λαικος πολιτισμός

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA� H άνθηση της λαϊκής τέ-�νης. H �ικ�ν�μική καιπνευματική ανάπτυ�η τ�ν18� αιώνα δημι�υργεί καικαλλιτε�νική άν�δ�.� H π�ιητική διάθεση τ�υλαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ. H �ω-ντανή σύνδεση τ�υ παρελ-θ�ντ�ς με τ� παρ�ν, απαι-τεί την ύπαρ�η της τέ�νης.� Tα Λα�γρα!ικά M�υ-σεία. Aντικείμεν� τ�υς �νε�ελληνικ�ς π�λιτισμ�ςκαι η διάσωση της παρά-δ�σής μας.� Λαϊκή αρ�ιτεκτ�νική.Διατηρ�ύνται ακ�μη ση-μαντικά δείγματα π�υ αν-θίστανται στις καταστρ�-!ές και τ� �ρ�ν�� Λαϊκή λιθ�γλυπτική. Tέ-�νη με μακρά παράδ�σηκαι ιστ�ρία π�υ συνε�ί�ε-ται αδιάλειπτα.� H νεώτερη κεραμική. Oπρωταγωνιστικ�ς της ρ�-λ�ς στη �ωή των ανθρώ-πων τ�υ �θες.� H λαϊκή �ωγρα!ική. Oιδημι�υργ�ί της εκ!ρά��υντα #αθύτερα #ιώματα καιτη συνείδηση τ�υ λα�ύ.� Παραδ�σιακή �υλ�γλυ-πτική. Περιλαμ#άνει έργαεκκλησιαστικής, αστικής,π�ιμενικής και ναυτικήςτέ�νης.� Nε�ελληνική αργυρ�-�ρυσ��ΐα. Mια τέ�νη π�υδιακρίνεται σε εκκλησια-στική και κ�σμική.� Oι τ�πικές !�ρεσιές.Bασίστηκαν στην παράδ�-ση και κράτησαν μια �μ�ι-�μ�ρ!η συνέ�εια.� Kεντητική και υ!αντική.Tα κεντήματα τ�υ σπιτι�ύκαι η διάκ�σμη υ!αντ�υρ-γία.� H μεταλλ�τε�νία. Πα-νάρ�αια τέ�νη π�υ γνώρι-σε μεγάλη άνθηση στα νε-ώτερα �ρ�νια.� H ανθρώπινη μ�ρ!ήστην ελληνική λαϊκή τέ�νη.Mια πν�ή αισι�δ��ίας δια-περνά τ�ν κ�σμ� �πως αυ-τ�ς εκ!ρά�εται στην πα-ράδ�σή μας.

E�ώ�υλλ�: Σκύρ�ς. «Kε�αλάρι με τηγ�υλέτα», κεντητή γρα�τή παράστασηιστι��ρ�υ, 19�ς αι. (M�υσεί� Mπενά-κη). Aπ� τ� �ι�λί� «Λαϊκή Tέ�νη» τηςΠ�πης Zώρα. «Eκδ�τική Aθηνών».

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995

H άνθησητης λαϊκής τέ�νης

H �ικ�ν�μική και πνευματική ανάπτυ η

τ�υ 18�υ αιώνα δημι�υργεί και καλλιτε�νική άν�δ�

Tης Π�πης Zώρα

Eπίτιμης Διευθύντριας τ�υ M�υσεί�υ EλληνικήςΛαϊκής Tέ�νης

ME TON �ρ� «λαϊκή» �αρακτηρί��υ-με την τέ�νη π�υ άνθησε στην Eλλά-δα κατά τα τελευταία εκατ�ν πενή-ντα περίπ�υ �ρ�νια της T�υρκ�κρα-τίας. T� �ρ�νικ� αυτ� διάστημα, υ-πήρ�ε καθ�ριστικ� για την π�ρείατ�υ νεώτερ�υ Eλληνισμ�ύ, α��ύ τ�-τε διαμ�ρ�ώθηκαν �ι ιστ�ρικές πρ�-

ϋπ�θέσεις, π�υ πρ�ετ�ίμασαν τη με-γάλη ε�έγερση τ�υ 1821 και π�υ ή-ταν κυρίως τρεις: H �ικ�ν�μική ανά-πτυ�η των Eλλήνων, η ανα"ίωση τηςελληνικής παιδείας και η �ργάνωσητ�υ μά�ιμ�υ Eλληνισμ�ύ. H δημι�υρ-γία των πρ�ϋπ�θέσεων αυτών ��εί-λεται στη μεταστρ��ή της τ�υρκι-κής π�λιτικής και στα ηπι�τερα μέ-τρα π�υ η Πύλη, αναγκασμένη απ�τις ιστ�ρικές συγκυρίες της επ��ήςάρ�ισε να καθιερώνει ήδη απ� τα τέ-λη τ�υ 17�υ αι. απέναντι στ�ν υπ�-δ�υλ� Eλληνισμ�.

Eτσι � �ρ�ς τ�υ ε�ισλαμισμ�ύ π�υώς τ�τε ήταν υπ��ρεωτικ�ς για �ρι-στιαν�ύς π�υ αναλάμ"αναν α�ιώμα-τα, καταργείται. Oι "αρύτατ�ι ��ρ�ιπ�υ απ�γύμνωναν τ�ν Eλληνισμ� α-π� κάθε �ικ�ν�μική ικμάδα μειών�-νται και διατηρείται μ�ν�ν � κε�αλι-κ�ς τ� λεγ�μεν� «�αράτσι». T� παι-δ�μά�ωμα σταματά και τ� γενιτσα-ριτκ� σώμα αρ�ί�ει να στρατ�λ�γεί-ται απ� τα παιδιά των ίδιων των γενι-

τσάρων. Συγ�ρ�νως απ� τ� τέλ�ςτ�υ 17�υ αι. Eλληνες �ριστιαν�ί αρ-�ί��υν να αναλαμ"άν�υν υψηλά κρα-τικά α�ιώματα �πως τ�υ Mεγάλ�υΔιερμηνέα και τ�υ δι�ικητή των Πα-ραδ�υνα"ίων ηγεμ�νιών. M�ρ�έςσαν τ�ν Παναγιωτάκη Nικ�ύσι�, τ�νΠρεσ"ύτερ� Aλέ�ανδρ� Mαυρ�κ�ρ-δάτ�, τ�ν Kωνσταντίν� M�υρ�ύ�ηκαι τ�ν Mι�αήλ Σ�ύτσ�, ρυθμί��υντις διπλωματικές σ�έσεις τ�υ �θω-μανικ�ύ κ�σμ�υ με τ� ε�ωτερικ� καισυγ�ρ�νως πετυ�αίν�υν "ελτιώσειςκαι πρ�ν�μια για λ�γαριασμ� τωνσυμπατριωτών τ�υς. Kάτω απ� τιςσυνθήκες αυτές � Eλληνισμ�ς αρ�ί-�ει να αναπνέει και ανασυντάσσ�-ντας τις πνευματικές και υλικές τ�υδυνάμεις �ργανώνει σιγά - σιγά �λ�-κληρ� σύστημα �ικ�ν�μικής καιπνευματικής ανάπτυ�ης, �π�υ πρω-

ταγωνιστ�ύν �ι τ�σ� συ�ητημέν�ι α-π� την ιστ�ρία Φαναριώτες π�υ απ�-τέλεσαν την πνευματική και π�λιτικήηγεσία τ�υ Eθν�υς και �ι π�λύτιμεςελληνικές κ�ιν�τητες τ�υ εσωτερι-κ�ύ και τ�υ ε�ωτερικ�ύ.

Oι Συνεταιρισμ�ί

O γνωστ�ς απ� τ�υς μεσαιωνικ�ύς�ρ�ν�υς θεσμ�ς των κ�ιν�τήτων,κατά τ�ν 18� αι. �ργανώνεται πάνωσε καιν�ύργιες "άσεις. Σε π�λλέςελληνικές περι��ές, �π�υ λ�γ�ι γε-ω�υσικ�ί δημι�υργ�ύν πλ�υτ�παρα-γωγικές πηγές, τα ελληνικά �ωριάσυσσωματών�νται σε κ�ιν�πρα�ίεςκαι εκμεταλλεύ�νται την παραγωγή.

Eτσι π.�. στη Xαλκιδική �ργανώνε-ται η κ�ιν�τητα των Mαδεμ��ωρίωνπ�υ εκμεταλλεύεται τα γνωστά απ�

Eπε�εργασία μετά�ης και �αρακτηριστική εικ�να καθημερινής �ωής απ� γκρα-��ύρα τ�υ 1882. (Φωτ.: Πελ�π�ννησιακ� Λα�γρα!ικ� Iδρυμα)

Eπιμέλεια α!ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ

KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Σκηνή απ� τη �ωή της Oλύμπ�υ στην Kάρπαθ� �π�υ � λαϊκ�ς π�λιτισμ�ς παραμένει ακ�μη �ωνταν�ς και απ�τέλεσε τ� αντικείμεν� εκθέσεως τ�υ M�υσεί�υ Eλληνι-κής Λαϊκής Tέ�νης με σκ�π� την ευρύτερη πρ��λή αλλά και τη διατήρηση τ�υ π�λιτιστικ�ύ μας �αρακτήρα.

την αρ�αι�τητα �ρυ�εία τ�υ ασημι-�ύ. Tα 24 �ωριά τ�υ Πηλί�υ, ανε-πτυγμένα ήδη απ� τις αρ�ές τ�υ17�υ αι. παράγ�υν και ε�άγ�υν μεγά-λες π�σ�τητες απ� «σκ�υτιά» για τιςκάπες των ναυτικών, μετά�ι, ελιέςκαι λάδι. Στ�υς παρ��θι�υς �ικι-σμ�ύς των Tεμπών –Kρανιά, Pαψάνη,Mπαμπά, Tύρνα"�, Aγιά– ακμά�ει η"ι�τε�νία της κ�κκινης νηματ�"α-�ής απ� ρι�άρι, π�υ �ύτρωνε μ�ν�στην κ�ιλάδα τ�υ Πηνει�ύ. H "ι�τε-�νία αυτή γνωρί�ει ιδιαίτερη άνθησηστα Θεσσαλικά Aμπελάκια π�υ, μετ�ν περί�ημ� συνεταιρισμ� τ�υς,λύν�υν ήδη απ� τ�ν 18� αι. τ� δύ-σκ�λ� ακ�μη και για τις μεταγενέ-στερες �ικ�ν�μίες πρ�"λημα τ�υσυνεταιρισμ�ύ κε�αλαί�υ και εργα-σίας. Στην Hπειρ� τα �ωριά τ�υ Zα-γ�ρί�υ και �ι δύ� κ�ιν�τητες των"λα��ωρίων της Πίνδ�υ, η μία μεκέντρ� τ� Συρράκ� και η άλλη τ�υςKαλαρρύτες, γίν�νται πασίγνωσταγια τ� εμπ�ρι� ναυτικών καπών καιτα αργυρ��ϊκά τ�υς πρ�ϊ�ντα.Oι ελληνικές αυτές κ�ιν�τητες �π�υη τ�υρκική κυριαρ�ία, ήταν �υσια-

στικά ανύπαρκτη και περι�ρι��τανμ�ν� στην είσπρα�η �ρισμέν�υ ��-ρ�υ, ήταν �υσικ� να γίν�υν ανθηράκέντρα ελληνικής παιδείας. Eτσι στ’Aμπελάκια τυπών�νται �ι πρώτ�ι ελ-ληνικ�ί �άρτες �ι «δρ�μ�δεί�τες»για να διευκ�λύνεται η διακίνησητων πρ�ϊ�ντων. Oταν �ι T�ύρκ�ι τ�1821 λεηλατ�ύν τα �ωριά τ�υ Πηλί-�υ, "ρίσκ�υν σ’ αυτά σ��λεία με ερ-γαστήρια �ημείας και πειραματικής�υσικής ακ�μη και �ργανα γαλ"ανι-σμ�ύ και ηλεκτρικές μη�ανές π�υμετα�έρ�υν στην Π�λη σαν α�ι�πε-ρίεργα αντικείμενα.

H συνθήκη τ�υ Πασσάρ�"ιτς π�υτ� 1718 τερμάτισε τ�ν π�λεμ� μετα-�ύ της T�υρκίας απ� τη μία μεριά καιτης Bενετίας και της Aυστρίας απ�την άλλη, δημι�ύργησε στα παράλιατης Aδριατικής και στη �ερσ�νησ�τ�υ Aίμ�υ, μια περι��ή έντ�νων ε-μπ�ρικών ανταγωνισμών για τις με-γάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, τη Bε-νετία, την Aυστρία, την Aγγλία και τηΓερμανία. Oι υπ�δ�υλ�ι Eλληνες εκ-μεταλλεύ�νται τ�ν ανταγωνισμ� αυ-τ�ν και γίν�νται �ι μεσά��ντες τ�υ

διαμετακ�μιστικ�ύ εμπ�ρί�υ, π�υώς τα τέλη τ�υ 18�υ αι. περνά �υσια-στικά στα δικά τ�υς �έρια.

Παράλληλα με τη μεγάλη �ικ�ν�-μική και πνευματική άνθηση τ�υEλληνισμ�ύ και καθώς η OθωμανικήAυτ�κρατ�ρία παρακμά�ει κάτω απ�τις πιέσεις τ�υ καιν�ύργι�υ δυναμι-κ�ύ της αντιπάλ�υ της Pωσίας, π�υμε τ�ν καιρ� παίρνει τη θέση της Bε-νετίας κι αργ�τερα της Aυστρίας,�ργανών�νται �ι μά�ιμες δυνάμειςτ�υ Eλληνισμ�ύ π�υ, με τ�ν θεσμ�των κλε�τών και των αρματ�λών,πρ�ετ�ιμά��υν τ�υς π�λέμαρ��υςτ�υ 1821.

O γενικ�ς αυτ�ς �ικ�ν�μικ�ς καιπνευματικ�ς �ργασμ�ς και τ� μα�η-τικ� πνεύμα π�υ �αρακτηρί��υν τηνEλλάδα τ�υ 18�υ αι. εί�ε �υσική συ-νέπεια την ανα�ωπύρωση των καλλι-τε�νικών ανησυ�ιών τ�υ ελληνικ�ύλα�ύ και την άνθηση της ελληνικήςλαϊκής τέ�νης, π�υ εκτ�ς της αρ�ι-τεκτ�νικής αγκαλιά�ει κι �λ�υς τ�υςκλάδ�υς της μικρ�τε�νίας και τηςδιακ�σμητικής, τη �ωγρα�ική, τηνκεντητική, την υ�αντική, την γλυπτι-

κή τ�υ �ύλ�υ και της πέτρας, την αρ-γυρ��ρυσ��ΐα, τη μεταλλ�τε�νίακαι την κεραμική. Tα έργα της, �λααυθ�ρμητες δημι�υργίες τ�υ �ερι-�ύ, υπηρέτησαν τις ανάγκες και α-νταπ�κρίθηκαν στ� αίτημα της �υσι-κής καλαισθησίας τ�υ ελληνικ�ύ λα-�ύ επί δύ� και περισσ�τερ� αιώνες.Mέ�ρις �τ�υ η εισ"�λή και η επικρά-τηση της "ι�μη�ανικής παραγωγήςτα ε�ετ�πισε απ� τ�ν �υσικ� τ�υς�ώρ� π�υ ήταν η ίδια η �ωή και τα�υλάκισε στις πρ�θήκες των λα�-γρα�ικών M�υσείων.

Σήμερα η τε�ν�λ�γία και η μη�ανήπρ��ωρ�ύν ακ�μη παραπέρα. Tυπ�-π�ιώντας και μηδενί��ντας �λ� καιπερισσ�τερ� τις δυνατ�τητες τ�υανθρώπιν�υ �ερι�ύ, ίσως επαληθεύ-σ�υν τη δυσ�ίωνη πρ��ητεία τ�υIταλ� Kαλ"ίν� �πως εκ�ρά�εται στ�«Kάστρ� των διασταυρωμένων πε-πρωμένων». Oτι δηλ. θα έρθει μιαμέρα π�υ � άνθρωπ�ς θα παύσει ναείναι «αναγκαί�ς» στις δημι�υργικέςδιαδικασίες της �ωής. Γιατί θα αρ-κ�ύν �ι «υπ�λ�γιστές» και �ι «πετα-λ�ύδες».


H π�ιητική διάθεσητ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ

H �ωντανή σύνδεση τ υ παρελθ�ντ ς με τ παρ�ν απαιτεί την ύπαρ�η της τέ�νης

Kαραγκ�ύνες με καθημερινή ��ρεσιά στην ��θη μιας λίμνης της Θεσσαλίας. (Φωτ: Πελ�π�ννησιακ� Λα�γρα�ικ� Iδρυμα)


T�υ M. Γ. Mερακλή

Kαθηγητή K�ινωνικής Λα�γρα�ίας Παιδαγωγι-κ�ύ Tμήματ�ς Δ.E Πανεπιστημί�υ Aθηνών

AΠO τις τρεις λέ�εις π�υ διαπλέκ�-νται στ� σημείωμα αυτ� –π�λιτισμ�ς,παράδ�ση, λαϊκ�ς– θα έλεγα �τι ηπι� εύκ�λη στ�ν πρ�σδι�ρισμ� τηςείναι η πρώτη, αν με τη λέ�η αυτή εν-ν��ύμε �τιδήπ�τε απ�τελεί πρ�ϊ�ντης �ωής, με τ�ν ένα ή τ�ν άλλ� τρ�-π� �ργανωμένης, μιας �μάδας (π�υμπ�ρεί να είναι και μια κ�ινωνία �λ�-κληρη).

Kαι η ένν�ια της παράδ�σης ίσωςδεν είναι �σ� �αίνεται δύσκ�λη·μπ�ρ�ύμε να π�ύμε �τι τη συνιστ�ύναυτά π�υ έ!�υν παραδ�θεί στ� πα-ρ�ν απ� τ� (μακριν� ή πρ�σ�ατ�)παρελθ�ν, με τέτ�ι� τρ�π�, π�υ ναυ�ίσταται κάπ�ια �ωντανή σ!έσητ�υ παρ�ντ�ς με αυτά, σ’ έναν τ�μέατης σύγ!ρ�νης �ωής ή στη σύγ!ρ�νη�ωή γενικά. Για τ�ν λαϊκ� Mακρυ-γιάννη π.!. –� �π�ί�ς ανήκει στηνπαράδ�σή μας, α��ύ τα απ�μνημ�-νεύματά τ�υ δεν είναι δι�λ�υ μια υ-π�θεση �ε!ασμένη για ένα ευρύτερ�κ�ιν��– �ι αρ!αί�ι ανήκ�υν στην πα-ράδ�ση, α��ύ τ�σ� συ!νά και με τ�-ση θέρμη � ίδι�ς ανα�έρεται σ’ αυ-τ�ύς. H μετάδ�ση απ� τ� παρελθ�νστ� παρ�ν γίνεται πρ��ρικά, απ�γενιά σε γενιά. Aλλά � τρ�π�ς αυτ�ςδεν είναι � μ�ναδικ�ς. H παράδ�σημετα#ι#ά�εται και με τα κείμενα, επι-πλέ�ν καλλιεργείται και με την εκ-παίδευση: �λα –� πρ��ρικ�ς λ�γ�ς,� γραπτ�ς λ�γ�ς, η εκπαίδευση– εί-ναι ε�ίσ�υ ισ!υρ�ί τρ�π�ι και παρά-γ�ντες παρ�υσίας της παράδ�σης.Πρέπει να παρατηρηθεί ε�άλλ�υ, �τιη παράδ�ση δεν πρ�έρ!εται απ� μία�ρισμένη !ρ�νική περί�δ�.

H ενν ια τ υ λαϊκ ύ

H πι� δύσκ�λη απ� τις τρεις ένν�ι-ες είναι τελικά η ένν�ια τ�υ λαϊκ�ύκαι αυτ�ύ π�υ τ� επίθετ� πρ�σδι�ρί-�ει, τ�υ λα�ύ. O λα�ς και τ� λαϊκ� α-πασ!�λησαν τ�ν Bάλτερ Π�ύ!νερ, �-ταν θέλησε να διατυπώσει μια «θεω-ρία τ�υ λαϊκ�ύ θεάτρ�υ» (σε #ι#λί�τ�υ με τ�ν τίτλ� αυτ�). Δεν μπ�ρεσε–αλλά �ύτε θέλησε– να αγν�ήσει τηρευστ�τητα των δύ� λέ�εων, η �π�ίαάλλωστε αναδεικνύει και τ� δυναμι-κ� εύρ�ς τ�υς.

Oι �ρισμ�ί τ�υς δια�έρ�υν, �πωςπαρατηρεί, απ� γλώσσα σε γλώσσα,απ� έθν�ς σε έθν�ς, απ� επ�!ή σε ε-π�!ή, ενώ παρ�υσιά��υν συ!νά, ε-κτ�ς απ� τη δήλωση μιας κ�ινωνικής�ντ�τητας και ιδε�λ�γική ��ρτιση:«τι δεν γίνεται εν �ν�ματι τ�υ «λα-�ύ»!». Oσ�ν α��ρά την Eλλάδα, πα-ρατηρεί � Π�ύ!νερ, αυτή «τα τελευ-ταία 500 !ρ�νια δεν γνώρισε μεγάληκ�ινωνική δια��ρ�π�ίηση», η αρι-στ�κρατία ήταν σ!εδ�ν ανύπαρκτηκαι � αστισμ�ς #ρισκ�ταν σε συμ-�υρμ� με τ� αγρ�τικ� στ�ι!εί�, τ� �-π�ί� σ!εδ�ν αμέσως μετά την απε-λευθέρωση άρ!ισε να συρρέει στα υ-π� διαμ�ρ�ωση αστικά κέντρα. Kαιπρώτιστα στην Aθήνα.

E�αιτίας των λ�γων αυτών μπ�ρείκανείς να πει, �τι � λαϊκ�ς π�λιτι-σμ�ς και η συναπτ�μενη πρ�ς αυτ�νπαράδ�ση, τ�υλά!ιστ�ν ως πριν απ��ρισμένες δεκαετίες, εί!ε μιαν έκ-δηλη ανα��ρά στα αγρ�τικά στρώ-ματα, ήταν ένας π�λιτισμ�ς π�υ τ�ν

παρήγαν �ι άνθρωπ�ι π�υ κατ�ικ�ύ-σαν στ�ν αγρ�τικ� !ώρ� και, �τανμετακιν�ύνταν στη συνέ!εια στ�ν α-στικ� !ώρ�, τ�ν συναπ�κ�μι�αν, σεσημαντικ� #αθμ�.

O λαϊκ�ς αυτ�ς π�λιτισμ�ς εί!ε �-ρισμένα διακριτικά γνωρίσματα. Π.!.τ�ν !αρακτήρι�ε μια «πι� λεπτ�με-ρειακά καθιερωμένη» και με αυστη-ρά τηρ�ύμενες πρ�διαγρα�ές ρύθ-

μιση θεωρίας και πρά�ης, ένας π�λύαργ�ς ρυθμ�ς ε�έλι�ης, ε��δ�υ απ�τα καθιερωμένα, η δέσμευση σε μιασυγκεκριμένη παράδ�ση. Eί!ε ακ�μαμια π�ιητική διάσταση, �πως τηνπρ�σδι�ρι�ε κατ’ ε��!ήν τ� ευρύ τε-λετ�υργικ� πλαίσι�, μέσα στ� �π�ί��ι άνθρωπ�ι #ίωναν τ� σύν�λ� σ!ε-δ�ν των #ι�τικών δραστηρι�τήτωντ�υς, διαπ�τισμένων απ’ την �υσία

και τ�ν τύπ� των εθίμων, τα �π�ία εί-ναι τελετ�υργικ�π�ιημένα τα ήθη,δηλαδή �ι αρ!ές και �ι καν�νες συ-μπερι��ράς της �μάδας. T� εθιμικ�-τελετ�υργικ� στ�ι!εί� περιέ!ει καιασκεί τη δύναμη της συν�!ής· έ!ειεπιγραμματικά λε!θεί, �τι «στ�!�ςτης τελετ�υργίας είναι να ε�ασ�αλί-σει �τι, �σ� είναι δυνατ�, τ� μέλλ�νθα μείνει πιστ� στ� παρελθ�ν με τημεσ�λά#ηση τ�υ παρ�ντ�ς (δηλαδήμε την παρέμ#αση της τελετ�υρ-γίας)» (Eλεων�ρα Σκ�υτέρη - Διδα-σκάλ�υ, Aνθρωπ�λ�γικά για τ� γυ-ναικεί� �ήτημα).

O Στίλπων Kυριακίδης έ!ει γράψειμιαν ευσύν�πτη αλλά α�ιανάγνωστηκαι για την ελληνική #ι#λι�γρα�ίαπρ�δρ�μική μελέτη για «τα σύμ#�λαεν τη ελληνική λαγ�ρα�ία»). Aυτή ημετα��ρική !ρήση επιτείνει λ�ιπ�ντην π�ιητικ�τητα τ�υ λαϊκ�ύ π�λιτι-σμ�ύ η �π�ία, �πως ήταν επ�μεν�, ε-πανευρίσκεται και στις ειδικ�τερακαλλιτε!νικές τ�υ εκ�ράσεις.

T� τελετ�υργικ� –συμ#�λικ�– π�ι-ητικ� στ�ι!εί� υπάρ!ει στη μία ή τηνάλλη μ�ρ�ή, στα ενδύματα, στις ει-καστικές τέ!νες, στ�ν ε��πλισμ�των σπιτιών, στ� !�ρ�, �π�υδήπ�τεαλλ�ύ. Kαι ίσως μέσα απ’ αυτά τασυμ�ρα��μενα πρέπει να ε�ηγηθεί ηαναγνωρισμένη ετ�ιμ�τητα των με-λών της κ�ινωνίας εκείνης πρ�ς τ�νέμμετρ� πρ��ρικ� λ�γ�.

Θα έγινε αντιληπτ�, �τι στ� σημεί-ωμα αυτ� � λ�γ�ς δεν είναι ακρι#ώςγια τ�ν σημεριν� λαϊκ� π�λιτισμ�,αλλά για μια πρ�γενέστερη �άσητ�υ, η �π�ία �πωσδήπ�τε απ�τελείένα μέρ�ς της παράδ�σης, της εν-σωματωμένης στ� σημεριν� π�λιτι-σμ�. E�άλλ�υ, υπάρ!�υν και αυτ�ίπ�υ αμ�ισ#ητ�ύν (�ρισμέν�ι μάλι-στα απ�λύτως) την παρ�υσία σήμε-ρα λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ. Δεν ανήκωστ�υς αμ�ισ#ητίες αυτ�ύς με κανέ-να τρ�π�. Aλλά η εμπλ�κή σε μια τέ-τ�ια συ�ήτηση, �σ� κι αν είναι σκ�πι-μη, δεν εμπίπτει στα �ρια π�υ �ρ�-θέτησαν τ� σημεριν� α�ιέρωμα.

H Γ�ργ�να, δημ��ιλές θαλασσιν� στ�ι�εί� π�υ περνά δια�ρ�νικά στις λαϊκές παραδ�σεις και τ�ν π�λιτισμ� μας (Πινα-κ�θήκη E. A#έρω�).

O Mακρυγιάννης ανήκει στην παράδ�σή μας «α��ύ τα απ�μνημ�νεύματά τ�υδεν είναι δι�λ�υ μία υπ�θεση $ε�ασμένη για ένα ευρύτερ� κ�ιν�». (Φωτ: Eθνικ�Iστ�ρικ� M�υσεί�).


M�νιμη εκθετική εν�τητα με παραδ�σιακές ενδυμασίες, α�ιερωμένη στα Δωδεκάνησα, στ� M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης.

Tα Λα�γρα�ικά M�υσείαAντικείμεν� τυς νεελληνικ�ς πλιτισμ�ς και η διάσωση της παράδσής μας

Tης Δρ�ς Eλένης Pωμαί�υ Kαρασταμάτη

Διευθύντριας M υσεί υ Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης

TO 1918 ιδρύεται τ� πρώτ� λα�γρα-�ικ� μ�υσεί� στην Eλλάδα, τ� M�υ-σεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης, μεπρωτ��υλία τ�υ π�ιητή Γεωργί�υΔρ�σίνη και τ�υ αρ�αι�λ�γ�υ Kων-σταντίν�υ K�υρ�υνιώτη.

H ίδρυση τ�υ M�υσεί�υ μετά τ�νA΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ� συμπίπτει μεμία επ��ή π�υ την �αρακτηρί$�υντάσεις εκσυγ�ρ�νισμ�ύ και ανανέ-ωσης. Eνενήντα �ρ�νια απ� την ί-δρυση τ�υ Nεώτερ�υ Eλληνικ�ύKράτ�υς, π�υ τα �αρακτηρί$ει αρ-�αι�λατρεία, δημι�υργ�ύνται σημα-ντικά Kέντρα τα �π�ία ακμά$�υν έ-

ως σήμερα, με αντικείμεν� τ�υςτ�ν νε�ελληνικ� λαϊκ� π�λιτισμ� σε�λες τ�υ τις δημι�υργικές πτυ�ές.H Eλληνική Λα�γρα�ική Eταιρείατ� 1909, τ� Λύκει� των Eλληνίδωντ� 1911 και τ� Λα�γρα�ικ� Aρ�εί�,σήμερα Kέντρ� Eρευνας της Eλλη-νικής Λα�γρα�ίας της AκαδημίαςAθηνών τ� 1918.

E�ει πρ�ηγηθεί, τ� 1882, τ� Eθνι-κ� Iστ�ρικ� M�υσεί� της Iστ�ρικήςκαι Eθν�λ�γικής Eταιρείας τηςEλλάδ�ς, τ� �π�ί� παραμένει τ�πρώτ� –ιδιαίτερα στ�ν τ�μέα τηςενδυμασίας, με τεκμηριωμέν� π�-λύτιμ� υλικ�.

T� MEΛT, με πρώτη επωνυμία«M�υσεί� Eλληνικών Xειρ�τε�νη-

μάτων» και αργ�τερα «Eθνικ�νM�υσεί�ν K�σμητικών Tε�νών» α-π�κτά τ�ν �ριστικ� τίτλ� «M�υσεί�Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης» τ� 1959,με την τ�τε νέα διευθύντριά τ�υ κ.Π. Zώρα (η �π�ία τ� διευθύνει απ�τ� 1956 έως τ� 1980). Σ’ αυτά τα�ρ�νια της �υσιαστικής δημι�υρ-γίας τ�υ M�υσεί�υ, συγκεντρών�-νται σ’ αυτ� και διασώ$�νται τα τεκ-μήρια τ�υ παραδ�σιακ�ύ π�λιτι-σμ�ύ, π�υ ως τ�τε ήταν αντικείμε-ν� εμπ�ρίας απ� συλλέκτες, παλαι-�πώλες και γυρ�λ�γ�υς. Aναπτύσ-σ�νται �λες �ι πτυ�ές εν�ς σύγ-�ρ�ν�υ μ�υσεί�υ, �πως της έρευ-νας –ιδιαίτερα με επιτ�πιες απ�-στ�λές, τ�υ εμπλ�υτισμ�ύ των

συλλ�γων, της καταγρα�ής και τα-'ιν�μησης, της δημι�υργίας Aρ�εί-ων και Bι�λι�θήκης, της δημι�υρ-γίας Eργαστηρί�υ Συντήρησης κα-θώς και της πρ��λής των συλλ�-γων με περι�δικές εκθέσεις, εκδη-λώσεις και εκδ�σεις. Πτυ�ές π�υευαισθητ�π�ι�ύν τ� κ�ιν� και τηνπ�λιτεία, ώστε σύντ�μα να γίνει μι-κρ�τερη η αντιδιαστ�λή μετα'ύτων κατα'ιωμένων Aρ�αι�λ�γικώνM�υσείων και τ�υ M�υσεί�υ Eλλη-νικής Λαϊκής Tέ�νης.

Eδώ πρέπει να ανα�ερθεί και ηδημι�υργία τ�υ M�υσεί�υ Mπενάκη(1930), τ�υ �π�ί�υ η πλ�ύσια λα�-γρα�ική συλλ�γή πρ��άλλεται ισ�-δύναμα μέσα στη δια�ρ�νική πα-ρ�υσίαση της Eλληνικής Tέ�νης καιIστ�ρίας.

Θεσμικ� πλαίσι

Λ�γω έλλειψης θεσμικ�ύ πλαισί-�υ, τ� MEΛT αναλαμ�άνει εκ τωνπραγμάτων τ�ν ρ�λ� της επ�πτείαςτων πρώτων λα�γρα�ικών μ�υσεί-ων, π�υ αρ�ί$�υν να δημι�υργ�ύ-νται σε �λ�ν τ�ν ελληνικ� �ώρ�, ι-διαίτερα στη δεκαετία τ�υ ’70.Πρώτα τ� Λα�γρα�ικ� και Eθν�λ�-γικ� M�υσεί� Mακεδ�νίας στη Θεσ-σαλ�νίκη (ιδρύθηκε τ� 1957 και λει-τ�υργεί απ� τ� 1970 ως N.Π.Δ.Δ)και ακ�λ�υθ�ύν μ�υσεία σε �λη τηνEλλάδα: /άνθη, Σέρρες, K�$άνη,Xί�, Mυτιλήνη, Kρήτη Kε�αλ�νιά,κ.ά., ενώ τα τελευταία �ρ�νια δημι-Eκθεσιακ�ς �ώρ�ς τ�υ M�υσεί�υ Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης α�ιερωμέν�ς στ� Θέατρ� Σκιών.


�υργ�ύνται αρκετές εκατ�ντάδεςλα�γρα�ικών συλλ�γων, �ωρίς ω-στ�σ� να πληρ�ύνται πάντ�τε �ιστ�ι�ειώδεις �ρ�ι λειτ�υργίας εν�ςμ�υσεί�υ, �σ�ν α��ρά τη �ύλα'η-απ�θήκευση και την πρ��λή τωνσυλλoγών.

Bασικ� στ�ι�εί� της δημι�υργίας�λων αυτών των λα�γρα�ικώνμ�υσείων είναι η αγάπη, η α��σίω-ση και η αυταπάρνηση των δημι-�υργών τ�υς, π�υ συ�νά εκτελ�ύντ�ν π�λλαπλ� ρ�λ� τ�υ �ύλακα,τ�υ 'εναγ�ύ, τ�υ τε�νικ�ύ, τ�υγραμματέα και τ�υ διευθυντ�ύ.Aνήκ�υν σε Π�λιτιστικ�ύς Συλλ�-γ�υς, Eταιρίες, OTA και η �ιωσιμ�-τητά τ�υς ε'αρτάται απ� π�ικίλ�υςπαράγ�ντες.

Mε δια��ρ�π�ιημέν� σκεπτικ��ργάνωσης και ακ�λ�υθώνταςτ�υς καν�νες της σύγ�ρ�νης μ�υ-σει�λ�γίας, εγκαινιά$εται τ� 1974στ� Nαύπλι� τ� Πελ�π�ννησιακ Λα�γρα�ικ Iδρυμα, εισάγ�νταςνέ� πνεύμα στη μ�υσει�γρα�ική α-ντίληψη και κερδί$�ντας επά'ια τ�Eυρωπαϊκ� Bρα�εί� τ�υ M�υσεί�υτης Xρ�νιάς για τ� 1981. Tώρα τα α-ντικείμενα τ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύδεν παρ�υσιά$�νται ως ��ρείς μ�-ν�ν αισθητικών α'ιών, αλλά εντάσ-σ�νται στ�ν κ�ινωνικ� �ώρ� μέσαστ�ν �π�ί� δημι�υργήθηκαν.

T� 1977, με την ψή�ιση τ�υOργανισμ�ύ τ�υ υπ�υργεί�υ Π�λι-τισμ�ύ και Eπιστημών, τ� αντικεί-μεν� της πρ�στασίας τ�υ νε�ελλη-νικ�ύ π�λιτισμ�ύ (παραδ�σιακ�ςπ�λιτισμ�ς και νε�τερα μνημεία)'ε�ωρί$ει για πρώτη ��ρά απ� τιςKαλές Tέ�νες και απ�τελεί αρμ�-δι�τητα της νέας Διεύθυνσης Λαϊ-κ�ύ Π�λιτισμ�ύ. Aυτή αναλαμ�άνειτ�ν ρ�λ� τ�υ συντ�νισμ�ύ, της ε-π�πτείας και της �ικ�ν�μικής ενί-σ�υσης των λα�γρα�ικών μ�υσεί-ων. T� MEΛT ωστ�σ� ε'ακ�λ�υθείνα απ�τελεί «σημεί� ανα��ράς»και α�ετηρία για �σ�υς επιθυμ�ύννα ενημερωθ�ύν σ�αιρικά για την�ργάνωση εν�ς λα�γρα�ικ�ύ μ�υ-σεί�υ και για τις επιμέρ�υς δραστη-ρι�τητές τ�υ.

Διεθνής αναγνώριση

Eκτ�ς απ� τα γενικ�ύ περιε��μέ-ν�υ λα�γρα�ικά μ�υσεία π�υ καλύ-πτ�υν �λη την Eλλάδα (�πως είναιτ� MEΛT στην Aθήνα και τ� ΛEMMστη Θεσσαλ�νίκη), υπάρ��υν ταπ�λυάριθμα τ�πικά μ�υσεία με τηνκ�ινωνική - ιστ�ρική τ�υς ιδιαιτε-ρ�τητα. Παράλληλα, υπάρ��υν αρ-κετά μ�ν�γρα�ικά - ε'ειδικευμέναμ�υσεία, α�ιερωμένα σε συγκεκρι-μέν� τ�μέα της λαϊκής δημι�υρ-γίας, �πως η Iματι�θήκη τ�υ Λυκεί-�υ των Eλληνίδων, τ� M�υσεί�Eλληνικών Λαϊκών M�υσικώνOργάνων – Δωρεά Φ�ί��υ Aνωγεια-νάκη, τ� Kέντρ� Mελέτης Nεώτε-ρης Kεραμεικής, τ� M�υσεί� τηςMητέρας, η Συλλ�γή Παραδ�σια-κών Tε#νών και Eπαγγελμάτων, τ�M�υσεί� Mετά$ης κ.ά.

Tα Λα�γρα�ικά M�υσεία στεγά-$�νται είτε σε σύγ�ρ�νης κατα-σκευής κτίρια, είτε σε ειδικά ανα-στηλωμένα, τα �π�ία με τ�ν τρ�π�αυτ� συντηρ�ύνται και πρ��άλλ�-νται ως λα�γρα�ικά μ�υσεία αλλάκαι ως «Mνημεία».

Kαθώς � αριθμ�ς των λα�γρα�ι-κών μ�υσείων αυ'άνει, γίνεται α-ναγκαία και η σύνδεσή τ�υς. Hπρώτη Συνάντηση πραγματ�π�ιεί-ται τ� 1984 στη Mύκ�ν�, απ� τ�νκαθηγητή B. Kυρια$�π�υλ�, δημι-�υργ� τ�υ Λα�γρα�ικ�ύ M�υσεί�υMυκ�ν�υ. Kαρπ�ς της υπήρ'ε ηEλληνική Eταιρεία Λα�γρα�ικής

M�υσει�λ�γίας (1987), η �π�ία μεπρ�εδρ� την κ. Π. Zώρα �ργανώνειτ� 1992 την «Πρώτη Συνάντησητων Λα�γρα�ικών M�υσείων τωνXωρών της Eυρωπαϊκής K�ιν�τη-τας». Aπ� τ� 1985 η Διεύθυνση Λαϊ-κ�ύ Π�λιτισμ�ύ και τ� M�υσεί�Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης έ��υν�ργανώσει δύ� εκπαιδευτικά σεμι-

νάρια και ένα συμπ�σι� για τα Λα�-γρα�ικά M�υσεία στην Eλλάδα(�ργάνωση - λειτ�υργία - συντήρη-ση - πρ��πτικές). Tέλ�ς, απ� τ�1993 δραστηρι�π�ιείται και στη �ώ-ρα μας η Διεθνής Eπιτρ�πή Tεκμη-ρίωσης Eθν�γρα�ικ�ύ Yλικ�ύ τ�υΔιεθν�ύς Συμ��υλί�υ M�υσείων(Ethnocidoc).

Eκπαιδευτικά πρ�γράμματα για τα παιδιά δημι�υργ�ύνται σε π�λλά μ�υσεία. Στη �ωτ�γρα�ία μαθήματα για την κατασκευήανεμ�μυλων στ� M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης.

Tα Λ�υτρά της Aθήνας, �δ�ς Kυρρήστ�υ, Πλάκα: συγκρ�τημα κτισμάτων απ� τ�ν 17� αιώνα κ.ε. Aναστηλών�νται για να λει-τ�υργήσ�υν ως μνημεί�-μ�υσεί�. (Mακέτα, M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης).


Λαϊκή αρ�ιτεκτ�νικήΔιατηρ�ύνται ακ�μη σημαντικά δείγματα π�υ ανθίστανται στις καταστρ��ές και τ� �ρ�ν�

Aπ�ψη σπιτιών στ�ν Πάνω Mα�αλά της Bίτσας στα Zαγ�ρια. (Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς «Mέλισσα»)

T�υ N. K. M�υτσ�π�υλ�υ

Aρ�ιτέκτ�ν�ς, Kαθηγητ�ύ AΠΘ

ΣTHN EΛΛAΔA, ε�αιτίας τ�υ πλ�ύ-τ�υ και των εναλλαγών της γεω-μ�ρ��λ�γίας τ�υ εδά��υς (��υνά,πεδιάδες, νησιά), υπήρ�ε ανέκα-θεν π�ικιλία �ικ�δ�μικών υλικών:πέτρα (σε διά��ρες π�ι"τητες καιμεγέθη) και �έ�αια η απαραίτητη�ικ�δ�μική �υλεία.

Πριν "μως πρ�σπαθήσ�υμε "-π�ια έρευνα για την τυπ�λ�γία ήτη μ�ρ��λ�γία της ελληνικής κα-

τ�ικίας, θα πρέπει να εντ�πίσ�υ-με, "σ� είναι δυνατ", σε π�ιες πε-ρι��ές σώ$�νται σήμερα δείγματατης παραδ�σιακής μας αρ�ιτεκτ�-νικής.

Oταν ελευθερώθηκε η �ώρα απ"τ�ν τ�υρκικ" $υγ", διατηρ�ύντανακ"μα στ�ν ελλαδικ" �ώρ� παντ�ύμια ενιαία αρ�ιτεκτ�νική, "πως καιστη Mικρά Aσία. Σω$"ταν ακ"μαπ�λύ καλά και στις π"λεις της Πε-λ�π�ννήσ�υ: την Tριπ�λιτσά, τηνKαλαμάτα και τ� Nαύπλι�, πριν κα-ταστρα��ύν τ� 1821, κατά τις μά-

�ες για την απελευθέρωσή τ�υς ήλίγ� αργ"τερα απ" τ� στρατ" τ�υIμπραήμ πασά.

Tα ίδια έπαθαν και τα Γιάννιναστα �ρ"νια της ανταρσίας τ�υ Aλήπασά. Aπ" παλιές �αλκ�γρα�ίες,π�υ απεικ�νί$�υν απ"ψεις των π"-λεων αυτών πριν απ" τις κατα-στρ��ές, μπ�ρ�ύμε να διακρίν�υ-με "τι η αρ�ιτεκτ�νική ήταν ενιαίααπ" την Hπειρ� μέ�ρι την Kαλαμά-τα και την Aρκαδιά (Kυπαρισσία).Aυτ" απ�τελεί μια σημαντική δια-πίστωση, γιατί �λέπ�υμε την αρ�ι-

τεκτ�νική αυτή, τη μετα�υ$αντινή,να επικρατεί απ"λυτα και σε πε-ρι��ές π�υ μετέπειτα ήταν γνω-στές για την άνθηση τ�υ νε�κλα-σικισμ�ύ.

Δεν υπάρ�ει αμ�ι��λία "τι η έ-ρευνα αυτή θα μπ�ρ�ύσε να ταυτι-στεί με τις περι��ές "π�υ, κατάτ�υς τελευταί�υς αιώνες τηςT�υρκ�κρατίας, αναπτύ�θηκαν α-στικά κέντρα. Tην επ��ή αυτή η �-θωμανική αυτ�κρατ�ρία εί�ε κάτωαπ" τ�ν έλεγ�" της "λες τις παρα-θαλάσσιες π"λεις και τα λιμάνια,

Συνέ�εια στην 10η σελίδα


O Kυκλαδίτικ�ς �ικισμ�ς της Mυκ�ν�υ και τ� λιμάνι. (Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς «Mέλισσα»)

T� τει�ισμέν� συγκρ�τημα Σκλα��υνάκ�υ, �ρ�ν�λ�γείται στα 1812, στ�ν Πύργ� Διρ�ύ της Mάνης. (Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς«Mέλισσα»)

π�υ πριν ήταν κτήσεις της Γαλην�-τάτης. Σ’ αυτές τις π"λεις σώ$�-νται ακ"μη, μέ�ρι τις μέρες μας,λαμπρά παραδείγματα �ενετσιάνι-κης αρ�ιτεκτ�νικής, ιδίως στηνKρήτη (Xανιά, Pέθυμν�) και τα I"-νια νησιά (κυρίως Kέρκυρα και Zά-κυνθ�) και άλλ�τε τη Mεθώνη, τηνK�ρώνη και τ� Nεγρεπ"ντε.

Aπ" τα αστικά αυτά κέντρα έρ-��νταν �ι επιδράσεις ρυθμών καιμ�ρ�ών π�υ επηρέα$αν την παρα-δ�σιακή αρ�ιτεκτ�νική της ηπει-ρωτικής Eλλάδας.

Oρειν�ί �ικισμ�ί

Στην ενδ��ώρα, και γενικ"τεραστην ηπειρωτική Eλλάδα, εκτ"ς α-π" τις π"λεις-κέντρα, "πως η Λάρι-σα, η Θεσσαλ�νίκη, τα Γιάννινα, ηKα�άλα, η Θή�α, η Xαλκίδα, η Πά-τρα, η Tρίπ�λη, π�υ π�τέ δεν έπα-ψαν να είναι αστικά και �ικ�ν�μικάκέντρα, συνέ�ισαν τη $ωή τ�υς καιμετά την απελευθέρωση και έτσικαταστρά�ηκαν τα ί�νη της παρα-δ�σιακής αρ�ιτεκτ�νικής τ�υς.

Mεγάλη άνθηση, επίσης, γνώρι-σαν �ρισμέν�ι �ρειν�ί �ικισμ�ί καικε�αλ��ώρια, π�υ έτυ�ε να απ�-κτήσ�υν κάπ�ια ιδιαίτερα πρ�ν"-μια, "πως �ωριά τ�υ Πηλί�υ καιτης Πίνδ�υ, ή να αναπτυ�θεί σ’ αυ-τά τ� εμπ"ρι� και η �ι�τε�νία, "-πως σε �ρεινά Bλα��ώρια της δυ-τικής Mακεδ�νίας, ή, τέλ�ς, να α-ναπτυ�θ�ύν �ι�τε�νικές και άλλεςσυσσωματώσεις, "πως στα Θεσσα-λικά Aμπελάκια και στ� Πήλι�.

Σ’ ένα �άρτη θα μπ�ρ�ύσαμε ναδιακρίν�υμε τις περι��ές π�υ μας


H ν�τι�ανατ�λική άπ�ψη τ�υ Aρ��ντικ�ύ Παλ�υκ-στ�γλ�υ στα A�δηρα της Θράκης. (Φωτ.: Eκδ. Oί-κ�ς «Mέλισσα»)

T� αρ��ντικ� Π�υλκίδη στη Σιάτιστα. Tμήμα τ�υ �ρ�#�υ, με παράθυρα, #εγγίτες και %ωγρα#ική διακ�σμηση.(Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς «Mέλισσα»)

έδωσαν τα περί�ημα συνά�ια τωνHπειρωτών και Mακεδ"νων κ�υδα-ρέων και γενικ"τερα τα κέντραπ�υ έδωσαν τις συντε�νίες των �ι-κ�δ"μων, των πετράδων, των «πε-λεκάνων», των �υλ�γλυπτών, τωναγι�γρά�ων, των �ρυσ��"ων π�υτα�ίδευαν σ’ "λη την �θωμανικήαυτ�κρατ�ρία, για να �τίσ�υν τηναρ�ιτεκτ�νική π�υ μας ενδια�έ-ρει· την εθνική μετα�υ$αντινή αρ-�ιτεκτ�νική μας.

�ύλ� και πέτρα

Σήμερα, περι��ές "π�υ διατη-ρ�ύνται, με κάπ�ια μεγαλύτερηπυκν"τητα, δείγματα της αρ�ιτε-

κτ�νικής αυτής είναι: τ� Πήλι�, �ι-κισμ�ί της Θεσσαλίας, η Πίνδ�ς, ηδυτική Mακεδ�νία, η �ρεινή Aρκα-δία (επαρ�ίες Γ�ρτυνίας και Kυ-ν�υρίας), η Mάνη, η Kρήτη και αρ-κετά νησιά τ�υ Aιγαί�υ, "πως �ιKυκλάδες και �ι Σπ�ράδες.

Στις �ρεινές περι��ές π�υ επι-κρατεί τ� �ύλ�, κάπ�τε "λη η �ικ�-δ�μή είναι �ύλινη, "πως στ�ν Aίμ�.Στις περι��ές "π�υ η πέτρα είναιτ� μ�ναδικ" �ικ�δ�μικ" υλικ" π�υπρ�σ�έρεται, τα σπίτια είναι ε� �-λ�κλήρ�υ πέτρινα ("πως σε π�λλά�ωριά της Hπείρ�υ, της Γ�ρτυνίας,της Kυν�υρίας ή της Mάνης). Eναςσπ�υδαί�ς ενδιάμεσ�ς τύπ�ς, π�υείναι και � επικρατέστερ�ς, είναι �μικτ"ς· � κ�ρμ"ς της �ικ�δ�μής

κατασκευά$εται με πέτρα και � "-ρ��ς είναι �ύλιν�ς (τσατμάς)(Δυτική και Kεντρική Mακεδ�νία,P�δ"πη, Πήλι� κ.λπ.).

O αρ�αι"τερ�ς τύπ�ς "μως π�υεπικρατεί στις αλλ�υ�ιακές κ�ιλά-δες της Mακεδ�νίας και της Θρά-κης είναι ένας «πλατυμέτωπ�ς»και �δηγεί, κατά τις διά��ρες με-ταμ�ρ�ώσεις τ�υ �ασικ�ύ κυττά-ρ�υ, σε μεγάλη π�ικιλία τύπων π�υτ�υς συναντ�ύμε και σε ευρύτε-ρες περι��ές.

Tα αρ��ντικά

O ηπειρωτικ"ς �αρακτήρας τηςελλαδικής παραδ�σιακής αρ�ιτε-κτ�νικής τ�υ 18�υ-19�υ αιώνα θα

πρέπει να τ�νιστεί ιδιαίτερα. Tηναρ�ιτεκτ�νική αυτή των αρ��ντι-κών με τ�ν υπερυψωμέν� γερ��τι-σμέν� πέτριν� κ�ρμ", "π�υ στ�νανώτατ� "ρ�� πρ�ε�έ��υν ταδιά��ρα σα�νισιά και τα �αγιάτια,συνηθίσαμε να τ�ν �ν�μά$�υμε«μακεδ�νική αρ�ιτεκτ�νική», επει-δή, απ" αρκετά �ρ"νια, τα πι� αντι-πρ�σωπευτικά και ίσως τα πι�πλ�ύσια παραδείγματα σώ$�ντανστη Mακεδ�νία. Δεν πρέπει "μωςνα λησμ�ν�ύμε "τι παρ"μ�ια ακρι-�ώς αρ��ντικά, με τα γενικά �ασι-κά �αρακτηριστικά αυτής της αρ�ι-τεκτ�νικής, υπάρ��υν ή υπήρ�ανστη Θεσσαλία, στην Hπειρ�, στηΘράκη, στη Στερεά Eλλάδα, αλλάκαι στα νησιά (Σκ"πελ�, Θάσ�, Mυ-τιλήνη, Σάμ�), και "τι παλι"τερα,πριν απ" την Eπανάσταση, απ�τε-λ�ύσαν, "πως ανα�έραμε, τ�ν ενι-αί� τύπ� της ελλαδικής, μετα�υ$α-ντινής αρ�ιτεκτ�νικής.

H �υσιαστική δια��ρά της νη-σιωτικής αρ�ιτεκτ�νικής απ" αυ-τήν της ηπειρωτικής �ώρας δεν εί-ναι τρ"π�ς στέγασης. H επίπεδηστέγη, τ� δώμα, είναι γνωστ" "τι ε-πικρατ�ύσε σε ευρύτερες περι�-�ές. Mε δώμα στεγα$"ταν η πρ�ελ-ληνική κατ�ικία στα νησιά τ�υ Aι-γαί�υ, την Kρήτη και την Kύπρ�,στις ίδιες ακρι�ώς περι��ές "π�υσυνε�ί$εται η �ρήση τ�υ δώματ�ς.

Στα νησιά τ�υ Aιγαί�υ και ιδιαί-τερα στις Kυκλάδες με τις ιδι"μ�ρ-�ες κλιματ�λ�γικές συνθήκες π�υεπικρατ�ύν (τ�υς ισ�υρ�ύς ανέ-μ�υς) και τη σπανι"τητα τ�υ �ύ-λ�υ, ε�αρμ"$�νται "πως ανα�έρα-με επίπεδες στέγες: δώματα. T��ύλ� �ρησιμ�π�ιείται με �ειδώ· "-π�υ είναι απ"λυτα αναγκαί�. H πα-ρ�υσία μιας λιτ"τητας μέσων καιυλικών είναι παντ�ύ �ανερή.

Λευκ� επί�ρισμα

Oι σημερινές μ�ρ�ές των νησιω-τικών �ικισμών, με την επικράτησηαπ" τα μέσα τ�υ 20�ύ αιώνα τ�υλευκ�ύ επι�ρίσματ�ς των "ψεων,

Xαρακτηριστικ�ς τύπ�ς κατ�ικίας της Mακεδ�νίας, Παγγαί� (M�υσθένη). Aπλή πέτρινη κατασκευή σε σ�ήμα Π με �αγιάτι.Στ� ισ�γει� είναι �ι απ�θηκευτικ�ί �ώρ�ι της κατ�ικίας και στ�ν �ρ�#� τα δωμάτια. (Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς «Mέλισσα»)

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα


έ�ει αλλ�ιώσει υπερ��λικά τη με-σαιωνική μ�ρ�ή των �ικισμών, "-π�υ τ"τε �ι ε�ωτερικές "ψεις ήτανανεπί�ριστες, εν�π�ιημένες με τ�ν�ώρ� και τ� γύρω �υσικ" τ�πί�. Oιάνθρωπ�ι τ"τε πάσ�ι$αν να είναι �ι�ικισμ�ί τ�υς αθέατ�ι απ" τη θά-λασσα, απ" τ�ν �"�� των πειρα-τών. Γι’ αυτ"ν ακρι�ώς τ�ν λ"γ� �ιπαλι"τερ�ι παραθαλάσσι�ι �ικισμ�ί(τα Kατάπ�λα) μετά τις καταστρ�-�ές μετα�έρθηκαν στ� εσωτερικ"των νησιών, σε τ�π�θεσίες διαλεγ-μένες με πρ�σ��ή, αθέατες απ" τηθάλασσα.

Oι ιδιαίτερες συνθήκες, γεωμ�ρ-��λ�γικές και άλλες π�υ επικρα-τ�ύν σε κάθε νησί, επιδρ�ύν ιδιαί-τερα στη αρ�ιτεκτ�νική τ�υ. Γι’ αυ-τ�ύς τ�υς λ"γ�υς δια�έρει η αρ�ι-τεκτ�νική της Mυκ"ν�υ απ" αυτήτης Σαντ�ρίνης, της Πάρ�υ απ"της Σύρ�υ και των Kυκλάδων απ"της Δωδεκανήσ�υ και "λων τωννησιών τ�υ Aιγαί�υ απ" αυτή τηςKρήτης ή της Kύπρ�υ. Kαι "μως �ι�ασικές αρ�ές των αρ�ικών κυττά-ρων της κρητικής και της κυπρια-κής παραδ�σιακής αρ�ιτεκτ�νικήςεμ�ανί$�υν μεγάλες �μ�ι"τητεςμε τα αρ�αι"τερα παραδείγματατης συριακής κατ�ικίας.

Σε �ρισμένα μεγαλύτερα νησιά,"πως η Σάμ�ς, η Xί�ς, η Mυτιλήνηκαι η Λήμν�ς, η αρ�ιτεκτ�νική μ�ι-ά$ει περισσ"τερ� με την ηπειρωτι-κή και μ’ αυτή των μικρασιατικώνπαραλίων. Δεν πρέπει πάντως να�ε�ν�ύμε πως κάπ�τε, στα μεσαι-ωνικά �ρ"νια, η αρ�ιτεκτ�νική ή-ταν ενιαία και παρ’ "λες τις «θεω-ρίες» �λέπ�υμε πως η �ύλινη δίρ-ρι�τη ή τετράρρι�τη στέγη με κε-ραμίδια μπ�ρ�ύσε να επικρατείστα νησιά, "πως και στην ηπειρω-τική Eλλάδα, ε�"σ�ν μπ�ρ�ύσαν�ι κάτ�ικ�ι να πρ�μηθευτ�ύν τα α-παραίτητα υλικά.

Oι λ"γ�ι π�υ επι�άλλ�υν τις μ�ρ-�ές δεν είναι συνήθως «αισθητι-κ�ί», αλλά κυρίως λ"γ�ι ανάγκηςκαι παμπάλαια «συνήθεια» π�υ κά-π�τε �ι νέ�ι κάτ�ικ�ι μετα�έρ�υνστις νέες πατρίδες.

Στη συν�πτική αυτή παρ�υσίασηπρ�σπαθήσαμε, "σ� ήταν δυνατ"ν,να ανα�θ�ύμε στις πρωταρ�ικέςμ�ρ�ές και τύπ�υ, ώστε να μπ�ρέ-σ�υμε να καταν�ήσ�υμε την κατα-γωγή τ�υς και τις πιθανές σ�έσειςτ�υς με την κατ�ικία των γειτ�νι-κών �ωρών της Bαλκανικής και τ�υμικρασιατικ�ύ �ώρ�υ, κάτω απ"την ενιαία �θωμανική κυριαρ�ία.

Δεν περιλά�αμε επίσης στην ε�έ-ταση της παραδ�σιακής κατ�ικίαςτα νησιά τ�υ I�νί�υ πελάγ�υς καιτα κατάλ�ιπα της �ενετσάνικης αρ-�ιτεκτ�νικής π�υ σώ$εται ακ"μαστις απ�ικίες των παραλίων και τηςKρήτης.

Πρ�σπαθήσαμε να απ��ύγ�υμε,τέλ�ς "π�ια ανα��ρά σε μ�ρ�έςτ�υ νε�κλασσικισμ�ύ και τ�υ εκλε-κτικισμ�ύ π�υ εμ�ανίστηκαν αμέ-σως μετά τη δημιυργία τ�υ νέ�υελληνικ�ύ κράτ�υς, μετά την Eπα-νάσταση τ�υ 1821 στη ν"τια Eλλά-δα και τ�ν εκλεκτικισμ", αλλά καιτ�ν "ψιμ� νε�κλασικισμ" στα με-γάλα αστικά κέντρα τ�υ ��ρει�ελ-λαδικ�ύ �ώρ�υ, μέ�ρι την ενσωμά-τωσή τ�υ μετά τ� 1912 στ� ελληνι-κ" κράτ�ς, γιατί ήταν ρεύματα �ε-

ν"�ερτα απ" την κεντρική Eυρώ-πη. Oι μ�ρ�ές αυτές επικρατ�ύνσε ευρύτερες περι��ές και γίν�-νται απ�δεκτές απ" τ�υς αστικ�-π�ιημέν�υς πληθυσμ�ύς. Σε π�λ-λές μάλιστα περιπτώσεις, στις νέεςπρωτεύ�υσες τ�υ ελλαδικ�ύ �ασι-λεί�υ (Aίγινα, Nαύπλι�, Aθήνα) αλ-

λά και στη Σύρ�, μεταπλάθ�νταικάπ�τε και απ�κτ�ύν μια τελείωςνέα ελληνικη �υσι�γνωμία στη νέατ�υς πατρίδα.

H αρ�ιτεκτ�νική τ�υ νε�κλασσι-κισμ�ύ απ�τελεί ένα νέ�, τελείως�ε�ωριστ" κε�άλαι� στην ελληνικήπαραδ�σιακή αρ�ιτεκτ�νική και θα

πρέπει να ε�εταστεί με τελείωςδια��ρετικά κριτήρια και πρ�σεγ-γίσεις, μα$ί και παράλληλα με τη�αθύτατη αλλαγή π�υ επισημαίνε-ται στην ενδυμασία των Eλλήνωνκαι στις τ�μές π�υ επι�ειρ�ύνταιστην ελληνική κ�ινωνία και ιδιαίτε-ρα στη γλώσσα.

Aρκαδία (Kαρύταινα). Π�λυώρ�#ες κατ�ικίες κτισμένες εγκάρσια στην κλίση τ�υ εδά#�υς. (Φωτ.: Eκδ. Oίκ�ς «Mέλισσα»)

Σκηνή απ� τ� πα%άρι των Aθηνών. Yδατ�γρα#ία τ�υ E. Dodwell, 1819.


K�γ�η να�ύ με �ρθ�μαρμάρωση και με ανάγλυ�ες πλάκες στην Π�ρταριά Πηλί�υ (αριστερά). H Bρύση της Mακρυνίτσας στ� Πήλι�. 1809 (δε�ιά). (Φωτ.: A.E. Φλωράκης)

Λαϊκή λιθγλυπτικήTέ�νη με μακρά παράδ ση και ιστ ρία π υ συνε�ί�εται αδιάλειπτα

T�υ Aλέκ�υ E. Φλωράκη

Λα�γρά��υ - Eθν�λ γ�υ

H ΓΛYΠTIKH είναι τέ�νη με μακράπαράδ�ση στ�ν ελληνικ� �ώρ�. Tηλαμπρή ιστ�ρία της κατά την αρ-�αι�τητα θα τη διαδε�τεί τ� �υ�α-ντιν� ανάγλυ��, α��ύ � ��ς της

ειδωλ�λατρίας ε#α�άνισε την πε-ρί�πτη πλαστική. Στα �ρ�νια τηςT�υρκ�κρατίας παραμένει καθη-λωμένη ως απ�τέλεσμα, μετα#ύτων άλλων, και τ�υ �αμηλ�ύ �ικ�-ν�μικ�ύ επιπέδ�υ. Yπάρ�ει μιαστ�ι�ειώδης ενασ��ληση, κυρίωςμε την ανα�ρησιμ�π�ίηση παλαι�-

τερων αρ�ιτεκτ�νικών μελών. Hνέα άνθηση θα σημειωθεί τ� 18�αιώνα, επ��ή γενικ�τερης ακμήςτ�υ νε�ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ.

Στη στεριανή Eλλάδα τα κυρι�τε-ρα κέντρα συγκεντρώθηκαν στηνHπειρ� και στη Δ. Mακεδ�νία (Mα-στ�ρ��ώρια της K�νιτσας, Mέτσ�-

��, επαρ�ία B�ΐ�υ ν�μ�ύ K��άνης,κ.ά.). E�γαλαν ά#ι�υς «πελεκά-ν�υς» (απ� τ� ρήμα πελεκώ), π�υδ�ύλεψαν την πέτρα ενταγμέν�ιστα «μπ�υλ�ύκια» των �τιστάδων.Aλλα κέντρα υπήρ#αν η Mάνη, �ι«πετρ��ά�ι» της �π�ίας συνέ�ισαντην παράδ�ση των �υ�αντινώνμαρμαραρίων τ�υ τ�π�υ τ�υς καιτ� Πήλι�, τ�υ �π�ί�υ η �ικ�ν�μικήάνθηση πρ�σέλκυσε π�λλ�ύς μα-στ�ρ�υς, κυρίως Hπειρώτες αλλάκαι άλλ�υς. Aνάμεσά τ�υς δύ�σπ�υδαί�υς επώνυμ�υς πελεκά-ν�υς: τ�ν Mίλι� απ� τ� Z�υπάνι τηςHπείρ�υ και τ�ν Θε�δ�σι� απ� τηBρά�α των Aγρά�ων.

H Tηνιακή συνέ�ειαΣτα νησιά, σημαντικ� κέντρ�

μαρμαρ�γλυπτικής ήταν η Xί�ς καικυρίως τα �ωριά Θημιανά και Λατ�-μι. Aλλα κέντρα εντ�πί��νται στηνΠάρ�, τη Nά�� (Aπείρανθ�ς) και ί-σως την Aνδρ� και την Kρήτη. T�μεγαλύτερ� �μως απ� �λα τα ελλη-νικά κέντρα είναι η Tήν�ς, τ� μ�ν�π�υ επι�ιώνει μέ�ρι σήμερα. Tα κέ-Hλιακά σύμ��λα (ήλι�ς, σελήνη-άνεμ�ς, άστρα) σε �εγγίτες της Tήν�υ. (Φωτ.: A.E. Φλωράκης)


ντρα τ�υ νησι�ύ συγκεντρών�νταιγύρω απ� δύ� μεγάλα �ωριά, τ�νΠύργ� και τα Iστέρνια, �π�υ και ταλατ�μεία μαρμάρ�υ. Oλ�κληρες�ικ�γένειες ασκ�ύν επί αιώνεςκληρ�ν�μικά την τέ�νη τ�υ λιθ�#�-�υ (λατ�μ�ι, μαρμαράδες). Aπ� τ�ν18� αιώνα περι�δεύ�υν στ�ν ελλα-δικ� �ώρ�, τη Mικρασία, τα Bαλκά-νια, τη N. Pωσία και την Aίγυπτ�.Mετά τη δημι�υργία τ�υ νε�ελλη-νικ�ύ κράτ�υς αν�ίγ�υν στην Aθή-να εργαστήρια, δημι�υργώντας έ-να ισ�υρ� δευτερ�γενές κέντρ�και πρωτ�στατ�ύν στην �ικ�δ�μη-ση-καλλωπισμ� της πρωτεύ�υσαςκαι στις αναστηλώσεις των αρ�αί-ων μνημείων. Mέσ’ απ� τ�υς μαρ-μαράδες αυτ�ύς #επηδ�ύν �ι πρώ-τ�ι μαθητές τ�υ Π�λυτε�νεί�υ και�ν�μαστ�ί εκπρ�σωπ�ι της ακαδη-μαϊκής γλυπτικής (αδελ��ί Φυτά-λη, Δ. Φιλιππ�της, Γ. Bιτάλης, Γιαν.Xαλεπάς, Λά�. Σώ��ς, κ.α.).

Tα έργα της νε�ελληνικής λιθ�-γλυπτικής με �άση τη �ρήση τ�υςμπ�ρεί να τα#ιν�μηθ�ύν σε εργα-λεία - σκεύη (π.�. «πετρ�τύρια» γιατ� πή#ιμ� τ�υ τυρι�ύ, «#ινάρια» απ’�π�υ ανα�λύ�ει τ� νερ� της πηγής,γ�ύρνες, σκά�ες, γ�υδιά) σε αρ�ι-τεκτ�νικές κατασκευές, κ�σμικές(κ�λώνες, ��υρ�ύσια, σκάλες,π�ρτ�σιές, αετώματα, πηγαδ�στ�-μια) και εκκλησιαστικές (τέμπλα,πρ�σκυνητάρια, σταυρ�ί, καμπανα-ριά) και τέλ�ς σε λιθανάγλυ�α. Ωςλιθανάγλυ�α �αρακτηρί��νται επι-�άνειες π�υ �έρ�υν διάκ�σμ� –εγ-�άρακτ�, ανάγλυ�� ή διάτρητ�– εί-τε αυτ�τελείς, είτε τμήματα αρ�ι-τεκτ�νικών κατασκευών, �πως:

α) Oικ�σημα, στα νησιά, π�υ υ-πενθυμί��υν την περί�δ� της Φρα-γκ�κρατίας, είναι �μως συνήθωςέργα ντ�πιων μαστ�ρων.

�) Tέμπλα μαρμάρινα π�υ απ�τ�ν 17� έως τις αρ�ές τ�υ 19�υ αι-ώνα ακ�λ�υθ�ύν μ�ρ��λ�γικά καιδιακ�σμητικά πρ�τυπα απ� τα αντί-στ�ι�α #υλ�γλυπτα, αργ�τεραστρέ��νται πρ�ς τ� νε�κλασικισμ�και απ� τη δεκαετία τ�υ ’30 πρ�ςτ� νε��υ�αντιν� ύ��ς.

γ) Yπέρυθρα και περιθυρώματαπ�υ εικ�νί��υν �υλακτικά και απ�-τρεπτικά σύμ��λα για την πρ�στα-σία της εισ�δ�υ απ� τα δαιμ�νικά�ντα (σταυρ�ύς, αγγέλ�υς, αγί�υς,έν�πλ�υς �ρ�υρ�ύς, �ίδι-στ�ι�ει�τ�υ σπιτι�ύ, ανθρώπινες κε�αλές,γ�ργ�νες, θηρία, δικέ�αλ�υς αε-τ�ύς, πεντάλ�ες...), αλλά και δια-κ�σμητικές παραστάσεις και θέμα-τα ηλιακά και επαγγελματικά.

δ) Φεγγίτες, ιδιαίτερη κατηγ�ρίαδιάτρητων υπερθύρων π�υ καλύ-πτ�υν τα τ�#α πάνω απ� τα αν�ίγ-ματα των κυκλαδίτικων σπιτιών, ήαντιστ�ι��ύν σε μικρά παράθυρα.E��διασμένα με �υλακτικές καιδιακ�σμητικές παραστάσεις, �πωςκαι τα λ�ιπά υπέρθυρα, έ��υν επι-πλέ�ν και πρακτική απ�στ�λή, ναα�ήν�υν απ� τα διάτρητα μέρητ�υς τ� �ως και τη δρ�σιά να περ-νά στ� σπίτι.

ε) Aρ�ιτεκτ�νικές πλάκες, εντ�ι-�ισμένες στ�υς ε#ωτερικ�ύς τ�ί-��υς της �ικ�δ�μής, κ�σμικές καιεκκλησιαστικές. Eικ�νί��υν τ�ν τι-μώμεν� και άλλ�υς αγί�υς, �έ-ρ�υν �υλακτικές και διακ�σμητι-κές παραστάσεις και αναγρά��υν

κτητ�ρικές επιγρα�ές και �ρ�ν�-λ�γίες. Eδώ μπ�ρ�ύμε να εντά#�υ-με επίσης τις �ρθ�μαρμαρώσειςστις κ�γ�ες των ��ρει�ελλαδίτι-κων εκκλησιών και τα �μ�άλια τωνδαπέδων.

στ) Bρύσες, τα θέματα των �π�ί-ων (σταυρ�ί, αγι�γρα�ικές παρα-στάσεις, απ�τρεπτικά σύμ��λα,στ�ι�ει� της πηγής, θυμιατήρια,άνθη και καρπ�ί πρ�σ��ράς...)συνδέ�νται με τις δ�#ασίες περίτης π�λυτιμ�τητας και της λατρεί-

ας των υδάτων.�) Tα��πλακες, με �αρακτηριστι-

κά θέματα εκείνα της μαται�τηταςτων εγκ�σμίων, άνθη σε μ�νιμηπρ�σ��ρά και επαγγελματικά σύμ-��λα - εργαλεία τ�υ νεκρ�ύ.

η) Παιδικά �αράγματα, δηλαδήγυμνάσματα παιδιών �αραγμέναστις μαρμαρ�πλακες των δρ�μων(Tήν�ς), ενδεικτικά τ�υ τ�πικ�ύ ε-παγγελματικ�ύ πρ�τύπ�υ.

M�ρ��λ�γικά, στα λιθανάγλυ�ατ�υ ��ρει�ελλαδικ�ύ �ώρ�υ υπερι-

σ�ύ�υν �ι ανατ�λικές επιδράσεις,ενώ σ’ εκείνα τ�υ νησιωτικ�ύ �ι δυ-τικές, αμ��τερες δημι�υργικά α-��μ�ιωμένες στ�ν παραδ�σιακ�μετα�υ�αντιν� κ�ρμ�. Xαρακτηρί-��νται απ� τις γενικές τάσεις τηςλαϊκής τέ�νης, δηλαδή τη σ�ημα-τ�π�ίηση, τη συμμετρική διάτα#η,τ� περι�δικά επαναλαμ�αν�μεν�θέμα, τ�ν τ�νισμ� τ�υ κυρί�υ θέ-ματ�ς με τ� μέγεθ�ς, τ� «�� τ�υκεν�ύ», την αισι�δ�#ία και τη δικ�-σμητική διάθεση.

Π�ρτ�σιά με άμπελ� και με αγι�γρα�ικές παραστάσεις στη Nά��. (Φωτ.: A.E. Φλωράκης)


E�υαλωμένη κανάτα τ υ Mηνά A�ραμίδη με π λύ�ρωμ �υτικ� διάκ σμ , τέλη 19 υ - πρώτ μισ� 20 ύ αι. (M υ-σεί Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)

Διακ σμητικ� ε�υαλωμέν πιάτ τ υ Mηνά A�ραμίδη με σύμπλεγμα π υλιών, τέλη 19 υ - πρώτ μισ�20 ύ αι. (M υσεί Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)

T «μπρίκι». Kεραμικ� σκεύ ς π υ �ρησιμ π ι ύσαν στα �α�τίσια για τ πλύσιμ των �εριώντ υ παπά και τ υ αναδ�� υ. (Φωτ.: Kέντρ Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής)

Πήλιν αγαλματίδι τ υ Δημήτρη Mυγδαλην ύ, π υ απεικ νί#ει τ ν Mε-γαλέ$ανδρ , πρώτ μισ� 20 ύ αι. (M υσεί Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)


Πιθαράκια για τ λάδι και τις ελιές (αριστερά). Mικρές και μεγάλες γλάστρες (δε$ιά) με διακ σμητικά #ωνάρια. (Φωτ.: Nelly’s απ� τ �ι�λί τ υ Iωάννη Iωάνν υ «T Mα-ρ υσιώτικ Aγγει πλαστικ� Eργαστήρι τ υ 1930», εκδ. Iστ ρικ� Λα γρα�ικ� M υσεί Δήμ υ Aμαρ υσί υ)

H νεώτερη κεραμικήO πρωταγωνιστικ�ς της ρ�λ�ς στη �ωή των ανθρώπων τ�υ �θες

Tης Mπέττυ Ψαρ π ύλ υ

Διευθύντριας Kέντρ�υ Mελέτης Nεώτερης Kεραμικής

EINAI π�λύ δύσκ�λ�, �ωρίς καμμιάαμ�ι��λία, να μιλήσει κανείς για τηνκεραμική μέσα στα στενά πλαίσια ε-ν�ς μικρ�ύ άρθρ�υ. Nα μιλήσει κα-νείς για μια τέ�νη π�υ απ� τη �α-ραυγή της ανθρωπ�τητας ��ήθησετ�ν άνθρωπ� στην π�ρεία τ�υ πάνωσε τ�ύτη τη γη �σ�, �πως εμείς πι-στεύ�υμε, καμμιά άλλη τέ�νη.

Aπ� την ώρα π�υ � άνθρωπ�ς κα-τ�ρθωσε να δημι�υργήσει απ� πηλ�τ� πρώτ� κ�ίλ� αντικείμεν�, η �ωήτ�υ γίνεται ευκ�λ�τερη. Mετά δετην ανακάλυψη τ�υ κεραμικ�ύ τρ�-��ύ αυ!άν�νται �ι δυνατ�τητες κα-τασκευής πήλινων αγγείων, π�ικί-λων σ�ημάτων και μεγεθών, π�υ κά-λυπταν ένα πλήθ�ς καθημερινών α-ναγκών τ�υ ανθρώπ�υ.

Bέ�αια δεν είναι της ώρας να α-να�ερθ�ύμε σε τι υψηλά επίπεδααισθητικής έ�θασε η κεραμική τέ-�νη κατά την ελληνική αρ�αι�τητασε συνδυασμ� με τη �ωγρα�ική δια-κ�σμηση των αγγείων. T� μ�ν� π�υθα π�ύμε είναι �τι είναι π�λύ �υσι-κ� μέσα σε μια ανθ�ύσα, απ� κάθεπλευρά, κ�ινωνία και η κεραμική να�ρίσκεται στην καλύτερή της ώρα.

Mέ�ρι τ� πρ�σ�ατ� παρελθ�ν τ�κεραμικ� ήταν � πρωταγωνιστήςτ�υ ελληνικ�ύ ν�ικ�κυρι�ύ και, �-πως θα δ�ύμε στη συνέ�εια, ��ι μ�-ν� τ�υ ν�ικ�κυρι�ύ.

"εκινώντας απ� τ� δώμα εν�ς«λαϊκ�ύ» σπιτι�ύ θα δ�ύμε τ�ν «α-νη��υρά» - καπν�δ�� καμωμέν�απ� πηλ�, την υδρ�ρρ�ή τ� ίδι�, καιπερνώντας μέσα στ� σπίτι, στηνκ�υ�ίνα, πλήθ�ς τα πήλινα σκεύη.Tσ�υκάλι για τ� μαγείρεμα τ�υ �α-γητ�ύ, γι�υ�έτσι για τ� �αΐ στ��ύρν�, πινακωτή για την τ�π�θέ-τηση τ�υ �υμαρι�ύ μέ�ρι να μπειστ� ��ύρν�, πιάτα, π�τήρια, κ�ύ-πες, λαδικά, κανάτες για νερ� καικρασί, στάμνες για νερ�, δ��είαδια��ρων μεγεθών για πρ��ειρη α-π�θήκευση τρ��ίμων, διακ�σμημέ-να �ά�α για τ� γλυκ� των !ένων,πρ��υμερ� για την �ύλα!η τ�υ πρ�-�υμι�ύ για την παρασκευή τ�υ ψω-μι�ύ, καμιά ��ρά τηγάνι, ναι, τηγάνιπήλιν�, ειδικά δ��εία για τα παστά,άλλ� για τ� τυρί, σε μια τεράστιαπ�ικιλία σ�ημάτων και μεγεθών.

Περνώντας στην κρε�ατ�κάμαρα�λέπαμε τ� πήλιν� θυμιατ� δίπλαστην εικ�να, απ� κ�ντά τ� πήλιν�καντήλι και, κάτω απ� τ� κρε�άτικρυμμέν� τ� καθίκι.

Eνα άλλ� �ασίλει� τ�υ πηλ�ύ ή-ταν τ� κατώι τ�υ σπιτι�ύ, τ� γεμάτ�μεγάλα απ�θηκευτικά αγγεία. Πιθά-ρια για τ� λάδι, τ� κρασί και ειδικ�πιθάρι για τ� μέλι, έτσι κατασκευα-σμέν�, ώστε να παρεμπ�δί��νται ταμυρμήγκια να μπ�υν σ’ αυτ�. Aκ�μακαι �αρέλια δια��ρων μεγεθών υ-πήρ�αν καμωμένα απ� πηλ�. Σταμα-τάμε εδώ, επισημαίν�ντας �τι αυτάτα �π�ία ανα�έραμε, είναι ένα μι-

κρ� μέρ�ς απ’ �σα θα μπ�ρ�ύσαμενα παραθέσ�υμε.

Kαι περνάμε σε άλλες κατηγ�ρίεςκεραμικών αντικειμένων π�υ ήταναπαραίτητα για την τέλεση πλήθ�υςεθίμων και π�υ τις περισσ�τερες��ρές κατασκευά��νταν μετά ειδι-κή παραγγελία στ�ν τσ�υκαλά τηςπερι��ής.

Στα δια�ατήρια έθιμα τ�υ λα�ύμας τα κεραμικά κρατ�ύσαν ένανπρωταγωνιστικ� ρ�λ�, �πως και στ�ν�ικ�κυρι�.

Για τη �ά�τιση υπήρ�ε ειδικ�σκεύ�ς, «τ� �υτινάρι» (για τ� κ�υ-�άλημα τ�υ νερ�ύ στην εκκλησία.Για τ� πλύσιμ� των �εριών τ�υ παπάκαι τ�υ αναδ��υ �ρησιμ�π�ι�ύσαντ� «μπρίκι».

Aντικείμενα εθίμων

Για τ� γάμ� στη P�δ�, η πρωτ�-κ�ρη πρ�ικι��ταν με δέκα εννέα(19) αντικείμενα απαραίτητα για τ�ν�ικ�κυρι�, π�υ απ�τελ�ύσαν τ�περί�ημ� «τακίμι». Oλα αυτά �αριάδιακ�σμημένα. H «λαϊνίδα τ�υ γά-μ�υ» στ� Mανταμάδ� της Λέσ��υκ�υ�αλ�ύσε ένα πλήθ�ς συμ��λι-σμών π�υ εκ�ρά��νταν με τη δια-κ�σμησή της. Tα δύ� μεγάλα �έριασυμ��λι�αν τ�υς γ�νείς τ�υ �ευγα-ρι�ύ, τα μικρ�τερα τ� �ευγάρι, �ιθηλιές τις ευ�ές για να κάν�υν τ�-σα παιδιά �σα και �ι θηλιές, ενώ η ί-δια η στάμνα συμ��λι�ε τ� θαύματ�υ εν Kανά Γάμ�υ.

Για να περάσει στ�ν άλλ� κ�σμ�,� άνθρωπ�ς τ�υ �θες, και μάλισταστ�ν Παράδεισ�, έπρεπε να τ�υσ�ραγίσ�υν τ� στ�μα με ένα κ�μ-μάτι απ� κεραμίδι με τα σύμ��λατ�υ Xριστ�ύ (Λέσ��ς, Σκύρ�ς). Eιδι-κά σκεύη τ�π�θετ�ύσαν πάνω στ�μνήμα, �πως τ� «τσηρ�κ�υμάρ» γιανα σκεπά��υν τ� καντήλι ή τ� κερίγια να μην τ� σ�ήνει τ� αεράκι καιμείνει στα σκ�τεινά και ασυντρ�-�ευτ�ς � αγαπημέν�ς τ�υς νεκρ�ς.Kαι �έ�αια απ� κ�ντά τ� θυμιατ�και τ� κ�υμάρι με τ� νερ� για τ�πλύσιμ� τ�υ μνήματ�ς.

Yπήρ�αν έθιμα της Aπ�κριάς π�υγια την τέλεσή τ�υς ήταν απαραίτη-τ� κάπ�ι� κεραμικ� αντικείμεν�, �-πως � πήλιν�ς �αλ�ς στ� έθιμ�«Mπ�υρανί» τ�υ Tυρνά��υ.

Aντικείμενα για έθιμα απ�τρεπτι-κά, έθιμα π�υ εκ�ρά��υν την επιδ�-κιμασία ή την απ�δ�κιμασία μιαςπρά!ης. Kαι, τέλ�ς, σκεύη εκκλη-σιαστικά, �πως κ�λυμπήθρες, κα-ντήλια, καντηλέρια, κ�ύπες αγια-σμ�ύ και εικ�νες.

Tελειών�ντας, θέλ�υμε να πι-στεύ�υμε �τι κατ�ρθώσαμε να δώ-σ�υμε στ�ν αναγνώστη με αυτήντην τηλεγρα�ική ανα��ρά μας, τηδυνατ�τητα να αντιλη�θεί, μέσα α-π� τ� εύρ�ς των κεραμικών αντι-κειμένων, τ� σημαντικ� ρ�λ� π�υέπαι!ε η κεραμική στη �ωή τ�υ αν-θρώπ�υ τ�υ �θες, καθώς και την α-νάγκη να διατηρηθεί η μνήμη αυτήςτης �ωής.


H λαϊκή�ωγρα�ικήOι δημι�υργ�ί της εκ�ρά��υν τα �αθύτερα

�ιώματα και τη συνείδηση τ�υ λα�ύ

T�υ Xρύσανθ�υ Xρήστ�υ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή της Iστ�ρίας της Tέ�νης,Aκαδημαϊκ�ύ

H ΛAΪKH τέ�νη είναι περισσ�τερ� α-π� �τιδήπ�τε άλλ� η έκ�ραση τηςσυλλ�γικής �ωής και των κάθε κατη-γ�ρίας �ιωμάτων εν�ς λα�ύ. Oπωςείναι κάτι δια��ρετικ� απ� την α-πλ�ϊκή τέ�νη –την τέ�νη των Naif– �-πως και αυτή των πρωτ�γ�νων –τηντέ�νη Primitif.Eίναι άλλωστε γνω-στ�, έστω και αν πρέπει να επανα-λαμ�άνεται πάντα, �τι η απλ�ϊκή τέ-�νη είναι τέ�νη επώνυμων καλλιτε-

�νών, �πως και η τέ�νη των πρωτ�-γ�νων είναι τέ�νη τ�υ μεγάλ�υ μά-γ�υ και τ�υ ιερέα της �μάδας, π�υκαι αν δεν είναι � ίδι�ς δημι�υργ�ς,υπ��άλλει στ�ν καλλιτέ�νη την ιδέα.H λαϊκή τέ�νη είναι τέ�νη ανώνυμωνδημι�υργών και έρ�εται να εκ�ράσειτη συλλ�γική συνείδηση, τα �ιώματαεν�ς λα�ύ, τη σύνδεσή τ�υ με τ� πα-ρελθ�ν και την επα�ή τ�υ με τ� πα-ρ�ν. Kαι σε περιπτώσεις π�υ μπ�-ρ�ύν να περιλη�θ�ύν και επώνυμ�ικαλλιτέ�νες στ�υς δημι�υργ�ύς τηςλαϊκής τέ�νης –�πως με τ�ν Πανα-

«Mά η πρώτη των Aθηνών», ελαι�γρα�ία τ�υ Παναγιώτη Zωγρά��υ καθ’ υπ�δει�ιν τ�υ στρατηγ�ύ Mακρυγιάννη, 1836-1839. (Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�)

«Oι κ�ιμώμεν�ι ταις Kυριακαίς και ταις δεσπ�τικαίς ε�ρταίς». T�ι �γρα�ία τ�υ Παγώνη με σκηνήγυναικωνίτη της Aγίας Mαρίνας στ�ν Kισσ� Πηλί�υ, 1802. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ νης)Συνέ εια στην 18η σελίδα


νή της K�λάσεως απ� τ�

Πηλι�ρείτες νε�νυμ��ι, ελαι�γρα�ία τ�υ Θε��ιλ�υ, 1919. B�λ�ς. (Πανεπιστήμι� Θεσσαλίας - Λα�γρα�ικ� Kέντρ� Kίτσ�υ Mακρή)

γιώτη, τ�ν Παγώνη Zωγρά�� και τ�νΘε��ιλ� Xατ�ημι�αήλ– πρ�κειται για�αρακτηριστικές και μεμ�νωμένεςπρ�σπάθειες, π�υ εκ�ρά��υν ακρι-�ώς ��ι τ�σ� ατ�μικές �σ� συλλ�γι-κές τάσεις.

Tέ�νη και �ωή

A�ετηρίες της λαϊκής τέ�νης είναιη στενή σύνδεση με την ίδια τη �ωή,τις ανάγκες, τις απασ��λήσεις, τις α-νησυ�ίες και τις ελπίδες της �μάδας.Kαι συνδέ�νται ιδιαίτερα με την α-γρ�τική και την π�ιμενική �ωή, π�υδιακρίν�νται για τη στατικ�τητα καιτ�ν ιδιαίτερ� �αρακτήρα τ�υς, τηνπρ�σκ�λληση στην παράδ�ση καιτην επανάληψη, την �ικ�γένεια καιτη γειτ�νιά, την κ�ιν�τητα πεπ�ιθή-σεων και α&ιών. Aυτά ε&ηγ�ύν και τ�γ�ν�ς �τι η λαϊκή τέ�νη έ�ει ένα κ�ι-ν� μ�ρ��πλαστικ� λε&ιλ�γι� σε διά-��ρ�υς λα�ύς –�πως στ�υς �αλκα-νικ�ύς– π�υ έ��υν την ίδια κ�ινωνι-κή διάθρωση, ανάλ�γες απασ��λή-σεις, τις ίδιες �υσιαστικά επα�ές μετη �ωή. Στη λαϊκή τέ�νη παί��υν κα-θ�ριστικ� ρ�λ� για την ανάπτυ&ητων τύπων της τ�σ� �ι εσωτερικέςκαι ανώνυμες δυνάμεις της �ωής, �-σ� και �ι κάθε κατηγ�ρίας τ�πικές

συνθήκες –��υν�, κ�ιλάδα, πεδιάδα,παραλία– �σ� και �ι επ��ές τ�υ έ-τ�υς –άν�ι&η και καλ�καίρι, �ειμώ-νας και �θιν�πωρ�– �ι καθημερινέςσυνήθειες αλλά και �ι πρ�αιώνιεςπαραδ�σεις. Eτσι, ενώ �υσιαστικάμπ�ρεί να έ�ει κ�ιν� μ�ρ��πλαστικ�λε&ιλ�γι� η λαϊκή τέ�νη δια��ρωνλαών και περι��ών δεν έ�ει κ�ινήθεματ�γρα�ία, γιατί αυτή υπαγ�ρεύ-εται απ� ειδικές συνθήκες, παράδ�-ση, τ�π�, �ρ�ν�, περι��ή.

Aυτ� τ� σημειώνει κανείς και στηνελληνική τέ�νη �π�υ διαπιστώνεταιεύκ�λα �τι άλλα θέματα ενδια�έ-ρ�υν τ�υς ανώνυμ�υς λαϊκ�ύς καλ-λιτέ�νες στην Hπειρ� και άλλα στηνΠελ�π�ννησ�, άλλα στα νησιά καιάλλα στην κεντρική Eλλάδα και τηMακεδ�νία, ακ�μη και ιδιαίτερη έμ-�αση σε άλλες τε�νικές και υλικά.

M�ρ�ές

Oι μ�ρ�ές της λαϊκής τέ�νης δια-κρίν�νται πάντα για την ιδιαίτερησύνδεση με τη �ωή, την έμ�αση στ�τυπικ�, τη δια�ρ�νικ�τητα, τη διηγη-ματικ�τητα και την αισι�δ�&ία. Kαι ε-πειδή �ασί��νται σε κ�ινά στ�ι�εία,συλλ�γικά �ιώματα, κ�ινές παραδ�-σεις, καθημερινές απασ��λήσεις,μ�νιμες ανησυ�ίες, απαντ�ύν �υσια-

στικά σε συγκεκριμένες ανάγκεςμιας �μάδας. Δεν έ��υν σαν στ��την αισθητική απ�λαυση –έστω καιαν την υπ��άλλ�υν– αλλά την αντι-μετώπιση πρ��λημάτων της �ωής μεδια�ρ�νικ� περιε��μεν�.

Kαι ενώ έ�ει αναμ�ί��λα ρεαλιστι-κή α�ετηρία δεν περι�ρί�εται στηναπλή περιγρα�ική απ�δ�ση των θε-μάτων αλλά σ�εδ�ν πάντ�τε απ�-�λέπει στ� λειτ�υργικ� και τ� τυπι-κ�, �πως εκ�ρά�ει και τ� εσωτερικ�και τ� ψυ�ικ�. Aκ�μη �ι δημι�υργ�ίτης λαϊκής τέ�νης δεν απ��λέπ�υνστην ατ�μική πρ��λή και την επιτυ-�ία αλλά στη μ�ρ��π�ίηση των εσω-τερικών δεσμών της κ�ιν�τηταςστην �π�ία ανήκ�υν.

Δημι�υργ�ί

Aπ� την πλευρά αυτή αν και επώ-νυμ�ι είναι περισσ�τερ� λαϊκ�ί και �-�ι απλ�Ϊκ�ί καλλιτέ�νες και �ι τρειςπ�υ περιλαμ�άν�νται στην EλληνικήΛαϊκή Tέ�νη, � Παγώνης, � Zωγρά-��ς και � Θε��ιλ�ς. Γιατί στις πρ�-σπάθειές τ�υς εκ�ρά��υν εσωτερι-κές τάσεις των λαϊκών στρωμάτωντης επ��ής τ�υς, μ�ρ��π�ι�ύν ��ιτ�σ� ατ�μικές �σ� συλλ�γικές απα-ντήσεις στις �π�ίες συνδέεται πα-ρελθ�ν και παρ�ν, παράδ�ση και η

συνέ�ειά της. Eτσι � Παγώνης εκ-�ρά�ει μια νέα, ρι�ωμένη σε νέεςσ�έσεις ανα��ρά τ�υ θρησκευτικ�ύαισθήματ�ς. Oπως � ΠαναγιώτηςZωγρά��ς μια δια��ρετική απ� τηνεπίσημη ερμηνεία γεγ�ν�των τηςελληνικής επανάστασης π�υ τ�υ υ-π��άλλεται απ� τ�ν Mακρυγιάννη.Kαι δεν είναι τυ�αί� τ� �τι �ι εικ�νεςτ�υ Zωγρά��υ απ�τελ�ύν και απά-ντηση στην επίσημη εκδ��ή των γε-γ�ν�των π�υ �ωγρά�ισαν �ι Γερμα-ν�ί �ωγρά��ι στην αίθ�υσα των Tρ�-παίων των Aνακτ�ρων –της σημερι-νής B�υλής– εκ�ρά��υν δηλαδή μιαάλλη, σε σ�έση με τη λαϊκή παράδ�-ση την �π�ία επικαλείται � Mακρυ-γιάννης, θέση.

Aνάλ�γα πάλι περισσ�τερ� συλ-λ�γικές θέσεις εκ�ρά��νται και μετη �ωγρα�ική τ�υ Θε��ιλ�υ Xατ�η-μι�αήλ, � �π�ί�ς �ρησιμ�π�ιεί θέμα-τα τ�σ� της ιστ�ρίας �σ� και της �ω-ής, στ� δια�ρ�νικ� και εσωτερικ�τ�υς περιε��μεν�. Oι τρεις αυτ�ίδημι�υργ�ί με τ� να εκ�ρά��υν ��ιτ�σ� την ατ�μική �σ� τη συλλ�γικήκαι δια�ρ�νική θεώρηση των θεμά-των τ�υς, κατ�ρθών�υν να περά-σ�υν απ� την περι��ή της απλ�ϊκήςτέ�νης σ’ αυτή της λαϊκής τέ�νηςκαι να την πλ�υτίσ�υν και με τις κα-τακτήσεις τ�υς.

Συνέ εια απ� την 16η σελίδα


«Aρ ιτεκτ�νικά» τ�πία, ίσως άπ�ψη τ�υ Γαλατά (πάνω) και τ�υ μικρ�ύ νησι�ύ στ� B�σπ�ρ� (κάτω), τμήματα τ�ι �γρα�ικ�ύ διάκ�σμ�υ, 1844. (Σιάτιστα, αρ �-ντικ� Mαλι�γκα)


Παραδ�σιακή �υλ�γλυπτική

Περιλαμ�άνει έργα εκκλησιαστικής,

αστικής, π�ιμενικής και ναυτικής τέ�νης

Aκρ�πρωρ� τ�υ Θεμιστ�κλή απ� τ� �μώνυμ� πλ�ί� τ�υ Yδραί�υ Iάκω��υ T�μπά-�η. (Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�)

�ύλιν� άγαλμα τ�υ Mάρκ�υ Mπ�τσαρη. Eργ� τ�υ Kωνσταντίν�υ Παπαδημητρί�υ.(Eθνικ� Iστ�ρικ� M�υσεί�)

Tης Kατερίνας K�ρρέ - Zωγρά!�υ

Eπ. καθηγήτριας Λα�γρα�ίας τ�υ Πανεπιστημί�υAθηνών

H NEOEΛΛHNIKH �υλ�γλυπτικήγνωρί�ει μέσα στ�ν 18� αι. �ε�ωρι-στή άνθηση –επακ�λ�υθ� �ικ�ν�μι-κής ευμάρειας εμπεριέ��υσας πε-ρισσ�τερ� ή λιγ�τερ� έντ�νες τά-σεις πρ��λής. Xάρη στην �ικ�ν�μι-

κή ακμή π�υ παρατηρήθηκε κατάτ�ν τελευταί� αιώνα της τ�υρκ�-κρατίας με την αγρ�τική �ικ�ν�μία,τ� εμπ�ρι�, τη �ι�τε�νία, τη ναυτι-λία, τις ανθ�ύσες κ�ιν�τητες τ�υ ε-σωτερικ�ύ και τ�υ ε�ωτερικ�ύ, δη-μι�υργήθηκαν �ι ευν�ϊκ�ί εκείν�ι �-ρ�ι π�υ συνέ�αλαν αρ�ικά στην εμ-"άνιση και στη συνέ�εια στην έντ�-

Συνέ#εια στην 20η σελίδα

�υλ�γλυπτ�ς σταυρ�ς Aγίας Tράπε�ας με παράσταση της Σταύρωσης στ�ν κε-ντρικ� διά#ωρ�, 18�ς αι. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ#νης)


Συνέ#εια απ� την 19η σελίδα

νη παρ�υσία της ιδιαίτερα παραδ�-σιακής κ�σμικής τέ�νης.

H αυτάρκεια και η επιδίω�η π�λυ-τέλειας συμπίπτ�υν με την ανέγερ-ση ��ι μ�ν� ευρύ�ωρων κατ�ικιών,συ�νά π�λύπλ�κων κατασκευαστικά–των αρ��ντικών– π�υ �αρακτηρί��-νται απ� ά"θ�νη �ρήση �ύλ�υ, αλλάκαι εκκλησιών π�υ ικαν�π�ι�ύν τιςανάγκες των κατ�ίκων τ�υ ευρύτε-ρ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ, �ι �π�ί�ι τώ-ρα έ��υν πληθυσμιακά αυ�ηθεί καιέ��υν αρ�ίσει να απ��ητ�ύν κάπ�ιαάνεση στ�ν τρ�π� δια�ίωσης και ά-σκησης της λατρείας...

Στα κτίσματα αυτά, εκκλησιαστικάκαι κ�σμικά, τ� �ύλ� θα απ�τελέσειτ� �ασικ�τερ� �ικ�δ�μικ� και διακ�-σμητικ� υλικ�· στα πρώτα θα σκαλι-στεί σαν τέμπλ�, άμ�ωνας, δεσπ�τι-κ�ς θρ�ν�ς, αναλ�γι� πρ�σκυνητά-ρι, αρτ�"�ρι�, μαν�υάλι, «��ρ�ς», ε-πιτά"ι�ς· στα δεύτερα εκτ�ς απ� τηγενική τ�υ �ρήση στην τ�ι��π�ιία(�ύλινα κατακ�ρυ"α στηρίγματα -ντιρέκια - �ρι��ντια - παγιάντες - ή�υλ�πηκτη κατασκευή - μπαγδατί,τσατμάς-), θα επενδύσει τ�ί��υς δί-ν�ντας δυνατ�τητες απ�θήκευσης–μ�υσάντρες– θα διακ�σμήσει �ρ�-"ές των �π�ίων τ� κέντρ� θα δια-μ�ρ"ωθεί ως �υλ�γλυπτ�ς �μ"αλ�ς- τα�λάς, �μ"αλ�ς, καρδιά- θα σ�η-ματίσει σα�νισιά (�ικ�δ�μικές πρ�ε-��ές �ρ�"ων). $υλ�γλυπτες δεν εί-ναι μ�ν� �ι επενδύσεις των τ�ί�ωναλλά και �ι �αμηλές εσωτερικέςπ�ρτες π�υ συνδέ�υν τ�υς �ντάδεςμε τ� �ώρ� τ�υ δ��άτ�υ π�υ απ�τε-λεί τ�ν επίσημ� �ώρ� υπ�δ��ής.

�υλ�κατασκευές

Eπιπλέ�ν στ� εσωτερικ�, σταθε-ρές �ύλινες κατασκευές –μιντέρια,τικλί�ια– μα�ί με �αμηλά τραπέ�ια–σ�"ράδες– δίν�υν δυνατ�τητα ε-ν�ς ιδιαίτερ�υ τρ�π�υ �ωής με τ�νέν�ικ� να αναπαύεται �απλωμέν�ςστα �αμηλά ντι�άνια (μιντέρια) ή στ�σκεπασμέν� με �ωηρ��ρωμα κιλίμιαπάτωμα, γύρω απ� τ�ν στρ�γγυλ�σ�"ρά. Πρ�σθετες �υλ�κατασκευές�πως σταμν�στάτες, ρά"ια, εικ�ν�-στάσια, δέν�υν αναπ�σπαστα με τηναρ�ιτεκτ�νική, δίν�ντας ένα �ργανι-κ� και απ�λύτως ευάρεστ� σύν�λ�.

Tα κινητά έπιπλα της νε�ελληνι-κής �ικ�σκευής υπήρ�αν ελά�ιστα·ανάμεσα στα σημαντικ�τερα συγκα-ταλέγεται η κασέλα (σεντ�ύκι, μαρ-νέρα, κανα�έτα, "�ρτσέρι) π�υ μετρ�π� στερε�τυπ� ανα"έρεται) συ-νήθως στην αρ�ή ν�ταριακών εγ-γρά"ων, κυρίως πρ�ικ�συμ"ώνων(«αρ�ής σεντ�ύκι κάρυν�ν ένα...»).Oι νε�ελληνικές κασέλες �ρησίμευ-σαν κυρίως σαν έπιπλα απ�θήκευ-σης ρ�υ�ισμ�ύ, αλλά και ρακ�δ�-�είων ή π�λύτιμων ειδών και έ"ε-ραν διάκ�σμ� άλλ�τε �ωγρα"ιστ�εύθετ� (απ� σεντέ"ι ή κ�κκαλ�) ήσκαλιστ�.

Tα σω��μενα �ύλινα και �υλ�γλυ-πτα αντικείμενα της νε�ελληνικήςπαραδ�σιακής τέ�νης είναι –συγκρι-τικά με άλλα, απ� δια"�ρετικ� υλι-κ�– λίγα, για λ�γ�υς ευν�ητ�υς (τ��ύλ� εύκ�λα "θείρεται, παραμ�ρ-"ώνεται διαστελλ�μεν� και συστελ-λ�μεν� ανάλ�γα με τις ατμ�σ"αιρι-κές μετα��λές, σκάει, καίγεται, πρ�-σ�άλλεται απ� �υλ�"άγα έντ�μα-

σαράκι και μύκητες –καταστρέ"εταιαπ� ��ειδωμένα καρ"ιά– σήμερα καιαπ� ατμ�σ"αιρικ�ύς ρύπ�υ).

H εκκλησιαστική �υλ�γλυπτικήπαρ�υσιά�ει ιδιαιτερ�τητες π�υσ�ετί��νται με τις δια"�ρετικές π�-λιτισμικές και �ικ�ν�μικές συνθή-κες κάτω απ� τις �π�ίες δια�ίωσαν�ι Eλληνες, π.�. �ι Eλληνες της Kρή-της, υπήκ��ι της �ενετικής δημ�-κρατίας μέ�ρι την τ�υρκική κατά-κτηση (1669) συνε�ί��υν μεν τη �υ-�αντινή εικ�ν�γρα"ική και τε�ν�-τρ�πική παράδ�ση, �μως γρήγ�ραέρ��νται σε επα"ή με τ�υς ανανεω-τικ�ύς καλλιτε�νικ�ύς ρυθμ�ύς τηςδυτικής Eυρώπης· ε�άλλ�υ η άνθη-ση της τέ�νης αυτής στην Kρήτη θαπρ�σελκύσει πρ�σ"υγικ� δυναμικ�και απ� τις τ�υρκ�κρατ�ύμενες πε-ρι��ές... Στις τελευταίες η �υλ�γλυ-πτική θα πάρει λαϊκ�τερ� ύ"�ς κα-θώς δ�υλεύεται απ� ντ�πι�υς τε-�νίτες �ι �π�ί�ι πρ�έρ��νται απ� α-γρ�τικ� ή π�ιμενικ� περι�άλλ�ν. Oελλαδικ�ς �ώρ�ς ωστ�σ�, κυρίωςμάλιστα, εκείν�ς π�υ εκπρ�σωπείτα σημαντικά μ�ναστικά κέντρα, με-τακαλεί γνωστ�ύς καλλιτέ�νες απ�τις ενετ�κρατ�ύμενες περι��ές,γεγ�ν�ς καθ�ριστικ� για τη διατή-ρηση υψηλής π�ι�τητας ή παραγ-γέλλει σε π�λεις με σημαντική �υ-λ�γλυπτική παρ�υσία, �πως π.�.

στ�ν Xάνδακα, τέμπλα και σταυ-ρ�ύς π�υ μετα"έρ�νται ��ι μ�ν�στ� Aγι�ν Oρ�ς, στην Πάτμ�, στ� Σι-νά αλλά παραπέρα στην Παλαιστίνηκαι την Aλε�άνδρεια. Eκτ�ς απ�τ�υς Kρητι�ύς υπάρ��υν μαρτυρίεςγια ταγιαδ�ρ�υς (ταλιδ�ύρ�υς, τα-γιαδ�ύρ�υς, σκαλιστάδες) π�υ κυ-ρίως κατάγ�νται απ� τα μαστ�ρ�-�ώρια της Hπείρ�υ. Γνωστ�ί έγινανεπίσης �ι Mετσ��ίτες, �ι Σαμαρινιώ-τες, �ι Kαπεσ��ίτες, �ι Kρ�υσ��ί-τες, �ι M�σ��π�λίτες, �ι Xιώτες(π�υ δ�ύλεψαν κυρίως στ�ν Aθω) �ιΠελ�π�ννήσι�ι καθώς και �ι ταγια-δ�ρ�ι απ� τα Mετέωρα, τ�ν K��ια-κα, την Aθήνα, τη Σκύρ�, την Kύ-πρ�, τη Mυτιλήνη.

H νε�ελληνική παραδ�σιακή �υλ�-γλυπτική περιλαμ�άνει εκτ�ς τηςεκκλησιαστικής και της αστικής, τηνπ�ιμενική και τη ναυτική· απ� αυτέςκυρίως �ι δύ� πρώτες ε�ελίσσ�νταισυνε�ώς ε"�σ�ν δέ��νται π�ικίλεςεπιδράσεις - ισλαμικές, ευρωπαϊκές– �"ειλ�μενες εκτ�ς των άλλων καισε περι"ερ�μεν�υς τε�νίτες (�ι τε-λευταί�ι ��ι μ�ν� διαδίδ�υν κτηθεί-σες εμπειρίες αλλά δέ��νται με τησειρά τ�υς επιρρ�ές) ή σε �αρακτικάπ�υ κυκλ�"�ρ�ύσαν ευρύτερα –δη-λαδή έντυπ� υλικ�– με διακ�σμητικάθέματα π�υ γίν�νταν αρεστά και επι-�άλλ�νταν· συντηρητικ�τερη είναι η

π�ιμενική �υλ�γλυπτική (με κατα-σκευές απλές –πελεκητές– �πως πι-νακωτές, πλαστήρια, σκα"ίδια, κλει-δ�πίνακα κ.ά. ή σκαλιστές �πως ρ�-κες, σ"�ντύλια, γκλίτσες, κ�ύπεςκ.ά.) η �π�ία ασκ�ύμενη συνήθως α-π� ��σκ�ύς υι�θετεί πρωτ�γ�νες α-δρές "�ρμες και εκ"ρά�εται μέσα α-π� έναν κ�σμ� συμ��λων �π�υ συ-�νά τ� πραγματικ� συγ�έεται με τ�"ανταστικ�.

H α�ι�πρ�σεκτη κατηγ�ρία τηςναυτικής �υλ�γλυπτικής, περιλαμ-�άνει κυρίως έργα μνημειακ�ύ �α-ρακτήρα, �πως είναι τα ακρ�πρωραπ�υ �μως, τα περισσ�τερα, "αίν�-νται να έ��υν ναυπηγηθεί σε ταρσα-νάδες �ένων λιμανιών της Mεσ�γεί-�υ (υπάρ��υν ωστ�σ� πειστικές εν-δεί�εις «μιμήσεών» τ�υς και στ�νελληνικ� �ώρ� (Tήν�ς, Σαντ�ρίνη,B�λ�ς, Tρίκερι, Σκιάθ�ς) με κατα-σκευαστές Eλληνες.

Tα ακρ�πρωρα των ελληνικώνσκα"ών των �ρ�νων της Eπανάστα-σης απαντ�ύν σαν �λ�σωμες "ιγ�ύ-ρες, συνήθως με υψωμέν� τ� ένα�έρι ή σαν πρ�τ�μές. Συ�νά �ι απει-κ�νι��μενες μ�ρ"ές είναι μυθ�λ�γι-κές (π.�. � Aρης της ναυαρ�ίδας τ�υMια�ύλη) ή ιστ�ρικές· άλλ�τε είναιαπλά γυναικείες μ�ρ"ές, κάπ�τε με�αρακτηριστικά αντικείμενα στα �έ-ρια, ή συνηθέστερα γ�ργ�νες.

Kε!άλια απ� &υλ�γλυπτες ρ�κες, διακ�σμημένα με αγί�υς, ανθρώπινες μ�ρ!ές και άλλα θέματα, !υτικά και συμ��λικά, τέ-λη 19�υ/αρ#ές 20�ύ αι. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ#νης)

Tης Mαρίας Mινώτυ

Eπιμελήτριας Eθνικ�ύ Iστ�ρικ�ύ M�υσεί�υ

H NEOEΛΛHNIKH τέ�νη της αργυρ -�ρυσ � ΐας, κληρ ν�μ ς της αντί-στ ι�ης αρ�αίας και �υ�αντινής, συ-νέ�ισε παρά τις αντί� ες για τ νEλληνισμ� συνθήκες της � �ερήςπερι�δ υ της T υρκ κρατίας την ε-�ελικτική της διαδρ μή, ικαν π ιώ-ντας αισθητικές, λατρευτικές, μετα-�υσικές και πρακτικές ανθρώπινεςανάγκες.

T�σ κατά τη μετα�υ�αντινή της�άση, �σ και κατά τη νε ελληνικήστην πλ ύσια παρακαταθήκη τωνμ ρ�ών και τ υ διακ�σμ υ της πρ -στίθενται και α� μ ιωμένα στ ι�είααπ� την Aνατ λή και τη Δύση. Kατάτη νε ελληνική περί δ σημείωσε ι-διαίτερη ακμή, η π ία παρατηρείταιάλλωστε σ’ �λ υς τ υς κλάδ υς τηςλαϊκής �ειρ τε�νίας και απ δίδεταιστην ικ ν μική ανάκαμψη, η π ίαπρ έκυψε απ� την ανάπτυ�η τ υ ε-μπ ρί υ και της ναυτιλίας, καθώς καιστ υς ιδε λ γικ ύς πρ σανατ λι-σμ ύς, π υ τρ � δ�τησαν τ ν υπ�-δ υλ Eλληνισμ� με αισι δ �ία καιεμπιστ σύνη για τ μέλλ ν.

H τέ�νη της αργυρ �ρυσ � ΐαςδιακρίνεται σ’ εκκλησιαστική και κ�-σμική. Στην πρώτη ανήκ υν εκκλη-σιαστικά σκεύη, ευαγγελι καλύμμα-τα, λειψαν θήκες, επενδύσεις εικ�-νων, σταυρ ί, μυρ δ �εία, δίσκ ι,καντήλια, εγκ�λπια και π�ρπες ιε-ραρ�ών, τάματα, στέ�ανα γάμ υ καιάλλα τελετ υργικά αντικείμενα, απ�τα π ία αρκετά είναι ενυπ�γρα�αέργα ν μαστών λαϊκών αργυρ �ρυ-σ ��ων. H δεύτερη περιλαμ�άνειδιακ σμητικά και �ρηστικά αντικεί-μενα (δίσκ ι, κανάτια, τάσια, �άρ�ια,επενδύσεις για καθρέπτες, λάμπες,λυ�νάρια, ναργιλέδες, ταμπακιέρες,θήκες καλλυντικών κ.ά.), �πλα (κα-ρι �ίλια, πιστ�λες, γιαταγάνια, πά-λες, μά�αιρες, παλάσκες κ.ά.) και κ -σμήματα της ανδρικής και κυρίωςτης γυναικείας γαμήλιας και γι ρτι-νής � ρεσιάς (τεπελίκια, διαδήματα,περιλαίμια, κ υστέκια, π�ρπες, �ώ-νες, καρ�ίτσες, σκ υλαρίκια κ.ά.)

Φημισμένα κέντρα

H αργυρ �ρυσ � ΐα ανήκε στιςεργαστηριακές τέ�νες. M�νιμα ερ-γαστήρια έ� υν εντ πιστεί σ’ �λ τ ν ελληνικ� �ώρ , ηπειρωτικ� καινησιωτικ�. Oμως πλαν�δι ι τε�νίτεςμε τ υς � ηθ ύς τ υς τα�ίδευαν γιαμήνες ή και �ρ�νια σε κωμ π�λειςκαι �ωριά, �π υ έστηναν πρ��ειραεργαστήρια και δέ� νταν παραγγε-λίες απ� τ υς ντ�πι υς ή διέθεταντα είδη τ υς σε πα�άρια και πανηγύ-ρια. Φημισμένα κέντρα με μ�νιμα ερ-γαστήρια αναδεί�τηκαν στην Hπειρ ι Kαλαρρύτες, �π υ �λ ι σ�εδ�ν ικάτ ικ ι ασ� λ ύνταν μ’ αυτή τηντέ�νη, τ Συρράκ , τα Γιάννενα, τ Mέτσ � και τ Eλ�ασάν της B.Hπείρ υ, �π υ μια απ� τις μεγαλύτε-

ρες λεω��ρ υς ν μα��ταν «Λεω-��ρ ς των Eλλήνων �ρυσ ��ων».Στη Mακεδ νία, τ M ναστήρι, τ Nυμ�αί , η K �άνη και τ Aγι νOρ ς. Στη Θράκη και την Aν. Pωμυ-λία, η Φιλιππ ύπ λη, η Aγ�ίαλ ς καιη Aδριαν ύπ λη. Στη Θεσσαλία, ταTρίκαλα, η Λάρισα, Tύρνα� ς, ηΛαμία και τα �ωριά τ υ Πηλί υ. ΣτηΣτερεά Eλλάδα, τ Mεσ λ�γγι καιστην Πελ π�ννησ η Στεμνίτσα.A�ι�λ γα εργαστήρια υπήρ�αν στηZάκυνθ , την Kέρκυρα, την Kρήτη

και την Kύπρ , καθώς και σ’ �λα τανησιά τ υ Aιγαί υ. 0ακ υστ� κέντρ ήταν η Kωνσταντιν ύπ λη με ταγνωστά της αργυρ πρατεία σε κε-ντρικ� δρ�μ , καθώς και η Σα�ρά-μπ λη στ ν Π�ντ .

Tα σπ υδαι�τερα εργαστήρια δενκάλυπταν με την παραγωγή τ υς μ�-ν τις ανάγκες της εγ�ώριας αγ -ράς, αλλά πρ μήθευαν και τις αγ -ρές της Eυρώπης και της Aνατ λής.Στην πλειάδα των νε ελλήνων αργυ-ρ γλυπτών �ε�ωριστή θέση κατέ-

� υν ι Kαλαρρυτιν ί τε�νίτες, �πως Aθ. T�ημ ύρης, αρ�ι�ρυσικ�ς τ υAλή Πασά και δάσκαλ ς της αση-μ υργίας στα Γιάννενα, Γεώργι ςΔιαμαντής Mπά�ας, ι Παπαμ�σ� ι, Π ντίκης, ι Π λυ�ρ�νηδες και Δημ. Παπαγεωργί υ για τ ν π ί λέγεται �τι κάθε κτύπ ς τ υ καλε-μι ύ τ υ κ�στι�ε ένα �λ υρί και �τιήταν τ�σ επιδέ�ι ς, ώστε με τρειςκτύπ υς μπ ρ ύσε να μ ρ� π ιήσειέναν αργυρ πελέκητ δίσκ .

KYPIAKH 11 IOYNIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21Συνέ�εια στην 23η σελίδα

Nε�ελληνική αργυρ��ρυσ��ΐαMια τέ�νη π�υ διακρίνεται σε εκκλησιαστική και κ�σμική

Aσημένι επιστήθι κ�σμημα «σταυραετ�ς» και ασημένιες καλτσδέτες τυ Mακεδνμά�υ K. Γαρέ�η. O σταυραετ�ς δια-κσμείται με θρησκευτικές παραστάσεις και ι καλτσδέτες �έρυν τις πρτμές τυ Παύλυ Mελά και τυ ιδίυ. 19ς αι.(Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)


Mαλαμκαπνισμέν πτήρι Θείας Kινωνίας, ασημένι σ�υρήλατ ενεπίγρα� αρτ��ρι απ� τη B�ρει Hπειρ (τυ 1813) και ασημένις ενεπίγρα�ς σταυρ�ς τυ1689. (Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)

Mαλαμκαπνισμένη σ�υρήλατη π�ρπη και μαλαμκαπνισμέν περιλαίμι απ� την Hπειρ, 19ς αι. (Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)


Συνέ�εια απ� την 21η σελίδα

Eπιμετώπι ασημένι κ�σμημα απ� τη B�ρει Eλλάδα, 19ς αι. (Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)

Aσημένι σ�υρήλατ γιαταγάνι στλισμέν με κράλλια και σ�υρήλατες ασημένιες παλάσκες τυ στρατηγύ I. Mακρυ-γιάννη, 19ς αι. (Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)

Aσημένι καλαμάρι και ασημένια �αϊμαλιά, 19ς αι. (Eθνικ� Iστρικ� Mυσεί)

Oι αργυρ �ρυσ �� ι, �πως στα�υ�αντινά �ρ�νια, ήταν ργανωμέν ισε συντε�νίες (εσνά�ια) και ν μά-� νταν �ρυσικ ί, �ρυσ � ί, κ υγι- υμτ�ήδες, μ λ ν�τι δ ύλευαν κατ’ε� �ήν τ ασήμι, τ π ί �ρησιμ -π ι ύσαν είτε καθαρ� (λαγάρα) είτεν θευμέν με κράμα �αλκ ύ και -ρει�άλκ υ (αγιάρι). Oσα αντικείμεναήταν απ� αγιάρι, τα λεύκαιναν μ’ αρ-σενικ� και τα ν�μα�αν �αρμακερά.Συ�νά �ρησιμ π ι ύσαν και επι�ρυ-σωμέν ασήμι, π�τε για την επι�ρύ-σωση ή έλιωναν �ενετσιάνικ ν�μι-σμα ή �ρυσ�σκ νη και υδράργυρ και επι�ρύσωναν τα αντικείμενα μετη μέθ δ τ υ καπλαμά (μαλαμ κα-πνισμένα, παρα�ρυσωμένα).

T ασήμι τ πρ μηθεύ νταν είτεαπ� τα μεταλλεία της Xαλκιδικής καιτ υ Παγγαί υ είτε απ� τα μεταλλείατ υ Σ υνί υ.

Συ�ν�τατα έλιωναν ασημένια αντι-κείμενα ή ευρωπαϊκά ν μίσματα, ενώσπάνια αγ�ρα�αν ασήμι απ� τ ε�ω-τερικ�.

Oι πατρ παράδ τες τε�νικές, μετις π ίες επε�εργά� νταν την πρώ-τη ύλη, διαμ�ρ�ωναν τα σ�ήματα καιδιακ σμ ύσαν τ αντικείμεν με π -λυάριθμα και π λύμ ρ�α εργαλείαήταν η σ�υρήλατη, η �υτή, η έκτυπη(� υσκωτή), η εγ�άρακτη ή σκαλι-στή, η διάτρητη ή �εγυριστή, η συρ-ματερή, τα σμάλτα, τ σα�άτι.

Aπ� γενεά σε γενεά

Στ π λυθεματικ� διάκ σμ τωνέργων της αργυρ �ρυσ � ΐας κυ-ριαρ� ύν γραμμικά σ�έδια, σπεί-ρες, ρ�δακες, λα� ύρια, μ ν κέ�α-λ ι και δικέ�αλ ι αετ ί, π υλιά,�ώα, δένδρα, καρπ ί, λ υλ ύδια,καρά�ια, ήλι ι, αστέρια, γ ργ�νες,�ριστιανικά σύμ� λα, άγι ι, θρη-σκευτικές συνθέσεις, ανθρώπινες�ιγ ύρες, καθώς και σύμ� λα π υυπ κρύπτ υν εθνικ ύς ραματι-σμ ύς ή απ τελ ύν μνήμες της ι-στ ρίας τ υ παρελθ�ντ ς. Tα θέ-ματα τ υ διακ�σμ υ, κ ινά μ’ εκεί-να π υ συναντώνται και στα άλλαέργα της λαϊκής τέ�νης, ανταπ κρί-ν νται, �πως υπ στηρί�ει η Aγγελι-κή Xατ�ημι�άλη, σε παμπάλαιες αν-θρώπινες συνήθειες της γένεσης,σε λατρείες και μαγικές δ �ασίεςκαι επαναλαμ�άν νται απ� γενεάσε γενεά με ιερ� άγρα� ν�μ , πι-στ π ιώντας την ακατά�λητη δύ-ναμη και τ δυναμικά, τ συντηρη-τισμ� της παράδ σης. E� υν αμ�ί-σημη ένν ια, δηλαδή είναι στ ι�είαμε απ τρεπτική σημασία και συνά-μα διακ σμητικά, π υ επαναλαμ�ά-ν νται κατά παράδ ση και �πως ε-πισημαίνει η Π�πη Zώρα «ακ�μη και�ταν η �ρήση και η επανάληψη τα έ-� υν αδειάσει απ� τ μυστικ� τ υςν�ημα, διατηρ ύν αντιληπτά τη με-τα�υσική τ υς καταγωγή».

Στ συν λικ� θησαύρισμα της νε- ελληνικής λαϊκής �ειρ τε�νίαςδυναμική και εντυπωσιακή κατα-γρά�εται η παρ υσία των έργωντης αργυρ �ρυσ � ΐας, τα π ίαμ λ ν�τι κατευθύν νται απ� την υ-περατ μική ευαισθησία της κ ινω-νικής μάδας, σημαδεύ νται με τησ�ραγίδα της υπ κειμενικής έ-μπνευσης και δε�ι τε�νίας τ υ λαϊ-κ ύ ασημ υργ ύ.


Oι τ�πικές �ρεσιέςBασίστηκαν στην παράδ ση και κράτησαν μια μ ι�μ ρ�η συνέ�εια

Nυ�ική ενδυμασία απ� τη Σύλη Iκ�νί�υ της Kαπαδ�κίας. (Συλλ�γήΠελ�π�ννησιακ�ύ Λα�γρα�ικ�ύ Iδρύματ�ς)

Tης Iωάννας Παπαντωνί�υ

Eνδυματ�λγ�υ, Πρ�έδρ�υ Πελ�π�ννησιακ�ύΛα�γρα�ικ�ύ Iδρύματ�ς

KAΘE ελληνική τ�πική ��ρεσιά είναιένα σύν�λ� ενδυμάτων π�υ �αρα-κτηρί�ει μια �μάδα ανθρώπων π�υ��υν μέσα στ�ν ελληνικ� �ώρ�. Λει-τ�υργεί �πως κάθε ενδυμασία: ντύ-νει δηλαδή και στ�λί�ει τ� κ�ρμί καιπαρ�υσιά�ει την �ψη π�υ επιθυμείνα δώσει εκείν�ς π�υ τη ��ράει σετρίτ�υς, παρέ��ντας στ�ν εαυτ� τ�υσιγ�υριά και άνεση. Mέσα στη συ-ντηρητική κ�ινωνία τ�υ �ωρι�ύ καιτης μικρής π�λης, η σιγ�υριά και η ά-νεση πετυ�αίν�νται με την �μ�ι�-μ�ρ�ία π�υ πρ�σ�έρει μια «στ�λή».H στ�λή "ασί�εται στην παράδ�σηκαι στη συντηρητικ�τητα και δια�έ-ρει ρι�ικά απ� τη μ�δα π�υ "ασί�εταιστην αλλαγή.

Eλά�ιστα είναι γνωστά για την ε#έ-λι#η των ενδυμάτων στ�ν ελληνικ��ώρ� στ�υς "υ�αντιν�ύς και μετα-"υ�αντιν�ύς �ρ�ν�υς, τ�τε π�υ �αί-νεται να μπήκαν �ι "άσεις για τις τ�-

πικές ��ρεσιές. H πλ�ύσια εικ�ν�-γρα�ία-αγι�γρα�ία στυλι�αρισμένηκαι κατευθυν�μενη ελά�ιστα, μπ�ρείνα πρ�σθέσει στην ενδυματ�λ�γικήεικ�να της επ��ής και σίγ�υρα δενα��ρά στ�υς αγρ�τικ�ύς πληθυ-σμ�ύς. Eτσι �ι ελληνικές τ�πικές ��-ρεσιές, κατά κύρι� λ�γ� αγρ�τικές,θα πρέπει να μελετηθ�ύν ε#ελικτικάμέσα απ� τη γενικ�τερη ιστ�ρία τ�υενδύματ�ς.

T «π υκάμισ »

Tα σ�ήματα π�υ καθιερώθηκαντ�υς πρώτ�υς �ριστιανικ�ύς �ρ�-ν�υς στ� �ώρ� της Mεσ�γεί�υ εί�ανως "άση τη «δαλματική», συνέ�ειατης ρωμαϊκής «τ�υνίκα». H δαλματι-κή είναι ένδυμα π�υ συντίθεται απ�περισσ�τερα απ� ένα τεμά�ι� υ�ά-σματ�ς. E�ει ρα�τά μανίκια και πρ�-σθετες λ�#ες στις πλαϊνές ρα�έςπ�υ δίν�υν τη δυνατ�τητα στ� ένδυ-μα να ε�αρμ��ει κάπως στ� κ�ρμί�ωρίς να στενεύει στ�ν π�δ�γυρ�.T� ένδυμα αυτ� επέ�ησε στις τ�πι-

κές ελληνικές ��ρεσιές με τ� �ν�μα«π�υκάμισ�».

H δαλματική, �πως είναι �υσικ�,εί�ε άλλη ε#έλι#η στην Aνατ�λή καιάλλη στη Δύση. Στην Aνατ�λή, λ�γωτης π�λιτισμικής στασιμ�τητας μετάτην Aλωση, τα ενδύματα με "άση τηδαλματική και την τ�υνίκα σ�εδ�ν α-π�λιθώθηκαν και μπερδεύτηκαν με#εν��ερτα παρ�μ�ια στην κ�πή ρ�ύ-�α, σε "αθμ� π�υ είναι δύσκ�λ� σή-μερα να διακρίνει κανείς π�ι� ένδυ-μα πρ�έρ�εται απ� π�ι�. Aν μάλισταλά"ει κανείς υπ�ψη την ε#άπλωσητ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ "αθύτεραστην Aσία και την A�ρική με τ� MέγαAλέ#ανδρ� και κατ�πιν τη διάδ�σητ�υ ελλην�γεν�ύς ρωμαϊκ�ύ π�λιτι-σμ�ύ στα δυτικά και τα "�ρεια αρ�ί-�ει να γίνεται καταν�ητή η κ�ινή ρί�ατων περισσ�τέρων μετέπειτα ενδυ-μάτων. Tα ενδύματα π�υ σε άλλ�υςτ�π�υς έμειναν στάσιμα για αιώνες,σε άλλ�υς μετε#ελί�τηκαν πι� αργάή πι� γρήγ�ρα στην κάθε περίπτωσηκαι π�λιτ�γρα�ήθηκαν ως δημι�υρ-γήματα μιας εθν�τητας απ� κάπ�ι-

�υς Eυρωπαί�υς «ε#ερευνητές» π�υτα «ανακάλυπταν» κάθε ��ρά.

T πικές παραλλαγές

T� ενδυματ�λ�γικ� σύν�λ� π�υκαθιερώθηκε απ� τ�υς Oθωμαν�ύςστ�υς αστικ�ύς κυρίως πληθυσμ�ύςθα μπ�ρ�ύσαμε ��ντρικά να π�ύμε�τι είναι εκείν� π�υ συνθέτει τη ��-ρεσιά εν�ς �ριστιαν�ύ �ρθ�δ�#�υκληρικ�ύ στις μέρες μας. H δια��ράαπ� άντρα σε γυναίκα περι�ρι��τανσυνήθως στα ε#αρτήματα και λιγ�τε-ρ� στ’ α�νάρι και τα υλικά των κυ-ρίων ενδυμάτων.

Oι ελληνικές αγρ�τικές γυναικείες��ρεσιές μ�ιά��υν να έ��υν �τια-�τεί για να εντυπωσιάσ�υν παρά γιανα αναδεί#�υν την �μ�ρ�ιά τ�υ κ�ρ-μι�ύ. Σε κάθε επαρ�ία, κάθε π�λη,κάθε �ωρι�, συναντάμε δύ� ή καιτρεις παραλλαγές της ίδιας τ�πικής��ρεσιάς. Oυσιαστικά τα τμήματαπ�υ συνθέτ�υν τις γυναικείες ��ρε-σιές τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ ανήκ�υνσε δύ� μεγάλες �μάδες: σε εκείνες

E�ρταστικές ��ρεσιές απ� την Kύπρ�. (Συλλ�γή Πελ�π�ννησιακ�ύ Λα�γρα�ικύ Iδρύματ�ς)


Nύ�η απ� τ� Kε�αλ��ρυσ� Aργ�λίδας. (Συλλ�γή Πελ�π�ννησιακ�ύ Λα�γρα-�ικ�ύ Iδρύματ�ς)

Kρήτη. E�ρταστική ανδρική ενδυμασία. (Συλλ�γή Πελ�π�ννησιακ�ύ Λα�γρα-�ικ�ύ Iδρύματ�ς)

Aνδρική «Tσ�πάνικη» και γυναικείες ε�ρταστικές ��ρεσιές της Σκύρ�υ. (Πελ�π�ννησιακ� Λα�γρα�ικ� M�υσεί�)

με καθαρή τη "υ�αντινή πρ�έλευση(ανάπτυ#η της δαλματικής) και σεκείνη π�υ �ι "υ�αντινές ρί�ες συγ-�ωνεύ�νται με τα ενδύματα της δυ-τικής Aναγέννησης.

Tα γυναικεία τ�πικά ενδύματα άρ-�ισαν να �άν�υν την ιδιαιτερ�τητάτ�υς με τη συνε�ή εισ"�λή της κατάκαιρ�ύς νεώτερης δυτικής μ�δας,με τις #εν��ερμένες "ασίλισσες(Aμαλία, Σ��ία, Oλγα) και με τη συ-νε�ή επα�ή της μικρής π�λης με τηνπρωτεύ�υσα και τ�υ �ωρι�ύ με τη μι-κρή π�λη.

Δυτική επίδρασηOι ελληνικές αγρ�τικές αντρικές

��ρεσιές είναι αυστηρές στ� �ρώ-μα και λιτές στη διακ�σμηση, έτσιώστε τ� "ασικ� τ�υς σ�ήμα να μέ-νει #εκάθαρ�. Eρ��νται σε πλήρη α-ντίθεση με τις γυναικείες �π�υ τ�λ-μηρά �ρώματα, τ� παράλ�γ� τηςδιακ�σμησης και τα π�λλά ε#αρτή-ματα μπερδεύ�υν την κυρίως γραμ-μή τ�υς. T� πι� γνωστ� ένδυμα, τη��υστανέλα, π�υ ��ρ�ύσαν κυ-ρίως �ι αρματωλ�ί και �ι κλέ�τες,καθιέρωσε � πρώτ�ς "ασιλιάς τηςEλλάδας Oθωνας, ως αυλικ� ένδυ-μα. Aπ� τ�τε ��ρέθηκε σ�εδ�ν απ’�λ�υς τ�υς Eλληνες, σε π�λεις και�ωριά.

Στην Eυρώπη, έπειτα απ� τη Bι�-μη�ανική Eπανάσταση, τα αντρικάρ�ύ�α απέκτησαν αυστηρή γραμμή,με την αναγκαστική ε#�μ�ίωση τωντά#εων, π�υ μ�λις τα τελευταία�ρ�νια τείνει να εκλείψει. H Eλλάδαακ�λ�ύθησε την αλλαγή αυτή απ�τα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα με "ραδύρυθμ�. Mετά τ�ν Πρώτ� Παγκ�σμι�Π�λεμ� μάλιστα, η δυτική μ�δα και�ι στρατιωτικές στ�λές επιδρ�ύν α-π��ασιστικά στη ντ�πια ��ρεσιά.


Kεντητική και υ�αντικήTα κεντήματα τ�υ σπιτι�ύ και η διάκ�σμη υ�αντ�υργία

Tης Π�πης Zώρα

Eπίτιμης Διευθύντριας τ�υ M�υσεί�υ EλληνικήςΛαϊκής Tέ�νης

AΠO τ�υς λαμπρ�τερ�υς κλάδ�υςτης ελληνικής λαϊκής τέ�νης είναιη κεντητική, σε �λες της τις τε�ν�-τρ�πικές και άλλες π�ικιλίες. Iδιαί-τερα τα εκτελεσμένα με π�λύ�ρω-μα μετά�ια κεντήματα, π�υ πρ��ρί-��νταν για τ� στ�λισμ� τ�υ σπιτι�ύ–σεντ�νια, μα�ιλάρια, κρε�ατ�γυ-ρ�ι, κ�υρτίνες και άλλα– παρ�υσιά-��υν �ε�ωριστ� ενδια�έρ�ν, ��ιμ�ν� για την εκτελεστική τ�υς τε-λει�τητα, αλλά και για τα συμ��λι-κά και α�ηγηματικά τ�υς θέματα,π�υ τ�υς δίν�υν μια διάσταση κα-θαρά λα�γρα�ική καθώς τα συνδέ-�υν με πανάρ�αιες μαγικ�θρη-σκευτικές πρακτικές αλλά και μεγεγ�ν�τα της καθημερινής �ωήςτ�υ ελληνικ�ύ λα�ύ. Tα ωραι�τερααπ� τα κεντήματα αυτά πρ�έρ��-νται απ� τα Eπτάνησα, την Hπειρ�και τα νησιά τ�υ Aιγαί�υ, τ�υ 18�υκαι 19�υ αι.

Kεντημένα �λα με μετά�ια σε λα-μπρ�ύς �ρωματισμ�ύς, �π�υ κυ-ριαρ��ύν τ� πράσιν�, τ� κ�κκιν�και τ� μπλε και π�υ �ρησιμ�π�ι�ύ-νται ατ��ια �ωρίς να επιδιώκ�νταιτ�νικές δια�αθμίσεις, έμειναν α-ναλλ�ίωτα στ� πέρασμα τ�υ και-ρ�ύ, �άρη στη �ρήση �υτικής πρ�-έλευσης �ρωστικών �υσιών.

Aπ� την άπ�ψη των διακ�σμητι-κών θεμάτων, εκείν� π�υ �αρακτη-ρί�ει τα νε�ελληνικά αυτά κεντήμταείναι η επικράτηση τ�υ �υσι�κρατι-κ�ύ στ�ι�εί�υ, π�υ γίνεται αντιλη-πτ� ακ�μη και στις πι� τυπ�π�ιημέ-νες και α�αιρετικές παραλλαγέςτ�υ. Bασική �υτική σύνθεση είναι ηγλάστρα με λ�υλ�ύδια και π�υλιά,ανάμεσα σε δύ� σύμμετρες �ωικέςή ανθρώπινες �ιγ�ύρες.

Θέμα ανατ�λικ� με μαγικ�θρη-σκευτικές κατα��λές, η νε�ελληνι-κή γλάστρα επι�ίωση τ�υ «δέν-δρ�υ» ή τ�υ «�υτ�ύ της �ωής» α-παντά στα λαϊκά κεντήματα με π�λ-λές τ�πικές παραλλαγές, ανάλ�γαμε τα υλικά και τις �ελ�νιές π�υ�ρησιμ�π�ι�ύσαν �ι κεντήστρες.

Oι παραστάσεις

Στις �υτικές αυτές συνθέσεις κυ-ριαρ��ύν η τ�υλίπα, � υάκινθ�ς, τ�τριαντά�υλλ� και τ� γαρύ�αλλ�,�λα θέματα ανατ�λικής καταγω-γής, π�υ �μως η �αρακτηριστικήγια την ελληνική αισθητική παρά-δ�ση και αντίληψη τ�υ μέτρ�υ, ταυπέτα�ε σε αυστηρές, σύμμετρες–συνήθως εραλδικές– και ρυθμικάεναλλασσ�μενες συνθέσεις.

Στις �υτικές αυτές παραστάσεις�ι κεντήστρες τ�υ παλι�ύ καιρ�ύπρ�σθεσαν τα δικά τ�υς σύμ��λα,απ� τ� απ�θεμα των μαγικ�θρη-σκευτικών δ��ασιών τ�υ ελληνικ�ύλα�ύ αλλά και �λ�κληρες σκηνέςαπ� τις πι� επίσημες κι αισι�δ��ες

στιγμές της καθημερινής �ωής τ�υ.Eτσι στα κεντήματα της Hπείρ�υ–σεντ�νια, κρε�ατ�γυρ�υς και μα-�ιλάρες– σύμ��λα �πως τ� �ίδι, τ�ανθρωπ�κέ�αλ� π�υλί, � πετειν�ςή � δικέ�αλ�ς αετ�ς, πλαισιών�υνσκηνές της γαμήλιας τελετής - τ�ν�λάμπ�υρα, τη νύ�η, τ� γαμπρ�.Bρακ��ρεμέν�ι λυράρηδες καικ�πέλες π�υ ��ρεύ�υν, εικ�νί��-νται ανάμεσα σε λ�υλ�ύδια καιπ�υλιά αλλά και �ίδια και γ�ργ�-νες, στ�υς λαμπρ�ύς κεντητ�ύςπ�δ�γυρ�υς τ�υ γυναικεί�υ κρητι-κ�ύ π�υκάμισ�υ, τ�υ 18�υ αι. Στακεντήματα της Σκύρ�υ –νυ�ικά σε-ντ�νια και μικρά τετράγωνα μα�ι-λάρια– η αισι�δ��η ρ�πή πρ�ς τ��υσι�κρατικ� στ�ι�εί� κάνει ναμ�ιά��υν με λ�υλ�ύδια ακ�μη καιμ�τί�α �ωικά �πως � «πετ’νές» (�πετειν�ς) ή ανθρωπ�μ�ρ�α �πως �«καδής» (άνδρας με �ανταστική��ρεσιά) και η «��ύνα» (�ιγ�ύραγυναικεία).

Aπ� τα νησιά τ�υ Aιγαί�υ, τα Δω-δεκάνησα μας κληρ�δ�τησαν τ�λαμπρ�τερ� και επι�λητικ�τερ� ί-σως είδ�ς κεντήματ�ς, π�υ είναι τ�«σπερ�έρι».

Bαριά �λ�κέντητη κ�υρτίνα,ραμμένη απ� π�λλά λ��ά �ύλλα, τ�σπερ�έρι, κρεμι�ταν απ� στρ�γγυ-λ�, �υλ�γλυπτ� δίσκ�, στερεωμέν�στ� τα�άνι, έτσι ώστε να σκεπά�ει�λ�κληρ� τ� κρε�άτι και να τ� α-π�μ�νώνει απ� τ� �ώρ� της υπ�-δ��ής, α��ύ στα μ�ν��ωρα σπίτιατης αιγαι�πελαγίτικης αρ�ιτεκτ�νι-κής δεν υπήρ�ε η ένν�ια τ�υ �ωρι-στ�ύ δωματί�υ για ύπν�. Στα σύρ-ραπτα λ��ά �ύλλα τ�υ σπερ�ερι-�ύ, � διάκ�σμ�ς απ�τελείται απ�τυπ�π�ιημένες, εναλλασσ�μενες,σε κατακ�ρυ�η διάτα�η, κ�κκινεςκαι πράσινες ή μπλε γλάστρες, κε-ντημένες με �λ�πυκνες μετρητές�ελ�νιές και πα�ύ άστρι�τ� μετά�ι,π�υ δίνει στα θέματα αδρές ανά-γλυ�ες επι�άνειες, �τυπητά αντί-θετες με τη στιλπνή, σ�εδ�ν, �ω-γρα�ική αίσθηση της κεντητικήςτης Hπείρ�υ ή της Σκύρ�υ.

T� άν�ιγμα στ� κέντρ� της μπρ�-στινής μακριάς πλευράς, τ�νί�εταιμε πρ�σθετ� �ωριστ� �λ�κέντητ�κ�μμάτι, π�υ σ�ηματί�ει πύλη μετριγωνικ� αέτωμα. Eίναι η π�ρτιέ-ρα η «π�ρταδέλα» τ�υ σπερ�ερι�ύ,�π�υ συγκεντρώνεται πλ�υσι�τε-

ρ�ς και περισσ�τερ� λεπτ�δ�υλε-μέν�ς διάκ�σμ�ς, με μεγαλύτερηθεματική και �ρωματική π�ικιλία.

O αργαλει�ς

Tη �υσι�κρατική και α�ηγηματι-κή αντίληψη τ�υ διακ�σμ�υ τωνκεντημάτων τ�υ σπιτι�ύ, ακ�λ�υ-θεί κι ένα μεγάλ� μέρ�ς υ�αντώνμε κέντημα τ�υ αργαλει�ύ. Tέτ�ιαείναι κάθε είδ�υς �ράμια, καρπέ-τες, ανδρ�μίδες, μα�ιλάρια, �ελέ-ντ�ες, τ�ακ�πανα και άλλα, π�υ μετα �ρώματα, τα θέματα και τις τε-�νικές εκ�ρά��υν τα αισθητικά καιπαραδ�σιακά κριτήρια τ�υ τ�π�υτης καταγωγής τ�υς.

Aνάμεσά τ�υς �ε�ωρί��υν τα υ-�αντά τ�υ Mετσ��υ, �ι «στυλ�-μαντήλες» της Kαρπάθ�υ και �ικρητικές πατανίες.

Aυστηρά τα μετσ��ίτικα υ�αντά-στρωσίδια των μιντεριών, τ�ακ�πά-νια και π�ρτιέρες –�αρακτηρί��-νται απ� τυπ�π�ιημένες �ιγ�ύρεςτ�υ δένδρ�υ της �ωής ρ�δακες καιάλλα �υτικά μ�τί�α πάνω σε �άθ�ςμαύρ� ή σκ�ύρ� �υσινί.

H καρπαθιώτικη στυλ�μαντήλα,

«Σιγκ�ύνα» Kαραγκ�ύνας με τερ�ήδικ� κέντημα, τέλη 19�υ-αρ�ές 20�ύ αι. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)


Tμήμα υ�αντής «πατανίας», κλιν�σκεπάσματ�ς απ� την Kρήτη με �ωηρ��ρωμες π�λυπρ�σωπες παραστάσεις, τέλη 19�υ αρ�ές - 20�ύ αι. (M�υσεί� EλληνικήςΛαϊκής Tέ�νης)

Kεντρικ� τμήμα νυ�ικ�ύ «μπρ�στ�σέντ�ν�υ» απ� τα Iωάννινα με κεντητά γρα�τά, α�ηγηματικά και συμ"�λικά θέματα τηςγαμήλιας τελετής, �ψιμ�ς 18�ς αι. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)

με τ� σ�ήμα και τη �ρήση της, εκ-�ρά�ει άμεσα τη σ�έση ανάμεσαστα υ�αντά τ�υ σπιτι�ύ και την αρ-�ιτεκτ�νική. Mακρ�στεν� �αμ�α-κερ� ή μετα�ωτ� υ�αντ�, κρεμι�-ταν διακ�σμητικά και έντυνε τ�«στύλ�» τ�υ σπιτι�ύ, π�υ υψώνε-ται απ� τ� πάτωμα ως τ� τα�άνι καιστηρί�ει τη «μεσιά», τ� μεγάλ� ε-γκάρσι� δ�κάρι, π�υ �ρι�θετεί τ�νυπερυψωμέν� �ώρ� τ�υ ύπν�υ,τ�ν σ��ά, απ� τ� �αμηλ�τερ� επί-πεδ� της υπ�δ��ής. O ενυ�ασμέ-ν�ς διάκ�σμ�ς διευθετημέν�ς κα-τά τ� πλάτ�ς των στενών πλευρώνσε επάλληλες �ρι��ντιες �ώνες, ει-κ�νί�ει ανθρώπινες �ιγ�ύρες, λ�υ-λ�ύδια, �ανταστικά θηρία και π�υ-λιά, �λα δ�σμένα με ευ�ρ�συνηπ�λυ�ρωμία.

Στα ωραι�τερα διάκ�σμα έργατης ελληνικής υ�αντικής συγκατα-λέγ�νται και �ι κ�κκινες ιστ�ρημέ-νες πατανίες της Kρήτης, με τις ε-νυ�ασμένες α�ηγηματικές παρα-στάσεις, π�υ θυμί��υν την τ�ι��-γρα�ική αντίληψη των κεντημά-των της Hπείρ�υ: E�ιππ�ι σημαι�-��ρ�ι, ναύαρ��ι και άλλ�ι στρα-τιωτικ�ί, � πρώτ�ς αρμ�στής πρί-γκιπας Γεώργι�ς, η Aγία Σ��ία, η�ασιλική �ικ�γένεια κι ανάμεσαπ�λύ�ρωμα �υτικά μ�τί�α εκ�ρά-��υν θριαμ�ικά τη �αρά τ�υ 1898π�υ κατέκλυσε τ� ελεύθερ� πιανησί ύστερα απ� αιματηρ�ύς, μα-κρ��ρ�ν�υς αγώνες.


H μεταλλ�τε�νίαΠανάρ�αια τέ�νη π υ γνώρισε μεγάλη άνθηση στα νεώτερα �ρ�νια

Tης Eυδ�κίας Mηλιατ ίδ�υ-Iωάνν�υ

Eρευνήτριας, διδάκτ�ρ�ς λα�γρα�ίας Πρ�ϊστα-μένης της διεύθυνσης τ�υ Λα�γρα�ικ�ύ-Eθν�λ�-γικ�ύ M�υσεί�υ Mακεδ�νίας - Θράκης

AΠO τις πι� παλιές τέ�νες η μεταλ-λ�τε�νία επηρέασε �αθύτατα τ�νπ�λιτισμ�. Aπ� την ύλη των μετάλ-λων π�υ �ρησιμ�π�ι�ύνταν στα ερ-γαλεία και στα �πλα, �αρακτηρί-στηκαν μεγάλες �ρ�νικές περί�-δ�ι, π.�. επ��ή �αλκ�ύ, επ��ή σιδή-ρ�υ και συντελέστηκαν ρι�ικές αλ-λαγές στην π�ρεία τ�υ ανθρώπ�υ.

O �ρυσ�ς και � άργυρ�ς, π�λύτι-μα μέταλλα �ρησιμ�π�ι�ύντανστην κ�σμηματ�π�ιΐα, στη διακ�-σμηση �πλων, στην κατασκευή π�-λύτιμων συμπ�σιακών και θρη-σκευτικών σκευών.

H αργυρ��ρυσ��ΐα μετρά τα�ήματα της τέ�νης, τ�υ π�λιτι-σμ�ύ και της επίδει!ης πλ�ύτ�υως τώρα. Στην παραδ�σιακή κ�ι-νωνία έπαι!ε σημαντικ� ρ�λ� ωςεπάγγελμα και ως πρ�ϊ�ν τέ�νηςμε συμ��λικ� �αρακτήρα στην ε-θιμική �ωή.

Στ�ν αντίπ�δά της η τέ�νη τηςσιδηρ�υργίας, π�υ σηματ�δ�τησετην επ��ή τ�υ σιδήρ�υ και ανέτρε-ψε τα δεδ�μένα τ�υ κηνηγι�ύ καιτων π�λεμικών συρρά!εων με ταανθεκτικ�τερα και σκληρ�τερα �-πλα απ� τα �άλκινα, δικαι�ύται ένααυτ�τελές κείμεν�, επειδή μέσα α-π� τα παραδ�σιακά εργαλεία και κι-γκλιδώματα έγραψε ιστ�ρία.

H �αλκ�υργία και η �ρει�αλκ�υρ-

γία σ’ �λη τη διάρκεια της ελληνι-κής ιστ�ρίας τ�υ κ�ινωνικ�ύ �ί�υέ��υν μ�νιμη παρ�υσία με �ικιακάσκεύη. Στα �υ�αντινά και νε�τερα�ρ�νια �ι εκκλησίες ε!�πλί��νταικυρίως με μπρ�ύτ�ινα (�ρει�άλκι-να), ιερά σκεύη και αντικείμενα.

Mεί�η μετάλλων

Π�λύ νωρίς άρ�ισε η μεί!η τ�υ�αλκ�ύ με άλλα πι� σκληρά μέταλ-λα (ψευδάργυρ�, κασσίτερ�), με-τατρέπ�ντάς τ� σε μπρ�ύντ�� και�ρεί�αλκ�. Aυτή είναι η δεύτερη ε-π��ή τ�υ �αλκ�ύ, �π�τε τα αντι-κείμενα �υτεύ�νται σε καλ�ύπια,έ��υν μεγαλύτερ� αντ��ή και δεν�!ειδών�νται τ�σ� �σ� � σκέτ�ς�αλκ�ς. Mε κράματα τ�υ �αλκ�ύγίν�νται ν�μίσματα και κ�σμήματαπ�υ στα νε�τερα �ρ�νια με καλαί-σθητ�υς συνδυασμ�ύς στ�λισαντην παραδ�σιακή ενδυμασία.

H �αλκευτική τέ�νη στ�ν ελληνι-κ� �ώρ� συνδέεται με τ� θε�H%αιστ�. Γι’ αυτ� και ώς σήμεραεργαστήρια ή σωματεία �αλκ�υρ-γών, �ρει�αλκ�υργών και σιδερά-δων %έρ�υν στ�ν τίτλ� τ�υς τ� �-ν�μά τ�υ.

O �αλκ�ς στην Eλλάδα έρ�εταιαπ� μακριά, πλην μικρών ε!αιρέσε-ων. H Kύπρ�ς είναι %ημισμένη γιατην παραγωγή αυτ�ύ τ�υ μετάλ-λ�υ. Tα �άθη της M. Aσίας και πρ�-παντ�ς η �ρ�σειρά τ�υ Kαυκαύ-σ�υ με περι��ές τ�υ Π�ντ�υ ε!α-κ�λ�υθ�ύν να μας τρ�%�δ�τ�ύνμε �αλκ�.

Bάρ�αρη τέ�νη η ε!�ρυ!η απ�τα λατ�μεία, η εκμαίευση για κα-θαρισμ� απ� τα μείγματα στα με-γάλα καμίνια και η πρώτη �ύτευσησε καλ�ύπια για να γίν�υν �ι «�ε-λώνες» ή «τ�ύ�λα» δηλ. η μ�νάδαεμπ�ρί�υ της πρώτης ύλης στα ερ-γαστήρια και �ι�μη�ανίες.

Aυτά τα �ρθ�γώνια συμπαγήκ�μμάτια �αλκ�ύ, μεταμ�ρ%ών�-νται επί αιώνες στα �έρια τ�υ μά-στ�ρα �αλκ�υργ�ύ σε σκεύη καιστα �έρια τ�υ γλύπτη σε αγάλματα.

H κατεργασία

Για να μετατραπεί η «�ελώνα» σε%ύλλ� και μετά σε σκεύ�ς, τη κτυ-π�ύσαν κυκλικά και ρυθμικά έ!ι τε-�νίτες πάνω σε πλατύ αμ�νι ενώκάθε τ�σ� την πύρωναν να μαλα-κώσει. Στη συνέ�εια έκ��αν τ� ��-ντρ� %ύλλ�, ανάλ�γα με τ� σ�ήματ�υ πρ�ς κατασκευή σκεύ�υς, σεκύκλ�υς, �ρθ�γώνια, πυραμίδες ήτραπέ�ια.

Mε τα παρά!ενα μακρύλαιμασ%υριά και εργαλεία πάνω στα �-π�ία κτυπ�ύσαν καθισμέν�ι ώ-ρες, μ�ρ%�π�ι�ύσαν τ� εύπλα-στ� μεταλλικ� %ύλλ� σε επιμέ-ρ�υς τμήματα (�άση, π�δι, κ�ιλιά,λαιμ�, �είλ�ς, μύτη, �έρι ή �ε-ρ�ύλια), π�υ συνήθως τα ένωνανμε «δ�ντια» και τα «έρα�αν» μετη ��ήθεια της %ωτιάς και τ� κα-τάλληλ� σ%ύριγμα για τ� τελικ�σ�ήμα τ�υ σκεύ�υς. Aυτά είναιτα �ασικά σημεία �π�υ �αθμ�λ�-γείται η τέ�νη και η α�ρατη ρα%ή.

T� μ�ν�κ�μματ� σκεύ�ς θεωρεί-ται τε�νικά, απ� άπ�ψη κυρίωςδε!ι�σύνης, τ� καλύτερ�. Oρι-σμένα τμήματα π.�. λα�ές, μπ�-ρ�ύν να είναι απ� μπρ�ύντ�� ήσίδερ� για σταθερ�τητα, �ικ�ν�-μία και μικρ�τερη μετάδ�ση τηςθερμ�τητας.

Tα �ικιακά σκεύη ήταν κυρίωςτης κ�υ�ίνας (υδρ�%�ρα, μετάγγι-σης, απ�θήκευσης υγρών, μαγει-ρικά, σερ�ιρίσματ�ς) τ�υ πλυστα-ρι�ύ, για %ωτισμ� και θέρμανση.

Tα επαγγελματικά των κτην�-τρ�%ων, ήταν ��ι μ�ν� σκεύη, αλ-λά και �αλκ��αμμένα κ�υδ�ύνια,των εμπ�ρων ήταν �υγαριές, ανά-λ�γα ήταν των κα%ετ�ήδων, τωνκ�υρέων, των πλαν�διων πωλητώνκ.λπ.

Tα εκκλησιαστικά σκεύη τηςAγίας Tράπε�ας, �ι καντήλες, ταθυμιατά, τα ε!απτέρυγα, η κ�λυμ-�ήθρα, τα τάματα, ανάλ�γα επαρ-γυρών�νταν και διακ�σμ�ύνταν μεπερισσή τέ�νη.

H διακ�σμηση

Tα περισσ�τερα σ�ήματα θυμί-��υν πήλινα, για τ�ν απλ� λ�γ� �τιέ��υν συνήθως ίδιες �ρήσεις. H α-π�δει!η αυτ�ύ τ�υ %αιν�μέν�υ�ρίσκεται στα αρ�αι�λ�γικά μ�υ-σεία (τα%ικά ευρήματα με συμπ�-σιακά σκεύη) και �έ�αια στις �ιτρί-νες των καταστημάτων με αντί-στ�ι�α κεραμικά, γιάλινα, π�ρσελά-νινα, αν�!είδωτα (αλ�υμινένια, α-τσάλινα) σκεύη.

Xάλκιν�ι κασσιτερωμέν�ι «μαστραπάδες», δ��εία νερ�ύ, τέλη 19�υ/αρ�ές 20�ύ αι. (Λα�γρα�ικ� και Eθν�λ�γικ� M�υσεί� Mακεδ�νίας και Θράκης)


Xάλκινα �ικιακά σκεύη, «μπακράτσι» για τη μετα��ρά νερ�ύ και «τεντ ερές» για τ� μαγείρεμα, 19�ς/αρ�ές 20�ύ αι. (Λα�γρα�ικ� και Eθν�λ�γικ� M�υσεί� Mακεδ�-νίας και Θράκης)

Xάλκινα �ικιακά σκεύη, «μπακράτσι» και «γκι�ύμι» για τη μετα��ρά ή την απ�θήκευση νερ�ύ, τέλη 19�υ/αρ�ές 20�ύ αι. (M�υσεί� Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης)

Στην �ικ�ν�μική ιεραρ�ία τ�υν�ικ�κύρη τα �άλκινα, αν και απ�-τελ�ύσαν σημαντικ� μέρ�ς στ�πρ�ικ�σύμ%ων�, μετρ�ύσαν ωςδεύτερα μπρ�στά στα ασημένια, ε-πειδή είναι απ� ανθεκτικ�τερ� καιακρι��τερ� υλικ� απ� τα πήλινα, ε-νώ στην ιεραρ�ία της ν�ικ�κυράςήταν πάνω απ’ �λα, επειδή έκανανν�στιμ�τερ� τ� %αγητ� και ε!υπη-ρετ�ύσαν καλύτερα τις λειτ�υργι-κές ανάγκες.

Π�λλά απ� τα παραδ�σιακά �άλ-κινα σκεύη διακ�σμ�ύνται, έτσι ώ-στε να μετα�άλλ�νται και σε στ�-λίδια π�υ να επιδεικνύ�νται απ�τ�ν ν�ικ�κύρη (ιδι�κτήτη) με κα-λαίσθητες συνήθως επιγρα%ές.

H διακ�σμηση είναι �αρακτή μεαπλές γραμμές ή με σ�έδια για ε-πίπεδες επι%άνειες, κτυπητή,%�υσκωτή, διάτρητη για τις υπ�-λ�ιπες. Tην κάν�υν �ι ίδι�ι �ι �αλ-κ�υργ�ί ή ε!ειδικευμέν�ι τε�νί-

τες. H περιγρα%ή των τε�νικών καιτων διακ�σμητικών μ�τί�ων απ�-τελεί ειδικ� θέμα μελέτης.

Στη B. Eλλάδα, η Θεσσαλ�νίκηκρατά τα σκήπτρα της �αλκευτι-κής τέ�νης και μάλιστα σε πρ�-σπάθεια των �αλκ�υργών π�υ α-πέμειναν, �%είλεται η γι�ρτή π�υκαθιέρωσε � δήμ�ς τα «Xαλκεία»π�υ τείνει να γίνει θεσμ�ς.

H K��άνη �μως διατηρεί περισ-σ�τερ� την παράδ�ση τ�υ �ειρ�-

π�ίητ�υ σκεύ�υς (τ� %ύλλ� έ�εικαταργηθεί εδώ και �ρ�νια απ� τ��ι�μη�αν�π�ιημέν�).

H τέ�νη αυτή σ�εδ�ν έσ�ησε. Tα�αλκωματάδικα έγιναν καταστή-ματα πώλησης αντικών. Kαι �μωςμια σωστή π�λιτική με σ��λέςOAEΔ ή άλλης μ�ρ%ής μπ�ρεί ναδώσει νέα �ωή και νέες μ�ρ%ές�ρήσεων και τέ�νης σ’ αυτ� τ� �ε-στ� εύπλαστ� και ιδιαίτερα αγαπη-τ� υλικ�.


Kέντημα Hπείρ�υ με παράσταση γάμ�υ. (M�υσεί� Mπενάκη).

H ανθρώπινη μρ�ήστην ελληνική λαϊκή τέ�νη

Mια πν�ή αισι�δ�ίας διαπερνά τ�ν κ�σμ� �πως αυτ�ς εκ�ρά�εται στην παράδ�σή μας

Zωγρα�ιστή κασέλα απ� τη Mυτιλήνη με παράσταση �ευγαρι�ύ. (M�υσεί� Mπενάκη).

T�υ Aγγελ�υ Δελη��ρριά

Kαθηγητ�ύ Πανεπιστημί�υ Aθηνών Διευθυντ�ύM�υσεί�υ Mπενάκη

H ΣYXNH παρ�υσία της ανθρώπι-νης μ�ρ�ής σε �λες τις εκ�άνσειςτης ελληνικής λαϊκής τέ�νης θα υ-πέ�αλλε και στ�ν πι� ανυπ�ψίαστ�μια σειρά απ� ερεθιστικά ερωτήμα-τα. Aπ� κει και πέρα, η εύλ�γη ανι-�νευτική περιέργεια, παράλληλαμε την συναρπαστική γ�ητεία π�υπαρ�υσιά!ει η αναγωγή των παρα-τηρήσεων στ� θεωρητικ� πεδί�της συμπερασματικής απ�στα#ηςπαρασύρ�υν την πρ�σεγγιστικήδιαδικασία �λ� και �αθύτερα στηνκαρδιά μιας άλλ�υ είδ�υς πρ��λη-ματικής: Πώς δηλαδή συλλαμ�άνεικαι πώς απ�δίδει την ανθρώπινημ�ρ�ή η ευαισθησία των μετα�υ!α-ντινών αιώνων; Yπάρ��υν κάπ�ιεςσα�είς μ�ρ��λ�γικές επιταγές καιένα συγκεκριμέν� εικ�ν�γρα�ικ�ρεπερτ�ρι�; Eίναι δυνατή η ανί-�νευση των αντανακλάσεων κάπ�ι-�υ ιδε�λ�γικ�ύ περιε��μέν�υ γενι-κής α�ετηρίας στην ενν�ησή της;

Mπ�ρ�ύν να διαπιστωθ�ύν εσω-τερικές αντιστ�ι�ίες στ�ν τρ�π� μετ�ν �π�ί� την απ�δίδ�υν άλλες εκ-�ράσεις τ�υ λαϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ, �-πως η π�ίηση; Yπάρ�ει, τέλ�ς, κά-π�ια ε#ελικτική διαδικασία, τα διά-��ρα στάδια της �π�ίας καταγρά-��υν τις μεταμ�ρ�ώσεις ή μάλλ�ντις μεταλλαγές π�υ υ�ίσταται ηπρ�σληψή της στη διάρκεια τ�υ ι-στ�ρικ�ύ γίγνεσθαι, έως περίπ�υτ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λεμ�, �ταν εκ-πνέει πλέ�ν η δημι�υργική �ρμήτης λαϊκής τέ�νης;H μελέτη τ�υ ανθρωπ�κεντρικ�ύ


πνεύματ�ς π�υ διέπει την κ�σμικήέκ�ραση της μετα�υ!αντινής καλ-λιτε�νικής παραγωγής παρά τ� ε-#αιρετικ� επιστημ�νικ� της ενδια-�έρ�ν, πρ�σκρ�ύει σε αρκετά ε-μπ�δια. Aς σημειωθεί μ�ν� η αδυ-ναμία της πρ�σ�ασης στ� υπάρ��νυλικ� –η �υσιαστική δηλαδή άγν�ιατ�υ αντικειμέν�υ– μια και ε#ακ�-λ�υθ�ύν να απ�υσιά!�υν �ι απα-ραίτητ�ι κατάλ�γ�ι των μ�υσεια-κών συλλ�γών, �ι ειδικές κατά κα-τηγ�ρία εκδ�σεις καθώς και η σ�ε-τική έστω ��ήθεια μιας γενικής �ι-�λι�γρα�ίας.

Yπ�γραμμί!�ντας τ�ν αναπ�-�ευκτα επι�ανειακ� �αρακτήραπ�υ έ�ει κάθε δ�κιμαστική ερευ-νητική απ�πειρα, θα ήθελα ωστ�σ�να τ�νίσω την πρ�κληση τ�υ εγ-�ειρήματ�ς, αλλά και τ�ν κίνδυν�� π�ί�ς ελλ��εύει στην αναγκα-στικά σ�ηματική διατύπωση τωνπρώτων συμπερασμάτων. Π�λύπερισσ�τερ� μάλιστα, �ταν η ε-ρευνητική διαδικασία δεν μπ�ρείπαρά να στηρί!εται στην τυ�αίαγνώση �σων αντικειμένων κατ�ρ-θωσαν συμπτωματικά να #επερά-σ�υν τ� �ράγμα της αδια��ρίαςμας για τα συστατικά τ�υ νεώτε-ρ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ.

Για την ανετ�τερη πρ�σέγγισητ�υ θέματ�ς καλ� θα ήταν να συ-γκρατήσ�υμε �ρισμένες �ασικέςκατευθυντήριες αρ�ές: Oτι η ελλη-νική λαϊκή τέ�νη είναι τέ�νη της μι-κρής κλίμακας και τ�υ ιδιωτικ�ύ�ώρ�υ, ��ι μ�ν� γιατί συνε�ί!ει τη�υ!αντινή παράδ�ση αλλά και γιατίαναπτύσσεται σε μια μακρά περί�-δ� #ενικής κατ��ής –Φραγκ�κρα-τίας και T�υρκ�κρατίας– π�υ �-πωσδήπ�τε δεν ευν�εί τις μνημεια-κές, ε#ωστρε�είς κατά καν�να,καλλιτε�νικές εκδηλώσεις στις συ-ναρτήσεις τ�υς με τ� δημ�σι� �ί�.Oτι η συμμετρική αντιστ�ι�ία π�υδιέπει την �ργάνωση των επιμέ-ρ�υς συστατικών στις καλλιτε�νι-κές της δημι�υργίες εκ�ρά!ει μια�αθειά ρι!ωμένη ανάγκη εσωτερι-κής τά#εως, και συνιστά απαρά�α-τ� ν�μ� τ�σ� για την απλή διαγρα-�ή της ανθρώπινης μ�ρ�ής �σ�και για τις συνθετ�τερες απ�τυπώ-σεις τ�υ περι�άλλ�ντ�ς μέσα στ��π�ί� τ�π�θετείται. Oτι η συμμε-τρία και η α�αιρετική –γεωμετρικήδιάσταση, �ρι�θετώντας την απ�-δ�ση των μ�ρ�ών, �ρί!�υν και τιςσυντεταγμένες εν�ς κ�σμ�υ, απ�τ�ν �π�ί� �ε�αίως απ�υσιά!ει η κί-νηση και � �π�ί�ς κατά συνέπειαδεν θα μπ�ρ�ύσε π�τέ να εικ�ν�-γρα�ήσει την πραγματικ�τητα. Oκ�σμ�ς της ελληνικής λαϊκής τέ-�νης είναι ένας κ�σμ�ς �νείρ�υ,πλασμέν�ς σε δύσκ�λ�υς καιρ�ύς,πρ�σανατ�λισμέν�ς περισσ�τερ�πρ�ς τ� μέλλ�ν παρά πρ�ς τ� πα-ρ�ν, διαπ�τισμέν�ς με τις ευ�έςτης εκπλήρωσης π�λλών εσωτερι-κών π�θων. Γι’ αυτ�, ακ�μα κι �τανπαρασύρεται απ� τη �υσι�κρατικήμαγεία, δεν #επερνά σ�εδ�ν π�τέτη δια�ωριστική γραμμή της ρεαλι-στικής ακρί�ειας.

Aισι�δ�η διάθεση

Στα πεδία των παραστάσεων ηγυναικεία μ�ρ�ή απ�δίδεται είτεμε την α�αιρετική ε#ιδανίκευση

της γεωμετρικής τελει�τητας, είτεμε μια πι� �υμώδη αλλά έντ�νη,στυλι!αρισμένη !ωντάνια. Δεσπ�-!�ντας συ�νά απ�μ�νωμένη ως ά-�θαρτ�, ιερ� σύμ��λ�, αλλά καισυντρ��ευμένη με την αντρικήμ�ρ�ή σε μια διακριτική απ�θέωσητης ερωτικής - γαμικής ευ�ής, απα-ντά σπανι�τερα σε άλλ�υς θεματι-κ�ύς κύκλ�υς �πως είναι λ.�. � ��-ρ�ς: H αντρική μ�ρ�ή �αρακτηρί-!εται αντίθετα απ� μια μεγαλύτερηπ�ικιλία εικ�ν�γρα�ικών τύπων καιεμ�ανί!εται σ’ ένα π�λύ πι� πλ�ύ-σι� θεματικ� ρεπερτ�ρι� απ� τ� �-π�ί� �μως απ�υσιά!�υν ενδεικτικά�ι σκηνές με ρωπ�γρα�ικ� περιε-��μεν�, σκηνές της καθημερινής!ωής ή σ�ετικές με την επαγγελμα-τική, �ικ�ν�μική και κ�ινωνική τ�υθέση. Aνε#άρτητα απ� τις �π�ιεςα�ετηρίες της παράστασης, τις �-π�ιες ειδικ�τερες α��ρμές τ�υ ει-καστικ�ύ γεγ�ν�τ�ς, � άντρας τηςελληνικής λαϊκής τέ�νης - κα�αλά-ρης ή κυνηγ�ς, ναυτικ�ς ή τραγ�υ-διστής –διαπνέεται πάντ�τε απ�μια ευδιάκριτη ηρωϊκή διάσταση,θυμί!�ντας τ�ν πρίγκηπα τ�υ πα-ραμυθι�ύ και την πρ�σδ�κία τ�υερ��μ�ύ τ�υ.

Tην ίδια διάθεση εκ�ρά!ει άλλω-στε με την αισι�δ�#ία τ�υ και � ιδε-ατ�ς �ώρ�ς μέσα στ�ν �π�ί� τ�π�-θετ�ύνται �ι μ�ρ�ές: την ευ�ή ε-ν�ς κ�σμ�υ εαρινής ανθ��ρίαςκαι μια �αθύτατη κατά�αση για τ�γεγ�ν�ς της !ωής.

Σημείωση: Συμπίλημα απ�σπασμάτων απ�μια ανέκδ�τη, εκτεταμένη εργασία με τ�ν ί-δι� τίτλ� και τα ίδια ερωτηματικά. Oι ανα-γκαστικ�ί, λ�γω �ώρ�υ, περι�ρισμ�ί στ� κεί-μεν� δεν επιτρέπ�υν να δ�θεί παρά μικρήμ�ν� ιδέα τ�υ �λ�υ θέματ�ς.

Σκηνή ανα�ώρησης πλ�ί�υ απ� σκυριανή (;) κανάτα. (M�υσεί� Mπενάκη).

Aπ�τμημα σκυριαν�ύ κεντήματ�ς με παράσταση γυναικείας μ�ρ�ής. (M�υσεί�Mπενάκη).

Eυ�αριστύμε θερμά τ Eθνικ� Iστ�ρι-κ� M�υσεί�, τ M�υσεί� Mπενάκη, τΛα�γρα�ικ� και Eθν�λ�γικ� M�υσεί�Mακεδ�νίας και Θράκης, τ M�υσεί�Eλληνικής Λαϊκής Tέ�νης, τ Πελ�π�ν-νησιακ� Λα�γρα�ικ� Iδρυμα, την Πι-νακ�θήκη E. A!έρω�, τ Kέντρ� Mελέ-της Nεώτερης Kεραμικής, την «Eκδ�τι-κή Aθηνών» και τν Eκδ. Oίκ «Mέλισ-σσα» για τη �ήθεια και τ �ωτγρα�ι-κ� τυς υλικ� πυ μας διέθεσαν.

λαικος πολιτισμός

Documents

Transcript of λαικος πολιτισμός