν λόγω γεγονός. Πράγματι, αν διαπιστώναμε ότι μπορούσαμε να το καταλάβουμε πλήρως, αυτό και μόνο θα μας έδειχνε ότι δεν είναι αυτό που διακηρύσσει πως είναι: το ασύλληπτο, το αδημιούργητο, το υπερφυσικό, που εισέρχεται στη φύση όπως η αστραπή. Ίσως να ρωτή-σετε τι νόημα έχει για μας, εφόσον δεν το καταλαβαί-νουμε. Αυτό όμως είναι κάτι που μπορούμε εύκολα να το απαντήσουμε. Κάποιος μπορεί να φάει το φαγητό του δίχως να καταλαβαίνει πλήρως το πώς η τροφή τον κρατά στη ζωή. Κάποιος μπορεί να αποδεχθεί αυτό που έχει κάνει ο Χριστός δίχως να ξέρει το πώς επε-νεργεί. Άλλωστε δε θα μάθει πώς επενεργεί παρά μό-νο αφού το αποδεχθεί.

Μας είπαν ότι ο Χριστός θανατώθηκε για χάρη μας, ότι ο θάνατος Του μας ξέπλυνε από τις αμαρτίες και ότι με το θάνατο Του ακύρωσε τον ίδιο το θάνατο. Αυ-τός είναι ο τύπος. Αυτό είναι ο χριστιανισμός. Αυτό εί-ναι που πρέπει να πιστέψεις. Όποιες θεωρίες κι αν χτίζουμε σχετικά με το πώς ο θάνατος του Χριστού τα πέτυχε όλα αυτά είναι κατά την άποψή μου εντελώς δευτερεύουσες· απλά σχέδια ή διαγράμματα που μπο-ρούμε να τα παραβλέψουμε αν δε μας βοηθούν, ή, ακό-μα κι αν μας βοηθούν, να μην τα μπερδέψουμε ποτέ με το ίδιο το γεγονός. Παρ' όλα αυτά, κάποιες από αυτές τις θεωρίες αξίζουν μια σύντομη παρουσίαση.

Τη θεωρία που έχουν ακούσει οι περισσότεροι άν-θρωποι είναι αυτή που ανέφερα προηγουμένως· ότι ο


Θεός μάς τη χάρισε, επειδή ο Χριστός προθυμοποιήθη-κε να υποστεί Αυτός την τιμωρία που θα έπρεπε να υποστούμε εμείς. Εξετάζοντας αυτή τη θεωρία διαπι-στώνουμε ότι είναι πολύ αστεία. Αν ο Θεός είχε προε-τοιμαστεί να μας τη χαρίσει, γιατί δεν το έκανε; Άλλω-στε τι νόημα θα μπορούσε να έχει η τιμωρία ενός αθώ-ου; Κανένα, όσο τουλάχιστον μπορώ εγώ να δω - αν θεωρούμε βέβαια την τιμωρία με τους όρους της αστυ-νομίας και του δικαστηρίου. Από την άλλη, αν έχετε κατά νου κάποιο χρέος, τότε υπάρχει χώρος να φαντα-στούμε ένα άτομο που έχει κάποια περιουσιακά στοι-χεία και πληρώνει για λογαριασμό κάποιου που δεν έχει. Αν πάλι εκλάβουμε την ποινή όχι υπό την έννοια της τιμωρίας, αλλά με την ευρύτερη σημασία του «ανα-λαμβάνω την ευθύνη» ή του «πληρώνω το λογαρια-σμό», τότε βέβαια πρόκειται για υπόθεση της κοινής εμπειρίας το γεγονός ότι, όταν κάποιος βρεθεί σε μια δύσκολη θέση, πέφτει στους ώμους ενός καλού φίλου να τον ξελασπώσει ο μπελάς.

Ποια ήταν λοιπόν η δύσκολη θέση στην οποία βρέ-θηκε ο άνθρωπος; Είχε προσπαθήσει να σταθεί μόνος του, να συμπεριφερθεί σαν να ανήκε στον εαυτό του. Με άλλα λόγια, ο πεπτωκώς άνθρωπος δεν είναι απλώς ένα ατελές πλάσμα που χρειάζεται βελτίωση, εί-ναι ένας εξεγερμένος που πρέπει να παραδώσει τα όπλα του. Η παράδοση των όπλων σου, η αυτοπαράδο-ση, το να ζητήσεις συγγνώμη, συνειδητοποιώντας ότι ακολουθούσες λάθος ίχνη, κι έχοντας την ετοιμότητα να ξεκινήσεις και πάλι τη ζωή από το αρχικό στάδιο, αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος διαφυγής από τη δύ-


σκόλη θέση. Η εν λόγω διαδικασία παράδοσης, αυτή η ταχύτατη ανάκρουση πρύμνης, είναι αυτό που οι χρι-στιανοί ονομάζουν μετάνοια. Βέβαια η μετάνοια δεν είναι καθόλου κάτι αστείο. Είναι κάτι πολύ πιο σκληρό από το να τρως ξερές πίτες. Σημαίνει να αποβάλετε όλη την αλαζονεία και την ατομική θέληση στην οποία αιώνες τώρα εξασκείτε τον εαυτό σας. Σημαίνει να (τκοτώσετε ένα κομμάτι του εαυτού σας με το να υπο-στείτε ένα είδος θανάτου. Στην πραγματικότητα, η με-τάνοια απαιτεί έναν αγαθό άνθρωπο. Εδώ έγκειται η δυσκολία. Μόνο ένας κακός χρειάζεται τη μετάνοια, μόνο ένας ενάρετος μπορεί να μετανοήσει τέλεια. Όσο χειρότερος είσαι, τόσο περισσότερο τη χρειάζεσαι και τόσο λιγότερο μπορείς να την πραγματοποιήσεις. Το μόνο πρόσωπο που θα μπορούσε να την κάνει με τέ-λειο τρόπο θα ήταν ένας τέλειος άνθρωπος, κι αυτός δε θα τη χρειαζόταν.

Θυμηθείτε ότι αυτή η μετάνοια, αυτή η θεληματική υποταγή στον εξευτελισμό και σ' ένα είδος θανάτου -απ ' το οποίο θα μπορούσε να σας απαλλάξει εάν το ήθελε- δεν είναι κάτι που απαιτεί από σας ο Θεός, προτού σας πάρει και πάλι κοντά Του, είναι απλώς μια περιγραφή του τι σημαίνει επιστρέφω και πάλι ο' Αυ-τόν. Αν ζητήσετε από το Θεό να σας πάρει κοντά Του δίχως αυτό, στην πράξη Τού ζητάτε να σας πάρει κο-ντά Του δίχως να είστε κοντά Του. Είναι κάτι που δεν μπορεί να γίνει. Πολύ καλά λοιπόν, είναι κάτι που πρέ-πει να το περάσουμε. Η ίδια όμως κακία που μας κάνει να το χρειαζόμαστε μας κάνει παράλληλα ανίκανους να το πραγματοποιήσουμε. Μπορούμε άραγε να το κά-νουμε εάν μας βοηθήσει ο Θεός; Ναι, αλλά τι εννοούμε όταν λέμε να μας βοηθήσει ο Θεός; Εννοούμε να βάλει


μέσα μας τρόπον τινά ο Θεός ένα κομμάτι από τον εαυτό Του. Μας δανείζει λίγο από τις έλλογες δυνά-μεις Του, κι έτσι μπορούμε και σκεφτόμαστε: βάζει μέ-σα λίγο από την αγάπη Του, κι έτσι μπορούμε κι αγα-πάμε ο ένας τον άλλον. Όταν διδάσκετε σ' ένα παιδί πώς να γράφει, κρατάτε το χέρι του μέχρι που να μάθει να σχηματίζει τα γράμματα. Αυτό σημαίνει πως σχημα-τίζει τα γράμματα επειδή εσείς τα σχηματίζετε. Αγα-πάμε και σκεφτόμαστε, επειδή ο Θεός αγαπά και σκέ-φτεται και κρατά το χέρι μας όσο εμείς τα πραγματο-ποιούμε. Αν τώρα δεν είχαμε υποστεί την Πτώση, αυτά θα ήταν όλα ένα απλό παιχνίδι. Δυστυχώς όμως χρεια-ζόμαστε τώρα τη βοήθεια του Θεού για να μπορέσουμε να κάνουμε κάτι που ο Θεός, από τη (ρύση Του, δεν κά-νει ποτέ: Δεν παραδίδεται, δεν υποφέρει, δεν υποτάσ-σεται, δεν πεθαίνει. Τίποτα στη φύση του Θεού δεν αντιστοιχεί ούτε στο ελάχιστο σ' αυτή τη διαδικασία. Έτσι, ο μόνος δρόμος για τον οποίο έχουμε ανάγκη την καθοδήγηση του Θεού περισσότερο απ' οτιδήποτε άλλο είναι ένας δρόμος που ο Θεός, από τη φύση Του, δε διέσχισε ποτέ. Ο Θεός μπορεί να μοιραστεί μόνο αυτό που έχει. Αυτό το πράγμα όμως, από τη (ρύση Του, δεν το έχει.

Αν όμως υποθέσουμε ότι ο Θεός έγινε άνθρωπος -ας υποθέσουμε ότι η ανθρώπινη φύση μας, που μπο-ρεί να υποφέρει, συγχωνεύτηκε με τη φύση του Θεού σ' ένα πρόσωπο-, τότε αυτό το πρόσωπο θα μπορούσε να μας βοηθήσει. Θα μπορούσε να παραδώσει το θέλη-μά Του, να υποφέρει και να πεθάνει επειδή θα ήταν άνθρωπος, και θα μπορούσε να το κάνει τέλεια επειδή θα ήταν και Θεός. Εσείς κι εγώ μπορούμε να περάσου-με αυτή τη διαδικασία μόνο εάν ο Θεός την πραγματο-


ιιοιήσει μέσα μας, αλλά ο Θεός μπορεί να την πραγμα-ιοποιήσει μόνο εάν γίνει άνθρωπος. Οι προσπάθειες μας όσον αφορά ο' αυτό το θάνατο θα πετύχουν μόνο ι άν οι άνθρωποι μετάσχουν του θανάτου του Θεού, οπως ακριβώς και η σκέψη μας μπορεί να πετύχει μόνο ι πειδή είναι μια σταγόνα από τον ωκεανό της δικής Ί ου διάνοιας. Δεν μπορούμε όμως να μετάσχουμε του θανάτου του Θεού παρά μόνο εάν ο ίδιος ο Θεός πε-θάνει- κι αυτός δεν μπορεί να πεθάνει παρά μόνο εάν γίνει άνθρωπος. Αυτή είναι η έννοια με την οποία πλη-ρώνει το χρέος μας και υποφέρει για χάρη μας αυτός που ο ίδιος δεν είχε καθόλου ανάγκη να υποστεί.

Έ χ ω ακούσει κάποιους να παραπονιούνται πως εάν ο Ιησούς ήταν τόσο Θεός όσο και άνθρωπος, τότε τα πάθη και ο θάνατος Του χάνουν στα μάτια τους όλη την αξία που έχουν, «επειδή θα πρέπει να ήταν πολύ εύκολο γι' Αυτόν». Άλλοι ίσως (πολύ σωστά) να απορ-ρίψουν την αχαριστία και την αγνωμοσύνη που κρύβει αυτή η ένσταση- αυτό που με καταπλήσσει είναι η πα-ρανόηση που προδίδει. Βέβαια, υπό μία έννοια, αυτοί που διατυπώνουν την εν λόγω άποψη έχουν δίκιο. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως έχουν εκφράσει μετριοπαθώς την άποψή τους. Η τέλεια υποταγή, το τέ-λειο πάθος, ο τέλειος θάνατος όχι μόνο ήταν ευκολότε-ρα στον Ιησού επειδή ήταν Θεός, αλλά επιπλέον ήταν εφικτά επειδή και μόνο ήταν Θεός. Είναι όμως άραγε αυτός ένας τόσο παράξενος λόγος που θα έκανε κά-ποιον να μην τ' αποδεχθεί; Ο δάσκαλος είναι σε θέση να σχηματίσει τα γράμματα για λογαριασμό του παιδι-ού, επειδή ο δάσκαλος είναι ενήλικας και ξέρει πώς να γράφει. Αυτό βέβαια κάνει την όλη υπόθεση ευκολότε-ρη για το δάσκαλο - και μονάχα επειδή είναι ευκολό-


τερο για εκείνον μπορεί με τη σειρά του να βοηθήσει το παιδί. Αν το τελευταίο τον απέρριπτε επειδή «είναι εύκολο για τους ενήλικες» και περίμενε να μάθει να γράφει από ένα άλλο παιδί που θα είχε μάθει να γρά-φει πια μόνο του -δίχως έτσι να έχει «άδικα» πλεονε-κτήματα-, τότε θα είχε πολύ αργή πρόοδο. Αν πνίγο-μαι σ' ένα ορμητικό ποτάμι, κάποιος που έχει το ένα πόδι του στην όχθη μπορεί να μου δώσει ένα χέρι βοη-θείας και να μου σώσει τη ζωή. Θα έπρεπε άραγε να φωνάξω ασθμαίνοντας «όχι, είναι άδικο! Βρίσκεστε σε πλεονεκτικότερη θέση! Έχετε το ένα σας πόδι στην όχθη»; Αυτό το πλεονέκτημα, πες το «άδικο» αν θες, είναι ο μόνος λόγος που μπορεί να με ωφελήσει σε κά-τι. Σε τι θα αναζητούσατε τη βοήθεια, εάν δεν την ανα-ζητούσατε ο' αυτό που είναι ισχυρότερο από εσάς;

Έτσι βλέπω εγώ αυτό που οι χριστιανοί ονομάζουν εξιλέωση. Θυμηθείτε όμως πως κι αυτή δεν είναι παρά άλλη μία εικόνα. Μην τη θεωρήσετε ως το ίδιο το γεγο-νός· κι αν δε σας βοηθά, τότε εγκαταλείψτε την.

3

Το πρακτικό συμπέρασμα

Ητέλεια υποταγή και ταπείνωση πραγματοποιήθη-καν από το Χριστό: τέλεια γιατί ήταν Θεός, υποτα-

γή και ταπείνωση γιατί ήταν άνθρωπος. Τώρα η χρι-στιανική άποψη είναι ότι, εάν με κάποιο τρόπο μετά-σχουμε της ταπείνωσης και του πάθους του Χριστού, θα μετάσχουμε παράλληλα και της εκ μέρους του ακύ-ρωσης του θανάτου και θα κερδίσουμε μια νέα ζωή όταν πια θα έχουμε πεθάνει· έτσι, θα γίνουμε τέλεια και μάλιστα πλήρως ευτυχισμένα πλάσματα. Αυτό ση-μαίνει κάτι πολύ περισσότερο από το να προσπαθούμε να ακολουθήσουμε τη διδασκαλία Του. Οι άνθρωποι συχνά ρωτούν πότε θα γίνει το επόμενο βήμα στην πο-ρεία της εξέλιξης, το βήμα που θα αποκαλύψει κάτι πέ-ρα από τον άνθρωπο. Για τη χριστιανική όμως ματιά κάτι τέτοιο έχει ήδη γίνει. Στο πρόσωπο του Χριστού εμφανίστηκε ένα νέο είδος ανθρώπου- μάλιστα το νέο είδος ζωής που άρχισε με Αυτόν έχει ως φυσική του κατάληξη να εισέλθει μέσα μας.

Πώς πρόκειται να γίνει αυτό; Σας παρακαλώ να θυ-μηθείτε εν προκειμένω το πώς αποκτήσαμε το παλιό συνηθισμένο είδος ζωής. Το πήραμε από άλλους, από


τον πατέρα, τη μητέρα μας κι όλους τους προγόνους μας, δίχως να συμφωνήσουμε επ' αυτού, και μάλιστα μέσω μιας πολύ περίεργης διαδικασίας που περιλάμ-βανε ηδονή, πόνο και κίνδυνο. Μια διαδικασία που ποτέ δε θα είχατε φανταστεί. Πολλοί από μας περνάμε πολλά χρόνια από την παιδική μας ηλικία προσπαθώ-ντας να τον μαντέψουμε: κι ορισμένα παιδιά, όταν τους γίνεται γνωστή για πρώτη φορά, δεν μπορούν να την πιστέψουν - και δεν είμαι σίγουρος αν μπορώ να τα κατηγορήσω γι' αυτό, μιας και πρόκειται για κάτι που είναι πολύ παλιό. Ο Θεός τώρα που προγραμμάτισε αυτή τη διαδικασία είναι ο ίδιος Θεός που προγραμμα-τίζει το πώς θα διαδοθεί το νέο είδος ζωής: η εν Χρι-στώ ζωή. Πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για την παραδοξότητα κι αυτού του είδους της ζωής. Ο Θεός δε μας συμβουλεύτηκε όταν σκέφτηκε το σεξ, δε μας συμβουλεύτηκε λοιπόν ούτε όταν σκέφτηκε την εν λό-γω διαδικασία.

Υπάρχουν τρία πράγματα που παρέχουν μέσα μας την εν Χριστώ ζωή: το βάπτισμα, η πίστη και αυτή η μυ-στηριώδης πράξη που διαφορετικοί χριστιανοί προσ-διορίζουν με διαφορετικά ονόματα: Θεία Κοινωνία, Λειτουργία, Δείπνο του Κυρίου. Αυτές είναι τουλάχι-στον οι τρεις συνηθισμένες μέθοδοι. Δε λέω πως είναι αδύνατο να υπάρξουν ειδικές περιπτώσεις κατά τις οποίες η εν Χριστώ ζωή παρέχεται ανεξάρτητα από μία ή περισσότερες από τις παραπάνω μεθόδους. Δεν έχω καιρό να επεκταθώ σε ειδικές περιπτώσεις, κι άλ-λωστε δε γνωρίζω αρκετά πράγματα. Αν θες μέσα σε λίγα λεπτά να πεις σε κάποιον πώς θα φτάσει στο Εδιμβούργο, θα του πεις για τα τρένα. Μπορεί, είναι αλήθεια, να φτάσει εκεί με βάρκα και με αεροπλάνο,


αλλά δύσκολα θα του πεις κάτι τέτοιο. Επιπλέον, δε λέω τίποτα για το ποια από αυτές τις τρεις μεθόδους είναι η πιο σημαντική. Ο φίλος μου ο μεθοδιστής θα ήθελε να πω περισσότερα για την πίστη και λιγότερα (αναλογικά) για τις άλλες δύο. Δεν μπαίνω όμως σ' αυ-τή τη λογική. Όποιος διακηρύσσει ότι θα σου διδάξει τη χριστιανική διδασκαλία, στην πραγματικότητα, θα σου πει να χρησιμοποιήσεις και τις τρεις, κι αυτό είναι αρκετό επί του παρόντος για τους σκοπούς μας.

Προσωπικά δεν μπορώ να καταλάβω γιατί αυτά τα πράγματα θα πρέπει να είναι οι ελεγκτές του νέου εί-δους ζωής. Όμως, απ' την άλλη, εάν κάποιος δεν τύχαι-νε να γνωρίζει, δε θα έπρεπε ποτέ να είχα εννοήσει τη σχέση ανάμεσα σε μια συγκεκριμένη φυσική ηδονή και την εμφάνιση ενός νέου ανθρώπινου όντος στον κόσμο. Πρέπει να δεχόμαστε την πραγματικότητα έτσι όπως μας προσφέρεται - δεν ωφελεί να φλυαρούμε γύρω από το πώς θα έπρεπε να είναι ή το πώς θα έπρεπε εμείς να περιμένουμε να είναι. Εντούτοις, παρόλο που δεν μπορώ να καταλάβω το γιατί θα πρέπει να είναι έτσι τα πράγματα, θα σας πω γιατί πιστεύω ότι είναι έτσι. Έ χ ω εξηγήσει το γιατί πρέπει να πιστέψω ότι ο Ιησούς ήταν (και είναι) Θεός. Φαίνεται μάλιστα απλό ως ιστορικό ζήτημα το γεγονός ότι δίδαξε στους μαθη-τές Του ότι η νέα ζωή μεταδιδόταν μ' αυτόν τον τρόπο. Με άλλα λόγια, το πιστεύω βασιζόμενος στο δικό Του κύρος. Μη σας φοβίζει η λέξη «κύρος». Το να πιστεύ-εις πράγματα στηριζόμενος στο κύρος κάποιου σημαί-νει απλώς ότι τα πιστεύεις επειδή σου τα είπε κάποιος που είναι αξιόπιστος. Το ενενήντα εννέα τοις εκατό αυτών που πιστεύετε αντλούν την πειστικότητά τους από το κύρος που τα χαρακτηρίζει. Πιστεύω ότι υπάρ-


χει ένα μέρος που ονομάζεται Νέα Υόρκη, ο ίδιος όμως δεν το έχω δει. Δε θα μπορούσα να αποδείξω με αφαιρετική συλλογιστική ότι υπάρχει ένα τέτοιο μέ-ρος. Πιστεύω ότι υπάρχει γιατί αξιόπιστοι άνθρωποι μου το είπαν. Ο μέσος άνθρωπος πιστεύει στην ύπαρξη του ηλιακού συστήματος, των ατόμων, της εξέλιξης και της κυκλοφορίας του αίματος, βασιζόμενος στο κύρος εκείνων που μιλούν γι' αυτά" επειδή το λένε οι επιστή-μονες. Πιστεύουμε σε κάθε ιστορική άποψη που θα διατυπωθεί σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου, βασιζό-μενοι στο κύρος των ιστορικών. Κανείς από εμάς δεν είδε την κατάκτηση της Νορμανδίας ή την καταστροφή του ισπανικού στόλου. Κανείς μας δε θα μπορούσε να τα αποδείξει με την καθαρή λογική, όπως, για παρά-δειγμα, αποδεικνύεις κάτι στα μαθηματικά. Πιστεύου-με ο' αυτά απλώς επειδή άνθρωποι που πράγματι τα εί-δαν μας έχουν αφήσει κείμενα που μας πληροφορούν σχετικά - στην πραγματικότητα, πιστεύουμε λόγω του κύρους που έχουν αυτοί οι μάρτυρες. Κάποιος που θα αρνούνταν το κύρος σε όλα τα άλλα θέματα, όπως κά-νουν οι πολλοί στην περίπτωση της θρησκείας, θα έπρεπε να είναι ικανοποιημένος με το να μη γνωρίζει τίποτα ο' όλη του τη ζωή.

Μη θεωρήσετε ότι παρουσιάζω το βάπτισμα, την πί-στη και τη θεία κοινωνία ως πράγματα που αρκούν ανεξάρτητα από τις δικές σας προσπάθειες να μιμηθεί-τε το Χριστό. Η φυσική σας ζωή προέρχεται από τους γονείς σας· αυτό δε σημαίνει πως θα μείνει μέχρι εκεί εάν δεν κάνετε κάτι. Μπορεί να τη χάσετε από αμέ-λεια ή μπορεί να την απωλέσετε διαπράττοντας αυτο-κτονία. Πρέπει να τη στηρίξετε και να τη φροντίσετε. Να θυμάστε όμως πάντα ότι δεν τη δημιουργείτε,


απλώς συντηρείτε μια ζωή που σας έδωσε κάποιος άλ-λος. Με τον ίδιο τρόπο ένας χριστιανός μπορεί να απωλέσει την εν Χριστώ ζωή που έχει εισαχθεί μέσα του- γι' αυτό πρέπει να κάνει προσπάθειες να τη διατη-ρήσει. Παρ' όλα αυτά, ακόμα και ο καλύτερος χριστια-νός που έζησε ποτέ δεν ενεργεί με τις δικές του δυνά-μεις, απλώς θάλπει και προστατεύει μια ζωή που ποτέ δε θα μπορούσε να αποκτήσει με την προσωπική του προσπάθεια. Αυτό έχει αναμφίβολα πρακτικές συνέ-πειες. Όσο η φυσική ζωή υπάρχει μέσα στο σώμα σας, θα προσφέρει πολλά στην επούλωση του σώματος σας. Κόψτε το και ως ένα βαθμό θα γιάνει κατά τρόπο που είναι αδιανόητο για ένα νεκρό σώμα. Έ ν α ζωντανό σώμα δεν είναι ένα σώμα που ποτέ δεν πληγώνεται, αλλά ένα σώμα που ο' ένα βαθμό μπορεί να αυτοεπου-λώνει τις πληγές του. Κατά τον ίδιο τρόπο και ο χρι-στιανός δεν είναι ένας άνθρωπος που ποτέ δε σφάλλει, αλλά ένας άνθρωπος που είναι σε θέση να μετανοεί και να συμμαζεύει τον εαυτό του και να αρχίζει από την αρχή μετά από κάθε εμπόδιο - επειδή η εν Χριστώ ζωή βρίσκεται μέσα του και τον επουλώνει ασταμάτη-τα, επιτρέποντάς του να επαναλαμβάνει (σε κάποιο βαθμό) το είδος του θανάτου που υπέστη με τη θέλησή Του ο Χριστός.

Αυτός είναι ο λόγος που ο χριστιανός βρίσκεται σε μια διαφορετική κατάσταση απ' ό,τι άλλοι άνθρωποι που προσπαθούν να είναι ενάρετοι. Οι τελευταίοι ελ-πίζουν, με το να είναι ενάρετοι, ότι θα ευχαριστήσουν το Θεό, εάν βέβαια υπάρχει- ή, στην περίπτωση που δεν πιστεύουν ότι υπάρχει, ελπίζουν τουλάχιστον ότι δικαιούνται της εκτίμησης των άλλων ενάρετων αν-θρώπων. Ο χριστιανός όμως πιστεύει ότι όποιο καλό κι


αν κάνει προέρχεται από την εν Χριστώ ζωή που υπάρ-χει μέσα του. Δεν πιστεύει ότι ο Θεός θα μας αγαπά επειδή είμαστε ενάρετοι, αλλά ότι ο Θεός θα μας κάνει ενάρετους επειδή μας αγαπά- όπως η στέγη ενός θερ-μοκηπίου δεν τραβάει τον ήλιο επειδή είναι φωτεινή, αλλά γίνεται φωτεινή επειδή ο ήλιος λάμπει πάνω της.

Ας αποσαφηνίσω πλήρως ότι, όταν οι χριστιανοί λέ-νε ότι η εν Χριστώ ζωή είναι μέσα τους, δεν εννοούν απλά κάτι το διανοητικό ή ηθικό. Όταν λένε ότι είναι «εν Χριστώ» κι ότι ο Χριστός είναι «εν αυτοίς», αυτό δεν είναι απλώς ένας τρόπος του λέγειν για να πουν ότι σκέφτονται το Χριστό ή ότι Τον μιμούνται. Εννοούν ότι ο Χριστός ενεργεί μέσα από τους ίδιους, ότι όλο το σώμα των χριστιανών είναι ο φυσικός οργανισμός μέ-σω του οποίου ενεργεί ο Χριστός, ότι είμαστε τα δά-χτυλα και οι μύες του Χριστού, τα κύτταρα του σώμα-τος Του. Αυτό ίσως να εξηγεί ένα δυο πράγματα. Εξη-γεί το γιατί αυτή η νέα ζωή δε διαδίδεται μόνο από κα-θαρώς νοητικές διαδικασίες, όπως η πίστη, αλλά από σωματικές πράξεις, όπως το βάπτισμα και η θεία κοι-νωνία. Δεν πρόκειται απλώς για τη διάδοση μιας ιδέ-ας- μοιάζει περισσότερο με την εξέλιξη - ένα βιολογι-κό ή υπερβιολογικό γεγονός. Δεν ωφελεί να προσπα-θεί κανείς να είναι πιο πνευματικός από το Θεό. Ο Θε-ός δεν είχε την πρόθεση ο άνθρωπος να είναι ένα κα-θαρά πνευματικό πλάσμα. Αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιεί υλικά πράγματα, όπως το ψωμί και το κρασί, για να βάλει μέσα μας τη νέα ζωή. Εμείς ίσως να το θεωρήσουμε αυτό παρακατιανό και αντιπνευμα-τικό. Ο Θεός όμως δεν το βλέπει έτσι. Αυτός ανακάλυ-ψε τη διατροφή. Του αρέσει η ύλη. Αυτός την εφεύρε.

Να και ένα άλλο ζήτημα που με απασχολεί συνή-


θως: Δεν είναι άραγε τρομακτικά άδικο αυτή η νέα ζωή να πρέπει να περιορίζεται στους ανθρώπους που άκουσαν για το Χριστό και είχαν την ευκαιρία να πι-στέψουν; Η αλήθεια όμως είναι ότι ο Θεός δε μας έχει αποκαλύψει τα σχέδια που έχει όσον αφορά στους άλ-λους ανθρώπους. Ξέρουμε ότι κανείς δεν μπορεί να σωθεί παρά μόνο μέσω του Χρίστου· δεν ξέρουμε όμως ότι μόνο αυτοί που τον γνωρίζουν μπορούν να σωθούν μέσω Αυτοΰ. Παρ' όλα αυτά, αν στο μεταξύ ανησυχείτε για τους εκτός της πίστεως, τότε το πιο πα-ράλογο πράγμα που μπορείτε να κάνετε είναι να πα-ραμείνετε έξω από τον εαυτό σας. Οι χριστιανοί είναι το σώμα του Χρίστου, ο οργανισμός μέσω του οποίου ενεργεί. Κάθε προσθήκη σ' αυτό το σώμα του επιτρέ-πει να κάνει περισσότερα. Αν θέλετε να βοηθήσετε όσους βρίσκονται εκτός της πίστεως, θα πρέπει να προσθέσετε τον εαυτό σας ως μικρό κύτταρο στο σώμα του Χρίστου, που μόνο Αυτός μπορεί να τους βοηθή-σει. Το να κόψεις τα δάχτυλα ενός ανθρώπου θα ήταν ένας πολΰ περίεργος τρόπος για να τον κάνεις να απο-δώσει περισσότερο.

Μια άλλη πιθανή ένσταση είναι η εξής: Γιατί ο Θε-ός καταφθάνει μυστικά σ' αυτόν τον κατεχόμενο από τον εχθρό κόσμο και ιδρύει ένα είδος μυστικής εται-ρείας για να υπονομεύσει το Διάβολο; Γιατί δεν κατα-φθάνει εισβάλλοντας με όλη του την ισχύ; Μήπως δεν είναι όσο δυνατός χρειάζεται; Οι χριστιανοί βέβαια πι-στεύουν ότι θα καταφθάσει με όση ισχύ χρειάζεται, δεν ξέρουμε όμως πότε. Μπορούμε εντούτοις να μα-ντέψουμε το λόγο που καθυστερεί. Θέλει να μας δώσει την ευκαιρία να πάμε με το μέρος Του ελεύθερα. Υπο-θέτω πως και εσύ και εγώ δε θα είχαμε και πολύ σε


υπόληψη ένα Γάλλο που θα περίμενε πρώτα να εισέλ-θουν οι συμμαχικές δυνάμεις στη Γερμανία για να ανα-κοινώσει στη συνέχεια πως είναι με το μέρος μας. Ο Θεός θα κάνει την εισβολή Του. Αναρωτιέμαι όμως αν οι άνθρωποι που ζητούν από το Θεό να παρέμβει ανοι-χτά και άμεσα στον κόσμο μας συνειδητοποιούν πλή-ρως με τι θα μοιάζει μια τέτοια παρέμβαση. Όταν λά-βει χώρα, τότε θα έρθει και το τέλος του κόσμου. Όταν ο συγγραφέας ανεβαίνει στη σκηνή, το έργο έχει πια τελειώσει. Ναι, ο Θεός θα κάνει την εισβολή Του. Τι ωφελεί όμως να πεις τότε πως είσαι με το μέρος Του, όταν όλο το σύμπαν θα λιώνει και θα χάνεται όπως ένα όνειρο, και κάτι άλλο -κάτι που ποτέ δε σου πέρασε απ' το μυαλό- θα κάνει βίαια την εμφάνισή του. Κάτι τόσο όμορφο για μερικούς από εμάς και τόσο τρομερό για κάποιους άλλους, που δε θα μας αφήνει πια καμιά επιλογή; Αυτή τη φορά θα είναι και πάλι ο Θεός, αλλά όχι μυστικά- κάτι τόσο κατακλυσμιαίο, που θα προκα-λέσει σε κάθε πλάσμα είτε ακόρεστη αγάπη είτε απο-τρόπαιη φρίκη. Τότε θα είναι πολύ αργά για να διαλέ-ξει κανείς το μέρος με το οποίο θα πάει. Δεν ωφελεί να λες ότι επιλέγεις να ξαπλώσεις όταν δεν μπορείς πια να σταθείς όρθιος. Ο καιρός εκείνος δε θα είναι καιρός επιλογής, θα είναι ο καιρός που θα ανακαλύ-ψουμε ποια πλευρά έχουμε πραγματικά επιλέξει, ανε-ξάρτητα απ' το αν το είχαμε συνειδητοποιήσει πιο πριν ή όχι. Τώρα, σήμερα, αυτή τη στιγμή είναι που έχουμε την ευκαιρία να επιλέξουμε τη σωστή πλευρά. Ο Θεός καθυστερεί για να μας δώσει αυτή την ευκαιρία. Δε θα κρατήσει για πάντα. Θα πρέπει να την εκμεταλλευτού-με ή να την απορρίψουμε.

Τα ιρία μέρη της ηθικής

Υπάρχει ένα ανέκδοτο για ένα μαθητή που τον ρώ-τησαν με τι νόμιζε ότι μοιάζει ο Θεός. Το αγόρι

απάντησε, στο βαθμό που μπορούσε, ότι ο Θεός ήταν «ένα πρόσωπο που πάντα τριγυρίζει για να δει ποιος διασκεδάζει για να τον σταματήσει». Πολύ φοβάμαι ότι αυτή είναι η ιδέα που υποδηλώνει η λέξη «ηθική» στο μυαλό πάρα πολλών ανθρώπων: κάτι που παρεμ-βαίνει, κάτι που σε σταματά απ' το να περνάς καλά. Στην πραγματικότητα, οι ηθικοί κανόνες είναι οδηγίες για το πώς λειτουργεί η ανθρώπινη μηχανή. Κάθε ηθι-κός κανόνας υπάρχει για να αποτρέπει μια βλάβη, μια ένταση ή μια προστριβή στη λειτουργία της μηχανής. Αυτός είναι ο λόγος που εν πρώτοις οι κανόνες αυτοί δίνουν την εντύπωση πως παρεμβαίνουν συνεχώς στις φυσικές μας κλίσεις. Όταν σας διδάσκουν πώς να χρη-σιμοποιείτε μια μηχανή, ο υπεύθυνος σας λέει συνε-χώς: «Όχι, μην το κάνεις έτσι». Αυτό συμβαίνει γιατί υπάρχουν ένα σωρό πράγματα που φαίνονται εντάξει και σας δίνουν την εντύπωση πως είναι ο φυσιολογικός τρόπος να θέσετε σε λειτουργία μια μηχανή, αλλά που στην πράξη δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα.


Ορισμένοι προτιμούν να μιλούν περισσότερο για ηθικά «ιδανικά» παρά για ηθικούς κανόνες, καθώς και για ηθικό «ιδεαλισμό» παρά για ηθική υπακοή. Βέ-βαια, είναι αλήθεια ότι η ηθική ολοκλήρωση είναι ένα «ιδανικό» με την έννοια ότι δεν μπορούμε να την πετύ-χουμε. Μ' αυτή την έννοια, κάθε είδος ολοκλήρωσης είναι για μας τους ανθρώπους ένα ιδανικό" δεν μπο-ρούμε να γίνουμε τέλειοι οδηγοί ή τέλειοι τενίστες, ή ακόμα να χαράξουμε μια εντελώς ευθεία γραμμή. Υπάρχει όμως κι άλλη μία έννοια υπό την οποία είναι πολύ παραπλανητικό να χαρακτηρίσουμε την ηθική ολοκλήρωση ως ιδανικό. Όταν κάποιος λέει ότι μια γυ-ναίκα, ένα σπίτι, ένα πλοίο, ή ένας κήπος είναι το «ιδανικό του», δεν εννοεί (εκτός κι αν είναι ανόητος) ότι κι όλοι οι άλλοι θα οφείλουν να έχουν το ίδιο ιδανι-κό. Σ' αυτά τα θέματα έχουμε το δικαίωμα να έχουμε διαφορετικά γούστα και συνεπώς διαφορετικά ιδανι-κά. Είναι όμως πολύ επικίνδυνο να περιγράψουμε κά-ποιον που προσπαθεί σκληρά να τηρήσει τον ηθικό νό-μο ως «άνθρωπο υψηλών ιδανικών», διότι αυτό μπορεί ενδεχομένως να σε οδηγήσει στο να σκεφτείς ότι η ηθι-κή ολοκλήρωση ήταν ένα ατομικό γούστο κι ότι εμείς οι υπόλοιποι δεν είχαμε κληθεί να μετάσχουμε ο' αυτό. Κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό σφάλμα. Η τέλεια συμπεριφορά μπορεί να είναι τόσο ανέφικτη, όσο και η τέλεια αλλαγή των ταχυτήτων όταν οδηγούμε. Πρό-κειται όμως για ένα αναγκαίο ιδανικό το οποίο προ-βάλλεται σε όλους τους ανθρώπους λόγω της ίδιας της φύσης της ανθρώπινης μηχανής, όπως ακριβώς και η τέλεια αλλαγή των ταχυτήτων είναι ένα ιδανικό που προβάλλεται σε όλους τους οδηγούς λόγω της ίδιας της φύσης των αυτοκινήτων. Θα ήταν μάλιστα ακόμα πιο

Η ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ 109

επικίνδυνο να θεωρεί κανείς τον εαυτό του ως έναν άνθρωπο «υψηλών ιδανικών» μόνο και μόνο επειδή προσπαθεί να μη λέει ποτέ ψέματα (αντί να λέει μερι-κές φορές) ή να μη διαπράττει ποτέ μοιχεία (αντί να τη διαπράττει σπάνια) ή να μη φοβερίζει τους άλλους (αντί να προκαλεί απλώς λίγο φόβο). Αυτό μπορεί να σε οδηγήσει να γίνεις πουριτανός και να πιστεύεις ότι είσαι τάχα ένα ξεχωριστό άτομο που αξίζει συγχαρη-τηρίων για τον «ιδεαλισμό» του. Στην πραγματικότητα, θα μπορούσες κάλλιστα να περιμένεις τα συγχαρητή-ρια των άλλων κάθε φορά που θα προσπαθούσες να υπολογίσεις σωστά ένα άθροισμα. Για να είμαστε ακριβείς, η τέλεια αριθμητική είναι «ένα ιδανικό»· εί-ναι σίγουρο ότι θα κάνετε λάθη σε κάποιους υπολογι-σμούς. Δεν είναι όμως υπερβολικό να προσπαθείτε να είστε εντελώς ακριβείς σε κάθε βήμα των υπολογισμών σας. Θα ήταν ανόητο να μην προσπαθήσετε να κάνετε κάτι τέτοιο, γιατί κάθε λάθος θα σας δημιουργήσει προβλήματα στη συνέχεια. Κατά τον ίδιο τρόπο κάθε ηθικό σφάλμα θα προκαλέσει προβλήματα, πιθανότα-τα στους άλλους και σίγουρα στον ίδιο σας τον εαυτό. Με το να μιλάμε για κανόνες και υπακοή αντί για «ιδανικά» και «ιδεαλισμό» βοηθάμε τον εαυτό μας να θυμάται αυτά ακριβώς τα πράγματα.

Ας πάμε τώρα ένα βήμα παραπέρα. Υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίους μπορεί η ανθρώπινη μηχανή να πάει στραβά. Ο ένας είναι όταν τα άτομα απομακρύνο-νται το ένα από το άλλο ή, αντίθετα, όταν συγκρούονται και βλάπτουν έτσι το ένα το άλλο με την εξαπάτηση και τον εκφοβισμό. Ο άλλος είναι όταν τα πράγματα πηγαί-νουν στραβά μέσα στο άτομο - όταν τα διαφορετικά στοιχεία που το συναποτελούν (οι διαφορετικές λει-


τουργίες και επιθυμίες του κ.ο.κ.) είτε αποσυνδέονται είτε μπερδεύονται το ένα με το άλλο. Θα το καταλάβετε καλύτερα εάν φανταστείτε ότι είμαστε ένας στόλος από πλοία που πλέουν σε σχηματισμό. Το ταξίδι θα είναι επιτυχές μόνο εάν, πρώτα απ' όλα, τα πλοία δε συγκρου-στούν και βρεθούν το ένα μέσα στην πορεία του άλλου, δεύτερον, εάν κάθε πλοίο είναι κατάλληλο για ταξίδια και έχει τις μηχανές του σε καλή κατάσταση. Πράγματι, δεν μπορείς να έχεις τη μία από αυτές τις προϋποθέσεις δίχως την άλλη. Αν τα πλοία συνεχίσουν να συγκρούο-νται, δε θα είναι και, πολύ κατάλληλα για ταξίδια. Απ' την άλλη, αν τα όργανά τους είναι εκτός ελέγχου, τότε δε θα μπορέσουν ν' αποφύγουν τις συγκρούσεις. Μπο-ρείτε όμως, αν θέλετε, να θεωρήσετε την ανθρωπότητα ως ένα συγκρότημα που παίζει ένα τραγούδι. Για να υπάρξει καλό αποτέλεσμα, χρειάζονται δύο πράγματα. Το μουσικό όργανο του κάθε μουσικού θα πρέπει να εί-ναι κουρδισμένο, κι ακόμα, ο καθένας θα πρέπει να μπαίνει στο τραγούδι την κατάλληλη στιγμή, έτσι ώστε να συγχρονίζεται με όλους τους άλλους.

Υπάρχει όμως κάτι που δεν το λάβαμε μέχρι τώρα υπόψη μας. Δε ρωτήσαμε πού κατευθύνεται ο στόλος ή ποιο είναι το μουσικό κομμάτι που προσπαθεί να παί-ξει το συγκρότημα. Τα μουσικά όργανα μπορεί να εί-ναι όλα εντάξει και μπορεί όλοι οι μουσικοί να μπαί-νουν στο τραγούδι τη στιγμή που πρέπει, αλλά ακόμα κι έτσι η εκτέλεση δε θα είναι επιτυχής εάν, ενώ τους ζητήθηκε να παίξουν χορευτική μουσική, αυτοί έπαι-ξαν το «Dead Marches». Άλλωστε, όσο καλά κι αν πλέ-ει ο στόλος, η πορεία του θα είναι αποτυχημένη εάν, ενώ επρόκειτο να πάει στη Νέα Υόρκη, πήγε τελικά στην Καλκούτα.


Η ηθική λοιπόν φαίνεται πως ενδιαφέρεται για τρία πράγματα. Πρώτον, το «δίκαιο παιχνίδι» και την αρμο-νία μεταξύ των ατόμων. Δεύτερον, για εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τακτοποίηση ή εναρμόνι-ση των στοιχείων που υπάρχουν μέσα σε κάθε άτομο. Τρίτον, για το γενικό σκοπό της ανθρώπινης ζωής στο σύνολο της· για εκείνο χάριν του οποίου δημιουργήθη-κε ο άνθρωπος· για την πορεία που οφείλει ολόκληρος ο στόλος να ακολουθήσει· για το συγκεκριμένο τρα-γούδι που θέλει ο μαέστρος να παίξει το συγκρότημά του.

Ίσως να έχετε παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι του καιρού μας σχεδόν πάντα λαμβάνουν υπόψη τους το πρώτο από τα παραπάνω, ξεχνώντας εντελώς τα άλλα δύο. Όταν οι άνθρωποι γράφουν στις εφημερίδες ότι καιγόμαστε για χριστιανικά ηθικά κριτήρια, εννοούν συνήθως ότι καιγόμαστε για καλοσύνη και «δίκαιο παιχνίδι» μεταξύ εθνών, κοινωνικών τάξεων και ατό-μων - αυτό σημαίνει ότι σκέφτονται μόνο το πρώτο από τα στοιχεία που αναφέραμε. Όταν κάποιος λέει για κάτι που θέλει να κάνει «δεν μπορεί να κάνω λά-θος, γιατί αυτό που θέλω να κάνω δε βλάπτει κανέ-ναν», έχει κατά νου μόνο το πρώτο στοιχείο. Πιστεύει πως δεν πειράζει το πώς είναι εσωτερικά το πλοίο του, αρκεί μόνο να μην πέσει πάνω σε κάποιο άλλο πλοίο. Είναι μάλιστα πολύ φυσικό, όταν αρχίζουμε να σκε-φτόμαστε γύρω από την ηθική, να αρχίζουμε με το πρώτο στοιχείο, δηλαδή με τις κοινωνικές σχέσεις. Αν μη τι άλλο, τ' αποτελέσματα της κακής ηθικής συμπερι-φοράς σ' αυτό το επίπεδο είναι πολύ προφανή και μας πιέζουν καθημερινά: ο πόλεμος και η φτώχεια, οι λοβι-τούρες, τα ψέματα και οι σκάρτες δουλειές. Επίσης,


όσο μένεις στο πρώτο στοιχείο, ελάχιστες είναι οι δια-φωνίες που μπορεί να προκύψουν σχετικά με την ηθι-κή. Σχεδόν όλοι σε όλες τις εποχές έχουν συμφωνήσει (θεωρητικά) ότι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ειλικρι-νείς, ευγενικοί και να βοηθούν ο ένας τον άλλον. Ενώ όμως είναι εντελώς φυσικό να αρχίσει κανείς μ' όλα αυτά, αν η σκέψη μας όσον αφορά στην ηθική σταμα-τήσει στο σημείο αυτό, τότε είναι σαν να μη μας απα-σχόλησε καθόλου το θέμα. Αν δεν προχωρήσουμε στο δεύτερο στοιχείο -την τακτοποίηση στο εσωτερικό κά-θε ανθρώπου-, το μόνο που κάνουμε είναι να κοροϊ-δεύουμε τον εαυτό μας.

Τι ωφελεί να λέμε στα πλοία πώς να εκτελούν το τα-ξίδι, έτσι ώστε να αποφεύγουν πιθανές συγκρούσεις, όταν, στην πραγματικότητα, είναι τέτοια παλιοσαρά-βαλα, που δεν μπορούν καν να ελεγχθούν; Τι ωφελεί να καταγράφουμε στο χαρτί κανόνες κοινωνικής συ-μπεριφοράς, όταν γνωρίζουμε ότι στην πράξη η πλεο-νεξία, η δειλία, τα νεύρα και η υποκρισία μας θα μας αποτρέψουν από το να τους τηρήσουμε; Σε καμιά περί-πτωση δε θέλω να πω ότι δεν πρέπει να σκεφτόμαστε, και μάλιστα να σκεφτόμαστε πολύ, πάνω σε αλλαγές στο κοινωνικό και οικονομικό μας σύστημα. Αυτό που εννοώ είναι ότι όλη αυτή η σκέψη θα είναι απλώς φού-μαρα, εκτός κι αν συνειδητοποιήσουμε ότι τίποτα πέρα από το θάρρος και την ανιδιοτέλεια των ατόμων δεν πρόκειται να κάνει το οποιοδήποτε σύστημα να δουλέ-ψει κανονικά. Είναι αρκετά εύκολο να απομακρύνου-με τις συγκεκριμένες μορφές λοβιτούρας και εκφοβι-σμού που υπάρχουν στο παρόν σύστημα- όσο όμως οι άνθρωποι παραμένουν δύστροποι ή ψευτοπαλικαρά-δες, θα βρίσκουν κάποιον καινούριο τρόπο να παίξουν


το παλιό γνώριμο παιχνίδι τους μέσα από το νέο σύ-στημα. Δεν μπορείς να κάνεις τους ανθρώπους κάλους με το νόμο- και δεν μπορείς να έχεις μια καλή κοινω-νία δίχως κάλους ανθρώπους. Αυτός είναι ο λόγος που πρέπει να προχωρήσουμε στην εξέταση του δεΰτερου στοιχείου: της ηθικής στο εσωτερικό του ίδιου του ατό-μου.

Παρ' όλα αυτά, ούτε εδώ μπορούμε να σταματήσου-με. Φτάνουμε πια στο σημείο που διαφορετικές αντιλή-ψεις σχετικά με το σύμπαν οδηγούν σε διαφορετική συμπεριφορά. Θα φαινόταν μάλιστα, σε μια πρώτη μα-τιά, πολύ εύλογο να σταματήσουμε πριν αναφερθούμε στο θέμα αυτό και απλώς να συνεχίσουμε με κείνα τα στοιχεία της ηθικής πάνω στα οποία συμφωνούν όλοι οι λογικοί άνθρωποι. Μπορούμε όμως; Θυμηθείτε ότι η θρησκεία έχει να κάνει με μια σειρά από προτάσεις σχετικά με γεγονότα που πρέπει να είναι είτε αληθείς είτε ψευδείς. Αν είναι αληθείς, τότε θα έχουμε μια δέ-σμη από συμπεράσματα σχετικά με τη σωστή πλεύση του στόλου των ανθρώπων αν είναι ψευδείς, τότε η δέ-σμη των συμπερασμάτων θα είναι αρκετά διαφορετική. Για παράδειγμα, ας επιστρέψουμε στον άνθρωπο που λέει ότι δεν μπορεί να είναι κάτι εσφαλμένο παρά μό-νο εάν βλάπτει κάποιον άλλο. Αυτός καταλαβαίνει πλήρως ότι δεν πρέπει να προκαλέσει βλάβη σε κά-ποιο άλλο πλοίο του σχηματισμού, αλλά πιστεύει με ει-λικρίνεια πως ό,τι κάνει με το δικό του πλοίο είναι προσωπική του δουλειά και μόνο. Εντούτοις, δεν έχει άραγε σημασία, και μάλιστα μεγάλη, εάν το πλοίο του ανήκει ή όχι στον ίδιο; Δεν έχει άραγε σημασία, για να το πω απλά, εάν είμαι ο κύριος του πνεύματος και του σώματος μου ή απλώς ένας ένοικος που λογοδοτεί στον


πραγματικό κΰριο; Αν με δημιούργησε κάποιος άλλος για τους δικούς του σκοπούς, τότε θα πρέπει να έχω πολλές υποχρεώσεις, που, διαφορετικά, δε θα είχα εάν απλώς ανήκα στον εαυτό μου.

Απ' την άλλη, ο χριστιανισμός υποστηρίζει ότι ο κά-θε άνθρωπος ως άτομο πρόκειται να ζήσει αιώνια, κάτι που πρέπει να είναι είτε αληθές είτε ψευδές. Υπάρ-χουν όμως πάρα πολλά πράγματα που δε θα άξιζε να μας απασχολούν εάν επρόκειτο να ζήσουμε μόνο εβδο-μήντα χρόνια, αλλά τα οποία θα έπρεπε να με απασχο-λήσουν πάρα πολΰ εάν πρόκειται να ζήσω αιώνια. Πι-θανόν ο νευρικός μου χαρακτήρας ή η ζήλια μου να χειροτερεύουν σταδιακά - τόσο σταδιακά, που η αύξη-ση μέσα σε εβδομήντα χρόνια να μην είναι ιδιαίτερα αισθητή. Ίσως όμως να είναι πραγματικά μια κόλαση σ' ένα εκατομμύριο χρόνια- στην πραγματικότητα, εάν ο χριστιανισμός έχει δίκιο, τότε η «κόλαση» είναι ο απόλυτα ακριβής τεχνικός όρος για να περιγραφεί η παραπάνω εξέλιξη. Είναι μάλιστα η αθανασία που κά-νει αυτή τη διαφορά, η οποία, παρεμπιπτόντως, σχετί-ζεται με τη διαφορά ανάμεσα στον ολοκληρωτισμό και στη δημοκρατία. Αν τα ανθρώπινα όντα ζουν μόνο εβδομήντα χρόνια, τότε μια χώρα, ένα έθνος ή ένας πολιτισμός που μπορεί να διαρκέσει χίλια χρόνια είναι πιο σημαντικά μεγέθη από το άτομο. Αν όμως έχει δί-κιο ο χριστιανισμός, τότε το άτομο όχι μόνο είναι πιο σημαντικό, αλλά ασύγκριτα πιο σημαντικό, αφού είναι αιώνιο, ενώ η ζωή μιας χώρας ή ενός πολιτισμού εν συ-γκρίσει προς τη δική του δεν είναι παρά μια στιγμή.

Φαίνεται λοιπόν ότι, αν πρόκειται να στοχαστούμε πάνω στην ηθική, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και τις τρεις παραμέτρους: τις σχέσεις μεταξύ ατόμων, τα


στοιχεία του εσωτερικού ανθρώπου και τις σχέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο και στη δύναμη που τον δημι-ούργησε. Όσον αφορά στην πρώτη, μπορούμε όλοι μας να συνεργαστούμε. Οι διαφωνίες αρχίζουν με τη δεύ-τερη και γίνονται μεγάλες με την τρίτη. Η ενασχόληση με την τρίτη παράμετρο είναι που φέρνει στην επιφά-νεια τις βασικές διαφορές ανάμεσα σε χριστιανούς και μη χριστιανούς. Στο υπόλοιπο μέρος του βιβλίου θα υποστηρίξω τη χριστιανική οπτική πάνω στο θέμα και θα εξετάσω την όλη εικόνα έτσι όπως αυτή παρουσιά-ζεται αν δεχτούμε ότι ο χριστιανισμός έχει το δίκιο με το μέρος του.

2 Οι «βασικές αρετές»

Ηπροηγουμένη ενότητα είχε αρχικά διαμορφωθεί για να εκφωνηθεί ως μια σύντομη ομιλία από το

ραδιόφωνο. Αν ο χρόνος που έχεις για να μιλήσεις είναι μόλις

δέκα λεπτά, τότε είναι ευνόητο ότι τα πάντα θα πρέπει να θυσιαστούν στο βωμό της συντομίας. Ένας από τους βασικούς λόγους που χώρισα την ηθική σε τρία μέρη (μέσω της εικόνας των πλοίων που πλέουν σε σχηματισμό) ήταν το γεγονός ότι έτσι μου φάνηκε ότι μπορούσα να καλύψω το θέμα πιο γρήγορα. Στο ση-μείο αυτό θέλω να παρουσιάσω εν συντομία κάποιον άλλο τρόπο, βάσει του οποίου χώρισαν το θέμα παλιό-τεροι συγγραφείς· έναν τρόπο που ήταν πολύ χρονοβό-ρος για τους σκοπούς της δικής μου ομιλίας, αλλά που είναι από μόνος του πολύ καλός.

Σύμφωνα μ' αυτό το πιο εκτεταμένο σχήμα, υπάρ-χουν επτά «αρετές». Οι τέσσερις από αυτές ονομάζο-νται «βασικές» αρετές και οι άλλες τρεις «θεολογι-κές». Οι «βασικές» είναι εκείνες που αναγνωρίζονται από όλους τους πολιτισμένους ανθρώπους· οι «θεολο-γικές» είναι εκείνες που κατά βάση δέχονται μόνο οι


χριστιανοί. Θα ασχοληθώ με τις θεολογικές αργότερα-

προς το παρόν θα μιλήσω για τις βασικές αρετές. Αυ-τές είναι η φρόνηση, η σωφροσύνη, η δικαιοσύνη και η γενναιότητα.

Η φρόνηση σημαίνει πρακτική κοινή λογική, το να μπαίνεις στον κόπο να σκέφτεσαι τόσο αυτό που πρό-κειται να κάνεις, όσο και τ' αποτελέσματά του. Στις μέ-ρες μας οι περισσότεροι δύσκολα κατατάσσουν τη φρόνηση στις «αρετές». Στην πραγματικότητα, επειδή ο Χριστός είπε ότι θα εισέλθουμε στη βασιλεία του μό-νο αν γίνουμε σαν τα παιδιά, πολλοί χριστιανοί υπο-στηρίζουν την άποψη ότι, με δεδομένο ότι είσαι «ενά-ρετος», δεν πειράζει να είναι ανόητος. Αυτό όμως απο-τελεί παρανόηση. Καταρχάς, τα περισσότερα παιδιά εμφανίζουν αρκετή «φρόνηση» όταν κάνουν τα πράγ-ματα που πραγματικά τους ενδιαφέρουν, ενώ παράλ-ληλα τα εξετάζουν με αρκετή δόση λογικής. Δεύτερον, όπως τονίζει ο απόστολος Παύλος, ο Χριστός ποτέ δεν είχε πρόθεση να πει ότι θα πρέπει να παραμείνουμε παιδιά στη σκέψη- αντίθετα, μας είπε να είμαστε στην ότ^η μόνο «άκακοι όπως τα περιστέρια» αλλά και «σο-φοί όπως τα φίδια». Θέλει να 'χουμε την καρδιά ενός παιδιού και τη σκέψη ενός ενήλικα. Θέλει να είμαστε απλοί, αφοσιωμένοι, στοργικοί και ευπειθείς, όπως εί-ναι τα καλά παιδιά. Παράλληλα όμως θέλει κάθε ρανί-δα της σκέψης μας να βρίσκεται σε εγρήγορση όταν εργάζεται και να είναι πάντοτε πανέτοιμη. Το γεγονός ότι δίνεις χρήματα για ελεημοσύνη δε σημαίνει ότι δε χρειάζεται να διερευνήσεις κατά πόσο πρόκειται ή όχι για μια ελεημοσύνη-απάτη. Το γεγονός ότι αυτό που σκέφτεσαι είναι ο ίδιος ο Θεός (για παράδειγμα, όταν προσεύχεσαι) δε σημαίνει ότι μπορείς να είσαι ικανό-


ποιημένος με τις παιδιάστικες αντιληι[)εις που είχες όταν ήσουν πέντε χρόνων. Είναι βέβαια αλήθεια ότι ο Θεός δε θα σε αγαπήσει λιγότερο ούτε θα σε υπολογί-σει λιγότερο, εάν τύχει να γεννηθείς με μια ελλειμματι-κή νοημοσύνη. Έχε ι χώρο για ανθρώπους που διαθέ-τουν ελάχιστη λογική, αλλά θέλει ο καθένας να χρησι-μοποιεί τη λογική που έχει. Το κατάλληλο μότο δεν εί-ναι το «να είσαι καλή, γλυκιά μου κόρη, κι άσε σ' άλ-λους να είναι έξυπνοι», αλλά το «να είσαι καλή, γλυκιά μου κόρη, και μην ξεχνάς να είοαι όσο έξυπνη μπο-ρείς». Ο Θεός δεν αρέσκεται στους διανοητικά νω-θρούς, ούτε και σε κανενός άλλου είδους νωθρούς. Αν σκέφτεστε να γίνετε χριστιανοί, σας προειδοποιώ ότι αρχίζετε κάτι που πρόκειται να απαιτήσει από σας ολόκληρο το είναι σας. Ευτυχώς όμως που λειτουργεί και αλλιώς. Όποιος προσπαθεί με ειλικρίνεια να ζει ως χριστιανός θα διαπιστώσει σύντομα ότι η σκέψη του οξύνεται. Ένας από τους λόγους που δε χρειάζεται παιδεία για να γίνει κάποιος χριστιανός είναι επειδή ο χριστιανισμός αποτελεί παιδεία από μόνος του. Αυτός είναι ο λόγος που ένας απαίδευτος πιστός, όπως ο Μπούνιαν, μπόρεσε να γράψει ένα βιβλίο που εξέπλη-ξε ολόκληρο τον κόσμο.

Η σωφροσύνη είναι δυστυχώς μία από εκείνες τις λέξεις που έχει διαφοροποιηθεί η σημασία της. Σήμε-ρα σημαίνει συνήθως την αντίθεση στο αλκοόλ. Την εποχή όμως που η δεύτερη βασική αρετή ονομάστηκε από το χριστιανισμό «σωφροσύνη», δε σήμαινε τίποτα τέτοιο. Η σωφροσύνη δεν αναφερόταν ειδικά στο πο-τό, αλλά σε όλες τις ηδονές - και δε σήμαινε αποχή αλ-λά ορθή χρήση. Είναι λάθος να νομίζουμε ότι όλοι οι χριστιανοί οφείλουν να είναι κατά του αλκοόλ- ο μωα-


μεθανισμός, και όχι ο χριστιανισμός, αντιτίθεται στο αλκοόλ. Βέβαια, μπορεί να είναι καθήκον ενός συγκε-κριμένου χριστιανού ή οποιουδήποτε χριστιανού, σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, να απέχει από τα δυνατά ποτά, είτε επειδή είναι το είδος του ανθρώπου που δεν μπορεί να πιει καθόλου είτε επειδή συναναστρέφεται ανθρώπους που ρέπουν προς τη μέθη και δεν πρέπει να τους ενθαρρύνει με το να πίνει και ο ίδιος. Η ουσία όμως είναι ότι απέχει με καλό σκοπό από κάτι που δεν καταδικάζει και το οποίο θέλει να βλέπει τους άλλους να απολαμβάνουν. Έ ν α από τα ιδιαίτερα χαρακτηρι-στικά μιας συγκεκριμένης κατηγορίας κακών ανθρώ-πων είναι ότι δεν μπορούν να αποχωριστούν κάτι οι ίδιοι εάν δεν το αποχωριστούν και όλοι οι άλλοι. Αλλά αυτή η στάση δεν είναι χριστιανική. Ένας συγκεκριμέ-νος χριστιανός μπορεί να θεωρήσει σκόπιμο να απο-χωριστεί κάθε είδους πράγμα για κάποιον ειδικό λόγο - το γάμο, το κρέας, την μπίρα ή τον κινηματογράφο-

τη στιγμή όμως που θ' αρχίσει να λέει ότι τα πράγματα αυτά είναι κακά ή να στραβοκοιτάζει όσους χρησιμο-ποιούν αυτά τα πράγματα, τότε έχει πάρει λάθος δρό-μο.

Στις μέρες μας έχει γίνει μεγάλη ζημιά με τον πε-ριορισμό της λέξης «σωφροσύνη» στην περίπτωση του ποτού. Οδηγεί τους ανθρώπους στο να ξεχνούν ότι μπορείς να είσαι το ίδιο αχαλίνωτος και με πολλά άλλα πράγματα. Ένας άνθρωπος που κάνει το γκολφ ή τη μοτοσικλέτα του το κέντρο της ζωής του, ή μια γυναίκα που αφιερώνει όλη της τη σκέψη στα ρούχα, το μπριτζ ή το σκύλο της είναι το ίδιο «αχαλίνωτη» με κάποιον που μεθά κάθε βράδυ. Βέβαια, εξωτερικά η ομοιότητα δεν είναι και τόσο εμφανής. Η μανία με το μπριτζ ή το


γκολφ δε σε κάνει να πέφτεις καταμεσής του δρόμου. Ο Θεός όμως δεν ξεγελιέται από τα φαινόμενα.

Η δικαιοσύνη σημαίνει πολΰ περισσότερα απ' όσα διαδραματίζονται στις αίθουσες δικαστηρίων. Είναι το παλιό όνομα για όσα σήμερα ονομάζουμε «τιμιότητα»· περιλαμβάνει την ειλικρίνεια, τις αμοιβαίες παραχω-ρήσεις, τη φιλαλήθεια, την τήρηση των υποσχέσεων και όλα τα σχετικά. Με τη σειρά της και η γενναιότητα πε-ριλαμβάνει και τα δΰο είδη του θάρρους: τόσο εκείνο που αντιμετωπίζει τον κίνδυνο όσο και κείνο που «υπομένει» σε περιπτώσεις πόνου. Η λέξη «guts» (κό-τσια) είναι η πιο εΰστοχη στα αγγλικά. Ασφαλώς θα διαπιστώσετε ότι δεν μπορείτε να ασκηθείτε για πολΰ καιρό σε κάποια από τις άλλες αρετές εάν δε βάλετε στο παιχνίδι και τη συγκεκριμένη.

Υπάρχει ένα ακόμη σημείο που θα πρέπει να το εξετάσουμε σε σχέση προς τις αρετές. Είναι μεγάλη η διαφορά ανάμεσα στο να κάνει κάποιος μια δίκαιη ή σώφρονα πράξη και στο να είναι δίκαιος ή σώφρων. Κάποιος που δεν παίζει καλό τένις ίσως να πετυχαίνει μία στις τόσες και καμιά καλή βολή. Αυτό που εννοού-με όταν λέμε «καλός παίκτης» είναι εκείνος που τα μά-τια, οι μΰες και τα νεΰρα του έχουν εξασκηθεί τόσο στο να κάνουν αμέτρητες καλές βολές, που μπορεί να στηριχτεί πια πάνω τους. Έχουν έναν ορισμένο τόνο ή ποιότητα που βρίσκεται μέσα τους ακόμα κι όταν δεν παίζει, όπως ακριβώς και η σκέψη ενός μαθηματικού έχει μια ορισμένη έξη και οπτική, η οποία παραμένει στη θέση της ακόμα κι όταν δεν ασχολείται με τα μαθη-ματικά. Με τον ίδιο τρόπο κι ένας άνθρωπος που επι-μένει να κάνει δίκαιες πράξεις αποκτά τελικά ένα ορι-σμένο γνώρισμα ή χαρακτήρα. Αυτό ακριβώς το γνώρι-


σμα είναι που έχουμε κατά νου όταν μιλάμε για κάποια «αρετή».

Αυτή η διάκριση είναι σημαντική για τον εξής λόγο: αν είχαμε κατά νου μόνο τις συγκεκριμένες πράξεις, τότε ενδεχομένως να ενθαρρύναμε τρεις εσφαλμένες ιδέες.

1) Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι, με δεδομέ-νο ότι έπραξες το σωστό, δεν έχει ιδιαίτερη σημασία το πώς ή το γιατί το έκανες - αν το έπραξες εκούσια ή ακούσια, με νωθρότητα ή με χαρά, από φόβο για την κοινή γνώμη ή για χάρη της ίδιας της πράξης και μόνο. Η αλήθεια όμως είναι ότι οι σωστές πράξεις που γίνο-νται για να υπηρετήσουν εσφαλμένους σκοπούς δε βοηθούν στην οικοδόμηση της εσωτερικής ποιότητας ή του γνωρίσματος που ονομάζουμε «αρετή» - και σε τε-λική ανάλυση είναι αυτή η ποιότητα ή το γνώρισμα που πραγματικά μετράει. (Αν ο κακός παίκτης του τένις κάνει πολύ δυνατές βολές, όχι επειδή εκτιμά ότι χρειά-ζεται σε μια δεδομένη περίπτωση μια δυνατή βολή, αλ-λά επειδή έχει χάσει τον αυτοέλεγχο του, η βολή του είναι πολύ πιθανόν να του επιτρέψει να κερδίσει το συγκεκριμένο παιχνίδι από τύχη, δε θα τον βοηθήσει όμως να γίνει ένας αξιόπιστος παίκτης.)

2) Θα μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο Θεός θέλει απλώς την υπακοή σ' ένα σύνολο από κανόνες, ενώ, στην πραγματικότητα, θέλει μια συγκεκριμένη κατηγο-ρία ανθρώπων.

3) Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι οι «αρετές» είναι απαραίτητες μόνο για την παρούσα ζωή - ότι στον άλλο κόσμο θα μπορούσαμε να μην είμαστε πια δίκαιοι, αφού δε θα υπάρχει πια τίποτα να διεκδική-σουμε, ή γενναίοι, μιας και κάθε κίνδυνος θα έχει κα-


ταργηθεί. Είναι ασφαλώς αλήθεια ότι κατά πάσα πιθα-νότητα δε θα έχουμε καμιά ευκαιρία για δίκαιες ή γεν-ναίες πράξεις στον άλλο κόσμο, αλλά θα έχουμε άπει-ρες ευκαιρίες να είμαστε εκείνο το είδος ανθρώπων που μπορούμε να γίνουμε εάν κάνουμε τέτοιες πράξεις στον κόσμο που ήδη ζοΰμε. Η ουσία δεν είναι ότι ο Θε-ός δε θα σας επιτρέψει να εισέλθετε στον κόσμο της αιωνιότητας εάν δεν έχετε τα γνωρίσματα ενός συγκε-κριμένου χαρακτήρα- η ουσία είναι ότι εάν οι άνθρω-ποι δεν έχουν ξεκινήσει να χτίζουν μέσα τους αυτές τις ποιότητες, τότε κανενός είδους εξωτερικές συνθήκες δεν είναι σε θέση να δημιουργήσουν για λογαριασμό τους κάποιον «Παράδεισο» - να τους κάνουν ευτυχι-σμένους με κείνο το είδος της βαθιάς, δυνατής και ακλόνητης ευτυχίας που θέλει για χάρη μας ο Θεός.

Η κοινωνική ηθική

Το πρώτο πράγμα που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε σχετικά με τη χριστιανική εκδοχή της ηθικής όσον

αφορά στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους είναι ότι εν προκειμένω ο Χριστός δεν ήρθε για να κηρύξει κάποια εντελώς καινούρια ηθική. Ο Χρυσός Κανόνας της Καινής Διαθήκης (κάνε ό,τι θα ήθελες να σου κά-νουν) είναι μια περίληψη εκείνου που σε τελική ανάλυ-ση ο καθένας θεωρεί σωστό. Οι πραγματικά μεγάλοι ηθικοί διδάσκαλοι δεν εισηγούνται ποτέ καινούριους ηθικούς προσανατολισμούς· αυτό το κάνουν οι τσαρλα-τάνοι και οι εκκεντρικοί. Όπως είπε ο δρ Τζόνσον: «Οι άνθρωποι χρειάζονται περισσότερο να τους υπεν-θυμίζεις παρά να τους διδάσκεις το σωστό». Το πραγ-ματικό έργο ενός ηθικού διδάσκαλου είναι να θυμίζει από καιρού εις καιρόν τις παλιές απλές αρχές που όλοι μας ξεχνάμε τόσο εύκολα- όπως φέρνει κανείς ξανά και ξανά το άλογο πίσω στο φράχτη που αρνήθηκε να πηδήσει ή όπως επαναφέρουμε ένα παιδί συνεχώς στο σημείο εκείνο των μαθημάτων του που θέλει να αποφύ-γει.

Το δεύτερο πράγμα που πρέπει να ξεκαθαρίσουμε


είναι ότι ο χριατιανισμός δεν έχει, ούτε διακηρύσσει πως έχει, ένα λεπτομερές πολιτικό πρόγραμμα που να μπορεί να υλοποιήσει το «κάνε ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν» σε μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια δεδομέ-νη στιγμή. Δε θα μπορούσε άλλωστε να έχει. Αναφέρε-ται σε όλους τους ανθρώπους όλων των εποχών, ενώ ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα που θα ταίριαζε σε δε-δομένο τόπο και χρόνο δε θα ταίριαζε σε κάποιον άλ-λον. Άλλωστε, σε τελική ανάλυση, αυτός δεν είναι ο τρόπος που λειτουργεί ο χριστιανισμός. Όταν σου λέει να ταΐσεις εκείνους που πεινούν, δε σου κάνει μαθήμα-τα μαγειρικής. Όταν σου λέει να διαβάζεις τις Γραφές, δε σου κάνει μαθήματα εβραϊκών και ελληνικών ή έστω αγγλικής γραμματικής. Ποτέ δεν είχε πρόθεση να υποκαταστήσει ή να υπερβεί τις γνωστές ανθρώπινες τέχνες και επιστήμες· μοιάζει περισσότερο με το συ-ντονιστή που θα τις θέσει όλες στην υπηρεσία του σω-στού έργου, καθώς και με πηγή ενέργειας που θα δώ-σει σε όλες καινούρια ζωή· αρκεί βέβαια να του παρα-δοθούν.

Λένε πολλοί ότι «η Εκκλησία οφείλει να μας δείξει το δρόμο». Αυτό είναι αλήθεια αν το εννοούν με το σω-στό τρόπο, αλλά μπορεί κάλλιστα να είναι και λάθος εάν το εννοούν εσφαλμένα. Με τη λέξη «Εκκλησία» οφείλουν να εννοούν το σύνολο του σώματος των συ-νειδητών χριστιανών. Όταν μάλιστα λένε ότι η Εκκλη-σία θα έπρεπε να μας δείχνει το δρόμο, οφείλουν να εννοούν ότι κάποιοι χριστιανοί -αυτοί που έχουν τα κατάλληλα ταλέντα- θα πρέπει να είναι οικονομολόγοι και πολιτικοί, καθώς κι ότι όλοι οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί θα πρέπει να είναι χριστιανοί και όλες οι προσπάθειές τους στην πολιτική και την οικονομία θα


πρέπει να αποσκοπούν στο να εφαρμόσουν το «κάνε ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν». Αν συνέβαινε αυτό κι αν εμείς οι υπόλοιποι ήμασταν έτοιμοι να το αποδε-χθούμε, τότε θα βρίσκαμε πολύ σύντομα τη χριστιανική λύση στα κοινωνικά μας προβλήματα. Απ' την άλλη βέ-βαια, όταν ζητούν να τους δείξει το δρόμο η Εκκλησία, οι περισσότεροι εννοούν πως θα πρέπει ο κλήρος να παρουσιάσει ένα πολιτικό πρόγραμμα. Κάτι τέτοιο εί-ναι ανόητο. Ο κλήρος είναι η συγκεκριμένη ομάδα αν-θρώπων μέσα στην Εκκλησία που έχει εκπαιδευτεί ει-δικά και έχει διαχωριστεί για να φροντίζει για εκείνα τα θέματα που μας ενδιαφέρουν ως πλάσματα που πρόκειται να ζήσουμε αιώνια. Στην παραπάνω περί-πτωση λοιπόν θα τους ζητούσαμε να κάνουν μια εντε-λώς διαφορετική δουλειά από εκείνη για την οποία έχουν εκπαιδευτεί. Η δουλειά αυτή πέφτει, στην πραγ-ματικότητα, πάνω στους δικούς μας ώμους, των λαϊ-κών. Η εφαρμογή δηλαδή των χριστιανικών αρχών στα εμπορικά συνδικάτα και στην εκπαίδευση θα πρέπει να προέλθει από χριστιανούς συνδικαλιστές και χρι-στιανούς διευθυντές σχολείων όπως ακριβώς η χρι-στιανική λογοτεχνία προέρχεται από χριστιανούς συγ-γραφείς και δραματουργούς - όχι από συγκεντρώσεις επισκόπων που προσπαθούν να γράψουν θεατρικά έρ-γα ή μυθιστορήματα στον ελεύθερο χρόνο τους.

Παρ' όλα αυτά, η Καινή Διαθήκη, δίχως να υπει-σέρχεται σε λεπτομέρειες, υποδηλώνει με αρκετή κα-θαρότητα το πώς θα πρέπει να είναι μια χριστιανική κοινωνία στο σύνολο της. Ίσως να μας προσφέρει πε-ρισσότερα απ' όσα μπορούμε να δεχτούμε. Μας λέει ότι δεν πρέπει να υπάρχουν περαστικοί ή παράσιτα· αν κάποιος δεν εργάζεται, τότε δεν πρέπει και να τρώει.


Ο καθένας προβλέπεται να εργάζεται με τα χέρια του, και, το σημαντικότερο, το έργο του κάθε ανθρώπου θα πρέπει να παράγει κάτι αγαθό" δε θα υπάρχει βιομη-χανία με ανόητα είδη πολυτελείας οΰτε οι ακόμα πιο ανόητες διαφημίσεις που μας πείθουν να τ' αγοράζου-με. Επιπλέον, δεν προβλέπεται να υπάρχουν «φιγού-ρες» ή «επιδείξεις», οΰτε και κομπασμοί. Σ' αυτή την προοπτική, η χριστιανική κοινωνία θα είναι αυτό που ονομάζουμε αριστερή. Από την άλλη, η Καινή Διαθήκη επιμένει έντονα στην υπακοή - την υπακοή (και τα εξωτερικά σημάδια σεβασμού) όλων μας προς τους κα-θορισμένους αξιωματούχους, μια υπακοή που ξεκινά από τα παιδιά προς τους γονείς και που συμπεριλαμ-βάνει την υπακοή -που πολύ φοβάμαι δεν είναι πια δη-μοφιλής- των γυναικών προς τους συζύγους τους. Τρί-τον, η χριστιανική κοινωνία μέλλει να αποτελέσει μια κοινωνία χαράς: γεμάτη τραγούδι και ευφροσύνη θα θεωρεί κάθε έγνοια κι ανησυχία ως κάτι κακό. Η ευγέ-νεια είναι μία από τις χριστιανικές αρετές· μάλιστα η Καινή Διαθήκη μισεί αυτούς που αποκαλεί «πολυ-πράγμονες».

Αν υπήρχε μια τέτοια κοινωνία και την επισκεπτό-μασταν, νομίζω πως θα φεύγαμε έχοντας αποκομίσει μια περίεργη εντύπωση. Θα αισθανόμασταν ότι η οικο-νομική της ζωή είναι πολύ σοσιαλιστική, και με αυτή την έννοια «προοδευτική», κι απ' την άλλη, ότι η οικο-γενειακή της ζωή και ο κώδικάς της όσον αφορά στη συμπεριφορά είναι παλαιών αντιλήψεων - ίσως να τη χαρακτηρίζαμε και τελετουργική ή αριστοκρατική. Ο καθένας από μας θα αρεσκόταν σε κάποια στοιχεία αυτής της κοινωνίας, αλλά πολύ φοβάμαι πως μόνο ελάχιστοι θα την επιδοκίμαζαν στο σύνολο της. Αυτή


ακριβώς είναι η αντίδραση που θα ανέμενε κανείς, εάν ο χριστιανισμός είναι το συνολικό σχέδιο για τη λει-τουργία της ανθρώπινης μηχανής. Όλοι μας έχουμε με ποικίλους τρόπους απομακρυνθεί από αυτό το συνολι-κό σχέδιο, και ο καθένας θέλει η προσωπική τροποποί-ηση που έχει κάνει στο αρχικό σχέδιο να θεωρείται ως το ίδιο το σχέδιο. Αυτό θα το συναντήσεις ξανά και ξα-νά σε σχέση με οτιδήποτε είναι πραγματικά χριστιανι-κό: όλοι έλκονται από κάποια στοιχεία του, τα οποία και θέλουν και επιλέγουν, αφήνοντας τα υπόλοιπα στο περιθώριο. Γι' αυτόν το λόγο δεν κάνουμε αισθητή πρόοδο- και γι' αυτό βλέπουμε ανθρώπους να λένε ότι μάχονται για το χριστιανισμό όταν υπερασπίζουν δυο εντελώς αντικρουόμενες θέσεις.

Ας περάσουμε τώρα ο' ένα άλλο σημείο. Υπάρχει μια συμβουλή που μας έδωσαν οι αρχαίοι Έλληνες, οι Ιουδαίοι της Παλαιάς Διαθήκης και οι μεγάλοι χρι-στιανοί διδάσκαλοι του μεσαίωνα που το σύγχρονο οι-κονομικό σύστημα έχει καταστρατηγήσει εντελώς. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι μας είπαν να μη δανείζουμε με τόκο- απ' την άλλη, το να δανείζεις με τόκο αποτε-λεί τη βάση όλου του συστήματος μας. Βέβαια, δεν έπε-ται ότι κάνουμε λάθος. Ορισμένοι λένε πως, όταν ο Μωυσής, ο Αριστοτέλης και οι χριστιανοί συμφώνησαν να απαγορεύσουν τον τόκο, δεν ήταν δυνατόν να προ-βλέψουν την εμφάνιση των μετοχικών εταιρειών και συνεπώς είχαν κατά νου μόνο τον ιδιώτη δανειστή κι άρα δε χρειάζεται να μας προβληματίζει το τι είπαν. Αυτό είναι ένα ερώτημα στο οποίο δεν μπορώ να απα-ντήσω. Δεν είμαι οικονομολόγος και απλώς δεν ξέρω κατά πόσο ευθύνεται ή όχι για την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε το όλο σύστημα επενδύσεων που


διαθέτουμε. Πρόκειται για ένα σημείο στο οποίο χρει-αζόμαστε ένα χριστιανό οικονομολόγο. Δε θα ήμουν όμως ειλικρινής εάν δε σας έλεγα ότι τρεις μεγάλοι πο-λιτισμοί είχαν συμφωνήσει (τουλάχιστον έτσι φαίνεται σε μια πρώτη ματιά) στην καταδίκη του στοιχείου εκεί-νου πάνω στο οποίο έχουμε στηρίξει όλη μας τη ζωή.

Άλλο ένα σημείο και τελειώνω. Στο χωρίο όπου η Καινή Διαθήκη λέει ότι πρέπει ο καθένας από μας να εργάζεται, προβάλλει ως λόγο το γεγονός ότι μόνο έτσι θα μπορεί «να έχει κάτι να δώσει σε όσους έχουν ανά-γκη». Η ελεημοσύνη -το να προσφέρεις στους φτω-χούς- είναι ουσιαστικό στοιχείο της χριστιανικής ηθι-κής. Στην τρομακτική παραβολή των προβάτων και εριφίων φαίνεται πως αποτελεί το κριτήριο για όλα τα υπόλοιπα. Στις μέρες μας ορισμένοι λένε ότι η ελεημο-σύνη θα έπρεπε να μην είναι αναγκαία και ότι αντί να προσφέρουμε στους φτωχούς θα έπρεπε να οικοδομή-σουμε μια κοινωνία στην οποία δε θα υπήρχαν φτωχοί. Ίσως να έχουν απόλυτα δίκιο όταν λένε ότι πρέπει να οικοδομήσουμε αυτό το είδος κοινωνίας. Αν όμως θεω-ρήσει κάποιος ότι στο μεταξύ μπορεί να σταματήσει να προσφέρει, τότε έχει αποξενωθεί από τη χριστιανική ηθική στο συνολό της. Δεν πιστεύω ότι μπορεί κανείς να καθορίσει πόσα πρέπει να προσφέρουμε. Πολύ φο-βάμαι ότι ο μόνος ασφαλής κανόνας είναι να προσφέ-ρουμε περισσότερα απ' όσα μας περισσεύουν. Με άλ-λα λόγια, αν τα έξοδά μας σε ανέσεις, πολυτέλειες, διασκέδαση κ.ο.κ. ανέρχονται στο μέσο ύψος όλων όσοι έχουν πάνω κάτω το ίδιο εισόδημα με μας, τότε το πιθανότερο είναι ότι προσφέρουμε πολύ λίγα. Αν η ελεημοσύνη που προσφέρουμε δε μας κοστίζει ή δε μας ενοχλεί κάπως, τότε θα τολμούσα να πω πως είναι


πολΰ μικρή. Θα πρέπει να υπάρχουν πράγματα που θα μας άρεσε να κάνουμε, αλλά δεν μπορούμε να τα κά-νουμε επειδή αυτά που ξοδεύουμε σε ελεημοσύνη τα αποκλείουν. Εν προκειμένω μιλάω για «ελεημοσύνη» με τη συνηθισμένη σημασία της λέξης. Ειδικές περι-πτώσεις προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι συγγε-νείς, οι φίλοι, οι γείτονες ή οι υπάλληλοι σας, και τα οποία ο Θεός με τον έναν ή τον άλλο τρόπο σάς γνω-στοποιεί, μπορεί να απαιτήσουν πολΰ περισσότερα: ακόμα και την προσβολή ή τη διακύβευση της θέσης σας. Για τους περισσότερους από εμάς το μεγάλο εμπόδιο στην ελεημοσύνη δε βρίσκεται τόσο στην πο-λυτέλεια της ζωής μας ή στην επιθυμία για περισσότε-ρα χρήματα, αλλά στο φόβο μας, στο φόβο που έχουμε απέναντι στην ανασφάλεια. Αυτό θα πρέπει συχνά να προσδιορίζεται ως ανασφάλεια. Μερικές φορές είναι και η υπερηφάνειά μας που μας εμποδίζει στην ελεη-μοσύνη- μπαίνουμε στον πειρασμό και ξοδεΰουμε πε-ρισσότερα απ' όσα θα 'πρεπε σε διάφορες επιδεικτικές μορφές γενναιοδωρίας (πουρμπουάρ, φιλοξενία) και λιγότερα απ' όσα θα έπρεπε σε όσους έχουν πραγματι-κά την ανάγκη μας.

Στο σημείο αυτό, και πριν ολοκληρώσω, θα αποπει-ραθώ να μαντέψω πώς επέδρασε αυτή η ενότητα πάνω σε οποιονδήποτε τη διάβασε. Μαντεύω πως υπάρχουν ανάμεσα στους αναγνώστες κάποιοι αριστεροί που εί-ναι πολΰ θυμωμένοι επειδή δεν προχώρησα περισσότε-ρο προς τη δική τους κατεύθυνση- απ' την άλλη, υπάρ-χουν ορισμένοι της αντίθετης πτέρυγας που είναι θυ-μωμένοι επειδή πιστεύουν ότι το παράκανα. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε αγγίζουμε το σημείο στο οποίο είμαστε αντιμέτωποι με την πραγματική δυσκο-


λ ία σε όλη αυτή την προσπάθεια για σκιαγράφηση των βασικών στοιχείων μιας χριστιανικής κοινωνίας. Οι περισσότεροι από εμάς δεν προσεγγίζουμε το θέμα για να μάθουμε τι ακριβώς λέει επί του προκειμένου ο χρι-στιανισμός: το προσεγγίζουμε με την ελπίδα ότι μπο-ρούμε να βρούμε στήριξη από την πλευρά του χριστια-νισμού για τις προσωπικές απόψεις. Ψάχνουμε για κά-ποιο σύμμαχο εκεί που το μόνο που μας προσφέρεται είναι ένας Κύριος ή ένας Κριτής. Δεν εξαιρώ τον εαυ-τό μου. Υπάρχουν στοιχεία ο' αυτή την ενότητα που δεν ήθελα να τα συμπεριλάβω. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που δε θα βγει τίποτε από τέτοιες συζητή-σεις εάν δε διαγράψουμε έναν ακόμα ευρύτερο κύκλο. Μια χριστιανική κοινωνία δεν πρόκειται να γίνει πραγματικότητα παρά μόνο όταν το θελήσουν οι πε-ρισσότεροι από μας· και δεν πρόκειται να το θελήσου-με αν πρώτα δε γίνουμε ολοκληρωμένοι χριστιανοί. Δε θα μπορέσω να εφαρμόσω το «κάνε ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν», κι ας το επαναλαμβάνω πολλές φορές, αν δεν αγαπήσω τον πλησίον μου όπως αγαπώ τον εαυ-τό μου. Απ' την άλλη, δεν μπορώ να μάθω τι σημαίνει ν' αγαπάς τον πλησίον σου όπως αγαπάς τον εαυτό σου αν δε μάθω ν' αγαπώ το Θεό. Και πάλι δεν μπορώ να μάθω ν' αγαπώ το Θεό παρά μόνο εάν τον υπακούω. Έτσι, όπως σας προειδοποίησα, οδηγούμαστε σε κάτι πιο εσωτερικό - από τα κοινωνικά στα θρησκευτικά ζητήματα. Άλλωστε, όσο μεγαλύτερος είναι ο κύκλος που κάνουμε, τόσο πιο κοντινός είναι ο δρόμος για το σπίτι.

Ηθική και ψυχανάλυση

Είπα ότι ποτέ δε θα πραγματώσουμε μια χριστιανική κοινωνία παρά μόνο εάν γίνουμε οι περισσότεροι

χριστιανοί. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι μπορούμε να αναβάλουμε την κοινωνική μας δράση σε κάποια φαντα-στική στιγμή στο απώτερο μέλλον. Σημαίνει απλώς ότι πρέπει να βάλουμε μπρος και τα δύο ταυτόχρονα: 1) να δούμε πώς ακριβώς μπορεί να εφαρμοστεί το «κάνε ό,τι θα ήθελες να σου κάνουν» στη σύγχρονη κοινωνία και 2) να γίνουμε εκείνο το είδος ανθρώπου που πραγματι-κά θα μπορούσε να το εφαρμόσει, από τη σιιγμή που θα διαπιστώναμε με ποιο τρόπο είναι εφικτό κάτι τέτοιο. Τώρα θέλω να αρχίσω να προβληματίζομαι πάνω στο ποια είναι η χριστιανική ιδέα του ενάρετου ανθρώπου -ο χριστιανικός προσδιορισμός της ανθρώπινης μηχανής.

Πριν περάσω στις λεπτομέρειες, υπάρχουν δύο ακόμα γενικά σημεία που θα ήθελα να τονίσω. Πρώτα απ' όλα, εφόσον η χριστιανική ηθική ισχυρίζεται πως αποτελεί τεχνική για τη σωστή λειτουργία της ανθρώ-πινης μηχανής, νομίζω πως θα θέλατε να μάθετε τη σχέση που έχει με μια άλλη τεχνική που ισχυρίζεται κάτι ανάλογο, συγκεκριμένα την ψυχανάλυση.


Εν προκειμένω θα πρέπει να διακρίνουμε σαφώς ανάμεσα σε δυο πράγματα: ανάμεσα στις πραγματικά ιατρικές θεωρίες και την τεχνική της ψυχανάλυσης, από τη μια, και στη γενική φιλοσοφική αντίληψη για τον κόσμο, από την άλλη, που τόσο ο Φρόυντ όσο και κάποιοι άλλοι πρόσθεσαν στα παραπάνω. Η φιλοσο-φία του Φρόυντ είναι ριζικά αντίθετη προς τον άλλο μεγάλο ψυχολόγο, τον Γιουνγκ. Επιπλέον, όταν ο Φρόυντ μιλά για το πώς θεραπεύονται οι νευρωτικοί, μιλά ως ειδικός πάνω στο αντικείμενο του- όταν όμως μιλά γενικά για τη φιλοσοφία, τότε μιλά ως ερασιτέ-χνης. Είναι λοιπόν εντελώς λογικό να βασιστούμε σ' αυτόν στη μία περίπτωση με σεβασμό, όχι όμως στην άλλη - κι αυτό ακριβώς είναι που κάνω. Δεν έχω κανέ-να πρόβλημα να κάνω κάτι τέτοιο, διότι έχω διαπιστώ-σει πως, όταν απομακρύνεται από το αντικείμενο του και προχωρά ο' ένα άλλο για το οποίο γνωρίζω κάποια πράγματα, συγκεκριμένα στη γλώσσα, φαίνεται να αγνοεί πολλά πράγματα. Εντούτοις η ίδια η ψυχανάλυ-ση, ανεξάρτητα απ' όλες τις φιλοσοφικές προσθήκες, που τόσο ο Φρόυντ όσο και κάποιοι άλλοι έκαναν, δεν αντιτίθεται καθόλου στο χριστιανισμό. Η τεχνική της διαπλέκεται σε ορισμένα σημεία με τη χριστιανική ηθι-κή, και δε θα ήταν άσχημο εάν ο καθένας γνώριζε κά-ποια πράγματα σχετικά μ' αυτήν δεν ισχύει όμως το ίδιο σε όλη την έκτασή της, κι αυτό γιατί οι δύο τεχνι-κές επιτελούν αρκετά διαφορετικές λειτουργίες.

Όταν κάποιος κάνει μια ηθική επιλογή, δύο είναι τα πράγματα που εμπλέκονται: το ένα είναι η πράξη της επιλογής και το άλλο τα ποικίλα συναισθήματα, οι πα-ρορμήσεις κ.ο.κ., τα οποία οφείλονται στις ψυχολογικές του καταβολές και τα οποία αποτελούν το ακατέργαστο


υλικό της επιλογής του. Με τη σειρά του, αυτό το ακα-τέργαστο υλικό μπορεί να είναι δυο ειδών. Απ' τη μια, μπορεί να είναι αυτό που ονομάζουμε «ομαλό»: να συ-νίσταται σε κείνο το είδος των συναισθημάτων που εί-ναι κοινά σε όλους τους ανθρώπους. Από την άλλη, μπο-ρεί να συνίσταται σε εντελώς αφύσικα συναισθήματα που οφείλονται σε πράγματα που έχουν πάει στραβά στο υποσυνείδητο. Έτσι, ο φόβος απέναντι σε πράγμα-τα που είναι πράγματι επικίνδυνα θα μπορούσε να είναι ένα παράδειγμα του πρώτου είδους, ενώ ένας παράλο-γος φόβος για τις γάτες ή τις αράχνες θα μπορούσε να θεωρηθεί παράδειγμα του δεύτερου είδους. Η επιθυμία ενός άντρα για μια γυναίκα θα ανήκε στο πρώτο είδος, ενώ η διεστραμμένη επιθυμία ενός άντρα για έναν άλλο άντρα στο δεύτερο. Αυτό που αναλαμβάνει να κάνει τώ-ρα η ψυχανάλυση είναι να άρει τα αφύσικα συναισθή-ματα, που σημαίνει να προσφέρει στον άνθρωπο ένα καλύτερης ποιότητας ακατέργαστο υλικό για τις πρά-ξεις που θα επιλέξει να κάνει- η ηθική ενδιαφέρεται για τις ίδιες τις πράξεις της επιλογής.

Ας το θέσουμε ως εξής: φαντάσου τρεις άντρες που πηγαίνουν στον πόλεμο. Ο ένας νιώθει το συνηθισμένο φυσικό φόβο απέναντι στον κίνδυνο που αισθάνεται κάθε άντρας που τον ξεπερνά με ηθική προσπάθεια και αναδεικνύεται γενναίος στρατιώτης. Ας υποθέσου-με ότι οι άλλοι δύο νιώθουν, ως αποτέλεσμα των όσων συμβαίνουν στο υποσυνείδητο τους, υπερβολικό και παράλογο φόβο, για τον οποίο δεν μπορεί να κάνει τί-ποτα οποιαδήποτε ηθική προσπάθεια. Ας υποθέσουμε ακόμα ότι καταφθάνει ένας ψυχαναλυτής και τους θε-ραπεύει, δηλαδή τους επαναφέρει στην κατάσταση του πρώτου άντρα. Σ' αυτό ακριβώς το σημείο είναι που


σταματά το ψυχολογικό πρόβλημα κι αρχίζει το ηθικό. Διότι τώρα πια που είναι θεραπευμένοι οι δύο εν λόγω άντρες ενδέχεται να πάρουν εντελώς διαφορετικές αποφάσεις. Ο πρώτος ίσως πει: «Δόξα τω Θεώ που απαλλάχτηκα από αυτά τα προβλήματα. Τώρα μπορώ επιτέλους να κάνω αυτό που πάντα ήθελα να κάνω: το χρέος μου απέναντι στην πατρίδα». Ο άλλος όμως ίσως να πει: «Είμαι πολύ ευτυχής που αισθάνομαι πια σχετι-κά ήρεμα μέσα στην ένταση, αλλά αυτό βέβαια δεν αλ-λάζει το γεγονός ότι είμαι εντελώς αποφασισμένος να σώσω τον εαυτούλη μου και ν' αφήσω το φιλαράκι από δω να κάνει, όποτε με βολεύει, αυτό τη δύσκολη δου-λειά. Πραγματικά, ένα από τα καλά του να αισθάνομαι λιγότερο φοβισμένος είναι ότι μπορώ τώρα να φροντί-σω τον εαυτό μου πιο αποτελεσματικά και μπορώ πια να είμαι πιο έξυπνος στο να κρύβομαι από τους άλ-λους». Αυτή η διαφορά είναι καθαρώς ηθική, και η ψυ-χανάλυση δεν έχει καμιά σχέση μαζί της. Όσο κι αν βελτιώσεις το ακατέργαστο υλικό ενός ανθρώπου, πά-ντα μένει κάτι άλλο: η πραγματικά ελεύθερη επιλογή του ανθρώπου πάνω στο υλικό που του προσφέρεται είτε να προτάξει το προσωπικό του όφελος είτε να το θέσει σε δεύτερη μοίρα. Αυτή ακριβώς η ελεύθερη επι-λογή είναι το μόνο πράγμα που ενδιαφέρει την ηθική.

Το κακό ψυχολογικό υλικό δεν είναι αμαρτία αλλά ασθένεια. Δε χρειάζεται να μετανοήσει κανείς γι' αυτό, αλλά να το θεραπεύσει. Το σημείο αυτό είναι παρεμπι-πτόντως πολύ σημαντικό: οι άνθρωποι κρίνουν ο ένας τον άλλο με βάση τις εξωτερικές πράξεις. Ο Θεός τούς κρίνει με βάση τις ηθικές τους επιλογές. Όταν ένας νευ-ρωτικός που έχει έναν παθολογικό τρόμο απέναντι στις γάτες πιέζει τον εαυτό του να σηκώσει μια γάτα, επειδή


αυτό είναι το σωστό πράγμα που πρέπει να κάνει, τότε το πιθανότερο είναι ότι στα μάτια του Θεοΰ επέδειξε μεγαλύτερο θάρρος απ' ό,τι ίσως επιδεικνύει κάποιος υγιής που κερδίζει το βικτοριανό σταυρό. Όταν κά-ποιος, που έχει υποστεί τη διαστροφή από νέος κι έχει μάθει ότι η σκληρότητα είναι το σωστό, κάνει κάποια μικρή καλή πράξη ή απέχει από κάποια άκαρδη πράξη που ίσως θα έκανε, και ρισκάρει ενδεχομένως μ' αυτόν τον τρόπο να τον ειρωνευτούν οι φίλοι του, τότε στα μά-τια του Θεοΰ μπορεί να κάνει πολΰ περισσότερα απ' όσα θα κάναμε εγώ κι εσΰ εάν δίναμε και την ίδια μας τη ζωή για χάρη κάποιου φίλου.

Αυτό θα μποροΰσαμε να το παρουσιάσουμε και με τον αντίστροφο τρόπο. Κάποιοι από μας που θεωρού-μαστε αρκετά καλοί άνθρωποι ίσως στην πραγματικό-τητα να έχουμε αξιοποιήσει πολΰ λίγο την καλή κληρο-νομικότητα κι ανατροφή μας, με αποτέλεσμα να είμα-στε όντως χειρότεροι από εκείνους που θεωροΰμε δαι-μονικοΰς. Μποροΰμε να είμαστε εντελώς σίγουροι για το πώς θα είχαμε συμπεριφερθεί εάν είχαμε εξοπλι-στεί με το ψυχολογικό υπόβαθρο, την κακή ανατροφή και στη συνέχεια με τη δΰναμη ας ποΰμε του Χίμλερ; Αυτός είναι ο λόγος που οι χριστιανοί τηροΰν την εντο-λή που τους έχει δοθεί να μην κρίνουν κανέναν. Το μό-νο που βλέπουμε είναι τ' αποτελέσματα που μας δίνουν οι επιλογές ενός ανθρώπου με βάση το ακατέργαστο υλικό του. Ο Θεός όμως δεν τον κρίνει καθόλου με βά-ση το ακατέργαστο υλικό" αντίθετα, αυτό που τον εν-διαφέρει είναι τι κάνει κανείς μ' αυτό το υλικό. Το με-γαλΰτερο μέρος της ψυχολογικής συγκρότησης ενός ανθρώπου οφείλεται κατά πάσα πιθανότητα στο σώμα του- όταν το σώμα του πεθαίνει, όλα αυτά θα καταρ-


ρεύσουν, και ο πραγματικός εσωτερικός άνθρωπος, εκείνος που έκανε τις επιλογές, που προσπάθησε για το καλύτερο ή το χειρότερο με βάση αυτό το υλικό, θα σταθεί γυμνός. Κάθε είδους θετικά στοιχεία που πι-στεύαμε ότι μας ανήκουν, αλλά που στην πραγματικό-τητα οφείλονταν σε μια καλή αφομοίωση, θα χαθούν από κάποιους· κάθε είδους αρνητικά στοιχεία που οφείλονταν σε συμπλέγματα ή σε κακή υγεία θα εξα-φανιστούν από κάποιους άλλους. Τότε για πρώτη φορά θα δούμε τον καθένα όπως πραγματικά είναι, και θα υπάρξουν σίγουρα εκπλήξεις.

Αυτό με φέρνει στο δεύτερο σημείο που θέλω να το-νίσω. Ο κόσμος συχνά θεωρεί ότι η χριστιανική ηθική είναι ένα είδος παζαριού στο οποίο ο Θεός λέει: «Αν τηρήσεις πολλούς κανόνες, θα σε ανταμείψω- αν όμως δεν τους τηρήσεις, τότε θα πράξω αλλιώς». Δεν πι-στεύω πως αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να εξε-τάσουμε το θέμα μας. Θα προτιμούσα να πω πως κάθε φορά που κάνεις μια επιλογή μεταβάλλεις το πιο εσω-τερικό σου τμήμα, το τμήμα που επιλέγει, σε κάτι που διαφέρει κάπως από αυτό που ήταν προηγουμένως. Αν μάλιστα δούμε τη ζωή μας στο σύνολο της, με όλες τις αμέτρητες επιλογές της, τότε μέσα σε ολόκληρη αυτή τη διάρκεια μετατρέπουμε το εσωτερικό αυτό τμήμα εί-τε σ' ένα ουράνιο είτε σ' ένα υποχθόνιο πλάσμα - είτε σ' ένα πλάσμα που βρίσκεται σε αρμονία με το Θεό, τα υπόλοιπα πλάσματα και τον εαυτό του, είτε σ' ένα πλά-σμα που βρίσκεται σε κατάσταση πολέμου και μίσους έναντι του Θεού, των άλλων πλασμάτων και του ίδιου του εαυτού του. Το να είσαι το ένα είδος πλάσματος αυτό είναι ο Παράδεισος, που σημαίνει χαρά, ειρήνη, γνώση και δύναμη. Το να είσαι το άλλο σημαίνει τρέ-


λα, φρίκη, ανοησία, θυμό, αδυναμία και αιώνια μονα-ξιά. Όλοι μας σε κάποια δεδομένη στιγμή προχωρούμε είτε προς τη μία είτε προς την άλλη κατεύθυνση.

Αυτό εξηγεί εκείνο που συνεχώς με μπέρδευε με τους χριστιανούς συγγραφείς· δίνουν την εντύπωση ότι τη μια στιγμή είναι πολύ αυστηροί, ενώ την άλλη πολύ ανεκτικοί και άνετοι. Μιλούν για απλά αμαρτήματα της σκέψης σαν να είχαν τεράστια σημασία- και στη συνέχεια μιλούν για τους πιο τρομερούς φόνους και για ανείπωτες δολιότητες σαν να αρκούσε απλώς να μετανοήσεις και όλα θα συγχωρούνταν. Έ χ ω φτάσει όμως στο συμπέρασμα ότι έχουν δίκιο. Αυτό που έχουν κατά νου είναι πάντα το σημάδι που αφήνει η πράξη στον εσωτερικό μας εαυτό, που κανείς δεν τον βλέπει ο' αυτή τη ζωή, αλλά τον οποίο ο καθένας θα πρέπει να υπομένει ή να χαίρεται αιώνια. Κάποιος μπορεί να αντιδρά θυμωμένα, με τρόπο που να συνεπάγεται το αίμα χιλιάδων ανθρώπων, ενώ κάποιος άλλος, όσο κι αν θυμώσει, δεν μπορεί να προκαλέσει παρά μόνο το γέλιο των άλλων. Εντούτοις το μικρό σημαδάκι στην ψυχή μπορεί να είναι το ίδιο και στους δύο. Ο καθένας έχει κάνει κάτι στον εαυτό του, το οποίο, εάν δε μετα-νοήσει, θα τον δυσκολέψει ακόμα περισσότερο να κρατηθεί μακριά από το θυμό την επόμενη φορά που θα μπει σε πειρασμό, και θα κάνει την οργή του μεγα-λύτερη όταν τον κυριεύσει. Ο καθένας από αυτούς, αν στραφεί σοβαρά προς το Θεό, μπορεί να αποκαταστή-σει και πάλι τη διαστροφή που έχει υποστεί ο εσωτερι-κός άνθρωπος- αν δε στραφούν στο Θεό, είναι και οι δυο τους καταδικασμένοι. Το μέγεθος του πράγματος, όπως το βλέπουμε εξωτερικά, δεν είναι αυτό που πραγματικά μετράει.


Κάτι τελευταίο. Να θυμάστε ότι, όπως είπα, η σω-στή κατεύθυνση δεν οδηγεί μόνο στην ειρήνη αλλά και στη γνώση. Όταν κάποιος βελτιώνεται, καταλαβαίνει όλο και πιο πολύ και πιο καθαρά το κακό που εμφω-λεύει ακόμα μέσα του. Όταν κάποιος γίνεται χειρότε-ρος, καταλαβαίνει την κακία του όλο και πιο λίγο. Ένας σχετικά κακός άνθρωπος ξέρει ότι δεν είναι πο-λύ καλός· ένας εντελώς κακός άνθρωπος πιστεύει πως είναι μια χαρά. Στην ουσία αυτό είναι κοινός λόγος. Καταλαβαίνεις τον ύπνο όταν είσαι ξύπνιος, όχι όταν κοιμάσαι. Μπορείς να βρεις τα αριθμητικά λάθη όταν η σκέψη σου λειτουργεί όπως πρέπει· όταν τα κάνεις, δεν μπορείς να τα δεις. Μπορείς να καταλάβεις τη φύ-ση της μέθης όταν είσαι σώφρων, όχι όταν είσαι μεθυ-σμένος. Οι ενάρετοι άνθρωποι γνωρίζουν τόσο το κα-λό όσο και το κακό· οι πονηροί δε γνωρίζουν ούτε το ένα ούτε το άλλο.

5 Η σεξουαλική ηθική

Τώρα πρέπει να εξετάσουμε τη χριστιανική ηθική σχετικά με το σεξ, αυτό δηλαδή που οι χριστιανοί

ονομάζουν αγνότητα. Ο χριστιανικός κανόνας της αγνότητας δεν πρέπει να συγχέεται με τον κοινωνικό κανόνα της «σεμνότητας», με μία από τις σημασίες αυ-τού του όρου- συγκεκριμένα, με την ευπρέπεια ή την αξιοπρέπεια. Ο κοινωνικός κανόνας της ευπρέπειας προσδιορίζει το βαθμό στον οποίο επιτρέπεται η επί-δειξη του ανθρωπίνου σώματος και τα θέματα στα οποία μπορεί κανείς να αναφέρεται δημοσίως, καθώς και τις φράσεις που μπορεί να χρησιμοποιεί σύμφωνα με τα ήθη ενός δεδομένου κοινωνικού κύκλου. Έτσι, ενώ ο κανόνας της αγνότητας είναι ο ίδιος για όλους τους χριστιανούς σε όλες τις εποχές, ο κανόνας της ευ-πρέπειας ποικίλλει. Μια κοπέλα στα νησιά του Ειρηνι-κού που φορά ελάχιστα ρούχα και μια κυρία της βικτο-ριανής περιόδου, που είναι κυριολεκτικά καλυμμένη από ρούχα, υπάρχει περίπτωση να είναι και οι δυο τους το ίδιο «σεμνές», ευπρεπείς ή αξιοπρεπείς, σύμ-φωνα πάντα με τα κριτήρια των κοινωνιών τους. Και οι δύο, στο βαθμό που μας επιτρέπει να κρίνουμε η εμφά-


νισή τους, ενδέχεται να είναι το ίδιο αγνές, ή το αντί-θετο. Στοιχεία της γλώσσας που χρησιμοποιούσαν οι αγνές κυρίες της εποχής του Σαίξπηρ θα χρησιμοποι-ούνταν το δέκατο ένατο αιώνα μόνο από εγκαταλε-λειμμένες γυναίκες. Όταν οι άνθρωποι παραβιάζουν τον κανόνα της ευπρέπειας που ισχύει στην εποχή και την κοινωνία τους, και εφόσον κάνουν κάτι τέτοιο για να εγείρουν τη λαγνεία στον εαυτό τους και στους άλ-λους, τότε προσβάλλουν την αγνότητα. Όμως, αν τον παραβιάσουν από άγνοια ή απροσεξία, τότε απλώς τους καταλογίζονται άσχημοι τρόποι. Όταν τον παρα-βιάζουν απροκάλυπτα, όπως συμβαίνει συχνά, για να σοκάρουν ή να φέρουν σε δύσκολη θέση τους άλλους, τότε δεν είναι κατ' ανάγκη λάγνοι, αλλά γίνονται σί-γουρα αντιπαθείς. Διότι είναι αντιπαθητικό όταν ευχα-ριστιέσαι να κάνεις τους άλλους να νιώθουν άβολα. Δεν πιστεύω ότι ένα πολύ αυστηρό ή εξεζητημένο κρι-τήριο ευπρέπειας αποτελεί απόδειξη αγνότητας ή ότι προσδίδει στην τελευταία καθ' οιονδήποτε τρόπο. Γι' αυτό θεωρώ τη μεγάλη χαλάρωση και απλοποίηση του εν λόγω κανόνα στην εποχή μας ως κάτι θετικό. Παρ' όλα αυτά, στην παρούσα φάση υπάρχει η δυσκολία ότι άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών και διαφορετικών κα-τηγοριών δεν αναγνωρίζουν όλοι τους το ίδιο κριτήριο, με αποτέλεσμα να μην ξέρουμε σχεδόν πού πατάμε. Όσο διαρκεί αυτή η σύγχυση, νομίζω ότι οι ηλικιωμέ-νοι ή οι άνθρωποι παλαιών αρχών θα πρέπει να είναι πολύ προσεκτικοί και να μη θεωρούν ότι οι νέοι ή οι «χειραφετημένοι» άνθρωποι είναι διεφθαρμένοι όποτε τους βλέπουν να συμπεριφέρονται ανάρμοστα, με βά-ση τις αρχές των παλαιοτέρων. Απ' την άλλη, και οι νέ-οι δε θα πρέπει να αποκαλούν τους μεγαλύτερους σε-μνότυφους ή πουριτανούς, επειδή δεν υιοθετούν εύκο-


λα τα καινούρια κριτήρια. Η πραγματική επιθυμία να πιστέψεις σε ό,τι καλό έχουν να σου προσφέρουν οι άλλοι και να τους κάνεις να νιώθουν όσο πιο άνετα μπορείς θα λύσει τα περισσότερα από τα προβλήματα.

Η αγνότητα είναι η λιγότερο δημοφιλής ανάμεσα στις χριστιανικές αρετές. Δεν υπάρχει τρόπος να την αποφύγεις: Ο χριστιανικός κανόνας είναι «είτε πα-ντρέψου και μείνε απόλυτα πιστός στο σύντροφο σου είτε τήρησε απόλυτη αποχή». Αυτό βέβαια είναι τόσο δύσκολο και τόσο αντίθετο προς τα ένστικτά μας, που προφανώς ή ο χριστιανισμός έχει άδικο ή το σεξουαλι-κό μας ένστικτο, έτσι όπως έχει τώρα, έχει πάρει το στραβό δρόμο. Ή το ένα ή το άλλο. Βέβαια, όταν είσαι χριστιανός, αυτό που σφάλλει είναι το ένστικτο.

Έ χ ω όμως κι άλλους λόγους για να πιστεύω κάτι τέ-τοιο. Ο βιολογικός σκοπός του σεξ είναι η απόκτηση παιδιών, όπως ακριβώς ο βιολογικός σκοπός της δια-τροφής είναι η συντήρηση του οργανισμού. Αν λοιπόν τρώμε όποτε έχουμε τη διάθεση, και μάλιστα τόσο όσο θέλουμε, είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι από εμάς θα το παρακάνουμε - βέβαια δε θα το παρακάνουμε σε βαθμό υπερβολής. Ένας άνθρωπος μπορεί να φάει για δύο, αλλά δεν μπορεί να φάει για δέκα. Η όρεξη ξεπερνά λίγο το βιολογικό της σκοπό, αλλά δεν μπορεί να πάει και πολύ μακριά. Αν όμως ένας υγιής νεαρός ικανοποιούσε τη σεξουαλική του όρεξη όποτε είχε την ανάλογη διάθεση, κι αν κάθε συνουσία είχε ως αποτέ-λεσμα ένα μωρό, τότε σε δέκα χρόνια θα μπορούσε εύ-κολα να δημιουργήσει ένα μικρό χωριό. Αυτή η όρεξη θα βρισκόταν σε μια γελοία και τερατώδη έξαρση ως προς τη λειτουργικότητά της.

Πάρ' το και διαφορετικά. Μπορείς να μαζέψεις ένα


μεγάλο πλήθος για να παρακολουθήσει ένα στριπτίζ σόου. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι πηγαίνεις σε μία χώ-ρα όπου θα μπορούσες να γεμίσεις ένα θέατρο παρου-σιάζοντας απλώς στη σκηνή ένα σκεπασμένο πιάτο, το οποίο στη συνέχεια το ξεσκεπάζεις σιγά σιγά, έτσι ώστε να δουν όλοι με το που θ' ανάψουν τα φώτα ότι το πιάτο περιείχε παϊδάκια ή ένα κομμάτι μπέικον. Στην περίπτωση αυτή δε σκεφτόσουν ότι σ' αυτή τη χώρα κάτι πάει στραβά με την όρεξη των ανθρώπων για φα-γητό; Απ' την άλλη, κάποιος που έχει μεγαλώσει σ' ένα διαφορετικό κόσμο δε θα σκεφτόταν άραγε ότι κάτι εξίσου αλλόκοτο συμβαίνει με την κατάσταση που βρί-σκεται το σεξουαλικό μας ένστικτο;

Ένας κριτικός είπε κάποτε πως, αν βρίσκαμε μια χώρα στην οποία θα ήταν δημοφιλές το στριπτίζ του φα-γητού που περιγράψαμε παραπάνω, τότε θα βγάζαμε το συμπέρασμα ότι ο λαός αυτής της χώρας θα βρισκόταν στα πρόθυρα της λιμοκτονίας. Αυτό που βέβαια εννοού-σε ήταν ότι φαινόμενα όπως το στριπτίζ προέρχονται όχι από τη σεξουαλική διαστροφή αλλά από τη σεξουα-λική πείνα. Συμφωνώ μαζί του στο ότι, εάν σε κάποια παράξενη χώρα διαπιστώναμε ότι παρόμοιες εκδηλώ-σεις με παϊδάκια ήταν δημοφιλείς, μία από τις δυνατές εξηγήσεις που θα μου έρχονταν στο μυαλό θα ήταν και ο λιμός. Το επόμενο βήμα όμως θα ήταν να ελέγξουμε την υπόθεσή μας και να βρούμε κατά πόσο σ' αυτή τη χώρα καταναλώνονταν μικρές ή μεγάλες ποσότητες φα-γητού. Αν τα στοιχεία έδειχναν ότι οι κάτοικοι έτρωγαν μεγάλες ποσότητες, τότε σίγουρα θα έπρεπε να εγκατα-λείψουμε την υπόθεση περί λιμοκτονίας και να δοκιμά-σουμε κάποια άλλη. Με τον ίδιο τρόπο, πριν δεχτούμε την εξήγηση ότι η σεξουαλική πείνα είναι η αιτία του


στριπτίζ, θα έπρεπε να ψάξουμε για στοιχεία άτι πράγ-ματι υπάρχει στην εποχή μας μεγαλύτερη σεξουαλική αποχή απ' ό,τι σ' εποχές που φαινόμενα όπως το στρι-πτίζ ήταν άγνωστα. Είναι βέβαιο όμως ότι τέτοιου εί-δους στοιχεία δεν υπάρχουν. Τα προφυλακτικά έχουν κάνει τη σεξουαλική ικανοποίηση πολύ πιο φτηνή στα πλαίσια του γάμου και πολύ πιο ασφαλή έξω από αυτόν απ' όσο ήταν παλιότερα. Παράλληλα η κοινή γνώμη εί-ναι λιγότερο εχθρική απέναντι στις παράνομες σχέσεις, ακόμα και απέναντι στη διαστροφή - τόσο ανεκτική, που μόνο με την παγανιστική εποχή μπορούμε να τη συ-γκρίνουμε. Απ' την άλλη, η εξήγηση της «λιμοκτονίας» δεν είναι η μόνη που μπορούμε να σκεφτούμε. Όλοι γνωρίζουν ότι η σεξουαλική όρεξη, όπως και όλες οι άλ-λες ορέξεις μας, αυξάνει με την ικανοποίησή της. Οι άν-θρωποι που λιμοκτονούν μπορεί να σκέφτονται πολύ το φαγητό, αλλά το ίδιο συμβαίνει και με τους γαστρίμαρ-γους· ο λαίμαργος, όπως και πεινασμένος, αρέσκονται στις προκλήσεις.

Υπάρχει κι ένα τρίτο ζήτημα. Ελάχιστοι είναι οι άν-θρωποι που θέλουν να φάνε πράγματα που δεν είναι πράγματι φαγητό ή να κάνουν κάτι άλλο με το φαγητό πέρα από το να το τρώνε. Με άλλα λόγια, είναι σπά-νιες οι διαστροφές που σχετίζονται με την όρεξή μας για τροφή. Εντούτοις, οι διαστροφές που σχετίζονται με το σεξουαλικό ένστικτο είναι πολυάριθμες και τρο-μακτικές. Λυπάμαι που πρέπει να υπεισέλθω σε όλες αυτές τις λεπτομέρειες, αλλά δεν μπορώ να κάνω δια-φορετικά. Ο λόγος έγκειται στο γεγονός ότι όλοι μας τα τελευταία είκοσι χρόνια τρεφόμαστε όλη μέρα κι όλη νύχτα με τεράστια ψέματα γύρω από το σεξ. Μας έχουν πει, μέχρις ότου αρρωσταίνει κανείς να το ακού-


EL, ΌΤΙ η σεξουαλική επιθυμία είναι της αυτής τάξεως με όλες τις άλλες φυσικές μας επιθυμίες κι ότι μόνο εάν εγκαταλείψουμε την ανόητη βικτοριανή ιδέα περί φιμώσεως της θα λάμψει η ζωή μας. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Αμέσως μόλις παρατηρήσεις τα γεγονότα, κλείνοντας τ' αυτιά σου στην προπαγάνδα, βλέπεις ότι δεν είναι αλήθεια.

Σου λένε ότι όλα έχουν πάει στραβά με το σεξ γιατί οι άνθρωποι το έχουν φιμώσει. Αυτό όμως δε συμβαί-νει, τουλάχιστον για τα τελευταία είκοσι χρόνια. Πα-ντού μιλούν γι' αυτό ασταμάτητα. Εντούτοις, τα πράγ-ματα συνεχίζουν να είναι ένα χάλι και μισό. Αν η φίμω-ση του ήταν η αιτία του προβλήματος, τότε η απελευθέ-ρωσή του θα έπρεπε να είχε διορθώσει την κατάσταση. Κάτι τέτοιο όμως δε συνέβη. Προσωπικά νομίζω πως συμβαίνει το αντίστροφο. Πιστεύω ότι το ανθρώπινο γένος το φίμωσε ακριβώς επειδή είχε γίνει τόσο προ-βληματικό. Οι σύγχρονοι άνθρωποι λένε συνεχώς: «Δεν πρέπει να ντρεπόμαστε για το σεξ». Δύο είναι τα πράγ-ματα που ενδεχομένως εννοούν μ' αυτό. Ίσως εννοούν ότι «δεν πρέπει να ντρεπόμαστε που το ανθρώπινο γέ-νος αναπαράγεται με το συγκεκριμένο αυτό τρόπο, ού-τε επειδή ο τρόπος αυτός προσφέρει ευχαρίστηση». Αν εννοούν κάτι τέτοιο, έχουν δίκιο. Το ίδιο λέει και ο χρι-στιανισμός. Δεν είναι η πράξη καθεαυτή ούτε η ηδονή που αποτελούν το πρόβλημα. Οι παλαιοί χριστιανοί δι-δάσκαλοι είπαν ότι, αν ο άνθρωπος δεν είχε διαπράξει το προπατορικό αμάρτημα, τότε η σεξουαλική ηδονή θα ήταν πράγματι πολύ μεγαλύτερη. Ξέρω ότι κάποιοι αποβλακωμένοι χριστιανοί έχουν μιλήσει λες και ο χρι-στιανισμός να θεωρεί ότι το σεξ, το σώμα ή η ηδονή εί-ναι κακά από τη φύση τους. Οι απόψεις τους όμως είναι


εσφαλμένες. Ο χριστιανισμός ίσως είναι η μόνη από τις μεγάλες θρησκείες που αποδέχεται πλήρως το σώμα-

που πιστεύει ότι η ύλη είναι καλή, ότι κάποτε ο ίδιος ο Θεός προσέλαβε το ανθρώπινο σώμα, ότι ένα είδος σώ-ματος θα μας δοθεί στον Παράδεισο, αποτελώντας ανα-πόσπαστο κομμάτι της ευτυχίας, της ομορφιάς και της ενέργειάς μας. Ο χριστιανισμός δόξασε το γάμο περισ-σότερο από οποιαδήποτε άλλη θρησκεία- και το μεγα-λύτερο σχεδόν ποσοστό της παγκόσμιας ερωτικής ποίη-σης έχει γραφεί από χριστιανούς. Αν κάποιος ισχυρι-στεί ότι το σεξ είναι από τη φύση του κακό, τότε βρίσκε-ται αυτόματα σε αντίθεση με το χριστιανισμό. Βέβαια, όταν ο κόσμος λέει «δεν πρέπει να ντρεπόμαστε για το σεξ», το πιθανότερο είναι να εννοεί ότι «η κατάσταση στην οποία βρίσκεται τώρα το σεξουαλικό μας ένστικτο δεν πρέπει να μας κάνει να ντρεπόμαστε».

Αν εννοούν κάτι τέτοιο, νομίζω πως κάνουν λάθος. Αντίθετα, πιστεύω μάλιστα πως έχουμε κάθε λόγο να ντρεπόμαστε. Δε χρειάζεται να ντρέπεται κανείς όταν ευχαριστιέται το φαγητό του- εντούτοις θα έπρεπε να ντρεπόμαστε απεριόριστα εάν ο μισός κόσμος έκανε το φαγητό βασικό ενδιαφέρον της ζωής του και περ-νούσε τον καιρό του κοιτάζοντας φωτογραφίες με φα-γητά, αφήνοντας τα χείλη του να χτυπούν και τα σάλια του να τρέχουν. Δε θέλω να πω ότι εσύ κι εγώ είμαστε ως άτομα υπεύθυνα για την κατάσταση που ισχύει σή-μερα. Οι πρόγονοι μας μας κληροδότησαν οργανι-σμούς που έχουν υποστεί αυτού του είδους τη διαστρο-φή- κι άλλωστε μεγαλώνουμε περικυκλωμένοι από την προπαγάνδα που προωθεί τη λαγνεία. Υπάρχουν άν-θρωποι που θέλουν να κρατήσουν άσβεστο το σεξουα-λικό μας ένστικτο, έτσι ώστε να μπορούν να κερδίζουν


χρήματα. Διότι είναι σίγουρο πως ένας άνθρωπος που διακατέχεται από κάποια εμμονή έχει ελάχιστη αντί-σταση να επιδείξει απέναντι στις πάσης φύσεως πωλή-σεις. Ο Θεός γνωρίζει σε ποια κατάσταση βρισκόμα-στε - δε θα μας κρίνει σαν να μην υπήρχαν δυσκολίες που θα έπρεπε να ξεπεράσουμε. Αυτό που έχει πραγ-ματική σημασία είναι η ειλικρίνεια και η αποφασιστι-κότητα της θέλησής μας να τις ξεπεράσουμε.

Πριν θεραπευτούμε πρέπει να θέλουμε να θερα-πευτούμε. Αυτοί που πραγματικά θέλουν βοήθεια θα τη λάβουν για πολλούς όμως ακόμα και η θέληση είναι κάτι δύσκολο. Είναι εύκολο να νομίζουμε ότι θέλουμε κάτι όταν δεν το θέλουμε πραγματικά. Ένας διάσημος χριστιανός πριν από πολλά χρόνια μάς είπε ότι όταν ήταν νέος προσευχόταν συνέχεια στο Θεό να του δώ-σει αγνότητα. Μετά από χρόνια όμως συνειδητοποίησε πως, όταν τα χείλη του έλεγαν «Κύριε, κάνε με αγνό», η καρδιά πρόσθετε στα κρυφά «ναι, αλλά σε παρακα-λώ μην το κάνεις εδώ και τώρα». Το ίδιο μπορεί να συμβεί όταν προσευχόμαστε και για τις υπόλοιπες αρε-τές· υπάρχουν εντούτοις τρεις λόγοι για τους οποίους είναι ιδιαίτερα δύσκολο για μας να επιθυμούμε -ας αφήσουμε το να κατορθώσουμε- την απόλυτη αγνότη-τα.

Εν πρώτοις, η διεστραμμένη φύση μας, οι δαίμονες που μας βάζουν σε πειρασμό και όλη η σύγχρονη προ-παγάνδα σχετικά με τη λαγνεία, όλα τους συνδυάζο-νται για να μας κάνουν να αισθανόμαστε ότι οι επιθυ-μίες στις οποίες αντιστεκόμαστε είναι τόσο «φυσικές», τόσο «υγιεινές» και τόσο εύλογες, που είναι σχεδόν διαστροφή και αφύσικο να τις απωθεί κανείς. Αφίσα στην αφίσα, ταινία στην ταινία, μυθιστόρημα στο μυθι-


στόρημα, όλα τους συσχετίζουν την ιδέα της σεξουαλι-κής ικανοποίησης με τις ιδέες της υγείας, του κανονι-κού, της νεότητας και του καλού χιούμορ. Αυτή η συ-σχέτιση όμως είναι ένα ψέμα. Όπως όλα τα παντοδύ-ναμα ψεύδη, έτσι κι αυτή στηρίζεται σε κάποια αλή-θεια, την αλήθεια που αναγνωρίσαμε παραπάνω ότι το σεξ καθεαυτό -πέρα από τις υπερβολές και τις έμμο-νες ιδέες που έχουν αναπτυχθεί περί αυτού- είναι «φυ-σικό» και «υγιεινό» κ.ο.κ. Το ψέμα συνίσταται στην άποψη ότι οποιαδήποτε σεξουαλική πράξη στην οποία επιδίδεσαι σε μια δεδομένη στιγμή είναι επίσης υγιει-νή και φυσική. Αυτό, από οποιαδήποτε πλευρά κι αν το δούμε, και μάλιστα εντελώς ανεξάρτητα από το χρι-στιανισμό, δεν μπορεί παρά να είναι μια ανοησία. Η παράδοση σε όλες μας τις επιθυμίες προφανώς οδηγεί στην αδυναμία, την ασθένεια, σε ζήλιες, ψεύδη, από-κρυψη και γενικά σε οτιδήποτε αντιτίθεται στην υγεία, το καλό χιούμορ και την ευθύτητα. Για οποιαδήποτε ευτυχία, ακόμα και ο' αυτόν τον κόσμο, απαιτείται πο-λύς περιορισμός- έτσι, ο ισχυρισμός κάθε επιθυμίας, όταν αυτή είναι ισχυρή, πως αποτελεί κάτι υγιεινό και εύλογο, δεν έχει καμιά απολύτως αξία. Κάθε εχέφρων και πολιτισμένος άνθρωπος πρέπει να έχει κάποιο σύ-νολο από αρχές, με βάση τις οποίες επιλέγει να απορ-ρίψει κάποιες από τις επιθυμίες του και να επιτρέψει την εκδήλωση κάποιων άλλων. Κάποιος το κάνει αυτό με βάση τις αρχές του χριστιανισμού, κάποιος άλλος με βάση τις αρχές της υγιεινής, ένας τρίτος με βάση κοι-νωνιολογικές αρχές. Η πραγματική σύγκρουση δεν εί-ναι ανάμεσα σε χριστιανισμό και «φύση», αλλά ανάμε-σα στις χριστιανικές και τις μη χριστιανικές αρχές όσον αφορά στον έλεγχο της «φύσης». Διότι η «φύση»,


με την έννοια της φυσικής επιθυμίας, πρέπει ούτως ή άλλως να ελεγχθεί, εκτός κι αν θέλετε να καταστρέψε-τε ολάκερη τη ζωή σας. Οι χριστιανικές αρχές είναι, το παραδέχομαι, αυστηρότερες από τις υπόλοιπες· παρ' όλα αυτά, πιστεύουμε ότι θα λάβετε τη βοήθεια να τις εφαρμόσετε, μια βοήθεια που δε θα έχετε στην περί-πτωση που επιλέξετε τις υπόλοιπες.

Δεύτερον, πολλοί αποτρέπονται από το να προσπα-θήσουν σοβαρά να πετύχουν τη χριστιανική αγνότητα, επειδή πιστεύουν, πριν καν προσπαθήσουν, ότι είναι ανέφικτη. Όταν όμως πρέπει να προσπαθήσεις να πετύ-χεις κάτι, δεν πρέπει ποτέ να σκέφτεσαι με τους όρους «εφικτό» ή «ανέφικτο». Όταν έχεις να απαντήσεις σε μια προαιρετική ερώτηση σε κάποιο διαγώνισμα, αυτό που εξετάζεις είναι αν μπορείς ή όχι· όταν όμως έχεις να απαντήσεις σ' ένα υποχρεωτικό ερώτημα, τότε πρέ-πει να κάνεις το καλύτερο που μπορείς. Άλλωστε μπο-ρεί να πάρεις κάποιους βαθμούς, έστω κι αν η απάντη-ση είναι πολύ ατελής. Απ' την άλλη, δεν πρόκειται να κερδίσεις τίποτα εάν αφήσεις την ερώτηση αναπάντητη. Όχι μόνο στα διαγωνίσματα αλλά και στον πόλεμο, στην ορειβασία, στο πατινάζ, το κολύμπι, στην ποδηλα-σία, ακόμα κι όταν φτιάχνει κανείς ένα σφιχτό γιακά με παγωμένα δάχτυλα, οι άνθρωποι πολύ συχνά κάνουν αυτό που πριν φάνταζε ανέφικτο. Είναι εκπληκτικό το τι μπορείς να κάνεις όταν δεν έχεις άλλη επιλογή.

Μπορούμε αναμφίβολα να είμαστε σίγουροι ότι η τέ-λεια αγνότητα -όπως και η τέλεια ελεημοσύνη- δεν μπορεί να επιτευχθεί απλώς και μόνο από τις ανθρώπι-νες προσπάθειες. Πρέπει να ζητήσεις τη βοήθεια του Θεού. Ακόμα και σ' αυτή την περίπτωση, ίσως για πολύ καιρό να σου φανεί ότι δεν έλαβες καμιά βοήθεια ή ότι


σου δόθηκε μικρότερη βοήθεια απ' όση χρειάζεσαι. Μη σ' απασχολεί αυτό. Μετά από κάθε αποτυχία να ζητάς συγχώρεση, να σηκώνεσαι και να ξαναπροσπαθείς. Πο-λΰ συχνά ο Θεός μάς βοηθά στην αρχή όχι να πετύχουμε την αρετή, αλλά να αποκτήσουμε τη δύναμη να προσπα-θούμε συνεχώς. Διότι, όσο σημαντικές κι αν είναι η αγνότητα, το θάρρος, η φιλαλήθεια, ή οποιαδήποτε άλ-λη αρετή, η εν λόγω διαδικασία μάς ασκεί σε ήθη της ψυχής, που είναι πολύ πιο σημαντικά. Θεραπεύει τις ψευδαισθήσεις που έχουμε για τον εαυτό μας, και μας διδάσκει να εξαρτιόμαστε από το Θεό. Μαθαίνουμε, απ' τη μια, ότι δεν μπορούμε να εμπιστευόμαστε τον εαυτό μας ακόμα και στις καλύτερες στιγμές του και, από την άλλη, ότι δεν πρέπει να απελπιζόμαστε, ακόμα κι αν έχουμε το κακό μας χάλι, μιας και οι αποτυχίες μας έχουν συγχωρεθεί. Το μόνο θανάσιμο πράγμα είναι να μείνουμε ικανοποιημένοι με κάτι που είναι ατελές.

Τρίτον, ο κόσμος συχνά παρανοεί τα όσα διδάσκει η ψυχολογία σχετικά με τις «απωθήσεις». Μας διδάσκει ότι το «απωθημένο» σεξ είναι επικίνδυνο. Το «απωθη-μένο» όμως είναι εδώ ένας τεχνικός όρος, δε σημαίνει «καταπιεσμένο» με την έννοια «εκείνου που έχει απορ-ριφθεί» ή «εκείνου στο οποίο έχει κάποιος αντισταθεί». Μια απωθημένη επιθυμία ή σκέψη είναι κάτι που έχει συσσωρευτεί μέσα στο υποσυνείδητο -συνήθως σε πολύ μικρή ηλικία- και μπορεί τώρα να εμφανιστεί στη σκέ-ψη μόνο με μια μεταμφιεσμένη και μη αναγνωρίσιμη μορφή. Η απωθημένη σεξουαλικότητα δεν προβάλλει καθόλου ως σεξουαλικότητα στον ασθενή. Όταν ένας έφηβος ή ένας ενήλικας αντιδρά σε μια ενσυνείδητη επιθυμία, τότε δεν έχει να κάνει με κάποια απώθηση, ούτε και κινδυνεύει καθόλου να δημιουργήσει μια απώ-


θηση. Αντίθετα, αυτοί που επιδιώκουν σοβαρά την αγνότητα έχουν μεγαλύτερο βαθμό συνειδητότητας και πολύ γρήγορα ξέρουν πολύ περισσότερα πράγματα για τη σεξουαλικότητά τους από οποιονδήποτε άλλο. Φτά-νουν να γνωρίζουν τις επιθυμίες τους όπως γνώριζε ο Ουέλινγκτον τον Ναπολέοντα ή όπως ο Σέρλοκ Χολμς γνώριζε τον Μόριαρτι- όπως ο εξολοθρευτής ποντικιών γνωρίζει τα ποντίκια ή ο υδραυλικός τους τρύπιους σω-λήνες. Η αρετή, ακόμα και η επιδιωκόμενη αρετή, φέρ-νει φως, η ικανοποίηση φέρνει ομίχλη.

Τελικά, παρόλο που χρειάστηκε να μιλήσω αρκετά για το σεξ, θέλω να αποσαφηνίσω, όσο περισσότερο μπορώ, ότι ο πυρήνας της χριστιανικής ηθικής δε βρί-σκεται εδώ. Αν κάποιος πιστεύει ότι η χριστιανοί θεω-ρούν τη λαγνεία ως τη μεγαλύτερη κακία, τότε σίγουρα κάνει λάθος. Τα σαρκικά αμαρτήματα είναι σοβαρά, αλλά είναι τα λιγότερο σοβαρά ανάμεσα σε όλα τα αμαρτήματα. Οι χειρότερες ηδονές είναι πνευματικής φύσεως: η ευχαρίστηση να κατηγορείς τους άλλους, να κάνεις το αφεντικό, να ειρωνεύεσαι και να βλάπτεις, η ευχαρίστηση, τέλος, να χτυπάς τον άλλον πισώπλατα, η ηδονή της εξουσίας και του μίσους. Διότι μέσα μου υπάρχουν δύο στοιχεία που ανταγωνίζονται με τον εσώτατο εαυτό, με κείνο δηλαδή το στοιχείο που πρέ-πει να πραγματώσω. Το ένα είναι ο ζωώδης εαυτός και το άλλο ο διαβολικός εαυτός. Ο διαβολικός είναι ο χει-ρότερος. Αυτός είναι και ο λόγος που ένας ψυχρός, αυ-τοδικαιωμένος, πουριτανός που πηγαίνει συχνά στην εκκλησία ενδέχεται να βρίσκεται πλησιέστερα στην Κόλαση απ' ό,τι μια πόρνη. Βέβαια το καλύτερο είναι να μην είσαι ούτε το ένα ούτε το άλλο.

6 Ο χριστιανικός γάμος

Το προηγούμενο κεφάλαιο ήταν κατά βάση αρνητι-κό. Ασχολήθηκα με το τι είναι εσφαλμένο στη σε-

ξουαλική παρόρμηση του ανθρώπου, αλλά είπα ελάχι-στα για τη σωστή του λειτουργία, με άλλα λόγια, για το χριστιανικό γάμο. Υπάρχουν δύο λόγοι που δε θέλω και πολύ να ασχοληθώ με το γάμο. Ο πρώτος είναι ότι η σχετική χριστιανική διδασκαλία είναι ελάχιστα δη-μοφιλής. Ο δεύτερος είναι ότι ποτέ δεν παντρεύτηκα ο ίδιος, κι επομένως μπορώ να μιλήσω μόνο από δεύτερο χέρι. Παρ' όλα αυτά, βρίσκω ότι είναι πολύ δύσκολο να μη συμπεριλάβω το εν λόγω θέμα σε μια παρουσία-ση της χριστιανικής ηθικής.

Η χριστιανική ιδέα περί γάμου βασίζεται στα λόγια του Χριστού ότι ένας άντρας και μια γυναίκα θα πρέ-πει να θεωρούνται ως ένας οργανισμός - γιατί αυτό θα σήμαινε στη σύγχρονη γλώσσα το «σαρξ μία». Μάλι-στα οι χριστιανοί πιστεύουν πως όταν το έλεγε αυτό δεν εξέφραζε ένα συναίσθημα, αλλά αναφερόταν σ' ένα γεγονός - όπως ακριβώς κάποιος αναφέρεται ο' ένα γεγονός όταν λέει ότι η κλειδαριά και το κλειδί αποτελούν ένα μηχανισμό ή ότι το βιολί και το δοξάρι


είναι ένα και μόνο μουσικό όργανο. Αυτός που δημι-ούργησε την ανθρώπινη μηχανή μάς είπε ότι τα δύο της μισά, το αρσενικό και το θηλυκό, έγιναν για να συν-δυάζονται από κοινού σε ζεύγη, όχι απλώς στο σεξουα-λικό επίπεδο, αλλά σε όλες τις εκφάνσεις της ύπαρξης τους. Το τερατώδες της σεξουαλικής συνουσίας έξω από τα πλαίσια του γάμου έγκειται στο ότι αυτοί που εμπλέκονται σ' αυτή προσπαθούν να απομονώσουν ένα είδος ένωσης, τη σεξουαλική, από όλα τα υπόλοιπα εί-δη ένωσης, τα οποία υποτίθεται πως θα έπρεπε να την πλαισιώνουν και να συγκροτούν έτσι μια συνολική ένωση. Η χριστιανική στάση δε δηλώνει ότι υπάρχει κάτι το κακό στη σεξουαλική ηδονή, τουλάχιστον όχι περισσότερο απ' ό,τι στην ηδονή που προσφέρει το φα-γητό. Θέλει απλώς να καταδείξει ότι δεν πρέπει να απομονώνεις την εν λόγω ηδονή προσπαθώντας να τη χαρείς αυτοτελώς, όπως ακριβώς δεν οφείλεις να χαί-ρεσαι την ηδονή της γεύσης απομονώνοντάς την από την κατάποση και την πέιρη, δηλαδή με το να μασάς τις τροφές και να τις φτύνεις.

Ως αποτέλεσμα αυτού ο χριστιανισμός διδάσκει ότι ο γάμος είναι ισόβιος. Βέβαια, εδώ υπάρχει μια διαφο-ρά ανάμεσα στις διάφορες Εκκλησίες: κάποιες δεν επιτρέπουν καθόλου το διαζύγιο, κάποιες το επιτρέ-πουν με απροθυμία σε πολύ ειδικές περιπτώσεις. Είναι πολύ λυπηρό που βλέπει κανείς τους χριστιανούς να διαφωνούν σ' ένα τέτοιο θέμα. Εντούτοις, αυτό που μπορεί να παρατηρήσει ένας μέσος λαϊκός είναι ότι όλες οι Εκκλησίες συμφωνούν πάνω στο θέμα του γά-μου πολύ περισσότερο απ' ό,τι συμφωνεί οποιαδήποτε από αυτές μεμονωμένα με τον έξω κόσμο. Θέλω να πω πως όλες τους θεωρούν ότι το διαζύγιο μοιάζει σαν να


κόβεις στα δύσ ένα ζωντανό σώμα, ένα είδος χειρουρ-γικής επέμβασης. Ορισμένες θεωρούν αυτή την επέμ-βαση τόσο βίαιη, που δεν μπορεί να γίνει καθόλου- κά-ποιες άλλες την αποδέχονται ως μια απελπισμένη θε-ραπεία σε ακραίες περιπτώσεις. Όλες τους όμως συμ-φωνούν πως είναι περισσότερο σαν να κόβεις τα δυο σου πόδια παρά σαν να διαλύεις μια εταιρική συνερ-γασία ή σαν να εγκαταλείπεις το στράτευμα. Σ' αυτό που διαφωνούν όλες τους είναι η σύγχρονη άποψη ότι πρόκειται για μια απλή αναδιευθέτηση των συντρό-φων, η οποία μπορεί να γίνει όταν οι άνθρωποι νιώ-θουν ότι δεν είναι πια ερωτευμένοι ή όταν κάποιος από τους δύο ερωτεύεται κάποιον άλλο.

Πριν εξετάσουμε τη σύγχρονη άποψη σε σχέση με την αγνότητα, δε θα πρέπει να παραλείψουμε να την εξετάσουμε σε σχέση με μια άλλη αρετή, συγκεκριμένα τη δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη, όπως είπα και παραπάνω, περιλαμβάνει την τήρηση των υποσχέσεων. Όλοι όσοι έχουν παντρευτεί σε εκκλησία έχουν κάνει μια δημόσια βαρυσήμαντη υπόσχεση να μείνει με τον (ή τη) σύζυγο του μέχρι να τους χωρίσει ο θάνατος. Το καθήκον της τή-ρησης αυτής της υπόσχεσης δε συνδέεται ειδικά με τη χριστιανική ηθική: εδώ ισχύει ό,τι ισχύει και σε οποια-δήποτε άλλη υπόσχεση. Αν, όπως μας λένε συνεχώς οι σύγχρονοι άνθρωποι, η σεξουαλική παρόρμηση είναι το ίδιο ακριβώς με όλες τις άλλες παρορμήσεις μας, τότε θα πρέπει να την αντιμετωπίζουμε όπως αντιμετωπίζουμε κι όλες τις άλλες παρορμήσεις μας. Όπως λοιπόν η ικα-νοποίηση τους ελέγχεται από τις υποσχέσεις που έχουμε δώσει, έτσι θα πρέπει να ελέγχεται και η δική της. Αν, όπως πιστεύω εγώ, δε μοιάζει με όλες τις άλλες παρορ-μήσεις μας, αλλά αναφλέγεται με αρρωστημένο τρόπο,


τότε θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, έτσι ώστε να μη μας οδηγήσει στην κακοήθεια.

Σ' αυτά μπορεί κανείς να αντιτείνει ότι θεωρούσε την υπόσχεση που έδωσε μέσα στην εκκλησία ως μια απλή τυπικότητα και ποτέ δεν είχε την πρόθεση να την κρατήσει. Ποιον όμως προσπαθούσε να εξαπατήσει όταν την έδινε; Το Θεό; Κάτι τέτοιο θα ήταν εντελώς ανόητο. Τον εαυτό του; Ούτε κι αυτό δείχνει περισσό-τερη σύνεση. Τη νύφη, τον κουμπάρο ή τα πεθερικά; Αυτό δείχνει δολιότητα. Αυτό που γίνεται συνήθως εί-ναι ότι το ζευγάρι -ή ο ένας από τους δύο- ελπίζει ότι θα εξαπατήσει την κοινή γνώμη. Θέλουν την αποδοχή που συνδέεται με το γάμο, αλλά δεν είναι διατεθειμέ-νοι να πληρώσουν το τίμημα: αυτό σημαίνει ότι ενερ-γούν όπως οι απατεώνες. Αν ακόμα νιώθουν ικανοποί-ηση που ενήργησαν έτσι, δεν έχω τίποτα να τους πω -ποιος άλλωστε θα παρότρυνε στο υψηλό και σκληρό καθήκον της αγνότητας ανθρώπους που δεν έχουν αποφασίσει ακόμα να γίνουν πιο ειλικρινείς; Αν έχουν ανανήψει κι έχουν πάρει την απόφαση να ζήσουν με ειλικρίνεια, η υπόσχεση που έχουν ήδη δώσει τους πε-ριορίζει. Αυτό μάλιστα, όπως θα δείτε, υπάγεται στη δικαιοσύνη και όχι στην αγνότητα. Αν οι άνθρωποι δεν πιστεύουν στη μονιμότητα του γάμου, είναι ίσως καλύ-τερα να ζουν μαζί δίχως να είναι παντρεμένοι παρά να δίνουν όρκους που δεν έχουν την πρόθεση να κρατή-σουν. Είναι αλήθεια ότι με το να ζουν μαζί δίχως να εί-ναι παντρεμένοι θα έχουν υποπέσει (στα μάτια της Εκκλησίας) στο αμάρτημα της μοιχείας. Παρ' όλα αυ-τά, ένα σφάλμα δε διορθώνεται με το να προσθέτεις κι άλλο ένα· η λαγνεία δε θα βελτιωθεί με το να προσθέ-σει κανείς και την επιορκία.


Η αντίληψη ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο πρέπει να μένει κανείς παντρεμένος είναι ο έρωτας δεν αφή-νει καθόλου χώρο για το γάμο ως συμβόλαιο ή υπόσχε-ση. Αν ο έρωτας είναι το παν, τότε η υπόσχεση δεν μπορεί να προσθέσει τίποτα, κι άρα δε θα έπρεπε να δίδεται. Το περίεργο είναι ότι οι ίδιοι οι ερωτευμένοι, όσο ακόμα είναι ζωντανός ο ερωτάς τους, το γνωρί-ζουν αυτό καλύτερα απ' ό,τι εκείνοι που μιλούν για τον έρωτα. Όπως τόνισε ο Τσέστερτον, αυτοί που είναι ερωτευμένοι επιδεικνύουν μια φυσική ροπή στο να δε-σμεύουν τους εαυτούς τους με υποσχέσεις. Τα ερωτικά τραγούδια σε ολόκληρο τον κόσμο βρίθουν από όρ-κους αιώνιας πίστης. Ο χριστιανικός νόμος δεν επιβάλ-λει στο πάθος του έρωτα κάτι που είναι ξένο στη φύση αυτού του πάθους· απλώς απαιτεί από εκείνους που εί-ναι ερωτευμένοι να πάρουν στα σοβαρά κάτι που το ίδιο το πάθος τους τους επιβάλλει να κάνουν.

Βέβαια η υπόσχεση που δίνω, όταν είμαι ερωτευμέ-νος και επειδή είμαι ερωτευμένος, να μείνω πιστός στο πρόσωπο που αγαπώ όσο ζω με δεσμεύει να μείνω πι-στός ακόμα κι αν πάψω να είμαι ερωτευμένος. Μια υπόσχεση πρέπει να αναφέρεται σε πράγματα που μπορώ να κάνω, σε πράξεις. Κανείς δεν μπορεί να υποσχεθεί να αισθάνεται μ' έναν ορισμένο τρόπο. Κάλλιστα τότε θα μπορούσε να υποσχεθεί ότι ποτέ δε θα έχει πονοκέφαλο ή ότι θα νιώθει πάντα πεινασμέ-νος. Ποιος είναι όμως ο λόγος, θα αντέτεινε κάποιος, να κρατάμε μαζί δύο ανθρώπους που δεν αγαπιούνται πια; Υπάρχουν αρκετοί σοβαροί κοινωνικοί λόγοι: για να έχουν ένα σπιτικό τα παιδιά, για να προστατευθεί η γυναίκα -που έχει πιθανότατα θυσιάσει ή καταστρέψει την καριέρα της αφότου παντρεύτηκε- από την εγκα-


τάλειψη του άντρα μόλις αυτός τη βαρεθεί. Υπάρχει όμως κι άλλος ένας λόγος για τον οποίο είμαι εντελώς βέβαιος, αν και βρίσκω πως είναι λίγο δύσκολο να τον εξηγήσω.

Είναι δύσκολο επειδή πολλοί άνθρωποι δεν μπο-ρούν εύκολα να καταλάβουν πως όταν το Β είναι καλύ-τερο από το Γ, το Α μπορεί να είναι πολύ καλύτερο από το Β. Τους αρέσει να σκέφτονται με τους όρους του καλού και του κακού και όχι με τους όρους του κα-λού, του καλύτερου, του άριστου ή του κακού, του χει-ρότερου ή του χείριστου. Αυτό που τους ενδιαφέρει εί-ναι αν θεωρείς τον πατριωτισμό κάτι καλό. Αν απαντή-σεις ότι είναι σίγουρα πολύ καλύτερος από την ατομι-κιστική ιδιοτέλεια, αλλά χειρότερος από την καθολική ελεημοσύνη, κι ότι θα πρέπει πάντα να δίνει τα πρω-τεία στην τελευταία, έχουν την αίσθηση πως υπεκφεύ-γεις. Σε ρωτούν τι γνώμη έχεις για τη μονομαχία. Αν απαντήσεις ότι είναι πολύ καλύτερο να συγχωρήσεις κάποιον παρά να μονομαχήσεις μαζί του κι ακόμα ότι ίσως μια μονομαχία να είναι καλύτερη από ένα ισόβιο μίσος, που εκδηλώνεται κρυφά με διάφορους τρόπους, προσπαθώντας να «ξεκάνεις» κάποιον, τότε διαμαρτύ-ρονται έντονα ότι δε θέλεις να τους δώσεις μια άμεση απάντηση. Ελπίζω να μην κάνει κανείς το ίδιο λάθος σχετικά με όσα προτίθεμαι να πω στη συνέχεια.

Αυτός που ονομάζουμε «έρωτα» είναι μια επαινετή κατάσταση, ενώ παράλληλα με διάφορους τρόπους μάς κάνει καλό. Μας βοηθά να είμαστε γενναιόδωροι και θαρραλέοι, μας ανοίγει τα μάτια όχι μόνο στην ομορ-φιά του προσώπου που αγαπάμε αλλά συνολικά στην ομορφιά, ενώ ταυτόχρονα υποτάσσει (ειδικά στην αρ-χή) τη γυμνή ζωώδη σεξουαλικότητά μας. Με αυτή την


έννοια, ο έρωτας είναι ο μεγάλος κατακτητής έναντι της λαγνείας. Κανείς εχέφρων άνθρωπος δε θα αρνού-νταν ότι ο έρωτας είναι πολυ καλύτερος τόσο από τον κοινό αισθησιασμό όσο κι απ' τον ψυχρό εγωκεντρι-σμό. Εντούτοις, όπως είπα παραπάνω, «το πιο επικίν-δυνο πράγμα που μπορείς να κάνεις είναι να πάρεις κάποια από τις παρορμήσεις της φύσης σου και να την κάνεις πάση θυσία κέντρο της ζωής σου». Ο έρωτας εί-ναι κάτι καλό, αλλά δεν είναι το καλύτερο. Υπάρχουν πολλά πράγματα που είναι χειρότερα και πολλά πράγ-ματα που είναι καλύτερα από αυτόν. Δεν μπορείς να τον κάνεις κέντρο ολόκληρης της ζωής σου. Είναι ένα ευγενικό συναίσθημα, αλλά δεν παύει να είναι ένα συ-ναίσθημα. Δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι κάποιο συναίσθημα θα διαρκέσει με όλη του την ένταση ή ότι απλώς θα διαρκέσει για πάντα. Η γνώση μπορεί να διαρκέσει, οι αρχές μπορεί να διαρκέσουν, οι συνήθει-ες μπορεί κι αυτές να διαρκέσουν. Τα συναισθήματα όμως έρχονται και παρέρχονται. Στην πραγματικότητα, άλλωστε, ό,τι κι αν λέει ο κόσμος, η κατάσταση που ονομάζεται «έρωτας» συνήθως δε διαρκεί. Αν η κατα-κλείδα των παλιών παραμυθιών «κι έζησαν αυτοί κα-λά...» θεωρηθεί ότι σημαίνει ότι «αισθάνονταν για τα επόμενα πενήντα χρόνια ακριβώς όπως αισθάνονταν την παραμονή του γάμου τους», τότε πιθανότατα λέει κάτι που ποτέ δεν ήταν ούτε και θα είναι αληθινό - και που δε θα ήταν καθόλου επιθυμητό εάν ήταν αλήθεια. Ποιος θα μπορούσε να ζήσει σ' αυτή την ένταση και για πέντε μόνο χρόνια; Τι θα γινόταν με τη δουλειά σου, την όρεξή σου, τον ύπνο σου, τις φιλίες σου; Όμως, απ' την άλλη, το να μην είσαι ερωτευμένος δε σημαίνει ότι παύεις ν' αγαπάς. Το τελευταίο, η αγάπη


ως κάτι διαφορετικό από τον έρωτα, δεν είναι απλώς ένα συναίσθημα. Είναι μια βαθιά ενότητα που διατη-ρείται χάρη στη θέληση και ενισχύεται συνειδητά με την έξη- ενδυναμώνεται από τη χάρη, στα πλαίσια του χριστιανικού γάμου, την οποία και οι δύο σύντροφοι ζητούν και λαμβάνουν από το Θεό. Μπορούν να μετέ-χουν σ' αυτή την αγάπη ακόμα και τις στιγμές που ο ένας αισθάνεται κάποια απέχθεια για τον άλλο- όπως όταν αγαπάς τον εαυτό σου κι όταν ακόμα δε σου αρέ-σει. Μπορούν να διατηρήσουν αυτή την αγάπη ακόμα κι όταν ο καθένας θα μπορούσε εύκολα, αν άφηνε τον εαυτό του, να ερωτευθεί κάποιον άλλον. Ο έρωτας ήταν που τους παρακίνησε καταρχάς να δώσουν την υπόσχεση της πίστης- με τη σειρά της όμως αυτή η πιο ήρεμη αγάπη τούς επιτρέπει να κρατήσουν την υπόσχε-ση τους. Είναι με αυτή την αγάπη που λειτουργεί η μη-χανή του γάμου: ο έρωτας δεν ήταν παρά η ανάφλεξη που την έθεσε σε λειτουργία.

Βέβαια, αν διαφωνείς με αυτά που λέω, θα πεις: «Δεν ξέρει τίποτα για το όλο θέμα, δεν είναι παντρε-μένος». Είναι πολύ πιθανό να έχεις δίκιο. Πριν πεις όμως κάτι τέτοιο, σιγουρέψου ότι με κρίνεις με βάση τα όσα πραγματικά ξέρεις από την προσωπική σου εμπειρία κι από την παρατήρηση της ζωής φίλων σου και όχι με βάση κάποιες ιδέες που έχεις υιοθετήσει από τα μυθιστορήματα και τις ταινίες. Κάτι τέτοιο δεν είναι τόσο εύκολο όσο πιστεύουν οι άνθρωποι. Η εμπειρία μας επενδύεται ξανά και ξανά από τα βιβλία, το θέατρο και τον κινηματογράφο και γι' αυτό απαιτεί-ται υπομονή και ικανότητα για να απομονώσει κανείς τα όσα έχει πραγματικά μάθει από την ίδια του τη ζωή.

Ο κόσμος αποκομίζει από τα βιβλία την ιδέα ότι


εάν έχεις παντρευτεί το κατάλληλο πρόσωπο μπορείς να μείνεις ερωτευμένος για πάντα. Κατά συνέπεια, όταν ανακαλύπτουν ότι δεν παντρεύτηκαν το κατάλλη-λο πρόσωπο, νομίζουν ότι αυτό αποτελεί την απόδειξη ότι έκαναν λάθος και δικαιούνταν να αλλάξουν τα πράγματα, δίχως να συνειδητοποιούν ότι, όταν αλλά-ξουν τη ζωή τους, η γοητεία θα φύγει από τον καινού-ριο έρωτά τους όπως ακριβώς έφυγε και από τον πα-λιό. Σ' αυτή τη σφαίρα της ζωής, όπως και σε κάθε άλ-λη, ο ενθουσιασμός έρχεται στην αρχή και δεν κρατά για πολύ. Ο ενθουσιασμός που αισθάνεται ένα αγόρι στην ιδέα ότι θα γίνει πιλότος δε θα συνεχιστεί όταν πια θα έχει συγκαταλεχθεί στις δυνάμεις της RAF και θα μαθαίνει τι σημαίνει πραγματικά να πετάς. Η συ-γκίνηση που αισθάνεσαι όταν πρωτοβλέπεις ένα πανέ-μορφο μέρος πεθαίνει όταν πηγαίνεις να ζήσεις εκεί. Μήπως αυτό σημαίνει ότι θα ήταν καλύτερο να μη μά-θει κανείς να πετά ή να μην πάει να ζήσει στο πανέ-μορφο μέρος; Καθόλου. Και στις δύο περιπτώσεις, αν προχωρήσει κανείς στην υλοποίηση του ονείρου του, ο εξανεμισμός του πρωταρχικού ενθουσιασμού θα ανα-πληρωθεί από ένα πιο ήρεμο και πιο μόνιμο είδος εν-διαφέροντος. Το σημαντικότερο -και με δυσκολία μπο-ρώ να βρω λέξεις που να εκφράζουν το πόσο σημαντι-κό είναι για μένα αυτό το πράγμα- είναι πως οι άν-θρωποι που έχουν τη διάθεση να υποταχθούν στην απώλεια του ενθουσιασμού και να αφοσιωθούν στο πιο μετρημένο ενδιαφέρον για το οποίο μίλησα είναι εκείνοι που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να ζή-σουν καινούριες συγκινήσεις σε μια εντελώς διαφορε-τική προοπτική. Ο άνθρωπος που έγινε τελικά καλός πιλότος θα ανακαλύψει ξαφνικά τη μουσική, εκείνος


που πήγε να μείνει μόνιμα στο όμορφο μέρος θα ανα-καλύψει την κηπουρική.

Νομίζω πως αυτό είναι ένα μικρό κομμάτι εκείνου που εννοούσε ο Χριστός όταν είπε ότι ένα πράγμα δε θα ζήσει πραγματικά παρά μόνο εάν πεθάνει πρώτα. Απλούστατα δεν ωφελεί σε τίποτα να προσπαθείς να συντηρήσεις έναν ενθουσιασμό - πρόκειται για το χει-ρότερο πράγμα που μπορείς να κάνεις. Άσε τον ενθου-σιασμό να φύγει -άφησε τον να πεθάνει- και συνέχισε μέσα από αυτόν το θάνατο στο ήρεμο ενδιαφέρον και στην ευτυχία που ακολουθούν μετά- τότε θα διαπιστώ-σεις ότι ζεις σ' έναν κόσμο από συνεχώς καινούριες συγκινήσεις. Αν όμως αποφασίσεις να κάνεις τον εν-θουσιασμό μόνιμη τροφή σου και να τον παρατείνεις τεχνητά, αυτός απλώς θα γίνεται όλο και πιο αδύνα-μος, πιο λίγος, και έτσι στο τέλος θα καταντήσεις ένας μπουχτισμένος και φαντασιόπληκτος άνθρωπος για το υπόλοιπο της ζωής σου. Επειδή ακριβώς είναι πολύ λί-γοι εκείνοι που το καταλαβαίνουν αυτό, γι' αυτό συνα-ντάς τόσο πολλούς μεσήλικες να μιλούν ασυνάρτητα για τα χαμένα τους νιάτα, και μάλιστα σε κείνη την ηλι-κία που έπρεπε να εμφανίζονται μπροστά τους νέοι ορίζοντες και να ανοίγουν ολόγυρά τους καινούριες πόρτες. Είναι πολύ πιο ευχάριστο να μάθεις να κολυ-μπάς παρά να προσπαθείς επ' άπειρον (και ανέλπιδα) να ξανανιώσεις το συναίσθημα που ένιωσες όταν για πρώτη φορά πλατσούριζες στα νερά ως μικρό παιδάκι.

Μια άλλη ιδέα που δεχόμαστε από τα μυθιστορήμα-τα και το θέατρο είναι ότι ο έρωτας είναι κάτι εντελώς ακατανίκητο, κάτι που σου συμβαίνει όπως οι αμυγδα-λές. Ακριβώς επειδή πιστεύουν κάτι τέτοιο, ορισμένα παντρεμένα ζευγάρια εγκαταλείπουν κάθε προσπά-


θεια όταν νιώθουν πως τους τραβάει μια καινούρια γνωριμία. Τείνω όμως να πιστέψω ότι αυτά τα ακατα-νίκητα πάθη συμβαίνουν πολύ πιο συχνά στα βιβλία παρά στη ζωή, και εν πάση περιπτώσει όταν κάποιος είναι πια ώριμος. Όταν γνωρίζουμε κάποιον όμορφο, έξυπνο και γεμάτο κατανόηση, σίγουρα πρέπει υπό μία έννοια να θαυμάσουμε και να εκτιμήσουμε αυτά τα κα-λά γνωρίσματα. Δεν εξαρτάται όμως σε μεγάλο βαθμό από εμάς εάν αυτή η εκτίμηση μετατραπεί ή όχι σε έρωτα; Αναμφίβολα, εάν η σκέψη μας είναι γεμάτη από μυθιστορήματα, θέατρο και συναισθηματικά τρα-γουδάκια, και το σώμα μας γεμάτο από αλκοόλ, θα με-τατρέψουμε οποιαδήποτε εκτίμηση νιώθουμε σε έρω-τα' όπως όταν έχεις ένα αυλάκι στον κήπο σου, όλα τα νερά της βροχής θα πέσουν μέσα στο αυλάκι, ή όταν φοράς μπλε γυαλιά, όλα όσα βλέπεις θα φαίνονται μπλε. Αυτό όμως θα είναι δικό σου λάθος.

Πριν κλείσω το θέμα του διαζυγίου, θα ήθελα να κάνω μια διάκριση ανάμεσα σε δύο πράγματα που συ-χνά τα συγχέουμε. Ο τρόπος που αντιλαμβάνονται οι χριστιανοί το γάμο είναι το ένα. Το άλλο είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα: σε ποιο βαθμό οι χρι-στιανοί, αν τυχαίνει να είναι ψηφοφόροι ή μέλη του Κοινοβουλίου, οφείλουν να προσπαθούν να επιβάλ-λουν τις απόψεις τους περί γάμου πάνω στην υπόλοιπη κοινωνία μέσω ειδικών νόμων περί διαζυγίου. Πάρα πολλοί άνθρωποι φαίνεται πως πιστεύουν ότι, εάν εί-σαι ο ίδιος χριστιανός, τότε θα πρέπει να προσπαθή-σεις να κάνεις το διαζύγιο μια δύσκολη υπόθεση για όλους. Εγώ δε συμμερίζομαι κάτι τέτοιο. Ξέρω τουλά-χιστον πως θα θύμωνα πολύ εάν οι μωαμεθανοί προ-σπαθούσαν να μας αποτρέψουν να πίνουμε κρασί. Η


προσωπική μου άποψη είναι ότι οι Εκκλησίες θα πρέ πει με ευθύτητα να αναγνωρίσουν ότι η πλειονότητα των Βρετανών δεν είναι χριστιανοί, και άρα δεν μπο-ρούμε να έχουμε την απαίτηση να ζήσουν χριστιανικά. Πρέπει να υπάρχουν δύο διαφορετικοί τύποι γάμου: ένας που να προσδιορίζεται από το κράτος με νόμους που να ισχύουν για όλους τους πολίτες κι ένας που να προσδιορίζεται από την Εκκλησία με νόμους που να ισχύουν για τα μέλη της. Η διάκριση αυτή θα πρέπει να είναι πολύ αυστηρή, έτσι ώστε να ξέρει κανείς ποια ζευγάρια είναι παντρεμένα με το χριστιανικό τρόπο και ποια όχι.

Νομίζω ότι αυτά αρκούν όσον αφορά στη χριστιανι-κή διδασκαλία της μονιμότητας του γάμου. Μένει όμως να εξετάσουμε κάτι άλλο, ακόμα λιγότερο δημοφιλές. Οι χριστιανές σύζυγοι υπόσχονται να υπακούουν τους συζύγους τους. Στο χριστιανικό γάμο ο άντρας θεωρεί-ται πως είναι η «κεφαλή». Εδώ όμως είναι προφανές ότι εγείρονται δύο ερωτήματα: α) γιατί θα πρέπει άρα-γε να υπάρχει κάποια «κεφαλή» - γιατί να μην υπάρ-χει ισότητα; β) γιατί η κεφαλή να είναι ο άντρας;

1) Η ανάγκη για κάποιο είδος «κεφαλής» προκύ-πτει από την ιδέα της μονιμότητας του γάμου. Βέβαια, στο βαθμό που οι σύζυγοι συμφωνούν μεταξύ τους δεν τίθεται το θέμα κάποιας «κεφαλής» - αυτή άλλωστε ελ-πίζουμε πως θα πρέπει να είναι η κατάσταση πραγμά-των στα πλαίσια ενός χριστιανικού γάμου. Κάποια στιγμή όμως εμφανίζεται μια πραγματική διαφωνία- τι θα πρέπει να γίνει τότε; Να το συζητήσουν, θα πείτε. Υποθέτω όμως ότι το έκαναν κι αυτό και δεν μπόρεσαν να φτάσουν σε κάποια συμφωνία. Τι πρέπει λοιπόν να γίνει στη συνέχεια; Δεν μπορούν να αποφασίσουν με


βάση την πλειοψηφία, γιατί στους δυο δεν υπάρχει πλειοψηφία. Το μόνο που μπορεί να γίνει είναι ένα από τα εξής δυο: ή πρέπει να χωρίσουν και να τραβή-ξουν το δρόμο τους ή πρέπει να υπερισχύσει η γνώμη ενός εκ των δύο. Αν ο γάμος είναι μόνιμος, κάποιος θα πρέπει τελικά να έχει τη δύναμη να αποφασίζει για τα οικογενειακά ζητήματα. Δεν μπορείς να έχεις μια μό-νιμη σχέση δίχως κάποιου είδους καταστατικό.

2) Αν πρέπει να υπάρχει κάποια «κεφαλή», γιατί να είναι ο άντρας; Καταρχάς υπάρχει ιδιαίτερος λόγος που θα επέβαλε να είναι η γυναίκα; Όπως έχω πει, δεν είμαι παντρεμένος, αλλά στο βαθμό που μπορώ να έχω γνώμη, ακόμα και μια γυναίκα που θέλει να είναι η «κεφαλή» στο σπιτικό της δε θαυμάζει συνήθως την ίδια κατάσταση πραγμάτων όταν τη βλέπει να ισχύει στη διπλανή της πόρτα. Το πιθανότερο είναι να πει: «Ο κακομοίρης ο κύριος Χ! Γιατί αφήνει αυτή την απαίσια γυναίκα να τον κάνει ό,τι θέλει; Είναι κάτι που δεν μπορώ να το καταλάβω!». Νομίζω ακόμα ότι δεν κολα-κεύεται ιδιαίτερα αν κάποιος αναφερθεί στο γεγονός ότι αυτή είναι το «αφεντικό». Πρέπει να υπάρχει κάτι το αφύσικο στην κυριαρχία των γυναικών πάνω στους άντρες, αφού οι ίδιες οι σύζυγοι μισοντρέπονται γι' αυ-τό και απεχθάνονται τους άντρες που ελέγχουν. Υπάρ-χει εντούτοις κι άλλος ένας λόγος - κι εδώ μιλώ σαφώς ως εργένης, αφού πρόκειται για κάτι που μπορείς να δεις από τα έξω πιο καθαρά απ' ό,τι από τα μέσα. Οι σχέσεις της οικογένειας προς τον έξω κόσμο -αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε εξωτερική της πο-λιτική- πρέπει σε τελική ανάλυση να εξαρτάται από τον άντρα, γιατί αυτός οφείλει να είναι πάντα, και συ-νήθως είναι, πολύ πιο δίκαιος προς τους έξω. Η γυναί-


κα πρωταρχικά αγωνίζεται για τα παιδιά και τον άντρα της ενάντια σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο. Με εντελώς φυσικό τρόπο, και υπό μία έννοια δικαίως, τα δικαιώματα της οικογένειάς της υπερτερούν στα μάτια της έναντι όλων των άλλων δικαιωμάτων. Αυτή αποτε-λεί τον ιδιαίτερο εγγυητή των επιδιώξεών τους. Η λει-τουργία του συζύγου έγκειται στο να μην κυριαρχήσει αυτή η φυσική της προτίμηση. Έχε ι τον τελευταίο λόγο για να μπορεί έτσι να προστατεύει τους άλλους ανθρώ-πους από τον έντονο οικογενειακό πατριωτισμό της συζύγου του. Αν αμφιβάλλει κανείς περί τούτου, ας απαντήσει στην εξής απλή ερώτηση. Αν ο σκύλος σου δαγκώσει το παιδάκι που μένει δίπλα ή αν το παιδί σου χτυπήσει το σκύλο, με ποιον νομίζεις ότι θα έχεις να κάνεις πιο άμεσα, με το σπιτονοικοκύρη ή τη σπιτονοι-κοκυρά; Ή , αν είσαι παντρεμένη γυναίκα, σκέψου την εξής ερώτηση: Όσο κι αν θαυμάζεις το σύζυγο σου, δε θεωρείς άραγε πως το βασικό του μειονέκτημα είναι η τάση του να μη διεκδικεί τα δικαιώματά σας ενώπιον των γειτόνων με την ένταση που θα ήθελες; Ότι είναι κατά κάποιο τρόπο ένας ειρηνοποιός;

7 Η συγχώρεση

Σε κάποιο από τα προηγούμενα κεφάλαια είπα ότι η αγνότητα είναι η λιγότερο δημοφιλής αρετή ανάμε-

σα στις χριστιανικές αρετές. Δεν είμαι σίγουρος κατά πόσο είχα δίκιο. Πιστεύω πως υπάρχει μία που είναι ακόμα λιγότερο δημοφιλής. Εμπεριέχεται στο χριστια-νικό κανόνα «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν». Επειδή στη χριστιανική ηθική η φράση «τον πλησίον σου» περιλαμβάνει «τον εχθρό σου», φτάνουμε μπρο-στά στο συγκλονιστικό καθήκον της συγχώρεσης των εχθρών μας.

Όλοι λένε ότι η συγχώρεση είναι μια υπέροχη ιδέα, μέχρις ότου βέβαια πρέπει να συγχωρήσουν κάτι, όπως συνέβη με μας κατά τη διάρκεια του πολέμου. Απ' την άλλη, και η απλή αναφορά στο θέμα μπορεί να σημαί-νει ότι θα δεχτείς τον καταιγισμό μιας οργισμένης αντίδρασης. Το πρόβλημα δεν έγκειται στο ότι οι άν-θρωποι θεωρούν πως η εν λόγω αρετή είναι πολύ υψη-λή και δύσκολη, έγκειται στο γεγονός ότι τη θεωρούν μισητή και αξιοκαταφρόνητη. «Αυτού του είδους οι κουβέντες με κάνουν κι αρρωσταίνω», λένε συχνά. Άλλωστε ήδη οι μισοί από εσάς θέλετε να με ρωτήσετε:


«Αναρωτιέμαι πώς άραγε θα αισθανόσουν εαύ εάν έπρεπε να συγχωρήσεις την Γκεστάπο και ήσουν Πο-λωνός ή Εβραίος;».

Το ίδιο και εγώ. Αναρωτιέμαι πολύ. Όπως ακριβώς συμβαίνει όταν ο χριστιανισμός μού λέει ότι δεν πρέ-πει να αρνηθώ τη θρησκεία μου, ακόμα κι αν πρόκει-ται να πεθάνω από τα βασανιστήρια- αναρωτιέμαι πά-ρα πολύ για το τι θα έκανα μπροστά σ' ένα τέτοιο ενδε-χόμενο. Στο βιβλίο αυτό δεν προσπαθώ να σας πω αυ-τό που θα μπορούσα να κάνω εγώ, αυτά που μπορώ να κάνω είναι πολύ λίγα, αλλά αυτό που είναι ο χριστιανι-σμός. Δεν τον επινόησα εγώ. Να σου λοιπόν, καταμε-σής στα σπλάχνα του, βρίσκω το «αφες ήμίν τά όφειλή-ματα ήμών, ώς καί ήμεΐς άφίεμεν τοις όφειλέταις ήμών». Δεν υπάρχει η παραμικρή νύξη ότι μπορούμε να λάβουμε τη συγχώρεση με κάποιον άλλο τρόπο. Εί-ναι εντελώς ξεκάθαρο ότι εάν δε συγχωρήσουμε δεν πρόκειται ούτε εμείς να λάβουμε συγχώρεση. Δεν υπάρχουν δύο δρόμοι εν προκειμένω. Τι πρέπει λοιπόν να κάνουμε;

Ούτως ή άλλως, πρόκειται να είναι κάτι δύσκολο, αλλά νομίζω πως υπάρχουν δύο πράγματα που μπο-ρούμε να κάνουμε για να το απαλύνουμε. Όταν αρχί-ζεις τα μαθηματικά, δεν ξεκινάς με το διαφορικό λογι-σμό, ξεκινάς με την απλή πρόσθεση. Κατά τον ίδιο τρό-πο, αν πραγματικά θέλουμε -κι όλα εξαρτώνται από το να θέλουμε πραγματικά- να μάθουμε να συγχωρούμε, ίσως θα ήταν καλύτερο να ξεκινήσουμε με κάτι πιο εύ-κολο σε σχέση προς την Γκεστάπο. Μπορεί κανείς να ξεκινήσει συγχωρώντας το σύζυγο ή τη σύζυγο του, τους γονείς και τα παιδιά του ή τους πιο άμεσους σ' αυ-τόν υπαλλήλους του κράτους όσον αφορά σε κάτι που


είπαν ή έκαναν εναντίον του την περασμένη εβδομάδα. Αυτό πιθανότατα θα μας απασχολήσει για λίγο. Δεύτε-ρον, μπορούμε να προσπαθήσουμε να καταλάβουμε τι ακριβώς σημαίνει να αγαπά κανείς τον πλησίον του όπως τον ίδιο του τον εαυτό. Πρέπει να τον αγαπώ όπως αγαπώ τον εαυτό μου. Ναι, αλλά πώς ακριβώς αγαπώ τον εαυτό μου;

Τώρα που το σκέφτομαι, δε νιώθω ξεκάθαρα κά-ποια συμπάθεια ή κάποια έλξη προς τον εαυτό μου, και επιπλέον δεν απολαμβάνω πάντα την κοινωνία μέ-σα στην οποία ζω. Επομένως είναι προφανές ότι το «αγάπα τον πλησίον σου» δε σημαίνει «να τον συμπα-θείς» ή «να τον βρίσκεις ελκυστικό». Αυτό όφειλα να το έχω καταλάβει πρωτύτερα, διότι αναμφίβολα δεν μπορείς να αισθανθείς συμπάθεια για κάποιον μετά από προσπάθεια. Έ χ ω άραγε θετική άποψη για τον εαυτό μου; Θεωρώ τον εαυτό μου καλό άνθρωπο; Πο-λύ φοβάμαι πως πράγματι μερικές φορές νιώθω έτσι -κι αυτές είναι αναμφισβήτητα οι χειρότερες στιγμές μου-, αλλά δεν είναι αυτός ο λόγος που αγαπώ τον εαυτό μου. Στην πραγματικότητα, ισχύει το αντίστρο-φο: το γεγονός ότι αγαπώ τον εαυτό μου με κάνει να θεωρώ ότι είμαι καλός άνθρωπος· δεν αγαπώ τον εαυ-τό μου επειδή θεωρώ ότι είμαι καλός. Έτσι, το ν' αγα-πώ τους εχθρούς μου δε συνεπάγεται ότι θα πρέπει να τους θεωρώ καλούς ανθρώπους. Αυτό είναι μια τερά-στια ανακούφιση. Διότι πάρα πολλοί άνθρωποι φαντά-ζονται ότι το να συγχωρείς τους εχθρούς σου σημαίνει ότι διαπιστώνεις ότι δεν είναι τελικά και τόσο κακοί, ενώ η μαύρη αλήθεια έγκειται στο ότι είναι πράγματι τέτοιοι. Προχώρα ένα βήμα ακόμη. Τις στιγμές που σκέφτομαι με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, όχι μόνο δε θε-


ωρώ τον εαυτό μου καλό, αλλά, αντίθετα, τον βρίσκω πολΰ κακό. Ορισμένα από τα πράγματα που έχω κάνει τα αντιμετωπίζω με φρίκη και απέχθεια. Έτσι, είναι σαφές ότι μπορώ να νιώθω φρίκη και απέχθεια και για ορισμένα πράγματα που κάνουν οι εχθροί μου. Τώρα μάλιστα που το σκέφτομαι θυμάμαι κάποιους χριστια-νούς δασκάλους που μου έλεγαν πριν από πολλά χρό-νια ότι πρέπει να μισώ τις πράξεις ενός κακού ανθρώ-που, αλλά όχι τον ίδιο τον άνθρωπο - ή, όπως θα έλε-γαν, να μισείς την αμαρτία κι όχι τον αμαρτωλό.

Για χρόνια θεωρούσα ότι αυτή η άποψη ήταν μια γελοία και εντελώς μάταιη διάκριση: Πώς μπορείς να μισείς αυτό που κάνει κάποιος δίχως παράλληλα να μι-σείς κι αυτόν τον ίδιο; Μετά από χρόνια όμως συνειδη-τοποίησα ότι υπήρχε κάποιος απέναντι στον οποίο λει-τουργούσα μ' αυτόν ακριβώς τον τρόπο: συγκεκριμένα, ο ίδιος μου ο εαυτός. Όσο κι αν απεχθάνομαι τη δει-λία, την αλαζονεία ή την πλεονεξία μου, συνεχίζω να αγαπώ τον εαυτό μου. Ποτέ δεν είχα εν προκειμένω την παραμικρή δυσκολία. Στην πραγματικότητα, ο λό-γος που μισούσα τις πράξεις ήταν ότι αγαπούσα αυτόν που τις έκανε. Επειδή ακριβώς αγαπούσα τον εαυτό μου, λυπόμουν που διαπίστωνα ότι ήμουν εκείνο το εί-δος του ανθρώπου που έκανε τέτοιου είδους πράξεις. Κατά συνέπεια ο χριστιανισμός δε θέλει να μειώσει ούτε στο ελάχιστο το μίσος που νιώθουμε απέναντι στη σκληρότητα και τη δολιότητα. Οφείλουμε να τις μισού-με. Ούτε μια λέξη απ' όσες έχουμε ξεστομίσει εναντίον τους δε θα πρέπει να πάρουμε πίσω. Εντούτοις, θέλει όντως να τις μισούμε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που τις μισούμε και στον εαυτό μας: με το να λυπόμαστε που κάποιος έκανε τέτοιου είδους πράξεις και ελπίζοντας,


αν κάτι τέτοιο είναι εφικτό, ότι κάποτε, κάπου και με κάποιο τρόπο θα μπορέσει να θεραπευθεί και να γίνει πάλι ανθρώπινος.

Η πραγματική δοκιμασία είναι η εξής: Ας υποθέ-σουμε ότι κάποιος διαβάζει στην εφημερίδα μια ιστο-ρία με βρομερές κακοήθειες. Στη συνέχεια ας υποθέ-σουμε ότι έρχεται στην επιφάνεια κάτι που δείχνει ότι η ιστορία αυτή ίσως να μην είναι απόλυτα αληθινή ή όχι τόσο κακή όσο φάνηκε στην αρχή. Το πρώτο που σκέφτεται κανείς είναι «δόξα τω Θεώ που δεν είναι τόσο κακή όσο φάνηκε στην αρχή» ή νιώθει απογοή-τευση ή ακόμα και κάποια εμμονή στην πρώτη εκδοχή της ιστορίας απλώς και μόνο για την απόλαυση που του προσφέρει η σκέψη ότι οι εχθροί του είναι όσο γίνεται πιο κακοί; Αν ισχύει το δεύτερο, τότε πολύ φοβάμαι πως πρόκειται για το πρώτο βήμα μιας διαδικασίας που αν ολοκληρωθεί θα μας μεταβάλει σε δαίμονες. Κάποιος αρχίζει να επιθυμεί το μαύρο να ήταν λίγο πιο μαύρο. Αν τώρα δώσουμε σ' αυτή την επιθυμία τα πρωτεία, σε λίγο θα βλέπουμε όλα τα γκρι μαύρα και πολύ σύντομα κι αυτό ακόμα το άσπρο ως μαύρο. Στο τέλος θα επιμένουμε να βλέπουμε τα πάντα -το Θεό, τους φίλους και τον ίδιο μας τον εαυτό- ως κακά, δί-χως να μπορούμε να σταματήσουμε αυτή τη διαδικα-σία' θα παγιωθούμε για πάντα σ' ένα σύμπαν όπου θα κυριαρχεί το καθαρό μίσος.

Τώρα ας κάνουμε ακόμα ένα βήμα. Το να αγαπάς τον εαυτό σου σημαίνει ότι δε θα τον τιμωρείς; Όχι , γιατί το ότι αγαπώ τον εαυτό μου δε σημαίνει ότι δεν πρέπει να υποβάλλω τον εαυτό μου σε τιμωρίες, ακόμα και σε θάνατο. Αν είχες διαπράξει κάποιο φόνο, η σω-στή χριστιανική συμπεριφορά θα ήταν να παραδοθείς


στην αστυνομία και να απαγχονιστείς. Κατά συνέπεια, με βάση την άποψη μου, είναι εντελώς σωστό να κατα-δικάσει σε θάνατο κάποιον ένας χριστιανός δικαστής ή να σκοτώσει κάποιον εχθρό ένας χριστιανός στρατιώ-της. Πάντα είχα αυτή την άποψη από τότε που έγινα χριστιανός, και πολύ πιο πριν από τον πόλεμο, ενώ ακόμα και τώρα, που έχουμε πια ειρήνη, δεν έχω αλλά-ξει γνώμη. Δεν ωφελεί εν προκειμένω να παραθέσει κανείς το «ου φονεύσεις». Στα ελληνικά υπάρχουν δύο διαφορετικά ρήματα: το ρήμα «θανατώνω» και το ρή-μα «φονεύω». Όταν λοιπόν ο Χριστός παραθέτει την εν λόγω εντολή χρησιμοποιεί το «φονεύω» και στις τρεις καταγραφές, του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά. Έ χ ω μάλιστα πληροφορηθεί ότι η ίδια διάκρι-ση των ρημάτων γίνεται και στα εβραϊκά. Κάθε μορφή θανάτωσης δεν είναι και φόνος, όπως ακριβώς κάθε σεξουαλική συνουσία δεν είναι αυτόματα και μοιχεία. Όταν οι στρατιώτες πήγαιναν στον Ιωάννη το Βαπτι-στή και τον ρωτούσαν τι να κάνουν, ποτέ δεν τους πρό-τεινε ότι θα όφειλαν να εγκαταλείψουν τις τάξεις του στρατού" το ίδιο και ο Χριστός όταν συνάντησε τον εκατόνταρχο. Το ιδεώδες του ιππότη -του χριστιανού που υπηρετεί με τα όπλα έναν αγαθό σκοπό- είναι ένα από τα μεγάλα χριστιανικά ιδεώδη. Ο πόλεμος είναι κάτι το φοβερό και γι' αυτό μπορώ να σεβαστώ έναν ειλικρινή ειρηνιστή, παρόλο που νομίζω ότι διαπράττει ένα μεγάλο σφάλμα. Αυτό που δεν μπορώ να καταλά-βω είναι αυτό το είδος του μισο-ειρηνισμού που βλέ-πουμε στις μέρες μας, ο οποίος περνά στους ανθρώ-πους την ιδέα ότι, ενώ πρέπει να πολεμήσεις, οφείλεις να το κάνεις με κατεβασμένα τα μάτια, σαν να είναι κάτι για το οποίο θα πρέπει να ντρέπεσαι. Είναι αυτό


ακριβώς το συναίσθημα που ξεγυμνώνει πολλούς φε-ρέλπιδες νεαρούς χριστιανούς που υπηρετούν στο Στρατό από κάτι που είναι δικαίωμά τους, κάτι που αποτελεί το φυσικό συμπλήρωμα του θάρρους, ένα εί-δος κεφιού και ανεπιφύλακτης υποστήριξης.

Έ χ ω πολλές φορές σκεφτεί τι θα γινόταν εάν, κατά τη διάρκεια της θητείας μου στον Α' Παγκόσμιο Πόλε-μο, εγώ και κάποιοι νεαροί Γερμανοί σκοτώναμε ο ένας τον άλλο ταυτόχρονα και συναντιόμασταν λίγο μετά το θάνατο μας. Δεν μπορώ να φανταστώ πως θα αισθανόμασταν έχθρα ή ότι θα βρισκόμασταν σε δύ-σκολη θέση. Νομίζω μάλιστα πως θα ξεσπάγαμε σε γέ-λια.

Φαντάζομαι ότι κάποιος μπορεί να πει: «Καλά, αν επιτρέπεται κάποιος να καταδικάζει τις πράξεις του εχθρού, να τον τιμωρεί και να τον σκοτώνει, τότε ποια η διαφορά ανάμεσα στη χριστιανική ηθική και στις συ-νηθισμένες ηθικές απόχ|)εις;». Η διαφορά είναι τερά-στια. Θυμήσου ότι εμείς οι χριστιανοί πιστεύουμε ότι ο άνθρωπος ζει αιώνια. Γι' αυτό εκείνο που πραγματικά μετράει είναι τα μικρά σημαδάκια και οι αλλοιώσεις στο κεντρικό, εσωτερικό, τμήμα της ψυχής που πρόκει-ται στο τέλος να τη μετατρέψουν σ' ένα πλάσμα του Παραδείσου ή της Κόλασης. Ενδέχεται να σκοτώσουμε αν χρειαστεί, αλλά δεν πρέπει να μισούμε ή να απο-λαμβάνουμε το μίσος. Ενδέχεται να τιμωρήσουμε αν χρειαστεί, αλλά δεν πρέπει να το χαιρόμαστε. Με άλλα λόγια, κάτι μέσα μας, δηλαδή το συναίσθημα της έχθρας, το συναίσθημα που θέλει να «πατσίσει», πρέ-πει απλούστατα να πεθάνει. Δε θέλω να πω ότι μπορεί κάποιος να αποφασίσει αυτή τη στιγμή ότι ποτέ πια δε θα το αισθανθεί. Τα πράγματα δεν είναι έτσι. Αυτό


που θέλω να πω είναι ότι κάθε φορά που σηκώνει κε-φάλι, μέρα τη μέρα, χρόνο το χρόνο, καθ' όλη τη διάρ-κεια της ζωής μας, εμείς πρέπει να του δίνουμε να κα-ταλαβαίνει. Είναι ένα έργο δύσκολο, αλλά η προσπά-θεια δεν είναι αδύνατη. Ακόμα κι όταν σκοτώνουμε και τιμωρούμε, πρέπει να προσπαθήσουμε να αισθαν-θούμε για τον εχθρό όπως αισθανόμαστε για τον εαυτό μας: να ευχόμαστε να μην ήταν κακός, να ελπίζουμε ότι μπορεί σ' αυτόν ή στον άλλο κόσμο να θεραπευτεί-

στην πραγματικότητα, να ευχόμαστε το καλό του. Αυτό εννοεί η Βίβλος όταν μας λέει να τον αγαπάμε: να ευ-χόμαστε το καλό του, όχι να τον βρίσκουμε συμπαθητι-κό ή να λέμε ότι είναι καλός, ενώ δεν είναι.

Παραδέχομαι ότι αυτό σημαίνει να αγαπάς ανθρώ-πους που δε σε προδιαθέτουν καθόλου να τους αγαπή-σεις. Όμως, απ' την άλλη, μήπως και ο εαυτός σου έχει κάτι πάνω του που τον κάνει αγαπητό; Τον αγαπάς επει-δή απλούστατα είναι ο εαυτός σου. Ο Θεός ζητά να αγα-πάμε τους πάντες με τον ίδιο τρόπο και για τους ίδιους λόγους. Παράλληλα μας έχει δώσει κι ένα έτοιμο πρότυ-πο μπροστά μας -τη σχέση που έχουμε με τον εαυτό μας- για να μας δείξει πώς ακριβώς λειτουργεί αυτή η αγάπη. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να εφαρ-μόσουμε στη συνέχεια τον κανόνα και στους άλλους αν-θρώπους. Ίσως το όλο γεγονός να είναι ευκολότερο εάν θυμόμαστε ότι ο Θεός μάς αγαπά κατά τον ίδιο τρόπο. Όχι επειδή διαθέτουμε κάποια ελκυστικά γνωρίσματα, αλλά επειδή ακριβώς υπάρχουμε. Διότι πράγματι δεν έχουμε τίποτ' άλλο που να μας κάνει αγαπητούς, όντας πλάσματα που θεωρούν το μίσος τέτοια απόλαυση, που η παραίτηση από αυτό μοιάζει με την παραίτηση από το τσιγάρο και την μπίρα...

8 Το μεγάλο αμάρτημα

Ερχομαι τώρα σε κείνο το κομμάτι της χριστιανικής ηθικής που διαφοροποιεί πολΰ έντονα την τελευ-

ταία από κάθε άλλη ηθική. Υπάρχει μια κακία από την οποία κανένας άνθρωπος στον κόσμο δεν είναι ελεύθε-ρος - την οποία την απεχθάνονται όλοι όταν τη βλέπουν σε κάποιον άλλο και για την οποία σχεδόν κανένας, με εξαίρεση τους χριστιανούς, δε σκέφτεται ότι είναι ο ίδιος υπεύθυνος. Έχουν ακούσει ανθρώπους να λένε ότι είναι οξύθυμοι, ότι δεν μπορούν ν' αντισταθούν στις γυναίκες και στο ποτό ή ακόμα ότι είναι δειλοί. Δε θυ-μάμαι όμως να άκουσα ποτέ κάποιον που δεν ήταν χρι-στιανός να κατηγορεί τον εαυτό του για την κακία που θα εξετάσω. Παράλληλα, πολύ σπάνια έτυχε να συνα-ντήσω κάποιον που δεν ήταν χριστιανός και να έδειξε έστω και την ελάχιστη κατανόηση απέναντι σε κάποιον που ενεργεί κάτω από το κράτος αυτής της κακίας. Κα-νένα σφάλμα δεν κάνει τον άνθρωπο λιγότερο αγαπητό, κανένα σφάλμα δεν περνά τόσο απαρατήρητο από εμάς τους ίδιους όσο αυτό. Επιπλέον, όσο περισσότερο το έχουμε εμείς οι ίδιοι, τόσο περισσότερο το απεχθανό-μαστε όταν το εντοπίζουμε στους άλλους.


Η κακία στην οποία αναφέρομαι είναι η υπερηφά-νεια ή η αλαζονεία, ενώ η αρετή που αντιτίθεται σ' αυτή, συμφωνά με τη χριστιανική ηθική, ονομάζεται ταπεινο-φροσύνη. Ίσως θυμάστε, όταν μιλούσα για τη σεξουαλι-κή ηθική, ότι σας προειδοποίησα πως ο πυρήνας της χρι-στιανικής ηθικής δεν εντοπίζεται εκεί. Τώρα λοιπόν φτάσαμε επιτέλους στον πυρήνα. Συμφωνά με τους χρι-στιανούς διδασκάλους, η πιο ουσιαστική κακία, το μεγα-λύτερο κακό, είναι η υπερηφάνεια. Η λαγνεία, ο θυμός, η πλεονεξία, η μέθη και όλα τα συναφή είναι σε σύγκρι-ση μ' αυτή απλές ατέλειες - ήταν λόγω της υπερηφάνει-ας που ο Διάβολος κατάντησε αυτό που είναι. Η υπερη-φάνεια οδηγεί σε όλες τις άλλες κακίες, αφοΰ πρόκειται για τη νοοτροπία που αντιτίθεται απόλυτα στο Θεό.

Μήπως αυτό σου φαίνεται υπερβολικό; Αν ναι, σκέ-ψου το. Πριν από λίγο τόνισα πως όσο περισσότερη υπερηφάνεια έχει κανείς, τόσο την απεχθάνεται στους άλλους. Εάν πράγματι θέλεις ν' ανακαλύψεις πόσο υπερήφανος είσαι, ο πιο εύκολος τρόπος είναι να ρω-τήσεις τον εαυτό σου: «Πόσο την απεχθάνομαι όταν οι άλλοι με σνομπάρουν, απαξιούν να με προσέξουν, ανακατεύονται εκεί που δεν τους σπέρνουν, με ειρω-νεύονται ή απλώς επιδεικνύονται;». Η ουσία είναι ότι η υπερηφάνεια του κάθε ατόμου βρίσκεται σε ανταγω-νισμό με την υπερηφάνεια του άλλου. Επειδή ακριβώς ήθελα να είμαι το επίκεντρο της γιορτής, με πείραξε τόσο πολύ που κάποιος άλλος έγινε τελικά το επίκε-ντρο τη βραδιά εκείνη. Δύο απ' το ίδιο συνάφι ποτέ δε συμφωνούν. Αυτό που θα πρέπει να ξεκαθαρίσεις μέ-σα σου είναι ότι η υπερηφάνεια είναι εγγενώς ανταγω-νιστική -ανταγωνιστική από την ίδια της τη φύση-, ενώ οι υπόλοιπες κακίες είναι ανταγωνιστικές τρόπον τινά


μόνο περιστασιακά. Η υπερηφάνεια δεν ευχαριστιέται με το να έχει κάτι, αλλά μόνο με το να έχει κάτι περισ-σότερο από κάποιον άλλο. Λέμε ότι οι άνθρωποι είναι υπερήφανοι που είναι πλούσιοι, έξυπνοι ή όμορφοι, αλλά αυτό δεν είναι σωστό. Είναι υπερήφανοι που εί-ναι πλουσιότεροι, εξυπνότεροι ή ομορφότεροι σε σχέ-ση με κάποιους άλλους. Εάν όλοι οι άλλοι γίνονταν εξίσου πλούσιοι, έξυπνοι ή όμορφοι, τότε δε θα υπήρχε τίποτα για το οποίο θα μπορούσες να υπερηφανευθείς. Είναι η σύγκριση που σε κάνει υπερήφανο, η ευχαρί-στηση που νιώθεις να είσαι πάνω από τους άλλους. Με το που θα χαθεί το στοιχείο του ανταγωνισμού, η υπε-ρηφάνεια εξανεμίζεται. Αυτός είναι ο λόγος που με κάνει να λέω ότι η υπερηφάνεια είναι εγγενώς αντα-γωνιστική μ' έναν τρόπο που δεν είναι οι υπόλοιπες κακίες. Η σεξουαλική παρόρμηση μπορεί να οδηγήσει δύο άντρες στον ανταγωνισμό, εάν και οι δύο ποθούν την ίδια γυναίκα. Αυτό όμως είναι κάτι εντελώς περι-στασιακό· θα μπορούσαν κάλλιστα να ποθούν δύο δια-φορετικές γυναίκες. Ένας υπερήφανος όμως άντρας θα σου πάρει τη γυναίκα, όχι επειδή την ποθεί, αλλά απλώς και μόνο για ν' αποδείξει στον εαυτό του ότι εί-ναι καλύτερος από εσένα. Η πλεονεξία μπορεί κι αυτή να οδηγήσει δύο ανθρώπους στον ανταγωνισμό, στην περίπτωση που δεν υπάρχει άλλο κίνητρο. Ο υπερήφα-νος όμως άνθρωπος, ακόμα κι όταν έχει περισσότερα απ' όσα πραγματικά χρειάζεται, θα προσπαθήσει να αποκτήσει ακόμα περισσότερα μόνο και μόνο για να επιβεβαιώσει τη δύναμή του. Όλα σχεδόν τα κακά που κυριαρχούν στον κόσμο και τα οποία οι άνθρωποι απο-δίδουν στην πλεονεξία και την ιδιοτέλεια είναι πολύ περισσότερο αποτέλεσμα της υπερηφάνειας.


Ας πάρουμε ως παράδειγμα τα λεφτά. Η πλεονεξία θα κάνει σίγουρα κάποιον να θέλει να κερδίσει χρήμα-τα, για να μπορέσει έτσι να αποκτήσει ένα καλύτερο σπίτι, να κάνει καλύτερες διακοπές ή να καταναλώνει καλύτερης ποιότητας αγαθά. Μέχρι ενός σημείου όμως. Τι είναι αυτό που κάνει έναν άνθρωπο που παίρ-νει το χρόνο 10.000 λίρες να αγωνιά για το πότε θα πά-ρει 20.000; Δεν είναι η πλεονεξία για περισσότερη ευ-χαρίστηση. Οι 10.000 λίρες θα του προσφέρουν όλες τις πολυτέλειες που θα μπορούσε οποιοσδήποτε να απολαύσει. Είναι η υπερηφάνεια, η επιθυμία να είσαι πλουσιότερος από κάποιον άλλο πλούσιο και (ακόμα περισσότερο) η επιθυμία για δύναμη. Διότι η δύναμη είναι πράγματι αυτό που απολαμβάνει η υπερηφάνεια-

τίποτ' άλλο δεν κάνει κάποιον να αισθάνεται τόσο ανώτερος από τους άλλους όσο η δυνατότητα να τους κινεί σαν τα στρατιωτάκια. Τι κάνει μια όμορφη κοπέ-λα να σκορπά όπου πηγαίνει τη δυστυχία με το να συ-γκεντρώνει θαυμαστές; Όχ ι βέβαια το σεξουαλικό της ένστικτο- αυτού του είδους οι κοπέλες είναι πολύ συ-χνά ψυχρές σεξουαλικά. Είναι η υπερηφάνεια. Τι είναι αυτό που κάνει έναν πολιτικό αρχηγό ή ένα ολόκληρο έθνος να συνεχίζει απαιτώντας όλο και περισσότερα; Η υπερηφάνεια και πάλι. Η υπερηφάνεια είναι αντα-γωνιστική από την ίδια της τη φύση- αυτός είναι και ο λόγος που δεν έχει τελειωμό. Αν είμαι υπερήφανος, τό-τε για όσο θα υπάρχει στον κόσμο έστω κι ένας άνθρω-πος πιο ισχυρός, πιο πλούσιος ή πιο έξυπνος από μένα, αυτός θα είναι αντίπαλος και εχθρός μου.

Οι χριστιανοί έχουν δίκιο: είναι η υπερηφάνεια που στάθηκε η κύρια αιτία της δυστυχίας σε κάθε έθνος και σε κάθε οικογένεια από τότε που άρχισε ο πόλεμος. Οι


υπόλοιπες κακίες ενδέχεται μερικές φορές να συνενώ-σουν τους ανθρώπους. Μπορείς πράγματι να βρεις συ-ντροφικότητα, χωρατά και φιλίες ανάμεσα σε μεθυ-σμένους ή λάγνους ανθρώπους. Η υπερηφάνεια όμως σημαίνει πάντα εχθρότητα, είναι εχθρότητα. Όχ ι απλώς εχθρότητα μεταξύ των ανθρώπων, αλλά εχθρό-τητα απέναντι στο Θεό.

Ενώπιον του Θεού έρχεσαι αντιμέτωπος με κάτι που απ' όλες τις πλευρές είναι αμέτρητα ανώτερο από εσένα τον ίδιο. Αν δε γνωρίζεις το Θεό ως τέτοιο -και συνεπώς δε γνωρίζεις ότι είσαι ένα τίποτα σε σύγκριση μ' αυτόν-, πολύ απλά δε γνωρίζεις καθόλου το Θεό. Όσο παραμένεις υπερήφανος, δεν μπορείς να γνωρί-σεις το Θεό. Ο υπερήφανος συνεχώς περιφρονεί τους ανθρώπους και τα πράγματα. Κι όταν βέβαια περιφρο-νείς, δεν μπορείς να δεις κάτι που βρίσκεται πάνω από εσένα.

Αυτό εγείρει ένα τρομερό ερώτημα: Πώς συμβαίνει και άνθρωποι που προφανέστατα τους έχει κατασπα-ράξει η υπερηφάνεια μπορούν και λένε ότι πιστεύουν στο Θεό και εμφανίζονται μάλιστα ως πολύ ευσεβείς; Πολύ φοβάμαι πως η απάντηση είναι ότι λατρεύουν ένα φανταστικό Θεό. Θεωρητικά παραδέχονται ότι εί-ναι ένα τίποτα μπροστά σ' αυτόν το Θεό-φάντασμα, αλλά στην ουσία δεν κάνουν τίποτ' άλλο παρά να φα-ντάζονται πως τους εγκρίνει και τους θεωρεί πολύ κα-λύτερους από τους κοινούς θνητούς. Αυτό σημαίνει ότι του καταβάλλουν ως τίμημα μια φανταστική ταπεινο-φροσύνη της δεκάρας και εισπράττουν από αυτή μια υπέρογκη υπερηφάνεια απέναντι στους συναθρώπους τους. Υποθέτω πως ο Χριστός είχε κατά νου αυτούς τους ανθρώπους όταν είπε πως θα υπάρξουν κάποιοι


που θα κηρύξουν στ' όνομά Του και θα εκδιώξουν δαι-μόνια, αλλά στο τέλος του κόσμου ο ίδιος δε θα τους αναγνώριζε. Ο καθένας από εμάς μπορεί ανά πάσα στιγμή να βρεθεί σ' αυτή τη θανάσιμη παγίδα. Ευτυχώς όμως που έχουμε τη δυνατότητα κάποιας δοκιμής. Όποτε νιώθουμε ότι η θρησκευτική μας ζωή μάς κάνει να θεωρούμε ότι είμαστε ενάρετοι -ότι είμαστε καλύ-τεροι από κάποιον άλλο-, νομίζω πως μπορούμε να εί-μαστε σίγουροι ότι δεν κινούμαστε από το Θεό, αλλά από το Διάβολο. Η πραγματική δοκιμασία σχετικά με το αν είμαστε μαζί με το Θεό έγκειται είτε στο να ξε-χάσεις εντελώς τον εαυτό σου είτε να βλέπεις τον εαυ-τό σου σαν ένα μηδαμινό και βρομερό αντικείμενο. Το καλύτερο βέβαια είναι να ξεχάσεις εντελώς τον εαυτό σου.

Είναι φοβερό το γεγονός ότι η χειρότερη απ' όλες τις κακίες μπορεί να τρυπώσει στην καρδιά της θρη-σκευτικής μας ζωής. Δεν είναι όμως κάτι ανεξήγητο. Οι υπόλοιπες, οι λιγότερο μεμπτές κακίες, προέρχο-νται από το Διάβολο, που δεν παύει να χρησιμοποιεί τη ζωώδη μας φύση. Η υπερηφάνεια όμως δεν προέρ-χεται καθόλου από τη ζωώδη μας φύση. Έρχεται κα-τευθείαν από την Κόλαση. Είναι εντελώς πνευματική: κατά συνέπεια είναι λιγότερο αισθητή και περισσότε-ρο θανάσιμη. Η υπερηφάνεια μπορεί συχνά να χρησι-μοποιηθεί για να κατανικηθούν οι μικρότερες κακίες. Ο δάσκαλος, για παράδειγμα, επικαλείται συχνά την υπερηφάνεια ενός αγοριού ή, όπως λένε, το φιλότιμο του, για να μπορέσει να τον κάνει να συμπεριφερθεί με αξιοπρέπεια. Πάρα πολλοί άνθρωποι έχουν ξεπε-ράσει τη δειλία, την ασέλγεια ή την οξυθυμία τους με τη σκέψη ότι αυτά προσβάλλουν την αξιοπρέπειά τους,


δηλαδή χάρη στην υπερηφάνεια. Ο Διάβολος γελάει. Είναι πλήρως ικανοποιημένος που σε βλέπει να απο-κτάς αγνότητα, θάρρος και αυτοκυριαρχία, αρκεί στο μεταξύ να στήνει μέσα σου τη δικτατορία της υπερηφά-νειας, όπως ακριβώς θα ήταν ικανοποιημένος εάν έβλεπε να θεραπεύονται οι χιονίστρες σου, αρκεί να μπορούσε να σε χτυπήσει με τη μάστιγα του καρκίνου. Άλλωστε η υπερηφάνεια είναι ένα πνευματικό καρκί-νωμα: εξουδετερώνει τη δυνατότητα για αγάπη, για ικανοποίηση ή ακόμα και για κοινή λογική.

Πριν κλείσω αυτό το θέμα, θα πρέπει να προλάβω κάποιες ενδεχόμενες παρανοήσεις:

1) Η ευχαρίστηση που νιώθει κανείς όταν τον επαι-νούν δεν είναι υπερηφάνεια. Το παιδί που το επιβρα-βεύεις μ' ένα χτύπημα στην πλάτη επειδή τα πήγε καλά στα μαθήματά του, η γυναίκα που δέχεται από τον αγα-πημένο της φιλοφρονήσεις για την ομορφιά της, η ΐ|τυχή που σώζεται κι ακούει το «μπράβο» από τα χείλη του Χριστού, όλοι τους νιώθουν ευτυχείς και οφείλουν να νιώθουν ευτυχείς. Διότι σ' αυτή την περίπτωση η ευχα-ρίστηση έγκειται όχι σ' αυτό που είσαι, αλλά στο γεγο-νός ότι έδωσες χαρά σε κάποιον που ήθελες (και δι-καίως ήθελες) να ευχαριστήσεις. Το πρόβλημα αρχίζει όταν περνάς από σκέψεις του τύπου «του έδωσα χαρά, όλα είναι εντάξει» σε σκέψεις του τύπου «τι καλός άν-θρωπος που πρέπει να είμαι, εφόσον κατάφερα κάτι τέτοιο». Όσο μεγαλύτερη είναι η ευχαρίστηση που αι-σθάνεσαι για το άτομό σου και όσο μικρότερη είναι η χαρά για τον έπαινο που σου κάνουν, τόσο χειρότερος γίνεσαι. Όταν χαίρεσαι αποκλειστικά και μόνο με τον εαυτό σου δίχως να ενδιαφέρεσαι καθόλου για τον έπαινο, τότε έχεις πιάσει πάτο. Αυτός είναι και ο λό-


γος που η ματαιοδοξία, παρόλο που είναι το είδος της υπερηφάνειας που βρίσκεται περισσότερο στην επιφά-νεια, είναι, στην πραγματικότητα, το λιγότερο κακό εί-δος κι αυτό που αξίζει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο να κριθεί με επιείκεια. Ο ματαιόδοξος επιθυμεί υπερβολικά τον έπαινο, τα χειροκροτήματα, το θαυμα-σμό και συνεχώς τα επιδιώκει. Πρόκειται βέβαια για σφάλμα, αλλά ένα σφάλμα παιδιάστικο ή ακόμα (κατά έναν παράδοξο τρόπο) ένα σφάλμα ταπεινό. Δείχνει ότι δεν είναι ακόμα ικανοποιημένος απόλυτα με τον αυτοθαυμασμό του. Υπολογίζει σε κάποιο βαθμό τους άλλους, γι' αυτό και θέλει να τον προσέχουν. Στην πραγματικότητα, είναι ακόμα ανθρώπινος. Η πραγμα-τικά μαΰρη, διαβολική, υπερηφάνεια κάνει την εμφάνι-σή της όταν περιφρονεί τους άλλους τόσο πολΰ, που δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το τι θα πουν γι' αυτόν. Βέβαια είναι πολΰ σωστό και συχνά αποτελεί καθήκον μας να μη μας ενδιαφέρει τι λένε οι άλλοι για το άτομό μας, εάν βέβαια πρόκειται για καλό σκοπό- συγκεκρι-μένα, επειδή μας απασχολεί ασύγκριτα περισσότερο η γνώμη που έχει για μας ο Θεός. Ο υπερήφανος όμως έχει έναν άλλο λόγο που δεν υπολογίζει τους άλλους. Λέει χαρακτηριστικά: «Γιατί θα έπρεπε να με απασχο-λεί η επιδοκιμασία αυτοΰ του όχλου σαν να άξιζε η γνώμη του κάτι; Αλλά ακόμα κι αν οι απόψεις τους εί-χαν κάποια αξία, είμαι άραγε εγώ το είδος του ανθρώ-που που θα κοκκινίσει μ' ένα κομπλιμέντο, όπως τα κο-ριτσάκια που πηγαίνουν στον πρώτο τους χορό; Όχι! Είμαι μια ολοκληρωμένη και ώριμη προσωπικότητα. Όλα όσα έκανα τα έκανα για να ικανοποιήσω τα προ-σωπικά μου ιδεώδη και μόνο, ή την καλλιτεχνική μου συνείδηση, την παράδοση της οικογένειάς μου ή, σε τε-


λική ανάλυση, γιατί απλούστατα αυτός είμαι. Αν αρέ-σει στον όχλο, τότε καλώς. Δε με απασχολεί καθόλου». Με τον τρόπο αυτό η πραγματικά εξονυχιστική υπερη-φάνεια ενδέχεται να λειτουργήσει ως έλεγχος της μα-ταιοδοξίας· γιατί, όπως είπα πριν από λίγο, ο Διάβο-λος αρέσκεται στο να «θεραπεύει» ένα μικρό σφάλμα με το να σε χτυπάει μ' ένα μεγαλύτερο. Πρέπει να προ-σπαθούμε να μην είμαστε ματαιόδοξοι, αλλά δεν πρέ-πει σε καμιά περίπτωση να επιστρατεύουμε την υπερη-φάνεια για να ξεφορτωθούμε τη ματαιοδοξία μας.

2) Λέμε στα αγγλικά ότι κάποιος είναι «περήφα-νος» για το γιο, τον πατέρα, το σχολείο ή το τάγμα του και μπορεί κάποιος να ρωτήσει εύλογα κατά πόσο η «περηφάνια» μ' αυτήν την έννοια είναι αμάρτημα. Νο-μίζω πως εξαρτάται από το τι πραγματικά εννοούμε με τη φράση «είμαι περήφανος για...». Πολύ συχνά, με τέ-τοιου είδους προτάσεις, η φράση «είμαι περήφανος για...» σημαίνει «έχω έναν ολόψυχο θαυμασμό για...». Βέβαια ένας τέτοιος θαυμασμός απέχει πολύ από το να είναι αμάρτημα. Εντούτοις ενδέχεται να σημαίνει ότι ο εν λόγω άνθρωπος «φουσκώνει» ακριβώς επειδή ο πα-τέρας του είναι ένα διακεκριμένο πρόσωπο ή γιατί ανήκει στις τάξεις ενός ένδοξου τάγματος. Στην περί-πτωση αυτή έχουμε ξεκάθαρα ένα σφάλμα- αλλά ακό-μα κι έτσι, θα ήταν καλύτερο από το να είναι υπερήφα-νος απλώς και μόνο για τον εαυτό του. Το ν' αγαπάς και να θαυμάζεις οτιδήποτε βρίσκεται έξω από εσένα ισοδυναμεί με το να κάνεις ένα βήμα μακριά από την απόλυτη πνευματική καταστροφή, παρόλο που δε θα είμαστε εντάξει όσο αγαπάμε και θαυμάζουμε κάτι πε-ρισσότερο απ' όσο αγαπάμε και θαυμάζουμε το Θεό.

3) Δεν πρέπει να θεωρούμε ότι η υπερηφάνεια εί-


ναι κάτι που απαγορεύει ο Θεός επειδή Τον προσβάλ-λει ή ότι η ταπεινοφροσύνη είναι κάτι που το απαιτεί επειδή αρμόζει στο μεγαλείο Του λες και ο ίδιος ο Θε-ός να ήταν υπερήφανος. Καθόλου δεν Τον απασχολεί το μεγαλείο Του. Η ουσία είναι ότι αυτό που θέλει εί-ναι να τον γνωρίσεις, να σου δώσει τον εαυτό Του. Επιπλέον, τόσο Αυτός όσο κι εσύ αποτελείτε δύο μεγέ-θη που ανήκετε σε κείνο το είδος που, εάν συμβεί πραγματικά να έρθετε σε κάποια επαφή, τότε θα δεις ότι πραγματικά θα γίνεις ταπεινός: ευτυχισμένα ταπει-νός, γεμάτος από μια αίσθηση ανακούφισης ότι κατά-φερες επιτέλους να ξεφορτωθείς όλες τις ανοησίες σχετικά με την αξιοπρέπειά σου - ανοησίες που σ' έκαναν ανήσυχο και δυστυχισμένο μια ολόκληρη ζωή. Αν προσπαθεί να σε κάνει ταπεινό είναι επειδή θέλει να ζήσεις αυτή τη στιγμή, θέλει να σε απαλλάξει από πολλά γελοία και άσχημα φτιασίδια, με τα οποία έχου-με φορτώσει τον εαυτό μας και με τα οποία περιφερό-μαστε σαν μικρά ανόητα ανθρωπάκια που είμαστε. Μακάρι να είχα ο ίδιος προοδεύσει περισσότερο στην ταπεινοφροσύνη: αν είχα καταφέρει κάτι τέτοιο, θα μπορούσα ενδεχομένως να σας πω περισσότερα για την εμπειρία της ανακούφισης, την άνεση και την απόρριψη όλου αυτού του συμφερτού από φτιασίδια, την απομάκρυνση από το φτιαχτό μας εαυτό με όλα του τα «μα για κοίταξέ με!» και «τι καλό παιδί που είμαι!». Όλες τις πόζες και τα στημένα πλάνα. Το να πλησιά-σεις αυτή τη στιγμή, ακόμα και για λίγο, μοιάζει μ' ένα ποτήρι παγωμένο νερό που προσφέρεται σε κάποιον που φλέγεται καταμεσής στην έρημο.

4) Μην έχεις στο μυαλό σου την εντύπωση πως, αν συναντήσεις έναν πραγματικά ταπεινό άνθρωπο, αυτός


θα είναι ό,τι ο περισσότερος κόσμος αποκαλεί σήμερα «ταπεινό» - δε θα είναι ο τύπος του λιγδιάρη, του βα-ρετού ανθρώπου που λέει πάντα ότι είναι ένα τίποτα. Το πιθανότερο είναι ότι θα μείνεις με την αίσθηση ότι φαινόταν ένας χαρωπός και έξυπνος άνθρωπος που ενδιαφερόταν πραγματικά για τα όσα έλεγες σ' αυτόν. Αν τον αντιπαθήσεις, ο λόγος θα είναι ότι αισθάνεσαι λίγο ζήλια για όσους μπορούν να χαίρονται τη ζωή τό-σο εύκολα. Ο ίδιος δε θα έχει στο μυαλό του την ταπεί-νωση, δε θα σκέφτεται καθόλου τον εαυτό του.

Αν κάποιος θελήσει να γίνει ταπεινός, νομίζω πως μπορώ να του υποδείξω το πρώτο βήμα. Το βήμα αυτό έγκειται στο να συνειδητοποιήσεις ότι είσαι υπερήφα-νος. Και είναι το δίχως άλλο ένα τεράστιο βήμα. Του-λάχιστον, τίποτα δεν μπορεί να γίνει πριν από αυτό. Αν πιστεύεις ότι δεν είσαι αλαζονικός, τότε είσαι πράγματι υπερβολικά αλαζονικός.

9 Η ελεημοσύνη

Σε ένα από τα προηγούμενα κεφάλαια είπα ότι υπάρχουν τέσσερις «βασικές» αρετές και τρεις

«θεολογικές». Οι τρεις θεολογικές είναι η πίστη, η ελ-πίδα και η ελεημοσύνη. Με την πίστη θα ασχοληθώ στα τελευταία δύο κεφάλαια. Με την ελεημοσύνη ασχολή-θηκα εν μέρει στο κεφάλαιο 7, αλλά εκεί το βάρος έπε-σε σε κείνο το κομμάτι της ελεημοσύνης που ονομάζε-ται συγχώρεση. Στο σημείο αυτό επιθυμώ να προσθέ-σω μερικά πράγματα ακόμη.

Πρώτα, όσον αφορά στη σημασία της λέξης. Σήμε-ρα «ελεημοσύνη» σημαίνει απλά αυτό που συνηθίζουν να ονομάζουν «φιλανθρωπία», δηλαδή το να δίνεις χρήματα στους φτωχούς. Στην αρχή είχε μια πολύ ευ-ρύτερη σημασία. (Μπορείς να παρακολουθήσεις πώς απέκτησε τη σημερινή της έννοια. Αν κάποιος χαρα-κτηρίζεται από «ελεημοσύνη», τότε το να δίνει χρήμα-τα στους φτωχούς είναι ένα από τα πιο προφανή πράγ-ματα που κάνει. Έτσι, οι άνθρωποι έφτασαν στο ση-μείο να μιλάνε για την ελεημοσύνη σαν αυτό να ήταν αυτό και μόνο. Με τον ίδιο τρόπο, η «ρίμα» είναι το πιο προφανές πράγμα σε σχέση με την ποίηση και έτσι


οι άνθρωποι έφτασαν να εννοούν με τη λέξη «ποίηση» τη ρίμα και τίποτα περισσότερο.) Ελεημοσύνη σημαί-νει «αγάπη, με τη χριστιανική σημασία της λέξης». Εντούτοις η χριστιανική αγάπη δεν είναι ένα συναί-σθημα. Είναι μια κατάσταση που δεν είναι συναισθη-ματική, αλλά βουλητική· είναι η κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε εντελώς φυσικά ως προς τον εαυτό μας, αλλά στην οποία πρέπει να μάθουμε να βρισκόμαστε κι ως προς τους άλλους.

Τόνισα στο κεφάλαιο σχετικά με τη συγχώρεση ότι η αγάπη που έχουμε για τον εαυτό μας δε σημαίνει πως μας κάνει να συμπαθούμε τον εαυτό μας. Σημαίνει απλώς και μόνο ότι επιζητούμε το όφελος μας. Με τον ίδιο τρόπο, η χριστιανική αγάπη (ή ελεημοσύνη) απέ-ναντι στους γείτονές μας είναι κάτι εντελώς διαφορετι-κό από τη συμπάθεια ή την έλξη. «Συμπαθούμε» ή «νιώθουμε μια έλξη» προς κάποιους ανθρώπους και όχι προς κάποιους άλλους. Έχε ι μεγάλη σημασία να καταλάβουμε ότι αυτή η φυσική «συμπάθεια» δεν είναι ούτε αμαρτία ούτε αρετή - τουλάχιστον όχι περισσότε-ρο απ' ό,τι είναι τα γούστα σου σχετικά με το φαγητό. Είναι απλώς ένα γεγονός. Βέβαια το τι κάνουμε με αυ-τή μπορεί να είναι ή αμαρτία ή αρετή.

Η φυσική συμπάθεια ή έλξη προς τους ανθρώπους επιτρέπει σε κάποιον να είναι πιο εύκολα «αγαπητός». Συνεπώς υπό κανονικές συνθήκες είναι καθήκον μας να ενθαρρύνουμε τα συναισθήματά μας -να «αγαπά-με» τους ανθρώπους όσο περισσότερο μπορούμε, όπως πολύ συχνά είναι καθήκον μας να ενισχύουμε τη θετι-κή μας διάθεση απέναντι στη γυμναστική ή τη σωστή διατροφή-, όχι επειδή η συγκεκριμένη στάση είναι από μόνη της η αρετή της ελεημοσύνης, αλλά επειδή συνι-


στά μια σοβαρή βοήθεια προς αυτή την κατεύθυνση. Απ' την άλλη, είναι επίσης αναγκαίο να βρισκόμαστε σε τεταμένη εγρήγορση από φόβο μήπως η συμπάθεια μας προς κάποιον μας κάνει αντιπαθητικούς ή ακόμα και άδικους απέναντι σε κάποιον άλλο. Υπάρχουν ακόμα και περιπτώσεις που η συμπάθειά μας συγκρού-εται με την ελεημοσύνη μας προς το πρόσωπο που «αγαπάμε». Για παράδειγμα, μια χαζομαμά ενδέχεται λόγω της φυσικής της έλξης να μπει στον πειρασμό να «κακομάθει» το παιδί της· αυτό σημαίνει να τονώσει τις προσωπικές της συναισθηματικές παρορμήσεις με τίμημα την πραγματική ευτυχία του παιδιού αργότερα.

Εντούτοις, παρόλο που οι φυσικές συμπάθειες θα πρέπει κανονικά να ενθαρρύνονται, θα ήταν εντελώς εσφαλμένο να θεωρήσουμε ότι ο τρόπος να γίνουμε αξιαγάπητοι είναι να προσπαθήσουμε να διαμορφώ-σουμε συναισθήματα συμπάθειας. Ορισμένοι άνθρω-ποι είναι «ψυχροί» από ιδιοσυγκρασία- αυτό ίσως να είναι αρνητικό για τους ίδιους, αλλά δεν αποτελεί αμαρτία, τουλάχιστον όχι περισσότερο απ' ό,τι το να αντιμετωπίζει κανείς προβλήματα πέψης. Απ' την άλ-λη, αυτό δεν τους αποκλείει από τις ευκαιρίες που τυ-χόν θα εμφανιστούν ή δεν τους δικαιολογεί όσον αφο-ρά στο καθήκον που έχουν να μάθουν να είναι ελεήμο-νες. Ο κανόνας για όλους μας είναι απλούστατος. Μη σπαταλάς χρόνο σκεπτόμενος κατά πόσο «αγαπάς» τον πλησίον σου, πράξε σαν να τον αγαπούσες. Αμέ-σως μόλις το κάνουμε αυτό, ανακαλύπτουμε ένα από τα μεγάλα μυστικά. Όταν συμπεριφέρεσαι σαν ν' αγα-πούσες κάποιον, θα φτάσεις και στο σημείο να τον αγαπήσεις πραγματικά. Αν βλάψεις κάποιον που δε συμπαθείς, θα διαπιστώσεις ότι θα τον αντιπαθήσεις


ακόμα περισσότερο. Αν τον ευεργετήσεις, θα δεις ότι θα τον αντιπαθήσεις λιγότερο. Υπάρχει βέβαια μία εξαίρεση. Αν τον ευεργετήσεις, όχι για να ευχαριστή-σεις το Θεό ή από υπακοή στο νόμο της ελεημοσύνης, αλλά για να του δείξεις πόσο μεγάλη είναι η καρδιά σου, κι έτσι να τον καταστήσεις υπόχρεο απέναντι σου, περιμένοντας τη στιγμή που θα εκφράσει την «ευγνω-μοσύνη» του, το πιθανότερο είναι ότι θα απογοητευ-θείς. Οι άνθρωποι δεν είναι ανόητοι, «πιάνουν» αμέ-σως το πότε κάποιος επιδεικνύεται ή τους πατρονάρει. Όμως, απ' την άλλη, όποτε ευεργετήσουμε κάποιον, αποκλειστικά και μόνο επειδή είναι μια ύπαρξη όμοια με μας, δημιουργημένη (όπως και μεις) από το Θεό, επιθυμώντας την ευτυχία του, έτσι όπως επιθυμούμε και τη δική μας ευτυχία, τότε και μόνο τότε θα έχουμε μάθει να τον αγαπάμε κατά τι περισσότερο ή τουλάχι-στον να τον αντιπαθούμε λιγότερο από πριν.

Κατά συνέπεια, παρόλο που η χριστιανική ελεημο-σύνη ακούγεται ένα πολύ ψυχρό πράγμα σε όσους εί-ναι έντονα συναισθηματικοί και παρόλο που είναι εντελώς διαφορετική από τη συμπάθεια, εντούτοις οδηγεί ο' ένα είδος συμπάθειας. Η διαφορά ανάμεσα σ' ένα χριστιανό κι έναν κοσμικό δεν είναι ότι ο κοσμι-κός αισθάνεται απλώς έλξη ή «συμπάθεια», ενώ ο χρι-στιανός μόνο «ελεημοσύνη». Ο κοσμικός συμπεριφέρε-ται σε ορισμένους ανθρώπους ευγενικά ακριβώς επει-δή τους «συμπαθεί»: ο χριστιανός, προσπαθώντας να φερθεί στον καθένα με ευγένεια, διαπιστώνει ότι συ-μπαθεί όλο και πιο πολύ περισσότερους ανθρώπους, ακόμα και ανθρώπους που στην αρχή ούτε που θα σκε-φτόταν ότι θα μπορούσε να συμπαθήσει.

Ο ίδιος πνευματικός νόμος λειτουργεί τρομακτικά


και προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι Γερμανοί ίσως στην αρχή να φέρθηκαν άσχημα στους Εβραίους επει-δή τους μισούσαν αργότερα τους μισούσαν περισσότε-ρο επειδή τους φέρθηκαν άσχημα. Όσο πιο σκληρός είσαι, τόσο περισσότερο θα μισήσεις· κι όσο περισσό-τερο μισήσεις, τόσο πιο σκληρός θα γίνεις, κι αυτό θα συνεχίζεται σ' ένα φαύλο κύκλο επ' άπειρον.

Τόσο το καλό όσο και το κακό αυξάνονται συσσω-ρευτικά. Αυτός είναι ο λόγος που οι μικρές αποφάσεις που εσύ κι εγώ παίρνουμε κάθε μέρα είναι ως τέτοιες τεράστιας σημασίας. Η πιο μικρή καλή πράξη που κά-νει κανείς σήμερα καθορίζει ένα σημείο αναφοράς, από το οποίο, λίγους μήνες αργότερα, θα είναι σε θέση να προχωρήσει σε νίκες που ποτέ δε φαντάστηκε. Μια φαινομενικά συνηθισμένη ικανοποίηση της λαγνείας ή του θυμού προκαλεί απώλεια μιας κορυφογραμμής, μιας γραμμής πυρός ή μιας γέφυρας, από την οποία ο εχθρός ενδέχεται να ξεκινήσει μια επίθεση που διαφο-ρετικά θα ήταν ανέφικτη.

Κάποιοι συγγραφείς χρησιμοποιούν τη λέξη «ελεη-μοσύνη» για να περιγράψουν όχι μόνο τη χριστιανική αγάπη μεταξύ των ανθρώπων, αλλά και την αγάπη του Θεού προς τον άνθρωπο ή την αγάπη του ανθρώπου προς το Θεό. Για τη δεύτερη από αυτές τις περιπτώσεις φαίνεται πως οι άνθρωποι ανησυχούν ιδιαίτερα. Έχουν μάθει ότι οφείλουν να αγαπούν το Θεό. Δεν μπορούν όμως να νιώσουν ένα τέτοιο συναίσθημα μέ-σα τους. Τι πρέπει λοιπόν να κάνουν; Η απάντηση εί-ναι η ίδια όπως και πριν. Πράξε σαν να ένιωθες ένα τέτοιο συναίσθημα. Μην κάθεσαι προσπαθώντας να κατασκευάσεις συναισθήματα. Ρώτα τον εαυτό σου το εξής: «Αν ήμουν σίγουρος ότι θα αγαπούσα το Θεό, τι


θα έκανα;». Όταν θα έχεις βρει την απάντηση, κάν' την πράξη.

Γενικά μιλώντας, η αγάπη του Θεού προς εμάς απο-τελεί ένα πολύ πιο ασφαλές θέμα πάνω στο οποίο μπο-ρούμε να σκεφτούμε απ' ό,τι αποτελεί η δική μας αγά-πη προς Εκείνον. Κανείς δεν μπορεί να έχει διαρκώς συναισθήματα αφοσίωσης· ακόμα και αν μπορούσαμε, δεν είναι αυτό για το οποίο ενδιαφέρεται πρωτίστως ο Θεός. Η χριστιανική αγάπη, είτε προς το Θεό είτε προς τον άνθρωπο, είναι μια υπόθεση της θέλησης. Αν προσπαθούμε να κάνουμε πράξη το θέλημά Του, τότε δείχνουμε υπακοή στην εντολή «πρέπει ν' αγαπάς τον Κύριο και Θεό σου». Αυτός θα μας χαρίσει συναισθή-ματα αγάπης όταν το κρίνει σκόπιμο. Δεν μπορούμε να τα κατασκευάσουμε για λογαριασμό μας, ούτε και πρέ-πει να τα απαιτούμε ως δικαίωμά μας. Εντούτοις, το βασικό στοιχείο που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι ότι, παρόλο που τα συναισθήματά μας έρχονται και παρέρχονται, δε συμβαίνει το ίδιο με την αγάπη Του προς εμάς. Δεν ταλαντεύεται από τις αμαρτίες ή την αδιαφορία μας· ως εκ τούτου είναι εντελώς κάθετη ως προς την απόφασή της να θεραπευτούμε από αυτά τα αμαρτήματα, όποιο κι αν είναι το κόστος για μας, όποιο κι αν είναι το κόστος γι' Αυτόν τον ίδιο.

Ι Ο

Η ελπίδα

Ηελπίδα είναι μία από τις θεολογικές αρετές. Αυτό σημαίνει ότι μια συνεχής ενατένιση του κόσμου

της αιωνιότητας δεν αποτελεί (όπως πιστεύουν κάποιοι στις μέρες μας) μια μορφή φυγής ή ευσεβούς πόθου, αλλά, αντίθετα, ένα από τα πράγματα που υποτίθεται ότι πρέπει να κάνει ένας χριστιανός. Δε σημαίνει ότι πρέπει ν' αφήσουμε τον παρόντα κόσμο ως έχει. Αν μελετήσεις την ιστορία, θα διαπιστώσεις ότι οι χριστια-νοί που δημιούργησαν το μεγαλύτερο μέρος του σημε-ρινού κόσμου ήταν εκείνοι ακριβώς που σκέφτονταν τον επόμενο. Οι ίδιοι οι Απόστολοι που πυροδότησαν τη μεταστροφή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι μεγά-λοι άνδρες που οικοδόμησαν το μεσαιωνικό πολιτισμό, οι Αγγλοι Ευαγγελικοί που έβαλαν τέλος στο δουλε-μπόριο, όλοι τους άφησαν τα ίχνη τους πάνω στη γη, ακριβώς επειδή η σκέψη τους ήταν στραμμένη στον ου-ρανό. Από τότε ακριβώς που οι χριστιανοί έπαψαν σε μεγάλο βαθμό να σκέφτονται τον άλλο κόσμο είναι που έγιναν τόσο αναποτελεσματικοί στα μεγάλα έργα του παρόντος. Σημάδεψε τον ουρανό και θα έχεις τη γη «στα πόδια σου»· σημάδεψε τη γη και δε θα έχεις ούτε


αυτήν οΰτε τον ουρανό. Φαίνεται πως είναι ένας παρά-ξενος κανόνας, αλλά μπορούμε να δούμε κάτι παρό-μοιο και σε άλλα ζητήματα. Η υγεία είναι μια μεγάλη ευλογία, αλλά, από τη στιγμή που θα την κάνεις κέντρο της ζωής σου, θ' αρχίσεις να γίνεσαι ένας τσαρλατάνος που θα φαντάζεται ότι κάτι δεν πάει καλά. Η μόνη πι-θανότητα που έχεις να χαρείς την υγεία είναι όταν θέ-λεις περισσότερο κάποια άλλα πράγματα: το φαγητό, τα παιχνίδια, τη δουλειά, τη διασκέδαση, τον καθαρό αέρα. Με τον ίδιο τρόπο, δε θα σώσουμε ποτέ τον πο-λιτισμό όσο ο πολιτισμός αποτελεί το βασικό μας στό-χο. Πρέπει να μάθουμε να αποζητούμε κάτι άλλο ακό-μα περισσότερο.

Οι περισσότεροι από εμάς το βρίσκουμε εξαιρετικά δύσκολο να αποζητούμε έστω και ελάχιστα τον «ουρα-νό» - εκτός κι αν ο «ουρανός» σημαίνει να ξαναβρε-θούμε και πάλι με τα αγαπημένα μας πρόσωπα όταν πεθάνουμε. Έ ν α από τα αίτια γι' αυτή τη δυσκολία εί-ναι ότι δεν έχουν εκπαιδευτεί κατάλληλα: όλη μας η εκπαίδευση τείνει να περιορίζει τη σκέψη σ' αυτόν τον κόσμο. Ένα άλλο αίτιο είναι πως, όταν η αληθινή ανα-ζήτηση του ουρανού γεννιέται μέσα μας, δεν την ανα-γνωρίζουμε. Οι περισσότεροι, αν είχαν μάθει πραγμα-τικά να κοιτάζουν μέσα στην καρδιά τους, θα συνειδη-τοποιούσαν ότι πραγματικά θέλουν, και μάλιστα με ζέ-ση, κάτι που δεν μπορεί να τους δοθεί σ' αυτόν τον κό-σμο. Υπάρχουν κάθε είδους πράγματα σ' αυτόν τον κό-σμο που υπόσχονται ότι θα σου το προσφέρουν, αλλά ποτέ δεν κρατούν την υπόσχεσή τους. Οι προσδοκίες που εγείρονται για πρώτη φορά μέσα μας όταν ερω-τευόμαστε ή φανταζόμαστε μια ξένη χώρα ή ασχολού-μαστε για πρώτη φορά μ' ένα θέμα που μας συναρπά-


ζει είναι προσδοκίες που κανένας γάμος, κανένα ταξί-δι και καμία μάθηση δεν μπορεί να ικανοποιήσει πραγματικά. Δεν αναφέρομαι εν προκειμένω σε ό,τι θα μπορούσαμε να ονομάσουμε αποτυχημένο γάμο, διακοπές ή σπουδές. Μιλάω για τις καλύτερες δυνατές ευκαιρίες. Υπήρχε κάτι που μας συνεπήρε σε κείνη την πρώτη στιγμή της προσδοκίας, το οποίο απλώς ξεθω-ριάζει όταν ερχόμαστε και πάλι στην πραγματικότητα. Νομίζω πως όλοι ξέρετε τι θέλω να πω. Η σύζυγος ίσως να είναι μια καλή σύζυγος, τα ξενοδοχεία και τα τοπία μπορεί να υπήρξαν συναρπαστικά, ακόμα και η χημεία ενδέχεται να είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ενα-σχόληση- κάτι όμως μας έχει διαφύγει. Στο σημείο αυ-τό υπάρχουν δύο λανθασμένοι τρόποι με τους οποίους μπορεί κανείς να αντιμετωπίσει αυτή την πραγματικό-τητα, καθώς κι ένας σωστός τρόπος.

1) Ο τρόπος του ανόητου. Αυτός κατηγορεί τα ίδια τα πράγματα. Περνά όλη του τη ζωή πιστεύοντας πως, αν είχε δοκιμάσει με κάποια άλλη γυναίκα ή είχε πάει σε κάποιο πιο ακριβό ξενοδοχείο, ή οτιδήποτε τέλος πάντων, τότε πραγματικά θα είχε αρπάξει αυτό το μυ-στηριώδες κάτι που κυνηγάμε όλοι μας. Οι περισσότε-ροι από τους μπουχτισμένους και ανικανοποίητους πλούσιους ανθρώπους στον κόσμο ανήκουν σ' αυτή την κατηγορία. Περνούν όλοι τους τη ζωή πηγαίνοντας από γυναίκα σε γυναίκα (μέσα από τη διαδικασία των δια-ζυγίων), από ήπειρο σε ήπειρο, από χόμπι σε χόμπι, με τη σκέψη πάντα ότι η τελευταία περίπτωση ήταν επιτέ-λους «το αληθινό πράγμα», και όπως πάντα απογοη-τεύονται.

2) Ο τρόπος του αυταπατώμενου «λογικού ανθρώ-που». Αυτός γρήγορα αποφαίνεται ότι το όλο θέμα εί-


ναι μια φαντασίωση. «Βέβαια», λέει, «αισθάνεται κα-νείς έτσι όταν είναι νέος. Όμως, όταν με τον καιρό φτάσεις στα χρόνια μου, θα εγκαταλείψεις την προ-σπάθεια να πιάσεις το άπιαστο». Έτσι, ηρεμεί και μα-θαίνει να μην περιμένει τίποτα το εξαιρετικό- παράλ-ληλα απωθεί το κομμάτι του εαυτού του που συνήθιζε, όπως θα έλεγε και ο ίδιος, «να θέλει το φεγγάρι». Βέ-βαια η εν λόγω αντίδραση είναι πολύ καλύτερη από την πρώτη κι επιτρέπει σε κάποιον να είναι πιο ευτυ-χής και λιγότερο προβληματικός στη σχέση του με την κοινωνία. Τον κάνει βέβαια πουριτανό (τείνει να εκδη-λώνει μια διάθεση υπεροχής προς εκείνους που ονομά-ζει «εφήβους»), αλλά γενικά τα πάει πολύ καλύτερα. Θα ήταν η καλύτερη στάση που θα μπορούσαμε να υιο-θετήσουμε, αν ο άνθρωπος δε ζούσε αιώνια. Αν όμως υποθέσουμε ότι η απόλυτη ευτυχία είναι πράγματι εκεί έξω και μας περιμένει; Αν υποθέσουμε ότι κάποιος μπορεί όντως να πιάσει το άπιαστο; Στην περίπτωση αυτή, θα ήταν κρίμα να διαπιστώσουμε καθυστερημένα (λίγο μετά το θάνατο μας) ότι με την υποτιθέμενη «κοι-νή λογική» ακυρώσαμε μέσα μας την ικανότητα που μας επέτρεπε να τη χαρούμε.

3) Ο χριστιανικός τρόπος. Ο χριστιανός υποστηρί-ζει: «Τα πλάσματα δε γεννιούνται με επιθυμίες, παρά μόνο εάν η ικανοποίηση αυτών των επιθυμιών είναι εφικτή. Το μωρό πεινάει, υπάρχει όμως το πράγμα που λέμε φαγητό. Μια πάπια θέλει να κολυμπήσει, υπάρχει όμως αυτό που λέμε νερό. Οι άνθρωποι έχουν σεξουα-λικές επιθυμίες, υπάρχει όμως αυτό που λέμε σεξ. Αν διαπιστώσω μέσα μου κάποια επιθυμία που καμιά εμπειρία αυτού του κόσμου δεν μπορεί να ικανοποιή-σει, η πιο εύλογη εξήγηση είναι ότι υπάρχει χάριν ενός


άλλου κόσμου. Αν καμιά από τις γήινες ηδονές δεν την ικανοποιεί, αυτό δεν αποδεικνύει ότι το σύμπαν είναι μια απάτη. Το πιθανότερο είναι ότι ποτέ δεν προβλε-πόταν να την ικανοποιήσουν οι γήινες ηδονές, αλλά απλώς να την ξεσηκώσουν, να υποδείξουν το αληθινό σημείο αναφοράς. Αν είναι έτσι, πρέπει, από τη μια, να φροντίσω να μην απεχθάνομαι ποτέ ή να μην είμαι αχάριστος απέναντι σ' αυτές τις γήινες ευλογίες και, από την άλλη, να μην τις μπερδέψω ποτέ με τις απομι-μήσεις και τους αντικατοπτρισμοΰς τους. Θα πρέπει να κρατήσω ζωντανή μέσα μου την επιθυμία για την αλη-θινή μου πατρίδα, την οποία δε θα συναντήσω παρά μόνο μετά θάνατον δε θα πρέπει να την αφήσω ποτέ να συγκαλυφθεί ή να παραγκωνιστεί. Θα πρέπει να κάνω κύριο σκοπό της ζωής μου την προσήλωση σ' αυ-τή την πατρίδα και να βοηθήσω τους άλλους να κάνουν το ίδιο».

Δεν υπάρχει λόγος να ανησυχείς για τους αστείους ανθρώπους που προσπαθούν να γελοιοποιήσουν τη χριστιανική «ελπίδα» του ουρανού, λέγοντας ότι δε θέ-λουν να «περάσουν την αιωνιότητα παίζοντας άρπες». Η απάντηση σ' αυτούς τους ανθρώπους είναι πως, αν δεν μπορούν να κατανοήσουν τα βιβλία που έχουν γραφτεί για ενήλικες, τότε πολύ απλά δεν πρέπει και να μιλούν γι' αυτά. Όλες οι εικόνες των Γραφών (άρ-πες, κορόνες, χρυσάφι κ.ο.κ.) αποτελούν βέβαια μια απλή συμβολική προσπάθεια να εκφραστεί το ανέκ-φραστο. Τα μουσικά όργανα αναφέρονται επειδή για πολλούς ανθρώπους (όχι όλους) η μουσική θεωρείται ότι υποδηλώνει, όσο τίποτε άλλο στην παρούσα ζωή, την έκσταση και το άπειρο. Οι κορόνες αναφέρονται για να τονίσουν το γεγονός ότι εκείνοι που θα ενωθούν


με το Θεό στην αιωνιότητα μετέχουν της δόξας, της δύ-ναμης και της χαράς Του. Το χρυσάφι αναφέρεται, τέ-λος, για να καταδειχθεί ο άχρονος χαρακτήρας του Παραδείσου (το χρυσάφι δε σκουριάζει) και η σπου-δαιότητά του. Όσοι εκλαμβάνουν αυτά τα σύμβολα κυ-ριολεκτικά μπορούν κάλλιστα να νομίζουν ότι, όταν ο Χριστός μάς είπε να γίνουμε σαν τα περιστέρια, εννο-ούσε ότι έπρεπε να κάνουμε αυγά.

11 Η πίστη (α)

Σε αυτό το κεφάλαιο θα πρέπει να μιλήσω γι' αυτό που οι χριστιανοί ονομάζουν πίστη. Πολΰ γενικά η

λέξη «πίστη» φαίνεται πως χρησιμοποιείται από τους χριστιανούς με δΰο σημασίες ή σε δΰο επίπεδα, τα οποία και θα εξετάσω με τη σειρά. Υπό την πρώτη έν-νοια, σημαίνει απλά το «Πιστεΰω» - την αποδοχή ως αληθών των δογμάτων του χριστιανισμού. Μέχρι εδώ τα πράγματα είναι αρκετά απλά. Αυτό όμως που όντως μπερδεύει τους ανθρώπους -τουλάχιστον, μπέρδευε κάποτε εμένα- είναι το γεγονός ότι οι χριστιανοί θεω-ρούν την πίστη με αυτή την έννοια ως αρετή. Συνήθιζα να αναρωτιέμαι πώς στο καλό είναι δυνατόν να είναι αρετή, τι το ηθικό ή ανήθικο υπάρχει στο να πιστεύει ή να μην πιστεύει κανείς ένα σύνολο από προτάσεις; Προφανώς, συνήθιζα να λέω, ένας λογικός άνθρωπος αποδέχεται ή απορρίπτει οποιαδήποτε πρόταση, όχι επειδή θέλει ή δε θέλει, αλλά επειδή οι ενδείξεις τοΰ φαίνονται καλές ή κακές. Αν κάνει λάθος σχετικά με το καλό ή το κακό των ενδείξεων, αυτό σε καμία περί-πτωση δε σημαίνει ότι είναι κακός άνθρωπος, αλλά απλούστατα ότι δεν είναι πολΰ έξυπνος. Αν πάλι θεω-


ρήσει τις ενδείξεις κακές και προσπαθήσει, παρ' όλα αυτά, να εξαναγκάσει τον εαυτό του να τις πιστέψει, τότε πρόκειται για ξεκάθαρη ανοησία.

Νομίζω πως ακόμα υποστηρίζω αυτή την άποψη. Αυτό όμως που δεν έβλεπα τότε, και το οποίο συνεχί-ζουν να μη βλέπουν πάρα πολλοί άνθρωποι, είναι το εξής: Υπέθετα πως άπαξ και το ανθρώπινο πνεύμα αποδεχθεί κάτι ως αληθές, τότε αυτόματα θα συνεχίσει να το θεωρεί αληθές, μέχρις ότου προκείψει κάτι εύλο-γο που θα το αναγκάσει να επανεξετάσει το θέμα. Στην πραγματικότητα, υπέθετα ότι το ανθρώπινο πνεύ-μα ελέγχεται πλήρως από τη λογική. Αυτό όμως δεν εί-ναι αλήθεια. Για παράδειγμα, η λογική μου είναι πλή-ρως πεπεισμένη, με βάση πολύ καλές ενδείξεις, ότι τα αναισθησιογόνα δε με πιάνουν και ότι οι κατάλληλα εκπαιδευμένοι χειρουργοί δεν αρχίζουν το έργο τους παρά μόνο όταν είμαι εντελώς αναίσθητος. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονός πως, όταν με βάλουν στο χει-ρουργικό τραπέζι και μου φορέσουν στο πρόσωπο την απαίσια μάσκα τους, αρχίζει μέσα μου ένας ξεκάθαρα παιδιάστικος πανικός. Αρχίζω να νομίζω ότι θα πνιγώ και φοβάμαι πως θ' αρχίσουν να με κόβουν κομματά-κια πριν ακόμα χάσω τις αισθήσεις μου. Με άλλα λό-για, χάνω την πίστη μου στα αναισθησιογόνα. Δεν εί-ναι η λογική που αποπέμπει την πίστη μου, αντίθετα, η πίστη μου στηρίζεται στη λογική. Η αιτία βρίσκεται στη φαντασία και στα συναισθήματά μου. Η μάχη γίνεται ανάμεσα στην πίστη με τη λογική, από τη μία, και στα συναισθήματα με τη φαντασία, από την άλλη.

Όταν το καλοσκεφτείς, θα διαπιστώσεις πολλές πε-ριπτώσεις αυτού του φαινομένου. Ένας άντρας ξέρει, με βάση πολύ καλές ενδείξεις, ότι μια όμορφη κοπέλα


που γνωρίζει λέει ψέματα και δεν μπορεί να κρατήσει ένα μυστικό κι άρα δεν πρέπει να της έχει εμπιστοσύ-νη· όμως, όταν βρίσκεται μαζί της, το πνεύμα του χάνει την πίστη που έχει σ' αυτήν ακριβώς τη γνώση κι αρχί-ζει να σκέφτεται: «Ίσως αυτή τη φορά να είναι διαφο-ρετική». Και άλλη μια φορά γελειοποιείται και της λέει κάτι που έπρεπε να μην της το έχει πει. Τα συναισθή-ματά του καταστρέφουν την πίστη που είχε σε κάτι που ήξερε πως ήταν πράγματι αλήθεια. Ας πάρουμε ένα αγόρι που μαθαίνει κολύμπι. Η λογική του ξέρει πολύ καλά ότι το ανθρώπινο σώμα που δε στηρίζεται πουθε-νά δε βουλιάζει κατ' ανάγκη στο νερό. Το όλο ζήτημα όμως είναι κατά πόσο θα συνεχίσει να το πιστεύει αυ-τό όταν ο δάσκαλος πάρει το χέρι του και το αφήσει μόνο του μέσα στο νερό, ή κατά πόσο θα σταματήσει ξαφνικά να το πιστεύει, με αποτέλεσμα να βουλιάξει πανικόβλητο.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με το χριστιανισμό. Δε ζητώ από κανέναν να αποδεχθεί το χριστιανισμό αν η λογική του του λέει όντως ότι το βάρος των ενδείξε-ων είναι εναντίον του. Δεν είναι αυτή η στιγμή για να κάνει την εμφάνισή της η πίστη. Ας υποθέσουμε ότι η λογική ενός ανθρώπου αποφασίζει κάποια στιγμή ότι οι ενδείξεις είναι υπέρ του χριστιανισμού. Μπορώ από τώρα να πω σ' αυτόν τον άνθρωπο το τι θα συμβεί στις αμέσως επόμενες εβδομάδες. Θα έρθει κάποια στιγμή που, επειδή θα λάβει άσχημα νέα ή ενδεχομένως αντι-μετωπίσει προβλήματα ή επειδή τέλος πάντων ζει ανά-μεσα σε πολλούς ανθρώπους που δεν πιστεύουν στο χριστιανισμό, μονομιάς όλα του τα συναισθήματα θα ξεσηκωθούν και θα πραγματοποιήσουν ένα είδος επι-δρομής πάνω στην πίστη του. Μπορεί ακόμη να έρθει


κάποια στιγμή που θα αποζητά τη συντροφιά κάποιας γυναίκας, θα θέλει να πει ένα ψέμα, θα αισθάνεται απόλυτα ικανοποιημένος με τον εαυτό του ή θα έχει την ευκαιρία να βγάλει μερικά χρήματα παραπάνω με τρόπο όχι απόλυτα δίκαιο- κάποια στιγμή που θα είναι πολΰ βολικό γι' αυτόν να μη λέει ο χριστιανισμός την αλήθεια. Για άλλη μια φορά οι επιθυμίες του θα πραγ-ματοποιήσουν μία επιδρομή. Δε μιλάω για στιγμές στις οποίες προκΰπτουν πραγματικά καινοΰριες ενδείξεις που αντιτίθενται στο χριστιανισμό. Αυτές πρέπει να τις αντιμετωπίσει κανείς, αλλά πρόκειται για ένα εντελώς διαφορετικό θέμα. Μιλάω για εκείνες τις στιγμές που εξεγείρεται κατά του χριστιανισμοΰ μια απλή εσωτερι-κή διάθεση.

Η πίστη λοιπόν, με τη σημασία που δίνω εν προκει-μένω στη λέξη, είναι η τέχνη τοΰ να μένεις σταθερός σ' εκείνα τα πράγματα που έχει αποδεχθεί η λογική, ανε-ξάρτητα από τις μεταβαλλόμενες διαθέσεις σου. Διότι οι διαθέσεις σίγουρα θα αλλάξουν, όποια κι αν είναι η θέση που θα πάρει η λογική. Αυτό είναι κάτι που το ξέ-ρω από προσωπική εμπειρία. Τώρα που είμαι χριστια-νός, αντιμετωπίζω πράγματι εσωτερικές διαθέσεις για τις οποίες το όλο θέμα φαντάζει εντελώς απίθανα. Όταν όμως ήμουν άθεος, αντιμετώπιζα εσωτερικές διαθέσεις για τις οποίες ο χριστιανισμός φαινόταν τρο-μερά πιθανός. Αυτή η εξέγερση των εσωτερικών σου διαθέσεων έναντι του πραγματικοΰ σου εαυτοΰ είναι κάτι που θα συμβεί οΰτως ή άλλως. Αυτός είναι ο λό-γος που η πίστη αποτελεί μια τόσο αναγκαία αρετή. Αν δε μάθετε στις διαθέσεις σας ποΰ τελειώνει ο ρόλος τους, δε θα μπορέσετε να είστε ποτέ είτε ένας σωστός χριστιανός είτε ακόμα ένας σωστός άθεος· θα είστε


απλώς ένα πλάσμα που θα άγεται και θα φέρεται, με τις πεποιθήσεις του να εξαρτώνται όντως από την κα-τάσταση και τη διάθεση της όρεξής σας. Κατά συνέ-πεια, πρέπει κανείς να ασκήσει την έξη της πίστης.

Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσει το γεγονός ότι οι εσωτερικές του διαθέσεις αλλάζουν. Το επόμενο είναι να σιγουρευτεί ότι, άπαξ και αποδέχθηκε το χρι-στιανισμό, τότε κάποια από τα βασικά του δόγματα θα πρέπει συνειδητά να του έρχονται στο μυαλό για αρκε-τή ώρα κάθε μέρα. Αυτός είναι ο λόγος που οι καθημε-ρινές προσευχές, τα θρησκευτικά αναγνώσματα και ο εκκλησιασμός αποτελούν αναγκαία στοιχεία της χρι-στιανικής ζωής. Πρέπει να θυμίζουμε συνέχεια στον εαυτό μας αυτά που πιστεύει. Ούτε αυτή η πίστη ούτε και κάποια άλλη θα παραμείνει αυτόματα ζωντανή μέ-σα στο πνεύμα μας. Πρέπει αναγκαστικά να τρέφεται. Μάλιστα, αν εξετάσεις εκατό ανθρώπους που έχουν χάσει την πίστη τους στο χριστιανισμό, αναρωτιέμαι πόσοι άραγε θα είναι εκείνοι που τον εγκατέλειψαν με βάση λογικά και ειλικρινή επιχειρήματα. Δεν είναι άραγε πιο συνηθισμένο οι περισσότεροι απλώς να απομακρύνονται;

Τώρα πρέπει να στραφώ στην πίστη υπό τη δεύτερη ή υψηλότερη έννοια: αυτό είναι και το πιο δύσκολο εγ-χείρημα μέχρι στιγμής στο βιβλίο αυτό. Θα ήθελα να προσεγγίσω το θέμα επιστρέφοντας στο θέμα της τα-πεινοφροσύνης. Ίσως θυμάστε ότι είπα πως το πρώτο βήμα προς την ταπεινοφροσύνη είναι η συνειδητοποίη-ση της υπερηφάνειας. Θα ήθελα τώρα να προσθέσω ότι το επόμενο βήμα έγκειται στο να κάνετε ορισμένες σοβαρές προσπάθειες να υλοποιήσετε τις αρετές του χριστιανισμού. Μια εβδομάδα βέβαια δεν αρκεί. Τα


πράγματα την πρώτη εβδομάδα πάνε συνήθως περίφη-μα. Δοκιμάστε για έξι εβδομάδες. Στο μεταξύ, έχο-ντας, στο βαθμό που μπορεί κανείς να περιμένει, επι-στρέψει εντελώς ή έχοντας πέσει και χαμηλότερα από το σημείο εκκίνησης, μπορεί κανείς να έχει πια μπρο-στά του ορισμένα καινούρια στοιχεία σχετικά με τον αληθινό του εαυτό. Κανείς δεν μπορεί να ξέρει πόσο κακός είναι, εάν πρώτα δεν προσπαθήσει σκληρά να γίνει ενάρετος. Κυκλοφορεί βέβαια και μια ανόητη αντίληψη ότι οι ενάρετοι άνθρωποι δεν ξέρουν τι θα πει «πειρασμός». Πρόκειται για ένα ασύστολο ψεύδος. Μόνον όσοι προσπαθούν να αντισταθούν στον πειρα-σμό γνωρίζουν την πραγματική του δύναμη. Σε τελική ανάλυση, διαπιστώνεις τη δύναμη του γερμανικού στρατού όταν τον αντιμάχεσαι κι όχι όταν παραδίδε-σαι. Διαπιστώνεις τη δύναμη ενός ανέμου όταν προ-σπαθείς να κινηθείς προς την αντίθετη κατεύθυνση κι όχι όταν ξαπλώνεις κάτω. Εκείνος που παραδίδεται στον πειρασμό μετά από πέντε λεπτά απλούστατα δε γνωρίζει πώς θα ήταν η όλη ατμόσφαιρα μετά από μία ώρα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι κακοί άνθρωποι, υπό μία έννοια, ξέρουν ελάχιστα πράγματα σχετικά με την κακία. Ζούσαν πάντα μια ζωή εκ του ασφαλούς, γιατί πάντα αφήνονταν. Δε διαπιστώνουμε ποτέ τη δύ-ναμη της κακής παρόρμησης που εμφωλεύει μέσα μας παρά μόνο όταν προσπαθήσουμε να την αντιπαλέψου-με. Άλλωστε ο Χριστός, επειδή ήταν ο μόνος άνθρωπος που ποτέ δεν ενέδωσε στον πειρασμό, είναι επίσης και ο μόνος άνθρωπος που γνωρίζει πλήρως τι σημαίνει πειρασμός, ο μόνος απόλυτα ρεαλιστής. Πολύ καλά λοιπόν! Το βασικό πράγμα που μαθαίνουμε όταν επι-χειρούμε στα σοβαρά να υλοποιήσουμε τις χριστιανι-


κές αρετές είναι η αποτυχία μας. Αν έχουμε την εντύ-πωση ότι ο Θεός μάς έχει ετοιμάσει ένα διαγώνισμα κι ότι ενδέχεται να πάρουμε καλό βαθμό επειδή τάχα τον αξίζουμε, θα πρέπει να την εγκαταλείψουμε. Αν έχου-με την εντύπωση ότι γίνεται ένα είδος παζαριού, ότι μπορούμε να τηρήσουμε το τμήμα μιας συμφωνίας που μας αναλογεί κι έτσι να αναγκάσουμε το Θεό, με όρους καθαρής δικαιοσύνης, να τηρήσει το δικό Του, κι αυτή πρέπει να εγκαταλειφθεί.

Πιστεύω πως όλοι όσοι έχουν μια κάποια πίστη στο Θεό, μέχρις ότου γίνουν χριστιανοί, έχουν την εντύπω-ση πως πρόκειται για κάποιο διαγώνισμα ή παζάρεμα. Η πρώτη δουλειά του αληθινού χριστιανισμού είναι να κάνει αυτή την ιδέα θρύψαλα. Όταν κάποιοι τη βλέ-πουν κομμάτια, νομίζουν τότε πως ο χριστιανισμός εί-ναι μια αποτυχία και παραδίδουν τα όπλα. Φαίνεται πως θεωρούν ότι ο Θεός είναι πολύ απλοϊκός. Βέβαια, στην πραγματικότητα, τα ξέρει όλα αυτά. Έ ν α από τα πράγματα που έμελλε ο χριστιανισμός να κάνει, όταν θα εμφανιζόταν, ήταν να διαλύσει κι αυτή την ιδέα. Ο Θεός περιμένει πώς και πώς τη στιγμή που θα συνειδη-τοποιήσετε ότι δεν τίθεται κανένα θέμα επιτυχίας σ' αυτό το διαγώνισμα ή υποχρέωσής Του να σας σώσει.

Στη συνέχεια έρχεται μια άλλη διαπίστωση. Κάθε ικανότητα που έχετε, η δύναμη της σκέψης σας ή η κί-νηση των μελών του σώματος σας, σας έχει δοθεί από το Θεό. Ακόμα κι αν αφιερώνατε κάθε στιγμή της ζωής σας αποκλειστικά και μόνο στην υπηρεσία Του, δε θα μπορούσατε να Του προσφέρετε κάτι που δε θα ήταν ήδη δικό Του. Έτσι, όταν μιλάμε για κάποιον που κά-νει τα πάντα για το Θεό ή δίνει τα πάντα στο Θεό, θα σας πω τι πραγματικά εννοούμε. Μοιάζει με το μικρό


παιδί που λέει «μπαμπάκα, δώσε μου μερικά ψιλά να σου πάρω ένα δώρο για τα γενέθλιά σου». Βέβαια, ο πατέρας του του δίνει και μένει ευχαριστημένος με το δώρο του παιδιού. Όλα είναι ωραία και καλά, αλλά μόνο ένας ανόητος θα πίστευε ότι ο πατέρας αξίζει με-ρικά ψιλά. Όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει αυτά τα δύο πράγματα, τότε ο Θεός μπορεί πραγματικά να πιάσει δουλειά. Μόνο μετά από αυτά αρχίζει η πραγ-ματική ζωή. Ο άνθρωπος έχει πια αφυπνιστεί. Τώρα πια μπορούμε να προχωρήσουμε και να εξετάσουμε την πίστη με τη δεύτερη σημασία της.

12 Η πίστη (β)

Θα ήθελα ν' αρχίσω λέγοντας κάτι που θα προτι-μούσα να το προσέξετε όλοι σας ιδιαίτερα. Είναι

το εξής: Αν αυτό το κεφάλαιο δε σημαίνει τίποτα για σας, αν δίνει την εντύπωση πως προσπαθεί να απαντή-σει σε ερωτήματα που ποτέ δε θέσατε, τότε μην μπείτε στον κόσμο να το διαβάσετε. Μην ασχοληθείτε διόλου μαζί του. Υπάρχουν ορισμένα πράγματα στο χριστιανι-σμό που μπορούν να γίνουν κατανοητά από τα έξω, πριν δηλαδή γίνει κανείς χριστιανός. Υπάρχουν όμως και πολλά άλλα που δεν μπορούν να κατανοηθούν πα-ρά μόνο εάν έχεις ήδη προχωρήσει αρκετά στη χρι-στιανική ζωή. Πρόκειται για πράγματα εντελώς πρα-κτικά, παρόλο που δε φαίνονται ως τέτοια. Πρόκειται για οδηγίες που ασχολούνται με συγκεκριμένα σταυ-ροδρόμια και εμπόδια κατά τη διάρκεια του ταξιδιού και δεν έχουν νόημα παρά μόνο εάν κάποιος έχει φτά-σει σε κάποιο σημείο. Όποτε βρίσκετε κάποια πρότα-ση στα χριστιανικά κείμενα που δεν μπορείτε να κατα-λάβετε, μην ανησυχείτε. Άστε τη για την ώρα. Θα έρθει κάποια μέρα, ίσως μετά από χρόνια, όταν ξαφνικά θα καταλάβετε τη σημασία της. Αν κάποιος μπορούσε να


την καταλάβει ήδη από τώρα, μόνο κακό θα μπορούσε να του προκαλέσει.

Βέβαια όλα αυτά στρέφονται εναντίον μου, όπως και ενάντια στον οποιονδήποτε. Αυτό που θα προσπα-θήσω να εξηγήσω σ' αυτό το κεφάλαιο ίσως να με ξε-περνά κατά πολύ. Ίσως να νομίζω πως έχω φτάσει εκεί, αλλά να κάνω λάθος. Το μόνο που μπορώ να κά-νω είναι να ζητήσω από τους ενημερωμένους χριστια-νούς να κοιτάξουν προσεκτικά και να μου πουν πότε κάνω λάθος. Και από τους άλλους να μη δεσμεύονται από τα όσα λέω, να τα εκλαμβάνουν ως κάτι που προ-σφέρεται για να τους βοηθήσει κι όχι επειδή πιστεύω ότι έχω δίκιο.

Προσπαθώ να μιλήσω για την πίστη με τη δεύτερη, υψηλότερη σημασία του όρου. Μόλις τώρα είπα ότι το ζήτημα της πίστης με αυτή τη σημασία προκύπτει από τη στιγμή που κάποιος έχει βάλει όλα του τα δυνατά να υλοποιήσει τις χριστιανικές αρετές, διαπίστωσε ότι αποτυγχάνει και έχει συνειδητοποιήσει ότι, ακόμα κι αν μπορούσε να πετύχει κάτι τέτοιο, το μόνο που θα εί-χε καταφέρει θα ήταν να επιστρέψει στο Θεό κάτι που ήδη Του ανήκει. Με άλλα λόγια, συνειδητοποιεί τη χρεοκοπία του. Τώρα, το λέω γι' άλλη μια φορά, αυτό που πραγματικά ενδιαφέρει το Θεό δεν είναι οι πρά-ξεις μας. Αυτό που Τον ενδιαφέρει είναι ότι θα πρέπει να είμαστε πλάσματα ενός ορισμένου είδους ή μιας ορισμένης ποιότητας -το είδος των πλασμάτων που πά-ντα ήθελε να είμαστε-, πλάσματα που θα βρίσκονται σε μια ορισμένη σχέση μαζί Του. Δεν προσθέτω το «και σε μια ορισμένη σχέση μεταξύ μας», επειδή εννο-είται. Αν είστε σωστοί απέναντι Του, είναι σίγουρο πως θα είστε σωστός κι απέναντι στα πλάσματά Του,


όπως ακριβώς συμβαίνει με όλες τις αχτίνες μιας ρό-δας που είναι προσαρμοσμένες σωστά στο κέντρο και το στεφάνι, κι έχουν έτσι τη σωστή τους θέση. Όσο κά-ποιος φαντάζεται ότι ο Θεός είναι ένας εξεταστής που του έχει δώσει κάτι σαν διαγώνισμα ή ότι είναι ο άλλος συμβαλλόμενος σ' ένα είδος συμφωνίας -όσο συνεχίζει να φαντάζεται πως η σχέση του με το Θεό ορίζεται από όρους του δούναι και λαβείν-, δεν έχει πετύχει ακόμα τη σωστή σχέση με το Θεό. Παρανοεί τόσο αυτό που είναι ο ίδιος όσο κι αυτό που είναι ο Θεός. Και δεν μπορεί να πετύχει τη σωστή σχέση παρά μόνο όταν ανακαλύψει το γεγονός της χρεοκοπίας του.

Όταν λέω «ανακαλύψει», το εννοώ πραγματικά: δεν το είπα ως τρόπο του λέγειν. Βέβαια όλα τα παι-διά, εάν τους δοθεί ένα κάποιο είδος θρησκευτικής παιδείας, θα μάθουν γρήγορα ότι δεν μπορούμε να δώ-σουμε τίποτα στο Θεό που να μην είναι ήδη δικό Του, καθώς κι ότι συνειδητοποιούμε την αποτυχία μας να προσφέρουμε ακόμα κι αυτό δίχως να παρακρατάμε κάτι. Αυτό όμως για το οποίο μιλάω είναι η πραγματι-κή ανακάλυψη αυτού του δεδομένου: πραγματική ανα-κάλυψη χάρη στην εμπειρία ότι πρόκειται για κάτι πέ-ρα για πέρα αληθινό.

Υπ' αυτήν την έννοια, δεν μπορούμε να ανακαλύ-ψουμε την αποτυχία μας όσον αφορά στην τήρηση του νόμου του Θεού παρά μόνο μέσα από την πιο σκληρή μας προσπάθεια (και την εν συνεχεία αποτυχία). Εάν δεν προσπαθήσουμε πραγματικά, ό,τι κι αν πούμε, θα υπάρχει πάντα στο βάθος της σκέψης μας η ιδέα ότι, εάν προσπαθήσουμε περισσότερο την επόμενη φορά, θα πετύχουμε το σκοπό να γίνουμε τέλεια ενάρετοι. Έτσι, υπό μία έννοια, η δρόμος της επιστροφής στο Θεό είναι


ο δρόμος της ηθικής προσπάθειας, της όλο και σκληρό-τερης προσπάθειας. Υπό μία άλλη όμως έννοια, δεν εί-ναι η προσπάθεια που θα μας φέρει τελικά εκεί που θέ-λουμε. Όλη αυτή η προσπάθεια οδηγεί στο καίριο ση-μείο κατά το οποίο στρέφεσαι στο Θεό και λες: «Πρέ-πει Εσΐί να το κάνεις αυτό, εγώ δεν μπορώ». Σας ικε-τεύω, μην αρχίσετε να αναρωτιέστε ως εξής: «Έφτασα άραγε σ' αυτό το σημείο;». Μην κάθεστε και μη σκέφτε-στε με το μυαλό σας εάν άραγε ήρθε η στιγμή. Αυτό εί-ναι που βάζει κάποιον σε εντελώς εσφαλμένο δρόμο. Όταν συμβαίνουν στη ζωή μας τα πιο σημαντικά πράγ-ματα, πολΰ συχνά δε συνειδητοποιούμε τι πραγματικά γίνεται. Κανείς δε λέει συνέχεια στον εαυτό του «γεια, να με, μεγαλώνω». Πολΰ συχνά, όταν κοιτάζει προς τα πίσω, συνειδητοποιεί ότι έχει ωριμάσει. Αυτό μπορείτε να το δείτε ακόμα και σε απλά ζητήματα. Αυτός που ξε-κινά αγχωμένος να δει εάν θα μπορέσει να κοιμηθεί, το πιθανότερο είναι ότι θα μείνει άυπνος. Βέβαια αυτό που εξετάζω τώρα ίσως να μη συμβεί στον καθένα μο-νομιάς -όπως συνέβη στον Παΰλο ή τον Μποΰνιαν-, ίσως να είναι τόσο σταδιακό, που κανείς να μην μπορεί να δείξει κάποια συγκεκριμένη ώρα ή στιγμή που συνέ-βη. Άλλωστε αυτό που μετρά είναι η ίδια η φΰση της αλ-λαγής κι όχι το πώς αισθανόμαστε όταν αυτή συμβαίνει. Είναι η αλλαγή από την εμπιστοσύνη στις προσωπικές μας προσπάθειες στην κατάσταση εκείνη που δε θέλου-με να κάνουμε τίποτα μονάχοι μας και αφήνουμε τα πά-ντα στα χέρια του Θεού.

Ξέρω ότι οι λέξεις «αφήνω στα χέρια του Θεού» μπορούν να παρεξηγηθούν, αλλά θα πρέπει έστω και για λίγο να τις δεχτούμε. Η έννοια με την οποία ένας χριστιανός τ' αφήνει όλα στα χέρια του Θεού είναι ότι


εμπιστεύεται το Χριστό, έχει πίστη ότι ο Χριστός με κά-ποιο τρόπο θα μοιραστεί μαζί του την τέλεια ανθρώπινη υπακοή που επέδειξε από τη γέννηση μέχρι τη σταύρω-ση Του- ότι ο Χριστός θα τον κάνει όμοιο με τον εαυτό Του κι ότι υπό μία έννοια θα καλύψει τις ελλείψεις του. Στη χριστιανική γλώσσα λέγεται ότι ο Χριστός θα μοι-ραστεί μαζί μας την «υιότητά» Του, θα μας κάνει και μας «υιούς του Θεού». Στο τέταρτο βιβλίο θα προσπα-θήσω να αναλύσω τη σημασία αυτών των λέξεων λίγο περισσότερο. Αν θέλετε να το θέσουμε έτσι, ο Χριστός προσφέρει κάτι δίχως να ζητά τίποτα. Ακόμα καλύτερα, προσφέρει τα πάντα και δε ζητά τίποτα. Υπό μία έν-νοια, η όλη χριστιανική ζωή συνίσταται στο να αποδέχε-σαι αυτήν ακριβοί ς την απίστευτη προσφορά. Η δυσκο-λία όμως έγκειται στο να φτάσει κανείς στο σημείο που θα αναγνωρίζει ότι όλα όσα έχει κάνει και μπορεί να κάνει είναι ένα τίποτα. Αυτό που θα επιθυμούσαμε θα ήταν ο Θεός να μετρήσει τα καλά μας και να μη λάβει υπόψη του τις άσχημες στιγμές μας. Πάλι, υπό μία έν-νοια, θα μπορούσαμε να πούμε ότι κανένας πειρασμός δεν ξεπερνιέται παρά μόνο όταν σταματάμε την προ-σπάθεια για υπέρβασή του - μόνο όταν παραδεχόμαστε την ήττα μας. Και τότε όμως δεν μπορείτε να «σταματή-σετε την προσπάθεια» με το σωστό τρόπο και για το σω-στό λόγο, παρά μόνο εάν έχετε προσπαθήσει όσο πε-ρισσότερο γίνεται. Ακόμη, υπό μία άλλη έννοια, το να παραδώσεις τα πάντα στο Χριστό δε σημαίνει βέβαια ότι σταματάς να προσπαθείς. Το να Του έχεις εμπιστο-σύνη σημαίνει αναμφίβολα να προσπαθείς να κάνεις όλα όσα λέει. Δε θα είχε κανένα νόημα να πεις ότι εμπι-στεύεσαι ένα πρόσωπο εάν δεν άκουγες τις συμβουλές του. Έτσι, εάν όντως έχετε παραδώσει τον εαυτό σας


στα χέρια Του, αυτό θα φανεί στην προσπάθεια που θα κάνετε να τον υπακούσετε. Κατά συνέπεια θα προσπα-θείτε μ' έναν καινούριο λιγότερο αγχωμένο τρόπο. Δε θα ενεργείτε για να σωθείτε, αλλά επειδή ο Χριστός έχει ήδη αρχίσει να σας σώζει. Δε θα ελπίζετε στον Πα-ράδεισο ως ανταμοιβή για τις πράξεις σας, αλλά θα επι-θυμείτε αναπότρεπτα να πράττετε μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο, αφού μια πρώτη θαμπή αχτίδα τ' ουρανού θα εί-ναι ήδη μέσα σας.

Οι χριστιανοί έχουν συχνά προβληματιστεί πάνω στο εάν αυτό που οδηγεί στη σωτηρία είναι τα καλά έρ-γα ή η πίστη στο Χριστό. Εγώ βέβαια δεν έχω το δικαίω-μα να μιλήσω για ένα τόσο δύσκολο ζήτημα, αλλά έχω όντως την αίσθηση πως κάτι τέτοιο μοιάζει με το ερώτη-μα ποια από τις δύο λεπίδες του ψαλιδιού είναι πιο απα-ραίτητη. Η σοβαρή ηθική προσπάθεια είναι το μόνο πράγμα που θα σας οδηγήσει στο σημείο όπου θα παρα-δεχθείτε την ήττα σας. Η πίστη στο Χριστό είναι το μόνο πράγμα που θα σας σώσει από την απόγνωση που θα νιώσετε σ' αυτό το σημείο· άλλωστε μέσα από αυτή την πίστη στο πρόσωπο Του είναι που έρχονται αναπότρε-πτα τα καλά έργα. Υπάρχουν δύο παραλλαγές της αλή-θειας, τις οποίες διαφορετικές ομάδες χριστιανών έχουν κατηγορηθεί στο παρελθόν από άλλους χριστια-νούς ότι τις πιστεύουν: ίσως να καταστήσουν την αλή-θεια κάπως σαφέστερη. Μία ομάδα είχε κατηγορηθεί ότι υποστήριζε το εξής: «Ό,τι μετράει είναι τα καλά έρ-γα. Το σημαντικό ανάμεσά τους είναι η ελεημοσύνη. Η καλύτερη ελεημοσύνη είναι το να δίνεις χρήματα. Ο κα-λύτερος αποδέκτης αυτών των χρημάτων είναι η Εκκλη-σία. Δώσε μας λοιπόν 1Θ.00Θ λίρες και θα φροντίσουμε να σωθείς». Η απάντηση βέβαια σ' αυτή την ανοησία θα


ήταν ότι τα καλά έργα που έγιναν μ' αυτό το κίνητρο, που έγιναν δηλαδή με την ιδέα ότι ο Παράδεισος μπο ρεί να αγοραστεί, δε θα ήταν καθόλου καλά έργα, αλλα απλές εμπορικές φαντασιώσεις. Μια άλλη ομάδα κατη-γορήθηκε ότι υποστήριζε το εξής: «Ό,τι μετράει είναι η πίστη. Συνεπώς, εάν έχεις πίστη, δεν παίζει κανένα ρό-λο το τι κάνεις. Αμάρτανε ελεύθερα, φίλε μου, και πέρ-να ωραία τον καιρό σου- ο Χριστός θα φροντίσει, ώστε στο τέλος τα πράγματα να είναι μια χαρά». Η απάντηση σ' αυτή την ανοησία είναι ότι, εάν αυτό που ονομάζεις «πίστη» στο Χριστό δεν περιέχει την παραμικρή προσο-χή στα όσα Αυτός λέει, τότε δεν είναι καθόλου πίστη -ούτε πίστη, ούτε εμπιστοσύνη στο πρόσωπο Του, αλλά απλώς διανοητική αποδοχή κάποιας θεωρίας που ανα-φέρεται σ' Αυτόν.

Η Βίβλος φαίνεται πραγματικά πως λύνει οριστικά το ζήτημα όταν τοποθετεί μαζί τα δύο μεγέθη σε μια εκ-πληκτική πρόταση. Το πρώτο μισό έχει ως εξής: «Να πραγματώνεις τη σωτηρία σου με φόβο και τρόμο». Κά-τι που μας αφήνει με την εντύπωση πως όλα εξαρτώνται από εμάς: και τα καλά μας έργα. Αλλά το δεύτερο μισό συνεχίζει με το «γιατί είναι ο Θεός που ενεργεί μέσα σου» - που μοιάζει να λέει ότι ο Θεός τα κάνει όλα και μεις τίποτα. Πολύ φοβάμαι πως αυτό είναι το πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε στο χριστιανισμό. Είμαι μπερδε-μένος αλλά όχι έκπληκτος. Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να χωρίσουμε σε στεγανά δωμάτια, από τη μια, αυτό που κάνει ο Θεός, κι από την άλλη, αυτό που κάνει ο άνθρωπος, τη στιγμή που Θεός και άνθρω-πος εργάζονται μαζί. Βέβαια, αρχίζουμε με τη σκέψη ότι το όλο θέμα μοιάζει με δύο ανθρώπους που εργάζο-νται μαζί κι επομένως δικαιούσαι να πεις «ο ένας έκανε


αυτά και ο άλλος εκείνο». Αυτός όμως ο τρόπος σκέψης καταρρέει. Ο Θεός δε μοιάζει με κάτι τέτοιο. Είναι τό-σο μέσα σου όσο και έξω από εσένα. Ακόμα κι αν μπο-ρούσαμε να καταλάβουμε τι ακριβώς οφείλεται στον καθένα, νομίζω ότι η ανθρώπινη γλώσσα δε θα μπορού-σε να το εκφράσει κατάλληλα. Στην προσπάθειά τους να το εκφράσουν, διαφορετικές Εκκλησίες έχουν πει διαφορετικά πράγματα. Θα διαπιστώσετε όμως πως ακόμα κι αυτές που επιμένουν έντονα στη σπουδαιότη-τα των καλών έργων λένε τελικά πως χρειάζεστε πίστη-κι αυτές που επιμένουν έντονα στην πίστη σάς λένε να κάνετε καλά έργα. Ούτως ή άλλως μέχρι εδώ είναι που μπορώ εγώ να φτάσω.

Πιστεύω πως όλοι οι χριστιανοί θα συμφωνούσαν μαζί μου εάν έλεγα ότι, παρόλο που ο χριστιανισμός φαίνεται καταρχάς να ενδιαφέρεται αποκλειστικά και μόνο για την ηθική, για καθήκοντα, κανόνες, ενοχή, αρετή κ.ο.κ., εντούτοις στη συνέχεια οδηγεί σε κάτι πέ-ρα από όλα αυτά. Παίρνει μια γεύση κανείς μιας χώ-ρας όπου οι άνθρωποι δε μιλούν γι' αυτά παρά μόνο ως αστείο. Εκεί ο καθένας είναι πλημμυρισμένος με ό,τι θα ονομάζαμε καλοσύνη, όπως ακριβώς ένας κα-θρέφτης είναι γεμάτος από φως. Δεν το ονομάζουν όμως καλοσύνη. Δε χρησιμοποιούν γι' αυτό κανένα όνομα. Δεν κάνουν καμιά απολύτως σκέψη. Είναι εντε-λώς απορροφημένοι στο να κοιτάζουν την πηγή από την οποία προέρχεται. Αυτό το σημείο όμως βρίσκεται κοντά στο στάδιο όπου ο δρόμος περνά το κατώφλι του δικού μας κόσμου. Κανενός τα μάτια δεν μπορούν να δουν πολύ πέρα από αυτό το σημείο- υπάρχουν όμως πολλοί που τα μάτια τους μπορούν να δουν πολύ πιο μακριά από τα δικά μου.

Β Ι Β Λ Ι Ο Τ Ε Τ Α Ρ Τ Ο

Π έ ρ α α π ό τ η ν π ρ ο σ ω π ι κ ό τ η τ α

ή τα πρώτα βήματα π ρ ο ς το Δ ό γ μ α της Τ ρ ι ά δ ο ς

Δημιουργία και γέννηση

Ολοι με προειδοποίησαν να μη σας πω όσα πρόκει-ται να σας πω σ' αυτό το τελευταίο μέρος του βι-

βλίου. Όλοι τους λένε: «Ο μέσος αναγνώστης δε θέλει θεολογία· δώσ' του την απλή πρακτική θρησκεία». Εντούτοις απέρριψα τη συμβουλή τους. Δεν πιστεύω ότι ο μέσος αναγνώστης είναι τόσο ανόητος. Θεολογία σημαίνει «γνώση του Θεού», και πιστεύω πως οποιοσ-δήποτε θέλει να σκεφτεί κάπως γΰρω από το Θεό θα το έβρισκε χρήσιμο να έχει μπροστά του τις σαφέστερες κι ακριβέστερες απόψεις που θα μπορούσε να βρει. Δεν είστε παιδιά" γιατί λοιπόν να σας φερθώ σαν να ήσασταν παιδιά;

Υπό μία έννοια καταλαβαίνω γιατί η θεολογία απω-θεί μερικούς ανθρώπους. Θυμάμαι κάποτε που, όταν έκανα μια διάλεξη στη RAF, ένας ηλικιωμένος βετερά-νος αξιωματικός σηκώθηκε και μου είπε: «Όλα αυτά δε μου χρησιμεύουν σε τίποτα. Είμαι όμως θρησκευό-μενο άτομο, ξέρω ότι ο Θεός υπάρχει. Τον έχω νιώσει-

μόνος εκεί έξω στην έρημο μες στη νύχτα· τι φοβερό μυστήριο! Αυτός είναι ο λόγος που δεν πιστεύω σε όλα αυτά τα καλοβαλμένα σου δόγματα και τους τύπους


σχετικά μ' Αυτόν. Για κάποιον που έχει συναντήσει τον αληθινό Θεό όλα αυτά φαίνονται πολύ ασήμαντα, σχο-λαστικά και ψεύτικα!».

Κατά κάποιον τρόπο συμφωνώ μ' αυτόν τον άνθρω-πο. Νομίζω πως το πιθανότερο είναι πως έζησε μια πραγματική εμπειρία του Θεού μέσα στην έρημο. Όταν λοιπόν στράφηκε από εκείνη την εμπειρία στα χριστιανικά πιστεύω, νομίζω πως πραγματικά στρεφό-ταν από κάτι αληθινό σε κάτι λιγότερο αληθινό. Με τον ίδιο τρόπο, αν κάποιος ατενίσει κάποτε τον Ατλα-ντικό από την ακτή και στη συνέχεια πάει να δει τον Ατλαντικό πάνω στο χάρτη, κι αυτός επίσης θα στρα-φεί από κάτι αληθινό σε κάτι λιγότερο αληθινό: θα στραφεί από τα πραγματικά κύματα σ' ένα κομμάτι χρωματιστό χαρτί. Εδώ ακριβώς έγκειται και η ουσία του θέματος. Ο χάρτης είναι αναμφισβήτητα χρωματι-στό χαρτί, αλλά υπάρχουν δύο πράγματα που πρέπει να έχεις κατά νου. Πρώτον, βασίζεται σε ό,τι έχουν ανακαλύψει χιλιάδες άνθρωποι που έτυχε να ταξιδέ-ψουν στον πραγματικό Ατλαντικό. Υπ' αυτήν την έν-νοια, έχει πίσω του έναν όγκο από εμπειρία που είναι τόσο αληθινή, όσο κι αυτή που θα μπορείς να έχεις όταν στέκεσαι στην ακτή. Μόνο που, ενώ η δική σου θά, ήταν ένα απλό κοίταγμα, ο χάρτης ανταποκρίνεται σε όλες τις σχετικές εμπειρίες ταυτόχρονα. Δεύτερον, αν θέλεις να πας κάπου, τότε ο χάρτης είναι εντελώς απα-ραίτητος. Όσο σου αρκούν οι βόλτες στην παραλία, οι ματιές που ρίχνεις είναι πολύ πιο ευχάριστες απ' ό,τι ο χάρτης. Ο χάρτης όμως θα είναι πολύ πιο χρήσιμος απ' ό,τι οι βόλτες στην παραλία, εάν θέλεις να φτάσεις στην Αμερική.

Η θεολογία λοιπόν είναι κάτι σαν χάρτης. Το να μα-

ΠΕΡΑ Α Π Ο ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ 217

Οαίνεις και να σκέφτεσαι απλά για τα χριστιανικά δόγ-ματα, αν μείνεις μέχρι εκεί, είναι λιγότερο αληθινό και λιγότερο συναρπαστικό από εκείνο το είδος εμπειρίας που έζησε ο φίλος μου στην έρημο. Τα δόγματα δεν εί-ναι ο Θεός· είναι απλώς ένα είδος χάρτη. Ο χάρτης όμως βασίζεται στην εμπειρία εκατοντάδων ανθρώπων που βρίσκονταν πραγματικά σ' επαφή με το Θεό -εμπειρία σε σχέση με την οποία οι όποιες συγκινήσεις και τα όποια ευσεβή συναισθήματα ενδέχεται να ζή-σουμε εμείς είναι πολΰ στοιχειώδη και μπερδεμένα. Δεύτερον, αν θέλετε να προχωρήσετε λίγο παραπέρα, τότε θα πρέπει να χρησιμοποιήσετε το χάρτη. Τώρα καταλαβαίνετε γιατί αυτό που συνέβη σε κείνον τον άνθρωπο στην έρημο μπορεί όντως να ήταν αληθινό και σίγουρα συναρπαστικό, αλλά δε μας προσφέρει τί-ποτα. Δεν οδηγεί πουθενά. Δεν μπορούμε να το αξιο-ποιήσουμε. Στην πραγματικότητα, αυτός είναι ο λόγος που μια ασαφής θρησκεία -όλα αυτά τα περί εμπειρίας του Θεού μέσα στη φύση- είναι τόσο ελκυστική. Εξα-ντλούνται στη συγκίνηση και τίποτα περισσότερο, όπως όταν βλέπεις τα κύματα από την ακτή. Δε θα φτά-σετε όμως στο Newfoundland αν μείνετε να περιεργά-ζεστε έτσι τον Ατλαντικό, όπως δε θα λάβετε και την αιώνια ζωή με το να αισθάνεστε απλώς την παρουσία του Θεού στα λουλούδια ή στη μουσική. Ούτε είναι πο-τέ δυνατόν να φτάσετε κάπου εάν το μόνο που κάνετε είναι να κοιτάτε τους χάρτες και να μην ταξιδεύετε στη θάλασσα. Αν πάλι πάτε στη θάλασσα, δε θα είστε ασφαλείς παρά μόνο εάν έχετε μαζί κάποιο χάρτη.

Με άλλα λόγια, η θεολογία είναι εντελώς πρακτική, ειδικά στις μέρες μας. Την παλιά εποχή, όπου η παι-δεία και ο διάλογος υπήρχαν σε μικρότερη έκταση,


ίσως ήταν δυνατόν να προχωρήσει κανείς και με ελάχι-στες απλές ιδέες σχετικά με το Θεό. Σήμερα όμως αυτό δεν ισχύει. Όλοι διαβάζουν, όλοι ακούν ποικίλες συζη-τήσεις. Συνεπώς, εάν δεν έχετε θεολογική πληροφόρη-ση, αυτό δε σημαίνει ότι δεν έχετε καμιά ιδέα για το Θεό. Σημαίνει ότι θα έχετε πολλές εσφαλμένες, κακές, μπερδεμένες και παρωχημένες ιδέες. Διότι πάρα πολ-λές από τις ιδέες σχετικά με το Θεό που πολλοί τις ξε-φουρνίζουν ως κάτι το καινοφανές σήμερα είναι απλώς εκείνες που πραγματικοί θεολόγοι δοκίμασαν εδώ και αιώνες και απέρριψαν. Το να πιστεύετε στη λαϊκή θρησκεία της σύγχρονης Αγγλίας αποτελεί οπι-σθοδρόμηση, είναι σαν να πιστεύετε ότι η Γη είναι επί-πεδη.

Άλλωστε, αν το καλοσκεφτείτε, δεν είναι άραγε η λαϊκή αντίληψη περί χριστιανισμού η εξής; Ότι ο Ιη-σούς Χριστός ήταν ένας μεγάλος ηθικός διδάσκαλος κι ότι, αν ακολουθούσαμε τη διδασκαλία Του, θα μπο-ρούσαμε να καθιερώσουμε μια καλύτερη κοινωνική κατάσταση και να αποφύγουμε έναν ενδεχόμενο και-νούριο πόλεμο; Εδώ χρειάζεται πολλή προσοχή, γιατί πράγματι τα παραπάνω είναι αλήθεια. Εντούτοις, δεν καλύπτουν όλη την αλήθεια για το χριστιανισμό και δεν έχουν καμιά απολύτως πρακτική σημασία.

Είναι πολύ σωστό ότι εάν τηρούσαμε τις συμβουλές που μας δίνει ο Χριστός σύντομα θα ζούσαμε σ' έναν πιο ευτυχισμένο κόσμο. Μα δε χρειάζεται καν να πάμε τόσο μακριά. Αν εφαρμόζαμε όλα όσα μας είπαν οι Πλάτωνας, Αριστοτέλης και Κομφούκιος, θα τα πηγαί-ναμε σίγουρα πολύ καλύτερα. Και τι έγινε! Ποτέ δεν τηρήσαμε τις συμβουλές των μεγάλων διδασκάλων. Γιατί θα έπρεπε άραγε να το κάνουμε τώρα; Γιατί άρα-

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ 217

γε οι πιθανότητες να ακολουθήσουμε το Χριστό κι όχι τους άλλους είναι τώρα περισσότερες; Μήπως επειδή είναι ο καλύτερος ηθικός διδάσκαλος; Αυτό όμως κά-νει ακόμα περισσότερο απίθανο το ενδεχόμενο να τον ακολουθήσουμε. Αν δεν μπορούμε να εφαρμόσουμε τα βασικά μαθήματα, είναι άραγε πιθανό να εφαρμόσου-με τα πιο προχωρημένα; Αν ο χριστιανισμός δεν είναι παρά μια ακόμα καλή συμβουλή, τότε δεν έχει καμιά σπουδαιότητα. Άλλωστε δε μας έλλειψαν οι καλές συμ-βουλές εδώ και τέσσερις χιλιάδες χρόνια. Μία ακόμη δε θα είχε τίποτα να προσφέρει.

Με το που θα διαβάσετε όμως κάποιο αληθινά χρι-στιανικό κείμενο, θα διαπιστώσετε ότι μιλά για κάτι εντελώς διαφορετικό από την εν λόγω λαϊκή θρησκεία. Λέει ότι ο Χριστός είναι ο Υιός του Θεού (οτιδήποτε μπορεί να σημαίνει αυτό). Λέει ότι όσοι Του πρόσφε-ραν την εμπιστοσύνη τους μπορούν επίσης να γίνουν Υιοί του Θεού (οτιδήποτε μπορεί να σημαίνει και αυ-τό). Λέει ότι ο θάνατος Του μας έσωσε από τις αμαρ-τίες (οτιδήποτε μπορεί να σημαίνει αυτό).

Δεν ωφελεί να παραπονιέται κανείς ότι αυτές οι θέ-σεις είναι δύσκολες. Ο χριστιανισμός ισχυρίζεται ότι μας μιλά για έναν άλλο κόσμο, για κάτι που βρίσκεται πέρα από τον κόσμο που μπορούμε να ψηλαφήσουμε, να ακούσουμε και να δούμε. Τσως να θεωρείς ότι πρό-κειται για έναν εσφαλμένο ισχυρισμό- αν όμως ήταν αληθινός, τότε αυτό που μας λέει θα ήταν ούτως ή άλ-λως δύσκολο, τουλάχιστον τόσο δύσκολο όσο και η σύγχρονη φυσική, και για τον ίδιο ακριβώς λόγο.

Το σημείο στο χριστιανισμό που μας προκαλεί τη μεγαλύτερη έκπληξη είναι η θέση ότι μέσω της σχέσης με το Χριστό μπορούμε να γίνουμε Υιοί του Θεού. Κά-


ποιος, ευλόγα, θα ρωτήσει: «Μα δεν είμαστε ήδη Υιοί του Θεοΰ; Η πατρότητα του Θεοΰ δεν είναι άραγε μία από τις βασικές χριστιανικές ιδέες;». Ναι, υπό μία έν-νοια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είμαστε ήδη Υιοί του Θεοΰ. Θέλω να πω ότι ο Θεός μάς έφερε στην ύπαρξη, μας αγαπά και μας φροντίζει, κρατώντας έτσι μια στά-ση ανάλογη με κείνη ενός πατέρα. Όταν όμως η Βί-βλος λέει να γίνουμε Υιοί του Θεού, προφανώς εννοεί κάτι άλλο. Εδώ λοιπόν φτάνουμε στην καρδιά της ίδιας της θεολογίας.

Έ ν α από τα σύμβολα της πίστης λέει ότι ο Χριστός είναι ο Υιός του Θεού «που γεννήθηκε, αλλά δε δημι-ουργήθηκε»· και προσθέτει «που γεννήθηκε από τον Πατέρα Του πριν από κάθε δημιουργία». Σας παρακα-λώ να ξεκαθαρίσετε εντελώς ότι αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με το γεγονός ότι ο Χριστός, όταν γεννήθηκε ως άνθρωπος πάνω στη Γη, υπήρξε γιος μιας παρθένου. Δεν εξετάζουμε εν προκειμένου την παρθενική του γέν-νηση. Εξετάζουμε κάτι που συνέβη πριν από τη δημι-ουργία της φύσης, πριν από τη δημιουργία του χρόνου. «Πριν από κάθε δημιουργία» γεννήθηκε ο Χριστός, δε δημιουργήθηκε. Τι άραγε να σημαίνει αυτό;

Δε χρησιμοποιούμε και πολύ στη σύγχρονη αγγλική γλώσσα τις λέξεις begetting και begotten (γέννηση, γεννημένος), αλλά όλοι ξέρουν τι σημαίνουν. To beget σημαίνει να γίνεις πατέρας κάποιου, η λέξη «δημιουρ-γώ» σημαίνει να φτιάξω κάτι. Η διαφορά λοιπόν είναι η εξής: όταν γεννάς, γεννάς κάτι που είναι ίδιο με σέ-να. Ο άνθρωπος γεννά τα μωρά του, ο κάστορας γεννά καστοράκια και το πουλί γεννά αυγά που γίνονται που-λάκια. Όταν όμως φτιάχνεις, φτιάχνεις κάτι που είναι διαφορετικό από εσένα. Το πουλί φτιάχνει μια φωλιά,


ο κάστορας φτιάχνει ένα μικρό φράγμα, ο άνθρωπος φτιάχνει μια συσκευή - ή κάτι που του μοιάζει περισ-σότερο απ' ό,τι μια συσκευή, ας πούμε ένα άγαλμα. Αν πρόκειται για έναν επιδέξιο όντως γλύπτη, τότε μπορεί να φτιάξει ένα άγαλμα που μοιάζει πάρα πολύ με άν-θρωπο. Ποτέ όμως δεν είναι ένας αληθινός άνθρωπος, απλώς μοιάζει με αληθινό άνθρωπο. Δεν μπορεί να αναπνεύσει ή να σκεφτεί. Δεν είναι ζωντανός.

Αυτό λοιπόν είναι το πρώτο που πρέπει να ξεκαθα-ρίσουμε. Αυτό που γεννά ο Θεός είναι Θεός, όπως ακριβώς κι αυτό που γεννά ο άνθρωπος είναι άνθρω-πος. Αυτό που δημιουργεί ο Θεός δεν είναι Θεός, όπως ακριβώς κι, αυτό που φτιάχνει ο άνθρωπος δεν εί-ναι άνθρωπος. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι δεν είναι Υιοί του Θεού με την έννοια που είναι ο Χρι-στός. Μπορεί να μοιάζουν σε διάφορα με το Θεό, αλλά δεν είναι ίδιοι με Αυτόν. Μοιάζουν περισσότερο με αγάλματα ή εικόνες του Θεού.

Έ ν α άγαλμα μπορεί να έχει το σχήμα ενός ανθρώ-που, αλλά δεν είναι ζωντανό. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο άνθρωπος έχει, μ' έναν τρόπο που πρόκειται να εξηγή-σω, τη «μορφή» του Θεού ή είναι όμοιος με το Θεό, αλ-λά δεν έχει το είδος της ζωής που έχει ο Θεός. Ας πά-ρουμε καταρχάς το πρώτο (την ομοιότητα του ανθρώ-που με το Θεό). Όλα όσα δημιούργησε ο Θεός έχουν κάποια ομοιότητα με τον ίδιο. Ο χώρος Του μοιάζει στην απεραντοσύνη Του- όχι ότι το μέγεθος του χώρου είναι το ίδιο με το μεγαλείο του Θεού, αλλά αποτελεί τρόπον τινά ένα σύμβολο του τελευταίου ή μια μετά-φραση Του σε μη γραμματικούς όρους. Η ύλη μοιάζει με το Θεό χάρη στην ενέργεια που διαθέτει, παρόλο που και η φυσική ενέργεια είναι διαφορετικού είδους


ποιος, εύλογα, θα ρωτήσει,: «Μα δεν είμαστε ήδη Υιοί του Θεού; Η πατρότητα του Θεού δεν είναι άραγε μία από τις βασικές χριστιανικές ιδέες;». Ναι, υπό μία έν-νοια, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είμαστε ήδη Υιοί του Θεού. Θέλ(ο να πω ότι ο Θεός μάς έφερε στην ύπαρξη, μας αγαπά και μας φροντίζει, κρατώντας έτσι μια στά-ση ανάλογη με κείνη ενός πατέρα. Όταν όμως η Βί-βλος λέει να γίνουμε Υιοί του Θεού, προφανώς εννοεί κάτι άλλο. Εδώ λοιπόν φτάνουμε στην καρδιά της ίδιας της θεολογίας.

Ένα από τα σύμβολα της πίστης λέει ότι ο Χριστός είναι ο Υιός του Θεού «που γεννήθηκε, αλλά δε δημι-ουργήθηκε»· και προσθέτει «που γεννήθηκε από τον Πατέρα Του πριν από κάθε δημιουργία». Σας παρακα-λώ να ξεκαθαρίσετε εντελώς ότι αυτά δεν έχουν καμιά σχέση με το γεγονός ότι ο Χριστός, όταν γεννήθηκε ως άνθρο^πος πάνω στη Γη, υπήρξε γιος μιας παρθένου. Δεν εξετάζουμε εν προκειμένω την παρθενική του γέν-νηση. Εξετάζουμε κάτι που συνέβη πριν από τη δημι-ουργία της φύσης, πριν από τη δημιουργία του χρόνου. «Πριν από κάθε δημιουργία» γεννήθηκε ο Χριστός, δε δημιουργήθηκε. Τι άραγε να σημαίνει αυτό;

Δε χρησιμοποιούμε και πολύ στη σύγχρονη αγγλική γλώσσα τις λέξεις begetting και begotten (γέννηση, γεννημένος), αλλά όλοι ξέρουν τι σημαίνουν. To beget σημαίνει να γίνεις πατέρας κάποιου, η λέξη «δημιουρ-γώ» σημαίνει να φτιάξω κάτι. Η διαφορά λοιπόν είναι η εξής: όταν γεννάς, γεννάς κάτι που είναι ίδιο με σέ-να. Ο άνθρωπος γεννά τα μωρά του, ο κάστορας γεννά καστοράκια και το πουλί γεννά αυγά που γίνονται που-λάκια. Όταν όμως φτιάχνεις, φτιάχνεις κάτι που είναι διαφορετικό από εσένα. Το πουλί φτιάχνει μια φωλιά,


ο κάστορας φτιάχνει ένα μικρό φράγμα, ο άνθρωπος φτιάχνει μια συσκευή - ή κάτι που του μοιάζει περισ-σότερο απ' ό,τι μια συσκευή, ας πούμε ένα άγαλμα. Αν πρόκειται για έναν επιδέξιο όντως γλύπτη, τότε μπορεί να φτιάξει ένα άγαλμα που μοιάζει πάρα πολύ με άν-θρωπο. Ποτέ όμως δεν είναι ένας αληθινός άνθρωπος, απλώς μοιάζει με αληθινό άνθρωπο. Δεν μπορεί να αναπνεύσει ή να σκεφτεί. Δεν είναι ζωντανός.

Αυτό λοιπόν είναι το πρώτο που πρέπει να ξεκαθα-ρίσουμε. Αυτό που γεννά ο Θεός είναι Θεός, όπως ακριβώς κι αυτό που γεννά ο άνθρωπος είναι άνθρω-πος. Αυτό που δημιουργεί ο Θεός δεν είναι Θεός, όπως ακριβώς κι αυτό που φτιάχνει ο άνθρωπος δεν εί-ναι άνθρωπος. Αυτός είναι ο λόγος που οι άνθρωποι δεν είναι Υιοί του Θεού με την έννοια που είναι ο Χρι-στός. Μπορεί να μοιάζουν σε διάφορα με το Θεό, αλλά δεν είναι ίδιοι με Αυτόν. Μοιάζουν περισσότερο με αγάλματα ή εικόνες του Θεού.

Έ ν α άγαλμα μπορεί να έχει το σχήμα ενός ανθρώ-που, αλλά δεν είναι ζωντανό. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο άνθρωπος έχει, μ' έναν τρόπο που πρόκειται να εξηγή-σω, τη «μορφή» του Θεού ή είναι όμοιος με το Θεό, αλ-λά δεν έχει το είδος της ζωής που έχει ο Θεός. Ας πά-ρουμε καταρχάς το πρώτο (την ομοιότητα του ανθρώ-που με το Θεό). Όλα όσα δημιούργησε ο Θεός έχουν κάποια ομοιότητα με τον ίδιο. Ο χώρος Του μοιάζει στην απεραντοσύνη Του- όχι ότι το μέγεθος του χώρου είναι το ίδιο με το μεγαλείο του Θεού, αλλά αποτελεί τρόπον τινά ένα σύμβολο του τελευταίου ή μια μετά-φρασή Του σε μη γραμματικούς όρους. Η ύλη μοιάζει με το Θεό χάρη στην ενέργεια που διαθέτει, παρόλο που και η φυσική ενέργεια είναι διαφορετικού είδους


από τη δύναμη του Θεού. Τα φυτά Τού μοιάζουν γιατί είναι ζωντανά κι αυτός είναι «ο ζων Θεός». Η ζωή όμως, στο βιολογικό της επίπεδο, δεν ταυτίζεται με τη ζωή που υπάρχει εντός του Θεού, είναι απλώς ένα σύμ-βολο ή μια σκιά της. Όταν έρθουμε στα ζώα, βρίσκου-με άλλα είδη ομοιότητας κοντά σε κείνο της βιολογικής ζωής. Για παράδειγμα, η έντονη δραστηριότητα και αναπαραγωγική δύναμη των εντόμων είναι μια πρώτη σκιώδης ομοιότητα προς την ασταμάτητη δράση και δημιουργικότητα του Θεού. Στα ανώτερα θηλαστικά συναντούμε τις πρώτες εκδηλώσεις της ενστικτώδους έλξης. Δεν πρόκειται για κάτι σαν την αγάπη που υπάρχει εντός του Θεού. Παρ' όλα αυτά, της μοιάζει, περισσότερο με τον τρόπο που μια ζωγραφιά πάνω στο χαρτί μπορεί να θεωρηθεί όμοια με το πραγματικό το-πίο. Όταν ερχόμαστε στον άνθρωπο, το σημαντικότερο από τα ζώα, διαπιστώνουμε τη μεγαλύτερη γνωστή σε μας ομοιότητα με το Θεό (ίσως να υπάρχουν πλάσματα σε άλλους κόσμους που να μοιάζουν στο Θεό περισσό-τερο απ' ό,τι ο άνθρωπος, αλλά δεν τα γνωρίζουμε). Ο άνθρωπος όχι μόνο ζει, αλλά ταυτόχρονα αγαπά και σκέφτεται- μ' αυτόν η βιολογική ζωή φτάνει στο ύψιστο επίπεδο που γνωρίζουμε.

Αυτό όμως που δεν έλαβε ο άνθρωπος στη φυσική του κατάσταση είναι η πνευματική ζωή - το υψηλότερο και διαφορετικό είδος ζωής που υπάρχει εντός του Θε-ού. Χρησιμοποιούμε και για τα δύο τη λέξη «ζωή», αλ-λά, εάν γι' αυτόν το λόγο θεωρούσαμε ότι αυτά τα δύο ταυτίζονται, θα ισοδυναμούσε μέ το να πιστεύουμε ότι το «μεγαλείο» του χώρου και το «μεγαλείο» του Θεού ήταν ένα και το αυτό μεγαλείο. Στην πραγματικότητα, η διαφορά ανάμεσα στη βιολογική και την πνευματική


ζωή είναι τόσο σημαντική, που θα αναγκαστώ να τους δώσω δυο διαφορετικά ονόματα. Το βιολογικό είδος ζωής που προέρχεται από τη φΰση και το οποίο (όπως καθετί στη φύση) τείνει να φθείρεται και να καταστρέ-φεται, με αποτέλεσμα να διατηρείται μόνο με συνεχείς επιδοτήσεις από τη μεριά της φύσης με τη μορφή του αέρα, του νερού, της τροφής κ.ο.κ., είναι ο Βίος. * Η πνευματική ζωή που ενυπάρχει στο Θεό αιώνια και η οποία δημιούργησε ολόκληρη την Κτίση είναι η Ζωή.** Ο Βίος, για να είμαστε ακριβείς, έχει μια σκιώδη ή συμβολική ομοιότητα προς τη Ζωή. Πρόκειται για την ομοιότητα που υπάρχει ανάμεσα σε μια φωτογραφία κι ένα τοπίο ή ένα άγαλμα κι έναν άνθρωπο. Ο άνθρωπος που πέρασε από το Βίο στη Ζωή υφίσταται μια τόσο μεγάλη αλλαγή, όμοια με την αλλαγή που θα υφίστατο ένα άγαλμα εάν μετατρεπόταν σε πραγματικό άνθρω-πο.

Αυτό ακριβώς είναι το μήνυμα του χριστιανισμού. Ο κόσμος μας είναι κατάστημα ενός μεγάλου γλύπτη. Εμείς είμαστε τα αγάλματα, ενώ μέσα στο μαγαζί κυ-κλοφορεί κάποια φήμη ότι ορισμένα από τα αγάλματα κάποια μέρα θα ζωντανέψουν.

* Βίος στο κείμενο. (Σ.τ.Μ.) ** Zoe στο κείμενο. (Σ.τ.Μ.)

ο

10

Θεός με τα τρία Πρόσωπα

Το προηγούμενο κεφάλαιο αναφερόταν στη διαφο-ρά που υπάρχει ανάμεσα στη γέννηση και τη δημι-

ουργία. Οι άνθρωποι γεννούν παιδιά, αλλά απλώς φτιάχνουν αγάλματα. Ο Θεός γεννά το Χριστό, ενώ τους ανθρώπους απλώς τους δημιουργεί. Λέγοντας όμως αυτό, παρουσιάζω μόνο το ένα στοιχείο σχετικά με το Θεό, ότι αυτό που γεννά ο Θεός Πατέρας είναι κι αυτό Θεός, το ίδιο δηλαδή με Αυτόν. Υπ' αυτήν την έν-νοια, μοιάζει με τον άνθρωπο-πατέρα που γεννά έναν άνθρωπο-γιο. Δεν πρόκειται όμως για το ίδιο ακριβώς πράγμα. Έτσι, θα πρέπει να προσπαθήσω να εξηγήσω τα πράγματα λίγο περισσότερο.

Στις μέρες μας πάρα πολλοί άνθρωποι λένε: «Πι-στεύω στο Θεό, αλλά όχι στον προσωπικό Θεό». Αι-σθάνονται ότι το μυστηριώδες κάτι που βρίσκεται πίσω απ' όλα τ' άλλα πράγματα πρέπει να είναι κάτι περισ-σότερο από ένα πρόσωπο. Οι χριστιανοί βέβαια πάνω κάτω συμφωνούν μεταξύ τους. Όμως δεν είναι οι μό-νοι άνθρωποι που έχουν να παρουσιάσουν κάποια ιδέα σχετικά με το τι μπορεί να μοιάζει ένα ον που κα-τανοείται ανεξάρτητα από την έννοια της προσωπικό-


τητας. Όλοι, οι άλλοι άνθρωποι, παρόλο που λένε ότι ο Θεός κατανοείται πέρα από κάθε έννοια προσωπικό-τητας, θεωρούν πράγματι πως είναι κάτι απρόσωπο· αυτό σημαίνει κάτι λιγότερο από πρόσωπο. Αν ψάχνεις για κάτι υπερ-προσωπικό, κάτι περισσότερο από πρό-σωπο, τότε το ζήτημα δεν τίθεται ως επιλογή ανάμεσα στη χριστιανική ιδέα και στις υπόλοιπες. Η χριστιανική ιδέα είναι η μόνη που προσφέρεται στην αγορά.

Απ' την άλλη, κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι μετά από αυτή τη ζωή, ή ίσως μετά από αρκετές ζωές, οι ψυ-χές των ανθρώπων θα «απορροφηθούν» εντός του Θε-ού. Όταν όμως επιχειρούν να εξηγήσουν τι ακριβώς εννοούν, φαίνεται πως θεωρούν ότι η απορρόφησή μας εντός του Θεού θα έχει το χαρακτήρα της απορρόφη-σης ενός υλικού από ένα άλλο. Λένε πως μοιάζει με τη σταγόνα του νερού που γλιστράει προς τη θάλασσα. Αυτό βέβαια σημαίνει και το τέλος της σταγόνας. Αν αυτό είναι που θα συμβεί σε μας, τότε η απορρόφηση ισοδυναμεί με την ανυπαρξία. Είναι μόνο οι χριστιανοί που διαθέτουν κάποια ιδέα του πώς οι ψυχές των αν-θρώπων μπορούν να γίνουν δεκτές στη ζωή του Θεού και ταυτόχρονα να παραμείνουν ο εαυτός τους - στην πραγματικότητα, να είναι πολύ περισσότερο ο εαυτός τους απ' ό,τι προηγουμένως.

Σας προειδοποίησα ότι η θεολογία είναι πρακτική. Ο σκοπός γενικά για τον οποίο ζούμε έγκειται στο να γίνουμε δεκτοί στη ζωή του Θεού. Οι εσφαλμένες αντι-λήψεις σχετικά με το τι θα είναι αυτή η ζωή απλώς θα κάνουν πιο δύσκολη την επίτευξη του σκοπού αυτού. Από εδώ και πέρα λοιπόν, για λίγα σχετικά λεπτά, θα σας παρακαλέσω να δώσετε ιδιαίτερη προσοχή.

Γνωρίζω ότι μέσα στο χώρο μπορεί κάποιος να κι-


νηθεί με τρεις τρόπους: από τ' αριστερά προς τα δεξιά, προς τα πίσω ή προς τα μπρος, πάνω ή κάτω. Κάθε κα-τεύθυνση είναι είτε ένας από αυτούς τους τρόπους ή κάποιος συνδυασμός τους. Συνήθως τις ονομάζουμε «οι τρεις διαστάσεις». Προσέξτε όμως το εξής: Αν χρη-σιμοποιείτε μόνο μία διάσταση, μπορείτε να σχεδιάσε-τε μονάχα μια ευθεία γραμμή. Αν χρησιμοποιείτε δύο, μπορείτε να σχεδιάσετε ένα σχήμα, ας πούμε ένα τε-τράγωνο. Το τετράγωνο, ως γνωστόν, αποτελείται από τέσσερις ευθείες γραμμές. Ας προχωρήσουμε λίγο ακόμα. Αν έχετε τρεις διαστάσεις, μπορείτε εν συνε-χεία να χτίσετε αυτό που λέμε στερεό σώμα, ας πούμε έναν κύβο - κάτι που μοιάζει με ζάρι ή με κομμάτι ζά-χαρης. Ο κύβος με τη σειρά του είναι φτιαγμένος από έξι τετράγωνα.

Καταλαβαίνετε πού το πάω; Ο κόσμος της μιας διά-στασης θα ήταν μια ευθεία γραμμή. Σ' έναν κόσμο με δύο διαστάσεις έχουμε πάλι ευθείες γραμμές, οι οποί-ες όμως φτιάχνουν από κοινού ένα σχήμα. Σ' έναν τρισδιάστατο κόσμο έχουμε και πάλι σχήματα, τα οποία όμως φτιάχνουν μαζί ένα στερεό σώμα. Με άλλα λόγια, όσο προχωράμε σε πιο πραγματικά και πιο πο-λύπλοκα επίπεδα, δεν αφήνουμε πίσω μας τα πράγμα-τα που συναντήσαμε στα απλούστερα επίπεδα. Συνεχί-ζουμε να τα έχουμε, αλλά τώρα πια είναι συνδυασμένα με νέους τρόπους, με τρόπους που δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε αν γνωρίζαμε μόνο τα απλούστερα επίπεδα.

Με τη σειρά της, η χριστιανική θέση σχετικά με το Θεό έχει να κάνει με την ίδια ακριβώς αρχή. Το αν-θρώπινο επίπεδο είναι ένα απλό και μάλλον κενό επί-πεδο. Στο επίπεδο αυτό, το άτομο είναι ένα ον, ενώ


δύο οποιαδήποτε άτομα είναι δύο διαφορετικά πράγ-ματα - όπως ακριβώς σε δύο διαστάσεις (ας πούμε πά-νω σ' ένα φύλλο χαρτί) ένας κύκλος είναι ένα σχήμα και αν πάρουμε δύο οποιουσδήποτε κύκλους θα έχου-με δύο ξεχωριστά σχήματα. Στο θεϊκό επίπεδο, συνεχί-ζεις να βρίσκεις κάποιες μορφές προσωπικότητας· εκεί όμως τις βρίσκεις συνδυασμένες με νέους τρόπους, τους οποίους εμείς που δε ζούμε σ' αυτό το επίπεδο δεν μπορούμε να φανταστούμε. Στη διάσταση του Θε-ού, για να το πούμε έτσι, βρίσκεις ένα ον που είναι τρία πρόσωπα, παραμένοντας όμως ένα και μόνο ον, όπως ακριβώς και ο κύβος είναι έξι τετράγωνα, παρα-μένοντας εντούτοις ένας και μόνο κύβος. Βέβαια, δεν μπορούμε να συλλάβουμε πλήρως ένα ον όπως αυτό. Όπως άλλωστε θα συνέβαινε εάν είχαμε δημιουργηθεί έτσι ώστε να κατανοούμε μόνο σε δύο διαστάσεις: δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε έναν κύβο μέσα στο χώρο. Παρ' όλα αυτά, μπορούμε να σχηματίσουμε μια θαμπή εικόνα του πράγματος. Όταν μάλιστα το πετύ-χουμε, τότε για πρώτη φορά στη ζωή μας αποκτούμε κάποια θετική ιδέα -ανεξάρτητα από το πόσο θαμπή είναι- σχετικά με κάτι το υπερ-προσωπικό, κάτι που είναι περισσότερο από πρόσωπο. Πρόκειται για κάτι που ποτέ δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε και το οποίο, παρ' όλα αυτά, μόλις μας το πουν, αισθανόμα-στε πως σχεδόν οφείλαμε να το φανταστούμε, εφόσον ταιριάζει τόσο καλά με όλα τα πράγματα που ήδη γνω-ρίζουμε.

Ίσως να ρωτήσετε: «Αν δεν μπορούμε να φαντα-στούμε ένα ον με τρία πρόσωπα, τότε τι νόημα έχει να μιλάμε γι' αυτό;». Στην περίπτωση αυτή δεν υπάρχει λόγος να μιλάμε γι' αυτό. Αυτό που μετράει είναι να


εισαχθεί κανείς πραγματικά μέσα σ' αυτή τη ζωή των τριών προσώπων, κι αυτό είναι κάτι που μπορεί να συμβεί οποτεδήποτε, ακόμα κι απόψε αν θέλουμε.

Αυτό που θέλω να πω είναι το εξής: ένας συνηθι-σμένος απλός χριστιανός γονατίζει για να πει την προ-σευχή του. Προσπαθεί να έρθει σε επαφή με το Θεό. Αν όμως είναι χριστιανός, τότε γνωρίζει ότι αυτός που τον ωθεί να προσευχηθεί είναι επίσης ο Θεός. Για να το πω απλά, ο Θεός μέσα του. Γνωρίζει όμως επίσης ότι όλη η γνώση που έχει σχετικά με το Θεό προέρχε-ται από το Χριστό, τον άνθρωπο που ήταν Θεός' ότι ο Χριστός στέκεται δίπλα του και τον βοηθά να προσευ-χηθεί, προσευχόμενος μαζί του. Βλέπεις λοιπόν τι γίνε-ται. Ο Θεός είναι εκείνος προς τον οποίο προσεύχεται - ο σκοπός που προσπαθεί να επιτύχει. Ο Θεός είναι επίσης εκείνος που τον ωθεί εσωτερικά - η κινητήρια δύναμη. Ο Θεός είναι παράλληλα και η οδός ή η γέφυ-ρα πάνω στην οποία τοποθετείται στην πορεία του προς την επίτευξη του σκοπού του. Έτσι λοιπόν, η όλη τρίπτυχη ζωή του όντος με τα τρία πρόσωπα βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία μέσα σε κείνη τη συνηθισμένη μι-κρή κρεβατοκάμαρα, όπου ένας συνηθισμένος άνθρω-πος προσεύχεται - πρόκειται γι' αυτό που αποκάλεσα ζωή ή πνευματική ζωή. Ο εν λόγω άνθρωπος ωθείται προς το Θεό από τον ίδιο το Θεό, παραμένοντας όμως ο εαυτός του.

Έτσι λοιπόν ξεκίνησε η θεολογία. Οι άνθρωποι γνώριζαν ήδη για το Θεό κάποια θολά πράγματα. Τότε εμφανίστηκε κάποιος που ισχυρίστηκε ότι είναι Θεός· και δεν ήταν το είδος του ανθρώπου που θα έδιωχνες μακριά ως θεοπάλαβο. Έκανε τους ανθρώπους να τον πιστέψουν. Τον συνάντησαν και πάλι, ενώ είχαν γίνει


μάρτυρες του θανάτου Του. Τότε, και ενώ είχαν συ-γκροτηθεί ο' ένα είδος μικρής εταιρείας ή κοινότητας, διαπίστωσαν ότι ο Θεός υπήρχε παράλληλα με κάποιο τρόπο μέσα τους. Τους καθοδηγούσε και τους έδινε τη δύναμη να κάνουν πράγματα που δεν μπορούσαν να κάνουν πριν. Όταν λοιπόν ξεκαθάρισαν μέσα τους το όλο ζήτημα, είχαν φτάσει πια στο χριστιανικό προσδιο-ρισμό του Θεού με τα τρία πρόσωπα.

Αυτός ο προσδιορισμός δεν είναι κάτι που το εφεύ-ραμε. Η θεολογία είναι υπό μία έννοια μια πειραματι-κή επιστήμη. Είναι οι απλές επιστήμες που έχουν κατα-σκευασμένο χαρακτήρα. Όταν λέω ότι η θεολογία εί-ναι πειραματική επιστήμη «υπό μία έννοια», εννοώ ότι μοιάζει με τις λοιπές πειραματικές επιστήμες κατά δια-φόρους τρόπους, αλλά όχι εντελώς. Αν είσαι γεωλόγος και μελετάς τα πετρώματα, πρέπει να πας και να βρεις τα πετροίματα. Δε θα έρθουν σε σένα - κι αν πας σ' αυ-τά, δεν μπορούν να το σκάσουν. Η πρωτοβουλία έγκει-ται ολοκληρωτικά σε σένα. Τα πετρώματα δεν μπο-ρούν ούτε να βοηθήσουν ούτε να κρυφτούν. Ας υποθέ-σουμε όμως ότι είστε ζωολόγος και θέλετε να φωτο-γραφίσετε τα άγρια ζώα στις φυσικές τους κατοικίες. Αυτό είναι κάπως διαφορετικό από τη μελέτη των πε-τρωμάτων. Τα άγρια ζώα δε θα έρθουν σε σας· μπο-ρούν μάλιστα να φύγουν μακριά όταν σας δουν. Αν δεν είστε εντελώς αθόρυβος, αυτό ακριβώς θα κάνουν. Βλέπουμε ότι υπάρχει ένα ίχνος πρωτοβουλίας και σε αυτά.

Ας πάμε λίγο ψηλότερα: ας υποθέσουμε ότι θέλετε να γνωρίσετε έναν άνθρωπο. Αν είναι αποφασισμένο να μη σας το επιτρέψει, δε θα μπορέσετε να τον γνωρί-σετε. Θα πρέπει πρώτα να κερδίσετε την εμπιστοσύνη


του. Στην περίπτωση αυτή, η πρωτοβουλία μοιράζεται ισόποσα: χρειάζονται δύο για να χτιστεί μια φιλία.

Όταν φτάνετε στο σημείο να γνωρίσετε το Θεό, την πρωτοβουλία την έχει Αυτός. Αν δεν αποκαλυφθεί, ό,τι και να κάνετε, δε θα μπορέσετε να τον ανακαλύψετε. Στην πραγματικότητα μάλιστα, αποκαλύπτεται περισ-σότερο σε ορισμένους και όχι σε κάποιους άλλους -όχι επειδή έχει προτιμήσεις, αλλά επειδή είναι αδύνα-τον να αποκαλυφθεί σε κάποιον του οποίου η όλη σκέ-ψη και ο χαρακτήρας βρίσκονται σε αρνητική κατά-σταση. Όπως ακριβώς και το φως, παρόλο που δεν έχει προτιμήσεις, δεν μπορεί να κάνει πάνω σ' ένα σκονισμένο καθρέφτη την αντανάκλαση που θα έκανε εάν ο καθρέφτης ήταν καθαρός.

Μπορείτε να το θέσετε και διαφορετικά, λέγοντας ότι, ενώ στις άλλες επιστήμες τα όργανα που χρησιμο-ποιείτε είναι πράγματα εξωτερικά ως προς εσάς (πράγματα όπως τα μικροσκόπια και τα τηλεσκόπια), το όργανο με το οποίο βλέπετε το Θεό είναι ολόκληρος ο εαυτός σας. Αν τώρα ο εαυτός κάποιου δε διατηρη-θεί καθαρός και φωτεινός, η θέα του Θεού θα είναι θαμπή, όπως ακριβώς φαίνεται η Σελήνη μέσα από ένα βρόμικο τηλεσκόπιο. Αυτός είναι ο λόγος που τρομα-κτικά έθνη έχουν τρομακτικές θρησκείες: κοίταξαν το Θεό μέσα από βρόμικο φακό.

Ο Θεός μπορεί να αποκαλυφθεί έτσι όπως είναι πραγματικά μόνο σε πραγματικούς ανθρώπους. Αυτό δε σημαίνει απλώς σε ^ανθρώπους που είναι ατομικά ενάρετοι, αλλά σε ανθρώπους που είναι ενωμένοι σ' ένα σώμα, που αγαπάνε ο ένας τον άλλο, βοηθούν ο ένας τον άλλο και δείχνουν το Θεό ο ένας στον άλλο. Διότι ο Θεός ήθελε η ανθρωπότητα να μοιάζει με κάτι


τέτοιο - όπως οι μουσικοί σ' ένα συγκρότημα ή τα όρ-γανα σ' ένα σώμα.

Συνεπώς το μόνο πραγματικά επαρκές όργανο για να μάθουμε για το Θεό είναι ολόκληρη η χριστιανική κοινότητα που Τον αναμένει σαν ένας άνθρωπος. Η χριστιανική αδελφοσύνη αποτελεί τρόπον τινά το τε-χνικό όργανο της εν λόγω επιστήμης, τον απαραίτητο εργαστηριακό εξοπλισμό. Αυτός είναι και ο λόγος που όλος αυτός ο κόσμος που εμφανίζεται κάθε τόσο και λιγάκι με μια καινούρια απλοποιημένη θρησκεία ως υποκατάστατο της χριστιανικής παράδοσης δεν κάνουν τίποτε άλλο πέρα απ' το να σπαταλούν το χρόνο τους. Μοιάζουν με τον άνθρωπο εκείνο που δεν έχει κανένα όργανο, παρά μονάχα ένα παλιό ζευγάρι κιάλια και προσπαθεί να διορθώσει όλους τους πραγματικούς αστρονόμους. Τσως να είναι έξυπνος, αλλά δεν έχει καμία πιθανότητα να πετύχει. Μετά από δύο χρόνια τον έχουν ξεχάσει όλοι, ενώ η αληθινή επιστήμη συνε-χίζει το έργο της.

Αν ο χριστιανισμός ήταν κάτι το τεχνητό, τότε ασφαλώς θα μπορούσαμε να τον κάνουμε πιο εύκολο. Δεν είναι όμως έτσι. Δεν μπορούμε να ανταγωνιστούμε στην απλότητα τους ανθρώπους που εφευρίσκουν θρη-σκείες. Πώς θα μπορούσαμε άλλωστε; Εμείς έχουμε να κάνουμε με γεγονότα. Βέβαια ο καθένας μπορεί να εί-ναι απλός αν δεν έχει γεγονότα να τον δυσκολεύουν.

10

Ο χρόνος και η πέραν του πραγματικότητα

χρόνου

Ηάποψη πως όταν διαβάζεις ένα βιβλίο δεν πρέπει ποτέ να κάνεις «πηδηματάκια» είναι πολύ ανόητη.

Όλοι οι λογικοί άνθρωποι κάνουν ελεύθερα κάποιο πηδηματάκι όταν φτάνουν ο' ένα κεφάλαιο που βρί-σκουν ότι δεν πρόκειται να τους χρησιμέψει. Σ' αυτό το κεφάλαιο θα μιλήσω για κάτι που μπορεί να είναι χρή-σιμο σε ορισμένους, ενώ σε κάποιους άλλους ενδεχο-μένως να φανεί απλώς ως μια μη αναγκαία περιπλοκή. Αν ανήκετε στο δεύτερο είδος αναγνωστών, τότε σας συμβουλεύω να μην ασχοληθείτε καθόλου μ' αυτό το κεφάλαιο και να προχωρήσετε στο επόμενο.

Στο προηγούμενο κεφάλαιο αναγκάστηκα να θίξω το θέμα της προσευχής, γι' αυτό -όσο ακόμα είναι φρέ-σκο το όλο θέμα τόσο στο δικό σας όσο και στο δικό μου μυαλό- θα ήθελα να ασχοληθώ με μια δυσκολία που αντιμετωπίζουν ορισμένοι σχετικά με την προσευ-χή. Το πρόβλημα μου το έθεσε κάποιος ως εξής: «Εντάξει, μπορώ να πιστέψω στο Θεό, αλλά αυτό που δεν μπορώ να χωνέψω είναι η ιδέα ότι Αυτός παρακο-λουθεί μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους που του μιλούν όλοι την ίδια στιγμή». Διαπίστωσα μά-


λίστα ότι υπήρχαν πολλοί άνθρωποι που αισθάνονταν όπως κι αυτός.

Το πρώτο που θα πρέπει να σημειώσουμε είναι ότι το κεντρικό σημείο της όλης ένστασης είναι οι λέξεις «την ίδια στιγμή». Οι περισσότεροι από εμάς μπορούν να φανταστούν το Θεό να παρακολουθεί οποιονδήποτε αριθμό προσευχομένων, αρκεί να έρχονταν ο ένας με-τά τον άλλο και Αυτός να είχε απεριόριστο χρόνο στη διάθεσή Του. Επομένως αυτό που πραγματικά κρύβε-ται πίσω από την εν λόγω δυσκολία είναι η ιδέα ενός Θεού που μπορεί να «χωρέσει» τόσο πολλά πράγματα σε μία και μόνη χρονική στιγμή.

Βέβαια, έτσι έχουν τα πράγματα με μας. Η ζωή μας κυλάει ως μια διαδοχή στιγμών. Η μία εξαφανίζεται με το που εμφανίζεται η επόμενη· κι ο «χώρος» που προ-σφέρει η καθεμιά είναι πολύ περιορισμένος. Κάπως έτσι μοιάζει ο χρόνος. Μάλιστα εγώ κι εσείς τείνουμε να θεωρούμε δεδομένο ότι αυτή η χρονική ακολουθία -αυτή η οργάνωση του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος- δεν είναι απλώς ο τρόπος που εμείς αντιλαμβανόμαστε τη ζωή, αλλά ο τρόπος με τον οποίο όντως υπάρχουν όλα τα όντα. Τείνουμε να θεωρούμε ότι τόσο ολόκληρο το σύμπαν όσο και ο ίδιος ο Θεός κινούνται αδιάκοπα από το παρελθόν προς το μέλλον, όπως ακριβώς και μεις. Ήταν οι θεολόγοι που πρωτο-εισηγήθηκαν την ιδέα ότι κάποια πράγματα δεν υπάρ-χουν καν μέσα στο χρόνο- αργότερα οι φιλόσοφοι οι-κειοποιήθηκαν αυτή την άποψη, κάτι που συνεχίζουν στις μέρες μας κάποιοι επιστήμονες.

Είναι σχεδόν πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι ο Θεός δεν υπάρχει εντός του χρόνου. Η ζωή Του δεν έγκειται σε στιγμές που διαδέχονται η μία την άλλη.


Αν απόψε στις 10:30 προσεύχονται σ' Αυτόν ένα εκα-τομμύριο άνθρωποι, δε χρειάζεται να τους ακούσει όλους σε κείνο το ελάχιστο χρονικό σημείο που ονομά-ζουμε 10:30. Το 10:30 -όπως και κάθε άλλη στιγμή από καταβολής κόσμου- είναι γι' Αυτόν πάντα το παρόν. Αν θέλετε, έχει στη διάθεσή Του όλη την αιωνιότητα να ακούσει την αστραπιαία προσευχή που κάνει ο πι-λότος καθώς το αεροπλάνο του τυλίγεται στις φλόγες.

Το ξέρω, αυτό είναι δύσκολο. Ας προσπαθήσω να φέρω ένα άλλο παράδειγμα, διαφορετικό βέβαια, αλ-λά που μοιάζει κάπως με το προηγούμενο. Ας υποθέ-σουμε ότι γράφω ένα μυθιστόρημα. Γράφω: «Η Μαρία ακούμπησε στο τραπέζι το εργόχειρο της· την αμέσως επόμενη στιγμή ένα χτύπημα ακούστηκε στην πόρτα!». Για τη Μαρία που δεν μπορεί να ζήσει παρά μόνο στο φανταστικό χρόνο της διήγησής μου δεν υπάρχει κανέ-να ενδιάμεσο διάστημα ανάμεσα στην απόθεση του ερ-γόχειρου και την αντίληψη του χτυπήματος. Εγώ όμως, που είμαι ο δημιουργός της Μαρίας, δε ζω διόλου μέσα σ' αυτόν το φανταστικό χρόνο. Ανάμεσα στη συγγραφή του πρώτου μισού αυτής της πρότασης και του άλλου μισού ενδέχεται να καθίσω για τρεις ώρες και να σκε-φτώ με αφοσίωση το χαρακτήρα της Μαρίας. Θα μπο-ρούσα να σκεφτώ τη Μαρία σαν να ήταν ο μοναδικός ήρωας του βιβλίου, και μάλιστα θα μπορούσα να το κά-νω για όση ώρα ήθςλα - οι ώρες που θα ξόδευα έτσι δε θα εμφανίζονταν καθόλου στο χρόνο της Μαρίας (το χρόνο της διήγησης).

Τα παραπάνω βέβαια δεν αποτελούν μια τέλεια πα-ρουσίαση του τι ακριβώς συμβαίνει. Μπορούν όμως να μας δώσουν μια γεύση εκείνου που πιστεύω πως είναι η αλήθεια. Ο Θεός δε νιώθει καμιά πίεση από τη ροή


του χρόνου που κυριαρχεί ο' αυτό το σύμπαν, όπως ακριβώς κι ένας συγγραφέας δε νιώθει καμιά πίεση από την πλευρά του φανταστικού χρόνου που διέπει το ίδιο του το μυθιστόρημα. Η προσοχή που μπορεί να μας διαθέσει είναι απεριόριστη. Η λειτουργία δεν εί-ναι η μόνη στιγμή που μπορεί να ασχοληθεί μαζί μας. Ο καθένας από εμάς βρίσκεται σε τέτοια μοναδική σχέση προς Αυτόν, σαν να ήταν το μοναδικό πλάσμα που είχε ποτέ δημιουργηθεί. Όταν ο Χριστός πέθανε, πέθανε για σένα ατομικά, σαν να ήσουν ο μοναδικός άνθρωπος στον κόσμο.

Ο τρόπος με τον οποίο αναλύεται η παρουσίασή μου είναι ο εξής: σύμφωνα με αυτή, ο συγγραφέας εξέρχεται από μια χρονική ακολουθία (την πραγματι-κή). Ο Θεός όμως, πιστεύω, δε ζει καθόλου μέσα σε κάποια χρονική ακολουθία. Η ζωή Του δεν πραγματώ-νεται λίγο λίγο, στιγμή στιγμή, όπως η δική μας. Στην περίπτωσή Του, για να το πούμε κάπως έτσι, είναι ακό-μα 1920 και ήδη I960" διότι η ζωή Του είναι ο ίδιος ο εαυτός Του.

Αν φανταστούμε το χρόνο ως μια ευθεία γραμμή κατά μήκος της οποίας πρέπει να ταξιδέψουμε, τότε θα πρέπει να φανταστούμε το Θεό ως ολόκληρη τη σελίδα πάνω στην οποία σημειώνουμε τη γραμμή. Διασχίζου-με τα τμήματα της γραμμής το ένα μετά το άλλο- πρέπει ν' αφήσουμε το Α πίσω για να μπορέσουμε να φτάσου-με στο Β, ενώ δεν μπορούμε να φτάσουμε στο Γ παρά μόνο εάν αφήσουμε πίσω το Β. Ο Θεός -από πάνω ή από έξω ή από όλες τις οπτικές γωνίες- περιέχει ολό-κληρη τη γραμμή και τη βλέπει στο σύνολο της.

Πρόκειται για μια ιδέα που αξίζει να προσπαθή-σουμε να τη συλλάβουμε, διότι απομακρύνει από το


χριστιανισμό κάποιες προφανείς δυσκολίες. Πριν γίνω χριστιανός, μία από τις ενστάσεις μου ήταν η εξής: οι χριστιανοί λένε ότι ο αιώνιος Θεός που είναι πανταχού παρών και συντηρεί ολόκληρο το σύμπαν έγινε κάποτε άνθρωπος. Τότε, έλεγα εγώ, πώς ήταν δυνατόν να συ-νεχίζει να συντηρεί ολόκληρο το σύμπαν ενώ ήταν βρέ-φος ή ενώ κοιμόταν; Πώς μπορούσε την ίδια στιγμή να είναι ο Θεός που γνωρίζει τα πάντα και ένας άνθρω-πος που ρωτούσε τους μαθητές Του «ποιος με άγγιξε;». Θα διαπιστώσετε ότι το βάρος πέφτει στις χρονικές λέ-ξεις «ενώ ήταν βρέφος», «πώς μπορούσε την ίδια στιγ-μή;». Με άλλα λόγια, θεωρούσα ότι η ζωή του Χριστού ως Θεού εκδηλωνόταν μέσα στο χρόνο κι ότι η ζωή Του ως ανθρώπου-Ιησού που έδρασε στην Παλαιστίνη ήταν μια μικρότερη περίοδος που ανήκε μέσα σ' αυτόν ακριβώς το χρόνο - όπως ακριβώς η θητεία μου στο στρατό ήταν μια μικρότερη περίοδος που εντασσόταν στη συνολική διάρκεια της ζωής μου. Άλλωστε αυτός ενδεχομένως είναι ο τρόπος που τείνουμε να σκεφτό-μαστε το ζήτημα οι περισσότεροι. Φανταζόμαστε το Θεό να ζει στα πλαίσια μιας χρονικής περιόδου, ενώ η επί γης ζωή Του ως ανθρώπου αναμένεται ακόμα στο μέλλον μετά έρχεται κάποια περίοδος που αυτή απο-τελεί παρόν στη συνέχεια ακολουθεί μια περίοδος την οποία θα μπορούσε να αναπολήσει σαν κάτι που ανήκε στο παρελθόν. Το πιθανότερο είναι ότι αυτές οι αντι-λήψεις δεν έχουν καμιά σχέση με τα πραγματικά γεγο-νότα. Δεν μπορούμε να συσχετίσουμε τη ζωή του Ιησού στην Παλαιστίνη σε καμιά χρονική σχέση με τη ζωή Του ως Θεού, πέρα από κάθε κατηγορία χώρου και χρόνου. Στην πραγματικότητα, υποθέτω πως η ανθρώ-πινη φύση και η ανθρώπινη εμπειρία της αδυναμίας,


του ύπνου ή της άγνοιας περιέχονται με άχρονο τρόπο στα πλαίσια της όλης θείας ζωής. Η επί γης ζωή του Θεοΰ είναι, από τη δική μας οπτική, μια συγκεκριμένη περίοδος της παγκόσμιας ιστορίας (από το έτος της γέννησης του Ιησοΰ μέχρι τη Σταύρωση). Ως εκ τοΰτου φανταζόμαστε ότι είναι επίσης μια περίοδος στην ιστο-ρία της ίδιας της ύπαρξης του Θεοΰ. Ο Θεός όμως δεν έχει ιστορία. Είναι τόσο τέλεια και απόλυτα πραγματι-κός για να έχει ιστορία. Διότι, φυσικά, το να έχει κα-νείς ιστορία σημαίνει να χάνει κάτι από την πραγματι-κότητά του (μιας κι έχει ήδη γλιστρήσει προς το παρελ-θόν) και να μην έχει ακόμη ένα άλλο κομμάτι της (αφοΰ αναμένεται ακόμα στο μέλλον). Στην πραγματι-κότητα, σημαίνει να μην έχεις τίποτ' άλλο πέρα από το μικροσκοπικό παρόν, το οποίο έχει εξαφανιστεί πριν ακόμα προλάβεις ν' ανοίξεις το στόμα σου. Ο Θεός μάς απαγόρευσε να σκεφτόμαστε ότι συμβαίνει σ' Αυ-τόν κάτι τέτοιο. Ακόμα κι εμείς δε θέλουμε μερικές φο-ρές να σκέφτονται οι άλλοι για μας με τον τρόπο αυτό.

Μια άλλη δυσκολία που προκύπτει, εάν πιστέψουμε ότι ο Θεός βρίσκεται εντός του χρόνου, είναι η εξής: Όλοι όσοι πιστεύουν κάπως στο Θεό πιστεύουν ότι γνωρίζει τι πρόκειται να κάνουμε αύριο εσείς κι εγώ. Αν όμως ξέρει ότι εγώ θα ενεργήσω με τον τάδε και το δείνα τρόπο, πώς μπορώ να είμαι ελεύθερος να ενερ-γήσω διαφορετικά; Εδώ, για άλλη μια φορά, η δυσκο-λία προκύπτει από την ιδέα ότι ο Θεός προχωρά μέσα στο χρόνο όπως ακριβώς κι εμείς· με τη μόνη διαφορά ότι Αυτός μπορεί να δει το μέλλον, ενώ εμείς δεν μπο-ρούμε. Αν λοιπόν αυτή είναι η αλήθεια, αν ο Θεός έχει δει εκ των προτέρων τις πράξεις μας, είναι πολύ δύ-σκολο να καταλάβουμε το γεγονός ότι είμαστε πραγ-


ματικά ελεύθεροι να μην τις κάνουμε. Ας υποθέσουμε όμως ότι ο Θεός είναι έξω και πέρα από τη ροή του χρόνου. Στην περίπτωση αυτή, ο Θεός βλέπει εκείνο που ονομάζουμε «αΰριο» με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που βλέπει και κείνο που ονομάζουμε «σήμερα». Γι' Αυτόν όλες οι μέρες είναι «τώρα». Δε θυμάται να κά-νατε κάτι χθες - απλώς βλέπει να ενεργείτε, διότι, πα-ρόλο που έχετε χάσει πια το χθες, ο ίδιος το κατέχει ακόμα. Δε σας «βλέπει εκ των προτέρων» να κάνετε κάποια πράγματα- απλώς σας βλέπει να τα κάνετε, διότι, ενώ το αΰριο δεν έχει έρθει ακόμα για σας, ο ίδιος το έχει μπροστά Του. Ποτέ δε σκέφτεσαι ότι οι πράξεις σας τη δεδομένη στιγμή είναι λιγότερο ελεύ-θερες, μιας και τις γνωρίζει ο Θεός. Με τον ίδιο λοι-πόν τρόπο, γνωρίζει και τις πράξεις που θα κάνετε αΰ-ριο, διότι βρίσκεται ήδη στο αΰριο και μπορεί έτσι απλά να σας βλέπει. Υπό μία έννοια, δεν ξέρει τις πράξεις σας παρά μόνο αφοΰ τις έχετε επιτελέσει- τότε όμως η στιγμή της τέλεσης είναι ήδη γι' Αυτόν «τώρα».

Η ιδέα αυτή μ' έχει βοηθήσει αρκετά. Αν δε σας βοηθά, μπορείτε να την αφήσετε κατά μέρος. Αποτελεί μια «χριστιανική ιδέα», υπό την έννοια ότι την έχουν υποστηρίξει σπουδαίοι και σοφοί χριστιανοί κι επειδή παράλληλα δεν έρχεται σε καμία αντίθεση με το χρι-στιανισμό. Εντοΰτοις, δεν υπάρχει οΰτε στη Βίβλο οΰτε σε κάποια από τις ομολογίες πίστεως. Μπορείτε να εί-στε απόλυτα σωστοί χριστιανοί, δίχως να χρειάζεται να την αποδεχθείτε ή, απ' την άλλη, δίχως να χρειάζε-ται να προβληματίζεστε καθόλου πάνω στο σχετικό θέ-μα.

4 Η καλή αλλοίωση

Αρχίζω το συγκεκριμένο κεφάλαιο ζητώντας σας να ξεκαθαρίσετε κάτι στο μυαλό σας. Φανταστείτε

δΰο βιβλία που είναι τοποθετημένα και τα δυο σ' ένα τραπέζι, το ένα πάνω στο άλλο. Προφανώς αυτό που βρίσκεται από κάτω «κρατά» το άλλο, το στηρίζει. Εί-ναι χάρη σ' αυτό το βιβλίο που το άλλο βιβλίο που βρί-σκεται από πάνω ηρεμεί τρόπον τινά πέντε πόντους πάνω από την επιφάνεια του τραπεζιού, αντί να ακου-μπά πάνω στο τραπέζι. Ας ονομάσουμε το βιβλίο που βρίσκεται από κάτω Α και κείνο που βρίσκεται από πάνω Β. Η θέση του Α προσδιορίζει τη θέση του Β. Όλα είναι σαφή λοιπόν. Ας φανταστούμε τώρα -δε θα μπορούσε βέβαια να συμβεί, αλλά μας βοηθά για τις ανάγκες της παρουσίασης- ότι και τα δύο βιβλία ήταν σ' αυτή τη θέση αιώνια. Στην περίπτωση αυτή, η θέση του Β θα προέκυπτε αιώνια από τη θέση του Α. Εντού-τοις η θέση του Α δε θα υφίστατο πριν από τη θέση του Β. Με άλλα λόγια, το αποτέλεσμα δεν έπεται της αι-τίας. Βέβαια, έτσι έχουν συνήθως τα πράγματα με τ' αποτελέσματα· τρως πρώτα το αγγουράκι και στη συ-νέχεια έχεις τη δυσπεψία. Δε συμβαίνει όμως το ίδιο


με όλες τις αιτίες και με όλα τ' αποτελέσματα. Σε λίγο θα δείτε γιατί θεωρώ αυτές τις παρατηρήσεις σημαντι κές.

Πριν από μερικές σελίδες είπα ότι ο Θεός είναι ένα Ον που, ενώ έχει τρία πρόσωπα, παραμένει ένα, όπως ακριβώς ένας κΰβος αποτελείται από έξι τετράγωνα, παραμένοντας όμως ένα σώμα. Μόλις όμως αρχίζω να εξηγώ το πώς συνδέονται αυτά τα πρόσωπα, αναγκά-ζομαι να χρησιμοποιήσω λέξεις που δίνουν την εντύ-πωση ότι το ένα προηγείται του άλλου. Το πρώτο πρό-σωπο ονομάζεται Πατέρας και το δεύτερο Υιός. Πι-στεύουμε ότι το πρώτο γεννά ή παράγει: πρόκειται γι' αυτό που ονομάζουμε γέννηση και όχι δημιουργία, επειδή αυτό που παράγει είναι το ίδιο με Αυτόν. Υπό την έννοια αυτή, η λέξη «Πατέρας» είναι η μόνη λέξη που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε. Δυστυχώς όμως η λέξη αυτή υπαινίσσεται ότι Αυτός προηγήθηκε, όπως ακριβώς ένας άνθρωπος-πατέρας υπάρχει πριν από το γιο του. Δε συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο. Στο θέμα που εξετάζουμε δεν υπάρχει πριν και μετά. Αυτός μάλιστα είναι και ο λόγος που θεωρώ ότι είναι σημαντικό να ξεκαθαρίσω το πώς ένα πράγμα μπορεί να είναι η πη-γή, η αιτία ή η προέλευση κάποιου άλλου πράγματος δίχως να χρειάζεται να προηγείται. Ο Υιός υπάρχει επειδή υπάρχει ο Πατέρας· δεν υπήρξε όμως ποτέ κά-ποιο χρονικό διάστημα που ο Πατέρας να μην είχε γεν-νήσει τον Υιό.

Τσως_ο καλύτερος τρόπος να το σκεφτούμε είναι ο εξής: Μόλις πριν από λίγο σας ζήτησα να φανταστείτε αυτά τα δύο βιβλία και το πιθανότερο είναι ότι οι πε-ρισσότεροι το κάνατε. Αυτό σημαίνει ότι βάλατε τη φα-ντασία σας να λειτουργήσει, με αποτέλεσμα να εμφα-


ν ιστέ ί στη σκέψη σας μια νοητική εικόνα. Όπως είναι φυσικό, η πράξη της φαντασίας υπήρξε η αιτία, ενώ η νοητική εικόνα το αποτέλεσμα. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρώτα φανταστήκατε και μετά ήρθε η εικόνα. Τη στιγμή ακριβώς που φανταζόσασταν η εικόνα ήταν εκεί. Η βούληση σας κρατούσε ενώπιον σας την εικόνα καθ' όλη τη διάρκεια που η φαντασία σας λειτουργού-σε. Εντούτοις, τόσο η πράξη της βούλησης όσο και η ει-κόνα άρχισαν και τελείωσαν την ίδια ακριβώς στιγμή. Αν υπήρχε ένα ον με αιώνια ύπαρξη που πάντα φαντα-ζόταν ένα συγκεκριμένο πράγμα, τότε η ενέργειά του αυτή θα παρήγε πάντα μια νοητική εικόνα* η εικόνα όμως θα ήταν το ίδιο αιώνια όσο και η ενέργεια της φαντασίας.

Με τον ίδιο τρόπο πρέπει να σκεφτόμαστε και για τον Υιό, σαν να εκπηγάζει δηλαδή τρόπον τινά από τον Πατέρα, όπως το φως από μια λάμπα, η θερμότητα από τη φωτιά ή οι σκέψεις από το νου. Είναι η αυτο-φανέ-ρωση του Πατέρα, αυτό που έχει ο Πατέρας να πει. Παράλληλα, δεν υπήρξε ποτέ κάποιο χρονικό διάστη-μα που ο Πατέρας δεν έλεγε αυτό που είχε να πει. Έχετε καταλάβει όμως τι συμβαίνει; Όλες αυτές οι ει-κόνες με το φως ή τη θερμότητα κάνουν το όλο θέμα να δίνει την εντύπωση ότι ο Πατέρας και ο Υιός είναι δύο πράγματα κι όχι δύο πρόσωπα. Έτσι, σε τελική ανάλυ-ση, η εικόνα της Καινής Διαθήκης σχετικά με τον Πα-τέρα και τον Υιό καταλήγει να είναι πιο ακριβής απ' οτιδήποτε άλλο προσπαθούμε να βάλουμε στη θέση της. Πρόκειται για εκείνο που συμβαίνει πάντα όταν απομακρύνεστε από τις λέξεις της Βίβλου. Είναι βέ-βαια εντελώς σωστό να απομακρυνθείτε από αυτές για λίγο, εάν πρόκειται να αποσαφηνίσετε κάποιο ιδιαίτε-


ρο σημείο. Πρέπει όμως πάντα να επιστρέφετε σ' αυ-τές τις λέξεις. Φυσικά ο Θεός ξέρει να περιγράφει τον εαυτό Του πολύ καλύτερα απ' όσο ξέρουμε να τον πε-ριγράφουμε εμείς. Γνωρίζει ότι η σχέση Πατέρα και Υιού είναι πολύ πιο κοντά στη σχέση μεταξύ του πρώ-του και δεύτερου Προσώπου απ' οτιδήποτε άλλο μπο-ρούμε να σκεφτούμε. Το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει να γνωρίζουμε είναι ότι πρόκειται για μια σχέ-ση αγάπης. Ο Πατέρας ευφραίνεται με τον Υιό Του- ο Υιός προσβλέπει στον Πατέρα Του.

Πριν συνεχίσω, θα ήθελα να προσέξετε την πρακτι-κή σημασία αυτού του πράγματος. Όλες οι κατηγορίες ανθρώπων αρέσκονται να επαναλαμβάνουν τη χρι-στιανική θέση ότι «ο Θεός είναι αγάπη». Φαίνεται όμως πως δεν προσέχουν ότι οι λέξεις «ο Θεός είναι αγάπη» δεν έχουν πραγματική σημασία εάν ο Θεός δεν έχει τουλάχιστον δύο πρόσωπα. Αν ο Θεός ήταν ένα και μόνο πρόσωπο, τότε πριν από τη δημιουργία του κόσμου δεν μπορεί να ήταν αγάπη. Βέβαια, αυτό που εννοούν οι εν λόγω άνθρωποι όταν λένε ότι ο Θε-ός είναι αγάπη είναι συχνά κάτι εντελώς διαφορετικό: αυτό που πραγματικά εννοούν είναι ότι «η αγάπη είναι ο Θεός». Εννοούν πραγματικά ότι τα συναισθήματα αγάπης που έχουμε, ανεξάρτητα από το πώς ή το γιατί ξυπνούν μέσα μας, και ανεξάρτητα από τ' αποτελέσμα-τα που έχουν, θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με σεβα-σμό. Ίσως να είναι έτσι· αυτό όμως είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από εκείνο που εννοούν οι χριστιανοί όταν λένε ότι «ο Θεός είναι αγάπη». Πιστεύουν ότι η ζώσα και δυναμική^δραστηριότητα της αγάπης εκδηλω-νόταν αιώνια εντός του Θεού και είναι αυτή που έχει δημιουργήσει τα πάντα.


Αυτό, παρεμπιπτόντως, είναι ίσως η πιο σημαντική διαφορά ανάμεσα στο χριστιανισμό κι όλα τα άλλα θρησκεύματα: το γεγονός ότι στο χριστιανισμό ο Θεός δεν είναι κάτι στατικό -οΰτε καν ένα πρόσωπο- αλλά μια δυναμική παλλόμενη δραστηριότητα, μια δύναμη ζωής, σχεδόν ένα είδος δράματος. Σχεδόν, αν δε θεω-ρηθώ ασεβής, ένα είδος χορού. Η ενότητα Πατρός και Υιού είναι τόσο συγκεκριμένη, που κι αυτή είναι επί-σης ένα πρόσωπο. Ξέρω ότι αυτό είναι σχεδόν ασύλλη-πτο, αλλά μπορείτε να το σκεφτείτε ως εξής: ξέρετε ότι, όταν οι άνθρωποι βρίσκονται μαζί σε μια οικογέ-νεια, ένα σύλλογο ή ένα συνδικάτο, μιλούν αυθόρμητα για το «πνεύμα» αυτής της οικογένειας, του συλλόγου ή του συνδικάτου. Μιλούν γι' αυτό το «πνεύμα», επειδή τα επιμέρους άτομα όταν βρίσκονται μαζί αναπτύσ-σουν πραγματικά ιδιαίτερους τρόπους ομιλίας και συ-μπεριφοράς, τους οποίους δε θα είχαν εάν παρέμεναν μόνα τους. Μοιάζει σαν να έλαβε υπόσταση ένα είδος συλλογικής προσωπικότητας. Βέβαια, δεν πρόκειται για ένα αληθινό πρόσωπο: μάλλον μοιάζει απλά με πρόσωπο. Αυτή όμως δεν είναι παρά μόνο μία από τις διαφορές ανάμεσα σε μας και στο Θεό. Αυτό που προ-κύπτει από την ενιαία ζωή του Πατέρα και του Υιού εί-ναι ένα αληθινό πρόσωπο- στην πραγματικότητα, είναι το τρίτο από τα τρία Πρόσωπα που συνιστούν το Θεό.

Αυτό το τρίτο Πρόσωπο ονομάζεται, στην καθιερω-μένη θεολογική γλώσσα, Άγιο Πνεύμα ή «Πνεύμα» του Θεού. Μην ανησυχείτε και μην εκπλήσσεστε αν σας φαίνεται κάπως πιο αμυδρό ή πιο σκιώδες απ' ό,τι τ' άλ-λα δύο πρόσωπα. Νομίζω πως υπάρχει κάποιος λόγος που πρέπει να είναι έτσι τα πράγματα. Στη χριστιανική ζωή συνήθως δε στρέφεται κανείς σ' αυτό το πρόσωπο.


Αυτό που συμβαίνει είναι ότι το εν λόγω πρόσωπο ενερ-γεί συνεχώς μέσα από σας. Αν φαντάζεστε ότι ο Πατέ-ρας είναι κάπου «εκεί πέρα», κάπου μπροστά σας, και ο Υιός στέκεται στο πλάι σας, δίνοντάς σας τη δύναμη να προσευχηθείτε και προσπαθώντας να σας μεταμορφώ-σει σε υιό, τότε θα πρέπει να φανταστείτε ότι το τρίτο Πρόσωπο βρίσκεται μέσα σας ή πίσω σας. Ίσως κάποι-οι άνθρωποι το βρουν πιο εύκολο να αρχίσουν με το τρί-το Πρόσωπο και να προχωρήσουν ανάποδα. Ο Θεός εί-ναι αγάπη και η αγάπη αυτή ενεργεί μέσα από τους αν-θρώπους - ειδικά μέσα από το σύνολο της κοινότητας των χριστιανών. Εντούτοις, αυτό το πνεύμα της αγάπης είναι μια αιώνια αγάπη που αποκαλύπτεται ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό.

Τελικά τι σημασία έχουν όλα αυτά; Η σημασία του είναι μεγαλύτερη απ' οτιδήποτε άλλο στον κόσμο. Όλος ο χορός, το δράμα, ή το πλαίσιο αυτής της ζωής των τριών Προσώπων, πρέπει να βρει εφαρμογή στον καθένα από εμάς, ή -γ ια να το θέσω αντίστροφα- ο καθένας από εμάς πρέπει να εισέλθει μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, να πάρει τη θέση του μέσα σ' αυτό το χορό. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να πραγματοποιήσουμε την ευτυχία για την οποία δημιουργηθήκαμε. Καθώς ξέρε-τε, οικειοποιούμαστε τα καλά και τα κακά πράγματα όπως μεταδίδεται ένας ιός. Αν θες να ζεσταθείς, πρέ-πει να καθίσεις κοντά στη φωτιά· αν θες να βραχείς, πρέπει να πέσεις στο νερό. Αν θες χαρά, δύναμη, ειρή-νη ή αιώνια ζωή, πρέπει να πλησιάσεις ή ακόμα και να εισέλθεις σε κείνο που τις έχει. Δεν αποτελούν κάποιο είδος βραβείου που θα μπορούσε ο Θεός, εάν ήθελε, να απονείμει!σ' οποιονδήποτε. Είναι μάλλον μια μεγά-λη πηγή ενέργειας και ομορφιάς που ξεχύνεται από το


ίδιο το κέντρο της πραγματικότητας. Αν είσαι κοντά της, η έκχυση θα σε περιλούσει- αν όχι, τότε θα μείνεις στεγνός. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος θα ενωθεί με το Θεό, πώς θα μπορούσε να μη ζήσει αιώνια; Απ' τη στιγμή που κάποιος απομακρυνθεί από το Θεό, θα μπορούσε να κάνει κάτι άλλο πέρα απ' το να σβήσει και να πεθάνει;

Πώς θα μπορέσει όμως να ενωθεί με το Θεό; Πώς είναι δυνατόν να γίνουμε δεκτοί μέσα στη ζωή των τριών Προσώπων;

Θυμάστε τι είχα πει στο δεύτερο κεφάλαιο σχετικά με τη γέννηση και τη δημιουργία. Δεν έχουμε γεννηθεί από το Θεό, απλώς μας έχει δημιουργήσει- στη φυσική μας κατάσταση δεν είμαστε υιοί του Θεού, είμαστε απλώς (για να το πω έτσι) κάτι σαν αγάλματα. Δε δια-θέτουμε Ζωή ή πνευματική ζωή: μονάχα Βίο ή βιολογι-κή ζωή που πρόκειται να εξαντληθεί και να πεθάνει. Η όλη προσφορά λοιπόν που κάνει ο χριστιανισμός είναι η εξής: Μπορούμε, αν αφήσουμε το Θεό να ενεργήσει, να μετάσχουμε στη ζωή του Χριστού. Αν συμβεί αυτό, τότε θα μετέχουμε σε μια ζωή που έχει γεννηθεί κι όχι δημιουργηθεί, σε μια ζωή που υπήρχε πάντα και θα υπάρχει για πάντα. Ο Χριστός είναι ο Υιός του Θεού. Αν μετάσχουμε σ' αυτό το είδος ζωής, θα γίνουμε κι εμείς υιοί του Θεού. Θα αγαπάμε τον Πατέρα όπως κι Αυτός, ενώ θα προβάλλει μέσα μας το Άγιο Πνεύμα. Ήρθε σ' αυτόν τον κόσμο κι έγινε άνθρωπος με σκοπό να απλώσει στους υπόλοιπους ανθρώπους το είδος της ζωής που έχει - μέσω αυτού που ονομάζω «καλή αλ-λοίωση». Ο κάθε χριστιανός μέλλει να γίνει ένας μι-κρός Χριστός. Κανέναν άλλο σκοπό δεν έχει εκείνος που γίνεται χριστιανός.

10

Τα πεισματάρικα στρατιωτάκια

ΟΥιός του Θεού έγινε άνθρωπος για να δώσει στους ανθρώπους τη δυνατότητα να γίνουν υιοί

του Θεού. Δε γνωρίζουμε -ή τέλος πάντων δε γνωρί-ζω- πώς θα εξελίσσονταν τα πράγματα εάν το ανθρώ-πινο γένος δεν είχε ποτέ εξεγερθεί κατά του Θεού και προσχωρούσε στην παράταξη του εχθρού. Ίσως ο κά-θε άνθρωπος να ήταν «εν Χριστώ», να είχε μετάσχει στη ζωή του Υιού του Θεού ήδη από τη στιγμή της γέν-νησης του. Ίσως ο Βίος ή η φυσική ζωή να είχε μονο-μιάς ή εντελώς φυσιολογικά ενσωματωθεί μέσα στη Ζωή, την αδημιούργητη ζωή. Όλα αυτά όμως δεν είναι παρά υποθέσεις. Εσείς κι εγώ ενδιαφερόμαστε για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν τα πράγματα.

Η παρούσα λοιπόν κατάσταση των πραγμάτων είναι η εξής: τα δύο είδη ζωής είναι τώρα όχι απλώς διαφο-ρετικά (αυτό είναι κάτι δεδομένο), αλλά πραγματικά αντιτιθέμενα. Η φυσική ζωή που υπάρχει μέσα στον καθένα μας είναι κάτι το εγωκεντρικό, κάτι που θέλει να το χαϊδεύουν και να το θαυμάζουν, να κυριαρχεί πάνω στις άλλες ζωές και να εκμεταλλεύεται ολόκληρο τρ σύμπαν. Πάνω απ' όλα, θέλει να περιχαρακώνεται


στον εαυτό της: να μένει για τα καλά μακριά απ' οτιδή-ποτε είναι καλύτερο, ισχυρότερο ή υψηλότερο από αυ-τή την ίδια - απ' οτιδήποτε θα την έκανε να νιώσει ασήμαντη. Φοβάται το φως και τον αέρα του πνευματι-κού κόσμου, όπως ακριβώς συμβαίνει με τους ανθρώ-πους που έχουν μεγαλώσει μέσα στη βρομιά και οι οποίοι φοβούνται να κάνουν μπάνιο. Βέβαια, υπό μία έννοια, έχει απόλυτο δίκιο. Ξέρει πως, αν την καταλά-βει η πνευματική ζωή, όλη η εγωκεντρικότητα και εγω-πάθεια θα θανατωθούν και γι' αυτό είναι έτοιμη να πα-λέψει με νύχια και με δόντια για ν' αποφύγει κάτι τέ-τοιο.

Σκεφτήκατε άραγε ποτέ, όταν ήσασταν παιδιά, τι ωραία που θα ήταν εάν τα παιχνίδια σας ξαφνικά ζω-ντάνευαν; Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι θα μπορούσατε πράγματι να τους δώσετε ζωή. Φανταστείτε να μετα-τρέπεται ένα μεταλλικό στρατιωτάκι σε σάρκα και οστά και υποθέστε ότι αυτό δεν άρεσε στο μεταλλικό στρατιωτάκι. Δεν το ενδιαφέρει η σάρκα- το μόνο που βλέπει στην όλη υπόθεση είναι ότι το μέταλλο χάλασε. Νομίζει λοιπόν ότι τον σκοτώνετε. Φυσικά θα κάνει τα πάντα για να σας αποτρέψει να τον μεταμορφώσετε σε άνθρωπο, εάν βέβαια έχει τις δυνάμεις για κάτι τέτοιο.

Τι θα είχατε κάνει μ' ένα τέτοιο μεταλλικό στρατιω-τάκι είναι κάτι που γνωρίζω. Ο Θεός όμως έκανε το εξής: το δεύτερο Πρόσωπο εντός του Θεού, δηλαδή ο Υιός, έγινε άνθρωπος. Γεννήθηκε στον κόσμο αυτό ως ένας πραγματικός άνθρωπος- ένας πραγματικός άν-θρωπος με συγκεκριμένο ύψος, μαλλιά ορισμένου χρώ-ματος, με τη γνώση μιας συγκεκριμένης γλώσσας και μ' ένα ορισμένο βάρος. Το Αιώνιο Ον, που γνωρίζει τα πάντα και που δημιούργησε ολόκληρο το σύμπαν, δεν


έγινε απλώς άνδρας, αλλά (πριν από αυτό) έγινε βρέ-φος και πριν από αυτό έμβρυο μέσα στο σώμα μιας γυ-ναίκας. Αν θέλετε να καταλάβετε κάπως το όλο θέμα, σκεφτείτε πόσο θα θέλατε εσείς να γίνετε γυμνοσάλια-γκας ή καβούρι.

Το αποτέλεσμα ήταν πως υπήρχε πια ένας άνθρω-πος που ήταν πραγματικά αυτό που έπρεπε να είναι όλοι οι άνθρωποι: ένας άνθρωπος εντός του οποίου η δημιουργημένη ζωή, την οποία πήρε από τη μητέρα του, δέχτηκε να μεταβληθεί πλήρως και τέλεια σε γεν-νημένη ζωή. Ο θεϊκός Υιός προσέλαβε πλήρως το φυ-σικό ανθρώπινο ον. Έτσι, μέσα σε μια στιγμή κατα-φθάνει τρόπον τινά ο ανθρωπισμός: είχε περάσει μέσα στη ζωή του Χριστού. Επειδή όμως η όλη δυσκολία για μας έγκειται στο γεγονός ότι η φυσική ζωή πρέπει, υπό μία έννοια, να «θανατωθεί», Αυτός επέλεξε μια εγκό-σμια πορεία που προϋπέθετε σε κάθε περίπτωση τη θανάτωση όλων των ανθρώπινων επιθυμιών του - την πτώχεια, την παρανόηση εκ μέρους της οικογένειάς Του, την προδοσία εκ μέρους κάποιου που ανήκε στους πιο στενούς Του φίλους, την κοροϊδία και την κακοποίηση από τις αστυνομικές αρχές και, τέλος, το θάνατο με βασανιστήρια. Έπειτα, αφού πια είχε θανα-τωθεί μ' αυτόν τον τρόπο, αφού υπό μία έννοια είχε υποστεί έναν καθημερινό θάνατο, το ανθρώπινο ον μέ-σα Του, επειδή ακριβώς ήταν ενωμένο με το θεϊκό Υιό, ήρθε και πάλι στη ζωή. Ο Άνθρωπος στο πρόσωπο του Χριστού αναστήθηκε, όχι μόνο ο Θεός. Αυτή είναι όλη η ουσία. Για πρώτη φορά είδαμε έναν πραγματικό άν-θρωπο. Έ ν α μεταλλικό στρατιωτάκι -πραγματικά με-ταλλικό όπως και τα υπόλοιπα- είχε ζωντανέψει πλή-ρως και μεγαλοπρεπώς.


Εν προκειμένω, βέβαια, φτάνουμε στο σημείο όπου η παρουσίαση μας σχετικά με το μεταλλικό στρατιωτά-κι καταρρέει. Στην περίπτωση που μιλάμε για πραγμα-τικά μεταλλικά στρατιωτάκια ή αγάλματα, εάν συνέ-βαινε κάποιο από αυτά να ζωντανέψει, αυτό προφα-νώς δε θα επηρεάσει διόλου τα υπόλοιπα. Το καθένα είναι εντελώς ανεξάρτητο από το άλλο. Φαίνονται ξε-χωριστά επειδή τα βλέπεις να κινούνται ξεχωριστά. Απ' την άλλη, έτσι είμαστε φτιαγμένοι: να μη βλέπουμε παρά μόνο την παρούσα στιγμή. Αν μπορούσαμε να δούμε το παρελθόν, τότε φυσικά θα φαινόταν διαφορε-τικό. Διότι κάποτε ο κάθε άνθρωπος ήταν τμήμα της μητέρας του και (ακόμα πιο πριν) κομμάτι και του πα-τέρα του εξίσου - μάλιστα κάποτε ήταν κομμάτι των προπατόρων του. Αν μπορούσες να δεις την ανθρωπό-τητα να απλώνεται μέσα στο χρόνο, όπως τη βλέπει ο Θεός, δε θα έμοιαζε με πολλά ξεχωριστά όντα δια-σκορπισμένα εδώ και κει. Θα έμοιαζε μάλλον μ' ένα και μοναδικό αναπτυσσόμενο πράγμα: κάτι σαν ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δέντρο. Το κάθε άτομο θα εμ-φανιζόταν συνδεδεμένο με κάποιο άλλο. Κι όχι μόνο αυτό! Τα άτομα δεν είναι πράγματι αποκομμένα από το Θεό, όπως δεν είναι και μεταξύ τους. Κάθε άντρας, γυναίκα και παιδί σε ολόκληρο τον κόσμο συναισθάνε-ται και αναπνέει αποκλειστικά και μόνο επειδή ο Θε-ός, για να το πω έτσι, «τους κρατά σε λειτουργία».

Κατά συνέπεια, όταν ο Χριστός γίνεται άνθρωπος, δεν πρόκειται στην πραγματικότητα για μια διαδικα-σία κατά την οποία θα μπορούσες να γίνεις ένα συγκε-κριμένο μεταλλικό στρατιωτάκι. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι εκείνο που πάντα επηρέαζε ολόκληρο το αν-θρώπινο γένος αρχίζει σε μια δεδομένη στιγμή να επη-


ρεάζει ολόκληρο το ανθρώπινο γένος μ' έναν καινού-ριο τρόπο. Έτοι, το αποτέλεσμα απλώνεται σε ολόκλη-ρη την ανθρωπότητα. Αυτό επηρεάζει τόσο τους αν-θρώπους που έζησαν πριν από το Χριστό όσο και τους ανθρώπους που έζησαν μετά. Επηρεάζει και τους αν-θρώπους που ποτέ δεν άκουσαν γι' Αυτόν. Είναι σαν να ρίχνεις σ' ένα ποτήρι νερό κάτι που προσδίδει στο νερό μια νέα γεύση ή ένα νέο χρώμα. Βέβαια, καμιά από αυτές τις εικόνες δεν μπορεί να εξηγήσει πραγμα-τικά το τι ακριβώς συμβαίνει. Τελικά ο Θεός δεν είναι παρά ο εαυτός Του, κι αυτό που κάνει δε μοιάζει με τί-ποτ' άλλο. Άλλωστε δύσκολα θα περίμενε κανείς να εί-ναι διαφορετικά τα πράγματα.

Τι είναι λοιπόν αυτό το διαφορετικό που συνέβη σε ολόκληρη την ανθρωπότητα; Είναι το εξής: το να γίνεις υιός του Θεού, το να μεταβληθείς από ένα δημιουργη-μένο σ' ένα γεννημένο ον, το να περάσεις από την προ-σωρινή βιολογική ζωή στην άχρονη «πνευματική» ζωή είναι κάτι που έχει γίνει για λογαριασμό μας. Καταρ-χήν, η ανθρωπότητα έχει ήδη «σωθεί». Εμείς, τα επιμέ-ρους άτομα, πρέπει να οικειοποιηθούμε αυτή τη σωτη-ρία. Εντούτοις, η πραγματικά σκληρή δουλειά -εκείνο που δε θα μπορούσαμε να έχουμε κάνει για τους εαυ-τούς μας- έχει γίνει για λογαριασμό μας. Δε χρειάζε-ται να προσπαθήσουμε να ανέλθουμε στην πνευματική ζωή με δικές μας προσπάθειες· αυτή έχει ήδη κατέλθει στο ανθρώπινο γένος. Αν απλώς ανοιχτούμε προς τον ένα και μοναδικό Άνθρωπο στον οποίο αυτή η ζωή ήταν παρούσα και ο οποίος, παρόλο που είναι Θεός, είναι και πραγματικός άνθρωπος, τότε Αυτός θα την πραγματώσει μέσα μας για χάρη μας. Θυμηθείτε αυτό που είπα σχετικά με την «καλή αλλοίωση». Ένας που

\


ανήκει στο γένος μας διαθέτει αυτή τη νέα ζωή- αν τον πλησιάσουμε, τότε σίγουρα θα «κολλήσουμε».

Βέβαια, πρόκειται για κάτι που μπορείτε να το εκ-φράσετε με κάθε τρόπο. Μπορείτε να πείτε ότι ο Χρι-στός πέθανε για τις αμαρτίες μας. Μπορείτε κάλλιστα να πείτε ότι ο Πατέρας μάς έχει συγχωρήσει, αφοΰ ο Χριστός έκανε για λογαριασμό μας αυτό που οφείλαμε να κάνουμε εμείς. Μπορείτε να πείτε ότι έχουμε πλυ-θεί με το αίμα του Αμνοΰ. Μπορείτε να πείτε ότι ο Χριστός νίκησε το θάνατο. Όλα αυτά είναι αλήθεια. Αν κάποιο από αυτά δεν ανταποκρίνεται στη σκέψη σας, αφήστε το κι ακολουθήστε τη διατύπωση που σας ικανοποιεί. Πάντως, ό,τι κι αν κάνετε, μην αρχίσετε να καβγαδίζετε με τους άλλους επειδή απλώς τυχαίνει να χρησιμοποιούν μια διαφορετική διατύπωση από τη δι-κή σας.

6 Αύο σχόλια

Για ν' αποφύγουμε δύο παρανοήσεις, προσθέτω εδώ κάποια σχόλια σε δύο σημεία που προκύπτουν από

το προηγούμενο κεφάλαιο. 1) Ένας ορθολογιστής κριτικός μού έκανε την εξής

ερώτηση: «Γιατί, εφόσον ο Θεός ήθελε υιούς αντί για «στρατιωτάκια», δε γέννησε εξαρχής πολλούς υιούς αντί να δημιουργήσει πολλά στρατιωτάκια που θα έπρεπε εκ των υστέρων να τα ζωοποιήσει μέσω αυτής της δύσκολης και επώδυνης διαδικασίας;». Το ένα σκέ-λος αυτού του ερωτήματος είναι αρκετά απλό- το άλλο είναι πιθανότατα πέρα από κάθε δυνατή γνώση. Το εύ-κολο σκέλος είναι το εξής: Η διαδικασία μεταμόρφω-σης ενός πλάσματος σε υιό δε θα ήταν δύσκολη ή επώ-δυνη εάν το ανθρώπινο γένος δεν είχε απομακρυνθεί από το Θεό πρις από αιώνες. Οι άνθρωποι μπόρεσαν να απομακρυνθούν γιατί ο Θεός τούς έδωσε ελεύθερη βούληση. Και τους έδωσε ελεύθερη βούληση, γιατί ένας κόσμος με απλά αυτόματα όντα δε θα μπορούσε ποτέ να αγαπήσει κι ως εκ τούτου δε θα μπορούσε πο-τέ να δοκιμάσει την απεριόριστη ευτυχία. Το δύσκολο σκέλος είναι το εξής: Όλοι οι χριστιανοί συμφωνούν


πως υπάρχει, με την πλήρη και πρωταρχική σημασία, μόνο ένας «Υιός του Θεού». Αν επιμείνουμε στο ερώ-τημα «ναι, μα δεν μπορούσαν να υπάρχουν πολλοί;», διαπιστώνουμε πως βρισκόμαστε σε πολύ βαθιά νερά. Άραγε οι λέξεις «μπορούσαν να υπάρχουν» έχουν κα-νένα νόημα όταν εφαρμόζονται στο Θεό; Μπορείς να πεις ότι ένα συγκεκριμένο πράγμα «θα μπορούσε να είναι» διαφορετικό από αυτό που είναι, διότι θα ήταν διαφορετικό εάν και κάτι άλλο ήταν διαφορετικό, κι αυτό το κάτι άλλο θα μπορούσε να είναι διαφορετικό εάν ένα τρίτο πράγμα ήταν κι αυτό με τη σειρά του διαφορετικό κ.ο.κ. (Τα γράμματα αυτής της σελίδας θα ήταν κόκκινα, εάν ο εκτυπωτής είχε χρησιμοποιήσει κόκκινο, ενώ θα μπορούσε να χρησιμοποιούσε κόκκινο εάν του είχαν δώσει την ανάλογη οδηγία κ.ο.κ.) Όταν όμως μιλάμε για το Θεό -που σημαίνει, για το θεμέλιο, το μη αναγώγιμο Γεγονός από το οποίο εξαρτώνται όλα τα υπόλοιπα γεγονότα-, δεν είναι λογικό να ρωτά-με εάν μπορούσαν τα πράγματα να είναι διαφορετικά. Είναι αυτό που είναι, και κει τελειώνει η συζήτηση. Ανεξάρτητα όμως από αυτό, έχω μια δυσκολία με αυτή καθεαυτή την ιδέα ενός Πατέρα που γεννά αιώνια πολ-λούς υιούς. Για να είναι πολλοί, θα έπρεπε κατά κά-ποιον τρόπο να είναι διαφορετικοί ο ένας από τον άλ-λο. Δύο σελίνια έχουν το ίδιο σχήμα. Πώς λοιπόν είναι δύο; Επειδή καταλαμβάνουν διαφορετικό χώρο και πε-ριέχουν διαφορετικά άτομα. Με άλλα λόγια, για να τα θεωρούμε διαφορετικά, πρέπει να επικαλεστούμε το χώρο και την ύλη· στην πραγματικότητα, πρέπει να επι-καλεστούμε τη «Φύση» ή το δημιουργημένο σύμπαν. Μπορώ να καταλάβω τη διάκριση ανάμεσα στον Πατέ-ρα και τον Υιό, δίχως να επικαλούμαι το χώρο ή την


ΰλη, επειδή ο ένας γεννά και ο άλλος γεννιέται. Η σχέ-ση του Πατέρα προς τον Υιό δεν είναι ίδια με τη σχέση του Υιοΰ προς τον Πατέρα. Αν όμως υπήρχαν αρκετοί υιοί, τότε θα σχετίζονταν μεταξΰ τους, όπως και με τον Πατέρα, με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Πώς θα διέφεραν μεταξύ τους; Βέβαια, σε μια πρώτη ματιά δεν προσέχει κανείς τη δυσκολία. Νομίζουμε ότι μπορούμε να σχη-ματίσουμε την ιδέα αρκετών «υιών». Όταν όμως την εξετάσω καλύτερα, διαπιστώνω ότι η εν λόγω ιδέα μου φαινόταν εύλογη απλώς και μόνο επειδή φανταζόμουν τους όρους ως ανθρώπινες μορφές που στέκονται η μία δίπλα στην άλλη σε κάποιου είδους χώρο. Με άλλα λό-για, ενώ προσποιήθηκα ότι είχα κατά νου κάτι που υπήρχε πριν ακόμα δημιουργηθεί οποιοσδήποτε κό-σμος, στην πραγματικότητα περνούσα ανεπαίσθητα στην εικόνα ενός σύμπαντος και τοποθετούσα αυτό το κάτι μέσα σ' αυτή την εικόνα. Όταν σταματώ να το κά-νω αυτό και προχωρώ στο να φαντάζομαι τον Πατέρα να γεννά πολλούς υιούς «προ καταβολής κόσμου», δια-πιστώνω ότι, στην πραγματικότητα, δε σκέφτομαι τίπο-τα. Η ιδέα διαλύεται μέσα σε απλές λέξεις. (Δημιουρ-γήθηκε άραγε η Φύση - ο χώρος, ο χρόνος και η ύλη-ακριβώς για να κάνει εφικτή την πολλαπλότητα; Άραγε υπάρχει άλλος τρόπος να έχουμε πολλά αιώνια πνεύ-ματα πέρα από τη δημιουργία μέσα σ' ένα σύμπαν πολ-λών φυσικών πλασμάτων που στη συνέχεια θα εκπνευ-ματωθούν; Βέβαια όλα αυτά δεν είναι παρά εικασίες.)

2) Η ιδέα ότι ολόκληρο το ανθρώπινο γένος είναι, υπό μία έννοια, ένα πράγμα -ένας τεράστιος οργανι-σμός, όπως ένα δέντρο- δεν πρέπει να συγχέεται με την ιδέα ότι δεν ενδιαφέρουν οι ατομικές διαφορές ή ότι οι πραγματικοί άνθρωποι, για παράδειγμα ο Τομ, ο


Νόμπι και η Κέιτ, είναι κατά κάποιον τρόπο λιγότερο σημαντικοί εν σχέσει προς συλλογικές οντότητες, όπως οι τάξεις, οι φυλές κ.ο.κ. Στην πραγματικότητα, πρό-κειται για δύο αντίθετες ιδέες. Τα πράγματα που είναι τμήματα ενός οργανισμού μπορεί να είναι πολύ διαφο-ρετικά το ένα από το άλλο- τα πράγματα που δεν είναι τέτοιου είδους τμήματα μπορεί να μοιάζουν πολύ μετα-ξύ τους. Έ ξ ι πένες είναι εντελώς ξεχωριστές η μία από την άλλη, αλλά μοιάζουν πολύ μεταξύ τους. Η μύτη και οι πνεύμονές μου είναι πολύ διαφορετικά πράγματα, αλλά, εάν έχουν ζωή μέσα τους, αυτό οφείλεται στο γε-γονός ότι είναι τμήματα του σώματος μου και μετέχουν στη ζωή που το διαπερνά ολόκληρο. Ο χριστιανισμός θεωρεί τους επιμέρους ανθρώπους όχι ως απλά μέλη μιας ομάδας ή στοιχεία που συναποτελούν έναν κατά-λογο, αλλά ως όργανα μέσα σ' ένα σώμα: διαφορετικά το ένα από το άλλο και με συνεισφορά εντελώς εξειδι-κευμένη. Όταν πιάνεις τον εαυτό σου να θέλει να κά-νει τα παιδιά, τους μαθητές ή ακόμα και τους γείτονες του πανομοιότυπα αντίγραφά του, να θυμάσαι ότι ο Θεός ποτέ δεν είχε την πρόθεση για κάτι τέτοιο. Εσύ και οι άλλοι είστε διαφορετικά όργανα και δημιουργη-θήκατε για να γίνετε διαφορετικές οντότητες. Απ' την άλλη, όταν μπαίνεις στον πειρασμό να μην ασχοληθείς με τα προβλήματα κάποιου άλλου, επειδή τάχα «δεν εί-ναι δική σου δουλειά», να θυμάσαι πως, παρ' όλη τη διαφορά του σε σχέση με σένα, παραμένει τμήμα του ίδιου οργανισμού στον οποίο ανήκεις κι εσύ. Αν λη-σμονήσεις ότι ανήκει στον ίδιο οργανισμό με σένα, θα γίνεις ατομικιστής. Αν λησμονήσεις πως πρόκειται για ένα διαφορετικό όργανο, αν δηλαδή θέλεις να κατα-πνίξεις και να κάνεις όλους τους ανθρώπους το ίδιο


πράγμα, τότε θα γίνεις ολοκληρωτικός. Ένας χριστια-νός όμως δεν πρέπει να γίνει ούτε ολοκληρωτικός ούτι ατομικιστής.

Επιθυμώ πάρα πολύ να σας πω -και εικάζω πως κι εσείς επιθυμείτε πολύ να μου πείτε- ποιο από αυτά τα δύο σφάλματα είναι το χειρότερο. Αυτό ακριβώς είναι το παιχνίδι του Διαβόλου. Στέλνει πάντα τα σφάλματα στον κόσμο κατά ζεύγη, ζεύγη αντιθέτων. Επιπλέον, μας ενθαρρύνει πάντα να αφιερώνουμε πολύ χρόνο στο να σκεφτόμαστε ποιο είναι το χειρότερο. Φυσικά, καταλαβαίνετε το γιατί. Στηρίζεται στη μεγαλύτερη απέχθειά σας απέναντι σ' ένα από τα σφάλματα, για να μπορέσει έτσι να σας τραβήξει σταδιακά προς το άλλο. Δεν πρέπει όμως να τον αφήσουμε να μας ξεγε-λάσει. Πρέπει να έχουμε τα μάτια μας καρφωμένα στο σκοπό μας και να πορευόμαστε συνέχεια μπροστά, ανοίγοντας δρόμο μέσα από τα δύο σφάλματα. Το εν-διαφέρον μας είναι ξένο και προς τα δύο.

10

Ας προσποιηθούμε

Δε θα 'ταν καλό ν' αρχίσω και πάλι παρουσιάζοντάς σας δύο εικόνες ή καλύτερα δύο ιστορίες; Η μία

είναι η ιστορία που όλοι ε'χετε διαβάσει και που ονο-μάζεται Η ωραία και το τέρας. Η κοπέλα, θυμάστε, έπρεπε για κάποιο λόγο να παντρευτεί ένα τέρας. Έτσι κι έγινε. Το φίλησε σαν να ήταν πράγματι ένας άντρας. Τότε, προς ανακούφισή της, το τέρας μεταμορ-φώθηκε σε άντρα κι όλα πήγαν μια χαρά. Η άλλη ιστο-ρία αναφέρεται σε κάποιον που έπρεπε να φορέσει μια μάσκα: μια μάσκα που τον έκανε να φαίνεται πολύ καλύτερο απ' ό,τι πραγματικά ήταν. Έπρεπε να τη φο-ράει για χρόνια. Όταν τελικά την έβγαλε, διαπίστωσε ότι το πρόσωπο του είχε αναπτυχθεί έτσι ώστε να ται-ριάζει στη μάσκα. Τώρα ήταν πράγματι όμορφος. Αυτό που είχε ξεκινήσει ως μεταμφίεση είχε γίνει πια πραγ-ματικότητα. Νομίζω πως και οι δύο αυτές ιστορίες μπο-ρούν (βέβαια, μ' ένα φανταστικό τρόπο) να με βοηθή-σουν να περιγράψω αυτό που πρέπει να πω στο εν λό-γω κεφάλαιο. Μέχρι τώρα προσπαθούσα να περιγρά-ψω γεγονότα: τι είναι ο Θεός και τι έχει κάνει. Τώρα θέλω να μιλήσω για το πρακτικό μέρος: τι κάνουμε


εμείς στη συνέχεια; Ποια η σημασία όλης αυτής της θε-ολογίας; Η σημασία της μπορεί να αρχίσει απόψε. Αν ενδιαφέρεστε τόσο που μπήκατε στον κόπο να διαβά-σετε μέχρι εδώ, προφανώς ενδιαφέρεστε αρκετά για να κάνετε μια αρχή με την προσευχή· ό,τι άλλο κι αν πείτε, το πιθανότερο είναι να πείτε και την προσευχή της Κυριακής.

Οι πρώτες λέξεις της είναι Πάτερ ημών. Καταλα-βαίνετε τώρα τι σημαίνουν αυτές οι λέξεις; Σημαίνουν εντελώς ξεκάθαρα ότι βλέπετε τον εαυτό σας σαν έναν υιό του Θεοΰ. Για να το πω χωρίς περιστροφές, παρου-σιάζεστε σαν το Χριστό. Αν θέλετε, μπορούμε να πού-με ότι προσποιείστε. Διότι τη στιγμή ακριβώς που θα συνειδητοποιήσετε τι σημαίνουν οι λέξεις, συνειδητο-ποιείτε ταυτόχρονα ότι δεν είστε υιός του Θεοΰ. Δεν είστε ένα ον που μοιάζει στον Υιό του Θεοΰ, του οποί-ου η βοΰληση και τα ενδιαφέροντα είναι ένα με κείνα του Πατέρα· είστε ένας σωρός από φοβίες, ελπίδες, επιθυμίες, ζήλιες και εγωισμό, όλα τους καταδικασμέ-να να πεθάνουν. Έτσι λοιπόν, αυτή η προσποίηση του Χριστοΰ είναι μια έκφραση ανείπωτης αναίδειας. Το παράξενο όμως είναι πως πρόκειται για κάτι που ο ίδιος μας πρόσταξε να κάνουμε.

Γιατί; Τι ωφελεί να προσποιείται κανείς ότι είναι αυτό που δεν είναι; Ακόμα και στο ανθρώπινο επίπε-δο, όπως ξέρετε, υπάρχουν δΰο είδη προσποίησης. Υπάρχει ένα κακό είδος, κατά το οποίο η προσποίηση είναι παροΰσα στη θέση του αληθινοΰ πράγματος -όπως στην περίπτωση που ένας άνθρωπος προσποιεί-ται ότι θα σας βοηθήσει, αλλά δε σας βοηθάει πραγμα-τικά. Υπάρχει όμως κι ένα καλό είδος, όπου η προ-σποίηση μας οδηγεί στο αληθινό πράγμα. Όταν δεν αι-


σθάνεστε ιδιαίτερα φιλικοί, ενώ ξέρετε πως θα έπρε-πε, το καλύτερο που έχετε να κάνετε, πολΰ συχνά, εί-ναι να προσποιηθείτε ότι είστε φιλικοί και να συμπερι-φερθείτε σαν να ήσασταν πιο ευγενικοί απ' ό,τι είστε. Μέσα σε λίγα λεπτά, όπως έχουμε σημειώσει, θα αι-σθάνεστε πραγματικά πιο φιλικοί. Πολΰ συχνά, ο μό-νος τρόπος να αποκτήσετε πραγματικά κάποιο γνώρι-σμα είναι να αρχίσετε να συμπεριφέρεστε σαν να το είχατε ήδη. Αυτός είναι ο λόγος που τα παχνίδια είναι τόσο σημαντικά για τα παιδιά. Αυτά προσποιούνται συνεχώς ότι είναι ήδη μεγάλοι, παίζοντας τους στρα-τιώτες, τους μαγαζάτορες κ.ο.κ. Στο μεταξΰ όμως σκλη-ραγωγούν τους μυς τους και οξύνουν τη σκέψη τους, έτσι ώστε η προσποίηση ότι είναι μεγάλοι να τα βοηθά τελικά να μεγαλώσουν για τα καλά.

Απ' τη στιγμή τώρα που θα συνειδητοποιήσετε ότι «να 'μαι, παρουσιάζομαι σαν το Χριστό», είναι πάρα πολύ πιθανό ότι θα διαπιστώσετε μονομιάς ότι με κά-ποιο τρόπο εκείνη ακριβώς τη στιγμή η προσποίησή σας μπορεί να είναι λιγότερο προσποίηση και περισ-σότερο μια πραγματικότητα. Θα διαπιστώσετε ότι στη σκέψη σας υπάρχουν πράγματα που δε θα υπήρχαν εκεί εάν ήσασταν υιός του Θεού. Σ' αυτά πρέπει να δώσετε αμέσως ένα τέλος. Απ' την άλλη, μπορεί να σκεφτείτε ότι, αντί να λέτε την προσευχή σας, οφείλατε να γράφετε ένα γράμμα ή να βοηθάτε τη γυναίκα σας στο καθάρισμα. Αφήστε λοιπόν την προσευχή και κά-ντε το.

Βλέπετε τι συμβαίνει; Ο ίδιος ο Χριστός, ο Υιός του Θεού που είναι άνθρωπος (όπως ακριβώς κι εσύ) και Θεός (όπως ακριβώς και ο Πατέρας του) στέκει πραγ-ματικά στο πλευρό σας και είναι έτοιμος τη στιγμή


εκείνη να αρχίσει να μετατρέπει την προσποίηση σας σε κάτι το πραγματικό. Δεν πρόκειται απλώς για ένα φανταχτερό τρόπο με τον οποίο εννοούμε ότι η συνεί-δηση σας σας λέει τι να κάνετε. Αν απλώς και μόνο ρωτήσετε τη συνείδησή σας, τότε θα έχετε ένα ορισμέ-νο αποτέλεσμα· αν θυμηθείτε ότι παρουσιάζεστε σαν το Χριστό, τότε θα έχετε ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Υπάρχουν πολλά πράγματα που η συνείδησή σας ενδε-χομένως δε θα τα θεωρήσει απόλυτα εσφαλμένα (ειδι-κά κάποιες σκέψεις σας), αλλά που μονομιάς θα διαπι-στώσετε ότι δεν μπορείτε να συνεχίσετε να πράττετε στην περίπτωση που προσπαθείτε πολύ σοβαρά να μοιάσετε στο Χριστό. Διότι εν προκειμένω δε σκέφτε-στε απλώς το καλό και το κακό- προσπαθείτε να «κολ-λήσετε» κάτι θετικό από κάποιο πρόσωπο. Μοιάζει πε-ρισσότερο με τη δημιουργία ενός πορτρέτου παρά με την υπακοή σ' ένα σύστημα κανόνων. Το παράξενο μά-λιστα είναι πως, ενώ υπό μία έννοια είναι πολύ πιο δύ-σκολο να τηρήσετε κάποιους κανόνες, υπό μία άλλη έννοια είναι πολύ πιο εύκολο.

Ο πραγματικός Υιός του Θεού στέκει στο πλευρό σας. Αρχίζει να σας μεταμορφώνει σε κείνο το είδος οντότητας που είναι ο ίδιος. Αρχίζει, για να το πούμε έτσι, να «μεταγγίζει» το είδος ζωής και σκέψης που Αυτός έχει, δηλαδή τη Ζωή του, μέσα σε σας. Αρχίζει να μετατρέπει το μεταλλικό στρατιωτάκι σε ζωντανό άνθρωπο. Το κομμάτι του εαυτού σας που δε συμφωνεί μ' αυτό είναι το κομμάτι που παραμένει ακόμα μεταλ-λικό.

Κάποιοι από εσάς ίσως να νιώσουν πως πρόκειται για κάτι πολύ διαφορετικό από την προσωπική σας εμπειρία. Ίσως να πείτε: «Ποτέ δεν είχα την αίσθηση


ότι με βοηθούσε κάποιος αόρατος Χριστός, αλλά αρκε-τές φορές με βοήθησαν άλλοι άνθρωποι». Αυτό μου θυμίζει τη γυναίκα εκείνη που κατά τη διάρκεια του πρώτου πολέμου είπε ότι εάν υπήρχε έλλειψη ψωμιού, αυτό δε θα επηρέαζε την οικογένειά της, επειδή όλοι έτρωγαν τοστ. Το θέμα είναι πως, αν δεν υπάρχει ψω-μί, δεν μπορεί να υπάρχει και τοστ. Αν δεν υπήρχε κα-μιά βοήθεια από το Χριστό, δε θα υπήρχε και καμιά βοήθεια από τους άλλους ανθρώπους. Ο Χριστός ενερ-γεί πάνω μας με κάθε είδους τρόπο: όχι μόνο μέσω εκείνου που θεωρούμε πως αποτελεί την προσωπική μας «θρησκευτική ζωή». Ενεργεί μέσω της Φύσης, μέ-σω των σωμάτων μας, μέσω των βιβλίων, μερικές φο-ρές μάλιστα και μέσω εμπειριών που φαίνονται (σε μια δεδομένη στιγμή) αντιχριστιανικές. Όταν ένας νεαρός που πηγαίνει στην εκκλησία από ρουτίνα συνειδητο-ποιεί με ειλικρίνεια ότι δεν πιστεύει στο χριστιανισμό και σταματά να πηγαίνει -με την προϋπόθεση όμως ότι το κάνει με ειλικρίνεια και όχι για να πειράξει τους γονείς του-, τότε πιθανότατα το πνεύμα του Χριστού να είναι πιο κοντά σ' αυτόν εκείνη τη στιγμή παρά οποιαδήποτε άλλη που προηγήθηκε. Όμως, πάνω απ' όλα, ο Χριστός ενεργεί πάνω μας μέσω των άλλων.

Οι άνθρωποι είναι οι καθρέφτες ή οι «φορείς» του Χριστού προς τους άλλους ανθρώπους. Μερικές φορές πρόκειται για φορείς που δεν έχουν συνείδηση του τι επιτελούν. Αυτή η «καλή αλλοίωση» μπορεί να μεταδο-θεί από εκείνους που δεν έχουν προσβληθεί οι ίδιοι. Ανθρωποι που δεν ήταν χριστιανοί οι ίδιοι με βοήθη-σαν στο δρόμο μου προς το χριστιανισμό. Εντούτοις, αυτοί που τον διαδίδουν και στους άλλους είναι συνή-θως εκείνοι που τον γνωρίζουν. Αυτός είναι ο λόγος


που η Εκκλησία, το όλο σώμα των χριστιανών, που φα-νερώνουν ο ένας στον άλλο το Χριστό, έχει τόσο μεγά-λη σημασία. Θα μπορούσε κανείς να πει πως, όταν δύο χριστιανοί ακολουθούν από κοινού το Χριστό, τότε δεν υπάρχει απλώς διπλή ποσότητα χριστιανισμού, εν συ-γκρίσει με την περίπτωση που ο καθένας θα ήταν μό-νος του, αλλά τουλάχιστον δεκαέξι φορές μεγαλύτερη ποσότητα.

Ας μη λησμονούμε όμως το εξής: Στην αρχή είναι φυσικό για το βρέφος να λαμβάνει το γάλα της μητέ-ρας του, παρόλο που δεν τη γνωρίζει. Είναι εξίσου φυ-σικό για μας να βλέπουμε τον άνθρωπο που μας βοη-θά, δίχως να αναγνωρίζουμε το Χριστό που είναι πίσω από αυτόν. Δεν πρέπει όμως να παραμείνουμε βρέφη. Θα πρέπει να προχωρήσουμε στο επίπεδο εκείνο όπου θα αναγνωρίζουμε τον πραγματικό Δότη. Θα ήταν τρέ-λα να μην το κάνουμε. Διότι, εάν δεν το κάνουμε, θα βασιζόμαστε στους ανθρώπους. Αυτό όμως αργά ή γρήγορα θα μας απογοητεύσει. Ακόμα και οι καλύτε-ροι ανάμεσα στους ανθρώπους θα κάνουν σφάλματα: όλοι τους θα πεθάνουν. Πρέπει να είμαστε ευγνώμονες προς όλους τους ανθρώπους που μας βοήθησαν, πρέπει να τους σεβόμαστε και να τους αγαπάμε. Ποτέ όμως μην προσδέσετε όλη σας την πίστη σε κάποιον άνθρω-πο, ακόμα κι αν είναι ο καλύτερος ή ο σοφότερος άν-θρωπος σε ολόκληρο τον κόσμο. Υπάρχουν πολλά όμορφα πράγματα που μπορούμε να κάνουμε με την άμμο- σε καμιά περίπτωση όμως μην προσπαθήσετε να χτίσετε σ' αυτή το σπίτι σας.

Τώρα μπορούμε να καταλάβουμε εκείνο για το οποίο μιλά συνέχεια η Καινή Διαθήκη. Μιλά για τους χριστιανούς που «αναγεννώνται»· για τους χριστιανούς


που «ενδύονται το Χριστό»- για το Χριστό που «μορ-φοποιείται» μέσα μας· για το γεγονός ότι «έχουμε τη σκέψη του Χριστού».

Διώξτε εντελώς από το μυαλό σας την ιδέα ότι τα παραπάνω είναι απλώς φανταχτεροί τρόποι με τους οποίους εννοούμε ότι οι χριστιανοί πρέπει να διαβά-σουν τα όσα είπε ο Χριστός και να προσπαθήσουν να τα εφαρμόσουν - όπως ενδέχεται να διαβάσει κάποιος αυτά που είπε ο Πλάτωνας ή ο Μαρξ και να προσπα-θήσει να τα εφαρμόσει. Η σημασία τους είναι πολύ πέ-ρα από αυτό. Με αυτά εννοούμε ότι ένα πραγματικό πρόσωπο, ο Χριστός, από καιρού εις καιρόν, στο δω-μάτιο ακριβώς που λες την προσευχή σου, ενεργεί πά-νω σου. Δεν πρόκειται για έναν καλό άνθρωπο που πέ-θανε πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Πρόκειται για ένα ζωντανό Άνθρωπο, που είναι βέβαια τόσο ανθρώπινος όσο κι εσύ, αλλά παράλληλα τόσο Θεός όσο όταν δημι-ούργησε τον κόσμο, ο οποίος έρχεται και παρεμβαίνει στο ίδιο σου το εγώ. Θανατώνει το παλιό φυσικό εγώ που υπάρχει μέσα σου και το αντικαθιστά με το εγώ που έχει ο ίδιος. Στην αρχή αυτό συμβαίνει απλώς κά-ποιες στιγμές. Έπειτα για μεγαλύτερες περιόδους. Τε-λικά, αν όλα πάνε καλά, σε μεταμορφώνει σ' ένα δια-φορετικής τάξεως ον: σ' ένα νέο μικρό Χριστό, ένα ον που στην κλίμακά του έχει το ίδιο είδος ζωής που έχει και ο Θεός· το οποίο μετέχει στη δύναμη, τη χαρά, τη γνώση και την αιωνιότητά Του. Πολύ σύντομα λοιπόν έχουμε μπροστά μας δύο νέες ανακαλύψεις:

1) Αρχίζουμε να παρατηρούμε, ανεξάρτητα από τις συγκεκριμένες αμαρτωλές μας πράξεις, την αμαρτία μας. Αρχίζουμε να προσέχουμε όχι μόνο αυτά που κά-νουμε, αλλά κι αυτό που είμαστε. Αυτό μπορεί να


ακούγεται κάπως δύσκολο, γι' αυτό θα προσπαθήσω να το αποσαφηνίσω στηριζόμενος στην προσωπική μου περίπτωση. Όταν κάνω τη βραδινή μου προσευχή και προσπαθώ να ανακαλέσω στη μνήμη μου όλα τα αμαρ-τήματα της ημέρας, εννιά στις δέκα φορές το πιο προ-φανές αμάρτημα έχει σχέση με την ελεημοσύνη: κράτη-σα μούτρα, μίλησα απότομα, σαρκάστηκα, αποπήρα ή έδειξα μίσος σε κάποιον. Τότε η δικαιολογία που κα-τευθείαν μου έρχεται στο μυαλό είναι ότι η πρόκληση υπήρξε πολύ ξαφνική και απρόβλεπτη· ότι «μ' έπιασε στον ύπνο» και δεν είχα χρόνο να συμμαζέψω τον εαυ-τό μου. Ίσως αυτό να αποτελεί μια δικαιολογία όσον αφορά σ' αυτές τις συγκεκριμένες πράξεις. Οι τελευ-ταίες θα ήταν πολύ χειρότερες εάν ήταν ηθελημένες ή εσκεμμένες. Απ' την άλλη, σίγουρα αυτό που κάνει κά-ποιος όταν «πιάνεται στον ύπνο» είναι η καλύτερη έν-δειξη για το τι είδους άνθρωπος είναι. Σίγουρα αυτό που ξεπετάγεται, πριν προλάβει κάποιος καλά καλά να το μεταμφιέσει κάπως, είναι η αλήθεια. Αν υπάρχουν ποντίκια σ' ένα κελάρι, το πιθανότερο είναι να τα δεις όταν θα μπεις μέσα ξαφνικά. Δε δημιουργεί όμως το ξαφνικό του πράγματος τα ποντίκια: απλώς δεν τους δίνεις την ευκαιρία να κρυφτούν. Με τον ίδιο τρόπο ο ξαφνικός χαρακτήρας της πρόκλησης δεν είναι η αιτία που έχω κακούς τρόπους· δείχνει απλώς πόσο κακοί είναι οι τρόποι μου. Τα ποντίκια είναι πάντα εκεί, μέ-σα στο κελάρι, αλλά, εάν μπεις με φωνές και κραυγές, θα έχουν κρυφτεί πριν προλάβεις καλά καλά ν' ανά-ψεις το φως. Όπως καταλαβαίνετε, τα ποντίκια της μνησικακίας και της εκδικητικότητας είναι πάντα εκεί μέσα στο κελάρι της ψυχής μου. Με τη σειρά του αυτό το κελάρι εκτείνεται πέρα από τις δυνατότητες της συ-


νειδητής μου βούλησης. Μπορώ βέβαια ως ένα βαθμό να ελέγξω τις πράξεις μου, δεν μπορώ όμως να ελέγξω την ιδιοσυγκρασία μου. Αν μάλιστα (όπως είπα παρα-πάνω) μετράει πολύ περισσότερο αυτό που είμαστε παρά αυτό που κάνουμε -αν όντως αυτό που κάνουμε μετράει κυρίως ως ένδειξη του τι είμαστε-, τότε έπεται ότι η αλλαγή που πρέπει κυρίως να υποστώ είναι μια αλλαγή που δεν μπορούν να πραγματώσουν οι προσω-πικές μου άμεσες βουλητικές προσπάθειες. Το ίδιο ισχύει και για τις καλές μου πράξεις. Πόσες έχουν γί-νει ξεκινώντας από τα σωστά κίνητρα; Πόσες έγιναν από φόβο απέναντι στην κοινή γνώμη ή από επιθυμία για επίδειξη; Πόσες έγιναν από ένα είδος επιμονής ή μια αίσθηση υπεροχής, η οποία κάτω από διαφορετι-κές συνθήκες θα μπορούσε κάλλιστα να με οδηγήσει σε κάποια πολύ άσχημη πράξη; Δεν μπορώ όμως, με άμεση ηθική προσπάθεια, να προσφέρω στον εαυτό μου καινούρια κίνητρα. Μετά τα ελάχιστα πρώτα βή-ματα στη χριστιανική ζωή, συνειδητοποιούμε ότι όλα όσα πραγματικά πρέπει να γίνουν μέσα στην ψυχή μας μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο από το Θεό. Εν προκειμένω φτάνουμε σε κείνο το στοιχείο που έχει λειτουργήσει πολύ παραπλανητικά στη γλώσσα μου μέ-χρι τώρα.

2) Μιλάω σαν να είμαστε εμείς που κάνουμε τα πά-ντα. Στην πραγματικότητα βέβαια, είναι ο Θεός που κάνει τα πάντα. Εμείς, στην καλύτερη περίπτωση, επι-τρέπουμε να γίνουν όλα αυτά μέσα μας. Υπό μία έν-νοια, θα μπορούσατε μάλιστα να πείτε ότι είναι ο Θεός που προσποιείται. Ο Θεός με τα τρία Πρόσωπα, για να το πω έτσι, βλέπει μπροστά Του ένα πραγματικά εγω-κεντρικό, άπληστο, μεμψίμοιρο και εξεγερμένο αν-


θρώπινο ζώο. Λέει όμως: «Ας προσποιηθούμε ότι αυτό δεν είναι απλώς ένα πλάσμα, αλλά ο Υιός μας. Μοιά-ζει με το Χριστό στο βαθμό που είναι Άνθρωπος, γιατί ο Χριστός έγινε πραγματικά άνθρωπος. Ας προσποιη-θούμε ότι του μοιάζει κι όσον αφορά στο πνεύμα. Ας το αντιμετωπίσουμε σαν να μην είναι αυτό που στην πραγματικότητα είναι. Ας προσποιηθούμε έτσι ώστε να κάνουμε την προσποίηση κάτι το πραγματικό». Ο Θεός σε βλέπει σαν να ήσουν ένας μικρός Χριστός· ο Χρι-στός στέκει πλάι σου για να σε μεταμορφώσει ακριβώς σ' αυτό. Τολμώ να πω ότι αυτή η ιδέα της θεϊκής προ-σποίησης ακούγεται καταρχάς κάπως παράξενη. Είναι όμως στην πραγματικότητα τόσο παράξενη; Άραγε το υψηλότερο δε σηκώνει πάντα το κατώτερο; Η μητέρα μαθαίνει στο παιδί της να μιλά μιλώντας του, σαν αυτό να καταλάβαινε πολύ πριν από την ώρα του. Συμπερι-φερόμαστε στους σκύλους μας σαν να είναι «σχεδόν άνθρωποι»: αυτός είναι και ο λόγος που στο τέλος γί-νονται πραγματικά «σχεδόν άνθρωποι».

10

Είναι ο χριστιανισμός εύκολος ή δύσκολος;

Στο προηγούμενο κεφάλαιο εξετάσαμε τη χριστιανι-κή ιδέα της «ένδυσης του Χριστού» ή της «μεταμ-

φίεσης» σε υιό του Θεού καταρχάς, έτσι ώστε στη συ-νέχεια να μπορέσει κάποιος να γίνει πραγματικός υι-ός. Αυτό που θέλω να ξεκαθαρίσω είναι ότι αυτό δεν είναι μία από τις πολλές πράξεις που πρέπει να κάνει ο χριστιανός· παράλληλα, δεν είναι κάτι σαν ειδική άσκηση που απευθύνεται στην ανώτερη τάξη. Αποτελεί την ολότητα του χριστιανισμού. Ο χριστιανισμός δεν προσφέρει τίποτ' άλλο. Επίσης θα ήθελα να τονίσω το πόσο διαφέρει από τις συνηθισμένες ιδέες περί «ηθι-κή» και «ενάρετου βίου».

Η συνηθισμένη ιδέα που έχουμε όλοι μας πριν γί-νουμε χριστιανοί είναι η εξής: παίρνουμε ως αφετηρία αυτό που κοινώς ονομάζουμε «εγώ» με τις ποικίλες επιθυμίες και τα ενδιαφέροντά του. Στη συνέχεια πα-ραδεχόμαστε ότι κάτι άλλο -ας το πούμε «ηθική», «αξιοπρεπή συμπεριφορά» ή «το καλό της κοινωνίας»-έχει κάποιες διεκδικήσεις πάνω σ' αυτό το «εγώ», διεκδικήσεις που παρεμβαίνουν στις επιθυμίες του. Αυτό που εννοούμε με τη φράση «ενάρετος βίος» είναι


η υποταγή ο' αυτοΰ του είδους τις διεκδικήσεις. Κά-ποια από τα πράγματα που ήθελε να κάνει το κοινώς λεγόμενο «εγώ» αποδεικνύεται πως είναι αυτό που ονομάζουμε «κακό». Σ ' αυτή λοιπόν την περίπτωση δεν έχουμε παρά να υποταχθούμε. Κάποια άλλα πράγμα-τα, τα οποία το «εγώ» δεν ήθελε να κάνει, αποδεικνύο-νται ότι είναι αυτό που ονομάζουμε «καλό». Σ ' αυτή λοιπόν την περίπτωση δεν έχουμε παρά να τα κάνουμε. Ό μ ω ς , στο μεταξύ, ελπίζουμε συνεχώς πως, όταν θα έχουν ικανοποιηθεί όλες οι απαιτήσεις, το καημένο το φυσικό «εγώ» θα έχει την ευκαιρία και το χρόνο να προχωρήσει στην υλοποίηση των προσωπικών του επι-θυμιών. Στην πραγματικότητα, μοιάζουμε πολύ με τον αξιοπρεπή εκείνο πολίτη που πληρώνει τους φόρους του. Τους πληρώνει στο ακέραιο, αλλά παράλληλα ελ-πίζει πως θα του μείνουν αρκετά χρήματα γ ια να μπο-ρέσει να συνεχίσει τη ζωή του. Διότι συνεχίζουμε ακό-μα να παίρνουμε το φυσικό μας «εγώ» ως το σημείο εκκίνησης.

Ό σ ο συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε έτσι, το πιθανό-τερο είναι να συμβεί ένα από τα εξής δύο αποτελέσμα-τα: είτε θα σταματήσουμε την προσπάθε ια να γίνουμε ενάρετοι, είτε θα γίνουμε όντως πολύ δυστυχισμένοι. Ας μη γελιόμαστε: εάν πρόκειται να προσπαθήσετε να ικανοποιήσετε πραγματικά όλες τις απαιτήσεις που έχουν αποδέκτη το φυσικό «εγώ», αυτό δε θα έχει πια αρκετή δύναμη για να συνεχίσει να ζει. Ό σ ο περισσό-τερο υπακούτε στη συνείδησή σας, τόσο περισσότερο η συνείδησή σας θα ζητάει από σας. Έτσ ι , το φυσικό σας «εγώ», που σύμφωνα με τα π α ρ α π ά ν ω θα λιμοκτονεί, θα παρακωλύεται και θα ανησυχεί ανά πάσα στιγμή, θα θυμώνει όλο και περισσότερο. Στο τέλος είτε θα τα


παρατήσετε είτε θα γίνετε ένας από εκείνους τους αν-θρώπους που, καθώς λένε οι ίδιοι, «ζουν για τους άλ-λους», αλλά είναι πάντα ανικανοποίητοι και μεμψίμοι-ροι - αναρωτιούνται πάντα γιατί οι άλλοι δεν το κατα-λαβαίνουν περισσότερο και εξαντλούνται στο να παί-ζουν το μάρτυρα. Απ ' τη στιγμή μάλιστα που θα έχετε γ ίνει ένα τέτοιο πλάσμα, θα είστε πια πολΰ περισσότε-ρο επιβλαβείς για κείνους που ζουν μαζί σας απ ' ό,τι θα ήσασταν εάν είχατε παραμείνε ι εγωιστές.

Ο χριστιανικός δρόμος είναι διαφορετικός: δυσκο-λότερος αλλά και ευκολότερος ταυτόχρονα. Ο Χριστός λέει: «Δώσ' μου τα πάντα. Δε θέλω τόσα από το χρόνο σου, τόσα από τα λεφτά σου ή τόσο από τη δουλειά σου. Θέλω εσένα. Δεν ήρθα γ ια να βασανίσω το φυσι-κό σου "εγώ", αλλά γ ια να το θανατώσοχ Τα ημίμετρα δε βγάζουν πουθενά. Δε θέλω να κόψω ένα κλαδί εδώ κι άλλο ένα παραπέρα . Θέλω να κόψω ολάκερο το δέ-ντρο. Δε θέλω να τρυπήσω ή να σφραγίσω το δόντι ή ακόμα να σταματήσω τον πονόδοντο· θέλω να το βγά-λω εντελώς. Δώσ' μου ολόκληρο το φυσικό "εγώ", όλες τις επιθυμίες που θεωρείς αθιοες, καθώς κι όσες θεω-ρείς πονηρές· ολόκληρο τον εξοπλισμό. Αντί γι ' αυτά θα σου δώσω ένα καινούριο "εγώ". Στην πραγματικό-τητα, θα σου δώσω τον εαυτό μου: η δική μου θέληση θα γίνει και δικιά σου».

Απ ' όλα όσα προσπαθούμε να κάνουμε αυτό είναι και το δυσκολότερο αλλά και το ευκολότερο. Θ α έχετε προσέξει , φαντάζομαι, ότι ο ίδιος ο Χριστός μερικές φορές περιγράφει το χριστιανικό δρόμο ως πολύ δύ-σκολο και μερικές φορές ως πολΰ εύκολο. Λέει: «Σή-κωσε το σταυρό σου». Με άλλα λόγια, μοιάζει με ξυλο-δαρμό μέχρι θανάτου σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.


Την επόμενη όμως στιγμή λέει: «Ο ζυγός μου είναι εύ-κολος και το φορτίο μου ελαφρύ». Τα εννοεί και τα δύο. Μπορούμε μάλιστα να καταλάβουμε και το λόγο που ισχύουν και τα δύο.

Οι δάσκαλοι θα μας πουν ότι ο πιο οκνηρός μαθη-τής της τάξης είναι εκείνος που κάνει τη μεγαλύτερη προσπάθεια προς το τέλος της χρονιάς. Το εννοούν αυ-τό. Αν δώσεις σε δύο μαθητές, ας πούμε, ένα θεώρημα της γεωμετρίας, ο ένας που είναι διατεθειμένος να κο-πιάσει θα προσπαθήσει να το καταλάβει. Ο οκνηρός θα προσπαθήσει να το αποστηθίσει, διότι τη στιγμή εκείνη αυτό απαιτεί λιγότερη προσπάθεια. Μετά από έξι μήνες όμως, όταν προετοιμάζονται για τις εξετά-σεις, ο οκνηρός μαθητής περνά ώρες ολόκληρες σε αξιολύπητη αγγαρεία για πράγματα που ο άλλος μαθη-τής καταλαβαίνει κι ευχαριστιέται πλήρως μέσα σε ελάχιστα λεπτά. Η οκνηρία οδηγεί στο τέλος σε μεγα-λύτερη προσπάθεια. Μπορούμε να το δούμε κι ως εξής: Σε μια μάχη, ή στην ορειβασία, υπάρχει πάντα κάτι που απαιτεί πολύ κουράγιο για να γίνει- παράλλη-λα, είναι εκείνο που σε τελική ανάλυση αποτελείτο πιο ασφαλές πράγμα που μπορείς να κάνεις. Αν το φοβη-θείς, θα βρεθείς ώρες μετά σε πολΰ χειρότερο κίνδυνο. Η δειλία είναι επίσης το πιο επικίνδυνο πράγμα που μπορείς να κάνεις.

Το ίδιο συμβαίνει και εδώ. Το τρομερό και σχεδόν αδύνατο είναι να παραδώσεις ολόκληρο τον εαυτό σου -όλες τις επιθυμίες και τις επιφυλάξεις σου- στο Χρι-στό. Εντούτοις, είναι πολύ πιο εύκολο από αυτό που προσπαθούμε όλοι μας να κάνουμε. Διότι αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να παραμείνουμε αυτό που ονομάζουμε «ο εαυτός μας», να διατηρήσουμε την


προσωπική μας ευτυχία ως το μεγαλύτερο σκοπό στη ζωή μας και ταυτόχρονα να είμαστε «ενάρετοι». Όλοι μας προσπαθούμε να αφήσουμε το μυαλό και την καρ-διά μας να τραβήξουν το δρόμο τους -εστιάζοντας στα χρήματα, στην ηδονή ή στις φιλοδοξίες-, με την ελπίδα ότι, παρ' όλα αυτά, θα συμπεριφερθούμε με ειλικρί-νεια, αγνότητα και ταπείνωση. Αυτό ακριβώς είναι που, όπως μας προειδοποίησε ο Χριστός, δεν μπορού-με να καταφέρουμε. Όπως είπε, το αγκάθι δεν μπορεί να δώσει σύκα. Αν είμαι ένα χωράφι που δεν έχει πα-ρά αγριόχορτα, δεν μπορώ να βγάλω στάρι. Το κόψιμο του χόρτου μπορεί να το κρατήσει κοντό - παρ' όλα αυτά, θα συνεχίσω να παράγω χόρτο κι όχι στάρι. Αν θέλω να παράγω στάρι, η αλλαγή θα πρέπει να προχω-ρήσει βαθύτερα από την επιφάνεια. Θα πρέπει να ορ-γωθεί και να φυτευτεί εκ νέου.

Αυτός είναι και ο λόγος που το πραγματικό πρόβλη-μα της χριστιανικής ζωής έρχεται εκεί που οι άνθρω-ποι δεν το ψάχνουν συνήθως. Έρχεται τη στιγμή ακρι-βώς που ξυπνάς κάθε πρωί. Όλες οι επιθυμίες και οι ελπίδες σου για τη μέρα που ξημερώνει σου ορμούν όπως τα άγρια ζώα. Παρ' όλα αυτά, η πρώτη δουλειά σου κάθε πρωί συνίσταται απλώς στο να τα σπρώχνεις όλα μέσα πάλι- ακούγοντας εκείνη την άλλη φωνή, υιο-θετώντας εκείνη την άλλη οπτική γωνία, επιτρέποντας εκείνη την άλλη μεγαλύτερη, ισχυρότερη και πιο ήρεμη ζωή να κυλήσει μέσα σου κ.ο.κ. Καθ' όλη τη διάρκεια της ημέρας. Έτσι, αποστασιοποιείσαι από όλες τις φυ-σικές σου εντάσεις και δυσφορίες, βγαίνοντας με τον τρόπο αυτό από το μάτι του κυκλώνα.

Στην αρχή δεν μπορούμε να το κάνουμε παρά μόνο κάποιες στιγμές. Από εκείνες όμως τις στιγμές το νέο


είδος ζωής θα απλωθεί σε ολόκληρο το σύστημα μας. Διότι τώρα Του επιτρε'πουμε να ενεργήσει πάνω στο σωστό κομμάτι μας. Πρόκειται για τη διαφορά ανάμε-σα στο βάψιμο που μένει απλώς στην επιφάνεια, και στη βαφή ή την κηλίδα που περνά στο εσωτερικό. Ο Χριστός ποτέ δεν ξεστόμισε θολά ή ιδεαλιστικά λόγια του αέρα. Όταν είπε «να είστε τέλειοι», το εννοούσε. Εννοούσε πως πρέπει να προχωρήσουμε στην ολοκλη-ρωτική θεραπεία. Είναι δύσκολο- εκείνος όμως ο συμ-βιβασμός στον οποίο εμένουμε όλοι είναι δυσκολότε-ρος - στην πραγματικότητα, είναι αδύνατος. Μπορεί να είναι δύσκολο για ένα αυγό να γίνει πουλί: θα ήταν όμως απείρως πιο δύσκολο να μάθει να πετά παραμέ-νοντας μέσα στο αυγό. Προς το παρόν κι εμείς είμαστε σαν τα αυγά. Δεν μπορείς όμως επ' αόριστον να είσαι απλώς ένα συνηθισμένο και καθωσπρέπει αυγό. Πρέ-πει ή να βγούμε στο φως ή να γίνουμε κάτι χειρότερο.

Ας γυρίσω όμως σ' αυτό που σημείωσα παραπάνω. Πρόκειται, όπως είπα, για το σύνολο του χριστιανι-σμού. Δεν υπάρχει τίποτ' άλλο. Είναι πολύ εύκολο να μπερδευτεί κανείς στο ζήτημα αυτό. Είναι εύκολο να νομίζουμε πως η Εκκλησία έχει διάφορες δραστηριό-τητες: εκπαίδευση, ανοικοδόμηση κτιρίων, ιεραποστο-λές, λατρευτικές ακολουθίες. Όπως είναι εξίσου εύκο-λο να νομίζουμε ότι και το κράτος έχει διάφορες δρα-στηριότητες: στρατιωτικές, πολιτικές, οικονομικές κι ό,τι άλλο. Υπό μία έννοια όμως, τα πράγματα είναι ακόμα πιο απλά. Το κράτος υπάρχει μόνο και μόνο για να προωθεί και να υπερασπίζει τη συνηθισμένη ευτυ-χία των ανθρώπων σ' αυτή τη ζωή. Δύο σύζυγοι που κουβεντιάζουν δίπλα στο τζάκι, μια παρέα από φίλους που παίζει βελάκια στην παμπ, ένας άνθρωπος που κά-


θεται και διαβάζει στο δωμάτιο του ή σκάβει στον κή-πο του - αυτά είναι που πρέπει να ενδιαφέρουν την πολιτεία. Αν λοιπόν δε βοηθούν την αύξηση και την παράταση κάποιων τέτοιων στιγμών, τότε όλοι οι νό-μοι, τα κοινοβούλια, οι στρατοί, τα δικαστήρια, οι αστυνομίες και οι οικονομίες κ.ο.κ. δεν είναι παρά χά-σιμο χρόνου. Με τον ίδιο τρόπο, η Εκκλησία δεν υπάρ-χει παρά για να τραβά ανθρώπους προς την πλευρά του Χριστού, να τους κάνει δηλαδή μικρούς Χριστούς. Αν δεν το κάνει αυτό, τότε όλοι οι καθεδρικοί ναοί, οι κληρικοί, οι ιεραποστολές, τα κηρύγματα, ακόμα και η ίδια η Βίβλος, δεν είναι παρά χάσιμο χρόνου. Ο Θεός δεν έγινε άνθρωπος για κάποιον άλλο λόγο. Είναι αμ-φίβολο, ξέρεις, αν και το σύμπαν έγινε για κάποιον άλ-λο λόγο. Λέγεται στη Βίβλο ότι όλο το σύμπαν έγινε για το Χριστό κι ότι τα πάντα θα συγκεντρωθούν σ' Αυτόν. Υποθέτω πως κανείς από εμάς δεν μπορεί να καταλάβει πώς θα γίνει κάτι τέτοιο εν σχέσει προς το σύμπαν στο σύνολο του. Δεν ξέρουμε τι ζει (εάν βέ-βαια υπάρχει κάτι που ζει) σε κείνα τα σημεία του σύ-μπαντος που απέχουν εκατομμύρια χιλιόμετρα από τη Γη. Ακόμα και για τη Γη, δεν ξέρουμε με ποια έννοια χρησιμοποιείται εν αναφορά προς όλα εκείνα τα όντα που δεν είναι άνθρωποι. Σε τελική ανάλυση, αυτό είναι κάτι αναμενόμενο. Ο Θεός μάς αποκάλυψε το σχέδιο Του μόνο στο βαθμό που αυτό άπτεται του ανθρώπου.

Μερικές φορές μου αρέσει να νομίζω πως μπορώ να καταλάβω τον τρόπο με τον οποίο μπορεί ενδεχομέ-νως να γίνει πραγματικότητα. Νομίζω ότι μπορώ να καταλάβω πώς ο Άνθρωπος ενσωματώνει υπό μία έν-νοια τα ανώτερα ζώα όταν τα αγαπά και τους συμπερι-φέρεται σαν να ήταν σχεδόν άνθρωποι, κάτι που σε


διαφορετική περίπτωση θα τους ήταν εντελώς ξένο. Μπορώ ακόμα να καταλάβω τον τρόπο με τον οποίο ο Άνθρωπος ενσωματώνει τα άψυχα και τα φυτά όταν τα μελετά, τα χρησιμοποιεί και τα εκτιμά. Άλλωστε, εάν υπάρχουν πλάσματα με νοημοσύνη σε άλλους κόσμους, είναι πολύ πιθανό να κάνουν το ίδιο με το δικό τους περιβάλλον. Ίσως εάν ενσωματώνονταν στο Χριστό πλάσματα με νοημοσύνη, ίσως τότε με τον τρόπο αυτό να προσέλκυαν κι όλα τα υπόλοιπα όντα. Δεν ξέρω όμως... Όλα αυτά είναι απλώς μια σκέψη.

Αυτό που μας έχει αποκαλυφθεί είναι το πώς εμείς οι άνθρωποι μπορούμε να ενσωματωθούμε στο Χριστό - το πώς μπορούμε να γίνουμε μέρος εκείνου του υπέ-ροχου δώρου που ο νεαρός Πρίγκιπας του σύμπαντος θέλει να προσφέρει στον Πατέρα Του: το δώρο που αποτελεί ο ίδιος, άρα κι εμείς μέσα σ' Αυτόν. Αυτός εί-ναι ο μοναδικός σκοπός για τον οποίο δημιουργηθήκα-με. Υπάρχουν μάλιστα παράξενες και συναρπαστικές νύξεις μέσα στη Βίβλο, σύμφωνα με τις οποίες, όταν εμείς ενσωματωθούμε στο Χριστό, πάρα πολλά από τα όντα της Φύσης θα αρχίσουν να παίζουν το σωστό τους ρόλο. Ο εφιάλτης θα έχει τελειώσει. Το πρωινό θα έχει επιτέλους φτάσει.

10

Υπολογίζοντας το κόστος

^ έρω ότι πάρα πολλοί άνθρωποι έχουν ενοχληθεί με ι ίτα όσα έχω πει στο προηγούμενο κεφάλαιο σχετι-κά με τα λόγια του Κυρίου μας «να είστε τέλειοι». Κά-ποιοι φαίνεται πως πιστεύουν ότι τα λόγια αυτά σημαί-νουν τα εξής: «Αν δεν είστε τέλειοι, δε θα σας βοηθή-σω». Κι αφού δεν μπορούμε να είμαστε τέλειοι, τότε, αν εννοεί κάτι τέτοιο, η κατάσταση στην οποία βρισκό-μαστε είναι δεινή. Νομίζω όμως πως δεν εννοούσε κά-τι τέτοιο. Νομίζω ότι αυτό που εννοούσε είναι το εξής: «Η μόνη βοήθεια που θα σας προσφέρω είναι η βοή-θειά Μου να γίνεται τέλειοι. Ίσως να θέλετε κάτι άλ-λο- δεν πρόκειται όμως να σας δώσω κάτι λιγότερο από αυτό».

Ας εξηγήσω τι εννοώ. Όταν ήμουν παιδί, υπέφερα συχνά από πονόδοντο και ήξερα πως αν πήγαινα στη μητέρα μου θα μου έδινε κάτι που θα απονέκρωνε τον πόνο για τη νύχτα που θ' ακολουθούσε και θα μπορού-σα έτσι να κοιμηθώ. Εντούτοις, δεν πήγαινα στη μητέ-ρα μου - τουλάχιστον όχι πριν γίνει ο πόνος αφόρητος. Ο λόγος ήταν ο εξής: Δεν αμφέβαλλα ότι θα μου δώσει ασπιρίνη, ήξερα όμως ότι θα κάνει και κάτι άλλο.


Ήξερα ότι το πρωί θα με πήγαινε στον οδοντίατρο. Δεν μπορούσα να της αποσπάσω αυτό που ήθελα δί-χως ταυτόχρονα να πάρω και κάτι άλλο, κάτι που δεν ήθελα. Αυτό που ήθελα ήταν η άμεση ανακούφιση από τον πόνο- δεν μπορούσα όμως να την έχω, εάν δεν τα-κτοποιούσα μια και καλή τα δόντια μου. Ήξερα άλλω-στε τι σήμαινε οδοντίατρος - ήξερα ότι άρχιζαν να σκαλίζουν όλα τ' άλλα δόντια που δεν είχαν αρχίσει ακόμα να πονάνε. Δε σε άφηναν στην ησυχία σου- αν τους έδινες έναν πόντο, τότε θα ζητούσαν να πάρουν ένα ολόκληρο μέτρο.

Αν μπορώ τώρα να το θέσω με τον ίδιο τρόπο, ο Κύ-ριος μας είναι σαν τους οδοντίατρους. Αν Του δώσεις έναν πόντο, τότε θα πάρει ένα ολόκληρο μέτρο. Δεκά-δες άνθρωποι προστρέχουν σ' Αυτόν για να θεραπευ-θούν από κάποια συγκεκριμένη αμαρτία, για την οποία αισθάνονται ντροπή (όπως είναι ο αυνανισμός ή η δει-λή τους φύση) ή βλάπτει ξεκάθαρα την καθημερινή ζωή (όπως «τα νεύρα», ή η μέθη). Βέβαια, θα τους θε-ραπεύσει αυτό το αμάρτημα, δε θα σταματήσει όμως εκεί. Ίσως να πήρες ό,τι ζήτησες- άπαξ και τον καλέ-σεις όμως, θα σου προσφέρει την ολοκληρωτική θερα-πεία.

Αυτός είναι ο λόγος που ήθελε οι άνθρωποι να «υπολογίσουν το κόστος» πριν γίνουν χριστιανοί. «Μη γελιέστε», λέει. «Αν Με αφήσετε, θα σας κάνω τέλει-ους. Τη στιγμή που αφήσετε τη ζωή σας στα χέρια Μου, αυτό ακριβώς είναι που πρόκειται να σας προ-σφέρω. Τίποτα λιγότερο ή διαφορετικό από αυτό. Εί-στε ελεύθεροι, κι αν επιλέξτε, μπορείτε να Με απομα-κρύνετε. Αν όμως δε Με απομακρύνετε, να ξέρετε πως θα επιτελέσω το έργο Μου στο ακέραιο. Όσο πόνο κι


αν σας κοστίσει πάνω στη γη, όση ασύλληπτη κάθαρση κι αν σας κοστίσει μετά θάνατον, όσο κι αν κοστίσει σε Μένα, δε θα ησυχάσω, ούτε θ' αφήσω και σένα να ησυ-χάσεις, μέχρις ότου γίνεις κυριολεκτικά τέλειος· μέχρις ότου ο Πατέρας Μου μπορεί να πει δίχως κανένα δι-σταγμό ότι είναι ευχαριστημένος μαζί σου, όπως ακρι-βώς είπε και για Μένα. Πρόκειται για κάτι που μπορώ να κάνω και θα το κάνω. Δεν προτίθεμαι όμως να κά-νω κάτι λιγότερο».

Παρ' όλα αυτά -ερχόμαστε τώρα στην άλλη εξίσου σημαντική πλευρά του θέματος-, αυτός ο Βοηθός, που στο τέλος δεν μπορεί να ικανοποιηθεί παρά μόνο με την απόλυτη τελειότητα, θα χαρεί με την πρώτη αδύνα-μη και αναιμική προσπάθεια που θα κάνετε αύριο με σκοπό να φανείτε συνεπείς απέναντι στο πιο ασήμαντο από τα καθήκοντά σας. Όπως σημείωσε ένας μεγάλος χριστιανός συγγραφέας (ο Τζορτζ Μακντόναλντ), κά-θε πατέρας δείχνει χαρά στην πρώτη προσπάθεια του μωρού του να περπατήσει* κανένας πατέρας δε θα ήταν ικανοποιημένος με κάτι λιγότερο από ένα σταθε-ρό, ελεύθερο και άξιο του ανθρώπου περπάτημα από την πλευρά του μεγάλου πια γιου του. Κατά τον ίδιο τρόπο, είπε, «είναι εύκολο να χαροποιήσεις, αλλά δύ-σκολο να ικανοποιήσεις το Θεό».

Το πρακτικό αποτέλεσμα είναι το εξής: από τη μια, η απαίτηση του Θεού για τελειότητα δεν πρέπει να σε αποθαρρύνει καθόλου στις παρούσες προσπάθειες που κάνεις να γίνεις ενάρετος ή ακόμα και στις παρούσες αποτυχίες σου. Κάθε φορά που θα πέφτεις θα σε ση-κώνει και πάλι. Ξέρει άλλωστε πολύ καλά ότι οι προ-σωπικές σου προσπάθειες δεν πρόκειται να σε φέρουν ούτε καν κοντά στην τελειότητα. Απ' την άλλη, πρέπει


να καταλάβεις ήδη από την αρχή ότι ο σκοπός προς τον οποίο σε καθοδηγεί είναι η απόλυτη τελειότητα κι ότι καμιά δύναμη στον κόσμο, πέρα από εσένα τον ίδιο, δεν μπορεί να τον αποτρέψει απ' το να σε οδηγήσει σ' αυτό το σκοπό. Αυτή είναι η όλη ουσία της υπόθεσης. Γι' αυτό είναι πολύ σημαντικό να το συνειδητοποιή-σουμε από την αρχή. Αν δεν το συνειδητοποιήσουμε, τότε είναι πολύ πιθανόν ότι θ' αρχίσουμε να υπαναχω-ρούμε και να Του αντιστεκόμαστε από ένα σημείο και μετά. Νομίζω πως πολλοί από εμάς, αφού ο Χριστός μάς έδωσε τη δύναμη να ξεπεράσουμε ένα δυο αμαρ-τήματα που αποτελούσαν έναν ξεκάθαρο μπελά, έχου-με την τάση να αισθανόμαστε (παρόλο που δεν το ξε-στομίζουμε) ότι τώρα είμαστε πια μια χαρά. Αυτός έκανε ό,τι Του ζητήσαμε, ενώ θα Του ήμασταν υπόχρε-οι εάν μας άφηνε πια ήσυχους. Όπως λέμε άλλωστε, «δεν περίμενα ποτέ να γίνω άγιος, απλώς ήθελα να εί-μαι ένας καθωσπρέπει συνηθισμένος κύριος». Όταν μάλιστα τα λέμε αυτά, φανταζόμαστε ότι είμαστε ιδιαί-τερα ταπεινοί.

Αυτό όμως είναι το θανάσιμο σφάλμα μας. Ποτέ βέ-βαια δε θέλαμε και ποτέ δε ζητήσαμε να μας μεταμορ-φώσει σε κείνο το είδος των πλασμάτων που αποτελεί και την τελική Του επιδίωξη. Το ζήτημα όμως δεν είναι τι θέλαμε εμείς να γίνουμε, αλλά τι ήθελε Αυτός να γί-νουμε όταν μας δημιουργούσε. Αυτός είναι ο εφευρέ-της, εμείς είμαστε απλώς το μηχάνημα. Αυτός είναι ο ζωγράφος, εμείς είμαστε απλώς ο πίνακας. Πώς μπο-ρούμε να ξέρουμε τι ακριβώς θέλει να γίνουμε; Σε τε-λική ανάλυση, μας έχει ήδη κάνει κάτι πολύ διαφορετι-κό από αυτό που ήμασταν. Πριν πολλά χρόνια, όταν ήμασταν μέσα στο σώμα της μητέρας μας, περάσαμε


από πολλά στάδια. Κάποτε μοιάζαμε περισσότερο με φυτά και μετά είχαμε μάλλον την όψη των ψαριών. Μόνο σε κάποιο κατοπινό στάδιο αρχίσαμε να μοιά-ζουμε στα μωρά των ανθρώπων. Τολμώ να πω πως θα ήμασταν απόλυτα ικανοποιημένοι εάν παραμέναμε όμοιοι με τα φυτά ή τα ψάρια - δε θα είχαμε επιθυμή-σει να μεταμορφωθούμε σε μωρά. Όμως όλη αυτή την περίοδο ο Θεός είχε για μας το σχέδιο του και ήταν αποφασισμένος να το φέρει σε πέρας. Τώρα συμβαίνει κάτι ανάλογο, αλλά σ' ένα υψηλότερο επίπεδο. Τσως να μας αρκεί να παραμείνουμε αυτό που ονομάζουμε «συνηθισμένοι άνθρωποι». Αυτός όμως είναι αποφασι-σμένος να ολοκληρώσει ένα εντελώς διαφορετικό σχέ-διο. Το να μαζεύεστε και να στέκεστε σε απόσταση από αυτό το σχέδιο δε δείχνει ταπείνωση, δείχνει οκνηρία και δειλία. Το να υποταχθείτε σ' αυτό δεν είναι εγωι-σμός ή μεγαλομανία, είναι υπακοή.

Να άλλος ένας τρόπος να παρουσιάσουμε τις δύο πλευρές της αλήθειας. Από τη μια, δεν πρέπει ποτέ να φανταστούμε ότι μπορούμε να στηριχτούμε στις προ-σωπικές μας προσπάθειες που δε συνοδεύονται από τη βοήθεια του Θεού- αυτές δεν μπορούν να μας κρατή-σουν «αξιοπρεπείς» ούτε για ένα εικοσιτετράωρο. Αν δε μας στηρίξει Αυτός, κανένας μας δεν είναι ασφαλής απέναντι σε κάποιο από τα βαριά αμαρτήματα. Από την άλλη, κανένας δυνατός βαθμός αγιότητας ή ηρωι-σμού, από αυτούς που έχουν καταγραφεί στις περιπτώ-σεις των μεγαλύτερων αγίων, δεν εξαιρείται από αυτό που είναι αποφασισμένος να δημιουργήσει τελικά μέ-σα στον καθένα μας. Το εγχείρημα δε θα ολοκληρωθεί σ' αυτή τη ζωή· εντούτοις, επιδίωξή του είναι να μας πάει όσο πιο μακριά γίνεται πριν μας βρει ο θάνατος.


Αυτός είναι ο λόγος που δεν πρέπει να ξαφνιαστού-με εάν η όλη υπόθεση είναι κάτι το πολύ δύσκολο. Όταν κάποιος μεταστρέφεται στο Χριστό και δείχνει να τα πηγαίνει πολύ καλά -με την έννοια ότι κάποιες από τις κακές του συνήθειες έχουν τώρα διορθωθεί-, συχνά αισθάνεται πως θα ήταν καλύτερα εάν τα πράγ-ματα ήταν στη συνέχεια κάπως ομαλά. Όταν τον βρί-σκουν προβλήματα -αρρώστιες, οικονομικές αναπο-διές, νέοι πειρασμοί-, γρήγορα απογοητεύεται. Αυτά τα πράγματα, έτσι σκέφτεται, μπορεί να χρειάζονταν να τον ταρακουνήσουν και να τον οδηγήσουν στη μετά-νοια τότε που ήταν βουτηγμένος μέσα στο κακό" τι νόη-μα όμως έχουν τώρα; Το νόημα είναι ότι ο Θεός τον σπρώχνει προς ένα υψηλότερο επίπεδο - τον τοποθετεί σε καταστάσεις στις οποίες θα πρέπει να φανεί πολύ πιο γενναίος, πιο υπομονετικός ή πιο αγαπητικός απ' όσο είχε ποτέ φανταστεί. Σε μας φαίνονται εντελώς περιττά, γιατί δεν έχουμε ακόμα αντιληφθεί σε τι εί-δους εξαίσιο πλάσμα θέλει να μας μεταμορφώσει.

Κρίνω σκόπιμο να δανειστώ άλλη μια παραβολή από τον Τζορτζ Μακντόναλντ. Φανταστείτε ότι είστε ένα ολοζώντανο σπίτι. Ο Θεός έρχεται για να το ανα-κατασκευάσει. Στην αρχή ίσως να καταλαβαίνετε αυτό που κάνει. Τοποθετεί σωστά τους σωλήνες και σταμα-τά τις διαρροές από τη στέγη κ.ο.κ. Ξέρατε ότι αυτές οι δουλειές έπρεπε να γίνουν, κι έτσι δε σαν εκπλήσσουν. Να όμως που αρχίζει να ταρακουνά το σπίτι πέρα δώ-θε μ' έναν τρόπο που πονά φοβερά και που φαίνεται παράλογος. Τι στο καλό ετοιμάζει; Η εξήγηση είναι ότι χτίζει ένα εντελώς διαφορετικό σπίτι σε σχέση μ' αυτό που είχατε κατά νου - ρίχνει εδώ μια καινούρια πτέρυ-γα, τοποθετεί εκεί ένα επιπλέον πάτωμα, σηκώνει πυρ-


γίσκους, φτιάχνει αυλές κ.ο.κ. Νομίζατε πως θα γινό-σασταν ένα καθωσπρέπει μικρό εξοχικό. Αυτός όμως σας χτίζει έτσι ώστε να γίνετε ένα μεγάλο παλάτι. Κι αυτό γιατί έχει την πρόθεση να έρθει και να κατοική-σει μέσα σ' αυτό ο Ίδιος.

Η εντολή να είστε τέλειοι δεν είναι λόγια του αέρα. Ούτε είναι μια εντολή να κάνετε το ακατόρθωτο. Πρό-κειται να μας μεταμορφώσει σε πλάσματα που μπο-ρούν να τηρήσουν αυτή την εντολή. Είπε (στη Βίβλο) ότι είμαστε «θεοί» και δεν πρόκειται να διαψεύσει τα λόγια Του. Αν Τον αφήσουμε -διότι μπορούμε να Τον αποτρέψουμε αν το επιλέξουμε-, θα μεταμορφώσει τους πιο αδύναμους και τους πιο ελεεινούς ανάμεσά μας σε θεούς και θεές, σ' ένα εκτυφλωτικό, ακτινοβό-λο, αθάνατο πλάσμα που θα πάλλεται ολόκληρο με τό-ση ενέργεια, χαρά, σοφία και αγάπη, που δεν μπορεί να βάλει ο νους μας· σ' έναν αστραφτερό καθρέφτη που ανακλά τέλεια (αν και σε μικρότερη κλίμακα) πί-σω στο Θεό την ίδια του την απεριόριστη δύναμη, χαρά και αγαθότητα. Η διαδικασία θα κρατήσει πολύ και εν μέρει θα είναι επώδυνη· αυτό όμως είναι το όλο ζήτη-μα. Τίποτα λιγότερο. Άλλωστε τα εννοούσε όλα όσα έλεγε.

10 Καλοί ή καινοί άνθρωποι;

Αυτός τα εννοούσε όλα όσα έλεγε. Αυτοί που αφή-νουν τη ζωή τους στα χέρια Του θα γίνουν τέλειοι,

όπως κι Αυτός είναι τέλειος - τέλειοι στην αγάπη, τη σοφία, την ομορφιά και την αθανασία. Η αλλαγή δε θα ολοκληρωθεί σ' αυτή τη ζωή, μιας και ο θάνατος είναι συστατικό στοιχείο της όλης θεραπείας. Ο βαθμός που θα έχει προχωρήσει μέσα σε κάθε χριστιανό η αλλαγή, πριν τον βρει ο θάνατος, είναι άδηλος.

Νομίζω πως ήρθε πια η κατάλληλη στιγμή να εξετά-σουμε ένα ερώτημα που έχω επανειλημμένως διατυπώ-σει: Αν ο χριστιανισμός κατέχει την αλήθεια, τότε γιατί οι χριστιανοί δεν είναι πέρα για πέρα καλύτεροι από τους μη χριστιανούς; Αυτό που κρύβεται πίσω από το εν λόγω ερώτημα είναι εν μέρει απόλυτα εύλογο και εν μέρει εντελώς παράλογο. Το εύλογο σημείο είναι το εξής: Αν η μεταστροφή στο χριστιανισμό δε βελτιώνει καθόλου τη συμπεριφορά ενός ανθρώπου -αν δηλαδή συνεχίζει να είναι το ίδιο φαντασμένος, κακεντρεχής, μοχθηρός ή φιλόδοξος όπως και πριν-, τότε νομίζω πως πρέπει να υποθέσουμε πως η «μεταστροφή» του ήταν εν πολλοίς φανταστική. Πρόκειται εδώ για τη δο-


κιμή στην οποία πρέπει να υποβάλει ο καθένας τον εαυτό του μετά την αρχική του μεταστροφή και κάθε φορά που πιστεύει ότι έχει κάνει κάποια πρόοδο. Τα ευγενή συναισθήματα, οι καινούριες ενοράσεις και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη «θρησκεία» δεν είναι τίποτα εάν δε βελτιώνουν την πραγματική μας συμπε-ριφορά. Όπως ακριβώς και σε μια αρρώστια, το γεγο-νός ότι «αισθανόμαστε καλύτερα» δεν ωφελεί και πολύ εάν το θερμόμετρο δείχνει ότι η θερμοκρασία μας συ-νεχίζει ν' ανεβαίνει. Υπ' αυτήν την έννοια, ο έξω κό-σμος έχει απόλυτα δίκιο να κρίνει το χριστιανισμό με βάση τ' αποτελέσματά του. Ο Χριστός μάς είπε να κρί-νουμε με βάση τ' αποτελέσματα. Έ ν α δέντρο το κατα-λαβαίνουμε από τους καρπούς του, ή, όπως λέμε, δοκί-μασε και θα καταλάβεις. Όταν εμείς οι χριστιανοί συ-μπεριφερόμαστε άσχημα ή αποτυγχάνουμε να συμπε-ριφερθούμε σωστά, παρουσιάζουμε ένα χριστιανισμό αναξιόπιστο στον έξω κόσμο. Οι αφίσες κατά τη διάρ-κεια του πολέμου μάς έλεγαν ότι «οι ασύνετες κουβέ-ντες κοστίζουν ζωές». Είναι εξίσου αληθινό ότι «η απρόσεκτη ζωή κοστίζει σχόλια». Η απρόσεκτη ζωή μας κάνει τους άλλους να μας σχολιάζουν. Έτσι, τους δίνουμε ερείσματα να μιλούν κατά τρόπο που θέτει υπό αμφισβήτηση την ίδια την αλήθεια του χριστιανι-σμού.

Εντούτοις, υπάρχει άλλος ένας τρόπος να απαιτεί κανείς αποτελέσματα και σύμφωνα με τον οποίο ο έξω κόσμος μπορεί να είναι εντελώς παράλογος. Ο έξω κό-σμος ενδέχεται να ζητά όχι απλώς να βελτιωθεί η ζωή του κάθε ανθρώπου που γίνεται χριστιανός· ενδέχεται επίσης να ζητά, πριν πιστέψει στο χριστιανισμό, να δει ολόκληρο τον κόσμο χωρισμένο ακριβώς σε δύο στρα-


τόπεδα -τους χριστιανούς και τους μη χριστιανούς-, και όλοι όσοι βρίσκονται στο πρώτο να είναι σε οποια-δήποτε δεδομένη στιγμή καλύτεροι από όλους όσοι θα βρίσκονται στο δεύτερο. Αυτή η θέση είναι παράλογη για αρκετούς λόγους:

1) Καταρχάς η κατάσταση του πραγματικού κόσμου είναι πολύ πιο σύνθετη από το εν λόγω σχήμα. Ο κό-σμος δεν αποτελείται από 100% χριστιανούς και 100% μη χριστιανούς. Υπάρχουν άνθρωποι (πάρα πολλοί μά-λιστα) που παύουν σιγά σιγά να είναι χριστιανοί, αλλά οι οποίοι αυτοαποκαλούνται ακόμα έτσι - ορισμένοι μάλιστα από αυτούς είναι και κληρικοί. Υπάρχουν άλ-λοι που σιγά σιγά γίνονται χριστιανοί, παρόλο που δεν αυτοαποκαλούνται ακόμα έτσι. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν αποδέχονται το πλήρες χριστιανικό δόγμα σχετικά με το Χριστό, αλλά τους οποίους η μορφή Του τους ελκύει τόσο πολύ, που είναι δικοί Του μ' έναν πο-λύ πιο βαθύ τρόπο απ' όσο μπορούν να φανταστούν. Υπάρχουν άνθρωποι σ' άλλες θρησκείες που καθοδη-γούνται από την ανεξιχνίαστη ενέργεια του Θεού, έτσι ώστε να επικεντρώνονται σε κείνα τα στοιχεία της θρη-σκείας τους που βρίσκονται σε συμφωνία με το χρι-στιανισμό. Αυτοί λοιπόν ανήκουν στο Χριστό δίχως καν να το ξέρουν. Για παράδειγμα, ένας βουδιστής με καλή διάθεση μπορεί να οδηγηθεί στο να εστιάσει την προσοχή του όλο και περισσότερο στη βουδιστική δι-δασκαλία σχετικά με το έλεος και ν' αφήσει πίσω του -παρόλο που μπορεί να συνεχίσει να λέει ότι τα πι-στεύει- κάποια άλλα βουδιστικά στοιχεία. Πολλοί από τους ενάρετους ειδωλολάτρες, πολύ πριν από τη γέννη-ση του Χριστού, μπορεί κάλλιστα να βρέθηκαν στην ίδια θέση. Άλλωστε πάντα υπάρχουν πάρα πολλοί άν-


θρωποι που είναι απλούστατα μπερδεμένοι και έχουν μέσα στο μυαλό τους ένα σωρό ασύμβατες πεποιθή-σεις. Κατά συνέπεια δεν ωφελεί και πολύ να προσπα-θούμε να διατυπώσουμε κρίσεις για τους χριστιανούς και τους μη χριστιανούς γενικά κι αόριστα. Είναι κά-πως χρήσιμο να συγκρίνουμε γενικά τις γάτες με τους σκύλους ή ακόμα και τους άντρες με τις γυναίκες, γιατί σ' αυτή την περίπτωση ξέρει κανείς τι είναι το καθετί. Επιπλέον, ένα ζώο μετατρέπεται -είτε σταδιακά είτε ξαφνικά- από γάτα σε σκύλο. Όταν όμως συγκρίνουμε τους χριστιανούς γενικά με τους μη χριστιανούς, συνή-θως δε μιλάμε για πραγματικούς ανθρώπους που τους γνωρίζουμε, αλλά απλώς για δύο θολές ιδέες που έχου-με αποκομίσει από μυθιστορήματα και εφημερίδες. Αν θέλετε να συγκρίνετε τον κακό χριστιανό με τον καλό αθεϊστή, θα πρέπει να σκεφτείτε δύο συγκεκριμένες περιπτώσεις που έχετε πραγματικά συναντήσει. Αν δεν επικεντρωθούμε με τον τρόπο αυτό στα γεγονότα αυτά καθεαυτά, απλούστατα σπαταλάμε το χρόνο μας.

2) Ας υποθέσουμε ότι έχουμε επικεντρωθεί στα γε-γονότα αυτά καθεαυτά και μιλάμε πια όχι για κάποιον φανταστικό χριστιανό και κάποιον φανταστικό μη χρι-στιανό, αλλά για δύο πραγματικούς ανθρώπους που μένουν στη γειτονιά μας. Ακόμα και σ' αυτή την περί-πτωση θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί στη διατύπω-ση του σωστού ερωτήματος. Αν ο χριστιανισμός έχει την αλήθεια, τότε πρέπει να συμβαίνουν τα εξής: α) κάθε χριστιανός θα πρέπει να είναι καλύτερος άνθρω-πος απ' ό,τι εάν δεν ήταν χριστιανός και β) κάθε άν-θρωπος που γίνεται χριστιανός θα πρέπει να είναι κα-λύτερος από πριν. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, αν ισχύ-ουν τα διαφημιστικά της οδοντόκρεμας Whitesmile, τό-


τε πρέπει να ισχύουν τα εξής: α) κάθε άνθρωπος που τη χρησιμοποιεί θα πρέπει να έχει καλύτερα δόντια απ' ό,τι εάν δεν τη χρησιμοποιούσε και β) αν κάποιος αρχίσει να τη χρησιμοποιεί, θα δει βελτίωση στα δό-ντια του. Τονίζοντας όμως το γεγονός ότι εγώ ο ίδιος, ο οποίος χρησιμοποιώ τη Whitesmile (κι έχω κληρονομή-σει επίσης κι απ' τους δυο μου γονείς πολύ κακή οδο-ντοστοιχία), δεν έχω τόσο καλά δόντια όσο ένας νεα-ρός και υγιής νέγρος που ποτέ του δε χρησιμοποίησε οποιαδήποτε οδοντόκρεμα, δεν είναι κάτι που από μό-νο του αποδεικνύει ότι τα σχετικά διαφημιστικά είναι απάτη. Η χριστιανή δεσποινίς Μπέιτς μπορεί να χρησι-μοποιεί πιο άσχημη γλώσσα απ' ό,τι ο μη χριστιανός Ντικ Φέρκιν. Αυτό από μόνο του δε μας λέει αν ο χρι-στιανισμός έχει αποτελέσματα ή όχι. Το ζήτημα είναι τι είδους γλώσσα θα χρησιμοποιούσε η δεσποινίς Μπέιτς εάν δεν ήταν χριστιανή και πώς θα μιλούσε ο Ντικ εάν γινόταν χριστιανός. Η δεσποινίς Μπέιτς και ο Ντικ, ως αποτέλεσμα φυσικών αιτίων και της πρώιμης ανατροφής τους, έχουν ο καθένας μια συγκεκριμένη ιδιοσυγκρασία: ο χριστιανισμός επαγγέλλεται ότι μπο-ρεί να υποβάλει και τις δύο ιδιοσυγκρασίες σ' έναν καινούριο χειρισμό, εφόσον βέβαια του το επιτρέψουν. Αυτό που δικαιούσαι να ρωτήσεις είναι εάν αυτός ο χειρισμός, εφόσον βέβαια του επιτραπεί να επενεργή-σει, βελτιώνει τα πράγματα. Όλοι ξέρουν ότι αυτό που γίνεται αντικείμενο χειρισμού στην περίπτωση του Ντικ Φέρκιν είναι πολύ «καλύτερο» από το αντίστοιχο στην περίπτωση της δεσποινίδος Μπέιτς. Το ζήτημα όμως δεν έγκειται εκεί. Για να κρίνεις τη διαχείριση ενός εργοστασίου, πρέπει να λάβεις υπόψη σου όχι μό-νο την παραγωγή αλλά και τις εγκαταστάσεις. Εξετά-


ζοντας τις εγκαταστάσεις του εργοστασίου Α, ίσως να εκπλαγείς που παράγει έστω και κάτι- εξετάζοντας τον εξαιρετικό εξοπλισμό του εργοστασίου Β, η παραγωγή του, αν και υψηλή, ενδέχεται να είναι πολύ μικρότερη απ' όσο θα έπρεπε να είναι. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο καλός διευθυντής του εργοστασίου Α θα εγκατα-στήσει καινούρια μηχανήματα το ταχύτερο δυνατό, αλ-λά αυτό είναι κάτι που απαιτεί χρόνο. Στο μεταξύ η χα-μηλή παραγωγή δεν αποδεικνύει ότι έχει αποτύχει.

3) Τώρα ας προχωρήσουμε λίγο πιο βαθιά. Ο διευ-θυντής θα εγκαταστήσει καινούρια μηχανήματα: πράγ-ματι, πριν τελειώσει ο Χριστός με τη δεσποινίδα Μπέιτς, αυτή όντως θα είναι «καλή». Αν όμως μείνου-με εκεί, θα ακουστεί σαν ο μόνος σκοπός του Χριστού να ήταν να ανεβάσει τη δεσποινίδα Μπέιτς στο επίπε-δο που βρισκόταν πάντοτε ο Ντικ . Στην πραγματικότη-τα, μιλάμε τόση ώρα σαν ο Ντικ να είναι μια χαρά· σαν ο χριστιανισμός να αποτελείται από κάτι δύστροπους ανθρώπους, ενώ οι καλοί να μπορούν να τα καταφέ-ρουν και χωρίς τη βοήθειά του· τέλος, σαν η καλοσύνη να είναι το μοναδικό πράγμα που ζητάει ο Θεός. Κάτι τέτοιο όμως θα ήταν θανάσιμο σφάλμα. Η αλήθεια εί-ναι ότι στα μάτια του Θεού ο Ντικ Φέρκιν χρειάζεται τη «σωτηρία» τόσο όσο και η δεσποινίς Μπέιτς. Υπό μία έννοια, την οποία θα επεξηγήσω λίγο πιο κάτω, η καλοσύνη μετά βίας παίζει ρόλο στο όλο ζήτημα.

Δεν μπορείς να περιμένεις ότι ο Θεός θα αντιμετω-πίσει τον ήρεμο τρόπο και τη φιλική διάθεση του Ντικ έτσι όπως τα αντιμετωπίζουμε εμείς. Τα γνωρίσματα αυτά οφείλονται σε φυσικά αίτια τα οποία δημιουργεί ο ίδιος ο Θεός. Επειδή λοιπόν είναι εντελώς ιδιοσυ-γκρασιακά, θα εξαφανιστούν μονομιάς με το που θα


αλλάξει η πέψη του Ντικ. Στην πραγματικότητα, η κα-λοσύνη αποτελεί δώρο του Θεού στον Ντικ κι όχι δώρο του Ντικ στο Θεό. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Θεός έχει επιτρέψει σε διάφορα φυσικά αίτια, στα πλαίσια της επενέργειάς τους μέσα σ' έναν κόσμο που έχει φθαρεί από αιώνες αμαρτίας, να παραγάγουν μέσα στην ψυχή της δεσποινίδος Μπέιτς τη στενοκεφαλιά και τα τετα-μένα νεΰρα, που ευθύνονται για το μεγαλύτερο μέρος της δυστροπίας της. Ο ίδιος ο Θεός προτίθεται, όταν κρίνει κατάλληλες τις περιστάσεις, να βελτιώσει αυτό το κομμάτι του εαυτού της. Δεν είναι όμως αυτό, για το Θεό, το κρίσιμο στοιχείο του έργου Του. Απλούστατα γιατί δεν παρουσιάζει καμιά δυσκολία. Δεν είναι αυτό για το οποίο ανησυχεί τόσο. Αυτό που παρακολουθεί, περιμένει κι αποζητά είναι κάτι που ούτε για το Θεό δεν είναι εύκολο, αφού λόγω της φύσεως της όλης υπό-θεσης ούτε καν Αυτός δεν μπορεί να το προκαλέσει χρησιμοποιώντας απλώς τη δύναμη Του. Περιμένει και παρακολουθεί με αυτό ακριβώς το σκεπτικό τόσο τη δεσποινίδα Μπέιτς όσο και τον Ντικ Φέρκιν. Πρόκει-ται για κάτι που μπορούν να Του το δώσουν ελεύθερα ή να Του το αρνηθούν εξίσου ελεύθερα. Θα στραφούν ή δε θα στραφούν σ' Αυτόν, εκπληρώνοντας έτσι το μο-ναδικό σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκαν; Η ελεύ-θερη βούληση τους τρεμοπαίζει μέσα τους, όπως η βε-λόνα της πυξίδας. Όμως, σε τελική ανάλυση, πρόκειται για μια βελόνα που μπορεί να επιλέξει. Μπορεί να στραφεί προς τον αληθινό της Βορρά- δεν είναι όμως αναγκασμένη. Άραγε η βελόνα θα γυρίσει και θα καρ-φωθεί στο Θεό;

Αυτός μπορεί να τη βοηθήσει να το κάνει. Δεν μπο-ρεί όμως να την εξαναγκάσει. Δεν μπορεί, για να το


ΙΙID έτσι, να απλώσει το χέρι Του και να τη στρέψει ιψος τη σωστή κατεύθυνση, γιατί τότε δε θα ήταν πια ι λι ιίθερη. Άραγε θα στραφεί προς το Βορρά; Από αυ-τό το ερώτημα εξαρτώνται τα πάντα. Θα προσφέρουν η ιι σποινίς Μπέιτς και ο Ντικ τον εαυτό τους στο Θεό; Το ζήτημα κατά πόσο η φύση που θα προσφέρουν ή θα κρατήσουν για τον εαυτό τους είναι τη δεδομένη στιγ-μή καλή ή κακή έχει μονάχα δευτερεύουσα σημασία. Ο Ηεός είναι σε θέση να επιληφθεί αυτού του προβλήμα-τος.

Μη με παρανοήσετε. Βέβαια, ο Θεός θεωρεί μια ιΥΐ'ιοτροπη φύση ως κάτι το κακό και θλιβερό. Και βέ-βαια θεωρεί μια καλή φύση ως κάτι το αγαθό: αγαθό όπως το ψωμί, τη λιακάδα ή το νερό. Αυτά όμως είναι ια αγαθά που Αυτός μας δίνει και μεις τα λαμβάνουμε. Λυτός δημιούργησε το συγκρατημένο χαρακτήρα και ιην καλή πέψη του Ντικ, ενώ υπάρχουν κι άλλα πολύ περισσότερα πράγματα που επίσης προέρχονται από ιον Ίδιο. Δεν κοστίζει τίποτα στο Θεό, όσο τουλάχι-στον γνωρίζουμε, να δημιουργεί πάσης φύσεως αγαθά. Το να μεταστρέψει όμως εξεγερμένες θελήσεις θα Του κοστίσει τη σταύρωση. Απ' την άλλη, επειδή ακριβώς ι ίναι θελήσεις, μπορούν -τόσο στους καλούς όσο και οτους κακούς ανθρώπους- να απορρίψουν το αίτημά Του. Τότε, επειδή αυτή η καλοσύνη του Ντικ δεν είναι παρά ένα απλό στοιχείο της φύσης, αργά ή γρήγορα θα καταλήξει να γίνει κομμάτια. Η Φύση αυτή καθεαυτή θα παρέλθει. Τα φυσικά αίτια συγκλίνουν στην περί-πτωση του Ντικ και δημιουργούν ένα ευχάριστο ψυχο-λογικό πλαίσιο, όπως ακριβώς συγκλίνουν στο ηλιοβα-σίλεμα και φτιάχνουν ένα ευχάριστο μοτίβο από χρώ-ματα. Επί του παρόντος (γιατί έτσι εργάζεται η φύση)


θα αποσυντεθούν και πάλι, με αποτέλεσμα το πλαίσιο και στις δύο περιπτώσεις να εξαφανιστεί. Ο Ντικ έχει την ευκαιρία να μετατρέψει (ή, καλύτερα, να επιτρέψει στο Θεό να μετατρέψει) αυτό το προσωρινό πλαίσιο σ' ένα πανέμορφο αιώνιο πνεύμα: μια ευκαιρία που δεν έχει ακόμα εκμεταλλευτεί.

Εδώ υπάρχει ένα παράδοξο. Όσο ο Ντικ δε στρέ-φεται στο Θεό, νομίζει πως η καλοσύνη που έχει είναι εντελώς δική του· κι όσο σκέφτεται έτσι, δεν είναι κα-θόλου δική του. Όταν ο Ντικ συνειδητοποιήσει ότι η καλοσύνη που διαθέτει δεν είναι δική του αλλά δώρο του Θεού, κι όταν την προσφέρει και πάλι στο Θεό, μό-νο τότε θ' αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι είναι πραγμα-τικά δική του. Διότι στην περίπτωση αυτή ο Ντικ αρχί-ζει να μετέχει στην ίδια τη δημιουργημένη υπόσταση του. Τα μόνα πράγματα που μπορούμε να κρατήσουμε είναι εκείνα που ελεύθερα προσφέρουμε στο Θεό. Αυ-τό που προσπαθούμε να κρατήσουμε για τον εαυτό μας είναι αυτό ακριβώς που πρόκειται να χάσουμε.

Συνεπώς δε θα πρέπει να εκπλαγούμε αν ανάμεσα στους χριστιανούς συναντήσουμε και ορισμένους που είναι ακόμα δύστροποι. Άλλωστε, αν το καλοσκεφτού-με, μπορεί ακόμα και να υπάρχει κάποιος λόγος για το ότι είναι αναμενόμενο να μεταστρέφονται στο χριστια-νισμό περισσότερο δύστροποι απ' ό,τι καλοσυνάτοι άν-θρωποι. Αυτή άλλωστε υπήρξε μία από τις ενστάσεις των ανθρώπων απέναντι στο Χριστό κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής Του: έδινε την εντύπωση πως προ-σελκύει «πολύ φαύλους ανθρώπους». Αυτή είναι η έν-σταση που διατυπώνεται ακόμα και σήμερα και θα διατυπώνεται πάντοτε. Δεν καταλαβαίνετε το γιατί; Ο Χριστός είπε «μακάριοι οι πτωχοί» και «πόσο δύσκολο


είναι για τους πλουσίους να εισέλθουν στη Βασιλεία!» Κι αναμφίβολα, καταρχάς εννοούσε τους οικονομικά πλούσιους και τους οικονομικά φτωχούς. Άραγε τα λό-για Του δεν αναφέρονται και σ' ένα άλλο είδος πλού-του και φτώχειας; Ένας από τους κινδύνους του πλού-του είναι ότι ενδέχεται κανείς να είναι απόλυτα ικανο-ποιημένος με τις χαρές που μπορούν να προσφέρουν τα χρήματα, κι έτσι να μην μπορεί να νιώσει την ανά-γκη για το Θεό. Αν τα πάντα δίνουν την αίσθηση πως εξαρτώνται από την απλή υπογραφή μιας επιταγής, ίσως να λησμονήσεις πως ανά πάσα στιγμή εξαρτάσαι εντελώς από το Θεό. Με τον ίδιο τρόπο, πολύ απλά, τα φυσικά χαρίσματα φέρουν έναν ανάλογο κίνδυνο. Αν είσαι ήρεμος, ευφυής, υγιής, αγαπητός στους άλλους και με καλή ανατροφή, είναι πολύ πιθανόν να νιώσεις απόλυτα ικανοποιημένος με την προσωπικότητά σου έτσι όπως είναι. Θα ρωτήσεις πιθανόν «γιατί να μπλέ-ξουμε σ' αυτό το Θεό;». Ένα κάποιο επίπεδο καλής συμπεριφοράς επιτυγχάνεται σχετικά εύκολα. Δεν ανήκετε άλλωστε σε κείνο το είδος των διεφθαρμένων πλασμάτων που συνέχεια εγκλωβίζονται στα δίχτυα του σεξ, της διψομανίας, της νευρικότητας ή των κα-κών τρόπων. Όλοι λένε πως είστε ένα καλό ανθρωπάκι και (μεταξύ μας) συμφωνείτε μαζί τους. Κάτω από αυ-τές τις συνθήκες είναι πολύ πιθανόν να πιστέψετε ότι όλη αυτή η καλοσύνη αποτελεί προσωπικό σας κατόρ-θωμα- από κει και πέρα είναι πολύ εύκολο να μην αι-σθανθείτε την ανάγκη για κάποιο ανώτερο είδος καλο-σύνης. Συχνά άνθρωποι που έχουν όλες αυτές τις φυσι-κές εκδηλώσεις καλοσύνης δυσκολεύονται να φτάσουν στο σημείο να αναγνωρίσουν την ανάγκη τους για το Χριστό, μέχρις ότου κάποια μέρα η φυσική καλοσύνη


τους εγκαταλείπει, διαλύοντας την αυτοϊκανοποίησή τους. Με άλλα λόγια, είναι δύσκολο γι' αυτούς που εί-ναι «πλούσιοι» με αυτή την έννοια να εισέλθουν στη Βασιλεία των Ουρανών.

Τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά με τους δύ-στροπους ανθρώπους - τους ασήμαντους και περιφρο-νημένους, τους δειλούς και διεστραμμένους, τέλος, τους νωθρούς και μοναχικούς ανθρώπους ή τους αν-θρώπους που είναι γεμάτοι πάθη, αισθησιασμό και εσωτερική σύγχυση. Αν κάνουν οποιαδήποτε προσπά-θεια να γίνουν καλοί, μαθαίνουν σε χρόνο μηδέν ότι χρειάζονται βοήθεια. Γι' αυτούς υπάρχει ή ο Χριστός ή το τίποτα. Τους μένει να σηκώσουν το σταυρό τους και να τον ακολουθήσουν ή, αλλιώς, η απόγνωση. Αυτοί εί-ναι τα απωλολότα πρόβατα: αυτούς ειδικά ήρθε να βρει ο Χριστός. Αυτοί είναι (υπό μία πολύ ρεαλιστική και τρομακτική έννοια) οι «πτωχοί». Ο Χριστός αυτούς ευλόγησε. Αυτοί είναι η «φοβερή παρέα» με την οποία τριγυρίζει ο Χριστός - και βέβαια οι Φαρισαίοι λένε ακόμη, όπως έλεγαν από την αρχή, «αν υπήρχε κάτι σωστό στο χριστιανισμό, αυτοί οι άνθρωποι δε θα ήταν χριστιανοί».

Στο σημείο αυτό υπάρχει είτε μια προειδοποίηση είτε μια ενθάρρυνση προς τον καθένα από εμάς. Αν εί-σαι ένας καλός άνθρωπος -αν η αρετή μοιάζει να πη-γάζει από τη φύση σου- πρόσεξε πολύ! Πολλά απαι-τούνται από εκείνους στους οποίους δίδονται πολλά. Αν θεωρήσεις προσωπικό σου κατόρθωμα το δώρο που σου έδωσε ο Θεός μέσω της φύσης, κι αν είσαι ικανοποιημένος με το να είσαι απλώς καλός, συνεχί-ζεις να παραμένεις ένας εξεγερμένος: κι όλα αυτά τα χαρίσματα θα κάνουν απλούστατα την πτώση σου πιο


τρομερή, τη διαφθορά σου πιο σύνθετη, το κακό παρά-δειγμα που θα δώσεις πιο καταστροφικό. Ο ίδιος ο Διάβολος ήταν κάποτε ένας αρχάγγελος· τα φυσικά του χαρίσματα ήταν τόσο ανώτερα απ' τα δικά σου, όσο είναι τα δικά σου ανώτερα από εκείνα ενός χιμπα-ντζή.

Εντούτοις, αν είσαι ένα φτωχό πλάσμα δηλητηρια-σμένο από μια κακή ανατροφή μέσα σ' ένα σπίτι γεμά-το από χυδαίες ζήλιες και παράλογους καβγάδες· στιγ-ματισμένο, δίχως να την έχεις επιλέξει εσύ, με κάποια αηδιαστική σεξουαλική διαστροφή και βασανιζόμενος ασταμάτητα από κάποιο σύμπλεγμα κατωτερότητας που σε κάνει να περιφρονείς τους καλύτερους φίλους σου, ας μη σε πνίγει η απόγνωση. Ο Θεός τα γνωρίζει όλα αυτά. Είσαι ένας από τους φτωχούς που ευλόγησε. Ξέρεις τι είδους καταραμένο όχημα είναι αυτό που προσπαθείς να οδηγήσεις. Συνέχισε. Κάνε ό,τι μπο-ρείς. Κάποια μέρα (ίσως σ' έναν άλλο κόσμο, αλλά πι-θανότατα πολύ πιο γρήγορα) θα το πετάξει πάνω στα σκουπίδια και θα σου δώσει ένα καινούριο. Τότε λοι-πόν ίσως να μας καταπλήξεις όλους, και κυρίως τον εαυτό σου. Κι αυτό γιατί έμαθες να οδηγείς σ' ένα πο-λύ δύσκολο σχολείο. Κάποιοι από τους τελευταίους θα έρθουν πρώτοι και κάποιοι από τους πρώτους τελευ-ταίοι.)

Η «καλοσύνη» -η συγκροτημένη και ολοκληρωμένη προσωπικότητα- είναι κάτι το εξαιρετικό. Πρέπει να προσπαθούμε με κάθε ιατρικό, εκπαιδευτικό, οικονο-μικό και πολιτικό μέσο έχουμε στη διάθεσή μας να δη-μιουργήσουμε έναν κόσμο στον οποίο θα μεγαλώνουν όσο το δυνατόν περισσότεροι «καλοί» άνθρωποι* όπως ακριβώς πρέπει να προσπαθούμε να δημιουργήσουμε


έναν κόσμο όπου θα υπάρχει άφθονη τροφή για όλους. Δεν πρέπει όμως να φανταστούμε πως άπαξ και τους κάνουμε όλους «καλούς» αυτόματα σώσαμε και τις ψυ-χές τους. Ένας κόσμος από καλούς ανθρώπους, οι οποίοι είναι ικανοποιημένοι με την καλοσύνη τους και δεν κοιτάζουν πιο μακριά, αλλά, αντίθετα, έχουν απο-μακρυνθεί από το Θεό, θα είχε την ίδια απελπιστική ανάγκη για σωτηρία όπως κι ένας αξιοθρήνητος κό-σμος· μπορεί κάλλιστα ένας τέτοιος κόσμος να ήταν πιο δύσκολο να σωθεί.

Άλλωστε η απλή βελτίωση δε συνιστά απολύτρωση, παρόλο που η απολύτρωση πάντα βελτιώνει τους αν-θρώπους και θα τους βελτιώσει τελικά σε βαθμό που δεν μπορούμε να φανταστούμε. Ο Θεός έγινε άνθρω-πος για να μεταμορφώσει τα πλάσματά Του σε υιούς, όχι απλώς για να δημιουργήσει έναν καλύτερο άνθρω-πο που θα συνέχιζε να ανήκει στο παλιό είδος, αλλά ένα εντελώς καινούριο είδος ανθρώπου. Δεν πρόκειται για την εκμάθηση ενός αλόγου σχετικά με το πώς θα κάνει όλο και πιο καλά άλματα, αλλά για τη μεταμόρ-φωση του αλόγου σ' ένα πλάσμα φτερωτό. Βέβαια, με το που θα αποκτήσει τα φτερά του, θα πετάει πάνω από φράχτες που ποτέ δε θα μπορούσε να πηδήσει, κι έτσι θα νικήσει το φυσικό άλογο στο ίδιο του το παιχνί-δι. Εντούτοις, μπορεί να υπάρξει κάποια περίοδος που τα φτερά μόλις που θα έχουν φανεί και δε θα μπορεί ακόμα να τα κάνει όλα αυτά" σ' αυτή λοιπόν τη φάση τα εξογκώματα θα είναι στους ώμους -κανείς δε θα μπορεί να φανταστεί ότι πρόκειται να γίνουν φτερά-μπορεί να το κάνουν να φαίνεται κάπως περίεργο.

Ίσως όμως να επιμείναμε περισσότερο απ' όσο θα 'πρεπε σ' αυτό το ζήτημα. Αν αυτό που θέλετε είναι


ένα επιχείρημα κατά του χριστιανισμού (και θυμάμαι καλά πόσο πολύ ήθελα να βρω εγώ τέτοια επιχειρήμα-τα όταν άρχισα να φοβάμαι πως έχει την αλήθεια με το μέρος του), μπορείτε εύκολα να βρείτε κάποιον ανόητο και ανεπαρκή χριστιανό και να του πείτε: «Ώστε αυτός λοιπόν είναι ο περίφημος καινός άνθρωπος! Δώσ' μου το παλιό είδος». Από τη στιγμή όμως που θ' αρχίσετε να διαπιστώνετε ότι από μια άλλη οπτική ο χριστιανι-σμός προβάλλει ως πιθανός, τότε θα έχετε την εσωτε-ρική μαρτυρία πως ο παραπάνω λόγος απλώς αποφεύ-γει το θέμα. Τι μπορείς άραγε να ξέρεις για την ψυχή των άλλων ανθρώπων; Για τους πειρασμούς, τις ευκαι-ρίες και τον αγώνα τους; Μία είναι η ψυχή σε ολόκλη-ρο το σύμπαν που πραγματικά ξέρεις, και είναι η μο-ναδική, το πεπρωμένο της οποίας βρίσκεται στα χέρια σου. Αν υπάρχει Θεός, τότε υπό μία έννοια είσαι μό-νος απέναντι Του. Δεν μπορείς να Τον αποφύγεις με εικασίες όσον αφορά στους γείτονες της διπλανής πόρ-τας ή αναμνήσεις σχετικά με διάφορα που έχεις διαβά-σει σε περιοδικά. Πόσο θ' αξίζουν άραγε αυτή η φλυα-ρία και το κουτσουμπολιό (άραγε θα τα θυμάσαι;) όταν το αναισθητικό της ομίχλης που ονομάζουμε «φύ-ση» ή «πραγματικό κόσμο» εξανεμιστεί, και η Παρου-σία του Θεού, μέσα στην οποία πάντοτε βρισκόσουν, γίνει ψηλαφητή, άμεση και αναπότρεπτη;

1

Οι καινοί

ι άνθρωποι

Στο προηγούμενο κεφάλαιο παρομοίασα την εκ μέ-ρους του Χρίστου μεταμόρφωση των ανθρώπινων

πλασμάτων σε καινούς ανθρώπους με τη διαδικασία μεταμόρφωσης ενός αλόγου σε φτερωτό ον. Χρησιμο-ποίησα αυτό το ακραίο παράδειγμα για να τονίσω ακριβώς ότι δεν πρόκειται για απλή βελτίωση αλλά για μεταμόρφωση. Το πιο κοντινό παράλληλο που μπορού-με να διαπιστώσουμε στη φύση είναι οι εκπληκτικές μεταμορφώσεις στις οποίες μπορούμε να υποβάλουμε τα έντομα όταν τα εκθέσουμε στην επίδραση ορισμέ-νης ακτινοβολίας. Κάποιοι πιστεΰουν ότι κάπως έτσι έγινε στην πραγματικότητα και η εξέλιξη των ειδών. Οι μεταβολές στους ζωντανούς οργανισμούς, αρχή πάνω στην οποία στηρίζεται όλη η εξέλιξη, ενδέχεται να προκλήθηκαν από ακτινοβολίες που προέρχονταν από το Διάστημα. (Απ' τη στιγμή βέβαια που θα εμφανι-στούν οι εν λόγω μεταβολές, αρχίζει να τις επεξεργά-ζεται αυτό που ονομάζουν «φυσική επιλογή»· αυτό ση-μαίνει ότι επιβιώνουν οι επωφελείς μεταβολές, ενώ οι άλλες αποβάλλονται.)

Τσως ένας σύγχρονος άνθρωπος να μπορεί να κα-


ταλάβει καλύτερα τη χριστιανική θέση εάν την εξετά-σει υπό το πρίσμα της εξέλιξης. Όλοι πια γνωρίζουν για την εξέλιξη (παρόλο βέβαια που υπάρχουν κάποιοι μορφωμένοι άνθρωποι που την απορρίπτουν): όλοι έχουν μάθει ότι ο άνθρωπος εξελίχθηκε από κατώτε-ρες μορφές ζωής. Κατά συνέπεια ο κόσμος συχνά ανα-ρωτιέται: «Ποιο είναι το επόμενο βήμα; Πότε θα εμφα-νιστεί η μορφή ζωής που θα διαδεχθεί τον άνθρωπο;». Ευφάνταστοι συγγραφείς επιχειρούν μερικές φορές να αναπαραστήσουν αυτό το επόμενο βήμα - τον «υπε-ράνθρωπο», όπως τον ονομάζουν. Εντούτοις, ακόμα και στην καλύτερη περίπτωση, το μόνο που καταφέρ-νουν είναι να παρουσιάσουν την εικόνα κάποιου που είναι πολύ πιο δύστροπος από τον άνθρωπο, έτσι όπως τον γνωρίζουμε, και στη συνέχεια προσπαθούν να επα-νορθώσουν προσαρτώντας κάποια επιπλέον πόδια ή χέρια. Αν όμως υποθέσουμε ότι το επόμενο βήμα είναι κάτι πολύ πιο διαφορετικό από τα προηγούμενα στά-δια εξέλιξης; Κι άλλωστε μήπως κάτι τέτοιο δεν είναι άραγε το πιο πιθανό; Πριν από χιλιάδες χρόνια εξελί-χθηκαν τεράστια και πολύ βαριά εξοπλισμένα πλάσμα-τα. Αν κάποιος παρατηρούσε τότε την πορεία της εξέ-λιξης, θα περίμενε πως η τελευταία θα προχωρούσε σε όλο και πιο μεγάλα και χοντροκομμένα πλάσματα. Στην περίπτωση όμως αυτή θα έκανε σίγουρα λάθος. Το μέλλον είχε ένα κρυμμένο χαρτί που τίποτα την πε-ρίοδο εκείνη δεν μπορούσε να προβλέψει. Επρόκειτο να αναδείξει μικρά ανυπεράσπιστα ζώα, που διέθεταν όμως καλύτερους εγκεφάλους, και μ' αυτούς τους εγκε-φάλους επρόκειτο να κυριαρχήσουν σε ολόκληρο τον πλανήτη. Δεν επρόκειτο απλώς να έχουν μεγαλύτερη δύναμη από τα προϊστορικά τέρατα. Το επόμενο βήμα


όχι απλώς επρόκειτο να είναι διαφορετικό, αλλά δια-φορετικό μ' ένα νέο είδος διαφοράς. Η ροή της εξέλι-ξης δεν επρόκειτο να κυλήσει προς την κατεύθυνση που τη βλέπαμε να κυλάει- στην πραγματικότητα, επρόκειτο να κάνει μια απότομη στροφή.

Επί του παρόντος, μου φαίνεται ότι οι περισσότερες δημοφιλείς εικασίες όσον αφορά στο επόμενο βήμα κάνουν το ίδιο ακριβώς σφάλμα. Οι άνθρωποι βλέπουν (ή τουλάχιστον νομίζουν πως βλέπουν) τους ανθρώ-πους να αναπτύσσουν ακόμα μεγαλύτερους εγκεφά-λους και να αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη κυριαρχία πάνω στη φύση. Επειδή λοιπόν νομίζουν ότι η πορεία κινείται προς αυτή την κατεύθυνση, πιστεύουν πως θα συνεχίζει να κινείται έτσι επ' άπειρον. Προσωπικά όμως δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να σκέ-φτομαι ότι το επόμενο βήμα θα είναι εντελώς νέο- θα ξεστρατίσει προς κάποια κατεύθυνση που δε θα μπο-ρούσες ποτέ να φανταστείς. Δύσκολα θα μπορούσες να το θεωρήσεις το βήμα αυτό νέο, εάν δε συνέβαινε ακριβώς κάτι τέτοιο. Προσωπικά δηλαδή δε θα περίμε-να μια απλή διαφοροποίηση, αλλά ένα νέο είδος δια-φοράς. Δε θα περίμενα μια απλή αλλαγή, αλλά μια νέα μεθόδευση στην εμφάνιση της αλλαγής. Ή , για να το πω με ιρλανδέζικο τρόπο, θα περίμενα το επόμενο βή-μα της εξέλιξης να μην είναι καν ένα στάδιο στην εξέ-λιξη. Θα περίμενα δηλαδή ότι η ίδια η εξέλιξη ως δια-δοχή των αλλαγών θα ξεπερνιόταν. Τελικά δε θα απο-τελούσε για μένα έκπληξη, όταν συνέβαινε κάποτε κά-τι τέτοιο, εάν ήταν ελάχιστοι εκείνοι που θα το αντι-λαμβάνονταν.

Αν τώρα έχετε τη διάθεση να μιλήσουμε με αυτούς τους όρους, η χριστιανική άποψη συνίσταται ακριβώς


στο ότι το επόμενο βήμα έχει ήδη κάνει την εμφάνισή του. Και πραγματικά είναι κάτι καινούριο. Πρόκειται για μια αλλαγή που ξεμακραίνει προς μια εντελώς δια-φορετική κατεύθυνση - μια αλλαγή από το να είναι κα-νείς πλάσμα του Θεού στο να είναι υιός του Θεού. Η πρώτη εμφάνιση αυτής της νέας πραγματικότητας έλα-βε χώρα στην Παλαιστίνη πριν από δύο χιλιάδες χρό-νια. Υπό μία έννοια, η αλλαγή αυτή δεν είναι καθόλου «εξέλιξη», επειδή δεν πρόκειται για κάτι που προβάλ-λει μέσα από τη φυσική διαδικασία των γεγονότων, αλ-λά κάτι που εισέρχεται στη φύση απ' έξω. Εντούτοις, αυτό ακριβώς είναι ό,τι θα περίμενα. Εμείς φτάνουμε στην ιδέα της «εξέλιξης» μέσα από την εξέταση του παρελθόντος. Αν υπάρχουν πράγματι σε εφεδρεία κά-ποιες καινοτομίες, τότε βέβαια η ιδέα που έχουμε, κα-θώς βασίζεται στο παρελθόν, δε θα μπορεί να τις καλύ-ψει πλήρως. Πράγματι, αυτό το νέο βήμα διαφέρει από όλα τα προηγούμενα, όχι μόνο επειδή δεν προέρχεται από την ίδια τη φύση αλλά γι' αρκετούς επιπλέον λό-γους.

1) Δεν υλοποιείται μέσω της σεξουαλικής αναπαρα-γωγής. Πρέπει άραγε κάτι τέτοιο να μας εκπλήσσει; Υπήρχε κάποτε μια εποχή που το σεξ δεν είχε ακόμα εμφανιστεί- η ανάπτυξη ακολουθούσε τότε διαφορετι-κούς δρόμους. Κατά συνέπεια δικαιούμαστε να υποθέ-σουμε ότι κάποτε θα ερχόταν και πάλι μια εποχή που το σεξ θα εξαφανιζόταν ή, αλλιώς, κι αυτό είναι που όντως συμβαίνει, μια εποχή που το σεξ, αν και υφίστα-ται συνεχώς, παύει να αποτελεί το βασικό τρόπο της ανάπτυξης.

2) Στα πρώιμα στάδια οι ζωντανοί οργανισμοί είτε δεν είχαν καμιά δυνατότητα είτε είχαν ελάχιστες δυνα-


τότητες όσον αφορά στην εμφάνιση του επόμενου βή-ματος. Η πρόοδος ήταν κατά βάση κάτι που συνέβαινε πάνω τους κι όχι κάτι που αυτά υλοποιούσαν. Εντού-τοις, το νέο βήμα, το βήμα από το να είναι κανείς δημι-ούργημα στο να είναι υιός, είναι εθελοντικό. Τουλάχι-στον είναι εθελοντικό υπό μία έννοια. Δεν είναι εθελο-ντικό υπό την έννοια ότι εμείς θα μπορούσαμε από μό-νοι μας να το κάνουμε ή έστω να το φανταστούμε- εί-ναι όμως εθελοντικό υπό την έννοια ότι όταν μας προ-σφέρεται μπορούμε να το απορρίψουμε. Μπορούμε, εφόσον θέλουμε, να αποστασιοποιηθούμε, μπορούμε να μπούμε στο καβούκι μας και να αφήσουμε την υπό-λοιπη ανθρωπότητα να προχωρήσει ερήμην μας.

3) Αποκάλεσα το Χριστό «την πρώτη εμφάνιση» αυ-τού του νέου ανθρώπου. Παρ' όλα αυτά, είναι κάτι πο-λύ περισσότερο από αυτό. Δεν είναι απλώς ένας νέος άνθρωπος, ένα δείγμα του δεδομένου γένους, αλλά ο νέος άνθρωπος. Αυτός αποτελεί την πηγή, το κέντρο και τη ζωή όλων των νέων ανθρώπων. Εισήλθε στο δη-μιουργημένο σύμπαν με τη θέλησή Του, φέρνοντας μα-ζί Του τη Ζωή, τη νέα μορφή ζωής. (Εννοώ βέβαια ότι είναι νέα ως προς εμάς, διότι καθεαυτή η Ζωή υπήρχε ανέκαθεν.) Αυτή λοιπόν τη ζωή τη μεταδίδει όχι μέσω της κληρονομικότητας, αλλά μέσω εκείνου που ονόμα-σα «καλή προσβολή». Όλοι όσοι υφίστανται την «προ-σβολή» την υφίστανται από προσωπική επαφή με το Χριστό. Οι άνθρωποι γίνονται «καινοί» με το να είναι ενωμένοι μ' Αυτόν.

4) Αυτό το βήμα γίνεται με διαφορετική ταχύτητα απ' ό,τι τα προηγούμενα. Σε σχέση με την ανάπτυξη του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη μας, η διάχυση του χριστιανισμού πάνω στο ανθρώπινο γένος φαίνεται να


προχωρά όπως η λάμι^η της αστραπής. Τα δύο χιλιάδες χρόνια είναι σχεδόν τίποτα μέσα στην ιστορία του σύ-μπαντος. (Ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι όλοι είμαστε ακόμη «οι πρώτοι χριστιανοί». Οι παρούσες άθλιες και μάται-ες διαιρέσεις μεταξύ μας είναι, ας ελπίσουμε, μια παι-δική ασθένεια - βλέπετε, βγάζουμε ακόμη δόντια. Ο έξω κόσμος, αναμφίβολα, σκέφτεται το ακριβώς αντί-θετο. Νομίζει πως πεθαίνουμε πια από γηρατειά. Πρό-κειται όμως για μια σκέψη που την έχει κάνει ήδη αρ-κετές φορές στο παρελθόν. Κατ' επανάληψη πίστεψε ότι ο χριστιανισμός πέθαινε, ότι πέθαινε από διωγμούς από τα έξω και διαφθορά εκ των έσω, ότι πέθαινε από την άνοδο του μωαμεθανισμού, την άνοδο των φυσικών επιστημών, την άνοδο μεγάλων αντιχριστιανικών επα-ναστατικών ρευμάτων. Κάθε φορά όμως ο κόσμος απογοητευόταν. Η πρώτη του απογοήτευση σχετίζεται με τη Σταύρωση, κι αυτό γιατί ο Χριστός αναστήθηκε. Υπό μία έννοια, και κατανοώ πλήρως πόσο τρομακτι-κά άδικο θα πρέπει να τους φαίνεται, αυτό συμβαίνει έκτοτε συνεχώς. Συνεχίζουν, βλέπετε, να σκοτώνουν αυτό που Εκείνος άρχισε- και κάθε φορά, τη στιγμή ακριβώς που στρώνουν το χώμα πάνω από τον τάφο Του, ακούν ξαφνικά ότι είναι ακόμα ζωντανός κι ότι έχει ζωντανέψει και πάλι σε κάποιο άλλο σημείο. Δεν είναι παράξενο λοιπόν το γεγονός ότι μας μισούν.)

5) Το στοίχημα είναι μεγαλύτερο. Αν υποχωρήσει προς πρωιμότερα στάδια, ένας οργανισμός χάνει στη χειρότερη περίπτωση τα λιγοστά του χρόνια πάνω σ' αυτή τη γη. Πολύ συχνά ούτε αυτά τα χάνει. Αν όμως υπαναχωρήσουμε μπροστά σ' αυτό το βήμα, τότε χά-νουμε ένα βραβείο, το οποίο είναι -με την κυριολεκτι-κή σημασία της λέξεως- απροσδιόριστο. Διότι τώρα


έχει πια φτάσει η κρίσιμη στιγμή. Ο Θεός ανά τους αι-ώνες έχει καθοδηγήσει τη φύση στο σημείο της παρα-γωγής οργανισμών που μπορούν (αν το θέλουν) να εξαχθούν εντελώς από τη φύση και να μεταμορφωθούν σε «θεούς». Θα επιτρέψουν όμως στο Θεό να τους εξα-γάγει από τη φύση; Υπό μία έννοια, μοιάζει με την κρί-ση της γέννησης. Μέχρις ότου σηκωθούμε και ακολου-θήσουμε το Χριστό, δεν είμαστε παρά κομμάτια της Φύσης, κομμάτια μέσα στην κοιλιά της μεγάλης μητέ-ρας. Η εγκυμοσύνη της στάθηκε μακρόχρονη, οδυνηρή και αγωνιώδης, αλλά έφτασε επιτέλους στην κλιμάκω-σή της. Η μεγάλη στιγμή έχει φτάσει. Άραγε θα πάει καλά η γέννα; Βέβαια, διαφέρει από τις συνηθισμένες γέννες κατά έναν πολύ σημαντικό τρόπο. Σε μια συνη-θισμένη γέννα το βρέφος δεν έχει και πολλές επιλογές-εδώ, αντίθετα, έχει. Αναρωτιέμαι τι θα έκανε ένα συ-νηθισμένο βρέφος εάν είχε δυνατότητα επιλογής. Ίσως να προτιμούσε να παραμείνει στο σκοτάδι, στη ζεστασιά και την ασφάλεια της μήτρας. Διότι σίγουρα θα έβλεπε τη μήτρα ως μέρος ασφαλές. Αυτό όμως θα ήταν και το σφάλμα του, γιατί εάν μείνει εκεί είναι σί-γουρο πως θα πεθάνει.

Με βάση την παραπάνω οπτική, τα πράγματα έχουν αλλάξει: το νέο βήμα έγινε και συνεχίζει να γίνεται. Ή δ η οι καινοί άνθρωποι είναι σκορπισμένοι εδώ και κει σε ολόκληρη τη γη. Κάποιοι, όπως ήδη δήλωσα, εί-ναι δύσκολο ακόμη να αναγνωριστούν. Άλλοι όμως μπορούν να αναγνωριστούν. Μία στις τόσες τους συνα-ντά κανείς. Η φωνή και το πρόσωπο τους είναι διαφο-ρετικά από τα δικά μας: ισχυρότερα, ηρεμότερα, πιο χαρούμενα, πιο ακτινοβόλα. Αυτοί είναι που αρχίζουν εκεί που εμείς σταματάμε. Είπα πως είναι αναγνωρίσι-


μοι, αλλά πρέπει να ξέρει κανείς τι ακριβώς είναι αυτό που ψάχνει. Δε μοιάζουν πολΰ με την εικόνα που έχου-με για τους «θρησκευόμενους ανθρώπους», μια εικόνα που οφείλουμε κυρίως στα γενικά μας αναγνώσματα. Πρόκειται για ανθρώπους που δεν τραβοΰν την προσο-χή πάνω τους. Τείνετε να νομίζετε πως τους φέρεστε ευγενικά, όταν, στην πραγματικότητα, είναι εκείνοι που σας φέρονται ευγενικά. Σας αγαποΰν περισσότερο από τους άλλους. (Εντοΰτοις, σας έχουν λιγότερο ανά-γκη απ' όσο εκείνοι- πρέπει οπωσδήποτε να απαλλα-γούμε από την επιθυμία να στρέφονται οι άλλοι στο πρόσωπο μας· στις περιπτώσεις κάποιων μεγαλοΰτσι-κων ανθρώπων, ιδιαίτερα γυναικών, αυτός είναι ο πιο δΰσκολος απ' όλους τους πειρασμούς.) Συνήθως δίνουν την εντύπωση πως έχουν πολύ χρόνο στη διάθεσή τους· θα αναρωτηθείτε το γιατί. Όταν μπορέσετε να ανα-γνωρίσετε έναν από αυτούς, θα μπορέσετε στη συνέ-χεια να αναγνωρίσετε τον επόμενο πολύ πιο εύκολα. Επιπλέον, έχω πολύ έντονη την αίσθηση (αλλά πώς θα μπορούσα άραγε να είμαι βέβαιος;) ότι αναγνωρίζει ο ένας τον άλλο άμεσα και αλάνθαστα, πέρα από κάθε περιορισμό χρώματος, φύλου, ηλικίας ή ακόμα και πί-στης. Κατ' αυτόν τον τρόπο, το να γίνει κανείς άγιος μοιάζει με την εισδοχή σε κάποιου είδους μυστική εταιρεία. Για να το θέσω όσο πιο απλοϊκά γίνεται, θα πρέπει να είναι πολύ ευχάριστη υπόθεση.

Εντούτοις, δε θα πρέπει να σκεφτείτε ότι οι καινοί άνθρωποι είναι, υπό τη συνηθισμένη έννοια, όμοιοι με-ταξύ τους. Μεγάλο μέρος αυτών που λέω ενδέχεται να σας οδηγήσει στο να σκεφτείτε ότι έτσι είναι τα πράγ-ματα. Το να γίνετε καινός άνθρωπος σημαίνει την απώλεια του στοιχείου που εμείς ονομάζουμε «εαυτό».


Πρέπει λοιπόν να πορευτούμε έξω από τον εαυτό μας και μέσα στο Χριστό. Η θέληση Του πρέπει να γίνει και δική μας θέληση. Οι σκέψεις τους πρέπει να πλημ-μυρίσουν τις δικές μας. Πρέπει, όπως λέει η Βίβλος, να αποκτήσουμε «νου Χριστού». Αν όμως ο Χριστός είναι ένας κι αν ως τέτοιος πρόκειται να υπάρξει «μέσα» σε όλους μας, άραγε και μεις δε θα είμαστε ένα και το αυ-τό; Έτσι τουλάχιστον φαίνεται, αλλά, στην πραγματι-κότητα, δε συμβαίνει.

Είναι δύσκολο εδώ να περιγράψουμε το τι πραγμα-τικά συμβαίνει, διότι δεν υπάρχουν πράγματα που να σχετίζονται μεταξύ τους με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που σχετίζονται μεταξύ τους ο Δημιουργός και το πλάσμα Του. Παρ' όλα αυτά, θα επιχειρήσω δύο εντελώς ατε-λείς περιγραφές, οι οποίες ενδέχεται να υπαινιχθούν κάπως την αλήθεια. Φανταστείτε πολλούς ανθρώπους που ζούσαν πάντα μέσα στο σκοτάδι. Έρχεστε λοιπόν να τους περιγράψετε το φως. Τσως να τους πείτε πως, αν βγουν στο φως, το ίδιο αυτό φως θα πέσει πάνα) τους και μέσω της ανάκλασης θα τους επιτρέψει να γί-νουν κι αυτοί αυτό που λέμε «ορατό». Άραγε δεν είναι πολύ εύλογο να βάλουν με το μυαλό τους πως, αφού πέφτει το ίδιο φως πάνω σε όλους κι όλοι αντιδρούν σ' αυτό με τον ίδιο τρόπο (δηλαδή μέσω της ανάκλασης), θα φαίνονται όλοι σαν να είναι το ίδιο πράγμα; Απ' την άλλη όμως, εσείς κι εγώ ξέρουμε ότι στην πράξη το φως θα αναδείξει ή θα φανερώσει πόσο διαφορετικοί είναι μεταξύ τους. Μια άλλη εκδοχή είναι η εξής: ας υποθέσουμε ότι κάποιος δε γνωρίζει καθόλου το αλάτι. Του δίνεις λοιπόν λίγο να δοκιμάσει κι αυτός αισθάνε-ται μια ιδιότυπη δυνατή γεύση. Του λες στη συνέχεια ότι στην πατρίδα σου οι άνθρωποι χρησιμοποιούν το


αλάτι σε όλα τους τα φαγητά. Τότε είναι πολΰ πιθανό να απαντήσει: «Στην περίπτωση αυτή, υποθέτω πως όλα σας τα φαγητά έχουν την ίδια ακριβώς γεΰση, διότι η γεύση του υλικού που μόλις μου δώσατε είναι τόσο δυνατή, που θα εξαφανίσει οποιαδήποτε άλλη γεύση». Εντούτοις, εσείς κι εγώ ξέρουμε ότι το πραγματικό αποτέλεσμα του αλατιού είναι το ακριβώς αντίθετο. Έτσι, αντί να εξαφανίζει τη γεύση του αυγού, του πα-τσά και του λάχανου, στην πραγματικότητα τις αναδει-κνύει. Δεν εκδηλώνουν την πραγματική τους γεύση πα-ρά μόνο όταν τους προσθέσεις το αλάτι. (Βέβαια, όπως σας προειδοποίησα, δεν πρόκειται για μια πολύ καλή περιγραφή, επειδή σε τελική ανάλυση μπορείς να εξα-φανίσεις όλες τις άλλες γεύσεις με το να ρίξεις στο φα-γητό μεγάλη ποσότητα αλατιού, ενώ δεν μπορείς να εξαφανίσεις τη «γεύση» της ανθρώπινης προσωπικότη-τας με το να της προσθέσεις μεγάλη ποσότητα Χρι-στού. Κάνω, βλέπετε, ό,τι καλύτερο μπορώ.)

Κάπως έτσι μοιάζει και η σχέση μας με το Χριστό. Όσο περισσότερο ξεφορτωθούμε αυτό που ονομάζου-με «εαυτό» μας και επιτρέψουμε στο Χριστό να μας καθοδηγήσει, τόσο περισσότερο αποκτούμε τον πραγ-ματικό μας εαυτό. Ο Χριστός είναι τόσο μεγάλος, που ακόμα και εκατομμύρια εκατομμυρίων «μικροί Χρι-στοί», όλοι διαφορετικοί μεταξύ τους, θα είναι πολύ λί-γοι για να εκφράσουν το πλήρωμά Του. Αυτός είναι που τους δημιούργησε όλους. Αυτός είναι που εφεύρε (όπως ο συγγραφέας εφευρίσκει τους ήρωες του μυθι-στορήματος του) όλους τους διαφορετικούς ανθρώπους που πρέπει να ενσαρκώσουμε όλοι μας. Υπ' αυτήν την έννοια, ο πραγματικός μας εαυτός μάς περιμένει στο πρόσωπο Του. Δεν ωφελεί να θέλει κανείς να είναι ο


εαυτός του μακριά από Εκείνον. Όσο περισσότερο Του αντιστέκομαι και προσπαθώ να τα βγάλω πέρα μόνος μου, τόσο περισσότερο υποτάσσομαι στην προ-σωπική μου κληρονομικότητα και ανατροφή, στο προ-σωπικό μου περιβάλλον και στις επιθυμίες της φύσης μου. Στην πραγματικότητα, αυτό που τόσο υπερήφανα ονομάζω «ο εαυτός μου» καταλήγει να είναι απλώς το σημείο συνάντησης για αλληλουχία γεγονότων που πο-τέ δεν ξεκίνησα εγώ και τα οποία δεν μπορώ να στα-ματήσω. Αυτό που ονομάζω «οι επιθυμίες μου» κατα-λήγει να είναι απλώς οι επιθυμίες που εκτοξεύει πάνω μου η φύση ή μου ενσταλάζουν οι σκέψεις των άλλων ή, τέλος, μου υποδεικνύουν οι δαίμονες. Τα αυγά, το αλκοόλ και ένας καλός ύπνος θα είναι τελικά οι πραγ-ματικές αιτίες του αυτοθαυμασμού μου- όπως συμβαί-νει στην περίπτωση που θεωρώ ως υψηλή προσωπική μου απόφαση να κάνω έρωτα με την κοπέλα που κάθε-ται απέναντι μου στο βαγόνι του τρένου. Η προπαγάν-δα θα είναι η πραγματική αιτία των απόψεων που θεω-ρώ προσωπικές μου πολιτικές θέσεις. Στη φυσική κα-τάσταση δεν ολοκληρώνομαι ως προσωπικότητα τόσο όσο θα ήθελα να πιστεύω. Τα περισσότερα στοιχεία που θεωρώ πως συνιστούν τον «εαυτό μου» μπορούν εύκολα να εξηγηθούν. Μόνο όταν στρέφομαι στο Χρι-στό, όταν παραδίδω τον εαυτό μου στη δική Του προ-σωπικότητα, αρχίζω για πρώτη φορά να αποκτώ πραγ-ματικά δική μου προσωπικότητα.

Στην αρχή είπα ότι στο Θεό υπάρχουν Πρόσωπα. Θα προχωρήσω λίγο παραπέρα. Πουθενά αλλού δεν υπάρχουν πρόσωπα. Αν δεν του παραδώσεις τον εαυτό σου, δε θα αποκτήσεις ποτέ έναν αληθινό «εαυτό». Η ομοιότητα είναι κάτι που το συναντάμε ανάμεσα στους


πιο «φυσικούς» από τους ανθρώπους, όχι ανάμεσα σ' αυτούς που αυτοπαραδίδονται στο Χριστό. Πόσο μο-νότονα όμοιοι υπήρξαν όλοι οι τύραννοι και κατακτη-τές! Πόσο υπέροχα διαφορετικοί είναι οι άγιοι.

Εντούτοις, η παράδοση του εαυτού πρέπει να είναι αληθινή. Για να μιλήσω ωμά, θα πρέπει να τον ξεφορ-τωθείτε δίχως δεύτερη σκέψη. Ο Χριστός θα σας δώσει πράγματι μια νέα προσωπικότητα. Δεν πρέπει όμως να Τον πλησιάσετε μόνο γι' αυτό το πράγμα. Στο βαθμό που το μόνο πράγμα που σας ενδιαφέρει είναι η προ-σωπικότητά σας, η στροφή σας στο Χριστό δεν είναι αληθινή. Το πρωταρχικό βήμα έγκειται στο να προ-σπαθήσετε να λησμονήσετε εντελώς τον εαυτό σας. Ο νέος πραγματικός εαυτός σας -που είναι τόσο του Χρι-στού όσο και δικός σας, δικός σας ακριβώς επειδή εί-ναι δικός Του- δε θα εμφανιστεί όσο συνεχίζετε να τον περιμένετε. Θα εμφανιστεί όταν αρχίσετε να ψάχνετε για Εκείνον. Μήπως αυτό ηχεί παράξενα; Το ίδιο ισχύ-ει, ξέρετε, και για τα περισσότερα καθημερινά πράγ-ματα. Ακόμα και στην κοινωνική ζωή ποτέ δε θα κάνε-τε καλή εντύπωση στους άλλους παρά μόνο όταν στα-ματήσετε να σκέφτεστε για το τι είδους εντύπωση αφή-νετε. Ακόμα και στη λογοτεχνία ή την τέχνη, όποιος εν-διαφέρεται για την πρωτοτυπία ποτέ δε θα είναι πρω-τότυπος. Αν όμως, απ' την άλλη, προσπαθείτε απλώς να λέτε την αλήθεια (δίχως να σας ενδιαφέρει διόλου το πόσο συχνά έχει ήδη ειπωθεί), τότε εννιά στις δέκα φορές θα είστε πρωτότυποι δίχως καν να το αντιλαμ-βάνεστε. Η αρχή αυτή ισχύει για όλο το φάσμα της ζω-ής. Ξεφορτωθείτε επιτέλους τον εαυτό σας και θα ανα-καλύψετε τον πραγματικό σας εαυτό. Απωλέστε τη ζωή σας και θα τη σώσετε. Υποταχθείτε στο θάνατο, στο


θάνατο των φιλοδοξιών, των αγαπημένων σας καθημε ρινών επιθυμιών και τελικά το θάνατο του ίδιου του σώματος σας - υποταχθείτε με κάθε κύτταρο του είναι σας και θα λάβετε την αιώνια ζωή. Μην κρατήσετε τί-ποτα. Τίποτα δε θα είναι πραγματικά δικό σας αν εκ των προτέρων δεν το ξεφορτωθείτε. Τίποτα από σας δε θα αναστηθεί από τους νεκρούς αν προηγουμένως δεν έχει πεθάνει. Ψάξτε για τον εαυτό σας και στο τέλος θα βρείτε μόνο μίσος, μοναξιά, απόγνωση, οργή, ερή-μωση και φθορά. Ψάξτε και για το Χριστό και θα Τον βρείτε, και μαζί μ' Αυτόν τα πάντα στο πρόσωπο Του.

Χριστιανισμός Απλώς!

Documents

Transcript of Χριστιανισμός Απλώς!