Η Πολιτική Οικονομία του Καπιταλισμού
-
Upload
pseudoanonymous1643 -
Category
Documents
-
view
984 -
download
7
description
Transcript of Η Πολιτική Οικονομία του Καπιταλισμού
Μ Α Ρ Ξ ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ Η
7
Κουουσίνεν, ΆρμπΛτηφ, Μχελιακώ*, Βιγκόντση, Μακαρόφσκι, ΜιλβΙκ6φσκι, Σιτκόφσκι, Σβίντίτ
ΟΙ ΒΑΣΕΙΣΤΟΥ
ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ - ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΥ
IIIΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ
ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ “ ΘΕΜΕΛΙΟ,,
ΑΘΗΝΑ
Πρώτη ρωσική Εκδοση : Μόσχα 1959 Ή καρούσα έλληνική: Δεκέμβρης 1964, Αθήνα
Copyright "ΘΕΜΕΛΙΟ,, 1964 Μετάφραση : X. ΠετρΙδης
ΚΙ 2 ΑΓΩΓΗ Σελ. 9ΚΕΦ. I. Ο ΠΡΟΜΟΝΟΠΩΛΙ ΑΚΟΣ ΚΑΠΙ
ΤΑΛΙΣΜ ΟΣ. » 15
1. Ή έμφάνιοη τών καπιταλιστικών σχέσεων. ■» 16
2. 'Η έμπορευματική παραγωγή. Τό έμ- πόρευμα. Ό νόμος τής αξίας καί τόχρήμα. » 17
3. Ή θεωρία για την υπεραξία είναι b ακρογωνιαίος λίθος τής οικονομικήςθεωρίας τον Μάης. » Μ
4. Ό μισθός. » 3*2 Λ . Ή αύξηση τον κέρδους είναι σκοπός
καί τροχοπέδη τής καπιταλιστικής παραγωγής. » -ΊΓ*
fi. 'Η ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού στήγεωργία. Ή γαιοπρόσοδος. » 41
7. Ή αναπαραγωγή τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου καί οι οικονομικές κρίσεις. » 45
8. Ό γενικός νόμος τής καπιταλιστικής συσσώρευσης. » 52
ΚΕΦ. II. Ο ΙΜ ΠΕΡΙΑΛΙΣΜ ΟΣ, ΑΝΩΤΕΡΟ ΚΑΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΣΤΑΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. » 59
]. Ό ιμπεριαλισμός σά μονοπωλιακός καπιταλισμός. » 59
Ι Ι ΐβί εχόμενα
[.
2. Ό Ιμπεριαλισμός είναι παρασιτικός καπιταλισμός ή καπιταλισμός πον σαπίζει. » 7ϊ
3. Ό Ιμπεριαλισμός είναι Ετοιμοθάνατος καπιταλισμός. > 83
4. Ή έναρξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού. * 89
ΚΕΦ. III. Ο ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΤΟΥ ΣΤΑΔΙΟ. » 93
1. Ή παραπέρα ανάπτυξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού. »
2. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός. * 96
3. ΜπορεΙ νά απαλλαγεί ό καπιταλισμός ·_από τίς οικονομικές κρίσεις; . * 122
4. Ή δξυνση καί ή έπέκταση των ταξικών ανταγωνισμών. » 129
5. Ή τελευταία βαθμίδα τής Ιστορικήςκλίμακας τοΰ καπιταλισμού. » 148
'Η πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμοί
Ή πολιτική οικονομία τοΰ καπιταλισμού
"Οπως αποδείξαμε οτόν προηγούμενο τόμο «'Ιστορικές υλισμός», οΐ οικονομικές σχέσεις καθορίζουν τό χαρακτήρα κάθε κοινωνικού συστήματος. ΙΥ αυτό, γιά νά γνωρίσουμε την κοινωνική ζωή, είναι απαραίτητη πρίν Απ’ δλα ή μελέτη τής οίκονομικής διάρθρωσης τής κοινωνίας. Μέ τή μελέτη αΰτή άσχολεΐται ή μαρξιστική πολιτική οικονομία.
Πολιτική οικονομία είναι ή Ιπιστήμη που μελετάει τίς παραγωγικές σχέσεις τών ανθρώπων, τους νόμους ανάπτυξης τήζ κοινωνικής παραγωγής καί τής κατανομής τών υλικών αγαθών ατά διάφορα στάδια τής ανθρώπινης κοινωνίας. «Ή πολιτική οικονομία, — εγραφε ό Λένιν, — άσχολεΐται γενικά δχι μέ τήν "παραγωγή”, άλλά μέ τίς κοινωνικές σχέσεις τών ανθρώπων κατά τήν παραγωγή, μέ τήν κοινωνική διάρθρωση τής παραγωγής»*. Μερικά στοιχεία αυτής τής έπιστήμης έμφανίστηκαν κιόλας στήν έποχή τοΰ δουλοκτητικού συστήματος σάν όδηγίες γιά τή διεύθυνση τοΰ νοικοκυριού. Έ τσι προήλθε καί ή άρχική της δνομασία €θ1κονομία» (από τίς λέξεις οϊκος καί νόμος).
Σάν έπιατήμη ή πολιτική οικονομία άρχισε νά άναπτΰ·- σεται μέ τή δημιουργία τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγω- γής. Ή πολιτική οικονομία ήταν, στά χέρια τής αστικής τά
* 15. 1. Λίν.ν, '"Λταν-.α . ·1η ρ<»σ. Iv.t. , *όμ. 'Λος, 02λ. 4 0 -41 . ("Ολχ τ ΐ Αποσπάαμιτα ίπύ ~ά "Αξαντα -<y> Asv.-i ε ίν ι: ίτλ -ήν ·1η pdvcr/ή Ϊ/Λοίη. Σημ. Σ·3ν-.).
9
ξης, Ιδεολογικό δπλο στόν άγώνα της κατά τής φεουδαρχίας."Οταν ή αστική τάξη έμφανίστηκε στό στίβο τής Ιστο
ρίας σάν προοδευτική τάξη, ένδιαφερόταν γιά τήν έπιστημο- νική γνώση τών νόμων άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παραγωγής καί γιά τήν κατάργηση τών φεουδαρχικών σχέσεων, πού έμπόδιζαν τήν έγκαΟίδρυση τής έξουσίας τοΰ κεφαλαίου. Σ ’ αυτή τήν περίοδο διαμορφώθηκε ή έπιστημονική άστική πολιτική οικονομία, πού δνομάστηκε κλασική, θεμελιωτές της ήταν οί αγγλοι έπιστήμονες Ούΐλιαμ Πέττυ (1623- 1G87), Άνταμ ΣμίΟ (1723- 1790) καί Δαυΐδ Ρι- κάρντο (1772- 1823). Ή αγγλική αστική κλασική πολιτική οίκονομία ήταν μιά από τίς πηγές, πού χρησιμοποίησε ό Μάρξ γιά τή δημιουργία τής πολιτικής οίκονομίας τής εργατικής τάξης.
Ή πολιτική οίκονομία από τήν άρχή αναπτύσσεται σάν ταξική, κομματική έπιστήμη. Ή κλασική πολιτική οίκονομία, μ* δλο πού Ικανέ πολλές σπουδαίες ανακαλύψεις, έξαιτίας τοΰ ταξικού αστικού της χαρακτήρα, δέν μπόρεσε νά άποκαλύ- ψει ώς τό τέλος τίς Αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού. 01 αστοί οίκονομολόγοι, έξαιτίας τής ταξικής τους στενότητας, θεωρούσαν τόν καπιταλισμό σά φυσική καί μοναδικά δυνατή μορφή όργάνωσης τής κοινωνικής παραγωγής. Δέν εβλεπαν καί δέν μπορούσαν νά δούν τόν Ιστορικά προσωρινό του χαρακτήρα.
“Οταν ή έργατική τάξη εγινε αυτόνομη καί ισχυρή δύναμη, οί αστοί οικονομολόγοι έγκατέλειψαν τήν έπιστημονική ανάλυση τών νομοτελείων τής κοινωνικής άνάπτυξης. Στά 1830, στή Δυτική Ευρώπη έμφανίστηκαν γιά προπη φορά καθαρά οί ανταγωνιστικές αντιθέσεις άνάμεσα στήν άστική καί στήν έργατική τάξη. «’Από αυτή τή στιγμή, — γράφει δ Μάρξ, — ή ταξική πάλη, ή πρακτική καί ή θεωρητική, παίρνει όλοένα πιό καθαρά έκφρασμένες καί άπειλητικές μορφές. Ταυτόχρονα σήμανε καί ή ώρα τοΰ θανάτου γιά τήν έπιστημονική άστική οίκονομία. ’Από τότε τό ζήτημα δέν Εμπαινε αν είναι σωστό ή λαθεμένο αυτό ή έκείνο τό θεώρημα, άλλά αν είναι ώφέλιμο ή βλαβερό γιά τό κεφάλαιο, αν είναι κατάλληλο ή άκατάλληλο, αν άρέσει ή δχι στήν αστυνομία. Ή ανιδιοτελής ερευνά παραχωρεί τή θέση της σέ μάχες πληρωμένων γραφειάδων, οί άμερόληπτες έπιστημονικές άναζητή-
10
σεις άντικαθίστανται μέ τήν προκατειλημμένη, δουλόφρονη Απολογητική»*.
Ή άστική πολιτική οίκονομία Εγινε άπό τότε άντεπιστη- μονική. Τή χρεωκοπία τής πολιτικής οικονομίας έκείνης τής περιόδου, δπως διαπίστωσε δ Μάρξ, «τήν έξήγησε άριστοτε- χνικά.. . ό μεγάλος ρώσος έπιστήμονας καί κριτικός Ν. Τσερνισέφσκι».** 'Όσο άναπτύσσεται ή ταξική πάλη, ή άστική πολιτική οίκονομία γίνεται δλοένα πιό απολογητική καί άντεπιστημονική. Τό ξεσκέπασμα τής άπάτης πού σπέρνει καί τής αυταπάτης πού γεννάει είναι τό πιό σημαντικό καθήκον τής μαρξιστικής - λενινιστικής πολιτικής οικονομίας.
Παράλληλα μέ τήν άστική, γεννήθηκε καί άναπτύχτηκε καί ή μικροαστική πολιτική οίκονομία. Ή μεγάλη παραγωγή κατάστρεψε τή μικρή Ιδιοκτησία τοΰ άγρότη καί εδιωξε τό χειροτέχνη άπό τό έργαστήρι του, υποχρεώνοντας τους νά γίνουν «έλεύθεροι» προλετάριοι καί νά υποταχτούν στή στρατιωτική πειθαρχία τής έργασίας μέσα στίς καπιταλιστικές έπιχειρήσεις.
Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία έξέφραζε τήν Ιδεολογία τών απελπισμένων μικροϊδιοκτητών. Ή πολιτική αυτή οίκονομία διαδίδει τήν αυταπάτη δτι μπορούμε νά ξαναγυρί- σουμε στό «χρυσό αϊώνα», δηλ. στήν έποχή πού υπήρχε τό άνεξάρτητο νοικοκυριό τών αγροτών καί τών χειροτεχνών, θεμελιωτής της ήταν ό έλβετός οίκονομολόγος Σισμόντι (1773- 1842). Ό Σισμόντι έμφανίστηκε σά μικροαστός έπικριτής τοΰ καπιταλισμού, χωρίς νά καταλαβαίνει τήν Ιστορική σημασία τοΰ καπιταλισμοΰ σάν αναγκαίας βαθμίδας στήν άνάπτυξη τής κοινωνικής παραγωγής. Οί όπαδοί τοΰ Σισμόντι άναπτύξανε Ιπίμονα τίς άδύνατες πλευρές τής θεωρίας του, τήν άντιδραστική ουτοπία δτι είναι δυνατό νά γυρίσουμε τήν Ιστορία πρός τά πίσω, άντικαθιστώντας τή μεγάλη παραγωγή, πού έξασφαλίζει υψηλή παραγωγικότητα τής έργασίας, μέ τήν πρωτόγονη μικρή παραγωγή τής άγρο- τικής κοινότητας, δπου ή γεωργία πρέπει νά συνδυάζεται μέ τή χειροτεχνία.
* Κ. Μάρξ, «Κεφάλαιο», τίμ. I, 1Θ56, οελ. 1β.»* Κ. Μ4ρξ, «ΚίφΑλαιο·, τόμ. I, 1Θ56, χλ. 13.
11
’Οπαδοί τοΰ Σισμόντι στή Ρωσία ήταν οί ναρόντνικοι, ιού οί οίκονομικές τους απόψεις δέχτηκαν τή συντριπτική κριτική τοΰ Λένιν. Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία elVai περισσότερο διαδομένη στίς χώρες μέ αδύνατα αναπτυγμένη καπιταλιστική παραγωγή, δπου τό είδικό βάρος τής μικρής παραγωγής τών αγροτών καί τών χειροτεχνών είναι μεγάλο. Ή μικροαστική πολιτική οίκονομία δέν είναι σέ θέση νά καθορίσει σιοστά τήν προοπτική τής κοινωνικής άνάπτυξης, ιι’ δλο πού συχνά παίζει χρήσιμο ρόλο μέ τήν κριτική πού κάνει στά τρωτά τοΰ καπιταλισμού καί τοΰ σύγχρονου ίμπε- οιαλισμού.
Πραγματική έπιστημονική ανάλυση τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, καθώς καί τών προηγουμένων τρόπων παραγωγής, τού πρωτόγονου κοινοτικού, τοΰ δουλοκτητικού καί τοΰ φεουδαρχικοΰ, έκαναν οί μεγάλοι ηγέτες καί δάσκαλοι τής έργατικής τάξης Μάρξ καί Ένγκελς.
Ό μαρξισμός, αποκαλύπτοντας τούς οίκονομικούς νόμους τής γένεσης καί τής άνάπτυξης τής καπιταλιστικής παραγωγής, δχι μόνο τράβηξε τό παραπέτασμα, πού σκέπαζε τό παρελθόν τής άνθρωπότητας, άλλά καί μάς εδοσε τή δυνατότητα νά δούμε τό μέλλον της. Ό μαρξισμός, μέ καταπληκτική έπιστημονική άκρίβεια, πού Επαληθεύτηκε στήν πορεία τής Ιστορίας, καθόρισε τίς προϋποθέσεις γιά τήν αναπόφευκτη άντικατάσταση τού καπιταλισμού άπό εναν πιό άνώτερο τρόπο παραγωγής, τό σοσιαλισμό καί τόν κομμουνισμό. Τό βασικό οίκονομικό Εργο τοΰ Μάρξ, τό «Κεφάλαιο», είναι τό ιιεγαλύτερο θεωρητικό δπλο τής έργατικής τάξης. Αυτό τό μεγαλοφυές εργο τοΰ Μάρξ εχει τήν καταπληκτική ικανότητα νά μή γερνάει, νά μή χάνει τή μαχητική φλόγα καί τή πυντριπτική του δύναμη. Μισό αίωνα άπό τότε πού είδε τό ίρώς ό πρώτος τόμος τοΰ «Κεφαλαίου», δημοσιεύτηκε τό Εργο τοΰ Λένιν «Ό ιμπεριαλισμός, άνώτερο στάδιο τοΰ καπιταλισμού», δπου άναπτύσσεται πιό πέρα ή γενική θεωρία τοΰ καπιταλισμού καί ή θεωρία γιά τό νέο του στάδιο, τόν Ιμπεριαλισμό. Αΰτό τό Εργο τού Λένιν, δπως καί τά αλλα του Εργα γιά τήν πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμού, ήταν μεγαλοφυής οικονομική θεμελίωση τής νομοτελειακής άνάπτυξης τής προλεταριακής έπανάστασης στίς συνθήκες τοΰ Ιμπεριαλισμού.
12
Ή οικονομική θεωρία είναι σπουδαίο συστατικό μέ(κις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού, γιατί Αποκαλύπτει τήν ένέργεκι τών Αντικειμενικών οικονομικών νόμων, πού ή σωστή τους γνώση είναι Απαραίτητη γιά τήν έπιτυχία τής πρακτικής βράσης τών κομμουνιστικών καί έργατικών κομμάτων. Ή οικονομική αυτή θεωρία βοηθάει τούς έργαζόμενους τών καπιταλιστικών χωρών νά έπεξεργάζονται μιά σωστή τακτική ατήν ταξική πάλη μέ τήν Αστική τάξη. Στίς σοσιαλιστικές χώρες τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα, μέ βάση τούς νόμους πού Ανακάλυψε ή πολιτική οικονομία, καθοδηγούν τήν οικονομική ζωή τών χωρών τους καί κατευθύνουν τήν ανάπτυξή τους πρός τόν κομμουνισμό.
1»
1
*0 προμ,ονοπωλιαχός καπιταλισμός
1. Ή έμφάνιση τών καπιταλιστικών σχέσεων.
Ή καπιταλιστική παραγωγή μπορεϊ νά πραγματοποιηθεί μέ δυό προϋποθέσεις. Πρέπει τά βασικά μέσα παραγωγής νά συγκεντρωθούν καί νά γίνουν Ιδιοκτησία τών καπιταλιστών. Είναι έπίσης απαραίτητο νά μήν Εχει μέσα παραγωγής Ενα μεγάλο ή σημαντικό μέρος τής κοινωνίας. Αυτό υποχρεώνει τούς ανθρώπους, πού δέν Εχουν τίποτε δλλο, έκτός άπό τά έργατικά τους χέρια, γιά νά μήν πεθάνουν άπό τήν πείνα, νά γίνονται μισθωτοί έργάτες στίς έπιχειρήσεις τών καπιταλιστών. -
Στή φεουδαρχική κοινωνία κυρίαρχη τάξη ήταν οί γαιοκτήμονες, πού Εκμεταλλεύονταν δσους Εργάζονταν στή γη τους, καθώς καί τούς άγρότες καί τούς χειροτέχνες πού είχαν δικά τους μέσα παραγωγής καί ζοϋσαν μέσα στό έδαφος τής φεουδαρχικής έξουσίας τους. Ό μετασχηματισμός τής φεουδαρχικής κοινωνίας σέ καπιταλιστική Εγινε δυνατός μόνο δ- ταν σημαντικό μέρος τών αγροτών καί τών χειροτεχνών στε- ρήθηκε τά μέσα παραγωγής, δηλ. δταν Εγινε ή άπόσπαση τών παραγωγών άπό τά μέσα παραγωγής. Έκτός άπό αυτό, τή θέση τοΰ φεουδάρχη σάν κυρίαρχης οικονομικής δύναμης επρεπε νά τήν πάρει ό καπιταλιστής, πού είχε χρήματα καί υλικά μέσα γιά νά έξασφαλίζει τήν παραγωγή μέ τή βοήθεια μισθωτών έργαζομένων.
Γιά νά προετοιμαστεί τό Εδαφος γιά τήν άνάπτυξη τής
15
καπιταλιστικής παραγωγής χρειάστηκε μιά όλόκληρη ιστορική έποχή περάσματος άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτής τής έποχής ήταν τό γκρέμισμα τών βάσεων τής φεουδαρχικής κοινωνίας, ή βασανιστική αιματηρή έποποιία τής καταστροφής τών άγρο- τών καί τών χειροτεχνών καί ή συσσώρευση πλούτου ατά χέρια τής δημιουργούμενης άστικής τάξης μέ τή βοήθεια τής (ϊποικιακής ληστείας, τοΰ δουλεμπορίου, τής τοκογλυφίας, τής θαλάσσιας πειρατείας καί άλλων βίαιων μέτρων καί έγκλη- μάτων. 01 άνθρωποι, κυνηγημένοι άπό τά χωριά τους, άπο- σπασμένοι άπό τή γή, ήταν υποχρεωμένοι νά γίνονται μισθωτοί έργάτες. Ό καπιταλισμός πού άρχιζε νά γεννιέται, Εσπρωχνε δχι μόνο μέ τήν πείνα, άλλά καί μέ τή βία τούς πρώην άγρότες καί χειροτέχνες στίς καπιταλιστικές Επιχειρήσεις, διδάσκοντας τους μέ αιματηρά πιεστικά μέτρα τήν πειθαρχία τής μισθωτής έργασίας. Ό καπιταλισμός δημιουργήθηκε πάνω στά κόκκαλα χιλιάδων καί χιλιάδων καταστραμμένων καί βασανισμένων άνθρώπων.
« .. .Τό νεογέννητο κεφάλαιο, — Εγραφε ό Μάρξ, — στάζει αίμα καί λάσπη άπό δλους τούς πόρους του, άπό τ · κεφάλι ώς τίς φτέρνες»*.
Τίς δυό διαδικασίες πού γίνονταν ταντόχρονα, τήν έμφά- νιση τών μισθωτών έργατών, τών προλεταρίων, καί τή συσσώρευση πλούτου στά χέρια τών καπιταλιστών, δ Μάρξ τίς όνόμασε πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου. Αύτή τήν πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου, πού Ιστορικά προηγείται άπό τήν άστική κοινωνία, πρέπει νά τήν ξεχωρίζουμε άπό τή συσσώρευση κεφαλαίου πού γίνεται άδιάκοπα μέ τήν Εκμετάλλευση τών έργατών στίς καπιταλιστικές Επιχειρήσεις. 'Ωστόσο, ή πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου δέν αφορά μόνο τό παρελθόν, άλλά μερικές μέθοδοί της χρησιμοποιούνται καί σήμερα στίς άποικίες καί στίς οίκονομικά υπανάπτυκτες χώρες.
Στήν Εποχή τής πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου δημιουργήθηκαν οί καπιταλιστικές σχέσεις. ’Εμφανίστηκε μιά
* Κ. ΜΛρξ, «Κεφ*λα:ο·, τόμ. I, 1966, ο·λ . 764.
16
νέα Εκμεταλλευτική τάξη, ή τάξη τών καπιταλιστών, καί μιά νέα Εκμεταλλευόμενη τάξη, ή τάξη τών μισθωτών Εργατών, τών προλεταρίων. Τό πέρασμα άπό τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό, στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης, πραγματοποιή- θηκε μέ τίς άστικές Επαναστάσεις τοΰ 17ου - 19ου αιώνα, πού μ’ αυτές ή άστική τάξη εγινε δχι μόνο οίκονομικά, άλλά καί πολιτικά κυρίαρχη δύναμη. ;
Στή Ρωσία ή δουλοπαροικία καταργήθηκε άργότερα άπό πολλές άλλες χώρες, τά ΰπολείμματά της δμως διατηρήθηκαν &ς τή Μεγάλη ’Οκτωβριανή σοσιαλιστική Επανάσταση. Μέ τήν κατάργηση τής δουλοπαροικίας, 1861, δρχισε ή Εποχή τής καπιταλιστικής άνάπτυξης, εγινε ή αντικατάσταση τον φεουδαρχικοϋ συστήματος άπό τό καπιταλιστικό.
2. Ή έμποροιματική πα ρα γνγή . Τό ίμπόρευμα. Ό νόμοςτης όξίας καί τό χρήμα.
Ό καπιταλισμός είναι ή ανώτερη μορφή τής έμπορευμβ- τικής παραγωγής, καί γι’ αύτό 6 Μάρξ στό «Κεφάλαιο» άρ- χίζει τήν άνάλυση τοΰ καπιταλισμού μέ τήν ανάλυση τοΰ Εμπορεύματος. Ή άνταλλαγή Εμπορευμάτων, εγραφε ό Λένιν, άποτελεΐ τήν «πιό άπλή, συνηθισμένη, βασική, τήν πιό μαζική μορφή, τήν πιό καθημερινή, πού συναντιέται δισεκατομμύρια φορές, σ χ έ σ η τής άστικής (Εμπορευματικής) κοινωνίας.. Στό Εμπόρευμα, στήν άνταλλαγή Εμπορεύματος μέ Εμπόρευμα, ό Μάρξ άνακαλΰπτει τά σπέρματα άπό τίς άντιθέσεις καί τίς ιδιομορφίες τοΰ καπιταλισμού.
Ή Εμπορευματική παραγωγή είναι ή παραγωγή προϊόντων γιά άνταλλαγή, γιά πώληση. Ή παραγωγή αύτή άντι- κατάστησε τή φυσική οίκονομία, πού ήταν ή κυρίαρχη μορφή παραγωγής, στό δουλοκτητικό καί στό φεουδαρχικό σύστημα. Ή Εμπορευματική παραγωγή γεννήθηκε στήν περίοδο κιόλας τής άποοννθίσης τοΰ πρωτόγονου κοινοτικοί
* Β. I. Aivtv, « 'A ncm «., τόμ. 3βος, ο·λ. Κ 6 .
17
συστήματος καί σιγά - σιγά άποκτούσε όλοένα μεγαλντΓρη σημασία.
Στά πρώτα στάδιά της ήταν άπλή Εμπορευματική παραγωγή καί βασιζόταν στήν ατομική ιδιοκτησία καί στήν προσωπική Εργασία τών μικρών παραγωγών, τών αγροτών καί τών χειροτεχνών, πού δέν Εκμεταλλεύονταν τήν ξένη Εργασία. Προϋπόθεση γιά τήν ανάπτυξη τής Εμπορευματικής παραγωγής εΐναι ό κοινωνικός καταμερισμός τής Εργασίας καί ή ατομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής.
Τό Ιμπύρεν/ια.
Κάθε προϊόν έργασίας δέν είναι Εμπόρευμα. νΑν κάποιος μέ τό προϊόν τής Εργασίας του Ικανοποιεί τίς ατομικές του ά- νάγκες ή τίς άνάγκες τής οίκογένειάς του, δημιουργεί μόνο προϊόν, πράγμα, δχι δμως Εμπόρευμα. Εμπόρευμα γίνεται μόνο Εκείνο τό προϊόν τής Εργασίας πού μπαίνει στήν κατανάλω ση μέ τήν ανταλλαγή (αγορά - πώληση). Τό Εμπόρευμα εχει δυό Ιδιότητες^ Ή Ιδιότητά του νά Ικανοποιεί κάποια Ανθρώπινη ανάγκη κάνει τό Εμπόρευμα α ξ ί α χ ρ ή σ η ς ; Στήν αγορά αξίες χρήσης Ενός είδους, π.χ., τό ψωμί, ανταλλάσσονται μέ αξίες χρήσης άλλου είδους, π.χ., μέ σίδερο.1 Ή Ιδιότητα τού Εμπορεύματος νά ανταλλάσσεται μέ αλλο Εμπόρευμα τό κάνει ά ν τ α λ λ α κ τ ι κ ή ά ξ ι α . ? Ή άνταλλαγή Εμπορεύματος μέ Εμπόρευμα δείχνει δτι υπάρχει σ’ αυτά κάτι κοινό, πού μάς δίνει τή "δυνατότητα νά τά συγκρίνουμε. Τό κοινό στά Εμπορεύματα δέν είναι οί φυσικές τους ιδιότητες: τό βάρος, ό δγκος, ή μορφή κτλ. ’Αντίθετα, οί φυσικές ιδιότητες τών Εμπορευμάτων είναι πάρα πολύ διαφορετικές. Τό κοινό πού υπάρχει σ’ αύτά είναι δτι δλα άπο-_ τελούν προϊόντα τής άνθρώπινης Εργασίας, ιΚάθε Εμπόρευμα' είναι, μπορούμε νά πούμε, συσσώρευση'άνθρώπινης Εργασίας. Σάν έκφραση λοιπόν τής Εργασίας πού περιέχουν τά Εμπορεύματα είναι ά ξ ι ε ς . Ή αναλογία που μ’ αυτήν γίνεται ή άνταλλαγή δυό διαφορετικών Εμπορευμάτων δέν είναι αυθαίρετη. Είναι συγκεκριμένη. Ή άνταλλακτική άξια, πού Εκφράζουν οί ποσοτικές άναλογίες τής άνταλλαγής, χρησιμεύει μόνο σά μορφή Εκδήλωσης τής άξίας πού περιέχεται
18
σχό έμπόρευμα. Τό έμπόρευμα είναι ένότητα τής άξίας χρή βης καί τής άξιος.
Τό μέγεθος της άξίας ένός έμπορεύματος καθορίζεται Από τήν έργασία. ”Οχι δμως από τήν έργασία, πού δαπανή- θηκε γιά τήν παραγωγή ακριβώς τοϋ δοσμένου έμπορεύματος. Τά ίδια πράγματα μπορεϊ νά Ιχουν γίνει άπό διαφορετικούς ανθρώπους, πού χρησιμοποίησαν διαφορετικά έργαλεΐα έργασίας, πού διέθεσαν διαφορετικό χρόνο, δηλ. δχι τήν ίδια ποσότητα έργασίας. Ή αξία δεν καθορίζεται άπό τόν άτο- μικό έργάσιμο χρόνο, άλλά άπό τήν ποσότητα τής έργασίας πού άπαιτεΐται στή δοσμένη κοινωνία γιά τήν παραγωγή ένός δρισμένου είδους έμπορεύματος. Αυτή ή έργασία όνομάζεται κ ο ι ν ω ν ι κ ά ά ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α καί μπορούμε νά τήν υπολογίσουμε μέ τόν έργάσιμο χρόνο. «Κοινωνικά άναγκαΐος χρόνος έργασίας, — εγραφε ό Μάρξ, — είναι ό έργάσιμος χρόνος πού άπαιτεΐται γιά τήν παραγωγή Λποιασδήποτε άξίας χρήσης, δταν υπάρχουν κοινωνικά δμα- λές συνθήκες παραγωγής καί μέ τό μέσο δρο του έπιπέδου ικανότητας καί ένιατικότητας τής έργασίας πού υπάρχει στή δοσμένη κοινωνία»*. "Οσο αυξάνει ή παραγωγικότητα τής κοινωνικής έργασίας, ή άξια τών έμπορευμάτων έλαττώνεται, γιατί γιά τήν παραγωγή μιας μονάδας έμπορεύματος άπαι- τεΐται δλοένα λιγότερη έργασία, λιγότερος έργάσιμος χρόνος.
Ή Ιχφραομένη αχό έμπόρευμα ίργαοία.
Τίς βάσεις τής θεωρίας γιά τήν αξία τών έμπορευμάτων ανάλογα μέ τήν έργασία τήν Ιβαλαν οΐ κλασικοί τής άστικής πολιτικής οικονομίας “Ανταμ Σμίθ καί Δαυΐδ Ρικάρντο. Μ6- ίο δμως ό Μάρξ ανάπτυξε μέ συνέπεια καί θεμελίωσε όλό- πλευρα αυτή τή θεωρία. Ό Μάρξ Εκανε μιά μεγαλοφυή ανακάλυψη, έξηγώντας τό διπλό χαρακτήρα τής έργασίας, noi δημιουργεί τό έμπόρευμα.
Ό Μάρξ διαπίστωσε δτι ot Ιδιότητες τον έμπορεύματος — άξια χρήσης καί άξια — καθορίζονται άπό τό διπλό χα-
* Κ. Map;, «Κΐφχλα:ο>, I, 1Θ56, οελ. 1δ.
19
φακτήρα της έργασίας, πού ξοδεύεται γιά την παραγωγή του.Τήν άξια χρήσης τοΰ έμπορεύματος τή δημιουργεί δρι-
•μένη ειδική έργασία — ή σ υ γ κ ε κ ρ ι μ έ ν η έ ρ γ ο - ο ί α. 01 αξίες χρήσης είναι τό ίδιο πολύμορφες δπως καί τά συγκεκριμένα είδη έργασίας πού τίς παράγουν. Τά είδη έργασίας διακρίνονται τό ένα άπό τό δλλο άπό τούς τρόπους καί τά μέσα έργασίας πού χρησιμοποιούνται. Κάθε αξία χρή- •ης έκφράζει όρισμένο είδος συγκεκριμένης έργαοίας. Ό- ποιοδήποτε δμως πράγμα καί αν παράγει ή έργασία, ανεξάρτητα άπό τίς συγκεκριμένες ιδιομορφίες της, πάντα είναι δαπάνη άνΟρώπινης ενέργειας — σωματικής, νευρικής, πνευματικής — καί άπό αυτή τήν άποψη είναι ή Ιδια ανθρώπινη έργασία, ή έργασία γενικά. Τήν αξία τοΰ έμπορεύματος τή δημιουργεί ή έργασία, πού έμφανίζεται σά δαπάνη άνΟρώπινης έργατικής δύναμης γενικά, ανεξάρτητα άπό τίς μορφές αυτής τής δαπάνης, δηλαδή ή ά φ η ρ η μ έ ν η έ ρ γ α σ ί α .
Ή άφηρημένη καί ή συγκεκριμένη έργασία είναι οι δυό πλευρές τής έργασίας πού έκφράζεται στό έμπόρευμα. «Κάθε έργασία είναι, άπό τή μιά μεριά, δαπάνη άνΟρώπινης έργατικής δύναμης μέ τή φυσιολογική Ιννοια τής λέξης, καί μ’ αυτή τήν Ιδιότητα τής Ιδιας ή άφηρημένης άνΟρώπινης έργασίας δημιουργεί τήν άξία των έμπορευμάτων. Κάθε έργασία είναι, άπό τήν αλλη μεριά, δαπάνη άνΟρώπινης έργατικής δύναμης μέ ειδική σκόπιμη μορφή, καί μ’ αυτή τήν ιδιότητα τής συγκεκριμένης χρήσιμης έργασίας, δημιουργεί αξίεςχρήσης»*·
’Ακριβώς δπως μιά άξία χρήσης ξεχωρίζει ποιοτικά άπό μιάν αλλη άξία χρήσης, ετσι καί μιά συγκεκριμένη έργασία ξεχωρίζει ποιοτικά άπό μιάν αλλη. Καί δπως ή άξία ένός έμπορεύματος ξεχωρίζει ποσοτικά άπό τήν άξία ένός άλλου, δτσι καί ή άφηρημένη έργασία πού έκφράζεται σ’ αυτά τά Εμπορεύματα ξεχωρίζει ή μιά άπό τήν αλλη μόνο ποσοτικά.
01 δνΟρωποι, δταν άνταλλάσσουν τά έμπορεύματα πο« παράγουν, έξισώνουν τή μιά μέ τήν δλλη τίς πιό διαφορετικές μορφές έργασίας. Πίσω άπό τίς σχέσεις τής άνταλλβγής
• X. Ηά?ζ, 'Κ«?4λ«ιο-, τ^ ι. I, 1006, οίλ.
3Θ
βρίσκεται 6 κοινωνικός καταμερισμός τής έργασίας. 01 σχέσεις άνταλλαγής στήν αγορά έκφράζουν τις άμοιβαΐες σχέσεις τών έμπορευματοπαραγοβγών στήν κοινωνική παραγ«- γή. Γι’ αυτό ή αξία, ή σχέση τής άξίας, δέν είναι σχέση άνάμεσα στά πράγματα, άλλά σχέση άνάμεσα στους άνθρώ- χους, άνάμεσα στους έμπορευματοπαραγωγούς. Ή αξία είναι κοινωνική, παραγωγική σχέση, μόνο πού καλύπτεται μέ τό περίβλημα τοΰ πράγματος καί έκδηλωνεται μέ τίς σχέσεις τών πραγμάτων. Ή άξια τοΰ έμπορεύματος δημιουργειται ά- πό τήν έργασία, πού ξοδεύεται γιά τήν παραγωγή του, έκ- δηλώνεται δμως μόνο κατά τήν άνταλλαγή, μόνο μέ τήν έξί- σωση ένός έμπορεύματος μέ ίνα δλλο.
Τό χρήμα.
’Αρχικά ή άνταλλαγή ήταν έξαιρετικά σπάνια καί τυχαία. 'Ένα προϊόν άνταλλασσόταν αμεσα μέ Ινα αλλο. Μέ τήν ανάπτυξη τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας, ή άνταλλαγή γίνεται δλοένα πιό τακτική. Αυξάνεται δ αριθμός τών προϊόντων τής έργασίας, πού κατασκευάζονται ειδικά γιά άνταλλαγή. ,Τό πιό περιζήτητο άπό τά έμπορεύματα αρχίζει σιγά - σιγά νά παίζει τό ρόλο γ ε ν ι κ ο ΰ Ι σ ο δ ύ ν α μ ο υ * , δηλ. τό ρόλο τοΰ έμπορεύματος πού γίνεται μέσ· ανταλλαγής. 01 άνθρωποι άντί νά άνταλλάσσουν δμεσα τό έμπόρευμά τους μέ τό έμπόρευμα πού έχουν ανάγκη (γι’ αδ- τό θά χρειαζόταν νά βρεθεί υποχρεωτικά ένας άγοραστής πού νά διαθέτει τό έμπόρευμα πού εχει ανάγκη ό πωλητής), άρχισαν νά άνταλλάσσουν τό έμπόρευμά τους μέ τό έμπόρευμα πού ήταν τό γενικό ισοδύναμο καί πού μ’ αΰτό μπορούσαν πάντα νά αποκτήσουν όποιοδήποτε έμπόρευμα. Στά διάφορα μέρη, τό ρόλο τοΰ γενικοΰ Ισοδύναμου τόν έπαιζαν διάφορα έμπορεύματα: ζώα, γουναρικά, αλάτι, χαλκός, σίδηρος κτλ. Αργότερα γενικό Ισοδύναμο εγιναν τά εΰγενή μέταλλα — τό ασήμι καί τό χρυσάφι.
Τά εύγενή μέταλλα, χάρη στίς φυσικές τους Ιδιότητες, slvai πολύ κατάλληλα γιά νά παίζουν τό ρόλο γενικοΰ ίσοδύ-
* Ή λέξη «’.αδύναμο» ?ΐ)μα(νβι Τοη ίξία , Ιοτ) τιμή.
21
ναμου. Διατηρούν πάντα τήν Ιδια ποιότητα, δέ φθείρονται καί μπορούν εύκολα νά χωριστούν στά πιό μικρά κομμάτια. IV αΰτό στήν πορεία άνάπτυξης τής ανταλλαγής πήραν αυτόματα τή θέση τοΰ γενικού Ισοδύναμου, άρχισαν νά έκπληρώνουν τή λειτουργία τοΰ χρήματος. Τό χ ρ ή μ α είναι ειδικό έμπόρευμα, πού παίζει τό ρόλο γενικού Ισοδύναμου γιά ίλα τά έμπορεύματα. Δεν έμφανίστηκε υστέρα άπό κάποια διαταγή, ούτε είναι έπινόηση ένός άνθρώπου ή αποτέλεσμα οποιοσδήποτε συμφωνίας ανάμεσα στούς ανθρώπους. Τά εύγενή μέταλλα άποσπάστηκαν άπό τόν κόσμο των έμπορευμάτων καί Σγιναν χρήμα χάρη στή μακρόχρονη πορεία άνάπτυξης τής άνταλλαγής τών έμπορευμάτοον. Τό χρήμα είναι είδικό έμπόρευμα, πού χρησιμεύει γιά τήν άνταλλαγή δλων τών άλλων έμπορευμάτων. Ή Ικανότητά του νά είναι γενικό Ισοδύναμο άποτελεΐ τήν άξία χρήσης αυτού τοΰ έμπορεύματος. Ή ονβία τοΰ χρήματος: έκφράζεται μέ τίς λειτουργίες πού έκπλη- ρώνει στήν έμπορευματική οικονομία.
Τό χρήμα πρίν άπ’ δλα έκπληρώνει τή λειτουργία τού μέτρου τής άξίας δλω* τών άλλων έμπορευμάτων. Όποιοδή- ποτε έμπόρευμα έκφράζει τήν άξία του σέ χρήμα. 01 ανθρω- *οι δέ λένε: Ενα ζευγάρι παπούτσια Ισοδυναμεΐ μέ §να μέτρο ύφασμα, αλλά λένε: τά παπούτσια άξίζουν τόσα ρούβλια, ή δολλάρια, λίρες, κορώνες κτλ. *Η άξία τοΰ έμπορεύματος πού έκφράζεται σέ χρήμα είναι ή τιμή του.
Τό χρήμα έκπληρώνει τή λειτουργία τοΰ μέσου wrxXo- φορίας. Ό έμπορος δέν άνταλλάσσει τό ύφασμά του μέ παπούτσια, άλλά τό πουλάει μέ χρήματα καί μ’ αύτά Αγοράζει τά παπούτσια. Μέ τήν έμφάνιση τοΰ χρήματος ή άμεση Ανταλλαγή τών προϊόντων αντικαθίσταται μέ τήν έμπορευματική κυκλοφορία, δηλ. μέ τήν άνταλλαγή διά μέσου τού χρήματος. Ό τύπος τής έμπορευματικής κυκλοφορίας είναι: έμ- χόρευμα — χρήμα — έμπόρευμα.
Ή ποσότητα τοΰ χρήματος, πού είναι άπαραίτητη γιά τήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων, πρέπει νά είναι ίση μέ τό άθροισμα τών τιμών τών έμπορευμάτων, διαιρούμενο μέ τόν άριθμό τών κύκλων τής νομισματικής μονάδας. Ά ν σέ μιά χώρα τό σύνολο τών τιμών δλων τών έμπορευμάτων, πού πουλιούνται σέ μιά δοσμένη χρονική περίοδο, ας πούμε σ’ Ενα χρόνο, είναι 10 δισ. νομισματικές μονάδες (δολλάρια, φράγ-
22
no, μάρκα κτλ.) καί κάθε νομισματική μονάδα στή διάρκεια τοΰ χρόνου κάνει 10 κύκλους, τότε ή ποσότητα τού χρήματος πού χρειάζεται γιά τήν κυκλοφορία δλης τής μάζας τών Ιμπορευμάτων Οά είναι 1 δισ.
Στή διάρκεια τής κυκλοφορίας τά χρυσά νομίσματα τά Αντικαθιστούσαν συχνά μέ αργυρά ή χάλκινα νομίσματα καί αργότερα αρχισαν νά τά αντικαθιστούν μέ χαρτονομίσματα. Τό χαρτονόμισμα πού έκδίδει τό κράτος αντικαθιστά τό χρυσό σά μέσο κυκλοφορίας. Τά χαρτονομίσματα αντιπροσωπεύουν τό χρυσό καί ή ποσότητά τους πρέπει νά αντιστοιχεί πρός τήν ποσότητα τοΰ χρυσού, πού άπαιτεΐται σά μέοο κυκλοφορίας. “Αν ή ποσότητα τών χαρτονομισμάτων, πού μπαίνουν στήν κυκλοφορία, είναι μεγαλύτερη από τό χρυσό νόμι- αμα πού άπαιτεΐται γιά τήν Εξυπηρέτηση τής έμπορευματι- κής κυκλοφορίας, τότε τά χαρτονομίσματα ύποτιμούνται. “Αν σέ μιά δοσμένη χώρα γιά τήν κυκλοφορία τών έμπορευμάτων χρειάζεται 1 δισ. χρυσών νομισματικών μονάδων, ένώ τό κράτος βάζει στήν κυκλοφορία 2 δισ. χάρτινες νομισματικές μονάδες, τότε μέ κάθε χαρτονόμισμα Λνομαστικής αξίας 10 δολ., π.χ., Οά μπορούμε νά αγοράσουμε μόνο δσα έμπορεύματα άγοράζουμε μέ 5 χρυσά δολλάρια.
Ή Ιστορία τής καπιταλιστικής νομισματικής κυκλοφορίας μετά τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίζεται από έξαι- ρετική αστάθεια τού χαρτονομίσματος. Τά χαρτονομίσματα, έξαιτΐας της υπερβολικής έκδοσής τους, ύποτιμούνται συχνά. Ή υποτίμηση τού χαρτονομίσματος Ονομάζεται πληθωρισμός. Ό πληθωρισμός δδηγεϊ στήν πτώση τού βιοτικού έπιπέδου τών μισθωτών έργαζομένων.
Τό χρήμα έκπληρώνει τή λειτουργία τοΰ μέσου συσσώρευσης. Μέ τό χρήμα μπορούμε πάντα νά αγοράσουμε όποιο- ΐήποτε έμπόρευμα, γιατί τό χρήμα είναι γενικός αντιπρόσωπος τοΰ πλούτου. Γι’ αΰτό στήν άστική κοινωνία τό χρήμα είναι ή πιό κινητή μορφή της συσσώρευσης πλούτου.
Στίς αγορές καί πωλήσεις μέ πίστωση, τό χρήμα έκπλη- ρώνει τή λειτουργία τού μέσου πληρωμής. Χάρη στήν πίστω- βη περιορίζεται ή ποσότητα τών αναγκαίων γιά τήν κυκλοφορία μετρητών χρημάτων.
Στό έμπόριο ανάμεσα στις διάφορες χώρες τό χρήμα έκ-
23
πληρώνει τή λειτουργία τοΰ παγκόσμιου χρήματος. Σάν παγκόσμιο χρήμα χρησιμοποιείται 6 χρυβός.
*0 νόμος τής άξίας.
Ό νόμος τής άξίας είναι 6 οικονομικός νόμος τής έμπβ- ρευματικής παραγωγής. Σύμφωνα μ’ αυτόν, ή άνταλλαγή τών έμπορευμάτων γίνεται άνάλογα μέ τήν ποσότητα τής κοινωνικά άναγκαίας έργασίας που δαπανήΟηκε γιά τήν παραγωγή τους. Χάρη στό νόμο αυτό, οΐ τιμές τών έμπορευμάτων τ ε ί ν ο υ ν πρός τήν άξία τους. Στίς συνθήκες τής έμπο- ρευματικής παραγωγής κάθε παραγωγός έργάζεται άπομο- νωμένα άπό τούς άλλους, κατασκευάζει έμπορεύματα γιά τήν άγορά, δπου ή έκταση τής ζήτησης δέν είναι γνωστή άπό πρίν σέ κανέναν άπό τούς παραγωγούς. Ή Ισορροπία τής ζήτησης μέ τήν προσφορά, μέσα σ’ αύτή τήν άναρχία τής παραγωγής, μπορεϊ νά πραγματοποιηθεί μόνο τυχαία, σάν άποτέλεσμα τών μόνιμων διακυμάνσεων. Αυτό όδηγεί στό γεγονός δτι οί τιμές τών έμπορευμάτων άποκλίνουν άδιάκοπα άπό τήν άξία τους, πότε είναι ανώτερες καί πότε κατώτερες άπό αυτήν. νΑν ή προσφορά ξεπερνάει τή ζήτηση, οί τιμές πέφτουν κάτω άπό τήν άξία τους, αν ή ζήτηση ξεπερνάει την προσφορά, τά έμπορεύματα πουλιούνται σέ τιμές άνώτερες άπί τήν άξία τους.
Οί τιμές δμως τών έμπορευμάτων τείνουν σταθερά πρός τήν άξία. "Αν ή τιμή όποιουδήποτε έμπορεύματος είναι άνώ- τερη άπό τήν άξία του, αυτό προκαλεΐ αύξηση τής παραγωγής, κατά συνέπεια καί αύξηση τής προσφοράς τοΰ δοσμένου έμπορεύματος, πράγμα πού άναπόφπυκτα όδηγεί στήν πτώση τής τιμής στό έπίπεδο τής άξίας του. Σέ περίπτωση πτώσης τής τιμής κάτω άπό τήν άξία, περιορίζεται ή παραγωγή, παρατηρεϊται ελλει\[>η αΰτοΰ τοΰ έμπορεύματος καί τελικά ή τιμή άνεβαίνει στό έπίπεδο τής άξίας. Έ τσι οί αποκλίσεις τών τιμών πάνω ή κάτω άπό τήν άξία έξισώνονται. Σέ κάθε δοσμένη στιγμή ή τιμή αΰτοΰ ή έκείνου τοΰ έμπορεύματος άπό διάφορες αιτίες μπορεί νά άποκλίνει άπό τήν άξία, οί μέσες δμως τιμές γιά μεγάλες χρονικές περιόδους συμπίπτουν, μέ άρκετή ακρίβεια, μέ τήν άξία.
Στήν κοινωνία πού βασίζεται στήν άτομική ιδιοκτησία,
24
i νόμος τής αξίας, μέ τό μηχανισμό τοΰ Ανταγωνισμού, ρυθμίζει τις αναλογίες, πού μ’ αύτές γίνεται 6 καταμερισμός της κοινωνικής έργασίας καί τών μέσων παραγωγής άνάμε- βα στους διάφορους κλάδους. Ή σταθερή διακύμανση τΑν τιμών προκαλεΐ τήν άναγκαστική έκδίωξη μερικών έμπορευ- ματοπαραγωγών από τούς κλάδους, δπου ή προσφορά ξεπερνάει τή ζήτηση καί οί τιμές πέφτουν κάτω άπό τήν αξία. Ή πτώση τών τιμών έπιδρά διαφορετικά στις διάφορες όμάδες τών έμπορευματοπαραγωγών. 01 πιό έπιτήδειοι, οί έπιχειρη- ματικοί, οί ισχυροί, έδραιώνουν τίς θέσεις τους, ένώ οί αδύνατοι καταστρέφονται. Ό πλουτισμός μερικών άπό τήν καταστροφή τής μάζας τών παραγωγών — αυτό είναι τό αποτέλεσμα τών σταθερών διακυμάνσεων καί αποκλίσεων τών τιμών άπό τήν αξία. Ή μάζα δμως τών μικροπαραγωγών συντρίβεται άπό τόν ανταγωνισμό δχι μόνο έξαιτίας τής απόκλισης τών τιμών άπό τήν άξία. Τούς μικροπαραγωγούς δέν τοί'ς «όζει οΰτε ή ποΛηση τών έμπορευμάτων στήν άξία. Ό νόμος τής αξίας είναι ό νόμος τής αυθόρμητης άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων. Οί έμπορευματοπαραγωγοί πού χρησιμοποιούν πιό τελειοποιημένη τεχνική, βρίσκονται σέ πλεονεκτικότερη θέση, γιατί παράγουν έμπορεύματα μέ μικρότερη άπό τήν κοινωνικά άναγκαία δαπάνη έργασίας. Ταυτόχρονα πολλοί παραγωγοί δαπανούν γιά κάθε μονάδα προϊόντος έργασία άνώτερη άπό τήν κοινωνικά άναγκαία. Οί παραγωγοί αυτοί δέν μπορούν νά συναγωνιστούν τούς ισχυρότερους άνταγωνιστές τους. "Ετσι μιά άσήμαντη μειοψηφία παραγωγών μετατρέπεται σέ καπιταλιστές, ένώ ή μάζα τών μικρών έμπορευματοπαραγωγών καταστρέφεται καί, γιά νά ζήσει, άναγκάζεται νά πουλάει τήν έργατική της δύναμη. Τά μέσα παραγωγής συγκεντρώνονται όλοένα περισσότερο στά χέρια τών καπιταλιστών. ’'Ετσι γίνεται ή αναπόφευκτη μετατροπή τής απλής έμπορευματικής οικονομίας σέ καπιταλιστική.
Έτσι 6 νόμος τής άξίας στήν έμπορευματική οικονομία, μέ τό μηχανισμό τής άνταγωνιστικής πάλης, Ικπληρώνει τρεις βασικές λειτουργίες: Παίζει τό ρόλο τοΰ ρυθμιστή στόν καταμερισμό τής έργατικής δύναμης καί τών μέσων παραγωγής άνάμεσα στούς διαφόρους κλάδους. Παίζει τό ρόλο το» κινητήρα τής τεχνικής προόδου. Όδηγεΐ στήν άνάπτυξη τών
25
καπιταλιστικών σχέσεων, καταδικάζοντας στόν δλεθρο rui «τήν καταστροφή τούς μικρούς έμπορευματοπαραγωγούς.
3. Ή θεωρία γ ιά τήν υπεραξία είναι b Ακρογωνιαίος λίθος της οικονομικής θεωρίας τοΰ Μάρξ.
Ό Μάρξ έξήγησε τόν ανταγωνιστικό χαρακτήρα τΑν σχέσεων ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, δηλ. τόν αξονα πού γύρω του περιστρέφεται όλο τό καπιταλιστικό σύστημα οικονομίας. Ερευνώντας τήν υπεραξία, ό Μάρξ Εδοσε μιά έξαντλητικά έπιστημονική έρμηνεία τής διαδικασίας τής έκμετάλλευσης τών έργατών άπό τούς καπιταλιστές.
Στήν ανάλυσή του ό Μάρξ ξεκινάει άπό τό άπλό καί γνωστό σέ δλους γεγονός δτι οΐ καπιταλιστές πρώτα αγοράζουν τά άναγκαΐα γιά τήν παραγωγή έμπορεύματα καί υστέρα πουλούν τά είδη τών έπιχειρήσεών τους γιά περισσότερα χρήματα άπό δσα ξόδεψαν.
Στήν απλή έμπορευματική κυκλοφορία 6 κάτοχος τον έμπορεύματος τό πουλάει γιά νά άγοράσει Αλλο έμπόρευμα. Τελικός σκοπός τής απλής έμπορευματικής κυκλοφορίας είναι ή ικανοποίηση τών άναγκών. Ό τύπος τής άπλής έμπορευματικής κυκλοφορίας, δπο)ς είδαμε, είναι: έ μ π ό ρ ε ν- μ α — χ ρ ή μ α — έ μ π ό ρ ε υ μ α . ’Αλλιώς παρουσιάζεται ή διαδικασία τής κυκλοφορίας, δταν τό εμπόρευμα αγοράζεται δχι μέ σκοπό τήν άμεση Ικανοποίηση αυτής ή έκεί- νης τής άνάγκης, άλλά γιά νά πουληθεί. Ό τύπος αυτής τής νέας διαδικασίας είναι: χ ρ ή μ α — έ μ π ό ρ ε υ μ α — χ ρ ή μ α . Ή άγορά μέ σκοπό τήν πώληση εχει νόημα μόνο στήν περίπτωση πού άπό τήν κυκλοφορία είσπράττεται περισσότερο χρήμα, άπό αυτό πού άρχικά ξοδεύτηκε. "Οποιος αγοράζει μέ σκοπό τήν πώληση, άγοράζει γιά νά πουλήσει ά- κριβότερα. Αυτή ή αύξηση τοΰ άρχικοΰ ποσοΰ τής άξίας τή μετατρέπει σέ κεφάλαιο. Κ ε φ ά λ α ι ο είναι ή αΰτο- αυξανόμενη άξία. Τό χρήμα είναι ή πρώτη μορφή κεφαλαίου. Ή διαδικασία τής καπιταλιστικής παραγωγής άρχίζει μέ τήν άγορά τών μέσων παραγωγής καί τής έργατικής δύ
26
ναμης, δηλ. μέ τή μετατροπή τοΰ κεφαλαίου άπό χρηματική μορφή σέ μορφή παραγωγικοί κεφαλαίου. Ό καπιταλιστής πουλάει στήν αγορά τά έμπορεύματα πού παράγει στήν πορεία τής παραγωγής. Έ τσι μετατρέπει τό έμπορευματικό κεφάλαιο σέ χρηματικό. Τό κεφάλαιο ξαναγυρίζει στήν αρχική του μορφή. Ταυτόχρονα δμως 6 καπιταλιστής εισπράττει περισσότερα χρήματα άπό έκεΐνα πού ξόδεψε πρίν αρχίσει ή παραγωγή. Ή άνταλλαγή γίνεται σύμφωνα μέ τήν άξία (γιατί δν όρισμένοι πουλούν ακριβότερα καί άλλοι φτηνότερα, αυτό έξισώνεται στήν κλίμακα τής κοινωνίας). Γεννιέται λοιπόν τό έρώτημα: πώς μπορεί ό ιδιοκτήτης χρημάτων, ό καπιταλιστής, άγοράζοντας καί πουλώντας τά έμπορεύματα στήν άξία τους, νά εισπράττει άπό τήν κυκλοφορία του; μεγαλύτερη αξία; Σ ’ αυτό τό έρώτημα, πού στάθηκε ανίκανη νά απαντήσει ή άστική πολιτική οίκονομία, δίνει άπάντηση 6 Μάρξ. Αυτό είναι δυνατό μόνο έπειδή ό Ιδιοκτήτης χρημάτων βρίσκει στήν έμπορευματική άγορά Ενα έξαιρετικά ιδιόμορφο έμπόρευμα, πού ή χρησιμοποίησή του είναι πηγή νέας άξίας. Τό έμπόρευμα αυτό είναι ή έργατική δύναμη. νΑς δούμε τίς Ιδιομορφίες αΰτοΰ τοΰ έμπορεύματος. Ό Ένγκελς έξέθεσε αυτό τό ζήτημα μέ τόν παρακάτω τρόπο.
Ή παραγωγή τής υπεραξίας.
Ποιά είναι ή άξία τής έργατικής δύναμης; Ή άξία κάθε έμπορεύματος μετριέται μέ τήν αναγκαία γιά τήν παραγωγή του έργασία. Ή έργατική δύναμη υπάρχει μέ τή μορφή τοΰ ζωντανοΰ έργάτη, πού εχει άνάγκη άπό όρισμένη ποσότητα μέσο» γιά νά ζήσει αυτός καί ή οϊκογένειά του. Ό αναγκαίος έργάσιμος χρόνο; πού άπαιτεΐται γιά τήν παραγωγή αυτών τών μέσων ύπαρξης καθορίζει τήν άξία τής έργατικής δύ- ναμης.
«νΑς υποθέσουμε, — εγραφε ό Ένγκελς, — δτι αυτά τ« μέσα ύπαρξης άντιπροσωπεύουν, κάθε ημέρα, έργάσιμο χρόνο 6 ωρών. “Ετσι ό καπιταλιστής μας δταν άρχίζει μιά δον- λειά καί άγοράζει γιά την έπιχείρησή του τήν έργατική δύναμη, δηλ. μισθώνει Εναν έμγάτη, τόν πληρώνει όλόκληρη τήν ήμερήσια άξία τής έργατικής του δύναμη;, αν τον ίίόσρι ?να
ποσό χρημάτων πού νά αντιπροσωπεύει έπίσης G ώρες έργασία. Κατά συνέπεια, ό έργάτης πού δουλεύει 6 ώρες σ’ αύ- τόν τόν καπιταλιστή αναπληρώνει έντελώς τή δαπάνη το^, δηλ. παίρνει δλη τήν άξία τής έργατικής του δύναμης.
Αυτό τό χρήμα δμως δέ μετατρέπεται άκόμα σέ κεφάλαιο, δεν παράγει καμιά υπεραξία. Γι* αυτό δ αγοραστής τής έργατικής δύναμης έννοεΐ έντελώς διαφορετικά τό χαρακτήρα τής συμφωνίας πού εκλεισε. Τό γεγονός δτι γιά νά συντηρηθεί 6 έργάτης ?να 24ωρο χρειάζεται μόνο 6 ώρες έργασία, δέν έμποδίζει καθόλου τόν έργάτη νά δουλεύει 12 ώρες τό 24ωρο. Ή άξία τής. έργατικής δύναμης καί ή άξία πον δημιουργεΐται άπό τήν έργατική δύναμη στήν πορεία τής έργασίας είναι δυό διαφορετικά μεγέθη. . . Έ τσι ή άξία πού σ τ ο ι χ ί ζ ε ι ό έργάτης στόν καπιταλιστή, σύμφωνα μέ τήν υπόθεσή μας, είναι προϊόν 6 ωρών έργασίας, ή ά ξ ί α δμως πού δ έργάτης π α ρ α χ ω ρ ε ί καθημερινά στόν καπιταλιστή είναι προϊόν 12 ώρών έργασίας. Ή διαφορά πηγαίνει στήν τσέπη τού καπιταλιστή, δηλαδή ό καπιταλιστής τσεπώνει 6 ώρες άπλήρωτη ύπερεργασία, άπλήρωτο ύπερ- προϊόν, πού σ’ αυτό αντιπροσωπεύονται 6 ώρες έργασίας. Ή ταχυδακτυλουργία Εγινε. Ή υπεραξία δημιουργήθηκε, ιό χρήμα μετατράπηκε σέ κεφάλαιο>*.
Τό παράδειγμα αύτό δείχνει καθαρά τήν προέλευση τής υπεραξίας. Ή άξία τής έργατικής δύναμης πληρώνεται, είναι δμως πολύ κατώτερη άπό αύτήν πού άντλεΐ ό καπιταλιστής άπό τήν έργατική δύναμη δταν τή χρησιμοποιεί. Λΰτή άκρι6ώς ή διαφορά, ή άπλήρωτη έργασία, σχηματίζει τό μερίδιο τού καπιταλιστή, ή Ακριβέστερα, τής τάξης τών καπιταλιστών.
Άπό αυτή τήν άπλήρωτη έργασία συντηρούνται δλα τά μέλη τής κοινωνίας πού δέν έργάζονται. Άπό αυτή πληρώνονται οΐ κρατικοί καί οΐ κοινοτικοί φόροι, πού πρέπει νά πληρώνει ή τάξη τών καπιταλιστών, ή γαιοπρόσοδος τών γαιοκτημόνων κτλ. Σ ’ αντή στηρίζεται δλο τό καπιταλιστικό κοινωνικό σύστημα.
* Φ. Έ νγκβλς. «‘Aw. - Ντύρινγν.., 1β67, oeX. Ιθβ · 1β8.
28
νΕτσι, δ μισθωτός έργάτης μόνο βτή διάρκεια ένός μέλους άπό τόν έργάσιμο χρόνο του δημιουργεί τό προϊόν πού είναι Απαραίτητο γιά τή δική του συντήρηση. Αΰτό τό μέρος τοΰ έργάσιμου χρόνου ό Μάρξ τό όνόμασε ά ν α γ κ α ΐ · χ ρ ό ν ο έ ρ γ α σ ί α ς καί τήν έργασία πού δαπαναται• αυτό τό χρόνο ά ν α γ κ α ί α έ ρ γ α σ ί α . Στη διάρκεια τοΰ άλλου μέρους τοΰ έργάσιμου χρόνου του, τοί π ρ ό σ θ ε τ ο υ έ ρ γ ά σ ι μ ο υ χ ρ ό ν ο υ , ό έργά- της μέ τήν ΰ π ε ρ ε ρ γ α σ ί α του δημιουργεί τήν υπεραξία. Ή υ π ε ρ α ξ ί α (m) είναι ή άξία πού δημιουρ- γεΐται μέ τήν έργασία τοΰ μισθωτοΰ έργάτη πάνω άπό τήν Αξία τής έργατικής του δύναμης καί πού τήν Ιδιοποιείται δωρεάν ό καπιταλιστής.
Ή ουσία τής διαδικασίας τής καπιταλιστικής έκμετάλ- λευσης βρίσκεται στήν παραγωγή τής υπεραξίας. Οί καπιταλιστές δέν ένδιαφέρονται γιά τήν παραγωγή ώφέλιμων καί Αναγκαίων στήν κοινωνία μέσων παραγωγής καί είδών κατανάλωσης, άλλά γιά τήν απόσπαση δσο τό δυνατό περισσότερης υπεραξίας. Ή άπληστία τών καπιταλιστών γιά τήν υπεραξία είναι Ακόρεστη.
Τό κεφάλαιο.
Στήν καπιταλιστική κοινωνία ή έκμετάλλευση τής μισθωτής έργασίας είναι μέσο γιά τή διατήρηση καί τήν αύξηση τής αξίας πού άνήκει στόν καπιταλιστή, γιά τήν έπέκταση ifjg έξουσίας καί τής κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου. Τό κεφάλαιο είναι άξία, πού παράγει υπεραξία. 01 άστοί οικονομολόγοι ισχυρίζονταν καί Ισχυρίζονται δτι κάθε μέσο παραγο*- γής είναι κεφάλαιο. ’Αποσιωπούν δμως σκόπιμα τό Αναντίρρητο γεγονός δτι τά μέσα παραγωγής γίνονται κεφάλαιο μόνο δταν μετατρέπονται σέ μέσο έκμετάλλευσης τών έργατών, δτι τό κεφάλαιο δέν είναι πράγμα, άλλά κοινωνική σχέση άνάμεσα στίς βασικές τάξεις τής άστικής κοινωνίας, σχέση έκμετάλλευσης τών μισθωτών έργατών Από τούς Ιδιοκτήτες τών μέσων παραγωγής.
Ή μαρξιστική - λενινιστική Αντίληψη δτι τό κεφάλαιο βΐ-
Ή xentTCXtanxi; /κμ*τAAisvatf.
2$
ναι κοινωνική σχέση αποκαλύπτει τήν σύσία τοΰ άστικοϋ τρόπου παραγωγής — τήν έκμετάλλευση, από τήν τάξη τώ* καπιταλιστών, τής τάξης τών μισθωτών έργατών, πού ζοΰν πουλώντας τήν έργατική τους δύναμη.
Στό κεφάλαιο πρέπει νά διακρίνουμε δυό μέρη: τό σ τ α θ ε ρ ό κ ε φ ά λ α ι ο (c) πού διατίθεται γιά τά μέσα παραγωγής (κτίρια, μηχανές, καύσιμα, πρώτες ΰλες κτλ.), καίτό μ ε τ α β λ η τ ό κ ε φ ά λ α ι ο (ν) πού διατίθεται γιά τήν έργατική δύναμη. Αυτά τά δυό μέρη τον κεφαλαίου δέν παίζουν τόν ϊδιο ρόλο στήν παραγωγή της υπεραξίας. Τά μέσα παραγωγής, ένώ μετέχουν στήν παραγωγή, δέ δημιουργούν καμιά νέα αξία. Ή άξία τού σταθεροί κεφαλαίου περνάει μεμιάς ή κατά μέρη στό Ιτοιμο προϊόν. Εντελώς διαφορετικό είναι αυτό πού γίνεται μέ τό μεταβλητό κεφάλαιο. Τό κεφάλαιο αυτό αυξάνεται δημιουργώντας στή διαδικασία τής παραγωγής τήν υπεραξία. Ή σχέση της υπεραξίας πρός τό μεταβλητό κεφάλαιο °1 έκφράζει τό βαθμό Εκμετάλλευσης τής έργασίας άπό τό κεφάλαιο καί (ηο- μάζεται π ο σ ο σ τ ό τ ή ς υ π ε ρ α ξ ί α ς .
Ή αύξηση τής υπεραξίας γίνεται μέ δυό τρόπους. Ό πρώτος τρόπος είναι ή παράταση τής έργάσιμης ήμέρας H ή εντατικοποίηση τής έργασίας (αύξηση τής έντασης τής έργασίας, αύξηση τών δαπανών ανθρώπινης ένέργειας σέ μιά χρονική μονάδα). Αύτή τήν υπεραξία δ Μάρξ τήν όνόμασε α π ό λ υ τ η υ π ε ρ α ξ ί α . Ό δεύτερος τρόπος είναι Λ περιορισμός τοΰ άναγκαίου έργάσιμου χρόνου. Αυτή τήν ■υπεραξία δ Μάρξ τήν όνόμασε σ χ ε τ ι κ ή ΰ π ε - ρ α ξ ί α.
νΑν θά ήταν δυνατό, ό καπιταλιστής θά παρέτεινε τήν έργάσιμη ημέρα σέ 24 ώρες, γιατί δσο μεγαλύτερη είναι ή έργάσιμη ημέρα, τόσο περισσότερη υπεραξία δημιουργεΐται. Ό έργάτης, άντίθετα, ένδιαφέρεται γιά τόν περιορισμό της έργάσιμης ήμέρας. Εμφανίζεται δ άγώνας γιά τόν περιορισμό τής διάρκειας τής έργάσιμης ήμέρας. Αυτός δ άγώνας, πού άρχισε στίς καπιταλιστικές χώρες μέ τίς πρώτες έκδη- λώσεις τών έργατών στίς άρχές τοΰ 19ου αΙώνα, δέ σταμάτησε ποτέ. Γι’ αΰτό οΐ καπιταλιστές δέν μπορούν νά παρατείνουν απεριόριστα τή» έργάσιμη ήμέρα. Ή παραγωγή τής ά-
30
Λτπυτης υπεραξίας στίς καπιταλιστικές χώρες γίνεται σήμερα κυρίως μέ τήν έντατικοποίηση τής έργασίας.
Ή παραγωγή τής σχετικής υπεραξίας γίνεται μέ τήν βδξηση τοΰ πρόσθετου χρόνου, χωρίς νά μεταβάλλεται ή διάρκεια τής έργάσιμης ήμέρας, δηλαδή μέ τή μείωση τοΰ μέρους τοΰ έργάσιμου χρόνου πού είναι άναγκαΐος γιά τήν αναπαραγωγή τής άξίας τής έργατικής δύναμης. Αυτό έξα- «φαλίζεται μέ τήν αύξηση τής παραγωγικής δύναμης τής έρ- γασίας στους κλάδους τής βιομηχανίας πού κατασκευάζουν είδη κατανάλωσης, ζωτικά απαραίτητα γιά τούς έργάτες, καί πού τό σύνολό τους καθορίζει τήν άξία τής έργατικής δύναμης. "Οσο μεγαλύτερη είναι ή παραγωγικότητα τής έργασίας: σ’ αυτούς τούς κλάδους καί δσο μικρότερη είναι ή άξία τών προϊόντων τους, τόσο συντομότερος είναι ό άναγκαΐος έρ- γάσιμος χρόνος καί, κατά συνέπεια, τόσο περισσότερος είναι ό πρόσθετος έργάσιμος χρόνος σέ δλες τίς καπιταλιστικές επιχειρήσεις.
Ό περιορισμός τοΰ άναγκαίου έργάσιμου χρόνου γίνεται καί μέ τήν άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας στούς κλάδους πού παράγουν μέσα παραγωγής γιά τήν παραγωγή ϊΙΛών κατανάλωσης.
Μερικοί καπιταλιστές μπορούν νά άποκτήσουν καί πρόσθετη υπεραξία, δπως, π.χ., οί καπιταλιστές πού εΙσάγουν τεχνικές τελειοποιήσεις, πού δέν τίς Εχουν οί άλλοι. Ή δαπάνη μέσων γιά τήν παραγωγή μιάς μονάδας έμπορεύματος θά είναι γι’ αυτούς μικρότερη, θά μπορούν δμως νά πουλοΰν τά έμπορεύματα τους στίς ίδιες τιμές πού τά πουλούν δλοι οί παραγωγοί τοΰ δοσμένου έμπορεύματος. Γι* αυτό οί καπιταλιστές, πού έχουν τήν πιό τελειοποιημένη τεχνική, παίρνουν ΐσιεραξία πάνω άπό τό συνηθισμένο ποσοστό. Αύτή είναι ή πρόσθετη υπεραξία.
Καί οί δλλοι δμως καπιταλιστές προσπαθούν νά έξασφα- λίσβυν μεγαλύτερη υπεραξία. Κυνηγώντας λοιπόν τήν πρόσθετη υπεραξία, είσάγουν κι αυτοί νέα τεχνική.
Ό Μάρξ, άναλύοντας τήν παραγωγή τής σχετικής υπεραξίας, έρεύνησε τρία Ιστορικά στάδια άνόδου τής παραγωγικότητας τής έργασίας στόν καπιταλισμό: 1) τό απλό συνεργείο, 2) τή μανιφακτούρα, 3) τή μεγάλη μηχανοποιημένη βιομηχανία.
31
Τ β κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ό α π λ ό β υ ν ε ρ γ ε Ι ο είναι ή συγκέντρωση λίγο - πολύ σημαντικού αριθμού μισθωτών έργατών γιά τήν παραγωγή ένός είδους προϊόντος κάτω από τή διεύθυνση τοΰ καπιταλιστή. Ή τεχνική στηρίζεται στή δουλειά μέ τό χέρι καί καταμερισμός τής έργασίας δέν υπάρχει. Ωστόσο ή συνένωση έργατών προκαλεΐ κιόλας κάποιο άνοδο στήν παραγωγικότητα τής έργασίας. Ή μ α ν ι - φ α κ τ ο ύ ρ α είναι καπιταλιστικό συνεργείο πού βασίζεται στόν καταμερισμό τής έργασίας, άλλά διατηρεί τήν τεχνική τής δουλειάς μέ τό χέρι. Ή μανιφακτούρα έξααφαλίζει σημαντική άνοδο τής παραγωγικότητας τής έργασίας σέ σχέση μέ τό απλό συνεργείο. Ή μανιφακτούρα όμως δέν μποροΰ- •ε νά όδηγήσει στή συντριβή τής μικρής παραγωγής καί νά γίνει κυρίαρχη μορφή παραγωγής. Ό καπιταλισμός έξασφά- λισε τήν απόλυτη κυριαρχία μόνο περνώντας στή μ η χ α ν ο π ο ι η μ έ ν η β ι ο μ η χ α ν ί α , πού είναι ή άνώ- τερη μορφή άνάπτυξης τής μεγάλης καπιταλιστικής παραγωγής. Ή μηχανοποιημένη βιομηχανία, συντρίβοντας τή μικρή παραγωγή, έπεκτείνει τόν τομέα κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου, δημιουργεί τίς προϋποθέσεις γιά τεράστια αΰξηση τής παραγωγής υπεραξίας.
Ή θεωρία τής υπεραξίας τοΰ Μάρξ αποκαλύπτει μέ τρόπο συντελείται στήν άστική κοινωνία ή διαδικασία τής έκμετάλλευσης άπό τόν καπιταλιστή. ’Αποδείχνει δτι μόνο ή έργασία τών μισθωτών έργατών είναι ή μόνιμη καί αστείρευτη πηγή τοΰ πλουτισμού τών καπιταλιστών. Ή θεωρία τής υπεραξίας τοΰ Μάρξ άπόδειξε τήν υποκρισία τών ισχυρισμών δτι τάχα τό καπιταλιστικό σύστημα στηρίζεται στήν ισότητα άνάμεσα στούς έργάτες καί στούς καπιταλιστές, στήν αρμονία τών συμφερόντων. Αυτή ή θεωρία άποκάλυψε τήν άνειρή- νευτη καί Δλοένα βαθύτερη άντίθεση τών συμφερόντων τον κεφαλαίου καί τής έργασίας. Ή μαρξιστική θεωρία τής «- περαξίας κινητοποιεί τίς μάζες στόν αγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού.
4. Ό μισθός.
Ή θεωρία γιά τό μισθό άφορά τά βασικά συμφέροντα
32
τ«ν τάξεων τής άστικής κοινωνίας καί είναι ενα άπό τά δξύ- τερα προβλήματα τής οίκονομικής έπιστήμης.
Στόν καπιταλισμό ό μισθός είναι ή τιμή τής έργατικής δύναμης. Δημιουργείται δμως ή ψεύτικη έντύπωση δτι δ μι- •Οός είναι ή τιμή τής έργασίας, δτι ό καπιταλιστής πληρώνει στόν έργάτη τήν έργασία του, καί μάλιστα δλη του τήν Ιργασία. Στήν πραγματικότητα ή έργασία δημιουργεί άξία, ή Ιδια δμως δέν έχει άξία. Ό καπιταλιστής δέν πληρώνει στόν έργάτη τήν έργασία του, αλλά τήν έργατική του δύναμη. . .Ό μισθός δέν είναι αυτό πού φ α ί ν ε τ α ι δτι εΐναι, δέν είναι ή ά ξ ί α — ή ή τ ι μ ή — τής έ ρ γ α σ ί α ς , άλλά μόνο μιά μεταμφιεσμένη μορφή τής ά ξ I α ς— ή τής τ ι μ ή ς — τ ή ς έ ρ γ α τ ι κ ή ς δ ύ ν α μ η ς » * . ’Επειδή λοιπόν ό μισθός δέν έμφανίζεται δπως είναι στήν πραγματικότητα, δ Μάρξ τόν όνόμασε μεταποιημένη μορφή τής άξίας, ή τής τιμής, τής έργατικής δύναμης.
Τό μέγεθος τοΰ μισθοί καθορίζεται άπό δυό στοιχεία: α) τό καθαρά φυσικό, πού περιλαμβάνει τήν άξία τών μέσων νπαρξης πού είναι άπόλυτα άναγκαΐα γιά τή συντήρηση τοϊ έργάτη, τή διατήρηση τής Ικανότητάς του γιά έργασία καί τή συντήρηση τής οικογένειας του, 6) τό Ιστορικό ή κοινωνικό, πού έξαρτάται άπό τίς ζωτικές άνάγκες καί τίς πολιτιστικές άπαιτήσεις πού εχει δημιουργήσει ή έργατική τάξη μιας δοσμένης χώρας.
Οί καπιταλιστές προσπαθούν νά μειώσουν τούς μισθούς ώς τό κατώτατο φυσικό τους δριο. Ή έργατική τάξη άγωνί- ξεται γιά τήν άνοδο τοΰ βιοτικοΰ έπιπέδου της. Γι’ αυτό ή κίνηση τοΰ μισθοΰ έξαρτάται ουσιαστικά άπό τήν ταξική πάλη τοΰ προλεταριάτου, άπό τήν όργάνωσή του, άπό τό βαθμό τής άντίστασής του στό κεφάλαιο. Ό άγώνας τής έργατικής τάξης γιά τή βελτίωση τών συνθηκών έργασίας καί τήν δνο- &ο τοΰ βιοτικοΰ έπιπέδου, δσο ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα καραγωγής καί ή πολιτική έξουσία διατηρείται στά χέρια xfjg άστικής τάξης, μπορεί νά έλαφρώσει τή θέση της, δέ θίγει δμως τίς βάσεις τον καπιταλιστικού συστήματος, δέν μπορεί
* Κ. Μάρξ *α( Φ. 'Βνγχβλς, «’Εκλογή £ρητων», τόμ. II, Μόσχα, «66, οελ. 20.
33
νά απελευθερώσει τούς έργαζόμενους άπό τή μισθωτή καπιταλιστική δουλεία.
Στήν καπιταλιστική κοινωνία κυριαρχούν δυό βασικές μορφές μισθού, ή πληρωμή ά ν ά λ ο γ α μ έ τ ό χ ρ ό- ν ο καί ή πληρωμή μ έ τ ό κ ο μ μ ά τ ι . Ή πληρωμή άνάλογα μέ τό χρόνο έκφράζει άμεσα τήν άξία τής έργατικής δύναμης σέ μιά ώρα, ήμέρα, έβδομάδα ή μήνα. Μ’ αυτή τή μορφή μισθός είναι ή πληρωμή τής έργασίας μιας ώρας, ήμέρας, έβδομάδας ή μήνα. Ή πληρωμή μέ τό κομμάτι καθορίζεται μέ βάση τήν πληρωμή άνάλογα μέ τό χρόνο. "Ας υποθέσουμε δτι ή ώριαία πληρωμή είναι 90 σέντς. "Αν σέ μιά ώρα ό έργάτης παράγει δυό κομμάτια έμπορεύματος, Οά πάρει 45 σέντς τό κομμάτι.
"Οταν ό έργάτης πληρώνεται μέ τό κομμάτι, τό προσωπικό του συμφέρον τόν υποχρεώνει νά έργάζεται μέ δσο τό δυνατό μεγαλύτερη ένταση. νΑν ό έργάτης, στό παράδειγμά μας, άρχίζει νά παράγει δχι δυό, άλλά τρία κομμάτια τή» ώρα, ό μισθός του αυξάνεται κατά 50%. Ή ευνοϊκή δμως κατάσταση τοΰ έργάτη κρατάει πολύ λίγο. *0 καπιταλιστής συνήθως άναθεωρεΐ αμέσως τίς τιμές τής πληρωμής καί τελικά ωφελείται αυτός άπό τήν αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας. Ή χρησιμοποίηση συστημάτων αλυσιδωτής έργασίας καί άλλων μηχανών, πού ό ρυθμός τής κίνησής τους υποχρεώνει τόν έργάτη νά δουλεύει χωρίς άνάσα καί μέ τεράστια Ινταση, έπιτρέπει στούς καπιταλιστές, καί δταν πληρώνουν μισθό άνάλογα μέ τό χρόνο έργασίας, νά έξασφαλίζουν έξαιρετικά μεγάλη έντατικότητα τής έργασίας.
Ή αύξηση τής παραγωγής μέ τήν έντατικοποίηση τής έργασίας προκαλεϊ αύξηση τής άξίας τής έργατικής δύναμης, γιατί ετσι μεγαλώνει ή δαπάνη έργατικής δύναμης. Κατά συνέπεια, πρέπει νά αυξηθεί καί ό μισθός. Ή αύξηση αυτή δμως δέν άντιστοιχεΐ συνήθως στήν αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας.
Ό Μάρξ, λέγοντας δτι ή αύξηση της τιμής τής έργατικής δύναμης δέ σημαίνει καθόλου δτι αΰτή ή τιμή άνεβαίνει πάνω άπό τήν άξία της, παρατηρεί: «Ή αΰξηση μπορεΐ, άντίθε- τα, νά συνοδεύεται καί μέ πτώση της κάτω άπό τήν άξία. Αντό τό τελευταίο συμβαίνει σέ δλες τίς περιπτώσεις πού ή
Μ
αύξηση τής τιμής τής έργατικής δύναμης δέν αντισταθμίζει τήν έπιταχυνόμενη φθορά τής έργατικής δύναμης»*.
Ή αύξηση τού μισθού στόν καπιταλισμό είναι μ ό ν ο Α π ο τ έ λ ε σ μ α σ κ λ η ρ ή ς τ α ξ ι κ ή ς π ά λ η ς καί κάθε φορά άποτελεΐ καθυστερημένη άντίδραση στήν αδ- ξηση τής άξίας τής έργατικής δύναμης, ύστερα άπό τήν αύξηση τής έντατικότητας τής έργασίας. Αύτό γίνεται ύστερα άπό μιά μείωση τών μισθών (π.χ. στίς φάσεις τής άναζωπύ- ρωσης καί τής ανόδου, πού παρουσιάζονται μετά τίς οικονομικές κρίσεις), είτε δταν γίνεται απότομη πτώση τοΰ πραγματικού μισθού άπό αφορμή τόν πληθωρισμό καί τήν αύξηση άπό τά μονοπώλια τών τιμών στά είδη κατανάλωσης, δταν αυξάνονται τά ένοίκια, οί φόροι κτλ. "Αν οί έργάτες έγκατέ- λειπαν τόν καθημερινό άγώνα κατά τοΰ κεφαλαίου γιά τή βελτίωση τοΰ βιοτικού τους έπιπέδου, τότε, σύμφωνα μέ τά λόγια τοΰ Μάρξ, «θά έκφυλίζονταν σέ άμορφη μάζα έξαθλιω- μένων ανθρώπων, πού γι’ αύτούς δέ Οά υπήρχε πιά σωτηρία».** Τά κομμουνιστικά καί έργατικά κόμματα θεωρούν Ιερό καθήκον τους νά αγωνίζονται δχι μόνο γιά τούς τελικούς σκοπούς, άλλά καί γιά τίς δμεσες άνάγκες τής έργατικής τάξης.
3. Ή αύξηση τού κέρδους είναι σκοπός καί τροχοπέδη τής καπιταλιστικής παραγω γής.
Στην οίκονομική δραστηριότητα τού καπιταλιστή ή υπεραξία παίρνει τή μορφή τοΰ κ έ ρ δ ο υ ς .
Κέρδος είναι τό πλεόνασμα τής άξίας τοΰ έμπορεύματος, αν άφαιρεθοΰν οί δαπάνες τοΰ καπιταλιστή γιά τήν παραγωγή αύτοΰ τοΰ έμπορεύματος ή, μέ αλλα λόγια, είναι ή αύξηση τοΰ συνολικού κεφαλαίου πού διέθεσε δ καπιταλιστής.
* Κ. Μάρξ καί Φ. "Έκγχελς, '"Α χαντα ·, "«ύμ. 2Βος, I960, οελ.GM.
** Κ. χα( Φ. 'Κτγκ*λς, «’Εκλογή *5μ. I, Μόσχα,1956, οελ. ίΟβ.
36
Τό κέρδος είναι ή κινητήρια δύναμη καί δ βασικός σκοπός κάθε καπιταλιστή. Γιά τούς καπιταλιστές ή παραγωγή είναι μόνο μέσο γιά τήν Απόκτηση κέρδους. "Οσο γιά τήν κατανάλωση τών λαϊκών μαζών, ή καπιταλιστική οικονομία τήν παίρνει ύπόψη μόνο δσο άποτελεϊ άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν απόσπαση κέρδους. Έ ξω άπό αυτό τόν υπολογισμό τό ζήτημα τής κατανάλωσης δέν Ιχει κανένα νόημα γιά τόν καπιταλιστή.
Τό κεφάλαιο προσπαθεί μέ κάθε τρόπο νά αυξήσει ιόν δγκο καί τό ποσοστό τοΰ κέρδους.
Τ ό π ο σ ο σ τ ό τ ο ΰ κ έ ρ δ ο υ ς έκφράζει τή σχέση άνάμεσα στήν υπεραξία καί σέ δλο τό κεφάλαιο πο4 •Ιναι τοποθετημένο στήν έπιχείρηση. Τό ποσοστό τοΰ κέρδους είναι ό δείκτης γιά τήν άποδοτικότητα τής καπιταλιστή κής έπιχείρησης.
Στή διαδικασία τής παραγωγής τής υπεραξίας υπάρχουν διαφορές άνάμεσα στούς διάφορους κλάδους τής βιομηχανίας. Σέ δρισμένους κλάδους ό έπιχειρηματίας είναι υποχρεωμένος νά τοποθετήσει μεγάλο μέρος άπό τό κεφάλαιό του σέ μέσα παραγωγής — χτίρια, μηχανές κτλ. — πού αύ- τά καθαυτά δέν άποκομίζουν κέρδος, μ’ δλο πού είναι άπαραί- τητα γιά τήν απόκτησή του. Σέ άλλους κλάδους, πού έχουν μικρότερο τεχνικό Ιξοπλισμό, μεγάλο μέρος τοΰ κεφαλαίο* ξοδεύεται γιά τήν πληρωμή τής έργατικής δύναμης. Ή αναλογία άνάμεσα στό σταθερό καί στό μεταβλητό κεφάλαιο καθορίζει τήν δργανική δομή τοΰ κεφαλαίου, τή δομή τοΰ κεφαλαίου σέ μιά δοσμένη έπιχείρηση ή σέ Εναν όλόκληρο κλάδο τής βιομηχανίας. "Οσο πιό μεγάλο είναι τό μερίδιο το* σταθερού κεφαλαίου σέ σχέση μέ δλο τό κεφάλαιο, τόσο ανώτερη είναι ή όργανική δομή του.
Τό μέσο χέβδος.
Στούς κλάδους μέ διαφορετική δργανική δομή τσδ κεφαλαίου, τά Ισομεγέθη κεφάλαια δίνουν διαφορετική σέ μέγεθος υπεραξία. 01 κλάδοι μέ κατώτερη όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου θά παράγουν περισσότερη υπεραξία άπό τούς κλάδους μέ άνωτερη δομή τοΰ κεφαλαίου,
01 κλάδοι δμως μέ διαφορετική δργανική δομή τοδ w-
96
ςραλαίου δέ θά μπορούσαν νά συνυπάρξουν, fiv ol καπιταλιστές δέν είσέπρατταν τό ίδιο κέρδος άπό Ισομεγέθη κεφάλαια. Πραγματικά, γιά ποιό λόγο ό καπιταλιστής νά τοποθετεί κεφάλαια σέ Εναν κλάδο μέ χαμηλό ποσοστό κέρδους; Τά γεγονότα δμως Αποδείχνουν δτι ίσα κεφάλαια, τοποθετημένα σέ διαφορετικούς κλάδους τής βιομηχανίας, δίνουν λίγο - πολύ τό Ιδιο κέρδος, Ανεξάρτητα Από τήν όργανική τους δομή. Αΰτό έξηγεΐται Από τό γεγονός δτι, παράλληλα μέ τόν Ανταγωνισμό Ανάμεσα στούς καπιταλιστές μέσα σέ κάθε κλάδο γιά τήν πώληση τών ίδιων έμπορευμάτων, υπάρχει καί διακλαδικός ανταγωνισμός τών καπιταλιστών γιά τήν πιό έπικερδή έπέν- δυση κεφαλαίου. Ή μεταφορά κεφαλαίων Από τόν Ιναν κλάδο στόν αλλο συντελεί στήν αύξηση τών τιμών σέ βρισμένους κλάδους καί στήν πτώση τών τιμών σέ Αλλους κλάδους. Τό κεφάλαιο έγκαταλείπει τούς κλάδους δπου παρουσιάζεται υπερπαραγωγή έμπορευμάτων, απότομη πτώση τών τιμών καί χρεωκοπία έπιχειρήσεων, καί στρέφεται στούς κλάδους δπου ή Ελλειψη έμπορευμάτων προκάλεσε άνοδο τών τιμών. "Έτσι γίνεται αυτόματη έξίσωση τοΰ ποσοστού τοΰ κέρδους Ανάμεσα στούς κλάδους τής βιομηχανίας μέ διαφορετική όργανική δομή τού κεφαλαίου καί δημιουργεΐται Ενα μέσο (γενικό) ποσοστό κέρδους. Τό σύνολο τής υπεραξίας, πού παράγει ή έργατική τάξη, χάρη σ’ αύτή τή μεταφορά τών κεφαλαίων, κατανέμεται Ανάμεσα στούς καπιταλιστές σχεδόν Ανάλογα μέ τό μέγεθος τών κεφαλαίων τους.
Ή τιμή τής ηαβαγωγής.
Έξαιτίας τής έξίσωσης τοΰ ποσοστού τού κέρδους, ot τιμές τών έμπορευμάτων στόν καπιταλισμό καθορίζονται Από τήν τιμή τής παραγωγής, πού είναι ίση μέ τά £ξοδα τής παραγωγής συν τό μέσο κέρδος. Κάθε καπιταλιστής προσπαθεί νά έξασφαλίσει γιά τό έμπόρευμά του μιά τιμή που 8χ» μόνο θά τοΰ Αποδόσει τά έξοδα τής παραγωγής, Αλλά θά τοί Αποφέρει Ιστω καί τό συνηθισμένο, κανονικό γιά τή δοσμένη έποχή καί τή δοσμένη χώρα, μέσο κέρδος. Ή τιμή τής παραγωγής ένός έμπορεύματος μπορεΐ νά είναι Ανώτερη ή κατώτερη τής Αξίας. Παρ* δλα αυτά τό σύνολο τών τιμών της
37
παραγωγής elvcu Ισο μέ τό σύνολο των άξιων δλων χΰη έμπορευμάτων.
Αυτό (ραίνεται καθαρά άπό τό παρακάτω παράδειγμα..Ά ς υποθέσουμε δτι ή άξία τών έμπορευμάτων στούς
κλάδους μέ ανώτερη δργανική δομή είναι 120 νομισματικές μονάδες (τό σταθερό κεφάλαιο είναι 90, τό μεταβλητό 10, καί ή υπεραξία 20 νομισματικές μονάδες) καί στούς κλάδους μέ κατώτερη όργανική δομή είναι 140 νομισματικές μονάδες (σταθερό κεφάλαιο 80, μεταβλητό 20 καί υπεραξία 40 νομισματικές μονάδες).
Σ ’ αυτές τίς συνθήκες ή τιμή τής παραγωγής, άνάλογα μέ τό κεφάλαιο πού διατέθηκε καί τό μ έ σ ο κέρδος, θά είναι: 100 + — = 130 νομισματικές μονάδες.
Τά έμπορεύματα τών κλάδων μέ άνώτερη όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου πουλιοΰνται 10 νομισματικές μονάδες πάνω ά- χό τήν άξία τους, ένώ τά έμπορεύματα τών κλάδων μέ κατώτερη όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου πουλιούνται 10 μονάδες κάτω άπό τήν άξία τους. ΟΙ μεμονωμένες άποκλίσεις άπό τήν άξία αντισταθμίζονται άμοιβαΐα καί τό σύνολο τών άξιων δ- λων τών έμπορευμάτων (1 2 0 + 140 = 260) συμπίπτει μέ τό σύνολο τών τιμών τής παραγωγής (130 + 130 = 260).
Ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους καί τής τιμής τής παραγωγής εχει μεγάλη σημασία γιά τήν κατανόηση τών βασικών καθηκόντων τής ταξικής πάλης τοΰ προλεταριάτου. Αυτή ή θεωρία άποδείχνει δτι κάθε καπιταλιστής ένδιαφέρεται γιά τήν αύξηση τοΰ βαθμοΰ τής έκμετάλλευσης δχι μόνο τών έργατών του, άλλά καί τής έργατικής τάξης γενικά, γιατί σέ τελευταία άνάλυση τό κέρδος κάθε καπιταλιστή είναι τό μερίδιό του άπό δλη τή μάζα τής υπεραξίας πού παράγει ή έργατική τάξη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν, εγραφε δ Μάρξ, γιατί «οί καπιταλιστές, μ’ δλο πού έκδηλώνουν τόσο λίγα ά- δελφικά αισθήματα δ Ενας γιά τόν άλλον στόν μεταξύ τους Ανταγωνισμό, άποτελοΰν ταυτόχρονα μιά πραγματική μασονική Αδελφότητα στόν άγώνα κατά της έργατικής τάξης γενικά»*.
* Κ. ΗΜ. «ΚβφΛλαιο», τίμ. Ill, 1β» , ο·λ. 306.
38
Έ τσι ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους Αποκαλύπτει τήν υλική βάση τής ταξικής αλληλεγγύης τών καπιταλιστών. Σ ’ αυτή τήν αλληλεγγύη τών καπιταλιστών, πού βασίζεται στήν Ιδιοτελή τους έπιθυμία νά άποσποΰν δ,τι μπορούν περισσότερο άπό τόν έργάτη, ή έργατική τάξη άντιπαραθέτει τή δική της άλληλεγγύη, πού βασίζεται στή νόμιμη έπιθυμία της νά καταργήσει τήν καπιταλιστική έκμετάλλευση. Ό άγώνας της έργατικής τάξης κατά τής έξουσίας τοΰ κεφαλαίου δέν μπορεΐ νά περιοριστεί στόν άγώνα κατά τών ξεχωριστών έπι- χειρηματιών γιά τή βελτίωση τών δρων έργασίας σέ μιά έπι- χείρηση, σέ Εναν κλάδο. Τελικός σκοπός τού άγώνα τής έρ- γατικής τάξης είναι ή κατάργηση τοΰ συστήματος τής καπιταλιστικής Εκμετάλλευσης, ή κατάργηση τού άστικοΰ κοινωνικού συστήματος.
Ή θεωρία τοΰ μέσου κέρδους άποδείχνει δτι ό ανταγωνισμός τών κεφαλαίων τών διαφόρων κλάδων τής παραγωγής Ανάγει τά διάφορα κέρδη σ’ Ενα συνηθισμένο μέσο κέρδος, ανεξάρτητα άπό τήν οργανική δομή τοΰ κεφαλαίου σ’ αύτόν ή έκείνο τόν κλάδο. Τό ποσοστό τοΰ μέσου κέρδους άλλάζει μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου, σέ κάθε περίοδο δμως καί σέ κάθε δοσμένη χώρα άποτελεΐ Ενα άρκετά σταθερό μέγεθος, πού τό υπολογίζουν δλοι οί έπιχειρηματίες.
Ή άνοδος τής όργανικής δομής τοΰ κεφαλαίου σημαίνει γρήγορη Ανάπτυξη τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου σέ σχέση μέ τό μεταβλητό. ’Επειδή δμως τό σταθερό κεφάλαιο δέν παρέχει, οΰτό τό ίδιο, κέρδη, είναι φανερό δτι τό ποσοστό τοΰ κέρδους (δηλαδή ή σχέση τής υπεραξίας πρός δλο τό κεφάλαιο, καί δχι μόνο πρός τό μεταβλητό του τμήμα) παρουσιάζει τάση γιά μείωση. Γιά νά έλαττώσουν αύτή τή μείωση, ot καπιταλιστές προσπαθούν νά άνεβάσουν τό ποσοστό τής έκμετάλλευ- σης τών έργατών, χρησιμοποιώντας παράλληλα καί δλλα μέσα καταπολέμησης αυτής τής τάσης. Κι αύτό δμως δξύνει μέ τή σειρά του τίς Αντιθέσεις Ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο.
Τό Ιπιχειοηματιχό ίΐοόδημα χαί 6 τόκος.
Τό καπιταλιστικό κέρδος χωρίζεται σέ έπιχειρηματικό εΙσόδημα καί σέ τόκο. Ό έπιχειρηματίας - καπιταλιστής συνή
39
θως δέν περιορίζεται στή χρησιμοποίηση τών δικών του κεφαλαίων. Χρησιμοποιεί καί κεφάλαια πού δανείζεται. Τό τμήμα τοΰ κέρδους πού ό καπιταλιστής παραχωρεί γιά τη χρησιμοποίηση τοΰ κεφαλαίου ένός άλλου καπιταλιστή ή μιας τράπεζας όνομάζεται τόκος. Τό κέρδος, μετά τήν αφαίρεση τοΰ τόκου τοΰ κεφαλαίου, όνομάζεται έπιχειρηματικό είσόδη- μα. Οί καπιταλιστικές τράπεζες παίζουν τό ρόλο τοΰ μεσάζοντα στις πληρωμές άνάμεσα στούς καπιταλιστές, συγκεντρώνουν (χάρη στίς καταθέσεις ή άλλες πράξεις) χρηματικά κεφάλαια καί εισοδήματα πού τά θέτουν στή διάθεση τών καπιταλιστών. 01 τράπεζες, βοηθώντας τήν ανάπτυξη τής καπιταλιστικής παραγωγής καί τή συγκεντροποίηση τοΰ κεφαλαίου, έντείνουν ταυτόχρονα τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου κάνω στήν έργασία καί δημιουργούν τίς κατάλληλες συνθήκες ώστε τό μεγάλο κεφάλαιο νά διαθέτει δχι μόνο τά κεφάλαιά του, άλλά καί §να όλοένα αυξανόμενο μερίδιο τών χρηματικών μέσων καί τών εισοδημάτων τών άλλων στρωμάτων τοΰ πληθυσμού.
Τό κέρδος είναι τροχοπέδη τής καπιταλιστικής παραγωγής.
Οί άστοί οίκονομολόγοι υμνούν τό καπιταλιστικό κέρδος παρουσιάζοντάς το σάν τό καλύτερο κίνητρο γιά τήν τεχνική πρόοδο καί τήν άπεριόριστη αύξηση τής παραγωγής. Ωστόσο παρασιωπούν τό γεγονός δτι τό καπιταλιστικό κέρδος είναι αποτέλεσμα έκμετάλλευσης καί έξάντλησης τής έργατικής δύναμης. Παρασιωπούν τό γεγονός δτι ή υποταγή τής παραγωγής στήν άρχή τοΰ καπιταλιστικού κέρδους δέν είναι μόνο κίνητρο, άλλά καί τ ρ ο χ ο π έ δ η τής καπιταλιστικής παραγωγής. Οί καπιταλιστές παράγουν μόνο τόσο καί δσο μπορούν νά ίχουν κέρδος. Συχνά, Ιδιαίτερα στίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, περιορίζουν τήν παραγωγή, καθυστερούν τήν τεχνική πρόοδο καί καταστρέφουν μεγάλες ποσότητες προϊόντων γιά νά ανεβάσουν τό ποσοστό τοΰ κέρδους. Καί δέν περιορίζονται μόνο σ’ αΰτό" τά καπιταλιστικά μονοπώλια έξαπολύουν πολέμους, προκαλοΰν στήν δνθρωπότητα αναρίθμητα δεινά, καί δλα αυτά τά κάνουν έν όνόματι τοΰ κέρδους.
45
6. Ή Ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού στή γεω ργία. Ή γαιο- νρόσοδος.
01 οικονομικοί νόμοι τοΰ καπιταλισμού ένεργοΰν στή γεωργία τό Ιδιο ανελέητα, δπως καί στή βιομηχανία.
Μέ τήν ανάπτυξη τοΰ κοινωνικού καταμερισμού τής έργασίας τά αγροτικά προϊόντα αρχίζουν νά παράγονται γιά πώληση, γίνονται έμπορεύματα. Ή γεωργία μετατρέπεται σέ κλάδο τής οΙκονομίας πού παράγει έμπορεύματα. ’Αναπτύσσεται σκληρή ανταγωνιστική πάλη άνάμεσα στούς ξεχωριστούς έμπορευματοπαραγωγούς καί ή πάλη αυτή φέρνει σέ έξαιρετικά δύσκολη θέση τούς μικροϊδιοκτήτες, πού έχουν λιγότερη γή, γεωργικά ζώα καί έργαλεΐα. 01 μικροπαρα- γωγοί καταστρέφονται μαζικά καί προλεταριοποιοΰνται. Σημαντικό μέρος της παραγωγής συγκεντρώνεται στά χέρια τοΰ πλούσιου καπιταλιστικού στρώματος τοΰ χωριού. Στήν ΰπαι- θρο σχηματίζονται δυό άντίθετες όμάδες: άπό τό 2να μέρος οΐ φτωχοί αγρότες καί οί έργάτες γης καί άπό τό αλλο ή άγροτική αστική τάξη (οί κουλάκοι, ot καπιταλιστές καί οί διατηρούμενοι σέ πολλές καπιταλιστικές χώρες περισσότερο H λιγότερο άστοποιημένοι τσιφλικάδες). Ενδιάμεση θέση άνάμεσα σ’ αυτές τίς δυό δμάδες κατέχει ή μεσαία αγροτιά.
Συγκρίνοντας τήν πορεία ανάπτυξης τοΰ καπιταλισμού στή γεωργία καί στή βιομηχανία, διαπιστώνουμε δτι ή γεωργία καθυστερεί ασύγκριτα σέ σχέση μέ τή βιομηχανία. Αυτό Ισχύει δχι μόνο στις καθυστερημένες χώρες, δπου ή ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού στή γεωργία έμποδίζεται άπό τίς έπι- ώώσεις τής φεουδαρχίας, άλλά σέ δρισμένο βαθμό καί στις πολύ άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες. Μιά άπό τίς πιό σημαντικές αΙτίες αυτής τής καθυστέρησης είναι τό γεγονός δτι Ενα μέρος τής υπεραξίας, πού δημιουργεΐται στήν Αγροτική οικονομία, τό Ιδιοποιείται ή παρασιτική τάξη τών γαιοκτημόνων μέ τή μορφή τής γαιοπροσόδον.
Ή γαιοπρόοοδος.
Στήν καπιταλιστική γεωργία, σέ διάκριση άπό τή βιομηχανία, δλη ή δημιουργσύμενη άξία μοιράζεται άνάμεσα σέ
41
τρεις τάξεις. 01 έργάτες γης παίρνουν τό ήμερομίαθιο, 6 καπιταλιστής - ένοικιαστής παίρνει τό συνηθισμένο μέσο κέρδος καί ό γαιοκτήμονας την πρόσοδο. Γεννιέται τό έρώτημα: μέ ποιό τρόπο στή γεωργία, έκτός άπό τό συνηθισμένο κέρδος γιά τό κεφάλαιο, παρουσιάζεται Ενα Ιδιαίτερο μερίδιο υπεραξίας, πού μέ τή μορφή ένοικίου γιά τή γη δίνεται στους γαιοκτήμονες άπό τους καπιταλιστές - ένοικιαστές;
*0 Μάρξ, Απαντώντας σ’ αυτό τό έρώτημα, εστρεψε τήν προσοχή του σέ μερικές οίκονομικές Ιδιομορφίες τής γεωργίας. Τά διάφορα καλλιεργούμενα έδάφη δέν είναι τό ίδιο γόνιμα καί δέ βρίσκονται στήν ίδια άπόσταση άπό τήν άγορά. Ή γή καλύτερης ποιότητας δίνει μέ τά Ιδια έξοδα αφθονότερη σοδειά άπό τή γή χειρότερης ποιότητας. Τό ίδιο συμβαίνει καί μέ τή διαφορά τής θέσης τών έδαφών αέ σχέση μέ τήν άγορά. "Οσο πιό κοντά στήν άγορά βρίσκεται ή γή, τόσο φτηνότερη είναι ή μεταφορά τών προϊόντων καί τόσο πιό προσοδοφόρα ή καλλιέργεια της. Γιά συντομία μπορούμε νά συνοψίσουμε αυτές τίς δυό διαφορές (δηλ. τή διαφορά τής γονιμότητας καί τής θέσης τής γης) σέ μιά διαφορά, τή διαφορά άνάμεσα σέ καλύτερα καί σέ χειρότερα έδάφη. Μόνο τά προϊόντα τών καλών καί τών μέσων έδαφών δέν άρκοϋν γιά νά καλύψουν τή ζήτηση τής κοινωνίας, γι* αυτό είναι Απαραίτητη ή καλλιέργεια καί τών χειρότερων έδαφών. 01 καπιταλιστές δμως πρέπει νά παίρνουν δχι μόνο άπό τήν καλύτερη καί τή μέση γη, άλλά καί άπό τή χειρότερη, έκτός άπό τίς δαπάνες τους καί τό μέσο κέρδος. Γι’ αυτό ή τιμή τής παραγωγής τών προϊόντων τής άγροτικής οίκονομίας είναι ίση μέ τά έξοδα τής παραγωγής τους στή χειρότερη γή συν τό μέσο κέρδος. Τά μέτρια καί τά καλύτερα έδάφη δμως δίνουν, έκτός άπό τό μέσο κέρδος, καί κάποιο πλεόνασμα, πού Α καπιταλιστής - μισθωτής δφείλει νά τό πληρώσει στόν Ιδιοκτήτη τής γής.
Τό πλεόνασμα τοΰ κέρδους πού παρέχει ή καλύτερης ποιότητας γή, ή ή γή πού βρίσκεται κοντά στήν άγορά, σέ οχέση μέ τή χειρότερη ή τήν πιό Απομακρυσμένη γή, όνομά- ζεται π ρ ώ τ η δ ι α φ ο ρ ι κ ή γ α ι ο π ρ ό σ ο - • ο ς, γιατί Εξασφαλίζεται έξαιτίας τής διαφοράς τής ποιότητας τής γής. Αυτή δμως ή διαφορά γονιμότητας καί θέσης τής γής είναι μόνο ή προϋπόθεση, ή φυσική βάση γιά τή δη
42
μιουργία τής πρώτης διαφορικής γαιοπροσόδου. Πηγή της είναι ή υπεραξία που δημιουργούν οί έργάτες γής.
Πλεόνασμα κέρδους μπορεΐ νά πάρει δ καπιταλιστής - μισθωτής καί άπό όποιασδήποτε ποιότητας γή υστέρα άπό πρόσθετες έπενδύσεις κεφαλαίου, που τοΰ έπιτρέπουν νά έξα- σ<ραλίσει καλύτερη συγκομιδή άπό τή συγκομιδή τής χειρότερης γής πού καθορίζει τήν τιμή μιας μονάδας προϊόντος. Τό πρόσθετο κέρδος, πού είναι αποτέλεσμα τών νέων έπε»- δύσείΰν κεφαλαίου στό καλλιεργούμενο έδαφος, δηλ. τής έν- τατικοποίησης τής καλλιέργειας, όνομάζεται δ ε ύ τ ε ρ η δ ι α φ ο ρ ι κ ή γ α ι ο π ρ ό σ ο δ ο ς . Ά ν ή δεύτερη διαφορική γαιοπρόσοδος έπιτευχθεΐ πρίν λήξει τό παλιό συμβόλαιο έκμίσθωσης, τήν Ιδιοποιείται δ καπιταλιστής. Κατά τήν υπογραφή δμως τοΰ νέου συμβολαίου, ό γαιοκτήμονας συνήθως υπολογίζει τά άποτελέσματα τής έντατικοποίησης τής καλλιέργειας καί ανεβάζει τό ένοίκιο, συμπεριλαμβάνον- τας σ’ αυτό καί τή δεύτερη διαφορική γαιοπρόσοδο.
Ή αστική πολιτική οικονομία έξηγεΐ τήν προέλευση τής διαφορικής γαιοπροσόδου άπό τήν ύπαρξη κάποιου «νόμου φθίνουσας γονιμότητας τοΰ έδάφους». Ό Μάρξ καί ό Λένιν άπόδειξαν δτι ό μυθικός «νόμος τής φθίνουσας γονιμότητας* δέν Ιχει καμιά σχέση μέ τή θεωρία τής γαιοπροσόδου. Τό νόμο αΰτό τόν έπινόησαν οΐ άστοί οίκονομολόγοι καί προπα- γανδιστές γιά νά άφαιρέσουν άπό τούς καπιταλιστές καί τούς μεγάλους γαιοκτήμονες τήν εύθύνη γιά τήν άκρίβεια τών ά- γροτικών προϊόντων, γιά τή φτώχεια τών μαζών καί γιά τή βάρβαρη χρησιμοποίηση τής γής, άποδίδοντάς τα δλα αυτά στήν ένέργεια ένός αΙώνιου καί αμετάβλητου «νόμου». Ένας άπό τούς θεμελιωτές τής απλοϊκής πολιτικής οικονομίας, ό Ιερέας Μάλθους, στηριζόμενος σ’ αΰτό τό «νόμο», διακήρυξε δτι ή αύξηση τοΰ πληθυσμοΰ θά ξεπερνάει πάντα τήν αύξηση τής παραγωγής άγροτικών προϊόντων καί γι’ αΰτό, γιά νά κρατηθεί κάποια «Ισορροπία», είναι άπαραίτητοι οί πόλεμοι, οΐ έπιδημίες καί ό τεχνητός περιορισμός τών γεννήσεων στίς φτωχές τάξεις. 01 σύγχρονοι μαλθουσιανοί χρησιμοποιούν τό λεγόμενο «νόμο τής φθίνουσας γονιμότητας τού έ- δάφους» γιά νά δικαιολογήσουν τούς Επιθετικούς πολέμου; καί τή μαζική έξόντωση τών άνθρώπων.
Ή Ιδιοποίηση τής διαφορικής γαιοπροσόδου άπό τους
41
γαιοκτήμονες, πού συνήθως τή χρησιμοποιούν γιά μή παραγωγικούς σκοπούς, είναι τροχοπέδη γιά τήν ανάπτυξη της Αγροτικής οίκονομίας. Ακόμα πιό μεγάλη σημασία άπό αυτή τήν £πσψη Εχει ή ά π ό λ υ τ η γ α ι ο π ρ ό σ ο δ ο ς .
Τά χειρότερα έδάφη, δπως είπαμε, δέν Αποδίδουν διαφορική γαιοπρόσοδο. 01 Ιδιοκτήτες αυτών τών έδαφών δμως δέν τά παραχωρούν στούς καπιταλιστές έπιχειρηματίες χωρίς καμιά Ανταμοιβή, χωρίς κανένα είσόδημα. ’Από πού δμως γεννιέται ή γαιοπρόσοδος στά χειρότερα έδάφη;
"Οπως είναι γνωστό, μόνο τό μεταβλητό κεφάλαιο γεννάει υπεραξία. Στή γεωργία ή τεχνική είναι κατώτερη άπό τή βιομηχανία. Αυτό όφείλεται στό γεγονός δτι οΐ καπιταλιστές, που νοικιάζουν τή γή μόνο γιά δρισμένο χρονικό διάστημα, δέν τοποθετούν σέ μηχανές, κτίρια κτλ. τόσα χρήματα, δσα τοποθετούν στή βιομηχανία, στίς ίπιχειρήσεις τους. ’Επειδή λοιπόν ή όργανική δομή τοΰ κεφαλαίου είναι χαμηλή, τό μέγεθος τής υπεραξίας γιά ίσα κεφάλαια είναι στή γεωργία Ανώτερο άπό τή βιομηχανία. "Ας υποθέσουμε δτι μέ Εξοδα παραγωγής 100 νομισματικές μονάδες, στή βιομηχανία Ανα- λογοϋν 90 σέ σταθερό κεφάλαιο καί 10 σέ μεταβλητό, καί στή γεωργία 80 σέ σταθερό καί 20 σέ μεταβλητό κεφάλαιο. Στήν περίπτωση αυτή ή υπεραξία στή βιομηχανία (μέ 100% ποσοστό έκμετάλλευσης) είναι 10 νομισματικές μονάδες καί στή γεωργία 20 νομισματικές μονάδες. Τό μονοπώλιο δμως τής άτομικής Ιδιοκτησίας στή γή έμποδίζει τήν έλεύθερη μεταφορά κεφαλαίων στή γεωργία. Κατά συνέπεια, δέν μπορούν νά έξισωθοΰν τά ποσοστά τοΰ κέρδους άνάμεσα στή βιομηχανία καί στή γεωργία.
Γι’ αυτό oi τιμές τών Αγροτικών προϊόντων δέ διαμορφώνονται άνάλογα μέ τήν τιμή τής παραγωγής, άλλά άνάλογα μέ τήν άξία. Ή διαφορά άνάμεσα στήν άξία καί στήν τιμή τής παραγωγής άποτελεΐ τήν άπόλυτη γαιοπρόσοδο. Αυτή ή διαφορά είναι ταυτόχρονα καί διαφορά άνάμεσα στήν Ανώτερη υπεραξία στή γεωργία καί στή χαμηλότερη υπεραξία στή βιομηχανία (στό παράδειγμά μας αυτή ή διαφορά είναι 10 νομισματικές μονάδες).
Ό φόρος, που ή κοινωνία είναι Υποχρεωμένη νά πληρώνει στούς μεγάλους γαιοκτήμονες μέ τή μορφή γαιοπροσόδου, προκαλεΐ τήν ακρίβεια τών είδών διατροφής καί τών γεωρ
γικών πρώτων υλών καί, κατά συνέπεια, όδηγεΐ στή χειροτέρευση τής θέσης τών έργαζομένων μαζών τόσο στήν πόλη ίσο καί στό χωριό. Οί γαιοκτήμονες εΙσπράττουν πρόσοδο καί άπό τίς έπιχειρήσεις τής έξορυκτικής βιομηχανίας, πράγμα πού συντελεί στήν άνοδο τών τιμών τών όρυκτών πρώτων ΰλών. Ή πρόσοδος προκαλεΐ τήν άνοδο τών τιμών καί στά ot- κόπεδα τών πόλεων κι αύτό συντελεί στήν άνοδο τών τιμών τών ένοικίων. Ή αύξηση τής προσόδου χειροτερεύει καί τή θέση τών αγροτών, πού δέν ϊχουν δική τους γη.
Ή μίσΰωση γής χαί ή καταστροφή τών μικρών χαί μεσαίων άγροίών.
Τό ένοίκιο πού παίρνει ό γαιοκτήμονας άπό τόν καπιταλιστή - φάρμερ είναι τό πλεόνασμα τής υπεραξίας πάνω άπό τό μέσο κέρδος. Ό γαιοκτήμονας καί ό καπιταλιστής μοιράζονται μεταξύ τους τήν άπλήρωτη έργασία τών έργατών. Διαφορετική είναι ή θέση τών μικρών καί μεσαίων άγροτών. ’Από αυτούς ό γαιοκτήμονας, μέ τή βοήθεια τοΰ ένοικίου, άποσπάει συνήθως δχι μόνο δλο τό πρόσθετο προϊόν, άλλά καί Ινα μέρος άπό τό άναγκαΐο προϊόν. Τό ένοίκιο όδηγεΐ αδιάκοπα σέ πλήρη καταστροφή τόν μικροενοικιαστή.
Ή θεωρία τοΰ Μάρξ γιά τή γαιοπρόσοδο άπόδειξε μέ έπιστημονική άκρίβεια τήν άντίθεση τών συμφερόντων τής βασικής μάζας τής Αγροτιάς πρός τά συμφέροντα τών μεγάλων γαιοκτημόνων. "Ολη ή πορεία τής Ιστορικής άνάπτυξης έπαλήθευσε τήν δρθότητα τής άνάλυσης τοΰ Μάρξ καί άπό- δειξε δτι ή έργαζόμενη αγροτιά μπορεΐ νά υπερασπίσει τά δικαιώματά της, μόνο άν συμμαχήσει μέ τό προλεταριάτο στόν άγώνα κατά τοΰ καπιταλισμού.
7. Ή Αναπαραγωγή τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου καί οΙ οίκο- νομικές κρίσεις.
Οί άνθρωποι, γιά νά Αντικαθιστούν άδιάκοπα τά μέσα παραγωγής πού φθείρονται καί τά μέσα ύπαρξής τους (μη
χανές, τρόφιμα, ένδύματα κτλ.), πρέπει νά παράγουν νέα υλικά άγαθά. Αυτή ή διαδικασία της αδιάκοπης άνανέωσης τής παραγωγής όνομάζεται ά ν α π α ρ α γ ω γ ή . Ή Αναπαραγωγή πραγματοποιείται τόσο στά πλαίσια τών ξεχωριστών έπιχειρήσεων, δσο καί στήν κλίμακα δλης της κοινωνίας.
Ή άναπαραγωγή είναι άπλή δταν μένει αμετάβλητος δ δγκος τής παραγωγής καί πλατειά, δταν ή διαδικασία τής παραγωγής έπαναλαμβάνεται σέ έκταση αυξανόμενη χρόνο μέ τό χρόνο. Ή πλατειά άναπαραγωγή είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ καπιταλισμοΰ.
Πρώτος ό Μάρξ εδοσε έπιστημονική άνάλυση τής καπιταλιστικής άναπαραγωγής. Ή διαδικασία τής απλής αναπαραγωγής δίνει στόν καπιταλιστή προϊόν μεγαλύτερης αξίας άπό τό κεφάλαιο πού Εχει τοποθετήσει στήν παραγωγή. Ό καπιταλιστής, πουλώντας τά έμπορεύματα πού παράγουν o'l έργάτες, γίνεται πάλι Ιδιοκτήτης κεφαλαίου, πού τοΰ δίνει τή δυνατότητα νά έκμεταλλεύεται τούς μισθωτούς έργάτες. 01 προλετάριοι δμως, μετά τό τέλος τής παραγωγικής διαδικασίας, δέν Εχουν καί πάλι τίποτε αλλο έκτός άπό τήν έργα- τική τους δύναμη καί είναι υποχρεωμένοι νά τή μισθώνουν στόν καπιταλιστή. Έτσι, άπό τήν άνάλυση τής άπλής άναπαραγωγής τοΰ άτομικοϋ κεφαλαίου βγαίνει τό συμπέρασμα δτι στήν πορεία τής καπιταλιστικής άναπαραγωγής άναπα- ράγονται άδιάκοπα οΐ σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης. Σέ συνέχεια, ή άνάλυση τής άπλής άναπαραγωγής τοΰ άτομικοϋ κεφαλαίου άποδείχνει δτι, τοποθετώντας στήν παραγωγή άρχικά όρισμένο κεφάλαιο, ό καπιταλιστής πολύ γρήγορα θά τό Ετρωγε γιατί στήν άπλή άναπαραγωγή δλη ή υπεραξία πού παράγουν ο! έργάτες χρησιμεύει γιά τήν άτομική του κατανάλωση. Τοποθετώντας στήν παραγωγή 100 χιλ. δολ. καί άποσύροντας κάθε χρόνο 10 χιλ. δολ. γιά τίς Ανάγκες του, ό καπιταλιστής μέσα σέ 10 χρόνια, αν δέν είσέ- χραττε κέρδη, θά Ετρωγε τό κεφάλαιο πού είχε τοποθετήσει. *Ωστόσο, καί υστέρα άπό 10 χρόνια ό καπιταλιστής έξακο- ΙουθεΙ νά παίρνει κέρδη. "Ολο του τό κεφάλαιο λοιπόν είναι ουσιαστικά συσσώρευση υπεραξίας, πού δημιουργήθηκε άπό την έργασία τών μισθωτών έργατών καί τήν Ιδιοποιήθηκε δωρεάν δ καπιταλιστής.
Ή άνάλυση άπό τόν Μάρξ τής απλής Αναπαραγωγής το® κοινωνικοί} κεφαλαίου άποκάλυψε τίς νομοτέλειες τής κίνησης δλης τής καπιταλιστικής οικονομίας γενικά. Ό Μάρξ ά- πόδειξε δτι είναι άδύνατο νά διαπιστωθεί ή νομοτέλεια τής αναπαραγωγής τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου, αν δέν χωριστεί βλη ή κοινωνική παραγωγή σέ δυό μεγάλους τομείς: τήν παραγωγή μέσων παραγωγής (πρώτος τομέας) καί τήν παραγωγή ε’ιδών κατανάλωσης (δεύτερος τομέας). Σέ συνέχεια ή ανάλυση τής κίνησης τοΰ κοινωνικού προϊόντος στή φυσική του μορφή, στά μέσα παραγωγής καί είδη κατανάλωσης, είναι απαραίτητο νά συνδυαστεί μέ τήν ανάλυση τής κίνησής του στή μορφή τής άξίας. Γι’ αυτό άπό τήν άξία τοΰ συνολικού έτήσιου κοινωνικού προϊόντος, δηλ. δλης τής μάζας τών μέσων παραγωγής καί τών είδών κατανάλωσης πού παράγει ή κοινωνία σέ Ενα χρόνο, πρέπει νά χωρίσουμε τό τμήμα πού προορίζεται γιά τήν άντικατάσταση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου πού καταναλώνεται μέσα στό χρόνο, τό τμήμα πού προορίζεται γιά τήν άντικατάσταση τοΰ μεταβλητού κεφαλαίου καί τήν παραγόμενη μέσα στό χρόνο υπεραξία. Σ ’ αυτά τά τρία συστατικά μέρη διαιρείται ή άξία τοΰ προϊόντος, που παρά- γεται σέ Ινα χρόνο άπό κάθε τομέα τής κοινωνικής παραγωγής.
Ό Μάρξ Ιβαλε γιά σκοπό του νά έξακριβώσει τίς συνθήκες τής διάθεσης τοΰ κοινωνικού προϊόντος, πού παράγει ή καπιταλιστική κοινωνία. Γιά νά μπορούν δλοι οί καπιταλιστές νά πουλήσουν, δηλ. νά διαθέσουν τά έμπορεύματα πού παράγουν στις έπιχειρήσεις τους, είναι άπαραίτητο νά υπάρχει όηι- σμένη σχέση άνάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο τομέα. Στήν απλή άναπαραγωγή είναι άνάγκη τό άθροισμά τοΰ μεταβλητού κεφαλαίου καί τής υπεραξίας τού πρώτου τομέα νά ίσούται μέ τό σταθερό κεφάλαιο τοΰ δεύτερου τομέα: Ι (ν + m ) = He. Κατά την άνταλλαγή αυτών τών μερών τοΰ κοινωνικού προϊόντος, οΐ έργάτες καί οΐ καπιταλιστές τοΰ πρώτου τομέα παίρνουν είδη κατανάλωσης καί οί καπιταλιστές τοΰ δεύτερου τομέα παίρνουν σταθερό κεφάλαιο γιά νέα παραγωγή. Έ τσι ό πρώτος τομέας έξασφαλίζει καί στούς δυό τομείς τά μέσα παραγωγής, ένώ 6 δεύτερος τομέας έφοδιά- ζει τούς έργάτες καί τούς καπιταλιστές καί τών δυό τομέων μέ είδη κατανάλωσης.
47
Στήν πλατεία αναπαραγωγή τό δθροισμα τοΰ μεταβλ*γ- τοΰ κεφαλαίου καί τής υπεραξίας τοΰ πρώτου τομέα ξ 8- π ε ρ ν ά ε ι τήν άξία τοΰ σταθερού κεφαλαίου τοΰ δεύτερου τομέα: Ι(ν + m) περισσότερο άπό lie . Ή διαφορά ανάμεσα στό πρώτο καί τό δεύτερο μέγεθος άποτελεί τό πλεόνασμα πού διατίθεται γιά τή συσσώρευση. Μέ τήν πρόοδο της συσσώρευσης τό μερίδιο τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου μεγαλώνει, ένώ τό μερίδιο τοΰ μεταβλητού κεφαλαίου μικραίνει. Ή πιό γρήγορη αύξηση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου σέ σχέση μέ τό μεταβλητό είναι ό νόμος τής συσσώρευσης τοΰ κεφαλαίου. Άπό τό νόμο αυτό βγαίνει τό συμπέρασμα δτι τό σταθερό κεφάλαιο σέ κάθε τομέα μεγαλώνει γρηγορότερα άπό τό μεταβλητό κεφάλαιο καί τήν υπεραξία. Άφοΰ δμως ή αύξηση τοΰ σταθεροΰ κεφαλαίου τοΰ πρώτου τομέα ξεπερνάει τήν αύξηση τοΰ μεταβλητοΰ κεφαλαίου καί τής υπεραξίας αΰτοΰ τοΰ τομέα, ξεπερνάει πολύ περισσότερο τήν αύξηση τοΰ σταθεροί κεφαλαίου τοΰ δ ε ύ τ ε ρ ο υ τομέα. Αΰτό τό τελευταίο σταθερό κεφάλαιο, δπω; είδαμε παραπάνω, μεγαλώνει άργό- τερα άπό τό μεταβλητό κεφάλαιο καί τήν υπεραξία τοΰ πρώτου τομέα. Έ τσι στήν πλατειά άναπαραγωγή μεγαλώνει γρηγορότερα άπ’ δλα ή παραγωγή μέσων παραγωγής γιά τήν παραγωγή μέσων παραγωγής, ΰστερα έρχεται ή παραγωγή μέσων παραγωγής γιά τήν παραγωγή εϊδών κατανάλωσης καί τελευταία, μέ άργότερο ρυθμό, ή παραγωγή ειδών κατανάλωσης.
Ή προτεραιότητα τής αύξησης τής παραγωγής μέσων παραγωγής είναι δ οικονομικός νόμος κάθε πλατείας άναπα- ραγωγής. Χωρίς τήν προτεραιότητα στήν αύξηση τής παραγωγής μέσων παραγωγής ή πλατειά άναπαραγωγή δέν μπο- ρεΐ νά πραγματοποιηθεί.
Κίνητρο γιά τήν έπέκταση τής παραγωγής στόν καπιταλισμό είναι ή προσπάθεια νά άποσπαστεΐ όλοένα περισσότερη υπεραξία. Σ ’ αΰτό έξωθεΐ καί δ ανταγωνισμός. Στήν πορεία τής πλατείας καπιταλιστικής άναπαραγωγής άναπαράγονται σέ πλατύτερη βάση οί σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλ- λευσης, μεγαλώνει ή στρατιά τών έργατών καί συνεχίζεται Ι| διαδικασία τής συγκέντρωσης καί τής συγκεντροποίησης τοί κεφαλαίου.
Ή ανάλυση τής απλής καί της πλατιιάς αναπαραγωγής
48
τοΰ κοινωνικού κεφαλαίου από τόν Μάρξ άπόδειξε δτι ή Ισορροπία ανάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο τομέα καί άνάμεσα στους ξεχωριστούς κλάδους μέσα σέ κάθε τομέα Εξασφαλίζεται μόνο μέ τίς οίκονομικές κρίσεις καί γιά έξαι- ρετικά σύντομο χρονικό διάστημα, δτι στην καπιταλιστική άναπαραγωγή ένυπάρχουν οί άνταγωνιστικές Αντιθέσεις, πού προκαθορίζουν τό Αναπόφευκτο τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής.
Οί οίκονομικές χρίοεις υπερπαραγωγής.
Ή προσπάθεια τών καπιταλιστών γιά απεριόριστη αύξηση τής παραγωγής στίς συνθήκες πού ή κατανάλωση περιορίζεται στά στενά πλαίσια τής αγοραστικής ικανότητας τών μαζών, βρίσκει διέξοδο στήν αύξηση τής παραγωγής, κυρίως στόν τομέα τής παραγωγής μέσων παραγωγής. Ή έπέκταση τής παραγωγής μέσων παραγωγής στόν καπιταλισμό, πού είναι έκφραση τής τεχνικής προόδου, είναι ταυτόχρονα καί μιά προσωρινή διέξοδος άπό τίς δυσκολίες τής πώλησης, πού γεννιούνται άπό τήν άνεπαρκή αγοραστική Ικανότητα τών μαζών. Ή έπέκταση δμως τής παραγωγής στίς συνθήκες πού ή παραγωγή ειδών κατανάλωσης είναι περιορισμένη άπό τά χαμηλά εισοδήματα τών πλατειών μαζών, όδηγεΐ κατά περιόδους σέ κρίσεις υπερπαραγωγής. Άφοΰ τελικός σκοπός τής παραγωγής είναι ή παραγωγή ειδών κατανάλωσης, τελική αίτία δλων τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, δπως τόνιζε δ Μάρξ, είναι ή φτώχεια καί ή πε- φίορισμένη κατανάλωση τών μαζών. Σ ’ αΰτό Εκδηλώνεται ή βασική άντίθεση τοΰ καπιταλισμού, ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν Ατομική καπιταλιστική Ιδιοποίηση.
Γενική οικονομική κρίση υπερπαραγωγής ξέσπασε γιά πρώτη φορά στήν Αγγλία στά 1825. ’Από τότε ο! κρίσεις Ιρχισαν νά Επαναλαμβάνονται άρχικά κατά μέσο δρο κάθε 10 χρόνια καί υστέρα σέ λιγότερο καθορισμένα χρονικά διαστήματα. Στήν περίοδο άπό τό 1825 ώς τό 1938, ή ’Αγγλία πέρασε 13 οικονομικές κρίσεις. Στίς Αλλες καπιταλιστικές χάρες, πού μπήκαν Αργότερα στό δρόμο τής μεγάλης μηχα
49
νοποιημένης βιομηχανίας, οί κρίσεις αρχισαν αρκετά αργότερα.
Οικονομική κρίση σημαίνει υπερπαραγωγή έμπορευμάτων, Εξαιρετικές δυσκολίες γιά τήν πώλησή τους, πτώση τών τιμών, γρήγορη πτώση τής παραγωγής. Στήν περίοδο της κρίσης μεγαλώνει απότομα ή ανεργία, πέφτουν οί μισθοί τών έργατών που μενουν στήν παραγωγή, κλονίζονται οί πιστωτικές σχέσεις, καταστρέφονται πολλοί, καί Ιδιαίτερα οί μικροί Επιχειρηματίες.
Στήν πορεία τής κρίσης wit στήν περίοδο τής στασιμότητας (ύφεσης), πον ακολουθεί συνήθως τήν κρίση, τά αποθέματα τών έμπορευμάτων πού Ιχουν συσσωρευτεί πουλιούνται σιγά - σιγά σέ χαμηλές τιμές (πού επεσαν έξαιτίας τής κρίσης). Οί καπιταλιστές, στήν προσπάθειά τους νά ανεβάσουν τήν παραγωγικότητα της έργασίας ώστε νά Ιίχουν κέρδη καί μέ τίς χαμηλές τιμές, άρχίζουν νά ανανεώνουν τόν έξοπλισμό των ίπιχειρήσεών τους. Αυτό προκαλεΐ ζήτηση μέσων παραγωγής. Σιγά - σιγά άρχίζει στήν άγορά ή άνα- ζωογόνηση, πού περνάει ύστερα στήν δνοδο. Αυτή ή περιοδική έναλλαγή τής κρίσης μέ τήν ύφεση, πού ύστερα τήν άκο- λουθεϊ αναζωογόνηση καί τέλος ή άνοδος καί ξανά πάλι ή κρίση, αποδείχνει οτι ή καπιταλιστική παραγωγή αναπτύσσεται κ υ κ λ ι κ ά , δηλ. πραγματοποιεί Ιναν κύκλο μέ έπανάληψη τών Ιδιων φάσεων, δπως έπαναλαμβάνονται δ χειμώνας καί τό καλοκαίρι. Ή καπιταλιστική πλατειά αναπαραγωγή δέν είναι αδιάκοπη διαδικασία. Ή έναλλαγή τών ανόδων με πτώσεις καί υφέσεις, οί αδιάκοπες διακοπές στήν ά- νάπτυξη τής παραγωγής είναι ό νόμος τής καπιταλιστικής πλατείας άναπαραγωγής. «Ή καπιταλιστική αναπαραγωγή,— εγραφε ό Λένιν, — δέν μπορεί νά αναπτύσσεται άλλιώς παρά μέ αλματα, δυό βήματα έμπρός καί Ινα βήμα (κάποτε καί δυό) πίσω»*.
Οί κρίσεις γεννιούνται άπό τή βασική άντίθεση τοΰ καπιταλισμού, άπό τήν άντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στόν άτομικό τρόπο Ιδιοποίησης τών προϊόντων τής έργασίας. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής
* Η. I. Λένιν, *"Ακαντα>, τίμ. 5ος, atA. 74.
50
παραγωγής έκδηλώνεται, πρώτο, μέ τήν ανάπτυξη τής εΐδίτ χίυσης τής παραγωγής χαί τόν καταμερισμό τής έργασίας Ανάμεσα στίς έπιχειρήσεις καί στους κλάδους τής οίκονομίας, Λπου ή έπί μέρους παραγωγή άποτελεΐ συστατικό στοιχείο τής κοινωνικής διαδικασίας τής παραγωγής, καί, δεύτερο, μέ τή συγκέντρωση τής παραγωγής σέ δλο καί πιό μεγάλες έπιχειρήσεις. Καί τά δυό αυτά φαινόμενα δημιουργούν τεράστιες δυνατότητες γιά τήν έπέκταση τής παραγωγής. Στήν περίοδο τής αναζωογόνησης, καί κυρίως στήν περίοδο τής ανόδου, ή τεράστια αύξηση της παραγωγής πραγματοποιείται κυρίως μέ τήν έπέκταση τής παραγωγής μέσων παραγωγής. "Οσο συνεχίζεται ή οικοδόμηση νέων έργοστασίων, σιδηροδρόμου, ήλεκτροσταθμών κτλ., μεγαλώνει &ς ενα βαθμό ή ζήτηση πρόσθετης έργατικής δύναμης καί, κατά συνέπεια, καί ή ζήτηση ειδών κατανάλωσης, αυτή ή άνοδος δμως δέν αντιστοιχεί καθόλου στήν αύξηση τής ζήτησης μέσων παραγωγής. Γ ι’ αυτό, άργά ή γρήγορα, έξαιτίας τής άναρχίας τής παραγωγής πού χαρακτηρίζει τόν καπιταλισμό, οί τεράστιες δυνατότητες τής μεγάλης βιομηχανίας γιά έπέκταση προσκρούουν στά στενά δρια τής κατανάλωσης, στήν αδυναμία τών αγορών νά παρακολουθήσουν τήν έπέκταση τής παραγωγής. ’Αποδείχνεται δτι ή μάζα τών προϊόντων, πού διοχετεύεται στήν άγορά, δέν μπορεΐ νά άπορροφηθεΐ άπό τή μάζα τών άγοραστών, γιατί είναι περιορισμένη ή άγοραστι- χή τους ικανότητα, τά είσοδήματά τους.
Ό Λένιν, στό γνωστό του άρθρο «Κάρλ Μάρξ», παρατήρησε δτι ή δυνατότητα γρήγορης έπέκτασης τής βιομηχανίας «σέ συνδυασμό μέ τήν πίστωση καί τή συσσώρευση κε- «ραλαίου σέ μέσα παραγωγής, δίνει, άνάμεσα στά αλλα, καί τό κλειδί γιά τήν έρμηνεία τών κ ρ ί σ ε ω ν υπερπαραγωγής, πού έμφανίζονται περιοδικά στίς καπιταλιστικές χώρες στήν άρχή κατά μέσο δρο κάθε 10 χρόνια καί υστέρα σέ πιό μεγάλα καί λιγότερο καθορισμένα χρονικά διαστήματα»*.
Ή συσσώρευση σέ μέσα παραγωγής έξηγεϊ καί τόν περιοδικό χαρακτήρα τών κρίσεων.
Τό χαμηλό έπίπεδο τών τιμών καί ή δξυνση τον άνταγω-
* Β. I. Αίνν», «Άπαντα», τόμ. 91ο(, ο*λ. 4 7 -48 .
51
νισμοΰ, στήν περίοδο τής στασιμότητας, αναγκάζουν τούς καπιταλιστές νά Αντικαταστήσουν τόν ήθικά φθαρμένο (άπαξιω- μίνο) τεχνικό έξοπλισμό μέ καινούριο, δηλ. νά άνανεώσοϋν τό βασικό κεφάλαιο (έξοπλισμό, μηχανές, έργαλεΐα κτλ.). Ό κάθε έπιχειρηματίας, άπό φόβο μή μείνει πίσω άπό τόν Ανταγωνιστή του, προσπαθεί νά μειώσει τά έξοδα τής παραγωγής μέ τήν είσαγωγή τεχνικών βελτιώσεων. « . . .Ή κρίση,— ίγραφε ό Μάρξ, — είναι πάντα αφετηρία γιά μεγάλες νέες έπενδύσεις κεφαλαίου. Κατά συνέπεια, αν έξετάσουμε τήν κοινωνία γενικά, ή κρίση δημιουργεί, σέ μεγάλο ή μικρότερο βαθμό, μιά νέα βάση γιά τόν έπόμενο κύκλο τής περιστροφής»*.
01 κρίσεις δείχνουν τήν όλοένα μεγαλύτερη Ελλειψη άντι- σνοιχίας τών άστικών παραγωγικών σχέσεων πρός τό χαρακτήρα τών σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων. 01 κρίσεις {ιπερπαραγωγής είναι σαφής δείκτης της στενότητας τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, τής άνικανότητάς του νά ίόσει έλεύθερη διέξοδο στήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων.
01 κρίσεις δείχνουν δτι ή σύγχρονη κοινωνία θά μπορούσε νά παράγει άσύγκριτα περισσότερα προϊόντα, πού θά συντελούσαν στή βελτίωση τής ζωής δλων τών έργαζομένων, δν τά μέσα παραγωγής χρησιμοποιούνταν δχι γιά τήν άπόκτηση καπιταλιστικού κέρδους, άλλά γιά τήν Ικανοποίηση τών αναγκών δλων τών μελών τής κοινωνίας. Αυτό δμως μπορεΐ νά γίνει μόνο δταν ή άτομική ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής γίνει κοινωνική Ιδιοκτησία.
· . Ό γενικός νόμος τής καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Χάρη στήν άνάπτυξη τής μεγάλης μηχανοποιημένης 6ιο- μηχανίας καί στή βελτίωση τής γεωργίας καί τών άλλων κλάδων τής έθνικής οίκονομίας, γιά την παραγωγή τής ίδιας ποσότητας προϊόντων, άπαιτοΰνται όλοένα λιγότεροι έργάτες. Μέ άλλα λόγια, μέ τήν άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού, τό μ«ρΐ-
* Κ. Mdhpt. 'Κ»φάλαιο>, τόμ. II, 1966. osa. 1β2.
*2
Λιο τοΰ κεφαλαίου πού διατίθεται γιά μέσα παραγωγής (σταθερό κεφάλαιο) μεγαλώνει, ένώ τό μερίδιο τοΰ κεφαλαίου πού διατίθεται γιά τήν έργατική δύναμη (μεταβλητό κεφάλαιο) μικραίνει.
Ή.δλοένα γρηγορότερη αΰξηση τοΰ σταθερού κεφαλαίου, σέ σχέση μέ τό μεταβλητό, προκαλεΐ σχετική μείωση τών αναγκών τής καπιταλιστικής παραγωγής σέ ζωντανή έργασία έργατών, ένώ 6 συνολικός άριθμός τών βιομηχανικών έργα- τών μεγαλώνει, δσο αναπτύσσεται ό καπιταλισμός. Στόν καπιταλισμό, ή τεχνική πρόοδος καταδικάζει έκατομμύρια ανθρώπους στήν ανεργία. Στήν άστική κοινωνία, ή άπειλή της ιΐνεργίας κρέμεται άδιάκοπα πάνω άπό τό κεφάλι κάθε έργάτη, πού ποτέ δέν μπορεί νά είναι σίγουρος γιά τό αύριο.
Κάτω άπό τό φως τής θεωρίας τοΰ Μάρξ γιά την καπιταλιστική συσσώρευση, γίνονται δλοφάνερα τά λάθη τής κλασικής αστικής πολιτικής οίκονομίας. Ό Α. Σμίθ καί 6 Ντ. Ρικάρντο υπέθεταν οτι ή ζήτηση έργατικής δύναμης μεγαλώνει άνάλογα μέ τήν αύξηση τής παραγωγής, δτι στήν πορεία τής καπιταλιστικής συσσώρευσης ή θέση της έργατικής τάξης πρέπει δπωσδήποτε νά βελτιώνεται. Στήν πραγματικότητα δμως ή καπιταλιστική συσσώρευση έπιταχύνει τήν «ϊπώθηση τών έργατών άπό τίς μηχανές καί δημιουργεί τή βιομηχανική έφεδρική στρατιά.
«"Οσο μεγαλύτερος είναι δ κοινωνικός πλούτος, δσο μεγαλύτερο είναι τό κεφάλαιο πού κυκλοφορεί, ή Ικταση καί ή ίνταση τής αύξησής του, καί, κατά συνέπεια, δσο μεγαλύτερο είναι τό απόλυτο μέγεθος τοΰ προλεταριάτου καί ή παραγωγική δύναμη τής έργασίας του, τόσο μεγαλύτερη γίνεται ή βιομηχανική έφεδρική στρατιά.. . Τό σχετικό μέγεθος τής βιομηχανικής έφεδρικής στρατιάς μεγαλώνει μαζί μέ την αύξηση τών δυνάμεων τοΰ πλούτου. Ό σο μεγαλύτερη δμως είναι αύτή ή έφεδρική στρατιά σέ σχέση μέ τήν ένεργό στρατιά τών έργατών, τόσο μεγαλύτερος είναι ό μόνιμος υπερπληθυσμός, πού ή φτώχεια του είναι άντιστρόφως άνάλογη πρόίς τά βάσανα τής έργασίας του. . . Α ύ τ ό ς ε ί ν α ι ί α π ό λ υ τ ο ς , γ ε ν ι κ ό ς ν ό μ ο ς τ ή ς κ α π ι τ α λ ι σ τ ι κ ή ς σ υ σ σ ώ ρ ε υ σ η ς » (Μ άρξ)*.
* Κ. Μάρξ, 'ΚίψάΪΛν», ι4μ· I. 1Η6, αβΧ. 660.
Γ>3
“Οσο μεγαλύτερη είναι ή βιομηχανική έφεδρική στρατιά, τόσο χειρότερη είναι ή θέση τοΰ τμήματος τής έργατικής τάξης πού Απασχολείται, γιατί ό καπιταλιστής μπορεΐ νά καταφεύγει στήν Απόλυση τών δυσαρεστημένων καί «απαιτητικών» έργατών, Εκμεταλλευόμενος τό γεγονός δτι μπορεΐ, δποια στιγμή θέλει, νά βρίσκει αντικαταστάτες τονς άνάμεσα στούς Ανέργους.
Έ κεΐ δπου κυριαρχεί ή καπιταλιστική Ιδιοκτησία στά μιί- οα παραγωγής, ή τεχνική πρόοδος όδηγεΐ στήν αύξηση τοΐ κέρδους τών καπιταλιστών καί στήν έπιδείνωση τής Ανέχεια* καί τής δνασφάλειας τών πλατιών στρωμάτων τον πλη·- σμοΰ.
Ή χειοοτέρεναη τής ΰέσης τής ίργατιχής τάξης.
Έ τσι, έξαιτίας τών ίδιων τών νόμων του, ό καπιταλισμόν γεννάει Αναπόφευκτα τή φτώχεια, τήν ανεργία καί τήν αθλιότητα τοΰ έργαζόμενου πληθυσμού. Ή χειροτέρευση τών συνθηκών ζωής τών έργαζομένων έκδηλώνεται μέ Ιδιαίτερη 2νταση στήν περίοδο τών οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, δταν μεγαλώνει ή Ανεργία, πέφτουν οΐ μισθοί, έντείνε- ται ή διαδικασία τής καταστροφής τών μικρών καί μεσαίων παραγωγών. Στό σχέδιο προγράμματος τοΰ Ρ Κ Κ (Μπ.) 6 Λένιν Εγραφε: <01 κρίσεις καί οί περίοδοι τής βιομηχανικής στασιμότητας. . . μεγαλώνουν τήν έξάρτηση τής μισθωτής έργασίας άπό τό κεφάλαιο, όδηγοΰν ακόμα γρηγορότερα στή σχετική, μερικές φορές καί στήν απόλυτη χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης»*.
Χειροτέρευση τής θέσης τών έργαζομένων μπορεΐ νά γίνεται καί δταν ακόμα αυξάνονται κάπως οί μισθοί. Μέ τήν αΰξηση τής έντατικότητας τής έργασίας, μεγαλώνει καί ή Ανάγκη γιά καλύτερη διατροφή, Ιατρική περίθαλψη κτλ. Καί δταν αυτή ή αυξανόμενη Ανάγκη δέν Ικανοποιείται, ή δέν Ικανοποιείται έντελώς, χ ε ι ρ ο τ ε ρ ε ύ ε ι ή θέση τής έργατικής τάξης, μεγαλώνουν οΐ Ανάγκες της, Ακόμα καί στήν περίπτωση πού γίνεται κάποια αΰξηση μισθών.
* Β. 1. Λένι>, •"Αχανή»», τάμ. 2βος, α*λ. 81.
Μ
’Ακόμα καθαρότερα φαίνεται ή χαρακτηριστική γιά τόν καπιταλισμό σχετική χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης, δηλ. ή έλάττωση τοΰ μεριδίου τής έργατικής τάξης στό έθνικό εισόδημα. Αΰτό χαρακτηρίζει τή θέση τής έργατικής τάξης σέ σχέση μέ τή θέση τών καπιταλιστών. Ή αί- ξηση τοΰ κοινωνικοΰ πλούτου στήν άστική κοινοτνία όδηγεΐ αναπόφευκτα στήν αύξηση τής κοινωνικής ανισότητας ανάμεσα στούς καπιταλιστές καί στούς έργαζόμενσυς. Ή τάση γιά χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης όσο αναπτύσσεται ό καπιταλισμός, τάση πού άνακαλύφτηκε άπό τόν Μάρξ, έξακολουθεΐ νά υπάρχει καί σήμερα.
Αυτό δμως δέ θέλουν νά τό παραδεχτούν μέ κανένα τρό- λο οΐ έπικριτές τοΰ μαρξισμού. Πλαστογραφώντας λοιπόν τήν πραγματικότητα, Εκμεταλλευόμενοι όρισμένα μεμονωμένα γεγονότα, παρουσιάζοντας, δπως τούς αρέσει, μερικά φαινόμενα τής έποχής μας, προσπαθούν μέ κάθε τρόπο νά αποδείξουν δτι ή θεωρία τοΰ Μάρξ δέν Επαληθεύτηκε δήθεν καί δτι ό σύγχρονος καπιταλισμός άνοίγει προοπτικές γιά απεριόριστη βελτίωση τής θέσης τών έργατών.
Ή πλαστογραφία γίνεται δχι μόνο γιά τή θέση τής έργατικής τάξης, άλλά καί γιά τήν ίδια τή θεωρία τοΰ Μάρξ. 01 έπικριτές πού άνήκουν στό άστικό - ρεφορμιστικό στρατόπεδο, προσπαθώντας νά διευκολύνουν τό Ιργο τους, δέ διστάζουν νά έκχυδαίσουν αύτή τή θεωρία, άποδίδοντάς της παράλογους Ισχυρισμούς πού ό Μάρξ καί οί μαρξιστές ποτέ δέ διατύπωσαν καί δεν υποστήριξαν.
Τή μαρξιστική θέση γιά τήν τάση χειροτέρευσης τής θέσης τής έργατικής τάξης τήν παρουσιάζουν μέ τή μορφή δόγματος, πού, σύμφωνα μ’ αΰτό, στόν καπιταλισμό γίνεται & δ ι ά κ ο π η άπό χρόνο σέ χρόνο, άπό δεκαετία σέ δεκαετία, απόλυτη χειροτέρευση τών συνθηκών ζωής τών έργατών. Ό Μάρξ δμως, διατυπώνοντας αύτή τή θέση, είχε ΰπόψη δχι μιά άδιάκοπη πορεία, άλλά μιά τ ά σ η τοΰ καπιταλισμού, πού πραγματοποιείται άνισόμερα στίς διάφορες χώρες καί στίς διάφορες περιόδους, μέ άποκλίσεις καί διακοπές, καί πού σ’ αΰτήν άντιτίθεται ή έπενέργεια δλλων παραγόντων.
Έ νας άπό αυτούς τούς παράγοντες πού άντιτίθενται είναι
56
ό αγώνας τής έργατικής τάξης γιά τήν αύξηση ιών μισθών καί τή βελτίωση τών συνθηκών έργασίας. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αυτός ό αγώνας ήταν περισσότερο αποτελεσματικό; άπό όποιαδήποτε αλλη φορά. Χτυπήθηκε κατακέφαλα τό προπύργιο τής διεθνούς άντίδρασης, δ γερμανικός καί ό Ιταλικός φασισμός. ’Αναπτύχτηκε ή όργάνωση καί ή συσπείρωση τής έργατικής τάξης τών καπιταλιστικών χωρών. 01 έπιτυχίες τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού άναγκάζουν τήν αστική τάξη νά κάνει παραχωρήσεις στούς έργαζόμενους.
Μπορούσε νά γίνει αυτό χωρίς συνέπειες; ’Ασφαλώς δχι. 01 έργάτες πολλών χωρών άπόκτησαν τή δυνατότητα νά βελτιώσουν τή θέση τους. Καί χρησιμοποίησαν αυτή τή δυνατότητα. Είναι φανερό υτι αυτό ούτε στόν έλάχιστο 6αΟμ4 δεν μπορεί νά ανατρέψει τό μαρξισμό. Μόνο οί συκοφάντες καί οί πλαστογράφοι μπορούν νά ισχυρίζονται δτι, σύμφωνα δήθεν μέ τή θεωρία τοΰ Μάρξ καί τοΰ Λένιν, τό βιοτικό έπί- πεδο τών έργατών δλων τών καπιταλιστικών χωρών πρέπει νά είναι σήμερα κατώτερο άπ’ δ,τι ήταν, δς πούμε, στίς αρχές τοΰ 20ού αΙώνα.
Πολλά άπό τά γεγονότα, δπου συνηθίζουν νά στηρίζονται οί φανατικοί άρνητές τοΰ μαρξισμού, έξηγοΰνται καί μέ τό γεγονός δτι ή τάση γιά χειροτέρευση τής θέσης τής έργατικής τάξης έξαρτάται άπό τή γενική οικονομική συγκυρία. Είναι φανερό δτι στήν περίοδο τής κυκλικής άνοδον οί έργάτες ζούν καλύτερα άπό τήν περίοδο τής κρίσης. Αντί πρέπει νά τό έχουμε ύπόψη δταν συγκρίνουμε τή θέση τών έργαζομένων στήν περίοδο τής κρίσης καί τής ύφεσης στά 1930 - 40 καί στήν περίοδο τής υψηλής οικονομικής συγκυρίας στά 1950 - 60.
Ή ίοτοβική τάση τής καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Μέ τή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου συγκεντρώνονται, βέ δλο καί πιό μεγάλες έπιχειρήσεις, τεράστιες μάζες έργατών καί τεράστια μέσα παραγωγής.
Ή ένέργεια τών έσωτερικών νόμων τής καπιταλιστικής παραγωγής κάνει τούς πιό Ισχυρούς καπιταλιστές νά νικούν τούς πιό άδ\>νατους. Παράλληλα μέ τή συγκεντροποίηση τών
56
κεφαλαίων ή τήν απαλλοτρίωση τών πολλών καπιταλιστών fuvb λίγους καπιταλιστές, άναπτύσσεται καί ή συνειδητή έφα£- μογή τής έπιστήμης στήν παραγωγή, ή σχεδιασμένη έκμετάλ- λευση τής γής, ή μετατροπή τών έργαλείων έργασίας σέ μέσα, πού έπιβάλλουν μόνο συλλογική χρησιμοποίηση. Φτάνει κάιαχα στιγμή πού γίνεται οχι μόνο δυνατή άλλά καί αναγκαία ή μετατροπή τών αποφασιστικών μέσων παραγωγής σέ κοινωνική Ιδιοκτησία, γιατί όξύνεται στό έπακρο ή αντίθεση ανάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν ατομική καπιταλιστική ιδιοποίηση.
'Η συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου δημιουργεί δχι μόνο τίς αντικειμενικές, άλλά καί τίς υποκειμενικές προϋποθέσεις γιά τό πέρασμα άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό. Μέ τή συσσώρευση τοΰ κεφαλαίου ή κοινωνία δλο καί πιό Ιντονα χωρίζεται σέ μιά χούφτα μεγιστάνων τοΰ κεφαλαίου καί στίς άν- τίΟετες πρός αύτή μάζες τών έργατών, πού τίς ένώνει ή μεγάλη μηχανοποιημένη παραγωγή. Τό προλεταριάτο ξεσηκώνεται όλοένα άποφασιστικότερα στόν άγώνα κατά τοΰ κεφαλαίου. Ή έργατική τάξη κατευθύνει τίς προσπάθειές της γιά τή μετατροπή τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας σέ κοινωνική Ιδιοκτησία. Ή πορεία αυτή δέ θά είναι τόσο μακρόχρονη, Λκως ήταν ή μετατροπή τής κατακερματισμένης, βασισμένης στήν προσωπική έργασία, μικρής άτομικής ιδιοκτησίας τών χειροτεχνών καί τών άγροτών σέ καπιταλιστική ιδιοκτησία. Στίς συνθήκες τοΰ καπιταλισμού οί λαϊκές μάζες, μέ έπικε- φαλής τήν έργατική τάξη, θά άπελευθερώσουν τήν κοινώνί* <ίπό τό ζυγό τών έλάχιστων σφετεριστών.
"Οσο έλαττώνεται όλοένα ό αριθμός τών μεγιστάνων τοΰ κεφαλαίου, πού Ιδιοποιούνται δλα τά όφέλη άπό τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων, αυξάνει καί ή άγανάκτηση τής έργατικής τάξης, ποΰ διδάσκεται, ένώνεται καί δργανώνεται στήν πορεία τής ίδιας τής διαδικασίας τής καπιταλιστικής παραγωγής. Ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής γίνεται τροχοπέδη γιά τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων της άνΟρωπινης κοινωνίας. «Ή συγκεντροποίηση τών μέσων παραγωγής καί ή κοινωνικοποίηση τής έργασίας φτάνουν σέ τέτοιο σημείο, ώστε γίνονται άσυμβίβαστα μέ τό καπιταλιστικό τους περίβλημα. Τό περίβλημα αΰτό διαρρηγνύεται. Σημαίνει τό τέλος τής καπιταλιστικής άτομικής Ιδιοκτησίας.
57
01 άπαλλοτριωτές απαλλοτριώνσνται» *. Αΰτή είναι ή Itnoyi- κή τάση τής καπιταλιστικής συσσώρευσης.
Τήν άνάγκη τοΰ έπαναστατικοΰ μετασχηματισμού τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική, ό Μάρξ τή διαπίστωσε δχι άπό κάποια οντοπική Επιθυμία, άλλά δλοκληραπικά καί αποκλειστικά άπό τόν αντικειμενικό οικονομικό νόμο ανάπτυξης τής καπιταλιστικής κοινωνίας. Ταυτόχρονα άπόδειξκ βτι ή κατάργηση τοΰ καπιταλισμού θά γίνει άπό τούς έργα- ζόμενους μέ Επικεφαλής τήν έργατική τάξη. Μόνο βταν καταργήσουν τήν ατομική Ιδιοκτησία τών μεγιστάνων τοΰ κεφαλαίου καί τών μεγάλων γαιοκτημόνων· στά μέσα παραγωγής, οί λαϊκές μάζες τών καπιταλιστικών χωρών θά μπορέσουν νά Εξασφαλίσουν τή νίκη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος καί νύ· άνοίξουν Εναν πλατύ δρόμο γιά παραπέρα κοινωνική πρόοδο.
Κατά συνέπεια, ή νομοτελειακή ανάπτυξη τοΰ καπιταλισμού δδηγεΐ αναπόφευκτα στόν Επαναστατικό μετασχηματισμό τής καπιταλιστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική. Ό Μάρξ, μέ τήν άνάλυση τού γενικού νόμου τής καπιταλιστικής συσσώρευσης, Εδοσε τήν οικονομική θεμελίωση τής θεωρίας δτι ή προλεταριακή Επανάσταση είναι άναγκαία καί άναπόφευκτη.
* Κ. lM rf, *X«fdAa«o>, τβμ. I, 1866, οιλ. 766.
58
2
*0 Ιμπεριαλισμός, dv&rcpo κα( τβλευταΐο στάδιο τοΟ καπιταλισμού
Στά τέλη τού 19ου μέ άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα, 6 καπιταλισμός μπήκε σέ Ενα νέο, στό Ιμπεριαλιστικό στάδιο τής άνά- κτνξής του. Πλήρη έπιστημονική ανάλυση τοΰ Ιμπεριαλισμόν ίδοσε στά 1916 ό Λένιν στό σημαντικό του Εργο «Ό Ιμπεριαλισμός, άνώτερο στάδιο τοΰ καπιταλισμού» καί σέ δλλα Εργα τον. ’Αποδείχνοντας δτι ό ιμπεριαλισμός είναι Ιδιαίτερο, άνώ- τιρο καί τελευταίο στάδιο στην άνάπτυξη τοΰ καπιταλισμού, ό Λένιν ίδοσε γι’ αυτόν τόν παρακάτω όρισμό: «Ό Ιμπεριαλισμός είναι Ιδιαίτερο Ιστορικό στάδιο τοΰ καπιταλισμού. Α4- ιή ή ιδιομορφία είναι τρυϊλή: δ Ιμπεριαλισμός είναι 1) μονοπωλιακός καπιταλισμός, 2 ) παρασιτικός ή σαπισμένος καπιταλισμός, 3 ) καπιταλισμός πού πεθαίνει»*.
1. Ό Ιμπεριαλισμός σ ά μονοπωλιακός καπιταλισμός.
Ή αυγχέντρωαη τής καταγωγής κα( τά μοψοηώλια.
Ό Λένιν στό Εργο του «Ό Ιμπεριαλισμός, ανιίκερο στάδιο τού καπιταλισμού» άρχίζει τήν Ερευνα τοΰ νέου στάδιο» Ανάπτυξης τού καπιταλισμού μέ τήν άνάλυση τών αλλαγών
* Β. I. Λένιν, «'Aiwurta·, τύμ. 23ος, ο*λ. 9*.
Γ»9
Λού γίνονται στόν τομέα τής παραγωγής. Ό Λένιν διαπιστώνει πέντε βασικά οίκονομικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλισμού: 1) Συγκέντρωση τής παραγωγής καί τοΰ κεφαλαίου, Μβύ εφτασε σέ τόσο υψηλό έπίπεδο ανάπτυξης, ώστε δημιούργησε τά μονοπώλια, που παίζουν αποφασιστικό ρόλο στήν •ίκονομική ζωή. 2) Συγχώνευση τοΰ τραπεζιτικού κεφαλαίου μέ τό βιομηχανικό καί δημιουργία, πάνω στή βάση αυτοΰ τού «χρηματιστικοΰ κεφαλαίου», μιας χρηματιστικής Ολιγαρχίας. Λ) ’Εξαιρετικά σπουδαία σημασία άποκτάει ή έξαγωγή κεφαλαίου, σέ διάκριση άπό τήν έξαγωγή έμπορευμάτων. 4) Αημιουργοΰνται διεθνείς μονοπωλιακές ένώσεις τών καπιταλιστών, που μοιράζονται τόν κόσμο, καί 5) “Εχει τελειώσει τό ίδαφικό μοίρασμα τής γής άνάμεσα στίς μεγαλύτερες καπιταλιστικές δυνάμεις»*.
Βάση καί άφετηρία τοΰ περάσματος στόν Ιμπεριαλισμό ήταν ή τεράστια αύξηση τής συγκέντρωσης τής παραγωγής, δηλ. ή αύξηση τού ειδικού βάρους τών μεγάλων έπιχειρή- οεων στό συνολικό άριθμό τών έπιχειρήσεων, καθώς καί ή αύξηση τοΰ μεριδίου τους στό συνολικό προϊόν τής παραγωγής, ή συγκέντρωση σέ τεράστιες έπιχειρήσεις ολοένα μεγαλύτερου τμήματος τής έργατικής δύναμης καί τοΰ παραγωγι- κοΰ δυναμικού. Στίς ΗΠΑ, π,χ., στά 1909 τό είδικό βάρος τών έπιχειρήσεων μέ άριθμό έργατών πάνω άπό 500 ήταν τό 1,1% τοΰ συνολικοΰ αριθμού τών έπιχειρήσεων καί σ’ αύ- τές έργάζονταν τά 30,5% τοΰ συνολικού αριθμού τών έργατών. ’Ακόμα πιό Ιντονη Ιγινε ή διαδικασία τής συγκέντρωσης τής παραγωγής στή διάρκεια τού δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί ύστερα άπό αυτόν. Έ τσ ι, π.χ., στή βιομηχανία έπεξεργασίας καί στήν έξορυκτική βιομηχανία τών ΗΠΑ, στά I960, 500 μεγάλες έταιρίες, πού άποτελούσαν τό 0,3% τοΰ συνολικού άριθμού τών έταιριών, είχαν συγκεντρώσει τά 54% τών έργατών καί τών υπαλλήλων, πουλούσαν τά 57% δλης τής βιομηχανικής παραγωγής καί είσέπρατταν τά 72% ιών κερδών δλων τών έταιριών. Ταυτόχρονα 40 έταιρίες δισεκατομμυριούχων πουλούσαν προϊόν σχεδόν Ισο μέ τίς χ»ώ~ λοιπές 460 έταιρίες.
* Β. I. Λένιν, 'Άπαντα·, τύμ. 20ος, 3*1. 356.
«Ο
Οί μεγάλες έπιχειρήσεις προσπαθούν ν’ Αρπάξουν βτά χέρια τους τήν άγορά, νά έξοντώσουν τούς άνιαγωνιστές τονς ή νά κλείσουν συμφωνία μ' αυτούς καί νά τους υπαγορεύουν τ(ς τιμές. ’Ανάμεσα σέ μερικές δεκάδες τεράστιες έπιχειρή- σβις ευκολότερα μπορεΐ νά κλειστεί συμφωνία παρά ανάμεσα σέ έκατοντάδες καί χιλιάδες μικρές. Ή τάση γιά συμφωνία γεννιέται άκόμα καί άπό τήν έπιθυμία γιά μείωση τών έξό- δων τοΰ άγώνα κατά τών ανταγωνιστών, γιατί αΰτά τά έξοδα, δσο έντείνεται 6 άνταγωνισμός, γίνονται όλοένα μεγαλύτερα. Ή συγκέντρωση τής παραγωγής σέ όρισμένο έπίπεδο τής άνάπτυξης, δταν, π.χ., στούς βασικούς κλάδους στό μερίδιο δυό - τριών ή τό πολύ πέντε έταιριών ανήκει πάνω άπό τό μισό τής βιομηχανικής παραγωγής, όδηγεΐ άναπόφευκτα οτή δημιουργία μονοπωλίων. Τό μ ο ν ο π ώ λ ι ο άπστι- λεΐ ένωση ή συνεννόηση καπιταλιστών, πού συγκεντρώνουν στά χέρια τους τήν παραγωγή καί τήν πώληση σημαντικού, πολλές φορές καί τοΰ βασικοΰ τμήματος τής παραγωγής ένός ή μερικών κλάδων τής οικονομίας. Τό μονοπώλιο διακρίνεται γιά τήν τεράστια οίκονομική του δύναμη, τό υψηλό είδικό βάρος στό δοσμένο τομέα τής παραγωγής καί τοΰ έμπορίου, πού τοΰ έξασφαλίζει κυρίαρχη θέση, δηλ. τή δυνατότητα νά καθορίζει μονοπωλιακές τιμές καί, κατά συνέπεια, νά είσπράτ- τει μονοπωλιακά υψηλό κέρδος. Ή μονοπωλιακή θέση έπι- τρέπει τόν πολλαπλασιασμό τοΰ κέρδους χωρίς νά αυξηθεί ή παραγωγή τών έμπορευμάτων, άλλά μόνο μέ τήν αύξηση τών τιμών, έπιτρέπει τόν πλουτισμό σέ βάρος τοΰ άγοραστή μέ τήν καταλήστευσή του άπό τίς υψηλές μονοπωλιακές τιμές στά έμπορεύματα. Τό μονοπώλιο είναι ίνωπη καπιταλιστών, πού στρέφεται κατά τών έργατών πού έκμεταλλεύεται. Μέ βάση τό μονοπώλιο, γίνεται συστηματική συνεννόηση τ·ν έργοδοτών γιά τά μέτρα κατάπνιξης τοΰ ταξικού άγώνα rfcv έργατών.
Βασικές μορφές μονοπωλιακών ένώσεων είναι τά καρτέλ, τά συνδικάτα, τά τράστ καί τά κοντσέρν.
Τό κ α ρ τ έ λ είναι συμφωνία άνάμεσα σέ μερικές μεγάλες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις, πού μ’ αυτήν μοιράζονται ανάμεσα τους οΐ άγορές διάθεσης τών προϊόντων, καθιερώνεται ό δγκο; τής παραγωγής, ένιαΐες μονοπωλιακές τιμές, δροι πώλησης, προθεσμίες πληρωμής κτλ. Έ τσ ι, οί
« I
μέτοχοι τοΰ καρτέλ πετυχαίνουν τόν περιορισμό τοΰ ανταγωνισμού καί είσπράττουν μονοπωλιακά υψηλά κέρδη. Ό λες οί έπιχειρήσεις που μπαίνουν στό καρτέλ διατηροΰν τήν ανεξαρτησία τους τόσο στά ζητήματα τής παραγωγής, δσο καί τής πώλησης τών προϊόντων. Τίς περιορίζουν μόνο οί δρβι τής συμφωνίας τοΰ καρτέλ. Τά σ υ ν δ ι κ ά τ α διακρί- νονται άπό τά καρτέλ γιατί οί έπιχειρήσεις πού παίρνουν μέρος σ’ αυτά χάνουν τήν έμπορική ανεξαρτησία τους. Ή πώληση τών έμπορευμάτων, καμιά φορά καί ή άγορά πρώτων ίλών γιά τίς έπιχειρήσεις πού μετέχουν στό συνδικάτο, γίνεται άπό τή διεύθυνση τοΰ συνδικάτου. Στά τ ρ ά σ τ οί έπιχειρήσεις χάνουν όλοκληρωτικά τήν ανεξαρτησία τους. Τό τράστ διευθύνει τήν παραγωγή, τήν πώληση καί τά οικονομικά τών έπιχειρήσεων. Τό κ ο ν τ σ έ ρ ν είναι Ενωση μιας σειράς έπιχειρήσεων άπό διάφορους κλάδους τής βιομηχανίας, έμπορικές φίρμες, τράπεζες, μεταφορικές καί ά- σφαλιστικές έταιρίες, πού τυπικά είναι άνεξάρτητες, έλέγ- χσνται δμως όλοκληρωτικά άπό Ενα μεγιστάνα τοΰ κεφαλαίου ή άπό μιά όμάδα καπιταλιστών.
Στίς άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα τά καρτέλ είχαν διαδοθεί χλατειά κυρίως στή Γερμανία, καί Ιδιαίτερα στήν έξορυκτι- κή βιομηχανία καί στή μεταλλουργία. Στή Ρωσία, διαδομένη μορφή μονοπωλιακών ένώσεων ήταν τά συνδικάτα. Στά 1887 δημιουργήθηκε τό συνδικάτο τής ζαχαροβιομηχανίας. Σ τίς άρχές τοΰ 20οΰ αιώνα δημιουργήθηκαν μιά σειρά μεγάλα συνδικάτα στή μαύρη μεταλλουργία, στή βιομηχανία έπεξεργασίας μετάλλου καί σέ άλλους βασικούς κλάδους τής ρωσικής βιομηχανίας.
Τά τράστ εγιναν ή κυρίαρχη καί χαρακτηριστική μορφή μονοπωλίων στίς ΗΠΑ. Δημιουργήθηκαν μέ τήν έξαιρετική ανάπτυξη ορισμένων έπιχειρήσεων, τή συγχώνευση πολλών έταιριών καί τήν απορρόφηση τών μικρότερων έπιχειρήσεων άπό τίς μεγάλες. Στίς ΗΠΑ, υστέρα άπό τό πρώτο μεγάλο κύμα συγχώνευσης καί άπορρόφησης, στά 1898 - 1903 δη- μιουργήθηκαν τεράστια μονοπώλια, δπως ή «Γιουνάιτεντ Στέιτς Στήλ Κορπορέισιον» καί ή «Τζένεραλ ’Ελέκτρικ», πού άνήκαν στόν Μόργκαν. Ακόμα πιό πρίν (στά 1870), Ιδρύθηκε τό τεράστιο μονοπώλιο πετρελαίου τοΰ Ροκφέλερ («Στάνταρ Ό Λ » ), πού στό τέλος τοΰ 19ου αιώνα συγκέν
Λ2
τρωσε στά χέρια του τά 90% τής παραγωγής πετρελαιοειδών (ττίς ΗΠΑ. Ό Λένιν, χαρακτηρίζοντας τήν παντοδυναμία τών αμερικανικών μονοπωλίων, τό Νοέμβριο τοΰ 1912 Εγραφε δτι στήν ’Αμερική περίπου τό 1/3 δλου τοΰ έθνικοΰ πλούτου τής χώρας, περίπου 80 δισ. ρούβλια, «ανήκει στά δ υ ό τράστ, τοΰ Ροκφέλερ καί τοΰ Μόργκαν, ή είναι υποταγμένο <ι' αυτά τά τράστ»*.
Ή αντικατάσταση τοΰ έλεύθερου ανταγωνισμού άπό τά μονοπώλια είναι τό βασικό οικονομικό γνώρισμα, ή ο υ σ ί α τοΰ ιμπεριαλισμού. Ή πρώτη καί κύρια Ιδιομορφία τοΰ Ιμπεριαλισμοί είναι τό γεγονός δτι δ Ιμπεριαλισμός είναι μονοπωλιακό; καπιταλισμός. «”Αν χρειαζόταν νά δόσουμε, — Εγραφε ό Λένιν, - - δοο μπορούμε πιό σύντομα τόν όρισμό τοΰ Ιμπεριαλισμού, θά επρεπε νά ποΰμε δτι δ Ιμπεριαλισμός είναι τό μονοπωλιακό στάδιο τοΰ καπιταλισμού».**
Τό μονοπώλιο άναπτύσσεται άπό τόν έλεύθερο ανταγωνισμό. Λέν έξαφανίζει δμως τήν άνταγωνιστική πάλη, άλλά, άν- τίθετα, τήν κάνει πιό σκληρή καί καταστρεπτική. Στόν Ιμπεριαλισμό, αυτή ή πάλη έκδηλώνεται με τρεις μορφές.
Ό άνταγωνισμός συνεχίζεται άνάμεσα στά μονοπώλια καί (ηίς πολυάριθμες, μή μονοπωλιακές έπιχειρήσεις. Μ’ δλο πού τά μονοπώλια παίζουν κυριαρχικό ρόλο, στίς καπιταλιστικές χώρες διατηρείται καί τεράστιος άριθμός μεσαίων καί μικρών καπιταλιστών, καθώς καί μιά μάζα, μικρών παραγωγών— άγροτών καί χειροτεχνών. "Οσο μεγάλη καί δν είναι ή παντοδυναμία τών μονοπωλίων, δσο καί αν είναι άκάθεκτη ή πορεία τής έκτόπισης τών μή μονοπωλιακών έπιχειρήσεων άπό τά μονοπώλια, οί έπιχειρήσεις αυτές υπάρχουν πλάι στά μονοπώλια. ’Αναγεννιούνται σταθερά μέ τήν άνάπτυξη νέων κλάδων, δπου ή κυριαρχία τών μεγάλων έπιχειρήσεων συνήθως Λέν μπορεΐ νά έπιβληθεΐ άπό τήν άρχή. Τήν έκτόπιση τοΰ μικρού νοικοκυριού δέν πρέπει νά τή θεωρούμε σάν άμεση καί δλοκληρωτική έξαφάνισή του. ’Εκδηλώνεται παράλληλα μέ τή χειροτέρευση τών συνθηκών ύπαρξης, μέ τήν έξαιρετική ίντατικότητα τής έργασίας, μέ τό έξαιρετικά χαμηλό βιοτι
* Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τίμ. Ιθος, otX. 976.'* Β. I. Αίνιν, ·*Απαντα», τόμ. 22ος, ο*λ. 26Θ.
63
κό έπίπεδο τών μικρών παραγωγών καί γι’ αυτό άποτελεί μακρόχρονη βασανιστική διαδικασία. Τό μεγάλο κεφάλαιο έκτο- πίζει δχι μόνο τους μικρούς καί τοΰς μεσαίους ανεξάρτητους παραγωγούς, άλλά καί τίς μικρές καί μεσαίες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις. Τά μονοπώλια, καθορίζοντας μονοπωλιακά υψηλές τιμές, είσπράττουν υψηλά κέρδη. Αΰτό όδηγεϊ στήν έλάτ- τωση τών κερδών τών μή μονοπωλημένων έπιχειρήσεων, πού άγοράζουν έμπορεύματα άπό τά μονοπώλια. "Οσοι δέν υποτάσσονται στά μονοπώλια συντρίβονται. 01 σχέσεις τοΰ έλεύ- θερου άνταγωνισμοΰ μετατρέπονται σέ σχέσεις κυριαρχίας καί, κατά συνέπεια, σέ σχέσεις βίας.
Σκληρή ανταγωνιστική πάλη διεξάγεται καί άνάμεσα στά ίδια τά μονοπώλια. Ή πλήρης άπορρόφηση ένός όλόκληρου κλάδου τής οικονομίας άπό ίνα μονοπώλιο είναι πολύ σπάνιο φαινόμενο. Κι αύτό δμως δέν άποτελεί έγγύηση γιά τή μή διείσδυση σ’ αύτό τόν κλάδο ένός Ισχυροΰ άντίπαλου. Ό άν- ταγωνισμός άνάμεσα στά μονοπώλια είναι σκληρός άγώνας, δχι άγώνας ζωης, άλλά άγώνας θανάτου, δπου οί άντίπαλοι χρησιμοποιούν κάθε μέσο, άρκεϊ μόνο νά πετύχουν τήν έξόν- τωση τοΰ άνταγωνιστή. Στήν πορεία αύτοΰ τοΰ άγώνα χρησιμοποιούνται ή άμεση βία, ή έξαγορά, ό έκβιασμός, ακόμα κ«ί τό σαμποτάζ καί δλλα βαριά έγκλήματα.
’Αγώνας διεξάγεται δχι μόνο άνάμεσα στά μονοπώλια, άλλά καί μέσα σ’ αυτά. 01 καπιταλιστές, πού άποτελοΰν μιά μονοπωλιακή Ενωση, παλεύουν γιά τήν κυρίαρχη θέση στά διευθυντικά δργανα, γιά τό μερίδιο τών έπιχειρήσεών τους •τήν παραγωγή, στό έμπόριο, στά κέρδη κτλ.
Έ τσι, ό άνταγωνισμός γεννάει τό μονοπώλιο, τό μονοπώλιο δμως δέν έξαφανϊζει τόν άνταγωνισμό. Υπάρχει πάνω Από τόν ανταγωνισμό καί παράλληλα μ’ αυτόν. Τά μονοπώλια δέν έξαφανίζουν τήν άναρχία καί τό χάος τής καπιταλιστικής παραγωγής.
Οί άστοί Ιδεολόγοι έξυμνούν με κάθε τρόπο τόν ανταγωνισμό, παρουσιάζοντάς τον σάν Ισχυρό μέσο προόδου στόν τομέα τής παραγωγής, σάν πηγή μόνιμου κίνητρου τής πρωτοβουλίας, τής έπιχειρηματικότητας, τής έφευρετικότητας. Ό ανταγωνισμός δμως διατηρούσε &ς Ενα βαθμό αυτά τά προοδευτικά γνωρίσματα μόνο Δς τήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού. Γ\ά τόν άνταγωνισμό στίς συνθήκες τοΰ ιμπεριαλισμού, ό Λέ-
64
•νιν άγραφε: « . . . Ό καπιταλισμός άπό πολύ καιρό εχει αντικαταστήσει τή μικρή έμπορευματική ανεξάρτητη παραγωγή, 8που ό ανταγωνισμός μπορούσε σέ κάπως π λ α τ ε ι έ ς διαστάσεις νά καλλκργεί τήν έπιχειρηματικότητα, τήν ένερ- γητικότητα καί τήν τολμηρή πρωτοβουλία, μέ τή μεγάλη καί τεράστια έργοστασιακή παραγωγή, τίς μετοχικές έπιχειρή- βεις, τά συνδικάτα καί αλλα μονοπώλια. ’Ανταγωνισμός σ’ α ύ τ ο ύ τ ο ΰ ε ί δ ο υ ς τόν καπιταλισμό σημαίνει τήν αφάνταστα θηριώδη καταπίεση τής έπιχειρηματικόϊητας, τής ένεργητικότητας καί τής τολμηρής πρωτοβουλίας τής μ ά ζ α ς τοΰ πληθυσμοΰ, τής τεράστιας πλειοψηφίας του, τοΰ 90% τών έργαζομένων, σημαίνει έπίσης τήν άντικατά- «ταση τής άμιλλας μέ τή χρηματιστική άπάτη, μέ τό δεσπο- τισμό, μέ τή δουλική υποταγή πρός τήν άνώτερη Ιεραρχία τής κοινωνικής κλίμακας»*.
Ή άνάπτυξη τής συγκέντρωσης τής παραγωγής, ποιί γεννήθηκε άπό τά μονοπώλια, ήταν ενα γιγάντιο βήμα πρός τά έμπρός στήν κοινωνικοποίηση τής παραγωγής. Τή θέση τής μικρής παραγωγής τήν παίρνει ή μεγάλη. Τά τεράστια έργοστάσια έκτοπίζουν τό μικρό έπιχειρηματία. ’Αναπτύσσεται όλοένα περισσότερο ή ειδίκευση τής παραγωγής, που ένώνει σέ ενα σύνολο πολυάριθμες έπιχειρήσεις καί κλάδους τής οίκονομίας. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής έντείνεται όλοένα περισσότερο. Οί έπιχειρήσεις δμως έξακο- λουθοΰν νά είναι ατομική Ιδιοκτησία διαφόρων προσώπων ή καπιταλιστικών όμάδων πού ένδιαφέρονται μόνο γιά τήν απόσπαση υψηλών κερδών. Ό ζυγός έλάχιστων μονοπωλητών πάνω σέ δλο τόν πληθυσμό γίνεται αβάσταχτος. Ή άντίθεση «νάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν ατομική καπιταλιστική ιδιοποίηση τών άποτελεσμάτων τή; παραγωγής, δξύνεται όλοένα περισσότερο.
Ή δξυνση αυτής τής βασικής αντίθεσης τοΰ καπιταλισμού στήν Ιμπεριαλιστική έποχή αποδείχνει, μέ τόν καλύτερο τρόπο, δτι δ Ιμπεριαλισμός δέν αλλάζει τά βασικά γνωρίσματα τοΰ καπιταλισμού. Οί γενικοί νόμοι τής καπιταλιστικής •Ικονομίας, πού έκθέσαμε στό Ιο κεφάλαιο, έξακολουθούν νά
* Β. I. Αίνιν, ·*Απ*ντα», -φι. 16ος, « λ . 367.
•5
Ισχύουν καί στό μονοπωλιακό καπιταλισμό. Ή μονοπωλιακή τιμή καί τό μονοπωλιακό κέρδος, π.χ., δέν καταργούν τό νόμο τής αξίας, τής υπεραξίας καί τοΰ μέσου κέρδους μέ τήν τάση του γιά μείωση, άλλά διαμορφώνονται μέ βάση αυτούς τούς νόμους, αλλάζοντας μόνο μορφή στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τών μονοπωλίων. «Ό ιμπεριαλισμός, — ΐγραφε 6 Λένιν, — περιπλέκει καί όξύνει τίς αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού, "ανακατεύει” τά μονοπώλια μέ τόν έλεύθερο Ανταγωνισμό, άλλά δ έ ν μ π ο ρ ε ΐ ν ά κ α τ α ρ γ ή σ ε ι τήν άνταλλαγή, τήν άγορά, τόν άνταγωνισμό, τίς κλίσεις κτλ.»*.
Τό χρηματιστιχό κεφάλαιο.
Ή συγκέντρωση τής παραγωγής συνοδεύεται άπό τή συγκέντρωση καί τή συγκεντροποίηση τοΰ τραπεζιτικού κεφαλαίου. Αύτό όδηγεϊ στή δημιουργία τραπεζιτικών μονοπωλίων καί σέ ριζική άλλαγή τοΰ ρόλου τών τραπεζών.
«'Όσο άναπτύσσονται οί τραπεζιτικές έργασίες, — Εγραφε ό Λένιν, — καί συγκεντρώνονται σέ λίγα Ιδρύματα, οί τράπεζες παύουν νά παίζουν τόν ταπεινό ρόλο τοΰ μεσάζοντα καί μετατρέπονται σέ παντοδύναμους μονοπωλητές πού διαθέτουν δλο σχεδόν τό χρηματικό κεφάλαιο τοΰ συνόλου τών καπιταλιστών καί τών μικρών Ιδιοκτητών, καθώς καί μεγάλο τμήμα άπό τά μέσα παραγωγής καί τίς πηγές πρώτων υλών στή δοσμένη χώρα καί σέ δλόκληρη σειρά χωρών. Αυτή ή μετατροπή τών πολυάριθμων ταπεινών μεσαζόντων σέ μιά χούφτα μονοπωλητές άποτελεί μιά άπό τίς βασικές διαδικασίες τής μετατροπής τοΰ καπιταλισμοΰ σέ καπιταλιστικό Ιμπεριαλισμό...».**
Οί τράπεζες γίνονται συνιδιοκτήτες τών βιομηχανικών έ- πιχειρήσεων. Μέ τή σειρά του τό μονοπωλιακό βιομηχανικό κεφάλαιο είσχωρεΐ στίς τραπεζιτικές έπιχειρήσεις. Γίνεται ή συγχώνευση τού μονοπωλιακού τραπεζιτικού καί τού μονο-
* Β. I. Λένιν, «"Απαντα», τόμ. 24ος, οελ. 426.** Β. I. Λένιν, «'Απαντα», τάμ. 22ος, « λ . 198.
6G
πωλιακοΰ βιομηχανικού κεφαλαίου, μέ άποτέλεσμα νά έμφα- νιστεΐ τό χρηματιστικό κεφάλαιο.
01 μεγιστάνες τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, πού έλέγ- χουν τεράστιες βιομηχανικές έπιχειρήσεις καί τράπεζες, εϊ- ναι ταυτόχρονα καί βιομήχανοι καί τραπεζίτες.
«Ή συγκέντρωση τής παραγωγής, τά μονοπώλια πού δημιουργεί, ή άνάμιξη ή ή συγχιανευση τών τραπεζών μέ τή βιομηχανία, αύτή είναι ή Ιστορία τής έμφάνισης τοΰ χρημα- τιστικοΰ κεφαλαίου καί τό περιεχόμενο αυτής τής Εννοιας»*.
Μεγάλο ρόλο στή διαδικασία τού σχηματισμού τοΰ χρη- ματιστικοΰ κεφαλαίου, τής ανάμιξης καί τής συγχώνευσης τών τραπεζών μέ τή βιομηχανία, Επαιξε ή δημιουργία τών μετοχικών έταιριών. 01 έταιρίες αύτές δρχισαν νά έμφανί- ζονται πριν φτάσει ή έποχή τοΰ ιμπεριαλισμού, Εγιναν δμως χαρακτηριστική μορφή τών καπιταλιστικών έπιχειρήσεων στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού.
Τό κεφάλαιο τής μετοχικής έταιρίας δημιουργειται άπό τά κεφάλαια τών ατόμων, πού αγοράζουν τίς μετοχές της. 01 μετοχές είναι άξίες πού δίνουν τό δικαίωμα είσπραξης ίνός μεριδίου άπό τά κέρδη. Ή τιμή τή ; μετοχής καθορίζεται κυρίως άπό τό μέγεθος τοΰ αναμενόμενου μερίσματος (τοΰ εισοδήματος, πού μπορεΐ νά φέρει). Ό κάτοχος τής μετοχής (ό μέτοχος) μπορεΐ νά πουλήσει τίς άξίες του στό χρηματιστήριο, δηλ. στήν άγορά δπου γίνεται τό έμπόριο τών μετοχών καί τών άλλων αξιών καί καθορίζονται οι τιμές τών διαφόρων είδών άξιών. Ή μετοχική έταιρία διευθύνεται τυπικά από δλους τούς μετόχους. "Ολα τά ζητήματα λύνονται άπό τήν π λειοψηφία τών ψήφων, τούς ψήφους δμως τούς δίνουν οί μετοχές. “Οσο περισσότερες μετοχές Εχει‘κανείς, τόσο περισσότερους ψήφους διαθέτει. IV αΰτό δλες τίς υποθέσεις τής μετοχικής έταιρίας τίς ρυθμίζει δ καπιταλιστής ή ή δμάδα τών καπιταλιστών, πού διαθέτει σημαντικό άριθμό μετοχών, τό λεγόμενο πακέτο έλέγχου τών μετοχών.
Στή μετοχική έπιχείρηση τά πολλά ατομικά κεφάλαια μετατρέπονται σέ Ινα ένωμένο κεφάλαιο. ’Εξαιτίας τής ανγ-
* Β. I. Λίνιν, · Ά » ·η » · , *όμ. » » ; , ο·λ. 3Μ.
κεντροποίησης τοΰ κεφαλαίου γίνεται δυνατό νά όργανωθοΰν γιγαντιαίες έπιχειρήσεις, πού δέ θά μπορούσαν νά τίς δημιουργήσουν οί ξεχωριστοί καπιταλιστές.
Στό κεφάλαιο τής μετοχικής έταιρίας περιλαμβάνονται καί τά χρήματα τών μικρών μετόχων - υπαλλήλων, ένός μικρού τμήματος έργατών κτλ. Οί τεράστιες έταιρίες Εχουν χιλιάδες, μερικές φορές καί δεκάδες καί έκατοντάδες χιλιάδες μετόχους. Αγοράζοντας μερικές μετοχές 100 - 200 - 800 δολλαρίων καί είσπράττοντας 5 - 1 0 - 1 5 δολλάρια μέρισμα τό χρόνο, δ έργάτης, φυσικά, δέ γίνεται καπιταλιστής, Ιδιοκτήτης μεγάλης έταιρίας. Ποιά έπίδραση μπορεί νά δσκεΐ στή διεύθυνση μιας έταιρίας μέ κεφάλαιο πολλών έκατομμν- ρίων; Συνήθως δέν μπορεί οΰτε νά παίρνει μέρος στίς συνι- λεύσεις τών μετόχων, γιατί γι’ αύτό άπαιτεΐται χρόνος, καμιά φορά καί χρήματα γιά νά ταξιδέψει σέ αλλη πόλη κτλ. Μερικές δεκάδες δολλάρια μέρισμα τό χρόνο δέ μεταβάλλουν τήν ταξική θέση τοΰ μικρού μετόχου, δέ μειώνουν τήν έξάρτη- σή του άπό τήν έταιρία δπου δουλεύει, δέν τοΰ δίνουν πίστη γιά τό αΰριο.
Στούς μεγάλους καπιταλιστές, πού διευθύνουν τίς μετοχικές έταιρίες, ή πώληση μικρών μετοχών καί ή αύξηση τοΰ άριθμού τών μετόχων είναι πολύ έπικερδής, γιατί μεγαλώνει τά κεφάλαια πού διαθέτουν. Εκτός άπό αυτό, δσο jte- ρισσότεροι είναι οί μικροί μέτοχοι, τόσο λιγότερες μετοχές χρειάζονται γιά νά διαθέτει κανείς τήν πλειοψηφία τών ψήφων. Σ έ πολλές σύγχρονες μετοχικές έταιρίες τό πακέτο I- λέγχου άποτελεΐται άπό τό 10 - 20% τών μετοχών.
Ό μεγάλος καπιταλιστής (ή ή ομάδα τών καπιταλιστών), κυριαρχώντας στή μετοχική έταιρία, χρησιμοποιεί τά κεφάλαιά της γιά τήν έδραίωση τής χρηματιστικής του δύναμης, γιά νά άντλεΐ διαρκώς περισσότερα κέρδη.
Ό μεγάλος καπιταλιστής, άγοράζοντας τό πακέτο έλέγ- χου τών μετοχών, κυριαρχεί στήν Ισχυρή μετοχική έταιρία. Αυτή ή μετοχική έταιρία άγοράζει τό πακέτο έλέγχου τών μετοχών μιας άλλης έταιρίας, έκείνη μιας τρίτης, τέταρτης κτλ. Έ τσ ι b μεγάλος καπιταλιστής Εχει στή διάθεσή του μιά μετοχική έταιρία, πού τό κεφάλαιό της ξεπερνάει κατά πολ< τό δικό του, καί μιά δλόκληρη πυραμίδα έταιριών, πού είναι Αποταγμένες ο’ αντή τήν έταιρία. Μ1 αυτό τάν τρόπο &m-
08
πτύσσεται τό λεγόμενο σύστημα συμμετοχής, δπου οί δυνατότητες πλουτισμοί καί καταλήστευσης τής κοινωνίας άχί τό Μεγάλο κεφάλαιο είναι απεριόριστες.
Μιά μικρή χούφτα άπό τούς μεγαλύτερους μεγιστάνες τοΰ χρηματιστικοϋ κεφαλαίου μετατρέπεται σέ χ ρ ή μ α - τ ι σ τ ι κ ή ό λ ι γ α ρ χ ί α καί παίρνει στά χέρια της τήν κυριαρχία πάνω στίς θέσεις - κλειδιά τής οικονομίας τΰτ» καπιταλιστικών χωρών. Ή έξουσία τής χρηματιστικής όλιγαρχίας ένισχύεται έξαιρετικά άπό τό γεγονός δτι μέ τό σύστημα τών μετοχικών έταιριών Εχει στή διάθεσή της τεράστια ξένα κεφάλαια. Έ τσι, π.χ., τό κεφάλαιο πού έλέγχουν οί Μόργκαν, οί Ροκφέλερ, οί Ντυπόν, οί Μέλλον κ.α. είναι πολλές φορές μεγαλύτερο άπό τήν άξία τοΰ δικοΰ τους πακέτου μετοχών. Στά 1956 τό πακέτο μετοχών τών Ροκφέλερ ήταν 3,5 δισ. δολλάρια καί τό κεφάλαιο τών έταιριών ηοί βρίσκονταν κάτω άπό τόν Ελεγχό τους εφτανε σέ 6,1 δισ. δολλάρια. Τό πακέτο μετοχών τών Ντυπόν ήταν τόν ίδιο χρόνο λίγο περισσότερο άπό 4,5 δισ. δολλάρια, ένώ τό κεφάλαιο των έταιριών πού είχαν κάτω άπό τόν Ελεγχό τους οί Ν ινιών Εφτανε σέ 16 δισ. δολλάρια. Ή άξία τοΰ πακέτου μετοχών τών Μόργκαν άποτελεί μόνο τά 5% τοΰ κεφαλαίου τών έταιριών πού έλέγχουν καί πού τό σύνολό του φτάνει στό τεράστιο ποσό τών 65,3 δισ. δολλαρίων.
Ή χρηματιστική όλιγαρχία, μέ τό σύστημα τών υποταγμένων μετοχικών έταιριών, πραγματοποιεί τά πιό πολύμορφα καί έξαιρετικά Επικερδή χρηματιστικά κόλπα. Τεράστια κέρδη άποδίδει ή ίδρυση νέων μετοχικών έταιριών, ή συμπληρωματική Εκδοση μετοχών, ή χρησιμοποίηση τών κρατικών δανείων, ή κερδοσκοπία στά οΙκόπεδα κτλ. Έ τσ ι δλη ή κοινωνία πληρώνει φόρο πού πηγαίνει στήν τσέπη τών μονο- χωλητών.
«...Ό 20ός αιώνας, — Εγραφε ό Λένιν, — είναι τό ση- ρεϊο μετάβασης άπό τόν παλιό στό νέο καπιταλισμό, άπό τήν κυριαρχία τοΰ κεφαλαίου γενικά στήν κυριαρχία τον χρημα- τκτΓίκοΰ κεφαλαίου**.
• Β. 1. Aiviv, -Άπαντα·, τόμ. 20ος, α*λ. MS.
Ή Ιξαγiuytf χεφαλαίον.
Ή κυριαρχία τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου μ f a n στίς χιό άναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες όδηγεΐ αναπόφευκτα στήν κυριαρχία μικρού αριθμού Ιμπεριαλιστικών κρατών πάνω σέ δλο τόν καπιταλιστικό κόσμο. Σημαντικό όργανο αυτής τής κυριαρχίας είναι ή έξαγωγή κεφαλαίου.
«Τυπικό γνώρισμα τοΰ παλιοΰ καπιταλισμού, — έγραφε ό Λένιν, — δπου κυριαρχούσε άπόλυτα ό έλευθερος ανταγωνισμός, ήταν ή έξαγωγή έ μ π ο ρ ε υ μ ά τ ω ν . Τυπικό γνώρισμα τοΰ νεότερου καπιταλισμού, δπου κυριαρχούν τά μονοπώλια, εγινε ή έξαγωγή κ ε φ α λ α ί ο υ»\
Έξαγωγή κεφαλαίου είναι ή τοποθέτηση κεφαλαίου στό έξωτερικό μέ σκοπό τήν Ιδιοποίηση τής υπεραξίας πού δημιουργούν οί έργαζόμενοι μιας άλλης χώρας. Ή δυνατότητα έξαγωγής κεφαλαίου δημιουργεΐται άπό τό γεγονός δτι πολλές καθυστερημένες χώρες έχουν παρασυρθεΐ στήν τροχιά τού παγκόσμιου καπιταλισμού καί Εχουν έξασφαλιστεΐ σ’ αυτές οι στοιχειώδεις συνθήκες γιά τή δημιουργία καπιταλιστικών έπιχειρήσεων μέ τή χρησιμοποίηση τής ντόπιας φτηνής έργατικής δύναμης. Ή άνάγκη έξαγωγής κεφαλαίου γεννιέται άπό τό γεγονός δτι σέ μερικές χώρες ό καπιταλισμός «υπερωρίμασε».
Ή μονοπωλιακή θέση μικροΰ άριθμού άπό τίς πιό άνα- πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, δπου ή συσσώρευση τού κεφαλαίου έχει πάρει γιγαντιαΐες διαστάσεις, δημιουργεί ο’ αυτές τεράστιο «πλεόνασμα κεφαλαίου». Τό κεφάλαιο δέ βρίσκει άρκετό πεδίο προσοδοφόρας τοποθέτησης μέσα στή χώρα. Βέβαια, «τό πλεόνασμα κεφαλαίου» είναι σχετικό καί δχι απόλυτο. νΑν τά καπιταλιστικά κέρδη χρησιμοποιούνταν γιά τήν άνοδο τοΰ βιοτικού έπιπέδου τών έργαζομένων μαζών, ή γιά τήν άνάπτυξη της γεωργίας, τότε δέ θά υπήρχε καί «πλεόνασμα κεφαλαίου». Τότε δμως ό καπιταλισμός δέ θά ήταν καπιταλισμός.
Ή έξαγωγή κεφαλαίου γίνεται μέ δυό μορφές: 1) Μκ τή μορφή παραγωγικού κεφαλαίου καί 2) μέ τή μορφή πι-
* Β. I. Λένιν, «Άπαντα», τ<5μ. 20ος, <κλ. 328.
70
•τωτικοΰ κεφαλαίου. Εξαγωγή παραγωγικού κεφαλαίου εΐ ναι οί έπενδύσεις στή βιομηχανία, στίς μεταφορές, στό έμ- πόριο κτλ. Ή έξαγωγή πιστωτικού κεφαλαίου γίνεται μέ τή μορφή κρατικών δανείων καί Ιδιωτικών πιστώσεων.
Τό κεφάλαιο έξάγεται κυρίως στίς καθυστερημένες, αποικιακές καί έξαρτημένες χώρες, δπου τό κέρδος είναι συνήθως μεγάλο, γιατί υπάρχουν λίγα κεφάλαια, ή τιμή τής γης είναι σχετικά μικρή, τά ήμερομίσθια χαμηλά καί οί πρώτες ΰλες φτηνές. Έ τσ ι, στά 1960 τά 48% δλ(ϋν τών κερδών τών ΗΠΑ άπό τίς δμεσες έπενδύσεις στό έξωτερικό προήλθαν άπό τίς χώρες της Εγγύς καί τής νΑπω Ανατολής (έκτός άπό τήν ’Ιαπωνία) καί τής Λατινικής ’Αμερικής. Τό ποσοστό τοΰ κέρδους τών κεφαλαίων πού τοποθετούνται στήν Ε γ γύς ’Ανατολή ξεπερνάει 5,4 φορές τό ποσοστό τού κέρδους τών κεφαλαίων πού τοποθετούνται στίς χώρες τοΰ αναπτυγμένου καπιταλισμού.
Χαρακτηριστική Ιδιομορφία τής τελευταίας δεκαετίας ε- γινε τό γεγονός δτι έξάγεται σέ μεγάλη Εκταση κεφάλαιο άπό τ(ς ΗΠΑ στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης. Άπό τό 1950 &ς τό 1960 οί δμεσες έπενδύσεις τών ΗΠΑ στό έξωτερικό αυξήθηκαν συνολικά κατά 177%, καί συγκεκριμένα οί έπενδύσεις τους στίς χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής αυξήθηκαν κατά 88%, στίς καπιταλιστικές χώρες τή; ’Ασία; κατά 13%, ένώ στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης σχεδόν τετραπλασιάστηκαν. Εξαιρετικά σημαντικές είναι οί έπενδν- σεις τών μεγάλων αμερικανικών μονοπωλίων στήν ’Αγγλία, τή Δυτική Γερμανία καί τή Γαλλία.
Μερικές φορές τά πολιτικά κίνητρα μπαίνουν στό πρώτο πλάνο κατά τήν έξαγωγή κεφαλαίου. Ό ρόλος τοΰ πολιτικού παράγοντα έντάθηκε Ιδιαίτερα μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ή έξαγωγή κεφαλαίου άπό τίς ΗΠΑ χρησιμοποιείται πλατεία γιά τήν υποστήριξη τών αντιδραστικών δυνάμεων στίς άλλες χώρες καί γιά τήν «έξαγορά* στρατιωτικών συμμάχων.
Πρίν άπό τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, οί κυριότερες χώρες πού Εκαναν έξαγωγή κεφαλαίου ήταν ή ’Αγγλία, ή Γαλλία καί ή Γερμανία. Στήν περίοδο άνάμεσα στούς δυό πολέμους οί ΗΠΑ κατέλαβαν τήν πρώτη θέση άνάμεσα στίς χώρες, πού Εκαναν έξαγωγή κεφαλαίου. Σήμερα τά τοποθε·
71
τημένα στό έξωτερικό κεφάλαια τών ΗΠΑ ξεπερνούν τ4 συνολικό άριθμό τών έπενδύσεων καί τών πιστώσεων πού έχουν στό έξωτερικό δλες οΐ άλλες χώρες τού καπιταλιστικού κόσμου. Άνάμεσα δμως στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις διεξάγεται σκληρός άγώνας γιά τομείς τοποθέτησης κεφαλαίων. Τά τελευταία χρόνια μεγαλώνει κυρίως ή έξαγωγή κεφαλαίου άπό τήν ’Αγγλία καί τή Δυτική Γερμανία.
Ή έξαγωγή κεφαλαίου μετατρέπει τίς περισσότερες χώρες τού καπιταλιστικού κόσμου σέ όφειλέτες καί φορολογούμενους μερικών Ιμπεριαλιστικών κρατών, είναι δργανο έκμετάλλευσης, άπό μιά χούφτα μονοπωλητών, πολλών έκατομ- μυρίων λαών στίς χώρες δπου έξάγονται τά κεφάλαια.
Ό σχηματισμός Λιεΰνών μονοπωλιακών ίνώσεων.
Ή έξαγωγή κεφαλαίου καί ή συνδεόμενη μ’ αυτή δξυν- ση τής άνταγωνιστικής πάλης στήν παγκόσμια άγορά έξω- θούν τά μονοπώλια στή διανομή δλου τοΰ κόσμου σέ σφαίρες έπιρροής. Αύτό, φυσικά, όδηγεϊ στή δημιουργία διεθνών μονοπωλίων. Τά δ ι ε θ ν ή μ ο ν ο π ώ λ ι α είναι συμφωνίες άνάμεσα στά μεγαλύτερα μονοπώλια διαφόρων χωρών γιά τή διανομή τών άγορών, τόν καθορισμό τών τιμών καί τής έκτασης τής παραγωγής. Ή δημιουργία διεθνών μονοπωλίων δείχνει δτι ή συγκέντρωση τοΰ κεφαλαίου καί τής παραγωγής σέ παγκόσμια κλίμακα £χει φτάσει σέ νέο ανώτερο στάδιο.
Στόν καπιταλισμό ή παγκόσμια άγορά, δπως καί ή έσω- τερική, διαιρείται «σύμφωνα μέ τό κεφάλαιο», «σύμφωνα μέ τή δύναμη». Ό συσχετισμός δμως τών δυνάμεων τών μονοπωλίων άλλάζει διαρκώς. Κάθε μονοπώλιο άγωνίζεται αδιάκοπα γιά νά αυξήσει τό μερίδιό του στόν παγκόσμιο πλούτο. Τά διεθνή μονοπώλια διακρίνονται γιά τήν άστάθειά τους. Δέν έξαφανίζουν καί δέν μπορούν νά έξαφανίσουν τή σκληρή Ανταγωνιστική πάλη. Ό Ιδιοκτήτης τοΰ άγγλικοΰ Αύτοκρα- τορικοΰ χημικού τράστ “Αλφρεντ Μόντ, στά 1927 κιόλας, δήλωσε ανοιχτά: «Καρτέλ ή Ινωση... στήν πραγματικότητα δέν είναι τίποτα αλλο παρά άνακωχή στό βιομηχανικό πόλεμο». Ή άνταγωνιστική πάλη γιά τήν παγκόσμια άγορά τελικά όδηγεϊ αναπόφευκτα στόν Ενοπλο άγώνα άνάμεσα στά
72
ιμπεριαλιστικά κράτη, πού Υπερασπίζουν τά συμφέροντα τών «Λικών τους» μονοπωλίων.
Ή δημιουργία διεθνών μονοπωλίων είναι μιά άπό τίς μορφές τής οικονομικής προσέγγισης τών διαφόρων περιοχών τής γης καί άποτελεΐ συνέπεια τοΰ καταμερισμού τής έργασίας άνάμεσα στίς χώρες. Αυτή δμως ή μορφή είναι τερατώδης, αντιφατική. Ή προσέγγιση πραγματοποιείται μέ τήν έκμετάλλευση, άπό τίς πολύ αναπτυγμένες Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, τών Υπόλοιπων χωρών καί δλόκληρων ηπείρων. Αντή ή προσέγγιση δέν μπορεί νά δδηγήσει στήν ειρηνική συνένωση δλων τών χωρών κάτω άπό τήν έξουσία ένός ένι- «ίου παγκόσμιου τράστ. Οί αντιθέσεις κατά τό κυνηγητά τού κέρδους είναι δξύτατες καί πολύ μεγάλη ή όρεξη τών μονοπωλίων.
«Δέν υπάρχει αμφιβολία, — εγραφε δ Λένιν, — δτι ή Ανάπτυξη προχωρεί πρός τήν κ α τ ε ύ θ υ ν σ η ένός μοναδικού παγκόσμιου τράστ πού θά άπορροφήση δλες άνε- ξαίρετα τίς έπιχειρήσεις καί δλα άνεξαίρετα τά κράτη. Ή ανάπτυξη δμως αυτή γίνεται μέ τέτοιες συνθήκες, μέ τέτοι· ?υθμό, μέ τέτοιες άντιθέσεις, συγκρούσεις καί αναστατώσεις — δχι μόνο οίκονομικές, άλλά καί πολιτικές καί έθνικές κτλ. — ώστε δπωσδήποτε π ρ ί ν καταλήξει σέ 2να παγκόσμιο τράστ, πρίν άπό τήν "ΰπεριμπεριαλιστική” παγκόσμια συνένωση τών έθνικών χρηματιστικών κεφαλαίων, δ Ιμπεριαλισμός άναπόφευκτα θά άνατραπεί, δ καπιταλισμός θά μετ«- τραπεΐ στό άντίθετό του»*.
Ή ίδαφιχτ/ διανομή τον κόσμον.
Ή οίκονομική διανομή τών αγορών άπό τίς διεθνείς μονοπωλιακές ένώσεις συνδέεται στενά μέ τήν τάση τών ΐμκε- ριαλιστών γιά έδαφική διανομή τοΰ κόσμου.
Στό τέλος τοΰ 19ου καί στίς άρχές τού 20οΰ αΙώνα ή κυριαρχία τών μονοπωλίων έγκαθιδρύεται άπόλυτα στίς κυ- ριότερες χώρες τοΰ καπιταλισμού, ένώ στό μεταξύ συντε- λείται βασικά ή έδαφική διανομή τοΰ κόσμου άνάμεσα σέ μελικές πανίσχυρες δυνάμεις. Δέν είναι δύσκολο νά καταλάβει
* Β. I. Λένιν, «"Αιοαντ*·, τ4μ. 20ος, σβλ. Μ - 86.
73
κανείς γιατί αυτά τά δυό γεγονότα συμπίπτουν στήν Ιστο(>ί«: συμπίπτουν γιατί ή τάση γιά τήν κατάχτηση νέων αγορών, νέων πηγών πρώτων υλών καί οικονομικών έδαφών ένυπά^- χει όργανικά στά μονοπώλια. «Μόνο ή κατοχή αποικιών, — Εγραφε δ Λένιν, — δίνει οτό μονοπώλιο πλήρεις έγγυήσεις έπιτυχίας γιά δλα τά ένδεχόμενα τοΰ άγώνα κατά τών ανταγωνιστών τ ο υ ...» * . Αΰτό έξηγεΐται άπό τούς παρακάτω λόγους.
Ή μονοπωλιακή κυριαρχία είναι πιό σταθερή δταν όλες οί πηγές πρώτων υλών συγκεντρώνονται στά Ιδια χέρια. Γιά τό χρηματιστικό κεφάλαιο έχουν σημασία δχι μόνο οί πήγες πρώτων υλών πού έχουν ήδη ανακαλυφθεί, άλλά κι αύτές πού μπορεΐ νά άνακαλυφθοΰν. Τά μή προσοδοφόρα σήμερα έδάφη μπορεΐ αΰριο νά γίνουν προσοδοφόρα. Έ τσ ι γεννιέται ή άνα- πόφευκτη τάση τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου για έπέκταοη τοΰ οίκονομικοΰ έδάφους πού έλέγχει, καί γιά έδαφικες κατακτήσεις γενικά. Ή αποικιοκρατία γεννιέται έπίσης καί από τά συμφέροντα τής έξαγωγής κεφαλαίου: δ ανταγωνιστής έκτοπίζεται πιό εδκολα στήν αποικιακή άγορά. Ή τάση γιά τήν απόκτηση καί τή διατήρηση άποικιών έντείνεται καί γιατί μ’ αΰτό τόν τρόπο τό χρηματιστικό κεφάλαιο προσπαθεί νά βρει διέξοδο άπό τίς όξυνόμενες ταξικές αντιθέσεις μέσα στίς χώρες - μητροπόλεις. Τέλβς, οί άποικίες ένδιαφε- ρουν τά Ιμπεριαλιστικά κράτη καί σά στρατιωτικά - στρατηγικά προγεφυρώματα.
Στήν περίοδο άπό τό 1876 &ς τό 1914, δηλ. στήν περίοδο τής έμφάνισης, τής άνάπτυξης καί τής έδραίωση; τών καπιταλιστικών μονοπωλίων, οί αποικιακές κτήσεις Εξι μεγάλων δυνάμεων ( ’Αγγλίας, Ρωσίας, Γαλλίας, Γερμανία;, ΗΠΑ, ’Ιαπωνίας) αύξήθηκαν κατά 26 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλαδή σέ Εκταση 1,5 φορά μεγαλύτερη άπό τήν Εκταση τών ϊδιων τών μητροπόλεων.
’Από τά 133,9 έκατομ. τετρ. χλμ. δλης τής Εκτασης τή; γής, στά 1914, στό μερίδιο τών Εξι μεγάλων δυνάμεων καί τών άποικιών τους αναλογούσαν 81,5 έκατομ. τετρ. χλμ. πού άπό αυτά τά 65 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλ. σχεδόν τό μισό άπό
* Β. I. Λένιν, «ΆΓΑντα», τόμ. 23ος, o i l . 247.
74
Ιλη την έκταση τής γής, ήταν αποικίες. Άπό τά υπόλοιπα 52,4 έκατομ. τετρ. χλμ. στό μερίδιο των μισοαποικιων (Κ ίνα. Περσία καί Τουρκία) Αναλογούσαν 14,5 έκατομ. τετρ. χλμ. κα( στό μερίδιο τών Αποικιών τών μικρών κρατών (Βελγίου, ’Ολλανδίας κ.α.) 9,9 έκατομ. τετρ. χλμ. 'Ετσι, έκείνη την έποχή, στό μερίδιο τών αποικιών καί τών μισοαποικιων Αναλογούσαν 89,4 έκατομ. τετρ. χλμ., δηλ. τά δνο τρίτα δλης τής J -κτασης τής γής.
Ό λα αΰτά τά γεγονότα ?δοσαν στόν Λένιν τή δυνατότητα νά βγάλει τό συμπέρασμα δτι στίς αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα «ό καπιταλισμός μετατράπηκε σέ παγκόσμιο σύστημα Αποικιακής καταπίεσης καί οίκονομικοΰ στραγγαλισμού τή; τεράστιας πλειοψηφίας τοΰ πληθυσμού τής γής άπό μιά χούφτα "πρωτοπόρες’’ χώρες»*. "Οταν τελείωσε ή διανομή τοΰ κόσμου, διαμορφώθηκε τό Αποικιακό σύστημα — 'ένα Από τά κυριότερα στηρίγματα τοΰ Ιμπεριαλισμού. Μονοπωλιακά ν- ψηλά κέρδη, πρώτε; υλες, φτηνή έργατική δύναμη, κρέα; γιά τά κανόνια, δλα αΰτά τούς τά Εδιναν οί Αποικίες.
"Οταν όλοκληρώθηκε ή έδαφική διανομή τοΰ κόσμου Ανάμεσα στίς μεγάλες δυνάμεις, ή Απόκτηση νέων Αποικιών ή σφαιρών έπιρροής μπορούσε νά γίνει μόνο μέ τήν απόσπασή τους Από άλλες Αποικιακές δυνάμεις. Έ τσ ι Λξύνθηκε δ Αγόι- νας μεταξύ τών Ιμπεριαλιστικών κρατών γιά τήν Ανακατανομή τών Αποικιακών κτήσεων. Ή Ανισομέρεια, ή άλματική Ανάπτυξη τών Ιμπεριαλιστικών χωρών συντελεί ώστε Αργά ή γρήγορα οί Αποικιακές κτήσεις αυτή; ή έκείνης τής χώρα: νά μήν Ανταποκρίνονται πιά στήν οικονομική καί στρατιωτική της δύναμη. Έ τσ ι στά 1914 οΐ Αποικιακές κτήσεις τή; Α γ γλίας ήταν ·33,5 έκατομ. τετρ. χλμ., ήταν δηλ. 11,5 φορέ; μεγαλύτερες Από τίς Αποικιακές κτήσεις τής Γερμανία; καί 112 φορές μεγαλύτερες Από τίς Αποικιακές κτήσει; τών ΗΠΑ. Στό μεταξύ, δχι μόνο οΐ ΗΠΑ, Αλλά καί ή Γερμανία είχαν κιόλας κατορθώσει νά ξεπεράσουν τήν Αγγλία σέ οικονομική δύναμη. Τό μερίδιο τών ΗΠΑ στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή ήταν στά 1913 περίπου 3G%, τό μερίδιο τής Γερμανίας 16% καί τής ’Αγγλίας 14%. Στίς Αρχέ;
Β. I. Λένιν, «"Λκαντχ», -4<ι. 20ος, « λ . 179.
τοΰ 20οΰ αίωνα καί ή ’Ιαπωνία ξεπέρασε σημαντικά τήν 'Αγγλία στους ρυθμούς ανάπτυξης της παραγωγής. Ή Εκταση δμως τών αποικιών τής ’Ιαπωνίας δέν Εφτανε ούτε στό Ενα έκατοστό τών αποικιών τής ’Αγγλίας. Αΐπή ή δυσαναλογία άνάμεσα στήν οίκονομική δύναμη καί στούς ρυθμούς άνά- πτυξης τών διαφόρων χωρών, άπό τή μιά μεριά, καί στήν κατανομή τών αποικιών καί τών «σφαιρών έπιρροής», άπό τήν αλλη, ήταν μιά άπό τίς κυριότερες αΙτίες τοΰ πρώτου παγκοσμίου πολέμου.
Πρέπει νά τονίσουμε δτι χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλισμού δέν είναι μόνο οί δυό βασικές δμάδες χωρών — αυτές πού κατέχουν αποικίες καί οί αποικίες — άλλά καί οί έξαρτημένες χώρες, πού τυπικά Εχουν πολιτική ανεξαρτησία, άλλά ουσιαστικά είναι πιασμένες στά δίχτυα της οίκονομικής καί διπλωματικής έξάρτησης. Έ τσ ι, ένώ άπό τυπική - νομική άποψη δέ διαθέτουν καμιά σημαντική αποικία, οί ΗΠΑ ουσιαστικά είναι σήμερα ή μεγαλύτερη αποικιακή δύναμη. Τοποθετώντας κεφάλαια, δίνοντας ύποδον- λωτικά δάνεια καί υπογράφοντας έτεροβαρεΐς συνθήκες, τά μονοπώλια τών ΗΠΑ Εχουν υποτάξει στόν οίκονομικό τους Ελεγχο καί τά φυσικά πλούτη πολλών χωρών τής αμερικανικής ήπείρου. Τό πετρέλαιο τής Βενεζουέλας, δ χαλκός τής Χιλής, ό κασσίτερος τής Βολιβίας, ό σίδηρος καί δ καφές τής Βραζιλίας εϊναι Ιδιοκτησία τών μονοπωλίων τών ΗΠΑ. Οί ΗΠΑ χρησιμοποιούν τίς χώρες τής Λατινικής ’Αμερικής σάν πηγή στρατηγικών ΰλών καί σά στρατιωτική βάση. Τά αμερικανικά μονοπώλια κατέχουν τή μερίδα τοΰ λέοντος άπό τό πετρέλαιο τής ’Εγγύς καί της Μέσης Ανατολής, δπον είναι συγκεντρωμένα τά δύο τρίτα σχεδόν άπό τά γνωστά αποθέματα πετρελαίου δλου τοΰ καπιταλιστικού κόσμου. Τά αμερικανικά καί &ς Ενα βαθμό καί τά άγγλικά μονοπώλια άντλούν άπό αυτή τήν περιοχή τοΰ κόσμου τεράστια κέρδη, αφήνοντας στό μερίδιο τών ’Αράβων, δπως λέει μιά άραβι- κή παροιμία, μόνο «τό αυτί τής γκαμήλας».
Νομοτελειακό αποτέλεσμα τής καταπίεσης καί τοΰ οίνο- νομικοΰ στραγγαλισμού τών έξαρτημένων χωρών άπό τό» παγκόσμιο Ιμπεριαλισμό είναι ή οίκονομική τους καθυστέρηση. Ό ζυγός τών μονοπωλίων άποκλείει τή δυνατότητα γι£ όλόπλευρη οικονομική άνάπτυξη αυτών τών χωρών.
2. Ό Ιμπεριαλισμός είναι παρασιτικός καπιταλισμός καπιταλισμός πού σαπίζει.
Τά μονοπώλια δδηγοϋν άναπόφευχτα τόν καπιταλισμό «τήν άπο σύνθεση. Κάθε μονοπώλιο, δίδασκε δ Λένιν, στό καθεστώς τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, γεννάει τήν τ ά σ η πρός τή στασιμότητα καί τό μαρασμό ή τόν παρασιτισμό*.
Τάοη γιά Ανακοπή τής άνάπτνί-ης τών παραγωγικών δυνάμεων.
Τά μονοπώλια έμποδίζουν τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων καί τής τεχνικής προόδου. «"Οσο καθιερώνονται, Ιστω καί προσωρινά, μονοπωλιακές τιμές, — εγραφε ό Λένιν, — τόσο έξαφανίζονται ώς Ινα βαθμό ot παρορμητικές αιτίες γιά τήν τεχνική καί, κατά συνέπεια, γιά κάθε άλλη πρόοδο, γιά τήν κίνηση πρός τά έμπρός, καί τόσο μεγαλύτερη γίνεται ή ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή δυνατότητα τεχνητής άνακοπής τής τεχνικής προόδου».**
01 καπιταλιστές εΙσάγουν νέα τεχνική γιά νά άποσπάσουν («περκέρδη. "Αν δμως αυτά τά υπερκέρδη μπορούν νά αποκτηθούν χάρη στή μονοπωλιακή θέση στήν άγορά, έξασθρ- νοΰν φυσικά καί τά κίνητρα γιά άνανέωση τής τεχνικής. Στόν προμονοπωλιακό καπιταλισμό ό καπιταλιστής νικούσε τόν άνταγιονιστή του κυρίως μέ τή βελτίωση τών μεθόδων παραγωγής, μέ τή μείωση τών έξόδων παραγωγής καί τών τιμών. Γιά νά διατηρήσει τίς θέσεις του στήν άγορά, δ καπιταλιστής ήταν υποχρεωμένος νά άντικαταστή- σει τήν παλιά τεχνική μέ καινούρια, νά τελειοποιήσει τήν παραγωγή. Ή μετατροπή τοΰ έλεύθερου όνταγωνισμον σέ μονοπώλιο αλλάζει ριζικά τήν κατάσταση. Εμφανίζονται νέες, χαρακτηριστικές γιά τόν Ιμπεριαλισμό μέθοδοι άπόσπα- σης μονοπωλιακά ΰι|τηλοΰ κέρδους. Τά μονοπώλια διατη-
* Β. I. Ai>iv. «Ά γα>τ«». τ<!μ. 2βο«, ο*Χ. 2ΘΒ - 263. ιόμ. Μος. Μλ. «5.
** Β. I. Λ4νι>, •Άπβ'ί-ce», τ6μ. 20ος, ο·λ. 963.
now καί ένισχύουν συνήθως τίς θέσεις τους χωρίς νά καταφεύγουν σέ μείωση τών τιμών. Ό έκτοπισμός τών ανταγωνιστών γίνεται μέ μεθόδους δμεσης καταπίεσης καί μέ Ska τά δυνατά οικονομικά κόλπα (στέρηση πιστώσεων, στέρηση πρώτων υλών, κήρυξη μποϋκοτάζ κτλ.).
Τά μονοπώλια συχνά περιορίζουν τεχνητά τήν παραγωγή αύτών ή έκείνων τών έμπορευμάτων γιά νά διατηρούν τό ύ- ι[>ηλό έπίπεδο τών τιμών καί τών κερδών. Αύτό, φυσικά, είναι σοβαρό έμπόδιο στό δρόμο γιά τήν τεχνική πρόοδο. Τήν πρόοδο τής τεχνικής τήν έμποδίζει καί ή τάση γιά διατήρηση τοΰ παλιού έξοπλισμοΰ, δπου Ιχουν έπενδυθεΐ τεράστια κεφάλαια. Μόνο στήν περίπτωση που ή οίκονομία, ΰστερα Αχό τήν εισαγωγή νέας τεχνικής, μπορεΐ νά καλύψει τίς ζημιές άπό τήν υποτίμηση τών παλιών έπενδύσεων ή δταν πρόκειται γιά νέες έπιχειρήσεις καί νέους κλάδους, δπου οί παλιές έπενδύσεις είναι σχετικά μικρές, ή τεχνική πρόοδος πραγματοποιείται χωρίς καθυστέρηση.
Πολλοί αστοί οίν.ονομολόγοι, πού άναγνώριζαν δτι τά μο- νοπ<ί>λια καθυστερούν τήν τεχνική πρόοδο, ζητούσαν τήν έπά- νοδβ στήν έποχή τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμού. Ό Λένιν άπο- κάλυψε πόσο άσύστατες είναι οί έπιθυμίες καί οί έλπίδες γιά ξαναγύρισμα στό παρελθόν. «Μ’ δλο πού τά μονοποώια Αρχισαν κιόλας νά έπιβραδύνουν τήν ανάπτυξη, — Εγραφε δ Λένιν, — αΰτό δέν είναι έπιχείρημα υπέρ τοΰ έλεύθερου άν- ταγωνισμού, γιατί ό έλεύθερος άνταγωνισμός δέν μπορεΐ πιά νά υπάρξει άπό τότε πού γέννησε τά μονοπώλια»*.
Ή παρεμπόδιση της ανάπτυξης τών παραγωγικών δυνά- μιων είναι, λοιπόν, τάση τού μονοπωλιακού καπιταλισμού. Αυτή ή τάση έκδηλώνεται πρίν άπ’ δλα μέ τό γεγονός δτι τά μονοπώλια έμποδίζουν άμεσα τήν τεχνική πρόοδο. Ή τάση αυτή έκδηλώνεται ακόμα καί μέ τήν αύξηση τής απόστασης: άνάμεσα στίς δυνατότητες της έπιστήμης καί τής τεχνικής καί στό βαθμό χρησιμοποίησης αύτών τών δυνατοτήτων, μέ τήν άνισόμερη ανάπτυξη τής τεχνικής στίς διάφορες χΑρες καί κλάδους. Τέλος, αυτή ή τάση έκδηλώνεται καί με τό γεγονός δτι ·ί ανβρ<οποι — ή βασική παραγωγική δύνα-
* Β. I. Λένιν, «Άηβντ·., « λ . Ϊ7β.
■7S
ιιη — στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού άποσπώνται δλοένα περισσότερο άπό τήν κοινωνικά ώφέλιμη έργασία, άπό τή δημιουργία υλικών άξιων. Μεγαλώνει ή άνεργία έπειδή δέ χρησιμοποιούνται άπόλυτα οΐ παραγωγικές δυνατότητες. Μεγαλώνει δ αριθμός τών έργατών καί υπαλλήλων, που δέ δημιουργούν υλικές αξίες, άλλά άπασχολοΰνται στόν τομέα τής κυκλοφορίας, οτόν κρατικό μηχανισμό, στό στρατό, στόν το- μία τών ατομικών έξυπηρετήσεων.
'Ωστόσο, ή ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων δέ σταματάει στίς συνθήκες τού Ιμπεριαλισμού. Τά μονοπώλια :τοτέ δέν μπορούν νά σταματήσουν έντελώς καί γιά πολΰ μεγάλο χρονικό διάστημα τόν ανταγωνισμό. Ή τεχνική πρόο- Λος δίνει στά μονοπώλια τή δυνατότητα νά έξασφαλίζουν μεγάλη μείωση τών έξόδων παραγωγής. Έ τσ ι, μεκόνοντας κά- Πίος τίς τιμές πώλησης τών προϊόντων, κατορθώνουν νά έκτο- πίζουν τούς άνταγωνιστές. Τά μονοπώλια, κρύβοντας άπό τβνς άνταγωνιστές τά έπιτεύγματα τής τεχνικής, τίς καινούριες μεθόδους παραγωγής, μπορούν νά παίρνουν μονοπωλιακά ίιψηλό κέρδος ακόμα καί μειώνοντας τίς τιμές.
Χρησιμοποκόντας τή νέα τεχνική καί τά έπιτεύγματα τής ίπιστήμης, τά καπιταλιστικά μονοπώλια έχουν τεράστια πλεονεκτήματα σέ σχέση μέ τίς μικρότερης κλίμακας έπιχειρή- σεις, χωρίς φυσικά νά κάνουμε λόγο γιά τίς μεσαίες καί τίς μικρές έπιχειρήσεις. Είναι γνωστό, π.χ., δτι οί έπιστημονι- κές ϊρευνες στούς διάφορους κλάδους τής οίκονομίας γίνονται βασικά άπό τίς μεγάλες έταιρίες. Εκτός άπό έλάχιστες έξαιρέσεις, οί μικρές φίρμες δέν έχουν χρηματικά μέσα πού νά τονς έπιτρέπουν νά διατηρούν κέντρα έρευνών. “Ετσι γίνεται ή μονοπώληση τών τεχνικώ\’ ανακαλύψεων καί τελειοποιήσεων.
Ή τάση λοιπόν γιά άνακοπή τής τεχνικής προόδου δέν «πβκλείει καθόλου, σέ δρισμένες περιόδους, τή γρήγορη τελειοποίηση τής τεχνικής καί τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων.
«θά ήταν λάθος νά νομίζουμε, — ?γραφε ό Λένιν, — δτι ή τάση αύτή πρός τή στασιμότητα άποκλείει τή γρήγορη fi- νοδο τού καπιταλισμού. Ό χ ι, όρισμένοι κλάδοι τής βιομηχανίας, δρισμένο στρώματα τής άστικής τάξης, δρισμένες χώρες έκδηλΑνονν «τήν έποχή τον Ιμικριαλισμον, μέ μεγαλντε-
73
ρη ή μέ μικρότερη δύναμη, πότε τή μιά καί πότε τήν Αλλη άπό αυτές τίς τάσεις»*.
Ή αΐ'ζηαη τον οτρώματος τών εΐοοδηματιών.
Ό παρασιτισμός, στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού, έ*δη- λώνεται καθαρά καί μέ τήν άνάπτυξη τοΰ στρώματος τών εί- σοδηματιών, δηλαδή τών άτόμων πού κατέχουν άξίες (μετοχές, όμολογίες) καί ζοΰν μέ τό «κόψιμο κουπονιών». Ή άνάπτυξη τών μετοχικών έταιριών έκτοπίζει τή μεγαλύτερη μάζα τών καπιταλιστών άπό τή συμμετοχή στή διεύθυνση τής παραγωγής.
Ή χρηματιστική όλιγαρχία, αρπάζοντας τίς θέσεις - κλειδιά στήν οίκονομία τών καπιταλιστικών χωρών, ή ίδια δέν παίρνει συνήθως μέρος στή διεύθυνση τών έκατοντάδων καί χιλιάδων έλεγχόμενων άπό αυτήν βιομηχανικών έταιρι&ν, τραπεζών, σιδηροδρόμων καί άλλων έπιχειρήσεων. Ή «δραστηριότητα» τών χρηματιστικών όμάδων περιορίζεται όλοένα περισσότερο στήν έπέκταση της κυριαρχίας τους μέ τήν άπόκτηση τών πακέτων έλέγχου τών μετοχών σέ όλοένα νέες έταιρίες, καθώς καί στά διάφορα χρηματιστικά κόλπα. Ί Ι άμεση διεύθυνση τών έπιχειρήσεων περνάει σιγά - σιγά στά χέρια μισθωτών διευθυντών.
Μεγαλώνει καί τό στρώμα τών άνθρώπων πού άσχολοϋν- ται μέ τήν έξυπηρέτηση τής παρασιτικής ζωής τών έκμεταλ- λευτών. Μεγαλώνει ό υποταγμένος στά μονοπώλια κρατικός μηχανισμός, ή άστυνομία καί ό στρατός.
Μερικές Ιμπεριαλιστικές χώρες μετατρέπονται σέ κράτη- είσοδηματίες. Αΰτό είναι άποτέλεσμα τής αύξησης τής έξαγωγής κεφαλαίου πού δίνει τή δυνατότητα στίς χώρες - πιστωτές νά εισπράττουν τεράστια εισοδήματα άπό τίς χώρες - όφειλέτες. Τό εΙσόδημα άπό τό κεφάλαιο πού είχε τοποθβ- τήσει ή ’Αγγλία στό έξωτερικό, πρίν άπό τόν πρώτο ηαγκό- •μιο πόλεμο, ξεπερνοΰσε πέντε φορές τό είσόδημά της ααώ τό έξωτερικό έμπόριο, μ’ δλο πού έκείνη τήν έποχή ή χώρα αΰτή είχε τό μεγαλύτερο έμπόριο τοΰ κόσμου. Σήμερα ή πιό Ισχυρή έμπορική χώρα τοΰ καπιταλιστικού κόσμον skm
* Β. I. Aivm, • '&π«πα>, τ4μ 32ος, atX. 9Θ6.
80
οί ΗΙΙΑ. Καί πάλι δμως τόν αποφασιστικό ρόλο στήν έξωτε- ρική οίκονομική έπέκταση τών ΗΠΑ τόν παίζει δχι ή έξα- γωγή έμπορευμάτων, άλλά ή έξαγωγή κεφαλαίου. 01 ΗΠΑ είναι ό πιό μεγάλος παγκόσμιος πιστωτής.
Ή ηοληιχή άντίδρααη.
Ό καπιταλισμός νίκησε τή φεουδαρχία μέ σημαία τήν έλευθερία, τήν ισότητα καί τήν αδελφότητα. Ή αστική δημοκρατία, σά μορφή πολιτικής: κυριαρχίας, ικανοποιούσε τόν προμονοπωλιακό καπιταλισμό. Ή κατάσταση δμως αλλα- ξε μέ τό πέρασμα στόν Ιμπεριαλισμό. Ή δημιουργία τών μονοπωλίων σήμανε τό πέρασμα άπό τίς σχέσεις τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ στίς σχέσεις τής κυριαρχίας καί τής συνδεόμενης μ’ αυτήν βίας. Τά μονοπώλια εγιναν οί κυρίαρχοι τής οικονομικής ζωής. Κυριαρχώντας δμως στήν οικονομία, τά μονοπώλια προσπαθούν νά αρπάξουν καί τήν πολιτική κυριαρχία, νά υποτάξουν στήν υπηρεσία τους τό μηχανισμό τοΰ αστικοΰ κράτους. Παίρνοντας τήν έξουσία στά χέρια τους, τά μονοπώλια δλοένα περισσότερο απορρίπτουν τίς μεθόδους τής αστικής δημοκρατίας καί στρέφονται πρός τήν πολιτική αντίδραση. Μέ τήν πολιτική αντίδραση έκδηλώνεται καθαρά ή αποσύνθεση τοΰ καπκαλισμοΰ. Ταυτόχρονα ή στροφή πρός τήν πολιτική αντίδραση είναι συνέπεια τής αποσύνθεσης τού καπιταλισμοΰ καί δείχνει δτι ό καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής επαψε νά αναπτύσσεται σέ ανοδική γραμμή, δτι στήν έποχή τοΰ ίμπεριαλισμοΰ οί καπιταλιστικές σχέσεις εγιναν τροχοπέδη στήν ανάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα τής πολιτικής αντίδρασης είναι ό φασισμός, δηλ. ή τρομοκρατική δικτατορία τής μονοπωλιακής άστικής τάξης. Φασισμός σημαίνει θηριώδη κατά- πνιξη τοΰ έργατικοΰ καί τοΰ αγροτικού κινήματος, ανελέητο χτύπημα τών προλεταριακών καί τών άλλων δημοκρατικών κομμάτων καί τών κοινωνικών όργανώσεων, στρατιωτικοποί- ηση τής χώρας, έφαρμογή τής πολιτικής τών πολεμικών τυχοδιωκτισμών. Πριν άπό τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, τό δρόμο τοΰ φασισμού τόν άκολούθησαν ή Γερμανία, ή ’Ιταλία, ή ’Ιαπωνία, ή 'Ισπανία, ή Πορτογαλία καί μιά σειρά άλλες χώρες. Μετά τόν πόλεμο, ή τάση γιά φασιστικοποίηση
81
έκδηλώθηκε στίς ΙΙΠΑ, στήν 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατία τής Γερμανίας, στή Γαλλία καί σέ άλλες χώρες.
Ή πολιτική αντίδραση είναι συνέπεια τής οξυνσης δλων τών καπιταλιστικών αντιθέσεων στήν έποχή τοΰ ιμπεριαλισμού. Καί αυτή δμως, μέ τή σειρά της, όξύνει ακόμα πι4 πολύ τίς αντιθέσεις. Τά μονοπώλια προσπαθούν νά άφαιρέ- σουν άπό τούς εργαζόμενους δλες τίς δημοκρατικές τους κατακτήσεις. Αυτό προκαλεΐ τή σκληρή άντίσταση τών μαζών. Γ ι’ αυτό ή έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού χαρακτηρίζεται άπό τήν άνοδο τών δημοκρατικών διαθέσεων μέσα στίς μάζες. Στόν πολιτικό στίβο τών καπιταλιστικών χωρών οί έργαζόμενοι αγωνίζονται γιά τήν πολιτική δημοκρατία, κατά τής αντιδραστικής έξουσίας καί τής πολιτικής τών μονοπωλίων.
Ή ·ίργατικ7) άρ»στοκρατ«α*.
Χαρακτηριστική έκδήλωση τής Αποσύνθεσης τοΰ καπιταλισμού είναι ή συστηματική έξαγορά δρισμένων όμάδων έργατών άπό τή μονοπωλιακή άστική τάξη. Οί Ιμπεριαλιστές έχουν συμφέρον νά ξεχωρίσουν άπό τούς έργάτες Ινα προνομιούχο στρώμα καί νά τό άποσπάσουν άπό τίς πλατειές μάζες τοΰ προλεταριάτου. Τό φαινόμενο αυτό καθαυτό δέν είναι νέο. Ή έξαγορά δρισμένων προσώπων καί δρισμένων δ- μάδων τού προλεταριάτου, σά μέθοδος άγώνα κατά τού έργατικοΰ κινήματος, υπάρχει άπό τότε πού υπάρχει δ καπιταλισμός. Κάτω δμως άπό δρισμένες συνθήκες Εμφανίζεται ή οίκονομική βάση γιά τή δημιουργία δλόκληρου προνομιούχου στρώματος στήν έργατική τάξη, τής «έργατικής Αριστοκρατίας». Ή «έργατική άριστοκρατία» δημιουργήθηκε γιά πρώτη φορά στήν Αγγλία, στήν περίοδο κιόλας τοΰ προ- μονοπωλιακοΰ καπιταλισμού. Ή Αγγλία, σέ διάκριση άπό τίς άλλες χώρες, άπό τά μέσα ακόμα τοΰ 19ου αίωνα, είχε δυό χαρακτηριστικά γνωρίσματα τοΰ ιμπεριαλισμού: τά ά- ιιοικιακά μονοπώλια καί τήν έκμετάλλευση άλλων χωρών έξαι- τίας τής κυριαρχικής της θέσης στήν παγκόσμια άγορά. Α ϊτό Ιδινε στήν άγγλική άστική τάξη υπερκέρδη, πού ενα μέρος τους τό διέθετε γιά τήν έξαγορά της ήγεσίας τής έργατικής τάξης. Οί έκπρόσωποι αυτής της προνομιούχας ήγεσίας ά- ποτέλεσαν Ινα Ιδιαίτερο κοινωνικό στρώμα, τήν «έργατική
82
Αριστοκρατία», πού ή άστική τάξη προσπαθούσε νά τήν άν- τιπαραΟέσει στή βασική μάζα τών έργατών, χρησιμοποιώντας την σάν πολιτικό της στήριγμα μέσα στήν έργατική τάξη.
Ή κυριαρχία τών μονοπωλίων, ή έξαγωγή κεφαλαίο* στίς καθυστερημένες χώρες καί ή αποικιακή πολιτική όδή- γησαν στή δημιουργία «έργατικής άριστοκρατίας» σέ δλες τίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις. Χρησιμοποιήθηκαν διάφορες μορφές έξαγορας: αύξηση τών ημερομισθίων σέ διάφορες όμάδες τής έργατικής τάξης, παραχωρήσεις προσοδοφόρων κρατικών θέσεων στούς πουλημένους ήγέτες τοΰ έργατικοΐ κινήματος, άμεση έπιχορήγηση τών ρεφορμιστικών όργα- νώσεων κτλ.
Ή «έργατική άριστοκρατία» είναι ή κοινωνική βάση τοΐ όππορτουνισμοΰ στό έργατικό κίνημα. Ό όππορτουνισμός είναι προσαρμογή τοΰ έργατικοΰ κινήματος στά συμφέροντα τής άστικής τάξης, γραμμή συνεργασίας μέ τήν άστική χάτ ξη, γιά τή διάσπαση τοΰ έργατικοΰ κινήματος. 01 όππορ- τουνιστές προσπαθούν νά άποσπάσουν τούς έργάτες άπό τήν ταξική πάλη, προπαγανδίζοντας τήν ένότητα τών ταξικών συμφερόντων τοΰ προλεταριάτου καί τής άστικής τάξης, τή δυνατότητα «βελτίωσης» τοΰ καπιταλισμού μέ μεταρρυθμίσεις. Οί όππορτουνιστές είναι πράκτορες τής άστικής τάξης μέσα στό έργατικό κίνημα.
Ό όππορτουνισμός δμως μέσα στό έργατικό κίνημα δέν μπορεΐ νά καθυστερεί γιά πάντα τήν άνάπτυξη τής ταξικής συνείδησης τοΰ προλεταριάτου καί τής ταξικής πάλης, «γιατί τά τράστ, ή χρηματιστική όλιγαρχία, ή ακρίβεια τής ζωής κτλ., — ίγραφε ό Λένιν, — ένώ κ ά ν ο υ ν δ υ ν α τ ή τήν έξαγορά μιας χούφτας ήγετών, καταπιέζουν, συντρίβουν, καταστρέφουν καί βασανίζουν όλοένα περισσότερο τή μ 4- ζ α τοΰ προλεταριάτου καί τοΰ μισοπρολεταριάτσυ»*.
3. Ό Ιμπεριαλισμός εΤναι έτοιμοθάνατος καπιταλισμός.
Ό μονοπωλιακός καί παρασιτικός καπιταλισμός είναι τα*- τΛχρονα καί έ τ ο ι μ ο θ ά ν α τ ο ς καπιταλισμός.
* Β. I. Δίνιν, -Άπαντα», τώμ. 33ος, c»X. 106.
88
Ό Λένιν εγραφε: «Δέν είναι δύσκολο νά καταλάβει κανείς γιατί ό ιμπεριαλισμός είναι Ε τ ο ι μ ο θ ά ν α τ ο : κ<χπιταλισμός, μ ε τ α β α τ ι κ ό σ τ ά δ ι ο πρός τό σοσιαλισμό: τά μονοπώλια, πού αναπτύσσονται ά π ό τ ό ν καπιταλισμό είναι κ ι ό λ α ς τό ψυχομάχημα τοΰ καπιταλισμού, ή αρχή τοΰ περάσματος στό σοσιαλισμό»*.
' Παράλληλα μέ τη δημιουργία τών υλικών προϋποθέσεων γιά τό σοσιαλισμό, 6 Λένιν θεωρούσε δτι χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ Ιμπεριαλισμού, σάν έτοιμοθάνατου καπιταλισμού, είναι τό γεγονός δτι δ Ιμπεριαλισμός δημιουργεί καί τίς πολιτικές προϋποθέσεις γιά τό σοσιαλισμό, όξννοντας στό Επακρο δλες τίς αντιθέσεις τού καπιταλισμού. Ό Λένιν τόνιζε άκόμα δτι είναι ανεδαφική ή έλπίδα τών όππορτουνιστών τόσυ γιά τήν «έξέλιξη» τοΰ καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό, δσο καί γιά τήν «αυτόματη χρεωκοπία» του. Ό Ιμπεριαλισμός Οά πέσει κάτω άπό τό βάρος τών έγκλημάτων του. θά τόν καταργήσουν οί έργαζόμενες μάζες, πού ξεσηκώνονται στόν αγώνα γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ό Λένιν κατά- ληξε στό έπιστημονικά θεμελιωμένο συμπέρασμα δτι 6 ιμπεριαλισμός είναι ο ί π α ρ α μ ο ν έ ς τ ή ς σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ή ς έ π α ν ά σ τ α σ η ς .
Ή δημιουργία τών υλικών προνποϋέοκων γιά τό οο- οιαλισμό.
Στήν περίοδο τοΰ ιμπεριαλισμού δημιουργοΰνται οί Ολικές προϋποθέσεις γιά τό πέρασμα σέ Ινα άνώτερο κοινωνικό καί οικονομικό σύστημα, δηλ. στό σοσιαλισμό. «"Οταν μιά μεγάλη έπιχείρηση γίνεται κολοσιαία, — εγραφε δ Λένιν, - - καί σχεδιασμένα, μέ βάση τόν ακριβή υπολογισμό δλ<ον τών στοιχείων, όργανώνει τή διάθεση τών δύο τρίτων ή τών τριών τετάρτων άπό τίς βασικές πρώτες ΰλες πού είναι αναγκαίες γιά δεκάδες έκατομμύρια ανθρώπων, δταν Οργανώνεται συστηματικά ή μεταφορά αυτών τών πρώτων υλών στά πιό κατάλληλα κέντρα παραγωγής, πού άπέχουν πολλές φορές έκα- τοντάδες καί χιλιάδες βέρστια τό ?να άπό τό άλλο' δταν άπό
* Β. I. Λένιν, -"Ar.xv-α ., τόμ. 2&>ς, 3ελ. Μ.
84
ί\·α κέντρο καθορίζονται δλα τά οτάδια τής διαδοχικής έπεξ- ιργασίας τών πρώτων υλών ώς τήν κατασκευή όλόκληρης σειράς άπό ποικιλίες Ετοιμων προϊόντων' δταν ή κατανομή αυτών τών προϊόντων πραγματοποιείται, μέ βάση ?να μοναδικό σχέδιο, ανάμεσα σέ δεκάδες καί έκατοντάδες έκατομμύρια καταναλωτές (πώληση τοΰ πετρελαίου καί στήν ’Αμερική καί στή Γερμανία άπό τό αμερικανικό "Τράστ πετρελαίου” ), τότε γίνεται φανερό δτι πρόκειται γιά κοινωνικοποίηση της παραγωγής καί δχι γιά άπλή "συνένωση” καί δτι οί σχέσεις τής ατομικής οικονομίας καί τής ατομικής ιδιοκτησίας άποτελούν f’vrt περίβλημα, που δέν αντιστοιχεί πιά στό περιεχόμενο καί θά αποσυντεθεί αναπόφευκτα, αν δέν παραταθεΐ τεχνητά ή περίοδος τής έξαφάνισής του, πού μπορεί νά μείνει σέ κατάσταση αποσύνθεσης γιά μεγάλο σχετικά. . . χρονικό διάστημα, άλλά παρ’ δλα αυτά θά έξαφανιστεί αναπόφευκτα»*.
Ή τεράστια κοινωνικοποίηση τής παραγωγής στήν περίοδο τοΰ Ιμπεριαλισμού δημιουργεί τίς υλικές προϋποθέσεις τοΰ σοσιαλισμού.
Λέν πρέπει δμως νά συγχέουμε τίς υλικές προϋποθέσει; τοΰ σοσιαλισμού μέ τόν ίδιο τό σοσιαλισμό. Ό σοσιαλισμό; εμφανίζεται μόνο δταν ή έργατική τάξη κατακτήσει τήν πολιτική έξουσία, δταν καταργηθεί ή άτομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγή; καί άντικατασταθεί μέ τήν κοινωνική Ιδιοκτησία. Ή αντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού μέ τό σοσιαλισμό είναι αδύνατο νά γίνει έξελικτικά. θά γίνει μέ τήν έπανάστα- ση, μέ τό έπαναστατικό άλμα, πού γι’ αυτό δέν άρκούν μόνο οί υλικές προϋποθέσεις, άλλά είναι αναγκαία καί μιά όλόκλη- ρη σειρά άπό αντικειμενικές καί υποκειμενικές συνθήκες.
Ή ΰξννοη τών καπιταλιστικών άντιΜοεν,ν.
Ό Ιμπεριαλισμός είναι έτοιμοθάνατος καπιταλισμός καί γιατί όξύνει στό έπακρο δλες τίς αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού.
Πριν άπό δλα όξύνεται ή βασική άντίθεση τοΰ καπιταλισμού, ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στήν άτομική καπιταλιστική μορφή Ιδιοποίη-
* Β. I. Λένιν, «'Άξαντα·, τ<5}ΐ. 33ος, 3βλ. 288 · ‘289.
R.'i
βης. Ή συγκέντρωση τής παραγωγής καί ή ανάπτυξη τών μονοπωλίων έκφράζουν τήν παραπέρα άνάπτυξη τοΰ κοινωνικού χαρακτήρα τής παραγωγής. Ή Ιδιοποίηση δμως μένει Ακόμα ατομική. Ή βασική αντίθεση τοΰ καπιταλισμού όξύνε- ται όλοένα περισσότερο δσο άναπτύσσεται δ μονοπωλιακός καπιταλισμός.
Πάνω σ’ αυτή τή δάση δξύνονται δλες οί Αντιθέσεις τοΰ καπιταλισμού, πού οί πιό σημαντικές είναι: ή αντίθεση ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, ή άντίθεση ανάμεσα στούς καταπιεζόμενους λαούς τών έξαρτημένων χωρών καί στίς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις πού τούς Εκμεταλλεύονται, ή Αντίθεση άνάμεσα στίς ίδιες τίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις.
Ή δξυνση τών άντιθέσεων φέρνει πιό κοντά τή σοσιαλιστική έπανάσταση καί τή χρεωκοπία τοΰ καπιταλισμού.
Ό νόμος τής άπσόμερης οικονομικής καί πολιτικής άνάπτνξης.
Στόν καπιταλισμό ot έπιχειρήσεις, οί κλάδοι τής οίκονο- μίας καί οί χώρες δέν μπορούν νά άναπτυχτοΰν μέ Ισομέρεια. Ή ατομική Ιδιοκτησία στά μέσα παραγωγής, ή άναρχία της παραγωγής καί ό άνταγωνισμός κάνουν άναπόφευκτη τήν άνι- σόμερη άνάπτυξη τής καπιταλιστικής οικονομίας. ’Ορισμένες καπιταλιστικές έπιχειρήσεις, κλάδοι καί χώρες μένουν πίσω, ένώ άλλες προχωρούν μπροστά. Στήν έποχή τοΰ Ιλεύθερον άνταγωνισμοΰ, δταν δέν υπήρχαν μονοπώλια, ό καπιταλισμός Αναπτυσσόταν σχετικά δμαλά. Γιά νά μπορέσουν δρισμένες χώρες νά ξεπεράσουν τίς άλλες, χρειαζόταν μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπήρχαν άκόμα τεράστια έλεύθερα έδάφη, πού μπορούσαν νά μετατραποΰν σέ άποικίες. Ή άνάπτυξη τής οΐ- κονομικής δύναμης συνοδευόταν μέ τήν αρπαγή αυτών τών έδαφών, πού δέν είχαν άκόμα καταληφθεί άπό τίς καπιταλιστικές δυνάμεις. Κι αΰτό έκείνη τήν περίοδο γινόταν χωρίς μεγάλες πολεμικές συγκρούσεις άνάμεσά τους. Ή ένέργεια τοΰ χαρακτηριστικού γιά τόν καπιταλισμό νόμου τής άνισό- μερης άνάπτυξης δέν όδηγοΰσε σέ παγκόσμιους ποΚΙμους. Ήταν ή έποχή τής σχετικά εΙρηνικής άνάπτυξης τοΰ καπιταλισμού.
Χρειάστηκαν πολλές δεκαετίες γιά νά μπορέσει ή Ά γ-
8«
γλία νά έξασφαλίσει τή βιομηχανική υπεροχή, έκτοπίζοντας τούς άνταγαινιστές της, τήν ’Ολλανδία καί αργότερα τή Γαλλία, καί νά πάρει τή θέση της πρώτης δύναμης τού κόσμου. Στά μέσα τού 19ου αιώνα, ή ’Αγγλία ήταν τό «έργοστάσιο 8λου τού κόσμου*, ό προμηθευτής βιομηχανικών ειδών σέ δλες τίς χώρες, πού ήταν υποχρεωμένες σέ αντάλλαγμα νά τής προμηθεύουν πρώτες νλες καί τρόφιμα. Στά 1850 τό μερίδιο τών ΗΠΑ στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή ήταν 15%, καί τό μερίδιο της ’Αγγλίας 39%. "Οσο γιά τή Γερμανία, <δς τά 1870 - 1880 ή δύναμή της σά βιομηχανικής χώρας δέν μπορούσε καθόλου νά συγκριθεΐ μέ τή δύναμη τής ’Αγγλίας.
Ή κατάσταση δλλαξε ριζικά μέ τό πέρασμα στόν ιμπεριαλισμό. Στό τελευταίο τέταρτο τού 19ου αιώνα τό μονοπώλιο τής Μεγάλης Βρεταννίας είχε υπονομευτεί. Αυτό όφεί- λεται στήν πολύ γρήγορη ανάπτυξη αί.λων καπιταλιστικών χωρών, δπως τών ΗΠΑ, τής Γερμανίας καί αργότερα τής ’Ιαπωνίας. Ή ανάπτυξη τής ’Αγγλίας καί τής Γαλλίας άπό τίς άρχές τής δεκαετίας 1870 - 1880 άρχισε νά έπιβραδύνε- ται. Στήν περίοδο 1870 - 1913 δλη ή παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε σχεδόν 4 φορές, ή βιομηχανική παραγωγή τών ΗΠΑ αυξήθηκε 9 φορές, τής Γερμανίας σχεδόν 6 φορές, τής Γαλλίας 3 καί τής ’Αγγλίας μόνο 2,25 φορές. Στίς παραμονές τού πρώτου παγκοσμίου πολέμου, ή Γερμανία ξεπέρασε τήν ’Αγγλία καί τή Γαλλία στόν δγκο τής βιομηχανικής παραγωγής. Τό μερίδιο τών ΗΠΑ στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή ξεπέρασε τό μερίδιο τής ’Αγγλίας καί της Γερμανίας μαζί.
Τό τόσο γρήγορο ξεπέρασμα δρισμένων χωρών άπό άλλες εγινε δυνατό στό τέλος τοΰ 19ου καί στίς άρχές τοΰ 20οΰ αΙώνα χάρη στήν πρωτοφανή ανάπτυξη τής τεχνικής, •τήν αύξηση τής συγκέντρωσης τής παραγωγής καί τοΰ κεφαλαίου, στήν άνάπτυξη τών μονοπωλίων. Οί χώρες πού μπήκαν ύστερα άπό τίς δλλες στό δρόμο τής καπιταλιστικής άνά- ιττυξης, χρησιμοποιούν τά Ετοιμα Αποτελέσματα της τεχνικής προόδου καί Αναπτύσσουν γρηγορότερα νέους κλάδους τής βιομηχανίας. Ταυτόχρονα στίς χώρες τού «παλιού» καπιταλισμού Αρχίζει γρηγορότερα νά έκδηλώνεται ή τάση γιά στασιμότητα, γιά παρεμπόδιση τής άνάπτυξης τών παραγωγι-
87
κων δυνάμεων. ’Αποτέλεσμα είναι ή αλματώδης άνάπτυξη δρι- σμένων χωρών καί ή καθυστέρηση της ανάπτυξης τών άλλων. 'Η παλιά κατανομή τών αποικιών καί τών σφαιρών έπιρροής δέν ανταποκρίνεται πιά στό νέο συσχετισμό τών δυνάμεων. ΟΙ χώρες πού προπορεύονται αρχίζουν ένοπλο αγώνα γιά τήν ανακατανομή τοΰ μοιρασμένου πιά κόσμου, γιά την αρπαγή τών αποικιών. ’Αποτέλεσμα είναι ή τεράστια δξυνση τών αντιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές χώρες, ή έξασθένιση τοΰ μετώπου τοΰ ιμπεριαλισμού, ή έμφάνιση άδΰνατων κρίκων στήν αλυσίδα τοΰ ιμπεριαλισμού.
Ή άνισομέρεια της οικονομικής ανάπτυξης στήν εποχή τοΰ ιμπεριαλισμού προκαλεϊ τήν άνισομέρεια καί τής πολιτικής ανάπτυξης, δηλαδή τήν δχι στόν ίδιο χρόνο ώρίμανση τών πολιτικών προϋποθέσεων γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής έπανάστασης. Ό Λένιν Ελεγε δτι ή «προλεταριακή έπανά- σταση άναπτύσσεται σέ δλες τίς χώρες άνισόμερα, γιατί δλες οί χώρες βρίσκονται σέ διαφορετικές συνθήκες πολιτικής ζωής, μιά χώρα εχει πολύ άδύνατο προλεταριάτο, ένώ σέ άλλη τό προλεταριάτο είναι Ισχυρότερο. Σ έ μιά χώρα ή έργατι- κή αριστοκρατία είναι άδύνατη, ένώ σέ άλλες χώρες ή άστική τάξη έξασφαλίζει γιά Ινα διάστημα τή διάσπαση τών έργατών, δπως εγινε στήν ’Αγγλία καί στή Γαλλία — νά γιατί ή προλεταριακή έπανάσταση άναπτύσσεται άνισόμερα.
Ή άνάλυση τών άλλαγών πού γίνονται στό χαρακτήρα της ένέργειας τοΰ νόμου τής άνισόμερης άνάπτυξης τών καπιταλιστικών χωρών στήν έποχή τοΰ Ιμπεριαλισμού Εδοσε στόν Λένιν τή βάση γιά νά καταλήξει στό συμπέρασμα δτι είναι αδύνατη ή ταυτόχρονη νίκη τής έπανάστασης σέ δλες τίς χώρες καί δτι, άντίθετα, είναι δυνατή ή νίκη τής έπανάστασης άρχικά σέ μερικές ή ακόμα καί σέ μιά χώρα. Λυτή ήταν μιά νέα θεωρία γιά τή σοσιαλιστική έπανάσταση. Ό Μάρξ καί ό Ένγκελς, μελετώντας τόν προμονοπωλιακό καπιταλισμό, είχαν καταλήξει στό συμπέρασμα δτι ή έπανάσταση μπορούσε νά νικήσει μόνο ταυτόχρονα σέ δλες ή στίς κυριότερες καπιταλιστικές χώρες. Μέ τό πέρασμα στόν Ιμπεριαλισμό ή κατάσταση «λλαξε. Ή ανάπτυξη τών Ιμπεριαλιστικών άντι-
* Β. I. Λένιν, -Άπαντα», τώμ. 28ος, οβλ. 99- 100.
88
θέσεων καί η δχι στόν ίδιο χρόνο ώρίμανση τής έπανάστα- αης στίς διάφορες χώρες ?δοσαν τή δυνατότητα νά σπάσει ή άλυσίδα τοΰ ιμπεριαλισμού Αρχικά στόν πιό «δυνατό κρίνο ιης·
Ή ζωή έποΛήθευσε εντελώς τήν όρΟότητα τής λενινιστι- ν.ής θεωρίας γιά τή σοσιαλιστική Επανάσταση.
4. Ή έναρξη τής γενικής κρίσης του καπιταλισμού.
Στό στάδιο τοΰ ιμπεριαλισμού ό καπιταλισμός μπαίνει αναπόφευκτα στήν έποχή τής γενικής κρίσης του. Τί σημαίνει δμως «γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού»;
"Οπως είπαμε στό πρώτο κεφάλαιο, χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ καπιταλισμού είναι οί περιοδικές οικονομικές κρίσεις, πού άποτελούν έμφυτη όργανική του Αρρώστια. Ή γενική κρίση διακρίνεται άπό τίς περιοδικές οικονομικές κρίσεις, γιατί είναι κρίση δλου τοΰ καπιταλισμοΰ σάν κοινωνικού συστήματος. Είναι μόνιμη κατάστασή του, που χαρακτηρίζεται άπό τήν προοδευτική αποσύνθεση τοΰ καπιταλισμοΰ καί τήν έξασΟένιση δλων του τών Εσωτερικών δυνάμεων: οικονομικών, πολιτικών καί ιδεολογικών. Ή γενική κρίση δέν είναι τυχαία, δέν είναι ζίκ - ζάκ της ιστορίας, δέν είναι καρπός τών λαθών τών αστών ηγετών, άλλά Αναπόφευκτη καί νομοτελειακή κατάσταση τοΰ καπιταλισμού στήν έποχή τή; παρακμής καί τής Αποσύνθεσής του. Στίς συνθήκες τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού αυτό τό σύστημα δέν μπορεΐ πιά νά κρατήσει κάτω άπό τήν κυριαρχία του τούς λαούς, πού ό Ινας μετά τόν Αλλον άποτινάσσουν τό ζυγό τού κεφαλαίου καί μπαίνουν στό δρόμο τού σοσιαλισμού. Νά γιατί ή έποχή τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού είναι ή έποχή τής κατάρρευσης τού καπιταλισμού καί τής άντικατάστασής του μέ τό σοσιαλισμό, ή έποχή τής άνάπτυξης τών σοσιαλιστικών Επαναστάσεων καί τών έΟνικοαπελευθερωτικών κινημάτίον κατά τοΰ Ιμπεριαλισμού.
Οί ίδεολόγοι τοΰ Ιμπεριαλισμού πιστεύουν δτι αν κατορθώσουν νά (Ιποτρέψουν τή νίκη τών σοσιαλιστικών έπαναστά- σεων καί νά καταπνίξουν τό κομμουνιστικό κίνημα, ό καπιταλισμός θά μείνει σταθερός καί άναλλοίωτος σάν τό μοναδικά δυνατό κοινωνικό σύστημα. Νομίζουν δτι πηγή τών δυσκο
89
λιών τοΰ καπιταλισμού είναι κυρίως ή έπενέργεια δυνάμ«»ν πού βρίσκονται Ιξω άπό τό καπιταλιστικό σύστημα. ’Ακόμα καί δσοι παραδέχονται τό γεγονός τής γενικής κρίσης to# καπιταλιστικού συστήματος, έξηγοΰν αυτή τήν κρίση μόνο μέ τήν ύπαρξη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος, μέ τίς μηχανορραφίες τών κομμουνιστών, πού προσπαθούν νά ανατρέψουν τόν καπιταλισμό. Τό κομμουνιστικό κίνημα, πού είναι •νομοτελειακό Αποτέλεσμα τής Ανάπτυξης τής ταξικής πάλης, τό θεωρούν σάν κίνημα πού έμπνέεται άπό εξω καί όργανώ- νεται άπό τούς λεγάμενους «ξένους πράκτορες». 'Ωστόσο ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού γεννήθηκε άπό τήν Ανάπτυξη τών έ σ ω τ ε ρ ι κ ώ ν άντιθέσεων τοΰ Ιμπεριαλισμού. Ή κρίση αυτή όξύνεται καί βαθαίνει πρίν Απ’ δλα κάτω άπό τήν έπίδραση τών ίδιων τών Ανταγωνιστών της καπιταλιστικής κοινωνίας. Οί έξωτερικές συνθήκες — ή ύπαρξη καί ή Ανάπτυξη τοΰ σοσιαλιστικού συστήματος — συντελούν στήν χιό γρήγορη ώρίμανση αυτών τών Ανταγωνισμών, δέν είναι Ιμως ή πρωταρχική τους αϊτία.
Ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού ήταν Αδύνατο πια νά ίποτραπεΐ, δταν οί Ιμπεριαλιστικές χώρες έξαπέλυσαν τόν παγκόσμιο πόλεμο, πού προξένησε καταστρεπτικούς κλονισμούς, μοιραίους γιά τόν καπιταλισμό. Ό πρώτος παγκόσμιος πόλεμος εδοσε Ισχυρή ώθηση σέ δλες τίς έσωτερικές διαδικασίες, πού δδήγησαν τόν καπιταλισμό στή γενική τον κρίση. Ό πόλεμος αυτός έπιτάχυνε τήν πορεία τής μετατρο- χής τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό* καί τήν ώρίμανση τής σοσιαλιστικής έπανά- στασης. Μετά τή νίκη τής πρώτης σοσιαλιστικής έπανάστα- σης, τής Μεγάλης ’Οκτωβριανής έπανάστασης στή Ρωσία, •ύτή ή κρίση Αναπτύχτηκε μέ δλη της τή δύναμη.
Ό καπιταλισμός επαψε νά είναι τό μοναδικό καί καθολικό κοινωνικό - οίκονομικό παγκόσμιο σύστημα. Στό Ινα Εκτο τής Υδρογείου δρχισε τό πέρασμα στό σοσιαλισμό. Ή πάλη Ανάμεσα στόν καπιταλισμό καί στό σοσιαλισμό εγινε τό βασικό περιεχόμενο τής παγκόσμιας Ιστορίας.
Οί συνθήκες ύπαρξης τού Ιμπεριαλισμού δλλαξαν σημαντικά. Πρίν Απ’ δλα ό Ιμπεριαλισμός προσέκρουσε σέ καινού -
* Βλ. γι’ r .i τρίτο χ*?Λλ«ο.
90
ριες σοβαρές οικονομικές δυσκολίες. Ή απόσπαση άπό τό κβ- πιταλιστικό σύστημα μιας τόσο τεράστιας χώρας σάν τή Ρβ- σία, δ έθνικοαπελευθερωτικός άγώνας σέ πολλές αποικίες, ή Ενταση τοΰ ζυγοί τών μονοπωλίων καί ή συνδεόμενη μ* αυτήν χειροτέρευση τής υλικής κατάστασης τών έργαζομένων των Ιμπεριαλιστικών χωρών, προκάλεσαν τήν παραπέρα δξυνση τοΰ προβλήματος τών άγορών.
Έξαιτίας τής σχετικής στενότητας τής άγοράς, σέ σχέση μέ τήν άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνατοτήτων, στήν περίοδο άνάμεσα στούς δυό παγκοσμίους πολέμους, έντάθηκε στό Επακρο ή χρόνια ύπαπασχόληση τών έπιχειρήσεων καί ή χρόνια μαζική άνεργία. Οί ρυθμοί άνάπτυξης τών παραγωγικών δυνάμεων Επιβραδύνθηκαν πολύ. Ή άποσύνθεση καί 6 παρασιτισμός τοΰ καπιταλισμού έκδηλώνονταν όλοένα καθαρότερα στούς πιό διαφορετικούς τομείς.
Ό ταν δρχισε ή γενική κρίση, Εγινε δλοφάνερη καί ή σοβαρή πολιτική έξασθένιση τοΰ Ιμπεριαλισμού. Αύτό έκδηλώ- θηκε ιδιαίτερα καθαρά μέ τή θυελλώδη δνοδο τής έπαναστα- τικής πάλης τής έργατικής τάξης στίς καπιταλιστικές χώρες. ’Αμέσως μετά τήν ’Οκτωβριανή έπανάσταση στή Ρωσία, κύμα έπαναστατικών έκδηλώσεων τών έργαζομένων ξέσπασε ni πολλά ευρωπαϊκά κράτη (Γερμανία, Αυστρία, Ουγγαρία, Φινλανδία, Βουλγαρία). Αυτές οί έκδηλώσεις, μ’ δλο πού ή άστική τάξη τίς κατέπνιξε μέ θηριωδία, άνέβασαν τό έργα- τικό κίνημα σέ νέο στάδιο. Τό άπεργιακό κίνημα απλώθηκε σέ τεράστια έκταση.
Ή πολιτική έξασθένιση τοΰ καπιταλισμού Εκανε πολύ πιό άντιδραστική τήν Ιμπεριαλιστική άστική τάξη. Ό καπιταλισμός, μπαίνοντας στήν έποχή τής γενικής κρίσης, δρχισε δλο ένα συχνότερα καί σέ πιό πλατειά κλίμακα νά χρησιμοποιεί τίς αγριότερες μεθόδους τρομοκρατικής καταπίεσης τών έργαζομένων. Σ έ δρισμένες χώρες αύτό έκφράστηκε μέ τήν Εγκαθίδρυση φασιστικών καθεστώτων, πού σέ ώμότητα καί Εγκληματικότητα ξεπέρασαν δλα τά καθεστώτα πού είχε γνωρίσει ώς τότε ή Ιστορία.
Ή Εναρξη τής γενικής κρίσης έκδηλώθηκε μέ τήν Ενταση τής Επιθετικότητας τοΰ Ιμπεριαλισμού καί μέ τήν παραπέρα δξυνση τών άντιθέσεων άνάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικέ; δυνάμεις, καθώς καί άνάμεσα σέ μιά χούφτα ληστρικών μο
91
νοπωλίων καί σέ δλο τόν υπόλοιπο κόσμο. Μόλις βγήκε άπό τόν πόλεμο, πού τόν είχε δδηγήσει στη γενική κρίση, ό ιμπεριαλισμός ρίχτηκε μέ τά μούτρα σέ καινούριους τυχοδιωκτισμούς — στήν Επέμβαση κατά τής Σοβιετικής Ρωσίας, σε (ΐΐματηρές Εκστρατείες κατά τών λαών τών άποικιακών χωρών, σέ Εμφυλίους πολέμους κατά τών ίδιων τών λαών του. Ή όλοένα μεγαλύτερη άνισομέρεια τής άνάπτυξης τών ιμπεριαλιστικών χωρών τίς Εξωθούσε σέ διαρκώς σκληρότερο άγώνα γιά πηγές πρώτων υλών καί άγορές πώλησης. Τήν άνάπτυξη τον μιλιταρισμού τήν εΰνόούσαν καί οΐ οίκονομικίς δυσκολίες τής Ιμπεριαλιστικής άστικής τάξης, πού προσπαθούσε σέ μερικές χώρες, δπως στή Γερμανία καί στήν ’Ιαπωνία, νά βρει διέξοδο άπό τήν κρίση μέ τή στρατιωτικοποίηση τής οικονομίας. Ή προετοιμασία καινούριων πολέμων Εγινε ή βασική φροντίδα τών μονοποΛητών καί τών πιστών σ’ αυτούς άστών πολιτικών.
01 οικονομικές καί πολιτικές μεταβολές, πού προκάλεσε ή Εναρξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού, δδήγησαν σέ παραπέρα πτώση τοΰ γοήτρου αυτού τοΰ κοινωνικού συστήματος στά μάτια τών πλατειών μαζών. Φυσικό άποτέλεσμα ήταν ή ι δ ε ο λ ο γ ι κ ή Ε ξ α σ θ έ ν ι σ η τ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ , πού τήν εΰνόησαν καί οί άλλαγές πού εγιναν στήν ίδια τήν κοσμοθεωρία τής άστικής. τάξης. Καθρεφτίζοντας τή θέση τής άστικής τάξης σάν έτοιμοθάνατης τάξης στόν Ιστορικό στίβο, δρχισαν νά διαδίδονται άνάμεσά της όλοένα περισσότερο οί Ιδέες τής παρακμής καί τής Απαισιοδοξίας. Στήν ιδεολογία τοΰ Ιμπεριαλισμού Εκδηλώθηκε μέ δλη της τή δύναμη ή στροφή πρός τήν ακρα αντίδραση, πρός τή μισανθρωπία, πρός τήν άναγέννηση τού μεσαιωνικού σκοταδισμού, πού Εκφράστηκε ιδιαίτερα καθαρά μέ τό «Ιδεολογικό» δπλοστάσιο τού φασισμού. Κι αΰτό, μέ τή σειρά του, Ελάττωσε άκόμα περισσότερο τήν Ελκτική δύναμη τών άστι- κών Ιδεών στίς μάζες.
Ή γενική κρίση τού καπιταλισμού άναπτΰχτηκε, λοιπόν, πρός δλες τίς κατευθύνσεις.
Οί πιό Επιθετικές όμάδες τής μονοπωλιακής άστικής τάξης προσπάθησαν νά βρουν διέξοδο άπό τήν κρίση, κατα- φεύγοντας στήν ώμή βία, καί πριν άπ’ δλα σέ Ιναν καινούριο παγκόσμιο πόλεμο.
1*2
3
*0 Ιμπεριαλισμός στό σημερινό του στάδιο
Ό δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος τελείωσε διαφορετικά γιά τίς ιμπεριαλιστικές χώρες: άλλες βρέθηκαν άνάμεσα στούς νικητές καί άλλες στούς ήττημένους, άλλες βγήκαν άπό τόν πόλεμο ένισχυμένες καί άλλες έξασθενημένες. 'Ωστόσο, γιά τό ιμπεριαλιστικό σύστημα γενικά 6 πόλεμος τελείωσε μέ τεράστια ήττα. Γενικό αποτέλεσμα τοΰ πολέμου ήταν ή παραπέρα έοωτερική έξασθένιση τοΰ Ιμπεριαλισμού καί ή έξασθένιση τών παγκοσμίων θέσεών του.
1. Ή παραπέρα άνάπτυξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού.
Στή διάρκεια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί τών σοσιαλιστικών έπαναστάσεων, πού εγιναν σέ πολλές χώρες τής Ευρώπης καί τής Άσίας, αναπτύχτηκε τό δεύτερο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού.
Ιίοιά είναι τά πιό χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού τοΰ σταδίου;
Πρώτο, ή απόσπαση άπό τόν καπιταλισμό μιας σειράς χο*- ρών τής Ευρώπης καί τής Άσίας καί ή μετατροπή τοΰ σοσιαλισμού σέ παγκόσμιο σύστημα.
Δεύτερο, ή παραπέρα άποσύνθεση τοΰ αποικιακού συστήματος τοΰ Ιμπεριαλισμού καί ή δξυνση τών αντιθέσεων άνάμεσα στίς ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, άπό τό ίνα μέρος, καί
9 :;
στίς Αποικιακές, μισοαποικιακές καί πρώην Αποικιακές χώρες, Από τό δλλο.
Τρίτο, ή έμφάνιση νέων Αντιθέσεων μέσα στό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο, καί πρίν Απ’ δλα Ανάμεσα στίς ΗΠΑ καί στίς Αλλες Αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, έξαιτίας τής έντεινόμενης έπέκτασης τοΰ άμερικανικοΰ Ιμπεριαλισμού καί τοΰ Αγώνα του γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία.
Τέταρτο, ή παραπέρα δξυνση καί έπέκταση τών ταξικών Ανταγωνισμών στίς καπιταλιστικά Αναπτυγμένες χώρες.
Στήν περίοδο Ανάμεσα στόν πρώτο καί στό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο τό σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα Αντιπροσωπευόταν μόνο Από μιά χώρα, δπου ζούσαν περίπου τά 8% ■*οΰ πληθυσμού τής γης. Ή χώρα αυτή, σάν πολιορκημένο φρούριο, ήταν περικυκλωμένη άπό παντού άπό έχθρικά καπιταλιστικά κράτη.
Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο καί υστέρα άπό τή νίκη τών λαΐκοδημοκρατικών έπαναστάσεων, μπήκαν στό δρόμο τοΰ σοσιαλισμού μιά σειρά χώρες τής Ευρώπης καί τής ’Ασίας, άνάμεσά τους καί μιά τόσο τεράστια χώρα δπως ή Κίνα. Τό σοσιαλιστικό στρατόπεδο περιλαμβάνει σήμερα τά 35% τοΰ πληθυσμού τής γής, δηλ. πάνω άπό 1 δισ. ανθρώπους.
01 σοσιαλιστικές χώρες σχημάτισαν Ινα ισχυρό στρατόπεδο, πού διαθέτει δλα τά άπαραίτητα γιά νά υπερασπίσει τόν έαυτό του άπό τίς έπιθετικές ένέργειες τής ιμπεριαλιστικής άντίδρασης, καθώς καί γιά νά βοηθήσει την οίκονο- μική, κοινωνική καί πολιτιστική άνάπτυξη τών άλλων λαών Λον άποσπάστηκαν άπό τόν Ιμπεριαλιστικό ζυγό.
"Τστερα άπό τήν άποσύνθεση τού Αποικιακού συστήματος, μεγάλο τμήμα τών χωρών τής ’Ασίας Απελευθερώθηκε από τήν άμεση υποταγή στούς Ιμπεριαλιστές.
Ή σφαίρα τής Ιμπεριαλιστικής έπέκτασης ελαττώθηκε «ημαντικά μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Τό ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο, που μόλις πρίν άπό λίγα χρόνια κατείχε ιά πέντε Εκτα τής υδρογείου, μετά τήν άποσύνθεση τών άποι- χιοκρατικών αυτοκρατοριών περιλαμβάνει χώρες δπου ζεΐ λι- γότερο Από τό Ινα τέταρτο τοΰ πληθυσμού τοΰ κόσμου.
Έ τ σ ι τώφα φαίνεται ακόμα καθαρότερα Από πρώτα δτι
94
ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμού είναι κυρίως κρίση τοί Ι μ π ε ρ ι α λ ι σ τ ι κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , πού άπ6 τό ζυγό του απελευθερώνονται όλοένα νέες χώρες καί λαοί.
Οί ιμπεριαλιστές δέν έννοοΰν νά παραδεχτούν αυτές τίς ιστορικές μεταβολές. ’Αμέσως μετά τό τέλος τοΰ πολέμου δρ- χισαν τόν πυρετώδη ανταγωνισμό τών έξοπλισμών, μέ σκοπό τήν προπαρασκευή ένός νέου παγκοσμίου πολέμου καί έξαπδ- λυσαν τόν «ψυχρό πόλεμο» κατά τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού. Τό δεύτερο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού έκτ δηλώνεται μέ τήν έντεινόμενη έπιθετικότητα τοΰ Ιμπεριαλισμού, μέ τήν δξυνση τής άπειλής τοΰ πολέμου πού κρέμεται «άνω άπό τόν κόσμο.
"Οσο έντείνεταί ή γενική κρίση, ή άνισομέρεια τής άνά- κτυξης τοΰ καπιταλισμοΰ παίρνει νέες, άκόμα όξύτερες μορφές. ’Αποτέλεσμα τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ήταν ή ριζική άλλαγή τοΰ προηγούμενου συσχετισμού τών δυνάμεων ανάμεσα στίς καπιταλιστικές χώρες. Οί θέσεις τών νικημένων χωρών (Γερμανίας, ’Ιαπωνίας, ’Ιταλίας) υπονομεύτηκα». Βγήκαν σοβαρά έξασθενημένες άπό τόν πόλεμο καί μερικές νικήτριες καπιταλιστικές δυνάμεις (’Αγγλία, Γαλλία). ’Αντίθετα, οΐ Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, ένισχύοντας τίς θέσεις τους, κατέλαβαν ήγετική θέση στόν καπιταλιστικό κόσμο. Τά μονοπώλιά τους δρχισαν άγώνα γιά τήν ϊνταση τής οικονομικής καί πολιτικής τους έπέκτασης, παντού δπου δέν συναντούν αποφασιστική άντίσταση. 01 ΗΠΑ προσπαθούν νά υποτάξουν καί τίς παλιές καπιταλιστικές χώρες, χωρίς νά ίξαιροΰν καί τούς Ιμπεριαλιστές συμμάχους τους.
Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έντάθηκε ή άστάθεια τής καπιταλιστικής οικονομίας, πού κλονίζεται όλοένα συχνότερα άπό οίκονομικές κρίσεις καί πτώσεις τής παραγωγής. 01 αυξανόμενες οίκονομικές δυσχέρειες τοΰ Ιμπεριαλιστικοί συστήματος, καθώς καί πολλοί πολιτικοί παράγοντες, που θά τούς Αναφέρουμε πιό κάτω, προκάλεσαν νέα δξυνση τών ταξικών άνταγωνισμών στίς χώρες δπου κυριαρχούν τά μονοπώλια. Περιορίστηκε ή κοινωνική βάση τής κυριαρχίας της μονοπωλιακής άστικής τάξης. Ή ταξική πάλη τών έργαζο- μένων κατά τών Ιμπεριαλιστών εγινε δχι μόνο πιό άποφασν- ατική καί όργανωμένη, άλλά καί πιό πλατειά.
Έ τσι, μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δέν έξασφαλί-
96
πτηκε καμιά σταθερότητα τοΰ καπιταλιστικού συστήματος. ’Αντίθετα, ή γενική του κρίση έξακολούθησε νά έντείνεται.
Ή διάσκεψη τών άντιπροσώπων τών κομμουνιστικών, καί Ιργατικών κομμάτων στή Μόσχα (Νοέμβριος 1960), αναλύοντας τίς αλλαγές πού εγιναν μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, κατέληξε στό συμπέρασμα δτι ή άνάπτυξη τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού μπήκε σέ νέο, τρίτο στάδιο. Ή ιδιομορφία αύτοΰ τοΰ σταδίου είναι δτι δέν προήλθε άπό παγκόσμιο πόλεμο.
Στό τρίτο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού έξακολουθούν ν’ αναπτύσσονται οί ίδιες διαδικασίες πού χαρακτήριζαν καί τό προηγούμενο στάδιο. Στό στάδιο δμως αύτό παρατηρούνται καί μερικά νέα, έξαιρετικά σημαντικά φαινόμενα. Πρόκειται κυρίως γιά τήν αποφασιστική αλλαγή πού εγινε στό συσχετισμό τών δυνάμεων στόν παγκόσμιο στίβο. Στήν ιστορική άμιλλα μέ τόν καπιταλισμό, ό σοσιαλισμός αποδείχνει τήν άδιαφιλονείκητη υπεροχή του στούς ρυθμούς της οικονομικής ανάπτυξης, σέ πολλούς σημαντικούς κλάδους τής έπιστημονικής καί τεχνικής προόδου, στήν έδραίωση τής στρατιωτικής του δύναμης. Τό νέο στάδιο τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού χαρακτηρίζεται άκόμα άπό τήν ουσιαστική κατάρρευση τοΰ αποικιακού συστήματος, πού είναι Ενα άπό τά πιό σημαντικά στηρίγματα τοΰ Ιμπεριαλισμού. Παράλληλα δέ σταματάει ό άγώνας άνάμεσα στούς ιμπεριαλιστές γιά τήν ανακατανομή τών άποικιών πού έχουν άπομείνει καί τών έξαρτημένων χωρών, γιά τή διατήρηση τής κυριαρχίας τους σ’ αυτές τίς χώρες, μέ τή μορφή τής συλλογικής άποικιοκρατίας κάτω άπό τήν αΙγίδα τών 'Ηνωμένων Πολιτειών. Έντείνονται καί οί προσπάθειες τών ιμπεριαλιστών γιά νά συνεχίσουν τήν Εκμετάλλευση τών άπελευθερωμένων χωρών μέ τίς μεθόδους τής «νεοαποικιοκρατίας». Τέλος, ή άνισο- μέρεια τής ανάπτυξης τού καπιταλισμού είχε γιά αποτέλεσμα νά μήν μπορούν πιά οί ΗΠΑ νά διατηρήσουν στήν οικονομία τού καπιταλιστικού κόσμου τό είδικό βάρος πού είχαν έξασφαλίσει άμέσως μετά τόν πόλεμο. Τά νικημένα στό δε\>- τερο παγκόσμιο πόλεμο Ιμπεριαλιστικά κράτη άποκατέστησαν τίς οικονομικές τους θέσεις καί αύτό συνετέλεσε στήν άναγέν- νηση τών παλιών καί στή δημιουργία νέων έστιών ιμπεριαλιστικού άνταγωνισμού καί συγκρούσεων.
9(1
Τό δεύτερο Kui τό τρίτο στάδιο τής γενικής κρίσης τον καπιταλισμού Ιδειξαν Ιδιαίτερα καθαρά τά βασικά γνωρίσματα καί τίς νομοτέλειες αυτής τής διαδικασίας. Συνοψίζοντας αυτά τά γνωρίσματα καί τίς νομοτέλειες, τό Πρόγραμμα τοΰ Κ Κ Σ Ε τονίζει: «Ή απόσπαση όλοένα νέων χωρών άπό τόν καπιταλισμό' ή έξασΟένιση τών θέσεων τοΰ Ιμπεριαλισμού στήν οικονομική άμιλλα μέ τό σοσιαλισμό' ή κατάρρευση τοΰ άποικιακοΰ συστήματος τοΰ Ιμπεριαλισμού' ή δξυνση τών άντιθέσεων τοΰ Ιμπεριαλισμού δσο αναπτύσσεται ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός καί ό μιλιταρισμός" ή ένταση τής επωτερικής άστάθειας καί τής άποσύνθεσης τής καπιταλιστικής οίκονομίας, πού έκδηλώνονται μέ τήν αδυναμία τοΰ καπιταλισμοΰ νά χρησιμοποιήσει άπόλυτα τίς παραγωγικές δυνάμεις (χαμηλοί ρυθμοί άνάπτυξης τής παραγωγής, περιοδικές κρίσεις, άδιάκοπη υποαπασχόληση τών παραγωγικών δυνατοτήτων, χρόνια άνεργία)' ή ένταση τοΰ άγώνα ανάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο' ή μεγάλη δξυνση τών άντιθέσεων τής παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας' ή πρωτοφανής ένταση τής πολιτικής αντίδρασης σέ δλους τους τομείς, ή έγκατάλειψη τών άστικών έλευθεριών καί ή έγκαθίδρυση σέ πολλές χώρες φασιστικών, τυραννικών καθεστώτων" ή βαθειά κρίση τής άστικής πολιτικής καί Ιδεολογίας — μέ δλα αυτά έκφράζεται ή γ ε ν ι κ ή κ ρ ί σ η τ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ » * .
Βάση δλων αυτών τών φαινομένων είναι, σέ τελευταία άνάλυση, ή δξυνση τής βασικής άντίθεσης τοΰ καπιταλισμού, δηλ. τής άντίθεσης άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στόν άτομικό χαρακτήρα τής ιδιοποίησης. Ό περιορισμός τοΰ τομέα τής Ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης δημιούργησε καινούριες δυσκολίες στό δρόμο γιά τήν παραπέρα άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων στίς συνθήκες πού διατηρείται ή άτομική Ιδιοκτησία καί ή άναρχία τής παραγωγής. Ή άνάπτυξη τών παραγωγικών δυνάμεων έπιβάλ- λει όλοένα πιό έπιτακτικά τήν Απελευθέρωση άπό τά δεσμά τής καπιταλιστικής Ιδιοκτησίας. Στήν κατάσταση τής νέας
* «Πρόγραμμα τοβ Καμμουνιο*ι«οΟ Κόμματος τί)ς 2ο6ιβτιχί)ς Έ νωσης», Κρ*τ·.*<ς π ο λ ικ ές ίχ Η κ ις , Μ*τχ«, 1961, σβλ. 26 -2 6 .
97
μεγάλης έντασης καί δξιτνσης τών Αντιθέσεων, πού χαρακτηρίζουν τό σημερινό στάδιο της γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμού, τά μονοπώλια δέν μποροΰν πιά νά εξασφαλίσουν τήν κυριαρχία τους μέ τά προηγούμενα μέσα. Γι* αΰτό στρέφονται πρός τίς νέες κρατικές - μονοπωλιακές μορφές κυριαρχίας τοΰ κεφαλαίου.
2. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός.
Ή μετατροπή τον μονοπωλιακού χαπιταλω.ιιοΰ οί χρα- r ιχο-μονοζιωλιαν.'} καπιταλιομό.
Τό Πρόγραμμα τοΰ Κ Κ Σ Ε , πού ψηφίστηκε άπό τό 22ο συνέδριο τοΰ κόμματος, καθορίζει μέ σαφήνεια τήν ουσία τής μετατροπής τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό. «Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός συνδέει τή δύναμη τών μονοπωλίων καί τή δύναμη τοΰ κράτους σέ £να ένιαΐο μηχανισμό μέ σκοπό τόν πλουτισμό τών μονοπωλίων, τήν κατάπνιξη τοΰ έργατικοΰ κινήματος καί τοΰ έθνικοαπελευθερωτικοΰ άγώνα, τή σωτηρία τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, τήν έξαπόλυση έπιθετικών πολέμων»*.
Άπό τήν περίοδο τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός έγκαθιδρύθηκε στίς κυριότερες Ιμπεριαλιστικές χώρες καί άπλωσε λίγο - πολύ τίς ρίζες του σέ ολες τίς αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.
Φυσικά, ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός σέ καμιά χώρα δέν μπορεΐ νά περιλάβει καί νά άναδιαρθρώσει δλους τούς κρίκους τής οικονομίας. Πλάι σ’ αύτόν, δπως καί γενικά πλάι στό μονοπωλιακό καπιταλισμό, έξακολουθοΰν νά υπάρχουν καί μή μονοπωλιακές, μεσαίες καί μικρές έπιχειρή- σεις, διατηρείται σέ μεγάλο ή μικρό βαθμό ή μικροαστική τάξη τής πόλης καί τοΰ χωριοΰ, μερικές φορές μάλιστα διατηρούνται καί έπιδιώσεις τών προκαπιταλιστικών μορφών έκ-
* «Πρόγρσψ^χ τοΟ Κο(ΐ4ΐοονι<πι*οΟ Κόμματος xifc Σο6ιβτιχϊ|ς Έ νωσης», Κρατικές πολιτικές έχΒόαεις, Μόαχι, 1961, οελ. 26-2Φ.
98
μετάλλευσης. Ή ανάπτυξη δμως τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι νέο καί σημαντικό φαινόμενο στό σύγχρονο καπιταλισμό, καί στή μελέτη του πρέπει νά δόσουμε ιδιαίτερη προσοχή.
Ή ανάπτυξη τού κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι σύνθετο καί πολύπλευρο φαινόμενο, πού περιλαμβάνει τόσο την οικονομία, δσο καί τήν πολιτική.
Τά μονοπώλια, πού εγιναν ή κυρίαρχη οίκονομική δύναμη στίς άρχές κιόλας τού 20ού αΙώνα, άπό τά πρώτα τους βήματα κέρδιζαν άπό τίς κρατικές παραγγελίες καί κατόρθωναν νά προσαρμόζουν στά ίδιοτελή τους συμφέροντα τήν τε- λωνειακή νομοθεσία, τήν κρατική πίστωση, τό σύστημα τών έπιχορηγήσεων, τή φορολογία κτλ. 'Ωστόσο, &ς τήν έποχή πού τό καπιταλιστικό σύστημα μπήκε στήν περίοδο τής γενικής του κρίσης, ή πλατειά αναπαραγωγή τοΰ κεφαλαίου γινόταν άπό τά μονοπώλια βασικά χωρίς τή μεσολάβηση καί τήν άμεση συμμετοχή τοΰ κράτους. Τό καπιταλιστικό σύστημα γενικά είχε άκόμα άρκετή σταθερότητα γιά νά τά βγάζει πέρα χωρίς τήν υποστήριξη τοΰ κράτους.
Ή κατάσταση αλλαξε δταν 6 καπιταλισμός μπήκε στήν έποχή τής γενικής του κρίσης. Οί ισχυροί κλονισμοί τοΰ καπιταλιστικού συστήματος, δπως οί παγκόσμιοι πόλεμοι, οί οΐ- κονομικές καί πολιτικές κρίσεις, εδειξαν στούς διευθύνοντες τά μονοπώλια δτι είναι άπαραίτητο νά συμπληρώσουν μέ νέες μορφές δράσης τήν κυριαρχία τους. Γιά νά έξασφαλίσουν τή λειτουργία τοΰ παραγωγικού, οικονομικού καί έμπορικοΰ μηχανισμού τών καπιταλιστικών έταιριών, ήταν άπαραίτητο νά ένώσουν τή δύναμή τους μέ τήν τεράστια δύναμη τοΰ κράτους. Οί παγκόσμιοι πόλεμοι καί οί οίκονομικές κρίσεις, ό μιλιταρισμός καί οί πολιτικές άναστατώσεις έπιτάχυναν τή μετατροπή τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό μέ βάση τήν τεράστια συγκέντρωση τής παραγωγής καί τή συγκεντροποίηση τού κεφαλαίου.
Τό πρώτο κύμα τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακού καπιταλισμού έμφανίστηκε στήν περίοδο τοΰ παγκοσμίου πολέμου τοΰ 1 9 14-1918 . Ό Λένιν Εγραψε δτι αύτό εγινε έξαιτίας τής πίεσης τών περιστάσεων, πού δημιουργήθηκαν άπό τόν πόλεμο. Ή διαδικασία αντή άναπτύχτηκε τότε περισσότερο στή Γερμανία. *0 Λένιν θεωρούσε τά κρατικά - μονοπωλιακά μέ
ί>9
τρα τής πολεμικής περιόδου δχι τυχαία, δχι προσωρινά φαινόμενα. Τά Εβλεπε σάν Ιστορικά νομοτελειακή, αναπόφευκτη πορεία πού έπιταχύνθηκε μέ τήν Επίδραση τοΰ πολέμου. ’Από τότε Ακόμα, στά 1917, δ Λένιν ανάπτυξε περισσότερο τόν έρισμό τοΰ Ιμπεριαλισμού, υπογραμμίζοντας δτι ό Ιμπεριαλισμός δέν είναι μόνο ή έποχή τών γιγάντιων μονοπωλίων, άλλά καί «η έποχή τής μετατροπής τοΰ μονοπωλιακού - καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό.. .»*.
Σημαντικός παράγοντας γιά τήν ανάπτυξη τοΰ κρατι- κοΰ - μονοπωλιακού καπιταλισμού ήταν ή παγκόσμια οίκονβ- μική κρίση τοΰ 1929 - 1933, πού κλόνισε δυνατά τήν παγκό- βμια οικονομία τοΰ καπιταλισμού. Ή κρίση Αναπτύχτηκε δταν ή Σοβιετική Ένωση πραγματοποιούσε μέ έπιτυχία τό πρώτο πεντάχρονο σχέδιο, πού έδειξε τά καταπληκτικά πλεονεκτήματα τής σοσιαλιστικής σχεδιασμένης οικονομίας. Γιά νά σωθούν τά μεγάλα μονοπώλια άπό τήν κρίση πάρθηκαν τότε κρατικά μέτρα, πού τά παρουσίασαν σάν Επιτυχημένη προσπάθεια «ρύθμισης» τής καπιταλιστικής οικονομίας καί εισαγωγής σ’ αυτήν τής άρχής τοΰ «σχεδιασμοΰ». ’Από τότι τό σύστημα τών κρατικών - μονοπωλιακών μέτρων κατά τών κρίσεων Εγινε συστατικό μέρος τής δραστηριότητας τοΰ Ιμπεριαλιστικού κρατικού μηχανισμού. Τό κράτος άνέλαβε νά προστατεύει, μέ τή νομοθεσία, τούς μεγ<5Αους καπιταλιστές άπό τίς οίκονομικές κρίσεις.
Μέ τό πρόσχημα τοΰ Αγώνα κατά τών κρίσεων καί γιά τό «σχεδίασμά» τής οίκονομίας, τό μονοπωλιακό κεφάλαιο βρήκε νέα μέσα πλουτισμού άπό τό κρατικό ταμείο. Μέσα στά πλαίσια τοΰ προγράμματος «δημοσίων Εργων», τό κράτος κατασκευάζει δρόμους, γιά νά μειώσει τά μεταφορικά έξοδα τών μονοπωλίων, καί ήλεκτροσταΟμούς, γιά νά μειώσει τά έξοδά τους γιά ήλεκτρενέργεια. Μέ τό πρόσχημα τής Απαλλαγής άπό τά «πλεονάσματα» τής παραγωγής, τό κράτος Αγοράζει Από τά μονοπώλια τά έμπορεύματα πού δέ βρίσκουν αγορές, τά συγκεντρώνει σέ Αποθήκες ή τά καταστρέφει. Τ4 κράτος παραχωρεί Επίσης στά μονοπώλια πιστώσεις καί bu- χβρηγήσεις γιά τήν πώληση τών Αδιάθετων προϊόντων τ·υς
* Β. I. Aivtv, τύμ. 9&»;, « λ . 33β.
1 0 θ
<πΙς Αγορές τοΰ έξωτερικοΰ μέ τεχνητά χαμηλές τιμές, τιμές ντάμπινγκ. Είναι δλοφάνερο δτι αυτά τά μέτρα μόνο έντείνονν τόν παρασιτισμό τοΰ μονοπωλιακοΰ κεφαλαίου.
Στή φασιστική Γερμανία ή συγχώνευση της έξονσίας τής χρηματιστικής όλιγαρχίας μέ τήν έξουσία τοΰ κράτους εφτασε στά έσχατα δρια. Κάθε μεγάλος καπιταλιστής στήν έπιχείρησή του είχε δικαίωμα νά αντιπροσωπεύει τή* κρβ- τική έξουσία. Τά κρατικά δργανα μαζί μέ έκπροσώπους τοΰ μεγάλου κεφαλαίου διηύθυναν δλόκληρους κλάδους τής οΐ- κονομίας, καθόριζαν τίς παραγγελίες πού θά δίνονταν στά κοντσέρν, κανόνιζαν τίς τιμές, έκαναν τήν κατανομή τών πρώτων υλών. Τό κράτος εγινε δργανο γιά τήν παραπέρα συγκεν- τροποίηση τοΰ κεφαλαίου. Ψηφίστηκαν νόμοι γιά τήν κατάργηση δλων τών μικρών μετοχικών έταιριών καί τήν προσάρτησή τους στά μεγάλα κοντσέρν. Τό φασιστικό κράτος κατάπνιξε μέ θηριωδία τήν αντίσταση τοΰ προλεταριάτου κατά τών μονοπωλίων καί διέλυσε τίς συνδικαλιστικές δργανώσεις καί τά πολιτικά κόμματα τής έργατικής τάξης. *0 κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός Εδειξε δλη τήν απαίσια ληστβι- κή φυσιογνωμία του.
Ό δετιτεοος παγκόσμιος πόλεμος έπιτάχυνε άκόμα περια- σότερο στίς ιμπεριαλιστικές χώρες τή μετατροπή τοΰ μον·- χωλιακοΰ καπιταλισμοΰ σέ κρατικό - μονοπωλιακό. Ή στενή συγχώνευση τών πανίσχυρων μονοπωλίων μέ τό κράτος, πού ?γινε στίς συνθήκες τής πολεμικής οίκονομίας, δέ διαλύθηκε ύστερα άπό τό τέλος τοΰ πολέμου. Έγινε ό σκελετός τής κρατικής - μονοπωλιακής διάρθρωσης. Ό μηχανισμός τής πολεμικής κινητοποίησης τής οίκονομίας εγινε συστατικό μέρος τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί στήν εΙρηνική περίοδο. Έτσι μετά τους παγκοσμίους πολέμους τίς θέσεις - κλειδιά στήν οΐ- κονομία τών Ιμπεριαλιστικών κρατών τίς κατέλαβαν τά πολεμικά κοντσέρν, πού ένδιαφέρονταν Ιδιαίτερα γιά τά κρατικά - μονοπωλιακά μέτρα.
Γιά νά χρησιμοποιούν πληρέστερα τήν κρατική έξουσί* οί μεγαλύτεροι έκπρόσωποι τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου Ε- γιναν υπουργοί, διευθυντές τών βασικών υπηρεσιών, πρεσβευτές, άνώτεροι υπάλληλοι. Δημιουργεΐται τόσο στενή οχέ- αη τοΰ κρατικοΰ μηχανισμοΰ καί τών μονοπωλίων, ώστε συχνά είναι δύσκολο νά ξεχωρίσει κανείς τά δρια μεταξύ τονς.
101
Τό κράτος μετατρέπεται σέ έπιτροπη γιά νά διευθύνει τίς υποθέσεις τής μονοπωλιακής άστικής τάξης. "Ολη ή οικονομική ζωή παίρνει evtovo γραφειοκρατικό χαρακτήρα.
Ό Λένιν διεπίστωσε δτι τά μονοπώλια δέν καταργούν τύν άνταγωνισμό, άλλά μόνο άλλάζουν τή μορφή τής ανταγωνιστικής πάλης. Γεννιούνται καινούργιες μορφές ανταγωνισμού. Βασική μέθοδος τής όξυνόμενης άνταγωνιστικής πάλης γίνεται ή οίκονομική, ή πολιτική, πολλές φορές καί ή φυσική βία, ό στραγγαλισμός καί ή συντριβή τοΰ άνταγωνιστή μέ δ?Λ τά δυνατά μέσα. Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός περιορίζει ακόμα περισσότερο τόν τομέα τοΰ έλεύθερου άνταγωνισμοΰ. Γίνεται στίβος μιας νέας μορφής ανταγωνιστικής πάλης, τής πάλης άνάμεσα στά τεράστια μονοπώλιο γιά τό προνόμιο νά καταληστεύουν τό κρατικό ταμείο, γιά τόν έλεγχο τών διαφόρων κρίκων τοΰ κρατικοΰ μηχανισμού. Ό χ ι τυχαία δ Λένιν παρατήρησε δτι δ κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός είναι ή νομιμοποιημένη καταλήστευση τοΰ δημοσίου χρήματος.
Ό μηχανισμός τοΰ σύγχρονον κρατιχον-μονοπωλιακού καπιταλισμόν.
Ή ουσία τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού, 8- πως είπαμε, συνίσταται στήν δμεση συνένωση τής κυριαρχίας τών καπιταλιστικών μονοπωλίων μέ τή γιγάντια, δύναμη τοΰ κράτους. Σ ’ αυτή τή συνένωση τό κράτος δέν παίρνει άνεξάρτητη θέση, άλλά θέση υποταγής.
Εξυπηρετώντας τά συμφέροντα τών μονοπωλίων, τό κράτος Ιφαρμόζει διάφορα ρυθμιστικά μέτρα, κρατικοποιεί δρι- σμένους κλάδους τής οίκονομίας. Εξογκώνει τόν κρατικό προϋπολογισμό ετσι, ώστε νά δημιουργεί μιά Ιδιόμορφη προνομιούχα έγγυημένη άγορά γιά τίς έταιρίες καί τόν χρησιμοποιεί γιά νά Ιξασθενίζει τούς κλονισμούς, πού προκαλοΰν οί οίκονομικές κρίσεις καί ό περιορισμός τών τομέων τής Ιμπεριαλιστικής έκμετάλλευσης.
Τό κράτος χρησιμοποιείται άπό τά μονοπώλια, σέ πρωτοφανή έκταση, καί σά μέσο γιά τή συσσώρευση κεφαλαίου. Γιά νά συγκεντρώσει τά χρηματικά μέσα τού πληθυσμού στίς μεγαλύτερες ιδιωτικές τράπεζες καί στίς άσφαλιστικές έται-
102
ρ£ες, πού χρηματοδοτούν τούς μονοπωλητές, τό κράτος γίνεται έγγυητής τών καταθέσεων. Σώζει τά τράστ καί τά κον- τσέρν άπό τή χρεωκοπία, κατοχυρώνει καί διατηρεί τά κέρδη τους σέ ίη|>ηλό έπίπεδο μέ τή σκληρότατη φορολογική κα- ταλήστευση τών έργαζομένων. Τεράστιες διαστάσεις παίρνουν ο! στρατιωτικές καί άστυνομικές λειτουργίες τοΰ κράτους, πού χρησιμοποιούνται άπό τά μονοπώλια γιά τήν υποταγή τών έργαζομένων.
’Ιδιαίτερα χαρακτηριστικό γνώρισμα τού σύγχρονου κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμοΰ είναι δ σχηματισμός σημαντικής κρατικής άγορας μέ τή μορφή κρατικών παραγγελιών, πιστώσεων γιά τήν άγορά τών πλεονασμάτων κτλ. Αυτή ή άγορά βρίσκεται σχεδόν στήν απεριόριστη έξουσία τών μεγάλων έταιριών. Αυτό όδηγεϊ σέ τεράστια ένίσχυση τοΰ ρόλου πού παίζει τό δημόσιο χρήμα στήν οίκονομία. Μέ τή μορφή τών άμεσων καί τών Ιμμεσων φόρων τό κράτος συγκεντρώνει στά χέρια του καί Ανακατανέμει πρός δφελος τών μονοπωλίων διαρκώς μεγαλύτερο μέρος τοΰ εθνικού εΐ- σοδήματος. Στίς άρχές τοΰ αιώνα μας, στίς Ηνωμένες Πολιτείες καί στήν ’Αγγλία, οί είσπράξεις μέ τή μορφή φόρων ήταν μόνο μερικά έκατοστά άπό τό έθνικό εισόδημα, ένώ στά 1960 αυτές οί είσπράξεις Ιφτασαν περίπου στό % τού έθνι- κοΰ εισοδήματος.
Οί τεράστιοι φόροι πού παίρνονται άπό τόν πληθυσμό χρησιμοποιούνται πρίν άπ’ δλα γιά τίς μεγάλες κρατικίς αγορές πολεμικού υλικού, πού παράγουν τά κοντσέρν μέ παραγγελία τοΰ κράτους. Αυτές οί παραγγελίες είναι συνήθως μακροπρόθεσμες ( 4 - 5 χρόνια). Έ τσι τά άντίστοιχα μονοπώλια Ιξασφαλίζονται ώς 2να βαθμό άπό τήν άστάθεια τής αυθόρμητης ζήτησης τής άγορας.
Τό κράτος δχι μόνο δημιουργεί μιά σχετικά έγγυημένη ζήτηση, πού τή χρησιμοποιούν κυρίως οί μεγαλύτερες έται- ρΰς, άλλά παρέχει σ’ αυτές καί τεράστιες έπιχορηγήσεις. Αυτές τίς έπιχορηγήσεις τίς παίρνουν κυρίως τά κοντσέρν, πού παράγουν έμπορεύματα στρατιωτικής σημασίας, στρατηγικές πρώτες ΰλες, καύσιμα, μερικά είδη χημικών προϊόντων, ήλεκτρενέργεια. Σά μέσο πλουτισμού τών μονοπωλίων χρησιμεύουν καί οί κρατικές πιστώσεις, πού δίνονται γιά τόν έκσυγχρονισμό τοΰ τεχνικού έξοπλισμού. Οί τράπεζες
103
είσπράττουν τεράστια κέρδη σά μεσολαβητές γιά τήν τοποθέτηση τών κρατικών δανείων.
Κατά τό πέρασμα στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό παρατηρεΐται καί κάποια αύξηση της κρατικής ιδιοκτησίας. Σ ’ αυτό συντελούν κυρίως οί γρήγοροι ρυθμοί τής σύγχρονης τεχνικής προόδου (ό αυτοματισμός, ή ήλεκτρονι- κή, ή ατομική ένέργεια). Τή δημιουργία νέων κλάδων τής βιομηχανίας, πού απαιτούν έξαιρετικά μεγάλες αρχικές έπεν- δύσεις κεφαλαίων, τά μονοπώλια προσπαθούν νά τή μεταθέσουν στό κράτο;, ένώ τά ίδια κρατούν τό ρόλο τοΰ έργολάβου γιά τήν οικοδόμηση τών έπιχειρήσεων καί τοΰ προμηθευτή τοΰ τεχνικού έξοπλισμοΰ, πράγμα πού χωρίς κίνδυνο τονς έξασφαλίζει έγγυημένα μεγάλα κέρδη. 'Η κρατική ιδιοκτησία μεγαλώνει καί μέ τήν οικοδόμηση νέων έπιχειρήσεων πολεμικής βιομηχανίας καί κλάδιον πού έχουν σχέση μ’ αυτήν. Καί σ’ αυτόν τόν τομέα οί Ιδιωτικές έπιχειρήσεις προσπα- θοΰν νά φορτώσουν τήν οίκοδόμηση τών έργοστασίων στό κράτος, πού υστέρα τά παραχωρεί μέ ένοίκιο στά μονοπώλια.
Έκτός άπ’ αΰτά, στήν ιδιοκτησία τού κράτους περνούν καί μερικοί σημαντικοί, άλλά δχι πολύ αποδοτικοί κλάδοι τής βιομηχανίας. Τέτοιοι κλάδοι στήν ’Αγγλία ήταν τά Ανθρακωρυχεία, οί ήλεκτροσταΟμοί καί οί σιδηρόδρομοι. Ή κρατικοποίηση αυτών τών βιομηχανιών ήταν έξαιρετικά έπικερδής έπιχείρηση γιά τίς αντίστοιχες εταιρίες. Χάρη στή «γενναιοδωρία» τοΰ κράτους, οί ιδιοκτήτες - καπιταλιστές πήραν γι’ αΰτές τιμές πού κανείς Ιδιώτης δέ θά τίς πλήρωνε. Έ τσι ουσιαστικά τούς δόθηκε ή δυνατότητα νά αποσύρουν τά κεφάλαιά τους άπό τίς δχι πολύ αποδοτικές έπιχειρήσεις καί νά τά τοποθετήσουν σέ άλλες πιό έπικερδεΐς. Οί έπιχειρήσεις πού πέρασαν στά χέρια τοΰ κράτους χρησιμοποιούνται πλα- τειά γιά τά συμφέροντα τών Ιδιωτικών καπιταλιστικών έται- ριών, πού κερδίζουν άπό τίς χαμηλές τιμές τών σιδηροδρομικών μεταφορών καί τής ήλεκτρενέργειας, τοΰ ανθρακα, τοΰ χυτοσιδήρου, τοΰ χάλυβα κτλ. Συνήθως δλες τίς ήγετι- κές θέσεις στίς κρατικές έπιχειρήσεις τίς κατέχουν οί μεγιστάνες τού χρηματιστικοΰ κεφαλαίου καί οΐ έκπρόσωποί τους.
’Εφαρμόζονται καί διάφορες μορφές μικτής, κρατικής - άτομικής ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής. Στήν ’Ιταλία καί στή Λιαική Γερμανία, π.χ., τό κράτος κατέχει μεγάλα
104
πακέτα έλέγχου τών μετοχών πολυάριθμων έταιριών σέ διά- φΛρους κλάδους τής οικονομίας.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καχιταλισμοΰ είναι ή δραστήρια έπέμβαση τοΰ κράτους στίς συγκρούσεις άνάμεσα στούς έργάτες καί στούς έπιχειρημα- τίες καί ή προσπάθεια του νά καταπνίξει μέ τή βία τή δυσαρέσκεια τών μαζών. Όλοένα συχνότερα τό κράτος έπιβάλλει τήν αναγκαστική του διαιτησία, στή διάρκεια τών άπεργιών, ασκώντας πίεση στούς απεργούς πρός δφελος τών μονοπωλίων. 01 κρατικοί νόμοι καί τά διατάγματα δυσκολεύουν πολύ τόν άπεργιακό άγώνα καί τή δράση τών συνδικαλιστικών όρ- γανώσεων (π.χ. ό νόμος Τάφτ - ΧάρτλεΙ) στίς ΗΠΑ). 'Η γενική κρατική πολιτική τής «καθήλωσης» τών μισθών, δηλ. της διατήρησής τους στά ίδια έπίπεδα ένώ ανεβαίνει τό κόστος τής ζωής, δίνει τή δυνατότητα στά μονοπώλια νά αυξάνουν τό βαθμό τής έκμετάλλευσης τών έργαζομένων.
Τυπικό γνώρισμα τής μεταπολεμικής περιόδου “γιναν τά κρατικά - μονοπωλιακά μέτρα στό διεθνή στίβο. Τά μονοπώλια άναγκάζουν τό κράτος νά χρηματοδοτεί τίς έξαγωγές έμπορευμάτων καί νά έγγυδται τίς ιδιωτικές πιστώσεις πού παρέχονται στό έξωτερικό. Τό Ιμπεριαλιστικό κράτος άνα- λαμβάνει τήν έξαγωγή κεφαλαίου στούς κλάδους ή στίς χώρες, δπου δέν αποφασίζουν νά διακινδυνεύσουν οΐ ιδιωτικές έταιρίες.
Ή πολιτική τής καπιταλιστικής «ένοποίησης» είναι ή πιή καθαρή έκφραση τών κρατικών - μονοπωλιακών τάσεων ο;·; διεθνή κλίμακα. Ή πολιτική αυτή γέννησε γιγαντιαΐες κρατικές - μονοπωλιακές ένώσεις δπως είναι ή Ευρωπαϊκή 2νω- ση ανθρακα καί χάλυβα καί ή Ευρωπαϊκή κοινότητα άτομι- κής ένεργείας. καθώς καί ή Ευρωπαϊκή Οίκονομική Κοινότητα («Κοινή Άγορά»), πού περιλαμβάνει τή Δυτική Γερμανία, τή Γαλλία, τήν ’Ιταλία, τό Βέλγιο, τήν 'Ολλανδία καί τό Λουξεμβούργο, καί ή Ευρωπαϊκή Ινωση έλεύθερων άνταλλα- γών, πού περιλαμβάνει μερικές δλλες χώρες τής Δυτικής Ευρώπης μέ έπικεφαλής τήν ’Αγγλία.
Σέ διάκριση άπό τά συνηθισμένα διεθνή καρτέλ τών ιδιωτικών μονοπωλίων, ή «ένοποίηση» είναι άποτέλεσμα συμφωνίας ά ν ά μ ε σ α σ έ κ υ β ε ρ ν ή σ ε ι ς . 'Ωστόσο, πίσω άπό τίς πλάτες τών κυβερνήσεων κρύβονται καί πά
10Γ,
λι τά συμφέροντα καί ή θέληση τών μεγαλύτερων μονοπωλίων. Στήν πολιτική τής «ένοποίησης» συμπλέκονται σέ iw σφιχτό κόμπο τόσο τά οικονομικά, δσο καί τά πολιτικά σχέδια τής χρηματιστικής όλιγαρχίας τών χωρών τής Δυτικής Ευρώπης. Ενώνοντας τίς έθνικές αγορές σέ μιά «κοινή άγορά» καί καταργώντας ή έξασθενίζοντας τά έσωτερικά τελω- νειακά φράγματα, τά μονοπώλια - γίγαντες προσπαθούν νά πλατύνουν τά δρια τής κυριαρχίας τους, νά έπεκτείνουν τίς αγορές πώλησης καί τίς σφαίρες τοποθέτησης κεφαλαίου, νά μεγαλώσουν τή ζώνη τής μονοπωλιακής έκμετάλλευσης καί νά αναταχθούν άπό κοινού στίς διεκδικήσεις τής έργατικής τάξης. Ή «Κοινή Άγορά» είναι ή «Ευρώπη τού τράστ>, ή σημερινή μορφή άνακατανομής τών αγορών άνάμεσα στά μεγαλύτερα μονοπώλια.
'Ωστόσο τόν καθοριστικό ρόλο τόν παίζουν οί πολιτικοί σκοποί τών Ιμπεριαλιστών. 01 διεθνείς κρατικές - μονοπωλιακές ένώσεις είναι ή οίκονομική δάση τών έπιθετικών συνασπισμών πού στρέφονται κατά τών χωρών τοΰ σοσιαλισμού, είναι Ενωση τών Ιμπεριαλιστών γιά τήν κατάπνιξη τοΰ έργα- τικοΰ καί δημοκρατικού κινήματος καί γιά τήν έφαρμογη τής πολιτικής τής «νεοαποικιοκρατίας». Έμπνευστής τής καπιταλιστικής «ένοποίησης» είναι δ Αμερικανικός Ιμπεριαλισμός, πού τή βλέπει σά μέσο γιά τή συσπείρωση δλων τών αντιδραστικών δυνάμεων τής Δύσης. Ταυτόχρονα δμως οί δργανωσεις, πού δημιουργοΰνται μέ τή σημαία τής «ένοποίησης» τής καπιταλιστικής Ευρώπης, μετατρέπονται οί ίδιες σέ έστίες όξύτα- των προστριβών καί συγκρούσεων. Οί Ηνωμένες Πολιτείες τής Αμερικής, πού φοβούνται γιά τίς δικές τους θέσεις, προσπαθούν έπίμονα νά περιλάβουν τήν «ένωμένη Ευρώπη» στήν τροχιά τής άμερικανικής έπιθετικής πολιτικής καί νά διατηρήσουν Ετσι τήν ήγετική τους θέση στόν καπιταλιστικό κόσμο.
Ή οτβατιωτιχοποίηση τής οίχονομίας.
Μέ τήν άνάπτυξη τών κρατικών - μονοπωλιακών τάσεων συνδέεται άδιάρρηκτα ή στρατιωτικοποίηση τής οικονομίας τών Ιμπεριαλιστικών κρατών.
Σέ άναπτυγμένη μορφή ή στρατιωτικοποίηση τής οίκο-
10G
νομίας είναι τυπικό γνώρισμα μόνο γιά τήν έποχή τής γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμοΰ μέ τούς παγκοσμίους πολέμους του. Αυτό γίνεται δυνατό γιατί ό κρατικός μηχανισμός χρησιμοποιείται από τά μονοπώλια γιά τήν ανακατανομή τοΰ έ&νι- κοΰ εισοδήματος (άμεσοι καί Εμμεσοι φόροι, κρατικά δάνεια, Ελεγχος στήν κατανομή τών στρατηγικών πρώτων υλών καί υλικών κτλ.), μέ σκοπό τή δημιουργία τεράστιας πολεμικής οικονομίας. Ή αίτια αυτής τής πραγματικά «ολοκληρωτικής» στρατιωτικοποίησης, πού σάν πρότυπό της μπορεΐ νά χρησιμεύσει ή Γερμανία τοΰ 1933 - 1939 καί οί ΗΠΑ μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, βρίσκεται στήν δξυνση τών βασικών αντιθέσεων τοΰ σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού. 01 μεγαλύτερες έταιρίες προσπαθοΰν έπίμονα νά λύσουν τό πρόβλημα τής πώλησης έμπορευμάτων μέ τίς κρατικές στρατιωτικές παραγγελίες. Ένδιαφέρονται βαθειά γιά τόν άνταγο)- νισμό τών έξοπλισμών πού τούς έξασφαλίζει δισεκατομμύρια υπερκέρδη.
Τά τεράστια έξοδα τών ιμπεριαλιστικών κρατών γιά στρατιωτικούς σκοπούς έξαοθενίζουν γιά Ενα διάστημα τήν όξύτητα τοΰ προβλήματος τής πώλησης έμπορευμάτων.
Είναι δμως αδύνατο νά έξηγηθεΐ ή στρατιωτικοποίησΐ| τής οίκονομίας μόνο άπό οίκονομικές αιτίες, γιατί συνδέονται άδιάρρηκτα μέ τή γενική πορεία τής έσωτερικής καί της έξωτερικής πολιτικής τών ιμπεριαλιστικών κρατών. Είναι γνωστό δτι μετά τήν παγκόσμια οικονομική κρίση το>' 1929 - 1933, πολλά μονοπώλια καί στίς ΗΙΙΑ καί στή Γερμανία ένδιαφέρονταν τό ίδιο γιά τίς στρατιωτικές παραγγελίες. Ωστόσο, στό δρόμο τής έντατικής στρατιωτικοποίησης τής οικονομίας μπήκε τότε ή χιτλερική Γερμανία, υποτάσσοντας τήν έσωτερική καί έξωτερική της πολιτική στήν προετοιμασία τοΰ πολέμου γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ό κυριότερος έμπνευστής τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας είναι οί Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής. ’
Πρέπει νά ποΰμε δτι τό κοινωνικό σύστημα, πού χρησιμοποιεί σά μέσο «παρόρμησης» τής οίκονομίας τήν παραγωγή δπλων μαζικής καταστροφής, άπό ήθική άποψη απαγγέλλει γιά τόν έαυτό του τή θανατική καταδίκη 1
Τό ζήτημα δμως δέν είναι μόνο ζήτημα ήθικής. Αύτή ή
107
πολιτική είναι δχι μόνο έγκληματική, αλλά σέ τελευταία ανάλυση καί μάταιη, γιατί δέ λύνει τίς βασικές αντιθέσεις τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ.
Ή αύξηση τών πολεμικών παραγγελιών τοΰ κράτους «- ποτελεΐ καμιά φορά μοχλό γιά τήν άνοδο τοΰ γενικοΰ έπιπέ- δσυ τής παραγωγής, δχι μόνο τής στρατιωτικής, άλλά καί της μή στρατιωτικής. Μπορεΐ π ρ ο σ ω ρ ι ν ά νά συν- τελέσει καί σέ κάποια αύξηση τών ημερομισθίων τών έργατών, ιδιαίτερα αυτών πού Εργάζονται στίς πολεμικές βιομηχανίες. Αίιτό γίνεται συνήθα>ς δταν ή πολεμική παραγωγή ^εκτείνεται μέ τή χρησιμοποίηση «κινητοποιημένων δυνατοτήτων καί κεφαλαίων. 01 άνεργοι, που πιάνουν δουλειά στίς πολεμικές βιομηχανίες, συντελούν στήν αύξηση τής ζήτησης τών έμπορευμάτων. Γιά τήν Ικανοποίηση αυτής τής ζήτησης γίνεται αναγκαστικά αύξηση τής παραγωγής καί σέ δλλους κλάδο\«ς. Αυξάνεται καί ή ζήτηση τών καπιταλιστών, Ιδιαίτερα γιατί, υπολογίζοντας στήν αύξηση τών στρατιωτικών παραγγελιών, άρχίζουν νά έπεκτείνουν τίς παλιές καί νά οικοδομούν νέες έπιχειρήσεις, πράγμα πού χρειάζεται οικοδομικά υλικά, μηχανές καί τεχνικό έξοπλισμό.
’Ακριβώς πάνω σ’ αύτή τή βάση, στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, χρησιμοποιήθηκαν οί ^κινητοποιημένες ώς τότε παραγωγικές δυνατότητες στίς ΗΤΤΑ. ’Από τό 1940 <ος τό 1943, ό δγκος τής βιομηχανικής παραγωγής στίς ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 90% καί δ άριθμός τών έργατών στή βιομηχανία έπεξεργασίας αυξήθηκε κατά 70%. Ή Εναρξη τοΰ πολέμου στήν Κορέα, στά 1950, προκάλεσε καί πάλι αύξηση τής βιομηχανικής παραγωγής τών ΗΠΑ. Τό παράδειγμα δμως τών ΗΠΑ δείχνει έπίσης τίς αντιθέσεις καί τά όρια τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας. ’Ακόμα καί στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στίς ΗΠΑ, ή περίοδος τής ταυτόχρονης αύξησης τής πολεμικής καί τής μή πολεμικής παραγωγής ήταν λιγόχρονη. 'Ύστερα άρχισε ή πτώση τής παραγωγής προϊόντίον γιά μή πολεμικούς σκοπούς. Πολύ πρίν άπό τό τέλος τοΰ πολέμου δημιουργήθηκε τέτοια κατάσταση, ώστε ή μή πολεμική παραγωγή έξάντλησε τίς δυνατότητες αύξησής της καί άναγκάστηκε νά περιοριστεί. ’Από τό 1944 παρατηρήθηκε κιόλας γενική μείωση της βιομηχανικής παραγωγής, γιατί ή αύξηση τής παραγωγής
!08
πολεμικών υλικών δέν αντιστάθμιζε πιά τή μείωση τής παραγωγής, γιά τίς μή πολεμικές ανάγκες. Τό ίδιο έπαναλή- φθηκε καί στήν περίοδο τοΰ πολέμου τής Κορέας.
Ή λιγόχρονη παρορμητική έπίδραση τής στρατιωτικο- ποίησης στή γενική αΰξηση τής παραγωγής έξηγείται καί από τίς μεθόδους τής χρηματοδότησής της. Στήν αρχική περίοδο τό κράτος αυξάνει τό στρατιωτικό προϋπολογισμό, δχι μόνο έπιβάλλοντας φόρους, άλλά καί μέ τήν ξκδοση όμο- λογιών κρατικών δανείων, πού τίς άγοράζει πρόθυμα ή άστική τάξη, γιατί εχει διαθέσιμα χρηματικά μέσα. ’Αργότερα δμως ό προϋπολογισμό; έξασφαλίζεται δλοένα περισσότερο μέ τήν αΰξηση τών φόρων στούς έργάτες καί στους υπαλλήλους. Ή αύξηση τής ζήτησης από τήν πλευρά τοΰ κράτους, στίς συνθήκες αυτές, συνοδεύεται άναπόφευκτα μέ περιορισμό τής άγοραστικής Ικανότητας τοΰ πληθυσμού καί αύτό όδηγεϊ στόν περιορισμό τής αγοράς γιά τούς κλάδους πού παράγουν είδη κατανάλωσης.
Τό πόσο άσήμαντη είναι ή παρόρμηση πού δημιουργεί ό άνταγωνισμός τών έξοπλισμών στίς συνθήκες τής μεταπολεμικής στρατιωτικοποιημένης οικονομίας τών ΗΠΑ φαίνεται άπό τό γεγονός δτι στό διάστημα 1943 - 1961 ή αμερικανική βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε μόνο κατά 22%. Κι αυτή δμως ή μικρή αΰξηση δέν έξηγείται καθόλου μόνο άπό τήν έπίδραση τής στρατιωτικοποίησης. Τόν Ιδιο σημαντικό ρόλο επαιξε καί ή άνάγκη μαζικής ανανέωσης καί επέκτασης τών βασικών κεφαλαίων τής βιομηχανίας καί των άλλων κλάδων τής οικονομίας.
Ένώ στίς ΗΠΑ ό συνολικός ογκος τής παραγωγής ui'- ξήθηκε μέ τόν πόλεμο καί τή στρατιωτικοποίηση, στίς χώρες πού τά έδάφη τους βρίσκονταν στή ζώνη τών πολεμιχ.ών έπιχειρήσεων οί οίκονομικές συνέπειες τοΰ πολέμου καί τής μεταπολεμικής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας ήταν διαφορετικές. 01 τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες δχι μόνο δέν έπιτάχυναν, άλλά έμπόδιζαν γιά πολλά χρόνια τή μεταπολεμική άνοδο τής οίκονομίας στή Γαλλία καί στήν ’Αγγλ· Μ* δλο πού στίς χώρες αυτές τό ποσοστό τών στρατιωτικών δαπανών σέ σχέση μέ τό έθνικό εΙσόδημα είναι μικρότερο άπό δ,τι στίς ΗΠΑ, ωστόσο γιά τήν έξασθενημένη άπό τόν πόλεμο οικονομία τους άποτελεί πολύ βαρύτερο φορτίο. Δέν
10»
είναι τυχαίο τό γεγονός δτι ουτε ή 'Αγγλία, ούτε ή Γαλλία μπόρεσαν νά άποκαταστήσουν τίς προπολεμικές του; θέσεις στήν παγκόσμια βιομηχανική παραγωγή. 01 στρατιωτικές δαπάνες Απορροφούν τά μέσα πού θά μπορούσαν νά χρησιμοποιηθούν γιά τόν έκσυγχρονισμό καί τήν έπέκταση τής βιομηχανίας. Έ τσι ή στρατιωτικοποίηση έξασθένισε τήν ανταγωνιστική Ικανότητα τής ’Αγγλίας καί τής Γαλλίας στήν παγκόσμια αγορά.
Ό Μάρξ εγραφε γιά τόν πόλεμο δτι «άπό Αμεση οίκονομική άποψη είναι σάν Ινα έθνος νά πετάει στό νερό Ενα μέρος άπό τό κεφάλαιό του»*. Τόν καιρό δμως πού τά εγραφε αυτά ό Μάρξ, άκόμα καί στά χρόνια τοΰ πολέμου δέν πε- τοΰσαν στήν άπύΟμενη θάλασσα τών στρατιωτικών δαπανών τόσο μεγάλη ποσότητα υλικών άξιών, σάν αυτή πού σπατα- λιέται σήμερα στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες στήν εΙρηνική περίοδο. Μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στά ιμπεριαλιστικά κράτη μέ τήν περισσότερο στρατιωτικοποιη- μένη οικονομία, ό έτήσιος στρατιωτικός προϋπολογισμός Απορροφά κατά μέσο δρο τά 10 - 15% τοΰ έθνικοΰ εισοδήματος.
Ή στρατιωτικοποίηση τής οίκονομίας συνοδεύεται καί μέ τόν περιορισμό τής παραγωγής γιά εΙρηνικούς σκοπούς, υπονομεύει τή βάση τής πλατείας άναπαραγωγής καί σέ τελευταία Ανάλυση όδηγεΐ Αναπόφευκτα στήν έλάττωση τοΰ γενικού δγκου τής παραγωγής. Ταυτόχρονα ή γρήγορη πρόοδος τής πολεμικής τεχνικής καί ή συνδεόμενη μ’ αυτή γρήγορη «ήθική φθορά» τών σύγχρονων δπλων έπιβάλλουν νά γίνεται διαρκώ; μαζική Αναπαραγωγή δπλων, πού μέσα of λίγα χρόνια Αχρηστεύονται καί μετατρέπονται σέ βουνά άπό Αχρηστα σιδερικά.
"Οσο πλούσια κι αν είναι μιά Ιμπεριαλιστική χώρα, ή στρατιωτικοποίηση δημιουργεί τήν προοπτική τής 6 α θ μ ιο ί α ς έ ξ ά ν τ λ η σ η ς τ ή ς έ θ ν ι κ ή ς ο ί κ ο ν ο μ I α ς. ’Επιβραδύνει Αναπόφευκτα τούς ρυθμούς Ανάπτυξης τών κλάδων τής μή στρατιωτικής παραγωγής καί δλης τής οίκονομίας γενικά. Γιά νά πειστούμε γι’ αΰτό Αρκεί
* «‘ΑρχβΙο Μάρξ χλ( Έ ν γ ΐβ λ ς ·, τΰμ. IV, 1SQ6, ο*λ. 28.
110
μόνο νά συγκρίνουμε τούς ρυθμούς άνάπτυξης τής παραγωγής, μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στήν Αγγλία καί στή Γαλλία, πού ή οικονομία τους γονάτιζε από τό ασήκωτο βάρος τής στρατιωτικοποίησης, καί στή Δυτική Γερμανία, δπου γιά πολλά χρόνια τά έξοδα γιά έξοπλισμούς ήταν άσύγ- κριτα μικρότερα. Στή Δυτική Γερμανία, ή βιομηχανική παραγωγή αυξήθηκε πολύ γρηγορότερα. Ή χώρα αυτή έκμε- ταλλεύτηκε μέ τόν πιό αποτελεσματικό τρόπο τήν άνεπάρκεια βασικού κεφαλαίου, πού δημιουργήθηκε στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες. Άπό τό 1950 ή Δυτική Γερμανία ανάπτυξε σέ μεγάλη κλίμακα τήν έξαγωγή μηχανών, έργα- λειομηχανών καί τεχνικού έξοπλισμοΰ, γιατί τά αγγλικά καί γαλλικά έργοστάσια, απασχολημένα μέ τήν παραγωγή δπ- λων, δέν μπορούσαν νά κατασκευάσουν τέτοια είδη. Στίς ίδιες αίτιες όφείλεται βασικά καί ή σχετική γρήγορη άνάπτυξη τής βιομηχανικής παραγωγής στή μεταπολεμική ’Ιαπωνία.
Έ να μέρος άπό τά χρήματα πού διαθέτει ή κυβέρνηση γιά τό στρατό τά συγκεντρώνει μέ τή βοήθεια τών κρατικών δανείων. Τίς δμολογίες τών δανείων τίς άγοράζουν κυρίως οί καπιταλιστές. 01 τόκοι πού τούς πληρώνει κάθε χρόνο τό κράτος γιά τά δάνεια, άποτελουν σημαντικό τμήμα τών εισοδημάτων τους. Ή κυβέρνηση δμως, γιά νά πληρώσει στούς καπιταλιστές τούς τόκους καί νά άποσβέσει τά δάνεια, πρέπει νά έπιβάλει συμπληρωματικούς φόρους. Έ τσι τά χρήματα, που ή άστική τάξη δίνει στήν κυβέρνηση άγοράζοντας τίς δμολογίες τών κρατικών δανείων, έπιστρέφονται σ’ αυτή άπό τίς τσέπες τών έργαζομένων δχι μόνο στό άκέραιο, άλλά καί μέ μεγάλο τόκο.
’Αναπόφευκτος συνοδοιπόρος καί τό πιό σημαντικό δρ- γανο τής στρατιωτικοποιημένης οικονομίας είναι ή υ π ο τ ί μ η σ η τ ο ΰ ν ο μ ί σ μ α τ ο ς ή δ π λ η θ ω ρ ι σ μ ό ς . Τό κράτος δέν μπορεΐ νά καλύψει έντελώς τά Εξοδα γιά τό στρατό καί τά δπλα μόνο μέ τούς φόρους καί μέ τά δάνεια. Τό ελλειμμα τοΰ κρατικοΰ προϋπολογισμού καλύπτεται &ς Ινα βαθμό μέ τήν Ικδοση χαρτονομίσματος περισσότερου άπό τήν ποσότητα πού απαιτεί ή κυκλοφορία. ’Εκτός άπό αΰτό, οί δμολογίες τών κρατικών δανείων χρη- σιμοποιοΰνται σά μέσα πληρωμών, σάν ένέχυρο γιά δάνεια
111
πού παραχωρούνται άπό τίς τράπεζες στούς καπιταλιστές καί αΰτό όδηγεΐ σέ αύξηση της ποσότητας τών χρημάτων πού κυκλοφορούν. Γι’ αυτό ό πληθωρισμός είναι ή συνηθισμένη oirvinfia τών πολέμων καί τής στρατιωτικοποίησης τή; •ικονομίας. Στά 1961, ή Αγοραστική δύναμη τοΰ Αμερικανικού δολλαρίου, σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, ήταν κατώτερη Από τήν προπολεμική σχεδόν δυόμιση φορές, της Αγγλικής λίρας στερλίνας ήταν τρισήμιση φορές κατώτερη, καί τής Ιταλικής λιρέττας ήταν Αρκετές δεκάδες φορές κατώτερη. Στίς συνθήκες τοΰ πληθωρισμού, ή αύξηση τών τιμών ξεπερνάει τήν αύξηση τών μισθών, πράγμα πού σημαίνει (τι τά κέρδη τών καπιταλιστών μεγαλώνουν Από τήν έλάττωση τοΰ μεριδίου τών έργατών στό έθνικό εισόδημα. Ό πληθωρισμός είναι μέσο Ανακατανομής τοΰ έθνικοΰ εισοδήματος πρός δφελος τών μονοπωλίων, μέσο καταλήστευσης τών έργαζο- μένων.
Έ τσι δλο τό βάρος τών στρατιωτικών δαπανών, μέ όποι- «δήποτε μορφή καί δν γίνεται ή χρηματοδότησή τους, σέ τελευταία Ανάλυση πέφτει στίς πλατειές λαϊκές μάζες. ’Αντίθετα, αυτές οΐ πολεμικές δαπάνες χρησιμεύουν σά μέσο πλουτισμού τών μεγάλων καπιταλιστών.
’Αποτέλεσμα τής στρατιωτικοποίησης τής οίκονομίας είναι νά περιορίζονται στό έλάχιστο τά Εξοδα τοΰ καπιταλιστικού κράτους γιά τίς κοινωνικές καί πολιτιστικές Ανάγκες, (σχολεία, Ανώτερα έκπαιδευτικά ιδρύματα, νοσοκομεία κτλ.). Ή στρατιωπκοποίηση τής οίκονομίας προκαλεΐ παρακμή τοΰ πολιτισμού, Αποχαλίνωση τοΰ σωβινισμού, αύξηση τής έπιρ- ροής τής στρατιωτικής κλίκας καί τής γραφειοκρατίας, υπονομεύοντας ετσι δλα τά έπιτεύγματα τής Αστικής δημοκρατίας, πού Εχουν κατακτηθεί μέ τόν έπίμονο Αγώνα τών έργαζο- μένων μαζών.
*Η στρατιωτικοποιημένη οίκονομία δείχνει καθαρά τόν παρασιτικό έκφυλισμό τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού.
Ή κ α π ιτα λ ισ τ ικ ή έδν ιχοπν ίη ση χ ύ ί ό κρατικός κ α π ιταλισμός.
Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός είναι σύστημα βαθειά Αντιλαϊκό κ«ί Αντιδραστικό, δπως καί ό μονοπωλιακός
112
καπιταλισμός γενικά. Λεν πρέπει δμως νά τόν μπερδεύουμε μί τόν μ ή μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό κρατικό καπιταλισμό. Ό μή μονοπωλιακός κρατικός καπιταλισμός μπορεί νά εχει είτε Αντιδραστικό, είτε προοδευτικό χαρακτήρα, άνάλογα μέ τ ί χοιές κοινωνικές δυνάμεις αντιπροσωπεύει. Σέ μερικές ΰπα- νάπτυκτες χώρες, π.χ., πού Ιχουν Απελευθερωθεί άπό τόν Αποικιακό ζυγό, δ κρατικός καπιταλισμός καί Ιδιαίτερα ή κρατική Ιδιοκτησία, παίζουν τώρα προοδευτικό ρόλο*.
Ή κρατική Ιδιοκτησία στίς ιμπεριαλιστικές χώρες « εκ λαμβάνεται τώρα βασικά μέσα στά πλαίσια τοΰ Αντιδραστικού συστήματος τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμόν. Μήπως αύτό σημαίνει δτι ή έργατική τάξη καί οί άλλες προοδευτικές δυνάμεις πρέπει νά έκδηλωθοϋν κατά τής κρατικής Ιδιοκτησίας, υπέρ τής έπιστροφής τών έπιχειρήσεων πού έθνικοποιήθηκαν στούς καπιταλιστές; "Οχι φυσικά, γιατί αύτό Οά ήταν ίνα βήμα πρός τά πίσω. Τήν ΑπεΟνικοποί- ηση δέν τήν Απαιτούν οί προοδευτικές δυνάμεις, Αλλά οί καπιταλιστές μονοπωλητές.
Στά χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στίς καπιταλιστικές χώρες τής Ευρώπης, πού κατέλαβαν οί χιτλερικοί έπιδρομεΤς, ή μονοπωλιακή άστική τάξη Ατιμάστηκε μέ τή συνεργασία της μέ τόν έχΟρό. Γι* αύτό μετά τόν πόλεμο οί λαϊκές μάζες απαιτούσαν τήν έθνικοποίηοη, θέλοντας νά Απαλλαγούν Από τήν κυριαρχία τών μονοπωλίων, νά ξερ- ριζώσουν τό φασισμό, νά τιμωρήσουν τούς έγκληματίες πολέμου, νά έξασφαλίσουν τήν ειρήνη, τήν Ανεξαρτησία καί μιά πραγματική δημοκρατία. Τήν ΙΟνικοποίηση οί έργαζό- μενοι τήν Ιβλεπαν σάν ?να Από τά μέσα γιά τήν αποτίναξη τοΰ ζυγοΰ τών πιό Αντιδραστικών όμάδων τοΰ μονοπωλιακού κεφαλαίου.
Τό Αστικό κράτος δμως, δπως καί οί δεξιοί σοσιαλδημοκράτες πού τό υποστήριζαν, πραγματοποιώντας μιά μερική καπιταλιστική έθνικοποίηοη κάτω άπό τήν πίεση τών μαζών, τήν έφάρμοσαν μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά έξυπηρετεΐ δσο τ4 δυνατό περισσότερο τά μονοπώλια καί νά Ικανοποιεί δσο τλ •υνατό λιγότερο τά αΐτήματα τών ίργατών. ’Εκτός άπό βΑ
* Βλ. «τ4 Into κβφάΧ·'.· «ο· μέρους «Ή ·/.*( ή χ*κτ;χ*|ν Λ ΒιβΟνοΟς κομμονΜννίΜ· Ηΐτήμ#.···*·.
τό, μόλις ή κατάσταση άλλαξε, τά καπιταλιστικά μονοπώλια δρχισαν νά παίρνουν στά χέρια τους τίς κρατικές έπιχειρή- σεις. Στήν ’Αγγλία δόθηκε ξανά σέ Ιδιωτικές έταιρίες ή Ιδιοκτησία τής μαύρης μεταλλουργίας. Μερική απόδοση τών έθνικοποιημένων έπιχειρήσεων εγινε στή Γαλλία, τήν Ίταλίλ καί τήν Αυστρία.
Παρά τό γεγονός αύτό ot έργαζόμενες μάζες στήν ’Αγγλία καί σέ μερικές άλλες χώρες ζητοΰν έπίμονα τήν παραπέρα έθνικοποίηση τής μεγάλης βιομηχανίας, γιατί βλέπουν τό μεγάλο παράδειγμα τών σοσιαλιστικών χωρών, πού αποδείχνει όλοφάνερα τά πλεονεκτήματα τής έθνικοποιημένης σοσιαλιστικής βιομηχανίας.
Οί μονοπωλητές αντιδρούν αποφασιστικά σέ κάθε έπέκταση ακόμα καί της καπιταλιστικής έθνικοποίησης. Γιατί κάθε έθνικοποίηση δείχνει δλλη μιά φορά δλοκάθαρα στους έργαζόμενους δτι ή κοινωνική οίκονομία μπορεΐ θαυμάσια νά ύπάρχει χωρίς καπιταλιστές. Έ τσι ή έθνικοποίηση, υπονομεύοντας τήν «Ιερή άρχή» τής ατομικής ιδιοκτησίας, κάνει νά διαλύονται οί αυταπάτες, πού γιά τή διατήρησή τους έν- διαφέρεται πολύ ή άστική τάξη. 01 μονοπωλητές ξέρουν ά- κόμα δτι δσο οί έπιχειρήσεις είναι ατομική Ιδιοκτησία, Οά παραμένουν άπόλυτοι κυρίαρχοι αυτών τών έπιχειρήσεων. Μετά τήν έθνικοποίηση δμως, μ* δλο πού γενικά οί μονοπωλητές υποτάσσουν στή θέλησή τους τά κρατικά δργανα, δέν μπορούν νά είναι σίγουροι πώς δέ θά γίνει καμιά άνεπιΟύ- μητη ξένη έπέμβαση στίς υποθέσεις τους, γιατί τό κράτος προσπαθούν νά τό χρησιμοποιήσουν καί δλλοι μονοπωλητές, πού τούς άνταγωνίζονται» Εκτός άπό αύτό, τό κράτος άναγ- κάζεται πολλές φορές νά ένεργεΐ πρός δφελος τών συμφερόντων δλης τής κυρίαρχης τάξης, πού δέ συμπίπτουν πάντα μέ τίς έπιθυμίες καί τούς σκοπούς δρισμένων τράστ καί κον- τσέρν. Γι’ αύτό οί μονοπωλητές προτιμούν πάντα τή μορφή τής άτομικής Ιδιοκτησίας. Τήν κρατική Ιδιοκτησία τή δέχονται μόνο σέ είδικές περιπτώσεις καί σέ περιορισμένη κλίμακα, Οείορώντας τη μόνο σάν δργανο γιά τήν έδραίωση τής άτομικής μονοπωλιακής ιδιοκτησίας τους.
Τά κομμουνιστικά κόμματα σέ πολλές χώρες τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού υποστηρίζουν τό αίτημα τής βαθμιαίας έθνικοποίησης τής μεγάλης βιομηχανίας, καί
114
«ρίν fat' δλα στούς κλάδους δπου 6 ζυγός τών μονοπωλίων 8- γινε γιά τούς Εργάτες τόσο ανυπόφορος, ώστε είναι Ετοιμοι νά ξεσηκωθούν σέ μαζικό πολιτικό άγώνα γιά τήν Εφαρμογή δμεοης έΟνικοποίησης. Παράλληλα οί κομμουνιστές άπαιτοΰ» τήν πραγματοποίηση τής Εθνικοποίησης μέ τέτοια μορφή, ώστε νά περιορίζει πραγματικά τήν παντοδυναμία τών καπιταλιστών μονοπωλητών καί νά βελτιώνει τή θέση τών Εργα- ζομένων.
"Οχι μόνο τό αίτημα τής Εθνικοποίησης, άλλά καί πολλά αιτήματα μεταρρυθμίσεων, πού προβάλλουν σήμερα οΐ Εργαζόμενοι τών αστικών χωρών μέ σκοπό τήν υπεράσπιση τών συμφερόντων τους, αποβλέπουν στήν έφαρμογή κρατικών - καπιταλιστικών μέτρων. Αυτό όφείλεται στόν αυξανόμενο ρόλβ τοΰ σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους στήν οικονομική ζωή. 01 Εργαζόμενοι καθόλου δέν υποστηρίζουν τήν κατάργηση κάθε Επέμβασης τοΰ κράτους στήν οικονομία. 'Υποστηρίζουν τήν Επέμβαση τοΰ κράτους άρκεΐ νά περιορίζει τήν αυθαιρεσία καί τήν απεριόριστη ληστεία τών μονοπωλίων.
’Αφού τό κράτος μπορεΐ καί «καθηλώνει» τούς μισθούς γιά τό συμφέρον τών Επιχειρηματιών, σκέπτονται πολύ σωστά οί Εργάτες, γιατί δέ θά μπορούσαν νά πετύχουν ώστε τό κράτος νά καθιερώσει Ενα Εγγυημένο κατώτατο δριο μισθόν καί νά χρησιμοποιήσει γιά τό συμφέρον τών έργατών τή διαίτ τησία του στίς Εργατικές διαφορές; Γιατί δέ θά μποροΰσαν νά πετύχουν ώστε τό κράτος νά πάρει πρακτικά μέτρα κατά τής αυθαίρετης αύξησης τών Ενοικίων καί τής αύξησης τών τιμών τών εϊδών κατανάλωσης;
Ή πείρα Εδειξε δτι στόν άγώνα γιά τέτοια αιτήματα οί Εργαζόμενοι άποσποϋν πραγματικά μερικές, Εστω καί μικρές, παραχωρήσεις άπό τό καπιταλιστικό κράτος. Κάπου - κάπου, κάτω άπό τήν πίεση τών έργατών, Εκτελοΰνται δημόσια Εργα γιά τήν άπασχόληση τών άνέργων. Είναι φανερό δτι οί Ιθύνοντες κύκλοι, άκόμα καί στίς συνθήκες άπόλυτης κυριαρχίας τοΰ χρηματιστικοΰ κεφαλαίου, δέν μπορούν νά μή φοβοΰνται τή μεγάλη δξυνση τής δυσαρέσκειας τών πλατειών μαζών τών Εργαζομένων, άρκεΐ μόνο αυτές οί μάζες νά Εκδηλώσουν τή μαχητικότητα τους.
Ό προοδευτικός άμερικανός οίκονομολόγος X. Λύμερ (Lumer) διαπιστώνει δτι, χάρη στόν άγώνα τών μαζών κατά
116
τών μονοπωλίων, βτά τελευταία χρόνια τοΰ δευτέρου παγκοσμίου πολέμου έφαρμόστηκε στίς ΗΠΑ Ενα σχετικά άποτί- ?£σματικό σύστημα έλέγχου τών τιμών. Οί χονδρικές καί οί λιανικές τιμές, καθώς καί τά ένοίκια, ανέβηκαν σ’ αύτή τήν περίοδο μόνο 2 - 4%. Μετά τό» πόλεμο, ή κατάργηση τοΰ κρατικού συστήματος έλέγχου τών τιμών Ιλυσε τά χέρια τών μο- νοπωλητών. Οί μονοπωλητές άρχισαν νά υψώνουν τίς τιμές, πράγμα πού συνεχίζεται ακόμα. Ό Λύμερ γράφει: «. . .& ϊ- λεγχος τών τιμών έλάφρωσε σέ σημαντικό βαθμό τό βάρος χού σήκωναν στίς πλάτες τους οί έργάτες στή διάρκεια τον δευτέρου παγκοσμίου πολέμου καί τώρα ή Ελλειψη όποιουδή- χοτε μέτρου, πού ίατω καί έλάχιστα νά μοιάζει μέ πραγματικό έλεγχο τών τιμών, μεγαλώνει σημαντικά αύτό τό βάρος*'.
Οί λαϊκές μάζες λοιπόν, πού σηκώνουν στίς πλάτες τους δλο τό βάρος τοΰ ζυγοΰ τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακού καπιταλισμού, έχουν κάθε λόγο νά συνεχίζουν τόν άγώνα γιά τήν εφαρμογή κρατικών μέτρων, πού νά στρέφονται κατά της αυθαιρεσίας καί τής κυριαρχίας τών μονοπωλίων. Είναι δμως ίντελώς φανερό δτι 6 κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός αέ καμιά περίπτωση δέν μπορεΐ νά μετατραπεΐ ό ίδιος at όποιοδήποτε προοδευτικό σύστημα, καί πολύ περισσότερο δέν μπορεΐ νά μετατραπεΐ σέ σοσιαλισμό. Ό μοναδικός δρόμος προόδου άπό τόν κρατικό · μονοπωλιακό καπιταλισμό είναι ή μετάβαση στό σοσιαλισμό. Μόνο ό άγώνας τής έργατικής τάξης καί, κάτω άπό τήν καθοδήγησή της, ό άγώνας δλων τών έργαζομένων γιά τ ή ν έ ξ ο υ σ ί α , δταν στεφθεΐ μέ άποφασιστική νίκη, θά άνοίξει τό δρόμο άπό τόν καπιταλι- αμό γιά τό σοσιαλισμό.
01 Ιπινοήαεις τών ρεβιζιονιατών καί ι ώ ν ρεφορμιατ&ν γιά τό σύγχρονο καπιταλισμό.
Οί προπαγανδιστές τής άστικής τάξης, οί ρεφορμιστές καί οί ρεβιζιονιστές, παρουσιάζουν τόν κρατικό - μονοπωλιακέ καπιταλισμό σά νέ· κοινωνικό ηύστημα, πού διαφέρει ριζικά
* X. Λ όμ^, « Η ·φ · 'ΐΜ ΐ ι* ή «ΙχονομΙα ν.α! ή -Apta)»,Μ Κ , «βλ. 69.
116
■"υιό τόν παλιό καπιταλισμό. Γι4 τό βχοκό αδτβ βάζβνν βνέ- πιμα στήν Ιδια μοίρα αυτή τή μορφή κυριαρχίας τών μσν· πωλίων καί τά μέτρα κρατικού - καπιταλιστικοί χαραχτήρ*.πού κατορθώνουν πότε - πότε νά Αποσπούν οΐ έργαζόμενοι pi τόν ταξικό του; αγώνα. ’Ισχυρίζονται ακόμα δτι τάχα τό καπιταλιστικό κράτος μπορεί τώρα νά ρυθμίζει τήν ανάπτυξη τής οίκονομίας καί νά τήν Απαλλάσσει άπό κάθε είδος χρίσεις. Λτι τό σημερινό Αστικό κράτος εγινε τάχα ύπερταξικό. Τή θέση τοΰ παλιοΰ έκμεταλλευτικοΰ καπιταλισμού, λένε, τήν πή- οε τώρα τό «κράτος τής γενικής ευημερίας» καί ό σύγχρονος ληστρικό; Ιμπεριαλισμός Εγινε «λαϊκός καπιταλισμός».
Σά «θεωρητική βάση» αυτών τών Απόψεων χρησιμεύει ή θεωρία τοΰ αγγλου Αστοΰ οίκονομολόγου Τζών Μέιναρντ Κέϋνς (Keynes) πού Ιχει διατυπωθεί στά 1930 - 1940. Σ ί διάκριση Από τούς άλλους Αστούς οικονομολόγους, δ Κέ\Ης παραδεχόταν δτι δ καπιταλισμός είναι βαρειά Αρρωστος καί :'χασε τήν Ικανότητα νά ρυθμίζει δ ίδιος τήν οικονομία. *0 Κέϋνς δμως μέ κανένα τρόπο δέν ήθελε καί δέν μπορούσε νά παραδεχτεί δτι αύτή ή Αρρώστια είναι Αγιάτρευτη. Καί δχι ;ιόνο αύτό, άλλά Ανέλαβε καί δ ϊδιος τό ρόλο τοΰ «γιατροί» τοΰ καπιταλισμού, προτείνοντας μιά σειρά μέτρα γιά τήν Εξυγίανση» αύτοΰ τοΰ οικονομικού συστήματος, μέ τή βοήθεια της κρατικής ρύθμισης τής οίκονομίας καί μέ τήν Ανάπτυξη τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ό ΚέΟνς καί οί Λπαδοί του δίνουν ιδιαίτερη σημασία στήν έφαρμογή Ιδικιαν μέτρων γιά νά διατηρούνται στό Απαιτούμενο νψ(Κ
<Λ έπενδύσεις κεφαλαίου στήν παραγωγή, στόν ελεγχο τον κράτους πάνω στήν πίστωση (στή ρύθμιση τοΰ ΰψους τοΰ έπι- τοκίου) καί στή νομισματική κυκλοφορία («ρυθμισμένη» Αποτίμηση τοΰ νομίσματος μέ σκοπό τή μείωση τοΰ πραγματι- ν.οΰ ήμερομισθίου τών έργατών). Ή θεωρία τοΰ Κέϋνς είναι «ουσιαστικά Απολογία τοΰ καπιταλισμού, γιατί στηρίζεται στήν Απατηλή προϋπόθεση δτι είναι δυνατό νά διατηρηθεί αΐώνι* «ιύτό τό σύστημα, αν Απαλλαγεί Από μιά οειρά έλαττώματα Λα( έξαλείψει δρισμένα δεινά, πού φέρνει στούς έργαζόμενσν; ή κυριαρχία του.
Σήμερα δχι μόνβ οί περισσότεροι Αστοί οικονομολόγοι, ΰλλά καί σημαντικό τμήμα τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών στηρίζονται στή θιωρία τον Κέϋνς. Ένας άπ4 τους πρώτονς
Π Τ
Λοΰ προσπάθησαν νά δικαιολογήσουν τήν έγκατάλειψη χαΛ μαρξισμού καί τήν Αποδοχή τής θεωρίας τοΰ Κέϋνς ήταν 6 Αγγλος έργατικός Τζών Στράτσεϋ, πού εγραψε τό βιβλίο «Ό •υγχρονος καπιταλισμός». Ό Στράτσεϋ Ισχυρίζεται δτι δήθεν ό Κέϋνς, ένώ ήταν είλικρινής Υπερασπιστής τοΰ καπιταλισμοί καί έχθρός τοΰ σοσιαλισμού, πρότεινε, χωρίς οΰτε δ Ιδιος νά τό υποπτεύεται, μεθόδους, πού έξασφαλίζουν τή βαθμιαία έξέλιξη τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ.. . σέ σοσιαλισμό. Ό Κέϋνς, λέει ό Στράτσεϋ, καλεΐ τό κράτος νά ένθαρρύνει μέ δλα τά μέσα τίς έπενδύσεις κεφαλαίου στήν παραγωγή καί νά καθιερώνει τέτοιο έλεγχο στούς κατόχους χρημάτων, ώστε νά μήν τά κρατϋνε, άλλά νά τά ξοδεύουν δσο τό δυνατό περισσότερο καί ετσι νά διατηροΰν τήν αγοραστική Ικανότητα. Αυτό, Ισχυρίζεται ό Στράτσεϋ, υποχρεώνει τό ά- «ικό κράτος νά έξισώνει τά εισοδήματα μέ τήν έπιβολή φόρων στά κέρδη. Κατά τή γνώμη τοΰ Στράτσεϋ, τό αγγλικά κράτος, ακολουθώντας τίς συμβουλές τοΰ Κέϋνς, ουσιαστικά πραγματοποιεί κιόλας τήν Ανακατανομή τοΰ έθνικοΰ εισοδήματος καί «σχεδιοποιεΐ» τήν οίκονομία μέ σκοπό νά διατηρεί σέ υψηλό έπίπεδο τήν αγοραστική Ικανότητα καί νά ίξασφο- λίζει τήν «πλήρη άπασχόληση».
Ή έφαρμογή άπό τήν Έργατική κυβέρνηση τής έθνιχο- χοίησης όρισμένων κλάδων τής βιομηχανίας καί ή καθιέρωση έθνικοΰ συστήματος κοινωνικών Ασφαλίσεων καί Ιατρικής περίθαλψης, κατά τή γνώμη τοΰ Στράτσεϋ, μετάτρεψαν κιόλας τήν ’Αγγλία σέ σοσιαλιστική, μ’ δλο πού δ ίδιος παραδέχεται δτι στήν αγγλική οίκονομία κυριαρχεί ή «ολιγαρχία», δηλ. οΐ κλίκες τών μεγαλύτερων μονοπωλητών. Παρ’ Γ)λα αύτά 6 Στράτσεϋ διαβεβαιώνει δτι ή ’Αγγλία «υπερπήδησε τήν ταξική σύγκρουση», δτι οΐ σχέσεις ανάμεσα στούς έργάτες καί τους έπιχειρηματίες μπήκαν σέ «εΙρηνική φάση» κτλ.
Οί δεξιοί σοσιαλιστές Εχουν καί έπίσημα άπαρνηθεΐ τήν οικονομική θεωρία τοΰ Μάρξ. Ή Ιδέα δτι ή άνάπτυξη «Λ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ σημαίνει βαθμιαία μι- τατροπή τής άστικής κοινωνίας σέ σοσιαλιστική άποτελεΐ τή βάση τών πραγματικών ντοκουμέντων, πού έπεξεργάστηκαν οί δεξιοί ηγέτες τών σοσιαλιστικών κομμάτων, καθώς καί τής διακήρυξης τής Σοσιαλιστικής Διεθνούς στά 1962.
118
Γιατί είναι άσύστατες αΰτές οί έπινοήσεις γιά τό σύγχοο- νβ καπιταλισμό;
Πρώτο, γιατί οΐ δεξιοί σοσιαλδημοκράτες βάζουν στήν Βια μοίρα τόν κρατικό - μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό καπιταλισμό κα( κάθε κρατικό καπιταλισμό, χωρίς νά κάνουν καμιά διάκριση μεταξύ τους. Έτσι ύποκαθιστοΰν τή μιά έννοια μέ τήν «λλη καί κρύβουν τό μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό χαρακτήρα τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού. Μέ δλλα λόγια έξωραΐζουν τό σύγχρονο καπιταλισμό καί παρασιωπούν έντελώς τά χαρακτηριστικά του γνωρίσματα: τό ζυγό τών ληστρικών μονοπωλίων, ιό μιλιταρισμό, τόν παρασιτισμό, τίς κρίσεις καί τήν ανεργία. Στήν πραγματικότητα δμως δλα αυτά τά γνωρίσματα άποτελοΰν τό βασικό περιεχόμενο τοΰ σύγχρονου κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Ή ουσία τοΰ Ιμπεριαλισμού δνν Αλλάζει.
Δεύτερο, οΐ δεξιοί σοσιαλδημοκράτες διαστρέφουν τήν πραγματικότητα, Υποστηρίζοντας δτι οί μονοπωλητές είναι αποταγμένοι στό κράτος, πού εχει τάχα «υπερταξικό χαρακτήρα». Στήν πραγματικότητα τό κράτος είναι υποταγμένο στά καπιταλιστικά μονοπώλια. Στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό ή άποφασιστική έξουσία στήν κοινωνία είναι συγκεντρωμένη στά χέρια τών μεγαλύτερων έταιριών: υπάρχει άμεση ή Ιμμεση δικτατορία μερικών έκατοντάδων πλουσιότατων οίκογενειών. Στίς συνθήκες αυτές δχι μόνο δέν άλλάζει ή κατάσταση τών βασικών τάξεων στό σύστημα τής κοινωνικής παραγωγής, άλλά καί βαθαίνει τό χάσμα άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, άνάμεσα στην πλειοψηφία τοΰ λαού καί στά μονοπώλια.
Τρίτο, οί δεξιοί σοσιαλδημοκράτες προσπαθούν νά κρύψουν καί τόν ταξικό χαρακτήρα τοΰ άπλοΰ κ ρ α τ ι κ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ , παρουσιάζοντας τά μέτρα, πού Ιχουν κρατικό - καπιταλιστικό χαρακτήρα, σά μέτρα γιά τήν οίκο- δόμηση τοΰ σ ο σ ι α λ ι σ μ ο ύ . Ό σο ή έξουσία βρίσκεται στά χέρια τής άστικης τάξης, ή κρατικοποίηση δρισμέ- νων έπιχειρήσεων καί τά αλλα μέτρα κρατικοΰ - καπιταλιστικού χαρακτήρα δέν άλλάζουν τίς σχέσεις τής καπιταλιστικής έκμετάλλευσης άκόμα καί στίς χώρες, δπου αυτά τά μέτρα Εχουν τώρα προοδευτικό. χαρακτήρα (π.χ. στήν ’Ινδία, τήν ’Ινδονησία). Στά σπλάχνα τοΰ καπιταλισμού δέν μπορούν νά
119
γεννηθούν σοσιαλιστικές παραγωγικές σχέσεις. Μπορούν νά •ημιουργηθούν μόνο οΐ υλικές προϋποθέσεις γιά τό σοσιαλισμό. ’Ωστόσο, είναι αδύνατο νά άρχίσει ή οικοδόμηση τοΰ •οσιαλισμού μέ βάση αυτές τίς προϋποθέσεις, δσο τό κράτος βρίσκεται στά χέρια τών καπιταλιστών, δηλ. δσο ή έξουσί* δεν περνάει στά χέρια τών έργαζομένων.
Τόσο στήν έπιστήμη γιά τό σοσιαλισμό, δσο καί στή συνείδηση από πολλές γενιές αγωνιστών τοΰ έργατικοΰ κινήματος, ή έννοια τοΰ σοσιαλισμού συνδέεται πάντα μέ τήν κοινωνική ιδιοκτησία. Οί σημερινοί δμως δεξιοί σοσιαλδημοκράτες Απομακρύνονται πιά καί άπό αύτή τήν έπιστημονική αντίληψη. «Ή σοσιαλιστική σχεδιοποίηση, — άναφέρεται στή διακήρυξη πού ψήφισε ή Σοσιαλιστική Διεθνής στή Φραγκφούρ- τη (1951), — δέν προϋποθέτει τήν έγκαθίδρυση τής κοινωνικής ιδιοκτησίας σέ δλα τά μέσα παραγωγής. Συμβιβάζεται ριέ τήν δπαρξη τής άτομικής Ιδιοκτησίας σέ σημαντικούς κλάδους». Ενεργώντας σύμφωνα μ’ αΰτό τό πνεύμα, ή δεξιά ήγεσία τοΰ ’Εργατικού Κόμματος τής ’Αγγλίας, γιά νά έξ- υιτηρετήσει τά συμφέροντα τής μονοπωλιακής ήγεσίας της αστικής τάξης, διακήρυξε δτι παραιτεΐται άπό δλλα παραπέρα μέτρα έθνικοποίησης, δηλ. άκόμα καί άπό τήν καπιταλιστική έθνικοποίηση.
"Αν έξετάσουμε μέ προσοχή τίς προγραμματικές διακη- ^ ξ ε ις τών σημερινών δεξιών σοσιαλδημοκρατών, εΰκολα 04 ϊνακαλύψσυμε δτι, περιγράφοντας τό «σοσιαλισμό* τους, ον- «αστικά Αντιγράφουν μόνο τά περιγράμματα τοΰ σημερινοί κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. Δέν μποροΰν νά ανεβάσουν τά δνειρά τους υψηλότερα άπό αυτό τό κοινωνικό «Ιδανικό» (τό ιδανικό τών Μόργκαν καί τών Ροκφέλερ).
Στά ίχνη τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών, γιά τόν έξωραΐ- «μό τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, βαδίζουν καί μερικοί ρεβι- ζιοηστές στή Γιουγκοσλαβία. Κατά τή συζήτηση τοΰ πρβ- γράμματος της Ένωσης τών Κομμουνιστών Γιουγκοσλαβίας, δλοι αυτοί Ισχυρίστηκαν, π.χ., δτι ατό σημερινό καπιταλισμέ έκδηλώνοηαι όλοένα περισσότερο «νέα άπό τήν άποψη της Αντικειμενικής τους τάσης σ ο σ ι α λ ι σ τ ι κ ά σ τ ο ι χ ε ί α σ τ ή ν ο ι κ ο ν ο μ ί α » , πού άσκοΰν τάχα « π ί ε σ η στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής»* «τά δικαιώματα τοΰ Ιδιωτικού κεφαλαίου περιορίζονται» καί ol oi-
ι »
κ«νομικές του λειτουργίες μεταβιβάζονται δλοένα περισσότερο στό κράτος. Έτσι, λένε, πραγματοποιείται στόν καπιταλιστικά κόσμο «ή πορεία ανάπτυξης πρός τό σοσιαλισμό».
Λυτή ή ρεβιζιονιστική αντίληψη συμπίπτει ουσιαστικά μέ τούς Ισχυρισμούς τών δεξιών σοσιαλδημοκρατών γιά τή συντελούμε νη τάχα μετατροπή τοΰ καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό. Έτσι, ή δυνατότητα μιας τέτοιας «θαυμαστής μετατροπής* τοΰ σημερινού καπιταλισμού άνάγεται σέ άπλή ύποκατάσταση μιας Εννοιας μέ μιά δλλη. Ά ντί νά όνομάσουν τό σημερινό καπιταλισμό μέ τό πραγματικό του δνομα — «κρατικό - μονο- Λωλιακό καπιταλισμό* — τόν δνομάζουν κρατικό καπιταλισμό, έξηγώντας δτι ό όρος «κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός» Ικφράζει μόνο τήν «προέλευση τοΰ κρατικοΰ καπιταλισμού*. Έ τσι τόν αντιδραστικό κρατικό - μ ο ν ο π ω λ ι α κ ό καπιταλισμό οί ρεβιζιονιστές τόν μετατρέπουν σέ έμβρυο τοΰ πιό ανώδυνου κ ρ α τ ι κ ο ύ κ α π ι τ α λ ι σ μ ο ύ . Ύστερα βλέπουν σ’ αυτόν τόν κρατικό καπιταλισμό «σοσιαλιστικά στοιχεία», πού καθαρίζουν τάχα τό σημερινό καπιταλισμό άπό κάθε βρωμιά. . .
Αύτοί οί συλλογισμοί τών ρεβιζιονιστών δέ διακρίνονται βέβαια γιά τή λογική τους καί γι’ αύτό δέν μπορούν' νά πεί- «*υν κανένα.
Στό ρεφορμιστικό καί αναθεωρητικό πρόγραμμα τής «μετατροπής* τού κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού σέ σοσιαλισμό, τά μαρξιστικά - λενινιστικά κόμματα άντιπαρα- Λέτουν τό καθαρό πρόγραμμα τοΰ αποφασιστικού άγώνα κατά τών καπιταλιστικών μονοπωλίων, κατά της κυριαρχίας τους, γιά τήν άνατροπή της δικτατορίας μιδς χούφτας οικογενειών τής μονοπωλιακής άριστοκρατίας.
01 μαρξιστές - λενινιστές προσπαθούν νά χρησιμοποιή- βουν, γιά τά συμφέροντα τών έργαζομένων, δλες τίς δυνατές στην περίοδο τού καπιταλισμού μεταρρυθμίσεις, καθώς καί τίς μεταρρυθμίσεις κρατικού - μονοπωλιακού χαρακτήρα, τα»- τόχρονα δμως πιστεύουν δτι ή αντικατάσταση τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής άπό τό σοσιαλιστικό μπορεί νά γίνει μόνο μέ τή σοοιαλίΦτική ίπανάστασ^.
121
9. Μπορεΐ νά <5πταλλαγεΐ 6 καπιταλισμός άττό τίς οικονομικές κρίσεις;
"Τστερα άπό τήν παγκόσμια οίκονομική κρίση τοΰ 1929 - 1933, καί ιδιαίτερα μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, μονοπωλιακό κεφάλαιο δημιούργησε, μέ τή βοήθεια τοΰ κράτους, ενα όλόκληρο σύστημα μέτρων κατά τών κρίσεων. Αύτά τά μέτρα άποτελοΰν §να άπό τά χαρακτηριστικά συστατική μέρη τοΰ μηχανισμού τοΰ κρατικοί - μονοπωλιακού καπιταλισμού.
Τά μίτρα χαιά τών κρίσεων είναι μόνο προσωρινό μέσο κατά τής άΰεράπευτης Αρρώστιας τοΰ καπιταλισμού.
Τό βασικό μέτρο κατά τών κρίσεων είναι οί τεράστιες κρατικές παραγγελίες καί άγορές δπλων καί στρατηγικών ύλών, πού έξασφαλίζουν άρκετά σημαντική καί σταθερή ζήτηση γιά πολλά τεράστια μονοπώλια. Μεγάλη σημασία άπό- κτησε καί ή κρατική ρύθμιση στόν πιστωτικό καί τραπεζιτικό τομέα, άπό δπου άρχιζε συνήθως άλλοτε ή θυελλώδης άνάπτυξη τών κρίσεων. Γιά νά άποτρέπεται ή πανικόβλητη ανάληψη τών καταθέσεων, πού στό παρελθόν όδηγοΰσε στή χρεω- κοπία μεγάλων τραπεζών, τά Ιμπεριαλιστικά κράτη άνέλαβαν •ΰσιαστικά τό ρόλο τοΰ έγγυητή αυτών τών καταθέσεων. Ε κ τός άπό αύτό, σχεδόν παντού εχει καθιερωθεί μ' αύτή ή έκε(- νη τή μορφή 6 κυβερνητικός Ιλεγχος στό χρηματιστήριο κπί ή ρύθμιση τής ίκδοσης αξιών. Τό κράτος, γιά νά άποτρέπει τίς κρίσεις, παίρνει καί διάφορα μέτρα γιά τόν περιορισμό ή τή μείωση τής παραγωγής (αΰξηση τοΰ έπιτοκίου <πίς τραπεζιτικές πιστώσεις, πριμοδοτήσεις γιά τόν περιορισμό των καλλιεργούμενων έδαφών κτλ.). Ταυτόχρονα τό κράτος προσπαθεί νά ασκήσει έπίδραση πάνω στήν οίκονομική συγκυρία μέ τή ρύθμιση τής καταναλωτικής πίστωσης (πώληση μέ πίστωση ή μέ δόσεις αυτοκινήτων, συσκευών τηλεόρασης, fc^uxpiimiiv, έπίπλων κτλ.).
Διαφημίζοντας μέ κάθε τρόπο αυτά καί αλλα παρόμοια μέτρα, ot όπαδοί τοΰ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμόν
122
ύβοστηρίζουν δτι δήθεν μ’ αΰτά πέτυχαν (ή σχεδόν πέχυχαη) νά θεραπεύσουν τόν καπιταλισμό άπό τήν αρρώστια τών κρίσεων καί νά έξασφαλίσουν αδιάκοπη αύξηση τής καπιταλιστικής παραγωγής. ’Ανοίγεται, λένε, Ετσι ό δρόμος γιά αΐά- νια «ευημερία» καί απαλλαγή άπό τήν ανεργία.
Πώς εχει δμως τό ζήτημα στήν πραγματικότητα; Ά ς έξετάσουμε τό παράδειγμα τών 'Ηνωμένων Πολιτειών τής ’Αμερικής, δπου τά τεράστια καπιταλιστικά μονοπώλια έξα- «φάλισαν τήν πιό μεγάλη έλευθερία δράσης, τήν πιό πλήρη έπιρροή πάνω στό κράτος, καί δπου οΐ συνέπειες τών πολεμικών καταστροφών έπηρέασαν λιγότερο τήν πορεία της οικονομικής άνάπτυξης.
Παρά τίς Ιδιαίτερα ευνοϊκές γιά τίς ΗΠΑ συνθήκες, πού δημιουργήθηκαν μετά τόν πόλεμο στίς έσωτερικές καί έξοπε- $ικές αγορές, τά μέτρα κατά τών κρίσεων δέν £δοσαν τό αναμενόμενο Αποτέλεσμα.
’Αντί γιά άδιάκοπη αίξηση τής βιομηχανικής παραγωγής στή μεταπολεμική περίοδο έκδηλώθηκαν στίς ΗΠΑ τέσσερις πτώσεις τής παραγωγής: τήν πρώτη φορά στά 1948 - 1949, δταν ή έλάττωση τής παραγωγής, σύμφωνα μέ τά έπί- οημα στοιχεία, εφτασε σέ 10,5%, τή δεύτερη φορά υστέρα άπό τέσσερα χρόνια (στά 1953-1954), δταν ή παραγωγή Επεσε κατά 10,2%, τήν τρίτη φορά υστέρα άπό τρία χρόνια (στά 1957 - 1958), δταν ή παραγωγή Ιπεσε κατά 14,3% καί, τέλος, τήν τέταρτη φορά πρίν συμπληρωθούν δυό χρόνια (στά 1960 - 1961), δταν ή παραγωγή έλαττώθηκε κατά 8%. Πρέπει νά εχουμε δμως ΰπόψη δτι οί δημοσιευόμενοι έπίση- μοι αριθμοί γιά τόν δγκο τής παραγωγής περιλαμβάνουν καί τά στοιχεία γιά τήν παραγο>γή δπλων καί στρατηγικών υλών, δηλαδή τούς τομείς δπου, κατά τήν περίοδο τών πτώσεων τής παραγωγής, οί κρατικές παραγγελίες δέν έλαττώνονται, άλλά μεγαλώνουν. "Αν άποκλείσουμε τήν παραγωγή στρατιωτικού ΰλικοΰ, θά διαπιστώσουμε άναμφισβήτητα δτι ή έλάττωση της παραγωγής στούς άλλους τομείς είναι πολύ μεγαλύτερη άπό δση φαίνεται στίς Αμερικανικές στατιστικές.
Αυτές οί πτώσεις τής παραγωγής είχαν χαρακτήρα κρίσης, πράγμα πού φαίνεται άπό τό γεγονός δτι ή μαζική Ανεργία στίς ΗΠΑ δχι μόνο δέν έξαλείφθηκε, άλλά Αντίθετα αν-
ξήθηκε. Ό αριθμός αΰτΛν χον λγγράφονταν έπίβημα σάν έν- τελώς άνεργοι στίς ΗΠΑ, σέ κάθε περίοδο πτώσης της η&ς*- νωγής, μεγάλωνε Απότομα. Έτσι, βτά 1949, σέ σχέση μέ τ4ν προηγούμενο χρόνο, ό αριθμό; τών Ανέργων αυξήθηκε κατΑ 1,3 έκατομ., στά 1954 κατά Ι,β έκατομ. καί στά μέσα τ·# 1958, σέ σχέση μέ τό μέσο Αριθμό τοΰ 1957 κατά 2,4 έκατομ. Στίς Αρχές τοΰ 19G1 στίς ΗΠΑ υπήρχαν 5,5 έκατομ. έπίση- ιια καταγραμμένοι έντελώς άνεργοι.
Αντά είναι τά Αδιαφιλονείκητα γεγονότα τής τελευταίας περιόδου. 'Ωστόσο, δέ θά ήταν σωστό νά βγάλουμε Από αίτιά τά γεγονότα τό συμπέρασμα δτι οί Ικπρόσωποι τοΰ κρατικοί - μονοπωλιακού καπιταλισμού, μέ τά μέτρα τους κατά τών κρίσεων, δέν έπηρεάζουν καθόλου τό χαρακτήρα καί τίς μο|- φές τών οικονομικών κρίσεων. Σ ’ αυτό τόν τομέα ιιπορούν νά εξασφαλίσουν όρισμένα Αποτελέσματα.
Ό κρατικός - μονοπωλιακό; καπιταλισμός μπορεί αναμφισβήτητα νά έπηρεάζει τίς μορφές, τή διαδοχή καί τό χαρακτήρα τών κρίσεων. Τά τεράστια μονοπώλια χρησιμοποιούν τή μεγάλη οίκονομική δύναμη τοΰ κράτους σάν Αντίβαρο, πού ηέ πολλές περιπτώσεις έξασθενίζει τή δύναμη τής αυθόρμητης έκρηξης τής κρίσης Από τήν Αρχή της. Εκτός Από αυτί. τήμερα υπάρχουν περισσότερες Από άλλοτε δυνατότητες νά σώζονται Από τή χρεωκοπία οί μεγάλοι καπιταλιστές, σταθεροποιώντας τίς θέσεις τους σέ βάρος τής χρεωκοπίας τών με- •ταίων καί τών μικρών καπιταλιστών. 01 τεράστιες έταιρίες ■ττή διάρκεια τής κρίσης μπορούν έπίσης νά έμποδίζουν τήν■ ιΰθόρμητη πτώση τών τιμών σέ πολλά έμπορεύματα, μερικές■ ρορές μάλιστα μπορούν καί νά Ανεβάζουν δρισμένες τιμές βέ Λνώτερα Από πρίν έπίπεδα. Μπορούν καί νά χρησιμοποιούν τίς τεράστιες στρατιωτικές παραγγελίες τοΰ κράτους, γιά νά Εξασφαλίζουν αφθονα κέρδη Ακόμα καί στή διάρκεια τών οικονομικών κρίσεων.
"Ολα αύτά δμως είναι ή μιβ δψη τοΰ νομίσματος. Ή Ά - λη δψη είναι δτι τά μέτρα κατά τών κρίσεων, πού χρησιμοποιούνται γιά τόν πλουτισμό τών μονοπωλίων, όδηγοϋ* Αναπόφευκτα στήν έξάντληση τών οίκο νομικών δυνάμεων τής χώρας, στη χειροτέρευση τής υλικής κατάστασης τής συηρι- πηκής πλειοψηφίας τού λαόν. Ό σο τό Αστικό κράτος, ανξΑ-
124
νβντας τούς φόρους καί υποτιμώντας τό νόμισμα, καταλη- (/αύίΐ τό λαό, γιά νά χρηματοδοτεί σέ βάρος του τό μανιασμένο άνταγωνισμό των έξοπλισμών, περιορίζεται άναπόφευ- *τα ή αγοραστική Ικανότητα. "Ετσι δημιουργεΐται σοβαρή ,-τροϋπόθεση γιά νέες όξύτατες Αποτροπές της αγιάτρευτης αρρώστιας τοΰ καπιταλιστικού συστήματος — τών οΐκονομι- χών κρίσεων. Ό σο τά μονοπώλια κατορθώνουν νά έμποδί- $ουν τήν πτώση τών τιμών, πού συνόδευε άλλοτε τίς κρίσεις, τόσο μεγαλώνουν τά έμπόδια γιά τήν απορρόφηση τών πλεονασμάτων τών έμπορευμάτων, πράγμα πού σέ τελευταία άνάλυση έμποδίζει τήν έξοδο άπό τήν κρίση καί τή δημιουργία προϋποθέσεων γιά νέα οίκονομική άνοδο. Καί δσο τό καπιταλιστικό κράτος κατορθώνει νά διασώζει τίς μεγάλες έπιχει- ρήσεις άπό τή χρεωκοπία, ή νά μειώνει τούς άλλους αυθόρμητους τρανταγμούς τής κρίσης, τόσο διαταράσσει μέ την επέμβασή του τήν πορεία ανακατανομής τοΰ κεφαλαίου στούς διάφορους κλάδους τής παραγωγής, πού μ’ αύτήν έξασφαλί- ζσνται οι άναγκαΐες άναλογίες άνάμεσά τους.
Έτσι, οί έκπρόσωποι τοΰ κρατικοΰ · μονοπωλιακού καπιταλισμού, μ’ δλο πού έπηρεάζουν κάπως τήν πορεία τής κρίσης, δέν έξαφανίζουν τίς αίτιες τής ϊδιας της κρίσης, άλλά, αντίθετα, έξωθοΰν τήν άρρώστια βαθύτερα, δημιουργώντας ί'τσι τίς προϋποθέσεις γιά νέους κλονισμούς κρίσεων. Οί προσπάθειες γιά κρατική ρύθμιση τής καπιταλιστικής οικονομίας δέν μπορούν νά έξαφανίσουν τόν άνταγωνισμό καί τήν άναρ- χία τής παραγωγής, δέν μπορούν νά έξασφαλίσουν σχεδιασμένη άνάπτυξη τής οικονομίας στήν κλίμακα δλης τής κοινωνίας, γιατί βάση τής παραγωγής έξακολουθοΰν νά είναι ή καπιταλιστική ιδιοκτησία καί ή Εκμετάλλευση της μισθωτής έργασίας.
Οί αστοί οίκονομολόγοι, γιά νά κρύψουν τό γεγονός δτι »>ί πτώσεις τής παραγωγής, πού κατά τή μεταπολεμική περίοδο έπαναλαμβάνονται συχνά στίς ΗΠΑ, Εχουν χαρακτήρα πρίσης, άποκαλούν αυτές τίς πτώσεις τής παραγωγής μέ τόν Ανώδυνο δρο «υφέσεις». Ό ταν δμως αλλάζει ή έτικέττα τοΰ Ιοχείου, δπως είναι γνωστό, δέν άλλάζει τό περιεχόμενό τον. Ό χαρακτήρας κρίσης πού Εχουν αύτοΰ τοΰ είδους οί πτώ- σ·ις τής παραγωγής ύφείλεται στό γεγονός δτι τίς προκα- ftvvv σνσιαστικά · ί ίδιες αΐτίβς πον προκαλοΰν καί δλες τίς
18»
«ΐκηνομικές κρίσεις υπερπαραγωγής στόν καπιταλισμό. Μέ αλλα λόγια, ή άναρχία τής παραγωγής πού κυριαρχεί στόν καπιταλισμό καί τό αδιάκοπο κυνηγητό τών καπιταλιστών γιά κέρδη όδηγοΰν περιοδικά σέ μεγάλη δυσαναλογία ανάμεσα στήν αΰξηση τής παραγωγής καί στην καθυστέρηση τής Αγοραστικής Ικανότητας. Ή έπέκταση τών αγορών δέν μπορεΐ νά φτάσει τήν έπέκταση τής παραγωγής. Ή προσωρινή έξα- φάνιση αυτής τής δυσαναλογίας είναι ή αντικειμενική λειτουργία τών οικονομικών κρίσεων.
01 αλλαγές στίς έκδηλωσεις τών σημερινών κρίσεων, ποί παρατηρούνται κατά τήν τελευταία περίοδο κυρίως στίς Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, δέν μπορούν φυσικά νά στηρίξουν τόν ισχυρισμό δτι στόν κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό δλες οί οίκονομικές κρίσεις θά Εχουν μόνο αΰτό τό χαρακτήρα. Κάθε αλλο. Τό μέλλον θά παρουσιάσει ασφαλώς ποικίλες μορφές οίκο νομικών κρίσεων στίς καπιταλιστικές χώρες. Μέ τό πέρασμα τοΰ χρόνου μπορεΐ νά έμφανιστοϋν καί πιό θυελλώδεις οίκονομικοί κλονισμοί στίς χώρες τοΐ κρατικού - μονοπωλιακού καπιταλισμού. 'Ένα πράγμα είναι εντελώς φανερό: δσο θά υπάρχει ή αντίθεση άνάμεσα στόν κοινωνικό χαρακτήρα τής παραγωγής καί στόν καπιταλιστικό (άτομικό) χαρακτήρα τής Ιδιοποίησης, δηλ. δσο θά υπάρχει ό καπιταλισμός, θά έπαναλαμβάνονται αναπόφευκτα οί οίκονομικές κρίσεις. Τά μέτρα κατά τών κρίσεων καί δλες οί Απόπειρες ρύθμισης τής οίκονομίας πού χρησιμοποιούνται άπό τό σημερινό κρατικό - μονοπωλιακό καπιταλισμό δέν κάνου» τήν καπιταλιστική οίκονομία πιό σταθερή, άλλά, αντίθετα, ίντείνουν άκόμα περισσότερο τήν αστάθειά της.
«Ή αδιάκοπη έναλλαγή τών πτώσεων τής παραγωγής καί τών πυρετωδών άνόδων, — τόνισε στό 21ο συνέδριο τοδ ΚΚΣΕ δ σύντροφος Χρουστσώφ, — δείχνουν τήν άστάθεια τής οίκονομίας τοΰ καπιταλισμού. Ουτε ό ανταγωνισμός τών έξοπλισμών, οΰτε τά αλλα μέτρα θά μπορέσουν νά απαλλάξουν τήν οίκονομία τών ΗΠΑ καί τών άλλων καπιταλιστικών κρατών άπό τίς κρίσεις υπερπαραγωγής. "Ο,τι καί αν κάνουν ιά καπιταλιστικά κράτη, δέν μπορούν νά έξαλείψουν τήν αίτια τών κρίσεων. Ό καπιταλισμός δέν μπορεΐ νά απαλλαγεί «χό τό θανάσιμο έναγκαλισμό τών ίδιων τών αντιθέσεων του.
01 αντιθέσεις αύτές Εξακολουθούν νά συσωρεύονται καί νά Λξύνονται απειλώντας μέ νέους οικονομικούς κλονισμούς»*.
Ή χρεωχοπία τής ΰεωρίας τής «χωρίς χρίσεις* άνά- πτνξης τον καπιταλισμόν.
Παρά τά γεγονότα, οΐ αστοί θεωρητικοί καί οί ρεβιζιονν- σιές προσπαθούν ώς τώρα νά αποδείξουν δτι παρ’ δλα αυτά θά ήταν δυνατό καί οί κρίσεις νά σταματήσουν καί δ καπιταλισμός νά διατηρηθεί άθικτος. Αυτοί οΐ θεωρητικοί χρησιμοποιούν Επανειλημμένα σάν Επιχείρημα τή μεταπολεμική ot- κονομική συγκυρία στίς δασικές καπιταλιστικές χώρες τής Ευρώπης.
"Ως τά 1957 - 1958 στίς χώρες αυτές δέν παρατηρήθη- καν πραγματικά καθαρά Εκφρασμένες πτώσεις της παραγωγής (αν βέβαια δέν υπολογίσουμε τίς κρίσεις σέ όρισμένους κλάδους της βιομηχανίας — στήν άνθρακοβιομηχανία, τή» υφαντουργία, καί σέ μερικούς άλλους κλάδους). Ωστόσο, μόνο δποιος ξεγελάει τόν Εαυτό του ή τούς δλλους μπορεί νά στηρίζεται στό γεγονός αύτό καί νά διακηρύσσει δτι Εφτασε ή έποχή τοΰ «χωρίς κρίσεις καπιταλισμού».
Ή ανάπτυξη τής οικονομικής συγκυρίας στίς χώρες τής Δυτικής Ευρώπης όφείλεται, σέ μεγαλύτερο βαθμό άπό τίς ΗΠΑ, σέ προσωρινές συγκεκριμένες Ιστορικές αιτίες, που Εχουν σχέση μέ τίς συνέπειες τού πολέμου. Αύτές οί χώρες Επαθαν στά χρόνια τού πολέμου σημαντικές καταστροφές καί Ερημώσεις. Αύτό Ισχύει Ιδιαίτερα γιά τή Γερμανία, τήν Ιταλία, τή Γαλλία, καθώς καί γιά τή μοναδική ασιατική χώρα τοΰ μονοπωλιακού καπιταλισμού, τήν ’Ιαπωνία. Είναι φανερό δτι στίς χώρες αύτές δέν μπορούσε νά γίνει λόγος γιά καμιά υπερπαραγωγή, δσο δέ θά Εξαλείφονταν Εντελώς οί καταστρεπτικές συνέπειες τού πολέμου. Καί γιά τό σκοπό αύτό δέν Εφτανε ουτε ενας χρόνος οδτε δυό.
"Οταν δμως ό σκοπός αύτός Επιτεύχθηκε βασικά, αρχισαν οιγά - σιγά καί στίς χώρες αύτές νά Εκδηλώνονται σοβαρά
• Ν. 2. Χρουστσώφ, «Δβΐχτβς ίΧέγχοο γι4 τήν Ανάπτυξη τΙ)ς Avixffc οίκονομίας τί)ς ΕΣΣΔ στήν περίοδο 1959 - 1Θ66», Κρατικές «•λιτιχές έΜ&όοεις, Μόσχα, 196Θ, αεί. 73.
127
συμπτώματα κρίσης. Αύτό φαίνεται καθαρά από τόν περιορισμό τής καραγωγής χαί την απότομη Ελάττωση τής ανόδου τής παραγωγής στόν Καναδά, στήν ’Αγγλία, στό· Βέλγιο, στή Φινλανδία, στήν 'Ολλανδία, στή Σουηδία, στή Νορβηγία, στήν ’Ιαπωνία, στή Δυτική Γερμανία, στή Γαλλία καί στήν ’Ιταλία. Στά 1958, γιά πρώτη φορά μετά τόν πόλεμο, Επεσε ό δγκος τής βιομηχανικής παραγωγής καί τοΰ Εξωτερικού Εμπορίου δλου τοΰ καπιταλιστικού κόσμου.
Έ τσι ή ζωή διέψευσε γιά αλλη μιά φορά τούς Αξιοθρήνητους θεωρητικούς πού είχαν μετατρέψει σέ ειδικότητά τους τή δικαίωση τοΰ καπιταλισμού. Μπροστά στά άδιάψευ- ατα γεγονότα, ο! θεωρητικοί αύτοί προσπαθούν νά ξεφύγουν καί νά αποδείξουν δτι στό ζήτημα τών κρίσεων έκαναν λάθη ίχ ι μόνο αύτοί, άλλά καί οΐ μαρξιστές, γιατί μετά τό δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δλη ή πορεία τοΰ οικονομικού κύκλου καί οί κρίσεις δέ μοιάζουν τάχα μέ τόν τρόπο πού τίς χαρακτήριζαν άλλοτε οί μαρξιστές. Τί άνοησία! Ποτέ ο! μαρξιστές δέν υποστήριξαν δτι ό Ενας οικονομικός κύκλος πρέπει υποχρεωτικά νά μοιάζει μέ τόν άλλον καί δτι ή καθορισμένη περιοδικότητα καί οί ιδιομορφίες τών κρίσεων δέν μπορούν νά ΰποστούν κάποια μεταβολή. 'Η αλήθεια είναι έντελώς διαφορετική. Ό Λένιν, απαντώντας στούς ρεβιζιονιστές, πο» προσπαθούσαν νά αμφισβητήσουν τή θεωρία τοΰ Μάρξ γιά τίς κρίσεις, στό άρθρο του «Ό μαρξισμός καί ό ρεβιζιονι- σμός» (1908) εγραφε: «Πολύ γρήγορα ή πραγματικότητα θά αποδείξει στούς ρεβιζιονιστές δτι ή περίοδος τών κρίσεων δέν τέλειωσε: ή κρίση Ερχεται μετά τήν δνοδο. "Αλλαξαν οί μορφές, ή διαδοχή καί ή εΙκόνα δρισμένων κρίσεων, οί κρίσεις δμως παραμένουν σάν άναπόφευκτο συστατικό στοιχείο τού καπιταλιστικού συστήματος»*.
Τονίζοντας τό γεγονός δτι ό καπιταλισμός δέν απαλλάχτηκε άπό τίς κρίσεις, οί κομμουνιστές δέ νοιώθουν φυσικά καμιά χαιρεκακία. Τό κομμουνιστικό κίνημα, παρά τούς ισχυρισμούς τής αστικής προπαγάνδας καί τών ρεφορμιστών, 8έ στηρίζει τίς έλπίδες του γιά τή νίκη τής σοσιαλιστικής Επανάστασης στίς οικονομικές κρίσεις. Βέβαια, οΐ καταστρε-
* Β. I. Α*νιν, • " im m a » , ιάρ. 16>f. ο»λ. 91.
128
πτικές οίκονομικές κρίσεις δυναμώνουν τή δυσαρέσκεια τών έργαζομένων κατά τοΰ καπιταλισμοΰ. Ωστόσο, δπως άπόδει- ξε ή Ιστορία, οΐ κρίσεις έντείνουν ταυτόχρονα καί τήν έπί- Οεση τής Αντίδρασης, συντελοΰν στή δραστηριοποίηση τοΰ φασισμού, μεγαλώνουν τόν κίνδυνο πολέμου.
Δέν είναι δμως μόνο αΰτό. 01 κομμουνιστές δέν μπορούν νά νοιώθουν χαιρεκακία έξαιτίας τών οικονομικών κρίσεων καί γιατί ξέρουν πολύ καλά πόσα δεινά φέρνουν οΐ κρίσεις στίς πλατειές μάζες τών έργαζομένων. ’Ακριβώς γι’ αΰτό οί κομμουνιστές ξεσκέπαζαν πάντα τίς άνεδαφικές αυταπάτες δτι δ καπιταλισμός μπορεΐ ν’ άναπτύσσεται χωρίς κρίσεις. Μόνο δν άπαλλαγοΰν άπό αυτές τίς αυταπάτες οΐ Εργαζόμενοι, πού στίς πλάτες τους προσπαθούν τά μονοπώλια νά φορτώσουν δλα τά βάρη τών κρίσεων, θά μπορέσουν νά άγωνι- στοΰν άποτελεσματικά γιά τή ζωτική τους υπόθεση.
Ό πιό σωστός δρόμος γιά τήν έξάλειψη τών κρίσεων είναι ή άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού μέ τό σοσιαλισμό, θά ήταν δμως τεράστιο λάθος νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι είναι μάταιος κάθε άγώνας κατά τών βαρύτατων συνεπειών τών κρίσεοαν στίς συνθήκες τής κυριαρχίας τοΰ καπιταλισμού. 01 κομμουνιστές πιστεύουν δτι αυτός δ άγώνας είναι άπαραίτητος καί δτι μπορεΐ νά έξασφαλίσει σημαντικά αποτελέσματα στίς λαϊκές μάζες.
Νά γιατί τά κομμουνιστικά κόμματα όργανώνουν τούς έργαζόμενους στόν άγώνα γιά νά έφαρμοστοΰν κρατικά μέτρα πού νά μπορούν, Ιστω καί στόν έλάχιστο βαθμό, νά βελτιώσουν τή θέση τών μαζών. Σ ’ αύτά τά μέτρα περιλαμβάνονται ή αύξηση τών μισθών, τό άμοιβαΐα ώφέλιμο έμπόριο μέ τίς σοσιαλιστικές χώρες, πού έχουν άπαλλαγεΐ γιά πάντα άπό τίς οίκονομικές κρίσεις, ή κατασκευή μεγάλων δημοσίων έργων, ή οικοδόμηση κατοικιών, σχολείων καί νοσοκομείων, ή ασφάλιση κατά τής άνεργίας, ή μείωση τών φορολογικών βαρών, ή έλάττωση τών ένοικίων.
4. *Η δξυνση καί ή έιτέκταση τών ταξικών άνταγωνισμών.
01 μεταβολές πού εγιναν στήν οίκονομία τοΰ καπιταλισμού καί πού όφείλσνται στό μεγάλωμα τών δυσκολιών καί
129
τών αντιθέσεων του, καθώς καί «ττό πέρασμα τών μονοπωλίων σέ νέες κρατικές - μονοπωλιακές μορφές κυριαρχίας, πλήττουν βαθειά τίς διάφορες τάξεις καί τά κοινωνικά στρώματα της άστικής κοινωνίας.
Ή έργατική τάξη χαί τό κεφάλαιο.
"Οσο αναπτύσσεται ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμοΰ, έν- τείνεται αναπόφευκτα ή Εκμετάλλευση τής έργατικής τάξης καί χειροτερεύει ή θέση της. Αυτό Εκδηλώνεται κυρίως μέ την πρωτοφανή αύξηση τής Εντατικοποίησης τής έργασίας, ηράγμα πού προκαλεΐ αύξηση τοΰ άριθμοΰ τών έργατικών ά- ιυχημάτων, καθώς καί τών Ασθενειών έξαιτίας τής ΰπερέν- ΐασης. Ή έντατικοποίηση τής έργασίας φθείρει γρηγορότερα τόν δργανισμό καί έλαττώνει τήν περίοδο πού ό έργάτης είναι Ικανός γιά έργασία. Μέ αΰτό τό τίμημα δημιουργοΰνται τεράστια πλούτη. Τά πλούτη δμως αυτά τά παίρνουν οί έκ- μεταλλευτές. Τό μερίδιο τών έργατών στό έθνικό εισόδημα, dvrl νά μεγαλώνει, γίνεται δλοένα μικρότερο.
Είναι Αλήθεια δτι στίς τελευταίες δεκαετίες παντοΰ σχεδόν εγινε σημαντική Ονομαστική αύξηση τοΰ ήμερομίσθιο* τών έργατών. Ή αύξηση δμως αύτή έκμηδενίστηκε βασικά άπό τήν υποτίμηση τοΰ νομίσματος καί τήν αύξηση τών φό- ftov. Έτσι, στίς περισσότερες καπιταλιστικές χώρες τό πραγματικό ήμερομίσθιο δέν αύξήθηκε, ή ή αύξησή του ήταν ηολύ ασήμαντη. Στή βιομηχανία έπεξεργασίας τών ΗΠΑ, Λ.χ., τό μέσο έτήσιο πραγματικό ήμερομίσθιο τών έργατώ? (μετά τήν αφαίρεση τών φόρων) γιά Εξι χρόνια (1947 - 1952) Εμεινε κατώτερο άπό τό έπίπεδο τοΰ 1939. Στά έπό- μενα χρόνια εγινε κάποια αύξηση τοΰ πραγματικού ημερομισθίου. Στά 19C0 τό πραγματικό ήμερομίσθιο ήταν κατά 7% άνώτερο σέ σχέση μέ τό 1939, ένώ ή ωριαία απόδοση τής έργασίας αυξήθηκε κατά 77%. Στή Γαλλία, τό μέσο πραγματικό ήμερομίσθιο στίς περισσότερες κατηγορίες έργατών, σύμφωνα μέ υπολογισμό τοΰ Γαλλικοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος, στά 1954 δέν είχε ξεπεράσει άκόμα τό έπίπεδο τον 1938. Στήν ’Αγγλία, μόνο στά 1956 τό πραγματικό ήμερομίσθιο ξεπέρασε τό προπολεμικό.
'Ωστόσο, οΐ αριθμοί τοΰ ήμερομισθίου δέ δίνουν πλήρη
130
(Ιχόνα γιά τήν υλική κατάσταση τής έργατικής τάξης. Πρέ- χει νά υπολογίσουμε καί τήν άξία τής έργατικής δύναμης, *ού καθορίζεται κυρίως άπό τά Εξοδα που είναι άπαραίτη» γιά τή διατήρηση καί τήν άναπαραγωγή της. Καί ή άξία της έργατικής δύναμης, στίς τελευταίες δεκαετίες, αυξήθηκε σοβαρά.
Πρώτο, έξαιτίας τής έντατικοποίησης τής έργασίας. Είναι φανερό δτι δσο πιό έντατικά δουλεύει δ έργάτης, τόσο περισσότερα έξοδα είναι απαραίτητα γιά νά άναπληρώσει τίς δυνάμεις του.
Δεύτερο, έξαιτίας τής άλλαγής τών Ιστορικά καθορισμέ- r»i»v αναγκών τοΰ έργάτη καί τής οίκογένειάς του.
Στίς τελευταίες δεκαετίες, π.χ., ?γινε θυελλώδης άνά- χτυξη τών πόλεων. Όλοένα περισσότεροι έργάτες ζοΰν μακριά άπό τίς έπιχειρήσεις. Έτσι, στόν προϋπολογισμό αύτών τών έργατών, τά μεταφορικά £ξοδα άποτελοΰν υποχρεωτικό καί διαρκώς μεγαλύτερο κονδύλια Άλλη άλλαγή πού χαρακτηρίζει τίς τελευταίες δεκαετίες είναι δτι μπήκαν στήν παραγωγή οΐ γυναίκες καί οΐ μητέρες τών έργατών, πού πρίν ασχολούνταν μέ τό νοικοκυριό. Μ1 δλο πού αύτό μεγαλώνει τόν προϋπολογισμό τής οίκογένειάς, δημιουργεί καί νέα έξοδα — γιά μερικές διευκολύνσεις, μηχανήματα καί συσκευές, πού κάνουν πιό έλαφριά τήν έργασία τοΰ σπιτιού, γιά πιό ακριβά προϊόντα (ήμικατεργασμένα) καί υλικά κτλ. Αυξήθηκαν τά έξοδα τής οικογένειας γιά Ιατρική περίθαλψη. ’Επειδή ή σημερινή βιομηχανία χρειάζεται πιό μορφωμένους έργάτες, γίνονται μεγαλύτερα καί τά βάρη τών γονέων γιά τήν άγωγή τών παιδιών.
Γιά ολους αυτούς τούς λόγους ή άξία τής έργατικής δύνα μ η ς φτάνει συνήθως σέ πολύ υψηλότερο έπίπεδο άπό τό μέγεθος τοΰ πραγματικού ήμερομισθίου. Μιά Ιδέα γι’ αυτή τή διαφορά δίνει ή σύγκριση τοΰ πραγματικού ήμερομισθίο* μέ τό έλάχιστο κόστος τής ζωής, πού καθρεφτίζει &ς Ινβ βαθμό τίς άνάγκες τοΰ έργάτη καί τής οίκογένειάς του. Στίς ΗΠΑ, π.χ., τό μέσο ήμερομίσθιο στή βιομηχανία έπεξεργα- «ιίας ήταν μικρότερο άπό τό κόστος τής ζωής μιας οίκογί- νειας μέ 4 ατομα (υπολογισμός τής έπιτροπής τοΰ καθηγητή Χέλλερ, πού τόν παραδέχτηκε ή έπίσημη άστική έπιστήμη) κβτά 19% στά 1944 καί κατά 29% βτά 1961. Στή Δυτική
181
Γερμανία τό έλάχιστο κόστος ζωής μιας οίκογένειας μέ 4 ατομα υπολογιζόταν στά 1955 σέ 445 μάρκα τό μήνα. Ωστόσο, περίπου τά 70% τών έργατών Ιπαιρναν ήμερομίσθιο μικρότερο απ’ αυτό τό κατώτατο δριο.
Ό σύγχρονος καπιταλισμός είναι σχεδόν άχώριστος άπό τή χρόνια ανεργία. Σέ μιά χώρα σάν τίς ΗΠΑ, ακόμα καί στά χρόνια τής ευνοϊκής οικονομικής συγκυρίας, ό αριθμός τών έντελώς ανέργων δέν επεσε κάτω άπό τά 3 έκατομ. καί οί ΰπαπασχολούμενοι ήταν άκόμα περισσότεροι. Στήν ’Ιταλία, σέ δλη τή μεταπολεμική περίοδο, ή στρατιά τών άνεργων καί τών ΰποαπασχολουμένων ξεπερνοΰσε τά 2,5 έκατομμύρια.
’Εκτός άπ’ αυτό, στίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού εγινε πιό Εντονη άπό κάθε αλλη φορά ή άστάθεια τής θέσης τών έργατών καί ή άβεβαιότητά τους γιά τό αΰριο. Αυτό δέν όφείλεται μόνο στόν τρόμο τους άπέναντι στίς κρίσεις καί στή μαζική ανεργία, άλλά καί στόν άδιάκοπο φόδο μήπως χάσουν τήν Ικανότητα γιά έργασία άπό κάποιο άτύ- χημα, άρρώστια ή άπό τήν καθημερινή υπερένταση. Ή προοπτική τών άνασφάλιστων πρόωρων γηρατειών εγινε βραχνάς γιά τόν έργάτη.
Ή ελλειψη έξασφάλισης τής ζωής της έργατικής τάξης έντείνεται καί έξαιτίας τής αύξησης τών καταναλωτικών πιστώσεων, δηλ. τοΰ συστήματος τής άγορδς ειδών μέ δόσεις. Είναι χαρακτηριστικό δτι στίς ΗΠΑ τά χρέη τών καταναλωτών, που όφείλονταν σέ αγορές μέ δόσεις, άπό τό 1945 ώ; τό Δεκέμβριο τοΰ 1960 αυξήθηκαν άπό 5,6 σέ 56 δισεκατ. δολλάρια. Τό σύστημα τής άγοράς μέ πίστωση μπορεί προσωρινά νά άνακουφίζει τίς συνθήκες ζωής τοΰ έργάτη, γιατί χωρίς πίστωση ποτέ δέ θά μποροΰσε νά αποκτήσει πολλά πράγματα άπό αυτά πού χρησιμοποιεί. Αυτό τό σύστημα δμως κάνει άκόμα πιό τρομακτική τήν άπειλή δχι μόνο της άπώλειας της έργασίας, άλλά καί κάθε διακοπής της: γιατί ή μή έγκαιρη πληρωμή τών δόσεων σημαίνει τήν άπώλεια βχι μόνο τών πραγμάτων πού άγόρασε, άλλά καί τών χρημάτων πού Ιδοσε ώς τότε γι’ αυτά.
Άκόμα καί στίς πιό πλούσιες καπιταλιστικές χώρες, ή μοίρα λιγότερο ή περισσότερο σημαντικών στρωμάτων τών έργαζομένων έξακολουθεί νά είναι ή ελλειψη έξασφάλισης, δ χρόνιος υποσιτισμός καί ή άθλιότητα. Έτσι, σύμφωνα μέ τή
132
μαρτυρία τοΰ άστοΰ άμερικανοΰ οίκονομολόγου Λ. Κάιζερ- λινγκ, που μέ τήν έποπτεία του συντάχτηκε στά 1962 μιά εκθεση μέ τό χαρακτηριστικό τίτλο «Ή ευσυνειδησία άπέ- νανη στήν αθλιότητα καί στίς στερήσεις», τά 25% σχεδόν τοΰ πληθυσμοΰ τών ΗΠΑ βρίσκονται σέ κατάσταση «αξιοθρήνητης αθλιότητας».
Ή χαρακτηριστική λοιπόν γιά τόν καπιταλισμό τάση γιά Επιδείνωση τής κατάστασης τής έργατικής τάξης, Εξακολουθεί νά Εκδηλώνεται καί τώρα μέ δλη της τή δύναμη.
Είναι αλήθεια δτι σέ μερικές καπιταλιστικές χώρες ή έργατική τάξη (ή όρισμένα στρώματά της) πέτυχε στά τελευταία 10 -15 χρόνια κάποια μερική βελτίωση τής θέσης της. Αΰτό δμως δέν εγινε γιατί επαψε νά υπάρχει ή τάση τοΰ κα- πιταλισμοΰ που άναφέραμε παραπάνω. Βασική αιτία γι* αύτή τή μερική βελτίωση είναι τό γεγονός δτι μετά τόν πόλεμο δημιουργήθηκαν πιό εύνοϊκές συνθήκες στόν άγώνα τής έργατικής τάξης γιά τά οίκονομικά της συμφέροντα (πρίν rut’ δλα χάρη στίς Επιτυχίες τών σοσιαλιστικών χωρών) καί δυνάμωσε ή αντίστασή της στά μονοπώλια. Ό τρόμος τών Επαναστάσεων, οί Επιτυχίες τών σοσιαλιστικών χωρών καί ή πίεση τοΰ έργατικοΰ κινήματος, δπως τονίζεται στό Πρόγραμμα τοΰ ΚΚΣΕ, αναγκάζουν τήν άστική τάξη νά κάνει Επί μέρους παραχωρήσεις στό ζήτημα τοΰ ήμερομισθίου, τών (ΐυνθηκών έργασίας καί τής κοινωνικής Ασφάλισης. Ή αδιάκοπη δμως αΰξηση τοΰ κόστους τής ζωής καί ό πληθωρισμό; Εκμηδενίζουν συχνά αυτές τίς παραχωρήσεις. Άκόμα καί τό σχετικά υψηλό βιοτικό έπίπεδο μιας μικρής δμάδας καπιταλιστικά αναπτυγμένων χωρών διατηρείται μέ τήν καταλή- «ιτευση τών λαών τής ’Ασίας, τής ’Αφρικής καί τής Λατινικής ’Αμερικής, μέ τίς μή Ισότιμες ανταλλαγές, μέ τίς διακρίσεις σέ βάρος τής έργασίας τών γυναικών, μέ τήν αγρια καταπίεση τών νέγρων καί τών ξένων έργατών, καθώς καί μέ τήν αύξηση τοΰ βαθμοΰ Εκμετάλλευσης τών έργαζομένων αυτών τών χωρών. Παρά τίς Επιτυχίες πού Εξασφάλισε ή έργατική τάξη μέ τόν οικονομικό της άγώνα, γενικά ή κατάστασή της στόν καπιταλιστικό κόσμο χειροτερεύει.
Μποροΰμε λοιπόν νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι άκόμα καί δπου ή έργατική τάξη (ή οί διάφορες όμάδες της) ζεί κάπως καλύτερα άπό πρίν, αΰτό δέ σημαίνει δτι μειώθηκε ή δξν-
133
τητα τοΰ Ανταγωνισμού όνάμεσα στήν έργασία καί στό « - φάλαιο. ’Αντίθετα, οί άλλαγές πού ϊπαθε δ καπιταλισμός στίς τελεχιταϊες δεκαετίες πρόσθεσαν ουσιαστικά καί δλλες αίϊίες ταξικής σύγκρουσης, όξύνοντας τίς πολιτικές αντιθέσεις άνά- ΐιεσα στήν έργατική τάξη καί στούς καπιταλιστές. Ή απειλή κατά τής εΙρήνης, τής δημοκρατίας καί τής έθνική; ανεξαρτησίας, πού δημιουργείται άπό τήν κυριαρχία τών μονοπωλίων, φέρνει έξαιρετικά μεγάλα δεινά στήν έργατική τάξη, κάνοντάς την ετσι πιό άδιάλλακτο έχθρό τής μονοπωλιακής άστικής τάξης.
Αύτό όδηγεϊ πάντα σέ Αποτελεσματική άνοδο τής ταξικής πάλης; “Οχι, δχι πάντα. Τά γεγονότα άποδείχνουν &*» «τίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμού, δπως καί πριν, τό έργατικό κίνημα άναπτύσσεται άνισόμερα καί σέ μερικέ( χώρες μένει κατά διαστήματα πολύ πίσω άπό τά ώριμα ταξικά καθήκοντα τοΰ προλεταριάτου.
Βασική αίτια γι* αύτό είναι ή ένταση τοΰ πολιτικού ζν- γοΰ τών μονοπωλίων, πού χρησιμοποιούν δλοένα πλατύτερ· τόν υποταγμένο σ’ αυτά κρατικό μηχανισμό γιά νά καταπνίξουν τό έργατικό κίνημα. Έκεΐ πού άλλοτε οί έργάτες είχα* νά άντιμετωπίσουν τούς ξεχωριστούς έπιχειρηματίες, σήμερα Αντιμετωπίζουν δλοένα συχνότερα δλη τή δύναμη τού ιμπεριαλιστικού κράτους. Τά μονοπώλια, στηριζόμενα στό κράτος, δημιούργησαν Εναν τεράστιο μηχανισμό γιά τήν υποταγή τοΰ προλεταριάτου. ΈγκαΟίδρυσαν σύστημα έλέγχου γιά τή δράση τών συνδικάτο» καί γιά τήν άναγΚαστική ρύθμιση τών σχέσεων έργασίας. Χρησιμοποιούν όλοένα πλατύτερα μεθόδους καταπίεσης τών έργατών, δπως είναι ή κατάρτιση «μαύρων πινάκων», ή όργάνωση «έργοστασιακής άστννο- μίας» κτλ. Πολλές φορές, άκόμα καί στίς Αστικές χώρες δ- Χου δέν εχει καταργηΟεΐ έπίσημα ή δημοκρατία, ή χρησιμοποίηση άπό τούς έργάτες τών στοιχειωδών μορφών ταξικής πάλης, δπως είναι ή συνηθισμένη άπεργία, γίνεται υπόθεση πού Απαιτεί μεγάλη αύταπάρνηση καί ήρωισμό.
Αύτή δμως ή μέθοδος τής μονοπωλιακής Αστικής τάξης δέν μπόρεσε νά έξαφανίσει ούτε τίς πρωταρχικές αίτιες τής ταξικής πάλης τών έργατών - τόν ανταγωνισμό άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο - ουτε καί αύτή τήν ίδια τήν πάλη.
Κατά τίς τελευταίες δεκαετίες δμως καί ή έργατική
τάξη αναπτύχτηκε σημαντικά, σέ πολλές χώρες εγινε πιό Οργανωμένη, συνειδητή καί μαχητική. 01 άλλαγές πού Εγιναν στόν κόσμο — ή συντριβή τοΰ προμαχώνα τής διεθνούς Αντίδρασης, τοΰ γερμανικού καί τού Ιταλικού φασισμού, οί έπιτυχίες τοΰ παγκόσμιου σοσιαλισμού καί ή άνοδος τον Απελευθερωτικού αγώνα τών αποικιακών λαών — δημιούργησαν πιό ευνοϊκές συνθήκες γιά τόν αγώνα τών έργατών τών καπιταλιστικών χωρών. Μ’ δλο πού στίς ΗΠΑ καί σέ μερικές άλλες χώρες έγκαθιδρύθηκε τό σκληρό καθεστώς τής δικτατορίας τών μονοπωλίων, ή έργατική τάξη δέν κα- τάθεσε τά δπλα, άλλά συνεχίζει παντού τόν άγώνα της, μερικές φορές δχι σέ δλο τό μέτωπο, ουτε κατά μέτωπο, άλλά Αναζητώντας πλάγιους, πιό ευνοϊκούς καί κατάλληλους γιά τήν κάθε περίσταση δρόμους.
Έτσι, ή σημερινή δραστηριότητα διαλύει όλοφάνερα τό μύθο, πού διαδίδουν οί δεξιοί σοσιαλιστές καί οί ρεβιζιονιστές, ίσχυριζόμενοι δτι ή «ταξική εΙρήνη» άντικατάστησε τάχα τήν έποχή της ταξικής πάλης.
’Αντίθετα, δπως θά δούμε παρακάτω, οί άλλαγές πού ίπαθε ό καπιταλισμός, δχι μόνο όξύνουν τίς παλιές ταξικές αντιθέσεις, άλλά γεννούν καί νέες. Πλάι στήν βασική ταξική σύγκρουση άνάμεσα στήν έργασία καί στό κεφάλαιο, άνα- χτύσσεται καί γίνεται δξύτερος ό άνταγωνισμός άνάμεσα στήν κλίκα τών μονοπωλίων καί σέ δλο τό λαό.
Πάνω σ’ αυτή τή βάση, ή ταξική πάλη τών έργαζομένων χεριλαμβάνει δλοένα πλατύτερα στρώματα τοΰ πληθυσμοΰ, «ίσχωρεϊ καί στούς πιό μακρινούς καί «ήσυχους» πυρήνες της κοινωνίας, άποκτάει άκόμα μεγαλύτερη όξύτητα καί ίν- ταση.
Τι γίνονται οί άλλες τάξεις τής σύγχρονης Δοτικής κοινωνίας.
’Εκτός άπό τήν έργατική τάξη καί τούς καπιταλιστές, στήν άστική κοινωνία, δπως είναι γνωστό, υπάρχουν καί δλ- λες τάξεις καί στρώματα: ή Αγροτιά, οί μικροαστοί τής πύλης (έπαγγελματίες, βιοτέχνες, μικρέμποροι), οί διανοούμενοι, οί υπάλληλοι. Μέ τήν αριθμητική τους δύναμη καί μέ
135
τό ρόλο τους στην κοινωνική ζωή, αυτά τά λεγόμενο «μεσαία (ή ένδιάμεσα) στρώματα» άποτελοΰν σημαντική δύναμη. Τί γίνονται τά στρώματα αυτά στίς συνθήκες τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ;
Οί ίδεολόγοι τής αντιδραστικής άστικής τάξης ισχυρίζονται δτι τάχα συνεχίζεται ή διαδικασία τής βαθμιαίας έ- πέκτασης τών «μεσαίων στρωμάτων» σέ βάρος δλων τών δλ- λων τάξεων. Ή κοινωνία γίνεται τάχα σιγά - σιγά κοινωνία ένός μοναδικοΰ στρώματος, τοΰ «μεσαίου στρώματος», πού ή θέση του βελτιώνεται αδιάκοπα. “Ετσι, δηλώνουν οί αντιδραστικοί θεωρητικοί, ή καπιταλιστική κοινωνία απαλλάσσεται άπό τούς ταξικούς άνταγωνισμούς καί γίνεται κοινωνία τής «κοινωνικής αρμονίας».
Τά γεγονότα άπορρίπτουν δλοφάνερα αύτή τήν προπαγανδιστική έκδοχή. ’Αντίθετα, αποδείχνουν δτι ή άνάπτυξη τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμοΰ προκαλεΐ άμεση καταστροφή σέ σημαντικό τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων».
Αύτό Ισχύει πρίν απ’ δλα γιά τούς άνεξάρτητους μικρο- παραγωγούς (τά λεγάμενα π α λ ι ά «μεσαία στρώματα», δηλ. τά στρώματα πού υπάρχουν σάν Ενα είδος έπιβιώσεων τοΰ προκαπιταλιστικοΰ τρόπου παραγωγής καί τών αντίστοιχων σ’ αυτόν μορφών ανταλλαγής) — τούς άγρότες, τούς έπαγγελματίες, τούς χειροτέχνες κτλ.
Στίς συνθήκες τοΰ κρατικοΰ - μονοπωλιακοΰ καπιταλισμού, ή μαζική καταστροφή τών ανεξάρτητων μικροπαραγω- γών δέν είναι μόνο αποτέλεσμα τοΰ άνταγωνισμοΰ μέ τό μεγάλο κεφάλαιο. Μέ δλόκληρη σειρά κρατικών μέτρων (ρύθμιση τών τιμών, τών πιστώσεων κτλ.) τά μονοπώλια έπιτα- χύνουν συνειδητά αύτή τή διαδικασία, αποβλέποντας στήν έξαφάνιση τών μικροπαραγωγών ή στήν πλήρη υποταγή τους. Είναι γνωστό δτι όλοένα μεγαλύτερος άριθμός μικροπα- ραγωγών καί έμπορων διατηρεί τήν «άνεξαρτησία» του μόνο δνομαστικά: τά μέσα παραγωγής τους άνήκουν ουσιαστικά στούς πιστωτές, στίς τράπεζες, στίς μεγάλες έταιρίες. ’Ιδιαίτερα έπιταχύνεται ή καταστροφή τών μικρών καί τών μεσαίων έπιχειρηματιών, έξαιτίας τής καπιταλιστικής «Ενοποίησης».
’Ενώ γενικά τό στρώμα τών μικροπαραγωγών καταστρέ
φεται καί έξαφανίζεται αδιάκοπα, ή αντίθετη πορεία χαρακτηρίζει όρισμένες όμάδες τής μικροαστικής τάξης τών πόλεων, πού άποτελοΰν τά λεγάμενα ν έ α «μεσαία στρώμα* τα» καί συνδέονται μέ τούς νέους κλάδους τής παραγωγής καί μέ τόν τομέα τών έςυπηρετήσεων (πρατήρια βενζίνης, έπισκευή οικιακών ήλεκτρικών συσκευών κτλ.). ’Επεκτείνε- ται έπίσης καί τό στρώμα τών διανοουμένων καί τών υπαλλήλων, γιατί ή άνάπτυξη τής τεχνικής, παράλληλα μέ τή διόγκωση τοΰ διοικητικού μηχανισμού (τόσο τού οικονομικού, δσο καί τού κρατικού), δδηγεΐ σέ γρήγορη αύξηση τοΰ άρι- Ομοΰ καί τοΰ ειδικού βάρους τών ίιπαλλήλων, τών μηχανικών, τών τεχνικών καί τών έπιστημονικών στελεχών, τών λογιστών, τών ειδικών στό έμπόριο καί στή διαφήμιση καί, τέλος, τών έργαζομένων στόν τύπο, στήν παιδεία, στήν τέχνη κτλ. Ή γρηγορότερη αύξηση τοΰ άριθμοΰ τών υπαλλήλων σέ σχέση μέ τόν αριθμό τών έργατών εκανε ώστε στίς ΗΠΑ, ούμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, οΐ υπάλληλοι δλων τών κατηγοριών νά άποτελοΰν στά 1961 τό μισό σχεδόν αριθμό δλων τών έργαζομένων.
Καί ή θέση δμως αΰτών τών αυξανόμενων στρωμάτων μεταβάλλεται πρός τό χειρότερο, κυρίως γιατί ή έργασία τής βασικής μάζας τών υπαλλήλων, δσο μεγαλώνει ό αριθμός τους, ύποτιμαται αδιάκοπα καί χάνει τόν προηγούμενο προνομιακό χαρακτήρα της. Στά 1890, ή μέση αμοιβή τοΰ υπαλλήλου στίς ΗΠΑ ήταν σχεδόν δυό φορές μεγαλύτερη άπό τή μέση αμοιβή τού έργάτη. Στά 1920, αύτή ή διαφορά περιορίστηκε στά 65%. Στά 1952 δμως, ό μέσος μισθός τοΰ υπαλλήλου αποτελοΰσε μόνο τά 96% περίπου τού μέσου μισθού τοΰ έργάτη. ’Αξιοθρήνητη αμοιβή γιά τήν έργασία τους παίρνουν οί δάσκαλοι, πολλές όμάδες έπι στημόνων καί οί Ικπρόσωποι μιδς σειράς άλλων ειδικοτήτων. .
Οί αλλαγές πού εγιναν δμως στή θέση τών ανθρώπων πού έργάζονται πνευματικά δέν έξαντλοΰνται μέ αύτή τήν υλική πλευρά τοΰ ζητήματος.
Χαρακτηριστικό φαινόμενο είναι δτι οί περισσότεροι άπό αυτούς, καθώς καί δσοι ασκούν τά λεγόμενα έλεύθερα έπαγ- γέλματα (δικηγόροι, γιατροί, παράγοντες τής έπιστήμης, καί τής τέχνης κτλ.) Ιχασαν τήν ανεξαρτησία τους. Όλοένα μεγαλύτερο τμήμα τών άνθρώπων τής πνευματικής έργα-
137
•{ας γίνονται μισθωτοί, δηλ. περιλαμβάνονται στόν αριθμό «ύτών πού τ ο ύ ς έ κ μ ε τ α λ λ ε ύ ο ν τ α ι α μ ε σ α βί καπιταλιστικές έταιρίες. Αΰτό συντελεί δχι μόνο στόν περιορισμό τής έλευθερίας τής έπαγγελματικής δράσης τών διανοουμένων, πού Υποχρεώνονται νά υπηρετούν τά πιό ταπεινά συμφέροντα της κλίκας τών μονοπωλίων, άλλά καί στήν αΰξηση τοΰ άποπνικτικοΰ πολιτικού έλέγχου. Τά διάφορα αντιδραστικά μέτρα, πού χαρακτηρίζουν τήν πολιτική τών μονοπωλίων — καταπιέσεις, ταπεινωτικός ελεγχος τής «νομιμοφροσύνης» — στρέφονται μέ δλη τους τήν Ενταση δχι μόνο κατά τοΰ πρωτοπόρου τμήματος της έργατικής τάξης, Αλλά καί κατά τών διανοουμένων. Μιά ιδέα γιά τό πόσο σκληρή είναι ή θέση τών διανοουμένων δίνουν τά παρακάτω λόγια τού ’Αλβέρτου ’Αϊνστάιν, τοΰ διάσημου έπιστήμονα πού υπήρξε αύτόπτης μάρτυρας τής Αποχαλίνωσης τής Αντίδρασης αρχικά στήν πατρίδα του, τή Γερμανία, καί αργότερα στίς ΗΠΑ, δπου κατέφυγε γιά νά σωθεί Από τους φα- «ιστικοΰς διωγμούς: «“Αν ξαναγινόμουν νέος καί επρεπε νά •ιαλέξω έπάγγελμα, δέ Οά προσπαθούσα νά γίνω έπιστήμο- νας ή δάσκαλος, θ ά προτιμοΰσα νά γίνω υδραυλικός ή μι- κροπωλητής μέ τήν έλπίδα νά 6ρώ τό Ασήμαντο κομμάτι τής Ανεξαρτησίας, πού είναι δυνατό νά υπάρχει Ακόμα στίς σημερινές συνθήκες». Ποιά μπορεΐ νά είναι ή θέση τών έπιστη- μόνων στή σημερινή Αστική κοινωνία, δταν Ακόμα καί οί κορυφαίοι Από αυτούς όνειρεύονται μιά τέτοια αξιοθρήνητη «Ανεξαρτησία», σάν αυτή πού μπορεΐ νά εχει Ακόμα Λ ΰδραν- λικός καί ό μικροπωλητής 1
"Οταν μιλάμε γιά «μεσαία στρώματα» πρέπει GtGaiu νά ϊχουμε ύπόψη δτι σ’ αυτά περιλαμβάνονται καί όρισμένες κοινωνικές όμάδες πού σήμερα υπηρετούν πιστά καί είλικρινά τήν Αντιδραστική Αστική τάξη: οί Ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, οί Ανώτεροι υπάλληλοι τών έταιριών, τά προνομιούχα βτρώματα τής διανόησης κ.α.
Αυτές δμως οί δμάδες Αποτελοΰν μόνο Ενα Ασήμαντο τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων» καί δέν πρέπει Από τή θέση τους νά κρίνουμε δλες τίς ένδιάμεσες τάξεις καί στρώματα. Γιατί, αν έξετάσουμε τά «μεσαία στρώματα» γενικά, Οά δούμε δτι οί Αντιθέσεις, πού τά χωρίζουν Από τήν Ιθύνουσα κλίκα τών μονοπωλητών, δοο Αναπτύσσεται ό κρατι
138
κός - μονοπωλιακός καπιταλισμός, γίνονται όξύτερες, πιό 6α βειές καί Ανειρήνευτες. Άπό αυτή τήν δποψη ή πολιτική βέση «τών μεσαίων στρωμάτων», ή θέση τους στίς ταξικές σχέσεις τής άστικής κοινωνίας, άλλάζει ριζικά στήν έποχή μας.
'Τπήρξε μιά έποχή πού μεγάλο τμήμα τών «μεσαίων στρωμάτων» (τό εύπορο τμήμα τής Αγροτιάς στίς άναπτν- γμένες καπιταλιστικές χώρες, οι μικροί έπιχειρηματίες καί οί Εμποροι κτλ.) συντελούσε στή σταθερότητα τής έξουσίας τής κυρίαρχης άστικής τάξης.
Σήμερα τόσο τά παλιά δσο καί τά νέα «μεσαία στρώματα», στό μεγαλύτερο μέρος τους, δέν έδραιώνουν, άλλά, άντίθετα, έξασθενίζουν τίς θέσεις τής Ιθύνουσας κλίκας τής άστικής τάξης, τών μονοπωλητών. Γιατί άπό τή θέση καί τά συμφέροντά τους, αυτά τά στρώματα, παρά τούς Ισχυρισμούς τών άστών καί τών ρεφορμιστών Ιδεολόγων, γίνονται δλοένα σέ μεγαλύτερο βαθμό Αντίπαλοι τών μονοπωλίων, φν- σικοί σύμμαχοι της έργατικής τάξης.
Οί άντιδραστικοί θεωρητικοί, προσπαθώντας νά διαστρεβλώσουν τήν εικόνα τών ταξικών σχέσεων, συσκοτίζουν μέ μεγάλη προσοχή τό ζήτημα γιά τήν κυρίαρχη τάξη, υποστηρίζοντας δτι τάχα στή σημερινή άστική κοινωνία ή έξουσία καί ή έπιρροή τών καπιταλιστών αρχισαν νά έλαττώνονται. Οί καπιταλιστές, λένε, ξχασαν ή, τουλάχιστον, χάνουν τήν κν- ρίαρχη θέση τους καί έγκαταλείπουν τόν κοινωνικό στίβο χωρίς καμιά έπανάσταση, μέ «είρηνικό δρόμο».
Ποϋ βλέπουν αυτοί οί θεωρητικοί — άπό τούς ανοιχτούς Απολογητές τών μονοπωλίων ώς τούς ρεβιζιονιπτές — τήν παρακμή τής κυριαρχίας τών καπιταλιστών;
Τή βλέπουν πρίν άπ’ δλα στό γεγονός δτι Εξαφανίζεται τάχα ή καπιταλιστική Ιδιοκτησία καί Αντικαθίσταται Από τήν Ιδιοκτησία πολλών μετόχων, πού Ανήκουν στίς πιό διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, κ* έτσι πραγματοποιείται «η έπανά- σταση στά είσοδήματα», έξισώνοντας τό βιοτικό έπίπεδο τον πληθυσμού.
Στή δοσμένη δμως περίπτωση μέ τήν καινούρια έτικέττα τοΰ «λαϊκού καπιταλισμού», προπαγανδίζεται ουσιαστικά ή πολύ παλιά, πού άπό καιρό υποβλήθηκε σέ κριτική άπό τόν Λένιν, θεωρία τής «δημοκρατικοποίησης» τοΰ κεφαλαίου μέ
1 :‘.y
τήν έκδοση μικρών μετοχών. "Οσο γιά τήν «έπανάσταση στά εισοδήματα», άντί γι’ αυτή, ουσιαστικά συντελείται άκόμα παραπέρα πόλωση τοΰ πλούτου. Τό χάσμα άνάμεσα σέ μιά χούφτα δισεκατομμυριούχων καί στή μάζα τών απόκληρων γίνεται δλοένα πιό πλατύ καί πιό βαθύ.
Στίς ίδιες τίς ΗΠΑ στά 1956, σύμφωνα μέ τά έπίσημα στοιχεία, περίπου 5,5 Εκατομμύρια οίκογένειες, μέ γενικό αριθμό ατόμων 1 7 - 2 0 έ κ α τ ο μ μ ΰ ρ ι α , π ή ρ α ν μ ι κ ρ ό τ ε ρ α σ υ ν ο λ ι κ ά ε ι σ ο δ ή μ α τ α ά π ό τ ό κ α θ α ρ ό κ έ ρ δ ο ς 17 μ ε γ ά λ ω ν μ ο ν ο π ω λ ί ω ν !
01 άντιδραστικοί θεωρητικοί, γιά νά αποδείξουν δτι «Εξαφανίζεται» ή τάξη τών καπιταλιστών, κάνουν θόρυβο καί γύρω άπό τούς φόρους στά υπερκέρδη καί στήν κληρονομιά, ιοχυριζόμενοι δτι τάχα αυτοί οί φόροι όδηγοΰν στό «είρηνι- κό» πέρασμα τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά χέρια δλόκλη- ρης τής κοινωνίας. Τυπικά αύτοί οί φόροι είναι πραγματικά μεγάλοι καί φτάνουν στά 50% ή καί περισσότερο τοΰ συνόλου τών κερδών. Οί έταιρίες δμως, πρώτο, βρήκαν δεκάδες τρόπους γιά νά ξεφεύγουν τήν καταβολή τών φόρων. Καί, δεύτερο, τά ποσά πού άφαιροΰνται έπιστρέφονται έπαυξη- μένα άπό τό ίδιο τό κράτος, μέ τό σύστημα τών ύπερκερδο- φόρων κρατικών παραγγελιών καί τών κάθε λογής προνομίων, δηλαδή μέ τή βοήθεια δλου τοΰ μηχανισμοΰ τής κρατικής έπέμβασης στήν οίκονομία, πού γι* αυτόν μιλήσαμε πιό πάνω. Δέν είναι παράξενο τό γεγονός δτι άκόμα καί οί πιό ένθερμοι ΰποστηρικτές τών μονοπωλίων δέν μποροΰν νά παρουσιάσουν ουτε μιά περίπτωση, πού νά καταστράφηκε ενας μονοπωλητής καί ή περιουσία του νά Εγινε κοινωνική Ιδιοκτησία έξαιτίας τών φόρων.
Μεγάλη πέραση στήν άστική προπαγάνδα απόκτησε στίς τελευταίες δεκαετίες καί ή θεωρία τής «Επανάστασης τών τεχνοκρατών», πού σύμφωνα μ* αυτήν ή πραγματική Εξουσία πάνω στήν οίκονομία (κατά συνέπεια καί στήν πολιτική) περνάει τάχα στίς άστικές χώρες άπό έκείνους πού τήν κατέχουν «τυπικά» σέ έκείνους πού τή διευθύνουν πραγματικά (στό διευθυντή, στό διοικητικό προσωπικό καί στά Εκτελεστικά συμβούλια τών Εταιριών, στό άνώτερο τεχνικό προσωπικό κτλ.). "Ολοι αυτοί, σύμφωνα μέ τά λόγια τών άντιδρα-
140
στικών θεωρητικών, άποτελοΰν τή νέα Ιθύνουσα τάξη, παν ενεργεί πρός δφελος τών συμφερόντων δλης της κοινωνίας.
Ό σο γιά τό ρόλο τών καπιταλιστών στήν παραγωγή, είναι άλήθεια δτι μεταβάλλεται — οΐ Ιδιοκτήτες χάνουν καί τίς τελευταίες χρήσιμες λειτουργίες καί τίς μεταβιβάζουν σέ μισθωτούς υπαλλήλους. Αΰτό είναι Ινα άκόμα έπιχείρημα ύπέρ τής απαλλοτρίωσης τοΰ κεφαλαίου καί τοΰ περάσματος στό σοσιαλισμό. Ωστόσο αΰτό δέν αλλάζει καθόλου τήν έκ- μεταλλευτική ουσία τοΰ καπιταλισμού.
Ή πραγματική έξουσία πάνω στήν παραγωγή παραμένει στούς Ιδιοκτήτες καί δχι σ’ αυτούς πού διευθύνουν έξ όνό- ματός τους τήν τεχνολογική διαδικασία, όργανώνουν τίς λογιστικές υπηρεσίες, τόν έφοδιασμό, τήν πώληση τών προϊόντων κτλ. Οί μηχανικοί καί οί υπάλληλοι τής μονοπωλιακής εταιρίας δέν μπορούν νά διώξουν τούς Ιδιοκτήτες ή νά τούς υποχρεώσουν νά παραιτηθούν άπό τά κέρδη τους πρός δφελος τών έργατών. ’Αντίθετα, οί ιδιοκτήτες, δπως καί πριν άπό έκατό χρόνια, μπορούν νά απολύουν ή νά προσλαμβάνουν μηχανικούς καί υπαλλήλους καί νά τούς υπαγορεύουν τή θέλησή τους.
'Τπάρχουν βέβαια άνάμεσα στούς ανώτερους Υπαλλήλους τών τράστ καί δρισμένοι, πού έχουν πραγματικά τεράστια έξουσία: οί πρόεδροι τών μεγάλων μετοχικών έταιριών, οί Εκπρόσωποι τής διοίκησης καί τών έκτελεστικών συμβουλίων κτλ. Στήν πραγματικότητα δμως καί αύτοί είναι καπιταλιστές, μόνο πού παίρνουν Ενα τμήμα τών κερδών μέ τή μορφή μισθοΰ.
Οί άλλαγές λοιπόν, πού διακηρύσσουν μέ πολύ θόρυβο οί αστοί θεωρητικοί, οί ρεφορμιστές καί οί ρεβιζιονιστές δτι εγιναν στήν τάξη τών καπιταλιστών, είναι ουσιαστικά άνύ- παρκτες. Ωστόσο αύτό δέ σημαίνει δτι στή θέση τής άστικής τάξης δέν εγιναν τίς τελευταίες δεκαετίες κανενός είδους άλλαγές.
Τέτοιες άλλαγές Εγιναν Αναμφισβήτητα. Ή κυριότερη άπ’ αυτές είναι ή παραπέρα δ ι α φ ο ρ ο π ο ί η σ η αΰ- τής τής τάξης. Ή άστική τάξη καί πρώτα βέβαια δέν άποτε- λοΰσε Ενα μονολιθικό σύνολο. Στήν έποχή μας δμως ή διαφοροποίησή της παίρνει ριζικά νέες μορφές.
141
Ή χούφτα τών μονοπωλίων, πού Εχει Αποτάξει τόν κρβ- τικό μηχανισμό, Ανεβαίνει δλοένα Αψηλότερα δχι μόνο πάνω άπό τήν κοινωνία, άλλά καί πάνω άπό τήν τάξη των καπιτοτ λιστών. Ό χ ι μόνο Ενας κοινός άνθρωπος, άλλά καί Ενας μ«- βαϊος καπιταλιστής, δσο κι fiv είναι Επιτήδειος καί έξυπνος, «Ιναι σχεδόν αδύνατο νά «είσχωρήσει» άνάμεσα σ’ αΰτοίς πού κατέχουν τήν Εξουσία, δηλαδή στούς Ιδιοκτήτες τών pt- γαλύτερων κονισέρν καί τράστ. ’Επικεφαλής τής κοινωνία?, Αντί γιά τίς δμάδες τής άστικής τάξης πού διαδέχεται 4) μιά τήν αλλη, μπαίνει μιά κλίκα μονοπωλητών, άναντικατά- «τατη καί ουσιαστικά άνεύθυνη, γιατί στηρίζεται στό στενδ κύκλο τών αμεσα συνδεόμενων μ* αυτήν άνώτερων υπαλλήλων τών Εταιριών καί τών αντιπροσώπων τής γραφειοκρα«- -<«ής καί τής μιλτταριστικής άνώτατης Ιεραρχίας.
Έ τσι ή καταστροφή γίνεται ή μοίρα όλοένα μεγαλύτερου τμήματος τών μικρών καί τών μεσαίων Επιχειρηματιών. ΤΑ ποσοστό τής «θνησιμότητας» τών έπιχειρήσεων πού άνήκο«ν σ’ αυτούς γίνεται μέ τόν καιρό τόσο μεγάλο, ώστε ώρισμέν* αστοί οικονομολόγοι τό συγκρίνουν μέ τό ποσοστό θνησιμότητας τών παιδιών στίς άποικίες. Γι* αυτούς τούς Επιχειρηματίες γίνεται δλοένα όξύτερο τό πρόβλημα τής Ιδιας τής ύ π α ρ ξ ή ς τους σάν Εκπροσώπων μιας προνομιούχας τάξης.
01 μικροί καί οί μεσαίοι επιχειρηματίες, στίς συνθήκβς «ύτές, βρίσκονται σέ παράδοξη κατάσταση. ’Από τό Ενα μέρος καί σήμερα, δπως καί πρίν άπό μισό αιώνα, Εξακολουθούν νά είναι Εκμεταλλευτές, γιατί αντλούν κέρδη σέ 6άρος τής έργασίας τών μισθωτών Εργατών. ’Από τό δλλο μέρ*ς, καί αυτούς τούς ίδιους τούς καταπιέζουν καί τούς ληστεύονν τά πανίσχυρα τράστ καί οί έταιρίες.
Έτσι, δ κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός δχι μόν· εντείνει τή διαφοροποίηση μέσα στήν άστική τάξη, άλλά καί Αδηγεί στή διάσπαση τών γραμμών της: άπό τή μιά μεριά έμφανίζεται μιά παντοδύναμη μονοπωλιακή όλιγαρχία καί Από τήν αλλη ή μάζα τών μεσαίων καί τών μικρών καπιταλιστών, πού άποτελοΰν τήν πλειοψηφία αυτής τής τάξης. Μέ ιόν τρόπο αυτό, ή κοινωνική βάση τής κυριαρχίας τοΰ μοι·- πωλιακοΰ κεφαλαίου περιορίζεται άκόμα περισσότερο.
U2
5. Ή τελευταία βαθμίδα τής Ιστορικής κλίμακας τού *α-νιταλισμοΰ.
Κανένα νέο στάδιο της γενικής κρίσης τοΰ καπιταλισμό» Λέν είναι μόνο αποτέλεσμα μεταβολών, πού εγιναν στό παρελθόν, άλλά καί προϋπόθεση γιά νέες μεταβολές, πού Οά γίνουν στό μέλλον. Άπό τότε πού άρχισε, ή γενική κρίση τοΰ καπιταλισμοΰ αναπτύσσεται μέ αυξανόμενη Ενταση ώσπου θά όδηγήσει στήν πλήρη κατάρρευση τοΰ καπιταλισμοΰ. Ή Ανάλυση τής θέσης τοΰ σύγχρονου καπιταλισμοΰ καί τών βασικών νομοτελειών τής άνάπτυξής του μάς έπιτρέπει νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δτι δλα τά μέτρα, πού παίρνει ή μονοπωλιακή άστική τάξη γιά νά σώσει τόν καπιταλισμό, δέ θά τόν άπαλλάξουν άπό τίς άντιθέσεις πού τόν κατατρώγουν, άλλά, άντίθετα, Οά δδηγήσουν, σέ τελευταία Ανάλυση, στήν παραπέρα άποσύνθεσή του.
«Τά νέα φαινόμενα στήν άνάπτυξη τοΰ Ιμπεριαλισμού, — άναφέρεται στό Πρόγραμμα τοΰ ΚΚΣΕ, — έπαληθεύουν τήν όρθότητα τών συμπερασμάτων τοΰ Λένιν γιά τίς βασικές νομοτέλειες τοΰ καπιταλισμοΰ στό τελευταίο του στάδιο, γιά τήν ένταση τής αποσύνθεσής του. Ταυτόχρονα αύτή ή Αποσύνθεση δέ σημαίνει πλήρη στασιμότητα, παράλυση τών παραγωγικών δυνάμεων καί δέν Αποκλείει τήν Ανοδο τής καπιταλιστικής οίκονομίας σέ διάφορες περιόδους καί σέ διάφορες χώρες»*.
Τό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο δέν είναι σέ θέση νά Αναχαιτίσει τήν πορεία τής παραπέρα Αλλαγής τοΰ συσχετισμόν των δυνάμεων πρός δφελος τοΰ σοσιαλιστικού στρατοπέδου.
Στόν Αγώνα κατά τών σοσιαλιστικών χωρών, τό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο χρησιμοποίησε δλα τά μέσα άπό τόν Αμεσο πόλεμο (Κορέα) καί τίς άπόπειρες νά δργανώσει Ανιεπαναστατικές έξεγέρσεις (Ουγγαρία) <δς τήν κάθε δυνατή (οιονομευτική δράση. Σάν άπάντηση δμως στίς άγριότατες έχιΟέσεις τών Ιμπεριαλιστών κατά τών σοσιαλιστικών χωρών.
* «Πρόγρα+ψΛ χσΟ ΚομμοννιατιχοΟ Κόμματος ·Λ)ς Ιο6ιετικί]ς Έ - -»«■>%>, Κρατικές κολπικές ίκδόσβις, Μόσχα·. Ιθβΐ, «λ. 27.
143
τό στρατόπεδα τοΰ σοσιαλισμοΰ συσπειρώνεται Ακόμα περισ- βότερο.
Είναι αλήθεια, δτι δ Αδιάκοπος Ανταγωνισμός τήν Εξοπλισμών καί ή προετοιμασία τοΰ πολέμου, Από την πλευρά τών Ιμπεριαλιστικών κρατών, Αναγκάζουν καί τίς σοσιαλιστικές χώρες νά Αποσπούν Από τήν ειρηνική οίκοδόμηση σημαντικό τμήμα Από τίς δυνάμεις καί τίς πηγές τους, γιά νά Γ ξασφαλίσουν τήν Αμυντική τους Ικανότητα. Ή υπεροχή δμω; τοΰ σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής είναι τόσο μεγάλη, ώστε Ακόμα καί σ’ αυτές τίς συνθήκες οί χώρες τοΰ σοσιαλιστικού στρατοπέδου Εξασφαλίζουν δλοένα μεγαλύτερες έπι- τυχίες στήν οίκονομική αμιλλα μέ τό παγκόσμιο σύστημα τον καπιταλισμοΰ καί τό ξεπερνούν δλοένα καθαρότερα. 01 νίκες σ’ αυτήν τήν κοσμοϊστορική αμιλλα έμπνέουν τούς λαούς τών σοσιαλιστικών χωρών γιά νέα κατορθώματα στήν έργασία, συντελούν στήν παραπέρα αύξηση τών ρυθμών τής ειρηνικής οίκοδόμησης, ένώ ταυτόχρονα δ σοσιαλισμός Αποκτάει διαρ- κώς μεγαλύτερη έλκτική δύναμη γιά τούς έργαζόμενους τών καπιταλιστικών χωρών.
’Αποτυχαίνουν καί οί Απόπειρες τών Ιμπεριαλιστών νά Αποκαταστήσουν τίς Αποικιακές τους αυτοκρατορίες πού καταρρέουν, ή Εστω νά σταματήσουν τήν πορεία τής παραπέρα Αποσύνθεσης τοΰ Αποικιακοΰ συστήματος. Ή μονοπωλιακή Αστική τάξη, προσπαθώντας μέ τήν ώμή βία νά έδραιώσει καί νά Αποκαταστήσει τήν Αποικιοκρατία, ΰποβοηθεΐ ή ίδια τήν Ακόμα μεγαλύτερη δξυνση τών Αντιθέσεων ανάμεσα στίς Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις καί στούς λαούς τών αποικιών καί τών μισοαποικιών, καθώς καί τών χωρών πού έχουν απελευθερωθεί Από τόν Αποικιακό ζυγό. Οί απόπειρες γιά οίκονομική υποδούλωση τών πρώην Αποικιακών λαών, σπρώχνουν αυτούς τούς λαούς στήν προσέγγιση καί στή συνεργασία μέ τίς χώρες τοΰ σοσιαλιστικοΰ στρατοπέδου.
Τό Ιδιο μάταιες είναι, σέ τελευταία Ανάλυση, καί οί Απόπειρες τής μονοπωλιακής Αστικής τάξης νά καταπνίξει τήν ταξική πάλη τών έργαζομένων στίς μητροπόλεις. Είναι Αλήθεια, δπως Αποδείχνει ή πείρα τής Ιστορίας, δτι μέ τή βοήθεια τής αγριας τρομοκρατίας καί τής Αχαλίνωτης δημαγωγίας, είναι δυνατό γιά Ενα διάστημα νά σταματήσουν σχεδόν οί Ανοιχτές έπιθέσεις τής έργατικής τάξης καί τών δλ-
144
λων τμημάτων τών έργαζομένων. Τέτοιο παράδειγμα ήταν τό φασιστικό καθεστώς στή Γερμανία καί στήν ’Ιταλία Στίς σημερινές δμως συνθήκες, πού αναπτύχτηκε ή δργάνωση καί ή δύναμη τοΰ απελευθερωτικού κινήματος δλων τών έχθρών τής μονοπωλιακής αστικής τάξης, ή έφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής γίνεται δλοένα πιό δύσκολη. 'Ωστόσο, καί αν άκό- μα κατορθώσει νά τήν έφαρμόσει σέ κάποιο βαθμό, ή κυρίαρχη όλιγαρχία δέν μπορεΐ νά καταργήσει τίς ταξικές συγκρούσεις, άλλά μόνο τίς συμπιέζει, συντελώντας ταυτόχρονα στήν αΰξηση τού ταξικού μίσους τών έργαζομένων. Ό σο πιό έν- τατικά ή αντιδραστική άστική τάξη χρησιμοποιεί γιά τά συμφέροντά της τό κράτος, δσο πιό προσεχτικά κρύβεται πίσω άπό αύτό, σάν πίσω άπό άσπίδα, γιά νά τήν προστατεύει άπό δλα τά χτυπήματα πού τής έτοιμάζει ή Ιστορία, τόσο πιό άποτελεσματικά πείθει τίς πλατειές μάζες τών έργαζομένων δτι χωρίς άγώνα γιά τήν κρατική έξουσία είναι άδύ- νατη ή υπεράσπιση καί ή Ικανοποίηση τών συμφερόντων τους.
Παρ’ δλες τίς προσπάθειες της άντιδραστικής άστικής τάξης τών κυριοτέρων καπιταλιστικών χωρών, μεγαλώνουν καί θά μεγαλώνουν καί οί άντιθέσεις μέσα στό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο. "Οπως άποδείχνουν τά γεγονότα, οί διεθνείς κρατικές - μονοπωλιακές ένώσεις, πού Ιδρύονται μέ τό σύνθημα τής «ένοποίησης» καί τής άμβλυνσης τοΰ προβλήματος τής άγορας, μετατρέπονται ουσιαστικά σέ στίβο αγριότατης Ανταγωνιστικής πάλης, σέ έστίες νέων προστριβών καί συγκρούσεων. ’Ανάμεσα στούς Ιμπεριαλιστές διεξάγεται ύξύτα- τη άνταγωνιστική πάλη γιά τίς άγορές πώλησης, γιά τομείς τοποθέτησης κεφαλαίου, γιά πηγές πρώτων υλών. Ή πάλη αύτή άποκτάει όξύτερο χαρακτήρα άπό τό γεγονός δτι περιορίστηκε άπότομα δ έδαφικός τομέας της κυριαρχίας τοΰ κα- πιταλισμοΰ. Γιά νά πραγματοποιήσει τά φιλόδοξα σχέδιά του, πού αποβλέπουν στήν κατάχτηση τής παγκόσμιας κυριαρχίας καί στη συντριβή τοΰ άπελευθερωτικοΰ κινήματος τών λαών, δ άμερικανικός ιμπεριαλισμός εχει άνάγκη νά έξα- σφαλίσει θέση ήγεμόνα στόν καπιταλιστικό κόσμο καί νά μετατρέψει δλες τίς μεγάλες καπιταλιστικές χώρες σέ συμμάχους του. Δέν υπάρχει άμφιβολία δτι στόν τομέα αΰτό Ιχει έξασφαλίσει μερικές επιτυχίες. Δέν πρέπει δμως νά ξεχνάμε δτι ό Ιμπεριαλισμός μπορεΐ νά άποκτήσει συμμάχους μόνο
1451·
■υποτάσσοντας τους. Αυτό δμως δδηγεΐ σέ Αδιάκοπες συγκρούσεις μέ τούς Ιθύνοντες κύκλους τών κρατών πού έχουν προσ- δεθεΐ στό άρμα τοΰ άμερικανικοΰ ιμπεριαλισμού, πολύ περισσότερο μάλιστα γιατί, έξαιτίας τής άνισόμερης ανάπτυξης τοΰ καπιταλισμού, ή διανομή τών σφαιρών Επιρροής παύει νά άνταποκρίνεται στόν πραγματικό συσχετισμό τών δυνάμεων. Έτσι, ή δημιουργία τής «Κοινής ’Αγοράς» στή Δντι- κή Ευρώπη αλλάζει σοβαρά τή διάταξη τών οικονομικών δυνάμεων στό Ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο.
Ό Ιμπεριαλισμός τών ΙΙΠΑ, στόαγώ να του γιά τήν παγκόσμια κυριαρχία, άνέλαδε τό ρόλο τοΰ «σωτήρα» τοΰ καπιταλισμού. Ή ζωή δμως αποδείχνει πόσο ασύστατα είναι αυτά τά σχέδια. Τό Πρόγραμμα τοΰ ΚΚΣΕ τό τονίζει αντό, άναφέροντας πολύ σημαντικά γεγονότα άπό τή μεταπολεμική Ιστορία καί καταλήγει στό έντελώς βάσιμο συμπέρασμα δτι στήν πραγματικότητα άκόμα καί ή πιό Ισχυρή καπιταλιστική χώρα, οί Ηνωμένες Πολιτείες τής ’Αμερικής, εχει «Βράσει τό ζενίθ καί βρίσκεται τώρα στό δρόμο τής δύσης της.
Άπό δλα αυτά μποροΰμε νά βγάλουμε τό συμπέρασμα δη οί κυριότερες δυσκολίες τοΰ σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού δέ βρίσκονται πίσω, άλλά μπροστά. Ό κοινωνικός χαρακτήρας τής παραγωγής απαιτεί καί Οά άπαιτεΐ όλοένα καί πιό Επιτακτικά τήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας στά μέσα παραγωγής, τήν άντικατάσταση τοΰ καπιταλισμού άπό τό σοσιαλισμό. Τό χρηματιστικό κεφάλαιο προσπάθησε νά έξαπατήσει τήν Ιστορία καί άντί γιά τή σοσιαλιστική κοινωνικοποίηση νά έπιβάλει τήν κυριαρχία του μέ νέες κρατικές - μονοπωλιακές μορφές. Αυτή δμως ή απόπειρα είναι καταδικασμένη σέ αποτυχία. “Οπως διαπιστώνεται στό Πρόγραμμα τοΰ ΚΚΣΕ, «ή δ ι α λ ε κ τ ι κ ή τ ο ΰ κ ρ α - τ ι κ ο ν - μ ο ν ο π ω λ ι α κ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ν , ί ν τ ί ν ά ε δ ρ α ι ώ ν ε ι τ ό κ α π ι τ α λ ι σ τ ι η 4 β ν σ τ η μ α , δ π ω ς Ε π ι δ ι ώ κ ε ι ή ά σ τ ι κ ή ι ά ξ η , ό ξ ύ ν ε ι ά κ ό μ α π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ί ς α ν τ ι θ έ σ ε ι ς τ ο ΰ κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ν , τ · ν κ λ · ν ί ζ ε ι ά π ό τ ά θ ε μ έ λ ι α » * .
* «Πρόγραμμα τοΟ ΚομμουνunutoO Κόμματος τής 9o6irux% Έ - νβ«ττ)ζ*, Κρατικές πολιτικέ; έκΐόοβις, Μόσχα, 1961, oeA.'itf.
146
Ή μετατροπή τοΰ καπιταλισμού σέ κρατικό - μονοπωλιακό δέν άποτελεϊ σωτηρία αΰτοΰ τοΰ ξεπερασμένου πιά συστήματος, άλλά είναι μόνο ή δ λ ο κ λ ή ρ ω σ η τ ή ς υλ ι κ ή ς π ρ ο ε τ ο ι μ α σ ί α ; γ ιάτό νέο, σοσιαλιστικό κοινωνικό σύστημα. «... Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός, — Ιγραφε ό Λένιν, — είναι ή πληρέστερη υ λ ι κ ή προετοιμασία τοΰ σοσιαλισμοΰ, είναι ό π ρ ο θ ά λ α μ ό ς του, είναι ή βαθμίδα τής Ιστορικής κλίμακας πού άνάμεσα σ’ αυτή (τή βαθμίδα) καί στή βαθμίδα πού λέγεται σοσιαλισμός δέν υπάρχει κ α ν έ ν α έ ν δ ι ά μ ε σ ο σ τ ά δ ι ο » . *
Έ τσι στά σπλάχνα τοΰ καπιταλιστικού συστήματος σνν- τελοΰνται σημαντικές οίκονομικές διαδικασίες πού τά αποτελέσματα τους, μετά τήν κατάκτηση τής έξουσίας από τούς έ^γαζόμενους, θά διευκολύνουν ουσιαστικά τό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό τής κοινωνίας. Στίς αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, ή σοσιαλιστική έθνικοποίηση τής Ιδιοκτησίας των μονοπωλίων θά μετατρέψει σέ παλλαϊκή ιδιοκτησία τά 60%, 70% καί άκόμα μεγαλύτερο τμήμα τής κοινωνικής παραγωγής. «... Στίς συνθήκες τής έπανάστασης, στή διάρκεια τής έπανάστασης, — τόνιζε δ Λένιν, — ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός περνάει α μ ε σ α στό σοσιαλισμό».**
"Οσο γιά τίς πολιτικές προϋποθέσεις τής σοσιαλιστικής έπανάστασης, καί αυτές, δπως πρόβλεψε δ Λένιν στήν όνά- λυσή του γιά τόν ιμπεριαλισμό, έξακολουθοΰν νά μεγα?Λΐνουν.
Ό κρατικός - μονοπωλιακός καπιταλισμός δέν δδηγεΐ στήν άμβλυνση τών ταξικών άντιθέσεων, άλλά, άντίθετα, στήν Ανοδο τοΰ ταξικοΰ άγώνα τοΰ προλεταριάτου, στήν δξυνση τοΰ άνταγωνισμοΰ άνάμεσα στίς άντιδραστικές κλίκες της μονοπωλιακής δλιγαρχίας καί σέ δλες τίς άλλες τάξεις καί στρώματα τής σύγχρονης άστικής κοινωνίας, δδηγεΐ στή δημιουργία ένός ευρύτατου άντιμονοπωλιακοΰ καί άντιϊμπε- ριαλιστικοΰ μετώπου.
«Ή άνθρωπότητα, — άναφέρεται στό Πρόγραμμα τον ΚΚΣΕ, — γνώρισε τήν πραγματική φυσιογνωμία τοΰ καπιταλισμό ΰ. Εκατοντάδες έκατομμύρια άνθρωποι βλέπουν δτι
* Β. I. Λένιν, «"Απαντα», '2όος, οελ. 393.** Β. I. Λέν;·;, .-ΑΓΛντα>, τόμ. 26ος, ζζλ. 143.
147
ό καπιταλισμός είναι σύστημα οίκονομικής αναρχίας καί περιοδικών κρίσεων, χρόνιας ανεργίας καί Αθλιότητας τών μαζών, ληστρικής διασπάθισης τών παραγωγικών δυνάμεων, είναι σύστημα πού κουβαλάει αδιάκοπα τήν άπειλή τοΰ πολέμου. Ή ανθρωπότητα δέ θέλει νά συμβιβαστεί καί δέ θά συμβιβαστεί μέ τό ιστορικά ξεπερασμένο σύστημα τοΰ καπιταλισμού»*.
Ό λα αυτά τά φαινόμενα, πού συντελοΰνται στό σημερινό καπιταλισμό καί θά αναπτυχτούν λεπτομερέστερα στά κεφάλαια τοΰ έπόμενου μέρους αύτοΰ τοΰ βιβλίου, δείχνουν δτι τό καπιταλιστικό σύστημα εχει μπει στήν περίοδο τής δριστικής κατάρρευσής του.
* «Πρόγραμμα τοΟ Κομμοον umxoO Κάμματος τής Εοίιβτιχής Έ νωσης», Κ ρ ά το ς τ ,ο λ ι-^ ίς έκδόσεις, Μόσχα, 1961, σεΧ. 36.
148
Μ ΑΡ Ξ ΙΣΤΙΚ Η Σ Κ Ε Ψ ΗSe-.ρά 1964
Λένιν: Ό αριστερισμός, παιδική αρρώστια τοΰ κομμουνισμού.
» : Ό Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο τοΰ καπιταλισμού.
* : Τί νά κάνουμε;» : Γιά τήν ειρηνική συνύπαρξη (Συλλογή κει
μένων).
Οί βάσεις τοΰ μαρξισμού - λενινισμού:1. 01 φιλοσοφικές βάσεις της μαρξιστικής - λενινι-
«πικής κοσμοθεωρίας.ί. Ό Ιστορικός Υλισμός.3. Ή πολιτική οίκονομία τοΰ καπιταλισμού.4. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι
κού κινήματος — Μέρος Α '.5. θεωρία καί τακτική τοΰ διεθνούς κομμουνιστι
κού κινήματος — Μέρος Β '.β. Σοσιαλισμός καί κομμουνισμός.
Ή «Πολιτική οικονομία τοΟ καπιταλιομοϋ», τρίτο μέρος τοΟ 6ι6λ(ου ΙίΑ ΣΕΙΪ ΤΟΓ ΜΑΡΞΙΣΜΟΙ- - ΛΕΝΙΝΙΣΗΟΓ, τΟν Κουουοίνεν, ‘Αρμπά- ταφ, Μπελιαχώφ χ .4 ., οτοιχειοθβτή&ηκε καί τυπώθηκε στό τυπογραφείο *20ός αΐώνις», ΚαλωνοΟ 3, τό Δεκέμβρη τοΟ 1964, γιά λογαριασμό τ®ν εκδόσεων «θεμέλιο», “Ακαδημίας 67 (στοά σινέ - δπβρα),
η)λ. 630.739. Εξώφυλλο τϊ)« Σειρ ίς: Γ. Βακιρτζής.