Ο πολυτοπικός χαρακτήρας μιας βλάχικης κοινότητας

ο Ασπροπόταμος στο χώρο και το χρόνο

ΕπιμΕλΕια ΕυαγγΕλοσ γρ. αυδικοσ

Φιλεκπαιδευτικη αδελΦοτητα τζουρτζιασ τησ αθαμανιασ (Φ.α.τ.α.)

τρικαλα 2008

Στους Ασπροποταμίτες απανταχού της γης

ΕΚΔΟΤΗΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑΤΖΟΥΡΤΖΙΑΣ ΤΗΣ ΑΘΑΜΑΝΙΑΣ (Φ.Α.Τ.Α.)

Επιμέλεια ΈκδοσηςΕυάγγελος Γρ. Αυδίκος

Υπεύθυνος ΈκδοσηςΑθανάσιος Ηλ. Μουστάκας Πρόεδρος Φ.Α.Τ.Α.

ISBN: 978-960-98755-0-9

Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:Βογιατζόγλου Θρασύβουλος3ο χλμ. Τρικάλων - Καρδίτσας • Τηλ.: 24310 26635

Α Σ Π Ρ Ο Π Ο Τ Α Μ Ο Σ

(ΤΖΟΥΡΤΖΙΑ)

παναγιωτησ ιω. καμηλακησ

8

Ευ αγ γΕ λοσ γρ. αυ δι κοσ: α σπρο πο τα μοσ: πο λι τι σμι κη ταυ το τη τα και α να πα ρα στα σΕισ....................................................................................................................................σΕλ. 20

γ. α. πικουλασ: δι α σχι ζον τασ την πιν δο: O ι δι α βα σΕισ στον A σπρο πο τα μο................................................................................................................................... σΕλ. 40

γιαννησ ΘΕοδωριδησ - βασιλικη μαυροματη: ο πΕ ρι η γη τησ του 21ου αι ω να και οι συγ χρο νοι α στρο λα βοι................................................................................................................................... σΕλ. 50

ΘΕοδωροσ σουλτησ:ο α σπρο πο τα μοσ και τα βλαχοχωρια τησ νοτιο-δυτικησ πινδου: μια ιστορικη α ναδρομη στισ σχΕσΕισ τουσ................................................................................................................................... σΕλ. 64σωτηρησ απ. γοργογΕτασ:

τα πΕτρινα γΕφυρια τησ πΕριοχησ ασπροποταμου................................................................................................................................... σΕλ. 74στΕργιοσ λαϊτσοσ:Τα το πω νύ μια ως πη γή της με σαι ω νι κής ι στο ρί ας του Α σπρο πο τά μου.................................................................................................................................. σΕλ. 98

αστΕριοσ κουκουδησ: πληΘυσμιακΕσ Εξοδοι απο τον ασπροποταμο: τΕλη 18ου-αρχΕσ 19ου αιωνα................................................................................................................................. σΕλ. 116

δρ. ΘΕοδωροσ νημασ: η συμβολη των ασπροποταμιτων βλαχων στην Ελληνικη Επανασταση του 1821................................................................................................................................. σΕλ. 130

Ευ αγ γΕ λοσ καραμανΕσ:η κτηνοτροφια του χαλικιου ασπροποταμου: η οργανωση τησ βοσκησ των κοπαδιων στα ΘΕρινα βοσκοτοπια................................................................................................................................. σΕλ. 150

Ειρηνη χαρ. αλΕξιου:πΕριβαλλοντικο αποΘΕμα δ.κ. ασπροποταμου Εκτατικη κτηνοτροφια παρΕλΘον - παρον και μΕλλον................................................................................................................................. σΕλ. 172

πΕριΕχομΕνα

Ο ΑσπρΟπΟτΑμΟσστΟ χωρΟ κΑι τΟ χρΟνΟ

9

παναγιωτησ ιω. καμηλακησ:α σπρο πο τα μιτΕσ ΕπαγγΕλματιΕσ σΕ αστικα κυριωσ κΕντρα τησ κΕντρικησ και νοτιασ Ελλαδασ 19ος-20ός αι................................................................................................................................. σΕλ. 188

ποτηροπουλοσ παρασκΕυασ: ο πολυτοπικοσ χαρακτηρασ τησ βλαχικησ κοινοτητασ. το παραδΕιγμα τησ κρανιασ ασπροποταμου................................................................................................................................ σΕλ. 224Θο δω ρησ σπυ ροσ: Συλλογικες Ταυτοτητες στο Γαρδικι Ασπροποταμου................................................................................................................................ σΕλ. 238

αικατΕρινη πολυμΕρου - καμηλακη:«πα ρα δο σΕισ του α σπρο πο τα μου» μια α να γνω ση τησ συλ λο γησ του α λΕξ. χα τζη γα κη................................................................................................................................ σΕλ. 252

δρ. φανη μπαλαμωτη:Στην Κεντημενη σου Ποδια μωρ’ Βλαχα. Μια πε ρι γρα φι κή και ερ μη νευ τι κή προ σέγ γι ση της γυ ναι κεί ας φο ρε σιάς του Α σπρο πο τά μου, με έμ φα ση στον ρό λο της πο διά ς’................................................................................................................................ σΕλ. 282

γιωργοσ παπαδακησ: ο η χοσ των το πων α σπρο πο τα μοσ νο τιασ πιν δου................................................................................................................................ σΕλ. 292

μαρια ταμπακιωτη - σιμου: Το Πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής (Τζούρτζιας) Ασπροποτάμου. Ο νει ρο πο λή σεις του χει μώ να ~ γλέν τια του κα λο και ριού. Μια βιωματική προσέγγιση................................................................................................................................. σΕλ. 300

γιαννησ δημασ: ο χο ροσ στην πα ρα δο ση του α σπρο πο τα μου................................................................................................................................ σΕλ. 320

δημητρα βαργιαμη: ο λΕωνιδασ μακρησ ωσ λαογραφοσ του ασπροποταμου................................................................................................................................ σΕλ. 354

ο πολυτοπικοσ χαρακτηρασ τησ βλαχικησ κοινοτητασ.

το παραδΕιγμα τησ κρανιασ ασπροποταμου1

ποτηροπουλοσ παρασκΕυασΕρΕυνητησ του κΕντρου ΕρΕυνησ τησ Ελληνικησ λαογραφιασ τησ ακαδημιασ αΘηνων

Η Κρα νιά Α σπρο πο τά μου, πε ρισ σό τε ρο α πό ση μεί ο στο χάρ τη -γε ω-γρα φι κά συγ κε κρι μέ νη θέ ση-, έ να α πό τα χω ριά δη λα δή που συγ-

κρο τούν ται, με τα το πί ζον ται, πα ρακ μά ζουν και α να συγ κρο τούν ται στη διάρ-κεια του ι στο ρι κού χρό νου, εί ναι πρώ τα α πό ό λα έ νας βι ω μέ νος, έ νας κοι νω-νι κο ποι η μέ νος χώ ρος. Συμ βο λί ζει σχέ σεις, αν τι λή ψεις και συμ πε ρι φο ρές, με-τα φέ ρει μνή μες και ι στο ρί α, εκ φρά ζον τας τη δυ να μι κή στη σχέ ση του αν θρώ που με το χώ ρο, ο ρί ζει έ ναν συγ κε κρι μέ νο τό πο ταυ τό τη τας.

«Λα Κόρ νου» στα Βλά χι κα, η Κρα νιά (Κρα νειά ή Κρα νέ α κα τά και-ρούς η ε πί ση μη ο νο μα σί α της)2 εί ναι έ να α πό τα βλα χο χώ ρια του Νο μού Τρι κά λων, χτι σμέ νη στις πλα γι ές της Κεν τρι κής Πίν δου, κά τω α πό την κο-ρυ φή Τριγ γί α, δε ξιά και α ρι στε ρά στις ό χθες του Κρα νι ώ τι κου πο τα μού, έ ναν α πό τους πα ρα πό τα μους που μα ζί με το Σκλη νι α σί τι κο στην έ νω σή τους στα Τρί α Πο τά μια με τα νε ρά των πη γών του πο τα μού α πό το Χα λί κι, σχη μα τί ζουν τον ά νω ρου του Α χε λώ ου, γνω στού ως Α σπρο πό τα μου σε αυ τό το τμή μα.

1 Η α να κοί νω ση στη ρί ζε ται σε ε πι τό πια έ ρευ να για την εκ πό νη ση της δι δα κτο ρι κής μου δι α τρι βής στον Το μέ α Λα ο γρα φί ας της Φι λο σο φι κής Σχο λής του Πα νε πι στη μί ου Ι ω αν νί νων υ πό την ε πο πτεί α του κα θη γη τή Λα ο γραφί ας κ. Β. Νι τσιά κου, βλ. Πα ρα σκευ άς Πο τη ρό που λος, Πο λι τι σμι κές Ταυ τό τη τες στην Πίν δο, δι δα κτο ρι κή δι α τριβή, Πα νε πι στή μιο Ι ω αν νί νων, Φι λο σο φι κή Σχο λή, Τμή μα Ι στο ρί ας & Αρ χαι ο λο γί ας, Το μέ ας Λα ο γρα φί ας, Ι ω άν νινα 2007.

2 Η Κρα νιά α να γρά φε ται ως Κρα νειά με τά την εν σω μά τω σή της στο ελ λη νι κό κρά τος το 1881, ό ταν ο οι κι σμός α πο τε λεί θε ρι νή έ δρα του Δή μου Χαλ κί δας του νο μού Τρι κά λων με χει με ρι νή έ δρα τον Κλει νο βό με το Βα σι λι κό Δι ά ταγ μα της 31ης Μαρ τί ου 1883, βλ. Υ πουρ γεί ον Ε σω τε ρι κών, Πί να κες των ε παρ χι ών Η πεί ρου και Θεσ σα λί ας κα-τά την α πο γρα φήν του 1881, τυπ. Α φών Περ ρή, εν Α θή ναις 1884, σελ. β΄και 31. Με τις αλ λα γές του 1912 στην τοπι κή αυ το δι οί κη ση γί νε ται έ δρα της κοι νό τη τας Κρα νιάς, συμ πε ρι λαμ βά νον τας στη δι και ο δο σί α της τους οι κισμούς Πα λι ο χώ ρι και Δο λια νά, ως το 1965 και 1967 αν τί στοι χα. Συγ κε κρι μέ να με την Υ πουρ γι κή α πό φα ση της 31/08/1912 ε πι κυ ρώ νε ται η σύ στα ση της ο μώ νυ μης κοι νό τη τας και α πο φα σί ζε ται η προ σάρ τη ση του οι κι σμού της Μο νής Δο λια νών ε νώ με αν τί στοι χη της 01/06/1916 α πο φα σί ζε ται η προ σάρ τη ση στην κοι νό τη τα του οι κι σμού Πα λι ο χω ρί ου. Στις 31/05/1965 α πο σπά ται το Πα λι ο χώ ρι και στις 21/11/1967 ο οι κι σμός των Δο λια νών, βλ. Λε ξι κό Δι οι κη τι κών Με τα βο λών των Δή μων και των Κοι νο τή των (1912-2001), η λε κτρο νι κή έκ δο ση, Νο μός Τρι κά λων, κοινό τη τα Κρα νιάς, στην ε πί ση μη σε λί δα της Ελ λη νι κής Ε ται ρεί ας Το πι κής Α νά πτυ ξης και Αυ το δι οί κη σης, (http://www.eetaa.gr/). Α πό το 1940 η ε πί ση μη ο νο μα σί α της «δι ορ θώ νε ται» σε κοι νό τη τα Κρα νέ ας, δι οι κη τι κό ό νο μα που δι α τη ρεί ται στον οι κι σμό μέ χρι σή με ρα, μέ ρος της δι ευ ρυ μέ νης κοι νό τη τας Α σπρο πο τά μου, α πό το 1997.


225

Η κοι νό τη τα κα τοι κεί ται τους θε ρι νούς μή νες, στο πα ρελ θόν α πό η μι νο-μά δες κτη νο τρό φους που εί χαν τα χει μα διά τους στη Θεσ σα λί α, δρα στη ρι-ό τη τα που α κο λου θούν α κό μη, σε πε ρι ο ρι σμέ νη κλί μα κα, οι Σα ρα κα τσά-νοι κτη νο τρό φοι, πα λι ό τε ρα σμί χτες και βο σκοί στην υ πη ρε σί α των Βλά-χων τσε λιγ κά δων, με το δι κό τους ξε χω ρι στό οι κι σμό, τα Κο νά κια3.

Η Κρα νιά, σχε τι κά πλού σιο χω ριό στην ύ στε ρη πε ρί ο δο της Ο θω μα νι-κής αυ το κρα το ρί ας, γνώ ρι σε ι δι αί τε ρη άν θη ση α πό τον 18ο και κυ ρί ως το δεύ τε ρο μι σό του 19ου αι ώ να, χά ρη στην εκ με τάλ λευ ση των κτη νο τρο φι-κών προ ϊ όν των, το εμ πό ριο δη λα δή των γα λα κτο κο μι κών αλ λά ι δι αί τε ρα α πό την ε ξα γω γή των σκου τι ών της το πι κής οι κο τε χνί ας προς την Κύ προ. Αυ τό αν τα να κλά ται στη δη μο γρα φι κή δι α κύ μαν ση του χω ριού, κα θώς ο σχε τι κά μει ω μέ νος, ό πως υ πο στη ρί ζε ται, α ριθ μός των 150 σπι τι ών που κα-τα γρά φε ται το 18204, στην α πο γρα φή του 1881 φθά νει τους 2.444 κα τοί-κους. Η στα δια κή εγ κα τά στα ση πολ λών κα τοί κων του, α πό τις πλου σι ό τε-ρες οι κο γέ νει ες του χω ριού, στα α στι κά κέν τρα της Θεσ σα λί ας, κυ ρί ως στα Τρί κα λα, ή δη α πό τα τέ λη του 19ου αι ώ να, εν τεί νε ται τις πρώ τες δε κα ε τί ες του 20ου (στην α πο γρα φή του 1896 κα τα γρά φον ται 1185 κά τοι κοι)5. Άλ λω-στε στη συλ λο γι κή μνή μη των Κρα νι ω τών το χω ριό έ χει το χα ρα κτή ρα πα ρα θε ρι στι κού κέν τρου ή δη α πό τη δε κα ε τί α του 1920.

Η πλει ο νό τη τα των α πο γρα φών του 20ου αι ώ να α δυ να τούν να α πο τυ-πώ σουν το πλη θυ σμια κό δυ να μι κό, κα θώς δι ε ξά γον ται τους χει με ρι νούς μή νες, που δεν κα τοι κεί ται ο οι κι σμός, εί ναι εν δει κτι κές ω στό σο της δη μο-γρα φι κής δι α κύ μαν σης (1920: 185, 1928: 209, 1940: 337, 1951: 105, 1961: 9, 1971: 0, 1981: 136, 1991: 94, ε νώ το 2001 243 και για πρώ τη φο ρά ξε χω ρι-στή α πο γρα φή στα Κο νά κια: 66).

3 Οι Σα ρα κα τσά νοι της Κρα νιάς α πο τε λούν α πό τις λί γες πε ρι πτώ σεις Σα ρα κα τσά νων που ξε χει μά ζουν στον κάμ πο της Λά ρι σας και εί ναι εγ γε γραμ μέ νοι στον ο ρει νό τό πο δι α μο νής τους με δι και ώ μα τα βο σκής στα κοι νο τικά λι βά δια. Κα θο ρι στι κό ρό λο σε αυ τή την ε ξέ λι ξη στη δε κα ε τί α του 1950 δι α δρα μά τι σαν οι Βλά χοι με γα λο τσελιγ κά δες της Κρα νιάς που ε ξα σφά λι σαν με αυ τόν τον τρό πο βο σκούς για τα κο πά δια τους, μέ σα α πό το σύ στη μα των πε λα τεια κών σχέ σε ων, βλ. Λ. Γουρ γι ώ τη, «Σα ρα κα τσά νοι κτη νο τρό φοι – γε ωρ γοί στην πε ρι ο χή της Λά ρι σας» στο Σα ρα κα τσά νοι, έ νας ελ λη νι κός νο μα δι κός κτη νο τρο φι κός πλη θυ σμός, Πρα κτι κά Συ νε δρί ου Σερ ρών 13 Ο κτωβρί ου 1983, Α θή να, 1985, σελ. 48 – 59. Η Κρα νιά εί ναι α πό ε κεί νες τις πε ρι πτώ σεις συ νερ γα σί ας και συ νύ παρ ξης Βλά χων και Σα ρα κα τσά νων, με δι α κρι τούς και ά νι σους ω στό σο κοι νω νι κούς, πο λι τι σμι κούς και πο λι τι κούς ρόλους, με ι δι αί τε ρη έν τα ση στο πα ρελ θόν αλ λά α κό μα ι σχυ ρούς.

4 Στον Κώ δι κα Τρίκ κης που συν τά χτη κε για φο ρο λο γι κούς λό γους κα τ’ εν το λή του Α λή Πα σά, βλ. Μ. Κλιά φα, Μούλ τι χε ρε τί μα τι ντι λα Κόρ νου: μι κρό χρο νι κό της Κρα νιάς Α σπρο πο τά μου, Γέ νε σις, Τρί κα λα 2003, σελ. 9. Αν τίθε τα ο Φ. Που κε βίλ κα τά την ε πί σκε ψή του στην πε ρι ο χή το 1814, με ό λες τις ε πι φυ λά ξεις για την ορ θό τη τά του, ε κτι μά σε 300 οι κο γέ νει ες τον πλη θυ σμό του χω ριού, βλ. Φ. Που κε βίλ, Τα ξί δι στην Ελ λά δα, Ή πει ρος, μτφ. Πα ναγι ώ τα Κώ τσου, Α φοί Το λί δη, Α θή να 1994, σελ. 332.

5 Βέ βαι α θα πρέ πει να ση μει ω θεί ό τι η α πο γρα φή δι ε ξά γε ται με τα ξύ 610 Ο κτω βρί ου, πε ρί ο δο που ή δη πολ λοί έ χουν α να χω ρή σει για τα χει μα διά. Για τον ί διο λό γο, την η με ρο μη νί α δι ε ξα γω γής τους, οι α πο γρα φές στις 1516/4/1889 και 27/10/1907 κα τα γρά φουν 27 και 6 κα τοί κους αν τί στοι χα, βλ. Μ. Χου λι α ρά κης, Γε ω γρα φι κή, δι οι κη-τι κή και πλη θυ σμια κή ε ξέ λι ξις της Ελ λά δος, 1821-1971, τό μος πρώ τος, μέ ρος δεύ τε ρον, Ε.Κ.Κ.Ε., Α θή ναι 1974, σελ. 171, 241 και 328.

226

ποτηροπουλοσ παρασκΕυασ

Ο γε ω γρα φι κός εν το πι σμός της κοι νό τη τας σε συν δυα σμό με τις πρα-κτι κές κα τοί κη σης, ορ γά νω σης και χρή σης του χώ ρου α πό τους κα τοί κους της, τα συγ κε κρι μέ να δη λα δή «πο λι τι σμι κά» χα ρα κτη ρι στι κά της το πι κής κοι νω νί ας α να δει κνύ ουν την Κρα νιά σε μια α πό τις ι δι αί τε ρες πα ρα στά-σεις που συν θέ τουν την το πι ο γρα φί α της Πίν δου, έ ναν α πό τους λό γους που συν τάσ σουν την το πο λο γί α της.

Σχε τι κά με την ι στο ρί α της κα τοί κη σης - συγ κε κρι μέ να ε δώ στον ο ρει-νό χώ ρο, στην Πίν δο - ι δι αί τε ρα σε ό τι α φο ρά στη δη μι ουρ γί α των το πι-κών ταυ το τή των, πολ λές α πό ψεις ε στιά ζουν στη στα τι κό τη τα των οι κι σμών, την ταύ τι ση δη λα δή χώ ρου, ι στο ρί ας με τον πο λι τι σμό, τα στοι χεί α που δι α μορ φώ νουν αυ τό που α πο κα λεί ται τό πος6. Ω στό σο, ό πως εί ναι φα νε ρό και στη χω ρι κή ε πι κρά τεια της Πίν δου – ι δι αί τε ρα σε πε ρι πτώ σεις βλά χι-κων χω ρι ών αλ λά ό χι μό νο - μια άλ λη κύ ρια μορ φή κα τοί κη σης στο χώ ρο και δι α μόρ φω σης το πι κών ταυ το τή των, α φο ρά στη με τα κί νη ση α νά με σα σε δι α φο ρε τι κούς χώ ρους. Χα ρα κτη ρι στι κό τε ρο πα ρά δειγ μα εί ναι η πρα-κτι κή της με τα κι νού με νης κτη νο τρο φί ας, η στα θε ρή και ε πα να λαμ βα νό με-νη στο χρό νο με τα κί νη ση α νά με σα σε δι α φο ρε τι κούς χώ ρους –και ε κτός των ο ρί ων του ο ρει νού συμ πλέγ μα τος της Πίν δου στην προ κει μέ νη πε ρί-πτω ση-, το κα τέ βα σμα στα χει μα διά δη λα δή, ως μέ ρος ε νός ι στο ρι κά δι α-μορ φω μέ νου τρό που ζω ής, μια ε πι λο γή προ σαρ μο γής στο γε ω γρα φι κό πε-ρι βάλ λον, α πο τέ λε σμα συγ κε κρι μέ νων οι κο λο γι κών, πο λι τι κών και κοι νω-νι κών –ι στο ρι κών με μια λέ ξη- πα ρα γόν των.

Τέ τοι ου τύ που με τα κι νή σεις δι α φο ρο ποι ούν και δι ευ ρύ νουν τον προσ-δι ο ρι σμό της έν νοι ας του τό που, α πό τη στα θε ρό τη τα της κα τοί κη σης σε έ να συγ κε κρι μέ νο χώ ρο στην πολ λα πλό τη τα των χώ ρων εγ κα τά στα σης. Η Κρα νιά στην προ κει μέ νη πε ρί πτω ση αν τι στοι χεί σε έ να συγ κε κρι μέ νο χώ-ρο ό που ε πι στρέ φει η κοι νω νι κή ο μά δα και προσ λαμ βά νει την ταυ τό τη τα του τό που, ω στό σο η «Κρα νιά», ως με τω νυ μί α μιας συγ κε κρι μέ νης το πι-κής πο λι τι σμι κής ταυ τό τη τας, με τα φέ ρε ται στο σύ νο λο των χώ ρων της με-τα κί νη σης των με λών της κοι νό τη τας.

6 Ο ι σο μορ φι σμός χώ ρου, τό που, πο λι τι σμού ερ μη νεύ ει μο νο σή μαν τα τις το πι κές κοι νω νί ες, κα θώς κά θε πο λι τισμός θε ω ρεί ται εν το πι σμέ νος, δι α κρι τός και ο ρι ο θε τη μέ νος σε συγ κε κρι μέ να γε ω γρα φι κά πλαί σια, χα ρα κτη ρί ζε ται α πό ο μοι ο γέ νεια και στα θε ρό τη τα στα χα ρα κτη ρι στι κά του και πα ρά γει έ να συ νε κτι κό πο λι τι σμι κό το πί ο, βλ. E. Hirsch, “Landscape: Between Place and Space”, στο E. Hirsch M. O’Hanlon, The Anthropology of Landscape. Per-spectives on Place and Space, Clarendon Press, Oxford 1995, σελ. 1. Ε πί σης βλ. A. Gupta –J. Ferguson, “Beyond “Culture”: Space, Identity and the Politics of Difference”, στο A. Gupta – J. Ferguson (eds), Culture, Power, Place: Explorations in Critical Anthropology, Duke University Press, Durham and London 1997, σελ. 33–37. Για τη φι λοσο φι κή προ σέγ γι ση των εν νοι ών της ι σο μορ φί ας αλ λά και της ε τε ρο μορ φί ας βλ. Ζ.Φ. Λυ ο τάρ, Η Με τα μον τέρ να Κα τά στα ση, μτφ. Κ. Πα πα γι ώρ γης, Γνώ ση, Α θή να 1993. Για τη συγ κρό τη ση της το πι κό τη τας, ως έκ φρα σης της κοι νω νι κής ον τό τη τας σε συγ κε κρι μέ νο χώ ρο βλ. K. Olwig, Landscape, Nature and the Body Politic: From Britain’s Renaissance to America’s New World, University of Wisconsin Press, Madison 2002, σελ. 17.


227

Με αυ τή την αν τί λη ψη δι ευ ρύ νον ται τα πρό τυ πα και οι κυ ρί αρ χες δι α-τυ πώ σεις για την έν νοι α και το πε ρι ε χό με νο του τό που, τό σο στην αν τί λη-ψή τους ό σο και στο χρό νο. Οι στα θε ρο ποι η μέ νες κω δι κο ποι ή σεις των χω ρι-ών ως συμ πα γών και α ναλ λοί ω των στο χώ ρο και στο χρό νο κοι νο τή των, με τα βάλ λον ται κα θώς δι α πι στώ νε ται ό τι ό χι μό νο στη σύγ χρο νη ε πο χή αλ-λά και στο ι στο ρι κό πα ρελ θόν, οι με τα κι νή σεις, οι με τα να στεύ σεις, οι πολ-λα πλοί χώ ροι α να φο ράς δι α μορ φώ νουν μια δι α φο ρε τι κή αν τί λη ψη του τό-που και της το πι κής ταυ τό τη τας.

Στον οι κι στι κό ι στό της Πίν δου γε νι κό τε ρα, συ νυ πάρ χουν, αλ λη λο-συμπλη ρώ νον ται και αν τα γω νί ζον ται οι στα θε ροί τό ποι με την πολ λα πλό-τη τα στους χώ ρους και στους χρό νους. Μια πολ λα πλό τη τα που δι α φο ρο ποι-εί και δι ευ ρύ νει τον προσ δι ο ρι σμό της έν νοι ας του τό που. Οι συ νε χείς με τα-κι νή σεις α πό και προς τις κοι νό τη τες της Πίν δου, οι δι α δο χι κοί και ποι κί λοι α πο χω ρι σμοί, ό χι μό νο συμ βάλ λουν στη συγ κρό τη ση και τους με τα σχη μα-τι σμούς, στην ι στο ρι κή δι α μόρ φω ση της το πο γρα φί ας της ο ρο σει ράς αλ λά δι ευ ρύ νουν πρό τυ πα και κυ ρί αρ χες δι α τυ πώ σεις για την έν νοι α και το πε-ρι ε χό με νο του τό που.

Ού τως ή άλ λως, οι πολ λα πλές με τα το πί σεις στο γε ω γρα φι κό χώ ρο, α να-δει κνύ ουν τη δι α σπο ρά σε συ στα τι κό στοι χεί ο της ταυ τό τη τας στις Βλά χι κες συλ λο γι κές ον τό τη τες. Στις στα θε ρές με τα βά σεις στα χει μα διά, στις πρό σκαι-ρες α να ζη τή σεις ε ναλ λα κτι κών θε ρι νών βο σκών μα κριά α πό την κοι νο τι κή πε ρι φέ ρεια, στα κέν τρα των εμ πο ρι κών με τα κι νή σε ων, στους με τα να στευ τι-κούς τό πους, τους προ σω ρι νούς ε κτο πι σμούς, ο θε ρι νός οι κι σμός δι α μο νής, ο τό πος τους, α πο τε λεί στα θε ρό ση μεί ο α να φο ράς, ο κεν τρι κός ά ξο νας ορ-γά νω σης των κοι νω νι κο οι κο νο μι κών σχέ σε ων, η χω ρι κή έκ φρα ση της πο λι-τι σμι κής δι α φο ρο ποί η σης α κό μα και στο πλαί σιο συγ γε νών πλη θυ σμια κών ο μά δων. Ω στό σο οι συγ κε κρι μέ νες πε ρι ο χές στις ο ποί ες με τα κι νούν ται α πο-τε λούν τα χω ρι κά ση μεί α στα ο ποί α δι α χέ ε ται η το πι κή τους ταυ τό τη τα, σε αυ τούς τους τό πους, τα χει μα διά, τα κέν τρα των εμ πο ρι κών δρα στη ρι ο τή-των τους, στους τό πους με τα νά στευ σης, με τα φέ ρε ται ο κοι νω νι κός και συμ-βο λι κός χώ ρος της κοι νό τη τας τους.

Ε στι ά ζον τας στην Κρα νιά και σε μια ι στο ρι κή ε πι σκό πη ση του χώ ρου, οι ι στο ρί ες κα τα γω γής, οι πλη θυ σμια κές με τα κι νή σεις και οι α πο δη μί ες υ πο δη-λώ νουν τον πο λυ κεν τρι κό χα ρα κτή ρα στις χω ρι κές α να φο ρές των κα τοί κων του.

Στη με τα βα τι κή κί νη ση στους χώ ρους και στους χρό νους και στην ποι κι-λί α των μορ φών δι α μο νής στο χώ ρο που δι α μορ φώ νον ται, το κα θο ρι στι κό

228


στοι χεί ο που με ταλ λάσ σει τη με τα κί νη ση σε δι α φο ρε τι κούς χώ ρους σε κί-νη ση με ά ξο να έ να στα θε ρό ση μεί ο α να φο ράς, εί ναι η οι κι στι κή εγ κα θί-δρυ ση και η συ να κό λου θη αί σθη ση του τό που που δη μι ουρ γεί ται με βά ση τη διά ρκεια στη σχέ ση χώ ρου, κοι νω νι κής ο μά δας, πο λι τι σμού.

Στις α φη γή σεις για την ί δρυ ση του χω ριού οι πλη θυ σμια κές αν ταλ λα-γές με το Πα λι ο χώ ρι, α πό την άλ λη πλευ ρά της Τριγ γί ας, και γε νι κό τε ρα οι με τα κι νή σεις α πό τη θεσ σα λι κή πε διά δα και τα «πα λι ο χώ ρια» στις υ πώ-ρει ες τις Πίν δου προς τα ο ρει νά χα ρα κτη ρί ζουν τις δι α δι κα σί ες συγ κρό τη-σης της Κρα νιάς.

Έ νας α πό τους κεν τρι κούς δο μι κούς ά ξο νες των α φη γή σε ων για την οι-κι στι κή εγ κα τά στα ση στην πε ρι ο χή, εί ναι η α να ζή τη ση ε κεί κα τα φύ γιου για να προ φυ λα χθούν εί τε α πό τις φυ σι κές κα τα στρο φές εί τε α πό πο λε μι κές ε πι δρο μές και τις πο λι τι κές και οι κο νο μι κές πι έ σεις. Στις πε ρισ σό τε ρες α φη-γή σεις η εγ κα τά στα ση στην πε ρι ο χή ο φεί λε ται, κα τά κύ ριο λό γο, στις ε πι-δη μί ες που πλήτ τουν τις γει το νι κές, χα μη λό τε ρες υ ψο με τρι κά, πε ρι ο χές7:

«Πα λιά το χω ριό ή ταν στο Πα λι ο χώ ρι, τό τε το λέ γαν Γκορ τσιά. Με τά ο κόσμος έ φυ γε α πό κει και ήρ θαν ε δώ. Φύ γαν α πό κει για τί το κλί μα δεν ή ταν υ γι ει νό, αρ ρώ σται ναν τα μι κρά παι διά και πέ θαι ναν. Γι’ αυ τό οι πα λιοί φύ γαν α πό κει. Ε κεί ή ταν το πα λιό χω ριό, για αυ τό το λέ με Πα λι ο χώ ρι. Τους λέ με ό μως και Πα λι ο χω ρί τες για τί ό λοι αυ τοί που μεί ναν ε κεί με τά α πό μας, ήρ θαν πέ ρα α πό τη Με σο χώ ρα, τα Πα λι ο χώ ρια που τα λέ με ε δώ. Αυ τούς τους εί χα με βαλ μά δες σε μας»8.

«Κοί τα ξε να δεις, ε μείς ήρ θα με α πό το Πα λι ο χώ ρι. Α κό μα ε κεί έ χου με χωρά φια δι κά μας. Φύ γα με α πό κει για την πα νού κλα. Ο κό σμος πέ θαι νε και ήρ θα με δω για να σω θού με, πιο υ γι ει νό το μέ ρος βλέ πεις. Έ κα νε ο τό πος και για τα ζώ α, ση κώ νει πολ λά κο πά δια ε δώ πέ ρα.…»9.

Στην πλο κή των δι η γή σε ων η εγ κα τά στα ση στην Κρα νιά συν δέ ε ται με το στε ρε ό τυ πο της ε ρή μω σης των πε δι νών ε κτά σε ων και της φυ γής στα ο ρει νά ε ξαι τί ας της Ο θω μα νι κής κα τά κτη σης και των πι έ σε ων που α σκού-ν ταν στους χρι στι α νι κούς πλη θυ σμούς. Στο α φη γη μα τι κό μο τί βο, οι πι έ-σεις των Τούρ κων, ό ταν δεν συ νι στούν τη βα σι κή αι τί α, συν τεί νουν στην

7 «Κά ποι α ε πι δη μί α, ί σως στα τέ λη του 17ου αι ώ να, κα τέ στρε ψε το χω ριό Γκορ τσιά, που υ πήρ χε στη θέ ση του Πα-λαι ο χω ρί ου Κρα νιάς. Πολ λοί κά τοι κοι φέ ρον ται να με τα κι νή θη καν τό τε στην Κρα νιά, δί νον τάς της δυ να μι κό τε ρη δι ά στα ση», Α. Κου κού δης, Οι μη τρο πό λεις και η δι α σπο ρά των Βλά χων, University Studio Press, Θεσ σα λο νί κη 1999 σελ. 69. Η με τα κί νη ση α πό ελ λη νό φω να χω ριά, χα μη λό τε ρα στην Πίν δο, προς την πε ρι ο χή του Α σπρο πο τά μου α πο τε λεί χα ρα κτη ρι στι κό μο τί βο ι στο ρί ας κα τα γω γής στα πε ρισ σό τε ρα χω ριά τη πε ρι ο χής, βλ. Α. Κου κού δης, ό.π., σελ. 38 και 69.

8 Α φη γη τής, Α. Ψ. 30072004, Κρα νιά.9 Α φη γη τής, Κ. Μ. 07082003, Κρα νιά.


229

εγ κα τά λει ψη των θεσ σα λι κών υ πω ρει ών της Πίν δου και στην α να ζή τη ση α σφα λούς εγ κα τά στα σης στην πε ρι ο χή. Στις δι ά φο ρες πα ραλ λα γές της ι στο ρί ας, στην Κρα νιά βρί σκουν κα τα φύ γιο κα τα δι ω κό με νες οι κο γέ νει ες α πό την πε ρι ο χή της Η πεί ρου αλ λά και Βλά χοι που α να ζη τούν νέ α ε στί α με τά την κα τα στρο φή της Μο σχό πο λης10.

Κα τά τη διά ρκεια των δι ερ γα σι ών συγ κρό τη σης της κοι νό τη τας και το πρώ το δι ά στη μα της υ πό στα σής της, φαί νε ται ό τι σε πε ρι ό δους κρί σε ων, η με τα κί νη ση στο Πα λι ο χώ ρι και τις γει το νι κές ο ρει νές πε ρι ο χές του Κό ζια-κα α πο τε λού σε τη δι έ ξο δο για τους κα τοί κους της. Α κό μα και στην τα ρα-χώ δη πε ρί ο δο στο τέ λος του 18ου και στις πρώ τες δε κα ε τί ες του 19ου αι ώ-να, ό που κυ ρια ρχεί και ε δώ η α πό πει ρα πο λι τι κής και οι κο νο μι κής η γε μο-νί ας του Α λή Πα σά, η αν τι πα ρά θε ση με τους πρό κρι τους και τους αρ μα-το λούς της πε ρι ο χής, οι αν τι δι κί ες με τα ξύ των ο πλαρ χη γών11 και στο τέ λος η ελ λη νι κή ε πα νά στα ση, οι κά τοι κοι της Κρα νιάς δεν συμ με τέ χουν, του λά-χι στον σε συγ κρο τη μέ νες ο μά δες, στις μα ζι κές με τα κι νή σεις και τις ορ γα-νω μέ νες με τοι κή σεις που πα ρα τη ρούν ται α πό τα Βλα χο χώ ρια του Α σπρο-πο τά μου προς την πε ρι ο χή της Μα κε δο νί ας ή α κό μα και νο τι ό τε ρα προς την πε ρι ο χή της Στε ρε άς Ελ λά δας12.

Για τους με τα βα τι κούς κτη νο τρό φους της Κρα νιάς ο οι κο νο μι κός τους χώ ρος στη διά ρκεια του χει μώ να ε κτεί νε ται, ι στο ρι κά, στο θεσ σα λι κό κά-μ πο. Οι κον τι νές πε δι νές πε ρι ο χές των Τρι κά λων και της Κα λαμ πά κας α πο τε λού σαν τους τό πους των χει μα δι ών για με ρι κούς α πό αυ τούς, ω στό-σο το γε ω γρα φι κό δί κτυ ο των με τα κι νή σε ων α πλώ νε ται προς την πε ρι ο χή των Φαρ σά λων στο Χα τζόμ πα σι (Υ πέ ρεια), το Τι κε λί (Μι κρό Βου νό) και το Ψυ χι κό Λά ρι σας, για να έρ θουν πο λύ αρ γό τε ρα οι Σα ρα κα τσά νοι να το δι ευ ρύ νουν προς το Δο ξα ρά, τη Φαρ κα δό να και αλ λού. Η κύ ρια δί ο δος που ε νώ νει το χω ριό με τον κάμ πο δι έρ χε ται α πό το πέ ρα σμα της Μπάμ-πας στο βου νό Τριγ γί α που ο δη γεί στο χω ριό του Κλει νο βού α πό την άλ-λη πλευ ρά του βου νού και στη συ νέ χεια στη Διά βα, στο πέ ρα σμα του

10 Για την τε λευ ταί α εκ δο χή βλ. Μ. Κλιά φα, Μούλ τι χε ρε τί μα τι ντι λα Κόρ νου, ό.π., σελ. 8 και γε νι κό τε ρα για τη με τα κί νη ση των κα τοί κων της Μο σχό πο λης προς την πε ρι ο χή του Α σπρο πο τά μου βλ. Α. Κου κού δης, ό.π., σελ. 234.

11 Πρό κει ται για τη δι α μά χη του Γ. Κα ρα ϊ σκά κη με τον Ν. Στουρ νά ρη και το γαμ πρό του και το πι κό ο πλαρ χη γό Γ. Λι α κα τά για τον έ λεγ χο της πε ρι ο χής, που έ χει ως α πο τέ λε σμα τη λε η λα σί α της Κρα νιάς το 1824, βλ. Ν. Κα σομού λης, Στρα τι ω τι κά εν θυ μή μα τα της Ελ λη νι κής Ε πα να στά σε ως, τόμ. Α , Α θή να 1940, σελ. 262 και Θ. Νη μάς, Τρί-κα λα-Κα λαμ πά κα-Με τέ ω ρα-Πίν δος-Χά σια (Γε ω γρα φί α-Ι στο ρί α-Μνη μεί α-Του ρι σμός), Α φοί Κυ ρι α κί δη, Θεσ σα λονί κη 1987, σελ. 7376.

12 Για τις με τα κι νή σεις των Βλά χων και, στη διά ρκεια του 19ου αι ώ να, των Σα ρα κα τσά νων του Α σπρο πο τά μου βλ. Α. Κου κού δης, ό.π., σελ. 7181.

13 Σε ε ξαι ρε τι κές πε ρι πτώ σεις, ό πως για το φό βο των λη στών, χρη σι μο ποι ού σαν και άλ λες δι α δρο μές ό πως α πό το πέ ρα σμα Γκου ρά σια προς την Πύρ ρα.

230


Πη νει ού, α κο λου θών τας α πό κει και πέ ρα συγ κε κρι μέ νη πο ρεί α για κά θε ξε χω ρι στό προ ο ρι σμό13. Για πα ρά δειγ μα, η α νά βα ση α πό την πε ρι ο χή του Χα τζόμ πα σι προς το χω ριό δι αρ κού σε έ ξι με ε φτά η μέ ρες με βα σι κούς σταθ μούς στην πο ρεί α το Πέ τρι νο Καρ δί τσας, το Πα λι ο γαρ δί κι κον τά στο Πε τρω τό Τρι κά λων, τη Ρά ξα Τρι κά λων, την πε ρι ο χή Γκορ τσι ές δί πλα στη Διά βα, το Σι α καμ πέν τη, ό που και το ο μώ νυ μο χά νι στον Κλει νο βό, την α νά βα ση στην Μπάμ πα και με τά τη δι α νυ κτέ ρευ ση ε κεί α κο λου θού σε η κά θο δος στην Κρα νιά. Το δρο μο λό γιο πρό σβα σης και α να χώ ρη σης α πό το χω ριό πα ρα μέ νει στα θε ρό, στο πέ ρα σμα του χρό νου, ω στό σο, οι συν θή-κες της νε ω τε ρι κό τη τας κά νουν αι σθη τή την πα ρου σί α τους ή δη α πό το τέ λος του 19ου αι ώ να με τη χρή ση του τρέ νου για τη με τα φο ρά των κο πα-δι ών στον κάμ πο α πό και προς το σι δη ρο δρο μι κό σταθ μό της Κα λαμ πά-κας. Αν τί θε τα πα ρά τη δι ά νοι ξη α μα ξι τής ο δού προς το Πα λι ο χώ ρι το 1911 και προς την Κα στα νιά το 1938, η ο δι κή με τά βα ση προς και α πό τον κά-μ πο α πο τε λεί σύγ χρο νο φαι νό με νο, ε δραι ώ νε ται αρ κε τά χρό νια με τά το τέ λος του Β΄ παγ κο σμί ου πο λέ μου.

Ω στό σο και το κα λο καί ρι, οι Κρα νι ώ τες ε πέ κτει ναν τον οι κο νο μι κό τους χώ ρο ε κτός της κοι νο τι κής τους πε ρι φέ ρειας, νοι κι ά ζον τας βο σκο τό πια στο Πα λι ο χώ ρι, ό που άλ λω στε πολ λοί α πό αυ τούς κα τέ χουν ι δι ό κτη τες ε κτά-σεις, το Α ϊ βάν και την Κα λο γρια νή, ό ταν δεν ε παρ κούν τα λι βά δια στην κτη μα τι κή πε ρι φέ ρεια της κοι νό τη τας, ή προ μη θευ ό με νοι ξυ λεί α α πό την πε ρι ο χή του Κό ζια κα (Περ λιά γκο)14. Σε πε ρι ό δους οι κο νο μι κής ακ μής, άλ-λω στε, ό πως α να φέ ρει η προ φο ρι κή πα ρά δο ση, ο πα ρα γω γι κός χώ ρος ε πε κτει νό ταν ε κτός των ο ρί ων της πε ρι φέ ρειας του Α σπρο πο τά μου, κα θώς α να ζη τούν ταν δι α θέ σι μες βο σκές στην πε ρι ο χή του Γράμ μου.

Στην Κρα νιά, ό πως και σε άλ λα Βλα χο χώ ρια του Α σπρο πο τά μου, η ε ξει δί κευ ση στην ε πε ξερ γα σί α του μαλ λιού και στην πα ρα γω γή σκου τι ών ση μα δεύ ει την ι στο ρι κή της πο ρεί α. Η οι κια κή βι ο τε χνί α γνω ρί ζει, μά λι-στα, ι δι αί τε ρη α νά πτυ ξη α πό τον 18ο ως τις αρ χές του 20ου αι ώ να, με κύ ριο α πο δέ κτη του ε ξα γω γι κού εμ πο ρί ου την Κύ προ. Η βι ο τε χνι κή πα ρα γω γή των σκου τι ών, δι α δι κα σί α που δεν πε ρι ο ρί ζε ται στα ό ρια της κοι νό τη τας αλ λά συ νε χί ζε ται στους τό πους δι α χεί μα σης και ι δι αί τε ρα στα Τρί κα λα, εί ναι η δρα στη ρι ό τη τα που δι ευ ρύ νει το χω ρι κό ο ρί ζον τα των κα τοί κων της Κρα νιάς. Τα δρο μο λό για των κι ρα τζή δων προς Κα λαμ πά κα και Τρί-κα λα, με «στέ κια» κα τά την πο ρεί α τη Σα ρα κί να, την Κο τσι λιά και τον

14 Πρα κτι κή που συ νε χί ζουν και οι Σα ρα κα τσά νοι προ μη θευ ό με νοι ξύ λα α πό κει για το ε τή σιο «στή σι μο» των κα λυ βι ών τους στα Κο νά κια.


231

Κλει νο βό, εί ναι το πρώ το στά διο της δι α δρο μής των εμ πό ρων και των προ ϊ όν των τους. Τα Τρί κα λα α πορ ρο φούν το με γα λύ τε ρο μέ ρος των γα λα-κτο κο μι κών προ ϊ όν των, ε νώ α πό το τέ λος του 19ου αι ώ να κι έ πει τα εί ναι ο χώ ρος των εμ πο ρι κών συμ φω νι ών για τη δι ά θε σή τους σε χον τρεμ πό ρους α πό την Α θή να. Σε αυ τή την ε ξέ λι ξη η Κα λαμ πά κα α πο τε λεί το δι α με τα-κο μι στι κό κέν τρο, κα θώς στο σι δη ρο δρο μι κό της σταθ μό με τα φορ τώ νε ται η πα ρα γω γή για να κα τα λή ξει σι δη ρο δρο μι κώς μέ σω των Πα λαι ο φαρ σά-λων στην Α θή να.

Η δι ά θε σή τους κα τά κύ ριο λό γο στην Κύ προ –ε νώ υ πάρ χουν προ φο ρι-κές μαρ τυ ρί ες και για τη δι ά θε σή τους στην Αί γυ πτο– εγ κα θι δρύ ει στα θε-ρές εμ πο ρι κές σχέ σεις με το νη σί α πό τον 18ο ως τις αρ χές του 20ου αι ώ να, που προς το τέ λος τους δι ευ ρύ νον ται με την εμ πο ρί α και άλ λων προ ϊ όν-των ό πως ο κα πνός· εί ναι χα ρα κτη ρι στι κή η πε ρί πτω ση του κα πνέμ πο ρου Πα τί κη με πε δί ο εμ πο ρι κής δρα στη ρι ό τη τας την Κύ προ.

Πα ράλ λη λα και στην Κρα νιά, ό πως και στα άλ λα με γά λα βλα χο χώ ρια, η ε να σχό λη ση με το εμ πό ριο γε νι κό τε ρα τρο πο ποι εί τους χρο νι κούς ρυθ-μούς «πα ρου σί ας - α που σί ας» στο χώ ρο, που κα θο ρί ζον ται πλέ ον α πό τους ρυθ μούς του εμ πο ρί ου και τις συν θή κες με τα κί νη σης στο χώ ρο. Ε πι πλέ ον, και σε έ ναν ύ στε ρο χρό νο, για έ να τμή μα του πα ρα γω γι κά ε νερ γού πλη-θυ σμού ση μα το δο τεί τη με τα τό πι ση α πό το βι ω μέ νο χώ ρο της κοι νό τη τας, τη με τα νά στευ ση δη λα δή σε με γά λα εμ πο ρι κά κέν τρα της Ο θω μα νι κής Αυ το κρα το ρί ας αλ λά και της Κεν τρι κής και Δυ τι κής Ευ ρώ πης.

Στο γε νι κό τε ρο δί κτυ ο των χω ρι κών σχέ σε ων της Κρα νιάς, η α που σί α ε νός με γά λου δι οι κη τι κού και οι κο νο μι κού κέν τρου στον Α σπρο πό τα μο υ πο κα θί στα ται α πό την πα ρου σί α των Τρι κά λων, έ να υ περ το πι κό και δι α-πε ρι φε ρεια κό κέν τρο. Η πό λη των Τρι κά λων α πο τε λεί ση μεί ο α να φο ράς, κα θώς ε κτός α πό τον κομ βι κό της ρό λο στην κα τα νο μή της ε ξου σί ας, τον κοι νω νι κό έ λεγ χο του χώ ρου και τη δι οι κη τι κή δι α χεί ρι ση, α πο τε λεί ση-μεί ο συ νάν τη σης ο μά δων, αν ταλ λα γής προ ϊ όν των, με σο λα βεί δη λα δή α νά-με σα στον κάμ πο, τις υ πώ ρει ες και το βου νό. Με την πά ρο δο του χρό νου τα Τρί κα λα συ νι στούν για την Κρα νιά έ να δια ρκή πό λο έλ ξης κα θ’ ό λη τη διά ρκεια του έ τους, δι ευ ρύ νον τας την ρυθ μι στι κή τους λει τουρ γί α και στους χει με ρι νούς τό πους δι α μο νής του πλη θυ σμού της15.

Ο ρό λος των Τρι κά λων για την Κρα νιά και την ευ ρύ τε ρη πε ρι ο χή, εί-ναι προ ϊ όν της νέ ας δι ά τα ξης των κοι νω νι κών και οι κο νο μι κών σχέ σε ων,

15 Εί ναι χα ρα κτη ρι στι κό ό τι α πό τον 19ο αι ώ να κι έ πει τα α πο τε λεί έ να στα θε ρό τό πο συ νάν τη σης των χω ρια νών και λή ψης κρί σι μων α πο φά σε ων για το μέλ λον της κοι νό τη τας.

232


που δι α μορ φώ νον ται α πό τα μέ σα του 19ου αι ώ να κι ύ στε ρα, ό ταν οι πε δι-νές πε ρι ο χές και τα α στι κά κέν τρα α να πτύσ σον ται στα δια κά σε βά ρος του ο ρει νού α γρο τι κού χώ ρου. Ο α στι κός χα ρα κτή ρας και ο κεν τρι κός ρό λος των Τρι κά λων στη χω ρι κή ορ γά νω ση της ευ ρύ τε ρης πε ρι ο χής προ σελ κύ-ουν α πό τα μέ σα του 19ου αι ώ να, κυ ρί ως, πολ λούς Κρα νι ώ τες για μό νι μη εγ κα τά στα ση. Η στα δια κή αύ ξη ση αυ τής της κί νη σης, ι δι αί τε ρα με τά το 1881, κα θι στά την πό λη των Τρι κά λων ε ναλ λα κτι κό γε ω γρα φι κό τό πο των Κρα νι ω τών. Ο συ νε χώς αυ ξα νό με νος α ριθ μός των χω ρια νών που με τα φέ-ρουν σε μό νι μη βά ση τις ε παγ γελ μα τι κές, βι ο τε χνι κές και εμ πο ρι κές τους δρα στη ρι ό τη τες στην πό λη, πε ρι ο ρί ζον τας αι σθη τά το χρό νο πα ρα μο νής και ά σκη σης των ε παγ γελ μά των τους στο χω ριό, συ νι στά μια μορ φή α στι-κο ποί η σης που α να πτύσ σε ται εις βά ρος α κό μα και της κτη νο τρο φί ας και δη μι ουρ γεί έ να πα ράλ λη λο κέν τρο με ση μαν τι κό βαθ μό πα ρέμ βα σης στα κοι νο τι κά θέ μα τα. Ε νώ δη λα δή στο δεύ τε ρο μι σό του 19ου αι ώ να το χω ριό στα δια κά α να συ σταί νε ται και γνω ρί ζει μια σχε τι κή οι κο νο μι κή α νά πτυ ξη, πα ρα τη ρεί ται μια συ νε χής ρο ή κα τοί κων για μό νι μη εγ κα τά στα ση στην πό λη των Τρι κά λων και άλ λες πε ρι ο χές του θεσ σα λι κού κάμ που, κί νη ση που εν τεί νε ται με τά το 1881 και τις αλ λα γές που ση μα δεύ ουν στα δια κά τον ο ρει νό χώ ρο για να γε νι κευ τεί πλέ ον τον 20ο αι ώ να, με τα βάλ λον τας το χω ριό α πό στα θε ρό τό πο δι α μο νής και πα ρα γω γι κό χώ ρο για αυ τούς, σε πα ρα θε ρι στι κή κα τοι κί α.

Οι Κρα νι ώ τες δη μι ουρ γούν στα Τρί κα λα τις δι κές τους «πα ροι κί ες» στις συ νοι κί ες Τρι καί ο γλου και στον Ά γιο Κων σταν τί νο και α πο τε λούν μια α πό τις δυ να μι κές ο μά δες τις πό λεις. Ο G. Weigand κα τά την ε πί σκε ψή του στα Τρί κα λα το 1889 α να φέ ρει ό τι το 1/3 του μό νι μου πλη θυ σμού της εί-ναι Βλά χοι α πό την πε ρι ο χή του Α σπρο πο τά μου, ε νώ το χει μώ να ο πλη θυ-σμός αυ ξά νε ται εν τυ πω σια κά α πό την κά θο δο των υ πό λοι πων Βλά χων, με τα ξύ αυ τών ως μια α πό τις πο λυ πλη θέ στε ρες ο μά δες α να φέ ρει τους Κρα-νι ώ τες ε κτι μών τας τον πλη θυ σμό τους σε 200 οι κο γέ νει ες16.

Η συ νο χή της κοι νό τη τας ε πι βε βαι ώ νε ται και α να πα ρά γε ται μέ σα α πό ε θι μι κές πρα κτι κές που τε λούν ται κι «ε δώ» στην πό λη, ό πως εί ναι ο χο ρός των Κρα νι ω τών τη δεύ τε ρη μέ ρα του Πά σχα στη θέ ση Κου κου τζά μι. Τα πα ρα δείγ μα τα που πα ρα θέ τει η Μ. Κλιά φα, στα χυ ο λο γών τας τον Τρι κα λι-νό τύ πο α πό το 1881 ως το 1960 στο βι βλί ο της για την Κρα νιά17, α πο τε-λούν τη γρα πτή συν δρο μή στις προ φο ρι κές α φη γή σεις των κα τοί κων του

16 Βλ. G. Weigand, Οι Α ρω μού νοι (Βλά χοι), μτφ. Th. Kahl, Α φοί Κυ ρι α κί δη, Θεσ σα λο νί κη 2001, σελ. 2112.17 Βλ. Μ. Κλιά φα, Μούλ τι χε ρε τί μα τι ντι λα Κόρ νου, ό.π. Για τα πα ρα δείγ μα τα που α να φέ ρον ται βλ. ει δι κό τε ρα

σελ. 17, 2728, 4244, 47.


233

χω ριού για τη σχέ ση του οι κι σμού και των Τρι κά λων. Οι πο λι τι κές δι ερ γα-σί ες α να πτύσ σον ται πα ράλ λη λα και στους δύ ο χώ ρους, ό πως πα νη γυ ρί-ζον ται αν τί στοι χα και οι ε κλο γι κές νί κες. Στα Τρί κα λα λαμ βά νον ται οι ση-μαν τι κό τε ρες α πο φά σεις για την α νά πτυ ξη της κοι νό τη τας και της ευ ρύ τε-ρης πε ρι ο χής του Α σπρο πο τά μου. Ε κεί δρα στη ρι ο ποι ούν ται οι κοι νο τάρ χες της πε ρι ο χής για τη δι εκ δί κη ση πε ρισ σό τε ρων πό ρων, λαμ βά νουν χώ ρα οι ζυ μώ σεις των ε παγ γελ μα τι κών ο μά δων αλ λά και των κα τοί κων των χω ρι ών για τη σύ στα ση κτη νο τρο φι κού συ νε ται ρι σμού το 1910 και της Έ νω σης Α σπρο πο τα μι τών το 1923, ι δρύ ε ται η «Φι λο πρό ο δος Α δελ φό τη τα Κρα νέ ας» το 1911 με στό χο την α νά πτυ ξη της κοι νό τη τας, που ε πα να δρα στη ρι ο ποι εί-ται το 1927, δι ε ξά γον ται έ ρα νοι για δι ά φο ρα έρ γα κοι νο τι κού χα ρα κτή ρα, ό πως η α πο πε ρά τω ση του να ού του Α γί ου Δη μη τρί ου το 1925 κ.λπ.

Σε μια πα ράλ λη λη δι α δι κα σί α που σχε τί ζε ται με τις κοι νω νι κές και οι-κο νο μι κές αλ λα γές που ε πι φέ ρει η έν τα ξη στο ελ λη νι κό κρά τος και εί ναι σύμ φω νη με τη συγ κεν τρω τι κή δο μή α νά πτυ ξής του, πα ρα τη ρεί ται έ νας στα θε ρός προ σα να το λι σμός της χει με ρι νής με τα κί νη σης ση μαν τι κού μέ-ρους των κα τοί κων προς την Α θή να ό που α πα σχο λούν ται ως μι κρο πω λη-τές18, κοι νή πρα κτι κή και σε άλ λα χω ριά του Α σπρο πο τά μου19.

Την εγ κα τά στα ση μι κρο ε παγ γελ μα τι ών στην Α θή να στα τέ λη του 19ου αι ώ να α κο λου θούν στη διά ρκεια του Με σο πο λέ μου και άλ λοι συγ χω ρια-νοί20. Εγ κα τε στη μέ νοι σε ο μά δες στην πε ρι φέ ρεια, τό τε, της πό λης -για πα-ρά δειγ μα στην πε ρι ο χή των Αμ πε λο κή πων-, ε πι δί δον ται σε εμ πο ρι κές δρα στη ρι ό τη τες και άλ λες ε παγ γελ μα τι κές α σχο λί ες. Ε κεί μέ σα α πό το δί-κτυ ο κοι νω νι κών ε πα φών και σχέ σε ων αλ λη λο βο ή θειας (με την αλ λη λο ϋ-πο στή ρι ξη σε ε παγ γελ μα τι κά ζη τή μα τα), τους νέ ους κοι νω νι κούς χώ ρους α να πα ρα γω γής της κοι νο τι κής ταυ τό τη τας, ό πως τα κα φε νεί α, δη μι ουρ-γούν έ ναν νέ ο γε ω γρα φι κό χώ ρο ε πέ κτα σης της το πι κό τη τας, πα ρεμ βαί-νον τας με τη σει ρά τους στα τε κται νό με να του χω ριού τους. Οι προ ε κλο-γι κές δι ερ γα σί ες το κα λο καί ρι του 1932 με τη δι α νο μή προ κη ρύ ξε ων α πό τους «Α θη ναί ους» Κρα νι ώ τες στην πό λη των Τρι κά λων, με τις ο ποί ες κα-λούν τους συμ πα τρι ώ τες τους να λά βουν μια συγ κε κρι μέ νη πο λι τι κή θέ ση,

18 Βλ. Μ. Κλιά φα, ό.π., σελ. 14. 19 Για το Γαρ δί κι βλ. Θ. Σπύ ρου, «Α πό το Γαρ δί κι στο Γαρ δι κά κι», Δο κι μές 8 (1999), σ. 8283. Γε νι κά για τα χω ριά

του Α σπρο πο τά μου εί ναι χα ρα κτη ρι στι κή η α να φο ρά του G. Weigand, το 1889, βλ. G. Weigand, Οι Α ρω μού νοι (Βλά χοι), ό.π., σελ. 215. Ε πί σης γε νι κό τε ρα για τα χω ριά του Α σπρο πο τά μου βλ. Κ. Φαλ τά ιτς, «Οι πλα νό διοι τεχνί τες στην Ελ λά δα», Ελ λη νι κά Γράμ μα τα(1928), τ. 3, σελ. 9.

20 Χα ρα κτη ρι στι κό εί ναι το πα ρά δειγ μα των α δελ φών Ζα φό λια α πό την Κρα νιά Α σπρο πο τά μου που εγ κα ταστά θη καν στην Α θή να το 1916 και δη μι ούρ γη σαν μια Ο μόρ ρυθ μη Ε ται ρεί α τυ ρο κο μι κών προ ϊ όν των λι α νι κής πώ λη σης με την ε πω νυ μί α «Α φοί Ζα φό λια» που υ πάρ χει α κό μα στην ο δό Σο φο κλέ ους.

21 Βλ. Μ. Κλιά φα, ό.π., σελ. 5859.

234


α πο τε λούν πα ρά δειγ μα για τον τρό πο με τον ο ποί ο ο «τό πος» της κοι νό-τη τας δι α χέ ε ται σε πολ λα πλούς γε ω γρα φι κούς χώ ρους21.

Ο Β΄ παγ κό σμιος πό λε μος και ο εμ φύ λιος, η δε κα ε τί α του 1940 γε νι κό-τε ρα, α πο τε λεί μια ο ρια κή πε ρί ο δο για τις το πι κές κοι νω νί ες, μια χρο νι κή το μή που οι δι α στά σεις της α πο τυ πώ νον ται και χω ρι κά. Για πολ λές α πό τις ο ρει νές κοι νό τη τες της Πίν δου συν δέ ε ται με τη με ρι κή ή ο λο σχε ρή κα τα-στρο φή των οι κι στι κών εγ κα τα στά σε ων. Η Κρα νιά κα τα στρέ φε ται ο λο κλη-ρω τι κά το 1943 α πό τις γερ μα νι κές δυ νά μεις κα το χής22.

Οι το πι κές πα ρεκ κλί σεις στους ρυθ μούς και τους χρό νους αν τα πό κρι-σης στο κα νο νι στι κό σχή μα των με τα σχη μα τι σμών εκ φρά ζουν τις ε πι μέ-ρους ι δι αι τε ρό τη τες και δυ να μι κές κά θε το πι κής κοι νω νί ας, ως γε νι κή δι α-πί στω ση κα τα γρά φε ται ω στό σο η δι εύ ρυν ση της με τα τό πι σης και της δι α-σπο ράς του γε ω γρα φι κού χώ ρου των κοι νο τή των, η ε πέ κτα ση των νέ ων κοι νω νι κών χώ ρων έκ φρα σης της συλ λο γι κής ταυ τό τη τας, η αύ ξη ση του ρό λου των ή δη υ φι στα μέ νων ή η δη μι ουρ γί α νέ ων πα ράλ λη λων τό πων α να φο ράς της το πι κό τη τας.

Στην Κρα νιά η α νοι κο δό μη ση των κα τε στραμ μέ νων χω ρι ών και η α να-σύ στα ση, σε πρώ τη φά ση, της κοι νω νι κής ζω ής στο χω ριό συν δέ ε ται ά με-σα με την κτη νο τρο φι κή πρα κτι κή. Οι κτη νο τρό φοι α πο τε λούν με αυ τό τον τρό πο και για μια α κό μη φο ρά, το δί αυ λο ε πα να φο ράς της το πι κό τη-τας α πό τους χώ ρους δι ά χυ σής της.

Η κα τα στρο φή, ω στό σο, του χω ριού ο λο κλη ρώ νει τις δι α δι κα σί ες δι α-σπο ράς των κα τοί κων που πα ρα τη ρούν ται ή δη α πό το τέ λος του 19ου αι-ώ να. Οι αρ γοί ρυθ μοί α νά καμ ψης της κοι νό τη τας, ε πι βρα δύ νον ται α κό μη πε ρισ σό τε ρο α πό τη στα δια κή στρο φή στον κάμ πο και στα με γά λα α στι κά κέν τρα και πολ λών οι κο γε νει ών α πό ε κεί νες που εί χαν ε πι στρέ ψει την κρί σι μη πε ρί ο δο της δε κα ε τί ας του 1960.

Πα ράλ λη λα με τη με τα τό πι ση του χώ ρου της το πι κής κοι νω νί ας στα Τρί κα λα και στην Α θή να, α να δύ ον ται δύ ο νέ οι πό λοι ορ γά νω σης του οι-κο νο μι κού, κοι νω νι κού και πο λι τι σμι κού χώ ρου της κοι νό τη τας, στα ό ρια

22 Για την κα τα στρο φή των χω ρι ών του Α σπρο πο τά μου και της Κρα νιάς το 1943 α πό τα Γερ μα νι κά στρα τεύ ματα κα το χής Βλ. Αχ. Κα ρα νά σιος: «Η κα τα στρο φή του Α σπρο πο τά μου», Με τέ ω ρα, έ τος β , Τρί κα λα 1948, σελ. 19117, Αλ. Χα τζη γά κης, Τ’ Α σπρο πό τα μο της Πίν δου, Ι στο ρι κά, Μαυ ρί δης, Α θή να 1961, σελ. 347350, και α φη γή σεις των Κ. Χα τζη γά κη και Χ. Ντά φη, στο Μ. Κλιά φα, Σι ω πη λές φω νές, Μαρ τυ ρί ες Θεσ σα λών για τον 20ο αι ώ να, Καστα νι ώ της, Α θή να 2000, σελ. 117 και 139 αν τί στοι χα. Για την Κρα νιά ει δι κό τε ρα Μ. Κλιά φα, Μούλ τι χε ρε τί μα τι..., ό.π., σελ. 6266, Δ. Κων σταν τι νί δης, Κρα νιά Α σπρο πο τά μου. Η Ι στο ρί α, Ο Τό πος, Οι Άν θρω ποι, Τρί κα λα 2007 ό που ε πί σης πε ρι λαμ βά νον ται στοι χεί α για την ι στο ρι κή δι α δρο μή του χω ριού, τα το πω νύ μια και τα κρα νι ώ τι κα οι κογε νεια κά ε πώ νυ μα. Γε νι κά για το χω ριό βλ. ε πί σης την έκ δο ση του Πο λι τι στι κού Συλ λό γου Κρα νιάς Α σπρο πο τάμου, Μνή μες και πα ρά δο ση, Λεύ κω μα Κρα νιάς Α σπρο πο τά μου, 2005, ε πι μέ λεια Δ. Γκα ραγ κού νης, φω το γρα φί ες Γ. Πο λύ σης.


235

της πε ρι φέ ρειάς της αυ τή τη φο ρά. Ο πρώ τος α φο ρά τη σύ στα ση του οι κι-σμού της Δα σι κής Υ πη ρε σί ας στη θέ ση Κου κου φλί, στα σύ νο ρα με τα Δο-λια νά, μια κί νη ση που ε νι σχύ ει την το πι κή οι κο νο μί α με την α πα σχό λη ση των κα τοί κων σε υ λο το μι κές ερ γα σί ες. Ο δεύ τε ρος σχε τί ζε ται με την εγ-γρα φή των Σα ρα κα τσά νων στα δη μο το λό για του χω ριού. Στο σύν θε το πλέγ μα των οι κο νο μι κών ε ξαρ τή σε ων, των κοι νω νι κών α νι σο τή των και των πο λι τι σμι κών δι α φο ρο ποι ή σε ων υ πει σέρ χε ται και ο χω ρι κός πα ρά γον-τας. Τα κο νά κια των Σα ρα κα τσά νων α πο τε λούν, σε έ να ι δι ό μορ φο κα θε-στώς χρή σης αλ λά ό χι ι δι ο κτη σί ας του χώ ρου, συ νοι κι σμό της Κρα νιάς και συ νι στούν έ ναν ε τε ρο γε νή πό λο προσ δι ο ρι σμού της το πι κό τη τας, τό σο στα ό ρια της κοι νο τι κής πε ρι φέ ρειας ό σο και στο θεσ σα λι κό κάμ πο, στους χει με ρι νούς τό πους δι α μο νής. Ε κεί που στις πε ρισ σό τε ρες πε ρι πτώ σεις συ-νυ πήρ χαν, α κο λου θού σαν ή δι α δέ χτη καν τα βλά χι κα κρα νι ώ τι κα τσε λιγ-κά τα και με τη πά ρο δο του χρό νου α πέ κτη σαν τη δι κή τους αυ τό νο μη υ πό στα ση με την κα τα σκευ ή μό νι μων οι κι ών και εγ κα τα στά σε ων και την α γο ρά γε ωρ γι κής γης.

Κα τα γρά φον τας τις ε πε κτά σεις και τις με τα το πί σεις της το πι κής κοι νω-νί ας στους πολ λα πλούς χώ ρους δι α σπο ράς της, δι α πι στώ νε ται ο δια ρκώς με τα βαλ λό με νος χα ρα κτή ρας της κοι νό τη τας. Με ά ξο να την κι νη τι κό τη τα στο δι ευ ρυ μέ νο «κοι νω νι κό» και «γε ω γρα φι κό» χώ ρο των κα τοί κων της Κρα νιάς, μια σει ρά α πό νε ω τε ρι κά στοι χεί α συ ναρ θρώ νον ται με ό,τι συ νι-στά τον «πα ρα δο σια κό» τρό πο ζω ής και με τα βάλ λουν το χα ρα κτή ρα των χω ρι κών, κοι νω νι κών και οι κο νο μι κών τους σχέ σε ων. Πο λύ πε ρισ σό τε ρο η δι ά χυ ση του κοι νο τι κού χώ ρου σε πολ λα πλά ση μεί α α να φο ράς «φαί νε ται» να αμ φι σβη τεί την κυ ρι αρ χί α του γε ω γρα φι κού χώ ρου τη κοι νό τη τας ως συ στα τι κό χα ρα κτη ρι στι κό, δι α φο ρο ποι η τι κό γνώ ρι σμα, συμ βο λι κό πε δί ο, υ πό στρω μα και ό ριο της το πι κής ταυ τό τη τας.

Ω στό σο, οι με τα το πί σεις του κοι νω νι κού χώ ρου της κοι νο τι κής ο μά δας –τα δί κτυ α κοι νω νι κών, συγ γε νι κών και πο λι τι κών σχέ σε ων στις πε ρι ο χές εγ κα τά στα σης–, οι πολ λα πλές προ ε κτά σεις του κοι νο τι κού της χώ ρου –οι με τα κι νή σεις α νά με σα στους χώ ρους εγ κα τά στα σης και στον τό πο κα τα-γω γής, στην εμ πει ρί α και τη μνή μη του γε ω γρα φι κού χώ ρου–, συ νι στούν μια δι ευ ρυ μέ νη κοι νο τι κή εν δο χώ ρα, στα θε ρά προ σα να το λι σμέ νη στον τό πο της συλ λο γι κής ον τό τη τας. Η κεν τρο μό λος δύ να μη που συ νέ χει το δί κτυ ο των με τα το πι σμέ νων χώ ρων εί ναι ο γε ω γρα φι κός, ταυ τό χρο να υ λι-κός και συμ βο λι κός, χώ ρος της κοι νό τη τας. Αν τι πα ρα βάλ λον τας τη δυ να-

236


μι κή της το πι κό τη τας στην κα τά τμη ση και τη δι α σπο ρά σε πολ λα πλούς χώ ρους, α να δει κνύ ε ται ο πο λύ κεν τρος χα ρα κτή ρας του τό που.

Συμ πε ρα σμα τι κά, στην «ι στο ρι κή» του μορ φή ο οι κι σμός της Κρα νιάς, το χω ριό, εκ φρά ζει την υ λι κή υ πό στα ση της κοι νό τη τας, κα θο ρί ζει την κοι-νω νι κή της δο μή, τις οι κο νο μι κές σχέ σεις των με τε χόν των σε αυ τήν, την πο λι τι σμι κή και κοι νω νι κή τους ταυ τό τη τα. Εί ναι η κεν τρο μό λος δύ να μη στον ορ γα νι κό ι στό των χώ ρων με τα κί νη σης, των με τα να στεύ σε ων, των τό πων δι α χεί μα σης. Ου σι α στι κά η «με τα φο ρά» της κοι νό τη τας στους χώ-ρους πρό σκαι ρης, ε πο χια κής ή μο νι μό τε ρης δι α μο νής, μέ σα α πό τα δί-κτυ α κοι νω νι κών, συγ γε νι κών και πο λι τι κών σχέ σε ων, α να δει κνύ ει τον πο-λυ το πι κό χα ρα κτή ρα της Κρα νιάς, ευ ρύ τε ρα των βλά χι κων κοι νο τή των.

Σε μια ευ ρύ τε ρη θε ώ ρη ση, στην ο ποί α η Κρα νιά α πο τε λεί μια α πό τις πε ρι πτώ σεις που συν θέ τουν τη «γε ω γρα φί α» της κα τοί κη σης της Πίν δου, οι με τα κι νή σεις α πό και προς το χω ριό, οι δι α δο χι κοί και ποι κί λοι α πο χω-ρι σμοί, που πα ρα τη ρούν ται στον ι στο ρι κό χρό νο, α να δει κνύ ουν τους τό-πους της κί νη σης, τους πολ λα πλούς χώ ρους α να φο ράς και τις χρο νι κές «παύ σεις» που χα ρα κτη ρί ζουν τις μορ φές κα τοί κη σης και με τα βάλ λουν το κα νο νι στι κό πρό τυ πο της το πι κό τη τας, θε με λι ω μέ νο στην αν τί λη ψη μιας στα θε ρής -χω ρι κά και κοι νω νι κά- κοι νό τη τας, πο λύ πριν την ε πι κρά τη ση των σύγ χρο νων αλ λα γών και τά σε ων της νε ω τε ρι κό τη τας.

Ο πολυτοπικός χαρακτήρας μιας βλάχικης κοινότητας

Documents

Transcript of Ο πολυτοπικός χαρακτήρας μιας βλάχικης κοινότητας