Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την...

158

Transcript of Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την...

Page 1: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία
Page 2: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εννέα μαθήματα στην Λέσχη κατασκόπων του 21ου αιώνα

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΤΙ ΖΗΤΑΕΙ Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΚΡΙΤΙΚΗ

ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Page 3: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Η παρούσα έκδοση έγινε στην Αθήνα τον Μάιο του 2007, σε

χίλια αντίτυπα για λογαριασμό της Λέσχης Κατασκόπων του 21ου

αιώνα, με την τεχνική υποστήριξη της κολλεκτίβας 03*03.

Είμαστε ενάντια στο copyright και μ’ αυτήν την έννοια η

χρήση είναι ελεύθερη για κινηματικούς σκοπούς. Σε τέτοια περί­

πτωση, η αναφορά σ’ αυτήν την έκδοση θα εκτιμηθεί ως ανα­

γνώριση των σκοπών της Λέσχης.

Page 4: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΠρόλογος..........................................................................................................5

Ημέρα Ιη:Διαβάζοντας τον Μαρξ ανάποδα - Τι είναι και τι θέλει η οικονομική θεωρία........... 7

Ημέρα 2η:θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας από την μαρξιστική κριτική της

Η έννοια του οικονομικού νόμου στον Μ αρξ.......................................................21

Ημέρα 3η:Από την εργασιακή διαδικασία στην διαδικασία παραγωγής

Αξία του προϊόντος και αξία της εργασιακής δύναμης........................................... 33

Ημέρα 4η:Αγορά και πώληση της εργασιακής δύναμης - Η απόλυτη υπεραξία...................... 41

Ημέρα 5 η:Η σχετική υπεραξία........................................................................................... 51Ημέρα 6η:Από τον καπιταλισμό της απόλυτης υπεραξίας στον καπιταλισμό

της σχετικής υπεραξίας...................................................................................... 55

Ημέρα 7η:Οργάνωση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης..............................................73

Ημέρα 8η:Η θεωρία της κρίσης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου............................................ 87

Ημέρα 9η:Ο φετιχιστικός χαρακτήρας του εμπορεύματος.................................................. 105

Παράρτημα IΗ μετάβαση από την απόλυτη στη σχετική υπεραξία......................................... 119

Παράρτημα 2Απόσπασμα από τη συζήτηση που ακολούθησε την πρώτη μέρα..........................143

Page 5: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία
Page 6: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η σειρά των εννέα μαθημάτων με τίτλο «Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτι­

κή από την πολιτική οικονομία», οι εισηγήσεις της οποίας αποτελούν το βασικό

περιεχόμενο αυτής της έκδοσης, οργανώθηκε από τη Λέσχη Κατασκόπων του

21 ου αιώνα στην κατάληψη της οδού Φερών και Φυλής στην Αθήνα, από το

Φλεβάρη έως τον Απρίλιο του 2007.

Η σειρά αυτή των μαθημάτων, στα οποία εισηγητής ήταν ο Ηλίας Ιωακείμο-

γλου, ήταν μια εισαγωγή στις βασικές έννοιες που χρησιμοποίησε ο Μαρξ στην

κριτική του στην πολιτική οικονομία, όπως διατυπώθηκαν στον πρώτο τόμο του

Κεφαλαίου. Είναι βέβαιο ότι εννέα μαθήματα, προφανώς, δεν αρκούν για την

βαθιά κατανόηση ενός έργου για το οποίο εδώ και εκατόν πενήντα περίπου

χρόνια, υπάρχει μια διαρκής συζήτηση (και ερμηνείες επί ερμηνειών) σε εξέλι-

κη. Ελπίζουμε όμως πως, όπως όλοι όσοι παρακολούθησαν αυτή τη σειρά μαθη­

μάτων, έτσι και ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι πρόκεπαι για μια προσπάθεια

ουσιαστικής γνωριμίας, εξοικείωσης, με έννοιες που για τους περισσότερους

από εμάς (και όχι μόνο) φάνταζαν έως τώρα άγνωστες. Μ’ αυτή την έννοια πρό­

κειται για ένα πρώτο βήμα, που ανοίγει ένα καινούργιο δρόμο στην κατεύθυνση

κατανόησης και μελέτης των αντιλήψεων του Μαρξ.

Από την πρώτη στιγμή μέχρι και το τέλος αυτών των μαθημάτων, αναζητήσα­

με ένα όσο το δυνατόν πιο λειτουργικό μοντέλο, προκειμένου να καλλιεργή­

σουμε το πλέον κατάλληλο έδαφος κατανόησης του μαρξιστικού έργου. Αυτό

με απλά λόγια σημαίνει ότι σε κάθε μάθημα, υπήρχε μια προφορική εισηγήση

(συνοδευόμενη από προβολή διαφανειών με βιντεοπροτζέκτορα) η οποία κατα­

γραφόταν, και μετά από μια σχετική επεξεργασία από τον ίδιο τον εισηγητή

μοιραζόταν στους συμμετέχοντες στην επόμενη συνάντηση. Αυτές τις επεξερ­

γασμένες εκδοχές περιλαμβάνει η συγκεκριμένη έκδοση. Η οικονομία του

χώρου δεν μας επΓτρέπει να μεταφέρουμε εδώ, τόσο κείμενα τα οποία μοιρά­

5

Page 7: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ζονταν από τον Ηλία πέραν των εισηγήσεων και πολύ περισσότερο τον τερά­

στιο όγκο των εκτενών συζητήσεων που γίνονταν στο τέλος κάθε συνάντησης.

Ενδεικτικά, στο κεφάλαιο Παραρτήματα, υπάρχουν ένα κείμενο του Ηλία Ιωακεί-

μογλου για το πέρασμα Από την απόλυτη στη σχετική υπεραξία, καθώς επίσης και

ένα απόσπασμα από τη συζήτηση που ακολούθησε μετά την πρώτη ημέρα.

Ήταν η πρώτη φορά που η Λέσχη Κατασκόπων οργάνωσε μια τέτοια σειρά

μαθημάτων, αλλά σίγουρα όχι η τελευταία. Επειδή αυτή η πρώτη φορά είχε επι­

τυχία και μεγάλη συμμετοχή, αλλά κυρίως επειδή η οκτάχρονη ιστορία του

εγχειρήματος μας δίνει τη δυνατότητα, ή μάλλον μας αναγκάζει, να παίρνουμε

στα σοβαρά το ρόλο που δηλώνει ο «υπότιτλος» της Λέσχης Κατασκόπων -υπο­

δομή στήριξης της συλλογικής αυτομόρφωσης- αντίστοιχες σειρές με τον ίδιο ή

διαφορετικούς εισηγητές και θεματολογία πρόκειται σύντομα να επαναληφθούν.

Γιατί η ίδια η Λέσχη και η δουλειά που γίνεται τόσα χρόνια από τα μέλη της

ξεκίνησε με μια βασική παραδοχή: ζούμε σε ένα σύμπαν οργανωμένης και προ-

μελετημένης άγνοιας, σε μια συνθήκη αβάσταχτης διανοητικής φτώχειας. Δεν

είναι τυχαίο ότι η φτώχεια αυτή είναι σήμερα πολύ ψηλά στη λίστα των εχθρών

κάθε απελευθερωτικού εγχειρήματος. Δεν είναι μυστικό ότι η ίδια φτώχεια έχει

απλώσει τη σκιά της μέσα στις συλλογικές διαδικασίες, ανακυκλώνεται στο λόγο

και τη δράση των ανταγωνιστικών υποκειμένων, υπονομεύει σιωπηλά αλλά ξεκά­

θαρα το παρόν και το μέλλον της κινηματικής πρακτικής. Για τη Λέσχη Κατα­

σκόπων η πρώτη πράξη κήρυξης του πολέμου σ’ αυτόν τον εχθρό ήταν η ανα­

γνώρισή του. Και οι επόμενες πράξεις ακολούθησαν: η βάση δεδομένων για την

τεκμηρίωση του ανταγωνιστικού λόγου, το αρχείο κινηματικής μνήμης, η δανει­

στική βιβλιοθήκη, οι εκδόσεις, και τώρα η οργάνωση μαθημάτων πάνω σε θεω­

ρητικά/ ιστορικά θέματα. Προχωράμε βήμα-βήμα λοιπόν, αλλά με όλη τη σοβα­

ρότητα και την επιμονή που αρμόζει σε τέτοιου είδους βήματα.

Κλείνοντας θα θέλαμε να πούμε ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στους συντρόφους

και στις συντρόφισσες που στήριξαν με τη συνεπή παρουσία τους αυτά τα

μαθήματα, καθώς και στον «δάσκαλο» Ηλία για την αφιλοκερδή συμμετοχή του,

την υπομονή και την αστείρευτη διάθεσή του να εξηγεί, να ακούει και να απα­

ντά.

Αθήνα, Μάιος 2007

6

Page 8: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα I η(α) Διαβάζοντας χον Μαρξ ανάποδα.

(β) Τι είναι και χι θέλει η οικονομική θεωρία

Η μαρξ ισ χ ικ ή θεωρ ία δεν είναι μια ακ όμ η ο ικο νο μ ική θεωρία , ε ίναι μια κρι χ ική της ο ικονο μ ικής θεωρίας.

Η οικονομική θεωρία (η οποία στη διάρκεια του 19ου αιώνα λεγόταν πολιτική

οικονομία), και η μαρξιστική κριτική της είναι δύο διαφορετικά πράγματα. Με

άλλα λόγια, η μαρξιστική θεωρία δεν είναι μια οικονομική θεωρία μεταξύ άλλων

οικονομικών θεωριών.

Στην παράδοση του κομμουνιστικού κινήματος, ο μαρξισμός θεωρήθηκε ότι

είναι η οικονομική θεωρία της εργατικής τάξης, η οποία βρισκόταν σε αντιπαλό­

τητα με την αντίστοιχη θεωρία της αστικής τάξης, με την λεγάμενη «αστική

πολιτική οικονομία». Τα κομμουνιστικά κόμματα διάβαζαν όμως τον Μαρξ ανά­

ποδα, δηλαδή απέδιδαν στο έργο του ιδιότητες ακριβώς αντίθετες από αυτές

που είχε. Στη συνέχεια θα δούμε επιγραμματικά τα κυριότερα σημεία αυτής της

ανάποδης ανάγνωσης της μαρξιστικής θεωρίας, μιας ανάγνωσης που ηττήθηκε

ιστορικά, και μετά θα δούμε μερικά βασικά στοιχεία για το «τι είναι και τι θέλει

η οικονομική θεωρία». Όχι η μαρξιστική κριτική της αλλά η οικονομική θεωρία.

Θα δούμε ποιος είναι ο ιστορικός της ρόλος και ποιες είναι οι εννοιολογικές

της βάσεις.

Πώς οι κ ο μ μ ο υ ν ισ χ έ ς δ ιά β α σ α ν τον Μαρξ α νά π ο δ α .Η ανάποδη ανάγνωση του Μαρξ, που έγινε από το κομμουνιστικό κίνημα

(κομμουνιστικά κόμματα, αριστερισμός, αντικαπιταλιστικές οργανώσεις...) έχει

ως ορατό σημείο αφετηρίας της τα χρόνια της ρώσικης επανάστασης, παρόλο

7

Page 9: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

που οι ρίζες μιας τέτοιας ανάγνωσης απλώνονται έως το ίδιο το έργο του Μαρξ

• και κυρίως έως τα γραπτά του Έγκελς. Τα κείμενα του Μαρξ - ακόμη και το

Κεφάλαιο, που είναι το έργο της ωριμότητας του - επιδέχονται περισσότερες

αναγνώσεις, και μάλιστα επειδή αυτά τα ίδια τα κείμενα το επιτρέπουν. Από

αυτές τις αναγνώσεις, δύο μπορούμε να θεωρήσουμε ότι είναι οι κυριότερες. Η

πρώτη, κυριάρχησε ήδη από τα χρόνια της ρώσικης επανάστασης και διατήρησε

την κυριαρχία της μέχρι την κατάρρευση του υπαρκτού «σοσιαλισμού». Η ανά­

γνωση αυτή θεωρούσε, όπως είπαμε, ότι ο μαρξισμός είναι μια ακόμη πολιτική

οικονομία. Θεωρούσε ακόμη, και αυτό ήταν το χειρότερο, ότι αυτή η πολιτική

οικονομία της εργατικής τάξης προέβλεπε, με επιστημονική ακρίβεια, την ανα­

πόφευκτη πτώση του καπιταλισμού, σαν να έπασχε το οικονομικό σύστημα από

μία μοιραία αρρώστια, που κάποια στιγμή θα το οδηγούσε σε κατάρρευση ανε­

ξάρτητα από τους κοινωνικούς αγώνες. Οι κοινωνικοί αγώνες, βεβαίως, μπορού­

σαν να επιταχύνουν την πτώση αυτή αλλά η πτώση ήταν αναπόφευκτη. ΓΓ αυτό

και μια αγαπημένη στους κομμουνιστές παράσταση της ιστορίας ήταν η πάλη

των τάξεων ως «μαμή της ιστορίας». Θεωρούσαν, δηλαδή, ότι ένας νέος τύπος

κοινωνίας ούτως ή άλλως θα γεννηθεί, πλην όμως ο πολιτικός αγώνας μπορεί να

επιταχύνει και να υλοποιήσει αυτήν την έμφυτη τάση που υπάρχει μέσα στο

κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Μια άλλη παρόμοια εξελικτική ιδέα, αγαπημένη

στους κομμουνιστές ήταν η ιδέα ότι το σύστημα τείνει όλο και περισσότερο

προς την σήψη του και επομένως και προς την κατάρρευσή του.

Άλλο σημαντικό στοιχείο της ανάποδης ανάγνωσης του έργου του Μαρξ από

το κομμουνιστικό κίνημα ήταν η ανάγνωσή του ως «κοσμοθεωρία», «μαρξιστική

κοσμοθεωρία». Εννοούσαν με τον όρο αυτόν, μια συλλογή απόψεων, για την

οποία οι κομμουνιστές πίστευαν ότι απαντάει σε όλα τα ιστορικά, κοινωνικά,

επιστημολογικά και φιλοσοφικά προβλήματα. Ως εκ τούτου, ήταν μία «κοσμοθε­

ωρία» που υποτίθεται ότι μπορούσε να αποτελέσει τη βάση για την δημιουργία

μιας προλεταριακής επιστήμης σε αντίθεση με την αστική επιστήμη, δηλαδή τις

επιστήμες οι οποίες είχαν ήδη αναπτυχθεί και εθεωρούντο ως «αστικές επιστή­

μες».

Σημαντική συμβολή στην ανάποδη ανάγνωση του Μαρξ από το κομμουνιστικό

κίνημα ήταν το μικρό βιβλίο του Λένιν "Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του Kanh

ταλισμού". Το βιβλίο αυτό αποτέλεσε σοβαρή παρέκκλιση από το μαρξιστικό

έργο, και εγκαινίασε μια ορισμένη, καινοτόμο, ανάγνωσή του - εγκαινίασε μια

8

Page 10: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

«αλλαγή θεωρητικού υποδείγματος», μεταμόρφωσε δηλαδή τελείως τον τρόπο

με τον οποίο διάβαζαν μέχρι τότε το έργο του Μαρξ. Η θεωρία του μονοπωλια­

κού καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού που προέκυψε έτσι παρουσίασε τον

μαρξισμό ως μια θεωρία διανομής του προϊόντος, ενώ ο μαρξισμός είναι μια

θεωρία για την κεφαλαιοκρατική παραγωγή και τη συγκρότηση της κοινωνίας

κάτω από συνθήκες κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Κρίνοντας από τα γραπτά

του Λένιν, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο ίδιος, μέχρι να πεθάνει, δηλαδή

λίγα χρόνια μετά, είχε ήδη αντιληφθεί το σφάλμα του (το οποίο φαίνεται ότι

διαισθανόταν ακόμη και όταν έγραφε το βιβλίο για τον ιμπεριαλισμό). Ωστόσο

οι επίγονοι του είχαν υιοθετήσει την θεωρία του μονοπωλιακού καπιταλισμού

και του ιμπεριαλισμού, και την κατέστησαν κυρίαρχη στο εσωτερικό του κομ­

μουνιστικού κινήματος.

Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο της ανάποδης ανάγνωσης του έργου του Μαρξ

από το κομμουνιστικό κίνημα αφορούσε στις σχέσεις εξουσίας. Για τον Μαρξ,

η εξουσία είναι ένα σύστημα μη προσωπικών σχέσεων. Οι επίγονοι ξεκινώντας

από το βιβλίο του Λένιν για τον ιμπεριαλισμό, αντιθέτως, ανέτρεψαν αυτή την

αντίληψη του Μαρξ και διέδωσαν ως «αυθεντικό μαρξισμό» μια ιδεολογία που

διαβάζει τις σχέσεις εξουσίας σαν προσωπικές σχέσεις. Σύμφωνα με αυτήν την

ιδεολογία, ορισμένα κακά υποκείμενα φτιάχνουν την ιστορία: ο ιμπεριαλισμός

και τα μονοπώλια, οι μεγάλες επιχειρήσεις, όχι οι μικρές αλλά οι μεγάλες, ίσως

και η γενική συνέλευση των κεφαλαιοκρατών που με μοχθηρό τρόπο αποφασί­

ζουν για τις τύχες μας. Για όσους ήταν φορείς αυτής της «μαρξιστικής ιδεολο­

γίας», την ιστορία την φτιάχνουν αυτά τα κακά υποκείμενα. Οι σχέσεις εξου­

σίας δηλαδή εμφανίζονται σαν σχέσεις προσώπων: προσωποποιείται η μεγάλη

επιχείρηση, προσωποποιείται το ιμπεριαλιστικό κράτος, και το ίδιο βεβαίως

γίνεται με την εργατική τάξη που αποκτά το χαρακτηριστικό ενός προσώπου,

εμφανίζεται ως Υποκείμενο. Για τον Μαρξ, όμως, η εξουσία είναι ένα σύστημα

μη προσωπικών σχέσεων και την ιστορία δεν την φτιάχνουν κάποια Υποκείμενα

(τα Μονοπώλια, τα Αφεντικά ή η Εργατική Τάξη και το Κόμμα): η κινητήρια

δύναμη της ιστορίας είναι οι κοινωνικές αντιθέσεις και οι συνακόλουθες ανοι­

χτές ή υπόγειες συγκρούσεις μεταξύ των κοινωνικών τάξεων ή των συνασπι­

σμών κοινωνικών τάξεων.

Η ανατροπή του τρόπου με τον οποίο ο Μαρξ κατανοούσε τις κοινωνικές

9

Page 11: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τάξεις ήταν ακόμη ένα σημαντικό στοιχείο της ανάποδης ανάγνωσης του έργου

του από το κομμουνιστικό κίνημα. Οι κοινωνικές τάξεις έγιναν κατανοητές από

το κομμουνιστικό κίνημα σαν ένα άθροισμα ατόμων. Έγιναν κατανοητές σαν

αυτό που πέφτει άμεσα στην αντίληψη μας, στις αισθήσεις μας. Για τον Μαρξ,

όμως, αυτή είναι μια ανάγνωση που μένει στην επιφάνεια. Ο Μαρξ διατυπώνει

τη θέση του με την παράδοξη, εκ πρώτης όψεως, διατύπωση ότι η κοινωνία δεν

αποτελείται από άτομα. Εννοεί με αυτό ότι είναι ένα σύστημα κοινωνικών σχέ­

σεων το οποίο «επανδρώνουν» τα άτομα - αλλά θα μιλήσουμε γΓ αυτά αναλυτι­

κά στην επόμενη συνάντησή μας.

Οι ε ν ν ο ιο λ ο γ ικ έ ς βά σε ις της ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή ς θεωρ ία ς .Ας στραφούμε τώρα προς την οικονομική θεωρία, που όπως είπαμε, κατά τον

19ο αιώνα λεγόταν πολιτική οικονομία. Η πολιτική οικονομία εγκαθιδρύθηκε ως

θεωρία το 1776, με το βιβλίο του Άνταμ Σμιθ «Ο πλούτος των εθνών». Βεβαίως,

πριν τον Σμιθ υπήρχαν οικονομικές ιδέες που κυκλοφορούσαν, υπήρχαν θεωρη­

τικές επεξεργασίες, αυτές όμως δεν αποτελούσαν ένα ενιαίο συνεκτικό σύνολο

ιδεών που θα μπορούσε να εγκαθιδρύσει την πολιτική οικονομία ως διακριτό

γνωστικό κλάδο με επιστημονικές αξιώσεις. Η επιστημολογική καινοτομία του

Ανταμ Σμιθ βασίσθηκε σε έννοιες και λογικά σχήματα των φυσικών επιστημών,

οι οποίες ήδη στον καιρό του ήταν πολύ πιο προηγμένες από οποιαδήποτε

θεωρία σχετική με τις οικονομικές ή τις κοινωνικές σχέσεις. Η βασική θέση του

Σμιθ, η οποία διαπερνάει ολόκληρη την ιστορία της οικονομικής «επιστήμης»

έκτοτε, είναι ότι η αγορά και το οικονομικό σύστημα αποτελούν μια φυσική

τάξη πραγμάτων. Ακριβώς όπως στη φύση τα πράγματα έχουν μια φυσική τάξη

(για παράδειγμα ένα οικοσύστημα είναι μια φυσική τάξη πραγμάτων) έτσι ακρι­

βώς και η οικονομία της αγοράς αποτελεί μια φυσική τάξη πραγμάτων. Αυτό

σημαίνει καταρχήν ότι η οικονομία είναι ένα σύστημα. Σύστημα αποκαλούμε ένα

σύνολο πραγμάτων εκ των οποίων εάν μεταβάλλουμε ένα θα επηρεάσουμε όλα

τα υπόλοιπα. 'Ετσι στη περίπτωση του οικοσυστήματος, που μας είναι οικείο

παράδειγμα, εάν μεταβάλλουμε ένα στοιχείο της οικολογικής αλυσίδας θα έχου­

με επιπτώσεις σε ολόκληρο το σύστημα, δηλαδή σε όλα τα άλλα στοιχεία της

αλυσίδας. Με αυτόν τον τρόπο, δηλαδή ως σύστημα, μάς έμαθαν να κατανοού­

με την οικονομία ο Ανταμ Σμιθ, και αργότερα ο Ντέηβιντ Ρικάρντο. Το σύστημα

μάλιστα αυτό είναι ένα αντικειμενικό σύστημα. Αντικειμενικό: που υπερβαίνει

την ατομική μας βούληση και την ατομική μας διάθεση. Όπως σε ένα οικοσύ-

10

Page 12: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

σχήμα, αιπά που συμβαίνουν εκεί ξεπερνούν την δική μας βούληση και την δική

μας υποκειμενική διάθεση, έτσι συμβαίνει και στο οικονομικό σύστημα. Πολλές

φορές μάλιστα το αντικειμενικό σύστημα λειτουργεί με τρόπο που υπερβαίνει

και τις γνώσεις μας: δεν μπορούμε δηλαδή να κατανοήσουμε όλα τα συστήματα

που υπάρχουν στη φύση. Το ίδιο ισχυρίζεται και η οικονομική θεωρία για την

οικονομία. Ισχυρίζεται, δηλαδή, ότι οι γνώσεις μας είναι υποδεέστερες αυτής

της αντικειμενικής πραγματικότητας που υπάρχει πέρα από την δική μας βούλη­

ση και πέρα από την δική μας υποκειμενική διάθεση.

Η έ ν ν ο ι α τ ω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν ν ό μ ω νΜία έννοια που συμπληρώνει την έννοια του οικονομικού συστήματος, είναι η

έννοια του οικονομικού νόμου. Ο νόμος εδώ έχει την έννοια που έχει στη

φυσική ο φυσικός νόμος. Είναι δηλαδή μια εσωτερική και αναγκαία σχέση ανά­

μεσα σε δύο πράγματα. Εσωτερική σχέση σημαίνει ότι ανάμεσα σε αυτά τα δύο

πράγματα δεν παρεμβάλλεται τίποτα, δεν υπάρχει καμία διαμεσολάβηση, είναι

μια άμεση σχέση, απευθείας σχέση. Αναγκαία σχέση σημαίνει ότι αυτή η σχέση

ισχύει ανεξάρτητα από χώρο και χρόνο, ανεξάρτητα από γεωγραφία και εποχή.

Μας λέει λοιπόν η οικονομική θεωρία ότι υπάρχουν κάποιοι οικονομικοί νόμοι,

κάποιες εσωτερικές και αναγκαίες σχέσεις που ισχύουν ανεξάρτητα από χώρα

και εποχή. Επομένως υπάρχει ένας πυρήνας. Ακριβώς όπως στη φυσική έχουμε

νόμους που ισχύουν ανεξάρτητα από τόπο και εποχή, έτσι συμβαίνει και στην

οικονομία.

Η μαρξιστική θεωρία αποδέχεται αυτήν την έννοια του συστήματος και του

οικονομικού νόμου αλλά τα τροποποιεί. Αποδέχεται ότι το οικονομικό σύστημα

έχει αντικειμενική υπόσταση, πλην όμως τροποποιεί αυτή την ιδέα αφήνοντας

τον πυρήνα του οικονομικού συστήματος που παραμένει αναλλοίωτος στο

πέρασμα του χρόνου, να κολυμπήσει μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον -

αλλά θα δούμε με ποιο τρόπο στις επόμενες συναντήσεις μας.

Η έ ν ν ο ι α της ι σ ο ρ ρ ο π ί α ς .Μία άλλη έννοια την οποία χρησιμοποιεί η οικονομική θεωρία είναι η έννοια

της ισορροπίας. Ισχυρίζεται ότι το οικονομικό σύστημα στο οποίο ζούμε έχει

την ιδιότητα να ισορροπεί. Εάν υπάρχει μία διαταραχή, το σύστημα έχει την

ιδιότητα να ξαναγυρίζει στην αρχική του κατάσταση. 'Εχει επομένως σύμφυτη

την ιδιότητα να εξαλείφει τις ανισορροπίες. Παράδειγμα: Αν σε μια αγορά

II

Page 13: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

υπάρχει η έλλειψη ενός αγαθού, θα φροντίσει το σύστημα μέσα από τους αυτο­

ματισμούς που διαθέτει να αναπληρώσει το κενό. Αν στην αγορά εργασίας ο

μισθός έχει αυξηθεί «υπερβολικά», θα φροντίσει η αγορά μέσα από τους μηχα­

νισμούς της ώστε ο μισθός να επανέλθει σε επίπεδα συμβατά με τις απαπήσεις

των επιχειρήσεων. Με άλλα λόγια, το σύστημα διαθέτει ενδογενείς δυνάμεις

εξάλειψης κάθε ανισορροπίας. Ως εκ τούτου, η οικονομία εμφανίζεται σαν μία

φυσική τάξη πραγμάτων. Είναι ένα σύστημα του οποίου την αυθόρμητη λειτουρ­

γία δεν πρέπει να εμποδίζουμε. Όπως δεν πρέπει να παραβιάζουμε τις ισορρο­

πίες ενός οικοσυστήματος, έτσι δεν πρέπει να παραβιάζουμε τις ισορροπίες

του οικονομικού μας συστήματος.

Η α γ ο ρ ά , τ ό π ο ς π α ρ α γ ω γ ή ς α λ ή θ ε ι α ς ;Η αγορά, λέει η οικονομική θεωρία, είναι ο τόπος στον οποίο πραγματοποιεί­

ται αυτή η φυσική τάξη πραγμάτων, είναι ο τόπος στον οποίο οι ανισορροπίες

εξαλείφονται. Αυτό γίνεται μέσα από τον σχηματισμό των τιμών, μέσα από το

ελεύθερο παιχνίδι της προσφοράς και της ζήτησης. Επομένως η αγορά είναι

ένας τόπος παραγωγής αλήθειας (Μιαέλ Φουκώ), με την έννοια ότι μας καθοδη­

γεί, μάς δείχνει πόση εργασία, πόσες πρώτες ύλες, πόσο κεφάλαιο θα έπρεπε

να διαθέσουμε σε κάθε παραγωγική δραστηριότητα ώστε οι παραγωγοί να φέρ­

νουν στην αγορά την ποσότητα που χρειάζονται οι καταναλωτές στις τιμές που

αυτοί μπορούν να καταβάλουν. Αφού έτσι έχουν τα πράγματα, λέει η οικονομι­

κή θεωρία, η αγορά πρέπει να μας καθοδηγεί στις αποφάσεις μας σχετικά με

την οικονομία, είτε πρόκειται για συλλογικές είτε για ατομικές αποφάσεις. Άρα

είναι ένας τόπος ο οποίος πρέπει να αφεθεί στις δικές του λειτουργίες, προφυ-

λαγμένος από τις παρεμβάσεις της κυβέρνησης. Ακριβώς όπως ένα οικοσύστη­

μα πρέπει να το αφήσουμε ήσυχο να βρει τις δικές του ισορροπίες. Στην

αγορά, λέει η οικονομική θεωρία, διαμορφώνονται κάποιες τιμές οι οποίες είναι

φυσικές. Είναι δηλαδή αυτές που πρέπει να ισχύουν, είναι αυτές που απορρέουν

με φυσικό τρόπο από τα πράγματα, και επομένως είναι οι σωστές τιμές.

Η μ ε τ ο υ σ ί ω σ η τ ο υ α τ ο μ ι κ ο ύ σ υ μ φ έ ρ ο ν τ ο ς σ ε γ ε ν ι κ ό σ υ μ φ έ ρ ο ν .

Από που προκύπτει, όμως. όλο αυτό το παιχνίδι; δηλαδή αυτό το αντικειμενι­

κό σύστημα; Η απάντηση βρίσκεται στον Ανταμ Σμιθ και κυριαρχεί ακόμη

σήμερα, μάλιστα με ακόμη μεγαλύτερη ένταση: το οικονομικό σύστημα προκύ-

12

Page 14: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

πιει από την επιδίωξη του στομικού συμφέροντος. Κάθε άτομο επιδιώκει τη

μεγιστοποίηση του ατομικού του συμφέροντος, και απ' αυτό το παιχνίδι προκύ­

πτει το γενικό συμφέρον, γιατί προκύπτουν όλα αυτά που είπαμε προηγουμέ­

νως. Προκύπτει αυτή η αγορά που εξαλείφει, υποτίθεται, τις ανισορροπίες και

μας καθοδηγεί σωστά πώς να παράγουμε χωρίς να σπσταλάμε εργασία ή πρώ­

τες ύλες ή κεφάλαιο, στις σωστές ποσότητες και τις σωστές τιμές. Επομένως το

σύστημα στο οποίο ζούμε αποτελείται από άτομα που επιδιώκουν το ατομικό

τους συμφέρον, ως καταναλωτές, παραγωγοί, επενδυτές. Κάθε καταναλωτής

ξεχωριστά επιδιώκει το δικό του ατομικό συμφέρον μεγιστοποιώντας την ικανο­

ποίησή του μέσω της κατανάλωσης. Κάθε παραγωγός επιδιώκει το δικό του

ατομικό συμφέρον μεγιστοποιώντας τα κέρδη της. Η σύγχρονη οικονομική

θεωρία αποδεικνύει με τα μαθηματικά που χρησιμοποιεί, ότι όντως, από την

επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος προκύπτει το γενικό συμφέρον, η μεγι­

στοποίηση του γενικού συμφέροντος, η μεγιστοποίηση του αθροίσματος των

ατομικών συμφερόντων.

Η κ ο ιν ω ν ία δεν υ π ά ρ χ ε ι , υ π ά ρ χ ο υ ν μόνο χα άχομα(ή μ ήπ ως η κ ο ιν ω ν ία δεν α π ο χ ε λ ε ίχ α ι από ά χ ο μ α ;)Πίσω από αυτή την θεωρητική κατασκευή υπάρχει η φιλοσοφική αντίληψη

του θετικισμού. Για τον θετικισμό, υπάρχει μόνο ό,τι μπορούμε ν' αντιληφθούμε

με τις αισθήσεις μας (ή κατά μία ακραία εκδοχή του μόνον ό,τι μπορούμε να

μετρήσουμε). Υπάρχει μια φράση της Θάτσερ, σύμφωνα με την οποία "η κοινω­

νία δεν υπάρχει, υπάρχουν μόνο τα άτομα." Τα άτομα είναι οντότητες τις οποίες

μπορούμε να δούμε, άρα υπάρχουν. Η κοινωνία δεν υπάρχει για τους φιλελεύ­

θερους και την οικονομική θεωρία. Απλώς η κοινωνία είναι το συνολικό αποτέ­

λεσμα που προκύπτει από την αλληλεπίδραση των ατομικών πράξεων. Αυτή η

φράση της Θάτσερ αποτελεί την ακριβώς αντίθεση απόφανση με αυτή του

Μαρξ, ότι δηλαδή «η κοινωνία δεν αποτελείται από άτομα». Σ' αυτήν την αντι­

παράθεση, η φράση "η κοινωνία δεν υπάρχει, υπάρχουν μόνο τα άτομα”, έχει το

πλεονέκτημα ότι εμφανίζεται ως αυτονόητη.

Ο Μαρξ ισχυρίζεται ότι η κοινωνίϋ δεν αποτελείται από άτομα. Θα δούμε

στην επόμενη συζήτησή μας με συστηματικό τρόπο ποιες είναι οι βασικές δια­

φορές ανάμεσα στις δύο αντιλήψεις και τι εννοεί ο Μαρξ με αυτήν την εκ πρώ­

της όψεως παράδοξη διατύπωση.

13

Page 15: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Πώς η π ο λ ι τ ι κ ή ο ι κ ο ν ο μ ί α μ ε τ έ τ ρ ε ψ ε την αγορά σε κ α θ ο δ η γ η τ ι κ ή α ρ χ ή της δ ι α κ υ β έ ρ ν η σ η ς .

Η πολίτική οικονομία, ισχυριζόμενη τα όσα είδαμε προηγουμένως, κατόρθω­

σε να μετατρέψει την αγορά σε καθοδηγητική αρχή της διακυβέρνησης: εάν η

κυβέρνηση πράξει ενάντια στους οικονομικούς νόμους, εάν παραβιάσει τους

νόμους λειτουργίας της αγοράς, παραβιάζει μια φυσική τάξη πραγμάτων και

αυτό θα έχει αρνητικές επιπτώσεις. Η συγκρότηση της πολιτικής οικονομίας σε

θεωρία είχε, λοιπόν, διακριτά αποτελέσματα στο επίπεδο της πολιτικής εξου­

σίας. Η πολιτική εξουσία πρέπει να παραδεχθεί ότι η αγορά είναι ένας τόπος

παραγωγής αλήθειας γιατί δείχνει στην κυβέρνηση τι να πράξει, και το κυριότε-

ρο τι να μην πράξει, δηλαδή της δείχνει πόσο πολύ πρέπει να περιοριστεί σε

άλλα καθήκοντα. Αυτό που οφείλει να κάνει η κυβέρνηση είναι να φροντίζει για

την ελεύθερη λειτουργία της αγοράς. Όχι να παρεμβαίνει, αλλά να φροντίζει για

την ελεύθερη λειτουργία της.

Το γεγονός ότι η πολίτική οικονομία έγινε καθοδηγητική αρχή της διακυβέρ­

νησης, μετέτρεψε την ίδια την αγορά. Πριν και μετά την πολιτική οικονομία,

δηλαδή, η αγορά ήταν διαφορετική (Φουκώ). Πριν την πολιτική οικονομία, δηλα­

δή πριν από τα χρόνια 1750-1780, στη διάρκεια του μεσαίωνα και μέχρι το

μέσο του 18ου αιώνα, η αγορά είναι ένας τόπος δικαιοσύνης και νομολογίας.

Στην περίοδο αυτή, ο ηγεμόνας καθορίζει όλα όσα αφορούν στην αγορά: φρο­

ντίζει για τις ποσότητες που έρχονται στην αγορά, για τους κανόνες που προ-

φυλάσσουν τους καταναλωτές από τη νοθεία, φροντίζει να μην υπάρχουν φαι­

νόμενα κερδοσκοπίας, με δύο λόγια παρεμβαίνει στην αγορά και ρυθμίζει με

λεπτομερή τρόπο τη λειτουργία της. Επομένως είναι ο ηγεμόνας που κρίνει την

αγορά: κρίνει αν η αγορά πρέπει να λειτουργήσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο,

εάν λειτουργεί σωστά με κριτήριο την κοινωνική και πολιτική αναπαραγωγή του

συστήματος. Μετά από την πολιτική οικονομία η αγορά μετατρέπεται σε τόπο

ισότητας. Διότι η αγορά, όταν λειτουργεί ελεύθερα, μας λέει η πολιτική οικονο­

μία, επΓτρέπει την ανταλλαγή εμπορευμάτων ίσης αξίας. Επιτρέπει, λοιπόν, την

ισότητα ανάμεσα στους παραγωγούς και ανάμεσα στους παραγωγούς και τους

καταναλωτές. Επίσης είναι τόπος παραγωγής αλήθειας με τον τρόπο που είπαμε

προηγουμένως. Μ' αυτή την έννοια η αγορά τώρα κρίνει την κυβέρνηση.

Μ

Page 16: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Επίσης, πριν από την πολίτική οικονομία, ο ηγεμόνας παίρνει όλα εκείνα τα

μέτρα που είναι απαραίτητα για την οικονομική και κοινωνική αναπαραγωγή του

συστήματος. Δηλαδή παίρνει μέτρα ούτως ώστε στην αγορά να συνεχίσουν να

εμφανίζονται οι παραγωγοί και να μπορούν οι καταναλωτές να μπορούν να προ­

μηθευτούν προϊόντα ώστε να έχουν μια «κανονική ζωή» με τους όρους εκείνης

της εποχής. Φροντίζει, βέβαια και για την πολιτική αναπαραγωγή. Ένα από τα

κύρια μελήματά του είναι να προλάβει τη δυσαρέσκεια και τις εξεγέρσεις των

χωρικών. Μετά την εμφάνιση της πολιτικής οικονομίας η ρύθμιση της αγοράς

είναι αυτόματη. Έχει αποσυρθεί το κράτος, η ισορροπία υποτίθεται ότι αποκα-

θίστσται μόνη της και η οικονομική θεωρία ισχυρίζεται ότι αποκαθίσταται γρή­

γορα, αρκεί βεβαίως να μην έχουμε κρατικές ή άλλες παρεμβάσεις και να λει­

τουργεί ελεύθερα η αγορά.

Η ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή θ ε ω ρ ί α δ ε ν δ ι α θ έ τ ε ι θ ε ω ρ ί α τω ν ο ι κ ο ν ο μ ι κ ώ ν κ ρ ί σ ε ω ν .

Η οικονομική θεωρία ισχυρίζεται ότι η αγορά διαθέτει μηχανισμούς αυτόμα­

της κοινωνικής και οικονομικής αναπαραγωγής. Είναι ένα σύστημα, που όπως

είπαμε, ξαναβρίσκει την ισορροπία του όσες φορές και αν το διαταράξουμε, με

οποιοδήποτε τρόπο. Άρα είναι ένα σύστημα για το οποίο δεν προβλέπεται από

την οικονομική θεωρία ότι μπορεί να έχει κρίσεις, δηλαδή ότι μπορεί να υπάρ­

χουν αρκετά μεγάλες χρονικές περίοδοι κατά τις οποίες δεν μπορούν να απο-

κστασταθούν οι αρχικές ισορροπίες. Κρίσεις σαν και αυτές που είχαμε κατά την

διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα δεν προβλέπονται και δεν μπορούν να

ερμηνευθούν από την οικονομική θεωρία. Σ' αυτές τις περιπτώσεις η οικονομι­

κή θεωρία απαντάει ότι "δεν αφήσατε αρκετά ελεύθερη την αγορά" - είναι η απά­

ντηση που δίνεται και σήμερα από τους νεοφιλελεύθερους. Για κάθε κρίση

υπαίτιοι είναι η κυβέρνηση και τα συνδικάτα που έχουν επιβάλλει στην αγορά

μια σειρά από ρυθμίσεις, τις λεγόμενες «ακαμψίες» της αγοράς.

Η μαρξιστική κριτική της οικονομικής θεωρίας, αντιθέτως, ανατρέπει το

σχήμα αυτό και μας δείχνει ότι το σύστημα της αγοράς, ο καπιταλισμός, εγγε-

νώς οδηγείται σε κρίσεις, ότι το σύστημα δηλαδή δεν διαθέτει τον τρόπο να

ξαναβρεί τις αρχικές του ισορροπίες.

15

Page 17: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Η δ ι ε ί σ δ υ σ η τ ω ν ι δ ε ο λ ο γ ι ώ ν τη ς ι σ ό τ η τ α ς τω ν α ν τ α λ λ α γ ώ ν σ τ ι ς μη ο ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς σ φ α ί ρ ε ς της κ ο ι ν ω ν ι κ ή ς ζ ω ή ς .

Αυτή η αλλαγή στο ρόλο της αγοράς και στη στάση της κυβέρνησης η οποία

περιόρισε τις παρεμβάσεις της στην αγορά, άλλαξε σε ένα βαθμό και τον χαρα­

κτήρα της πολιτικής εξουσίας. Η πολιτική εξουσία έχει δύο πυλώνες: ο ένας

είναι η βία, η καταστολή και ο άλλος είναι η πειθώ, η ιδεολογία (Αντόνιο Γκράμοι,

Νίκος Πουλαντζάς). Με την επικράτηση της ιδεολογίας της αγοράς, της πολιτικής

οικονομίας δηλαδή, έχουμε μια μετατόπιση της εξουσίας από τη βία προς την

ιδεολογία, προς την οικειοθελή υποταγή των υποτελών. Σε ένα σύστημα στο

οποίο οι πολίτες πιστεύουν όντως ότι η αγορά έχει αυτές τις ιδιότητες που

είδαμε προηγουμένως, χρειάζεται λιγότερη επιβολή από τα πάνω. Στον αναπτυγ­

μένο καπιταλισμό η βία είναι περισσότερο το συμπλήρωμα της ιδεολογίας και

όχι το αντίστροφο, όπως στην περίπτωση του μεσαίωνα και της περιόδου μετά­

βασης από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Αυτό οφείλεται σε περισσότε­

ρους παράγοντες, μεταξύ των οποίων και η πίστη των πολιτών στις αρετές της

ελεύθερης αγοράς.

Πέρα από αυτό το άμεσο αποτέλεσμα της αλλαγής του ρόλου της αγοράς και

της ανακήρυξής της σε τόπο παραγωγής αλήθειας, υπάρχουν και έμμεσα, πλην

όμως εξίσου σημαντικά αποτελέσματα. Η αγορά έχει μετατραπεί σε μια μηχανή

παραγωγής ιδεολογιών της ισότητας που διαχέονται στις μη οικονομικές σφαί­

ρες της κοινωνικής ζωής. Η αγορά εμφανίζεται ως ένας χώρος όπου ανταλλάσ­

σονται εμπορεύματα ίσης αξίας - και όντως είναι έτσι. Μπορεί σε κάποιες περι­

πτώσεις η ανταλλαγή να είναι άνιση, αλλά μακροπρόθεσμα έχουμε ανταλλαγές

εμπορευμάτων ίσης αξίας. Υπάρχει, δηλαδή, ένα είδος ισότητας στην ανταλλαγή

στην αγορά, αφού ανταλλάσσονται ίσης αξίας αγαθά. Αυτή ωστόσο η ισότητα

είναι τυπική, επειδή αφορά απλώς στην ανταλλαγή. Δεν είναι πραγματική ισότη­

τα, γιατί αυτοί που ανταλλάσσουν τα εμπορεύματα τους στην αγορά είναι άνι-

σοι. Μία μεγάλη επιχείρηση, παραδείγματος χάριν, διαθέτει υψηλότερη τεχνο­

λογία και πιο έμπειρο προσωπικό από μια μικρή που παράγει το ίδιο προϊόν. Οι

δύο επιχειρήσεις μπορούν να ανταλλάσσουν με τους ίδιους όρους τα εμπορεύ-

ματά τους στην αγορά, μέσα σε συνθήκες ισότητας, αλλά είναι άνισοι οι όροι

υπό τους οποίους παρήγαν αυτά τα εμπορεύματα. Το παράδειγμα του σχολεί­

ου, που λειτουργεί με την ίδια αρχή της τυπικής ισότητας, νομίζω ότι μπορεί να

16

Page 18: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κάνει τα παραπάνω πολύ πιο κατανοητά. Το σχολείο έχει κανόνες που είναι

ίδιοι για όλους τους μαθητές: τα διαγωνίσματα και οι εξετάσεις, η διδακτική ύλη,

οι ώρες διδασκαλίας κλπ. Υποθέτουμε ότι και ο δάσκαλος κρίνει με την ίδια

αυστηρότητα, αμερόληπτα όλους τους μαθητές - τουλάχιστον έτσι συμβαίνει σε

ένα «σωστό» και «δίκαιο» σχολείο. Η ισότητα αυτή, όμως, είναι τυπική, διότι

είναι διαφορετικά τα εφόδια που έχει κάθε παιδί για να υπερπηδήσει τα εμπό­

δια που του τίθενται ως εξετάσεις και διαγωνίσματα. Οι επιδόσεις κάθε παιδιού

εξαρτώνται από το εκπαιδευτικό επίπεδο των γονέων του: στο σχολείο ανταγω­

νίζονται παιδιά εύπορων οικογενειών με υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο με παιδιά

που έχουν μεγαλώσει σε αγροτικές ή εργατικές περιοχές και των οποίων οι

γονείς έχουν χαμηλότερο εκπαιδευτικό επίπεδο. Επομένως έχουμε ουσιαστικές

ανισότητες που κρύβονται πίσω από την τυπική ισότητα του σχολείου. Ακριβώς

το ίδιο συμβαίνει στην αγορά, όπου ανταγωνίζονται «με ίσους όρους» παραγω­

γοί άνισων παραγωγικών δυνατοτήτων.

Η αγορά έχει γίνει το μοντέλο για την οικοδόμηση ή για τον μετασχηματισμό

των περισσοτέρων θεσμών της αστικής κοινωνίας. Με άλλα λόγια, η τυπική ισό­

τητα, που εκπορεύεται από την αγορά και την ιδεολογία της αγοράς (δηλαδή

την οικονομική θεωρία) έχει γίνει η αρχή με βάση την οποία οικοδομούνται ή

μετασχηματίζονται οι θεσμοί της αστικής κοινωνίας, από τον αθλητισμό και το

σχολείο (που είναι θεσμοί της ειδικά καπιταλιστικής κοινωνίας) μέχρι την οικο­

γένεια (που είναι προκαπιταλιστικός θεσμός ενσωματωμένος, δηλαδή μετασχη­

ματισμένος, στην αστική κοινωνία).

Οι περισσότεροι θεσμοί λειτουργούν με βάση αυτήν την αρχή, της τυπικής

ισότητας, και είναι με βάση αυτήν την αρχή που σχεδιάζονται πολιτικές, σχεδιά­

ζονται και υλοποιούνται δράσεις. Αυτό ισχύει, παραδείγματος χάριν, για την

ισότητα των δύο φύλων: στην Ελλάδα, μολονότι υπάρχει νομοθεσία που εν πολ-

λοίς εξισώνει τα δύο φύλα, είναι μία νομική ισότητα, τυπική ισότητα, όλες οι

μελέτες και οι στατιστικές εξακολουθούν να καταγράφουμε την ανισότητα.

Διότι οι γυναίκες και οι άνδρες εισέρχονται με άνισα εφόδια σε μια ζωή όπου

καλούνται να κριθούν «με ίσους όρους» δηλαδή με τα ίδια κριτήρια.

Ο αθλητισμός είναι μια προσομοίωση του ανταγωνισμού όπως αυτός διεξάγε­

ται στην αγορά αλλά και στην αστική κοινωνία γενικότερα, δηλαδή με όρους

17

Page 19: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τυπικής ισότητας. Οι αθλητές αγωνίζονται «επί ίσοις όροις», αλλά ο καθένας

τους έχει διαφορετικά εφόδια. Δεν απασχολεί τους κριτές πώς κστόρθωσε να

φτάσει σ' ένα ορισμένο αποτέλεσμα, κρίνεται μόνο από την επίδοση, ακριβώς

όπως στην αγορά, ακριβώς όπως στο σχολείο. Ο αθλητισμός ως προσομοίωση

της αγοράς (όπως και το σχολείο) εκπαιδεύει τους πολίτες στην πλάνη ότι η

τυπική ισότητα είναι η ισότητα.

Η ιδεολογική λειτουργία της αγοράς διεισδύει και σε μακρινές από αυτήν

πραγματικότητες, σε στιγμές της καθημερινής ζωής, σε σχέσεις, στις οποίες δεν

υπάρχει ανταλλαγή, και τις μετατρέπει σε σχέσεις φαντασιακής ανταλλαγής.

Υπάρχει λοιπόν μια γενικευμένη εισβολή της ιδεολογίας της ανταλλαγής και της

ισότητας, της τυπικής ισότητας, σε όλα τα επίπεδα της ζωής μας.

Π ρ ο σ ε χ ώ ς .Αυτά ήθελα να σας πω σε σχέση με την οικονομική θεωρία. Αντιλαμβάνομαι

ότι ήταν πολύ γενικά, μακριά από την οικονομική συγκυρία και από την συγκε­

κριμένη πραγματικότητα. Ωστόσο τα θεώρησα αναγκαία γιατί είναι αποφασιστι­

κής σημασίας για τις διαχωριστικές γραμμές τις οποίες θα συζητήσουμε την

επόμενη φορά. Θα ξαναθυμηθούμε τι λέει η οικονομική θεωρία, κι απ' την άλλη

μεριά τι λέει η μαρξιστική θεωρία. Κι εκεί που τα πράγματα θα έρθουν σε αντί­

θεση, θα είναι πιο συγκεκριμένα και πιο ενδιαφέροντα. Την επόμενη φορά, λοι­

πόν, θα δούμε τις θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας και της μαρ­

ξιστικής κριτικής, θα δούμε δηλαδή τι λέει ο Μαρξ για την αγορά, για τον ισχυ­

ρισμό της οικονομικής θεωρίας ότι αυτή πάντα γυρίζει στην αρχική της ισορρο­

πία, θα δούμε τι λέει για την «κοινωνία που δεν αποτελείται από άτομα»...

Στη συνέχεια, αυτά που θα παραμένουν αρκετά γενικά στη δεύτερη συνάντη­

σή μας, θα τα δούμε πιο αναλυτικά, στις μελλοντικές συναντήσεις μας, όταν θα

μιλήσουμε για την αγορά εργασίας (όπου ο Μαρξ δείχνει ότι στην αγορά εργα­

σίας το κεφάλαιο καθορίζει και την προσφορά και τη ζήτηση εργασίας, δηλαδή

μια αγορά που λειτουργεί με ψευδή τρόπο, δεν είναι μια πραγματική αγορά), θα

δούμε ότι η καρδιά του συστήματος είναι οι σχέσεις στο εσωτερικό της παρα­

γωγής ενώ για την οικονομική θεωρία η παραγωγή είναι ένα "μαύρο κουτΓ, το

οποίο δεν ανοίγουμε ποτέ για να δούμε τι υπάρχει μέσα. Υπάρχουν ροές, εισ­

ροές και εκροές από το "μαύρο κουτί”. Υπάρχουν άνθρωποι και πρώτες ύλες

που εισέρχονται και προϊόν που εξέρχεται. Η σημαντικότερη ίσως ανατροπή

Page 20: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

του Μαρξ είναι ότι άνοιξε το "μαύρο κουτΓ της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής και

μας έδειξε τι συμβαίνει εκεί και γιατί αποτελεί τη βάση ολόκληρου του οικονο­

μικού συστήματος. Θα δούμε επίσης, σε επόμενη συνάντησή μας, τι λέει ο

Μαρξ για τις κρίσεις, που όπως είπαμε για την οικονομική θεωρία δεν υπάρ­

χουν, παρά μόνο επειδή παραβιάζουμε τους κανόνες της αγοράς, και στην

τελευταία μας συνάντηση θα δούμε τι λέει ο Μαρξ για τις κοινωνικές τάξεις και

την πολιτική δράση κι αυτό θα γίνει σε αντιδιαστολή με την παράδοση της κομ­

μουνιστικής αριστερός και της αριστερός στο σύνολό της.

19

Page 21: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

20

Page 22: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 2η(α) θεμελιώδεις διαφορές της οικονομικής θεωρίας

από την μαρξιστική κριτική της (β) Η έννοια του οικονομικού νόμου στον Μαρξ

Ά τ ο μ α ή κ ο ι ν ω ν ί α ;Η οικονομική θεωρία έχει ως σημείο εκκίνησης την ιδέα ότι τα άτομα είναι

από τη φύση τους προικισμένα με ορθολογισμό και ελευθερία, και για τον λόγο

αυτό διαλέγουν ελεύθερα ό,τι τους συμφέρει ατομικά, μεγιστοποιούν το ατομι­

κό όφελός τους και μέσα από αυτό το παιχνίδι των ατομικών συμφερόντων

προκύπτει το γενικό συμφέρον. Το σχήμα αυτό αναφέρεται στην έννοια του

Ανθρώπου, στην ουσία της ανθρώπινης φύσης που εκδηλώνεται σε κάθε άτομο

ξεχωριστά και το προικίζει με αναλλοίωτες και διαρκώς παρούσες ιδιότητες -

στην περίπτωση της οικονομικής θεωρίας με ορθολογισμό και ελευθερία. Ο

Μαρξ δεν συμμερίζεται αυτή την ιδέα, παρόλο που ιστορικά έγινε η απόπειρα

να διαβασθεί το έργο του με αναφορά στον Άνθρωπο. Ο Μαρξ ασχολείται και

ενδιαφέρεται για τους συγκεκριμένους ανθρώπους, τους πραγματικούς ανθρώ­

πους, και η μαρξιστική θεωρία σε αυτούς αναφέρεται.

θεμελιώδεις διαφορές. Συγκριτικός πίνακας I : Άτομο ή κοινωνία

1 Οικονομική θεωρία Μ αρξιστική κριτική της οικονομικής θεωρίας

Η οικονομική δραστηριότητα είναι μη-ιστορική, απορρέει από την ανθρώπινη φύση.

Άτομα ορθολογικά και ελεύθερα εκ φύσεως. Ο Άνθρωπος. Εξύμνηση του ατομικισμού.

Η πρωτοκαθεδρία του ατομικού ως ερμηνευτική αρχή. Μικρο<μακρο.Η κοινωνία δεν υπάρχει, υπάρχουν μόνο τα άτομα. —

21

Page 23: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Για τον Μαρξ, η οικονομική δραστηριότητα δεν πραγματοποιείται με βάση τις

ιδιότητες του ανθρώπου εν γένει, αλλά πραγματοποιείται μέσα σε ιστορικές,

κοινωνικές συνθήκες. Για να διατυπώσει με αυστηρό τρόπο αυτήν την ιδέα, ο

Μαρξ, ανέπτυξε την έννοια των ιστορικών τρόπων παραγωγής: οι τρόποι παρα­

γωγής που μας είναι γνωστοί είναι ο δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής, αυτός

που υπήρχε δηλαδή στον αρχαίο κόσμο, ο φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής,

που αναφέρεται στον Μεσαίωνα της Ευρώπης, ο ασιατικός τρόπος παραγωγής,

του οποίου μια παραλλαγή είναι ο τρόπος παραγωγής που επικρατούσε στην

Οθωμανική Αυτοκρατορία. Βέβαια, σήμερα, έχουμε τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο

παραγωγής, και το Κεφάλαιο, που είναι το μεγάλο έργο του Μαρξ, είναι η ανάλυ­

ση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και κανενός άλλου.

Η ιδέα πως ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως άτομο ορθολογικό και ελεύθερο

σχετίζεται και με την εξύμνηση του Ανθρώπου ως αφηρημένη έννοια, μια εξύ­

μνηση που εμφανίζεται τόσο συχνά στη λογοτεχνία και στις άλλες τέχνες, αλλά

και στην αστική πολιτική. Για τον Μαρξ ο ορθολογισμός και η ελευθερία δεν

είναι δεδομένα εκ φύσεως, αλλά μπορούν να κατακτηθούν: το άτομο είναι το

σύνολο των σχέσεών του με το κοινωνικό και το φυσικό περιβάλλον του, και

αυτό το σύνολο σχέσεων οικοδομείται μέσα σε κοινωνικές διαδικασίες. Αυτό

που εμφανίζεται σαν «πρόσωπο», τελικά είναι ατομικές πρακτικές που υπάρ­

χουν διάχυτες μέσα στην κοινωνία, και τις οποίες υιοθετεί κάθε άτομο σε έναν

πρωτότυπο και ενδεχομένώς μοναδικό συνδυασμό.

Στην περίπτωση των ταξικών σχέσεων, ο Μαρξ αφαιρεί τελείως το προσωπι­

κό στοιχείο. Θεωρεί δηλαδή ότι ο τυπικός εργοδότης, ο τυπικός κεφαλαιοκρά­

της ή ο τυπικός εργάτης, καθορίζονται ολοκληρωτικά από τους κοινωνικούς

τους ρόλους, και αυτό είναι που τον ενδιαφέρει. Δεν τον ενδιαφέρουν δηλαδή

οι προσωπικές αποκλίσεις που μπορούν να υπάρχουν, δεν τον ενδιαφέρει

δηλαδή αν ο εργοδότης αυτός είναι καλός, ή καλύτερος, ή χειρότερος, αλλά ότι

είναι εργοδότης. Τον ενδιαφέρει δηλαδή ο θεσμικός του ρόλος, και όχι οι απο­

χρώσεις που μπορεί αυτός ο συγκεκριμένος εργοδότης να δώσει στον ρόλο

του.

Αυτό μας οδηγεί και στο επίπεδο μιας διαφορετικής στάσης σε ό,τι αφορά

την ερμηνεία των γεγονότων. Στην περίπτωση της οικονομικής θεωρίας, η βασι­

22

Page 24: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κή ερμηνευτική αρχή είναι το άτομο και η συμπεριφορά του. Ενώ στην περίπτω­

ση του Μαρξ η πρωτοκαθεδρία αποδίδεται στους κοινωνικούς παράγοντες.

Ξεκινά, δηλαδή, ο Μαρξ από αυτό που συμβαίνει στην κοινωνία, και μετά εξετά­

ζει αυτό που κάνουν τα άτομα, ή αυτό που συμβαίνει στα άτομα, ως μια απόκλι­

ση σε σχέση με τους κοινωνικά δεδομένους μέσους όρους. Γράφει στον πρό­

λογο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου:

«Λίγα λόγια για να αποφευχθούν ενδεχόμενες παρεξηγήσεις. Τις μορφές του

κεφαλαιοκράτη και του γαιοκτήμονα δεν τις ζωγραφίζω καθόλου με ρόδινα

χρώματα. Εδώ, όμως, πρόκειται για τα πρόσωπα μόνο στο βαθμό που αποτε-

λούν την προσωποποίηση οικονομικών κατηγοριών και είναι φορείς καθορισμέ­

νων ταξικών σχέσεων και συμφερόντων. Η δική μου άποψη που αντιλαμβάνεται

την εξέλιξη των οικονομικών κοινωνικών σχηματισμών σαν διαδικασία όμοια με

αυτή της φύσης και της ιστορίας της, μπορεί λιγότερο από κάθε άλλη να θεωρεί

το ξεχωριστό άτομο υπεύθυνο για συνθήκες, των οποίων το ίδιο παραμένει κοι­

νωνικό προϊόν - όσο και αν ανυψώνεται υποκειμενικά πάνω από αυτές».

Για τον Μαρξ η κοινωνία δεν συγκροτείται από άτομα, συγκροτείται από κοι­

νωνικές σχέσεις που έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα.

Ά τ ο μ α ή κ ο ι ν ω ν ι κ έ ς τ ά ξ ε ι ς ;•’Για την οικονομική θεωρία δεν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις, ενώ για τον Μαρξ

τα κυριότερα υποκείμενα, οι πρωταγωνιστές της κοινωνικής ζωής, είναι οι κοι­

νωνικές τάξεις. Τι εννοεί ο Μαρξ με τον όρο των κοινωνικών τάξεων: Εννοεί

κσταρχάς ότι το οικονομικό σύστημα, και το σύστημα εξουσίας, καθορίζουν

κάποιες θέσεις, ένα σύνολο θέσεων με δομή και ιεραρχία. Εννοεί ακόμη ότι τα

άτομα καταλαμβάνουν αυτές τις θέσεις, και αναλαμβάνουν από αυτές τις θέσεις

έναν κοινωνικό ρόλο, έναν θεσμικό ρόλο, γίνονται η προσωποποίηση οικονομι­

κών κατηγοριών, γίνονται φορείς καθορισμένων ταξικών σχέσεων και συμφερό­

ντων. Αυτό που μένει άθικτο, πέρα από τα άτομα και από τα πρόσωπα, είναι η

δομή του συστήματος, είναι η διάρθρωσή του, είναι οι κοινωνικές θέσεις, οι

θεσμικοί ρόλοι.

23

Page 25: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Οικονομική θεωρία και μαρξιστική κριτική. Συγκριτικός πίνακας 2: Από τα άτομα στις κοινωνικές τάξεις.

| Οικονομική θεωρία Μαρξιστική κριτική της οικονομικής θεωρίας

Οι κοινωνικές τάξεις δεν υπάρ­χουν. Υπάρχουν μόνο τα άτομα που είναι προικισνένα με ιδιότητες. Η Φύση του Ανθρώπου.

HjaiaaBiMrrHTWM

Επομένως το πρώτο στοιχείο των κοινωνικών τάξεων είναι οι θέσεις μέσα στο

οικονομικό σύστημα και στο σύστημα εξουσίας, στο κράτος. Το δεύτερο στοι­

χείο είναι ότι αυτές τις θέσεις τις καταλαμβάνουν τα άτομα και προσωποποιούν

κοινωνικές σχέσεις και συμφέροντα. Το τρίτο στοιχείο είναι ότι τα άτομα που

καταλαμβάνουν αυτές τις θέσεις, εξ αυτού του γεγονότος ομαδοποιούνται σε

σύνολα, τα οποία ο Μαρξ ονομάζει κοινωνικές τάξεις καθ’ εαιπές. Προκύπτουν,

δηλαδή από την ίδια την δομή του οικονομικού συστήματος και τη δομή της

εξουσίας, σύνολα θέσεων, που ομαδοποιούν τα άτομα που καταλαμβάνουν

αυτές τις θέσεις σε μια τάξη καθ’ εαυτή. Τι σημαίνει όμως τάξη καθ’ εαυτή; Στην

πραγματικότητα πρόκειται για μία εν δυνάμει τάξη, μία δυνητική τάξη, για τον

πολύ απλό λόγο ότι εάν αυτά τα άτομα, που κατέχουν αυτές τις θέσεις, δεν

συγκροτούνται πολιτικά, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τάξη. Υπάρχει λοι­

πόν και ένα τέταρτο στοιχείο που πρέπει να προσθέσουμε για να υπάρχει

πραγματικά μια κοινωνική τάξη: τα άτομα που ομαδοποιούνται εξαιτίας της

θέσης τους στο οικονομικό σύστημα και στο σύστημα εξουσίας πρέπει να

εμφανίζονται στην πολιτική σκηνή και να αναλαμβάνουν πολιτικές δράσεις.

Πολιτικές, ούτε καν συνδικαλιστικές, λέει ο Μαρξ, εννοώντας με αυτό ότι η

δράση τους πρέπει να έχει ως σημείο πρόσκρουσης το κράτος και πρέπει να

επιχειρεί να μεταβάλει κάτι στη λειτουργία του, στις δομές του, τους θεσμούς ή

τις πολιτικές που ασκεί. Επομένως το στοιχείο της πολιτικής δράσης είναι απα­

ραίτητο για τη συγκρότηση της κοινωνικής τάξης. Η αστική τάξη στην κοινωνία

24

Page 26: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μας είναι μια κστεξοχήν κοινωνική τάξη, διότι είναι διαρκώς συγκροτημένη σε

πολιτική δύναμη. Η εργατική τάξη, αντιθέτως, είναι μία τάξη που μπορεί να

υπάρχει ή να μην υπάρχει, ανάλογα με την περίοδο. Υπάρχουν περίοδοι στις

οποίες υπάρχει απλώς ως εργατική τάξη καθ’ εαυτή, ως εν δυνάμει τάξη.

Η συγκρότηση της εργατικής τάξης σε πολιτική δύναμη, μπορούμε να πούμε

σχηματικά, ότι μέχρι το 1989-90 ήταν ένα φαινόμενο διαρκές, για το πενήντα

χρόνια που ο υπαρκτός «σοσιαλισμός» και το κομμουνιστικό κίνημα κινητοποι­

ούσαν τους προλετάριους. Το γεγονός ότι σήμερα δεν εμφανίζεται σαν πολιτι­

κή δύναμη, προφανώς σημαίνει ότι δεν είναι μια τάξη για τον εαυτό της, κατά την

έκφραση του Μαρξ. Τάξη για τον εαυτό της: τάξη που αναλαμβάνει πολιτικό

αγώνα, που συγκροτείται σε πολιτική δύναμη, που έχει επομένως συνείδηση

του εαυτού της.

Δ ι α ν ο μ ή / π α ρ α γ ω γ ή , δ υ ν α μ ι κ ή / ι σ τ ο ρ ί α , ι σ ο ρ ρ ο π ί α / α ν ι σ ο ρ ρ ο π ί α .

Η οικονομική θεωρία είναι θεωρία της διανομής του προϊόντος και του σχη­

ματισμού των τιμών. Ο μαρξισμός είναι μια θεωρία για την κεφαλαιοκρατική

παραγωγή και τον τρόπο με τον οποίο αυτή δομεί (ή αποδιαρθρώνει) την κοι­

νωνία συνολικά. Είναι μια θεωρία για τη συγκρότηση της κοινωνίας σε συνθήκες

κεφαλαιοκρατικής παραγωγής. Η παραγωγή είναι η καρδιά του κεφαλαιοκρατι­

κού συστήματος, η σφαίρα, η βαθμίδα της κοινωνίας που έχει καθοριστικό

θεμελιώδεις διαφορές.Συγκριτικός πίνακας 3: Από τη διανομή στην παραγωγή / Από την

δυναμική στην ιστορία / Από την ισορροπία στην ανισορροπία.

1 Ο ικονομική θεωρία Μαρξιστική κριτική της οικονομικής θεωρίας

Θεωρία σχηματισμού των τιμών και δια­

νομής του προϊόντος. (+θεωρία μονοπω­λιακού καπιταλισμού.

Η παραγωγή είναι ένα “μαύρο κουτΓ

Το οικονομικό σύστημα διαθέτει την δική του δυναμική.

Το οικονομικό σύστημα είναι ένα σύστημα γενικής ισορροπίας. —

25

Page 27: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ρόλο στη συγκρότηση της κοινωνίας.

Για την οικονομική θεωρία το σύστημα διαθέτει τη δική του δυναμική. Είναι,

υποτίθεται, ένα σύστημα που διαθέτει μηχανισμούς προσαρμογής, έτσι ώστε αν

το διαταράξουμε να επανέρχεται στις αρχικές του ισορροπίες. Ο τρόπος με

τον οποίο επανέρχεται, με τον οποίο ξαναβρίσκει τις ισορροπίες του, είναι η

δυναμική του συστήματος. Για τον Μαρξ, αντιθέτως, το οικονομικό σύστημα

καθορίζεται από τις κοινωνικές συνθήκες και τελικά από την ιστορία. Η οικονο­

μική θεωρία εξετάζει πώς το οικονομικό σύστημα ξαναγυρίζει στο σημείο ισορ­

ροπίας από το οποίο μια εξωτερική ώθηση το είχε απομακρύνει, ενώ η μαρξι­

στική κριτική της οικονομικής θεωρίας εξετάζει τι είναι αυτό που καθορίζει και

μεταβάλλει το ίδιο το σημείο ισορροπίας. Επίσης, το οικονομικό σύστημα, αντι­

μετωπίζεται από την οικονομική θεωρία ως ένα σύστημα γενικής ισορροπίας

(ισορροπίας σε όλες τις αγορές), ενώ ο Μαρξ εντοπίζει τις εγγενής τάσεις ανι­

σορροπίας του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και δείχνει ότι οι ισορροπίες του

είναι ασταθείς.

Αυτά μας αφήνουν με ορισμένες σημαντικές απορίες: Με ποιο τρόπο οι κοι­

νωνικές συνθήκες καθορίζουν το οικονομικό σύστημα, με ποιο συγκεκριμένο

τρόπο; Πώς υπερβαίνει, δηλαδή, ο Μαρξ την οικονομική θεωρία, η οποία είναι

κλειστή στις κοινωνικές συνθήκες; Το δεύτερο πολύ σημαντικό ερώτημα νομίζω

είναι με ποιο τρόπο η κεφαλαιοκρατική παραγωγή έχει την προτεραιότητα που

της αποδίδει ο Μαρξ και τείνει να επηρεάσει το σύνολο της κοινωνίας, και τους

θεσμούς δηλαδή που είναι έξω από την οικονομία; Για να ξεκινήσουμε να απα­

ντάμε σ’ αυτά, θα πρέπει να εξετάσουμε ποια είναι η λογική του Μαρξ.

Ο ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό ς ν ό μ ο ς , το α σ τ ά θ μ η τ ο κ α ι η σ υ ν ά ν τ η σ ή τ ο υ ς .

"Ο νόμος" - κατά τον Karl Marx - "είναι η εσωτερική και αναγκαία σχέση ανά­

μεσα σε δύο πράγματα". Ο G£rard Dum^nil έδειξε στο βιβλίο του Le concept de

loi economique dans Le Capital (Maspero 1978) ότι το Κεφάλαιο είναι μια λογική

κατασκευή στηριγμένη στην διάκριση εσωτερικών και εξωτερικών καθορισμών:

ως εσωτερικοί καθορισμοί νοούνται οι αναγκαίες σχέσεις ανάμεσα στα πράγμα­

τα, αυτές που μένουν αναλλοίωτες, μονίμως παρούσες μέσα στην διαδοχή των

γεγονότων, αυτές που δρουν εν κρυπτώ κάτω από την θορυβώδη επιφάνεια της

συγκυρίας και την ποικιλία των συγκεκριμένων συνθηκών. Οι εξωτερικοί καθορι­

26

Page 28: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

σμοί, καθορίζονται εξ' υπολοίπου, ως το ετερόκλητο πλήθος των σχέσεων που

μπορούν να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν σε μια δεδομένη χώρα ή συγκυρία.

Είναι αυτές που δεν εκφράζουν αναγκαίες σχέσεις ανάμεσα στα πράγματα -

είναι αυτές που χάρη στην ποικιλομορφία τους αποκρύπτουν τις αναλλοίωτες

σχέσεις που είναι οι "νόμοι".

Εντούτοις, το πιο πολύτιμο στην ανάλυση του Dum^nil δεν είναι τόσο αυτή η

διάκριση ανάμεσα σε εσωτερικούς και εξωτερικούς καθορισμούς, όσο ο προσ­

διορισμός του τρόπου με τον οποίο αρθρώνονται εσωτερικοί και εξωτερικοί

καθορισμοί: οι εξωτερικοί καθορισμοί, διαπιστώνει ο Dum^nil, δεν είναι ένα

είδος παράβασης του νόμου, ούτε είναι περιοριστικοί ως προς αυτόν. Τα απο­

τελέσματα των δύο τύπων καθορισμού δεν προστίθενται, ούτε αντιφάσκουν,

διότι δεν είναι ανεξάρτητα τα μεν από τα δε. Οι εξωτερικοί καθορισμοί δρουν,

παράγουν αποτελέσματα μόνον διαμέσου των εσωτερικών αναγκαίων σχέσε-ων:

διαμεσολαβείται έτσι η δράση τους από τους οικονομικούς νόμους.

Ας θεωρήσουμε το παράδειγμα των μισθών. Είναι, άραγε, οικονομικός ο

καθορισμός της αξίας της εργασιακής δύναμης (αφού αυτή η αξία καθορίζεται

από την κοινωνικά αναγκαία εργασία για την αναπαραγωγή της εργασιακής

δύναμης), ή μήπως είναι κοινωνικός (αφού ως γνωστόν οι ταξικοί αγώνες επι­

δρούν επί του μισθού); Η απάντηση που δίνεται συνήθως είναι ότι οι δύο καθο­

ρισμοί (νόμος της αξίας και ταξικοί αγώνες) δρουν και οι δύο επί του μισθού,

έτσι ώστε τα αποτελέσματά τους να αθροίζονται. Εντούτοις, τα πράγματα είναι

διαφορετικά: στον καθορισμό της αξίας της εργασιακής δύναμης δεν υπεισέρ­

χονται δύο ξεχωριστοί, ανεξάρτητοι παράγοντες, από την μια ο κοινωνικά ανα­

γκαίος χρόνος εργασίας για την παραγωγή των μέσων συντήρησης και αναπαρα­

γωγής της εργασιακής δύναμης, και από την άλλη η συνδικαλιστική, πολιτική και

ιδεολογική ισχύς της εργατικής τάξης, δηλαδή παράγοντες που ο καθένας από

την μεριά του να παράγει ξεχωριστά αποτελέσματα τα οποία θα μπορούσαν να

προστεθούν, να αφαιρεθούν ή να αλληλοαναιρεθούν. Η μεταβολή της αξίας της

εργασιακής δύναμης δεν προκύπτει, δηλαδή, σαν άθροισμα (α) της μεταβολής

που προκαλούν σε αυτήν την αξία οι ταξικοί αγώνες των εργαζομένων τάξεων

και (β) της μεταβολής που προκαλεί σε αυτήν την αξία η μείωση του κοινωνικά

αναγκαίου χρόνου εργασίας. Αλλά τα πράγματα εκτυλίσσονται διαφορετικά: Ο

εξωτερικός ως προς τον νόμο παράγοντας (δηλαδή ο ταξικός συσχετισμός

27

Page 29: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

δυνάμεων) δρα διαμέσου της εσωτερικής αναγκαίας σχέσης (που είναι ο νόμος

της αξίας). Πιο συγκεκριμένα, η αύξηση της ισχύος των εργαζόμενων τάξεων,

όταν έχει διάρκεια, προκαλεί την διεύρυνση του "καλαθιού" των εμπορευμάτων

(υλικών αγαθών και υπηρεσιών) που είναι αναγκαίο για την συντήρηση και την

αναπαραγωγή των εργαζόμενων τάξεων σε κάθε συγκεκριμένη χώρα και εποχή.

Εάν θεωρήσουμε όλους τους άλλους παράγοντες σταθερούς (επομένως και τον

κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή μιας μονάδας ενός εκά-

στου προϊόντος εξ αυτών που συνθέτουν το αναγκαίο "καλάθι" εμπορευμάτων),

η αύξηση της ισχύος των εργαζόμενων τάξεων αυξάνει ανάλογα και τον κοινωνι­

κά αναγκαίο χρόνο εργασίας που χρειάζεται για την συντήρηση και την αναπα­

ραγωγή των εργαζόμενων τάξεων, άρα αυξάνει την αξία της εργασιακής δύνα­

μης·

Οι εξωτερικοί παράγοντες δρουν, λοιπόν, διαμέσου των οικονομικών νόμων,

όχι ταυτόχρονα και παράλληλα με αυτούς.

Η έννοια του οικονομικού νόμου, μας προϊδεάζει γΓ αυτό που πρέπει να

περιμένουμε όταν διαβάζουμε το Κεφάλαιο: πρέπει να περιμένουμε την περιγρα­

φή αναγκαίων σχέσεων ανάμεσα στα πράγματα και όχι σχέσεων που μπορεί να

υπάρχουν ή να μην υπάρχουν σε μια χώρα ή σε μια εποχή. Ακόμη περισσότε­

ρο, αυτές οι σχέσεις, αυτοί οι εξωτερικοί ως προς τον νόμο καθορισμοί, περι­

μένουμε ότι θα πρέπει να έχουν απομακρυνθεί, να έχουν αφαιρεθεί από τον

ορισμό του νόμου. Πράγματι, αυτή η μέθοδος της αφαίρεσης είναι διαρκώς

ενεργή μέσα στο Κεφάλαιο: ο σκοπός του Karl Marx δεν είναι η περιγραφή ή η

ανάλυση ενός κοινωνικού σχηματισμού, μιας εθνικής οικονομίας (π.χ. της

Αγγλίας που αναφέρεται κατά κόρο στο Κεφάλαιο) αλλά η διατύπωση των οικο­

νομικών νόμων του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Η διατύπωση ενός

νόμου δεν είναι περιγραφή του αστάθμητου (contingent), αλλά η γένεση μιας

έννοιας που αντικατοπτρίζει μιαν άνευ όρων σχέση, δηλαδή αναγκαία σχέση, ανεξάρ­

τητη από την συγκυρία και τις εθνικές ιδιομορφίες.

Αναζητήσαμε ως εδώ την οργανωτική αρχή των λογικών κατασκευών του Karl

Marx που φέρουν το όνομα του οικονομικού νόμου και πιστεύουμε ότι βρήκα­

με την απάντηση στο θεωρητικό έργο του G6rard Dum6nil. Αυτό όμως έχει

ορισμένες συνέπειες για την αντίληψή μας σχετικά με μια σειρά ζητημάτων: Τι

28

Page 30: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

είναι η συγκυρία; Τι είδους ιστορικός ντετερμινισμός προκύπτει, άραγε, από τον

συγκεκριμένο τρόπο άρθρωσης των οικονομικών νόμων με τους εξωτερικούς

προσδιορισμούς (που είναι αστάθμητοι, που ενδέχεται να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν σε έναν κοινωνικό σχηματισμό);

Η συγκυρία, λεει ο Louis Althusser, είναι στοχαστική συνάντηση (I) παραγό­

ντων, αστάθμητος συνδυασμός στοιχείων που προκύπτουν αφενός από την ίδια

τη φύση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και αφετέρου από την ιστο­

ρία του (εθνικού) κοινωνικού σχηματισμού. Με άλλα λόγια, "κάθε συγκυρία είναι

μια μοναδική περίπτωση". The world is what the case is (Wittgenstein, Russel). To

σημαντικό στην θέση του Dumenil είναι ότι μας επιτρέπει να κατανοήσουμε

καταρχήν πώς οι εξωτερικοί καθορισμοί, που ανήκουν στην ιστορία του (εθνι­

κού) κοινωνικού σχηματισμού, οι συνθήκες που μπορούν να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν, προσδίδουν σε κάθε ιστορική στιγμή την μοναδικότητα της. ΓΓ

αυτόν τον λόγο δεν θα μπορέσουμε ποτέ να κατανοήσουμε τα επίδικα αντικεί­

μενα της πολιτικής δράσης σε μια χώρα, σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή

με αναφορά αποκλειστικά και μόνον στα διαρθρωτικά χαρακτηριστικά του

κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ούτε αρκεί την εν λόγω αναφορά μας να

διακοσμεί ως εξωτερικό συμπλήρωμα ένα πλούσιο εμπειρικό υλικό αναφερόμενο

στις συγκεκριμένες συνθήκες της συγκεκριμένης χώρας. Θα πρέπει να κατανο­

ούμε με ποιο συγκεκριμένο τρόπου οι ειδικές συνθήκες κάθε χώρας και κάθε

εποχής (οι εξωτερικοί ως προς τους οικονομικούς νόμους καθορισμοί), δηλαδή

οι συνθήκες κάθε συγκυρίας, παράγουν τα αποτελέσματά τους ως αποτελέσμα­

τα διαμεσολαβημένα από τους νόμους που διέπουν τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο

παραγωγής.

Πώς περνάμε, όμως, από την μια συγκυρία στην άλλη, οπό την μια ιστορική

στιγμή στην άλλη; Τι είδους ντετερμινισμός προκύπτει από τα παραπάνω;

Ας συνεχίσουμε με το παράδειγμα των μισθών: Η μετατροπή του συσχετι­

σμού δυνάμεων μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας (εξωτερικός παράγοντας), προς

όφελος της εργασίας, όταν διαρκεί. επιδρά στις συνήθειες και στις ανάγκες, τις

οποίες διευρύνει. Έτσι, διευρύνεται και το αναγκαίο "καλάθι" εμπορευμάτων, το

οποίο περιλαμβάνει όλα τα υλικά αγαθά και τις υπηρεσίες που θεωρούνται ανα­

γκαία για την "κανονική" διαβίωση των νοικοκυριών των εργαζόμενων τάξεων.

29

Page 31: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Αυξάνεται έτσι και ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την συντήρηση και την

αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης. Αυτό σημαίνει ότι αυξάνεται η αξία της

εργασιακής δύναμης (εσωτερική και αναγκαία σχέση, δηλαδή οικονομικός

νόμος). Άρα, η αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων μετατρέπεται σε μεταβολή

της αξίας της εργασιακής δύναμης με βάση τον οικονομικό νόμο της αξίας. Αυτή η

μεταβολή επιδρά σε μια σειρά άλλων οικονομικών μεταβλητών των οποίων η

συμπεριφορά καθορίζεται από τους νόμους που διέπουν τον κεφαλαιοκρατικό

τρόπο παραγωγής. Μπορούν να υπάρξουν επιπτώσεις στην συνολική ζήτηση,

στις επενδύσεις, στο ποσοστό ανεργίας... Αυτές οι μεταβολές ορίζουν ένα νέο

πεδίο κοινωνικού ανταγωνισμού, διότι μεταβάλλουν όλα ή σχεδόν όλα τα στοι­

χεία που το συνθέτουν: πρώτον, το έδαφος των κοινωνικών συγκρούσεων, το

οποίο δεν είναι τίποτα άλλο από τις αντικειμενικές συνθήκες των ταξικών αντι­

θέσεων, δεύτερον, το σύστημα των αντιτιθέμενων κοινωνικών τάξεων, μερίδων

τάξεων και κοινωνικών δυνάμεων που διστάσσονται σε σχηματισμούς μάχης,

πραγματοποιούν συμμαχίες, υφίστανται σχίσματα και συγκρούονται, τρίτον, τα

επίδικα αντικείμενα των κοινωνικών συγκρούσεων, τα ζητήματα σε αναφορά με

τα οποία οι σχηματισμοί μάχης σχηματίζονται και αναδιατάσσονται. Επί αυτού

του νέου πεδίου, θα διεξαχθεί το επόμενο επεισόδιο των κοινωνικών συγκρού­

σεων. Τα αποτελέσματα από τη έκβαση αυτών των συγκρούσεων θα διαμε-

σολαβηθούν, και πάλι, από τους οικονομικούς νόμους, θα μετατρέψουν και πάλι

το πεδίο του κοινωνικού ανταγωνισμού και ούτω καθεξής. 'Ετσι, οι εξωτερικοί

παράγοντες (οι αστάθμητοι παράγοντες, που μπορούν να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν σε μια χώρα ή σε μια εποχή) και οι οικονομικοί νόμοι συνυπάρχουν

σε ένα ανταποδοτικό παιχνίδι, σε μια αέναη σπειροειδή κίνηση διαρκούς επανα­

καθορισμού της ιστορικής στιγμής, δηλαδή της συγκυρίας. Οι ταξικοί αγώνες

παράγουν αποτελέσματα που διαμεσολαβημένα από τους οικονομικούς νόμους

μετατρέπουν το θέατρο του ταξικού πολέμου της επόμενης χρονικής περιόδου.

Και το θέατρο του πολέμου, ως γνωστόν, δεν επιτρέπει στις ανταγωνιζόμενες

δυνάμεις, ούτε οποιαδήποτε κίνηση, ούτε οποιαδήποτε συμμαχία.

Εντούτοις, μέχρι εδώ παραμένει αδιευκρίνιστο ένα πολύ σημαντικό ζήτημα:

σε ποιο βαθμό, άραγε, οι οικονομικοί νόμοι, συμμετέχοντας σε αυτό το παιχνί­

δι διαρκούς επανακαθορισμού της ιστορικής στιγμής δίπλα και μαζί με τις εξω­

τερικές συνθήκες (μεταξύ των οποίων η ταξική πάλη), καθορίζουν την τελική

έκβαση των πραγμάτων, δηλαδή της ιστορίας;

30

Page 32: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Οι δυνατές απαντήσεις στο ερώτημα αυτό είναι δύο. Σύμφωνα με την πρώτη

απάντηση, η τελική κατάσταση του συστήματος, η τελική έκβαση των πραγμά­

των, είναι προκαθορισμένη από τους οικονομικούς νόμους. Οι εξωτερικοί

καθορισμοί, οι εξωτερικές, ειδικές, συγκεκριμένες συνθήκες ενός κοινωνικού

σχηματισμού ή μιας εποχής, μπορούν να επιδρούν στον ρυθμό μετάβασης του

οικονομικού συστήματος από την αρχική του κατάσταση στην τελική, ή ακόμη,

να επιδρούν στην διαδρομή που οδηγεί από την αφετηρία στο σημείο τερματι­

σμού, χωρίς όμως να μπορούν να αλλάξουν το σημείο τερματισμού, σαν να

υπήρχε ένα πεπρωμένο (καθοριζόμενο από τους οικονομικούς νόμους) που θα

οδηγούσε ως τυφλή και ακατανίκητη δύναμη την ιστορία στον προορισμό της.

Απλοποιώντας τα πράγματα στο έπακρο, αυτό θα έμοιαζε με έναν λαβύρινθο

μέσα στον οποίο θα μπορούσαμε να κάνουμε άπειρες διαδρομές για να φθά-

σουμε στην έξοδό του, πλην όμως, η εν λόγω έξοδος θα ήταν σταθερή, δεδο­

μένη, αμετάβλητη.

Σύμφωνα με την δεύτερη απάντηση, η τελική κατάσταση του οικονομικού

συστήματος, η τελική έκβαση των πραγμάτων, δεν είναι προκαθορισμένη από

τους νόμους που διέπουν τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Οι εξωτερι­

κοί καθορισμοί, οι συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, μπορούν να αλλάξουν,

όχι μόνον την διαδρομή ενός οικονομικού συστήματος, αλλά και το τελικό

σημείο της ισορροπίας του. Συνεχίζοντας με την παραβολή του λαβυρίνθου,

αυτό θα έμοιαζε με έναν λαβύρινθο του οποίου το σχήμα, οι δρόμοι του και το

σημείο εξόδου "θα άλλαζαν στο άγγιγμα", κατά την έκφραση του Daniel Bensaid

(2). Ο δρόμος αλλάζει καθώς τον διασχίζουμε και το τέλος του εξαρτάται από

το μονοπάτι που ακολουθούμε. Το φαινόμενο είναι γνωστό, ακόμη και σε μη

μαρξιστές οικονομολόγους: πρόκειται γΓ αυτό που στα αγγλικά αποκαλούν path

dependency. (3)

Ας είμαστε πιο συγκεκριμένοι: Ο καπιταλισμός οδεύει προς την έξοδο της

κρίσης του με διαδοχικές προσεγγίσεις, ψηλαφώντας τις διάφορες δυνατότητες

που ανοίγει κάθε φορά η συγκυρία, με αυτοσχεδιασμούς, ή όπως λένε οι Rosier

και Dock£s με την αρχή του "οργανωτικού αστάθμητου" (4) χάρη στο οποίο οι

τυχαίες κινήσεις, οι αστάθμητοι παράγοντες που μπορεί να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν σε μια χώρα ή σε μια εποχή, οι πρωτοβουλίες τοπικού ή πρόσκαιρου

χαρακτήρα, δίνουν γέννηση σε μορφές σταθερής τάξης (5) πάνω στο υπόβαθρο

31

Page 33: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

της αναγκαιότητας που ορίζουν οι οικονομικοί νόμοι του κεφαλαιοκρατικού

τρόπου παραγωγής. 'Ετσι, το ίδιο το μονοπάτι που οδηγεί στην έξοδο από τη

κρίση του καπιταλισμού δεν είναι ευθύγραμμο. Το κεφάλαιο είναι μια τυφλή

δύναμη που δρα με βάση τα ένστικτά του - δηλαδή τους οικονομικούς νόμους

που διέπουν τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Όμως, η νέα μορφή καπι­

ταλισμού που σχηματίζεται τώρα, εξαρτάται από τον δρόμο που οδηγεί στην

έξοδο από την κρίση. Οι πιθανές μορφές καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, οι

σταθερές ρυθμίσεις των κοινωνικών αντιθέσεων, τα κανάλια προσαρμογής της

καπιταλιστικής οικονομίας στις εξωτερικές διαταραχές και ανισορροπίες, οι

θεσμοί που θα επιτρέπουν την κοινωνική αναπαραγωγή του συστήματος στην

διάρκεια της επόμενης περιόδου καπιταλιστικής άνθησης, εξαρτώνται από τον

δρόμο που ακολουθεί το σύστημα προς την έξοδό του από την κρίση. Η τελική

έκβαση των κοινωνικών αγώνων, δεν ακολουθεί κάποια νομοτέλεια, κάποιο ιστο­

ρικό πεπρωμένο: εξαρτάται από τον δρόμο που ακολουθούν οι κοινωνικοί αγώ­

νες. Διότι, οι κατακτήσεις (ή οι ήττες) των εργαζόμενων τάξεων ενσωματώνο­

νται μέσα στην λειτουργία του οικονομικού συστήματος για να επανεμφανι­

στούν στην διάρκεια της επόμενης κοινωνικής αντιπαράθεσης ως αντικειμενικοί

περιοριστικοί παράγοντες.

1. Louis Althusser, Sur la philosophic, Gallimard, 1994.

2. Bensaid D. (1995), Marx /' intempestif, Fayard, βλ.σ.302-399.

3. Για την παρουσίαση της έννοιας βλ. στο Marc Setterfield (1998), “History versus

equilibrium: Nicholas Kalbor on historical time annd economic theory” , Cambridge Journal of Economics, 22: 521 -537.

4. Rosier B. & Dockis P. (1983). Rytmes Economiques, La D6couverte I Maspero, p. 188-

191. Οι δύο συγγραφείς εμπνέονται από τις ιδέες του Ilya Progorine των οποίων οι κυριό-

τερες βρίσκονται στο I. Prigorine et I. Stenngers (1984), Order out of Chaos, Flamingo I Fontana Paperbacks.

5. Βρίσκουμε στο σημείο αυτό τη φιλοσοφία του Δημοκρίτου και του Επίκουρου, την

διατριβή του Karl Marx σχετικά με τους δύο αρχαίους φιλοσόφους, καθώς και τις παρατη­

ρήσεις του Louis Althusser στο Sur la philosophic (1994, Gallimard): “...au lieu de penser la contingence comme modalite ou exception de la nicessiti, il faut penser la nicessiti comme le devemr-necessaire de la rencontre des continents", σελίδα 42.

32

Page 34: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 3η(α) Από την εργασιακή διαδικασία στη διαδικασία παραγωγής

(β) Αξία του προϊόντος και αξία της εργασιακής δύναμης

Η ε ρ γ α σ ι α κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α κα ι τα σ τ ο ι χ ε ί α της.Η κ ο ι ν ω ν ι κ ή ε π ι κ ύ ρ ω σ η των ι δ ι ω τ ι κ ώ ν ε ρ γ α σ ιώ ν .Η εργασία ορίζεται από τον Μαρξ, καταρχήν, σαν μια διαδικασία παραγωγής

χρήσιμων πραγμάτων. Περιλαμβάνει τρία στοιχεία. Το πρώτο στοιχείο είναι το

αντικείμενο της εργασίας, είναι δηλαδή το αντικείμενο που μετασχηματίζει η

εργασία με τρόπο τέτοιο ώστε να ικανοποιεί τις ανάγκες μας. Το δεύτερο στοι­

χείο είναι το μέσο της εργασίας, δηλαδή τα εργαλεία που μπορεί να χρησιμο­

ποιούμε (και όχι μόνο τα εργαλεία, αφού για να πραγματοποιηθεί μια εργασία,

εκτός από εργαλεία, μπορεί να χρειάζονται και κτίρια ή άλλες υποδομές). Το

τρίτο στοιχείο της εργασιακής διαδικασίας είναι η ίδια η ανθρώπινη δραστηριό­

τητα που μετασχηματίζει το αντικείμενο της εργασίας χρησιμοποιώντας τα

μέσα εργασίας ώστε να δημιουργηθεί μια αξία χρήσης, μια χρησιμότητα, ένα

χρήσιμο πράγμα. Το τρίτο στοιχείο, λοιπόν, είναι η ίδια η εργασία. Με άλλα

λόγια, οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα μετασχηματίζει κάτι, ένα αντικεί­

μενο, χρησιμοποιώντας κάποια μέσα, κάποια εργαλεία, για να παράγει κάτι χρή­

σιμο σ’ εμάς, κάτι που ικανοποιεί κάποιες ανάγκες μας, είναι εργασία, και η δια­

δικασία αυτή είναι μια εργασιακή διαδικασία.

Μια εργασιακή διαδικασία μπορεί να πραγματοποιείται μέσα σε σχέσεις

κεφαλαιοκρατικές, μπορεί όμως και όχι. Η παρασκευή ενός γεύματος στην

εστία είναι μια εργασιακή διαδικασία, η οποία όμως δεν υπόκειται στις κοινωνι­

κές σχέσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Υπόκεπαι σε άλλες σχέ­

33

Page 35: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

σεις, προκαπιταλιστικές, που είναι οι σχέσεις της οικογένειας, και η εργασιακή

διαδικασία είναι μια οικιακή διαδικασία της εργασίας.

Σε κάθε περίπτωση, η εργασιακή διαδικασία μετασχηματίζει κάτι για να το

κάνει χρήσιμο σ’ εμάς. Δεν είναι αναγκαστικό το αντικείμενο της εργασίας είτε

το προϊόν να είναι υλικά αντικείμενα. Ένας επιπλοποιός χρησιμοποιεί σαν αντι­

κείμενο εργασίας το ξύλο, χρησιμοποιεί μέσα εργασίας που είναι τα εργαλεία

των επιπλοποιών και παράγει έπιπλα τα οποία μας είναι χρήσιμα. Ένας στατιστι­

κός έχει μη υλικό αντικείμενο εργασίας, τα πρωτογενή στατιστικά στοιχεία, και

με την εργασία του τα μετασχηματίζει σε συμπεράσματα που ικανοποιούν τις

ανάγκες μας. Τα εργαλεία του δεν είναι υλικά, είναι η θεωρία της στατιστικής

και τα προγράμματα επεξεργασίας των στοιχείων. Επομένως τα τρία στοιχεία

της εργασίας υπάρχουν σε κάθε παραγωγή, υλική ή μη υλική, κατά την οποία

μετασχηματίζουμε κάτι σε κάτι άλλο, έτσι ώστε αυτό το καινούριο πράγμα, το

προϊόν, να ικανοποιεί τις ανάγκες μας.

Ο μετασχηματισμός ενός αντικειμένου ώστε να είναι χρήσιμο σε εμάς, ώστε

να ικανοποιεί τις ανάγκες μας, δεν είναι πάντοτε μια εργασιακή διαδικασία.

Χρειάζεται, επιπλέον, η δραστηριότητα που μετασχηματίζει το αντικείμενο της

σε κάτι χρήσιμο να είναι σχεδιασμένη, να είναι σκόπιμη. Δεν θεωρούμε, για

παράδειγμα, ότι οι μέλισσες που «παράγουν» το μέλι εργάζονται, ακριβώς επει­

δή η δραστηριότητα τους δεν έχει προκαθορισμένο σχέδιο. Στην περίπτωση

της εργασιακής διαδικασίας, που αφορά στην ανθρώπινη εργασία, το προϊόν

προϋπάρχει στο μυαλό μας σαν σχέδιο, πριν να το πραγματοποιήσουμε και

αυτό διακρίνει την εργασιακή διαδικασία απ’ αυτό που κάνουν αυθόρμητα τα

ζώα.

Μια διευκρίνιση καθαρά γλωσσικού χαρακτήρα: Το προϊόν της εργασιακής

διαδικασίας είναι αυτό που ονομάζει ο Μαρξ «αξίες χρήσης». Η «αξία χρήσης»

δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα χρήσιμο πράγμα, και στη σημερινή γλώσσα μπο­

ρούμε να χρησιμοποιούμε τον όρο της χρησιμότητας, ή να λέμε πολύ απλά ότι

κάτι είναι χρήσιμο. Η εργασιακή διαδικασία παράγει λοιπόν χρήσιμα αντικείμε­

να, υλικά ή μη.

Η εργασία μπορεί να είναι χρήσιμη σε εμάς ή στους άλλους. Στην περίπτωση

της οικιακής διαδικασίας της εργασίας πρόκειται για μια ιδιωτική εργασία-που

34

Page 36: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

δεν δέχεται κοινωνική επικύρωση και παράγει απλώς κάτι χρήσιμο για εμάς, έχει

ατομική, ιδιωτική χρησιμότητα. Παραμένει άγνωστο εάν αυτή η ιδιωτική εργασία

θα ήταν χρήσιμη σε άλλους. Η κοινωνική επικύρωση μιας ιδιωτικής εργασίας ως

κοινωνικά αναγκαίας πραγματοποιείται μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικής επικύ­

ρωσης. Αυτό, στη περίπτωση της κοινωνίας που ζούμε, γίνεται μέσω της αγο­

ράς. Η αγορά κρίνει εάν το προϊόν της ιδιωτικής εργασίας μας είναι κοινωνικά

αναγκαίο.

Η επικύρωση των ατομικών εργασιών στον καπιταλισμό γίνεται μέσω της αγο­

ράς. Τι σημαίνει αυτό: Ότι αν γράψω ένα μυθιστόρημα, το παρουσιάσω στην

αγορά προς πώληση και δεν το αγοράσει κανείς, τότε δεν υπάρχει κοινωνική

επικύρωση της ιδιωτικής μου εργασίας.

Α π ό τ η ν ε ρ γ α σ ι α κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α σ τ η ν ά μ ε σ η δ ι α δ ι κ α σ ί α π α ρ α γ ω γ ή ς .

Η εργασιακή διαδικασία, κατά τον Μαρξ, είναι το υπόβαθρο πάνω στο οποίο

εδράζεται η διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου. Η διαδικασία αξιοποίησης

του κεφαλαίου στην πιο απλή μορφή της είναι η εξής: Χρήμα => Εμπόρευμα =>

Χρήμα. Έχω χρήμα, το μετατρέπω σε εμπόρευμα, και μετά αυτό το εμπόρευμα

πωλείται και μετστρέπεχαι ξανά σε χρήμα, αυτή τη φορά περισσότερο από όσο

στην αρχή της διαδικασίας. Αυτή είναι η στοιχειώδης μορφή κεφαλαιοκρατικής

αξιοποίησης του χρήματος, δηλαδή η μετατροπή του χρήματος σε κεφάλαιο.

Όταν οι εργασιακές διαδικασίες τίθενται κάτω από τη διαδικασία της αξιοποίη­

σης κεφαλαίου, τότε προκύπτει η κεφαλαιοκρατική διαδικασία παραγωγής. Ας

θεωρήσουμε ένα παράδειγμα: Στη διάρκεια των τελευταίων ετών, πραγματοποι­

είται μια μεγάλη κίνησης εξωτερίκευσης της παρασκευής γευμάτων από τα νοι­

κοκυριά στις επιχειρήσεις παραγωγής «έτοιμων γευμάτων». Η παραγωγή ενός

γεύματος στην εστία είναι απλώς μια εργασιακή διαδικασία που παράγει ένα

χρήσιμο αντικείμενο. Όταν όμως αυτή η διαδικασία εξωτερικεύεται, φεύγει από

το νοικοκυριό και μετατρέπεται σε παραγωγή «έτοιμων γευμάτων» από καπιτα­

λιστικές επιχειρήσεις, τότε η αρχική εργασιακή διαδικασία, που είχε οικιακό

χαρακτήρα μετατρέπεται σε παραγωγή καπιταλιστικού εμπορεύματος, τίθεται

κάτω από τις απαιτήσεις και τους όρους μιας διαδικασίας αξιοποίησης κεφαλαί­

ου (του κεφαλαίου που έχει επενδυθεί ώστε να καταστεί δυνατή η παραγωγή

«έτοιμων γευμάτων»), Η εργασιακή διαδικασία της παρασκευής γευμάτων γίνε­

ται μια εργασιακή διαδικασία υποταγμένη στην αξιοποίηση του κεφαλαίου.

35

Page 37: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Άλλο παράδειγμα είναι η διαδικασίας παραγωγής υγείας. Ως δημόσιο αγαθό η

υγεία παράγεται από μια διαδικασία εργασίας που ακολουθεί κανόνες υπαγο­

ρευμένους από την ηθική και ορισμένες αρχές οικονομικότητας (π.χ. ελαχιστο-

ποίηση του κόστους). Όταν η διαδικασία εργασίας που παράγει υγεία μετατρέ-

πεται σε παραγωγή εμπορεύματος, όταν δηλαδή η υγεία μετατρέπεται σε εμπό­

ρευμα που παράγεται από καπιταλιστικές επιχειρήσεις (τις ιδιωτικές κλινικές και

τα ιδιωτικά ιατρεία), τότε η αρχική εργασιακή διαδικασία, που είχε δημόσιο

χαρακτήρα μετατρέπεται σε παραγωγή καπιταλιστικού εμπορεύματος και τίθε­

ται κάτω από τους όρους και τις απαιτήσεις μιας διαδικασίας αξιοποίησης κεφα­

λαίου, δηλαδή χρήματος που θέλει μετατραπεί σε εμπόρευμα και μετά και πάλι

σε χρήμα, περισσότερο αυτή τη φορά.

Όταν μια εργασιακή διαδικασία περνάει κάτω από την εξουσία της αξιοποίη­

σης του κεφαλαίου, η σύνθεση που προκύπτει ονομάζεται άμεση διαδικασία

παραγωγής. Έτσι, η άμεση διαδικασία παραγωγής του εμπορεύματος «υγεία»

είναι η ενότητα δύο διαδικασιών: μιας εργασιακής διαδικασίας της οποίας το

προϊόν είναι το αγαθό «υγεία» και μιας διαδικασίας αξιοποίησης κεφαλαίου της

οποίας το προϊόν είναι μια αξία μεγαλύτερη από όσο αρχικά διατέθηκε για την

παραγωγή του προϊόντος «υγεία». Η ενότητα αυτή, της διαδικασίας της εργα­

σίας με την διαδικασία αξιοποίησης κεφαλαίου πραγματοποιείται υπό την

κυριαρχία της διαδικασίας αξιοποίησης. Είναι, δηλαδή, οι απαιτήσεις της αξιο­

ποίησης που θα υπαγορεύσουν στην διαδικασία της εργασίας με ποιο τρόπο θα

παραχθεί το προϊόν «υγεία», σε τι ποσότητα, σε ποιες αγορές θα διατεθεί και

σε τι τιμές. Υπάρχει, λοιπόν, υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο μέσα στην

άμεση διαδικασία παραγωγής.

Υπάρχει μια μεταβατική φάση κατά την οποία η υποταγή της εργασίας στο

κεφάλαιο χαρακτηρίζεται από τον Μαρξ ως «τυπική υποταγή της εργασίας στο

κεφάλαιο». Εννοεί με αυτόν τον όρο ότι οι απαιτήσεις της αξιοποίησης του

κεφαλαίου δεν έχουν ακόμη μεταβάλλει την διαδικασία της εργασίας που συνε­

χίζεται όπως παλιά, πριν την υποταγή της στο κεφάλαιο. Οι άμεσοι παραγωγοί,

οι εργαζόμενοι, διατηρούν την αυτονομία που τους προσφέρει το γεγονός ότι

είναι κάτοχοι της τεχνικής, της τεχνογνωσίας και όλων των «μυστικών του επαγ­

γέλματος», είναι με άλλα λόγια κυρίαρχοι στην εργασιακή διαδικασία ως προς

τον τρόπο της διεξαγωγής της. Εχουν, όμως, χάσει τον έλεγχο ως προς την

36

Page 38: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ποσότητα εμπορεύματος που θα παραχθεί, την τιμή του, τις αγορές στις οποίες

θα διατεθεί κλπ. Κατά την περίοδο της «ουσιαστικής υποταγής της εργασιακής

διαδικασίας στο κεφάλαιο», η μεγάλη καπιταλιστική επιχείρηση έχει τη δυνατό­

τητα να ελέγχει και την τεχνογνωσία και την τεχνολογία και την οργάνωση της

εργασιακής διαδικασία. Το αποκορύφωμα της ουσιαστικής υποταγής της εργα­

σίας στο κεφάλαιο ήταν ο Ταιηλορισμός και ο Φορντισμός που αναπτύχθηκαν

μετά το 1920 και έφθασαν σε παρακμή μόνο στη δεκαετία του 1970.

Πώ ς ο ι τ ι μ έ ς σ υ γ κ λ ί ν ο υ ν σε μ ια μ έ σ η τ ι μ ή π ο υ κ α θ ο ρ ί ζ ε τ α ι α π ό τ η ν α ξ ί α τ ω ν π ρ ο ϊ ό ν τ ο ς .

Χάρη στον ανταγωνισμό των παραγωγών, οι τιμές συγκλίνουν αναγκαστικά

στην τιμή του μεσαίου παραγωγού, δηλαδή εκείνου που παράγει με τη μέση

δεξιότητα, τη μέση τεχνολογία και τη μέση τεχνογνωσία - με δυο λόγια εκείνου

που παράγει με τις μέσες συνθήκες. Η εργασία του πραγματοποιείται στον κοι­

νωνικά μέσο αναγκαίο χρόνο για να παραχθεί μία μονάδα προϊόντος. Αυτό

δηλαδή που καθορίζει την αξία μιας μονάδας προϊόντος, αν εξαιρέσουμε όλες

τις τυχαίες αποκλίσεις που είδαμε εδώ, είναι ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος του

μεσαίου παραγωγού. Αυτό μπορεί κάποιος να το διατυπώσει και αλλιώς. Ότι η

αξία ενός προϊόντος καθορίζεται από την κοινωνικά μέση παραγωγικότητα που

απαπεπαι για να παραχθεί μια μονάδα του. Επομένως είναι δυνατό να παρατη­

ρούμε τις τιμές ενός προϊόντος να αποκλίνουν προς τα πάνω ή προς τα κάτω.

Εάν πάρουμε όμως μια αρκετά μεγάλη περίοδο, όλες αυτές οι κινήσεις προς τα

πάνω και προς τα κάτω αλληλοαναιρούνται και τελικά βρίσκουμε ότι συγκλίνουν

στον μέσο όρο.

Ο νόμος της αξίας, λοιπόν, μας λέει πως καθορίζεται ένα προϊόν έχει αξία

επειδή είναι προϊόν εργασίας και ότι το ύψος της αξίας του καθορίζεται από

τον χρόνο που είναι κοινωνικά αναγκαίος για την παραγωγή του.

Α ξ ί α τη ς ε ρ γ α σ ι α κ ή ς δ ύ ν α μ η ς .Αυτό που πουλάει ο μισθωτός στον εργοδότη, δεν είναι η εργασία του, είναι

η εργασιακή του δύναμη, δηλαδή οι διανοητικές και σωματικές ικανότητες που

έχει και χάρη στις οποίες μπορεί, εάν τις θέσει σε λεπουργία, να παράγει αξίες

χρήσης. Ο κεφαλαιοκράτης, που αγοράζει την εργασιακή δύναμη, δεν την χρη­

σιμοποιεί βέβαια, για να παράγει μια αξία χρήσης, αλλά ένα εμπόρευμα, ένα

προϊόν που θα φέρει στην αγορά για να το πουλήσει με σκοπό να κερδίσει. Η

37

Page 39: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εργασία είναι η κατανάλωση της εργασιακής μας δύναμης δηλαδή των σωματι­

κών και διανοητικών ικανοτήτων μας από τον εργοδότη, και η κατανάλωση αυτή

είναι η εργασία μας. Η εργασία είναι λοιπόν κάτι που συμβαίνει, είναι διαδικα­

σία, είναι η διαδικασία που μετασχηματίζει ένα αντικείμενο για να το μετατρέ­

ψει σε κάτι χρήσιμο για τους άλλους. Η εργασία είναι η πράξη, είναι η διαδικα­

σία, και η εργασιακή δύναμη είναι οι προϋποθέσεις της.

Αφού η εργασιακή δύναμη πωλείται στην αγορά (την αγορά εργασίας) είναι

ένα εμπόρευμα, και σαν τέτοιο έχει αξία, το ύψος της οποίας καθορίζεται όπως

η αξία όλων των άλλων εμπορευμάτων, δηλαδή από τον κοινωνικά αναγκαίο

χρόνο για τη παραγωγή της. Αυτός όμως ο χρόνος αναλύεται σε όλα όσα πρέ­

πει να καταναλώσουμε στην διάρκεια ενός μήνα ή ενός έτους ας πούμε, ώστε

να αναπαράξουμε τις ικανότητες μας που αποτελούν την εργασιακή μας δύνα­

μη. Αυτό αναφέρεται στη βραχυπρόθεσμη διάρκεια, στις ήδη αποκτημένες ικα­

νότητες, στη συντήρηση της εργασιακής δύναμης. Για να μπορέσω τον επόμενο

μήνα ή το επόμενο έτος να πουλήσω ξανά την εργασιακή μου δύναμη, θα πρέ­

πει στην διάρκεια αυτού του μήνα ή αυτού του έτους να έχω στην διάθεση μου

ένα καλάθι αγαθών και υπηρεσιών με βάση τα οποία θα μπορώ να ζήσω μια

«κανονική» ζωή, κανονική με βάση τα καταναλωτικά πρότυπα της εποχής. Επο­

μένως ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για να αναπαραχθεί η εργασιακή μου

δύναμη, είναι ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για να παραχθεί το καλάθι με τα

αναγκαία αγαθά και υπηρεσίες που χρειάζομαι για να αναπαραχθώ ως εργαζό­

μενος διάγοντας μια κανονική και αξιοπρεπή ζωή. Θα έχω συντηρήσει, έτσι, το

εμπόρευμά μου, δηλαδή την εργασιακή μου δύναμη.

Ας ξεχάσουμε τώρα τον ατομικό εργαζόμενο για να δούμε την ίδια διαδικα­

σία, της αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης, από μακροσκοπική και μακρο­

πρόθεσμη άποψη. Αντί, δηλαδή, για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης

του ατομικού εργάτη, ας σκεφτούμε την αναπαραγωγή των εργαζόμενων τάξε­

ων στο σύνολό τους, και αντί της μηνιαίας ή ετήσιας αναπαραγωγής της εργα­

σιακής δύναμης ας σκεφτούμε τις γενιές των εργαζομένων. Τώρα, η αναπαρα­

γωγή περιλαμβάνει πολύ περισσότερες προϋποθέσεις από ό,τι στην περίπτωση

της βραχυχρόνιας αναπαραγωγής του ατομικού εργαζόμενου. Στις δαπάνες ανα­

παραγωγής θα πρέπει να περιλαμβάνονται όλα τα έξοδα που γίνονται για να

αντικστασταθεί μια γενιά εργαζόμενων τάξεων από μια νεότερη: όλα τα έξοδα

38

Page 40: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

που έχουν γίνει στο παρελθόν, τον καιρό που δεν είμαστε παραγωγικοί, προκει-

μένου να αποκτήσουμε τις γνώσεις και τις δεξιότητες που σχηματί-ζουν την

εργασιακή δύναμη.

Η α ξ ί α τ ο υ π ρ ο ϊ ό ν τ ο ς κ α ι η α ξ ί α τη ς ε ρ γ α σ ι α ­κή ς δ ύ ν α μ η ς ε ί ν α ι α ν ε ξ ά ρ τ η τ α μ ε γ έ θ η .

Η αξία του προϊόντος και η αξία της εργασιακής δύναμης είναι ανεξάρτητα

μεγέθη, δηλαδή δεν καθορίζει το ένα το άλλο. Ο αξία της εργασιακής δύναμης

δεν καθορίζει την αξία του προϊόντος: εάν μπορώ να παράγω το ίδιο προϊόν

στις ίδιες ώρες κοινωνικά αναγκαίας εργασίας με εργασιακή δύναμη υψηλής ή

χαμηλής αξίας, δεν έχει καμία σημασία, διότι αυτό που καθορίζει την αξία του

προϊόντος είναι η μέση παραγωγικότητα της εργασίας, ο μέσος αναγκαίος χρό­

νος, ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την παραγωγή αυτού του προϊόντος, και

εάν μπορώ να τον πετύχω με ακριβή ή φθηνή εργασιακή δύναμη, αυτό δεν έχει

σημασία. Η αξία του προϊόντος και η αξία της εργασιακής δύναμης είναι ανε­

ξάρτητα μεγέθη είναι λοιπόν δύο ανεξάρτητα μεγέθη, και η διαφορά τους είναι

αυτό που ονομάζει ο Μαρξ υπεραξία.

Το προϊόν το παράγουν οι εργαζόμενοι, και η αξία του είναι ανάλογη του κοι­

νωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας που έχουν διαθέσει για να παραχθεί αυτό

το προϊόν. Από αυτό το προϊόν, η τάξη των κεφαλαιοκρατών διαθέτει ένα

μέρος για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης, δηλαδή για την συντήρη­

ση της υπάρχουσας γενιάς εργαζομένων και την παραγωγή μιας νέας. Η διαφο­

ρά ανάμεσα στην αξία του προϊόντος και στην αξία της εργασιακής δύναμης

είναι η υπεραξία. Είναι δηλαδή εκείνο το τμήμα του προϊόντος το οποίο έχει

παραχθεί από τις εργαζόμενες τάξεις αλλά το καρπώνεται η τάξη των κεφαλαιο­

κρατών. Αυτό που καρπώνεται η εργατική τάξη στο σύνολό της είναι η αξία της

εργασιακής της δύναμης, δηλαδή τα έξοδα της συντήρησης της και της αναπα­

ραγωγής της. Η υπεραξία αναφέρεται στην αξία που καρπώνεται η τάξη των

κεφαλαιοκρατών, σε ώρες εργασίας. Με όρους χρηματικούς, η υπεραξία εμφα­

νίζεται ως κέρδος.

39

Page 41: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Όταν αναλύουμε πρέπε ι να είμαστε αμερόληπτοι, όταν δρούμε πολιτικά πρέπε ι να είμαστε προκατειλημμένοι .

Ο Μαρξ χρησιμοποιεί την έννοια της εκμετάλλευσης για να περιγράφει τη

σχέση μεταξύ της τάξης των κεφαλαιοκρατών και των εργαζόμενων τάξεων. Ο

Μαρξ έχει αφαιρέσει κάθε ηθικό χρωματισμό από την έννοια της εκμετάλλευ­

σης και αναφέρεται σε αυτήν με την ίδια έννοια που αναφερόμαστε στην εκμε­

τάλλευση ενός ορυχείου, ενός χωραφιού ή μιας φυσικής πηγής ενέργειας π.χ.

του πετρελαίου ή της ηλιακής ενέργειας. Αυτή η αφαίρεση κάθε ηθικού χρωμα­

τισμού από την ανάλυσή, του επιτρέπει να δει καθαρά ποιες είναι οι σχέσεις

μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Η μαρξιστική θεωρία, εκ κατασκευής, παρέχει

τον τρόπο να σκεφτούμε, να αναλύσουμε την κοινωνική πραγματικότητα ανε­

ξάρτητα από την ηθική μας ή την ιδεολογία μας. Όταν αναλύουμε πρέπει να

είμαστε αμερόληπτοι, όταν δρούμε πολιτικά πρέπει να είμαστε προκατειλημμέ­

νοι.

40

Page 42: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 4η(α) Αγορά και πώληση της εργασιακής δύναμης

(β) Η απόλυτη υπεραξία

Α γ ο ρ ά κ α ι π ώ λ η σ η τη ς ε ρ γ α σ ι α κ ή ς δ ύ ν α μ η ςΣτο κεφάλαιο για την αγορά και την πώληση της εργατικής δύναμης (ελληνική

έκδοση: τόμος I, μέρος δεύτερο, κεφάλαιο 4, ενότητα 3. στην αγγλική έκδοση:

κεφάλαιο 6), ο Μαρξ προσδιορίζει καταρχάς τις προϋποθέσεις της πώλησης και

της αγοράς της εργασιακής δύναμης. Πρώτον, για να είσαι σε θέση να πουλή­

σεις την εργασιακή σου δύναμη στην αγορά πρέπει να είσαι ελεύθερος, με την

έννοια ότι πρέπει να είσαι απαλλαγμένος από σχέσεις προσωπικής εξάρτησης,

δηλαδή δεν πρέπει να είσαι «δεμένος» με τον αφέντη σου όπως είναι ο δούλος

ή ο δουλοπάροικος. Αυτό είναι η πρώτη προϋπόθεση ώστε να μπορείς να που­

λήσεις τις ικανότητες σου για εργασία, που είναι η εργασιακή σου δύναμη, σε

όποιον εργοδότη επιλέξεις.

Μια δεύτερη προϋπόθεση είναι ότι, αυτός που θα εμφανιστεί στην αγορά για

να πουλήσει την εργασιακή του δύναμη, πρέπει να έχει χάσει την ιδιοκτησία

των μέσων παραγωγής (δηλαδή την ιδιοκτησία πάνω στα αντικείμενα της εργασίας

και τα μέσα της εργασίας). Το αντικείμενο της εργασίας είναι κάτι που μετασχη­

ματίζουμε για να γίνει χρήσιμο σε εμάς είτε στους άλλους, και το μέσο της

εργασίας είναι τα μέσα που παρεμβάλλονται ανάμεσα σε εμάς και στο αντικεί­

μενο της εργασίας ως «οδηγοί» της εργασίας μας που μετασχηματίζει το αντι­

κείμενο της εργασίας. Τα μέσα παραγωγής είναι λοιπόν τα εργαλεία, τα κτίρια

και όλες οι υποδομές, υλικές και άυλες, που χρειάζονται για να παράγουμε ένα

41

Page 43: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

προϊόν. Για να εμφανιστεί, λοιπόν, κάποιος στην αγορά για να πουλήσει την

εργασιακή του δύναμη θα πρέπει να έχει χάσει την ιδιοκτησία πάνω στα μέσα

παραγωγής. Διότι, αν ένας εργαζόμενος έχει τα μέσα παραγωγής, έχει τα εργα­

λεία που του χρειάζονται για να παράγει, θα το κάνει μόνος του, θα παράγει το

προϊόν που γνωρίζει πώς να το παράγει και θα το πουλήσει. Δεν θα πουλήσει

την εργασιακή του δύναμη, αλλά το προϊόν της εργασίας του.

Για να πουλήσει την εργασιακή του δύναμη θα πρέπει, επομένως, να είναι

ελεύθερος με μια διπλή έννοια: Πρώτον να είναι απαλλαγμένος από σχέσεις

προσωπικής εξάρτησης, και δεύτερον, να μην έχει στην ιδιοκτησία του τα μέσα

παραγωγής που μπορεί να θέσει σε κίνηση με την εργασία του.

Στη σημερινή εποχή, καθώς η παραγωγή πραγματοποιείται συνήθως σε μεγά­

λες μονάδες και τα μέσα παραγωγής που απαιτούνται έχουν πολύ μεγάλη αξία,

είναι αδύνατο να έχουμε πρόσβαση σε αυτά εάν δεν είμαστε ήδη ιδιοκτήτες

τους. Βεβαίως, υπάρχουν στον τομέα των υπηρεσιών περιπτώσεις όπου μπο­

ρούμε, με μικρή σχετικά δαπάνη να αποκτήσουμε τα μέσα παραγωγής και να

καταστούμε ανεξάρτητοι παραγωγοί. Να παράγουμε δηλαδή ένα προϊόν και να

πουλάμε αστό στην αγορά αντί της εργασιακής μας δύναμης. Υπάρχει ένα επι­

πλέον εμπόδιο το οποίο δεν αναφέρει ο Μαρξ στο κεφάλαιο 6 αναφορικά με

την Αγορά και πώληση της εργασιακής δύναμης (το αναφέρει όμως αλλού), αλλά

είναι εξαιρετικά σημαντικό στον σύγχρονο καπιταλισμό: όσοι εμφανίζονται στην

αγορά εργασίας σήμερα, ακόμη και αν διέθεταν το απαραίτητο χρηματικό ποσό

για να αγοράσουν μέσα παραγωγής δεν θα διέθεταν τη γνώση της οργάνωσης

της συνολικής διαδικασίας παραγωγής. Στον αναπτυγμένο καπιταλισμό, υπάρχει

μια τεχνογνωσία, μια οργανωτική και τεχνολογική γνώση της συνολικής διαδικα­

σίας παραγωγής, που βρίσκεται στα χέρια της τάξης των κεφαλαιοκρατών και

που μας αναγκάζει διαρκώς να εμφανιζόμαστε στην αγορά εργασίας για να που­

λάμε την εργασιακή μας δύναμη. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις περιπτώσεις κατά

τις οποίες η εργασία πραγματοποιείται σε μεγάλη κλίμακα, σε μεγάλες μονάδες

παραγωγής. Η απελευθέρωση του εργαζόμενου από τη μισθωτή εργασία μπο­

ρεί, σήμερα, να πραγματοποιείται μόνον σε ορισμένες περιπτώσεις όταν η αξία

των μέσων παραγωγής είναι χαμηλή και ο εργαζόμενος διαθέτει ειδικευμένες

γνώσεις και δεξιότητες που η επιχείρηση δεν μπόρεσε να ιδιοποιηθεί.

42

Page 44: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Μια άλλη προϋπόθεση για να εμφανίζεται ο εργαζόμενος στην αγορά εργα­

σίας και να πουλάει την εργασιακή του δύναμη είναι η τμηματική της πώληση,

π.χ για μια εβδομάδα ή για έναν μήνα ή για μία ημέρα, συνεπώς για ένα πεπερα­

σμένο χρονικό διάστημα το οποίο κάθε φορά επαναπροσδιορίζεται. Εάν που­

λούσε ολόκληρη την εργασιακή του δύναμη θα έπεφτε σε κατάσταση δουλείας

και δεν θα ξαναεμφανιζόταν στην αγορά εργασίας.

Τον κεφαλαιοκράτη, σε αυτό το στάδιο της ανάλυσής του (στο κεφάλαιο 6

του πρώτου τόμου), ο Μαρξ τον ονομάζει απλώς κάτοχο χρήματος επειδή δεν

έχει γίνει ακόμη καπιταλιστής. Στην αφήγηση του Μαρξ δεν έχουμε φτάσει

ακόμη στο σημείο κατά το οποίο μετατρέπεται σε κεφαλαιοκράτη. Προς το

παρόν είναι ένας κάτοχος χρήματος, είναι κάποιος που έχει στην κατοχή του ένα

χρηματικό ποσό το οποίο θέλει να μετστρέψει σε εμπόρευμα, και αυτό το

εμπόρευμα να το πουλήσει για περισσότερα χρήματα ώστε να έχει ένα χρημα­

τικό όφελος, δηλαδή ένα κέρδος. Ο κάτοχος χρήματος λοιπόν πηγαίνει στην

αγορά εργασίας με αυτήν την πρόθεση. Αγοράζει το εμπόρευμα "εργασιακή

δύναμη" και το χρησιμοποιεί για να παράγει ένα εμπόρευμα, το οποίο θα που­

λήσει στη συνέχεια με σκοπό το κέρδος. 'Οταν η αγοραπωλησία γίνει, όταν

πουλήσουμε την εργασιακή μας δύναμη, δεν είμαστε πια κάτοχοί της, έχουμε

αποξενωθεί από αυτήν. Οι ικανότητές μας ανήκουν στο εξής στον αγοραστή

τους, ο οποίος έχει το δικαίωμα να χρησιμοποιήσει αυτές τις ικανότητες όπως

θέλει, έχει το δικαίωμα να καταναλώσει την εργασιακή μας δύναμη, τις νοητικές

και σωματικές ικανότητές μας να εργαζόμαστε. Η κατανάλωση της εργασιακής

δύναμης από τον ιδιοκτήτη της, τον κεφαλαιοκράτη, είναι η μετατροπή της σε

εργασία.

Δ ύ ο σ η μ α ν τ ι κ έ ς σ υ ν έ π ε ι ε ς α π ό τ η ν π ώ λ η σ η της ε ρ γ α σ ι α κ ή ς δ ύ ν α μ η ς .

Από αυτή τη σχέση απορρέουν δύο σημαντικές συνέπειες:

Πρώτον, το διευθυντικό δικαίωμα, δηλαδή το δικαίωμα του κατόχου χρήματος

να οργανώνει στο εξής την εργασιακή διαδικασία, εκείνος και κανένας άλλος.

Εφόσον είναι κάτοχος των μέσων παραγωγής, και είναι επίσης ιδιοκτήτης της

εργασιακής δύναμης που αγόρασε για έναν μήνα, διατηρεί στο εξής το δικαίω­

μα να οργανώνει εκείνος την εργασιακή διαδικασία. Διατηρεί στο εξής το δικαί­

43

Page 45: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ωμα να καθορίσει το περιεχόμενο της εργασίας, τον ρυθμό της, το αντικείμενό

της, ποιο προϊόν θα παραχθεί και πώς, ποιες θα είναι οι παραγωγικές σχέσεις

μεταξύ των εργαζομένων. Με άλλα λόγια, από την πώληση της εργασιακής

δύναμης και από την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής απορρέει το δικαίωμα

του εργοδότη να ορίσει ποιες θα είναι οι σχέσεις των εργαζομένων μεταξύ

τους, και οι σχέσεις των εργαζομένων με τα μέσα παραγωγής, με τα εργαλεία,

μέσα στην εργασιακή διαδικασία. Αυτό το σύνολο σχέσεων ονομάζουμε σχέ­

σεις παραγωγής: είναι οι σχέσεις που έχουν οι παραγωγοί μέσα στην διαδικασία

της εργασίας μεταξύ τους, και με τα εργαλεία τους.

Το δεύτερο δικαίωμα που απορρέει από την αγορά της εργασιακής δύναμης

και την ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής είναι η ιδιοκτησία του προϊόντος από

τον κεφαλαιοκράτη.

Επομένως ο κεφαλαιοκράτης έχει μια σειρά δικαιωμάτων τα οποία συγκρο­

τούν και μια ιδιαίτερη μορφή εξουσίας: είναι αυτός που διευθύνει την διαδικα­

σία παραγωγής, ορίζει τις σχέσεις παραγωγής μέσα στην εργασιακή διαδικασία,

ορίζει τι προϊόν θα παραχθεί, για ποια αγορά προορίζεται και σε ποια τιμή θα

πουληθεί. Η διαδικασία παραγωγής διεξάγεται, λοιπόν, μέσα σε σχέσεις εξου­

σίας και υποταγής, σε αντίθεση με την τυπική ισότητα που επικρατεί στην

αγορά εργασίας. Εκεί, αυτός που πουλάει την εργασιακή του δύναμη και αυτός

που την αγοράζει εμφανίζονται ως ίσοι. Στην παραγωγή αυτός που πούλησε την

εργασιακή του δύναμη υπάγεται στην εξουσία εκείνου που την αγόρασε και την

καταναλώνει.

Αύο μ ορφές υπο ταγή ς της εργα σ ία ς στο κ ε φ ά λ α ιο : τ υ π ικ ή κα ι ο υ σ ια σ τ ικ ή υπο ταγή .

Η εξουσία του κεφαλαίου πάνω στην εργασία παίρνει δύο μορφές:

- Η πρώτη, είναι η τυπική υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο, στην οποία, παρό­

λο που ο εργοδότης διατηρεί το διευθυντικό του δικαίωμα, ο εργαζόμενος δια­

τηρεί σημαντικούς βαθμούς αυτονομίας επειδή κατέχει γνώσεις τις οποίες δεν

έχει ακόμη ιδιοποιηθεί ο κεφαλαιοκράτης.

- Η δεύτερη είναι η ουσιαστική υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο, στην οποία

44

Page 46: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν αποκτήσει σχεδόν πλήρη γνώση της εργασιακής

διαδικασίας και η αυτονομία των εργαζομένων έχει μειωθεί στο ελάχιστο. Απέ­

ναντι σε κάθε νέα τεχνολογία, οι εργαζόμενοι αποκτούν σημαντικές γνώσεις για

τη λειτουργία των μηχανημάτων, και η επιχείρηση επιχειρεί να ιδιοποιηθεί αυτή

τη γνώση, να την κωδικοποιήσει, να την μετατρέψει σε οδηγίες ώστε να μπορεί

και ο ανειδίκευτος εργαζόμενος να εκτελεί μέρος αυτής της εργασίας. Υπάρχει

έτσι μια διαρκής αντίθεση στο εσωτερικό της μονάδας παραγωγής όπου οι

εργαζόμενοι προσπαθούν ν' αποκτήσουν βαθμούς ελευθερίας, ενώ η επιχείρη­

ση προσπαθεί να ιδιοποιηθεί τις γνώσεις που συσσωρεύονται από τους εργαζό­

μενους. Η επιχείρηση μερικές φορές αναγκάζεται να αφήσει τους εργαζόμε­

νους να αναπτύξουν αυτούς τους βαθμούς αυτονομίας, με την πρόθεση στη συ­

νέχεια να ιδιοποιηθεί τη συσσωρευμένη γνώση, και αυτό μας δίνει μια αντιφατι­

κή κατάσταση ανταγωνισμού γύρω από την ιδιοποίηση των γνώσεων που σχετί­

ζονται με την εργασιακή διαδικασία. Επομένως δεν υπάρχει μία ευθύγραμμη

κίνηση με την οποία η ουσιαστική υποταγή της εργασίας απόειδικεύει την εργα­

σία, αλλά είναι μια αντιφατική κίνηση προς περισσότερη ή λιγότερη ειδίκευση

που αποτελεί επίδικο αντικείμενο των κοινωνικών αγώνων.

Στον τομέα των υπηρεσιών αναπτύχθηκαν, στη διάρκεια των τελευταίων ετών,

νέα επαγγέλματα στις υπηρεσίες, στα οποία η υποταγή της εργασίας εξακολου-

Διευκρίνιση σχετικά με τον όρο “ κεφαλαιοκράτης” .Ο όρος "κεφαλαιοκράτης” δεν αναφέραται αναγκαστικά σε ένα άτομο. Ο κεφα­

λαιοκράτης μπορεί να είναι (και πολύ συχνά όντως είναι) συλλογικός. Εχει αναπτυ­

χθεί, δηλαδή, καταμερισμός εργασίας και στο εσωτερικό του “ επαγγέλματος” του

εργοδότη. Οι λειτουργίες που αναλαμβάνουν τα στελέχη στο εσωτερικό μιας επι­

χείρησης, τα διευθυντικά στελέχη, είναι εργασίες που ο κεφαλαιοκράτης ε«τελούσε

μόνος του. Τώρα, επειδή το μέγεθος των επιχειρήσεων έχει αυξηθεί, οι εργασίες

αυτές ανατίθενται στα στελέχη. Ο συλλογικός κεφαλαιοκράτης είναι το σύνολο των

στελεχών και ιδιοκτητών που αναλαμβάνουν πλέον όλοι μαζί τις εργασίες που άλλο­

τε αναλάμβανε ο ατομικός καπιταλιστής. Τα στελέχη εμφανίζονται ως μισθωτοί,

αλλά πρόκειται για μικτή κοινωνική κατηγορία, κατά το ήμισυ είναι μισθωτοί, αλλά

κατά το άλλο ήμισυ είναι άτυποι μέτοχοι. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους: πρώτον,

διότι το εισόδημά τους δεν αμείβει μόνο την αξία της εργασιακής τους δύναμης

αλλά περιλαμβάνει και ένα μέρος (άλλοτε μικρό και άλλοτε μεγάλο) από τα κέρδη,

ως αμοιβή της ανάληψης εκ μέρους τους αρμοδιοτήτων που ανήκουν στον ιδιοκτή­

τη, στον κεφαλαιοκράτη. Δεύτερον, επειδή ασκούν ακριβώς αυτές τις εξουσίες στο

όνομα και στη θέση του κεφαλαιοκράτη.

45

Page 47: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

θεΙ και είναι τυπική, με την έννοια ότι υπάρχουν εργαζόμενοι που διαθέτουν

γνώσεις χάρη στις οποίες διατηρούν μια σχετική αυτονομίας έναντι των εργο­

δοτών τους. Στις υπηρεσίες, η ιδιοποίηση των γνώσεων των εργαζομένων είναι

δυσχερέστερη από τη βιομηχανία, επειδή εκεί υπάρχει πάντα μεγαλύτερη δυνα­

τότητα καταμερισμού της εργασίας, δηλαδή διαίρεσης μιας σύνθετης εργασίας

σε πολλές απλές.

Επομένως η τυπική και η ουσιαστική υποταγή δεν είναι δύο διαδοχικά στάδια

του καπιταλισμού, είναι δύο πραγματικότητες που συνυπάρχουν και ανάλογα με

τη συγκυρία ενισχύεται η μία ή η άλλη μορφή υποταγής της εργασίας στο κεφά­

λαιο.

Η αγορά ε ρ γ α σ ια κ ή ς δ ύνα μη ς γ ίνετα ι επ ί π ισ τ ώ σ ε ι .Σε ό,τι αφορά την αξιοποίηση του κεφαλαίου, στην πιο πρωτόγονη μορφή της

είναι η διαδικασία κατά την οποία το χρήμα μετατρέπεται σε εμπόρευμα, και

αυτό με τη σειρά του μετατρέπεται σε περισσότερο χρήμα. Στην αναπτυγμένη

μορφή τής αξιοποίησης κεφαλαίου, το χρήμα που κατέχει ο μελλοντικός κεφα­

λαιοκράτης μετατρέπεται σε εργασιακή δύναμη και σε μέσα παραγωγής, αυτά

τίθενται σε λειτουργία μέσα στην εργασιακή διαδικασία για να παράγουν ένα

εμπόρευμα το οποίο πουλιέται στη συνέχεια στην αγορά, και αυτό αποδίδει

στον κεφαλαιοκράτη ένα μεγαλύτερο ποσό χρήματος. Από τη στιγμή που αρχί­

ζει η διαδικασία της παραγωγής, δηλαδή η διαδικασία εργασίας που είναι ταυτό­

χρονα και διαδικασία αξιοποίησης του κεφαλαίου, ο κάτοχος χρήματος έχει

μετατραπεί σε κεφαλαιοκράτη.

Ο κεφαλαιοκράτης θα χρησιμοποιήσει ένα μέρος αυτής της ποσότητας χρή­

ματος που θα εισπράξει από την πώληση του προϊόντος για να πληρώσει τους

μισθούς εκ των υστέρων. Όπως εξηγεί ο Μαρξ στο κεφάλαιο 4, η εργασιακή

δύναμη έχει την ιδιομορφία ότι είναι ενσωματωμένη στον κάτοχο της έτσι ώστε

ο αγοραστής της, ο μελλοντικός εργοδότης δεν μπορεί να διασφαλίσει την ιδιο­

κτησία του επάνω της παρά μόνο κατά τη στιγμή που θα την καταναλώσει. ΓΓ

αυτόν τον λόγο δεν πληρώνει το εμπόρευμα τη στιγμή που το αγοράζει αλλά

αφού το έχει καταναλώσει. Αυτό σημαίνει ότι ο εργαζόμενος πιστώνει τον

εργοδότη του π.χ. για έναν μήνα, εάν υποθέσουμε ότι εισπράττει το αντίτιμο

για την εργασιακή δύναμη που έχει πουλήσει και την οποία ο εργοδότης έχει

καταναλώσει, μετά από έναν μήνα.

46

Page 48: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Η δ ι α δ ι κ α σ ί α π α ρ α γ ω γ ή ς ε ί ν α ι η ε ρ γ α σ ι α κ ή δ ι α δ ι κ α σ ί α π ο υ έ χ ε ι υ π ο τ α χ θ ε ί σ τ η ν δ ι α δ ι κ α σ ί α α ξ ι ο π ο ί η σ η ς τ ο υ κ ε φ α λ α ί ο υ .

A^ggrtffMyKStou καλαθιού ------------ Αναπαραγωγή εργασιακής δύναμης

Η α π ό λ υ τ η υ π ε ρ α ξ ί αΟ τρόπος να αυξηθεί η υπεραξία με επιμήκυνση του εργάσιμου χρόνου ονο­

μάζεται από τον Μαρξ «μέθοδος της απόλυτης υπεραξίας». Με τον ίδιο τρόπο

ονομάζει και την υπεραξία που παράγεται από την εντατικοποίηση της εργα­

σίας, διότι εάν εργαζόμαστε με διπλάσιο ρυθμό από πριν, έχουμε το ίδιο απο­

τέλεσμα με την επιμήκυνση του χρόνου εργασίας. Γίνεται ο χρόνος πιο

«πυκνός». Αυτοί οι δύο τρόποι εξαγωγής υπεραξίας είναι λοιπόν η απόλυτη

υπεραξία. Αναφέρονται στην απόπειρα των επιχειρήσεων να επιμηκύνουν το

χρόνο εργασίας.

47

Page 49: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Υπάρχει και η σχετική υπεραξία, η οποία πραγματοποιείται με τη μείωση της

αξίας της εργασιακής δύναμης. Αυτό γίνεται κυρίως με την αύξηση της παραγω­

γικότητας της εργασίας. Δεν είναι το σχεδιασμένο αποτέλεσμα κάποιου κεφα­

λαιοκράτη, ούτε καν της τάξης των κεφαλαιοκρατών συνολικά, είναι κάτι που

απορρέει από τη λειτουργία του συστήματος. Μέσα από τον ανταγωνισμό των

κεφαλαίων, η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται, σε μία ώρα παραγωγής

παράγονται περισσότερα εμπορεύματα, άρα η αξία του κάθε εμπορεύματος

μειώνεται. 'Ετσι, στο καλάθι αγαθών και υπηρεσιών που ο εργαζόμενες τάξεις

πρέπει να αγοράσουν και να καταναλώσουν για να αναπαράγουν την εργασιακή

τους δύναμη, μπαίνουν τώρα τα ίδια προϊόντα αλλά με χαμηλότερες αξίες,

χαμηλότερες τιμές. Επομένως μειώνεται η αξία της εργασιακής δύναμης επειδή

μειώνεται ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για να παραχθεί το ίδιο «αναγκαίο

καλάθι εμπορευμάτων».

Αξία και υπεραξία I

Αξία του ττροϊόντος= Συνολικές ώρες εργασίας που πραγματοποιήθηκαν , στην διάρκεια του έτους

Ώρες εργασίας που πραγματοποιήθηκαν

στην διάρκεια του έτους για την παραγωγή του αναγκαίου καλαθιού εμπορευμάτων

48

Page 50: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Αξία και υπεραξία 2

Αξία του προϊόντος = ΑΓ Συνολικές ώρες εργασίας

_ που πραγματοποιήθηκαν _ στην διάρκεια του έτους

Αξία της εργασιακής δύναμης = ΑΒ Ώρες εργασίας

που πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια του έτους για την παραγωγή

του αναγκαίου καλαθιού εμπορευμάτων

Υπεραξία = ΒΓ Αξία προϊόντος μείον

αξία εργασιακής δύναμης

Αξία και υπεραξία 3

Αξία της εργασιακής δύναμης = από ΑΒ σε ΑΒ’ Υπεραξία = από ΒΓ σε Β’Γ

Ποσοστό υπεραξίας ή ποσοστό εκμετάλλευσης = Β’Γ/ΑΒ’

Page 51: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

50

Page 52: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 5ηΗ σχετική υπεραξία

Ας φανταστούμε ότι για κάποιους λόγους δεν υπάρχει καμία μεταβολή στον

εργάσιμο χρόνο, στη διάρκεια του εργάσιμου έτους, και ας υποθέσουμε ότι το

σύστημα έχει εξαντλήσει κάθε δυνατότητα περαιτέρω εντατικοποίησης της

εργασίας. Τότε ο μοναδικός τρόπος για να αυξηθεί η υπεραξία, είναι να μειωθεί

η αξία της εργασιακής δύναμης. Αυτό μπορεί να συμβεί με δύο τρόπους.

Θυμόσαστε ότι η αξία της εργασιακής δύναμης προσδιορίζεται από ένα καλάθι

εμπορευμάτων, υλικών προϊόντων και άυλων, το οποίο είναι αναγκαίο για να

αναπαραχθούν οι εργαζόμενες τάξεις. Για να μειωθεί αυτή η αξία θα πρέπει να

συμβεί ένα εκ των ακόλουθων δύο πραγμάτων: Είτε να αφαιρεθούν από το ανα­

γκαίο καλάθι κάποια προϊόντα που τώρα θεωρούνται αναγκαία, είτε να μειωθεί η

τιμή ορισμένων από αυτά τα προϊόντα. Εάν για παράδειγμα το 25% των εξόδων

των νοικοκυριών των εργαζόμενων τάξεων αφορά στα βιομηχανικά τρόφιμα, και

στη βιομηχανία τροφίμων αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας κατά 10%,

τότε η μείωση της αξίας της εργασιακής δύναμης θα είναι 2,5%. Στη περίπτωση

κατά την οποία αφαιρούνται από το αναγκαίο καλάθι ορισμένα προϊόντα, αυτό

δεν γίνεται με κάποια απόφαση, αλλά μέσα από έναν συγκεκριμένο μηχανισμό:

Σε περιόδους αυξημένης ανεργίας, η διαπραγματευτική δύναμη των εργαζόμε­

νων τάξεων μειώνεται και οι επιχειρήσεις έχουν την δυνατότητα να μειώσουν

τους πραγματικούς μισθούς σε επίπεδο χαμηλότερο από τον αναγκαίο μισθό

(τη χρηματική έκφραση της αξίας της εργασιακής δύναμης). Αντί δηλαδή να

καταβάλλουν στις εργαζόμενες τάξεις, στην διάρκεια του έτους, τα έξοδα ανα­

51

Page 53: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

παραγωγής τους με βάση τα δεδομένα καταναλωτικά πρότυπα, τους καταβάλ­

λουν ένα μικρότερο ποσό. Όταν συμβεί αυτό, οι εργαζόμενες τάξεις δεν διαθέ­

τουν το εισόδημα που είναι αναγκαίο για την συντήρησή τους και την δημιουρ­

γία μιας νέας γενιάς εργαζόμενων που θα τους αντικαταστήσει. Εάν αυτή η

κατάσταση διατηρηθεί για ικανό χρονικό διάστημα, μέσα από την δύναμη της

συνήθειας οι ανάγκες των εργαζόμενων τάξεων μπορούν να συρρικνωθούν. Ο

ταξικός συσχετισμός δυνάμεων επιδρά κσταρχήν στην απόκλιση του μισθού

από τον αναγκαίο μισθέ. Εάν αυτή η απόκλιση διατηρηθεί πέραν ενός κρίσιμου

ορίου, μεταβάλλεται το "ιστορικό στοιχείο των αναγκών", επομένως και η αξία της

εργασιακής δύναμης, επομένως η χρηματική της έκφραση, δηλαδή ο αναγκαίος

μισθός.

Α ύ ξ η σ η της σ χ ε τ ι κ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς με σ υ ρ ρ ί κ ν ω ­ση τ ο υ ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ σ τ ο ι χ ε ί ο υ τ ων α ν α γ κ ώ ν τ ων ε ρ γ α ζ ό μ ε ν ω ν τ ά ξ ε ω ν .

Ας δούμε το ίδιο πράγμα πιο αναλυτικά: Η αξία της εργασιακής δύναμης δια-

κρίνεται από τις αξίες όλων των άλλων εμπορευμάτων κατά το ότι περιέχει ένα

"ιστορικό και κοινωνικό στοιχείο", το οποίο είναι επίδικο αντικείμενο της βασικής

ταξικής αντίθεσης, και ως εκ τούτου καθορίζεται από τον συσχετισμό δυνάμεων

των αντιτιθέμενων μερών. Ακόμη και οι βιολογικές ανάγκες, διευκρινίζει ο Marx,

περιέχουν έναν ιστορικό προσδιορισμό. Όπως διευκρινίζει ο Marx, η αξία της

εργασιακής δύναμης είναι μεταβλητό μέγεθος, ακόμη και αν οι αξίες των άλλων

εμπορευμάτων παραμείνουν σταθερές, διότι μπορεί να μεταβληθούν τα εμπο­

ρεύματα ή οι ποσότητες ή οι αναλογίες κατά τις οποίες συμμετέχουν τα εν

λόγω εμπορεύματα στο "αναγκαίο καλάθι": Ακόμη και εάν παραμείνουν αμετά­

βλητες οι αξίες των εμπορευμάτων, δηλαδή οι κοινωνικά αναγκαίοι χρόνοι

παραγωγής ενός εκάστου εμπορεύματος που συμμετέχει στο "αναγκαίο καλά­

θι", μια μεταβολή στις ποσότητες ή τις αναλογίες των εν λόγω εμπορευμάτων,

θα μεταβάλλει και την αξία της εργασιακής δύναμης. Ο ταξικός συσχετισμός

δυνάμεων, μεταβάλλοντας το ιστορικό στοιχείο των αναγκών, μεταβάλλει και το

περιεχόμενο του «αναγκαίου καλαθιού», άρα και την αξία της εργασιακής δύνα­

μης·Ετσι, η εξαγωγή υπεραξίας μεγιστοποιείται όταν ελαχιστοποιείται η αξία της

εργασιακής δύναμης (με δεδομένη την διάρκεια της εργάσιμης ημέρας), δηλαδή

όταν εκμηδενίζεται το ιστορικό στοιχείο των αναγκών. Το ιστορικό στοιχείο

52

Page 54: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

των αναγκών, όμως, τείνει να αυξηθεί στον βαθμό που αυξάνεται η παραγωγικό­

τητα της εργασίας.

'Οπως σημειώσαμε παραπάνω, κατά τον Karl Marx, ο αναγκαίος μισθός εξαρ-

τάται από τον τρέχοντα μισθό, την αγοραία τιμή της εργασιακής δύναμης,: η

διατήρησή της σε ένα ορισμένο σταθερό σημείο για μια παρστεταμένη χρονική

περίοδο μετατρέπει το αντίστοιχο "επίπεδο ζωής" σε "αναγκαίο" επίπεδο ζωής.

Έχουμε σε αυτήν την περίπτωση μετατροπή του πραγματικού μισθού, δηλαδή

του "καλαθιού των αναγκαίων αγαθών και υπηρεσιών". Εάν ο τρέχων ονομαστι­

κός μισθός διατηρηθεί επί μακρόν σε επίπεδα χαμηλότερα από τον αναγκαίο

ονομαστικό μισθό, το ιστορικό στοιχείο των αναγκών θα συρρικνωθεί και ενώ

αρχικά θα υπάρξει μια υποτίμηση της εργασιακής δύναμης, αυτή τελικά θα

μετστραπεί σε απαξίωση της εργασιακής δύναμης. Ο συσχετισμός δυνάμεων

μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, με βάση τα παραπάνω, αποτελεί καθοριστικό

παράγοντα τόσο της υποτίμησης της εργασιακής δύναμης, όσο και της απαξίω­

σής της. Εντούτοις, ενώ στην περίπτωση της υποτίμησης ο καθορισμός είναι

άμεσος, στην περίπτωση της απαξίωσης είναι έμμεσος. Στην περίπτωση της

απαξίωσης της εργασιακής δύναμης, ο συσχετισμός δυνάμεων δεν επιδρά

άμεσα στην αξία της εργασιακής δύναμης, αλλά έμμεσα μέσω του καθορισμού

του ύψους του πραγματικού μισθού κατά το παρελθόν. Στον καθορισμό του

αναγκαίου πραγματικού μισθού συμπυκνώνεται ο συσχετισμός δυνάμεων ενός

λιγότερο ή περισσότερο μακρινού παρελθόντος. Έτσι, εάν για κάποιους λόγους

που επιδρούν στον συσχετισμό δυνάμεων και δεν εξαρτώνται από τους οικονο­

μικούς νόμους του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αλλά από συνθήκες

ιστορικές, που ανήκουν στην συγκεκριμένη πραγματικότητα του κοινωνικού

σχηματισμού, που ενδέχεται να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν σε μια χώρα ή σε

μια εποχή, μεταβληθεί το ιστορικό στοιχείο των αναγκών, δηλαδή ο αναγκαίος

πραγματικός μισθός, αυτό θα επηρεάσει την μελλοντική πορεία του πραγματι­

κού μισθού αγοράς, και το κυριότερο, θα επηρεάσει τον ελκυστή, το σημείο

βαρυτικής έλξης, το σημείο ισορροπίας προς το οποίο τείνει ο πραγματικός

μισθός.

53

Page 55: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Α ύ ξ η σ η της σ χ ε τ ι κ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς μ έ σ ω α ύ ξ η σ η της π α ρ α γ ω γ ι κ ό τ η τ α ς της ε ρ γ α σ ί α ς .

Ο δεύτερος τρόπος για να μειωθεί η αξία της εργασιακής δύναμης, είναι να

αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας σε εκείνους τους κλάδους παραγωγής

(της βιομηχανίας ή των υπηρεσιών), που παράγουν το «αναγκαίο καλάθι» ώστε

να μειωθεί η αξία των αναγκαίων προϊόντων.

Πώς γίνεται αυτό; Κάθε επιχείρηση προσπαθεί να αποκτήσει πλεονεκτική

θέση στον ανταγωνισμό αυξάνοντας την παραγωγικότητα της εργασίας με αλλα­

γές στην τεχνολογία ή στην οργάνωση της εργασίας. Προσπαθεί δηλαδή μέσα

σε μία ώρα εργασίας να παράγει περισσότερα προϊόντα, που σημαίνει ότι για

κάθε μονάδα προϊόντος θα έχει χρειαστεί λιγότερος χρόνος εργασίας, λιγότε-

ρος από τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο. Εάν όμως όλες οι επιχειρήσεις κάνουν

το ίδιο, και αυτό κάνουν, δηλαδή επενδύουν σε νέες τεχνολογίες ή αλλάζουν

την οργάνωση της παραγωγής, παράγουν κάποια καινούρια προϊόντα που πριν

δεν υπήρχαν, αποκτούν πλεονεκτική θέση στην αγορά και έχουν υψηλά κέρδη,

στο τέλος της ημέρας όλες οι επιχειρήσεις του κλάδου έχουν υιοθετήσει τη νέα

τεχνολογία και όλες οι επιχειρήσεις παράγουν αυτό το προϊόν, σε λιγότερο

χρόνο. Άρα η αξία μιας μονάδας προϊόντος έχει μειωθεί. Επειδή όμως αυτό

συμβαίνει με όλα τα προϊόντα που είναι μέσα στο αναγκαίο καλάθι, τότε και η

αξία του καλαθιού που καταναλώνουν οι εργαζόμενες τάξεις, θα μειωθεί επίσης.

Με τον τρόπο αυτόν, μέσα από τον ανταγωνισμό αυξάνεται και η συνολική

υπεραξία, η σχετική υπεραξία.

54

Page 56: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 6η.Από τον καπιταλισμό της απόλυτης υπεραξίας

στον καπιταλισμό της σχετικής υπεραξίας

Ο κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς της σ χ ε τ ι κ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς( ά ν ο δ ο ς 1 9 4 8- 19 7 3 κα ι κ ρ ί σ η 1 9 7 4 - 1 9 9 8 ; )

Η παραγωγή απόλυτης υπεραξίας αποτελούσε την κυριότερη μορφή εκμετάλ­

λευσης κατά το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα, ενώ αντιθέτως, στην περίοδο

1945-1980 επικράτησε η σχετική υπεραξία. Στην ενδιάμεση περίοδο 1850-1945,

η εκμετάλλευση της εργασιακής δύναμης βασιζόταν στον "ισότιμο", ούτως

ειπείν, συνδυασμό απόλυτης και σχετικής υπεραξίας. (I)

Η μετάβαση στον καπιταλισμό της σχετικής υπεραξίας πραγμστοποιήθηκε

στο πρώτο ήμισυ του 20 ου αιώνα. Έτσι, το σύστημα της σχετικής υπεραξίας

είχε ολοκληρωθεί στο τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και αφού διήλ-

θε από την "ένδοξη τριακονταετία" άνθησης (les trente glorieuses, κατά την γαλ­

λική έκφραση) 1948-1973, περιέπεσε σε κατάσταση κρίσης υπερσυσσώρευσης

κεφαλαίου της οποίας τα τελευταία επεισόδια ζούμε ακόμη σήμερα. Ποια είναι

τα χαρακτηριστικά του καπιταλισμού της σχετικής υπεραξίας;

Κατά τον Karl Marx, η αξία ενός εμπορεύματος καθορίζεται από την αφηρη-

μένη εργασία την οποία περιέχει, το δε μέτρο της αξίας είναι ο κοινωνικά ανα­

γκαίος χρόνος για την παραγωγή του εμπορεύματος. Ο κοινωνικά αναγκαίος

χρόνος είναι αυτός που απαιτείται για την παραγωγή ενός εμπορεύματος όταν

ισχύουν οι μέσες τεχνικές συνθήκες παραγωγής και οι μέσες ικανότητες των

εργαζομένων.

55

Page 57: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Απλοποιώντας τα πράγματα στο έπακρο, η έννοια της υπεραξίας που κατα­

σκευάζει ο Karl Marx μπορεί να περιγράφει ως εξής:

Α ΔΤ = συμβατικός χρόνος εργασίας

Α Γ Δ

Υ = κοινωνικά αναγκαίος χρόνος (αξία) Νεκροί χρόνοι

A Ε Γ

L = Αξία εργασιακής δύναμης Υπεραξία

Έστω Τ ο συμβατικός ετήσιος χρόνος εργασίας του συνόλου των εργαζομέ­

νων, Υ ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος για την παραγωγή του προϊόντος (ο οποί­

ος καθορίζει το ύψος της αξίας των παραγομένων εμπορευμάτων) και L ο κοι­

νωνικά αναγκαίος χρόνος για την αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης (ο

οποίος καθορίζει το ύψος της αξίας της εργασιακής δύναμης). Η διαφορά μετα­

ξύ του συμβατικού και του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου ισούται με τους

"νεκρούς" χρόνους της παραγωγής, ενώ η διαφορά μεταξύ του κοινωνικά ανα­

γκαίου χρόνου και του χρόνου που χρειάζεται για να αναπαραχθεί ή εργασιακή

δύναμη (δηλαδή μεταξύ της αξίας του προϊόντος και της αξίας της εργασιακής

δύναμης) ισούται με την υπεραξία.

56

Page 58: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Το κεφάλαιο προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την υπεραξία (της οποίας η χρη­

ματική μορφή είναι το κέρδος) με τρεις τρόπους:

- με την επέκταση του συμβατικού χρόνου εργασίας (εργάσιμη ημέρα) διατη­

ρώντας σταθερούς τους νεκρούς χρόνους (2), (αυτό ισοδυναμεί με μετατόπιση

του σημείου Δ προς τα δεξιά),

- με την εντατικοποίηση της εργασίας που έχει ως αποτέλεσμα την μείωση

των νεκρών χρόνων (έτσι ώστε να συμπυκνώνεται περισσότερη εργασία μέσα

στην ίδια χρονική διάρκεια: αυτό ισοδυναμεί με μετατόπιση του σημείου Γ προς

τα δεξιά),

- με την μείωση της αξίας της εργασιακής δύναμης (μετατόπιση του σημείου

Β προς τα αριστερά).

Στις δύο πρώτες περιπτώσεις αναφερόμαστε στην εξαγωγή απόλυτης υπερα­

ξίας, ενώ στην τρίτη περίπτωση στην εξαγωγή σχετικής υπεραξίας.

Ο λόγος της υπεραξίας προς την αξία της εργασιακής δύναμης (Y-L)/L ονο­

μάζεται ποσοστό υπεραξίας ή βαθμός εκμετάλλευσης της εργασιακής δύναμης. Το

κέρδος είναι η χρηματική έκφραση της υπεραξίας. Όμως, επειδή οι καπιταλι­

στές (όπως εξάλλου και οι εργαζόμενοι) ζουν μέσα στην πλάνη ότι τα κέρδη

δεν προέρχονται από την εργασία, αλλά από το συνολικό κεφάλαιο C που χρη­

σιμοποιούν για να παραχθεί το προϊόν, το κριτήριό τους για την κερδοφορία

δεν είναι το ποσοστό υπεραξίας, αλλά το ποσοστό κέρδους το οποίο σε μια

απλοποιημένη μορφή του ισούται προς :

R = (Υ -L)/(K+L),

όπου R το ποσοστό κέρδους, Y-L η υπεραξία, Κ η αξία του σταθερού κεφα­

λαίου, L η αξία της εργασιακής δύναμης και C=K+L

Η διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, όπως και η εντστικότητα της εργασίας δεν

υπόκεινται στον καθορισμό κάποιου οικονομικού νόμου: οι μεταβολές τους

είναι άμεσο είτε έμμεσο αποτέλεσμα της ταξικής πάλης. 'Ετσι, η συντριπτική

υπεροχή της αστικής τάξης έναντι της εργατικής τάξης έχει ως αποτέλεσμα την

57

Page 59: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εντατικοποίηση της εργασίας και την επέκταση του εργάσιμου χρόνου. Επιπλέ­

ον, όταν η συνδικαλιστική και πολιτική οργάνωση των εργαζομένων τάξεων υπο­

χωρεί, η μάζα των χρηματικών μισθών πέφτει συχνά κάτω από την χρηματική

αξία των μέσων συντήρησης και αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης.

Αντιθέτως, η άνοδος της ισχύος των εργατικών τάξεων, μακροχρόνια, έχει ως

αποτέλεσμα την μείωση του χρόνου εργασίας, επομένως και την προϊούσα απο-

δυνάμωση της παραγωγής απόλυτης υπεραξίας (στον βαθμό που αυτή εξαρτά-

ται από το μήκος του συμβατικού εργάσιμου χρόνου). Μέσα σε τέτοιες συνθή­

κες, μετατροπής του συσχετισμού δυνάμεων σε βάρος του κεφαλαίου, οι

μισθοί γίνονται πιο ανελαστικοί, η αγοραστική τους δύναμη αυξάνεται, ενώ ο

εργάσιμος χρόνος και τα κέρδη μειώνονται. Ένας τρόπος να αποκατασταθούν

τα κέρδη θα ήταν να μειωθεί ο πραγματικός μισθός κάτω από τον αναγκαίο

πραγματικό μισθό (αυτόν που είναι αναγκαίος για την συντήρηση και την αναπα­

ραγωγή της εργασιακής δύναμης). Τα κέρδη θα αυξανόταν τότε χάρη στον σφε-

τερισμό εκ μέρους του κεφαλαίου ενός τμήματος του αναγκαίου χρόνου εργα­

σίας, δηλαδή της αξίας της εργασιακής δύναμης. Αλλά και αυτός ο τρόπος

αύξησης του βαθμού εκμετάλλευσης περιορίζεται από την ισχύ των εργαζόμε­

νων τάξεων: στις περιόδους εκείνες κατά τις οποίες οι συνδικαλιστικές και πολι­

τικές οργανώσεις των εργαζομένων είναι σε θέση να μειώσουν τον εργάσιμο

χρόνο, είναι σε θέση να επιτύχουν και σχετικά υψηλούς πραγματικούς μισθούς.

Εάν, όμως, η εργάσιμη ημέρα δεν μπορεί να παραταθεί, η εργασία να εντατι-

κοποιηθεί ή ο μισθός να μειωθεί κάτω από τον αναγκαίο μισθό, απομένει ένας

μόνον τρόπος για να αυξηθεί η υπεραξία: πρέπει να μειωθεί η αξία της εργασια­

κής δύναμης. Πρέπει, δηλαδή, να αναπτυχθεί η "μέθοδος" της σχετικής υπερα­

ξίας.

Η συντόμευση του αναγκαίου χρόνου εργασίας για την συντήρηση και την

αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης, δηλαδή η μείωση της αξίας της, μπορεί

να επιτευχθεί με περισσότερους τρόπους. Σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, ανά­

λογα με τις συγκεκριμένες συνθήκες που τον χαρακτηρίζουν, μπορούμε να δια­

κρίνουμε έναν μεγάλο αριθμό εξωτερικών καθορισμών που επιδρούν στο μέ­

γεθος του αναγκαίου χρόνου εργασίας, άρα και της αξίας της εργασιακής δύνα­

μης. (3) Αλλά αυτοί οι καθορισμοί μπορούν να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν,

58

Page 60: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ανάλογα με την χώρα και την ιστορική στιγμή. Αντίθετα, η αύξηση της παραγω­

γικότητας της εργασίας είναι ένας παράγοντας διαρκώς παρών, ανεξάρτητα από

τον κοινωνικό σχηματισμό.

Ο όρος "παραγωγικότητα της εργασίας", με την τρέχουσα, στατιστική, έννοια

που αντιστοιχεί στον λόγο του καθαρού προϊόντος ανά ώρα εργασίας. Στην

εκδοχή του αυτή, ο όρος συγχέει την εντστικότητα με την παραγωγικότητα της

εργασίας, επειδή μετράει το συνδυασμένο αποτέλεσμά τους: η αύξησή του,

δηλαδή, μπορεί να προέρχεται είτε από την εντατικοποίηση, είτε από την αύξη­

ση της παραγωγικής δύναμης της εργασίας.

Με την μαρξική έννοια του όρου "παραγωγικότητα της εργασίας" εννοούμε

κάτι διαφορετικό: μιαν αλλαγή στην διαδικασία της εργασίας "...που συντομεύει

τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο εργασίας για την παραγωγή ενός εμπορεύματος

έτσι που μια μικρότερη ποσότητα εργασίας αποκτά την δύναμη να παράγει μια

μεγαλύτερη ποσότητα αξίας χρήσης". (4) Σε όσα ακολουθούν στον παρόν κε­

φάλαιο, θα αποκαλούμε "απόδοση της εργασίας" τον λόγο του καθαρού προϊό­

ντος ανά ώρα εργασίας και θα διατηρήσουμε τον όρο της "παραγωγικότητας

της εργασίας" για την αυστηρή έννοια του όρου.

Οι πρωταρχικοί όροι για την ανάπτυξη του καπιταλισμού της σχετικής υπερα­

ξίας είναι οι εξής:

1. τα μέσα συντήρησης και αναπαραγωγής των εργαζόμενων τάξεων πρέπει

να είναι εμπορεύματα που παράγονται από καπιταλιστικούς κλάδους παραγω­

γής.2. η παραγωγικότητα της εργασίας στους κλάδους αυτούς και στους κλάδους

που τους προμηθεύουν με μέσα παραγωγής πρέπει να αυξάνεται με ρυθμούς

που υπερβαίνουν τους αντίστοιχους ρυθμούς αύξησης των πραγματικών μισθών

(έτσι ώστε να απαξιώνεται η εργασιακή δύναμη).

Αλλά αν πληρούται ο πρώτος όρος, δηλαδή τα μέσα συντήρησης και αναπα­

ραγωγής είναι εμπορεύματα των καπιταλιστικών κλάδων παραγωγής, πρέπει επι­

πλέον οι εργαζόμενοι να είναι σε θέση να αγοράσουν τα εν λόγω εμπορεύματα,

να διαθέτουν δηλαδή το αντίστοιχο εισόδημα. Στην περίοδο της σχετικής υπε­

59

Page 61: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ραξίας, με την μορφή που την γνωρίσαμε στον μεταπολεμικό κόσμο, το εργατι­

κό εισόδημα αυξανόταν χάρη στην αύξηση της συνδικαλιστικής και πολιτικής

ισχύος των εργατικών τάξεων και στην συνακόλουθη αύξηση των μισθών (5)

(καθώς και στην αύξουσα ανελαστικότητά τους).

Σε ότι αφορά τον δεύτερο όρο, η αλματώδης αύξηση της παραγωγικότητας

της εργασίας απαιτεί "μιαν αλλαγή στα μέσα εργασίας ή στην μέθοδο εργασίας ή και

στα δύο μαζί. ΓΓ αυτό πρέπει να πραγματοποιηθεί μια επανάσταση (...) στον

τρόπο παραγωγής, επομένως στο ίδιο το προτσές εργασίας" (6). Για την αλλαγή

στα μέσα εργασίας είναι αναγκαία η ανάπτυξη με ταχείς ρυθμούς ενός τομέα

μέσων παραγωγής (τομέας I) που έχει αυξημένη ικανότητα να διαχέει στο

παραγωγικό σύστημα μηχανικά συστήματα των οποίων η χρήση εξασφαλίζει

συνεχείς και μεγάλες αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας. Ο εν λόγω

τομέας οφείλει, προκειμένου να αναλάβει αυτόν τον ρόλο, να δρα ως διαμεσο­

λαβητής μεταξύ της διαδικασίας παραγωγής επιστημονικών γνώσεων και της

άμεσης διαδικασίας παραγωγής εμπορευμάτων. Η παραγωγή επιστημονικών

γνώσεων έχει καταστεί, ήδη από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, διαδικα­

σία σχετικά αυτόνομη ως προς την άμεση διαδικασία παραγωγής και πραγματο­

ποιείται κυρίως από το πανεπιστήμιο και τα ερευνητικά εργαστήρια: αυτός ο

τρόπος παραγωγής επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων είναι ο ειδικά καπιταλι­

στικός τρόπος παραγωγής γνώσεων. (7)

Για την αλλαγή στην μέθοδο εργασίας είναι αναγκαία η ουσιαστική υποταγή της

εργασίας στο κεφάλαιο, (8) δηλαδή ένας κοινωνικός συνδυασμός ατομικών εργα­

σιών σε μια εργασιακή διαδικασία που έχει γίνει ειδικά καπιταλιστική, όπου οι

γνώσεις και οι δεξιότητες του εργαζόμενου μεταβιβάζονται στο κεφάλαιο μέσα

από την διαίρεση της εργασίας σε διανοητική και χειρωνακτική, σε εργασία

διεύθυνσης και εκτέλεσης. Πρόκειται για υποταγή που βασίζεται στην μετατρο­

πή της επιστήμης σε σχετικά αυτόνομη παραγωγική δύναμη της οποίας η

"ενσάρκωση" είναι το σύστημα των μηχανών και η συγκρότηση ενός συλλογικού

εργάτη που συσσωρεύει καινούργιες πρακτικές γνώσεις, καινούργια πείρα, γνώ­

σεις και δεξιότητες (οι οποίες εν καιρώ μεταβιβάζονται στο κεφάλαιο). (9) Κατά

την μετάβαση από ένα σύστημα μηχανών σε ένα άλλο, το οποίο φέρει μαζί του

τεχνολογικές καινοτομίες, τα νέα μέσα παραγωγής ενσωματώνουν τον τύπο του

καταμερισμού εργασίας που διαμορφώνεται από τον ταξικό συσχετισμό δυνά­

60

Page 62: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μεων (κατά την προηγούμενη περίοδο) με την μορφή των τεχνικών προδιαγρα­

φών.

Αυτές οι αλλαγές στα μέσα παραγωγής και στην οργάνωση της εργασίας συνι-

στούν μιαν επανάσταση στον τρόπο παραγωγής. Αυτή, με την σειρά της απαιτεί μια

σειρά πρόσθετων διευθετήσεων έξω από την άμεση διαδικασία παραγωγής. Ο

καπιταλισμός της σχετικής υπεραξίας, στην μορφή που τον γνωρίσαμε, καταρ­

γεί οριστικά και πλήρως το μονοπώλιο της τεχνικής γνώσης από τους εργαζόμε­

νους και μειώνει την σημασία της μετάδοσής της μέσω της μαθητείας, καθιστά

αναγκαία την εκπαίδευση των εργαζόμενων τάξεων έξω από την διαδικασία

παραγωγής και υπαγορεύει στο εκπαιδευτικό σύστημα τα ιδιαίτερα χαρακτηρι­

στικά του. Η συγκρότηση του εκπαιδευτικού συστήματος σε τρεις βαθμίδες

σχετίζεται άμεσα με τον ειδικά καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. (10) Ο σχολι­

κός μηχανισμός είναι συστατικό στοιχείο του συστήματος της σχετικής υπερα­

ξίας επειδή από την αποτελεσματικότητά του (του σχολικού μηχανισμού) εξαρ-

τάται η δυνατότητα συγκρότησης ενός συλλογικού εργάτη ικανού να θέτει σε

λειτουργία το μεταβαλλόμενο σύστημα των μηχανών έτσι ώστε να αυξάνεται η

παραγωγικότητα της εργασίας.

- Ο μ ε τ α σ χ η μ α τ ι σ μ ό ς του κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ της σ χ ε ­τ ι κ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς

Οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια της κρίσης του καπιταλι­

σμού της σχετικής υπερα-ξίας 1974-( 1998;) στοιχειοθετούν την φυσιογνωμία

ενός νέου "μακρού κύματος καπιταλιστικής ανάπτυξης". Πρόκειται, άραγε, για

το τέλος του καπιταλισμού της σχετικής υπεραξίας, για μια ανακαινισμένη

μορφή του ή για τον μετασχηματισμό του; Το ερώτημα αυτό μας αναγκάζει να

ξαναγυρίσουμε στο περιεχόμενο της έννοιας της σχετικής υπεραξίας.

Ως εξαγωγή σχετικής υπεραξίας, αναφέρεται συνήθως η δια της αυξήσεως

της παραγωγικότητας της εργασίας μείωση της αξίας της εργασιακής δύναμης

και η συνακόλουθη αύξηση της υπεραξίας. Για να πούμε το ίδιο πράγμα απλού­

στερα, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας καθιστά φθηνότερα τα

μέσα συντήρησης και αναπαραγωγής των εργαζόμενων τάξεων, καθιστά μικρό­

τερο το κόστος εργασίας ανά μονάδα προϊόντος και αυξάνει έτσι τα κέρδη.

61

Page 63: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ωστόσο, υπάρχει και ένας δεύτερος "παραγνωρισμένος" τρόπος παραγωγής

σχετικής υπεραξίας. Για την κατανόησή του είναι αναγκαία η αναφορά στον

τρόπο με τον οποίο σχηματίζεται η αξία της εργασιακής δύναμης.

Μέτρο της αξίας της εργασιακής δύναμης είναι ο κοινωνικά αναγκαίος χρόνος

για την παραγωγή των μέσων συντήρησης και αναπαραγωγής της εργασιακής

δύναμης. Ο ονομαστικός αναγκαίος μισθός σχετίζεται, καταρχήν, με την αξία

της εργασιακής δύναμης ακριβώς όπως εν γένει σχετίζονται οι τιμές με τις

αξίες: είναι "το νομισματικό όνομα της εργασίας που περιέχεται στο εμπόρευ­

μα", είναι η αξία εκπεφρασμένη σε χρήμα. Ο ονομαστικός αναγκαίος μισθός

είναι, λοιπόν, η αξία της εργασιακής δύναμης εκπεφρασμένη σε χρηματικούς

όρους.

Πιο συγκεκριμένα, εάν θεωρήσουμε ως πραγματικό αναγκαίο μισθό το "καλά­

θι" των εμπορευμάτων που είναι αναγκαίο για την συντήρηση και αναπαραγωγή

της εργασιακής δύναμης, η αξία της εργασιακής δύναμης είναι το άθροισμα των

ποσοτήτων κατά τις οποίες εισέρχεται κάθε εμπόρευμα στο "καλάθι" πολλαπλα-

σιασμένες με τους αντίστοιχους κοινωνικά αναγκαίους χρόνους παραγωγής

ενός εκάστου εμπορεύματος. Αντίστοιχα, ο ονομαστικός αναγκαίος μισθός

είναι το άθροισμα των ποσοτήτων κατά τις οποίες εισέρχεται κάθε εμπόρευμα

στο "καλάθι" πολλαπλασιασμένες με τις αντίστοιχες τιμές παραγωγής ενός εκά­

στου εμπορεύματος.

Ο ονομαστικός αναγκαίος μισθός (ο οποίος στο εξής θα αναφέρεται απλώς

ως αναγκαίος μισθός) αναφέρεται στην αποκαλούμενη ως φυσική ή αναγκαία

τιμή της κλασικής πολΓτικής οικονομίας: Η τιμή, στον βαθμό που είναι η χρημα­

τική έκφραση της αξίας, ονομάσθηκε από τον Adam Smith, φυσική τιμή, και από

τους γάλλους φυσιοκράτες, αναγκαία τιμή. Ο Marx ονομάζει τον αναγκαίο μισθό

και "μέσο μισθό που αντιστοιχεί στην αξία της εργασίας", ή ακόμη, "κανονικό

μισθό" . ( I I )

Σε αντιδιαστολή με τον αναγκαίο μισθό, ο ονομαστικός μισθός (ο οποίος στο

εξής θα αναφέρεται απλώς ως μισθός) είναι ένας μισθός αγοράς, για τον οποίο

ισχύει ό,τι ισχύει για τις τιμές αγοράς γενικώς: μπορούν να αποκλίνουν των

τιμών παραγωγής, είτε επειδή υπάρχει ανισορροπία προσφοράς και ζήτησης,

62

Page 64: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

είτε επειδή ο πολίτικός, συνδικαλιστικός ή ιδεολογικός συσχετισμός δυνάμεων

κεφαλαίου-εργασίας έχει μετατραπεί σε βάρος της τελευταίας. Ο ονομαστικός

μισθός αγοράς, ή απλώς μισθός είναι "η πληρωμή της εργασίας στην αξία της ή

σε τιμές που αποκλίνουν από την αξία της".

Μεταξύ μισθού και αναγκαίου μισθού υπάρχει η δυνατότητα απόκλισης ακρι­

βώς όπως υπάρχει και για τις τιμές αγοράς ως προς τις τιμές παραγωγής εν

γένει: "η δυνατότητα μιας ποσοτικής απόκλισης μεταξύ της τιμής και του ύψους

της αξίας, δηλαδή μεταξύ του τελευταίου και της χρηματικής του έκφρασης".

Στο λεξιλόγιο του Karl Marx, συχνά ο αναγκαίος μισθός αναφέρεται καταχρη­

στικά ως "αξία της εργασιακής δύναμης". Καταχρηστικά, διότι οι αξίες και οι

τιμές δεν αποτελούν σύμμετρα (δυνάμενα να συγκριθούν) μεγέθη. Η ορθή

σύγκριση είναι μεταξύ "αναγκαίου ονομαστικού μισθού" και τρέχοντος ονομα­

στικού μισθού αγοράς. Βεβαίως, σε ορισμένες διατυπώσεις του, ο Karl Marx,

είναι απολύτως ακριβής: "Η τιμή της εργασιακής δύναμης, όπως και κάθε άλλου

εμπορεύματος, μπορεί να αποκλίνει προς τα άνω ή προς τα κάτω ως προς την

αξία της, με άλλα λόγια, να αποκλίνει κατά την μία ή την άλλη έννοια ως προς

την τιμή που αποτελεί την νομισματική έκφραση της αξίας. "Οι τρέχουσες τιμές

βρίσκονται υψηλότερα ή χαμηλότερα από την τιμή που αντιστοιχεί στην αξία

τους...".

Πρόκεπαι, δηλαδή, για την απόκλιση του μισθού (του ονομαστικού μισθού

αγοράς) από τον αναγκαίο μισθό (από τον ονομαστικό μισθό που αποτελεί την

χρηματική έκφραση της τιμής παραγωγής του καλαθιού εμπορευμάτων που

είναι αναγκαία για την συντήρηση και αναπαραγωγή του εργατικού νοικοκυριού).

Η απόκλιση του μισθού από τον αναγκαίο μισθό, στην περίπτωση του David

Ricardo μπορεί να προέλθει από μεταβολές είτε στην πορεία της συσσώρευσης

κεφαλαίου, είτε στις μεταβολές του πληθυσμού (οι οποίες διατηρούν με την εν

λόγω απόκλιση αμφίδρομη σχέση αιτιότητας). Σε κάθε περίπτωση, οι μεταβολές

αυτές καταλήγουν σε ανισορροπία της προσφοράς και της ζήτησης που δη­

μιουργεί την απόκλιση του μισθού από τον αναγκαίο μισθό. Ο Marx δέχεται

κσταρχήν την επίδραση της σχέσης προσφοράς και ζήτησης για την εν λόγω

απόκλιση (για να την μετατρέψει αργότερα ριζικά όταν δείχνει ότι το κεφάλαιο

επιδρά και στις δύο πλευρές, δηλαδή και στην ζήτηση και στην προσφορά

63

Page 65: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εργασίας). (12)

Ο Marx αρνείται, ωστόσο, την γενική τοποθέτηση, ότι ο μισθός μακροπρόθε­

σμα θα εξισωθεί αναγκαστικά με τον αναγκαίο μισθό - τον μισθό που αντιστοι­

χεί στην αξία της εργασιακής δύναμης. Δεν αναφέρεται σε μια εξίσωση του

μισθού με τον αναγκαίο μισθό, αλλά σε μια τάση εξίσωσης:

«Εντούτοις, αυτός ο νόμος, σύμφωνα με τον οποίο η τιμή της εργασιακής

δύναμης ανάγεται πάντοτε στην αξία της, μπορεί να συναντήσει εμπόδια που

δεν του επιτρέπουν να πραγματοποιηθεί παρά μόνον εντός ορισμένων ορίων

(...) Ο βαθμός της μείωσης [...του μισθού] εξαρτάται από το σχετικό βάρος

που η πίεση του κεφαλαίου αφενός, η αντίσταση του εργάτη αφετέρου, βάζουν

πάνω στην ζυγαριά» [του συσχετισμού δυνάμεων], ( 13)

Το ζήτημα ανάγεται στον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των μαχόμενων πλευ­

ρών». (14)

Σε αντίθεση με την αντίληψη των Smith και David Ricardo για τους οποίους η

"φυσική τιμή της εργασίας" αποτελεί "σημείο βαρυτικής έλξης", κατά την αντίλη­

ψη του Marx, παρά το γεγονός ότι ο αναγκαίος μισθός όντως αποτελεί έναν

"ελκυστή" για τον μισθό, η μακροχρόνια απόκλιση του μισθού από τον ανα­

γκαίο μισθό καθίσταται δυνατή διότι παρεμβαίνει η ένταση με την οποία "η

πίεση του κεφαλαίου και η αντίσταση του εργάτη" μετατρέπουν τον συσχετισμό

δυνάμεων.

'Ετσι, στην μαρξιστική θεωρητική παράδοση, η απόκλιση του μισθού από τον

αναγκαίο μισθό εξαρτάται από τον ταξικό συσχετισμό δυνάμεων,

- πρώτον, στην αγορά εργασίας (de Brunhoff, Magaline, Meillassoux),

- δεύτερον, μέσα στην εργασιακή διαδικασία: καταστροφή της αξίας χρήσης

της εργασιακής δύναμης χάρη στον μετασχηματισμό της εργασιακής διαδικα­

σίας, εκμηχάνιση και συνακόλουθη εισαγωγή της εργασίας των γυναικών και των

παιδιών (Braverman, Coriat, Linhart),

- τρίτον, στους ιδεολογικούς Μηχανισμούς του Κράτους (Althusser). Η κρατι­

64

Page 66: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κή εξουσία αττοτελεί βασικό πεδίο ταξικού ανταγωνισμού στο οποίο συμπυκνώ­

νονται όλες οι μορφές του ταξικού συσχετισμού δυνάμεων. Ο τελευταίος καθο­

ρίζει την "οικονομική πολιτική"(άε Brunhoff) της οποίας η επίπτωση στους

μισθούς είναι σημαντική.

Στην περίπτωση του David Ricardo, η απόκλιση του μισθού από τον αναγκαίο

μισθό περιγράφεται ως ένα σύστημα δυναμικής ισορροπίας, ενώ στην περίπτω­

ση του Marx πρόκειται για το ίδιο σύστημα, στο οποίο όμως έχει ενσωματωθεί

η δυνατότητα εκτροπής προς μια νέα ισορροπία.

Ο Karl Marx δέχεται πως όταν ισορροπούν αμοιβαία η προσφορά και η ζήτη­

ση, τότε, η τιμή αγοράς συμπίπτει με την βασική τιμή γύρω από την οποία η τιμή

αγοράς πραγματοποιεί κινήσεις ταλάντωσης. ( 15) Αναφέρει ότι κατά τον Smith η

φυσική τιμή είναι η κεντρική τιμή από την οποία οι τιμές ασταμάτητα έλκονται

(...) η τιμή αυτή είναι το κέντρο βαρύτητας των τιμών αγοράς...". (16) Η αντίλη­

ψη του David Ricardo, επίσης, ταυτίζεται με αυτό το σχήμα δυναμικής ισορρο­

πίας, στο οποίο, το τελικό σημείο ηρεμίας (ο αναγκαίος μισθός) παραμένει το

ίδιο ανεξάρτητα από ποια θέση εκκίνησε η τιμή αγοράς. Υπάρχει δηλαδή ένα

σημείο βαρυτικής έλξης που συμπαρασύρει ασταμάτητα τον μισθό προς το

σημείο ισορροπίας, δηλαδή τον αναγκαίο μισθό.

Στη περιγραφή του Karl Marx, όμως, όταν ο μισθός εμποδίζεται επί μακρόν

να φθάσει στο σημείο ισορροπίας, δηλαδή στον αναγκαίο μισθό, τότε, ενδέχε­

ται να προκύψει ένα "σημείο κρίσης" ή ένα "σημείο διακλάδωσης" στο οποίο ο

μισθός θα αποκτήσει κατεύθυνση προς ένα άλλο σημείο ισορροπίας. Πιο

συγκεκριμένα, θα αλλάξει το "αναγκαίο καλάθι" εμπορευμάτων, ο πραγματικός

αναγκαίος μισθός και μαζί με αυτόν η αξία της εργασιακής δύναμης και ο ονο­

μαστικός αναγκαίος μισθός που αποτελούν το σημείο ισορροπίας. Η δυνατότη­

τα αυτή εγγράφεται στο μαρξικό σχήμα χάρη στην εισαγωγή της έννοιας του

"ιστορικού στοιχείου των αναγκών" και της σχέσης που αυτό διατηρεί με τον

ταξικό συσχετισμό δυνάμεων.

Με άλλα λόγια, εκτός από την απόκλιση του μισθού από τον αναγκαίο μισθό,

ο ταξικός συσχετισμός δυνάμεων επιδρά και στον ίδιο τον καθορισμό της αξίας

της εργασιακής δύναμης.

65

Page 67: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ο ταξικός συσχετισμός δυνάμεων επιδρά καταρχήν στην απόκλιση του μισθού από

τον αναγκαίο μισθό. Εάν αυτή η απόκλιση διατηρηθεί πέραν ενός κρίσιμου ορίου, μετα­

βάλλεται το "ιστορικό στοιχείο των αναγκών", επομένως και η αξία της εργασιακής

δύναμης, επομένως η χρηματική της έκφραση, δηλαδή ο αναγκαίος μισθός.

Η αξία της εργασιακής δύναμης διακρίνεται από τις αξίες όλων των άλλων

εμπορευμάτων κατά το ότι περιέχει ένα "ιστορικό και κοινωνικό στοιχείο", το

οποίο είναι επίδικο αντικείμενο της βασικής ταξικής αντίθεσης, και ως εκ τού­

του καθορίζεται από τον συσχετισμό δυνάμεων των αντιτιθέμενων μερών.

Ακόμη και οι βιολογικές ανάγκες, διευκρινίζει ο Marx, περιέχουν έναν ιστορικό

προσδιορισμό.

«Αυτό το ιστορικό ή κοινωνικό στοιχείο (...) μπορεί να αυξάνεται ή να συρρι­

κνώνεται, ή ακόμη και να εξαφανιστεί ολότελα (...) Η αξία της εργασίας καθεαυ-

τή δεν είναι ένα καθορισμένο, σταθερό μέγεθος, αλλά μεταβάλλεται ακόμη και

αν υποθέσουμε ότι οι αξίες όλων των άλλων εμπορευμάτων παρέμειναν σταθε­

ρές». (17)

Οπως διευκρινίζει ο Marx στο παραπάνω απόσπασμα, η αξία της εργασιακής

δύναμης είναι μεταβλητό μέγεθος, ακόμη και αν οι αξίες των άλλων εμπορευμά­

των παραμείνουν σταθερές, διότι μπορεί να μεταβληθούν τα εμπορεύματα ή οι

ποσότητες ή οι αναλογίες κατά τις οποίες συμμετέχουν τα εν λόγω εμπορεύμα­

τα στο "αναγκαίο καλάθι". ( 18)

'Ετσι, η εξαγωγή υπεραξίας μεγιστοποιείται όταν ελαχιστοποιείται η αξία της

εργασιακής δύναμης (με δεδομένη την διάρκεια της εργάσιμης ημέρας), δηλαδή

όταν εκμηδενίζεται το ιστορικό στοιχείο των αναγκών. Πέραν της αξίας, αντί­

στοιχη μείωση υφίσταται και ο αναγκαίος μισθός. (19)

«Με δεδομένα τα όρια της εργάσιμης ημέρας, το μέγιστο κέρδος αντιστοιχεί

στο βιολογικό όριο, το πιο χαμηλό όριο, και με δεδομένους τους μισθούς, το

μέγιστο κέρδος αντιστοιχεί στην παράταση της εργάσιμης ημέρας που εξακο­

λουθεί να είναι συμβατή με τις βιολογικές δυνάμεις του εργάτη (...) ...ανάμεσα

σε αυτά τα δύο όρια (...) υπάρχει χώρος για μια τεράστια κλίμακα δυνατών

μεταβολών. Το μέγεθός τους δεν εξαρτάται παρά από τον αδιάλειπτο αγώνα

66

Page 68: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας». (20)

Το μέγιστο ποσοστό εκμετάλλευσης αντιστοιχεί στο ελάχιστο φυσιολογικό

όριο αναπαραγωγής της συνολικής εργασιακής δύναμης και στο μεγαλύτερο

δυνατό αριθμό ωρών απασχόλησης ή στον μεγαλύτερο αριθμό απασχολουμέ-

νων εάν θεωρήσουμε την διάρκεια του ατομικού χρόνου εργασίας ως σταθερή.

Ο συσχετισμός δυνάμεων αφορά, επομένως, σε δύο επίδικα αντικείμενα: πρώ­

τον, στον πραγματικό μισθό (και μέσω αυτού στην αξία της εργασιακής δύνα­

μης), και δεύτερον, στην διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, δηλαδή στην διάρκεια

κατά την οποία ο καπιταλιστής καταναλώνει παραγωγικά την εργασιακή δύναμη,

αλλά και στο μέγεθος των «νεκρών χρόνων της παραγωγής» (εντατικότητα της

εργασίας).

Πέρα από τα παραπάνω, τα οποία ο Karl Marx συμπυκνώνει στην διατύπωση

ότι "το ζήτημα ανάγεται στον συσχετισμό δυνάμεων", σε ορισμένα σημεία του

έργου του αναφέρει ένα είδος «γενικού ιστορικού νόμου», τον οποίο δεν θεμε­

λιώνει ειδικά ως νόμο του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής:

«Στις απαρχές του πολιτισμού, η παραγωγικότητα της εργασίας ήταν μικρή,

όπως εξάλλου και οι ανάγκες, οι οποίες αναπτύσσονται παράλληλα με τα μέσα

που επιτρέπουν την ικανοποίησή τους και εξαιχίας αυτών των μέσων». (21)

Αυτός ο «γενικός ιστορικός νόμος» σημαίνει ότι ο πραγματικός μισθός τείνει

να αυξηθεί στον βαθμό που αυξάνεται η παραγωγικότητα της εργασίας. Ο Karl

Marx δεν εξετάζει με ποιο τρόπο αυτό μπορεί να συμβαίνει διότι αυτό προφα­

νώς εμπίπτει στην ανάλυση των αναγκών και της αξίας χρήσης - ανήκει δηλαδή

σε ένα πεδίο ανάλυσης το οποίο δεν ορίζεται από το επιστημονικό αντικείμενο

της κριτικής της πολιτικής οικονομίας.

Με αυτά τα δεδομένα, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας έχει ένα

διπλό, αντιφατικό αποτέλεσμα επί των πραγματικών μισθών: αφενός μεν αυξάνει

την αξία της εργασιακής δύναμης επειδή επιπλέον εμπορεύματα προστίθενται

στο «ιστορικό στοιχείο» των αναγκών, αφετέρου δε μειώνει την ίδια αξία αφού

μειώνει την αξία ενός εκάστου των εμπορευμάτων που συναπαρτίζουν το

«καλάθι» με το αναγκαία μέσα συντήρησης και αναπαραγωγής των εργαζόμενων

67

Page 69: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τάξεων.

Όπως σημειώσαμε παραπάνω, κατά τον Karl Marx, ο αναγκαίος μισθός εξαρ-

τάται από τον τρέχοντα μισθό, την αγοραία τιμή της εργασιακής δύναμης: η δια­

τήρησή της σε ένα ορισμένο σταθερό σημείο για μια παρατεταμένη χρονική

περίοδο μετατρέπει το αντίστοιχο "επίπεδο ζωής" σε "αναγκαίο" επίπεδο ζωής.

Έχουμε σε αυτήν την περίπτωση, μεταβολή του πραγματικού αναγκαίου μισθού,

δηλαδή του "καλαθιού των αναγκαίων αγαθών και υπηρεσιών". Εάν ο τρέχων

ονομαστικός μισθός διατηρηθεί επί μακρόν σε επίπεδα χαμηλότερα από τον

αναγκαίο ονομαστικό μισθό, το ιστορικό στοιχείο των αναγκών θα συρρικνωθεί

και ενώ αρχικά θα υπάρξει μια υποτίμηση της εργασιακής δύναμης, αυτή τελικά

θα μετστραπεί σε απαξίωση (22) της εργασιακής δύναμης. Στο εξής με τον όρο

της υποτίμησης θα εννοούμε την πτώση του τρέχοντος ονομαστικού μισθού

κάτω από τον αναγκαίο ονομαστικό μισθό, και με τον όρο της απαξίωσης την

μείωση της αξίας της εργασιακής δύναμης.

Ο συσχετισμός δυνάμεων μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, με βάση τα παρα­

πάνω, αποτελεί καθοριστικό παράγοντα τόσο της υποτίμησης της εργασιακής

δύναμης, όσο και της απαξίωσής της. Εντούτοις, ενώ στην περίπτωση της υποτί­

μησης ο καθορισμός είναι άμεσος, στην περίπτωση της απαξίωσης είναι έμμε­

σος. Στην περίπτωση της απαξίωσης της εργασιακής δύναμης, ο συσχετισμός

δυνάμεων δεν επιδρά άμεσα στην αξία της εργασιακής δύναμης, αλλά έμμεσα

μέσω του καθορισμού του ύψους του πραγματικού μισθού κατά το παρελθόν.

Στον καθορισμό του αναγκαίου πραγματικού μισθού συμπυκνώνεται ο συσχετι­

σμός δυνάμεων ενός λιγότερο ή περισσότερο μακρινού παρελθόντος. Έτσι, εάν

για κάποιους λόγους που επιδρούν στον συσχετισμό δυνάμεων και δεν εξαρτώ-

νται από τους οικονομικούς νόμους του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής,

αλλά από συνθήκες ιστορικές, που ανήκουν στην συγκεκριμένη πραγματικότητα

του κοινωνικού σχηματισμού (που ενδέχεται να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν σε

μια χώρα ή σε μια εποχή), συμβεί να μεταβληθεί το ιστορικό στοιχείο των ανα­

γκών, δηλαδή ο αναγκαίος πραγματικός μισθός, αυτό θα επηρεάσει την μελλο­

ντική πορεία του πραγματικού μισθού αγοράς, και το κυριότερο, θα επηρεάσει

το "σημείο βαρυτικής έλξης", το σημείο ισορροπίας προς το οποίο τείνει ο

πραγματικός μισθός.

68

Page 70: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Εν κατακλείδι, η αξία της εργασιακής δύναμης μπορεί να αυξάνεται ή να μειώ­

νεται ως αποτέλεσμα της ταξικής πάλης: είτε το κεφάλαιο κατορθώνει να συρρι­

κνώσει το «καλάθι» των εμπορευμάτων (υλικών αγαθών και υπηρεσιών) που

είναι αναγκαία για την συντήρηση και αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης

(οπότε έχουμε απαξίωση της εργασιακής δύναμης, ακόμη και αν η παραγωγικό­

τητα της εργασίας παραμεΐνει αμετάβλητη), είτε αντιθέτως οι εργαζόμενοι κατορ­

θώνουν να ενσωματώσουν νέες ανάγκες στο «ιστορικό στοιχείο» των αναγκών,

άρα και στο «αναγκαίο καλάθι» (νέες ανάγκες προστίθενται στο σύνολο των

υλικών αγαθών και υπηρεσιών που θεωρούνται αναγκαία για μια «κανονική» και

αξιοπρεπή διαβίωση στην συγκεκριμένη χώρα και στην συγκεκριμένη εποχή).

ΓΓ αυτόν τον λόγο, η εξαγωγή σχετικής υπεραξίας δεν πραγματοποιείται

μόνον με την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας (που μειώνει την αξία

ενός εκάστου των εμπορευμάτων που συνθέτουν το «αναγκαίο» για την συντή­

ρηση και αναπαραγωγή της εργασιακής δύναμης καλάθι), αλλά και με την συρρί­

κνωση του «ιστορικού στοιχείου των αναγκών». Για τον ίδιο λόγο, είναι δυνατή

η ύπαρξη ενός καπιταλισμού της σχετικής υπεραξίας τον οποίο θα χαρακτήρι­

ζαν οι μικρές αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας. Αρκούν γΓ αυτό δύο

συνθήκες: α) οι πραγματικοί μισθοί να αυξάνονται λιγότερο από ότι η παραγωγι­

κότητα της εργασίας - πράγμα που θα επιτρέψει στον βαθμό εκμετάλλευσης να

αυξάνεται και β) το «παράδοξο της παραγωγικότητας» να λυθεί στον τομέα I

παραγωγής μέσων παραγωγής - πράγμα το οποίο θα επιτρέψει στην οργανική

σύνθεση του κεφαλαίου να αυξάνεται με βραδύτητα, ή ακόμη και να μειώνεται.

Εάν ισχύσει ένα τέτοιο σενάριο - που θυμίζει έντονα αυτά που ήδη συμβαίνουν

στις ΗΠΑ - είναι δυνατό να έχουμε ένα μακρό κύμα καπιταλιστικής άνθισης

βασισμένο στην κατ' έκταση συσσώρευση του κεφαλαίου στον τομέα των υπη­

ρεσιών, ωθούμενο από τις αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας στον

τομέα I παραγωγής μέσων παραγωγής, με μια αγορά εργασίας που θα ανταπο-

κρίνεται στις νέο-φιλελεύθερες απαιτήσεις, μια πρόοδο των πραγματικών

μισθών που θα υπολείπεται των αυξήσεων της παραγωγικότητας, με τους

working poor να εργάζονται στον τομέα των υπηρεσιών. Με άλλα λόγια, ένα νέο

μακρό κύμα καπιταλιστικής άνθισης μπορεί να συνοδεύεται από κοινωνική οπι­

σθοχώρηση για ένα σημαντικό τμήμα των εργαζόμενων τάξεων.

Ετσι, ο καπιταλισμός της σχετικής υπεραξίας που γνωρίσαμε στο δεύτερο

69

Page 71: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ήμισυ του 20ου αιώνα, μετασχηματίζεται σε μια πιο σκληρή για τον κόσμο της

εργασίας εκδοχή του, σε συνδυασμό με μια σημαντική επέκταση της απόλυτης

υπεραξίας μέσω της μετατροπής των όρων πώλησης και κατανάλωσης της εργα­

σιακής δύναμης (μετατροπή που παίρνει την μορφή των «ευελιξιών» της αγοράς

εργασίας και της ελαστικότητας του χρόνου εργασίας).

Μπορούμε να παρατηρήσουμε ιστορικά ότι οι ανάγκες της συσσώρευσης

αναφορικά με την εργασιακή δύναμη, προσδίδουν ενίοτε - και μάλλον συχνά -

στην αγορά εργασίας τον χαρακτήρα μιας πολλαπλής αγοράς: η αγορά εργασίας

κατακερματίζεται σε τμήματα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που ικανοποιούν

καθορισμένες ανάγκες της κεφαλαιοκρατικής οργάνωσης της παραγωγής. Έτσι,

η μεταπολεμική αγορά εργασίας στην Ευρώπη, και ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, διαιρέ-

θηκε, σχηματικά, σε δύο βασικά τμήματα: ένα τμήμα ειδικευμένης και ένα τμήμα

ανειδίκευτης εργασιακής δύναμης. Στο πρώτο τμήμα υπήρχαν υψηλότερες αμοι­

βές, μεγαλύτερη σταθερότητα στην απασχόληση, συνδικαλιστική εκπροσώπηση,

πλειοψηφία των ανδρών, πρόσβαση στα μικροαστικά καταναλωτικά πρότυπα,

σαφώς καθορισμένο θεσμικό πλαίσιο ρύθμισης των εργασιακών σχέσεων, συνε­

χής επαγγελματική κατάρτιση... Στο δεύτερο τμήμα, της ανειδίκευτης εργασίας,

υπήρχαν μικρότεροι μισθοί, μεγαλύτερη ανασφάλεια, γυναίκες, μετανάστες,

προερχόμενοι από τον αγροτικό τομέα, χαλαρό θεσμικό πλαίσιο... Το πρώτο

τμήμα της αγοράς εργασίας εξυπηρετούσε κυρίως τις ανάγκες της σύγχρονης

μεγάλης βιομηχανίας, του δημόσιου τομέα και τα ανώτερα στρώματα του τομέα

των υπηρεσιών. Το δεύτερο τμήμα εξυπηρετούσε εν μέρει την βιομηχανία στον

βαθμό που αυτή στηριζόταν στο ταιηλορικό μοντέλο επαναληπτικής, μονότονης

και ανειδίκευτης εργασίας, εν μέρει των υπηρεσιών.

Η μορφή του καπιταλισμού που έρχεται, με την σταθεροποίηση των κατακτή-

σεων του νέο-φιλελευθερισμού, δεν αλλάζει την παλιά αυτή μορφή της διαίρε­

σης της αγοράς εργασίας. Μετατρέπει, ωστόσο, την ποσοστιαία τους αναλογία,

με διεύρυνση του δευτέρου τμήματος της «απορυθμισμένης» αγοράς εργασίας

έναντι του πρώτου, «ανώτερου» τμήματος το οποίο συρρικνώνεται καθώς φθί­

νουν (σε ποσοστιαία αναλογία) τα μέρη εκείνα του παραγωγικού συστήματος τα

οποία εξυπηρετούσε.

70

Page 72: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

1. Palloix C. (1977), Procis de production et crise du capitalisme, Presses Universitaires de

Gmoble, Maspero.

2. Στην πιο γενική περίπτωση αρκεί η ποσοστιαία αύξηση του συμβατικού χρόνου εργα­

σίας να υπερβαίνει την αντίστοιχη αύξηση χων νεκρών χρόνων.

3. DumGnil G. (1978), Le concept de hi economique dans “Le Capital", Maspero.

4. Karl Marx, To Κεφάλαιο, Τόμος I, σελ. 30.

5. Οι διαδικασίες ενίσχυσης των εργατικών ενώσεων και των πολιτικών κομμάτων των

εργαζόμενων τάξεων σχετίζονταν στενά με την κατάσταση στην αγορά εργασίας, η οποία

με τη σειρά της επηρεαζόταν έντονα από την ταχεία συσσώρευση κεφαλαίου.

6. Kart Marx, Το Κεφάλαιο, Τόμος I, σελ. 329.

7. Karl Marx, Results of the immediate Process of Production, ενότητα J„ “ Mystification of

capital” .

8. Στο ίδιο, βλ. την ενότητα G. σχετικό με την τυπική και ουσιαστική υποταγή της εργα­

σίας στο κεφάλαιο.

9. (α) Balibar Ε. (1965), “Sur les concepts fondamentaux du mat^riaJisme historique",

περιέχεται στο Lire le Capital (Louis Althusser ed.), Coriat B. (1976), Science, Technique et

Capital, Seuil, (γ) Coriat B. (1985), Ο εργάτης και το χρονόμετρο, εκδόσεις Κομμούνα.

10. Baudelot Ch. & Establet R. (1971), L' 6cole capitaliste en France, Maspero.

11. 'This price which always finally predominates over the accidenta market-prices of labour and

regulates them, this "necessary price" (Physiocrats) or "natural price" of labour (Adam Smith) can

(...) de nothing eke than its value expressed in money".

I I "If demand and supply balonce, the oscillation of prices ceases, all other conditions remaining

the same. But then demand and supply also cease to explain anything. The price of labour, at the

moment when demand and supply ore in equilibrium, is its natural price, determined independently

of the relation of demand and supply. And how this price is determined is just the question".

13. Η διατύπωση υπάρχει μόνο στη γαλλική έκδοση σε μετάφραση Poy, επιμελημένη από

τον ίδιο τον Karl Marx: "Neanmoins, cette hi, d' opres laquelle le prix de la force de travail est

toujours riduit a so valeur, peut rencontrer des obstacles qui ne lui permeaent de se rialiser que

jusqu' a certaines limites (...) Le degri de la baisse [...du salaire...] depind du poids relatif que la

pression du capital, d' une part, la resistance de I' ouvrier, de I’ autre, jettent dans la balonce”

(Editions Sociales, Livres I / Tome 2, pages 194-195)..

71

Page 73: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

14. “Nevertheless, even when circumstances allow the law to operate, subsidiary movements may

occur (...) The amount on this fall, thw lowest limit of which is 3 shillings (the new value of labour-

power), depends on the relative weight, which thw pressure of capital on the one side, and the

resistance of the labourer on the other, throws into the scale". “The matter resolves itself into a

question of the respective powers of the combattants”.

15. "... le prix fondamental outour duquel oscille son prix sur le marche [υπογράμμιση Ηλίας Ιωα-

κείμογλου], [Salaires, Prix et Proves, page 29].

16. "Le prix natureI est le prix central outour duquel les prix ne cessent de graviter”. "Ce prix la,

ce centre de gravitation des prix du marchi.."

17. 'This historical or social element (...) may be expanded, or contracted, or altogether

extinguished (...) The value of labour itself is not a fixed but a valiable magnitude, even supposing

the values of all other commodities to remain constant".

18. Η αξ(ο της εργασιακής δύναμης είναι h*= hi al+h2 a2+h3 a3+ hn an.. Επομένως

ακόμη και αν παραμεΐνουν αμετάβλητες οι αξίες των άλλων εμπορευμάτων, δηλαδή οι κοι­

νωνικά αναγκαίοι χρόνοι παραγωγής (hi, h2, h3,... hn) ενός εκάστου εμπορεύματος που

συμμετέχει στο “καλάθι", μια μεταβολή στο διάνυσμα του πραγματικού μισθού (al, a2, a3,

... an) που αφορά στις ποσότητες ή στις αναλογίες των εν λόγω εμπορευμάτων, θα μετα­

βάλλει και την αξία h*. Ο ταξικός συσχετισμός δυνάμεων, μεταβάλλοντας το ιστορικό στοι­

χείο των αναγκών, μεταβάλλει και το διάνυσμα (al, a2, a3,... an), άρα και την αξία της εργα­

σιακής δύναμης.

19. Ο αναγκαίος μισθός είναι W*= pi al+p2 a2+ ρ3 a3+ pn an. Μολονότι οι τιμές παρα­

γωγής των εμπορευμάτων (pi, ρ2, ρ3, ...pn), παραμένουν σταθερές, μεταβάλλεται το διάνυ­

σμα (al, a2, a3.... an).

20. ...les limites de la joumie de travail i tant donnies, le maximum des profits correspond a la

limite physbbgique la plus basse des salaires, le maximum des profits correspond a la prolongation

de la joumie de travail encore combatible avec les forces physiques de I’ ouvrier (...) entre ces deux

limites (...) ilya place pour une echelle immense de variations possibles. Son degri n' est ditermini

que par la lutte incessante entre le capital et le travail".

21. "At the dawn of civilisation thw productiveness acquired by labour is small, but so too are the

wants which develop with and by the means of satisfying them".

22. Magaline A.D. (1975), Lutte de classes et devalorisation du capital, pages 76-84.

72

Page 74: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 7ηΟργάνωση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης

Ο καθηγητής Νέγκρι και οι φίλοι του, ανέπτυξαν τη θέση της εμφάνισης ήδη

από τη δεκαετία του '20 ενός καινούργιου τύπου εργάτη, τον οποίο ονόμασαν

εργάτη μάζα. Πρόκειται για τον εργάτη που το κεφάλαιο τον καταδικάζει σε

κατατεμαχισμένη, επαναληπτική και στοιχειώδη εργασία, του αφαιρεί την ειδί­

κευση και τον υποβιβάζει σε εξάρτημα της μηχανής μέσα στο σύγχρονο εργο­

στάσιο. Ο εργάτης-μάζα είναι αποτέλεσμα της «πραγματικής υποταγής της

εργασίας στο κεφάλαιο». Είναι ο εργάτης που είναι ικανός για οποιοσδήποτε

μορφής εργασία εφ' όσον αυτή τείνει να απαιτεί συνεχώς λιγότερες ειδικές γνώ­

σεις.

Η ανάγνωση του Κεφαλαίου που επιχειρήθηκε ήδη 20 χρόνια πριν, από τους

θεωρητικούς του ιταλικού εργατισμού και που ήταν στην πραγματικότητα ανά­

γνωση μόνο του τέταρτου μέρους του πρώτου βιβλίου, αλλά και μια σειρά από

αναλύσεις της καπιταλιστικής οργάνωσης της εργασίας μέσα στο σύγχρονο

εργοστάσιο, έφεραν στο θεωρητικό προσκήνιο τη συζήτηση γύρω από την απο-

ειδίκευση του εργάτη (η ακόμη καλύτερα, όπως την ορίζουν οι Μαγκαλίν, την

καταστροφή της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης).

Οι αναλύσεις που ακολούθησαν έκτοτε υιοθέτησαν ως βασική θέση τους ότι

η εκμηχάνιση τροποποιεί τη διαδικασία της εργασίας έτσι ώστε οι εργάτες δου­

λεύοντας στην αλυσίδα παραγωγής να χάνουν την ειδίκευσή τους, την τέχνη

τους, τις τεχνικές τους γνώσεις, δηλαδή το κύριο όπλο τους απέναντι στην επι­

73

Page 75: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

χείρηση. Η κίνηση αυτή της αποειδίκευσης πήρε την ιστορική μορφή του Ταιη-

λορισμού και του Φορντισμού. Συνοπτικά, ο ταιηλορισμός με στόχο την εντατι­

κοποίηση της εργασίας την κατατεμαχίζει στο έπακρο, ενώ φορντισμός εισάγει

στην εργασιακή διαδικασία μηχανές που αυξάνουν την παραγωγικότητα (και την

εντατικοποίηση) της εργασίας οργανώνοντάς την έτσι ώστε να επιτευχθεί ο άρι-

στος κατατεμαχισμός της. Αμφότερες οι μέθοδοι αποειδικεύουν τον εργάτη:

απαξιώνουν τις γνώσεις του, τις δεξιότητες που είχε αναπτύξει μέσα στην εργα­

σιακή διαδικασία, και τις γνώσεις αυτές τις ιδιοποιείται το κεφάλαιο και τις

ενσωματώνει στις μηχανές. Ταυτόχρονα η εργασία διαιρείται σε διανοητική και χει­

ρωνακτική, εργασία διεύθυνσης και εργασία εκτέλεσης, και οι επιστήμες γίνονται αυτό­

νομη παραγωγική δύναμη που ελέγχεται από το κεφάλαιο. Ο Ταιηλορισμός και ο

Φορντισμός εμφανίζονται έτσι σαν απόπειρα του κεφαλαίου να αποειδικεύσει

τον εργάτη, να καταστρέψει την αξία χρήσης της εργατικής δύναμης με σκοπό:

- την μετατροπή του συσχετισμού δυνάμεων προς όφελος του

- την εξαγωγή πρόσθετης σχετικής υπεραξίας μέσω της αύξησης της παραγω­

γικότητας της εργασίας

- την εξαγωγή απόλυτης υπεραξίας με την εντατικοποίηση της εργασίας.

Τα θέματα με τα όποια ασχολήθηκαν οι αναλύσεις της εργασιακής διαδικα­

σίας στιε δεκαετίες του 1960 και του 1970 βρίσκονται ήδη μέσα στο Κεφάλαιο,

ιδιαίτερα στα κεφάλαια πάνω στη μεγάλη βιομηχανία. Για τον Μαρξ, η βασική

αρχή της οργάνωσης της εργασίας είναι, στην εποχή της μεγάλης βιομηχανίας, η

συνεχής αντικατάσταση της εργασίας από μηχανικές λειτουργίες (λειτουργίες

του συστήματος των μηχανών). Στη μανουφακτούρα, το μέσο εργασίας και η

εργατική δύναμη αποτελούν μία αδιάσπαστη ενότητα: ο εργάτης κατέχει ένα

σύνολο δεξιοτήτων και γνώσεων που είναι απαραίτητο στη χρησιμοποίηση του

εργαλείου. Η μανουφακτούρα κατά συνέπεια, φέρνει σε σχέση εργάτες και

μόνο μέσω αυτών φέρνει σε σχέση μέσα παραγωγής. Η εκμηχάνιση μετατρέπει

τη σχέση του εργάτη με τα μέσα εργασίας: η εργαλειομηχανή χωρίζει το μέσο

εργασίας από τον άμεσο παραγωγό και εγκαθιδρύει μια νέα ενότητα, που είναι

η ενότητα μέσου και αντικειμένου εργασίας. 'Ετσι, ο εργάτης χάνει την ικανότη­

τα να βάζει σε λειτουργία μόνος του τα εργαλεία της κοινωνικής εργασίας.

Χάνει τη δεξιότητα της τέχνης του μια κι αυτή δεν αντιστοιχεί πια στο χαρακτή­

ρα των μέσων παραγωγής. Μαζί με το εργαλείο περνάει από τον εργάτη στη μηχανή

74

Page 76: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

και η δεξιοτεχνία του χειρισμού του εργαλείου. Η νέα ενότητα μέσου και αντικειμέ­

νου εργασίας επιτρέπει στην επιστήμη να γίνει παραγωγική δύναμη ανεξάρτητη

από την εργασία των άμεσων παραγωγών και επιτρέπει την οργάνωση των

μέσων εργασίας σε σύστημα μηχανών.

Στο ίδιο όμως το Κεφάλαιο, στο τέταρτο μέρος του πρώτου τόμου, αλλά και

άλλου, βρίσκουμε χωρία των οποίων οι προαναφερθείσες αναλύσεις αποτελούν

μόνο τη μια πλευρά των πραγμάτων: «Εδώ, το συνολικό προτσές [εργασίας]

αυτό καθαυτό, αναλύεται αντικειμενικά στις φάσεις που το συγκροτούν και το

πρόβλημα της διεκπεραίωσης κάθε μερικότερου προτσές και της σύνδεσης των

διαφόρων μερικότερων προτσές μεταξύ τους λύνεται με την τεχνική χρησιμο­

ποίηση της μηχανικής, της χημείας κ.λπ„ οπότε, φυσικά, όπως γίνεται πάντα, η

θεωρητική σύλληψη πρέπει να τελειοποιείται με βάση την πρακτική πείρα τη

συσσωρευμένη σε μεγάλη κλίμακα». Η εφαρμογή λοιπόν των φυσικών επιστη­

μών στην παραγωγή συνοδεύεται στη μεγάλη βιομηχανία από μία πρακτική

πείρα συσσωρευμένη σε μεγάλη κλίμακα, και αυτή την πείρα την αποκτά μόνο ο

συλλογικός εργάτης: «Μονάχα η πείρα του συλλογικού εργάτη ανακαλύπτει και

δείχνει... πως να εφαρμοστούν με τον απλούστερο τρόπο ανακαλύψεις που έγι-

ναν, ποιες πρακτικές δυσκολίες πρέπει να ξεπεραστούν στην εφαρμογή της

θεωρίας, στη χρησιμοποίηση της μέσα στη διαδικασία παραγωγής...». Η συσσω­

ρευμένη πείρα του συλλογικού εργάτη είναι μάλιστα όρος για την αύξηση της

εντατικοποίησης της εργασίας: «Είναι αυτονόητο ότι με την πρόοδο των μηχα­

νών και με τη συσσωρευμένη πείρα μιας ειδικής τάξης εργατών που δουλεύουν

με μηχανές αυξάνεται φυσιολογικά η ταχύτητα και μαζί της η εντατικοποίηση

της εργασίας».

Επομένως, μέσα στο σύγχρονο εργοστάσιο, απ' τη μια μεριά το κεφάλαιο

ιδιοποιείται τις γνώσεις, τις πρακτικές γνώσεις, τις δεξιότητες του εργάτη, τον

αποειδικεύει, χωρίζει τη διανοητική από τη χειρωνακτική εργασία, ορθώνει απέ­

ναντι του την επιστήμη σαν αυτόνομη παραγωγική δύναμη υλοποιημένη μέσα

στο σύστημα των μηχανών, χωρίζει τις εργασίες διεύθυνσης από τις εργασίες

εκτέλεσης, αλλά απ’ την άλλη μεριά και ταυτόχρονα δημιουργεί τους όρους για

τη συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη που ανανεώνει ακατάπαυστα τις γνώ­

σεις του, τις πρακτικές του γνώσεις, αναπτύσσει καινούργιες πρακτικές και

δεξιότητες, συσσωρεύει απέναντι στο κάθε τόσο ανανεωμένο σύστημα των

75

Page 77: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μηχανών πρακτική πείρα χωρίς την οποία το σύστημα των μηχανών δεν μπορεί

να λειτουργήσει. Το κεφάλαιο κάνει λοιπόν διαδοχικές προσπάθειες ιδιοποίη­

σης των γνώσεων του συλλογικού εργάτη προτάσσοντάς του ένα νέο σύστημα

μηχανών και κάθε φορά ο συλλογικός εργάτης κατακτά καινούργια πρακτική

πείρα. Η ύπαρξη ενός τέτοιου συλλογικού εργάτη είναι όρος της άμεσης διαδι­

κασίας παραγωγής.

Έτσι καταλαβαίνουμε γιατί η μετάβαση από την εργασία του εργάτη στη

μηχανική εργασία είναι διαρκής, γιατί δεν ολοκληρώνεται ποτέ, γιατί είναι μία τάση

με την έννοια που έδινε ο Μαρξ σ' αυτόν τον όρο.

Η ταιηλορική-φορντική οργάνωση της εργασίας άφορα κύρια τους κλάδους

όπου, η πρώτη όλη υφίστσται κάποιο μηχανικό η άλλο φυσικό μετασχηματισμό:

αυτοκινητοβιομηχανία, ηλεκτρονική, υφαντουργία, ηλεκτρικές οικιακές συσκευ­

ές, κ.λπ. οι κλάδοι που λειτουργούν με βάση την αρχή της οδήγησης των χημι­

κών αντιδράσεων, και όπου η ροή του αντικειμένου εργασίας είναι συνεχής,

μικρή σχέση έχουν με τον Ταιηλορισμό και τον Φορντισμό, και μεγάλη με τον

αυτοματισμό.

Α φ η ρ η μ έ ν η ε ρ γ α σ ί αΓια τον Μαρξ, η εργασία πρέπει πρώτα να είναι συγκεκριμένη για να νοηθεί

ως ανάλωση ανθρώπινης εργασίας με την αφηρημένη έννοια του όρου ακριβώς

όπως το εμπόρευμα πρέπει να είναι αξία χρήσης για να είναι αξία.

Η συγκεκριμένη εργασία είναι παραγωγική δραστηριότητα που ορίζεται από

το σκοπό της, τον τρόπο δράσης της, το αντικείμενο της, τα μέσα που χρησι­

μοποιεί και το αποτέλεσμα της. Είναι χρήσιμη εργασία και εμφανίζεται μέσα στη

χρησιμότητα του προϊόντος της, την αξία χρήσης. Είναι η εργασία που μπορεί

κανείς «να τη δει με τα μάτια του».

Η αφηρημένη εργασία, είναι ανάλωση ανθρώπινης δύναμης εργασίας ανεξάρ­

τητα από την ιδιαίτερη μορφή υπό την οποία αναλώθηκε αυτή η δύναμη.

Η έννοια της αφηρημένης εργασίας είναι ο λογικός κρίκος ανάμεσα στη

συγκεκριμένη εργασία και την αξία: το συστατικό στοιχείο της αξίας είναι η

76

Page 78: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

αφηρημένη εργασία, η κοινωνικά αναγκαία εργασία. Η θεωρία της αξίας κάνει

αφαίρεση των υλικών προσδιορισμών που αναφέρονται στην αξία χρήσης:

συγκεκριμένη εργασία, παραγωγική δύναμη της εργασίας κ,λπ. Μέσα στο

σύστημα αφηρημένων εννοιών της κριτικής της πολιτικής οικονομίας (που η

εσωτερική τους σχέση εκφράζει νόμους) δεν μπορούμε να διανοηθούμε την

εργασία παρά μόνο σαν αφηρημένη έννοια, δηλαδή αφού της αφαιρέσουμε

τους υλικούς (εμπειρικούς) προσδιορισμούς της: το σκοπό της, τον τρόπο δρά­

σης της, τα μέσα που χρησιμοποιεί κ.λπ. Η μαρξιστική αφαίρεση είναι αποκλει­

σμός, απομάκρυνση εμπειρικών προσδιορισμών. Η συγκεκριμένη εργασία, δεν

είναι επομένως εκδήλωση, έκφραση, φαινομενική μορφή μιας ουσίας, δηλαδή

της αφηρημένης εργασίας. Η έννοια της αφηρημένης εργασίας υποδεικνύει μια

συγκεκριμένη πραγματικότητα «που κάλλιστα υπάρχει αλλά που δεν μπορούμε

ούτε να "πιάσουμε με τα χέρια" ούτε να τη "δούμε με τα μάτια"». Κάποιοι ισχυ­

ρίζονται ότι η αφηρημένη εργασία παρουσιάζεται αυτοπροσώπως, δηλαδή

μπροστά στα μάτια μας, μέσα στα σύγχρονα εργοστάσια, αυτό όμως είναι αδύ­

νατο.

Η α υ τ ο μ α τ ο π ο ί η σ η τη ς π α ρ α γ ω γ ή ς .Ο τομέας II λειτουργεί με βάση την αρχή της οδήγησης φυσικοχημικών δρά­

σεων: η εργασία πραγματοποιείται γύρω από μια διεργασία που διέπεται από

φυσικούς νόμους και που έχει σαν σκοπό την αλλαγή των φυσικών ή χημικών

ιδιοτήτων της πρώτης ύλης. Η αυτοματοποίηση δεν θέτει σε αμφισβήτηση ούτε

την ίδια τη διεργασία ούτε τις αλλαγές των ιδιοτήτων της πρώτης ύλης που επι­

τυγχάνονται με αυτή (τη διεργασία): το πεδίο εφαρμογής της αυτοματοποίησης

είναι σ' αυτή την περίπτωση μόνο η λειτουργία της ρύθμισης της διεργασίας.

Αντίθετα στους τομείς I και III (διαδικασία μετασχηματισμού μορφής της πρώ­

της ύλης) η αυτοματοποίηση έχει σαν πεδίο εφαρμογής όχι μόνο τη ρύθμιση

της διαδικασίας αλλά και την ίδια τη διαδικασία. Επιπλέον το ίδιο το προϊόν

μπορεί να αλλάξει μορφή, έτσι ώστε να προσαρμόζεται στις ανάγκες της αυτο­

ματοποίησης. Η εισαγωγή του αυτοματισμού στους παραγωγικούς τομείς I και

III ανοίγει μια καινούργια εποχή της παραγωγικής δύναμης της εργασίας.

Η μυθολογία των ρομπότ είναι ένα σύμπτωμα αυτής της επικείμενης γενίκευ­

σης της αυτοματοποίησης της παραγωγής. Τα ρομπότ όμως είναι μόνο μια

μορφή αυτομστοποιημένης μηχανής. Δίπλα τους εμφανίστηκαν οι εργαλειομη­

77

Page 79: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

χανές με οδήγηση από ηλεκτρονικό υπολογιστή, άλλες προγραμματιζόμενες

μηχανές, μηχανές σχεδίασης με ηλεκτρονικό υπολογιστή...

Είμαστε ακόμη μακριά από μια γενίκευση της αυτοματοποίησης της καπιταλι­

στικής διαδικασίας παραγωγής, και οι αναλύσεις θεωρητικές και εμπειρικές βρί­

σκονται και αυτές, αναγκαστικά, στο πρώτο τους στάδιο.

- Χαρακτηριστικά της αυτοματοποιημένης παραγωγήςΤα κύρια χαρακτηριστικά της αυτοματοποιημένης παραγωγής, από την άποψη

που μας ενδιαφέρει εδώ, είναι συνοπτικά τα παρακάτω:

1. Σε όλα τα αυτοματοποιημένα συστήματα μηχανών που έχουν κάνει μέχρι

σήμερα την εμφάνισή τους η εργασία διαιρείται στις εξής επιμέρους δουλειές:

αρχική σύλληψη των προγραμμάτων των Ηλεκτρονικών Υπολογιστών (Η.Υ.),

κατάστρωση των προγραμμάτων, προσπάθεια βελτίωσης των προγραμμάτων

κατά τη διάρκεια της εκμετάλλευσής τους, φόρτωση, τακτοποίηση, καθαρισμός

κλπ. των εργαλείων ή του αντικειμένου εργασίας, επίβλεψη της επέμβασης της

μηχανής πάνω στην πρώτη ύλη, συντήρηση και επισκευή, καθάρισμα, από τα

απορρίμματα της παραγωγής.

2. Η συγκεκριμένη εργασία υφίσταται μια μετατροπή που θα μπορούσε να

χαρακτηρίσουμε σαν ομοιογενοποίηση. Το περιεχόμενο της εργασίας των δια­

φόρων εργατών συντίθεται από: την αναγνώριση των αίτιων μιας απρόβλεπτης

βλάβης, τη σύνθεση των πληροφοριών που σχετίζονται με τη βλάβη και την

απόφαση για το τρόπο διόρθωσής της. Π.χ. ο εργάτης που δούλευε δίπλα σε

μια αυτόματη μηχανή διαχειρίζεται όλες τις απλές δυσλειτουργίες που μπορούν

να επιφέρουν ένα σταμάτημα της μηχανής: αλλαγή εργαλείων πριν η φθορά

τους προκαλέσει χειροτέρευση της ποιότητας του προϊόντος, απλές ρυθμίσεις,

έλεγχο της ποιότητας του προϊόντος, ξεμπλοκάρισμα πρώτης όλης που δεν

ακολούθησε την προβλεπόμενη μετατόπιση, κλπ. Με δυο λόγια, εργασία ελέγχου

και οδήγησης της αυτόματης μηχανής, κατάλληλη επέμβαση και επαναφορά της

λεπουργίας στην περίπτωση που σταματάει η μηχανή.

3. Το ατελιέ ανασυγκροτείται από τα θεμέλια του με αρχή την πολυλειτουργι-

κότητα του. Με τον όρο πολυλειτουργικότητα εννοούμε την ανεξαρτησία ενός

78

Page 80: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μέσου παραγωγής ως προς το προϊόν, δηλαδή τη δυνατότητά του να μετατρέ-

πεται εύκολα (σε τελευταία ανάλυση γρήγορα) Έτσι ώστε να είναι χρήσιμο στην

παραγωγή διαφορετικών προϊόντων. Αυτή τη δυνατότητα την προσφέρει: α) ο

προγραμματισμός της μηχανής με Η.Υ. και ιδιαίτερα με μικροϋπολογιστή, β) η

κατασκευή διαφορετικών μηχανών, ξεκινώντας από τυποποιημένα κομμάτια, και

γ) η εισαγωγή στις μηχανές του μέγιστου αριθμού μεταβλητών στοιχείων.

4. Δίπλα στην πολυλειτουργικότητα του αυτοματοποιημένου ατελιέ εμφανί­

στηκε η πολυλειτουργικότητα της εργατικής δύναμης. Πρόκειται για την ικανό­

τητα ενός εργάτη που συνήθως ασκεί μία ορισμένη εργασία ν' αντικαθιστά προ­

σωρινά άλλους εργάτες σε μια ή περισσότερες θέσεις εργασίας. Οι χειριστές

αυτόματης μηχανής π.χ., δεν εξειδικεύονται σε μία θέση εργασίας, αλλά ανα­

λαμβάνουν συλλογικά τη ρύθμιση, τον έλεγχο και την απλή συντήρηση του ατε­

λιέ στο σύνολό του. Κάθε ένας απ' τους εργάτες της ομάδας, πρέπει λοιπόν να

είναι σε θέση ν' αντικαταστήσει τους άλλους εργάτες της ίδιας ομάδας. Κατά

συνέπεια πρέπει να κατέχει το σύνολο των πρακτικών γνώσεων που αφορούν

την εργασία της. Δίπλα στην πολυλειτουργικότητα του εργάτη, εμφανίστηκε και

η πολυλειτουργικότητα των ομάδων: κάθε ομάδα πρέπει να μπορεί να αντικατα­

στήσει μία η περισσότερες άλλες ομάδες.

5. Η κινητικότητα της εργατικής δύναμης στο εσωτερικό της μονάδας παρα­

γωγής αποδείχτηκε ότι δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί μόνο με την απόκτηση

πείρας κατά τη διάρκεια της δουλειάς, και ότι υπάρχει ανάγκη εκπαίδευσης των

εργατών έξω από την παραγωγή. Πολλές εργασίες απαιτούν θεωρητικές γνώσεις

(μηχανική, ηλεκτρονική, ηλεκτρισμός, ανάγνωση καμπύλών και αβάκων, χρήση

εξισώσεων κλπ.) και ικανότητες αφαίρεσης που η πείρα από μόνη της δεν αρκεί

για να αποκτηθούν. Η ανάγκη ύπαρξης κύκλων εκπαίδευσης στο εσωτερικό της

εργασιακής διαδικασίας, αποδεικνύει την αδυναμία του εκπαιδευτικού συστήμα­

τος να ικανοποιήσει άμεσα την ανάγκη κινητικότητας της εργατικής δύναμης

στο εσωτερικό της αυτοματοποιημένης μονάδας παραγωγής.

•Πάγιο κεφάλαιο και συλλογικός εργάτηςΗ εισαγωγή του αυτοματισμού στην παραγωγική διαδικασία πραγματοποιείται

στον τομέα III με την ένταξη στη διαδικασία της εργασίας, των καινούργιων

αυτοματοποιημένων μηχανών. Το ατομικό κεφάλαιο προχωράει στην αντικατά-

79

Page 81: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

στάση εργασίας με λειτουργίες του συστήματος των μηχανών για να μεταβόλει

τη σχέση του κοινωνικά αναγκαίου χρόνου εργασίας προς το χρόνο υπερεργα-

σίας, για να πετύχει δηλαδή μία δραστική αύξηση του ποσοστού υπεραξίας. Η

αυτοματοποίηση επιτρέπει τη μείωση του χρόνου μελέτης, του χρόνου δράσης

πάνω στην πρώτη όλη, του χρόνου μεταφοράς της από το ένα μηχάνημα στο

άλλο. Σ' αυτή τη μείωση πρέπει να προστεθεί η μείωση του χρόνου που προέρ­

χεται από την απλοποίηση ή την τροποποίηση του προϊόντος η οποία και αυτή

οφείλεται στην αυτοματοποίηση. Οι καινούργιες αυτόματες μηχανές επιτρέπουν

λοιπόν στην επιχείρηση να μεταβάλει το ποσοστό υπεραξίας με την αύξηση της

παραγωγικότητας της εργασίας.

α) Πραγματοποιεί μέσω της αγοράς, μια πρόσθετη υπεραξία με τη μείωση

της «ατομικής» αξίας του εμπορεύματος (το ατομικό εμπόρευμα περιέχει μια

ποσότητα μικρότερη από αυτή που περιέχει με την προηγούμενη μέθοδο παρα­

γωγής και η οποία γενικά αντιστοιχούσε στον κοινωνικό μέσο όρο).

β) Κατά την περίοδο της σποραδικής αρχικής εισαγωγής αυτομάτων μηχανών

«η εργασία που χρησιμοποιείται από τον κάτοχο των μηχανών μετασχηματίζε­

ται σε πολλαπλάσια εργασία της οποίας το προϊόν, έχοντας μία κοινωνική αξία

μεγαλύτερη από την «ατομική» του αξία, επιτρέπει στον καπιταλιστή να αντικα­

ταστήσει την ημερήσια αξία της εργατικής δύναμης με ένα μικρότερο τμήμα της

ημερήσιας απόδοσης».

Ταυτόχρονα όμως, μικρότερος αριθμός εργατών από αυτόν που εργαζόταν

στο ταιηλορικό - φορντικό ατελιέ, κινεί μέσα στο ίδιο χρονικό διάστημα μια

μάζα αυτοματοποιημένων μέσων εργασίας μεγαλύτερη από πρώτα, και κατανα­

λώνει μεγαλύτερη ποσότητα πρώτης όλης. Πρόκειται δηλαδή για ένα άλμα της

τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου.

Η αύξηση της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου επιφέρει μία ακόμη μεγαλύ­

τερη αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου όταν η αξία των καινούρ­

γιων μέσων παραγωγής είναι μεγαλύτερη από αυτή των παλαιοτέρων.

Η εισαγωγή των αυτοματοποιημένων μηχανών στην καπιταλιστική διαδικασία

παραγωγής έχει λοιπόν αντιφατικά αποτελέσματα πάνω στο ποσοστό του κέρ­

80

Page 82: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

δους: αύξηση του ποσοστού υπεραξίας αλλά και αύξηση της τεχνικής σύνθεσης

του κεφαλαίου. Κάθε ατομικός καπιταλιστής που προχωράει στην αυτοματοποί­

ηση βρίσκεται λοιπόν μπροστά στην υποχρέωση να εξοικονομήσει όσο το

δυνατό περισσότερο σταθερό κεφάλαιο. Ένας από τους τρόπους εξοικονόμη­

σης σταθερού κεφαλαίου, που φαίνεται να είναι και ο κυριότερος για την αυτο-

ματοποιημένη μονάδα παραγωγής, είναι η αδιάκοπη λειτουργία του συστήματος

των μηχανών που αυξάνει τη μάζα της ιδιοποιούμενης από τον καπιταλιστή υπε­

ραξίας. Έτσι ο όγκος του παγίου κεφαλαίου, που αποτελεί το μεγαλύτερο

μέρος του σταθερού κεφαλαίου, μένει ο ίδιος όταν το μηχανικό σύστημα λει­

τουργεί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο. Η λειτουργία όμως καθ' όλο το 24ωρο

αυξάνει τη μάζα της υπεραξίας, αυξάνοντας έτσι και το ποσοστό του κέρδους.

Σ' αυτή την αύξηση προστίθεται και εκείνη που προέρχεται από τη συντόμευση

της περιόδου περιστροφής του κεφαλαίου. Το σύστημα 3x8 (24 ώρες λειτουρ­

γίας σε 3 βάρδιες) αντικαθιστά αναγκαστικά το σύστημα 2x8 σε όλες τις παρα­

γωγικές μονάδες που εισάγουν τον αυτοματισμό. Η παραγωγή συνεχίζεται και

τα Σαββατοκύριακα. Ακόμη και στο στάδιο αξιολόγησης επενδυτικών σχεδίων,

η σύγκριση γίνεται ανάμεσα σε ένα πολυλειτουργικό ατελιέ που λειτουργεί 3x8

και σε ένα ατελιέ οργανωμένο με τις ταιηλορικές - φορντικές αρχές που λει­

τουργεί 2x8.

Το σταμάτημα του αυτοματοποιημένου συστήματος των μηχανών είναι έντο­

να ζημιογόνο για το κεφάλαιο. Ενώ άλλοτε οι μισθοί ήταν το κόστος που το

κεφάλαιο προσπαθούσε πρώτα από όλα να μειώσει, τώρα πρέπει να μεγιστο­

ποιηθεί ο χρόνος λειτουργίας των μηχανών: η εξοικονόμηση σταθερού κεφαλαί­

ου γίνεται για το κεφάλαιο πιο σημαντική από την εξοικονόμηση μεταβλητού

κεφαλαίου.

Η αυτοματοποιημένη παραγωγή έχει ανάγκη από μηδέν βλάβη, μηδέν καθυστέ­

ρηση, μηδέν ελάττωμα στο προϊόν, μηδέν αποθέματα πρώτων υλών και έτοιμου προϊό­

ντος.

"Όμως οι αυτόματες μηχανές δεν αντιπροσωπεύουν μόνο μία αύξηση του

παγίου κεφαλαίου: η πολύπλοκη κατασκευή κάθε μίας από αυτές τις μηχανές

και η ένταξη της σε ένα μηχανικό σύστημα το ίδιο πολύπλοκο, αυξάνει την

πιθανότητα βλάβης, πράγμα που αποτελεί μια πρόσθετη δυσκολία για την εξοι­

81

Page 83: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κονόμηση παγίου κεφαλαίου.

Έτσι αν βάλουμε στο κέντρο της ανάλυσης την έννοια του ποσοστού του

κέρδους, η πολυλειτουργικότητα του ατελιέ δεν εμφανίζεται πλέον σαν μία σύμ­

φυτη ιδιότητα του αυτοματισμού, αλλά σαν το αποτέλεσμα της αύξησης της

οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και της εξοικονόμησης σταθερού (και κύρια

πάγιου) κεφαλαίου: η δυνατότητα του ατελιέ να μετατρέπεται γρήγορα ώστε να

μπορεί να παράγει διαφορετικά προϊόντα, ελαχιστοποιεί τους νεκρούς χρόνους

των μηχανών ανεξαρτητοποιώντας σχετικά την παραγωγή από τους περιορι­

σμούς της αγοράς. Η κινητικότητα λοιπόν του παγίου κεφαλαίου στο εσωτερικό

της μονάδας παραγωγής επιτρέπει την αδιάκοπη αξιοποίηση του. Ο αυτοματι­

σμός απλώς καθιστά δυνατή (και αναγκαία για τον καπιταλισμό) την πολυλει-

τουργικότητα του ατελιέ, δεν την δημιουργεί. Ο καπιταλισμός ανακήρυσσει την

πολυλειτουργικότητα σε καινούργια αρχή οργάνωσης της διαδικασίας της εργα­

σίας για να αντιμετωπίσει την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου

που προέρχεται από την αυτοματοποίηση της παραγωγής.

Με τον ίδιο τρόπο καταλαβαίνουμε την πολυλειτουργικότητα της εργατικής

δύναμης: η ανάγκη εξάλειψης όλων των νεκρών χρόνων που δημιουργούνται

είτε από τους εργάτες είτε από τις μηχανές, οδηγεί τον καπιταλιστή στην αντι­

κατάσταση της ταιηλορικής και φορντικής οργάνωσης της εργασίας που βασίζε­

ται στην εξειδίκευση, από την οργάνωση σε πολυλειτουργικές ομάδες, επειδή

μόνο αυτή μπορεί να εξασφαλίσει την αδιάκοπη λειτουργία των μηχανών.

Η αυτοματοποίηση της καπιταλιστικής παραγωγής έχει σαν όρο της τη συγκρότηση

ενός συλλογικού εργάτη ικανού να αντιδρά γρήγορα στα τυχαία γεγονότα που απορυθ-

μίζουν το αυτοματοποιημένο σύστημα των μηχανών και να αποκαθιστά τη λεπουργία

του. Αυτός ο συλλογικός εργάτης πρέπει να είναι ικανός να αναγνώριζει τις αιτίες της

βλάβης, να συνθέτει τις πληροφορίες που την αφορούν, και να επεμβαίνει διορθωτικά

στον ελάχιστο δυνατό χρόνο. Το κεφάλαιο αναγνωρίζει σήμερα ότι έχει ανάγκη τον

συλλογικό εργάτη που ζει δίπλα στο μηχανικό σύστημα, με το μηχανικό σύστημα, που

γνωρίζει ακριβώς με ποιους τρόπους απορυθμίζεται και που είναι ικανός να συσσωρεύ­

σει πρακτική πείρα απαραίτητη για την αδιάκοπη λεπουργία του.

«Ακόμα και οι διαρκείς βελτιώσεις που είναι εδώ δυνατές και αναγκαίες, προ­

82

Page 84: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κύπτουν αποκλειστικά από τις κοινωνικές εμπειρίες και παρατηρήσεις, που τις

κάνει δυνατές και τις επιτρέπει η παραγωγή του συλλογικού εργάτη η οποία

πραγματοποιείται με τη συνδυασμένη εργασία σε μεγάλη κλίμακα».

Η ανάγκη συγκρότησης ενός τέτοιου συλλογικού εργάτη περιορίζει ταυτό­

χρονα τις δυνατότητες του καπιταλιστή να εξοικονομήσει σταθερό κεφάλαιο.

α) με χειροτέρευση των συνθηκών εργασίας: η εξοικονόμηση δεν μπορεί να

ξεπεράσει, με αυτόν τον τρόπο, ορισμένα όρια που τίθενται από την απαιτού-

μενη ετοιμότητα του εργάτη να επέμβει αποτελεσματικά και γρήγορα στη βλάβη

η την απορύθμιση. Π.χ. καθώς η κύρια πηγή κούρασης για τον εργάτη που ελέγ­

χει ένα ρομπότ είναι η διανοητική ένταση, η ετοιμότητα του εξαρτάται έντονα

από το θόρυβο αυτού του ίδιου ρομπότ.

β) με την υποταγή των εργατών στην πειθαρχία του καπιταλιστή: «Είναι επο­

μένως ευνόητος ο φανατισμός, με τον όποιο ο κεφαλαιοκράτης κάνει οικονομία

σε μέσα παραγωγής. Το να μη χάνεται και να μη σπσταλιέται τίποτε, το να κατα­

ναλώνονται τα μέσα παραγωγής μόνο με τον τρόπο που απαΓτεί η ίδια η παρα­

γωγή, εξαρτάται εν μέρει από την εκγύμναση και την εκπαίδευση των εργατών,

εν μέρει από την πειθαρχία που επιβάλλει ο κεφαλαιοκράτης στους εργάτες

που βρίσκονται ενταγμένοι σε μια σύνθετη διαδικασία παραγωγής... Εφ' όσον

αυτά τα μέσα παραγωγής στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής είναι ταυτό­

χρονα μέσα εκμετάλλευσης της εργασίας, ο εργάτης νοιάζεται τόσο λίγο για τη

σχετική φτήνια η ακρίβεια αυτών των μέσων εκμετάλλευσης, όσο νοιάζεται το

άλογο αν το χαλινώνουν με ένα ακριβό η φτηνό στολίδι και χαλινάρι». Όμως, με

το αυτοματοποιημένο μηχανικό σύστημα δεν υπάρχει πια άμεση σχέση ανάμε­

σα στο ρυθμό εργασίας του ατομικού εργάτη και στο ρυθμό παραγωγής: είναι

αδύνατο να μετρήσει κανείς την παραγωγή ενός ξεχωριστού εργάτη που ανήκει

σε πολυλειτουργική ομάδα. Έχουμε έτσι μία σημαντική μείωση του ρόλου της

χρονομέτρησης και της ατομικής πειθαρχίας. Ο επιστάτης - εργοδηγός δεν

επεμβαίνει πλέον στον καταμερισμό και την οργάνωση της εργασίας: η πολυλει-

τουργική ομάδα αυτοοργανώνεται. Φαίνεται λοιπόν ότι ο καπιταλιστής πρέπει

να βρει καινούργιους τρόπους άσκησης εξουσίας πάνω στους εργάτες, όχι

πάνω σε κάθε ένα εργάτη ξεχωριστά αλλά στο σύνολο τους: η σχέση εξουσίας

(σχέση υλικής ιδιοποίησης των μέσων παραγωγής) μετατοπίζεται από τον ατομι­

Page 85: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κό εργάτη στο συλλογικό εργάτη.

Σ υ λ λ ο γ ι κ ό ς ε ρ γ ά τ η ς κ α ι τ α ξ ι κ ή π ά λ ηΟ ατομικός καππαλιστής προσδιορίζει κατ' αρχήν την οργάνωση της εργα­

σίας που του υπαγορεύει η μέγιστη αξιοποίηση του κεφαλαίου του, προσδιορί­

ζει δηλαδή μέσα στα πλαίσια της αρχής της πολυλειτουργικότητας τα χαρακτη­

ριστικά του συλλογικού εργάτη και τα όρια επέμβασής του στο αυτομστοποι-

ημένο μηχανικό σύστημα (ΑΜΣ). Παρατηρήθηκε όμως ότι υπήρχαν διαφορετι­

κές μορφές οργάνωσης της εργασίας, και η επιχείρηση παίζει μεν ένα σημαντι­

κό ρόλο στον προσδιορισμό της οργάνωσης της εργασίας αλλά δεν κατορθώνει

να την υποτάξει ολοκληρωτικά στους στόχους της. Οι εργάτες έχουν τη δυνα­

τότητα να παρέμβουν για να προσδιορίσουν επακριβώς το περιεχόμενο των

εργασιών που το περίγραμμα τους είναι ασαφές, αλλά και για να μεταβάλουν

την οργάνωση της εργασίας στο σύνολο της.

Τα χαρακτηριστικά του συλλογικού εργάτη και τα όρια επέμβασής του στο

ΑΜΣ δεν προσδιορίζονται ούτε από τη φύση του αυτοματισμού, ούτε από τον

καππαλιστή αποκλειστικά, αλλά είναι αντικείμενο της ταξικής διαμάχης μέσα

στην παραγωγή. Η διαμάχη διεξάγεται γύρω από την ικανότητα των άμεσων

παραγωγών να θέτουν σε λειτουργία τα μέσα παραγωγής, γύρω από τη διαίρεση

της εργασίας σε χειρωνακτική και διανοητική, εργασία διεύθυνσης και εκτέλε­

σης.

Σε κλίμακα ατομικού εργάτη η διαμάχη διεξάγεται γύρω από την ικανότητά

του να επεμβαίνει στο πρόγραμμα, στο μηχανικό μέρος της μηχανής, στο ηλε­

κτρικό της σύστημα, δηλαδή γύρω από αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε

ειδίκευση. Η πολυλειτουργική ομάδα αποτελεί ένα έδαφος πάνω στο οποίο η

διαμάχη για την ειδίκευση διεξάγεται με σχετικά ευνοϊκούς όρους για τον ατο­

μικό εργάτη: η ομάδα αναλαμβάνει συλλογικά την οδήγηση και τον έλεγχο του

ατελιέ, και οι λιγότερο πεπειραμένοι βελτιώνουν τις γνώσεις τους μέσα από τη

συνεργασία τους με τους πιο πεπειραμένους, καθώς οι συγκεκριμένες εργασίες

έχουν περίπου το ίδιο περιεχόμενο (ομοιογενοποίηση της συγκεκριμένης εργα­

σίας). Η συλλογική γνώση κυκλοφορεί μέσα στην ομάδα και κάθε ατομικός

εργάτης που συμμετέχει σε αυτήν κατακτά μετά την πάροδο ενός ορισμένου

χρόνου το σύνολο των γνώσεων, των πρακτικών και των δεξιοτήτων της ομά­

84

Page 86: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

δας.

Σε κλίμακα συλλογικού εργάτη η πάλη διεξάγεται γύρω από τη συνεργασία

των ατομικών εργατών, από την ικανότητά τους να συγκροτούν ένα συλλογικό

συνδυασμό εργασίας που θέτει σε κίνηση τα μέσα παραγωγής, δηλαδή γύρω

από τη σχέση της συλλογικής ιδιοποίησης των μέσων παραγωγής από τους άμε­

σους παραγωγούς. Για τον καπιταλιστή είναι ζωτικής σημασίας η συγκρότηση

ενός συλλογικού εργάτη αλλά ταυτόχρονα οι ικανότητες του δεν πρέπει να

ξεπερνούν ορισμένα όρια, να θέτουν σε αμφισβήτηση την κυριαρχία του κεφα­

λαίου πάνω στην εργασία. Ο καπιταλιστής προσπαθεί λοιπόν να περιχαρακώσει

την ανάπτυξη του συλλογικού εργάτη και να της αποτυπώσει τα χαρακτηριστικά

εκείνα που διασφαλίζουν την κυριαρχία του κεφαλαίου μέσα στην άμεση διαδι­

κασία παραγωγής.

85

Page 87: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

86

Page 88: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 8ηΗ θεωρία της κρίσης υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου

Η πτώση του ποσοστού κέρδους (δηλαδή της απόδοσης κεφαλαίου) στην

περίπτωση της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου δεν προέρχεται από την αύξηση

της "οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου" ( I ), δηλαδή από την ταχεία άνοδο της

έντασης κεφαλαίου που προέρχεται από την τεχνολογική πρόοδο. 'Εχει άλλα

αίτια από αυτά που ευθύνονται για τον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού

κέρδους: στην μια περίπτωση, η πτώση του ποσοστού κέρδους οφείλεται στην

"ειδικά κεφαλαιοκρατική" ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας,

στην υποκατάσταση εργασίας από μηχανικές λειτουργίες, στην συνακόλουθη

αύξηση της έντασης κεφαλαίου και της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, ενώ

στην άλλη οφείλεται "στην μείωση της υπερεργασίας σε σχέση με την αναγκαία

εργασία", δηλαδή στην μείωση του ποσοστού υπεραξίας (που στο σύστημα των

τιμών εκπροσωπείται από το μερίδιο της εργασίας στην προστιθέμενη αξία).

Γ ια λόγους που σχετίζονται με την ιστορία του εργατικού και κομμουνιστικού

κινήματος, οι αναγνώστες του Μαρξ έτειναν στην πλειοψηφία τους να αποδί­

δουν κάθε πτώση του ποσοστού κέρδους στην αύξηση της οργανικής σύνθε­

σης του κεφαλαίου. Σε αυτό βοήθησε και η επί μακρό χρονικό διάστημα κακή

σχέση των μαρξιστών με τα στατιστικά στοιχεία και την επεξεργασία τους.

Ετσι, ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους απέκτησε μια διαση-

μότητα πολύ μεγαλύτερη από αυτήν της θεωρίας της κρίσης υπερσυσσώρευσης

κεφαλαίου.

87

Page 89: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Εντούτοις, το ποσοστό κέρδους είναι προφανές ότι εξαρτάται από δύο μετα­

βλητές: αφενός μεν από το ποσοστό υπεραξίας (2), αφετέρου δε από την οργανι­

κή σύνθεση του κεφαλαίου. Όμως, ο ορισμός της κρίσης υπερσυσσώρευσης

κεφαλαίου δείχνει να παίρνει υπόψη του μόνον το ποσοστό υπεραξίας, δηλαδή

την σχέση της υπέρ-εργασίας προς την αναγκαία εργασία. Εδώ δεν έχουμε

βέβαια να κάνουμε με μια παράλειψη ή ένα λάθος, αλλά για την εφαρμογή μιας

μεθόδου που είναι ιδιαίτερα προσφιλής στον Karl Marx, και η οποία συνίσταται

στην εξέταση των μεταβολών ενός μεγέθους υπό την επίδραση των μεταβολών

ενός άλλου, θεωρώντας όλους τους άλλους παράγοντες σταθερούς. 'Ετσι, στον ορι­

σμό της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, εξετάζεται η επίδραση των μεταβολών

του ποσοστού υπεραξίας (δηλαδή του βαθμού εκμετάλλευσης της εργασίας

από το κεφάλαιο) πάνω στο ποσοστό κέρδους, θεωρώντας όλους τους άλλους

παράγοντες σταθερούς - μεταξύ των οποίων και την οργανική σύνθεση του

κεφαλαίου. ΓΓ αυτό το λόγο, λοιπόν, έχουμε υπερσυσσώρευση όταν "το κεφά­

λαιο γίνεται ανίκανο να εκμεταλλεύεται την εργασία στον βαθμό εκείνο της

εκμετάλλευσης που απαιτεί η “υγιής” , η “ομαλή” ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατι­

κής διαδικασίας παραγωγής...".

Εν κατακλείδι, ορίζοντας την κρίση υπερσυσσώρευσης ο Karl Marx δεν ανα-

φέρεται στην διάσημη αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, απλώς

διότι θεωρεί αυτόν τον παράγοντα σταθερό: όταν αναφέρεται στην πτώση του

ποσοστού κέρδους που οφείλεται στην πτώση του ποσοστού υπεραξίας (δηλα­

δή του βαθμού εκμετάλλευσης της εργασίας) εξετάζει την σχέση ακριβώς

αυτών των δύο μεταβλητών - και μόνον αυτών των μεταβλητών.

Παραμένει όμως το ερώτημα, με ποιο τρόπο μπορούμε να λάβουμε τελικά

υπόψη μας, την συνδυασμένη ή την ταυτόχρονη δράση του ποσοστού υπερα­

ξίας και της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου πάνω στο ποσοστό κέρδους.

Αν θεωρήσουμε ότι το ποσοστό κέρδους είναι μια εξαρτημένη μεταβλητή

(R), ενώ το ποσοστό υπεραξίας (S/V) και η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου

(C/V) είναι ανεξάρτητες μεταβλητές, τότε ισχύει

R=(S/V)/[(C/V)+I] (I)

όπου C είναι το σταθερό κεφάλαιο, V το μεταβλητό κεφάλαιο

και S η υπεραξία.

88

Page 90: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

O Karl Marx εξετάζει την επίδραση της μιας ανεξάρτητης μεταβλητής πάνω

στην εξαρτημένη, θεωρώντας ως σταθερή την άλλη, και στη συνέχεια, κάνει το

ακριβώς αντίστροφο: εξετάζει την επίδραση της άλλης ανεξάρτητης μεταβλητής

θεωρώντας ως σταθερή την πρώτη. Δηλαδή, όταν εξετάζει την επίδραση του

(S/V) πάνω στο R θεωρεί σταθερό το C/V και αντίστροφα.

'Ετσι, στην παράγραφο III του κεφαλαίου 15, όπου υπάρχει ο ορισμός της

κρίσης υπερσυσσώρευσης, θεωρεί την οργανική σύνθεση του κεφαλαίου ως

σταθερή, ενώ αντιθέτως, στο κεφάλαιο 13, που αναφέρεται στην "φύση του

νόμου" της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους θεωρεί σταθερό το ποσο­

στό υπεραξίας. Εξετάζει δηλαδή διαδοχικά, την επίδραση των ανεξάρτητων

μεταβλητών πάνω στην εξαρτημένη μεταβλητή, μέχρις ότου καλύψει όλες τις

δυνατές περιπτώσεις, όλους τους παράγοντες που επιδρούν πάνω στην εξαρτη­

μένη μεταβλητή.

Αυτή η θεώρηση των άλλων παραγόντων ως σταθερών, εκφράζεται στον ορι­

σμό της υπερσυσσώρευσης και με το γεγονός ότι ο Karl Marx θεωρεί πως η

υψηλή ζήτηση εργασίας που προκύπτει από την συσσώρευση κεφαλαίου (όταν

"το κεφάλαιο θα είχε αυξηθεί σε σχέση με τον εργατικό πληθυσμό τόσο

που...") οδηγεί στην μείωση του ποσοστού υπεραξίας, επειδή θα υπήρχε αδυ­

ναμία απασχόλησης επιπλέον εργατών (αφού θα υπήρχε ένα πολύ χαμηλό

ποσοστό ανεργίας) και επειδή θα είχαμε τότε - εξαπίας της κατάστασης στην

αγορά εργασίας - αυξήσεις των (πραγματικών) μισθών. Εντούτοις, το ποσοστό

υπεραξίας εξαρτάται και από άλλους παράγοντες που δεν αναφέρονται στον

ορισμό της υπερσυσσώρευσης: ο μεν απόλυτος εργάσιμος χρόνος δεν εξαρτά-

ται αποκλειστικά από τον αριθμό των απασχολούμενων εργατών, αλλά και από

την διάρκεια της εργάσιμης ημέρας, ο δε σχετικός χρόνος εργασίας, ο βαθμός

εκμετάλλευσης, δεν εξαρτάται μόνον από το ύψος του μισθού, αλλά και από τις

αυξήσεις της παραγωγικότητας.

Αυτές οι "παραλείψεις" από τον ορισμό της υπερσυσσώρευσης οφείλονται

στο ότι

- η μεν διάρκεια της εργάσιμης ημέρας είναι μια σχέση καθαρά εξωτερική ως

89

Page 91: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

προς τον νόμο, εξαρτάται δηλαδή από "απειράριθμες εμπειρικές συνθήκες"

ενός κοινωνικού σχηματισμού, συνθήκες που μπορούν να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν σε μια χώρα ή σε μια εποχή, και ως εκ τούτου δεν καθορίζεται από

κάποιον οικονομικό νόμο,

- η δε παραγωγικότητα της εργασίας θεωρείται σταθερός παράγοντας, ακρι­

βώς όπως και η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου της οποίας η αύξηση "δεν

είναι παρά ένας άλλος τρόπος έκφρασης της προόδου της κοινωνικής παραγω­

γικής δύναμης της εργασίας".

Δεν πρόκειται επομένως για παραλείψεις, αλλά για τον συνειδητό αποκλεισμό

από τον ορισμό του οικονομικού νόμου κάποιων καθορισμών (παραγόντων)

σύμφωνα με την προσφιλή στον Karl Marx μέθοδο της αφαίρεσης. Διπλή αφαί­

ρεση από τον ορισμό του οικονομικού νόμου:

- αφενός μεν όλων των εξωτερικών καθορισμών, δηλαδή των "απειράριθμων

εμπειρικών παραγόντων" που ενδέχεται να υπάρχουν ή να μην υπάρχουν σε μια

συγκεκριμένη χώρα ή συγκεκριμένη εποχή,

- αφετέρου δε όλων των καθορισμών που θεωρούνται προσωρινά σταθεροί

για να καταστεί δυνατή η διαδοχική ανάλυση της επίδρασης των ανεξάρτητων

μεταβλητών πάνω στην εξαρτημένη μεταβλητή.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις δεν είναι χωρίς συνέπειες για την συγκεκριμένη

ανάλυση της συγκεκριμένης πραγματικότητας:

Η υπόθεση της σταθερότητας της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου στο

εσωτερικό του ορισμού της κρίσης υπερσυσσώρευσης σημαίνει ότι αυτή η

τελευταία δεν υπάρχει παρά μόνον υπό ορισμένους όρους, οι οποίοι αναφέρονται στις

διαχρονικές μεταβολές της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου: διότι ενδέχεται η

μείωση του ποσοστού υπεραξίας να αντισταθμίζεται από μια μείωση στην οργα­

νική σύνθεση του κεφαλαίου, έτσι ώστε το ποσοστό κέρδους να παραμένει

σταθερό (ή ακόμη και να αυξάνεται).

Επομένως, η όποια "ανάγνωση" της κρίσης υπερσυσσώρευσης στην συγκεκρι­

μένη, εμπειρικά (και εν τέλει ποσοτικά) καταγεγραμμένη πραγματικότητα, δεν

μπορεί παρά να στηρίζεται στην συνδυασμένη εξέταση ποσοτικών δεικτών που θα

90

Page 92: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

προσεγγίζουν αφενός μεν την ιστορική τάση του ποσοστού υπεραξίας της εργασίας

(δηλαδή του βαθμού εκμετάλλευσης), αφετέρου δε της οργανικής σύνθεσης του κεφα­

λαίου. Θα πρέπει, δηλαδή, να ανασυγκροτούμε το σύνολο των εσωτερικών και

εξωτερικών καθορισμών που περιγράφει όλες τις πλευρές της συγκεκριμένης

πραγματικότητας, σύνολο που η θεωρία αποσυναρμολογεί με την μέθοδο της

αφαίρεσης για να το αναλύσει, να διευθετήσει τις σχέσεις αιτιότητας και ανά­

δρασης που το διέπουν, να εγκαθιδρύσει λογικές κατασκευές των οποίων ο

σκληρός πυρήνας είναι οι "εσωτερικές και αναγκαίες σχέσεις ανάμεσα στα

πράγματα", οι άκαμπτοι δεσμοί που ισχύουν ανεξάρτητα από χώρα και εποχή,

δηλαδή οι οικονομικοί νόμοι του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής.

Φθάνουμε, έτσι, αναγκαστικά στην ερώτηση: η μείωση του ποσοστού υπερα­

ξίας, στην οποία αναφέρεται ο Karl Marx στην ενότητα "Πλεόνασμα κεφαλαίου

μέσα σε συνθήκες πλεονάζοντος πληθυσμού", κάτω από ποιους όρους μετα-

τρέπεται σε πτώση του ποσοστού κέρδους, δηλαδή σε οικονομική κρίση;

Όμως, αυτή η ερώτηση δεν μπορεί παρά να είναι υποπερίπτωση μιας άλλης

ερώτησης: με ποιο τρόπο το ποσοστό υπεραξίας μετστρέπεται σε ποσοστό

κέρδους; Ερώτηση που μας παραπέμπει αναπόφευκτα στο πρώτο τμήμα του

τρίτου βιβλίου του "Κεφαλαίου": Η μετατροπή της υπεραξίας σε κέρδος και του

ποσοστού υπεραξίας σε ποσοστό κέρδους.

Εάν ακολουθήσουμε την ίδια την λογική του Κεφαλαίου, θα πρέπει να θεωρή­

σουμε προς στιγμήν ότι το ποσοστό υπεραξίας είναι σταθερή ποσότητα, για να

αναλύσουμε την σχέση οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και ποσοστού κέρδους.

Μια βιαστική ανάγνωση θα παρέπεμπε μόνον στο κεφάλαιο 13, στο διάσημο

νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, δηλαδή εκεί όπου διατυπώ­

νεται ότι η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας επισύρει - και πάλι υπό

όρους - την ταχύτερη αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και την

συνακόλουθη πτώση του ποσοστού κέρδους. Εντούτοις, η οργανική σύνθεση

του κεφαλαίου εξαρτάται και από μια σειρά άλλους παράγοντες που στο εν

λόγω κεφάλαιο (δηλαδή το κεφάλαιο 13) θεωρούνται σταθεροί. Θα πρέπει επο­

μένως να αναζητήσουμε κάπου αλλού μέσα στο ίδιο βιβλίο την απαρίθμησή

τους.

Ισχύει η σχέση

c/v = (c/Y)(Y/v) = (c/η [(s+ν)/ν] = (C/η [(S/v)+1] (2)

91

Page 93: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

από την οποία προκύπτει ότι

R=(S/V)/{(C/Y)[(S/V)+I]+I} (3)όπου Υ το καθαρό προϊόν (δηλαδή το άθροισμα υπεραξίας και αξίας εργα­

σιακής δύναμης) (3).

Παρατηρούμε, με βάση την παραπάνω σχέση, ότι οι παράγοντες που επι­

δρούν στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, είναι δυνατό να αναλυθούν, αφε­

νός μεν σε αυτούς που επιδρούν στο ποσοστό υπεραξίας, αφετέρου δε, σε

αυτούς που επιδρούν στο μέγεθος C/Y. Αυτό το τελευταίο εκφράζει την ποσό­

τητα σταθερού κεφαλαίου που απαιτείται για την παραγωγή μιας μονάδας προϊ­

όντος, άρα και την ικανότητα της επιχείρησης να κάνει οικονομίες στην χρήση

του. Αλλά ακριβώς σε αυτό το ζήτημα, ο Karl Marx αφιερώνει ολόκληρο το

κεφάλαιο 5, που έχει τον τίτλο Οικονομίες στη χρησιμοποίηση του σταθερού κεφα­

λαίου. Στο κεφάλαιο αυτό υπάρχει η απαρίθμηση των παραγόντων που θωρού-

νται σταθεροί στην ανάλυση για την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφα­

λαίου και της συνακόλουθης πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους.

Ακολουθώντας την μέθοδο της αφαίρεσης, στο κεφάλαιο για τις οικονομίες

στη χρησιμοποίηση του σταθερού κεφαλαίου, το ποσοστό υπεραξίας θεωρείται

"δεδομένο", δηλαδή σταθερό, "για να αποφύγουμε ανώφελες περιπλοκές",

όπως αναφέρεται στο ίδιο το κείμενο. Το αντικείμενο του εν λόγω χωρίου είναι

η ανάλυση των παραγόντων που επιτρέπουν ή περιορίζουν την εξοικονόμηση

σταθερού κεφαλαίου μέσα στην παραγωγική διαδικασία θεωρώντας το ποσοστό

υπεραξίας σταθερό. Αλλά, σύμφωνα με την λογική της παραπάνω ποσοτικής σχέ­

σης (C/V=...), εάν θεωρήσουμε το ποσοστό υπεραξίας (S/V) ως σταθερό, τότε η

ανάλυση των παραγόντων που επιδρούν στον λόγο κεφαλαίου / προϊόντος

(C/Y) ισοδυναμεί με την ανάλυση των παραγόντων που επιδρούν στην οργανική

σύνθεση του κεφαλαίου. Αυτή τη φορά, στην ανάλυση της εξοικονόμησης στα­

θερού κεφαλαίου, γίνεται αφαίρεση της επίδρασης της παραγωγικότητας της

εργασίας λόγω τεχνολογικής προόδου (4) στην οργανική σύνθεση του κεφαλαί­

ου: δηλαδή γίνεται αφαίρεση του μοναδικού παράγοντα που δεν θεωρήθηκε

σταθερός στην διατύπωση του νόμου της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρ­

δους.

92

Page 94: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Στο κεφάλαιο 5, επομένως, γίνεται η απαρίθμηση των παραγόντων που επι­

δρούν στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου και δεν αναφέρονται ούτε στην

αύξηση της σύνθεσης του κεφαλαίου λόγω υποκατάστασης εργασίας από μηχα­

νικές λειτουργίες (5), ούτε σε μεταβολές στην διανομή του προϊόντος (6).

Όπως θα δούμε παρακάτω πρόκειται για τους παράγοντες που τείνουν όχι στην

αύξηση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, αλλά στην μείωσή της.

Οι κυριότεροι από τους παράγοντες αυτούς είναι

- Η διάρκεια λειτουργίας των μηχανών

"Η διαρκώς εντεινόμενη ανάγκη της αύξησης του παγίου κεφαλαίου στο σύγ­

χρονο βιομηχανικό σύστημα αποτελούσε επομένως ένα κύριο κίνητρο για την

παράταση της εργάσιμης ημέρας..."

επειδή

"το μέγεθος του παγίου μέρους του σταθερού κεφαλαίου, τα κτίρια, τα μηχα­

νήματα κλπ μένουν τα ίδια ανεξαρτήτως αν χρησιμοποιούνται 12 ή 16 ώρες. Η

παράταση της εργάσιμης ημέρας δεν απαιτεί καμιά νέα δαπάνη γΓ αυτό το πιο

πολυδάπανο μέρος του σταθερού κεφαλαίου..." (Κ III, σ.Ι04)

- Η συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και η μαζική τους χρησιμοποίηση.

"...η οικονομία στους όρους παραγωγής που χαρακτηρίζει την παραγωγή σε

μεγάλη κλίμακα..." (Κ III, σ. 106)

"...τα ίδια κτίρια, σι ίδιες εγκαταστάσεις... στοιχίζουν σχετικά λιγότερο για την

παραγωγή σε μεγάλη, παρά σε μικρή κλίμακα. Το ίδιο ισχύει για τις μηχανές

κίνησης και εργασίας. Μ’ όλο που η αξία τους ανεβαίνει απόλυτα, πέφτει σχετι­

κά, σε σύγκριση με την αυξανόμενη έκταση της παραγωγής και με το μέγεθος

του μεταβλητού κεφαλαίου..." (Κ III, σελ.110)

- Η κοινωνικά συνδυασμένη εργασία

(συγκέντρωση και συνεργασία των άμεσων παραγωγών, κοινωνικός χαρακτή­

ρας της εργασίας)

"Ολόκληρη αυτή η οικονομία που προκύπτει από τη συγκέντρωση των μέσων

παραγωγής και από την μαζική χρησιμοποίησή τους, προϋποθέτει σαν ουσιαστι­

κό όρο την συγκέντρωση και την συνεργασία των εργατών, δηλαδή τον κοινωνι­

κό συνδυασμό της εργασίας... Ακόμη και οι διαρκείς βελτιώσεις, που είναι δυνα­

93

Page 95: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τές και αναγκαίες προκύπτουν αποκλειστικά από τις συλλογικές εμπειρίες και

παρατηρήσεις, που τις κάνει δυνατές και τις επιτρέπει η παραγωγή του συνδυα­

σμένου σε μεγάλη κλίμακα συνολικού εργάτη" (Κ III, σελ 107)

- Η οικονομία στους όρους εργασίας σε βάρος των εργαζομένων.

"...η μετατροπή του εργάτη σε υποζύγιο.,.φθάνει ως την υπερπλήρωση στενών

και ανθυγιεινών χώρων με εργάτες, πράγμα που στην κεφαλαιοκρατική γλώσσα

ονομάζεται οικονομία σε κτίρια" (Κ III, σελ. 116)

Η εξοικονόμηση σταθερού κεφαλαίου μπορεί να διαπλέκεται με την αύξηση

της παραγωγικότητας της εργασίας, όχι όμως με την έννοια της αύξησης της

σύνθεσης του κεφαλαίου - όπως στην ανάλυση της πτωτικής τάσης του ποσο­

στού κέρδους - αλλά με την έννοια της μείωσης της εν λόγω σύνθεσης. Οι

παράγοντες που εμφανίζονται εδώ αναφέρονται ως "αιτίες που αντιδρούν στην

πτωτική τάση" της κερδοφορίας.

- Η ανακύκλωση των απορριμμάτων της παραγωγής. Η αύξηση της παραγωγι­

κότητας στον τομέα παραγωγής μέσων παραγωγής. Η εξέλιξη στην ποιότητα

των μέσων παραγωγής, η τεχνική τους τελειοποίηση.

"...οικονομία που προκύπτει από τις συνεχείς τελειοποιήσεις των μηχανών,

συγκεκριμένα: I) των υλικών από τα οποία είναι κατασκευασμένες... 2) από την

πτώση των τιμών των μηχανών, εξαιτίας της βελτίωσης της παραγωγής μηχανών

γενικά... 3) από τις ειδικές τελειοποιήσεις που δίνουν την δυνατότητα στις ήδη

υπάρχουσες μηχανές να εργάζονται με μικρότερο κόστος και αποτελεσματικό­

τερα... 4) από την μείωση των απορριμμάτων εξαιτίας της βελτίωσης των μηχα­

νών..." (K ill, σελ 108-109)

"Η άνοδος του ποσοστού κέρδους της σε έναν κλάδο της βιομηχανίας οφεί-

λεται στην ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης σε έναν άλλον κλάδο... Είναι η

ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας σε έναν άλλο κλάδο ... στον

κλάδο παραγωγής μέσων παραγωγής, που προκαλεί στο σταθερό κεφάλαιο μια

μείωση της σχετικής αξίας του..." (Κ III, σελ.110)

- Η πρόοδος στον τομέα των φυσικών επιστημών και της εφαρμογής τους.

"Η ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης της εργασίας σε έναν κλάδο παραγω­

γής... που μπορεί με την σειρά της να σχετίζεται με την πρόοδο στον τομέα της

διανοητικής παραγωγής, ιδίως των φυσικών επιστημών και της εφαρμογής τους,

94

Page 96: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εμφανίζεται σαν όρος μείωσης της αξίας και επομένως του κόστους των μέσων

παραγωγής σε άλλους κλάδους της βιομηχανίας" (Κ. Ill, σελ. 109)

- Η οικονομία που προκύπτει από την συσσωρευμένη πείρα του συλλογικού

εργάτη.

"...μόνον η εμπειρία του συνδυασμένου εργάτη ανακαλύπτει και δείχνει πού

και πώς μπορεί να γίνει οικονομία, πώς θα εφαρμοσθούν με τον απλούστερο

τρόπο οι ανακαλύψεις που ήδη έγιναν, ποια πρακτικά εμπόδια πρέπει να υπερνι-

κηθούν κατά την εφαρμογή της θεωρίας στην πράξη κατά την εφαρμογή της

στην διαδικασία παραγωγής..." (Κ III, σελ. 135)

- Η οικονομία που προκύπτει από την εκπαίδευση του συλλογικού εργάτη και

τις γνώσεις του.

"Να μην χάνεται και να μην σπαταλιέται τίποτα, να καταναλώνονται τα μέσα

παραγωγής μόνον με τον τρόπο που απαιτεί η ίδια η παραγωγή, εξαρτάται εν

μέρει από την κατάρτιση και τις δεξιότητες (training and skill) των εργατών, εν

μέρει από την πειθαρχία που επιβάλλει ο κεφαλαιοκράτης στους συνδυασμέ­

νους εργάτες..." (Κ III, σελ. 112).

- Η οικονομία που προκύπτει από την εκπαίδευση του συλλογικού εργάτη, τις

γνώσεις του και την σχέση του με τον εργοστασιακό δεσποτισμό (7): "...ο

εργάτης συμπεριφέρεται προς τον κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας του,

προς τον συνδυασμό της με την εργασία άλλων για την επιδίωξη ενός κοινού

σκοπού, σαν μια ξένη προς αυτόν δύναμη..." (τόμος III, σ.114). Υπάρχει

"...σχέση αποξένωσης και αδιαφορίας ανάμεσα στον εργάτη ... και την οικονο­

μική, δηλαδή ορθολογική και φειδωλή χρησιμοποίηση των όρων της εργασίας

από την άλλη" (σ. 115). Εάν θα εξοικονομηθούν τα μέσα παραγωγής εξαρτάται

από την ισχύ του εργασιακού δεσποτισμού του κεφαλαίου.

Η κατανόηση των μηχανισμών μέσω των οποίων οι επιχειρήσεις επιτυγχάνουν

οικονομίες σε σταθερό κεφάλαιο αποτελεί απαραίτητο όρο για την κατανόηση

των συνθηκών υπό τις οποίες η συσσώρευση κεφαλαίου μετστρέπεται σε υπερ-

συσσώρευση, δηλαδή σε κρίση. Διότι, η μείωση του ποσοστού υπεραξίας,

μετστρέπεται σε πτώση του ποσοστού κέρδους μόνον εφ'όσον δεν αντισταθμί­

ζεται (η μείωση του ποσοστού υπεραξίας) από οικονομίες στην χρήση του στα­

95

Page 97: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

θερού κεφαλαίου. Αντιστρόφως, μια αύξηση του συντελεστή κεφαλαίου/προϊό­

ντος - δηλαδή μια μείωση στην ικανότητα του οικονομικού συστήματος να εξοι­

κονομεί σταθερό κεφάλαιο - μπορεί να οδηγήσει σε υπερσυσσώρευση κεφα­

λαίου και πτώση του ποσοστού κέρδους ακόμη και σε περιπτώσεις αύξησης (με

μικρότερο ρυθμό) του ποσοστού υπεραξίας, όπως μπορούμε να αντιληφθούμε

από την σχέση (3).

Συνοψίζοντας τα προηγούμενα, η αύξηση του συντελεστή CJ1 προκύπτει είτε από

μια εντατικότερη υποκατάσταση εργασίας από μηχανικές λειτουργίες (αύξηση της

τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου) είτε από μια αύξουσα εξασθένηση της ικανότητας

των επιχειρήσεων να πραγματοποιούν οικονομίες στην χρήση σταθερού κεφαλαίου με

τους τρόπους που προαναφέρθηκαν (από την παράταση του χρόνου λειτουργίας των

εγκαταστάσεων μέχρι την εκπαίδευση των εργαζομένων).

Αξίζει να σημειωθεί εδώ, ότι η επιχειρούμενη σήμερα αναδιάρθρωση της

παραγωγής, με την εισαγωγή στην παραγωγική διαδικασία των εφαρμογών της

μικροηλεκτρονικής και των ηλεκτρονικών υπολογιστών, δεν έχει μόνον ως

στόχο την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας (και την συνακόλουθη

μείωση του μοναδιαίου κόστους εργασίας, άρα και την αύξηση του ποσοστού

υπεραξίας), αλλά και την πραγματοποίηση μιας σημαντικής οικονομίας στην

χρήση των μέσων παραγωγής, μέσω της ευελιξίας που προσδίδει στα παραγωγι­

κά συστήματα η χρήση των "νέων" τεχνολογιών. Εντούτοις, η αυτοματοποίηση

της παραγωγής πραγματοποιείται εν μέσω αντιφάσεων, μεταξύ των οποίων η

εξής: αφενός μεν οι τεχνολογίες της μικροηλεκτρονικής και των ηλεκτρονικών

υπολογιστών επιτρέπουν την εξοικονόμηση σταθερού κεφαλαίου, δηλαδή την

μείωση του συντελεστή κεφαλαίου /προϊόντος C/Y, αφετέρου δε, επιβαρύνουν

αυτόν τον ίδιο συντελεστή αφού συνοδεύονται από υποκατάσταση εργασίας

από μηχανικές λειτουργίες.

Η ανάλυση της κρίσης υπερσυσσώρευσης, και ιδιαίτερα της εξοικονόμησης

σταθερού κεφαλαίου, προσφέρει μια θεωρητική βάση, όχι μόνον για μια ερμη­

νεία της σύγχρονης αυτοματοποίησης της παραγωγής, αλλά και για μια σειρά

φαινομένων της αναδιάρθρωσης, όπως η αναγκαιότητα δημιουργίας οικονομιών

κλίμακας με μια σειρά στρατηγικές (π.χ. εξωτερίκευση εργασιών, δημιουργία

δικτύων επιχειρήσεων κ.ά.), οι καινοτομικές απόπειρες επανακαθορισμού της

96

Page 98: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

οργάνωσης της εργασίας στους βιομηχανικούς χώρους παραγωγής, η προσπά­

θεια βελτίωσης των διαδικασιών εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης, ή

ακόμη, η ανάπτυξη τεχνικών για την απόσπαση της συναίνεσης των εργαζομέ­

νων στις επιδιώξεις και τις αποφάσεις της επιχείρησης, η πάση θυσία επιδίωξη

της ευελιξίας στην χρήση μηχανών και ανθρώπων...

Εν κστακλείδι, η ανάλυση της κρίσης στο εσωτερικό ενός κοινωνικού σχηματι­

σμού, μιας χώρας, μπορεί και πρέπει να βασίζεται αφενός μεν στην αναγνώριση

των μακροχρόνιων δομικών τάσεων του οικονομικού συστήματος, αφετέρου

δε, σε μια ποσοτική και εμπειρική έρευνα των ιδιαίτερων συνθηκών του κοινωνι­

κού σχηματισμού από τις οποίες εξαρτάται η διαδικασία της συσσώρευσης

κεφαλαίου. Η θεωρία των κρίσεων υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου δίνει την

δυνατότητα να συμπεριληφθούν στην ίδια ενιαία και λογικά συνεκτική ανάλυση,

τόσο οι μακροχρόνιες δομικές τάσεις του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγω­

γής, όσο και οι συγκεκριμένες συνθήκες που ενδέχεται να υπάρχουν ή να μην

υπάρχουν σε μια δεδομένη χώρα ή σε μια δεδομένη εποχή.

- Η σύγχρονη κρίση υπερσυσσώρευσης (1974-1999)

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ανοίγει μια νέα φάση (8) για τον

ευρωπαϊκό καπιταλισμό: είναι η φάση εκείνη της κρίσης υπερσυσσώρευσης

κατά την οποία ένα μέρος των μέσων παραγωγής, εξαιτίας της μειωμένης του

ικανότητας να παράγει κέρδη, αδυνατεί να λειτουργήσει ως κεφάλαιο, και ως εκ

τούτου οδηγείται σε εκκαθάριση. Ένα μέρος του κεφαλαίου γίνεται ανίκανο να

εκμεταλλεύεται την εργασία στον βαθμό εκείνο της εκμετάλλευσης που απαιτεί

η "υγιής", η "ομαλή" ανάπτυξη της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής και

για τον λόγο αυτό διακόπτεται η λειτουργία του ως μέσα παραγωγής. Η απομά­

κρυνση από την αγορά των λιγότερο κερδοφόρων κεφαλαίων και η συνακόλου­

θη μείωση της παραγωγής θέτει σε διαθεσιμότητα ένα μέρος του εργατικού

δυναμικού και υποχρεώνει ένα άλλο μέρος, που διατηρεί την απασχόλησή του,

να δεχθεί μειώσεις του πραγματικού μισθού κάτω από εκείνα τα επίπεδα που

αντιστοιχούν στα καταναλωτικά πρότυπα της εποχής μας (στο "ιστορικό στοι­

χείο των αναγκών" της εποχής μας) ή μεταβολές στην αγορά εργασίας - δηλαδή

μεταβολές στους όρους πώλησης και κατανάλωσης της εργασιακής δύναμης.

Η πρώτη, λοιπόν, αυθόρμητη λειτουργία της κρίσης υπερσυσσώρευσης είναι

97

Page 99: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

η εκκαθάριση των πιο αδύναμων κεφαλαίων και η συνακόλουθη κάμψη της

ισχύος των εργατικών ενώσεων. Ακολουθεί αμέσως μετά η μετατροπή των

όρων πώλησης και κατανάλωσης της εργασιακής δύναμης, δηλαδή οι αλλαγές

που έγιναν γνωστές ως "ευελιξίες" της αγοράς εργασίας.

Πέραν αυτών, όμως, η κρίση, με τις εκκαθαριστικές της λειτουργίες δημιουρ­

γεί το έδαφος, τις δυνατότητες, για την αναδιάρθρωση της παραγωγής, δηλαδή

μια σειρά από ριζικές αλλαγές είτε στα μέσα παραγωγής, είτε στην οργάνωση

της εργασίας, που συντομεύουν τον κοινωνικά αναγκαίο χρόνο για την παραγω­

γή μιας μονάδας προϊόντος, ή ακόμη, οδηγούν σε βελτίωση της ποιότητας, ή

στην παραγωγή νέων προϊόντων. Η ένταση του ανταγωνισμού που χαρακτηρίζει

την περίοδο των εκκαθαριστικών λειτουργιών της κρίσης, ωθεί μια μερίδα των

επιχειρήσεων να χρησιμοποιήσουν τις νέες τεχνικές δυνατότητες και τις οργανω­

τικές καινοτομίες που τις συνοδεύουν. Αυτό έχει επιπτώσεις, καταρχήν, στην

κερδοφορία: Από το γεγονός ότι ο πραγματικός μισθός σταθεροποιείται ή μει­

ώνεται (γεγονός που σχετίζεται όχι μόνον με την κατάσταση στην αγορά εργα­

σίας, αλλά και με τον συνολικό κοινωνικό συσχετισμό δυνάμεων), ενώ αντιθέ-

τως η παραγωγικότητα της εργασίας που προέρχεται από τις τεχνολογικές και

οργανωτικές καινοτομίες στο υπό εκσυγχρονισμό τμήμα του παραγωγικού συστήμα­

τος παρουσιάζει αξιοσημείωτη αύξηση, προκύπτει μια μείωση του μεριδίου

εργασίας στο προϊόν και του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος, γεγο­

νός που συμβάλλει στην ανόρθωση της κερδοφορίας. Ακόμη, ο τεχνολογικός

και οργανωτικός εκσυγχρονισμός εππρέπει και προτρέπει σε εξοικονόμηση

παγίου κεφαλαίου μέσω της επιμήκυνσης του χρόνου λειτουργίας των εγκατα­

στάσεων (ευελιξίες στην χρήση του κεφαλαίου και του εργατικού δυναμικού,

από όπου εν μέρει απορρέει και η απαίτηση της εργοδοτικής πλευράς για ευελι­

ξίες των ωραρίων), της καλύτερης χρήσης της συσσωρευμένης πείρας του συλ­

λογικού εργάτη (οφέλη που προκύπτουν από τον επανακαθορισμό της οργάνω­

σης της εργασίας σε σχήματα "συμμετοχικά", σχήματα παρακίνησης και ανάθε­

σης ευθυνών των εργαζομένων, σχήματα που ευνοούν την ανάπτυξη πρωτοβου­

λίας κλπ), της εκμετάλλευσης της προόδου στον τομέα των φυσικών επιστημών

και της εφαρμογής της, της προσαρμογής του εργατικού δυναμικού στις γνω­

στικές απαιτήσεις των σύγχρονων μεθόδων παραγωγής μέσω της κατάρτισης...

Οι οικονομίες στην χρήση του σταθερού κεφαλαίου που προκύπτουν έτσι, ευνοούν

την άνοδο της κερδοφορίας.

98

Page 100: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Εν κατακλείδι, μπορούμε να διακρίνουμε δύο διαδικασίες που συμβάλουν

στην έξοδο του καπιταλισμού από την κρίση του: μία διαδικασία αναδιανομής του

εισοδήματος σε βάρος της εργασίας (αύξηση του ποσοστού υπεραξίας) και μια δια­

δικασία τεχνικής και οργανωτικής ανασυγκρότησης της παραγωγικής διαδικασίας (μείω­

ση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου, οικονομίες στην χρησιμοποίηση

του σταθερού κεφαλαίου).

Οι μαρξιστικές ερμηνείες της καπιταλιστικής κρίσης εμπνέονται συνήθως είτε

από τον νόμο της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους (9), είτε από την

έννοια της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου (10). Μια τρίτη ερμηνεία που προσπα­

θεί να συνεχίσει μιαν ορισμένη υπό-καταναλωτική μαρξιστική παράδοση είτε

βρίσκεται σήμερα υποταγμένη στον κεϋνσιανισμό (ο οποίος εκπροσωπεί την εν

λόγω αντίληψη με σαφώς καλύτερο τρόπο από τον μαρξισμό), είτε επιβιώνει ως

περιθωριακή ιδεολογία στους κόλπους της Αριστεράς.

Όσοι αποδέχονται τις μαρξιστικές θεωρητικές κατασκευές που στηρίζονται

στην πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους ή στην θεωρία της υπερσυσσώρευ­

σης κεφαλαίου δεν θα δυσκολευτούν να συμφωνήσουν ότι οι όροι για την

έξοδο του καπιταλισμού από την κρίση του είναι (τουλάχιστον) οι εξής:

1. Η εκκαθάριση των ανεπαρκώς αξιοποιούμενων κεφαλαίων, δηλαδή η κατα­

στροφή ενός μέρους του κεφαλαίου που έγινε ανίκανο να εκμεταλλεύεται την

εργασία στον βαθμό εκείνο που απαιτεί η "υγιής" και "ομαλή" διαδικασία συσ­

σώρευσης του κεφαλαίου. Από αυτό προκύπτει η άνοδος του μέσου ποσοστού

κέρδους, διότι εκκαθαρίζονται τα ατομικά κεφάλαια των οποίων η κερδοφορία

βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο,

2. η μαζική εκκαθάριση μη επαρκώς αξιοποιημένου κεφαλαίου με την παύση

λειτουργίας (μικρών ή μεγάλων) μονάδων παραγωγής ή τμημάτων παραγωγής

που οδηγεί σε άνοδο της ανεργίας,

3. η άνοδος της χρόνιας και μαζικής ανεργίας έτσι ώστε να διαβρωθεί η ισχύς

των εργατικών ενώσεων, να μειωθεί η αγοραστική δύναμη των μισθών και να

αναδιανεμηθεί το προϊόν σε βάρος της εργασίας, να εξασθενήσει η ταξική

99

Page 101: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

συνείδηση και να μειωθεί η αγωνιστικότητα των εργαζόμενων τάξεων, να αυξη­

θεί η εντατικότητα της εργασίας και να ενισχυθεί η εργασιακή πειθαρχία,

4. η ανασύνθεση της εταιρικής διάρθρωσης του κεφαλαίου, η συγκέντρωση

και η συγκεντροποίηση ώστε να επιτευχθούν οικονομίες στην χρήση του κεφα­

λαίου και να επιταχυνθεί η περιστροφή του,

5. η μετατροπή των όρων πώλησης και κατανάλωσης της εργασιακής δύναμης

(συμβάσεις ορισμένου χρόνου, μερική απασχόληση, ελαστικά ωράρια, ενοικία-

ση εργαζομένων και πάσης φύσεως "ευελιξίες της αγοράς εργασίας"), η επιβολή

θεσμικών αλλαγών που σχετίζονται με την πώληση και την κατανάλωση της

εργασιακής δύναμης: αποδυνάμωση των εργατικών ενώσεων, "απορύθμιση" των

εργασιακών σχέσεων, μετατροπή της νομοθεσίας ( II),

6. η ανάπτυξη του καπιταλισμού της απόλυτης υπεραξίας με την εκμετάλλευ­

ση της "δεύτερης" αγοράς εργασίας (γυναίκες, μετανάστες, νέοι) και την κατα-

στρατήγηση στην πράξη της εργασιακής νομοθεσίας ,

7. η μείωση του κόστους των μηχανικών συστημάτων παραγωγής, των πρώτων

υλών και της ενέργειας (μείωση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου),

8. η μαζική εισαγωγή καινοτομικών τεχνολογιών που αυξάνουν την παραγωγι­

κότητα της εργασίας ταχύτερα από όσο αυξάνουν την ένταση του κεφαλαίου

(την τεχνική σύνθεση του κεφαλαίου) ή οδηγούν στην παραγωγή νέων εμπορευ­

μάτων τα οποία είτε αποτελούν την βάση για την εγκατάσταση νέων κλάδων

παραγωγής, είτε επιτρέπουν την διεύρυνση της κλίμακας των προϊόντων σε

υπάρχοντες κλάδους,

9. η εγκατάσταση ριζικών αλλαγών στην οργάνωση της εργασίας έτσι ώστε οι

καινοτομικές τεχνολογίες να πραγματοποιούνται με οικονομίες στην χρήση του

παγίου κεφαλαίου,

10. η επιτάχυνση της περιστροφής του κεφαλαίου.

Οι συνθήκες I έως 6 συνθέτουν την διαδικασία εκκαθάρισης και "εξορθολο-

100

Page 102: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

γισμού" του συστήματος μέσω της καταστροφής ενός μέρους του κεφαλαίου,

της ανεργίας, της αποδυνάμωσης των συνδικάτων, των αναδιαρθρώσεων του

παραγωγικού συστήματος, της ανάπτυξης της απόλυτης υπεραξίας και της επι­

βολής νέων ρυθμίσεων στην αγορά εργασίας. Αυτές οι αλλαγές οδηγούν στην

πτώση του μεριδίου της εργασίας στο προϊόν (πτώση που ισοδυναμεί με άνοδο

του βαθμού εκμετάλλευσης) και εξασφαλίζουν μια κάποια άνοδο του λόγου

προϊόντος / κεφαλαίου μέσω της εκκαθάρισης των λιγότερο κερδοφόρων κεφα­

λαίων.

Οι συνθήκες 7 έως 10 αποτελούν μια διαδικασία αλλαγής της τεχνολογικής

βάσης του παραγωγικού συστήματος που επιδρά στις οικονομίες στην χρήση

σταθερού κεφαλαίου, στην σχέση προϊόντος/κεφαλαίου, επομένως στην οργανι­

κή σύνθεση του κεφαλαίου, χάρη στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παρα­

γωγή και στην εγκατάσταση νέων μορφών οργάνωσης της εργασίας. Πρόκειται

για μια τεχνολογική "αναστάτωση" της παραγωγής ικανή να επηρεάσει το σύνο­

λο του παραγωγικού συστήματος.

Με βάση αυτές τις δύο διαδικασίες, είναι δυνατό να ορίσουμε δύο περιόδους

στο εσωτερικό της μακράς ύφεσης: Την περίοδο Α που αντιστοιχεί στις λει­

τουργίες της εκκαθάρισης και του "εξορθολογισμού" (συνθήκες I έως 6) και η

οποία προηγείται της περιόδου Β η οποία αντιστοιχεί στην διαδικασία της αλλα­

γής τεχνολογικής βάσης του παραγωγικού συστήματος (συνθήκες 7 έως 10). Η

τομή μεταξύ των δύο περιόδων δεν είναι ούτε σαφής ούτε απόλυτη: Η εισαγωγή

τεχνολογιών στην παραγωγή και η εγκατάσταση νέων μορφών οργάνωσης της

εργασίας εκκινούν ήδη στην διάρκεια της περιόδου Α. Ωστόσο, γίνονται πολύ

πιο έντονες στην διάρκεια της περιόδου Β. Αντιστρόφως, η ταξική πάλη του

κεφαλαίου για την εκκαθάριση του συστήματος και τον εξορθολογισμό του, για

την αλλαγή του συσχετισμού δυνάμεων σε βάρος της εργασίας, συνεχίζεται

στην περίοδο Β, αν και είναι οξύτερη στην διάρκεια της φάσης Α.

Αυτή η διαίρεση της μακράς ύφεσης - της κρίσης υπερσυσσώρευσης - σε

δύο περιόδους οφείλεται σε δύο παράγοντες:

Πρώτον, η μαζική εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην παραγωγή και η εγκατά­

σταση νέων μορφών οργάνωσης της εργασίας δεν αποσκοπούν σε μικρές βελ­

τιώσεις των μηχανικών συστημάτων. Αποσκοπούν στην "τεχνολογική αναστάτω­

101

Page 103: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ση" που είναι ικανή να επηρεάσει το σύνολο του παραγωγικού συστήματος. Μια

τέτοια διαδικασία απαιτεί "νέες μηχανές, οι οποίες πρέπει πρώτα να επινοη­

θούν, να δοκιμασθούν και να παραχθούν σε μεγάλη κλίμακα (...) Αυτό απαιτεί,

τέλος, ορισμένα ποιοτικά άλματα στην οργάνωση της εργασίας" ( 12). Η "ανα­

στάτωση" της τεχνολογικής βάσης χάρη στις νέες τεχνολογίες είναι μια "ιστορία

με μικρή κλίση", που εκτυλίσσεται αργόσυρτα. Από αυτό απορρέει μια καθυ­

στέρηση της αλλαγής των τεχνολογικών βάσεων του παραγωγικού συστήματος

έναντι του ρυθμού της εκκαθάρισης και του "εξορθολογισμού" του συστήμα­

τος, που είναι μια "ιστορία με μεγάλη κλίση", που εκτυλίσσεται ταχύτερα, που

ακολουθεί τους ρυθμούς της ταξικής πάλης στην πολιτική σκηνή, στην αγορά

εργασίας, στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους...

Δεύτερον, και το κυριότερο, η μαζική εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στην

παραγωγή έχει ως προαπαιτούμενο την επιτάχυνση της συσσώρευσης παγίου

κεφαλαίου, καθώς η μεταφορά των εν λόγω τεχνολογιών μέσα στις εργασιακές

διαδικασίες πραγματοποιείται μέσω της μαζικής εισαγωγής και χρήσης νέων

μηχανών. Όμως, για να γίνει δυνατή μια τέτοια επιτάχυνση της συσσώρευσης,

πρέπει να επιτευχθεί καταρχήν μια άνοδος του ποσοστού κέρδους (14). Αυτή η

άνοδος της κερδοφορίας εξασφαλίζεται καταρχήν μέσω της εκκαθάρισης και

του "εξορθολογισμού" του συστήματος, με άλλα λόγια κατά την διάρκεια της

περιόδου Α της κρίσης, κατά την οποία κσταστρέφεται ένα μέρος του κεφαλαί­

ου ως μην επαρκώς αποδοτικό, αλλάζει ο ταξικός συσχετισμός δυνάμεων, μειώ­

νεται η συμμετοχή των μισθών στο προϊόν, αυξάνεται δηλαδή το ποσοστό υπε­

ραξίας "ως αποτέλεσμα μιας ιστορικής ήττας και μιας εξατομίκευσης της εργατι­

κής τάξης" ( 15). Η εκκαθάριση και ο "εξορθολογισμός" του παραγωγικού

συστήματος εμφανίζεται ως προϋπόθεση για την αλλαγή της τεχνολογικής

βάσης της καπιταλιστικής παραγωγής.

ΓΓ αυτούς τους λόγους μπορούμε να διακρίνουμε δύο περιόδους της κρίσης

υπερσυσσώρευσης, της μακράς ύφεσης.

Οι δύο διαδικασίες που συμβάλουν στην έξοδο του καπιταλισμού από την

κρίση του, εκτυλίσσονται με άνισους ρυθμούς, η πρώτη, αυτή που απολήγει στην

αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος της εργασίας εκτυλίσσεται ταχύτερα

από την δεύτερη, αυτήν που απολήγει στην τεχνική και οργανωτική αναδιάρ­

102

Page 104: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

θρωση της εργασιακής διαδικασίας.

Χωρίς οι δύο διαδικασίες να διακρίνονται απόλυτα (με την έννοια ότι δεν

ολοκληρώνεται η πρώτη για να εκκινήσει η δεύτερη), μπορούμε να θεωρήσουμε

ότι ορίζουν δύο φάσεις της κρίσης υπερσυσσώρευσης: στην διάρκεια της πρώ­

της φάσης εκτυλίσσονται κυρίως οι διαδικασίες μετατροπής του ταξικού συσχε­

τισμού δυνάμεων και αναδιανομής του προϊόντος έτσι ώστε να ανακάμψει η

κερδοφορία και να επιβληθεί εργασιακή πειθαρχία, ενώ στην δεύτερη κυριαρχεί

η τεχνική και οργανωτική ανασύνταξη της παραγωγικής διαδικασίας.

Δύο παρατηρήσεις: α) Η διαίρεση της μακράς ύφεσης σε δύο περιόδους δεν

αποτελεί εξελικτικό σχήμα, με την έννοια ότι η περίοδος Α δεν "φέρει στα

σπλάχνα της" την περίοδο Β. Για την μετάβαση από την μία περίοδο στην επό­

μενη, τα πάντα εξαρτώνται από τους ιστορικούς παράγοντες, που είναι εξωτερι­

κοί ως προς τους οικονομικούς νόμους (16). β) Εάν αυτό το θεωρητικό σχήμα

μοιάζει να ταιριάζει στην τελευταία μακρά ύφεση (την κρίση υπερσυσσώρευ­

σης) που διανύουμε, δεν είναι προφανές ότι εφαρμόζεται στις παρελθούσες

κρίσεις. Σ' αυτό, μόνον μια συγκεκριμένη ανάλυση οικονομικής ιστορίας θα

μπορούσε να δώσει απάντηση.

103

Page 105: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

1. Λόγος σταθερού κεφαλαίου προς μεταβλητό κεφάλαιο.

2. Λόγος υπεραξίας / μεταβλητού κεφαλαίου. Αναφέρεται και ως “ποσοστό υπεραξίας”.

3. Στο σύστημα εννοιών του εισοδηματικού κυκλώματος αντιστοιχεί στην "προστιθέμενη

αξία".

4. Πιο συγκεκριμένα: της υποκατάστασης εργασίας από μηχανές.

5. Αύξηση της τεχνικής σύνθεσης του κεφαλαίου.

6. Μεταβολές στο ποσοστό υπεραξίας.

7. Δηλαδή τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής που είναι ταυτοχρόνως και σχέσεις

εξουσίας.

8. Οι απαρχές της κρίσης στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ τοποθετούνται στα μέσα της

δεκαετίας του ‘70. Θεωρούμε ωστόσο, ότι η περίοδος 1974-1979 αποτελεί την φάση προ­

ετοιμασίας των εκκαθαριστικών λειτουργιών της κρίσης: πρώτη μετατροπή του συσχετι­

σμού δυνάμεων, υποχώρηση του κεϋνσιανισμού ως κυρίαρχης οικονομικής θεωρίας, ανά­

δυση του νεο-φιλελευθερισμού ως νέα μορφή της αστικής ηγεμονίας.

9. Ε Mandel, Long Waves...

10. Π.χ. Dum£nil G. (1978), Le concept de loi konomique dans “Le Capital", Maspero. σελί­

δες 201-203, Eloakimoglou & J.Milios (1992), Capital accumulation and Profitability Crisis in

Greece (1960-1989), Rewiew of Radical Political Economy, April.

11. Μια μεγάλη μερίδα επιχειρήσεων καταφεύγει στην παραγωγή απόλυτης υπεραξίας:

χαμηλοί μισθοί, επιμήκυνση της εργάσιμης μέρας, παραβίαση του θεσμικού πλαισίου των

εργασιακών σχέσεων κλπ. Το τοπίο συμπληρώνεται με την επισφαλή εργασία, τους εργα­

ζόμενους φτωχούς, την γενική επιδείνωση των όρων εργασίας και ζωής των υποτελών κοι­

νωνικών τάξεων.

12. Le troisieme age du capitalistne, ό.π. σ. 94.

13. Κατά την έκφραση του Michel Foucault (1969), L’ archeologie du savoir, Gallimard,

σελίδα 10: “ Derriere Γ histoire bousculie des gouvemements, des guerres et des famines,

se dessinent des histoires presques immobiles sous le regarde - des histoires a pente foible".

14. Όπως έγραφε o Mandel στο Long Waves “ ...a new expansionist wave that would

significantly increase the rate of economic growth above the average levels of the I970’s and

the I980's would require an explosive increase in the rate of accumulation and therefore in

the average rate of profit..” . Long Waves... σελ/δες 106-107.

15. Le troisieme age du capitalisme, ό.π. a. 96.

16. Dum6nil G. (1978), Le concept de hi iconomique dans “Le Capitar ό.π.

104

Page 106: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ημέρα 9ηΟ φεχιχισχικός χαρακτήρας του εμπορεύματος και το μυστικό του*

Ένα εμπόρευμα φαίνεται από την πρώτη ματιά σαν ένα αυτονόητο συνηθι­

σμένο πράγμα. Η ανάλυσή του δείχνει ότι είναι ένα πολύ στρυφνό πράγμα,

γεμάτο από μεταφυσική σοφιστεία και θεολογικές παραξενιές. Σαν αξία χρήσης

δεν έχει τίποτα το μυστηριώδες, αδιάφορο αν το εξετάζω από την άποψη ότι

ικανοποιεί με τις ιδιότητές του ανθρώπινες ανάγκες, ή αν τις ιδιότητες αυτές τις

αποκτά σαν προϊόν ανθρώπινης εργασίας. Είναι πεντακάθαρο ότι ο άνθρωπος

με την δράση του μεταβάλλει τις μορφές των φυσικών υλών με έναν τρόπο που

του είναι ωφέλιμος. Η μορφή του ξύλου λχ. μεταβάλλεται όταν φτιάχνουν απ’

αυτό ένα τραπέζι. Παρόλα αυτά το τραπέζι παραμένει ξύλο, ένα κοινό αισθητό

πράγμα. Μόλις όμως εμφανίζεται σαν εμπόρευμα, μετατρέπεται σε αισθητό

υπεραισθητό πράγμα. Δε στέκεται μόνο με τα πόδια του στο έδαφος, μα απέ­

ναντι σε όλα τα άλλα εμπορεύματα πατάει με το κεφάλι κάτω κι αρχίζει το ξύλι-

νό του κεφάλι να γεννοβολά φαντασιοπληξίες, πιο θαυμαστές ακόμη κι από το

αν άρχιζε να χορεύει στα καλά καθούμενα.

Ο μυστικιστικός χαρακτήρας του εμπορεύματος δεν ξεπηδάει λοιπόν από την

αξία του χρήσης. Ακόμη λιγότερο ξεπηδάει από το περιεχόμενο των στοιχείων

* Το παραπάνω κείμενο, το οποίο αφορά στην ένατη και τελευταία ημέρα της σειράς μαθημάτων με τίτλο Τι είναι και π ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία, είναι από το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ (Ιος τόμος, σελ. 84-97, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1996.)

105

Page 107: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

που καθορίζουν την αξία. Γιστί, πρώτο, όσο διαφορετικές κι αν είναι οι ωφέλι­

μες εργασίες ή οι παραγωγικές δραστηριότητες, αποτελεί φυσιολογική αλήθεια

ότι είναι λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού κι ότι κάθε μια τέτοια λει­

τουργία, όποιο κι αν είναι το περιεχόμενο και η μορφή της, είναι στην ουσία

ξόδεμα μυαλού, νεύρων, μυώνων, αισθητήριων οργάνων κλπ. του ανθρώπου.

Δεύτερο, όσο γΓ αυτό που βρίσκεται στη βάση του καθορισμού του μεγέθους

της αξίας, δηλ. η χρονική διάρκεια αυτού του ξοδέματος ή η ποσότητα της

εργασίας, η ποσότητα διακρίνεται ακόμη και απτά από την ποιότητα της εργα­

σίας. Σε όλες τις κοινωνικές καταστάσεις, αν και όχι στον ίδιο βαθμό στις διά­

φορες βαθμίδες ανάπτυξης, έπρεπε να ενδιαφέρει τους ανθρώπους ο χρόνος

εργασίας που απαιτεί η παραγωγή των μέσων συντήρησης. Τέλος, από τη στιγ­

μή που κατά κάποιο τρόπο οι άνθρωποι εργάζονται ο ένας για τον άλλον, απο-

κτάει και η εργασία τους μια κοινωνική μορφή.

Από που πηγάζει λοιπόν ο αινιγματικός χαρακτήρας του προϊόντος της εργα­

σίας μόλις το προϊόν αυτό παίρνει τη μορφή του εμπορεύματος; Ολοφάνερα

απ’ αυτή την ίδια τη μορφή. Η ομοιότητα των ανθρώπινων εργασιών αποκτάει

την εμπράγματη μορφή της όμοιας αξιακής αντικειμενικότητας των προϊόντων

της εργασίας. Το μέτρο του ξοδέματος της ανθρώπινης εργασίας με την χρονι­

κή της διάρκεια αποκτάει τη μορφή του μεγέθους της αξίας των προϊόντων της

εργασίας. Τέλος, οι σχέσεις ανάμεσα στους παραγωγούς, μέσα στις οποίες

πραγματοποιούνται αυτοί οι κοινωνικοί καθορισμοί των εργασιών τους, απο­

κτούν τη μορφή μιας κοινωνικής σχέσης των προϊόντων της εργασίας. Το

μυστηριώδες της εμπορευματικής μορφής συνίσταται λοιπόν απλούστατα στο

ότι αντανακλά στους ανθρώπους τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της δουλειάς

τους σαν υλικά χαρακτηριστικά των προϊόντων της εργασίας, σαν φυσικές κοι­

νωνικές ιδιότητες αυτών των πραγμάτων, και γι' αυτό η κοινωνική σχέση των

παραγωγών με τη συνολική εργασία φαίνεται σ’ αυτούς σαν μια κοινωνική

σχέση αντικειμένων που υπάρχει έξω απ’ αυτούς. Μ’ αυτό το quid pro quo τα

προϊόντα της εργασίας γίνονται εμπορεύματα, αισθητά υπεραισθητά ή κοινωνικά

πράγματα. Έτσι και η φωτεινή εντύπωση ενός πράγματος στο οπτικό νεύρο δεν

παρουσιάζεται σαν υποκειμενικός ερεθισμός του ίδιου του οπτικού νεύρου,

αλλά σαν αντικειμενική μορφή ενός πράγματος που βρίσκεται έξω από το μάτι.

Οταν όμως βλέπει κανείς, εκπέμπεται πραγματικά φως από ένα πράγμα, από

106

Page 108: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ένα εξωτερικό αντικείμενο, σε ένα άλλο πράγμα, στο μάτι. Πρόκειται για μια

φυσική σχέση ανάμεσα σε φυσικά πράγματα. Αντίθετα, η εμπορευματική μορφή

και η αξιακή σχέση των προϊόντων εργασίας με την οποία εμφανίζεται δεν έχει

απολύτως καμιά σχέση με την υλική τους φύση και με τις εμπράγματες σχέσεις

που απορρέουν απ’ αυτήν. Πρόκειται μόνο για την καθορισμένη κοινωνική

σχέση των ίδιων των ανθρώπων που παίρνει εδώ τη φαντασμαγορική μορφή

μιας σχέσης ανάμεσα σε πράγματα. Για να βρούμε λοιπόν μια αναλογία, πρέπει

να καταφύγουμε στη νεφελώδη περιοχή του θρησκευτικού κόσμου. Εδώ τα

προϊόντα του ανθρώπινου κεφαλιού φαίνονται σαν νά 'ναι προικισμένα με δική

τους ζωή, σαν αυτοτελείς μορφές που βρίσκονται σε σχέσεις μεταξύ τους και

με τους ανθρώπους. Το ίδιο γίνεται και στον κόσμο των εμπορευμάτων με τα

προϊόντα του ανθρώπινου χεριού. Αυτό το ονομάζω φετιχισμό, που κολλάει

στα προϊόντα της εργασίας μόλις αρχίσουν να παράγονται σαν εμπορεύματα,

και που γΓ αυτό είναι αχώριστος από την εμπορευματική παραγωγή.

Αυτός ο φετιχιστικός χαρακτήρας του κόσμου των εμπορευμάτων πηγάζει,

όπως το δείξαμε κιόλας με την πιο πάνω ανάλυση, από τον ιδιόμορφο κοινωνι­

κό χαρακτήρα της εργασίας, που παράγει εμπορεύματα.

Γενικά τα αντικείμενα εργασίας γίνονται εμπορεύματα μόνο γιατί είναι προϊό­

ντα ατομικών εργασιών που ασκούνται η μια ανεξάρτητα απ’ την άλλη. Το σύνο­

λο αυτών των ατομικών εργασιών αποτελεί τη συνολική εργασία της κοινωνίας.

Επειδή οι παραγωγοί έρχονται σε κοινωνική επαφή μόνο με την ανταλλαγή των

προϊόντων της εργασίας τους, και τα ειδικά κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατο­

μικών τους εργασιών φανερώνονται μονάχα μέσα στα πλαίσια αυτής της ανταλ­

λαγής. Μ’ άλλα λόγια οι ατομικές εργασίες δρουν στην πράξη σαν μέλη της

συνολικής εργασίας της κοινωνίας μόνο μέσω των σχέσεων που η ανταλλαγή

φέρνει τα προϊόντα της εργασίας μεταξύ τους και μέσω αυτών των προϊόντων

τους ίδιους τους παραγωγούς. ΓΓ αυτό, οι κοινωνικές σχέσεις των ατομικών

τους εργασιών φαίνονται στους τελευταίους αυτό που είναι, δηλ. όχι σαν άμεσα

κοινωνικές σχέσεις των προσώπων στις δουλειές τους, μα αντίθετα σαν εμπράγ­

ματες σχέσεις των προσώπων και σαν κοινωνικές σχέσεις των πραγμάτων.

Μόνο μέσα στα πλαίσια της ανταλλαγής τους αποκτούν τα προϊόντα της

107

Page 109: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εργασίας μια κοινωνικά όμοια αξιακή αντικειμενικότητα, που ξεχωρίζει από την

υλικά διαφορετική αντικειμενικότητα χρήσης τους. Αυτή η διάσπαση του προϊό­

ντος της εργασίας σε ωφέλιμο πράγμα και σε πράγμα με αξία πραγματοποιείται

στην πράξη μόνο από τότε που η ανταλλαγή απόκτησε πια αρκετή έκταση και

σπουδαιότητα, ώστε να παράγονται ωφέλιμα πράγματα ειδικά για την ανταλλαγή

και επομένως ο χαρακτήρας των πραγμάτων σαν αξίες παίρνεται υπόψη μέσα

στην ίδια κιόλας την παραγωγή τους. Από τη στιγμή αυτή οι ατομικές εργασίες

των παραγωγών αποκτούν πραγματικά διπλό κοινωνικό χαρακτήρα. Από τη μια

είναι υποχρεωμένες σαν καθορισμένες ωφέλιμες εργασίες να ικανοποιούν μια

καθορισμένη κοινωνική ανάγκη και ν’ αποδεικνύουν έτσι ότι είναι κατάλληλες

σαν κρίκοι της συνολικής εργασίας του αυθόρμητου συστήματος του κοινωνι­

κού καταμερισμού της εργασίας. Από την άλλη ικανοποιούν τις πολυποίκιλες

ανάγκες των ίδιων των παραγωγών τους, μόνο εφόσον κάθε ξεχωριστή ωφέλιμη

ατομική εργασία μπορεί ν’ ανταλλάσσεται με οποιοδήποτε άλλο ωφέλιμο είδος

ατομικής εργασίας και επομένως θεωρείται ίση μ’ αυτό. Η ισότητα toto coelo

[απ’ όλες τις απόψεις] διαφορετικών εργασιών μπορεί να υπάρχει μόνο στην

αφαίρεση από την πραγματική τους ανισότητα, στην αναγωγή τους στο κοινό

εκείνο χαρακτηριστικό, που τό ‘χουν σαν ξόδεμα ανθρώπινης εργατικής δύνα­

μης, αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας.Το μυαλό των ατομικών παραγωγών

αντανακλά αυτόν τον διπλό κοινωνικό χαρακτήρα των ατομικών τους εργασιών

μόνο με τις μορφές που εμφανίζονται στην πρακτική κυκλοφορία - αντανακλά

δηλ. τον κοινωνικά ωφέλιμο χαρακτήρα των ατομικών τους εργασιών με τη

μορφή ότι το προϊόν της εργασίας πρέπει να είναι ωφέλιμο, και μάλιστα ωφέλι­

μο για άλλους - αντανακλά μ’ άλλα λόγια τον κοινωνικό χαρακτήρα της ισότητας

των διαφορετικών στο είδος τους εργασιών με τη μορφή ότι αυτά τα διαφορε­

τικά από υλική άποψη πράγματα, τα προϊόντα της εργασίας, έχουν το κοινό

χαρακτηριστικό να είναι αξίες.

Επομένως οι άνθρωποι δε συσχετίζουν μεταξύ τους τα προϊόντα της εργα­

σίας τους σαν αξίες επειδή τα πράγματα αυτά χρησιμεύουν γι’ αυτούς σαν απλά

εμπράγματα περιβλήματα ομοειδούς ανθρώπινης εργασίας. Αντίστροφα. Εξισώ­

νοντας στην ανταλλαγή το ένα με το άλλο τα διαφορετικά προϊόντά τους σαν

αξίες, εξισώνουν μεταξύ τους τις διάφορες εργασίες τους σαν ανθρώπινη εργα­

σία. Δεν το ξέρουν αυτό, μα το κάνουν. 'Ετσι λοιπόν, δεν είναι γραμμένο στο

108

Page 110: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κούτελο της αξίας τι πράγμα είναι. Η αξία αντίθετα μετατρέπει κάθε προϊόν της

εργασίας σε κοινωνικό ιερογλυφικό. Αργότερα οι άνθρωποι προσπαθούν να

αποκρυπτογραφήσουν το νόημα του ιερογλυφικού και ν’ ανακαλύψουν το

μυστικό του δικού τους κοινωνικού προϊόντος, γιατί ο καθορισμός των αντικει­

μένων χρήσης σαν αξίες είναι δικό τους κοινωνικό προϊόν, όπως λχ. και η γλώσ­

σα. Η κατοπινότερη επιστημονική ανακάλυψη ότι τα προϊόντα της δουλειάς σαν

αξίες είναι απλώς εμπράγματες εκφράσεις της ανθρώπινης εργασίας που ξοδεύ­

τηκε για την παραγωγή τους, σημειώνει εποχή στην ιστορία της εξέλιξης της

ανθρωπότητας, δεν διαλύει όμως σε καμιά περίπτωση την εμπράγματη απατηλή

όψη του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Αυτό λοιπόν που ισχύει μόνο γΓ

αυτήν την ιδιαίτερη μορφή παραγωγής, για την εμπορευματική παραγωγή, ότι

δηλαδή ο ειδικός κοινωνικός χαρακτήρας των ανεξάρτητων της μιας από την

άλλη ατομικών εργασιών συνίσταται στο ότι είναι ίσες σαν ανθρώπινη εργασία

και ότι παίρνει τη μορφή του αξιακού χαρακτήρα των προϊόντων της εργασίας,

φαίνεται, πριν όπως και ύστερα απ’ αυτή την ανακάλυψη, στους ανθρώπους που

επηρεάζονται από τις σχέσεις της εμπορευμστικής παραγωγής εξίσου οριστική,

όπως και η μορφή του αέρα σαν φυσικού σώματος έμεινε ίδια ύστερα από την

επιστημονική ανάλυσή του στα στοιχεία του.

Αυτό που πριν απ’ όλα ενδιαφέρει πρακτικά αυτούς που ανταλλάσσουν προϊ­

όντα, είναι το ζήτημα, πόσα ξένα προϊόντα θα πάρουν για το δικό τους το προϊ­

όν, δηλ. με βάση ποιες αναλογίες ανταλλάσσονται τα προϊόντα μεταξύ τους.

Από τη στιγμή που οι αναλογίες αυτές έχουν ωριμάσει ως το σημείο που απο­

κτούν κάποια από συνήθεια σταθερότητα, φαίνονται σα να πηγάζουν από τη

φύση των προϊόντων της εργασίας, έτσι που λχ. ένας τόνος σίδερο να έχει ίση

αξία με δύο ουγγιές χρυσό, όπως μια λίβρα χρυσός και μια λίβρα σίδερο έχουν

το ίδιο βάρος, παρά τις διαφορετικές φυσικές και χημικές ιδιότητές τους. Πραγ­

ματικά, ο αξιακός χαρακτήρας των προϊόντων της εργασίας παγιώνεται μόνο με

την πραγματοποίησή τους σαν αξιακά μεγέθη. Τα τελευταία μεταβάλλονται

διαρκώς, ανεξάρτητα από τη θέληση, την πρόγνωση και τις πράξεις των προσώ­

πων που ανταλλάσουν. Η δική τους κοινωνική κίνηση έχει γΓ αυτούς τη μορφή

μιας κίνησης πραγμάτων που τους ελέγχουν αντί να τα ελέγχουν. Χρειάζεται να

έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξη της εμπορευμστικής παραγωγής, προτού ξεπηδή-

σει από την ίδια την πείρα η επιστημονική κατανόηση ότι οι ατομικές εργασίες

109

Page 111: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

που ασκούνται ανεξάρτητα η μία από την άλλη, που όμως εξαρτώνται ολόπλευ­

ρα η μία από την άλλη σαν αυτοφυείς κρίκοι του κοινωνικού καταμερισμού της

εργασίας, ανάγονται διαρκώς στο κοινωνικό αναλογικό μέτρο τους, γιατί ο κοι­

νωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας που απαιτείται για την παραγωγή τους επι­

βάλλεται βίαια σαν ρυθμιστικός φυσικός νόμος στις τυχαίες και πάντα κυμαινό­

μενες ανταλλακτικές σχέσεις των προϊόντων τους, όπως επιβάλλεται σ’ έναν λχ.

ο νόμος της βαρύτητας, όταν γκρεμιστεί το σπίτι του πάνω στο ίδιο του το

κεφάλι. ΓΓ αυτό, ο καθορισμός του μεγέθους της αξίας από το χρόνο εργασίας

αποτελεί ένα μυστικό που κρύβεται πίσω από τις ορατές κινήσεις των σχετικών

αξιών των εμπορευμάτων. Η ανακάλυψή του αναιρεί την απατηλή όψη ότι τα

αξιακά μεγέθη των προϊόντων της εργασίας καθορίζονται απλώς τυχαία, δεν

αναιρεί όμως καθόλου την εμπράγματη μορφή τους.

Η σκέψη για τις μορφές της ανθρώπινης ζωής, επομένως και η επιστημονική

τους ανάλυση, ακολουθεί γενικά έναν δρόμο αντίθετο από την πραγματική εξέ­

λιξη. Αρχίζει post festum [κατόπιν εορτής], δηλ. με τα ολοκληρωμένα αποτελέ­

σματα της διαδικασίας ανάπτυξης. Οι μορφές, που βάζουν στα προϊόντα της

δουλειάς τη σφραγίδα του εμπορεύματος και που επομένως αποτελούν προϋ­

ποθέσεις της εμπορευματικής κυκλοφορίας, έχουν κιόλας αποκτήσει τη σταθε­

ρότητα φυσικών μορφών της κοινωνικής ζωής, προτού οι άνθρωποι προσπαθή­

σουν να κατανοήσουν όχι τον ιστορικό χαρακτήρα αυτών των μορφών, που

μάλλον τις θεωρούν κιόλας αναλλοίωτες, μα το περιεχόμενό τους. 'Ετσι μόνο η

ανάλυση των τιμών των εμπορευμάτων οδήγησε στον προσδιορισμό του μεγέ­

θους της αξίας, μόνο η κοινή χρηματική έκφραση των εμπορευμάτων οδήγησε

στην παγίωση του αξιακού τους χαρακτήρα. Μα ίσα-ίσα αυτή η ολοκληρωμένη

μορφή - η χρηματική μορφή - του κόσμου των εμπορευμάτων, αντί ν’ αποκαλύ-

ψει, συγκάλυψε με ένα πέπλο από πράγματα τον κοινωνικό χαρακτήρα των ατο­

μικών εργασιών, επομένως και τις κοινωνικές σχέσεις των ατομικών παραγωγών.

'Οταν λέω ότι το σακάκι, τα υποδήματα κλπ. αναφέρονται στο πανί σαν στη

γενική ενσάρκωση της αφηρημένης ανθρώπινης εργασίας, χτυπάει στα μάτια ο

παραλογισμός αυτής της έκφρασης. 'Οταν όμως οι παραγωγοί του σακακιού,

των υποδημάτων κλπ. συσχετίζουν τα εμπορεύματα αυτά με πανί - ή με χρυσό

και ασήμι, πράγμα που δεν αλλάζει τίποτα στην υπόθεση - σαν γενικό ισοδύνα­

μο, τότε η συσχέτιση των ατομικών τους εργασιών με τη συνολική εργασία της

110

Page 112: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κοινωνίας τους φαίνεται ακριβώς μ' αυτή την παράλογη μορφή.

Τέτοιου είδους μορφές αποτελούν ακριβώς τις κατηγορίες της αστικής οικο­

νομικής. Είναι κοινωνικά ισχύουσες και επομένως αντικειμενικές μορφές νόησης

[Gedankenformen] για τις σχέσεις παραγωγής αυτού του ιστορικά καθορισμέ­

νου κοινωνικού τρόπου παραγωγής, της εμπορευμστικής παραγωγής. ΓΓ αυτό,

μόλις καταφύγουμε σε άλλες μορφές παραγωγής εξαφανίζεται αμέσως όλος ο

μυστικισμός του κόσμου των εμπορευμάτων, όλη η γοητεία και φαντασμαγορία

που περιβάλλουν σαν σ’ ένα σύννεφο τα προϊόντα της εργασίας πάνω στη βάση

της εμπορευματικής παραγωγής.

Και μια που της πολιτικής οικονομίας της αρέσουν οι Ροβινσωνιάδες, ας επι-

σκεφθούμε πρώτα τον Ροβινσώνα στο νησί του. Όσο μετριόφρων κι αν είναι

από φυσικού του, έχει ωστόσο να ικανοποιήσει διάφορες ανάγκες και γΓ αυτό

είναι υποχρεωμένος να εκτελεί διαφόρων ειδών ωφέλιμες εργασίες, να φτιάχνει

εργαλεία, να κατασκευάζει έπιπλα, να εξημερώνει λάμα, να ψαρεύει, να κυνηγά

κλπ. Για τις προσευχές και τα παρόμοια δε μιλάμε εδώ, γιατί ο Ροβινσώνας μας

βρίσκει ευχαρίστηση σ’ αυτές και τη δουλειά αυτή τη βλέπει σαν ξεκούραση.

Παρά τις διαφορές ανάμεσα στις παραγωγικές λειτουργίες του ξέρει ότι αποτε­

λούν μονάχα διάφορες μορφές δραστηριότητας του ίδιου Ροβινσώνα, δηλαδή

απλώς διάφορους τρόπους της ανθρώπινης εργασίας. Η ίδια η ανάγκη τον ανα­

γκάζει να κατανέμει με ακρίβεια το χρόνο του ανάμεσα στις διάφορες λειτουρ­

γίες του. Αν η μια απαιτεί ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο μέρος της συνολικής

δραστηριότητάς του, αυτό εξαρτάται από τη μεγαλύτερη ή μικρότερη δυσκολία

που έχει να ξεπεράσει για να πετύχει το επιδιωκόμενο ωφέλιμο αποτέλεσμα.

Όλα αυτά του τα διδάσκει η πείρα και ο Ροβινσώνας μας, που από το ναυάγιο

διέσωσε ένα ρολόι, ένα κατάστιχο, μελάνι και πένα, αρχίζει σε λίγο, σαν καλός

εγγλέζος που είναι, να κρατάει ημερολόγιο για το τι κάνει. Η καταγραφή του

περιλαμβάνει έναν κατάλογο των αντικειμένων χρήσης που κατέχει, των διαφό­

ρων ασχολιών του που απαιτούνται για την παραγωγή τους, και τέλος το χρόνο

εργασίας που του στοιχίζουν κατά μέσο όρο καθορισμένες ποσότητες διαφό­

ρων προϊόντων. Όλες οι σχέσεις ανάμεσα στον Ροβινσώνα και τα πράγματα

που αποτελούν τον πλούτο του και που τον δημιούργησε ο ίδιος, είναι εδώ

τόσο απλές και διάφανες που θα μπορούσε να τις καταλάβει ακόμη και ο

I I I

Page 113: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κύριος Μαξ Βιρτ χωρίς ιδιαίτερη διανοητική προσπάθεια. Και όμως μέσα σ’

αυτές περιέχονται όλα τα ουσιαστικά στοιχεία που καθορίζουν την αξία.

Ας μεταφερθούμε τώρα από το φωτεινό νησί του Ροβινσώνα στο σκοτεινό

ευρωπαϊκό μεσαίωνα. Στη θέση του ανεξάρτητου ανθρώπου βρίσκουμε εδώ

όλους τους ανθρώπους σε κατάσταση εξάρτησης: δουλοπάροικους και γαιοκτή­

μονες, υποτελείς και τιμαριοδότες, κοσμικούς και παπάδες. Η προσωπική εξάρ­

τηση χαρακτηρίζει εδώ εξίσου και τις κοινωνικές σχέσεις της υλικής παραγωγής,

και τις σφαίρες της ζωής που είναι οικοδομημένες επάνω της. Μα επειδή ακρι­

βώς οι προσωπικές σχέσεις εξάρτησης αποτελούν την δοσμένη κοινωνική βάση

δε χρειάζεται οι εργασίες και τα προϊόντα να παίρνουν μια φανταστική μορφή,

διαφορετικά από την πραγματική τους ύπαρξη. Μπαίνουν στην κοινωνική κυκλο­

φορία σαν αγγαρείες και δοσίματα. Η φυσική μορφή της εργασίας, το ιδιαίτερο

που την χαρακτηρίζει και όχι ο γενικός χαρακτήρας της - όπως γίνεται πάνω

στη βάση της εμπορευμστικής παραγωγής - αποτελεί εδώ την άμεση κοινωνική

της μορφή. Ακριβώς όπως η εργασία που παράγει εμπορεύματα, έτσι και η

εργασία με τη μορφή της αγγαρείας μετριέται με το χρόνο, ο κάθε δουλοπά­

ροικος όμως ξέρει ότι αυτό που ξοδεύει στην υπηρεσία του αφέντη του είναι

μια καθορισμένη ποσότητα της προσωπικής του εργατικής δύναμης. Η δεκάτη

που είναι υποχρεωμένος να πληρώνει στον παπά είναι πιο κατανοητή από την

ευλογία του παπά. Επομένως, όπως κι αν κρίνει κανείς τα προσωπεία που

φορούν οι άνθρωποι όταν αντικρύζουν εδώ ο ένας τον άλλο, οι κοινωνικές σχέ­

σεις των προσώπων στις εργασίες τους εμφανίζονται πάντως σαν δικές τους

προσωπικές σχέσεις και δεν μεταμφιέζονται σε κοινωνικές σχέσεις των πραγ­

μάτων, των προϊόντων της εργασίας.

Για να εξετάσουμε την κοινή, δηλ. την άμεσα κοινωνικοποιημένη εργασία, δε

χρειάζεται ν’ ανατρέξουμε στην πρωτόγονη μορφή της που τη βρίσκουμε στο

κατώφλι της ιστορίας όλων των πολιτισμένων λαών. Ένα πιο κοντινό πρόβλημα

αποτελεί η αγροτική πατριαρχική παραγωγή μια αγροτικής οικογένειας που

παράγει για τις δικές της ανάγκες, γέννημα, ζώα, νήμα, πανί, ρούχα κλπ. Τα διά­

φορα αυτά πράγματα αποτελούν για την οικογένεια διάφορα προϊόντα της οικο­

γενειακής της εργασίας, δεν αποτελούν όμως το ένα για το άλλο εμπορεύματα.

Οι διάφορες εργασίες που παράγουν αυτά τα προϊόντα, η γεωργία, η κτηνοτρο­

112

Page 114: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

φία, το κλώσιμο, η υφαντική, η ραπτική κλπ. είναι κοινωνικές λειτουργίες στη

φυσική τους μορφή, γιατί είναι λειτουργίες της οικογένειας που έχει το δικό της

αυθόρμητο καταμερισμό της εργασίας, ακριβώς όπως και η εμπορευμστική

παραγωγή. Οι διακρίσεις φύλου και ηλικίας, καθώς και οι φυσικοί όροι της

εργασίας που αλλάζουν μαζί με την εναλλαγή των εποχών του έτους, ρυθμίζουν

τον καταμερισμό της εργασίας μέσα στην οικογένεια και το χρόνο εργασίας

του κάθε ξεχωριστού μέλους της οικογένειας. Το ξόδεμα όμως των ατομικών

εργατικών δυνάμεων που μετριέται με την χρονική διάρκεια εμφανίζεται εδώ

ανέκαθεν σαν κοινωνικός καθορισμός των ίδιων των εργασιών, γιατί οι ατομικές

εργατικές δυνάμεις δρουν εδώ ανέκαθεν μόνο σαν όργανα της κοινής εργατικής

δύναμης της οικογένειας.

Ας φανταστούμε τέλος για λόγους ποικιλίας έναν σύλλογο ελεύθερων ανθρώ­

πων, που εργάζονται με κοινά μέσα παραγωγής και ξοδεύουν αυτοσυνείδητα τις

πολλές τους ατομικές εργατικές δυνάμεις σαν μια κοινωνική εργατική δύναμη.

Εδώ επαναλαμβάνονται όλοι οι καθορισμοί της εργασίας του Ροβινσώνα, μόνο

που επαναλαμβάνονται σε κοινωνική αντί σε ατομική κλίμακα. Όλα τα προϊόντα

του Ροβινσώνα ήταν αποκλειστικά δικό του προσωπικό προϊόν και επομένως

άμεσα αντικείμενα χρήσης γΓ αυτόν. Το συνολικό προϊόν του συλλόγου είναι

κοινωνικό προϊόν. Ένα μέρος αυτού του προϊόντος χρησιμεύει ξανά σαν μέσο

παραγωγής. Το μέρος αυτό παραμένει κοινωνικό. Ένα άλλο μέρος καταναλώνε­

ται από τα μέλη του συλλόγου σαν μέσο συντήρησης. ΓΓ αυτό πρέπει να διανε­

μηθεί μεταξύ τους. Ο τρόπος αυτής τη διανομής θ’ αλλάζει, όταν αλλάζει ο ιδι­

αίτερος τρόπος του ίδιου του κοινωνικού παραγωγικού οργανισμού και το αντί­

στοιχο ιστορικό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγών. Μόνο σαν παραλληλισμό

με την εμπορευματική παραγωγή προϋποθέτουμε ότι το μερτικό κάθε παραγω­

γού στα μέσα συντήρησης, καθορίζεται από το χρόνο της εργασίας του. Έτσι ο

χρόνος εργασίας θά ‘παίζε εδώ διπλό ρόλο. Η σχεδιασμένη κοινωνική του

κατανομή ρυθμίζει τη σωστή αναλογία των διάφορων λειτουργιών της εργασίας

προς τις διάφορες ανάγκες. Από την άλλη ο χρόνος εργασίας χρησιμεύει ταυ­

τόχρονα σαν μέτρο της ατομικής συμμετοχής του παραγωγού στην κοινή εργα­

σία, επομένως και σαν μέρος εκείνου του κοινού προϊόντος που θα καταναλω­

θεί ατομικά. Οι κοινωνικές σχέσεις των ανθρώπων με τις εργασίες τους παρα­

μένουν εδώ διάφανα απλές τόσο στην παραγωγή όσο και στη διανομή.

113

Page 115: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Ο χριστιανισμός με τη λατρεία του αφηρημένου ανθρώπου, ιδιαίτερα οι αστι­

κές του παραλλαγές, ο προτεσταντισμός, ο ντεϊσμός κλπ. αποτελεί την πιο

κατάλληλη μορφή θρησκείας για μια κοινωνία εμπορευματοπαραγωγών, που η

γενική τους κοινωνική σχέση παραγωγής συνίστσται στο ότι σχετίζονται με τα

δικά τους τα προϊόντα σα να σχετίζονται με εμπορεύματα, δηλ. με αξίες, και το

ότι μ’ αυτή την εμπράγματη μορφή σχετίζουν μεταξύ τους τις ατομικές τους

εργασίες σαν όμοια ανθρώπινη εργασία. Στους παλιούς ασιατικούς, στους

αρχαίους κλπ. τρόπους παραγωγής η μετατροπή του προϊόντος σε εμπόρευμα,

κι επομένως η ύπαρξη των ανθρώπων σαν εμπορευματοπαραγωγών, παίζει δευ-

τερεύοντα ρόλο, που όμως γίνεται τόσο πιο σημαντικός όσο περισσότερο η

κοινότητα μπαίνει στο στάδιο της παρακμής της. Καθαυτό εμπορικοί λαοί υπάρ­

χουν μόνο στα ενδιάμεσα του αρχαίου κόσμου, όπως οι θεοί του Επίκουρου ή

όπως οι Εβραίοι στους πόρους της πολωνικής κοινωνίας. Οι παλιοί εκείνοι κοι­

νωνικοί παραγωγικοί οργανισμοί είναι πολύ πιο απλοί και πιο διάφανη από τον

αστικό, στηρίζονται όμως είτε πάνω στην ανωριμότητα του ανθρώπου σαν ατό­

μου που δεν έχει ακόμη αποσπαστεί από τον ομφάλιο λώρο της φυσικής σχέ­

σης του με τους άλλους ανθρώπους του γένους, είτε πάνω σε άμεσες σχέσεις

κυριαρχίας και υποδούλωσης. Καθορίζονται από μια χαμηλή βαθμίδα ανάπτυξης

των παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας και από αντίστοιχα περιορισμένες

σχέσεις των ανθρώπων μέσα στα πλαίσια της υλικής διαδικασίας παραγωγής της

ζωής τους, επομένως από τις περιορισμένες σχέσεις μεταξύ τους και προς τη

φύση. Αυτός ο πραγματικός περιορισμός αντικαθρεφτίζεται ιδεατά στις παλιές

φυσικές και λαϊκές θρησκείες. Η θρησκευτική αντανάκλαση του πραγματικού

κόσμου μπορεί γενικά να εξαφανιστεί μόνο από τη στιγμή που οι σχέσεις της

πρακτικής καθημερινής ζωής θα εκφράζουν για τους ανθρώπους καθημερινά

καταφανείς λογικές σχέσεις μεταξύ τους και προς τη φύση. Η μορφή της κοι­

νωνικής διαδικασίας της ζωής, δηλ. της υλικής διαδικασίας της παραγωγής θ’

αποβάλλει το μυστικιστικό νεφελώδες πέπλο της μόνο από τη στιγμή που σαν

προϊόν μιας ελεύθερης κοινωνικής ένωσης ανθρώπων θα βρίσκεται κάτω από το

συνειδητό σχεδιασμένο έλγχό τους. Για το σκοπό αυτό απαιτούνται ωστόσο μια

υλική βάση της κοινωνίας ή μια σειρά υλικοί όροι ύπαρξης, που με τη σειρά

τους πάλι είναι το αυθόρμητο προϊόν μιας μακροχρόνιας και βασανιστικής δια­

δικασίας ανάπτυξης.

114

Page 116: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Είναι αλήθεια ότι η πολιτική οικονομία έχει αναλύσει - αν και απλώς - την αξία

και το μέγεθος της αξίας, και ότι έχει ανακαλύψει το περιεχόμενο που κρύβεται

μέσα σ’ αυτές τις μορφές. Δεν έχει όμως θέση ποτέ το ερώτημα: γιατί αυτό το

περιεχόμενο αποκτά εκείνη τη μορφή, γιατί δηλαδή η εργασία εκφράζεται στην

αξία και το μέτρο της εργασίας με τη χρονική της διάρκεια στο μέγεθος της

αξίας του προϊόντος της εργασίας; Τύποι που στο κούτελό τους είναι γραμμένο

ότι ανήκουν σ’ έναν κοινωνικό σχηματισμό, όπου η διαδικασία της παραγωγής

κυριαρχεί πάνω στον άνθρωπο και όχι ο άνθρωπος πάνω στην διαδικασία παρα­

γωγής, αποτελούν για την αστική της συνείδηση μια εξίσου φυσική αναγκαιότη­

τα όπως και η ίδια η παραγωγική εργασία. Γ Γ αυτό, τους προαστικούς παραγωγι­

κούς οργανισμούς η πολιτική οικονομία τους μεταχειρίζεται ακριβώς όπως οι

πατέρες της εκκλησίας μεταχειρίζονται τις προχριστιανικές θρησκείες.

Πόσο πολύ γελιέται ένα μέρος των οικονομολόγων από τον φετιχισμό που

χαρακτηρίζει τον κόσμο των εμπορευμάτων ή από την υλική όψη των κοινωνι­

κών καθορισμών της εργασίας, το αποδεικνύει μεταξύ άλλων η ανιαρή και ανού­

σια διαμάχη για το ρόλο της φύσης στη δημιουργία της ανταλλακτικής αξίας.

Επειδή η ανταλλακτική αξία είναι ένας καθορισμένος κοινωνικός τρόπος έκφρα­

σης της εργασίας που ξοδεύτηκε για ένα πράγμα, δεν μπορεί να περιέχει

περισσότερη, φυσική ύλη απ’ ότι περιέχει λχ. η τιμή του συναλλάγματος.

Επειδή η μορφή του εμπορεύματος είναι η πιο γενική και η πιο μη-εξελιγμένη

μορφή της αστικής παραγωγής, που γΓ αυτό το λόγο εμφανίζεται νωρίς, αν και

όχι με τον ίδιο κυρίαρχο κι επομένως χαρακτηριστικό τρόπο που έχει σήμερα,

φαίνεται ότι είναι ακόμη σχετικά εύκολο να διαγνώσει κανείς τον φετιχιστικό

χαρακτήρα της. Στις πιο συγκεκριμένες μορφές εξαφανίζεται ακόμη κι αυτή η

φαινομενική απλότητα. Από που πηγάζουν οι αυταπάτες του νομισματοκρατικού

συστήματος [Monetarsystem]; Από το ότι δεν έβλεπε πως ο χρυσός και το

ασήμι παρασταίνουν σα χρήμα μια κοινωνική σχέση παραγωγής, μόνο που την

παρασταίνουν με τη μορφή φυσικών πραγμάτων που έχουν παράδοξα κοινωνι­

κές ιδιότητες. Και η σύγχρονη πολιτική οικονομία που κοιτάζει αφ’ υψηλού το

νομισματοκρστικό σύστημα χαμογελώντας καταδεχτικά - μήπως ο δικός της

φετιχισμός δε γίνεται χειροπιαστός μόλις αρχίσει να πραγματεύεται το κεφάλιο;

Πόσος καιρός είναι που εξαφανίστηκε η φυσιοκρατική αυταπάτη ότι η γαιοπρό-

115

Page 117: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

σοδος φυτρώνει από το έδαφος και όχι από την κοινωνία;

Για να μην προτρέξουμε όμως, αρκεί εδώ ένα ακόμη παράδειγμα σχετικά με

την ίδια τη μορφή του εμπορεύματος. Αν τα εμπορεύματα μπορούσαν να μιλή­

σουν θά ‘λεγαν: η αξία μας χρήσης μπορεί να ενδιαφέρει τον άνθρωπο. Εμάς

σαν πράγματα δε μας αφορά. Αυτό που όμως αφορά εμάς σαν πράγματα, είναι

η αξία μας. Αυτό το αποδεικνύει αυτή η ίδια η κυκλοφορία μας σαν πράγματα-

εμπορεύματα. Σχετιζόμαστε μεταξύ μας μόνο σαν ανταλλακτικές αξίες. Ας

ακούσουμε τώρα πως μιλάει ο οικονομολόγος μέσα από την εμπορευματική

ψυχή του; Ή αξία (η ανταλλακτική αξία) είναι ιδιότητα των πραγμάτων, ο πλούτος (η

αξία χρήοης) είναι ιδιότητα του ανθρώπου. ΛΓ αυτή την έννοια η αξία προϋποθέτει

αναγκαστικά την ανταλλαγή, ο πλούτος όχι. "0 πλούτος (η αξία χρήσης) είναι ιδιότητα

του ανθρώπου, η αξία είναι ιδιότητα των εμπορευμάτων. Ένας άνθρωπος ή μια κοινό­

τητα είναι πλούσιοι, ένα μαργαρπάρι ή ένα διαμάντι είναι πολύτιμα... Το μαργαρπάρι ή

το διαμάντι έχουν αξία σαν μαργαρπάρι ή διαμάντι...." Ως τώρα κανένας χημικός δεν

ανακάλυψε ακόμα ανταλλακτική αξία στο μαργαρπάρι ή στο διαμάντι. Οι οικο­

νομολόγοι που ανακάλυψαν αυτή τη χημική ουσία και που διατυπώνουν την ιδι­

αίτερη αξίωση ότι τους διακρίνει βαθύ κριτικό πνεύμα, βρίσκουν ωστόσο ότι η

αξία χρήσης των πραγμάτων είναι ανεξάρτητη από τις ιδιότητές τους σαν πράγ­

ματα, ενώ αντίθετα σαν πράγματα που είναι η αξία τους ανήκει. Αυτό που

εδραιώνει αυτή τη σκέψη τους είναι το παράδοξο περιστατικό ότι η αξία χρή­

σης των πραγμάτων πραγματοποιείται για τον άνθρωπο χωρίς ανταλλαγή, επο­

μένως στην άμεση σχέση ανάμεσα στο πράγμα και στον άνθρωπο, ενώ η αξία

τους αντίθετα πραγματοποιείται μόνο στην ανταλλαγή, δηλ. μέσα σε μια κοινω­

νική διαδικασία. Ποιος δε θυμάται με την ευκαιρία τον αγαθό Ντόγκμπερυ που

έλεγε στο νυχτοφύλακα Σήκολ: “Το να είσαι άνθρωπος ευπαρουσίαστος είναι

χάρισμα των περιστάσεων, το να ξέρεις όμως ανάγνωση και γραφή είναι χάρι­

σμα της φύσης” .

116

Page 118: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

117

Page 119: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

118

Page 120: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Παράρτημα IΗ μετάβαση από την απόλυτη στη σχετική υπεραξία (1873-1929)

Φ ά σ η π ρ ώ τ η ( 1 8 7 3 - 1 9 1 4 )

Η περίοδος μεταξύ 1873 και 1896 είναι γνωστή στους ιστορικούς ως η

«Μεγάλη Ύφεση». Είναι η εποχή κατά την οποία οι ΗΠΑ και η Γερμανία μπαί­

νουν επικεφαλής των ηγεμονικών καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών, οι

Σκανδιναβικές χώρες εκβιομηχανίζονται, και η Βρετανία παύει πια να είναι «το

εργαστήριο του κόσμου» (workshop of the world). Η βρετανική βιομηχανική

επανάσταση και η τεχνολογία πάνω στην οποία στηρίχτηκε εξαπλώνονται σε

άλλες χώρες που μπορούν τώρα να παράγουν για τον εαυτό τους ή ακόμα και

για εξαγωγές, τα βιομηχανικά προϊόντα που άλλοτε προμηθεύονταν από την

Αγγλία (Ashworth 1975). Δίπλα σε μια σειρά χρημστιστικών κραχ (Kindleberger

1978) και κρίσεων, οι κλασσικοί βιομηχανικοί κλάδοι του 19ου αιώνα παράγουν

με πολύ ψηλούς ρυθμούς, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ. Η μεγέθυνση της βιομηχανικής

παραγωγής των ΗΠΑ πραγματοποιείται μέχρι το 1900 με ψηλούς ρυθμούς που

συνδέονται άμεσα με τη συγκρότηση της αμερικάνικης εσωτερικής αγοράς και

την ανάπτυξη του σιδηροδρόμου. Οι ΗΠΑ γίνονται πριν να φύγει ο 19ος αιώ­

νας η μεγαλύτερη βιομηχανική χώρα του κόσμου (Debouzy 1984). Η περίοδος

1895-1914 χαρακτηρίζεται σαν μία περίοδος υψηλών ρυθμών οικονομικής μεγέ­

θυνσης, όπου η παγκόσμια οικονομία ρυμουλκείται από νέους βιομηχανικούς

κλάδους (χημεία, ηλεκτρισμός, μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, μηχανές εσωτερι­

κής καύσης και πετρέλαιο). Η περίοδος 1873-1914 χωρίζεται σε δύο υποπεριό-

δους: στην περίοδο της «Μεγάλης Ύφεσης» 1873-1895, και στην περίοδο της

119

Page 121: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

«ωραίας εποχής» των νέων βιομηχανικών κλάδων 1895-1914 (δεύτερη βιομηχα­

νική επανάσταση).

Η περίοδος 1873-1914 είναι η εποχή κατά την οποία αρχίζει η μετάβαση από

τον καπιταλισμό της απόλυτης υπεραξίας στον καπιταλισμό της σχετικής υπερα­

ξίας. Είναι η εποχή κατά την οποία μια σειρά μετασχηματισμών στις ηγεμονικές

καπιταλιστικές χώρες οδηγούν στην αλλαγή του τρόπου εκμετάλλευσης της

εργατικής τάξης.

Ανάμεσα στους διάφορους ηγεμονικούς κοινωνικούς σχηματισμούς της επο­

χής εκείνης, οι διαφορές δεν είναι λίγες και είναι εξάλλου πολύ χρήσιμες στην

ιστορική ανάλυση. Πέρα όμως από αυτές τις διαφορές, και οι τέσσερις μεγάλες

καπιταλιστικές χώρες της εποχής αλλά και άλλες, οι «νεοεισερχόμενες» στον

κύκλο της ηγεμονικής ομάδας, η Ιαπωνία, η Ρωσία, η Σουηδία υφίστανται μερι­

κούς κοινούς μετασχηματισμούς στους οποίους έρεπε ο καπιταλισμός ευθύς

εξαρχής.

α) Επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής σε βάρος της μικρής εμπορευματικής παραγωγής.

Στις αρχές του 20ου αιώνα το ποσοστό των μισθωτών στον ενεργό πληθυσμό

είναι στη Μεγάλη Βρετανία 80%. Στις ΗΠΑ 68%, το 1900, 66% στη Γερμανία το

1902, 58% στη Γαλλία το 1911. Στις τέσσερις μεγάλες καπιταλιστικές χώρες των

αρχών του αιώνα, η εργατική τάξη αντιπροσωπεύει συνολικά 30 εκατομμύρια

άτομα. Αντίθετα, μειώνεται συνεχώς το ποσοστό των μικρών ανεξάρτητων

παραγωγών στη βιοτεχνία και τη γεωργία. Οι βιοτέχνες του χωριού αντιμετωπί­

ζουν τον σκληρό ανταγωνισμό των βιομηχανικών προϊόντων, καθώς και τη συρ­

ρίκνωση της αγοράς τους εξαιτίας της αγροτικής εξόδου. Στα 1875 τα 2/3 των

υφαντών στη Γερμανία ήταν ανεξάρτητοι παραγωγοί (artisans) αλλά το 1895

περίπου 80% δούλευαν στη βιομηχανία. Οι παραγωγοί αυτοί βρίσκονται σε όλη

τη διάρκεια της μετάβασης από την απόλυτη στη σχετική υπεραξία, κάτω από

τη διαρκή απειλή της οικονομικής καταστροφής και της προλεταριοποίησης, και

γΓ αυτό το λόγο θα εκφραστούν πολιτικά σαν η πιο αντιδραστική μικροαστική

μερίδα (Mittelstand) της εποχής εκείνης μέχρι και τη δεκαετία του 1930 όπου

γίνονται η κοινωνική βάση του Ναζισμού (Reich 1972). Οι αγρότες εγκαταλεί­

πουν κατά εκατομμύρια την ύπαιθρο, είτε για τις πόλεις είτε για τις ΗΠΑ. Ο

120

Page 122: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

αγροτικός πληθυσμός των ΗΠΑ ήταν 51% το 1870 και 32% το 1910, της

Αγγλίας και της Ουαλλίας 15% το 1871 και 9% το 1901, της Γαλλίας 43% το

1866 και 33% το 1901 (Kuznets 1966). Μαζί με την αγροτική έξοδο καταρρέει η

αριστοκρατία μια και η οικονομική της δύναμη στηριζόταν στη γαιοπρόσοδο.

Το πλήθος των μεταναστών από την ύπαιθρο προμήθευσε με άφθονη εργατική

δύναμη τη βιομηχανία των πόλεων. Στη Νέα Υόρκη φτάνουν μετανάστες από

όλες τις ευρωπαϊκές χώρες: 5,9 εκατομμύρια άτομα μεταξύ 1881-1910.

Στην περίοδο 1873-1914 ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής διαλύει το

παλιό παραγωγικό σύστημα και το αντικαθιστά με τον ειδικά κεφαλαιοκρατικό

τρόπο οργάνωσης της παραγωγής (βιομήχανοι κλάδοι παραγωγής, τομέας

μέσων παραγωγής, τομέας μέσων κατανάλωσης). Η επέκταση των καπιταλιστι­

κών σχέσεων παραγωγής σε καινούργιες σφαίρες της υλικής παραγωγής, μετα­

φράζεται σε μία διπλή διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς: η αύξηση του αριθ­

μού των μισθωτών αυξάνει τη ζήτηση για μέσα κατανάλωσης, και η ανάπτυξη

των νέων βιομηχανικών κλάδων που προκύπτει έτσι, αυξάνει τη ζήτηση για αντι­

κείμενα παραγωγής.

β) Αύξηση της παραγωγικής δύναμης της εργασίας στη γεωργία (Bairoch 1973).

Μεταξύ I860 και 1880 αρχίζει η εκμετάλλευση μεγάλων πεδιάδων στη Β. Αμε­

ρική, τη Ρωσία, την Αυστραλία και την Αργεντινή. Αργότερα, στη Ρουμανία και

την Ουγγαρία. Οι μεταφορές τροφίμων, στη θάλασσα με το ατμόπλοιο, και

στην ξηρά με το σιδηρόδρομο, γίνονται εύκολες και φτηνές. Τα φορτία των

τροφίμων έφταναν στην Ευρώπη από τα άλλα μέρη του κόσμου σε μεγάλες

ποσότητες. Οι τιμές των τροφίμων έπεφταν συνεχώς μεταξύ 1873-1895 σαν

συνέπεια των παραπάνω, και ανάγκασαν τους Ευρωπαίους αγρότες σιταριού (και

γενικότερα δημητριακών) να διπλασιάσουν την απόδοσή τους μέσα σε μερικές

δεκαετίες. Αλλά ο ανταγωνισμός των εισαγομένων τροφίμων ήταν τέτοιος που

οδήγησε στην εγκατάλειψη της υπαίθρου από μεγάλες μάζες αγροτών στις βιο­

μηχανικές χώρες. Στη Γαλλία (Asselain 1984) η τιμή του σιταριού έπεσε κατά

45% μεταξύ 1860 και 1895. Οι εισαγωγές του ενώ αντιστοιχούσαν στο 0,3% της

παραγωγής το 1850-1860, έφτασαν το 20% περίπου στα χρόνια 1888-1892. Η

τιμή της polenta, δημη-τριακού βασικής διατροφής των Ιταλών, έπεσε από τις

22,5 στις 13,5 λιρέττες μεταξύ 1876 και 1880.

121

Page 123: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Στην περίοδο 1873-1914 η παραγωγική δύναμη της εργασίας στη γεωργία,

χάρη στα νέα πλούσια εδάφη και τις προόδους του κλάδου των μεταφορών,

φτάνει σε τέτοια επίπεδα που ο αριθμός των απασχολουμένων στην αγροτική

παραγωγή είναι πια δυνατό να μειωθεί δραστικά. Γίνεται δυνατή η μετατόπιση

της εργατικής δύναμης από το χωριό στην πόλη, από τη γεωργία στη βιομηχα­

νία, από την μικρή εμπορευμστική παραγωγή στην καπιταλιστική εκμετάλλευση.

γ) Επέκταση της παγκόσμιας αγοράς και συγκρότηση των μεγάλων αστικών πόλεων.

Το 1900, το Λονδίνο ξεπερνάει τα 4 εκατομμύρια κατοίκους, η Γλασκώβη, το

Μάντσεστερ, το Μπίρμινχαμ και το Λίβερπουλ, το ένα εκατομμύριο. Εννέα

ευρωπαϊκές πόλεις ξεπερνούν το εκατομμύριο στα 1900 και λίγο αργότερα

ακολουθούν οι Βρυξέλλες, η Βαρσοβία, η Μαδρίτη, η Βουδαπέστη και άλλες.

Μέχρι το 1900, το Βερολίνο, το Λονδίνο και το Παρίσι έχουν αποκτήσει

μετρό. Οι περισσότερες πόλεις χρησιμοποιούν τα τραμ και τα τρόλεϋ στη

δεκαετία του 1890. Το 1/3 των κατοίκων των ΗΠΑ κατοικεί, το 1900, σε πόλεις

μεγαλύτερες των 8000 κατοίκων, ενώ το 1920 το ποσοστό αυτό έχει ανεβεί στο

1/2. Το 60% των Γερμανών ζουν, το 1910, σε πόλεις μεγαλύτερες των 2000

κατοίκων. Δημιουργούνται έτσι οι όροι (Κομνηνός 1984) (I) για τον περιορισμό

των δαπανών αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης μέσω της συλλογικής

κατανάλωσης, (II) για την αύξηση της παραγωγικής δύναμης της εργασίας μέσω

της συνερ-γασίας των αστικών παραγωγικών δραστηριοτήτων (οδικά δίκτυα

μεταφοράς, συγκεντρωμένες υπηρεσίες, από κοινού χρησιμοποίηση μέσων

παραγωγής κλπ.), (Ill) για την αύξηση της αποδοτικότητας του κεφαλαίου (μέσω

της αύξησης της ταχύτητας κυκλοφορίας του) με την ανάπτυξη των εμπορικών

κέντρων και (IV) για τη μείωση των εξόδων κυκλοφορίας του κεφαλαίου.

Η περίοδος 1873-1913 είναι η περίοδος εδραίωσης του ιμπεριαλισμού. Το

διεθνές εμπόριο μεγεθύνεται και συγκροτείται η παγκόσμια αγορά (Mandel

1962). Μεταξύ 1873-1882 διευρύνονται οι αγορές της Ν. Αμερικής, του Καναδά

και της Αυστραλίας, μεταξύ 1882-1891 αναπτύσσεται η αφρικανική αγορά, μετα­

ξύ 1900-1913 διευρύνονται οι αγορές της Μ. Ανατολής, της Τουρκίας και της Β.

Αφρικής. Το διεθνές εμπόριο γίνεται παγκόσμιο: από το 1850 έως το 1913 ο

όγκος του δεκαπλασιάζεται. Κατά τα έτη 1910-1913 οι εξαγωγές αντιπροσωπεύ­

122

Page 124: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ουν το 35% της παραγωγής. Οι παγκόσμιες τιμές συγχρονίζονται με τις εθνικές

τιμές των εμπορευμάτων: μειώνονται μέχρι το 1896 και αυξάνονται μέχρι το

1914. Αυτός ο συγχρονισμός οφείλεται στη διεθνοποίηση των αγορών. Η κατα­

σκευή ενός παγκόσμιου δικτύου μεταφορών βασισμένου στο σιδηρόδρομο και

το ατμόπλοιο, εξασφάλισε τη φτηνή μεταφορά πρώτων υλών και βιομηχανικών

προϊόντων από τη μία άκρη του κόσμου ως την άλλη. Τα ατμόπλοια χρειάζο­

νταν μικρότερα πληρώματα και λιγότερο άνθρακα.

δ) Εφαρμογή νέων επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων στην παραγω­γή, αναστάτωση της οργάνωσης της εργασίας και του περιεχομένου των επαγγελμάτων με την εμβάθυνση του καπιταλιστικού καταμερισμού εργα­σίας.

Ο ετήσιος αριθμός διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας ξεπερνάει τις 30.000 στη Μ.

Βρετανία μεταξύ 1880 και 1887, αυξάνεται από τις 14.000 στα 1880 σε περισ­

σότερο από 36.000 το 1907 στις ΗΠΑ, διπλασιάζεται από το 1880 μέχρι το

1910 στη Γαλλία. Οι ικανότητες μαζικής παραγωγής χάλυβα με την διαδοχική

ανάπτυξη μεταλλουργικών διεργασιών Bessemer το 1856, Siemens Martin το

1867, Gilchrist Thomas το 1878 έδωσαν τεράστια ώθηση στον τομέα I (παραγω­

γής μέσων παραγωγής) επειδή έβαλαν σε κίνηση μία μεγάλης κλίμακας διαδικα­

σία υποκατάστασης του κατά πολύ λιγότερο ανθεκτικού σιδήρου στο σιδηρό­

δρομο, τα ατμόπλοια, τις κατασκευές (Lilley 1970). Το ατμόπλοιο εξάλλου

κατόρθωσε χάρη στο χάλυβα, στην τουρμπίνα του Parsons, αλλά και στο κανάλι

του Σουέζ που άνοιξε το 1869 να υποκσταστήσει το ιστιοφόρο: το 1870 μόνο

12% της συνολικής χωρητικότητας του εμπορικού στόλου των κυριότερων

χωρών αντιστοιχούσε στα ατμόπλοια, αλλά το 1900 το ποσοστό είχε ανέβει

στο 64%.

Ο Hobsbawm (1968) σημειώνει ότι οι μεγαλύτεροι θρίαμβοι της αρχικής

φάσης της εκβιομηχάνισης, δηλαδή ο σιδηρόδρομος και το ατμόπλοιο ήταν

μόνο μισο-επιστημονικές ανακαλύψεις: ήταν περισσότερο προϊόντα της δεξιό­

τητας των άμεσων παραγωγών, της πρακτικής πείρας και της παθιασμένης επι­

μονής τους να δοκιμαστεί κάθε τι νέο. Ο ρόλος της επιστήμης στις ανακαλύ­

ψεις αυτές ήταν πολύ μικρός.

Αλλά στην περίοδο 1873-1900 ο ρόλος της επιστήμης σε σχέση με την παρα­

123

Page 125: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

γωγή αλλάζει ριζικά: ένας νέος φορέας, το πανεπιστήμιο, παράγει νέες επιστη­

μονικές γνώσεις με άμεση εφαρμογή στην παραγωγή. Το Γερμανικό Πανεπιστή­

μιο (Habashi 1984) με την τεράστια ώθηση που έδωσε στη Χημεία και τη

Μεταλλουργία την εποχή εκείνη, με τη γέννηση της Φυσικοχημείας το 1887

(Ostwald και Van't Hoff) και την παραγωγική σχέση του με τη βιομηχανία, έγινε

το πρότυπο της σύγχρονης μορφής διαίρεσης της εργασίας σε χειρωνακτική

και διανοητική. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, η υπεροχή της γερμανικής

χημικής βιομηχανίας, είχε αποδείξει σε όλο τον κόσμο ότι η τεχνολογική πρόο­

δος μπορούσε πια να αναπτυχθεί με πολύ γρήγορους ρυθμούς χρησιμοποιώ­

ντας ειδικευμένη εργασιακή δύναμη (επιστήμονες ερευνητές) στη συστηματική

επιστημονική έρευνα έξω από την άμεση διαδικασία παραγωγής. Το 1/4 της

παγκόσμιας χημικής βιομηχανίας βρισκόταν το 1913 στη Γερμανία. Αυτός ο

νέος τρόπος παραγωγής επιστημονικών και τεχνολογικών γνώσεων, που δεν

είναι τίποτα άλλο από τον ειδικά καππαλιστικό τρόπο παραγωγής γνώσεων, εγκαι­

νιάζει μία νέα φάση τεχνολογικών καινοτομιών στη δεκαετία του 1890. Οι δύο

βασικοί νέοι βιομηχανικοί κλάδοι, η Χημεία κι ο Ηλεκτρισμός βασίζονται ολο­

κληρωτικά σπς επιστημονικές γνώσεις. Οι Ιταλοί και οι Γάλλοι χρησιμοποιούν

στις αρχές των ετών 1890 υδροηλεκτρική ενέργεια για να αντιμετωπίσουν τις

ψηλές τιμές του άνθρακα. Οι γαλλικές χημικές βιομηχανίες αρχίζοντας γύρω

στα 1895 με γερμανικές εφαρμογές, έφτασαν να παράγουν στον πρώτο παγκό­

σμιο πόλεμο εκρηκτικά ανώτερα από αυτά των Γερμανών. Ο ηλεκτρισμός ανα­

στατώνει τη βιομηχανία και την καθημερινή ζωή, η λυχνία των Edison και Swan

αλλάζει τα βράδια των πόλεων, η ναυπηγική βιομηχανία κατασκευάζει τα πρώτα

tankers, η παραγωγή αερίου και θεϊικού οξέος γίνεται μαζική, αρχίζει να χρησι­

μοποιείται το πετρέλαιο. Ο τρίτος νέος βασικός βιομηχανικός κλάδος στηρίζε­

ται στον κινητήρα εσωτερικής καύσης και εξαρτάται από τις προόδους της

χημικής βιομηχανίας στην διύλιση του πετρελαίου και τα ελαστικά. Η γερμανική

βιομηχανία οπτικών (εδώ ξαναβρίσκουμε το πανεπιστήμιο να παίζει πρωτεύοντα

ρόλο: η φίρμα Zeiss στηρίχτηκε στη δουλειά των ερευνητικών εργαστηρίων του

πανεπιστημίου της Jena) ανοίγει το δρόμο στη βιομηχανία της φωτογραφίας. Η

εφαρμογή των νέων επιστημονικών γνώσεων στην παραγωγή δεν έχει άμεσα

αποτελέσματα μόνο πάνω στην παραγωγική δύναμη της εργασίας με την ανά­

πτυξη των νέων βιομηχανικών κλάδων και τις αλλαγές στην εργασιακή διαδικα­

σία (αλλαγές που αναφέρονται παρακάτω), αλλά και πάνω στην κυκλοφορία του

κεφαλαίου: τα νέα εμπορεύματα ανοίγουν νέες αγορές. Φτηνά μέσα κστανάλω-

124

Page 126: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

σης αλλάζουν την καθημερινή ζωή: η ραπτική μηχανή του Singer, το ποδήλατο,

ο κινηματογράφος, οι συνθετικές ίνες. Το 1918, 281.000 ναυτικά μίλια τηλεγρα­

φικών καλωδίων συνδέουν τα κυριότερα λιμάνια του κόσμου. Ο Bell παράγει το

πρώτο τηλέφωνο το 1876 και το 1900 η ATT ελέγχει 855.000 τηλέφωνα στις

ΗΠΑ. Το 1915 έχει ανέβει στα 15 εκατομμύρια. Στα 1901 ο Marconi στέλνει το

πρώτο μήνυμα από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Πριν αρχίσει ο πόλεμος η

ασύρματη τηλεγραφία χρησιμοποιείται σε μαζική κλίμακα. Το 1900 παράγονται

9.000 αυτοκίνητα σε όλο τον κόσμο. Το 1906 κυκλοφορούν 7.000 στο Παρίσι.

Το 1910 έχουν φτάσει τις 255 χιλιάδες και το 1920 τα 2.5 εκατομμύρια περί­

που.

Η εφαρμογή νέων επιστημονικών γνώσεων στην παραγωγή αναστατώνει το

περιεχόμενο των επαγγελμάτων. Ακόμη και στο γραφείο η εργασία μεταμορφώ­

νεται με την εισαγωγή της γραφομηχανής. Στα ζητήματα αλλαγής της οργάνω­

σης της εργασίας αναφέρεται η επόμενη ενότητα.

ε) Ανάπτυξη του τομέα I παραγωγής μέσων παραγωγής (Minchinton 1973).

Το 1896 υπήρχε στην Ευρώπη 3,5 φορές περισσότερη ισχύς ατμομηχανών

από το 1870. Και ενώ ο ατμός γινόταν η κύρια πηγή ενέργειας (σιδηρόδρομος

και ατμόπλοιο) οι μηχανές εσωτερικής καύσης εισέρχονταν δυναμικά στην

αγορά στο τέλος του 19ου αιώνα. Η ικανότητα παραγωγής μέσων παραγωγής

γίνεται στην περίοδο 1873-1914 εμφανώς μεγαλύτερη από προηγούμενα: μια

σειρά βιομηχανικών κλάδων συγκροτούν έναν τομέα παραγωγής μέσων παραγω­

γής που προμηθεύει το παραγωγικό σύστημα στο σύνολο του με τεχνολογικές

καινοτομίες και συνεχείς αυξήσεις της παραγωγικότητας της εργασίας. Ο

άνθρακας, ο χάλυβας, ο σιδηρόδρομος, το ατμόπλοιο, έσυραν μέχρι το 1900

την παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία με το άνοιγμα των νέων αγορών, τη

ζήτηση πρώτων υλών και τη δημιουργία νέων προϊόντων. Η τεχνολογική αλλαγή

στην παραγωγή εργαλειομηχανών επιταχύνθηκε με συνέπεια να πέσουν οι τιμές

τους. Η τάση αυτή συνδυασμένη με τις αυξήσεις των πραγματικών μισθών οδή­

γησε σε μια εππάχυνση της υποκατάστασης εργασίας από λεπουργίες των

μηχανών. Οι επενδύσεις σε βιομηχανικό εξοπλισμό αυξάνονται γρηγορότερα

από τις άλλες επενδύσεις (στη Γαλλία φτάνουν το 6% κάθε χρόνο από το 1890

μέχρι το 1914, ενώ ειδικά για τη μεταλλουργία φτάνουν το 8%). Η χημική βιομη­

125

Page 127: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

χανία και ο ηλεκτρισμός (ενδιάμεσα μέσα παραγωγής) γίνονται μετά το 1895 οι

κλάδοι που ρυμουλκούν την οικονομία. Στις κυριότερες βιομηχανικές χώρες,

στην περίοδο που εξετάζουμε, αυξήθηκε το ποσοστό του ΑΕΠ που κάθε χώρα

διέθετε για επενδύσεις σε βιομηχανικό εξοπλισμό. Η Βρετανία που δεν ακολού­

θησε αυτό το δρόμο (το αντίστοιχο ποσοστό της δεν αυξήθηκε), από την ηγε­

τική θέση που κατείχε μέχρι το 1870-1880 περνάει μέχρι το τέλος του 19ου

αιώνα πίσω από τις ΗΠΑ και τη Γερμανία.

Στην περίοδο 1873-1914 αναπτύσσεται λοιπόν ένας τομέας παραγωγής μέσων

παραγωγής (τομέας I) που χωρίζεται:

- στον τομέα 11, κύριων μέσων παραγωγής (μέσων εργασίας)

- στον τομέα 12 ενδιαμέσων μέσων παραγωγής (αντικειμένων εργασίας)

Ο τομέας I, διαμεσολαβεί τα αποτελέσματα της διαδικασίας παραγωγής επι­

στημονικών γνώσεων (πανεπιστήμιο και ερευνητικά εργαστήρια) πάνω στην

άμεση διαδικασία παραγωγής εμπορευμάτων. Η διαμεσολάβηση αυτή γίνεται

από τον τομέα II με την παραγωγή μέσων εργασίας, δηλαδή μηχανικών συστη­

μάτων, που αντικαθιστούν εργασία από λειτουργίες των μηχανών και τον τομέα

12, με την παραγωγή νέων αντικειμένων εργασίας (μέταλλα, καουτσούκ, χημικές

βιομηχανίες, τσιμέντο...) που επΓτρέπουν την παραγωγή νέων εμπορευμάτων.

Το καινούργιο στοιχείο στον τομέα I αυτή την εποχή δεν είναι ούτε η ταχύ-

ρυθμη μεγέθυνσή του, ούτε ότι αποκτά όλο και μεγαλύτερη συμμετοχή στη

διαμόρφωση του ΑΕΠ: το νέο στοιχείο είναι ο διαμεσολαβητικός του ρόλος

ανάμεσα στην παραγωγή νέων επιστημονικών και τεχνολογικών γνώσεων (στα

ερευνητικά εργαστήρια του Πανεπιστημίου και των επιχειρήσεων) και στην

άμεση διαδικασία παραγωγής, αλλά και η ικανότητά του να προσδίδει στο παρα­

γωγικό σύστημα την ευχέρεια των συνεχών και μεγάλων αυξήσεων της παραγω­

γικότητας της εργασίας.

Η ανάπτυξη του τομέα I στην περίοδο 1873-1914 συνδέθηκε - και αυτό συνε­

χίστηκε μέχρι τις μέρες μας - με την πολεμική βιομηχανία. Οι στρατιωτικές

δαπάνες αυξάνονται κατά 60% από το 1875 μέχρι το 1908 στην Αγγλία και τη

126

Page 128: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Γαλλία, κατά 67% στις ΗΠΑ και κατά 95% από το 1881 μέχρι το 1908 στη Γερ­

μανία. Οι βιομηχανίες όπλων αποτελούν μία μεγάλη αγορά για το χάλυβα, τα

εκρηκτικά, τις μηχανές. Η τεχνολογική πρόοδος επιταχύνθηκε λοιπόν από τον

ανταγωνισμό των εξοπλισμών και ιδιαίτερα από τον ανταγωνισμό των ναυτικών

όπλων. Η κυβέρνηση της Γερμανίας αποφάσισε το 1897-1900 να κατασκευάσει

έναν τεράστιο πολεμικό στόλο (σχέδιο Tirpitz) και οι άλλες μεγάλες δυνάμεις

ακολούθησαν το παράδειγμα της.

στ) Συγκέντρωση της παραγωγής.Η αύξηση της κλίμακας παραγωγής μειώνει το κόστος ανά μονάδα προϊόντος

και οδηγεί στις μεγάλες μονάδες παραγωγής που είναι σε θέση να χρηματοδο­

τήσουν την επιστημονική τεχνολογική έρευνα και να θέσουν σε εφαρμογή τα

αποτελέσματα της (Coriat 1976). Οι ανερχόμενες μεγάλες οικονομικές δυνά­

μεις ΗΠΑ και Γερμανία παρουσιάζουν ψηλότερη συγκέντρωση κεφαλαίου από

τις «παλιές» βιομηχανικές χώρες Αγγλία (Friedman 1977) και Γαλλία. Ο Λένιν

(1920) δίνει στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του για τον ιμπεριαλισμό αρκετά

στοιχεία για τη συγκέντρωση της παραγωγής.

Οι μεγάλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις είναι αυτές που μπορούν να προχω­

ρήσουν αποφασιστικά στη μετατροπή της εργασιακής διαδικασίας και στην

ουσιαστική υποταγή της εργασίας στο κεφάλαιο. Στη μαρξόφωνη μυθολογική

παράδοση της Αριστερός η συγκέντρωση του κεφαλαίου και τα μονοπώλια ανα-

παριστούν την τροχοπέδη των παραγωγικών δυνάμεων. Η θέση αυτή προέρχε­

ται από μία εκλεκτική ανάγνωση της λενινιστικής θεωρίας του ιμπεριαλισμού. Σε

περισσότερα σημεία του «Ο Ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού» ο

Λένιν εξηγεί ότι ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από γρηγορότερη ανάπτυξη

στο μονοπωλιακό του στάδιο απ' ότι πρώτα. Αναφέρεται στη στασιμότητα της

τεχνικής προόδου σαν μία τάση του μονοπωλίου που «δεν μπορεί ποτέ να εξα­

λείψει ολοκληρωτικά, ούτε και για πολύ καιρό τον ανταγωνισμό στην παγκόσμια

αγορά... Είναι προφανές ότι η δυνατότητα μείωσης των εξόδων παραγωγής και

αύξησης των κερδών με εισαγωγή τεχνικών βελτιώσεων ωθεί στους μετασχημα­

τισμούς. Αλλά η τάση στη στασιμότητα και τη σήψη, που προσιδιάζει στο μονο­

πώλιο, συνεχίζει να δρα από τη μεριά της και συμβαίνει σε ορισμένες χώρες και

ορισμένους βιομηχανικούς κλάδους να γίνεται κυρίαρχη για ένα χρονικό διά­

στημα...».

127

Page 129: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ζ) Ανάπτυξη του εκπαιδευτικού μηχανισμού.Η επέκταση της μεγάλης βιομηχανίας σε όλες σχεδόν τις σφαίρες της υλικής

παραγωγής, και η συνεχής εκμηχάνιση της άμεσης διαδικασίας παραγωγής

συνοδεύτηκαν αναγκαστικά από την ανάπτυξη του σχολικού μηχανισμού προς

την κατεύθυνση της εκπαίδευσης της εργατικής τάξης. Για όσο καιρό η μεγάλη

μάζα των άμεσων παραγωγών προερχόταν από τους τεχνίτες (artisans,

craftsmen) η σχολική εκπαίδευση αναπτυσσόταν προς δύο κατευθύνσεις

(Tortajada και Lautier 1978): τα σχολεία είτε εκπαίδευαν στις τεχνικές των κλά­

δων που δεν προέρχονταν από τη βιοτεχνική παραγωγή (όπως έγινε με τη

χημεία και τον ηλεκτρισμό), είτε είχαν σα σκοπό να παράγουν επιστάτες εργο­

δηγούς (δηλαδή εργάτες που ασκούσαν τις λειτουργίες της επίβλεψης-τιμωρίας

αλλά και που κατείχαν κάποιες τεχνικές γνώσεις ιδιαίτερες). Στην περίοδο 1873-

1914 το σχολείο αλλάζει ριζικά και προσαρμόζεται στις ανάγκες της μεγάλης

βιομηχανίας. Σε όλες τις μεγάλες καπιταλιστικές χώρες δίνονται μάχες για να

επιτευχθεί αυτή η προσαρμογή: μάχες της αστικής τάξης, αλλά και της εργατι­

κής, ενάντια στην Εκκλησία που ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του εκπαιδευτι­

κού συστήματος στην Ευρώπη. Μέχρι το 1890 η Γαλλία είχε αποκτήσει 150.000

σχολεία, η βόρεια Ιταλία 100.000, η Σκωτία 80.000. Το κράτος προχωρούσε

στην αντικατάσταση των σχολείων της Εκκλησίας από τα δημόσια σχολεία που

πρότειναν ο Gladstone στην Αγγλία, οι υποστηρικτές του Bismark και του

Kulturkampf ενάντια στους καθολικούς στη Γερμανία, ο Ferry στη Γαλλία. Οι

νόμοι του τελευταίου το 1881 - 1882 υιοθετούν πολλές από τις διεκδικήσεις της

Κομμούνας (υποχρεωτική και δωρεάν στοιχειώδης εκπαίδευση, ενιαία προγράμ­

ματα). Η γαλλική ήττα του 1870 αποδόθηκε μεταξύ άλλων και στην υπεροχή της

πρωσσικής τεχνικής εκπαίδευσης, ενώ το 1865 υπήρχαν μόνο 11.500 φοιτητές

στη Γαλλία. Στην περίοδο 1873-1914 οι φιλελεύθεροι του Ferry πραγματοποι­

ούν μεγάλες μεταρρυθμίσεις στην παιδεία: το σχολείο ανοίγει τις πόρτες του

στις λαϊκές τάξεις (και τις γυναίκες, νόμος See 1881). Στη δεκαετία του 1880 οι

ριζοσπάστες αστοί θεωρούσαν τη θρησκεία σαν ένα εχθρό εξίσου σημαντικό

με το σοσιαλισμό και του επιτίθονταν με τις κατηγορίες του σκοταδισμού, των

πελατειακών σχέσεων, του επαρχιωτισμού κ.ά. Εκτός από τη στοιχειώδη εκπαί­

δευση προώθησαν και την τεχνική εκπαίδευση: μερικές προτεσταντικές περιο­

χές της Ευρώπης, ιδιαίτερα η Πρωσία και η Σκότια, παρείχαν με επιτυχία τεχνι­

κή εκπαίδευση στα σχολεία τους και τα κολέγια τους. Στην Αγγλία άρχισαν να

128

Page 130: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μιμούνται τα γερμανικά κολέγια, ίδρυσαν το Imperial College στο Λονδίνο, το

London School of Economics κ.ά. To 1902 εμφανίζεται o Education Act για τη

δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Την ίδια χρονιά ιδρύεται το Ινστιτούτο Οικονομι­

κών Bocconi στην Ιταλία, ενώ η σχολή επιχειρησιακών σπουδών της Λειψίας λει­

τουργεί από το 1898. Το 1902 πάλι, στη Γαλλία το κλασσικό baccalaureat αλλά­

ζει, ώστε να επιτρέπει τις σπουδές στις «θετικές» επιστήμες και τις σύγχρονες

γλώσσες.

Στην περίοδο 1873-1914 γενικεύεται η πρωτοβάθμια δημόσια εκπαίδευση

στις ηγεμονικές καπιταλιστικές χώρες έτσι ώστε να ικανοποιούνται οι ανάγκες

της μεγάλης βιομηχανίας και της εκμηχάνισης σε χειρωνακτική εργατική δύναμη.

Το αστικό κράτος αναλαμβάνει την εκπαίδευση που χωρίζεται από την πα­

ραγωγή. Αναπτύσσεται η τεχνική εκπαίδευση έτσι ώστε να λυθεί η αντίφαση

ανάμεσα στην ανάγκη για κινητικότητα της εργατικής δύναμης και στην ανάγκη

για προσαρμογή της σε μια συγκεκριμένη παραγωγική διαδικασία, αλλά και για

να μεταδίδονται αποτελεσματικότερα οι τεχνικές γνώσεις που πολλαπλασιάζο-

νται με ρυθμούς πρωτόγνωρους έξω από την άμεση διαδικασία παραγωγής.

Αναπτύσσεται τέλος η τριτοβάθμια εκπαίδευση καθώς στη μεγάλη βιομηχανία

βαθαίνει η διαίρεση σε διανοητική και χειρωνακτική εργασία και μεγαλώνει ο

όγκος των επιστημονικών και τεχνολογικών γνώσεων που αφορούν άμεσα την

παραγωγή (μηχανικοί, ανώτερα στελέχη της παραγωγής) και καθώς η καπιταλι­

στική εξουσία είναι αναγκασμένη μπροστά στην απειλή του σοσιαλισμού να

ισχυροποιηθεί ιδεολογικά (στελέχη των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους).

η) Διόγκωση των νέων μικροαστικών στρωμάτων.

Η ανάπτυξη του σχολικού μηχανισμού, η εμβάθυνση της διαίρεσης της εργα­

σίας σε διανοητική και χειρωνακτική μέσα στο εργοστάσιο με την εφαρμογή

νέων επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων στην παραγωγή, ο καινούργιος ρόλος

του πανεπιστημίου ως χώρου παραγωγής γνώσεων, και οι ανάγκες ισχυροποίη­

σης των ιδεολογικών μηχανισμών του Κράτους μπροστά στην απειλή του ανερ-

χόμενου σοσιαλισμού, η εμβάθυνση του καταμερισμού της εργασίας διεύθυν­

σης της καπιταλιστικής μονάδας παραγωγής εξαιτίας της αύξησης του μεγέθους

των επιχειρήσεων, οδήγησαν κατά την περίοδο 1873-1914 στη διόγκωση των

νέων μισθωτών μικροαστικών στρωμάτων (Hartwell 1973). Ταυτόχρονα η συνε­

χής αύξηση της αγοραστικής δύναμης των μισθωτών ιδιαίτερα της εργατικής

129

Page 131: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τάξης κατά την περίοδο αυτή οδήγησε σε μία σημαντική διεύρυνση της αγοράς

μέσων κατανάλωσης και κατά συνέπεια του εμπορίου (και των απασχολουμένων

σ' αυτό). Η ανάπτυξη του εμπορίου ενισχύθηκε επίσης από τις φτηνές μεταφο­

ρές και τις δυνατότητες κατάψυξης των τροφίμων. Στη δεκαετία του 1880 υπάρ­

χουν ήδη τα μεγάλα εμπορικά καταστήματα στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες

(Galeries Lafayette και Bon Marcia στο Παρίσι, Tietz και Kaufhaus des Westens

στο Βερολίνο, Harrods στο Λονδίνο, αλυσίδα καταστημάτων Lipton στην

Αγγλία κλπ.)

Στην περίοδο 1873-1914 διογκώθηκαν οι επαγγελματικές κατηγορίες των

πωλητών, των εμπόρων, των μηχανικών και των εν γένει στελεχών της παραγω­

γής, των εκπαιδευτικών, των ερευνητών επιστημόνων, των υπαλλήλων γραφείου.

Πέρα όμως από τη διόγκωση των νέων μικροαστικών στρωμάτων, η περίοδος

1873-1914 χαρακτηρίζεται και από μία έντονη χειροτέρευση των συνθηκών

ζωής τους. Τα παλιά εύπορα σπίτια με περισσότερους υπηρέτες αντικσταστάθη-

καν από τη λιτή αρχιτεκτονική των σπιτιών του 20ου αιώνα. Οι υπηρέτες άρχι­

σαν να εξαφανίζονται και η γεννητικότητα να πέφτει με τον έλεγχο των γεννή­

σεων έτσι ώστε να μπορέσουν οι μικροαστοί να διατηρήσουν το ίδιο στυλ ζωής

όπως και παλιά.

θ) Διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς.Η ανάπτυξη του σιδηροδρόμου και του ατμόπλοιου, με τη μεγάλη μείωση του

κόστους μεταφοράς που έφεραν, η μείωση των τιμών με την αύξηση της παρα­

γωγικότητας της εργασίας (η παγκόσμια παραγωγή της μεταποίησης αυξήθηκε

μεταξύ 1870-1913 κατά 4 φορές, ενώ στις ΗΠΑ αυξήθηκε 7 φορές και 5 στη

Γερμανία), η δημιουργία νέων αξιών χρήσης και των νέων βιομηχανικών κλάδων

που τις παράγουν, η επέκταση των κλασσικών βιομηχανικών κλάδων (σιδηρό­

δρομος, ατμόπλοιο, χάλυβας, άνθρακας) σε νέες περιοχές του κόσμου και η

αύξηση των πραγματικών μισθών στην περίοδο 1873-1914, οδήγησαν σε μια

σημαντική διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς, τόσο για τα μέσα παραγωγής όσο

και για τα αντικείμενα κατανάλωσης.

Η ανάπτυξη του σιδηρόδρομου μέχρι το 1880 στη Βρετανία ρυμούλκησε την

οικονομία και την έβγαλε από την κρίση της (Hobsbawm 1968), ενώ στις ΗΠΑ

130

Page 132: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ενοποίησε την εσωτερική αγορά, έκανε φτηνές τις μεταφορές, και δημιούργησε

μια τεράστια ζήτηση χάλυβα και άνθρακα. Τα μέσα κατανάλωσης παλιά και νέα

(τηλέφωνο, ποδήλατο, ηλεκτρική ενέργεια, ραπτομηχανή, αυτοκίνητο, φαρμα­

κευτικά κλπ.) από το 1870 αρχίζουν να διατίθενται σ' ένα διαφορετικό κοινό: οι

μισθοί της εργατικής τάξης αυξάνουν μέχρι το 1900 ιδιαίτερα και μεταφράζο­

νται σε μία σημαντική ζήτηση για αντικείμενα κατανάλωσης. Όπως θα δούμε

παρακάτω η διεύρυνση αυτή της αγοράς αντικείμενων κατανάλωσης συνδέεται

με την άνοδο των εργατικών αγώνων στην περίοδο αυτή. Η ζήτηση αυτή για

αντικείμενο κατανάλωσης παρήγε και μία ζήτηση για μέσα παραγωγής (ζήτηση

στον τομέα I).

ι) Συγκρότηση της οικογένειας - μονάδας κατανάλωσης γυναικείας εργασίας.

Η αρχική περίοδος της βιομηχανικής επανάστασης χαρακτηριζόταν από την

απασχόληση των ανδρών, των γυναικών και των παιδιών. Στη διάρκεια του 19ου

αιώνα τα παιδιά αποκλείστηκαν από τα εργοστάσια. Όσο για τις γυναίκες, στις

περιοχές όπου ήταν αναπτυγμένη η υφαντουργία, οι εργάτριες παραμελούσαν

τα παιδιά τους και το σύζυγο τους, οι νέες κοπέλες πηγαίνοντας στο εργοστά­

σιο απομακρύνονταν από το σπίτι, και οι παντρεμένες βρίσκονταν κοντά σε

νέους άντρες που εργάζονταν και αυτοί στο εργοστάσιο. Μπροστά στον ηθικό

εκφυλισμό της οικογένειας, το αστικό κράτος στην Αγγλία αλλά τις περισσό­

τερες φορές και τα εργατικά συνδικάτα οργάνωσε (McIntosh και Barren 1980)

τον περιορισμό του ποσοστού των εργαζομένων έξω από το σπίτι γυναικών,

αρχίζοντας στη δεκαετία του 1840 με τα Factory Acts. Οι ατομικοί καπιταλιστές

ήταν ενάντιοι στον αποκλεισμό της γυναίκας από τα εργοστάσια, αλλά το αστι­

κό κράτος εκφράζοντας το συνολικό κεφαλαιοκρατικό συμφέρον έπρεπε να

εξασφαλίσει τους όρους αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης. Στις αρχές του

αιώνα 1900-1913 παρουσιάζεται η καινούργια οικογένεια που θα ισχυροποιείται

μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: χαρακτηρίζεται από σχέσεις προσωπικής

εξάρτησης ανάμεσα στα μέλη της οι οποίες στηρίζονται στην οικιακή εργασία

των γυναικών. Οι γυναίκες δουλεύουν στο εργοστάσιο όσο είναι νέες και ανύ­

παντρες και συνήθως επιστρέφουν στην εστία με το γάμο και τα παιδιά, όπου

και προσπαθούν να αντισταθμίσουν τη μείωση του οικογενειακού εισοδήματος

με εντατικοποίηση της οικιακής εργασίας. Η γυναίκα επιστρέφει ξανά στην εξω­

τερική εργασία της πολύ αργότερα, ή σε περίπτωση ανάγκης. Αποτελεί μια

131

Page 133: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

εργατική εφεδρεία. Η υποταγή της γυναίκας στο ρόλο της βιολογικής αναπαρα­

γωγής που πραγματοποιείται με τη σταθεροποίηση αυτού του τύπου οικογένει­

ας στα τέλη του 19ου αιώνα, προπαγανδίζεται από τους πολίτικούς άντρες που

εκφράζουν το συνολικό κεφαλαιοκρατικό συμφέρον της αναπαραγωγής της εργα­

τικής δύναμης και τους ίδιους τους εργάτες που βλέπουν εκείνη την εποχή τη

γυναικεία εργασία σαν ένα μέσο επιβολής της νέας καπιταλιστικής οργάνωσης

της εργασίας στα εργοστάσια (Germe και Bouillaguet Bernard 1981).

Η εργατική οικογένεια-μονάδα κατανάλωσης γυναικείας εργασίας είναι το

αποτέλεσμα του αποκλεισμού των γυναικών από μια σειρά παραγωγικές δρα­

στηριότητες, και της μείωσης του ποσοστού γυναικών που εργάζονταν έξω από

το σπίτι, της αύξησης των πραγματικών εργατικών μισθών που επέτρεψε την

προμήθεια των νοικοκυριών με νέα μέσα οικιακής εργασίας (εξάλλου ο σχετι­

κός αποκλεισμός των γυναικών από την παραγωγή έγινε δυνατός μόνο χάρη

στην αύξηση των μισθών), της παραγωγής νέων εμπορευμάτων που μεταβάλ­

λουν (διευκολύνουν ή επεκτείνουν) την οικιακή εργασία.

'Ετσι, η γυναίκα περνάει περισσότερο χρόνο στο σπίτι και την οικιακή εργα­

σία, έχει στη διάθεση της μια σειρά νέα προϊόντα μέσα οικιακής εργασίας (με

τα οποία παράγει αξίες χρήσης που εισέρχονται στην αναπαραγωγή της εργατι­

κής δύναμης αλλά όχι στον υπολογισμό της αξίας της), ενώ απαλλάσσεται σε

μεγάλο βαθμό από την εκπαίδευση των παιδιών που την αναλαμβάνει ο σχολι­

κός μηχανισμός: η οικογένεια γίνεται μονάδα κατανάλωσης εμπορευμάτων που

παράγονται από τη βιομηχανία και που καταναλώνονται με την οικιακή εργασία

των γυναικών.

Ψωμί για το παιδιά - Μολύβι για χ1 αφεντικά.Η οικονομική μεγέθυνση της περιόδου 1873-1913 στις μεγαλύτερες βιομηχα­

νικές χώρες, η επέκταση της μισθωτής σχέσης σε ένα αυξανόμενο ποσοστό

του ενεργού πληθυσμού, η παρακμή της αριστοκρατίας και η αποδέσμευση των

χωρικών από τη γη και τους ιδιοκτήτες της, η συγκέντρωσή τους στην πόλη

όπου άρχισαν να δουλεύουν σαν εργάτες, η δημιουργία μεγάλων καπιταλιστικών

μονάδων παραγωγής όπου εργάζονταν εκατοντάδες μαζί, η επέκταση των κλασ­

σικών βιομηχανικών κλάδων παραγωγής σε νέα μέρη του πλανήτη (σιδηρόδρο­

μος, σίδηρος, χάλυβας, άνθρακας), η ανάπτυξη των καινούργιων βιομηχανικών

132

Page 134: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

κλάδων (ηλεκτρισμός. Χημεία, μηχανές εσωτερικής καύσης κλπ.), το άνοιγμα

του πρωτοβάθμιου σχολείου στις εργατικές μάζες, αποτέλεσαν τους υλικούς

όρους για την ισχυροποίηση της εργατικής τάξης και την ανάδειξη της σε κύριο

αντίπαλο της αστικής τάξης (Beaud 1981, Hobsbawm 1968, Asselain 1984, Stone

1983, Bergier 1971).

Στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ο συνδικαλισμός αναγνωρίστηκε επίσημα

στη Βρετανία (Friedman 1977) και στα χρόνια 1871-73 ο αριθμός των συνδικα­

λισμένων εργατών έφτασε τις 500 χιλιάδες περίπου. Αλλά υπήρχαν ακόμη μεγά­

λα τμήματα της οικονομίας χωρίς συνδικαλισμό. 'Όταν οι εργάτες έμεναν άνερ­

γοι έπρεπε να στηριχθούν στις οικονομίες τους, στα συνδικάτα τους (trade

unions και friendly societies), στους φίλους. Το μόνο στοιχείο κοινωνικής ασφά­

λειας που υπήρχε τότε ήταν μια νομοθεσία περισσότερο φιλανθρωπικού χαρα­

κτήρα (Poor law). Όταν ηλικιωμένοι δεν μπορούσαν να εργαστούν πια, μπορού­

σαν να περιμένουν βοήθεια μόνο από τα παιδιά τους. Η δύναμη του σοσιαλιστι­

κού κινήματος στη δεκαετία του 1880 μαζικοποίησε τα συνδικάτα και το 1890

οι συνδικαλισμένοι έφτασαν το 1,5 εκατομμύρια, το 1911-13 τα 4 εκατ. Μετά το

1900 ο αριθμός των συνδικαλισμένων στις 3 μεγάλες βιομηχανικές χώρες της

Ευρώπης αυξάνονταν μόνο με κάποια μικρά πισωγυρίσμστα. Στις αρχές του

20ου αιώνα στη Γερμανία έφτασε τα 3 εκατ. και στη Γαλλία πέρασε από τις 100

χιλιάδες στο I εκατομμύριο. Στη Βρετανία, πριν το 1914, η τριπλή συμμαχία

εργατών μεταλλείων, σιδηροδρόμων και λιμενεργατών απείλησε το σταμάτημα

της αγγλικής οικονομίας. Αλλά τέτοιου είδους συμμαχίες δεν έλειψαν ούτε από

τη Γαλλία, τη Γερμανία, το Βέλγιο, τη Σουηδία, την Ιταλία. Οι Γερμανοί βιομήχα-

νοι ήταν εξαιρετικά βίαιοι με τα συνδικάτα, οργάνωσαν «κίτρινους» απεργοσπά­

στες και εργοδοτικά συνδικάτα. Την ίδια εποχή εμφανίζεται και ο «φωτισμένος»

πατερναλισμός μερικών εργοδοτών που πραγματοποιούν πολύ μεγάλα κέρδη

και μπορούν με την παροχή σπιτιού, εκπαίδευσης και άλλων διευκολύνσεων

στους εργάτες, να αποσπούν την υπακοή τους και την αυταπάρνηση στη δου­

λειά.

Από το 1889 μέχρι το 1897 σχηματίστηκαν τα σοσιαλιστικά κόμματα στις

περισσότερες χώρες της Ευρώπης. (Ρωσία 1897, Γαλλία 1879-82, Ιταλία 1883,

Βέλγιο και Ισπανία 1885). Το Εργατικό Κόμμα (Labour Party) της Βρετανίας

σχηματίστηκε το 1906. Το μεγαλύτερο σοσιαλιστικό κόμμα της Ευρώπης το

133

Page 135: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, είχε ιδρυθεί την προηγούμενη δεκαετία,

είχε ισχυρή οργάνωση και στενούς δεσμούς με τα συνδικάτα. Η εποχή της

μετάβασης στη σχετική υπεραξία σαν κυρίαρχης μορφής εκμετάλλευσης ήταν η

εποχή των μεγάλων σοσιαλιστικών εργατικών κομμάτων της Ευρώπης οργανω­

μένων σε μία Σοσιαλιστική Διεθνή.

Στην περίοδο 1873-1914, χάρη στο συσχετισμό δυνάμεων που επιβάλλει η

οργάνωση του εργατικού κινήματος, δημιουργείται ένα νέο δεδομένο: η ανελα-

στικότητα των μισθών σε περιόδους κρίσης. Στη περίοδο 1873-1900 η ζωή έγινε

πολύ ευκολότερη για τις εργατικές τάξεις των μεγάλων καπιταλιστικών χωρών.

Μετά το 1900 παρουσιάζεται μία επιβράδυνση των αυξήσεων των πραγματικών

μισθών μέσα από τους σκληρούς αγώνες των αστικών τάξεων: ο ιμπεριαλισμός

χρησιμοποιήθηκε σαν «σωτηρία από τον εμφύλιο πόλεμο» όπως έλεγε ο

Rhodes, ο καταπιεστικός μηχανισμός του κράτους ενισχύθηκε, τα καρτέλ αύξαι-

ναν τις τιμές τους, η εκμηχάνιση (με τη μορφή του ταιηλορισμού όπως θα

δούμε παρακάτω) αδυνάτισαν τη διαπραγματευτική ισχύ των συνδικάτων. Αλλά

ανεξάρτητα από τις εθνικές ιδιαιτερότητες και τις χρονικές διαφοροποιήσεις,

ένας καινούργιος όρος μπαίνει στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από το

κεφάλαιο: η ανελσστικότητσ του πραγματικού μισθού, και η ισχυρή διαπραγματευτική

ικανότητα των συνδικάτων και των εργατικών κομμάτων. Παράλληλα, η δύναμη της

εργατικής τάξης κλείνει το δρόμο στην εκμετάλλευσή της μέσω της επιμήκυν­

σης της διάρκειας της εργάσιμης μέρας. Η εβδομάδα μειώνεται από τις 67 ώρες

το I860 στις 50 περίπου ώρες το 1920 στις ΗΠΑ, ενώ στη Γαλλία η εβδομάδα

των 48 ωρών καθιερώνεται το 1909 αφού είχε γίνει ένα βασικό σύνθημα της

εργατικής τάξης από το 1889 (Lafargue 1978). Μπροστά στην άνοδο του εργατι­

κού κινήματος και του σοσιαλισμού, το αστικό κράτος εκφραστής του συνολι­

κού κεφαλαιοκρατικού συμφέροντος αναγκάζεται να προχωρήσει σε κοινωνικές

μεταρρυθμίσεις.

Μέχρι το 1873, κατά στην πρώτη φάση της εκβιομηχάνισης όπου κυριαρχού­

σε η απόλυτη υπεραξία, η ζήτηση αντικειμένων κατανάλωσης καπιταλιστικών

εμπορευμάτων προέρχεται από την αστική και τη μικροαστική τάξη. Η εργατική

κατανάλωση αφορά αντικείμενα κατανάλωσης που παράγονται κύρια από τη

μικρή εμπορευματική παραγωγή, ιδιαίτερα την αγροτική. Ο εγγλέζος εργάτης

καταναλώνει το πολύ ένα κοστούμι το χρόνο: η περίφημη βρετανική υφαντουρ-

134

Page 136: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

για πουλάει τα προϊόντα της κύρια στους αστούς και τους μικροαστούς τόσο

στην εσωτερική αγορά όσο και στο εξωτερικό. Από το 1873, με την έναρξη της

μετάβασης στο σύστημα της σχετικής υπεραξίας, η αύξηση του πραγματικού

μισθού της εργατικής τάξης δημιουργεί μία νέα σημαντική αύξηση της εσωτερι­

κής ζήτησης. Καθώς κατά την ίδια εποχή τα τρόφιμα γίνονται όλο και πιο φτηνά

(μέχρι το 1895), η επιπλέον αγοραστική δύναμη του εργατικού μισθού στρέφε­

ται στα βιομηχανικά προϊόντα.

Η εργατική τάξη της εποχής 1873-1914 είναι βαθιά διαιρεμένη ιδιαίτερα στην

Αγγλία. Από τη μία μεριά η ανάπτυξη του τομέα I δημιούργησε μία μερίδα ειδι­

κευμένων εργατών που έγινε γνωστή με το όνομα «εργατική αριστοκρατία», και

απ' την άλλη, μία μάζα λιγότερο ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργατών. Η

δύναμη της εργατικής αριστοκρατίας απέναντι στο κεφάλαιο στηριζόταν στο

μονοπώλιο της τεχνικής γνώσης που αυτή κατείχε: οι γνώσεις αυτές μεταδιδό­

ταν με τη μαθητεία στην παραγωγή και αποτελούσαν επαγγελματικό μυστικό

που κρατούσε ζηλότυπα η εργατική αριστοκρατία. Για τους λόγους αυτούς η

μερίδα αυτή της εργατικής τάξης θεωρούσε τον εαυτό της πάνω από την εργα­

τική μάζα, και έγινε διάσημη για τον πολιτικό της συντηρητισμό και τη συντε­

χνιακή της οργάνωση ιδιαίτερα στην Αγγλία και τις ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά η άνο­

δος των εργατικών αγώνων στην περίοδο 1873-1914 και η ανάδειξη της εργατι­

κής τάξης σε ισχυρό αντίπαλο της αστικής τάξης, είναι η κινητήρια δύναμη των

μετασχηματισμών του καπιταλισμού την εποχή εκείνη.

Η αύξηση του πραγματικού εργατικού μισθού και της δύναμης των συνδικά­

των, οδηγούν σε αύξηση του κόστους ανά μονάδα εργασίας και σε μείωση της

ανταγωνιστικότητας των προϊόντων: αυτό ακριβώς συνέβη στη διάρκεια του

τελευταίου τετάρτου του 19ου αιώνα. Όμως η αύξηση των πραγματικών μισθών

οδηγεί στην παραπέρα εφαρμογή νέων επιστημονικών γνώσεων στην παραγωγή

και έτσι στη μείωση του κόστους και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας. Η

αύξηση των πραγματικών μισθών στην περίοδο 1873-1900 ήταν η βασική προω-

θητική δύναμη της τεχνικής προόδου. Αυτός ήταν ένας από τους τρόπους με

τους οποίους αντέδρασε η αστική τάξη στο ανερχόμενο εργατικό και σοσιαλι­

στικό κίνημα: η εντατική εφαρμογή νέων επιστημονικών και τεχνολογικών γνώ­

σεων στην παραγωγή. Στη Γαλλία για παράδειγμα, τα κέρδη υποδιπλασιάζονται

μεταξύ 1860-1864 και 1890-1894. Όμως η μείωση αυτή δεν έχει επιπτώσεις

135

Page 137: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

στις επενδύσεις για εξοπλισμό: η βιομηχανία προχωράει σε επενδύσεις εκσυγ­

χρονισμού και υποκατάσταση της εργασίας από λειτουργίες των μηχανών. (Αξί­

ζει να σημειωθεί ότι το πρόβλημα της ανεργίας δεν είναι οξύ, δηλαδή δεν γίνε­

ται ένα στρατηγικό μειονέκτημα για την εργατική τάξή επειδή πετυχαίνει ταυτό­

χρονα τη μείωση του εργάσιμου χρόνου, και επειδή η αύξηση των πραγματικών

μισθών διευρύνει την εσωτερική αγορά και τονώνει έτσι τις παραγωγικές επεν­

δύσεις). Το γεγονός ότι αυτή την εποχή εντάθηκε η υποκατάσταση εργασίας

από λειτουργίες των μηχανών έχει σαν βασική προϋπόθεση την ύπαρξη ενός

τομέα I που κατόρθωσε να τροφοδοτεί ολόκληρο το παραγωγικό σύστημα με

όλο και φτηνότερα μέσα παραγωγής, και ενός Πανεπιστημίου - φορέα της σχε­

τικά αυτόνομης από την παραγωγή επιστημονικής έρευνας. Προς την αντίθετη

κατεύθυνση δρα ο προστατευτισμός που αναπτύσσεται έντονα από το 1880

περίπου: η Γερμανία, η Ιταλία, ο Καναδάς, η Αυστρουγγαρία, η Ελβετία εγκατα­

λείπουν τις αρχές του ελεύθερου διεθνούς εμπορίου, ενώ οι ΗΠΑ ποτέ δε στα­

μάτησαν να προστατεύουν την εσωτερική τους αγορά. Επίσης προς την αντίθε­

τη κατεύθυνση έδρασε η ιμπεριαλιστική πολιτική, που την ίδια εποχή, με την

επέκταση του καπιταλισμού σε παγκόσμια κλίμακα, την αποικιοκρατία και την

εξαγωγή κεφαλαίου αποτελεί μία άλλη λύση στον περιορισμό των κερδών: η

χώρα που δίνει προτεραιότητα σ' αυτή τη λύση, η Βρετανία, με την αυτοκρατο­

ρία της, βρίσκεται το 1914 πολύ πίσω από τις νέες μεγάλες οικονομικές δυνά­

μεις ΗΠΑ και Γερμανία που δίνουν προτεραιότητα στην εφαρμογή νέων γνώσε­

ων στην παραγωγή, στην ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας και του Πανεπι­

στημίου, στην αποτελεσματικότητα του σχολείου και γενικά σε ό,τι συμβάλλει

στην αύξηση της παραγωγικής δύναμης της εργασίας.

Φάση δεύτερη (1 9 0 0 -1 9 2 9 ): ο θρ ίαμβος της εκμ ηχά ν ισ ης

Ο F.W. Taylor (1967) είχε αρχίσει να δοκιμάζει τις μεθόδους του (Lectere

1968) ήδη από τη δεκαετία του 1880. Παρόλα αυτά ο ταιηλορισμός θριάμβευσε

ανάμεσα στα 1900 και στα 1920 (για λόγους συγκυρίας), με τη μορφή του φορ-

ντισμού, δηλαδή την εισαγωγή στην εργασιακή διαδικασία μηχανών που αυξά­

νουν την παραγωγικότητα και την εντατικότητα της εργασίας μέσω μιας βελτι­

στοποίησης του κατατεμαχισμού της. Από το 1909 μέχρι το 1919η παραγωγι­

κότητα των εργοστασίων Ford τετραπλασιάστηκε. Ταυτόχρονα στις βιομηχανίες

136

Page 138: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

που λειτουργούν με βάση την αρχή της οδήγησης των φυσικοχημικών δράσεων

όπου η ροή του αντικειμένου εργασίας είναι συνεχής (σίδηρος, χάλυβας, τσιμέ­

ντο, υαλουργία, χαρτί, χημικά, προϊόντα πετρελαίου κλπ.), η αύξηση της παρα­

γωγικότητας της εργασίας αυξανόταν με την αύξηση της κλίμακας παραγωγής

(π.χ. γιγαντισμός των υψικαμίνων) και την εξασφάλιση της απρόσκοπτης συνε­

χούς ροής της πρώτης ύλης. Από το 1870 μέχρι το 1930 η παραγωγή της βιομη­

χανίας των ΗΠΑ (physical output) πολλαπλασιάστηκε επί 14 (Debouzy 1984).

Στις αρχές του 20ου αιώνα η μεγάλη εσωτερική αγορά των ΗΠΑ έχει συγκρο­

τηθεί, οι μονάδες παραγωγής παράγουν σε μεγάλη κλίμακα, η εκμηχάνιση έχει

προχωρήσει. Όμως η εργατική τάξη είναι βαθιά διαιρεμένη: οι ειδικευμένοι

εργάτες είναι οργανωμένοι στα συνδικάτα κατά επάγγελμα και στερούνται αλλη­

λεγγύης για τους ανειδίκευτους εργάτες. Επεμβαίνουν στις προσλήψεις και διεκ-

δικούν το δικαίωμα μόνο αυτοί (δηλαδή το συνδικάτο) να επιβλέπουν και να

κατευθύνουν τη μαθητεία των καινούργιων εργατών (closed shop). Η συνομο­

σπονδία των συντεχνιακών οργανώσεων, η American Federation of Labour

(AFL) κατάφερε να επικρατήσει πάνω στους Industrial Workers of the World

(IWW) που ήθελαν να είναι ένα συνδικάτο ανοιχτό σε όλους τους εργάτες.

Αυτή η μερίδα της εργατικής τάξης, η εργατική αριστοκρατία, είναι στις αρχές

του αιώνα το κύριο εμπόδιο στην εφαρμογή των αρχών οργάνωσης της εργα­

σίας του Taylor (Linhart 1976). Η μερίδα της αστικής τάξης που θέλει να προ­

χωρήσει στην εφαρμογή της ταιηλορικής οργάνωσης της εργασίας είχε μια

μεγάλη ευκαιρία να συντρίψει την εργατική αριστοκρατία και το έκανε: η εκμη­

χάνιση της αγροτικής παραγωγής προκαλεί την εντατικοποίηση της αγροτικής

εξόδου και η μετανάστευση ρίχνει στην αμερικάνικη αγορά εργασίας 14 εκα­

τομμύρια άτομα από το 1900 έως το 1920. Η αγροτική προέλευση αυτών των

εργατών, η αδυναμία τους να επικοινωνήσουν εξαιτίας της διαφορετικής γλώσ­

σας, των θρησκευτικών και πολιτιστικών τους παραδόσεων, η έλλειψη βιομηχα­

νικής ειδίκευσης η εθνική συνείδησή τους, ο μεγάλος τους αριθμός, επέτρεψαν

στον φορντισμό να εγκατασταθεί στα εργοστάσια, να ενσωματώσει τους χρό­

νους εργασίας και την οργάνωση των κινήσεων του εργάτη στις μηχανές, να

κατατεμαχίσει την εργασία, να μεταμορφώσει τη δεξιοτεχνία του εργάτη σε

μηχανικές λειτουργίες (Coriat 1976). Η ταιηλορική φορντική οργάνωση της

εργασίας (στο εξής ΤΦΟΕ) μεταβιβάζει τις γνώσεις και τις δεξιότητες του εργά­

τη στο κεφάλαιο, χωρίζει παραπέρα τη διανοητική και τη χειρωνακτική εργασία,

137

Page 139: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

ορθώνει απέναντι στον άμεσο παραγωγό την επιστήμη σαν αυτόνομη παραγωγι­

κή δύναμη υλοποιημένη μέσα στο σύστημα των μηχανών και ταυτόχρονα δημι­

ουργεί τους όρους για τη συγκρότηση ενός καινούργιου συλλογικού εργάτη

που συσσωρεύει απέναντι στο κάθε τόσο ανανεωμένο σύστημα των μηχανών

πρακτική πείρα, καινούργιες γνώσεις και δεξιότητες. Σπάζοντας τις συντεχνιακές

οργανώσεις της εργατικής τάξης, το αμερικάνικο κεφάλαιο απελευθέρωσε τις

παραγωγικές δυνάμεις της εργασίας από τα στενά δεσμά του επαγγελματικού

μυστικού και του μονοπωλίου της τεχνικής γνώσης. Απαλλοτριώνοντας συνεχώς

το συλλογικό εργάτη από τις γνώσεις του και τις δεξιότητες του, αλλά δημιουρ­

γώντας ταυτόχρονα τους όρους εκείνους που επιτρέπουν να συσσωρεύει και­

νούργιες γνώσεις και δεξιότητες, καθώς και τη συνεχή εντατική εφαρμογή των

νέων επιστημονικών γνώσεων στην παραγωγή, οδήγησε σε πρωτοφανείς ρυθ­

μούς αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας.

Η ΤΦΟΕ είναι η δημιουργία των όρων εκείνων που επιτρέπουν την απρόσκο­

πτη και συνεχή μεταβίβαση των γνώσεων του συλλογικού εργάτη στο κεφάλαιο,

καθώς και την αδιάκοπη ανανέωσή τους. Με άλλα λόγια ο φορντισμός δεν έχει

εσωτερικά όρια: οι ικανότητες της εργατικής τάξης δεν είναι όπως ένα κοίτασμα

(Lipietz 1984) που κάποτε εξαντλείται. Δεν μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι «ο

καλύτερος τρόπος» (the one best way) για να γίνει μια δουλειά στα πλαίσια της

φορντικής οργάνωσης της εργασίας έχει ήδη βρεθεί: οι συνθήκες της παραγω­

γής αλλάζουν συνεχώς από τη συσσώρευση εργατικής πείρας και από τη διαρκή

μεταβίβασή της στο κεφάλαιο αλλά και από τη συνεχή εφαρμογή νέων επιστη­

μονικών γνώσεων στην παραγωγή. Ο πόλος της εργασίας εμπλουτίζεται συνε­

χώς με καινούργιες γνώσεις: είναι ανεξάντλητος. Η κρίση παραγωγικότητας της

τελευταίας δεκαετίας δεν μπορεί να εξηγηθεί από την εξάντληση του «κοιτά­

σματος» ικανότητες της εργατικής τάξης.

Η κατάργηση του μονοπωλίου της τεχνικής γνώσης από την εργατική αριστο­

κρατία επέτρεψε την παραπέρα αυτονόμηση της επιστημονικής έρευνας από

την παραγωγή (Coriat 1976), αλλά και την εξωτερίκευση της εκπαίδευσης της

εργατικής τάξης που πραγματοποιείται όλο και λιγότερο μέσα στην άμεση δια­

δικασία παραγωγής και όλο και περισσότερο στα πλαίσια του σχολικού μηχανι­

σμού.

138

Page 140: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Η ΤΦΟΕ είναι μόνο μία όψη της εκμηχάνισης της περιόδου 1900-1929. Μία

άλλη όψη είναι οι σημαντικές αλλαγές στις εργαλειομηχανές και στις δυνατότη­

τες κατασκευής τους. Για να πάρουμε ένα παράδειγμα, η ΤΦΟΕ δεν θα μπο­

ρούσε ποτέ να πραγματοποιηθεί αν η επιστημονική έρευνα δεν είχε ήδη ανα­

πτύξει μια σειρά κράματα αρκετά σκληρά ώστε να κόβουν τον χάλυβα στους

ψηλούς ρυθμούς των εργαλειομηχανών (παραγωγή όπλων και διαρκών μέσων

κατανάλωσης). Το Μαγγάνιο, το Χρώμιο, το Νικέλιο, το Βολφράμιο γίνονται

βασικά στοιχεία της Μεταλλουργίας μετά το 1870. Άλλη όψη της εκμηχάνισης

της περιόδου 1900-1929, οι αλλαγές στους βιομηχανικούς κλάδους, που λει­

τουργούν με την αρχή της οδήγησης των φυσικοχημικών δράσεων και έχουν

πολύ λίγη σχέση με τη ΤΦΟΕ: η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, για παράδειγ­

μα, πενταπλασιάζεται στη Γαλλία μεταξύ 1900 και 1913, η παραγωγή υδροηλε­

κτρισμού μεταμορφώνει τις περιοχές γύρω από τις Άλπεις με την τεράστια

ώθηση που δίνει στις χημικές και μεταλλουργικές βιομηχανίες, στη χαρτοποιία

κ,ά. Η παραγωγή Αλουμινίου στις αρχές του 20ου αιώνα χωρίς να έχει καμία

σχέση με τη ΤΦΟΕ σπάει όλα τα ρεκόρ στους ρυθμούς ανάπτυξης με την ηλε-

κτρολυτική μέθοδο παραγωγής: στη Γαλλία η παραγωγή και η παραγωγικότητα

της εργασίας στα εργοστάσια Αλουμινίου δεκαπλασιάζονται μεταξύ 1910 και

1913. Η ΤΦΟΕ είναι λοιπόν μόνο μία όψη του θριάμβου της εκμηχάνισης στις

αρχές του 20ου αιώνα. Αν η παραγωγικότητα της εργασίας στις ΗΠΑ αυξάνεται

στη δεκαετία του 20 κατά 47% και στη Γαλλία μεταξύ 1925 και 1935 κατά 37%

αυτό οφείλεται μόνο εν μέρει στη ΤΦΟΕ.

Ο θρίαμβος της ΤΦΟΕ μετά το 1918 πέρασε από μία σειρά ήττες του εργατι­

κού κινήματος τόσο στην Ευρώπη όσο και στις ΗΠΑ. Το αμερικάνικο εργατικό

κίνημα που ήταν ήδη πριν τον πόλεμο πιο αδύναμο από το ευρωπαϊκό, δέχεται

από το 1919 μία σειρά επιθέσεις: το 1919 βίαια καταστολή της απεργίας των

εργατών μεταλλείων, το 1920 αντισυνδικαλιστική και αντισοσιαλιστική δράση

του υπουργού δικαιοσύνης Palmer, κατάργηση στην πράξη των κοινωνικών

νόμων με δραστηριοποίηση του δικαστικού μηχανισμού, ανάπτυξη των εργοδο-

τικών συνδικάτων, μετατροπή ενός εκατομμυρίου εργατών σε μικρομετόχους,

εργοδοτικός πατερναλισμός κ.ά. Στην Ευρώπη η κομμουνιστική επανάσταση του

1919 αποτυχαίνει στη Γερμανία και στην Ουγγαρία, πραγματοποιείται το σχίσμα

σοσιαλιστών κομμουνιστών στις περισσότερες χώρες κλπ. Σημαντικό ρόλο στην

επιβολή της ΤΦΟΕ έπαιξε και ο Πόλεμος που τη χρησιμοποίησε εντατικά για

τη μαζική παραγωγή όπλων.

139

Page 141: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Β ΙΒ Λ ΙΟ Γ Ρ Α Φ ΙΑAsselain J.C. 1984, «Histoire Economique de la France», Points, Seuil.

Ashworth W. 1975, «International Economy since 1850» Longman. Bairoch P.

1973, «Agriculture and the Industrial Revolution 1700-1914». The Fontana

Economic History of Europe 3, Fontana Collins. Beaud Μ. 1981, «Histoire du

capitalisme» Seuil.

BergierJ.F. 1971, «The Industrial Bourgeoisie and the rise of the Working

Class 17001914». The Fontana Economic History of Europe 3 Fontana Collins.

Bonnafos G„ Chanaron J.J. Mantort L, 1983 «L'industrie automobile» La

Decouverte Maspero.

Boyer R. και Coriat B. 1984, «De la crise comme destruction crtatrice ou le

retour de Schumpeter». Le Monde Diplomatique Σεπτέμβριος 84.

BouillaguetBernard P. και Germe J.F. 1981, «Salarisation et travail fέminin en

France» Critiques de l^conomie politique n° 17. Coriat B. 1976, «Science,

Technique et Capital» Seuil Debouzy M. 1984, «Travail et travailleurs aux Etats

Unis» Repέres, La D6couverte, Paris.

Friedman A.L 1977, «Industry and Labour» Macmillan Press Ltd. Hartwell R.M.

1973, «The Service R£volution» The Fontana Economie History of Europe 3,

Fontana Collins

Hobsbawm E.J. 1968, «Industry and Empire» Penguin Books. Habashi F. 1984,

«Chemistry and Metallurgy in the German Empire» CIM Bulletin, Δεκέμβριος 84.

Kuznets S. 1966, «Modem Economie Growth» New Haven and London

University Press.

Kindleberger Ch. P. 1978, «Manias, Panics and Crashes». Κομνηνός N. 1984,

«Η πόλωση της συσσώρευσης του κεφαλαίου» θέσεις I. Lafargue Ρ. 1978, «Le

droit έ la paresse» Maspero. Lectere R. 1968, «Les nr^thodes d'organisation et

d'engineering» ..erses Universitaires de France.

140

Page 142: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Lenine 1920. «L'imperialisme stade supreme du capitalisme» Editions Sociales

Linhart R. 1976, «Lenine, les paysans, Taylor», Seuil στα ελληνικά «ο Λένιν, οι

αγρότες, ο Ταίηλορ», Εκδόσεις Μηνιαία Επιθεώρηση. Lipietz Α, 1984 «L'audace

ou I'enlisemenO) La ϋέοουνθΓΐε. Lilley S. 1970, «Technological Progress and the

Industrial Revolution 17001914» The Fontana Economic History of Europe 3,

Fontana Collins. Mandel E. 1962, «Τrate d^conomie marxiste»,. 10 18.

Μαρξ K. 1978, «Το Κεφάλαιο Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» Σύγχρονη

Εποχή.

McIntosh Μ - Barrett Μ. 1980, «The Family Wage, Some problems for

Socialists and Feminists» Capital and Class No 11.

Μαύρης Γ., Τσεκούρας 1983, «Το ξένο κεφάλαιο και η ανάπτυξη του ελληνι­

κού καπιταλισμού» Θέσεις τ.2.

Μηλιός Γ.„ 1983 «Μαρξισμός ή πολιτική οικονομία του μονοπωλίου;»

Θέσεις τ.2.

Μηλιός Γ. 1981, «Εκπαίδευση και εξουσία» Εκδόσεις Αγώνας.

Minchinton W. 1973, «Patterns of Demand 1750-1914». The Fontana

Economic History of Europe 3 Fontana Collins.

Reich W. 1972, «La psychologie de masse du fascisme» Payot

Stone N. 1983, «Europe transformed 1878-1919» Fontana History of Europe,

Fontana Paperbacks.

Taylor F.W. 1967, «La Direction scientifique des entreprises» Marabout

Tortajada R. - Lautier B. 1978, «£cole, force de travail et salariat», Presses

Universitaires de Grenoble, Maspero.

141

Page 143: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

142

Page 144: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Παράρτημα 2αττόσπασμα από τη συζήτηση που ακολούθησε

την πρώτη ημέρα

- 0 Άνταμ Σμιθ δεν καταλάβαινε ότι μιλούσε για κάτι καινούργιο; Δεν είχε συναίσθη­

ση ότι αυτή η κοινωνική κατάσταση την οποία περιέγραφε...

- Όχι. Και γΓ αυτό το λόγο η οικονομική θεωρία έχει την ψευδαίσθηση ότι

μπορεί να εξηγήσει οποιαδήποτε πραγματικότητα. Κι έχει την αξίωση να εξηγή­

σει και τις παλιότερες κοινωνίες με τους ίδιους όρους. Έχει την αξίωση να εξη­

γήσει την οικογένεια και τις λειτουργίες της με τους ίδιους όρους... Ένας νομπε­

λίστας έχει πάρει το νόμπελ γΓ αυτό. Προσπάθησε να εξηγήσει τη λειτουργία

της οικογένειας με οικονομικούς όρους. Η οικογένεια είναι όμως ένας θεσμός

προκαπιταλιστικός, που προερχόταν από παλιά. Δεν είναι στοιχείο του καπιταλι­

σμού. Μία άλλη τέτοια απόπειρα είναι η ερμηνεία της εκπαίδευσης, των λει­

τουργιών της εκπαίδευσης. Όπου ο κάθε φοιτητής, σπουδαστής ή και εργαζό­

μενος, θεωρείται ως επενδυτής που συσσωρεύει ανθρώπινο κεφάλαιο και κάνει

ένα προϋπολογισμό και υπολογίζει τα έσοδα που θέλει κτλ. Κι αυτό είναι μια

πραγματικότητα που δεν είναι οικονομική αλλά παρόλα αυτά έχουν την αξίωση

να την ερμηνεύσουν με τους δικούς τους όρους. Επομένως η πολιτική οικονο­

μία εμφανίζεται ως η επιστήμη των επιστημών, αυτή που μπορεί να τα εξηγήσει

όλα. Γιατί ξεκινάει από τη φύση του ανθρώπου, λέει ότι ο άνθρωπος είναι ένα

ορθολογικό ον που πιστοποιεί τη χρησιμότητα που παίρνει από τα διάφορα

πράγματα. Ως καταναλωτής από τις αγορές που κάνει, ως επιχειρηματίας από το

κέρδος του... Επομένως, αν ξεκινάμε από το ορθολογικό άτομο, μπορούμε μετά

να πάμε σε οποιαδήποτε πραγματικότητα γιατί ο καπιταλισμός υπάρχει παντού.

143

Page 145: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Κι αυτό τους επιτρέπει να κάνουν αυτή τη σπέκουλα. Να μιλάνε για όλα, για την

οικογένεια, για την εκπαίδευση, που σας έλεγα προηγουμένως, με όρους οικο­

νομικούς.

- Είπατε πριν ότι η πολιτική οικονομία ακολούθησε τις φυσικές επιστήμες και την

φιλοσοφία. Αναρωτιέμαι για την πρακτική. Οι φυσικές επιστήμες είχαν πειράματα και

τέτοια πράγματα. Ισχύει κάτι τέτοιο και για την πολιτική οικονομία;

- Όχι. Σήμερα πια, μετά τον Β.Π.Π., η πολιτική οικονομία μιμήθηκε τα εργα­

στήρια των φυσικών επιστημών, κάνοντας δοκιμές πάνω στα στατιστικά στοι­

χεία. Πριν από τον πόλεμο δεν υπήρχαν στατιστικά στοιχεία, ικανά για να

κάνουν δοκιμές. Μετά από το ‘60 που αναπτύχθηκε η στατιστική, προσομοιά­

ζουν το εργαστήριο του καπιταλισμού κάνοντας δοκιμές πάνω σε στατιστικά

στοιχεία. Το παιχνίδι αυτό είναι βέβαια σε μεγάλο βαθμό νοθευμένο. Συνήθως

βρίσκεις με το πείραμα αυτό που είχες υποθέσει αρχικά. Δηλαδή το συμπέρα­

σμά σου βρίσκεται μέσα στις υποθέσεις σου. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό της

ιδεολογίας σε αντίθεση με την επιστήμη. Δηλαδή ενώ το επιστημονικό πείραμα

μπορεί να διαψεύσει την αρχική σου υπόθεση, εάν είναι ιδεολογικός ο ισχυρι­

σμός σου θα επαληθεύσεις την αρχική σου υπόθεση. Υπάρχουν πολύ ωραία

κείμενα γΓ αυτό, του Λουί Αλτουσέρ...

- Οπως το καταλαβαίνω εγώ, η οικονομική θεωρία παραιτείται από το να ερμηνεύσει

την ιστορία. Δηλαδή λέει ότι ιστορία είναι η αναπαραγωγή του συστήματος και παρακο­

λουθώ. Και παραιτείται από το να το ερμηνεύσει. Αυτό το πράγμα υπήρξε ποτέ σα

θεωρία χρήσιμη για τ’ αφεντικά. Δηλαδή είχε κάποια συγκεκριμένη χρήση;

- Ήταν απολογητική. Ο κεϋνσιανισμός που λέγαμε προηγουμένως, ξεκίναγε

από κάποιες προθέσεις να είναι χρήσιμος και σε μεγάλο βαθμό τα κατάφερε.

Πάλι ήταν στην υπηρεσία του συστήματος αλλά παρείχε πολιτικές που είχαν

αποτέλεσμα. Η ορθόδοξη θεωρία είναι καθαρά απολογητική. Και είναι αυτή που

επικρατεί τα τελευταία είκοσι χρόνια. Ή και τριάντα ίσως...

- Αλλά φαντάζομαι ότι για να ασκήσεις πολιτική, για να κάνεις κάτι μακροπρόθεσμα

δεν μπορεί να σου δώσει κάτι...

144

Page 146: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

- Σου δίνει τη συναίνεση του κόσμου. Μπορείς να κάνεις διαρθρωτικές αλλα­

γές... Αυτό εξηγεί το ότι και ο Αλογοσκούφης, ως υπουργός οικονομίας, δεν

μιλάει ως οικονομολόγος ποτέ. Γιατί ο δικός του στόχος είναι να αφεθεί η

αγορά να λειτουργήσει ελεύθερα. Και κάνει τις λεγόμενες διαρθρωτικές αλλαγές

αποσκοπώντας σ’ αυτό. Ν’ αποτραβηχτεί κάθε είδους παρέμβαση, ρύθμιση,

από τις αγορές. ΓΓ αυτό μιλάει τόσο απλά. Δεν έχει κανένα θεωρητικό σχήμα ν’

αναπτύξει. Λέει αυτό: ότι πρέπει να αφεθεί η αγορά να λειτουργήσει ελεύθερα.

- Να ρωτήσω κάτι εγώ: γιατί μιλάγατε πριν σαν να είναι η αγορά κάτι διαφορετικό

από το οικονομικό σύστημα;

- Είναι ένα στοιχείο η αγορά, του οικονομικού συστήματος. Γιατί υπάρχουν

και οι επιχειρήσεις, οι εργαζόμενοι... Υπάρχει η παραγωγή και η διανομή, είναι

δύο σφαίρες. Η αγορά είναι ο χώρος όπου γίνονται οι ανταλλαγές. Μερικές

φορές έχει φυσική υπόσταση, όπως η κεντρική αγορά για παράδειγμα, και μερι­

κές φορές δεν έχει φυσική υπόσταση. Μια αγορά μέσω υπολογιστών είναι άυλη,

όπως θα λέγαμε. Είναι ένας πραγματικός ή ιδεατός χώρος όπου πραγματοποι­

ούνται ανταλλαγές. Ανταλλαγές μεταξύ εμπορευμάτων ή ανταλλαγές εμπορευ­

μάτων με εργασία. Ή ανταλλαγή εμπορευμάτων με χρήμα. Είναι τρεις βασικές

αγορές. Αγορά προϊόντων, εργασίας και χρήματος. Αλλά η παραγωγή είναι έξω

από την αγορά. Είναι ο χώρος στον οποίο τα αγαθά και οι υπηρεσίες...

- Αλλά ο οποίος είναι “μαύρο κουτί’...

- Για την οικονομική θεωρία. Και όχι για τον Μαρξ ο οποίος μας δείχνει ότι

είναι η καρδιά του συστήματος. Και μας εξηγεί τι γίνεται εκεί μέσα.

- Εμένα για τον Μαρξ με τρώει η γλώσσα μου αλλά είναι στο επόμενο.

- Να ξανάρθετε τότε.

- Καλά εγώ θα ξαναέρθω, δεν υπάρχει περίπτωση. Αλλά επανέρχομαι, για την οικο­

νομική θεωρία υπάρχει μόνο η αγορά, αφού η παραγωγή είναι “μαύρο κουτί” ...

- Είναι μια θεωρία των ανταλλαγών και της διανομής. Και του σχηματισμού

145

Page 147: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

των τιμών. Ενώ για τον Μαρξ είναι και μια θεωρία της παραγωγής. Και από εκεί

γίνεται και μια θεωρία για τις κοινωνικές σχέσεις.

- Να ρωτήσω εγώ κάτι; Αυτού του είδους η ισορροπία που επιτυγχάνεται μέσα στο

οικονομικό σύστημα, είναι κάτι που μπορεί να αγγίξει και άλλου είδους ισορροπίες;

- Είναι ο Μαρξ αυτός που δείχνει ότι η ισορροπία σε τελευταία ανάλυση

καθορίζεται, το αν θα πάει πιο πάνω, πιο κάτω ή αλλού, ανάλογα με τον κοινωνι­

κό συσχετισμό δυνάμεων. Αλλά για την ορθόδοξη οικονομική θεωρία έχει την

έννοια μιας φυσικής ισορροπίας. ΓΓ αυτό μιλάνε για φυσικές τιμές. 'Οτι οι τιμές

που σχηματίζονται είναι φυσικές.

- Δηλαδή ότι η ανάπτυξη της οικονομίας είναι μια φυσική ροπή;

- Η ανάπτυξη θεωρείται ως ένα είδος φυσικού φαινομένου. Στην αναπαράστα­

ση της οικονομικής θεωρίας υπάρχουν άνθρωποι, πρώτες ύλες και κεφάλαιο,

κεφάλαιο θεωρείται ότι είναι τα υλικά αγαθά που μας επιτρέπουν να παράγουμε,

και αυτά μπαίνουν σε ένα παιχνίδι που οδηγεί σε μια φυσική ισορροπία και σε

μία ανάπτυξη που έχει φυσικό χαρακτήρα. Στον Μαρξ αντιθέτως, αυτή η ανά­

πτυξη έχει κοινωνική διάσταση. 'Εχει κινητήρα που είναι η επιδίωξη της κερδο­

φορίας, και ο Μαρξ εισάγει στοιχεία που δεν υπάρχουν πριν. Αυτό έχει αντανά­

κλαση και στα στατιστικά στοιχεία, στον τρόπο που αναλύουμε τους αριθμούς.

Τα δύο πιο αδιαφανή στοιχεία σήμερα των εθνικών στατιστικών είναι το κέρ­

δος, η κερδοφορία, και οι μισθοί. Οι επιχειρήσεις δημοσιεύουν ισολογισμούς

στους οποίους δε βλέπεις τους μισθούς, και το πιο δύσκολο στοιχείο είναι να

βρεις την κερδοφορία. Γιστί οι στατιστικές είναι δομημένες, με βάση την αντίλη­

ψη της ορθόδοξης οικονομικής θεωρίας. Δεν έχει σημασία το κέρδος, είναι μια

φυσική διαδικασία η ανάπτυξη.

- Εγώ δεν κατάλαβα αν υπάρχει ισορροπία και η ανάπτυξη είναι ένα φαινόμενο που

παρατηρείται εφόσον υπάρχει ισορροπία ή θεωρείται από τους φιλελεύθερους ότι αυτό

είναι ένα εγγενές στοιχείο.

- Σκέψου ένα οικοσύστημα που βρίσκεται σε ισορροπία. Και έχει μικρές απο­

κλίσεις γύρω από το σημείο ισορροπίας αλλά γυρίζει πάντα εκεί. Και ταυτοχρό-

146

Page 148: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

νως οι πληθυσμοί αυξάνονται αναλογικά. 'Εχεις δηλαδή διπλάσια ζώα από το ένα

είδος, διπλάσια από το άλλο, διπλάσια χλωρίδα και πανίδα και πάλι βρίσκεσαι

σε ισορροπία. Αυτό που λένε δηλαδή είναι ότι φτάνουμε σε ένα σημείο ισορ­

ροπίας και μετά αν το αφήσουμε ήσυχο αυτό το σύστημα, αν αφήσουμε την

αγορά να μας δείξει τον δρόμο, αυτό θα μεγαλώσει, ακριβώς όπως μεγαλώνουν

οι πληθυσμοί των ζώων σε ένα οικοσύστημα.

- Ναι αλλά η θεωρία αυτή είναι λίγο ανιατορική, γιατί η θεωρία του οικοσυστήματος

ήρθε διακόσια περίπου χρόνια μετά την πολπική οικονομία.

- Ναι, εγώ διαλέγω ένα παράδειγμα από τη σημερινή εποχή για να εικονογρα­

φήσω αυτό που θέλω να πω και να γίνει κατανοητό. Δεν το χρησιμοποιούσαν οι

παλιοί αυτό, εγώ το κάνω τώρα. Αλλά οι έννοιες είναι ίδιες...

- Γιο την ορθόδοξη οικονομική θεωρία, ο φόρος από το κράτος πρέπει να περιορίζε-

ται;

- Πρέπει να είναι όσο το δυνστόν μικρότερος ο φόρος. Και είναι αυτό που

κάνουν οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις, κατά κόρον. Τα τελευταία είκοσι χρό­

νια μειώνονται συνέχεια οι φόροι, και στην ελλάδα πρόσφατα με τον Αλογο-

σκούφη συμβαίνει κάτι αντίστοιχο. Γιατί ο φόρος είναι μια στρέβλωση της λει­

τουργίας της αγοράς, κατά την άποψή τους.

Να πω ένα παράδειγμα: ο φόρος με την ευρεία του έννοια, είναι οι εισφορές

των εργοδοτών και των εργαζομένων. Θεωρείται ότι είναι μια μεγάλη στρέβλω­

ση της αγοράς εργασίας γιατί παρεμβάλλεται ανάμεσα σ’ αυτό που πληρώνει ο

εργοδότης και σ’ αυτό που παίρνει σπίτι του ο εργαζόμενος. Εάν είναι μεγάλη

αυτή η σφήνα, αυτός ο φόρος, δηλαδή οι εργοδοτικές εισφορές, τότε μπορεί

να έχεις έναν εργοδότη που πληρώνει πολύ ακριβά την εργασία και έναν εργα­

ζόμενο που πληρώνεται πολύ λίγο. 'Ετσι λέει η οικονομική θεωρία και μ’ αυτή

την έννοια υπάρχει μια στρέβλωση. Και αυτό προκαλεί αρνητικές επιπτώσεις

όπως για παράδειγμα η ανεργία.

- Η κατάργηση κάθε παρεμβατισμού, είναι η ουτοπία της πολιτικής οικονομίας;

- Αυτή είναι η ουτοπία του φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού

147

Page 149: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

βεβαίως. Ο φιλελευθερισμός υπήρχε από τη στιγμή που ιδρύθηκε η πολιτική

οικονομία, από τοον Άνταμ Σμιθ. Είναι μία ουτοπία η οποία όμως, όπως κάθε

ουτοπία, σε κάποιο βαθμό γίνεται πραγματικότητα. Δηλαδή μπορείς να πεις ότι

αυτή τη στιγμή πραγματοποιείται σε κάποιο βαθμό η φιλελεύθερη οικονομία,

τόσο σε ό,τι αφορά την απόσυρση του κράτους από την αγορά, όσο και σε ό,τι

αφορά τη συμπεριφορά των ατόμων, των πολίτων. Οι οποίοι μετστρέπονται σε

καταναλωτές ή παραγωγούς και επιδιώκουν ο καθένας το ατομικό του συμφέ­

ρον. Δηλαδή όπως λέει η οικονομική θεωρία. Επομένως είναι μια ουτοπία σε

διαδικασία πραγματοποίησης.

- Ποια είναι η διαφορά μεταξύ φιλελευθερισμού και νεοφιλελευθερισμού;

- Στην ουσία δεν υπάρχει καμία διαφορά. Απλά ο νεοφιλελευθερισμός προέ-

κυψε ως νεο- επειδή μεσολάβησε η παρένθεση του κεϋνσιανισμού που χάλασε

την συνέχεια. Και επανήλθαν αυτοί πλέον μετά, στις παλιές αξίες, στην παλιά

θεωρία, αυτή που είχε μετατρέψει ο κεϋνσιανισμός, και έκλεισαν αυτή την ιστο­

ρική περίοδο όπου υπήρχε και ο κεϋνσιανισμός. Ο κεϋνσιανισμός ήταν μια

θεωρία που επανέφερε την παρέμβαση του κράτους. Για τη νεοφιλελεύθερη

σκέψη, πρέπει να κλείσει αυτή η παρένθεση, πρέπει να γυρίσουμε σ’ αυτό που

γνωρίζαμε από τον “παλιό καλό καιρό". Που μας έλεγε η ορθόδοξη οικονομική

θεωρία.

- 'Ελεγε η θάτσερ ότι "βλέπουμε τα άτομα αλλά δεν μπορούμε να δούμε την κοινω­

νία. Γιατί αυτή δεν μπορεί να μας τηλεφωνήσει". Με τον ίδιο τρόπο δεν μπορούμε να

πούμε ότι "δεν μπορεί να μας τηλεφωνήσει και η αγορά;"

- Όχι, γιστί λένε ότι η αγορά είναι ορατή. Είναι εκεί οι άνθρωποι, κάνουν τις

συναλλαγές τους...

- Καλά και αυτή η αντίληψη για την αρμονία και την ισορροπία, πώς προέκυψε;

- Από τις φυσικές επιστήμες. Όπου εκεί, στα πρώτα βήματά τους οι φυσικές

επιστήμες, μελετούσαν συνθήκες ισορροπίας. Τώρα μελετάνε και συνθήκες ανι­

σορροπίας. Τότε μελετούσαν συνθήκες ισορροπίας. Μ’ αυτή την έννοια δεν

είναι ότι η πολιτική οικονομία αντέγραψε τις φυσικές επιστήμες αλλά πρόκειται

148

Page 150: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

μάλλον για τον τρόπο που τότε οι άνθρωποι εξηγούσαν τα πράγματα. Είναι μοι­

ραίο, όταν ένας θεωρητικός κλάδος είναι πιο μπροστά να δανειζόμαστε αναλο­

γικά σχήματα.

- Εγώ έχω ένα πολύ πιο βασικό ερώτημα μάλλον και έχει σχέση και με τον τίτλο του

μαθήματος: Η μαρξιστική κρπική της πολιτικής οικονομίας. Άρα μιλάμε για την κριτική

που έκανε ο Μαρξ στην οικονομική θεωρία την κυρίαρχη, αυτή που περιέγραψες

προηγουμένως. Άρα λοιπόν ο Μαρξ δεν έγραψε οικονομική θεωρία... Το ρωτάω αυτό

γιατί υπάρχει το εξής: Αένε είσαι μαρξιστής, δηλαδή οικονομιστής κτλ.

- Αυτό που φτιάχνει ο Μαρξ δεν είναι οικονομική θεωρία. Είναι κάτι άλλο.

Είναι κάτι καινούργιο. Η μόνη καταγεγραμμένη θέση πάνω σ’ αυτό είναι πάλι

του Λουί Αλτουσέρ, που λέει ότι αυτό που φτιάχνει ο Μαρξ, ήταν η βάση για

την οργάνωση της επιστήμης της ιστορίας. Η επιστήμη της ιστορίας με την

ευρύτερη έννοια. Με την έννοια που οι αρχαίοι έλληνες άνοιξαν την επιστημονι­

κή ήπειρο των μαθηματικών, ο Γαλιλαίος άνοιξε την επιστημονική ήπειρο των

φυσικών επιστημών, μ’ αυτήν την έννοια λέει ότι ο Μαρξ άνοιξε μια καινούρια

ήπειρο που είναι η ήπειρος της ιστορίας. Και είναι η ιστοριογραφία, ας την

πούμε έτσι για να την ξεχωρίζουμε, είναι η κοινωνιολογία, είναι εκεί μέσα όλα

αυτά για τα οποία σήμερα χρησιμοποιείται το αστείο όνομα των επιστημών του

ανθρώπου. Λέει δηλαδή ότι για όλα αυτά τα γνωστικά αντικείμενα, ο Μαρξ

κάνοντας την κριτική του στην οικονομική θεωρία, άνοιξε την δυνατότητα να

αποκτήσουν επιστημονικό χαρακτήρα, η κοινωνιολογία, η ιστορία, η ψυχολο­

γία...

- Ανέφερες προηγουμένως ένα παράδειγμα, νόμου για το πως καθορίζεται η αξία

σε σχέση με τις εργστοώρες. Είπες ότι ο Μαρξ αχετικοποιεί. Μ ’ αυτή τη σχετικοποίηση

δεν καταλαβαίνω ακριβώς τι εννοείς... 0 Μαρξ εννοεί ότι υπάρχει μια αιυοκρατική

σχέση των πραγμάτων...

- Στην οικονομική θεωρία υπάρχει ένας πυρήνας αιτιακών σχέσεων αναγκαίων

και εσωτερικών, δηλαδή οικονομικοί νόμοι, και με βάση αυτούς τους νόμους

πορεύεται το σύστημα. Αυτό που έκανε ο Μαρξ είναι ότι το άνοιξε αυτό το

σύστημα στο κοινωνικό. Δηλαδή προσέθεσε, έδειξε πως αυτό που συμβαίνει

στην κοινωνία, και ιδιαίτερα οι κοινωνικές αντιθέσεις, οι κοινωνικοί αγώνες,

149

Page 151: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

αρθρώνονται με αστούς τους οικονομικούς νόμους. Και τελικά η κινητήρια

δύναμη είναι έξω από αυτόν τον πυρήνα, είναι στην κοινωνία. Θα στο πω με ένα

παράδειγμα. Σε τελευταία ανάλυση, ο μισθός καθορίζεται από την δύναμη που

έχουν οι εργαζόμενοι να αποσπάσουν από το κεφάλαιο ένα τμήμα της κοινωνι­

κής αξίας. Αυτό το τμήμα που αποσπούν, αυτό είναι η αξία της εργασιακής τους

δύναμης. Αυτό όμως το λέει χωρίς να έχει καταργήσει αυτό που είπαμε προη­

γουμένως με τις εργατοώρες. Παίρνει τους οικονομικούς νόμους, αυτό το αντι­

κειμενικό σύστημα, και μας δείχνει ότι αυτό κολυμπάει μέσα σε ένα κοινωνικό

περιβάλλον. Το οποίο τελικά και το επικαθορίζει.

- Δηλαδή κατά κάποιο τρόπο σπάει την αιτιοκρατία...

- Ναι. Χωρίς όμως να την καταργεί τελείως.

- Αυτό ήθελα να ρωτήσω κι εγώ. Η οικονομική θεωρία είναι μια κοινωνική θεωρία;

- Όχι. Είναι μια θεωρία για τα άτομα που είναι ορθολογικά και επιδιώκουν το

συμφέρον τους. Και βγάζει ορισμένα συμπεράσματα για την κοινωνία. Και για

την κοινωνία. Αλλά δεν είναι μια θεωρία για τη συγκρότησή της. Θεωρεί ότι

αποτελείται από άτομα ορθολογικά. Είναι αυτό που λέει η Θάτσερ.

- Αναφέρθηκες στο ότι σήμερα οι σχέσεις έχουν γίνει αγοραίες. Οτι δηλαδή μοιά­

ζουν με τις σχέσεις που επικρατούν στην οικονομική αγορά. Αυτό είναι για την οικονο­

μική θεωρία μια φυσιολογική κατάσταση; Είναι μια καλή εξέλιξη;

- Είναι μια επαλήθευση ότι είχε δίκιο. Οτι τα άτομα είναι όπως αυτή έλεγε.

- Ευελπιστούσε να κυριαρχήσει σαν οικονομική σχέση.

- Είναι αυτό που έλεγε ο φίλος προηγουμένως. Ήταν μια ουτοπία. Η οποία

φαίνεται ότι τώρα πραγματοποιείται. Και ενδεχομένως στης Ηνωμένες Πολπεί-

ες να έχει πραγματοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό. Είναι μια επαλήθευση της αλήθει­

ας αυτής.

- Σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

150

Page 152: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

- Ακριβώς.

- Μέχρι και σήμερα συζητιέται ότι το επιστημονικό στοιχείο είναι συνυφασμένο με

την απιοκρστία. Πώς είναι δυνατόν να έχουμε επίκληση σπασίματος της απιοκρστίας

όταν επικαλούμαστε ότι δεν μπορεί παρά να είναι επιστημονικός ο τρόπος.

- Κατσρχάς αν αναφέρεσαι στον τρόπο με τον οποίο το κομμουνιστικό κίνη­

μα διάβασε τον Μαρξ, εκεί δεν είχαμε απλά αιτιοκρατία, εκεί είχαμε νομοτέλει­

ες. Υπήρχε δηλαδή ένα είδος τελεολογίας στην ανάγνωση. Ότι υπάρχει ένας

τελικός σκοπός τον οποίο αυθόρμητα δίνει το σύστημα. Και για να φτάσει εκεί

θα περάσει από ορισμένες φάσεις. Σε ό,τι αφορά την επικαιρότητα που υπάρχει

στο έργο του Μαρξ, είναι διαφορετική και από αυτή την τελεολογία και από την

μηχανιστική αιτιότητα. Αυτό που εγκαθιστά ο Μαρξ είναι ένα είδος δομικής

αιτιότητας. Λέει δηλαδή ότι δεν υπάρχει μία απία που κινεί το σύστημα αλλά

υπάρχει μια δομική αιτιότητα. Όλο μαζί το σύστημα, στο σύνολό του, παράγει

την αιτιότητα.

- 'Εχει αυτό σχέση με την διαλεκτική;

- Η διαλεκτική είναι κάτι που δεν υπάρχει στο έργο του Μαρξ. Ο διαλεκτικός

υλισμός είναι ένα εφεύρημα του Ένγκελς, είναι μια εξελικτική θεωρία. Κωδικι-

ποιήθηκε από τον Στάλιν μέσα σε ένα μικρό βιβλιαράκι, στο εσωτερικό όλου

του κομμουνιστικού κινήματος, και αν θυμάμαι καλά, ήταν τέσσερεις βασικές

αρχές. Αυτά δεν υπάρχουν στον Μαρξ... Υπάρχει μία πολύ πλούσια λογική η

οποία όμως δεν διατυπώνεται ρητά. Βρίσκεται μέσα σε όλο το έργο του. Εγώ

θα πρότεινα να την ξεχάσουμε την διαλεκτική. Δεν ξέρω αν ακόμη οι κνίτες την

μαθαίνουν...

Για να επανέλθω, σε ό,τι αφορά την αιτιότητα, θέτει κάτι καινούριο ο Μαρξ.

Και είναι ενυπωσιακό ότι ορισμένες από τις καινοτομίες του ξαναβρίσκονται

στις σύγχρονες επιστήμες.

- Είχα μέχρι τώρα την εντύπωση ότι η θεώρηση της ιστορίας ως μια συνεχής διαπά­

λη μεταξύ αστικής τάξης και εργατικής, δηλαδή η θεώρηση της ιστορίας μέσω των

ταξικών αγώνων, ότι είναι εμπνευσμένη από τον Μαρξ. Αυτό δεν είναι εξελικτική

151

Page 153: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

πορεία;

- Όχι. Στον Μαρξ σαφώς υπάρχει η ιδέα των κοινωνικών αντιθέσεων και του

κοινωνικού ανταγωνισμού. Κι όχι μόνο με την έννοια του ταξικού. Δηλαδή δύο

τάξεις μόνο. Η εργατική τάξη υπάρχει σαν κινητήρια δύναμη στο έργο του

Μαρξ. Στον εξελικτισμό υπάρχει ως η μαμή της ιστορίας που θα επιταχύνει την

γέννα. Δηλαδή υπάρχει ένα σύστημα το οποίο θα γεννήσει κάτι καινούριο και

εμείς με τον πολιτικό αγώνα μας θα πρέπει να το επιταχύνουμε.

- Μα ο Μαρξ, δε θεωρούσε ότι ούτως ή άλλως θα πέσει μόνος του ο καππαλισμός;

Ότι έχει γεννήσει μόνος του τους νεκροθάφτες του;

- Λοιπόν... Αυτή που αναφέρεις τώρα είναι η ανάγνωση του κομμουνιστικού

κινήματος...

- Μα αυτό το λέει στο κομμουνιστικό μανιφέστο...

Κι αυτό μας φέρνει σε κάτι πολύ σημαντικό. Στο έργο του Μαρξ υπάρχουν

πολλές διατυπώσεις που επιτρέπουν τέτοιου είδους ερμηνείες. Για παράδειγμα

στο Αντι-Γκέρινγκ που έχει γράψει ο Ένγκελς, έχει στηριχτεί όλη η λογική της

Σοβιετικής Ένωσης. Υπάρχει ένας διαρκής πειρασμός στο έργο του Μαρξ να

πει διάφορα εξελικτικά κι αυτό προκύπτει από το γεγονός: πρώτον, ότι κι ο

ίδιος βγαίνει από μια εξελικτική φιλοσοφία, του Χέγκελ, κι επομένως έχει να

ξεφορτωθεί ο ίδιος τις παλιές ιδέες, και το δεύτερο είναι ότι ο εξελικτισμός

διαθέτει μία απίστευτη πολιτική δύναμη. Το κομμουνιστικό κίνημα στηρίχτηκε

στην πίστη των αγωνιστών του, η οποία με τη σειρά της προερχόταν από αυτό

το θεώρημα: ότι το σύστημα αυτό που αντιπαλεύουμε θα πέσει. Θα πέσει, δεν

μπορεί... Κι εμείς γνωρίζουμε ότι θα ανατραπεί... Είναι αμφίβολο αν χωρίς αυτή

την πίστη το κομμουνιστικό κίνημα θα ήταν τόσο ισχυρό. Δηλαδή είναι πειρα­

σμός να τον χρησιμοποιήσεις τον εξελικτισμό γιατί είναι μεσσιανισμός. Σου

δίνει δύναμη αντίστοιχη με αυτήν που δίνει η θρησκευτική πίστη.

- Δηλαδή η διαλεκτική είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον μεσσιανισμό;

- Η διαλεκτική, όπως την γνωρίζουμε από τη Σοβιετική Ένωση, ναι. Έλεγε ότι

152

Page 154: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

τα πράγματα εξελίσσονται όπως στα έμβια, εμπεριέχουν τις προϋποθέσεις για

να γεννήσουν κάτι καινούριο, και αντίστοιχα ο καπιταλισμός θα σαπίσει και θα

γεννήσει κάτι καινούριο το οποίο θα είναι ο σοσιαλισμός. Επομένως, μέσα στο

έργο του Μαρξ, υπάρχουν εκείνα τα σημεία, από τα οποία μπορείς να αρπα­

χτείς και να πεις “να, το λέει και ο Μαρξ” . Αλλά αυτό είναι μια επιλεκτική ανά­

γνωση η οποία είναι ζαβολιάρα. Δηλαδή να παίρνεις κάτι από εδώ και κάτι από

εκεί. Πρέπει να δει κανείς συνολικά το έργο του Μαρξ. Αν το κάνει αυτό τότε

διαπιστώνει ότι δεν πρόκειται για εξελικτισμό. Πρόκειται για ένα πολιτικό και

κοινωνικό σύστημα στο οποίο υπάρχουν ανοιχτές δυνατότητες. Βαρβαρότητα ή

σοσιαλισμός για παράδειγμα. Λέει ότι μπορεί να οδηγηθούμε στη βαρβαρότητα

αντί του σοσιαλισμού. Να λοιπόν που το σύστημα δεν οδηγεί αναγκαστικά

κάπου. Μπορεί να οδηγήσει και στο αντίθετο από αυτό που περίμεναν οι κομ­

μουνιστές. Υπάρχει μια γενική απροσδιοριστία. Γιατί παρότι υπάρχουν οι οικο­

νομικοί νόμοι, υπάρχουν οι σχέσεις αιτιότητας, σε τελική ανάλυση, άμα τα

πάρεις όλα μαζί, δηλαδή πάρεις μαζί και το γεγονός ότι αυτό το σύστημα κολυ­

μπάει μέσα σε μία κοινωνία, οδηγούμαστε σε μία απροσδιοριστία. Με την

έννοια ότι είναι απροσδιόριστο το μέλλον του πολΓτικού μας συστήματος. Αυτό

που προσδιορίζει το πολιτικό σύστημα, με τη δομή του, είναι δυνατότητες.

Ποια από αυτές τις δυνατότητες θα πραγματοποιηθεί, είναι ανοιχτό...

153

Page 155: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

154

Page 156: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία

Παρασκευή 2 Μαρτίου, στην κατάληψη Φυλής και Φερών.

155

Page 157: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία
Page 158: Τι είναι και τι ζητάει η μαρξιστική κριτική από την πολιτική οικονομία