ΜΜΕ και εκπαίδευση

Ηµερίδα µε θέµα:

Mέσα Μαζικής Ενηµέρωσης και Εκπαίδευση

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ KYΠΡΙΑΚΟ ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Δηµοσιογραφική ΕστίαΠαρασκευή

4 Φεβρουαρίου 2011

Ώρα: 8:30π.µ. - 1:00µ.µ.

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαίδευση – Παρασκευή 4 Φεβρουαρίου 2011

2

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαίδευση - Σκοπός

Ο κόσμος σήμερα, σε μεγάλο βαθμό, υπάρχει διά των ΜΜΕ. Η κατάστασή του, οι κατευθύνσεις του, τα καλά του και τα προβλήματά του αντανακλώνται και χρωματίζονται στα ΜΜΕ. Συχνά, η δύναμή τους προέρχεται από δυνάμεις που αναδύονται από το πολύ μακρινό παρελθόν του ανθρώπου και πολλαπλασιάζεται από τη σύγχρονη τεχνολογία της εικόνας και την ταχύτητα των αλλαγών της σύγχρονης ζωής. Πολιτικά εποικοδομητικός πολίτης είναι εκείνος που μπορεί να κρίνει, να αξιολογεί, να επιλέγει και να ανασυνθέτει τις πληροφορίες που διαδίδονται στα ΜΜΕ με ισχυρά κριτήρια που τον προστατεύουν από τον εντυπωσιασμό, την παραπλάνηση ή τις υποβολιμαίες αποφάσεις. Η εκπαίδευση οφείλει να δώσει αυτές τις ικανότητες στον πολίτη. Οφείλει, επίσης, να αξιοποιεί τις δυνατότητες των ΜΜΕ για χάρη της μόρφωσης και της προετοιμασίας του ενεργού δημιουργικού πολίτη. Με τη σειρά τους, τα ΜΜΕ, στο βαθμό που θέλουν να υπερβούν τον πειρασμό να λειτουργούν ως τέταρτη εξουσία, οφείλουν να συνεργάζονται με την εκπαίδευση για χάρη της βελτίωσης της ποιότητας της ζωής μας σήμερα και για την προετοιμασία ενός καλύτερου κόσμου αύριο. Το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού, μαζί με το ΚΥΠΕ, οργανώνουν αυτή την ημερίδα για να συμβάλουν στην επίτευξη αυτού του μεγάλου σκοπού.

Οργανωτική Επιτροπή Ημερίδας

Οικονομίδης Γιάννης

Οικονόμου Αναστασία

Παρπούνας Χρίστος

Χαραλάμπους Άννα-Μαρία

© ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

Φεβρουάριος 2011


3

Πρόγραμμα Ημερίδας Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και Εκπαίδευση - 4 Φεβρουαρίου 2011 Υπό την αιγίδα: της Α.Ε. του Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας,

Δημήτρη Χριστόφια Διοργανωτές: Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού Κυπριακό Πρακτορείο Ειδήσεων

Προσέλευση – εγγραφές 08:30 – 09:00

09:00 – 09:30

ΜΜΕ και Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας Συντονιστής: Νικόλας Δεμερτζής

• Beware the hype, but prepare students for life in the information age, Frank Webster

• Εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας: Προς μια κριτική αξιοποίηση των πληροφοριών, Μπετίνα Ντάβου

• Η εκπαίδευση ως πραγματικότητα των ΜΜΕ, Γιώργος Πλειός

Συζήτηση

09:30 – 11:00

09:30 – 10:00

10:00 – 10:20 10:20 – 10:40

10:40 – 11:00

Διάλειμμα 11:00 – 11:30

ΜΜΕ και Εκπαίδευση – Διαμόρφωση Εκπαιδευτικής Πολιτικής Συντονιστής: Κυριάκος Πιερίδης

• Εκπαίδευση και ΜΜΕ – Η αναζήτηση της αλήθειας, Κωστάκης Κωνσταντίνου

• Η εκπαίδευση στην ατζέντα των ΜΜΕ: Από το δημοσιογραφικό έλεγχο στον κοινωνικό πανικό, Χρύσανθος Χρυσάνθου

• ΜΜΕ: Παράλληλο Σχολείο, Διονύσης Διονυσίου • Η δημόσια ραδιοτηλεόραση παίρνει ρόλο στην παιδεία για τα

μέσα, Θέμης Θεμιστοκλέους

Συζήτηση

11:30 – 12:50

11:30 – 11:45

11:45 – 12:00 12:00 – 12:15

12:15 – 12:30

12:30 – 12:50

Πορίσματα της Ημερίδας 12:50 – 13:00

Λήξη εργασιών 13:00

Έναρξη – χαιρετισμοί Αντώνης Μακρίδης, Πρόεδρος Ένωσης Συντακτών Κύπρου Γιώργος Πενηνταέξ, Αναπληρωτής Διευθυντής Κυπριακού

Πρακτορείου Ειδήσεων Νίκος Τορναρίτης, Πρόεδρος Επιτροπής Παιδείας της Βουλής Ανδρέας Δημητρίου, Υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού Στέφανος Στεφάνου, Κυβερνητικός Εκπρόσωπος – εκ μέρους του

Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας

http://www.pi.ac.cy/imeridaMME2011/index.php?option=com_content&view=article&id=515&Itemid=333&lang=el�












4

ΜΜΕ και Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας

Συντονιστής: Νίκος Δεμερτζής Καθηγητής – Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ Πανεπιστήμιο Αθηνών

Το γεγονός ότι δεν μπορεί κανείς πλέον να σκεφθεί τον σύγχρονο κόσμο δίχως τα μέσα επικοινωνίας και τα δίκτυα πληροφοριών υποδηλώνει την βαρύνουσα σημασία τους στην κατασκευή της κοινωνικής πραγματικότητας. Υπό συνθήκες επικοινωνιακής έκρηξης και απορύθμισης του πεδίου σε τοπική, περιφερειακή, εθνική και διεθνή κλίμακα, οι οικονομικές, πολιτικές και πολιτιστικές λειτουργίες των μέσων αυξάνονται και συμβάλλουν καίρια στην πολυπλοκότητα των σύγχρονων κοινωνιών. Αλλάζουν οι παραδοσιακοί τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το χρόνο, τον εαυτό τους, την ιστορία, τη δημοσιότητα, την εξουσία, τη γνώση. Η αλλαγή αυτή έχει περιγραφεί ως «μεσοποίηση της κοινωνικής εμπειρίας». Τα έντυπα ΜΜΕ ήταν κατά το παρελθόν το θεμέλιο της σύγχρονης εκπαίδευσης, ενώ στις μέρες μας τα ηλεκτρονικά μέσα επικοινωνίας, μαζικά και εξατομικευμένα, όπως και οι ΤΠΕ, συμβάλλουν στη διάδοση και εκλαΐκευση της επιστημονικής γνώσης. Παντού σήμερα, βρίσκεται σε εξέλιξη ένας έντονος εξεικονισμός του περιεχομένου της εκπαίδευσης, που κατευθύνεται όχι μόνο από μαθησιακούς παράγοντες αλλά και από την ανάγκη προσαρμογής στην αγορά εργασίας και τους όρους αναπαραγωγής του ύστερου καταναλωτικού καπιταλισμού, καθώς τα Μέσα επηρεάζουν σε υπερθετικό βαθμό τις δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου, όπως και τη γνώση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού για τον εξωτερικό κόσμο αλλά και για τη ζωή του. Παράλληλα, αναπόσπαστο τμήμα της μεσοποίησης της εκπαίδευσης είναι η από τα μέσα επικοινωνίας πλαισίωση και παρουσίαση εκπαιδευτικών ζητημάτων που πάρα πολύ συχνά δεν αντιστοιχούν σε «δείκτες αντικειμενικής πραγματικότητας». Αυτό συμβαίνει ένεκα διαφόρων παραγόντων: ανανάπτυκτη δημοσιογραφική κουλτούρα, πολιτικές εξαρτήσεις, οικονομικά συμφέροντα, προσωπικές στρατηγικές κ.ά. Είναι αλήθεια ότι στις μέρες μας, στο πλαίσιο αυτού που αποκαλούμε «κοινωνία της πληροφορίας», συντελούνται ταχύτατες και ριζοσπαστικές αλλαγές στη διάδοση, στη διαθεσιμότητα και το περιεχόμενο της γνώσης και των θεσμών που την καλλιεργούν: σχολεία, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα κ.λπ. Ταυτόχρονα όμως με τις δυνατότητες πρόσβασης στη γνώση παρουσιάζονται τόσο κοινωνικο-οικονομικά εμπόδια στη διάδοσή της, κάτι που έχει περιγραφεί και ως ψηφιακό χάσμα, όσο και ενδογενείς παράγοντες αναφορικά με τους τρόπους που οι ΤΠΕ επηρεάζουν το περιεχόμενο της εκπαίδευσης, έτσι ώστε να δείχνει κανείς μεγαλύτερη προσοχή και ίσως επιφυλακτικότητα στις υπεραισιόδοξες απόψεις περί του καινοτομικού και επαναστατικού χαρακτήρα του ψηφιακού σχολείου και της διαδικτυακής τάξης. Σε κάθε περίπτωση, οι δράσεις εισαγωγής ΤΠΕ στους εκπαιδευτικούς θεσμούς θα πρέπει να βασίζονται σε μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχεδιασμό και να διαθέτουν συνέχεια.


5

Beware the hype, but prepare students for the Information Age

Frank Webster Professor and Head of the Department of Sociology - City University, London

It accompanies just about every technological breakthrough, this insistence that we become ‘literate’ if we are to cope with our changing world. A generation ago there was much heady talk about the need to become ‘computer literate’ – my then employer even insisted I went on a course to get knowledge of programming in Fortran and Basic. Currently there’s much pressure to become ‘media literate’, the argument being that if we can’t handle the world of the internet, twitter and social network sites, then we are falling behind. Since I’ve made something of a career out of such initiatives, you’ll not get me opposing them, but I would offer some cautionary advice. First, I recommend that we lay off the ‘literacy’ metaphor. It’s a word that intimidates, even bullies, people into conformity. To be illiterate in this day and age is a dreadful handicap, an assurance that one will be poor and socially excluded. The assertion is that digital technologies are so fundamental that someone ill at ease with them will be forever disadvantaged. But hey, food is essential to everyday life, yet I don’t hear many calls that we come ‘food literate’, even if lack of knowledge and attention to diet has demonstrably horrible consequences (record obesity rates, premature deaths, deep unhappiness about personal appearance). Moreover, the ability to read and write is a profoundly important competence that needs to be achieved in early childhood in order for cognitive development to proceed. Learning about a range of ICTs is much less vital and a radically different accomplishment (though it is being suggested that too much time on the internet can distort areas of the brain). Media Literacy is most commonly defined a matter of learning technical skills, but I would relegate these as priorities. It’s easy enough to run short courses on how to use a spreadsheet, to blog or to adopt particular packages as people require. More seriously, the reasoning behind technical instruction is flawed. There appears to be a belief that if people don’t learn about the new technologies they might cede power to experts who are technically able. But it can’t be said loud enough that technical skills do not translate into power. The fact is that we live in an era when we are all dependent on expertise of one sort or another (and every expert in one domain is reliant on experts in other – think how else would we get potable water, electricity, or palatable food?). We can’t be expected to acquaint ourselves with every expertise going (and frankly I don’t want to know much about sewerage or abattoir organization). We have to trust those experts who must also rely on others in their turn. It is hard to see anything exceptional about ICTs in this regard. These technologies are, let me add, indispensible to life today, but as Max Weber observed when writing about slavery in Ancient Greece, we ought not to confuse indispensability with power. Further, it is increasingly the case that the more advanced the technology, the easier it is for the user. Think of the iPhone or iPad and you’ll appreciate that the most advanced technologies are the most transparent to users, requiring little technical instruction to get started. Once one knows how to log on, then with most ICTs one is away.


6

The fact is that how to use digital technologies is much less important than what the information accessed is for and what might be done with it. For this one needs critical information skills – the sort provided by librarians and teachers. Here educationalists might warn of risks with regard to attention and attentiveness, especially amongst the digitally native young. There is hard evidence that most folk are superficial skimmers in the era of Google, clicking hyperlinks and changing pages after a perfunctory glance. Some enthuse about this as a novel non-linear practice (readily ignoring how readers actually use books), but many others are concerned about risks to logic and reasoning that can accompany a trend that succours facile and immediate gratification. As one 17-year-old said about YouTube, ‘you can get a whole story in six minutes. A book takes so long’. We need to encourage close reading and the capacity to concentrate over lengthy and accumulating stretches of time, something that is jeopardized by the instantaneity and ease of the internet. A recent government report commented on the decline of ‘reading stamina’ amongst schoolchildren, observing that Oliver Twist, at about five hundred pages, was too demanding of 14-year-olds. When such a novel, written when the author was not long out of his own teens, is deemed inappropriate for early adolescents, then we have cause for concern, just as we do about reports that 40% of Americans under the age of 44 did not read a single book over the course of a year. We need to regain the confidence to insist that to gain intellectual competence requires hard work and that we need to convey to the young especially that such diligence demands time, effort and application. Such professions might also alert us to the growing problem of information overload and a major dilemma it poses nowadays. This is that, while filtering is essential to coping with this excess, there is a temptation to admit only that which is comfortable and self-confirmatory, which contradictions the need to remain open to new ideas and debate in order to learn. We can all recognize what Cass Sunstein has termed cocooning, wrapping oneself in an information blanket that receives messages only from people like oneself. Without some cocooning we would be hard pressed to get through the day, but we need to remain alert enough to admit information that is unfamiliar but important. The only way in which this balance might be achieved is education in the analysis and evaluation of information. We can access so much more than hitherto, which is of advantage, but we need to combine openness and skepticism towards what is available on the internet. We need to inculcate in students what veteran internet instructor Howard Rheingold calls ‘crap detector’ tools – basic capabilities that users develop the ability to check authorities (Who own the site? How reliable is the domain name? Which sites are most trustworthy? What is the affiliation of the author? Does he/she cite sources that are checkable?). We should also encourage users to develop appropriate filtering mechanisms. In this regard Twitter has considerable potential, since it allows one to select via tested sources, as well as to investigate through its search facilities as well as through one’s own tweets that can call on a wide network to advise and comment. Twitter has been compared, with justice, to blogs as the adult as opposed to the childish resource because it helps one select, criticize and evaluate.


7

Finally, I urge that people do use the internet: the interactive facilities of Web 2 mean that we can send tweets, produce wikis and participate in discussions. These can stimulate and aid learning as well as provide opportunities to represent oneself and interests. None of this requires us to embrace spurious ‘media literacy’ programmes, but they can cultivate critical thinking, the one essential ingredient to survive and prosper in the Information Age.


8

Εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας: Προς μια κριτική αξιοποίηση των πληροφοριών

Μπετίνα Ντάβου Καθηγήτρια - Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Πανεπιστήμιο Αθηνών

“Η έκρηξη της γνώσης των τελευταίων περίπου τριάντα χρόνων, μικρή μόνον σχέση έχει με τη γνώση αυτή καθαυτή. Σχετίζεται κυρίως με τη γνώση ως εμπόρευμα που παράγεται από τη «βιομηχανία της γνώσης». Και όπως κάθε άλλη μορφή βιομηχανικής παραγωγής […] σήμερα, η κυριότερη παρενέργεια είναι η ρύπανση: η ρύπανση του νου» A. Wilden (1980) System and Structure. Σε ένα εξαιρετικά γλαφυρό και έγκυρο βιβλίο του, ο Eriksen (2005) παρουσιάζει με αριθμούς, την εκθετική αύξηση της ποσότητας των πληροφοριών από όλα τα μέσα (από τα έντυπα έως τα ηλεκτρονικά) κατά την τελευταία 30ετία, καθώς και την αύξηση της ταχύτητας με την οποία παράγονται πληροφορίες κάθε είδους και ύφους, παρατηρώντας πως, «αντιμέτωπος με την απεραντοσύνη ενός ωκεανού πληροφορίας, ο άνθρωπος πλέον δε μαθαίνει να κολυμπά. Μαθαίνει απλώς να μην μπορεί να χορτάσει αν δεν τον πιει όλον» (σελ. 45). Με ένα πιο συγκεκριμένο παράδειγμα, ο Abbot (1999) υπολογίζει ότι κάθε μέρα καταγράφονται 20 εκατομμύρια λέξεις σε κείμενα που περιέχουν νέες τεχνικές πληροφορίες, τις οποίες για να επεξεργαστεί ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης θα χρειαζόταν έξι εβδομάδων οκτάωρο ημερήσιο διάβασμα, με ταχύτητα 1000 λέξεων το λεπτό. Αλλά στο μεταξύ (και εφ’ όσον νέες πληροφορίες παράγονται συνεχώς) θα έχει δημιουργήσει νέο έλλειμμα πληροφόρησης, αντίστοιχο μιας πενταετίας και πάνω. Πρόκειται για μια μεταλλαγή της έννοιας της γνώσης που ήδη εδώ και τριάντα χρόνια ο Wilden (1980) είχε θεωρήσει ως παρενέργεια της «βιομηχανικής παραγωγής της γνώσης», και σήμερα ο Eriksen αποκαλεί μη ηθελημένη συνέπεια της «επανάστασης της πληροφορίας». Ανεξάρτητα από το πώς θα αποκαλέσουμε αυτό το φαινόμενο, το ζήτημα είναι πως η σημερινή σύγχυση της γνώσης με την πληροφόρηση ή την ενημέρωση δεν είναι μια απλή σύγχυση εννοιών, αλλά μια σύγχυση νοητικών διεργασιών, που ωθεί τον άνθρωπο σε μια όλο και περισσότερο επιφανειακή επεξεργασία θραυσμάτων πληροφορίας χωρίς κατεύθυνση και συνοχή (Ντάβου, 2000). Μπορούμε αμέσως να το δούμε αυτό στα νέα παιδιά: στο πόσο εύκολα χειρίζονται στα πεταχτά τίτλους, περιλήψεις και πίνακες περιεχομένων στο διαδίκτυο, αλλά όχι για πολύ, συνεχόμενα κείμενα. Η γνώση, όπως την ερευνά η γνωστική ψυχολογία (π.χ. Glaser, 1984), δομείται σταδιακά μέσα από τη συσχέτιση, την ερμηνεία, την οργάνωση και την κατάταξη των πληροφοριών σε μια οργανωμένη δομή στο νου του ανθρώπου. Η νοητική της επεξεργασία απαιτεί προσήλωση και προσοχή, διεργασίες που συνδέονται άμεσα με ό,τι έχει προσωπική σημασία για κάθε άνθρωπο. Η γνώση συγκροτείται με νοήματα και γύρω από νοήματα και οργανώνεται υπακούοντας σε νόμους απλότητας, χωρίς να


9

απειλεί την οικονομία του νου. Οργανώνεται και ταξινομείται εσωτερικά δημιουργώντας δεσμούς με προϋπάρχουσες γνώσεις και αποτελεί η ίδια έναν ζωντανό οργανισμό που τρέφεται ενσωματώνοντας νέες πληροφορίες, αναπτύσσεται υπό το φως νέων δεδομένων, προσαρμόζεται σε αυτά και τα αναπροσαρμόζει. Σαν ένας ζωντανός οργανισμός είναι οπλισμένη να αντιστέκεται στη φθορά, γιατί αποτελεί τη βάση επί της οποίας ελέγχεται η εγκυρότητα και η αξιοπιστία των νέων δεδομένων. Όλες οι γνωστικές διεργασίες που ενέχονται στη συγκρότηση της γνώσης απαιτούν κόπο, χρόνο, κριτικούς συσχετισμούς και εμβάθυνση στο νόημα των πληροφοριών. Οι έρευνες δείχνουν ότι η γνώση αποκτιέται όταν οι πληροφορίες προσεγγίζονται ενεργά και εις βάθος, πράγμα που προϋποθέτει ενδιαφέρον, κρίση, ερμηνεία, αυτο-αξιολόγηση, επαγωγική σκέψη, οργάνωση, ικανότητες επιλογής των σημαντικών πληροφοριών και στοχασμό (π.χ. Entwistle, 1979, 1981, Marton & Saljo, 1976(α), 1976(β)). Με άλλα λόγια, διεργασίες που απαιτούν κόπο, χρόνο και δεξιότητες. Αντιθέτως, η πληροφόρηση, δηλαδή η ευρεία διάδοση της πληροφορίας, που είναι σήμερα συνδεδεμένη με την έκταση (παγκόσμια) και με την ποικιλομορφία και την ποσότητα των πληροφοριών, δεν προϋποθέτει τη γνώση. Η ποσότητα και η ταχύτητά της υπαγορεύουν ό,τι ερευνητικά έχει περιγραφεί ως επιφανειακή και παθητική προσέγγιση (Entwistle, Hanley & Ratcliffe, 1979), δηλαδή μια πρόχειρη επεξεργασία της πληροφορίας που έχει ως αποτέλεσμα την απουσία κατανόησης των σχέσεων μεταξύ των πληροφοριών και των συμπερασμάτων στα οποία οδηγούν οι πληροφορίες, την αποτυχία διεξαγωγής ή απόδοσης νοήματος στις πληροφορίες, και μια ουδέτερη στάση απέναντι σε αυτές, η οποία απορρέει από την αδυναμία να ανιχνευθεί η πιθανή προσωπική τους σημασία ή να εντοπισθεί ένα ελάχιστο προσωπικό ενδιαφέρον. Δηλαδή μια μηχανιστική, πρόχειρη αναπαράσταση των πληροφοριών στο νου. Η πληροφόρηση δεν προϋποθέτει τη γνώση. Το να πληροφορηθεί κανείς ότι σε μια μακρινή χώρα συνέβη ένα συνταρακτικό γεγονός δεν προϋποθέτει γνώσεις για τη γεωγραφία ή την ιστορία αυτής της χώρας. Αν το άτομο που προσλαμβάνει την πληροφορία δεν έχει την προαπαιτούμενη γνώση, τη συγκρατεί απλώς ως μια εντυπωσιακή πληροφορία, δηλαδή μια πληροφορία που του έλκυσε την προσοχή. Αν διέθετε το απαιτούμενο γνωστικό σχήμα (περί της χώρας) ώστε η πληροφορία να αποτελεί ένα νέο, πρόσφατο δεδομένο (ένα δεδομένο της ημέρας) που τροποποιεί την ήδη υπάρχουσα γνώση, τότε η πληροφόρηση θα λειτουργούσε ως εν-ημέρωση. Η ενημέρωση ως τροποποίηση και αναπροσαρμογή της γνώσης βάσει πρόσφατων πληροφοριών για ένα ζήτημα, προϋποθέτει τη γνώση γιατί συντελείται επ’ αυτής, αλλά δεν είναι ταυτόσημη με τη γνώση. Όλο και περισσότερο, σήμερα η ενημέρωση συγχέεται με την πληροφόρηση, ενώ μεταξύ τους υπάρχει μια θεμελιώδης διαφορά: η πρώτη προϋποθέτει τη γνώση, ενώ η δεύτερη όχι. Και όλο και περισσότερο σήμερα η γνώση και οι δραστήριες και σε βάθος νοητικές διεργασίες που απαιτεί, αποδυναμώνονται προς χάρη της πληροφόρησης, δηλαδή μιας βιαστικής κι επιφανειακής επεξεργασίας των πληροφοριών που καθόλου δεν συμβάλει στη δημιουργία μιας στέρεας και συγκροτημένης γνωστικής δομής. Έχουμε ανθρώπους πληροφορημένους αλλά όχι γνώστες, που θέλοντας να πιουν ολόκληρο τον ωκεανό πίνουν και τα απόβλητά του…


10

Ένας τρόπος να αντισταθεί κανείς σε αυτή τη μεταλλαγή της γνώσης είναι να αποκτήσει από πολύ νωρίς ισχυρά φίλτρα, ώστε να αντιμετωπίζει κριτικά και να επιλέγει μόνον ό,τι του είναι πραγματικά και απολύτως απαραίτητο και σημαντικό, ελέγχοντας ταυτόχρονα και τις πηγές του. Η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας είναι ένα πρόγραμμα κριτικής χρήσης των μέσων και «ανάγνωσης» (ανίχνευσης) των μηνυμάτων τους, που σε διάφορες χώρες του κόσμου ξεκίνησε ως ένα κίνημα αντίστασης στη λεγόμενη «κυριαρχία των μέσων», αλλά στις περισσότερες εξελίχθηκε σε οργανωμένο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το οποίο εφαρμόζεται στο πλαίσιο του σχολικού συστήματος από το νηπιαγωγείο και τις πρώτες τάξεις του Δημοτικού (π.χ. Davou & Nika, 2007, Νίκα & Ντάβου, 2008). Βασικός σκοπός είναι να αποκτήσει ο μαθητής από νωρίς την ικανότητα να αντιμετωπίζει τις πληροφορίες κριτικά, από όποια πηγή κι αν προέρχονται και να μπορεί να εντοπίζει τις «ιδιότητες» και τις «προθέσεις» τους (ακρίβεια, συνοχή, εγκυρότητα και σκοπιμότητα, αντιστοίχως) συμπεριλαμβανομένης και της δυνατότητάς τους να αποτελέσουν γνώση. Αναλυτικότερα, η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας αποτελεί ένα διεπιστημονικό αντικείμενο μελέτης (Ντάβου, 2007) με το οποίο ασχολούνται κοινωνιολόγοι, εκπαιδευτικοί, σκηνοθέτες, ψυχολόγοι και επικοινωνιολόγοι για να καταστρώσουν οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα, τα οποία σκοπεύουν στην καλλιέργεια των παρακάτω στάσεων και δεξιοτήτων: (α) κριτική στάση απέναντι σε κάθε είδους παραγωγή, όλων των μέσων (κείμενα,

άρθρα, βιβλία, οπτικό και ακουστικό υλικό), (β) διύλιση των πληροφοριών, δηλαδή, επιλογή εκείνων που “αξίζουν” την

επεξεργασία, από εκείνες που είναι άχρηστες ή περιττές, (γ) εμβάθυνση στο νόημα και τη σημασία των πληροφοριών (συμπεριλαμβανομένης

και της προσωπικής σημασίας, δηλαδή του πόσο πραγματικά σημαντική είναι η πληροφορία για το ίδιο το άτομο, για τις ανάγκες και τις επιθυμίες του),

(δ) συσχέτιση των πληροφοριών με τις γνώσεις που ήδη διαθέτει ο μαθητής και αξιολόγησή τους βάσει αυτών των γνώσεων,

(ε) διερεύνηση της εγκυρότητας και της αξιοπιστίας των πληροφοριών, (στ) εμπιστοσύνη στην προσωπική κρίση και αποδοχή του πλουραλισμού των ιδεών

(π.χ. Brown, 1998). Η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας εφαρμόζεται από το νηπιαγωγείο, γιατί έχει αποδειχθεί πως όσο νωρίτερα ξεκινά τόσο πιο αποτελεσματική είναι. Παρά την ποικιλομορφία των επιστημολογικών θέσεων και των εφαρμογών της στις διάφορες χώρες του κόσμου (Νίκα, 2007), η εκπαίδευση στα μέσα βασίζεται σε ορισμένες γενικές παραδοχές που συνοψίζονται ως εξής: 1. Η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας περιλαμβάνει δύο ευρείες στρατηγικές: την

κριτική ανάλυση (των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτισμικών προεκτάσεων των μέσων) και τη δημιουργική παραγωγή. Μέσω αυτών, το άτομο κατακτά όχι απλώς την πρόσβαση και τη χρήση των μέσων, αλλά αναπτύσσει δυνατότητες κριτικής κατανόησης των περιεχομένων τους.

2. Επειδή η εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας αφορά την κριτική ανάλυση των συμβόλων (όλων των συμβόλων), πέρα από ένα εξειδικευμένο αντικείμενο, σε ορισμένες χώρες αποτελεί μια στάση απέναντι στη μάθηση που διατρέχει ολόκληρο το σχολικό πρόγραμμα. Είναι, δηλαδή, εκτός από εκπαιδευτικό πρόγραμμα ένα κίνημα για τη γνώση, το οποίο έχει στόχο αφενός την επικέντρωση στην κριτική


11

ανάλυση των μηνυμάτων και αφετέρου τη διδασκαλία έγκυρων και εμπνευσμένων τρόπων μετατροπής της πληθώρας των αποσπασματικών πληροφοριών σε γνώση.

3. Στον ορισμό της εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας περιλαμβάνεται πάντοτε η χρήση μαθητοκεντρικών τεχνικών και μιας διαλεκτικού τύπου παιδαγωγικής (Hobbs, 1998), η οποία βασίζεται στην κριτική αξιολόγηση και στη διατύπωση και ανάλυση ερωτημάτων που αφορούν τα κείμενα (σενάρια) που παράγονται από τα μέσα (όλων των ειδών, έντυπων και ηλεκτρονικών, συμπεριλαμβανομένου και του κινηματογράφου), καθώς και στην καλλιέργεια στο μαθητή μιας κριτικής στάσης απέναντι στα μηνύματα και τη λειτουργία των μέσων.

4. Η λαϊκή κουλτούρα, δηλαδή κείμενα και σενάρια δημοφιλή στα παιδιά και τους νέους δεν είναι απορριπτέα ούτε απαγορευτικά στο πλαίσιο μιας ιδεολογίας περί προστασίας των παιδιών και των νέων, γιατί ακριβώς επειδή τούς είναι οικεία από την καθημερινότητά τους, είναι εξαιρετικά αξιοποιήσιμα στο πλαίσιο της εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας εάν αποδομηθούν και ανασυντεθούν κριτικά (Buckingham, 2007, Hobbs, 2007. Κούρτη & Λεωνίδα, 2007, Sjoberg, 2007).

5. Παρά την κυριαρχία των μέσων στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, ο φυσικός τόπος και οι άμεσες διαπροσωπικές σχέσεις εξακολουθούν, όπως δείχνουν οι έρευνες, να ορίζουν θεμελιωδώς τις διεργασίες συγκρότησης της ταυτότητας (Sjoberg, 2002), αλλά και τις εμπειρίες μέσω των οποίων τα παιδιά και οι νέοι σηματοδοτούν τις ανάγκες τους και από τις οποίες αντλούν ιδέες (Hobbs, 2007). Συνεπώς, μια ακόμη στρατηγική για την καλλιέργεια κριτικής στάσης απέναντι στη χρήση και τα περιεχόμενα των μέσων είναι η ισχυροποίηση και αξιοποίηση της μη διαμεσολαβημένης επικοινωνίας και εμπειρίας. Οι σχέσεις με ζωντανούς ανθρώπους, τα όνειρα, η ονειροπόληση είναι ό,τι «μαθαίνει» πριν απ’ όλα ο άνθρωπος και ό,τι τον κάνει άνθρωπο. Γι’ αυτό, ο κυριότερος τρόπος για να αντισταθεί κανείς στην «δια της οθόνης» πολυπληροφοριακή σύγχυση και εξουθένωση είναι να ενισχύσει από νωρίς στη ζωή του παιδιού τις πιο αυθεντικές και άμεσες και διαπροσωπικές μορφές επικοινωνίας και αναζήτησης της γνώσης (Ντάβου, 2005). Η «εξάρτηση» από τα μέσα και οι αρνητικές επιδράσεις τους ευδοκιμούν όπου η άμεση και διαπροσωπική επικοινωνία έχει διαρραγεί, δυσλειτουργεί ή είναι αμήχανη.

6. Το ποιος είναι κατάλληλος να θεωρηθεί «εκπαιδευτικός των μέσων επικοινωνίας» και τι είδους δεξιότητες πρέπει να διαθέτει παραμένει ένα θέμα ανοικτό. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι κάθε εκπαιδευτικός σε οποιαδήποτε βαθμίδα της εκπαίδευσης μπορεί να επιμορφωθεί, ώστε να εφαρμόζει στο αντικείμενο του μαθήματός του μεθόδους που παράλληλα παρέχουν εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας (Νίκα, 2007) και άλλοι θεωρούν ότι ο εκπαιδευτικός των μέσων αποτελεί μια νέα ειδικότητα (Rivoltella, 2007) που οφείλει να έχει ένα νέο τίτλο (εκπ-επικοινωνιολόγος (edu-communicator), εκπαιδευτικός των μέσων ή, απλώς, καθηγητής επικοινωνίας κατά το «καθηγητής μαθηματικών»). Όπως είναι προφανές, κάθε λέξη έχει διαφορετική επιστημολογική βάση και προεκτάσεις για την παιδεία, τη γνώση και τον πολιτισμό. Ωστόσο, το περιεχόμενο και οι τεχνικές είναι κοινές, ανεξαρτήτως του πώς ονομάζεται το γνωστικό αντικείμενο και εκείνοι που το διδάσκουν.

7. Επειδή τα μέσα επικοινωνίας και τα περιεχόμενά τους είναι δημιουργήματα της κοινωνίας τόσο στο μακρο-επίπεδο (παγκοσμιοποίηση) όσο και στο μικρο-επίπεδο (τοπικές κοινωνίες), οι δράσεις τους, αλλά και οι χρήσεις και η κριτική αντιμετώπισή τους δεν μπορούν να είναι ομοιογενείς. Για το λόγο αυτό, κάθε ιδιαίτερο πρόγραμμα εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας προσαρμόζεται στις ιδιαιτερότητες της κοινωνίας στην οποία εφαρμόζεται.


12

8. Ολόκληρο το ζήτημα της εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας έχει εδώ και τέσσερις περίπου δεκαετίες ανοίξει ένα διεθνή διάλογο που αφορά ολόκληρη την παιδεία -τις παιδαγωγικές σχέσεις και τις μεθόδους της- και μάλλον την επηρεάζει καταλυτικά σε ζητήματα όπως η αυθεντία του δασκάλου, η αυθεντία του κειμένου κ.λπ. Είναι ενδιαφέρον, ότι το έναυσμα για αυτού του τύπου τις επαναξιολογήσεις της παιδείας και των μεθόδων της προέρχεται από τη διάδοση των ίδιων των μέσων επικοινωνίας, τα οποία συνήθως μόνο κατακρίνονται για τα διάφορα «δεινά» που προκαλούν…

Κλείνοντας τη συνοπτική αυτή παρουσίαση, θα ήθελα να τονίσω ιδιαίτερα πως εκπαίδευση στα μέσα επικοινωνίας δεν είναι: (α) Ο ψηφιακός εγγραμματισμός (digital literacy) ή ο εγγραμματισμός στα μέσα

επικοινωνίας (media literacy), που αφορούν την ικανότητα του παιδιού ή του ενηλίκου να κατανοεί το «αλφάβητο» των μέσων και να γνωρίζει τις τεχνικές της χρήσης τους. Το «αλφάβητο» των μέσων, δηλαδή οι ιδιαίτερες τεχνικές του κάθε μέσου, είναι μια γνώση απαραίτητη για να μπορεί κανείς να χρησιμοποιεί ένα μέσο αλλά δε διασφαλίζει την κριτική του χρήση, όπως και το να γνωρίζει κανείς ανάγνωση δεν είναι εγγύηση ότι γνωρίζει και να διαβάζει κριτικά.

(β) Η εκπαίδευση με τα μμε, δηλαδή, η χρήση τους ως εποπτικά υλικά διδασκαλίας. (γ) Η σύγκρουση με τα μμε, μολονότι μπορεί να γίνεται κριτική στα μμε. (δ) Η αποσπασματική παραγωγή μεσοποιημένων προϊόντων από πλευράς των

μαθητών. (ε) Η απλή διαπίστωση πολιτικής ημερήσιας διάταξης ή στερεοτύπων, χωρίς την

αναζήτηση των μηχανισμών που κάνουν όλα τα προηγούμενα να φαίνονται φυσικά.

(στ) Το να «μη χρησιμοποιείς τα μέσα», αλλά το να τα «χρησιμοποιείς προσεκτικά και να σκέφτεσαι κριτικά».

Βιβλιογραφικές αναφορές Abbot, R. (1999) The World as Information, Exeter, Intellect Books. Buckingham, D. (2007) «Μορφές Αλφαβητισμού στα Ψηφιακά Μέσα: Επανεξετάζοντας

την Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας στην Εποχή του Διαδικτύου», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 13-30.

Brown, Α. (1998), “Media Literacy Perspectives”, Journal of Communication, 48(1), 44-57.

Davou, B. & Nika, V. (2007) “Implementation and Evaluation of a Media Literacy Training Programme for Greek Elementary School Teachers”, Communicar: La Educacion en Medios en Europa, 28, 75-82

Entwistle, Ν. (1981) Styles of Learning and Teaching, London: J.Wiley & Sons Ltd. Entwistle, Ν., Hanley, M. & Ratcliffe, G. (1979) “Approaches to Learning and Levels of

Understanding”, British Educational Research, 5, 99-114. Eriksen, T.H. (2005) Η Τυραννία της Στιγμής: Γρήγορος και Αργός Χρόνος στην Εποχή

της Πληροφορίας, Αθήνα, Σαββάλας. Glaser, R. (1984) “Education and Thinking: The Role of Knowledge”, American

Psychologist, 39, 93-104. Hobbs, R. (1998) «The Seven Great Debates in the Media Literacy Movement»,

Journal of Communication, 48(1), 16-32.


13

Hobbs, R. (2007) «Η Ενσωμάτωση του Αλφαβητισμού στα Μέσα Επικοινωνίας στη Μέση Εκπαίδευση», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 59-72.

Marton, F. & Saljo, R. (1976(α)), “On Qualitative Differences in Learning I: Outcome and Processes”, British Journal of Educational Psychology, 46, 4-11.

Marton, F. & Saljo, R. (1976(β)) “On Qualitative Differences in Learning II: Outcome as a Function of the Learner’s Conception of the Task”, British Journal of Educational Psychology, 46, 115-127.

Κούρτη, Ε. & Λεωνίδα, Μ. (2007), «Από Θεατές Παραγωγοί: Εκπαίδευση στα ΜΜΕ και Παραγωγή Οπτικοακουστικών Προϊόντων», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 88-102.

Nίκα, Β. (2007) «Οπτικοακουστικός Αλφαβητισμός στην Ελλάδα και το Εξωτερικό», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 43-68.

Νίκα Β. & Ντάβου, Μπ. (2008) «Εφαρμογή και Αξιολόγηση ενός Προγράμματος Επιμόρφωσης Δασκάλων στον Αλφαβητισμό στα Μέσα Επικοινωνίας», Σύγχρονη Εκπαίδευση, 152, 82-95.

Ντάβου, Μπ. (2000) Οι Διεργασίες της Σκέψης στην Εποχή της Πληροφορίας: Θέματα Γνωστικής Ψυχολογίας και Επικοινωνίας, Αθήνα, Παπαζήσης.

Ντάβου, Μπ. (2005) Η Παιδική Ηλικία και τα ΜΜΕ: Μετατροπές της Παιδικής Κατάστασης, Αθήνα, Παπαζήσης.

Ντάβου, Μπ. (2007) «Αγωγή και Εκπαίδευση στα Μέσα Επικοινωνίας: Πρόλογος στο Αφιέρωμα», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 5-12.

Rivoltella, P. C. (2007) «Προφίλ, Ικανότητες και Επιμόρφωση του Εκπαιδευτικού των Μέσων: Πρότυπο Πρόγραμμα Επιμόρφωσης για τους Ειδικούς της Εκπαίδευσης», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 73-87.

Sjoberg, U. (2002) Screen Rites: A Study of Swedish Young People’s Use and Meaning-making of Screen-based Media in Everyday Life, Lund Studies in Media and Communication 5.

Sjoberg, U. (2007) «Το Να Έχεις Ελληνική και Σουηδική Ταυτότητα σε Έναν Παγκοσμίως Διαμεσολαβημένο Κόσμο: Η Χρήση των Μέσων Επικοινωνίας από τους Νέους στην Ελλάδα», Ζητήματα Επικοινωνίας, 6, 103-123.

Wilden Α. (1980) System and Structure: Essays in Communication and Exchange, 2nd Edition, London, Tavistock Publications.


14

Η εκπαίδευση ως πραγματικότητα των ΜΜΕ Γιώργος Πλειός

Αναπληρωτής Καθηγητής - Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ, Πανεπιστήμιο Αθηνών

Η αναπαράσταση της εκπαίδευσης στα μέσα επικοινωνίας είναι ένα από τα σημεία στα οποία συναντώνται η εκπαίδευση από τη μια και τα μέσα από την άλλη ως κοινωνικοί θεσμοί. Τέτοια σημεία είναι ακόμα: α) η αλλαγή της εκπαιδευτικής πράξης και της εκπαιδευτικής γνώσης υπό την επιρροή

των μέσων και ιδιαίτερα της εικόνας, που προβληματίζει αλλά και ανησυχεί εκπαιδευτικούς και γονείς,

β) η προσπάθεια του σχολείου να προετοιμάσει τα παιδιά για μια κοινωνία στην οποία τα μέσα κυριαρχούν από την καθημερινή τους ψυχαγωγία και τη μόρφωση μέχρι την πολιτική τους συμπεριφορά, που επίσης αφορά γονείς και εκπαιδευτικούς αλλά και πολλούς άλλους,

γ) η παραγωγή εκπαιδευτικού περιεχομένου στα ΜΜΕ, με κύριο μέτωπο τη σχολική και την εκπαιδευτική τηλεόραση, που μπορεί να συμπληρώνει ή να ανταγωνίζεται τα μορφωτικά αγαθά του σχολείου και τέλος, το πιο σημαντικό,

δ) η διαμόρφωση της οικονομίας, του πολιτισμού, της πολιτικής και των κοινωνικών θεσμών υπό την επιρροή των ΜΜΕ, κάτι που αλλάζει τις καθιερωμένες επί μακρόν λειτουργίες της τυπικής εκπαίδευσης προς την οικονομία, τον πολιτισμό, την κοινωνία αλλά και την πολιτική.

Η αναπαράσταση της εκπαίδευσης στα μέσα είναι σημαντική για όλους. Είναι η πηγή από την οποία σε μεγάλο βαθμό οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές συγκροτούν άποψη για την κατάσταση της εκπαίδευσης σε μια χώρα συνολικά, πέρα από τον μικρόκοσμο της σχολικής τους κοινότητας και με την έννοια αυτή επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβάνονται τη θέση και το ρόλο τους και στη σχολική τους κοινότητα. Είναι όμως και η πηγή από την οποία σχηματίζει άποψη για την εκπαίδευση και τα προβλήματά της, άρα και για τις λύσεις, η κοινή γνώμη. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για όσους χαράσσουν την εκπαιδευτική πολιτική, καθώς αποτελεί ένα πλαίσιο που ευνοεί ή αντιστέκεται στην πολιτική που ασκούν ή στις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις που προωθούν. Ανάμεσα σε όλες τις μορφές αναπαράστασης στα μέσα η πιο σημαντική είναι ίσως οι ειδήσεις (γιατί αυτές κυρίως δίνουν την εικόνα της τρέχουσας πραγματικότητας στο κοινό) και ιδιαίτερα οι τηλεοπτικές, λόγω της έκτασης της έκθεσης του κοινού σ’ αυτές, αλλά και λόγω της δύναμης που έχει η τηλεόραση. Τα θέματα των (τηλεοπτικών) ειδήσεων σχετικά με την εκπαίδευση σε γενικές γραμμές ανήκουν σε δυο κατηγορίες: τα σημαντικά ή έκτακτα, όπως εισαγωγικές εξετάσεις, εκπαιδευτικά νομοσχέδια, εγκληματικές πράξεις που έχουν τελεστεί σε σχολεία κ.ά. και τα συνήθη, δηλαδή οι τρέχουσες όλο το χρόνο ειδήσεις με αναφορά σε όψεις της εκπαίδευσης που αναφέροντα σε όλα τα υπόλοιπα. Είναι γεγονός, ότι κάποια έκτακτα, όπως τα γεγονότα με άξονα τις μεταρρυθμίσεις στην ανώτατη εκπαίδευση τείνουν να γίνουν από έκτακτα, συνήθη. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι η ίδια η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν είναι ένα στιγμιαίο γεγονός αλλά μια διαρκής διαδικασία. Σε κάθε περίπτωση, οι ειδήσεις για τα συνήθη γεγονότα είναι περισσότερες αλλά και περισσότερο σημαντικές επειδή αναπαράγουν σταθερές αντιλήψεις για την εκπαιδευτική πραγματικότητα. Έτσι,


15

το ερώτημα που αναδύεται είναι ποια ακριβώς είναι τα χαρακτηριστικά των συνήθων ειδήσεων για την εκπαίδευση γενικά και τη σχολική ιδιαίτερα. Τα ερωτήματα αυτά, μπορούν σχηματικά να κωδικοποιηθούν ως ακολούθως: ─ Πόσο σημαντική είναι η εκπαίδευση για τα τηλεοπτικά δελτία; ─ Σε ποια βαθμίδα της εκπαίδευσης εστιάζουν περισσότερο οι τηλεοπτικές ειδήσεις; ─ Για ποια όψη της εκπαίδευσης ενημερώνουν περισσότερο, για τα μορφωτικά αγαθά

ή για τις κοινωνικές όψεις του σχολείου; ─ Για ποια βαθμίδα της εκπαίδευσης ενημερώνουν κυρίως; ─ Σε ποιο τύπο εκπαίδευσης αναφέρονται συνήθως οι εκπαιδευτικές τηλεοπτικές

ειδήσεις; ─ Είναι και οι εκπαιδευτικές ειδήσεις δραματοποιημένες αφηγήσεις; Διαφωτιστικά προς αυτή την κατεύθυνση είναι στοιχεία έρευνας που έγινε πριν μερικά χρόνια (2005)1

, αλλά παρά τις οποιεσδήποτε αλλαγές έχουν συντελεστεί (επικέντρωση στα πανεπιστήμια, στην αποδοτικότητα της εκπαίδευσης κ.λπ.), θεωρούμε ότι δεν έχει χάσει τη σημασία της, καθώς επιμέρους πτυχές του θέματος επιβεβαιώνονται και από άλλες έρευνες.

Πόσο σημαντική είναι η εκπαίδευση για τα τηλεοπτικά δελτία; Παρά την πολιτική ρητορεία κατά την, προ κρίσης, ερευνητική περίοδο, σχετικά με το ρόλο της εκπαίδευσης στην οικονομική ανάπτυξη, τη μείωση της ανεργίας και τον εκσυγχρονισμό της χώρας στην κοινωνία της γνώσης, και παρά το γεγονός πως τα μέσα ήσαν με το μέρος αυτής της ρητορείας, η εκπαίδευση δεν είχε κάποια αξιοσημείωτη θέση στην τηλεοπτική ειδησεογραφία. Το αντίθετο μάλιστα, κι αυτό διαφαίνεται από 2 στοιχεία. Πρώτον από τον αριθμό των σχετικών ειδήσεων και δεύτερον από τη σειρά προτεραιότητας που είχαν. Γράφημα 1: Θέματα των ειδήσεων – Σύνολο των σταθμών (%)

1 Πλειός Γ. «H εκπαίδευση στα ΜΜΕ και η κατασκευή της «εικόνας» της εκπαίδευσης στις τηλεοπτικές ειδήσεις», Ζητήματα Επικοινωνίας, τεύχ., 6, 2007, σελ. 124 – 144.

ΠολιτικάΕπιχειρήσεις

Οικον. εμπόριο/κατανάλωσηΔημοσιονομικά

ΑκρίβειαΑπασχόληση/ανεργία

Κοινωνική ΠρόνοιαΥγεία

Δημ.Διοίκηση Θρησκεία/εκκλησία

ΕκπαίδευσηΜΜΕ

Πολιτισμός/ΤέχνεςShow Biz

ΕπιστήμεςΠεριβάλλονΟικογένεια

Νομικά/ΔικαστικάΈγκλημα

Άμυνα/εξοπλισμοί/στρατόςΑθλητικάΑστυνομίαΜεταφορές

Ανθρώπ.ενδιαφέροντοςΠόλεμος

Φυσ.καταστροφέςΤουρισμός

'Αλλο

0 5 10 15 20 25

1

Ποσοστό επί του συνόλου

https://sites.google.com/site/giorgospleios/goog_976491184�

https://sites.google.com/site/giorgospleios/goog_976491184�


16

α) Έρευνα των τηλεοπτικών ειδήσεων του 20042, που επιβεβαίωσε εκείνη του 2005, έδειξε ότι η εκπαίδευση αποσπά μόνο το 1,10% του συνόλου των ελληνικών τηλεοπτικών ειδήσεων (γράφημα 1). Αυτό δεν αποτελεί ελληνική πρωτοτυπία. Αν τα θέματα της εκπαίδευσης και της κοινωνικής πολιτικής αποσπούν στην Ελλάδα περίπου 10%, ανάλογη έρευνα στην Ολλανδία έδειξε δεν ξεπερνούν το 9%.3

β) Σε ότι αφορά την προτεραιότητα των εκπαιδευτικών ειδήσεων, αυτές «σπρώχνονται» στο μέσο του δελτίου ειδήσεων και πιο πίσω. Συγκεκριμένα, η μέση σειρά μετάδοσης των εκπαιδευτικών σε «κανονική περίοδο» είναι περίπου η 13η (ακριβέστερα η 12, 78η) όταν ο μέσος αριθμός ειδήσεων είναι περίπου 18.

Έτσι, παρά τις θεωρητικές και πολιτικές υποθέσεις για τον κοινωνικό και οικονομικό ρόλο της εκπαίδευσης, δεν είναι ένας θεσμός που γεννά ειδήσεις στο σημερινό επικοινωνιακό τοπίο. Όπως έγραψε πριν 17 χρόνια ο Lieberman, οι ειδήσεις για την εκπαίδευση δεν ενδιαφέρουν το κοινό4

.

Σε ποια βαθμίδα της εκπαίδευσης εστιάζουν οι τηλεοπτικές ειδήσεις: Είναι αλήθεια ότι τα τελευταία τρία χρόνια, κυρίως ως αποτέλεσμα νομοθετικών μεταρρυθμιστικών πρωτοβουλιών των ελληνικών κυβερνήσεων, η ανώτατη εκπαίδευση πρωταγωνιστεί στις εκπαιδευτικές τηλεοπτικές ειδήσεις. Παρά ταύτα, δεν αφορά την ‘κανονική’ ροή των πραγμάτων, αλλά ‘έκτακτα’ γεγονότα. Αν η τηλεοπτική δημοσιογραφία ήταν συνεπής προς το κυρίαρχο δόγμα περί του πρωταγωνιστικού ρόλου της εκπαίδευσης στην οικονομική ανάπτυξη (η επιλεκτική λειτουργία της εκπαίδευσης κατά Parsons), θα έπρεπε να δίνει μεγαλύτερη προτεραιότητα στην ανώτατη εκπαίδευση (ιδιαίτερα σε ‘κανονικές’ συνθήκες). Αν πάλι το βασικό κριτήριο ήταν ο παιδαγωγικός της ρόλος (‘πολιτιστική λειτουργία’) τότε την πρώτη θέση στις τηλεοπτικές ειδήσεις θα έπρεπε να κατέχει η βασική εκπαίδευση. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι ειδήσεις λαμβάνουν υπ’ όψη τους αυτή τη βαθμίδα που παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το κοινό ως τηλεθεατές. Γράφημα 2: Βαθμίδα εκπαίδευσης στις τηλεοπτικές ειδήσεις

2 «Περιεχόμενο και ποιότητα της τηλεοπτικής ενημέρωσης», στο http://www.media.uoa.gr/sociallab/gr/files/PERIEXOMENO_POIOTITA.pdf 3 Semetko Holli A. & Valkenburg Patti M., 2000, ‘Framing European Politics: A Content Analysis of Press and Television news’, Journal of Communication, Spring 2000, σελ. 93-109. 4 Myron Lieberman, Public education: an autopsy, Harvard University Press, 1993, σελ. 21.

13,80

34,80

15,20

0,50

0,90

27,70

7,10

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Στοιχειώδης

Μέση

Ανώτατη / Μεταπτυχιακά

Επαγγελματική εκπαίδευση

Φροντιστήρια

Μικτό

Άλλο

http://www.media.uoa.gr/sociallab/gr/files/PERIEXOMENO_POIOTITA.pdf�


17

Όπως προέκυψε από την έρευνα του 2005, η προσοχή των τηλεοπτικών ειδήσεων είναι στραμμένη κυρίως στη μέση εκπαίδευση (34,80%) και ακολουθούν με μικρές διαφορές η ανώτατη (15,20%) και η βασική (13,80%). Έτσι, ως εκπαίδευση γίνεται αντιληπτή πρωτίστως η δευτεροβάθμια και ως εκπαιδευτικά προβλήματα κυρίως αυτά της δευτεροβάθμιας (γράφημα 2). Τούτο δεν είναι τυχαίο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΣΥΕ, οι απόφοιτοι Λυκείου είναι η δεύτερη μεγάλη μορφωτική ομάδα του εργατικού δυναμικού (μαζί νε τους αποφοίτους Δημοτικού ή μερικών του τάξεων), αλλά κυρίως είναι η μορφωτική ομάδα με τη μεγαλύτερη ανεργία (άνω του 25%), σύμφωνα με στοιχεία του 1998 και του 2003. Με ποιο τύπο εκπαίδευσης ασχολούνται περισσότερο οι ειδήσεις Αυτό που υπογραμμίζουμε είναι ότι τα μέσα δεν ασχολούνται με την ‘πραγματικότητα’ της εκπαίδευσης, αλλά με επιλεγμένα γεγονότα από αυτήν, που τα προσεγγίζουν από ορισμένη ιδεολογική ή άλλη οπτική γωνία. Αυτό διαφαίνεται και από κάτι ακόμα. Άνω του 80% (81,3%) των ειδήσεων στην μνημονευθείσα έρευνα αναφέρονται στη δημόσια εκπαίδευση και μόνο το 4,90% στην ιδιωτική. Ωστόσο, σχετική μελέτη της ΕΣΥΕ δείχνει ότι ένα περίπου χρόνο μετά την ερευνητική περίοδο (το 2006) στα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια φοιτούσε περίπου το 13% (12,81%) των μαθητών (γράφημα 3). Έτσι, ενώ η δημόσια εκπαίδευση προβάλλεται ανάλογα με την πραγματική της έκταση, η ιδιωτική εκπαίδευση υποεκπροσωπείται, με άλλα λόγια απουσιάζει από αυτή τη μορφή του δημόσιου (δια)λόγου. Γράφημα 3: Τύπος της εκπαίδευσης στις τηλεοπτικές ειδήσεις

Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, η τάση υποεκπροσώπησης της ιδιωτικής εκπαίδευσης αφορά σε συγκριτικά μεγαλύτερο βαθμό τη μέση εκπαίδευση, η οποία προσελκύει τη μεγαλύτερη προσοχή των τηλεοπτικών ειδήσεων, αλλά και της ανεργίας (γράφημα 3). Για ποια όψη της εκπαίδευσης ενημερώνουν περισσότερο τα μέσα Όπως προείπαμε, οι τηλεοπτικές ειδήσεις, όπως συμβαίνει συνήθως με τα παραδοσιακά ΜΜΕ, δεν απευθύνονται ειδικά στους δασκάλους, στους μαθητές, στους γονείς, αλλά στο σύνολο της κοινωνίας, δηλαδή στους πολίτες. Από την άποψη αυτή ασχολούνται κυρίως όχι τόσο με το ιδιαίτερο περιεχόμενο ενός κοινωνικού θεσμού. Αυτό είναι το έργο της εσωτερικής λειτουργίας των θεσμών. Τα μέσα δεν ασχολούνται λ.χ. με τις αισθητικές καινοτομίες των μουσικών έργων ή με τη διάσταση μιας

81,25

4,9110,71

3,130

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Δημόσια Ιδιωτική Μικτό Άλλο


18

δικαστικής απόφασης προς τις αρχές της φιλοσοφίας του δικαίου. Τα μέσα ασχολούνται κυρίως, όχι αποκλειστικά, με τη σημασία όσων διαδραματίζονται στην εκπαίδευση για την υπόλοιπη κοινωνία (λ.χ. την υπέρβαση της οικονομικής κρίσης, την απασχόληση, την κρίση αξιών κ.λπ.) ή με τα γενικά χαρακτηριστικά των ανθρώπινων σχέσεων και συμπεριφορών που αφορούν όλο το βίο των ανθρώπων και μπορούμε να τη συναντήσουμε και εκτός εκπαίδευσης (π.χ. τη βίαιη ή απρεπή συμπεριφορά, την κατάχρηση εξουσίας, τη διαφθορά, το ρατσισμό, την ορθολογική οργάνωση κ.λπ.). Με δυο λόγια, τα μέσα ασχολούνται με ό,τι ασχολούνται τα πολιτικά κόμματα και οι κοινωνικές οργανώσεις: με τα θεσμικά ζητήματα και όχι τόσο με το τι και πως διδάσκεται (γράφημα 4). Γράφημα 4: Θέμα των τηλεοπτικών ειδήσεων για την εκπαίδευση

Περίπου τα 2/3 των ειδήσεων επικεντρώνονται στα θεσμικά ζητήματα και όχι στα ζητήματα περιεχομένου της εκπαίδευσης (γράφημα 4). Αυτό με τη σειρά του πιθανόν να ευνοεί την υλοποίηση εκείνων των μεταρρυθμίσεων στην εκπαίδευση που την κάνουν συμβατή με τους άλλους θεσμούς, και ιδιαίτερα με τους οικονομικούς, όταν μάλιστα κάτι τέτοιο απηχεί τάσεις στην κοινή γνώμη ή στα προγράμματα των κυβερνήσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός από τις αρνητικές κοινωνικές συμπεριφορές εντός των σχολείων ξεχωρίζουν ιδιαίτερα, πάγια προβλήματα εκσυγχρονισμού της ελληνικής εκπαίδευσης, όπως η υλικοτεχνική υποδομή, η σχέση του σχολείου με την κοινωνία και η οργάνωση – διοίκηση της εκπαίδευσης. Θα πρέπει ακόμα να προσθέσουμε ότι στον άξονα θετικού – αρνητικού, όπως συμβαίνει συνήθως σε ένα εμπορικό επικοινωνιακό σύστημα, οι μισές και πλέον ειδήσεις (57,10%) αναφέρονται σε αρνητικά γεγονότα, ενώ μόνο το ¼ (25,50%) αναφέρεται σε θετικά. Ανάλογα έχουν παρατηρηθεί και σε άλλες χώρες, όπως η Μ. Βρετανία, όπου κατά το παρελθόν, ιδιαίτερο ο Τύπος tabloid συνέβαλε στη δημιουργία αρνητικής εικόνας για τα σχολεία και τους δασκάλους5

5 Mike Baker, ‘Media Coverage of Education’, British Journal of Educational Studies Vol. 42, No. 3, 1994, pp. 286-297.

.

12,102,20

1,802,70

13,403,10

7,101,80

5,4011,60

0,452,70

8,01,80

5,800,45

3,582,20

0,456,30

7,10

0 2 4 6 8 10 12 14 16

Oργάνωση εκπαίδευσηςΜακροοικονομικά εκπαίδευσης

Οικονομικά εκπαιδευτικών-μαθητώνΠρόσβαση στην εκπαίδευση

Αρνητικές.κοιν.σχέσεις στα σχολείαΘετικές κοιν. σχέσεις στα σχολεία

Πολιτ.-ιδεολογικά ζητήματα σε σχολείαΠαιδαγωγικά ζητήματα στα σχολεία

Προβλήματα μετακινήσεων Υλικοτεχνική υποδομή

Επάρκεια εκπαιδευτικώνΕγχειρίδια-περιεχόμενο

Σχέση εκπαίδευσης-άλλων θεσμώνΣχέση εκπαίδευσης-απασχόλησης

Υγεία εκπαιδευτικών / μαθητώνΤεχνολογία στην εκπαίδευση

Θέμα ανθρωπ.ενδιαφέροντοςΕισαγωγή σε εκπ. βαθμίδες

Αποφοίτηση-έναρξη ακαδ. ΈτουςΜικτόΆλλο


19

Αν και οι ειδήσεις ενδιαφέρονται, όπως και τα πολιτικά κόμματα, κυρίως για τη θεσμική όψη της εκπαίδευσης, εντούτοις το κάνουν με διαφορετικό τρόπο και για διαφορετικά θεσμικά ζητήματα. Τα μέσα ενδιαφέρονται πρωτίστως για τα γεγονότα που διαδραματίζονται στο μικρόκοσμο των σχολείων και όχι για τα ‘ανιαρά’ ζητήματα της εκπαιδευτικής πολιτικής. Για λόγους που έχουν να κάνουν κυρίως με τη φύση της εποχής μας αλλά και τη φύση της τηλεόρασης, οι περισσότερες ειδήσεις αναφέρονται σε γεγονότα από την καθημερινή ζωή των σχολείων (46,40%) και λιγότερο στην εκπαιδευτική πολιτική (29,0%) (γράφημα 5). Γράφημα 5: Θεσμικά ζητήματα της εκπαίδευσης στις τηλεοπτικές ειδήσεις

Η δραματοποίηση των εκπαιδευτικών ζητημάτων στις τηλεοπτικές ειδήσεις Τέλος, ένα στοιχείο που αποκαλύπτει τον τρόπο παρουσίασης της εκπαίδευσης στις τηλεοπτικές ειδήσεις, είναι η δραματοποίηση. Αν η ιδεολογία αποτελεί βασικό κριτήριο στην προσέγγιση των εκπαιδευτικών γεγονότων, η δραματοποίηση (που συνδέεται με τα ιδιαίτερα πολιτισμικά γνωρίσματα μιας χώρας και την επιδίωξη εμπορικών στόχων) είναι ένα δεύτερο. Όπως προέκυψε από την έρευνα , με κατώτατη τιμή 0, μέση 20 και ανώτατη τιμή 40, η δραματοποίηση των εκπαιδευτικών ειδήσεων κυμαίνεται σε μέσα επίπεδα, ή άλλως, δεν είναι από αυτές που ‘πουλάνε περισσότερο’ και ίσως αυτό εξηγεί τη χαμηλή τους προτεραιότητα στα τηλεοπτικά δελτία. Ωστόσο είναι εντονότερη στις ειδήσεις: για τα φροντιστήρια (μέση τιμή 21,5) και τη μέση εκπαίδευση (μέση τιμή 9,9), στα γεγονότα από την εκπαίδευση (μέση τιμή 7,74) και λιγότερο στα ζητήματα εκπαιδευτικής πολιτικής (μέση τιμή 5,89), στα οικονομικά εκπαιδευτικών και μαθητών (μέση τιμή 13,5) και στα ζητήματα πρόσβασης στην εκπαίδευση – ισότητας ευκαιριών (μέση τιμή 13,2), όπως και στις αρνητικές κοινωνικές σχέσεις στα σχολεία (μέση τιμή 12, 46), στην εισαγωγή στα ΑΕΙ (μέση τιμή 11, 20) και λιγότερο στις άλλες θεματικές (γράφημα 6). Συμπερασματικά, οι τηλεοπτικές ειδήσεις παρουσιάζουν ένα σχετικά υψηλό βαθμό δραματοποίησης όταν η εκπαίδευση διασταυρώνεται με ζητήματα κοινωνικής ανισότητας. Αυτό πιθανόν να σχετίζεται με την παγιωμένη επί μακρόν πεποίθηση στην Ελλάδα ότι η εκπαίδευση δεν είναι μηχανισμός κοινωνικής παραγωγής αλλά αναπαραγωγής, κυρίως μηχανισμός κοινωνικής κινητικότητας.

46,40

29,0

3,60

21,0

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Γεγονός από το χώρο της εκπαίδευσης

Ζήτημα εκπαιδευτικής πολιτικής

Μικτό Άλλο


20

Γράφημα 6: Οι πλέον δραματοποιημένες ειδήσεις για την εκπαίδευση

Συμπέρασμα Συνοψίζοντας, η εικόνα της εκπαίδευσης όπως σχηματίζεται στα ελληνικά μέσα επικοινωνίας είναι σημαντική επειδή μπορεί να επηρεάσει τις απόψεις της κοινής γνώμης για την κατάσταση στην εκπαίδευση και εμμέσως ή και ευθέως την εκπαιδευτική πολιτική. Οι τηλεοπτικές ειδήσεις ειδικότερα, σε ‘κανονικές’ περιόδους, σχηματίζουν μια εικόνα που είναι διαφορετική τόσο από τον διακηρυγμένο ρόλο της εκπαίδευσης στη σύγχρονη κοινωνία όσο και από αυτό που χαρακτηρίζεται ως εκπαιδευτική πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα, αντίθετα από τις διακηρύξεις, της επιφυλάσσουν μικρή θέση στο σύνολο των θεμάτων που διαπραγματεύονται και μάλιστα με χαμηλή προτεραιότητα. Με σημαντική διαφορά, και παρά τη σπουδαιότητα που αποδίδεται τυπικά στην ανώτατη ή στη βασική εκπαίδευση, ασχολούνται κυρίως με τη μέση. Αυτό φαίνεται πως συνδέεται πιο πολύ με τη λογική της τηλεοπτικής αγοράς παρά με αρχές και στόχους. Επιπλέον ως εκπαίδευση δε νοοείται μόνον η μέση, αλλά και εκείνη που παρέχει το κράτος. Η ιδιωτική εκπαίδευση διαφεύγει της προσοχής των μέσων. Λανθάνει έτσι η εντύπωση πως δεν είναι δημόσια υπόθεση ή πως δεν παρουσιάζει προβλήματα. Καταφανώς προκύπτει ότι τα δελτία ειδήσεων ενσκύπτουν στην εκπαίδευση με μια λίγο ως πολύ πολιτική οπτική. Αν και το πιο σημαντικό ζήτημα της εκπαίδευσης καθαυτής είναι τι κ αι πώς διδάσκεται, οι ειδήσεις εστιάζουν στη θεσμική της οργάνωση, κάτι που μεταξύ άλλων μπορεί να συμβάλλει στο συγχρονισμό της με τη ρύθμιση που έχει επιτευχθεί και σε άλλους θεσμούς. Η προσέγγιση της εκπαίδευσης με τη λογική της τηλεοπτικής αγοράς διαφαίνεται στη δραματοποίηση των ειδήσεων. Περισσότερο δραματοποιημένα, όπως και προβεβλημένα είναι θέματα που είναι συμβατά με τη λογική αυτής της αγοράς όπως και με τη λογική του λαϊκισμού.

21,59,9

7,45,9

13,513,2

12,411,2

0 5 10 15 20 25

Φροντιστήρια Μέση εκπαίδευση

Γεγονότα από την εκπαίδευση Ζητήματα εκπαιδευτικής …

Αρνητικές κοινωνικές σχέσεις Εισαγωγή στα ΑΕΙ

Κατώτατη τιμή 0, ανώτατη 40


21

ΜΜΕ και Εκπαίδευση – Διαμόρφωση Εκπαιδευτικής Πολιτικής

Συντονιστής: Κυριάκος Πιερίδης Δημοσιογράφος

Η πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής, η ταχύτητα στην πληροφόρηση, η χρήση των πολυμέσων καθιστά αναγκαία τη διαμόρφωση μιας νέας εταιρικής σχέσης ανάμεσα στους φορείς της εκπαίδευσης και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ο παιδευτικός ρόλος των ΜΜΕ μπορεί σήμερα να είναι καθοριστικός προς τη θετική, την ουδέτερη ή ακόμα και την αρνητική κατεύθυνση, αν ληφθεί υπόψη το γεγονός της μαζικής επίδρασης που έχουν τα μέσα στους ανθρώπους. Η εκπαίδευση λειτουργεί στις διάφορες βαθμίδες της προς την κατεύθυνση της νέας γενιάς. Την ίδια στιγμή, τα ΜΜΕ είναι σε θέση να διαφοροποιήσουν αισθητά το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας. Τα ΜΜΕ δημιουργούν δικά τους πρότυπα και προσεγγίσεις. Παρουσιάζουν δηλαδή το δικό τους εκπαιδευτικό υλικό προς αξιοποίηση ή κατανάλωση. Την αντίληψη περί της δημοκρατίας, της αναμέτρησης ιδεών, της αναβάθμισης ή της υποβάθμισης της κριτικής σκέψης, του λαϊκισμού ή του ορθολογισμού. Το πάνελ των εισηγητών, σε αυτό το μέρος ημερίδας παρουσιάζει ειδικό ενδιαφέρον. Αποτελείται από μάχιμους δημοσιογράφους, επιτελικά στελέχη των ΜΜΕ που είναι σε θέση να επηρεάσουν το ρόλο των φορέων που εκπροσωπούν. • Εκπαίδευση και ΜΜΕ – Η αναζήτηση της αλήθειας, Κωστάκης Κωνσταντίνου

• Η εκπαίδευση στην ατζέντα των ΜΜΕ: Από το δημοσιογραφικό έλεγχο στον κοινωνικό πανικό, Χρύσανθος Χρυσάνθου

• ΜΜΕ: Παράλληλο Σχολείο, Διονύσης Διονυσίου

• Η δημόσια ραδιοτηλεόραση παίρνει ρόλο στην παιδεία για τα μέσα, Θέμης Θεμιστοκλέους

http://www.pi.ac.cy/imeridaMME2011/index.php?option=com_content&view=article&id=513&Itemid=333&lang=en�






22

Εκπαίδευση και ΜΜΕ – Η αναζήτηση της αλήθειας

Κωστάκης Κωνσταντίνου Πρόεδρος Δ.Σ. ΚΥΠΕ

Η διαπίστωση ότι η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ διαδραματίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην κοινωνία αποτελεί κοινό τόπο. Παρά ταύτα στο ερώτημα για το χαρακτήρα και το περιεχόμενο της υφιστάμενης εκπαίδευσης ή εκείνης που προσδοκούμε να έχουμε υπάρχουν πολλές και διάφορες εκδοχές και απόψεις. Σε γενικό θεωρητικό επίπεδο μια άποψη βλέπει και θέλει την εκπαίδευση ως θεσμό αναπαραγωγής του κοινωνικο – οικονομικού και πολιτικού συστήματος. Η δεύτερη άποψη είναι κριτική και θεωρεί ότι η εκπαίδευση παρά τα καλά της είναι θεσμός στα χέρια της άρχουσας τάξης που χρησιμοποιείται για την αναπαραγωγή του συστήματος και γι’ αυτό πρέπει να αλλάξει και να μετατραπεί σε θεσμό αναζήτησης και γνώσης της αλήθειας για τον κόσμο που μας περιβάλλει με στόχο την αλλαγή του. Οι φιλοσοφικο - ιδεολογικές αναζητήσεις για την παιδεία στην Κύπρο έχουν αναπτυχθεί και ενταθεί την τελευταία δεκαετία λόγω και της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, η οποία αποτελεί μια βαθειά τομή στην πραγματικότητα της παιδείας του τόπου μας. Το Φιλοσοφικό υπόβαθρο της Διαμορφωτικής Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης που πρότεινε η Επιτροπή Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης συμπυκνώνεται στις έννοιες κλειδιά- Δημοκρατική και Ανθρώπινη Παιδεία στην Ευρωκυπριακή Πολιτεία/ Κράτος Δικαίου. Στη συνέχεια της εισήγησής μου θα αναφερθώ, έστω και επιγραμματικά σε κάποιους από τους στόχους της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, γιατί ο τρόπος παρουσίασής τους από την Επιτροπή περιλαμβάνει τις δύο αντικρουόμενες σχολές σκέψης σε ό,τι αφορά την παιδεία και το βασικό ερώτημα: τι παιδεία, τι είδους σχολεία υπάρχουν και τι είδους θέλουμε. Επιτρέψετέ μου όμως στην εισήγησή μου να επικεντρωθώ στα ΜΜΕ, αφού τα θέματα εκπαίδευσης τα κατέχετε πολύ καλύτερα από εμάς. Παρ’ όλα αυτά θα πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα μέσα από μια ανοιχτή διαλεκτική προσέγγιση. Τα ΜΜΕ ως «τέταρτη εξουσία» Ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζουν τα ΜΜΕ σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής και η ραγδαία ανάπτυξη των ηλεκτρονικών μέσων αποτελεί τον κύριο λόγο για τον οποίο τα ΜΜΕ είναι στόχος των πολιτικών και οικονομικών συγκροτημάτων. Στο 19ο και 20ο αιώνα δόθηκαν σκληρές μάχες για τον έλεγχο των μέσων παραγωγής. Στα τέλη του 20ου και αρχές του 21ου αιώνα η μάχη επεκτάθηκε με την ίδια ένταση και στον έλεγχο των ΜΜΕ, τα οποία έχουν διπλή ιδιότητα, αφού είναι και μέσα παραγωγής που προσφέρουν τη δυνατότητα μεγάλου οικονομικού κέρδους και μέσα μαζικής επικοινωνίας με ό,τι αυτό συνεπάγεται.



23

Το 1748 ο Μοντεσκιέ στο έργο του «Το πνεύμα των νόμων» διατύπωσε σε θεωρητικό επίπεδο τη διάκριση των τριών εξουσιών, την εκτελεστική, τη νομοθετική και τη δικαστική. Λίγα χρόνια αργότερα ο Άγγλος φιλόσοφος και πολιτικός Έντμοντ Μπεργκ χαρακτήρισε τον Τύπο «τέταρτη εξουσία». Ισχύει σήμερα αυτή η διάκριση; Διαδραματίζουν τα ΜΜΕ ρόλο «τέταρτης εξουσίας» με την έννοια να πληροφορούν, ενημερώνουν, ελέγχουν και ασκούν κριτική στην εξουσία; Εκπληρώνουν τα ΜΜΕ τη θεμελιακή αποστολή τους να διαφωτίζουν και να εμπλουτίζουν το δημοκρατικό διάλογο; Σε διάφορες χρονικές περιόδους στο παρελθόν και σε αρκετές χώρες, εφημερίδες και άλλα μέσα ενημέρωσης ήταν το ιδεολογικό – πολιτικό όπλο των πολιτών. Ήταν η μαζική φωνή όσων δεν είχαν φωνή, ήταν οργανωτής και έπαλξη αγώνα για αρχές, αξίες, δίκαια και δικαιώματα και γι΄ αυτό διαδραμάτιζαν και ρόλο «τέταρτης εξουσίας». Τις τελευταίες δύο–τρεις δεκαετίες στο πλαίσιο της διαδικασίας της παγκοσμιοποίησης τα πράγματα έχουν διαφοροποιηθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό και στον τομέα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Πλείστα ΜΜΕ αποτελούν σήμερα μεγάλες οικονομικές μονάδες, μεγάλες επιχειρήσεις με πρώτιστο στόχο το κέρδος και τον έλεγχο της κοινής γνώμης. Οι ειδήσεις, οι πληροφορίες έχουν μετατραπεί πρώτιστα σε εμπόρευμα και ως τέτοιο του συμπεριφέρονται με αξία και με αξία χρήσης. Επιπρόσθετα, τα ΜΜΕ (ραδιοφωνικοί σταθμοί, εφημερίδες, περιοδικά, τηλεοπτικοί σταθμοί, πρακτορεία ειδήσεων) εντάσσονται ολοένα και περισσότερο μέσα σε μεγάλες επιχειρήσεις, όπως οι News Corps, VIACOM, Telefonika, General Electric, Microsoft, United Glopal Com., Disney, France Telecom κ.ά. Στην Κύπρο, οι πλείστοι ιδιοκτήτες ΜΜΕ είναι ταυτόχρονα ιδιοκτήτες επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς, κάποιους που είναι συναφείς με τα ΜΜΕ, π.χ. τηλεφωνία, διαδίκτυο, επικοινωνία, δημόσιες σχέσεις, διαφήμιση και κάποιους που δεν είναι και τόσο συναφείς, όπως παροχή νομικών και άλλων υπηρεσιών και δραστηριοτήτων. Επίσης η ΑΤΗΚ (CYTA) από ημικρατικός οργανισμός παροχής τηλεφωνικών υπηρεσιών προσφέρει σήμερα και υπηρεσίες διαδικτύου, τηλεοπτική πλατφόρμα με 50 τόσα τηλεοπτικά κανάλια, το ίδιο και άλλες εταιρείες στο συγκεκριμένο τομέα. Ένα σχετικά πρόσφατο παράδειγμα από το χώρο των Πρακτορείων Ειδήσεων, αποτελεί το γεγονός ότι το γνωστό πρακτορείο ειδήσεων Ρόιτερς συγχωνεύθηκε, πιο ορθά αγοράστηκε από την εταιρεία Τόμσον. Το Ρόιτερς όμως είναι ένας από τους κύριους διαμορφωτές των ειδήσεων στο «παγκόσμιο χωριό» μας. Με ποια κριτήρια επιλέγει και αξιολογεί τις ειδήσεις του; Έχουν οι ιδιοκτήτες λόγο και ρόλο, άμεσα ή έμμεσα, ή είναι αυστηρά θέμα των δημοσιογράφων; Το Ρόιτερς βέβαια δεν είναι το μόνο που λειτουργεί πρώτιστα ως μια οικονομική μονάδα. Αποτέλεσε το παράδειγμά μας λόγω του κύρους του και του ρόλου που διαδραματίζει.


24

Τα πλείστα ΜΜΕ και ιδιαίτερα τα μεγάλα που αποτελούν ισχυρές οικονομικές επιχειρήσεις, έπαψαν να λειτουργούν ως «τέταρτη εξουσία» και έχουν μετατραπεί σε εξουσία, οικονομική, πολιτική ενίοτε και δικαστική, με τις διασυνδέσεις και διαπλοκές που υπήρξαν και υπάρχουν σε διάφορα επίπεδα. Έχουν μετατραπεί, ή πιο ορθά τα έχουν μετατρέψει οι ιδιοκτήτες τους σε μέρος της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας. «Επειδή», σημειώνει ο Ιγνάσιο Ράμονετ, «οι μεγάλοι όμιλοι ενδιαφέρονται κυρίως να συνεχίσουν το γιγαντισμό τους, ο οποίος τους υποχρεώνει να κολακεύουν τις άλλες εξουσίες, δεν έχουν πια ως στόχο τους μέσα στην κοινωνία να είναι μια ‘τέταρτη εξουσία’, ούτε καταγγέλλουν τις καταχρήσεις ενάντια στο δίκαιο, ούτε διορθώνουν τις δυσλειτουργίες της δημοκρατίας ώστε να βελτιώσουν και να τελειοποιήσουν το πολιτικό σύστημα. Δεν επιθυμούν καν να γίνουν ‘τέταρτη εξουσία’ και ακόμα λιγότερο να δράσουν ως αντίβαρο στην εξουσία». Όταν ενδεχομένως, καταλήγει, «μπορέσουν να συγκροτήσουν μια ‘τέταρτη εξουσία’, αυτή προστίθεται στις άλλες υπάρχουσες εξουσίες- πολιτική, οικονομική- για να συντρίψει με τη σειρά της, ως συμπληρωματική εξουσία, ως εξουσία των μέσων ενημέρωσης, τους πολίτες». Επιπλέον, ο Ιγνάσιο Ράμονετ θέτει και το ερώτημα «πώς αντιδρούμε; Πώς να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας; Πώς να αντισταθούμε στην επίθεση αυτής της νέας εξουσίας η οποία έχει, κατά κάποιον τρόπο, προδώσει τους πολίτες και έχει περάσει ολοκληρωτικά στον εχθρό;» Η απάντησή του είναι ότι «πρέπει να δημιουργήσουμε μια «πέμπτη εξουσία» που θα μας επιτρέψει να αντιτάξουμε μια δύναμη πολιτικής και κουλτούρας των πολιτών στο νέο συνασπισμό των κυρίαρχων. Μια «πέμπτη εξουσία» της οποίας η λειτουργία θα είναι να καταγγέλλει την υπερεξουσία των μέσων ενημέρωσης, των μεγάλων ομίλων ενημέρωσης, που είναι συνένοχοι και που διαδίδουν τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση». * (δες κείμενο «Πέμπτη εξουσία»). Η εκπαίδευση των δημοσιογράφων και λειτουργών των ΜΜΕ Σε ένα γενικό πλαίσιο, γνωρίζουμε ότι η εκπαίδευση επιτελεί δύο βασικές λειτουργίες. Πρώτο, επιδιώκει να παράγει για κάθε κοινωνία την απαραίτητη εργατική δύναμη, πνευματική και χειρωνακτική, ή πιο ορθά ένα συνδυασμό πνευματικής και χειρωνακτικής εργατικής δύναμης, αφού όλα σχεδόν τα σύγχρονα επαγγέλματα και λειτουργήματα απαιτούν στον άλφα ή βήτα βαθμό συνδυασμό πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας, θεωρητικών γνώσεων και πρακτικών δεξιοτήτων. Έχοντας αυτό υπόψη, οι στόχοι ενός εκπαιδευτικού προγράμματος για δημοσιογράφους, λειτουργούς των ΜΜΕ πρέπει να περιλαμβάνουν (α) την παροχή γνώσεων, γενικών και ειδικών σχετικών με τη δημοσιογραφία και τους άλλους τομείς της μαζικής επικοινωνίας, (β) την εξοικείωση με το χώρο της δημοσιογραφίας, της πρακτικής, του κώδικα επικοινωνίας, (γ) την ενδυνάμωση του ενδιαφέροντός τους για νέους τρόπους επικοινωνίας, με αποτέλεσμα τη συμμετοχή τους στα νέα διαδραστικά μέσα μαζικής επικοινωνίας που παρέχει το διαδίκτυο. Είναι σαφές ότι με τα πιο πάνω εξασφαλίζουμε το δημοσιογράφο της αγοράς, το δημοσιογράφο που έχει την αναγκαία επαγγελματική κατάρτιση και εξειδίκευση καθώς και την τεχνική εξοικείωση με το χώρο των ΜΜΕ.


25

Αυτό είναι όμως το ζητούμενο σήμερα; Σίγουρα όχι. Η επαγγελματική κατάρτιση, η εξειδίκευση, η τεχνική εξοικείωση είναι αναγκαία για τους δημοσιογράφους και τους λειτουργούς των ΜΜΕ, δεν είναι όμως αρκετή και από μόνη της δεν εξυπηρετεί την αποστολή της δημοσιογραφίας και των ΜΜΕ ως θεσμού αναζήτησης της αλήθειας και κριτικής γνώσης του κόσμου. Στους στόχους και στις αρχές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης που υλοποιεί το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και εσείς οι εκπαιδευτικοί συμπεριλαμβάνονται μεταξύ άλλων- και τα εξής: • «Μεταμόρφωση/ μετάλλαξη του κυπριακού σχολείου, όχι σε σχολείο της οικονομίας

της αγοράς, αλλά σε δημοκρατικό σχολείο της αγοράς του δήμου, σε δημοκρατικό σχολείο του πολίτη.

• Δημοκρατικό σχολείο που καλλιεργεί δεξιότητες, ικανότητες, στάσεις, αξίες,

διαθέσεις, πολιτικές αρετές, με άλλα λόγια το «νου και την ψυχή» του ανθρώπου- πολίτη, όχι μόνο για την Κοινωνία της Γνώσης, αλλά εξ ίσου σημαντικό, «πέραν της Κοινωνίας της Γνώσης».

• Ανθρωποκεντρικό σχολείο που επιδιώκει τη «μόρφωση», την παιδεία του

ανθρώπου – πολίτη, όχι μόνο την εκπαίδευση – κατάρτιση, με κέντρο βάρους τη γενική νέο – ουμανιστική παιδεία….»

Οι πιο πάνω αρχές θεωρώ ότι απαντούν με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο στο ψευτοδίλημμα που θέτουν κάποιοι για τη γενική και ειδική εκπαίδευση. Η γενική και ειδική εκπαίδευση πρέπει να βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα, να συμβαδίζουν και να αλληλοσυμπληρώνονται. Η εκπαίδευση των δημοσιογράφων, όπως και η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών δασκάλων, καθηγητών είναι αναγκαίο να περιέχει τα πιο πάνω στο μεγαλύτερο και καλύτερο δυνατό βαθμό απ’ όλα τα άλλα επαγγέλματα/ λειτουργήματα. Βέβαια ζούμε σε μια ταξική κοινωνία, με ταξικά συμφέροντα και ταξικές αντιπαραθέσεις, πολιτικές, ιδεολογικές, οικονομικές. Και η δεύτερη λειτουργία της εκπαίδευσης, όπως πολύ καλά γνωρίζετε, είναι στην πρώτη γραμμή αυτής της ταξικής πάλης, της ιδεολογικής. Η εκάστοτε ιδεολογική εξουσία και άρχουσα τάξη επιχειρεί μέσω της εκπαίδευσης να διασφαλίσει την υπάρχουσα κατάσταση και να καθορίσει σε μεγάλο βαθμό το μελλοντικό κοινωνικό καταμερισμό εργασίας με τρόπο που να διατηρεί και ανανεώνει την εξουσία της. Την ίδια στιγμή, οι προοδευτικές δυνάμεις της εκάστοτε κοινωνίας, που αναζητούν την αλήθεια, που αναζητούν την κίνηση προς τα μπρος, που δε συμβιβάζονται με τα κατεστημένα, την αδικία, την εκμετάλλευση επιχειρούν μέσω της εκπαίδευσης να γνωρίσουν τις αλήθειες του κόσμου που ζούμε, να τις αναλύσουν με κριτικό πνεύμα και να συμβάλουν στην αλλαγή του κόσμου προς το καλύτερο, το δικαιότερο. Και επειδή τα σύγχρονα ΜΜΕ, σε καθημερινή βάση «διαπαιδαγωγούν» τους πολίτες και μάλιστα μαζικά πρέπει και οι λειτουργοί τους, οι δημοσιογράφοι να έχουν τις


26

κατάλληλες γνώσεις και προσόντα που απαιτούνται για τη μαζική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Συνεπώς, μαζί με την επαγγελματική κατάρτιση, εξειδίκευση και τεχνική εξοικείωση, οι δημοσιογράφοι πρέπει να έχουν γνώσεις στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, στην ιστορία, στα νομικά και οικονομικά θέματα, να εξοικειωθούν με τις ευρύτερες δομές του δημόσιου λόγου στα πλαίσια της πολιτικής, της οικονομίας, του πολιτισμού. Να αναπτύξουν ικανότητες έρευνας, ανάλυσης και σύνθεσης. Να καλλιεργήσουν και αναπτύξουν πνεύμα υπευθυνότητας και δημοσίου συμφέροντος και να αναζητούν την αλήθεια, να υπερασπίζονται το δίκαιο και γενικά να καθοδηγούνται από ανθρωπιστική φιλοσοφία και προσέγγιση. Αυτά βέβαια εντάσσονται στα καθήκοντα της γενικής εκπαίδευσης και για τα οποία σχετικά γνωστικά αντικείμενα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται σε μια αναπτυγμένη μορφή στα προγράμματα τμημάτων και σχολών δημοσιογραφίας και επικοινωνίας. Πιστεύω ότι στην εκπαίδευση των πολιτών στη σύγχρονη κοινωνία πρέπει να ενσωματωθεί και ένας επιπρόσθετος στόχος. Να εκπαιδεύονται οι πολίτες ώστε να είναι σε θέση να αξιολογούν και να κρίνουν το περιεχόμενο των ΜΜΕ. Σήμερα όσο ποτέ προηγούμενα δε θα πρέπει να ισχύει η ρήση «το έγραψε η εφημερίδα», «το είπε η τηλεόραση» άρα είναι αλήθεια. Αντίθετα χρειάζεται κριτική σκέψη και γνώσεις ώστε ο πολίτης να αποκωδικοποιεί τις ειδήσεις, τις πληροφορίες, τα μηνύματα και να αποφασίζει ο ίδιος. Αποστολή της εκπαίδευσης σε αυτό το επίπεδο είναι να διαμορφώνει πολίτες με γνώσεις και κριτικό πνεύμα και αποστολή των ΜΜΕ είναι να δίνουν στους πολίτες τις αναγκαίες πληροφορίες, ώστε να μπορούν να αξιολογούν, να κρίνουν και να αποφασίζουν. Βέβαια, όπως τα σχολεία, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα δεν είναι παντού και όλα τα ίδια, έτσι και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δεν είναι παντού και όλα τα ίδια, υπάρχουν και καλά και κακά και χρήσιμα και επιβλαβή. Το ίδιο ισχύει και για τους δημοσιογράφους και του εκπαιδευτικούς, δεν είναι όλοι το ίδιο. Η δημοσιογραφία που χρειαζόμαστε Στο ερώτημα τι είδους δημοσιογραφία έχει ανάγκη η κοινωνία μας και ποιος είναι ο ρόλος και το καθήκον, το πρώτο που υπογραμμίζουμε είναι ότι χρειαζόμαστε μια δημοσιογραφία που στο επίκεντρο της δράσης της να είναι η αναζήτηση της αλήθειας και η δημοσιοποίησή της, η προσπάθεια γνώσης και κατανόησης του κόσμου μου μας περιβάλλει και μας περιλαμβάνει σε όλους τους τομείς και επίπεδα και η τροφοδότηση της κοινής γνώμης με ειδήσεις, πληροφορίες, γνώσεις που βοηθούν στην κατανόηση των κοινωνικών φαινομένων, στην αξιολόγησή τους και στη συμμετοχή του πολίτη στη διαμόρφωση του πολιτικού και κοινωνικού γίγνεσθαι. Χρειαζόμαστε μια δημοσιογραφία η οποία να μην εξαρτάται από τους ιδιοκτήτες των μέσων, τα πολιτικά και οικονομικά τους συμφέροντα και εξαρτήσεις, μια δημοσιογραφία που να μην είναι μέρος των άλλων εξουσιών, αλλά να είναι πραγματικά «τέταρτη εξουσία», «να είναι πιστή στους πολίτες» (Δες Μπιλ Κόβατς, Τομ Ρόζενταλ – «Εισαγωγή στη δημοσιογραφία»- αναφορά στις βασικές αρχές της δημοσιογραφίας σελ. 15-16).


27

Η δημοσιογραφία όπως και η εκπαίδευση είναι λειτούργημα και πρέπει οι λειτουργοί τους να είναι ελεύθεροι, να διέπονται από κριτικό πνεύμα, να ερευνούν, να αξιολογούν, να κρίνουν, να συνθέτουν, να δημιουργούν οι μεν ειδήσεις και πληροφορίες οι δε γνώσεις και οι δύο μαζί να διαμορφώνουν συνειδήσεις, αξίες, στάση ζωής. Η εκπαίδευση, η δημοσιογραφία ακόμα και η πολιτική πρέπει να απελευθερώνουν, να χειραφετούν και όχι να χειραγωγούν την κοινή γνώμη. Αυτό βέβαια είναι πρώτιστα θέμα ιδεολογίας με την έννοια συντηρητικής ή προοδευτικής ιδεολογίας και κοσμοαντίληψης. Στην ημικατεχόμενη Κύπρο, στον αγώνα μας για λευτεριά και επανένωση της πατρίδας και του λαού μας, αποκατάσταση και κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, έχουμε ανάγκη από μια δημοσιογραφία που να είναι στην πρώτη γραμμή αυτού του αγώνα παρέχοντας ορθή, σφαιρική, υπεύθυνη, έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση. Έχουμε ανάγκη από μια δημοσιογραφία, η οποία να εδράζεται στις αξίες και παραδόσεις του λαού μας και να προβάλλει τον ανθρωπιστικό χαρακτήρα της παιδείας και του πολιτισμού μας. Ο ελληνικός πολιτισμός μεγαλούργησε και έγινε κτήμα του κόσμου όλου λόγω του ανθρωπιστικού του χαρακτήρα και περιεχομένου και λόγω της ικανότητάς του να αφομοιώνει και ενσωματώνει κάθε τι νέο και προοδευτικό με τέτοιο τρόπο, όπως σημειώνει ο Χέγκελ στην ιστορία της φιλοσοφίας, που το κάνει δικό του. Η δημοσιογραφία και τα ΜΜΕ έχουν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην προώθηση και εμπέδωση του περιεχομένου του ιδεολογικού αναπροσανατολισμού και της αναμόρφωσης της σκοποθεσίας της κυπριακής εκπαίδευσης. Η απάλειψη, για παράδειγμα, των «στενά εθνοκεντρικών, μονοπολιτιστικών και κατ’ επέκταση εθνικοδυιστικών στοιχείων από την κοινωνία και η καλλιέργεια πνεύματος συνεργασίας μεταξύ των κατοίκων του νησιού, Ελληνοκυπρίων, Τουρκοκυπρίων, Μαρωνιτών, Αρμενίων και Λατίνων, δεν μπορεί να επιτευχθεί αν δεν συμβάλουν και τα ΜΜΕ με το δικό τους τρόπο, αν δε λειτουργήσουν ταυτόχρονα και παράλληλα με το εκπαιδευτικό σύστημα. Επίσης, η διαμόρφωση ανθρώπων – πολιτών με δημοκρατικό πνεύμα, δημοκρατικές αξίες, ηθικοπλαστικές αρετές και διαθέσεις/στάσεις (όπως η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη, η «φιλία», η ανεκτικότητα, η συνεργασία, η ευαισθησία, η σωφροσύνη), και με κριτικό και ανθρώπινο μυαλό, σκέψη, είναι πρώτιστα υπόθεση της εκπαίδευσης σε όλα τα στάδια, είναι όμως και υπόθεση των ΜΜΕ, τα οποία με τα προγράμματά τους πρέπει να στηρίζουν και να συμπληρώνουν την υλοποίηση του πιο πάνω στόχου. Η εκπαίδευση και τα ΜΜΕ έχουν να διαδραματίσουν το δικό τους ξεχωριστό ρόλο σε ό,τι αφορά και στην αντιμετώπιση του ρατσισμού, της ξενοφοβίας. Οι δε εκπαιδευτικοί, για όλα τα πιο πάνω ζητήματα, πρέπει να γίνουν και λίγο δημοσιογράφοι, αρθρογράφοι, αναλυτές με παρεμβάσεις τους στα ΜΜΕ. Ο λόγος σας πρέπει να ακουστεί και πέραν των σχολείων, να ανοιχτεί στην πολιτεία. Επίσης, οι μορφωμένοι πολίτες, οι διανοούμενοι, οι εκπαιδευτικοί, οι άνθρωποι του πνεύματος, των γραμμάτων και του πολιτισμού έχουν να διαδραματίσουν το δικό του σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης τόσο σε επίπεδο διαπροσωπικής επικοινωνίας όσο και με τις γενικότερες παρεμβάσεις τους στα κοινά.


28

«Οι κακοί εκπαιδευτικοί, οι «φτωχοί» διανοούμενοι και οι κακοί δημοσιογράφοι μοιάζουν με τους κακούς πολιτικούς. Τείνουν να φέρουν το επάγγελμα και το θεσμό ή πεδίο δράσης τους στα μέτρα τους. Ο «λίγος» πολιτικός βλέπει παντού οργανωτικές λεπτομέρειες. Διότι αν παραδεχόταν ότι τα προβλήματα είναι μεγάλα και απαιτούν γνώσεις και αναστοχασμό θα έπρεπε «να πηγαίνει». Ο «φτωχός» διανοούμενος σε μια ανάλογη κατάσταση, θα έπρεπε να παράγει συνθετική γνώση και να κάνει αυτοκριτική για το ότι δεν διαθέτει επαρκείς γνώσεις για έναν τέτοιο στόχο. Τέλος, ο κακός δημοσιογράφος, δηλαδή αυτός που υπηρετεί κακές υποθέσεις, επίσης σε μια ανάλογη περίπτωση θα έπρεπε να επιδιώξει να πάρει λίγη παραπάνω μόρφωση, αντί να κλέβει σκέψεις τρίτων, να είναι πιο σεμνός και να μην επιτρέπει στον εαυτό του να γίνεται μέρος των μικροπολιτικών παιχνιδιών. Ο διανοούμενος (που συχνά λειτουργεί παιδαγωγικά και διαχέει τις σκέψεις του με μέσα δημοσιογραφίας, όπως είναι η αρθρογραφία), ο δημοσιογράφος (που υπό ορισμένους όρους είναι διανοούμενος και εκπαιδευτικός) και ο θεσμικά αναγνωρισμένος εκπαιδευτικός (ως διανοούμενος εντός των θεσμών του συστήματος) πρέπει να συμβάλουν στη διάδοση του αληθινού και της αλήθειας, ή έστω αυτής που θεωρούν ως αλήθειας. Ένας από τους στόχους τους πρέπει να είναι η δημιουργία, μαζί με την «αφηρημένη» δημοκρατία, συνθηκών συγκεκριμενοποίησης, διεύρυνσης και δυνατοτήτων αξιοποίησής της στην πράξη για όλους τους πολίτες.»* Νόαμ Τσόμσκι «Εκπαίδευση χωρίς ελευθερία και κρίση» (Απόσπασμα από την εισαγωγή του Ν. Κοτζιά σελ.17).


29

Η εκπαίδευση στην ατζέντα των ΜΜΕ: Από το δημοσιογραφικό έλεγχο στον κοινωνικό πανικό

Χρύσανθος Χρυσάνθου Δημοσιογράφος

1. Εισαγωγή Ο ρόλος των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) στη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής είναι το αντικείμενο της μελέτης αυτής. Ως ερμηνευτικό εργαλείο θα χρησιμοποιηθεί η θεωρία για τον καθορισμό της ατζέντας των ΜΜΕ,6

όπως τη διατύπωσαν οι πρωτεργάτες της (McCombs and Shaw, 1972) και την ανέπτυξαν ή την έκριναν άλλοι μελετητές (Iyengar and Kinder, 1987, Kosicki, 2002, Rogers, Dearing and Bregman, 1993, Sheufele, 2000 κ.ά.).

Αρχικά θα επισκοπηθεί εν συντομία η σχετική βιβλιογραφία για τα πορίσματα ερευνών που αφορούν τον καθορισμό της ατζέντας των ΜΜΕ και τις επιδράσεις της στην κοινή γνώμη, αλλά και στα κέντρα λήψεως αποφάσεων. Στη συνέχεια θα σκιαγραφηθεί το πλαίσιο λειτουργίας των ΜΜΕ στην κυπριακή κοινωνία, όπως έχει εξελιχθεί ύστερα από την «απελευθέρωση» του οπτικοακουστικού πεδίου των ΜΜΕ, με τη λειτουργία ιδιωτικών ραδιοτηλεοπτικών σταθμών. Εν τέλει θα εξεταστούν συγκεκριμένες παράμετροι για τους τρόπους που η ατζέντα των ΜΜΕ ενδεχομένως ασκεί επιδράσεις στη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής. 2. Ο ρόλος της ατζέντας των ΜΜΕ. Θεωρητικές προσεγγίσεις Τα θέματα που επιλέγουν τα ΜΜΕ να προβάλουν, δηλαδή αυτό που ορίστηκε ως ατζέντα των ΜΜΕ, έχουν καθοριστική επίδραση στη θεματολογία της δημόσιας συζήτησης, αλλά και στην ατζέντα, την ημερήσια διάταξη των κέντρων λήψεως αποφάσεων. Μέσα από έρευνες έχει τεκμηριωθεί η επισήμανση του B. Cohen (1963), ότι τα ΜΜΕ μπορεί να μην επιβάλλουν στο κοινό τους πώς να σκέφτεται, αλλά τουλάχιστον επιβάλλουν για ποια θέματα να σκέφτεται. Οι Μ. McCombs and Β. Shaw (1972) διερεύνησαν την προεκλογική εκστρατεία του 1968 στις ΗΠΑ και κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η εκτενής κάλυψη θεμάτων από τα ΜΜΕ πείθει το κοινό ότι τα συγκεκριμένα θέματα είναι σημαντικά. Τα πλείστα ΜΜΕ διατείνονται ότι επιδίωξή τους στον καθορισμό της ατζέντας τους είναι η επιτέλεση της αποστολής τους για ενημέρωση του κοινού και για άσκηση ελέγχου στις εξουσίες. Tα κυριότερα κριτήρια στην επιλογή των θεμάτων από τα ΜΜΕ είναι α) η επικαιρότητα των εξελίξεων, β) η εγγύτητα (γεωγραφική, πολιτιστική, πολιτική ή κοινωνική) του συμβάντος προς το κοινό, στο οποίο απευθύνονται, γ) η θέση που κατέχουν στην κοινωνία οι πρωταγωνιστές του γεγονότος, δ) η μοναδικότητα του γεγονότος ανάμεσα στο πλήθος των άλλων γεγονότων (κατά πόσο δηλαδή περικλείει το στοιχείο του παράξενου, του αιφνιδιασμού, της σύγκρουσης κ.λπ.), ε) η ταύτιση του κοινού με το γεγονός κ.ά. 6 Media agenda setting process είναι η ορολογία στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, που μπορεί να μεταφραστεί στα ελληνικά ως η διαδικασία καθορισμού της ημερήσιας διάταξης των ΜΜΕ. Σημειώνεται ότι η λέξη ατζέντα έχει μεταφερθεί και στην ελληνική γλώσσα, αντί του όρου ημερήσια διάταξη.


30

Σε συνθήκες ανταγωνισμού εμπορευματοποιημένων, κερδοσκοπικών ΜΜΕ, η ενημέρωση τείνει να είναι προσωποποιημένη γιατί η προσοχή εστιάζεται κυρίως σε πρόσωπα παρά σε θεσμούς και κοινωνικές καταστάσεις, δραματοποιημένη γιατί το δράμα και η σύγκρουση προσελκύουν θεατές και αναγνώστες, κατακερματισμένη γιατί τα γεγονότα απομονώνονται από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο (Bennet, 1988). Η ενημέρωση αποκτά ολοένα και περισσότερο χαρακτήρα ψυχαγωγίας (Postman, 1985) και εξωθεί σε κοινωνικούς πανικούς, που σύρουν την κοινωνία στον συντηρητισμό, με την υπερπροβολή κρουσμάτων κοινωνικής απόκλισης (Cohen, 1972). Από σχετικές έρευνες αναδείχθηκαν οι δαιδαλώδεις διαδικασίες, μέσα από τις οποίες καθορίζεται η ατζέντα των ΜΜΕ (McCombs and Shaw, 1993, McCombs, Einsiedel and Weaver, 1996). Βασικοί παράγοντες σε αυτές τις διαδικασίες, εκτός από τα ίδια τα ΜΜΕ, είναι α) η αντικειμενική πραγματικότητα, την οποία τα ΜΜΕ δεν μπορούν να αγνοήσουν, έστω κι αν αυτό που παρουσιάζουν είναι μια κατασκευασμένη εικόνα της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι αυτή καθαυτή η κοινωνική πραγματικότητα, β) το κοινό των MME με τις επιλογές του και γ) εξωγενείς παράγοντες, όπως πολιτειακά σώματα, πολιτικοί, γραφεία τύπου κομμάτων και οργανισμών, διαφημιστικά γραφεία κ.λπ., οι οποίοι με διάφορες μεθόδους επιχειρούν να παρέμβουν στην ατζέντα των ΜΜΕ. Διαπιστώθηκε επίσης ότι η ατζέντα των ΜΜΕ επηρεάζει και την ατζέντα των κέντρων λήψεως αποφάσεων, αλλά και τη διαμόρφωση πολιτικών (Kosicki, 2002). Η προσέλκυση της προσοχής της κοινής γνώμης σε ένα θέμα, το οποίο τα ΜΜΕ προβάλλουν ως σημαντικό, εξωθεί πολιτειακά σώματα, κυβερνητικούς φορείς, κόμματα, οργανώσεις, κοινωνικούς, πολιτικούς, οικονομικούς παράγοντες κ.λπ. να ασχοληθούν με το θέμα και ενδεχομένως να πάρουν σχετικές αποφάσεις. Με βάση αυτό το δεδομένο, η ατζέντα των ΜΜΕ αποτελεί πεδίο ανταγωνισμού, καθόσον όποιος μπορεί να διαχειριστεί αποτελεσματικά την ατζέντα των ΜΜΕ μπορεί να εκμαιεύσει ή να αποτρέψει αποφάσεις, να οδηγήσει τις εξελίξεις προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Ως εκ τούτου, η ατζέντα των ΜΜΕ έχει κεφαλαιώδη σημασία για τη λειτουργία της δημοκρατίας. Από την ατζέντα των ΜΜΕ εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό η ενημέρωση των πολιτών, η συμμετοχή τους στις δημοκρατικές διαδικασίες, η επικέντρωση της δημόσιας συζήτησης σε σημαντικά ή επουσιώδη θέματα, η διαμόρφωση πολιτικών από φορείς της πολιτείας, από πολιτικούς και άλλους παράγοντες. 3. Η λειτουργία των ΜΜΕ στην κυπριακή κοινωνία Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 προωθήθηκε η απορρύθμιση του ραδιοτηλεοπτικού πεδίου και στην Kύπρο,7 όπως συνέβη προηγουμένως στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.8

7 Αυτό έγινε με τον Νόμο 29(1) του 1992, που ψηφίστηκε από τη Βουλή των Αντιπροσώπων. Η βασική νομοθεσία συμπληρώθηκε πολύ αργότερα με τον Nόμο 7(1) του 1998 για την ίδρυση Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου και τους Kανονισμούς 10/2000 της 28ης Iανουαρίου 2000 και άλλους τροποποιητικούς νόμους και κανονισμούς.

Mέχρι τότε υπήρχε το κρατικό μονοπώλιο, τόσο στον χώρο του

8 Με βάση την Κοινοτική Οδηγία «Για μια τηλεόραση χωρίς Σύνορα» (89/552/EEC, 17 Οκτωβρίου 1989).


31

ραδιοφώνου, όσο και στον χώρο της τηλεόρασης, με το Pαδιοφωνικό Iδρυμα Kύπρου (PIK), το οποίο τελούσε (και τελεί) δομικά και διαχειριστικά υπό την εποπτεία της εκάστοτε κυβέρνησης. Στις νέες συνθήκες άρχισαν τη λειτουργία τους ιδιωτικοί ραδιοτηλεοπτικοί σταθμοί, οι οποίοι επέφεραν ριζικές αλλαγές στο περιβάλλον των ΜΜΕ, το οποίο κατέστη άκρως ανταγωνιστικό. Τα μέσα που χρησιμοποιούν τα ΜΜΕ για να αντεπεξέλθουν σε τέτοιο περιβάλλον, προσελκύοντας τηλεθέαση, ακροαματικότητα, αναγνωσιμότητα, διαφημίσεις, έσοδα, είναι η εντυπωσιοθηρία, ο λαϊκισμός, τα ελαφρά κουτσομπολίστικα θέματα, το εύπεπτο περιεχόμενο κ.λπ. Με τον ανταγωνισμό τα κριτήρια που επιβλήθηκαν για τη συλλογή, την αξιολόγηση και την ιεράρχηση των ειδήσεων, για να τα εντάξουν στην ατζέντα τους τα ΜΜΕ, είναι η αίσθηση που αναμένεται να προκαλέσουν στο κοινό και η εξυπηρέτηση προσωπικών, οικονομικών, κομματικών ή πολιτικών σκοπιμοτήτων, παρά η ειδησεογραφική αξία τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα ΜΜΕ επιδιώκουν όχι να ενημερώσουν, αλλά να επηρεάσουν το κοινό, λειτουργώντας ως μέσα προπαγάνδας, αντί ως μέσα ενημέρωσης. Εννοείται ότι αυτά δεν είναι απόλυτα, συμβαίνουν όχι παντού και πάντοτε. Τα ΜΜΕ που περισσότερο απροκάλυπτα εξυπηρετούν σκοπιμότητες χάνουν περισσότερο και την αξιοπιστία τους. Άλλα ΜΜΕ, που επιχειρούν, μέσα στο ολισθηρό σύγχρονο περιβάλλον, να τηρήσουν τις δημοσιογραφικές αξίες, έχουν να αντιμετωπίσουν κακοπροαίρετη κριτική και αφόρητες πιέσεις. Σε κρίσιμες περιόδους, όπως οι προεκλογικές εκστρατείες, η επιδίωξη για παρέμβαση στην ατζέντα των ΜΜΕ γίνεται πιο συστηματικά και οργανωμένα από κόμματα και πολιτικούς, μέσω συμβούλων επικοινωνίας. Η λειτουργία πολλών ΜΜΕ, συμβατικών και νέων, εφημερίδων, περιοδικών, τηλεοπτικών σταθμών, ραδιοφωνικών σταθμών, διαδιχτυακών blogs κ.λπ. έχει επιφέρει τον κατακλυσμό των πολιτών από ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, τις οποίες είναι δύσκολο να αξιολογήσουν, να διαχειριστούν και να μετατρέψουν σε γνώση για γεγονότα, φαινόμενα, πράξεις, προσωπικότητες. Ο πλουραλισμός των ΜΜΕ έχει οδηγήσει στην υπερπληροφόρηση, που σε τελευταία ανάλυση αποτελεί άλλου είδους παραπληροφόρηση, αφού αποπροσανατολίζει τους πολίτες από την ουσία. Μέσα στις νέες συνθήκες της κυπριακής κοινωνίας, η ατζέντα των ΜΜΕ καθίσταται ολοένα και πιο καθοριστική για τη δημόσια ατζέντα. Τα θέματα που προβάλλονται από τα ΜΜΕ δεν μπορούν να αγνοηθούν από τα κέντρα λήψεως αποφάσεων, τα οποία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο είναι αναγκασμένα να αντιμετωπίσουν τη «δημοσιογραφία των αποκαλύψεων». 4. Η εκπαίδευση στην ατζέντα των κυπριακών ΜΜΕ Δεν έχουν πραγματοποιηθεί επαρκείς έρευνες, με ποιοτικές και ποσοτικές μεθόδους, για να διακριβωθεί ποια ζητήματα της εκπαίδευσης θεωρούνται σημαντικά από τα κυπριακά ΜΜΕ, να αναδειχθούν ο συσχετισμός των θεμάτων της εκπαίδευσης σε αναλογία με άλλα θέματα, η ιεράρχησή τους στην ατζέντα των ΜΜΕ, οι επιδράσεις που ασκεί η ατζέντα των ΜΜΕ στη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής κ.λπ. Μια σχετική έρευνα (Χρυσάνθου, 2005) εξέτασε την άνοδο και την πτώση των θεμάτων της εκπαίδευσης στην ατζέντα των ΜΜΕ στη διάρκεια δύο βδομάδων (24.7.2000-


32

6.8.2000). Από την έρευνα προέκυψε ότι παρόλο που τα ΜΜΕ ήταν δέκτες της ζήτησης του κοινού για ενημέρωση, όσον αφορά τα αποτελέσματα των εισαγωγικών εξετάσεων, ωστόσο έδωσαν προτεραιότητα σ’ ένα άλλο μεμονωμένο συμβάν από τον χώρο της εκπαίδευσης και συγκεκριμένα στην υπόθεση του καθηγητή, ο οποίος κατηγορήθηκε ότι φωτογράφιζε γυμνά ανήλικα παιδιά. Τα ΜΜΕ έστρεψαν την προσοχή τους προς τις εισαγωγικές εξετάσεις μόνον όταν «κορυφώθηκε η αγωνία των υποψηφίων» (σ’ αυτό είχαν σημαντική συμβολή και τα ίδια, με τη συναισθηματική φόρτιση του θέματος), όταν προέκυψε το θέμα της διαρροής των αποτελεσμάτων (πάλιν εξαιτίας των ιδίων των ΜΜΕ) και όταν παρουσιαζόταν το στοιχείο της σύγκρουσης του υπουργού με φοιτητικές οργανώσεις. Αντιθέτως, στην περίπτωση του συλληφθέντος καθηγητή παρουσίαζαν το θέμα ως σίριαλ ή ριάλιτι σόου (με το λεκτικό των κειμένων, με τη μουσική υπόκρουση στα τηλεοπτικά ρεπορτάζ). Παρουσιάστηκε το φαινόμενο της «αγελαίας» δημοσιογραφίας, αφού τα ΜΜΕ στράφηκαν ομαδικά προς το συγκεκριμένο θέμα. Τόσο οι εφημερίδες, όσο και οι τηλεοπτικοί σταθμοί έδωσαν έμφαση στην ιδιότητα του «καθηγητή» και χρησιμοποίησαν χαρακτηρισμούς σε βάρος του, με υφέρποντα επαγγελματικό ρατσισμό. Όπως και στην περίπτωση των εισαγωγικών εξετάσεων, τα MME δεν έδειξαν οποιαδήποτε προθυμία να αναλύσουν το φαινόμενο της παιδεραστίας, παρά μόνο γενίκευσαν ένα συγκεκριμένο συμβάν, προβάλλοντας έντονα την ιδιότητα του συλληφθέντα ως «καθηγητή». Eπένδυσαν στην εντύπωση που θα προκαλούσε στο κοινό η διατάραξη της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών. Τα ΜΜΕ περιορίστηκαν στα επιφανειακά και εύληπτα, αποφεύγοντας τη βαθύτερη ανάλυση του κοινωνικού φαινομένου. Προσπάθησαν να δραματοποιήσουν τα θέματα που προέβαλαν ή έστω να αναδείξουν τη δραματική τους πτυχή, προκειμένου να τοποθετηθούν ψηλά στην ατζέντα τους. Τα ΜΜΕ επηρέασαν την εξέλιξη των γεγονότων, αλλά και τη δημόσια ατζέντα, με την υποκλοπή των αποτελεσμάτων των εισαγωγικών εξετάσεων. Παράλληλα, κατά την ίδια περίοδο, προσπάθησαν να επηρεάσουν την ατζέντα των ΜΜΕ, με διαφημίσεις, κυρίως ιδιωτικοί εκπαιδευτικοί οργανισμοί, σκιαγραφώντας ελκυστική εικόνα για την ιδιωτική εκπαίδευση, ενώ η δημόσια εκπαίδευση παρουσιαζόταν ότι έχει στις τάξεις της καθηγητή που φωτογραφίζει γυμνά ανήλικα παιδιά. Όπως μπορεί να διαπιστωθεί από επισκόπηση των εφημερίδων, των δελτίων ειδήσεων και άλλων ενημερωτικών εκπομπών των ραδιοτηλεοπτικών σταθμών, τα θέματα από τον τομέα της εκπαίδευσης βρίσκουν περίοπτη θέση στην ατζέντα των κυπριακών ΜΜΕ. Ο λόγος είναι προφανής. Η εκπαίδευση είναι σημαντικός κοινωνικός θεσμός και βρίσκεται στο επίκεντρο της καθημερινής ζωής. Η παρουσία θεμάτων της εκπαίδευσης στην ατζέντα των ΜΜΕ και οι επιδράσεις τους στη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής μπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε τρεις διαστάσεις: α) ενημέρωση του κοινού, β) άσκηση δημοσιογραφικού ελέγχου στις εξουσίες, γ) καλλιέργεια κοινωνικού πανικού για αρνητικά φαινόμενα και κακώς έχοντα.


33

4.1. Η ενημέρωση του κοινού Τα ΜΜΕ αναδεικνύουν στην ατζέντα τους θέματα της εκπαίδευσης, όταν παρουσιάζεται ζήτηση από το κοινό για ενημέρωση σχετικά με νέες εξελίξεις, όπως οι αλλαγές στο σύστημα εξετάσεων, η εγγραφή μαθητών στα σχολεία, οι στατιστικές για τον μαθητικό πληθυσμό στην ιδιωτική και τη δημόσια εκπαίδευση κ.λπ. Ανταποκρινόμενα στην αποστολή τους, τα ΜΜΕ παρέχουν πληροφορίες στους πολίτες, σε οργανωμένους φορείς, σε πολιτειακά σώματα για να κατευθύνουν τη δράση τους και να πάρουν τις απαραίτητες αποφάσεις. Σημαντικό κριτήριο στην επιλογή θεμάτων της εκπαίδευσης για ένταξή τους στην ατζέντα των ΜΜΕ είναι το στοιχείο της σύγκρουσης. Είναι αναμενόμενο ότι συγκρουσιακές καταστάσεις θα προσελκύσουν την προσοχή των ΜΜΕ, είτε πρόκειται για τη σύγκρουση αντιπολιτευομένων κομμάτων με την κυβέρνηση, είτε του υπουργού με υφισταμένους του, είτε πανεπιστημιακών μεταξύ τους κ.λπ. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που η σύγκρουση για μια μόνο πτυχή κάποιου θέματος αποπροσανατολίζει από το συνολικό ζήτημα, όπως συμβαίνει με τα αναλυτικά προγράμματα, για τα οποία η δημόσια συζήτηση επικεντρώνεται στο μάθημα της Ιστορίας και μένουν στην αφάνεια όλες οι υπόλοιπες, εξίσου σημαντικές πτυχές. Συχνά στην ατζέντα των ΜΜΕ εμφανίζονται και θέματα που σχετίζονται με αρνητικά φαινόμενα, όπως κρούσματα σχολικής βίας και παραβατικής συμπεριφοράς. Στις πλείστες όμως περιπτώσεις τα θέματα αυτά παρουσιάζονται επιφανειακά, χωρίς να αναζητούνται τα βαθύτερα αίτια και δεν εξετάζονται ως κοινωνικό φαινόμενο. Ωστόσο αναγκάζουν πολιτειακά σώματα, υπό την πίεση της κοινής γνώμης, να ασχοληθούν με το θέμα. Πραγματοποιούνται συσκέψεις, συστήνονται ad hoc επιτροπές, εγγράφεται θέμα στη Βουλή, για να επανέλθει το θέμα στην ατζέντα των ΜΜΕ όταν σημειωθούν νέα ανάλογα κρούσματα. Οργανώσεις, ομάδες πίεσης κ.ά. χρησιμοποιούν την ατζέντα των ΜΜΕ ως δίαυλο για να θέσουν τα προβλήματα που τους απασχολούν στην ατζέντα των κέντρων λήψεως αποφάσεων και ως μοχλό για την επίλυσή τους. Πολλές φορές η ατάκα «θα φωνάξουμε τα κανάλια» διατυπώνεται ως απειλή προς τους έχοντες εξουσία. Με δεδομένη τη ροπή των ΜΜΕ να τοποθετούν ψηλά στην ατζέντα τους ειδήσεις που έχουν αρνητική χροιά, που αφορούν γεγονότα εκτός της κανονικότητας (καθόσον «καλές ειδήσεις είναι οι κακές ειδήσεις»), η εικόνα της εκπαίδευσης που κατασκευάζεται από τα ΜΜΕ είναι αποσπασματική και διαστρεβλωμένη. Δίνεται η ισοπεδωτική εντύπωση ότι όλα είναι στραβά, αφού δεν προβάλλεται και παραμένει στην αφάνεια ό,τι θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι ακολουθεί την κανονική πορεία των πραγμάτων, όπως το επιτελούμενο εκπαιδευτικό έργο, σχολικές εκδηλώσεις κ.λπ. 4.2. Η άσκηση δημοσιογραφικού ελέγχου στις εξουσίες Επιτελώντας τον ρόλο τους για την άσκηση ελέγχου στις εξουσίες, τα ΜΜΕ αναδεικνύουν στην ατζέντα τους κάθε λογής κακώς έχοντα, αρνητικές καταστάσεις, σκάνδαλα κ.λπ. στον χώρο της εκπαίδευσης.


34

Με την προβολή τέτοιων θεμάτων τα ΜΜΕ εξαναγκάζουν τα κέντρα λήψεως αποφάσεων, πολιτειακά σώματα, πολιτικούς και άλλους παράγοντες να επιληφθούν του ζητήματος, ενώ παράγουν ή αναπαράγουν συγκρούσεις. Στην προσπάθεια των εμπλεκομένων να κερδίσουν τις εντυπώσεις ενώπιον της κοινής γνώμης, εκφυλίζεται ο δημόσιος διάλογος και μετατρέπεται σε ριάλιτι σιόου. Αυτό εξυπηρετεί εκείνα τα ΜΜΕ, που επιδιώκουν να γίνεται όσο το δυνατό περισσότερος θόρυβος για τα θέματα που αποκαλύπτουν. Είναι δύσκολο για το κοινό να ελέγξει πληροφορίες και να αποφανθεί ποιος έχει το δίκαιο με το μέρος του. Η κόπωση του κοινού και η τοποθέτηση των πάντων στον ίδιο παρονομαστή είναι φυσιολογικό επακόλουθο. Η ακατάσχετη σκανδαλολογία, η εντύπωση ότι όλα είναι σαθρά και σάπια καλλιεργεί στο κοινό την απάθεια, καθόσον «όλοι είναι ίδιοι και τίποτε δεν μπορεί να αλλάξει». Συχνά στις περιπτώσεις αποκάλυψης σκανδάλων και κακώς εχόντων υπεισέρχεται και το στοιχείο της πολιτικής σκοπιμότητας. Τα ΜΜΕ μπορεί να επιδιώκουν την πολιτική φθορά αντιπάλων, ενώ οι εκάστοτε κυβερνώντες μπορεί να αποδίδουν τις επικρίσεις εναντίον τους σε αντιπολιτευτικές προθέσεις. Οι έχοντες εξουσία συνήθως προτιμούν να τους επευφημούν και θεωρούν οποιαδήποτε αναφορά σε προβλήματα ή αρνητικές καταστάσεις στον τομέα της αρμοδιότητάς τους ως πλήγμα για τη δημόσια εικόνα τους. 4.3. Η καλλιέργεια κοινωνικού πανικού Η υπερπροβολή αρνητικών φαινομένων, όπως είναι για παράδειγμα τα κρούσματα σχολικής βίας και παραβατικής συμπεριφοράς στον χώρο της εκπαίδευσης, πολλές φορές γίνεται κατά τρόπο που καλλιεργείται κοινωνικός πανικός. Διαχέεται στην κοινή γνώμη η εντύπωση ότι η κοινωνία βιώνει κινδύνους, που απειλούν τη συνοχή και τη συνέχειά της. Τα σχετικά ρεπορτάζ βρίθουν από χαρακτηρισμούς του τύπου «βάνδαλοι», «τραμπούκοι», «ανεγκέφαλοι» κ.λπ. ως να πρόκειται για «αποδιοπομπαίους τράγους». Σπανίως διερευνώνται τα κοινωνικά αίτια τέτοιων συμπεριφορών. Με τον τρόπο αυτό ασκείται πίεση στα κέντρα λήψεως αποφάσεων για άμεσα δραστικά μέτρα, για πάταξη των φαινομένων, αντί για επίλυση των προβλημάτων και αντιμετώπιση των αιτίων που τα προκαλούν, με μακρόπνοες πολιτικές πρόληψης. Προβάλλεται η ανάγκη και απαιτείται η επιβολή πειθαρχίας στρατώνα στα σχολεία, η επιτήρηση και αστυνομοκρατία, όπως για παράδειγμα να τοποθετηθούν κάμερες, να πραγματοποιούνται συχνές αστυνομικές περιπολίες στα σχολεία κ.λπ. Διαπιστώνεται, επομένως, ότι οι κοινωνικοί πανικοί που καλλιεργούνται από τα ΜΜΕ εξωθούν προς συντηρητικές κατευθύνσεις την κοινή γνώμη και τα κέντρα λήψεως αποφάσεων, σε θέματα του τομέα της εκπαίδευσης. 5. Συμπεράσματα Η ατζέντα των ΜΜΕ, τα θέματα που προβάλλονται και ο τρόπος που παρουσιάζονται, μπορεί να έχουν είτε θετικές, είτε αρνητικές επιδράσεις στη δημόσια ατζέντα για την εκπαίδευση. Με την ανάδειξη θεμάτων της εκπαίδευσης στη δημόσια ατζέντα μπορεί να επικεντρωθεί η προσοχή της κοινής γνώμης και των κέντρων λήψεως αποφάσεων σε


35

καίρια ζητήματα της εκπαίδευσης, σε προβλήματα για τα οποία απαιτείται η λήψη μέτρων. Μπορεί να κινητοποιηθούν οι πολίτες, τα πολιτειακά σώματα, πολιτικοί και άλλοι παράγοντες για την αντιμετώπιση κακώς εχόντων, παρανομιών, παρατυπιών, σκανδάλων, υπερβάσεων εξουσίας, κενών και αδυναμιών. Από την άλλη, εξαιτίας της ατζέντας των ΜΜΕ, μπορεί να αποπροσανατολίζεται η προσοχή και να κατευθύνεται προς επουσιώδη ζητήματα, να εκμαιεύονται αποφάσεις και να λαμβάνονται μέτρα, που περιορίζουν τη δημοκρατία, που οδηγούν στον συντηρητισμό την εκπαίδευση. Το ζητούμενο για τα ΜΜΕ είναι να εφαρμόζουν με πιο εποικοδομητικό και αποτελεσματικό τρόπο την αποστολή τους, για ενημέρωση του κοινού και για άσκηση ελέγχου στις εξουσίες, σε σχέση με τη διαμόρφωση εκπαιδευτικής πολιτικής. Βιβλιογραφικές πηγές και παραπομπές

Bennet, W.L. (1988) News: The politics of illusion, Longman, New York. Cohen, B. (1963) The Press and Foreign Policy, Princeton University Press, Princeton. Cohen, S. (1972) Folks Devils and Moral Panics, McGibbon and Kee, London. Iyengar, S. and Kinder, D.R. (1987) News that matters: Television and American

opinion, University of Chicago Press, Chicago. Kosicki, G. (2002) The media priming effect: news media and considerations affecting

political judgements, in Pfau, D. (ed.) (2002) The persuation handbook: Developments in theory and practice, Sage Publications, Thousand Oaks, pp 63-80.

Μάραντος, Π. (2001) Εκπαίδευση και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, έκδ. Πατάκη, Αθήνα.

McCombs, M. and Shaw, D. (1972) The agenda setting function of the mass media, in: Opinion Quarterly, 1972, vol. 36, pp 176-185.

McCombs, M. and Shaw, D. (1993) The evaluation of agenda-setting research: Twenty-five years in the marketplace of ideas, in: Journal of Communication, vol. 43, no 2, pp 58-67.

McCombs, M. (2004) Setting the Agenda: the mass media and public opinion, Blackwell Publishing, Malden.

McCombs, M., Einsiedel, E. and Weaver, D. (1996) Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και η διαμόρφωση της κοινής γνώμης, έκδ. Καστανιώτης, Αθήνα.

ΟΕΛΜΕΚ (2002) ΜΜΕ και εκπαίδευση, Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, 18.12.2000, Λευκωσία.

Postman, N. (1985) Amusing ourselves to death, Penguin, USA. Rogers, E.M., Dearing, J.W. and Bregman, D. (1993) The anatomy of agenta-setting

research, in: Journal of Communication, vol. 43 no 2, pp 68-84. Sheufele, D.A. (2000) Agenda setting, priming, and framing revisited: Another look at

cognitive effects of political communication, in: Mass Communication and Society, vol. 3, pp 297-316.

Χρυσάνθου, Χ. (2005) Μαθήματα δημοσιογραφίας. Τα κριτήρια για την αξιολόγηση, την ιεράρχηση και την επιλογή των ειδήσεων, έκδ. Έλλην, Αθήνα.


36

Χρυσάνθου, Χ. (2009) ΜΜΕ: Μάρτυρες και πρωταγωνιστές. Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ΜΜΕ και του κοινωνικο-πολιτικού γίγνεσθαι στην Κύπρο, 1878-2008, έκδ. Αρμίδα, Λευκωσία.

Weaver, D. (2007) Thoughts on agenda setting, framing and priming, in: Journal of Communication, vol. 57, pp 142-147.

* Ο δρ Χρύσανθος Χρυσάνθου είναι δημοσιογράφος, κάτοχος Μ.Α. in Journalism της Δημοσιογραφικής Σχολής του Κρατικού Πανεπιστημίου Αγίας Πετρούπολης και διδάκτωρ του Τμήματος Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Κύπρου.


37

ΜΜΕ: Το παράλληλο σχολείο Διονύσης Διονυσίου

Φιλόλογος

Είμαστε ήδη επιβάτες του τρένου της πληροφόρησης και αυτό είναι κάτι που το αναγνωρίζουν πολλοί. Η τηλεόραση κατά κύριο λόγο έχει μπει στη ζωή μας. Ξυπνάμε και κοιμόμαστε συντροφιά με την εικόνα. Μια εικόνα που μπορεί πολλές φορές να μην είναι η αποτύπωση της πραγματικότητας, αλλά δυστυχώς για την πλειοψηφία αυτή είναι η αλήθεια. Η σημερινή εκπαίδευση και η πλειοψηφία των εκπαιδευτικών θεωρούν ότι οι νέοι είναι "αιχμάλωτοι" των ΜΜΕ οι οποίοι μεγάλωσαν με την τηλεόραση. Το ίντερνετ είναι μέρος της ζωής τους, ενώ το facebook τείνει να υποκαταστήσει τις καθημερινές κοινωνικές τους σχέσεις (1). Η εντύπωση που επικρατεί εκ μέρους του επίσημου σχολείου στην καθημερινή πρακτική, και όχι σε επίπεδο εξαγγελιών, δε διαφέρει κατά την άποψή μου από τη θέση του βυζαντινού λόγιου Ιωάννη Δαμασκηνού, ότι «η εικόνα είναι το βιβλίο των αγραμμάτων». Η καθημερινή πρακτική βέβαια για τους μαθητές και εν γένει για τη νέα γενιά των ανθρώπων της χώρας μας είναι διαφορετική. Η εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις, η πανέγχρωμη τηλεόραση, ο υπολογιστής, το iPod και τα δεκάδες άλλα gadgets που έχουν στη διάθεσή τους, αποτελούν απτό δείγμα του πόσο πίσω ή πόσο αναχρονιστική και βαρετή είναι η σημερινή εκπαίδευση. Αναδρομή Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι είχαν πιάσει από πολύ ενωρίς το νόημα και τη σημασία της εικόνας. • Ο Πλάτων στην Πολιτεία, καλεί τους μαθητές του να κατέβουν οι ίδιοι στη σκοτεινή

σπηλιά που ζουν αλυσοδεμένοι οι δεσμώτες, προκειμένου να βιώσουν τη ζωή στο σκοτάδι για να μπορούν μετά να αναγνωρίζουν όλα τα είδωλα. Οι ιδέες ακόμα του Πλάτωνα που προϋπάρχουν των αντικειμένων, δεν διαφέρουν από τις εικόνες.

• Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (στο Περί Ψυχής), η δόξα (που σημαίνει την κρίση, τη γνώμη), προϋποθέτει ως πρώτη ύλη την αίσθηση και για το λόγο αυτό μπορεί να αποδειχτεί, είτε αληθής είτε ψευδής.

Οι κατακτήσεις όμως της Αρχαίας Ελλάδας στον τομέα της παιδείας, ήσαν άγνωστες στη Δύση πριν την Άλωση της Πόλης και την Αναγέννηση. Έτσι, επί αιώνες, η διδασκαλία ήταν ταυτόσημη με το λόγο του δασκάλου και το βιβλίο. Οι μαθητές δεν έρχονταν σε άμεση επαφή με τις ιδέες πίσω από τα πράγματα, όπως δίδασκε ο Πλάτωνας. «Ο πρώτος που συνέλαβε το νόημα του αρχαιοελληνικού « ουδέν εν τω νω, ό μη πρότερον εν τη αισθήσει», ήταν ο Κομένιος ο οποίος διατύπωσε ενστάσεις στη φλύαρη μεσαιωνική διδασκαλία και επεσήμανε στο βιβλίο του Μεγάλη Διδακτική, ότι πρέπει όλα να παρουσιάζονται στις αισθήσεις, «…ό,τι ορατό στην όραση, ό,τι ακουστό στην ακοή, ό,τι οσφραντό στην όσφρηση, ό,τι γευστό στη γεύση, ό,τι απτό στην αφή…». Το 1658, εκδόθηκε το πρώτο εικονογραφημένο βιβλίο: Ο κόσμος σε εικόνες του Κομένιου, το οποίο χρησιμοποιήθηκε αρχικά για την εκμάθηση της λατινικής γλώσσας. Η καινοτομία αυτή επέδρασε καταλυτικά στα εκπαιδευτικά ζητήματα και δίκαια ο Κομένιος θεωρείται ο πατέρας της εποπτικής διδασκαλίας» (2).


38

Αρχικά, η «εικόνα» στην εκπαίδευση σήμαινε την απεικόνιση ως αναπαράσταση προσώπων, ζώων, γεγονότων, καταστάσεων και αντικειμένων. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο όρος «εικόνα» διευρύνθηκε και χρησιμοποιήθηκε για να υποδηλώσει και μια σειρά επικουρικών μέσων διδασκαλίας, όπως φωτογραφίες, σλάιτς, κινηματογραφικές ταινίες, τηλεοπτικά προγράμματα κ.λπ. Στη διδακτική, ο όρος εποπτεία, δεν περιορίζεται μόνο στην κυριολεκτική σημασία της λέξης που είναι οπτική παράσταση ενός αντικειμένου, αλλά δηλώνει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις εντυπώσεις των αισθήσεων, στην εμπειρία του ατόμου και στη σκέψη. Το παράλληλο σχολείο Εκτός από τις εικόνες, κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, πολλοί παιδαγωγοί αξιοποίησαν και τις τεχνολογικές ανακαλύψεις της εποχής. Τολμηρός και ευρηματικός στη χρήση των οπτικοακουστικών μέσων στην εκπαιδευτική διαδικασία ήταν ο αββάς Μουανιώ, ο οποίος, εισήγαγε στο σχολείο τη λαντέρνα μάτζικα (μαγικός φανός) και την αξιοποίησε στη διδασκαλία του μαθήματός του. Στις αρχές του 20ου αιώνα φτάσαμε στη δημιουργία «σχολών» που υποστήριζαν μαζί με την εποπτεία και την αναγκαιότητα της δραστηριοποίησης και της αυτενέργειας των μαθητών κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Η μεγάλη εξέλιξη της τεχνολογίας και η ευρύτατη διάδοση των ΜΜΕ άλλαξε το τοπίο της επικοινωνίας απ’ τη δεκαετία του ΄50 και κυρίως απ’ τη δεκαετία του ΄60. Η επικοινωνία έγινε πλέον μαζική. Τότε, οι σχέσεις ανάμεσα στον εκπαιδευτικό θεσμό, το σχολείο, και τα οπτικοακουστικά μέσα επικοινωνίας, έγιναν - και εξακολουθούν να είναι- πολύπλοκες. «Παράλληλο σχολείο» ονόμασαν – απ’ τα μέσα της δεκαετίας του ΄60 - γάλλοι κοινωνιολόγοι (Ζωρζ Φρήντμαν, Λουί Πορσέ κ.ά.) το τεράστιο δίκτυο μετάδοσης γνώσεων, πληροφοριών και γενικότερης παιδείας, που αποτελούσαν τα μέσα μαζικής επικοινωνίας (ΜΜΕ) και εύχονταν μια γόνιμη συνεργασία ανάμεσα στο επίσημο σχολικό πρόγραμμα και το παράλληλο σχολείο (2). Έκτοτε τα ΜΜΕ γνώρισαν εκρηκτική ανάπτυξη αλλά το επίσημο σχολείο αντιμετώπισε με επιφυλακτικότητα ή και αντιστάθηκε στον τεχνολογικό εκσυγχρονισμό και στις καινοτομίες. Στα χρόνια που ακολούθησαν, η χρήση των εικόνων έγινε γενικά αποδεκτή και σε πολλές περιπτώσεις η σημασία της υπερεκτιμήθηκε. Ο Ζαν Πιαζέ, παρατήρησε εύστοχα ότι: «Εκτός απ’ το βερμπαλισμό του λόγου, υπάρχει κι ο βερμπαλισμός της εικόνας». Ευρωπαϊκό κεκτημένο Με οδηγία της η Κομισιόν τον Αύγουστο του 2009 έθεσε νέα πρόκληση στον τομέα της κοινωνίας των πληροφοριών και στην εκπαίδευση στα νέα μέσα επικοινωνίας. «Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τα μέσα επικοινωνίας αλλάζει, ο όγκος των πληροφοριών είναι τεράστιος, και απαιτεί από όλους μας περισσότερα από την απλή ικανότητα ανάγνωσης, γραφής και χρήσης υπολογιστή. Σήμερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προειδοποιεί ότι οι νέοι και οι ενήλικες ευρωπαίοι πιθανώς να μην μπορέσουν να αξιοποιήσουν τα οφέλη της σύγχρονης, υψηλής τεχνολογίας κοινωνίας


39

των πληροφοριών εκτός και αν καταβληθούν προσπάθειες για να μάθουν να χρησιμοποιούν καλύτερα τα μέσα επικοινωνίας έτσι ώστε να αποκτούν πρόσβαση, να αναλύουν και να αξιολογούν εικόνες, ήχους και κείμενα και να χρησιμοποιούν τα παραδοσιακά και τα νέα μέσα επικοινωνίας για να επικοινωνούν και να παράγουν περιεχόμενο. Η Επιτροπή δήλωσε ότι οι χώρες της ΕΕ και ο κλάδος των μέσων επικοινωνίας πρέπει να συμβάλουν στην αύξηση της ευαισθητοποίησης όσον αφορά τα πολυάριθμα μηνύματα που λαμβάνει το κοινό ανεξάρτητα του εάν πρόκειται για διαφημίσεις, ταινίες ή διαδικτυακό περιεχόμενο». (3) Βεβαίως υπάρχουν πάντα και οι υποψιασμένοι διανοητές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενδιαφέρθηκε για πρώτη φορά το 1987 για την ανάγκη να ενισχυθεί ο πολιτισμός από την Kοινότητα, υπογραμμίζοντας την "οικονομική του αξία" και "το δυναμισμό που πηγάζει από τον πολιτισμό, την οικονομία και τις νέες τεχνολογίες". Οι μετέπειτα αναφορές του Nτελόρ και άλλων αξιωματούχων της Kοινότητας έδειξαν ότι το ενδιαφέρον της Kοινότητας, σύμφωνα με το πολύ γνωστό άρθρο του δημοσιογράφου και διανοητή Ιγνάσιο Ραμονές (4) στη Λε Μοντ Ντιμπλοματίκ στρέφεται κυρίως όχι στην εκπαίδευση, αλλά στην ενίσχυση της ευρωπαϊκής οπτικοακουστικής βιομηχανίας, ώστε να περιορισθεί αποφασιστικά η εισβολή της ιαπωνικής τεχνολογίας και αφετέρου η εκτεταμένη πολιτισμική επιρροή των αμερικάνικων προγραμμάτων. Διαβλέπουμε δηλ. σ' αυτή τη συνειδητή επιλογή, όπως γράφει ο Pαμονέ «ότι η επιρροή του οπτικοακουστικού τομέα στη διαμόρφωση του συλλογικού φαντασιακού είναι τόσο σημαντική, ώστε προορίζεται να διαδραματίσει στη συγκρότηση της ευρωπαϊκής ταυτότητας, ρόλο ανάλογο με εκείνο του σχολείου κατά τη διαμόρφωση των εθνικισμών του 19ου αιώνα». Tα μέσα εμφανίζονται σήμερα -όχι αδικαιολόγητα άλλωστε- ως το κατεξοχήν μοντέλο μετάδοσης πληροφοριών και ιδεολογίας, ενώ αντίθετα το σχολείο φαίνεται προσκολλημένο σε μια παράδοση που φθίνει. Έτσι οι πιέσεις της αγοράς για μια ευρεία χρήση των νέων τεχνολογιών στην εκπαίδευση, από το βίντεο έως τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, βρίσκουν θετική ανταπόκριση προς δύο κατευθύνσεις: Xρήση των οπτικο-ακουστικών μέσων για τη διευκόλυνση και τον εμπλουτισμό της γνωστικής διαδικασίας αφενός, και χρήση των νέων τεχνολογιών στα πλαίσια μιας κουλτούρας της αξιοποίησης. (5) Μιλάμε σήμερα αναφερόμενοι στα Μ.Μ.Ε. για ένα «παράλληλο σχολείο» εννοώντας τον ημερήσιο και περιοδικό τύπο και κυρίως την τηλεόραση. Δεν νομίζω ότι τα MME μπορούν να υποκαταστήσουν την εκπαίδευση ή να αναλάβουν πλήρως τις μορφωτικές και κοινωνικές της λειτουργίες. Διαπιστώνουμε όμως ήδη μια βαθύτατη ιδεολογική συγγένεια ανάμεσα στους δύο μηχανισμούς, που η ιδιωτικοποίηση των μέσων και η διεύρυνση των ιδιωτικών σταθμών και καναλιών δεν την ανέτρεψε καθόλου. Εκπαίδευση και μέσα μοιράζονται –τουλάχιστον θεωρητικά- το ίδιο ιδεολογικό πάνθεο, που οργανώνεται γύρω από τη δημοκρατική ευταξία, την ευσπλαχνία, την κοινωνική δικαιοσύνη και την κοινωνική συνεργασία και ειρήνη. Tο ευρωπαϊκό πνεύμα, όπως το συνέλαβε η ομάδα "Eυρώπη 93 -για ένα πολιτισμικό όραμα" πρέπει να συνθέτει την ελληνική δημοκρατία, τη ρωμαϊκή διοίκηση, τις χριστιανικές αξίες, τις αρχές του ανθρωπισμού, το Διαφωτισμό, την πίστη στην επιστήμη, την ανεξιθρησκία, τη συμμετοχή στα κοινά με την καθολική ψήφο, τη σημασία των συντεχνιών, το δικαίωμα στη μόρφωση, το κράτος δικαίου, όλα δηλ. τα ιδεώδη που αναπτύχθηκαν κατά τη


40

μακραίωνη και αυτάρεσκη ιστορία των ευρωπαϊκών χωρών και που είναι πάντα παρόντα και αναλλοίωτα. Παραδείγματα Επιτρέψτε μου στη συνέχεια να μιλήσω μέσα από παραδείγματα προσπαθώντας να αναπτύξω τη σχέση ΜΜΕ και Εκπαίδευσης όντας ένας άνθρωπος που βιώνει αμφίπλευρα αυτή τη σχέση. Θα ήθελα εδώ να εξετάσω περισσότερο την αντιπαλότητα, παρά τη συνάφεια των δύο αυτών φορέων πολιτισμού. Τεχνολογία (1) Υποστηρίζω ότι η σχέση αυτή στην παγκοσμιοποιημένη μας κοινωνία, στην κοινωνία της πληροφόρησης, είναι ετεροβαρής υπέρ των ΜΜΕ. Αν αιχμή του δόρατος σήμερα στην αποστολή του μηνύματος είναι η τεχνολογία, σε αυτό το θέμα τα ΜΜΕ υπερτερούν. Κινούνται στη λογική της εικόνας, του έγχρωμου κόσμου που μας περιβάλλει, έχοντας πείσει ότι όντως μια εικόνα αξίζει χίλιες λέξεις. Οι νέοι και κυρίως οι μαθητές, προφανώς αρνούμενοι να γράψουν τις χίλιες λέξεις, όπως επιμένει το σχολείο και προφανώς γιατί θεωρούν τα τετράδια εκθέσεων ως καταναγκαστικά έργα, διαβάζουν λιγότερο, γράφουν ελάχιστα και κυρίως ακούν και βλέπουν. Μιλώντας εκ πείρας, στα πρότζεκτς στο μάθημα της Φιλοσοφίας που πρότεινα φέτος, κάποιοι μαθητές επέλεξαν να παρουσιάσουν τις εργασίες τους μέσω προχωρημένων εφαρμογών power point συνδυάζοντας τηλεγραφικό λόγο, εικόνες και βίντεο για τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, χρησιμοποιώντας τα γνωστά ντοκιμαντέρ του Σκάι. Η ομάδα δημοσιογραφίας του σχολείου στη συνάντηση που είχαμε με το νομπελίστα Χριστόφορο Πισσαρίδη, επέμενε ότι το μόνο που χρειαζόμασταν για τη συνέντευξη ήταν δύο βιντεοκάμερες. Θα εγγράψουμε τη συζήτηση, θα την επεξεργαστούμε στο κομπιούτερ και θα την αναρτήσουμε στο σάιτ του Σχολείου ή στο youtube. «Εκεί θα μας δουν όλοι κύριε», αντέτειναν ως καριερίστες τηλεοπτικοί δημοσιογράφοι. Εν ολίγοις τα ΜΜΕ είναι πολύ πιο συμβατά με την καθημερινότητα του καθενός, με το πανέγχρωμο σπίτι του ευημερούντος μέσου Κυπρίου και κυρίως με το δωμάτιο του κάθε μαθητή, σε αντίθεση με το ασπρόμαυρο σχολείο. Αν μπορούσαμε αύριο να έχουμε στην αίθουσα ιστορίας του Παγκυπρίου Γυμνασίου το μακαριστό Κωνσταντίνο Σπυριδάκη και του ζητούσαμε να μας διδάξει κάποιο αντικείμενο ιστορίας, το μόνο που θα μας θύμιζε το παρωχημένο του εγχειρήματος θα ήταν ίσως το ντεμοντέ κουστούμι του. Κατά τα άλλα είμαστε σίγουροι ότι θα αποκόμιζε διθυραμβικές κριτικές από τους αξιότιμους επιθεωρητές του υπουργείου παιδείας. Όταν το 2006 επιχείρησα κατά την πρώτη επίσημη αξιολόγηση μου ως εκπαιδευτικός να παρουσιάσω μια προσέγγιση στον Ελύτη μέσω διαφόρων ιστοσελίδων, ο επιθεωρητής πέρα από άσχετες ερωτήσεις θεώρησε ότι έτρωγα το χρόνο των μαθητών. Βεβαίως σήμερα τα πράγματα τείνουν να αλλάξουν, αλλά η απόσταση της εκπαίδευσης από τον πραγματικό κόσμο των μαθητών είναι πολύ μεγάλη. Ελλοχεύει μάλιστα και ένας τεράστιος κίνδυνος. Οι νέοι άνθρωποι να μάθουν να σκέφτονται λιγότερο και να δημιουργούν ακόμα πιο λίγο. Η εκπαίδευση θα μπορέσει να ανακάμψει μόνον εάν μπορέσει να κινηθεί στην ίδια τεχνολογική ταχύτητα που κινούνται τα ΜΜΕ. Αν αυτό γίνει κατορθωτό –και εδώ αντιλαμβανόμαστε είναι θέμα προϋπολογισμού- τότε


41

μπορεί να ανακτήσει τον κυρίαρχο ρόλο της, αφού σε σχέση με τα ΜΜΕ διαθέτει ένα πολύ πιο στέρεο ιδεολογικό υπόβαθρο. Βεβαίως σε αυτό τον κόσμο δεν είμαστε μόνοι μας. «H χρήση των οπτικοακουστικών μέσων στην εκπαίδευση είναι ακόμα πολύ περιορισμένη και βοηθητική στις ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και σ' εκείνες, όπως η Γερμανία, η Σουηδία και η Αγγλία που έχουν το προβάδισμα σ' αυτόν τον τομέα. H δεδηλωμένη πάντως πρόθεση των μεγάλων εταιρειών είναι να μεταβάλλουν την εκπαίδευση στη μεγαλύτερη αγορά ηλεκτρονικών μέσων. Το μέλλον, λοιπόν, των εκπαιδευτικών πρακτικών προδιαγράφεται στενά δεμένο με την ευρύτατη χρήση οπτικο-ακουστικών μέσων και, εφόσον οι μεγάλες εταιρίες παραγωγής μηχανημάτων ενδιαφέρονται να αναπτύξουν και θα αναπτύσσουν συντονισμένη παραγωγή προγραμμάτων, θα κατακτήσουν ολοκληρωτικά τον τομέα της πολιτισμικής παραγωγής, με όλες τις καλές και κακές συνέπειες του ανταγωνισμού τους στο περιεχόμενο και την ποιότητα της εκπαίδευσης. Ορισμένες απ' αυτές τις συνέπειες μπορούν να προβλεφθούν, όπως η επανασύνδεση της γνώσης με την ψυχαγωγία, η απεύθυνση δηλ. της γνωστικής πρόκλησης στο σύνολο του παιδικού ψυχισμού, ο περιορισμός της τυραννίας της γραφής, στήριγμα και μέσο μιας αυταρχικής κοινωνικοποίησης, αλλά και η πιθανή υποκατάστασή της από την τυραννία της εικόνας και του τυποποιημένου δημοσιογραφικού ή ηλεκτρονικού κειμένου, που μπορεί να στηρίξει εξίσου καλά μια αυταρχική και ετεροκαθοριζόμενη παιδαγωγική και νέου τύπου κοινωνικές ανισότητες στην εκπαιδευτική πρόσβαση. Η ριζικότερη όμως αλλαγή που μπορεί να προκληθεί στην εκπαίδευση, κυρίως με τη χρήση του Ίντερνετ, είναι η δυνατότητα άμεσης ενημέρωσης για όλα τα σύγχρονα επιστημονικά επιτεύγματα και τις εξελίξεις στον τομέα των ιδεών και του πολιτισμού. Η πλήρης αξιοποίηση του Η/Υ και του Ίντερνετ συνεπάγεται ότι η παιδαγωγική λειτουργία του σχολείου θα ρυθμίζεται πλέον με βάση τα γνωστικά αντικείμενα, το είδος και την ποιότητα των πληροφοριών που μπορούν να αντληθούν. Η ταχύτητα με την οποία παράγονται σήμερα τέτοια προγράμματα, η συνεχής βελτίωσή τους, η ταχύτητα επίσης με την οποία προχωρά σήμερα η επιστημονική γνώση και η δυνατότητα άμεσης προσπέλασης της γνώσης από τον καθένα, που διαθέτει έναν Η/Υ και μια σύνδεση στο Ίντερνετ, καθιστά αδύνατη πλέον την αυθεντία του δασκάλου και τον αναγκάζει να προσαρμοσθεί σε ένα ρόλο συνερευνητή με τους μαθητές του» (5). Το μάθημα Ιστορίας (2) Βεβαίως σε χώρες μικρές όπως η δική μας, χωρίς μεγάλη ακαδημαϊκή παράδοση και κυρίως με προβλήματα εθνικά, ο ρόλος των ΜΜΕ εκφεύγει πολλές φορές από παραδοσιακή του λειτουργία. Τα ΜΜΕ λόγω Κυπριακού και εξάρτησης από συγκεκριμένα συμφέροντα που έχουν συγκεκριμένες θέσεις στο Κυπριακό επιχειρούν ως πρώτη εξουσία να επιβάλουν την ατζέντα τους στο λόγο των πολιτικών. Μέρος της πολιτικής είναι η εκπαίδευση και δη το μάθημα της ιστορίας. Το φαινόμενο στην Κύπρο πήρε διαστάσεις τραγελαφικές σε αυτό το κεφάλαιο. Εν ολίγοις τα ΜΜΕ επιχειρούν να καθορίσουν την εκπαιδευτική ατζέντα στη διδασκαλία του μαθήματος, αποφασίζοντας τι είναι ιστορική γνώση, ποιο μέρος αυτής της γνώσης πρέπει να ενσωματωθεί στα εκπαιδευτικά βιβλία και ακόμα πώς αυτή πρέπει να διδάσκεται (9). Είναι κατανοητό ότι κυρίαρχο θέμα στην επικαιρότητά μας είναι η επίλυση του Κυπριακού, κατανοητή επίσης είναι μια δημόσια και λαϊκή εκδοχή της ιστορίας ιδίως μετά το 1974. Αυτό όμως που επιχειρείται είναι η επικαιροποίηση ολόκληρης της ιστορίας κάτω από ένα πολιτικό σύνθημα ή στόχο της εποχής μας. Μιλούμε για «την επιβίωση των Ελλήνων» σε αυτό


42

τον τόπο, οπότε και το μάθημα της ιστορίας σύμφωνα με κάποιους θα πρέπει να προσαρμοστεί διαχρονικά σε αυτόν (7). Μέσω των ΜΜΕ και των κομμάτων και η πλειονότητα των σημερινών εκπαιδευτικών έχει αυτοπαγιδευτεί σε μια λογική που υποστηρίζει ότι η παιδεία μας πρέπει να προσαρμόζεται στις τρέχουσες ανάγκες της πολιτικής: • Δεν μπορούμε να αλλάξουμε τα βιβλία της ιστορίας πριν λυθεί το Κυπριακό. • Δεν πρέπει να συναντώνται Ε/Κ και Τ/Κ μαθητές γιατί αυτό συνιστά αναγνώριση του

ψευδοκράτους. • Η ιστορία του Κυπριακού ξεκινά το 1974 με την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο,

η οποία εισέβαλε χωρίς κανένα λόγο, προκαλώντας την προσφυγοποίηση 200.000 Ελληνοκυπρίων.

• Συνεκδοχικά, η Τουρκία επιχειρεί να κάμψει το δισχιλιετή αγώνα των Ελλήνων αυτής της χώρας για επιβίωση.

• Κατ' επέκταση, σε αυτή τη χώρα δεν υπάρχουν άλλες κοινότητες ή ομάδες πληθυσμού οι οποίες έχουν πολιτικά και ιστορικά δικαιώματα, τα οποία δικαιούνται να διεκδικήσουν (8).

Ρατσισμός (3) Τα φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας που εκδηλώνονται στο σχολικό και στο ευρύτερο περιβάλλον έκαναν αισθητή την ανάγκη να αναπτυχθούν πρωτοβουλίες για πιο αποτελεσματικές παρεμβάσεις ανάμεσα στα παιδιά και τους / τις εφήβους. Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί, ως κατεξοχήν θεσμοί κοινωνικοποίησης, χρειάστηκε να αναλάβουν πιο ενεργό ρόλο στην αντιμετώπισή τους. Αλλά δεν ήταν δυνατό να αγνοηθεί η σημαντική επίδραση (ξενοφοβική κυρίως) που ασκούν τα ΜΜΕ στην υπό διαμόρφωση προσωπικότητα των εφήβων. Από τη μια πλευρά, το σχολείο, μέσω του επίσημου προγράμματος σπουδών αλλά και της πλούσιας και πολυδιάστατης σχολικής ζωής, ασκεί στις νέες γενιές σημαντικές επιδράσεις, που επεκτείνονται και στη σχέση τους με τους μετανάστες. Από την άλλη, τα παιδιά επηρεάζονται, επίσης, στο θέμα αυτό και από την τηλεόραση και τα άλλα μέσα μαζικής επικοινωνίας, σπανίως με θετικό και κυρίως με αρνητικό τρόπο. Το παραδοσιακό σχολείο και το παράλληλο σχολείο των μέσων μαζικής επικοινωνίας διαμορφώνουν ένα δυναμικό πλαίσιο αλληλεπίδρασης, που βρίσκεται στον πυρήνα του προβληματισμού μας. Τα παιδιά και οι έφηβοι με κατάλληλες εκπαιδευτικές δραστηριότητες μπορούν να καλλιεργήσουν μια διαφορετική σχέση με τα μέσα και παράλληλα να εκλεπτύνουν τη διαπολιτισμική ευαισθησία τους και να προετοιμαστούν κατάλληλα σε θέματα όπως ο σεβασμός της ανθρώπινης προσωπικότητας, η αποδοχή της ετερότητας, η ανεκτικότητα απέναντι στο διαφορετικό και η απόρριψη των στερεοτύπων και των διακρίσεων. Προκύπτει, συνεπώς, ένα παιδαγωγικό πεδίο στο οποίο ο ρόλος του σχολείου μπορεί να αποβεί εξαιρετικά γόνιμος (6).


43

Σε αντίθεση με την ιστορία και την ξενοφοβία τα ΜΜΕ λειτουργούν πολύ πιο εποικοδομητικά στο κεφάλαιο της δημιουργίας οικολογικής συνείδησης. Εδώ υπάρχει ένας παγκόσμιος προβληματισμός που προσαρμόζεται, σε ένα κοινό βηματισμό με την εκπαίδευση, στα τοπικά μας δεδομένα. Τα προβλήματα αρχίζουν όταν τα τοπικά μας δεδομένα χωρίς διεθνή ανατροφοδότηση, νομίζουμε, ότι sui generis έχουν παγκόσμια διάσταση.

Επιλογή βιβλιογραφίας 1. Συνέντευξη της Σοφίας Ασλανίδου, καθηγήτριας Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης

στην εφημερίδα «Μακεδονία» 2. Δημήτρης Σπύρου: Σχολείο και Κινηματογράφος. Το κείμενο δημοσιεύτηκε στον

κατάλογο "Κυριακάτικα απογεύματα στο σινέ Φιλίπ" τη σεζόν 2004-2005 3. Ευρωπαϊκή κοινοτική οδηγία IP/09/1244 4. Ιγνάσιο Ραμονέ, H Eποχή 19/ 3/ 89: 18 5. Aνθογαλίδου Θεοπούλα, M.M.E. και εκπαίδευση. Για μια γνωσιολογία της πολιτικής.

Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 1, http://www.auth.gr/virtualschool/1.1/TheoryResearch/AnthogalidouMME.html

6. Παύλος Χαραμής. Ρατσισμός και ΜΜΕ: Ο ρόλος του σχολείου. Συνέδριο Διαπολιτισμική αγωγή: για μια διαπολιτισμική χρήση των σχολικών εγχειριδίων, Αθήνα 2007

7. Διονύσης Διονυσίου, «Αντέχουμε την Ιστορία μας», εφημερίδα Πολίτης 8. Διονύσης Διονυσίου «Γιατί οι εκπαιδευτικοί μας είναι ουραγοί» εφημερίδα «Πολίτης» 9. Διονύσης Διονυσίου «Η εξίσωση της Ιστορίας» εφημερίδα «Πολίτης»

http://www.auth.gr/virtualschool/1.1/TheoryResearch/AnthogalidouMME.html�


44

Η δημόσια ραδιοτηλεόραση παίρνει ρόλο στην Παιδεία για τα Μέσα

Θέμης Θεμιστοκλέους Γενικός Διευθυντής ΡΙΚ

Το ΡΙΚ, η δημόσια ραδιοτηλεόραση της Κύπρου, υπήρξε πρωτοπόρος και πρωτεργάτης στην προσφορά εκπαίδευσης, ιδιαίτερα προς τους νέους, μέσω των προγραμμάτων του. Πολλοί θα θυμούνται το εκπαιδευτικό ραδιόφωνο, που άρχισε να μεταδίδεται το 1969 και συνεχίστηκε για είκοσι χρόνια, καθώς και την εκπαιδευτική τηλεόραση που άρχισε να μεταδίδεται το 1965 και συνεχίστηκε μέχρι και το 1975. Σκοπός των δύο δραστηριοτήτων, που γίνονταν πάντα με τη συνεργασία του Υπουργείου Παιδείας, ήταν η ενίσχυση της διδασκαλίας στις σχολικές αίθουσες με οπτικο-ακουστικά μέσα, τα οποία έδιναν με ήχο και εικόνα ζωντανές παραστάσεις για την ύλη που πραγματευόταν ο εκπαιδευτικός. Μετά τον τερματισμό των δύο δραστηριοτήτων, το ΡΙΚ συνέχισε, και συνεχίζει, να προσφέρει εκπαίδευση, μέσα από τα προγράμματά του. Ειδήσεις, ενημερωτικές εκπομπές, αθλητικές εκπομπές, ντοκιμαντέρ, ταξιδιωτικά, σειρές εποχής, εκπομπές πολιτισμού και τεχνών, προγράμματα για θέματα Ευρωπαϊκής Ένωσης, για την ύπαιθρο, για το νέο, για τους απόδημους Κυπρίους, εμπεριέχουν το στοιχείο της εκπαίδευσης και επιμόρφωσης που μπορεί να αξιοποιηθεί σε εθελοντική βάση από τον ακροατή και τηλεθεατή. Τα προγράμματα είναι διαθέσιμα και στο διαδίκτυο, σε παράλληλη μετάδοση, αλλά και σε μεταγενέστερο χρόνο που επιλέγει ο ενδιαφερόμενος χρήστης. Η δημόσια ραδιοτηλεόραση προσφέρει επίσης εκπαίδευση σε εκατοντάδες νέους με τη μορφή της άμεσης επαφής με το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, είτε στη διάρκεια της ετήσιας εβδομάδας εργασίας που διοργανώνεται από το Υπουργείο Παιδείας, είτε με ευκαιρίες για πρακτική άσκηση που δίνονται από το ΡΙΚ σε φοιτητές και αποφοίτους πανεπιστημίων και κολλεγίων, ιδιαίτερα στους τομείς της δημοσιογραφίας και της παραγωγής προγραμμάτων. Αλλά και πολλοί φοιτητές του ΑΤΙ έκαναν στο ΡΙΚ την πρακτική τους κατάρτιση σε τεχνικά θέματα. Εξάλλου συνεχίζονται οι επισκέψεις στο ΡΙΚ και τα στούντιο του από σχολεία δημοτικής και μέσης εκπαίδευσης, που έχουν έτσι την ευκαιρία, σε σύντομο έστω χρόνο, να έχουν μια πρώτη άμεση επαφή με τη ραδιοτηλεόραση. Σκοπός μου σήμερα δεν είναι να αναλύσω την προσφορά εκπαίδευσης με τους τρόπους που προανέφερα. Η παρουσίαση αυτή αφορά την επιδίωξη του ΡΙΚ να συνεργαστεί με τους αρμόδιους φορείς για τη μόρφωση και την προετοιμασία του ενεργού και δημιουργικού πολίτη, υλοποιώντας την «Παιδεία για τα Μέσα», ώστε ο πολίτης να μπορεί αφενός να κρίνει, να αξιολογεί, να επιλέγει και να ανασυνθέτει τις πληροφορίες που διαδίδονται στα ΜΜΕ, και αφετέρου να αξιοποιεί τα ΜΜΕ και τις δυνατότητές τους για να επικοινωνεί και να παράγει και ο ίδιος ραδιοτηλεοπτικό περιεχόμενο. Επιτρέψτε μου να διαβάσω ένα απόσπασμα από μια σχετική Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, που μας βοηθά να κατανοήσουμε την πρόκληση που έχουμε ενώπιον μας σήμερα, ως κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, για την εκπαίδευση των πολιτών στα μέσα επικοινωνίας:


45

«Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε τα μέσα επικοινωνίας αλλάζει, ο όγκος των πληροφοριών είναι τεράστιος, και απαιτεί από όλους μας περισσότερα από την απλή ικανότητα ανάγνωσης, γραφής και χρήσης υπολογιστή. Οι νέοι και οι ενήλικες Ευρωπαίοι πιθανώς να μην μπορέσουν να αξιοποιήσουν τα οφέλη της σύγχρονης, υψηλής τεχνολογίας, κοινωνίας των πληροφοριών εκτός και αν καταβληθούν προσπάθειες για να μάθουν να χρησιμοποιούν καλύτερα τα μέσα επικοινωνίας έτσι ώστε να αποκτούν πρόσβαση, να αναλύουν και να αξιολογούν εικόνες, ήχους και κείμενα, και να χρησιμοποιούν τα παραδοσιακά και τα νέα μέσα για να επικοινωνούν και να παράγουν περιεχόμενο. Οι χώρες της ΕΕ και ο κλάδος των μέσων επικοινωνίας πρέπει να συμβάλουν στην αύξηση της ευαισθητοποίησης όσον αφορά τα πολυάριθμα μηνύματα που λαμβάνει το κοινό ανεξάρτητα του εάν πρόκειται για διαφημίσεις, ταινίες ή διαδικτυακό περιεχόμενο.» Ο πολίτης, για να συμμετέχει στη σύγχρονη κοινωνία των πληροφοριών και να ανταπεξέρχεται του «πληροφοριακού νέφους» όπως εύστοχα ονόμασε ο Αμερικανός ερευνητής David Shenk την υπερπληθώρα και υπερκατανάλωση της πληροφορίας, πρέπει να καταλαβαίνει τον τρόπο λειτουργίας των διάφορων, παραδοσιακών και νέων, μέσων επικοινωνίας, και επίσης να είναι σε θέση να προσεγγίζει, να κατανοεί και να αξιολογεί κριτικά όλα τα μέσα στα οποία είναι εκτεθειμένος, όπως την τηλεόραση, τις κινηματογραφικές ταινίες, το ραδιόφωνο, τη μουσική, τα έντυπα μέσα, το διαδίκτυο και τις ψηφιακές τεχνολογίες. Με την εκπαίδευση στα μέσα, είναι δυνατό να βελτιωθεί ο τρόπος με τον οποίο οι μαθητές και γενικά οι νέοι χρησιμοποιούν τις μηχανές έρευνας, είναι δυνατό να παρουσιαστεί σε αυτούς ο τρόπος παραγωγής μιας ταινίας ή πώς λειτουργεί η διαφήμιση. Σε ορισμένες χώρες, για παράδειγμα Σουηδία, Ιρλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο, η εκπαίδευση στα μέσα είναι ενταγμένη στο σχολικό πρόγραμμα. Η παιδεία στα μέσα είναι μια βασική δεξιότητα όχι μόνο για τους μαθητές και νέους, αλλά και για τους ενήλικες και επίσης για τα άτομα της τρίτης ηλικίας, για τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς και τους επαγγελματίες των ίδιων των μέσων. Η παλιά γενιά χρειάζεται να εκπαιδευτεί στον τρόπο πρόσβασης σε διάφορες πηγές. Η νέα γενιά χρειάζεται συμβουλή και κατεύθυνση στο ποιες πηγές να εμπιστεύεται. Ο πολίτης που θα έχει εκπαιδευτεί στα μέσα θα έχει αυξημένο βαθμό ελευθερίας, διότι θα είναι σε θέση να επιλέγει και να αξιολογεί τις πηγές, και παράλληλα να συμμετέχει ενεργά στην κοινωνία της πληροφορίας, αλλά και στις δημοκρατικές διαδικασίες. Στην κοινωνία της ψηφιακής τεχνολογίας και σύγκλισης, η έννοια του παραδοσιακού αλφαβητισμού έχει πάρει μια νέα διάσταση. Αναφέρεται πια σε μια νέα ριζοσπαστική ικανότητα ανάγνωσης και γραφής των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Αυτή η ικανότητα ξεκινά από την παιδική ηλικία και συνεχίζεται διά βίου, μέσα από μια σχέση έκθεσης και αλληλεπίδρασης με τα μέσα, μια σχέση που ορίζεται και καθορίζεται πλέον από τα ψηφιακά μέσα και τις νέες τεχνολογίες. Σε αυτήν ακριβώς την ικανότητα εστιάζει η παιδεία για τα μέσα. Τι λοιπόν μπορεί να κάνει η δημόσια ραδιοτηλεόραση, για να συμβάλει ενεργά στην παιδεία στα μέσα;


46

Ιστορικά, οι δημόσιοι ραδιοτηλεοπτικοί οργανισμοί (ΔΡ/ΤΟ) διακρίνονταν στην παραγωγή εκπαιδευτικών προγραμμάτων για το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Ορισμένοι εξακολουθούν να παράγουν εξαιρετικά εκπαιδευτικά προγράμματα, ενώ στη Γαλλία και τη Γερμανία υπάρχουν και εκπαιδευτικά θεματικά κανάλια. Όλοι οι ΔΡ/ΤΟ μπορούν να παράγουν τέτοια προγράμματα και να τα προβάλλουν από όλες τις τεχνολογικά διαθέσιμες πλατφόρμες. Το περιεχόμενο θα στοχεύει στην ανάπτυξη της ικανότητας πρόσβασης στα μέσα και της αντίληψης για το πώς τα μέσα λειτουργούν. Είναι σημαντική η επίτευξη συνεργασίας με εκπαιδευτικούς εταίρους όπως σχολεία, πανεπιστήμια, εκπαιδευτικούς και άλλα συναφή ιδρύματα. Τα υπουργεία παιδείας δρουν υποστηρικτικά, ενώ παράλληλα τα ίδια εντάσσουν την παιδεία στα μέσα στο σχολικό πρόγραμμα. Μια δεύτερη σειρά προγραμμάτων μπορεί να ασχολείται με τους ίδιους τους ΔΡ/ΤΟ, και να παρουσιάζει και εξηγεί τον τρόπο λειτουργίας τους με πλήρη διαφάνεια. Η γαλλόφωνη βελγική τηλεόραση παράγει ένα τέτοιο πρόγραμμα και το προβάλλει από το ραδιόφωνο, την τηλεόραση και το διαδίκτυο. Το πρόγραμμα παρουσιάζει την αποστολή, το ρόλο και την προσφορά των ΜΜΕ. Ένα γερμανικό δημόσιο κανάλι προβάλλει μια δραματοποιημένη σειρά, στην οποία πέραν από την υπόθεση παρουσιάζεται το background της ταινίας, ο τρόπος που γυρίστηκαν ορισμένες σκηνές, και ανάλυση των χαρακτήρων. Παράδειγμα βέλτιστης πρακτικής είναι η σουηδική τηλεόραση, που προβάλλει ζωντανά από το διαδίκτυο τις συζητήσεις που γίνονται στην αίθουσα σύνταξης και αποκαλύπτει πώς οι αρχισυντάκτες και οι δημοσιογράφοι συζητούν, αποφασίζουν, επιλέγουν και ετοιμάζουν τις ειδήσεις της ημέρας. Μια τρίτη πτυχή της ενασχόλησης με την παιδεία στα μέσα αφορά τον εστιασμό σε συγκεκριμένα ειδικά κοινά (ακροατές ή τηλεθεατές). Το ελβετικό ραδιόφωνο προβάλλει ειδικά δελτία ειδήσεων για άτομα με αναπηρίες, εκπομπές για παιδιά 6 έως 9 ετών, και προγράμματα για μετανάστες. Η ιταλική τηλεόραση RAI στοχεύει με τα προγράμματά της τους νέους. Γενικά, παρατηρείται ελάχιστη ενασχόληση με την τρίτη ηλικία και αυτό πρέπει να προσεχθεί ιδιαίτερα. Μια άλλη πτυχή αφορά τη διάχυση του ραδιοφωνικού και τηλεοπτικού περιεχομένου για την παιδεία στα μέσα με όσο το δυνατό περισσότερους τρόπους, πέραν από τα παραδοσιακά κανάλια. Για παράδειγμα, αξιοποιώντας ιστοσελίδες. Στην αξιοποίηση του διαδικτύου διακρίνεται το BBC για τη μετάδοση των προγραμμάτων και ειδήσεών του σε πραγματικό χρόνο και μεταχρονολογημένα, με ιδιαίτερα φιλικό στο χρήστη τρόπο. Επίσης, η διάθεση αρχειακού υλικού μέσω του διαδικτύου, στην οποία διακρίνεται η τσεχική τηλεόραση και μέσω θεματικού καναλιού από την ιταλική τηλεόραση, προσελκύει νέους χρήστες. Η ενασχόληση και προαγωγή της παιδείας στα μέσα φέρνει τους ΔΡ/ΤΟ πιο κοντά στο κοινό τους και κάνει την επαφή τους αμεσότερη, ιδιαίτερα σε μια εποχή κατά την οποία το κοινό αυτό αλλάζει διαρκώς. Τα δημόσια κανάλια της Ευρώπης επιδιώκουν ολοένα την καινοτομία και τη δημιουργικότητα στα προγράμματά τους, εντάσσοντας σε αυτά και τη δραστηριότητα της εκπαίδευσης στα μέσα, στοχεύοντας να προκαλούν την κριτική σκέψη και προσέγγιση, να προάγουν τη συμμετοχικότητα και την πολιτότητα, την ενεργό εμπλοκή και ενασχόληση του ακροατή και τηλεθεατή στα ζητήματα που παρουσιάζουν δημόσιο ενδιαφέρον. Αυτό μπορεί να ενισχυθεί με την προσφορά διαδραστικότητας μεταξύ του καναλιού και του κοινού, στο οποίο δίνεται η ευκαιρία να


47

αντιδρά, να σχολιάζει, να συμμετέχει, ενίοτε ακόμα και να καθορίζει την εξέλιξη μιας εκπομπής. Και βεβαίως, χάρη στην παιδεία στα μέσα, και στην επακόλουθη γνώση και την πρόσβαση σε αυτά, ο πολίτης προσλαμβάνει μια σαφή εικόνα της ιδιαιτερότητας των δημόσιων μέσων ενημέρωσης, γνωρίζει πώς δαπανάται η κρατική χορηγία ή το ανταποδοτικό τέλος που τη χρηματοδοτεί, και εκτιμά την πρόσθετη αξία της δημόσιας ραδιοτηλεόρασης. Το ΡΙΚ, με πρόσφατη τροποποίηση της νομοθεσίας που διέπει τη λειτουργία του, έχει αναλάβει και τη δέσμευση να προαγάγει την παιδεία για τα μέσα, σε συνεργασία με την Αρχή Ραδιοτηλεόρασης η οποία έχει το συντονιστικό ρόλο στην Κύπρο για όλα τα κανάλια, δημόσιο και ιδιωτικά. Για το σκοπό αυτό, η δημόσια ραδιοτηλεόραση θα διαβουλευθεί με την Αρχή, αλλά και με το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και τις οργανώσεις των εκπαιδευτικών και των γονέων, προκειμένου να καταρτίσει ένα σχέδιο δράσης. Θα έχει παράλληλα υπόψη τις καλές πρακτικές άλλων ΔΡ/ΤΟ στην Ευρώπη με τους οποίους διατηρεί στενή επαφή και συνεργασία μέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης (EBU). Και βεβαίως, το ΡΙΚ δηλώνει πρόθυμο να συνεργαστεί με τα άλλα ραδιοτηλεοπτικά κανάλια της Κύπρου για την εισαγωγή και υλοποίηση της παιδείας για τα μέσα. Καταληκτικά, θα δανειστώ μια αναφορά της ερευνήτριας ΜΜΕ Ειρήνης Ανδριοπούλου, του Ινστιτούτου Οπτικοακουστικών Μέσων της Ελλάδας, στη ρήση του Ουμπέρτο Έκο: «Μια δημοκρατική κοινωνία μπορεί να σώσει τον εαυτό της μόνο αν μετατρέψει τη γλώσσα της εικόνας σε ερέθισμα για κριτική σκέψη, και όχι σε πρόσκληση για ύπνωση».

ΜΜΕ και εκπαίδευση

Documents

Transcript of ΜΜΕ και εκπαίδευση