Το πρόβλημα της ορθογραφίας

84

description

Στην κρίσιμη και ανήσυχη αυτή εποχή που περνούμε, με τις φροντίδες και τα τόσο βαριά προβλήματα που προβάλλουν στην κοινωνία μας, ίσως να φαίνεται σαν παραφωνία το να ζητή κανείς να σας απασχολήση με ζητήματα καθώς τ ’ ορθογραφικό.Από το άλλο όμως μέρος δεν είναι δυνατόν όλων μας η προσοχή να συγκεντρώνεται μόνιμα στα ίδια πάντοτε μεγάλα ζητήματα της στιγμής. Έπειτα οι διάφορες κρατικές λειτουργίες αναγκαστικά έχουν μέρα με τη μέρα να συνεχιστούν και να γίνωνται, αν είναι δυνατό, με τη συμβολή των ειδικών όλο και καλύτερες. Και ακόμη, σε κοινωνία πολυσύνθετη και με πνευματική ζωή είναι φυσικό, αναγκαίο και χρήσιμο να κινήται αδιάκοπα η σκέψη της προς κάθε διεύθυνση και να ενδιαφέρωνται τα μέλη της για κάθε ζήτημα δικό της.[...]Μανόλης Τριανταφυλλίδης

Transcript of Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Page 1: Το πρόβλημα της ορθογραφίας
Page 2: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Μ α νό λη ΤριανταφυλΧίδη

Tò π ρ ό β λ η μ α

της ο ρ θ ο γ ρ α φ ί α ς μ ας

Ή ιστορία της καί οΙ σημερινές δυσκολίες 'Απλοποίηση καί φωνητική όρβογραφία

Ή τονική μεταρρύθμιση

Δύο ομιλίες

‘Α θ ή ν α 1 9 3 2

I

Page 3: Το πρόβλημα της ορθογραφίας
Page 4: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ter

Tò π ρ ό β λ η μ α

ς ο ρ θ ο γ ρ α φ ί α ς μας

Ή 'C νική w*£racp--3v:cn

Δ ύ ο ο μ ιλ ίε ς

’Α θ ή ν α 1 9 3 2

Page 5: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

PRINTED IN GREECE -19 32

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΜΟΣ iHM“T<>r.KCY A.

Page 6: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ΠΡΩΤΗ ΟΜΙΛΙΑ

Κ ύ ρ ιε ' Υη ουργέ.

Κ ν ο ϊ ΐς καί Κ ύ ρ ιο ι.

Σ τη ν κρίσιμη χα; α ν ήσ υχ η α ύ τή επ ο χ ή τ ο ύ ττερνοΰμΐ, μέ Γ:ς φ ροντίδες κα : τ ά τό σ ο βα ριά π ρ ο β λή μ α τα π ο ύ π ρ ο β ά λ ­λουν σ τ ή ν κοινωνία: ijîtç, ίσ ω ς v à φαίνεται σα ν π α ρα φ ω νία το νά ζη τή κονείς να σ ά ς ά π α σ χ ο ? ή σ η με ζη τή μ α τα καθώ ς τ ’ ορθογραφ ικό.

‘Α π ό τ ό ά λλ ο δ μ ι.'; μέρος δέν sTvet: δυνα τόν ό λω ν μας ή π ρ ο - Γο χ ή νά σ υ γκεντο ώ ν ετα ι μόνιμα τ τ ά !5 ια π ά ν τ ο τ ε μεναλα ζη τή μ α τα τ ή ς σ τ ιγ μ ή ς . “E - sitc:, ο: διάφορες κρατικές λ ε:- το υ ρ γ ί'ς α να γκ α σ τικά έχουν μέρα μ= τ ή μέρα νά συ νεχισ το ύν καί νά γ ίν ω ν τα :. άν είναι δυν α τό , με τ ή συμβ ολή τ ω ν είδικώ ν όλο καί κα λύτερ ίς. Καί άκόμη, σέ κοινωνία π ο λ υσύ νθ ετη καί ;ιέ πνευμοττική ζω ή είναι φ υσικό, α ναγκαίο καί χρή σ ιμ ο νά ■<·.νήτα: α δ ιά κο πα ή σκέψ η τ η ς ττρός κάθε διεύ£υνση καί νά ένδιαφ έρω νται τ ά μέλη τ η ς y i à κά9ε ζή τη μ α δικό τη ς .

Καί ενα άττό τ ά π ρ ο β λ ή μ α τα τ ή ς έλληνικής φ υλής, μικρά μέσα σ έ ά λλ α σ π ο υδα ιό τερ α π ο ύ εχει νά λ ύ σ η καί δευτερ ώ - τερ ο , ά λλ ά π ρ ό β λ η μ α π ά ν τ ο τ ε errò μέρο; τ ο υ καί με ξεχ ω ρ ισ τή ση μ α σία γ ια τή ν π α ιδ εία μέ τ ι ς δ ιδα χτικές δυσκολίες π ο ύ γεννά, είναι τ ό ζή τη μ α τ ή ς όρθογραφ ίας.

'“'Ey.vsv μέ πρόσκληση του Συνδέσμου Λειτουργών της Μέσης Έκττα;- 5ιύσεως κ=ϊ τής Διδασχαλιχης Όμοσττουοίϊς στίς 12 kc'i 14 Απριλίου Î932, στήν atâouca -της 'Αρχαιολογικής ‘Εταιρείες kcI συνοδεύτηκαν μέ -τρο3ολές φωτεινές 30 ορθογραφικών τηνάχων.

TTpc7T£3r.Kcrv ίδ ΰ ο! σημειώσεις μέ kcttcic βιβλιογραφία, άλλιΰς όμο;ς : γίνε TTpoc-TcMäia v i καταχωριστούν όπως ώκοιβός είττώδηκσν.

Μέ ôuoio περιεχόμενο ίγ.νσν μέ τόν τίτλο «Τό πρόβλημα τής νεοελλη­νικής ορθογραφίας καί ή τονική μεταρρύθμιση» δυό όμιλίες στο άμφιθέε- τοο τού Πανεπιστημίου θϊΓσαΛΟ'-Μκηςστίς 12 καί 19 Δεκεμβρίου 1931.

Page 7: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Είναι αυτό π ρ όθημ α άρκϊτά παλιό, ttc. Ö£v το y iv v -ü βέβαια ή καινοσττουδία μερικών άργοσχολ^ν. Ριζωμένο στην ιστορία μας επιβάλλεται από τήν αντινομία τής icore, τόσο στον ερευνητή όσο καί σέ όλους μας, όσο: γράφομε σ~ove- οτικά τή γλώσσα μος, καί àçcü στα χρόνια μας άρχισε ν- παίρνη μϊναλύτΕρο ένδιαφέρον μέσα στή γλωσσική καί πνευ­ματική ζύμωση ττού ζαϋμε εγινε τελευταία ίδ:α:τέρως έπίκοιοε.

’Αφορμή έδωσε τήν τελευταία άνειξη τό Υπουργείο τής Παι­δείας, πού ζήτησε οπτό τις ανώτατες επιστημονικές καί εκπαι­δευτικές οργανώσεις της χώρας—τήν ’Ακαδημία ’Αθηνών και τις Φιλοσοφικές Σχολές τω ν δυο έλληνιχών Πανεπιστημίων -ν α τοϋ γνωμοδοτήσουν, μέ τήν ευκαιρία της Γραμματικής πού έτοιμάζεται τό Υπουργείο να έκδώση, π ώ ς μπορεΐ να μεταρρυθμιστή «έπί τό πρακτικώτερον καί άπλούστερον> τ ’ ορθογραφικό μας σύστημα, ώς πρός τή γλώ σσα πού δι­δάσκεται στο δημοτικό σχολείο, τή δημοτική, καί Ιδίως «ώς πρός τά πνεύματα καί τούς τόνους». '·

‘Η ’Ακαδημία καί τά δυό Πανεπιστήμια, δέ θ’ άργήσουν δί­χως άλλο νά μελετήσουν τό ζήτημα, να ποΰν τή γνώμη τους σύμφωνα μέ τις Ιδέες πού έχουν, καί ϊσως νά βοηθήσουν καί τό Υπουργείο τής Παιδείας νά κάμη τό καλύτερο για τό καλό τής έλληνικής παιδείας. -

Τό ζήτημα όμως τής σχολικής ορθογραφίας ή καί γενικώτερα τής όρθογραφίας τής μητρικής γλώσσας εχει γενικώτατο ενδιαφέρον, κι εξω άκόμη σπό τούς εκπαιδευτικούς κύκλους.

Ό χ ι μόνο σά ζήτημα έ κ π α ι δ ε υ τ ι κ ό , πού ή απήχησή του φτάνει συχνά, καί μάλιστα τά τελευταία χρόνια αρκετά δυσάρεστα, μέσα στην κοινωνία, μέ τά πυκνά παροπτονα για τήν ανεπάρκεια τοϋ όρθογραφικοΰ καταρτισμού των τρο­φίμων τοϋ έλληνικοϋ σχολείου παρά καί σαν κ ο ι ν ω ν ι - κ ό γενικά, γλωσσοκοινωνικό ζήτημα, πού ένδιαφέρει, θέλον­τας καί μή, κάθε όμόγλωσσο, κάθε πολίτη, τον καθένα μας.

Γιατί άν τό καλοσυλλογιστοϋμε, ή ορθογραφία είναι όχι μόνο κοινό αγαθό τοϋ έθνους, παρά καί ίδιοχτησία τοϋ κα- θενός μας.

Γιατί κάθε μέρα Ιχομε νά ντύνωμε τή σκέψη μας καί νά γρά- φωμε τή γλώσσα μας, σύμφωνα με σύστημα πού τοϋ δίνε·, ζωή ή κοινή απόφαση, ή παράδοση καί ή συνήθειο.

Καί μάς παρουσιάζονται ατελείωτες απορίες για τό πώς θά γράψω με τόσες καί τόσες λέξεις, καί άκόμη, σποριές Βα­σικές, γιά ποιό λόγο νά όρθογραφοϋμε μέ σύστημα πού Ικα­νοποιεί όλο καί λιγώτερο, καθώς μαρτυρούν ci συχνότερες

Page 8: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Ta τ -Aiu t 2Îa χρονιά προτάσίΐς α λ λ α γ ή ς-ksttc/ t ì καί π ίΐρ ο - ματυμοί.

"Επειτα, ο,τι κα; ν ’άποφασιση tc Ύπο^ογείο της Παιδεία:, ζητήματα σαν τ* coôoypaçixc, >:3 ί οπτό τ : κράτος άν ρυθυι- στοΰν, πρέπει να ίντυν ώ - ’.μοΓί: ώς iva σημ'ϊο μέσα στήν κοινωνία, άφοϋ y io την κοινωνία κα: μίσα στήν κοινωνία ΐπτάρχοΛ· καί ορθογραφία καί γλώσσα.

Γιά όλα αΰτσ είναι σ ω — ο vâ ôor? ευκαιρία >:ai στόν έι - τταιδευτικ: ιδίως κόσμο άλ/.ά καί ci όσους άλλους ένδιαφί- ρονται, νά γνωρίσουν τό πρόβλημα της όρθογοα;ιας μας.

Έ τ σ ι δέχτηκα μέ χαρά τήν ευκαιρία ττεύ μου δόίηκε με τη συνδυασμένη πρόσκληση των σωματείων της Δημοτικής καί τής Μέσης παιδείας νά έπικπνωνήσω μέ τους άθηναίους £ν- τταιδ=υτικούς λειτουργούς.

Καί με τή δημοσιότητα πού πλαισιώνει τήν εκπαιδευτική μας a /τή συγκέντρωση συμβολίζεται καί βεβαιώνεται ή κατα­νόηση, ή αλληλεγγύη, καί ή διάθεση γιά συνεργασία, που αρχίζει καί φέρνει ή έλληνικη κοινωνία στά ζητήματα τής παιδείας των παιδιών της.

"Εχομε σήμερα νά δούμε π ώ ς γεννιέται σε μιά γραπτή γλώ σ­σα τ ’ ορθογραφικό ζήτημα· π ώ ς εξελίχτηκε στήν Ιστορία καί π ώ ς διαμορφώθηκε ώς τ ις μέρες μας ή δική μας όρθογραφία- ποιά ήταν ή απόδοση της- π ώ ς τό βάρος της μεγαλώνει όσο ττιό απλή κα': σύγχρονη γίνεται ή γλώ σσα πού γράφομ:, έτσι πού νά γίνεται αναπότρεπτη κάποια αλλαγή καί οπΛο- ποίηση. καί τέλος τήν ερχόμενη φορά δα δούμε ποιες άπό τις λύσεις πού δοκιμάστηκαν ή προτείνονται είναι εφαρμόσιμες γιά μάς σήμερα καί ιδίως τί πρέπει καί τί μπορεϊ νά γίνη μέ τούς τόνους καί τά πνεύματα.

Γραμματικά ζητήματα δέν έχουν τήν τερπνότητα κλάδων επιστημονικών πιό έπαγωγών. θ ά προσπαθήσω νά σάς έκ- ϋ έσ ω τά πράματα όσο γίνεται πιο ευχάριστα. Επικαλούμαι όμως καί τήν υπομονή σας.

Για νά ερθωμε αμέσως μέ δυό λόγια στό θέμα μας: στη ση­μερινή μας γλώ σσα δέν έχομε φ ω ν η τ ι κ ή όρθογραφίο παρά ι σ τ ο ρ ι κ ή . Τί σημαίνει αΰτό;

Γράφομε γιά νά παραστήσωμε μέ γραπτά σύμβολα όσα λέγομε, γιά ν’ άνακοινώσωμε σκέψεις, αισθήματα, έπιθυμίες σό μακρυσμένους άπό μάς τοπικά ή χρονικά.

Τό γράψιμο είναι λοιπόν σάν καθρέφτισμα, προσπάθεια νά φωτογραφήσωμε τή ζωιττανή λαλιά. ’Ιδανική γραφή, σ ω σ τ ό γράψιμο, «όρθογραφία», είναι ή π ιστή άπεικόνιση τώ ν κυριώ-

Page 9: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

τίρων çâô>yw.' ττου τ·ρ&$ίρ5μ£ χλω ντας «·.: ctkcùî«.

Τέτοια όρθογραφία, ττού αντίπτοκρίνετα: στ;··; φωνές rrc . •Λούονται, ονομάζεται φ ω ν η τ ι κ ή . Ό '.<ά6ε ξεχωριστό: οθόγγο;; ττού άκούεται γράφεται τό γράμμα του, ττ=ύ τόν -ίκονίζει,καί τό κάθε ψηφίο παριστάνει ττά-.-τοτε τον ίδιο ήχο. svsi, ôttcoç λένε, τήν Ιδια φωνητική άξίσ.

Αύτό όμως δέ γίνεται συνήθως στις γλώσσες των- τΐίρ-.σσό- τερων πολιτισμένων εθνών μέ ιστορία καί μέ μεγάλη γραπτή τταράδοση. Δέ γίνεται ούτε στή δική ^ας. ττού γράφομε λ .χ. vi/ijar-'O!. (i<r,,vty.d. λ ίντιλψ ΐυί. IY.tt.hV»<;u ενώ προφέρορε ■ ιλίζιχι, f in ta i, M m /J.tr /, zrtrcsf.

Είχαν οΐ σημερινές μας γραφές τή σημασία τους γίά tol-c αρχαίους έλληνες, πού πρόφεραν διαφορετικά από μάς καί πού γ ι ’ αυτούς λ.χ. μιά φορά τά βόδια πραγματικά ftm ürrul· (ίκαναν y οι\ μούγκριζαν, καί τά γιδοτρόβατα/ΐ/;χιΤ):·τ'υ·(εκσ- ναν liete, βέλαζαν).

Έχουν καί οί ά λ λ ε ς γ λ ώ σ σ ε ς ιστορική ορθογραφία;Μερικές κατόρθωσαν ν’ αποχτήσουν φωνητική, λίγο πολύ,

έτσι τά ιταλικά, τά σέρβικά, τά ρουμανικά, τά ίσπονικά, τά ρωσικά, τά φιλανδικά καί τώρα τελευταία τά τούρκικα. Άλλες, καθώς τά γερμανικά, μισοέχουν. ’Ορθογραφία ιστο­ρική, μέ τά όλα της, αρκετά μάλιστα μπερδεμένη, έχουν τά γαλλικά, μέ πλήθος ανακολουθίες, καί τ ' αγγλικά, γλώσσες λαών πολύ προχωρημένων στόν πολιτισμό άλλά με μεγάλη συντηρητικότητα.

Στις γλώσσες μάλιστα αύτές έχομε γραφικό σύστημα άπο μιά άποψη πολυπλοκώτερο από τό δικό μας. Γιατί έμεΐς παρι- στάνομε βέβαια τόν ίδιο φθόγγο μέ πολλές γραφές (ψηφία ή συνδυασμούς τω ν ) —η ι r ti οι rf-σπανιώ τερα όμως εχει τό Ιδιο γράμμα πολλές προφορές, καθώς τό σ στό έσβησα, τό ν στό i'Tc/oiy/f, τό u στό μπ-äinr-. Σ τ’ άγγλικά ιδίως παρουσιάζονται κανονικά καί συχνότατα τά δυό αύτά φαι­νόμενα καί καταντά σχεδόν έξαίρεση νά προφέρεται μιά λέξη οπως άκριβώς γράφεται.

Έ τσι γιά παράδειγμα στά γαλλικά γράφεται ό φθόγγος (s) μέ 5 διαφορετικά ψηφία στις λέξεις santé, rave, natior., sei­ne, Bruxelles. Τό έρρινο (a ) παριστάνεται μέ 19 διαφορετικές γραφές στις λέξεις an, banc, sang, sans, «aut, dam, camp Caen, paon, Joan, en, lent, tend 'empire, temps, sens. < - xompt, loin, diamand, χωρίς νά λογαριάσωμε καί τούς π λ η ­θυντικούς τών όνομάτων, πού συνήθως ξεχωρίζουν μ’ Ινα άκόμη s errò τέλος, δσο δέν ύπάρχει ήδη. Γ ράβονται πάλι το

Page 10: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

7

‘.àio, sviò ττροφέρονται με 4 Ε'.αφορζτικους τροπου;. τα »jiio- î ' iu t , ils rJi.itii'i’.t, il entri ti* :it-ü.

Ή σημερινή αύτη ιστορική γαλλική ορθογραφία ήταν σέ τταλιά χρόνια λίγο τολύ φωνητικτι. Ό τα ν λ. χ. ό ιστορικός loinville έγραφε στό 12 . a i. il vint niei f t nie tin t s- s «leux "ìa in s πρόφερε </. β α τ « mA ! t ô t m : ',·τ:υ\·- yuïrz.

Σ τ’ αγγλικά πάλι ό ίδιος φθόγγος, τό μακρόχρονο ( i ) , γρά­φεται μέ 11 διαφορετικούς τρόπους: ni.-ti·, nii-et", mvate. jieo- iilc, ch iff, Γ·.·ι·<.'*ν*·. < j 11 : » y . key :ietliw, ΙΊιί-.Ιιιΐί, marino, ένώ τό ίδιο γράμμα α εχει 5 διαφορετικές -προφορές: fato, fall, far, fat. v. iiiit καί τό mid) προφέρεται vi 9 διαφορετι­κού? τρόπους errò ploiiiii. ι-υΐιμΙ), thoiiel·. tliroiiiili, thonslit, thorough. rouifl·, lmiiiJi, lii<.*t_-v»nirJi-

Στά γερμανικά τέλος ό φθόγγος (k ) γράφεται διαφορετικά στό komm, wecken, Quelle, flugs, serlis, H cxc.tò μακρόχρονο : Ιχει 4 γραφές διαφορετικές στό wir, viel, ihm, S ieh καί τό γράμμα s προφέρεται διαφορετικά στό hist, Hose, stets.

Αυτό είναι τό mensonge abécédaire, καθώς τ ’ όνόμασε μιά φορά γάλλος ακαδημαϊκός, π ού στά γαλλικά καί στά αγγλικά δημιούργησε κατάσταση ορθογραφική πολύ ανα­κατωμένη, πού δεν μτορεϊ νά συγκριθη μέ τή δική μας. :

«Τή σημερινή κατάσταση της ορθογραφίας μας θά φωτίση

καί θά έξηγήση καλύτερα μιά σύντομη ματιά στήν ί σ τ ο - ρ ί α της. :

Στήν π ρ ώ τ η της έ π ο χ ή είναι ψ ω ν η τ ική, σέ ολόκλη­ρη τήν αρχαιότητα ώ ς τούς τελευταίους περίπου προχριστια- νικούς αιώνες. Γράφουν όπως περίπου μιλοϋν, σκαλίζοντας ή χαράζοντας κεφαλαία μόνο γράμματα χωρίς νά χωρίζουν τις λέξεις, χωρίς στίξη καί χωρίς τονικά σημάδια, δέ σημειώνουν την ψιλή, καί για καιρό λείπουν καί τά γράμματα γιά τό η γ χ y ω (π ού γράφονται Ε, Π, Κ, ΦΣ, Ο).

Στά 403 π .Χ . καθιερώνουν π ιά έπίσημα οί άθηναϊοι τό Ico- νικό άλφάβητο—με τά νέα ψηφία Φ X Ψ Ci) καί τό Η γιά τό η —π ού γενικεύεται π ιά μέσα σ ’ έκατό χρόνια σέ όλόκληρη τήν 'Ελλάδα καί φυλάχτηκε άπό τότε άτροποποίητο γιά δυο χιλιάδες χρόνια καί περισσότερο ώς σέ μας τούς σημερινούς.

"Ετσι γεννήθηκε καί είναι ριζωμένη ή σημερινή μας όρθογρα- φία στά 403 π .Χ . Σιγά σιγά όμως άρχισε νά γίνεται Ιστο­ρική, καί όλο καί περισσότερο, όσο άλλαζε ή προφορά μέ τον καιρό π ού περνούσε, πράμα πού γίνεται προπάντων στούς αΙώνες γύρω άπό τή γέννηση τοΰ Χριστού.

*Ετσι μέτή χριστιανική έποχή Ιγκαινιάζετα: ή έ π ο χ ή τ ή ς

Page 11: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Ή ôpSoypaçia των άρχαίων άθηνσίων

τ . r . vj-i-.'.v.r. tur r i »0:: t..

Ti Ζ.:ή:ι« α ^ Λ « i s v«:.* * » . » * vi χ ^ ψ ζ ·

■V^à'sì.iΑν ·Τ;ν/.τ·

ΞΥΞΜΝείίβεΟίΕ ,ΟΝΑΙΤΟΙίεΕΟΙί

ΤΑΧΡΕΜΑ TA TACicil."MENASrê!ûETE!AeFNAIAlTATPIÎXIAIAT ALANT*

ΑΝΕΝΕΛΚΤΑΙΕίΓΟϋΝΗΑΕΦΪΕΦίίΤΟΝΟΜΙίΜΑΤΟΣΗΕΜΕΔΑΓΌΑΡΟΔΙΔ ΟΝΑΙΔ=ΑΓ·ΟΤΟΝΧΡ=ΜΑΤΟΝΑ=ΪΑΡΟΔΟίΙΝΕίΤΙΝΤΟΙί©ΕΟ!ΪΕΦίΕ*ΙίΜΕ NATATErAPATO itL'-ENOTAMiAlîONTANVNKAITALLAAEÎTITOYTON .

Page 12: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

9

ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ο ρ θ ο γ ρ α φ ί α ς και....... τής α ν ο ρ θ ο ­γ ρ α φ ί α ς . Τά όοθογραφικα λάΐη πσοονσιαίοντα: τώρα c i άσυγκρίτω; μεγαλύτερο Βαθμό ττ-νά στή; ί~ ζχ ή τής φω­νητικής γραφής. Μιά καί cl γραμματικοί, ττού Ικαμαν τώρα τήν >Γιφάυισή τοσς, ρυθμίζουν τγ γ ρ ζ^γ τ* ;: σύγχοονης γλώ σσα; σέ διαφορετική βάση καί απαιτεί ττ’.ά ή γραμματική να κα­νονίζεται ή όρθογραφία τών λέξεων σύμφωνα μέ τον τρόπο π ού τις πρόφεραν καί τις ϊγραφαν τταλιότΐρα οί ελληνες, στήν κλασική έποχή— λ.*/, νά γράφουν τ.' .τ :\·ί ό,τι προφέ- οονταν τώρα, ήδη στούς τελευταίους ποοχριστιανικούς αίώ- νες, τΓ, .τ/'-,α—γίνονται πιά άπό εδώ κι έμπρός δυνατά, άλλα καί άναπόφευγα καί μοιραία γιά τούς όχι αρκετά γραμματι­σμένους τ ’ άφθονα λάθη μιας ιστορικής όρθογραφίας.

Χαρακτηριστικά δείγματα μάς δίνουν οί αιγυπτιακοί —ά- ττυροι άττό τά χρόνια τοΰ Χοιστοΰ καί τούς πρώ του; μετα- χριστιανικούς αιώνες.

Γράμμα άττό μεταχριιτιανικό räirupc.

Tij abt/.ffi] 'Εομεΰΐζ χαίοειν.Λοιπόν τί σοι γράψω oc y. oiòa. ώ τ atxuuov y do αοι αΐκαστο·

Âtytûr καί ονκ aìrrixovet-. γ/n] y cio r ira όη&ντα kiavròr ïr όνστι·- χ ία καν amvootr καί μη ô x /m ; μάχαιαΟαι τΛ όίίογμόο)’ μέ- T'jti-ìv γάο, όνστί'χιϋν γίνεαιν αϊχοιτε; oîàt cïto αίαντοίζ ποο- <ταίχομί'Λ" τίωζ μίν οΐν niòir οϊύί.τ<·/ παίχοακται καν ώσιί.τίο μέλι σοι ù.-ocTU‘iy ιοί τι,·a >” ΓοϊϊΟον ί, 'Λημώηον ΐταοαμέ- ι οντά not ä/oi; ûr yi<7> rtfj; τη κατ' dittai άτοτ ίΟα’.ται. μι] άοα .τιιοέ/.κομαι Τ, καί t.ïoycfiai ίοτ' άν ύ 0ί’>; itfä; ai?.aiicfl; καί γάο 'Emttia; αιτεείγεται ε/.ύεϊν rroôç vuü;. ù/J.ù «òro;· άζΐ- <’>σα; παοαμίναι ονκ αίβον/.ΐβη, λέγων οτι άιαγκαϊιϊν τι ίχα> καί δϊ fiat άνε/.Οεη·, καί viò; δε Γεηάόιο; οί·κ νό; τέ ίατη ποοσαιδ^είειν κτησι. μά/.ιστα ε.τεί ξέη;; καί παοά τή τά~ι ϋντα. τά κατά ci διοίκησον ώς .το £το· εστίι·, μή τέλεοί' άνατοαχωμίν. ζν δέδοκται yào ί,μϊν tü/tr τι όΐΊττνχονντε:. νEouìjcó μ οι διά παντός. Εν .τoauaovau

‘Η ίδια κατάσταση βαστά σέ όλόκληρη τή β u ζ α ν τ ι- ν ή έ - π ο χ ή .

Οί βυζαντινοί, π ού άρχαΐζουν στή γλώ σσα ττού γράφουν, μένουν πιστοί καί στήν άρχαία γραφή. Αύτήν τουλάχιστο ακολουθούν π ιστά όσοι μυήθηκαν στήν άρχαία γραμματική καί τήν κατέχουν.

Ό σ ο όμως ττερνοϋν τά χρόνια, καί μαζί μέ τήν προφορά αλλάζει :<αί ή μορφολογία τής ζωντανής λαλιάς—ή παιδεία

Page 13: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

δέν i)tii ρέραια τή or^ipivr, διάδόοτ, κα: το sr.pEpivò λαϊκό χαραχτήρα—γίν:ται kci γ ολογραφία y .ά τούς —ολλοΰς δυσ- κολώτίρη.

“Έτσι γιά νά έ^πεδωθή καλύτερα ή αρχαία γραφή καί ή γνώση τής άρχπας γλωσσάς καθιερώνεται και γενικεύεται, κατά τά 800 μ.Χ., ή συνήθεια νά σημ=ιώνωνται σ έο .τ ι γρά­φεται κάθε μέρα οί τρεΤς τόνοι καί τά πνεύματα, ττού δέ συνη­θίζονταν πρωτύτερα, ένώ ά π ό τό άλλο μέρος πλάι στην άρχα- ική ορθογραφία απλώνεται καί αναγνωρίζεται ώς ενα σημείο μιά αρκετά ελαστική ορθογραφία των μισογραμματισμένων, πού δέν πολυψιλοχοσκινίζει τούς ποικίλους κανόνες μέ τούς όποιους οί δυστυχισμένοι βυζαντινοί γραμματικοί πολεμούν άδικα νά μάθουν στούς όμογλώσσους τους ορθογραφία.

ΕΙς μίαν cö·.» τωνημίρων 6 ρίγα; 6 ττατήρ της. λσλή τήν κόρ:ιν kcI ίρχίται. στέκι καί εροτά την χα; λόγον; κολακαίματος ήρξοπο vcm'iv λίγη·•Ύίέ μ:υ, τò τταιΒάχι νου κεφός μου κ£ ζωή μο«;, το τ «ς ού καταδετίχεσε dvSsc διά υά ττάρης, τό tvai ώυώμο; ~αντοχοΰ £ ίς άπαντα τόν κόσμον, va τ:μ:5:ςνα δοξ=:χ£τς κ:·:ίγίνα va γίνχς, ότι καί «μίν h χρόν;·:; μου συνϊχη τοϋ Swörrov,^-.σττοίάνο ΐτΓρβΝτος χαϊ όλη μέ χατακρίνου ·

‘Η ανεπίσημη αύτή, κάποτε όμως αρκετά επισημοποιημένη ανορθογραφία άπό τά κείμενα όπου μάς παρουσιάζεται, κά­νει βέβαια εντύπωση, ιδωμένη μέ τις άναλογίες της σύγχρονης εύρωπαϊκης παιδείας καί όρθογραφικής συνήθειας, δέ δίνει όμως δυστυχώς καί σέ μάς τούς νεώτερους έλληνες, τό δικαίωμα νά παραξενευτούμε πού κάνομε τόσες άνορθογραφίες, καθώς τις βλέπομε σέ γράμματα ιδιωτικά καί σέ κάθε είδος βιβλία, σ’ έπιγραφές καταστημάτων καί άνσγραφές λεωφορείων, άκόμη καί σέ πινακίδες δρόμων (ό ό ό ; Κ ίβ '.σσίαζ) καί σέ όνο- μασίες έταιρειών, πού οί περισσότερες τους γράφονται έταιοία .

Σέ γραπτή γλώ σσα πού άποχτδ γραφή ιστορική καί πού τεχνητά διατηρεί άρχαϊα στοιχεία συμπέφτουν στην προφορά καί καταντούν ο μ ό η χ ε ς λέξεις, πού δσο βρίσκονταν στή ζωντανή γλώ σσα δέν μπορούσε σέ τόσο μεγάλη άναλογία νά έχουν τήν ίδια προφορά καί νά μπερδεύωνται.

Αύτό γίνεται καί στήν καθαρεύουσα, μέ τά διάφορα ο­μόηχα τοϋ Γ;, τοϋ ί}, καί μέ τά ψ ίεϊ^ ν ιιει;.

Τό είχαν παρατηρήσει ήδη οί μεσαιωνικοί μας πρόγονοι καί σάν αντιστάθμισμα γιά τά κακά της διγλωσσίας καί τά βάσανα της άνοικονόμητης ορθογραφίας τους παρηγοριοϋν- ταν μέ άστεϊα τής όμοηχίας καθώς τό ακόλουθο, πού τό χρω ­στούμε στό λόγιο μοναχό ΤΤλανούδη:

1C

Page 14: Το πρόβλημα της ορθογραφίας
Page 15: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

-.Έ ρ ή μ r; ; riTi >:3 :aEL>'5?ti;C »T: tcw δ:κθίτ · ,/ τ:ι>· *c; ϋυχιύρ:ν CJ άν ί ρ ο ι μ τ; v. τις t s t : χ&ρος a 1 ρ e I μ ι v. Kai Et τΓν τ.ρος ίκι ;·:ν çrpoveζν dyvcûv χρός ίμβυτύν »Xtycv <ΐ μή τις ί ρ £ ι μι ν, σ - ?ο ί μ η V àv xoTaBfôiK3o5ai μδλλον ?· ττλονΐοία’ άνήνυΐ3. Kavpxrc: οΟν : -lytvo^ttou κ=τά yr,; i ρ ρ i μ μ η ν K3Ì άττ:γ·νωσκον, τίός à·.' .V;- ϊ;ν α ί ροί μην , τηγρ.ν μίν tci τλησίον eOcrv αίσδόμίνος μόλις τ; ττρός αΟτήν tîprujc κύκ£ΐέ;·.> αύ&:ς àvscrràc ΰδοιττόρουν, kcì yàc a ii . .<=1 ττϊτωκα και i ρ ρ ύ μ η ν κα: (ύ’ίψνξα καί >μ=υτόν Savirrcu έ ρ ρ t- μην, τσντ3 £r ràrra o'jk αν μ:ι πνυ.-ßr, αϊ ο 0 μ η ν ·3όδιίί.ν -όλίως?.

Στά χ ρ ό ν ι α τ ή ς σ κ λ α β ι ά ς , μέ τις ξένες καταχτή­σεις, τή σκλαβιά καί τό σβήσιμο τής παιδείας ή γραπτή π α ­ράδοση, γλωσσική καί όρθογραφική, κλονίζεται· σά νά γ :· νϊται εύκολώτερη μιά αλλαγή. Ό σοι γράφουν τώρα τή νέ= πιά γλώσσα, χωρίς νά ξέρουν ϊσως καί τ ’ αρχαία ή καί μέ τη συνείδηση π ώ ς πρόκειται πιά γιά νέο ίξελιγμένο γλωσσικό τύπο, φυσικό είναι ν’ αναζητήσουν κάποιο νέο δρόμο, κι ϊχο- με τις πρώτες θεωρητικές ή πραχτικες προσπάθειες γιά όρθο- γραφική χειραφέτηση.

Στά τουρκοκρατημένα μέρη ή παιδεία σβήνει σχεδόν ολο­κληρωτικά καί ή νέα γλώ σσα αρχίζει νά παρουσιάζεται τολ ­μηρότερα. Στή βενπΌκρατημένη Κρήτη εχομε κατά τά 1600 τήν Έρώφιλη μέ τό ριζοσπαστικώτερο τρόπο πού μπο­ρούμε νά φανταστούμε, φωνητικά, μέ λατινικό, ή σωστότερα μέ λατινοϊταλικό αλφάβητο. Σ’ αύτό γράφονται τότε έκεϊ κατά τά Ιταλικά πρότυπα λογοτεχνικά έργα, συμβολαιο­γραφικά έγγραφα ή άλλα κείμενα.

Τό άκόλουθο άπόσπασμα είναι άπό τήν Έρωφίλη, γραμ­μένη στό κρητικό ιδίωμα:

Spudhactica ossou iboro me pethinmia megagli giriso stu Rinaldomu ti mirismegni alagli, ghiglies fort-s ta nostim a ghigli na tu figblisso ihiglies dlirosscs sta meglimu tu ]>othu na gnorisso.Ma piane tuta aj>u thoro ta cataxeschismena rugha. cliio tu ta ta theria pios taghi si-otomena 1‘Ta rugha tu Rinaldomu tu ta pos in gnosisso.chic crino na figie apodho. ogli na tromo arghiso.........

12

Ta gieglia me ta claim ata. me ti gharau i prica mnian horan esparthicassi chie amadhi egiegnithica, çiaftos masi girisussi, chie to ena t ’alo alassi, chie opiosegiela to taglii, clegi prighu uradhiassi: "inchino uiepo ti gharn chie ego tin edhichimu

Page 16: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

p oetila iìirissi s 'a iu d n prn-.ι ■ hi*· pi-u<’uuiuiu;• hie stccomu tr* maineßni su na«ha '.κι (htosìo rnnia tliimomoni tlialussa " i aurio chianvr.a d hass>..Mir:) cachi chic il1111j ·'hi, tirit^nism ^r.i mir.-», pia patiti apu ton Erota pios prichics dhcn '-pira?Potes tn s auastenam us " i potcs t ’oiihoinifna tu ghiclimu cscolassassi ta poglipricamena !Potcs chi em<‘ t ’am atia ntu mnian horan esteguoss*«.|)Otcs "lii.liia ta sfaglissa chi anapapsi mn odhoFsa'.S ti dhuk'psi «‘Ili · ΐ raim us micri perrissa chic.·:.•■’a vapis ola ta cara ch ic pedomes ni’enrica.

Νέα, τ ρ ί τ η έ ι τ ο χ ή έχομε errò 19 αιώνα, μέ τή νέα /pa n i l i γλώ σσα ττού καθιερώνεται καί τήν ιστορική άοχη π ού Θά έφαρμοστη στήν όρθογραφία της.

ΟΙ δεκαετίες γύρω στα 1800 είναι μεγάλη έποχή γ ιά τόν έλληνισμό καί κρίσιμη γιά τό δρόμο ττού θ ’ άκολουθήση στήν πνευματική του ζωή.Πλούτισε μέ τό ναυτικό καί τό έμπόριο, αισθάνεται τήν ανάγκη της παιδείας. Έ χει ξυπνήσει ή δίψα της έλευθεοίας άκράτητη. Σά μιά φρικίαση άναταράζει τΐς φλέβες του.

θρεμμένη άπό τή θύμηση περασμένων μεγαλείων ξανα­ζωντανεύει ή έλπίδα καινούριας καλύτερης ζωής. Τό νέο έθνος, π ού άπό τή σκλαβιά καί τό λήθαργο έτοιμάζεται γιά τήν αποκατάσταση καί τήν ένάτητα, χρειάζεται, γιά νά συμβο­λίση τή συνείδησή της καί νά έκφράση τόν πολιτισμό του, υιά κ ο ι ν ή γ ρ α π τ ή κ α ί π ρ ο φ ο ρ ι κ ή γ λ ώ σ σ α * μιά ζωντανή λαλιά, πού νά τήν ίχη γιά τήν κοινή προφο­ρική του έκφραση, καί π ού νά τή γράφη τήν ίδια.

Πώς Θά γράψη τή γλώ σσα του ; Μέ τήν παλιά όρθογραφία, καθώς έκαναν ή προσπαθούσαν νά κάμουν γιά έκατοντάδες χρόνια οί βυζαντινοί πού έπιτέλους έγραφαν λίγο πολύ τά αρχαία ή άρχαϊκά;

Γλώ σσα όμως καί όρθογραφία είναι ώς ένα σημείο αχώριστα. Ή όρθογραφία δείχνεται συνάρτηση γλωσσική, μέ τό νόημα π ώ ς ή λύση π ού θά πάρη τό ζήτημα της γραφής σχετίζεται άμεσα μέ τή βάση πού θά δοθή στό γλωσσικό ζήτημα.

‘Η θέση πού 6ά πάρουν γενικά στά περασμένα οΐ πνευμα­τικοί αρχηγοί της έποχής θά ρυθμίση τόσο τό γλωσσικό όσο καί τ ’ ορθογραφικό ζήτημα.

Π ο ι ά ε ί ν α ι λοιπόν ή γ λ ώ σ σ α π ο ύ θ ά γ ρ ά ψ η γιά δική του τό ϋθνος; Ή νέα τό ζωντανό μητρικό Ιδίωμα πού μιλοΰν στήν Ελλάδα όλοι κάθε μέρα ή ή παλιά άρχαί-

Page 17: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ζουσα; Ή ή via καθαρισμένη όμως όσο π ρέτίί καί διορθωμένη όσο γίνεται, ώ στε σιγά σιγά καί μιά ώρα άρχύτερα νά πάη καί αύτή όσο μπορεί πιό κοντά καί όσο φανή σωστά σ τ ’ άρ- χαΐα;

01 λιγοστοί φ ί λ ο ι τ ή ς δ η μ ο τ ι κ ή ς , μέσα στις προ- /ραμματικές τους Ιδέες δέν ξεχνούν συνήθως καί τό ζήτημά τής όρθογραφίας, πού τούς είναι τουλάχιστο πρόβλημα: ' Υστερ’άττό τις δυόμισι χιλιάδες χρόνια θά γραφή ή νέα γ λ ώ σ ­σα μέ τήν παλιά πάντα όρθογραφία,άναττλοποίητη καί άμ; - ταρρύβμιστη, ή τι πρέπει νά γίνη γιά νά ξεφύγωμε τΙς άτε- λείωτες δυσκολίες πού μοιραία 6ά γεννηθούν;

Καί παίρνουν όρισμένη Θέση. Ά λλος Θέλει κάποια άπλοποί- πση, άλλος ριζικώτερη λύση, ενας τρίτος τή δοκιμάζει.

Δέν είναι πολλοί όσοι μίλησαν άλλά ενας κι ενας: ό Ψαλίδας, ό Χριστόπουλοΐ, ό Βηλαρδς, ό Σολωμός~κα1 είναι άξιοσημείωτο π ώ ς οΐ ποιητές τής πλειάδας στή Γαλλία είχαν δείξει άνά- λογο ένθουσιασμό γιά μιά όρθογραφική άπλοποίηση.

Τή σειρά φαίνεται ν* άνοίγη ό ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΧΡΙΣΤΌΠΟΥ- ΛΟΣ, ό νέος ’Ανακρέων ό καμινάρης καί λογοθέτης άπό τό Βουκουρέστι,μεγάλο τότε πνευματικό κέντρο τοϋ έλληνισμοϋ, ό συντάχτης τής νέας ΑΙολοδωρικής γραμματικής.

«Έσπούδαξεκαθώς μδς λέει ό έκδοτης του, νά είσάξη νέοι· σύστημα όρθογραφίας», καί ό Ιδιος παραπονιέται π ώ ς ό τυ ­πογράφος τοϋ τύπω σε τά ποιήματά του πάλι μέ τήν έλληνι- κή «στραβογραφία» (1811).

Μάς εμεινε όμως άπό τήν είσαγωγή στά Λυρικά του (1811) τ ’ Όνειρο, πρόγραμμα καί σάτυρα μαζί, όπου είδε, λέει δυό γυναίκες, πού ζητούσαν νά κερδίσουν τή συμπάθειά του. Ή μιά ήταν «πολύλογη, ώς τόν λαιμόν στιβαγμένη άρμαθιαϊς γενικαΐς άπόλυταις, δοτικούς, άπαρέμφατα, αΰξησαις, παραύ- ξησαις, διπλασιασμούς καί άλλα τέτοια Ιερογλυφικά»—αύτή ήταν ή γλώσσα, διορθωμένη κατά τις συνταγές τοϋ Κοραή,- καΐ ή άλλη, ή «σοβαρά καί σεμνή, σιωπηλή, στιγμένη ζουνά- ρια ψιλαϊς, δασείαις, βαρείαις, όξείαις, περισπωμέναις, ζευ­γάρια βήταις, κάππαις, λάμδαις καί τά λοιπά γράμματα.......«άνέκαθεν τιμηθεϊσα παρά τω ν λαμπρών θιασώτων της, καί έττεξεργασθεΐσα με τοσούτους ύψηλοτάτους καί κριτικοτάτους κανόνας,διά νά εμπορώσι νά τήν άττοκτώσιν άτταξάπαντες.. ν — ή όρθογραφία τής έ&νικής γλώσσας.

’Από τό Χριστόπουλο ίσως νά έπηρεάστηκε καί ό φιλό­σοφος άπό τά Γιάννενα, ό ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΨΑΛΙΔΑΣ, π ού σέ ;να του γράμμα πρός τό Ζαμπέλιο, στά 1812, άξιώνϊΐ

14

Page 18: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Του Β η λ σ ο ά ή φωνητική όρθογραφία (1814)

Γ* 111·//.·/.; à ···.» 7 , i . r . - . r i i irr·, r i : Φγ>λ>λ-:-< : ;w ) Γ ρ ι? ΐί (V/ 11>'--',λιιτ I ■ η. |κΛ-1μΤ).

ΙΙαρχςενέ.'ίομε. ç /,λΐ μου! ακόμα κε σ 'τ’χλο το ανοητοτερο κε παραξενοτερο φη/.ιασμα, οπου κανουν της γλοσα; μ»; γράφον­τας τη με την αλοτεσνη ορθογραφία, η οπηχ για τη γλοσα μας την τορεσνη γίνεται στρχ|ϊογρχφηα· επηδη; μεταχηρηζοντε ψηοια περσοτερα άπο τη ; απλές φονες. οπου εχη η γλοσα μας. κε δι- φθονγκες αλοτεσνε;. οπού τορα δε φανερονουν τηποτε;· κε δεν περνουν παραδηγμα απο τους προγονού: μ *:, η οπηη τα προτα 1C ψηφία τα α^γατησαν κανοντα; τα 1ΐ·. κε για γληγοραδα στο γραψημο επροσΟεσαν κε πεντε δηπλα. το η αντηί εε. το ω αντη::οο. το ξ αντης κσ, το ψ αν της πσ, το ζ αντης σδ___ Κε αν δεντους αρεγη το παραδηγμα τον προγονον μας.......... ας παρουνπαραδηγμα απο τους Μοσκοβου;. η οπηη απο το παλιό τους τ ' αλφάβητο, οπου ηχε 44 ψηφία, ερηξαν 11 κε εμηναν 33* εττηδη; στην τορεσνη Μοσκοβηκη γλοσα τοσα χρηαζοντε κε τοσα ηνε κρκετα για να παραστησουν καθε απλη φονη της γλοσα; τους.

Κε εμης ληπον, για να γράψομε τη φησηκη μας γλοσα, πρεπη νχ ρηζομε το ω και το ir κε στον τοπο του υ να βάλομε την πα>ια δηφθονγκο, κε να γενη τ’άλφαβητο μα; με 23 ψηφία τα οπηαηνε αρκετα.......... να ρηςομε κε τες παλιέ; δηφθονγ-κε; κε τρη-φθονγκες κε να μεταχηρηστουμε τες εδηκε; μαΓ τεσερες κηριες· nt, fit, οι, ovt. Ξττηοης ακουοντε σ’αφτες 8ιο φονες διαφορετηκε::σε μια συλαβη___a tro ;, χαιδεβο , πεται, /τιμόνι, λει, ελεψοσηί·η.οοιδο, αχονι___ruòta, π ιε , a ìitj, ax c h o , γομιοϋ' κε ετση το ιστ’αλφαβητο μας δε χρησιμεβη σ’αλο παρα στες δηφθονγκε; μοναχα- μας χρηαζοντε ακόμα κε τρηα σημαδια, η αποστροφο. η η-3διαστολη κε ο τονος· κε ο τονος εχη παντού, αλα μοναχα στα αμφηβολα* καθος: άλα κε αλά, πόλη κε πολή, n iò ta κε πεδιά.

Αλ* ημπορη κάνης νχ μου ηπη οτη. πο; ’μπορούμε τορα ν’ αφηκομε την αλοτεσνη ορΟογραφηα, ’πούνε με ταφτη τοσο ρο- μεικα β τβληα τηπομενχ και για να ξχνατηποθουν με την τορε- σνην ορθογραφηα θέλουν απηρα εςοδα; Τούτος, αν καλολογα- ριαζε, αφτο δε θα το ελεγε· επηδης βη£λη* ρομεικα δεν εχομε πολλά χόρια απο τέσερα. τον Εροτοκρητο, οπου ηνε α>.ος Ομη­ρος, τον Χρηστοπουλο. οπουνε νέος Ανακρεοντας, την Εροφηλη κε τη Βοσκοπουλχ, κι’ αν ηνε κε αλο κανένα δεν το ηδα. Κί αν ξανατηποθουν με την ορθογραφία της γλοσα; μας. οληγα έξοδα χρηαζοντε' τ’ αλα ομος, οπου γκηλιουντε εδο κ.’ εκη κε ο που λεγοντε ρομεικα, χόρια απο ρομεικχ κε έληνηκχ ο,τη αλο θελης ηνε.

Page 19: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

«άφαίρεσιν της ορθογραφίας, αναγκαίας ε ς τήν παλαιόν, περιττής 6έ εϊς τήν νέαν τω ν γραικών γλώσσαν».

Πιό ξεκαθαρισμένο όρθογραφιχό πρόγραμμα σέ ριζοσπα­στική βάση έχει 6 γιατρός τοϋ Άληπασά στά Γιάννενα, 6 μυαλωμένος γιατροφιλόσοφος ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΗΛΑΡΑΣ.

’Οχι μόνο θεωρητικά ήξερε νά ΰττοστηρϊξη τό φωνητικό σύστημα μέ σοβαρή έπιχειρηματολογία είτε μέ λεπτή είρω- νεία, άλλά καί πραχτικά δοκίμασε νά τό στηρίξη γράψαντας σύμφωνα μέ αύτό τις Φηλολογηκες του γραφές καί τή Γρα- ματηκη της ρομεηκης γλοσας.

Τέτοιες όμως μονωμένες φωνές έσβησαν χωρίς άπήχηση μαζί μέ τίς συνηγορίες γιά τήν καθιέρωση της νέας γλώ σσας μέσα στό τεράστιο κϋμα τοϋ άρχαϊσμού.

Πενήντα άκόμη χρόνια άργότϊρα κρίνει ό Ν. ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ τό σύστημα τοϋ Βηλαρδ Ιδιόρρυθμο,πού «τεκμήριο! παράδο­ξόν τι νόσημα της κριτικής τοΰ άνδρός δυνάμεως».

Σάν έπιμνημόσυνο στήν άττοτυχημένη προσπάθεια άκούεται, στά χρόνια ίσια ίσια τοϋ ΕΙκοσιένα, ή φωνή έκείνου πού άνα- γνωρίστηκε άργότερα έθνικός ποιητής.

Γιά τή γλώσσα πού θά μιλούσε στό έθνος του δέν άκουσε παρά τή συνείδησή του. ’Αλλά γιά τήν όρθογραφία ύποτά- ζεται σιωπηλά ό ΣΟΛίύΜΟΣ σέ ό ,τι έκαμαν οΐ άλλοι.

Καί μ’ έγκαρτέρηση σέ δ ,τι πιά έχει γίνει προσφωνεί στό Διάλογό του τούς τόνους καί τ ’ άλλα όρθογραφικά σημάδια, πού δείχτηκαν δυνατώτερα από τον ποιητή: «Χαίρετε, λοι­πόν, Θξϊοι τόνοι, όξείες, βαρείες, περισπωμένες! χαίρετε ψιλές, δασείες, στιγμές, μεσοστιγμές, έρωτηματικές, χαίρετε ! Ό κόσμος τρέμει τή δύναμή σας, καί ούδέ ποιητής, σύδέ λογο­γράφος ήμπορεϊ νά γράψη λέξη, χωρίς πρώτα νά σδς ύττοταχθη».

"Ετσι έγκαινιάζεται ή έποχή τής καθαρεύουσας καί της. ί- οτοηιχη- άοχή- ή τοΰ έτνμοΡ.ογισμον.

Γιά τήν απόφαση νά όρθογραφηθη ή νέα γλώ σσα μέ βάση τήν Ιστορική άρχή μπορούμε ώς ενα σημείο νά καταλάβωμε π ώ ς βάρηναν καί ούσιαστικοί λόγοι: ‘Η άναγνώριση της σπουδαιότητας πού έχει γιά τή νέα ‘Ελλάδα ή άρχαία γραμ­ματεία καί ή άνάγκη νά μή δημιουργηθη μεγαλύτερη από­σταση άττ’ αύτή μέ τήν καθιέρωση νέας όρθογραφίας γιά τή νέα γλώσσα, πού θά τήν εδειχνε έτσι σάν κάτι όλότελα ξε­χωριστό καί διαφορετικό άπό τήν άρχαία. Δέ θά νιώσωμε ό­μως τόν τρόπο πού έφαρμόστηκε αύτή καί τή δύσκολη κα­τάσταση, όπως διαμορφώνεται ώς σήμερα, σν δέν άναπλά- σωμε μέ τή φαντασία τήν έποχή καί τΙς βλέψεις Ικείνων πού

16

Page 20: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

éfkocav t o t ε την κατεύθυνση-ένθουσιασμού; καί όνειρα άττό καιοό ξεχασμένα σήμερα.

Τό άρχαϊστικό Ιδανικό δέν έσβησε όταν άττό τά 1800 έπαυ­σαν οΐ άντιπρόσωποι τής παλιάς βυζαντινής όλιγαρχίας νά γράφουν τ ’ άρχαία. Σύνθημα γιά τή διαμόρφωση τής νέας γρσπτής γλώ σσας ίγινε γρήγορα : Ά ν όχι άμέσως άρχαϊκά, τουλάχιστο, όπως είπε συμβιβαστικά ό Κοραής, που έμοιαζε νά τόν άκολουθοΰν, σιγά σιγά π ίσω πρός τ ’ άρχαία, ώς τή μέση-άλλά, όπως έλεγαν καί έσπρωχναν καί έγραφαν οΐ άλλοι, καί γρηγορώτερα, καί όλο καί περισσότερο, γιά νά τά πλη?ιά~ωμε μέ τήν άνανεωμέυη γλώ σσα μας.

Σκοπός καί τέρμα τοΰ καθαρισμού, στά χρόνια πού καί ό φιλελληνισμός περίμενε ν’ άναστηθη ή άρχαία ‘Ελλάδα, ήταν νά ξαναζωντανέψη γιά τούς άττογόνους ό άρχαϊος πολιτι­σμός, νά ξαναφτάσουν στήν άρχαία δόξα, καί μέσο γι* αυτόν τό σκοπό π ρώ το, καί κύριο, παρουσιάζονταν, μέ άρκετή άφέλεια, τό βλέπομε σήμερα, ή γλώσσα.

Μέ τή νέα γλώ σσα τοϋ ζωντανού Ιθνους—καΘαρεύουσα όμως άπό κάθε χυδαϊσμό καί νεωτερισμό-πού όλοένα Θά διορθώνεται καί θά γράφεται καί θά καθαρίζεται καί θά μιλιέται, θά ζωντα- νεύη όλο καί περισσότερο ή άθάνατη σ τ ’ άρχαία έργα έλλη- νικη γλώ σσα, καί θά ζωντανεύουν μαζί γιά τούς άιτογόνους οΐ κλασικοί συγγραφείς, π ού θά είχαν πιά τήν Ιδία περίπου γλώ σσα μαζί τους. 01 μεταφράσεις τω ν άρχαίων τραγικών άπό τό Δούκα, τό Ραγκαβή καί τούς άλλους μας δείχνουν καί έκ τω ν υστέρων πόσο χιμαιρικό ήταν καί μάταιο τ ’ δνειρο πού έθρεψε κι ενθουσίασε γενεές λογίω ν.Γι

Μέ τέτοιο όμαος Ιδεολογικό προσανατολισμό καί μέ αύτό τό γλωσσικό πρόγραμμα καταλαβαίνομε π ώ ς γιά τήν καθα­ρεύουσα ήταν ό όρθογραφικός άρχαΐσμός ή Ιστορισμός αυτο­νόητος. Δέν υπήρχε κάν πρόβλημα όρθογραφικό ή δυσκολίες.

Εκείνο πού λέμε νέα, λαϊκή, μητρική, κοινή γλώ σσα, δημο­τική—Θαμμένο κάτω άττό τήν κοινή περιφρόνηση, δέν ύπάρχει πιά τότε, δηλαδή δέν τό βλέπουν, δέ Θέλουν νά τό άκούσουν πού μιλιέται, δέν έννοοϋν νά τό γράψουν. ΓΤοιός άπό τούς πρωτοπόρους του καθαρισμού νά τή συλλογιστη καί ποιός άλλος Θά τολμήση νά τή γράψη;

Γρήγορα Θ’ άποκλειστή καί άπό τήν ποίηση, τουλάχιστο στους πανεπιστημιακούς διαγωνισμούς. Ο! έπτανήσιοι, έξω άπό τό έλεύθερο βασίλειο, θά της μείνουν βέβαια πιστοί άλλά ποιός τούς ρω τδ καί ποιός τούς διαβάζει; "Ας κάνουν δ,τι θέ­λουν.

Λίγο άργότερα, στά 1850, ή έπιτροπή τω ν διδαχτικών τούΤό πρόΒλη α τής όρθογραφίας μας 2

17

Page 21: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

δημοτικού σχολείου άνακηρύχνει γραμματική του τήν άρχαία.Καί άλήθεια, οΐ νέες λέξεις, ας πούμε χο.-τ'^ ί , σνκοηιοτ, Θα

γράφωνται λίγες και όλο καί λιγώτερες, όρθογραφημένες πάντοτε κατά τήν έτυμολογία τους.

Στό μοναδικό λεξικό τής δημοτικής τοϋ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ (1835), τό μόνο τής μητρικής γλώ σσας π ού άξιώθηκε νά βγάλη 6 έλληνισμός σ ’ έκατό χρόνια έλεύθερη ζωή, βλέπομε, χωρίς πια άπορία, π ώ ς καί ή όρθογραφία είναι μέσο καθοριστικό, ύπηρετικό τοΰ άρχαΤσμοΰ.

ΤΙ μ’ έμποδίζει νά γράφω , ρωτά ό λεξικογράφος, τ ' όμ μ άτι , οπ οίο ; v.cv ί/.θοι άντίς τό μάτι, 9χοιος κι à? ίρθη, άφοϋ Ιτσι πλησιάζομε πιό γρήγορα σ τ ’ άρχαία; Καί τά γράφει.

Γιατί καί τό λεξικό αυτό δέν είναι τής δημοτικής παρά «νεοαρχαϊο» έλληνικό. Δέ συντάχτηκε γιά νά μάς βοηθήση νά γνωρίσωμε τή γλώ σσα μας, γιά νά καθρεφηστή ό νέος έλληνισμός στήν έκφρασή του παρά για νά γίνη γρηγο- ρώτερα ό γυρισμός σ τ ’ άρχαία. "Ετσι άφιερώθηκε «τή πρός άνάκτησιν τής προγονικής εύκλειας εύγενώς άμιλλωμένη νεο- λαίςτ τής ‘Ελλάδος.»

Κάπως διαφορετική γλωσσική—δχι όρθογραφική—κατάσταση παρουσιάζεται στά 1880. μιά κρίσιμη πάλι έποχή γιά τήν πνευματική μας Ιστορία.

Είναι ή έποχή πού όνόμασα άλλοτε του «έπιστημονικοϋ φωτισμού»,δπου άρχίζουν καί βλέπουν στήν 'Ελλάδα ο! νέοι έπιστήμονες μέ Ιστορικώτερο μάτι καί χωρίς τήν άρχαΐστική πρόληψη τή νέα Ελλάδα καί τή γλώ σσα της, καθώς καί τή σχέση τους μέ τ ’ άρχαία.

‘Η ζωντανή γλώ σσα δέ γράφεται άκόμη άλλά μερικοί έπι­στήμονες τήν προσέχουν, τήν τιμούν, τή μελετούν, έχουν νά τή γράψουν στίς έκδόσεις τους. Πως θά τήν όρθογραφή- σουν ; θ ά βρουν κάποια νέα βάση ή θά φυλάξουν άτροποποίητο τό σύστημα πού ήταν αύτονόητο καί άναγκαίο γιά τήν κα­θαρεύουσα, δμοια περίπου έξωτερικά μέ τ ’ άρχαία;

’Από τούς πρώτους έκδότες κειμένων της μεσαιωνικής δημο­τικής ό ΛΑΜΠΡΟΣ έχει, λέει στόν πρόλογο τω ν Rom ans grecs, γραμμένο γαλλικά, στά 1879, νά πολεμήση έναν δχι Αξιο­καταφρόνητο σκόπελο : Ποιά όρθογραφία ν’άκολουθήση γιά αύτά τά κείμενα;

Μέ κάποια συγκίνηση διαβάζομε τούς όρθογραφικούς του στοχασμούς γιά τήν έφαρμογή τής Ιστορικής άρχής, πού θά δικαιολογήσουν τίς γραφές του .7 Χωρίς νά έχουν άμεσα ροπή στήν όρθογραφία της μητρικής μας γλώ σσας δείχνουν π ώ ς καί στά χρόνια τοΰ έπιστημονικοϋ φωτισμού ήξερε ή παλιά

Page 22: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ép6oypap:<r ώ.νχ:; τ ω ν 3u£av:r. ώ;·· ;·3 βοσταχτή k s î μέσα σέ μιά ν^φαλιώτϊρΓ, π γ λ ω " ;κ η ατμόσφαιρα.

Γιατί ό ύτπρτρτφκάς αύτος όρθονραφικός Ιστορισμός πού συνεχίζεται κα; στά χρόνια τοϋ διαφωτισμού, τόσο έπιδει- χτιχά ά5'.άς>ο:ο; γ ;ά τα δικαιώματα καί τις άνάγκες τής νέας γλώσσας., δέν καλλιεργούνταν ττιά γιά νά βοηθήση καί αύ- τός νά πλησιάσω^- τήν άρχαία γλώ σσα— ττίστη πού άρχί- ζ*ι πιά καί φανερώνεται μάταιη—παρά γιά νά δε Ιχνη καί νά π ιστοποιή τήν ιστορία καί τις περγαμηνές των «έρειπίων», τής μητρικής γλώσσας, πού κανείς άκόμη δέν τή γράφει στήν καθημερινή ζωή—είμαστε στά 1880 καί στό μεσουράνημα τοϋ Κόντου—πού γιά τήν ώρα ωστόσο μπορε! νά τοποθέ­τησή άποξεραμμένη μέ τήν έπιστημονική τσιμπίδα στίς προ- θήχες τοϋ μουσείου γιά μελέτη.

Περισσότερο συστηματοποιημένες, έπεξεργασμένες καί στη­ριγμένες προγραμματικά βρίσκομε άργότερα τις ίδιες Βασικές σκέψεις στο ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ, συνήγορο καί έφαρμοστή τοϋ όρ- θογραφικοϋ Ιστορισμού στήν κλασικώτερη του μορφή.

Ριζωμένος στήν ίδια έποχή μέ τό Λάμπρο καί μ’ ϊργο τής ζω­ής του τή μελέτη ίσια ίσια τής νέας γλώσσας, δέν τήν ίβλΙεπε βέβαια πιά σάν καταστροφή καί έρείπια, πρώτος μάλιστα όνόμασε τή δημοτική «ή εθνική γλώσσα».

Υποχρεωμένος ώστόσο καί άπό τό £ογο του ν’ άντικρίση όλοκληρωτικσ καί ώ ς σέ κάθε λεπτομέρεια τήν όρθογραφική της ρύθμιση-σ’ έποχή πού άρχιζε όλο καί περισσότερο νά ξεθαρρεύεται σά γλώ σσα έθνική καί νά διεκδική τά δικαιώμα- τά της—συνέχισε 6 ίδιος καί ζήτησε νά κατοχυρώση σύμφωνα μέ τήν παλιά άρχαΐστική Ιδεολογία σύστημα όοθογραφικό, ττού μοιραία Ιπαιρνε όλο καί θεωρητικώπρο, άντιπραχτικό, καθαρά έτυμολογικό καί Ιστοριστικό χαραχτηρα, όσο ή κοι­νωνική έξέλιξη, χειραφετημένη άποφασιστικά άπό τόν άρχα- ϊσμό, ξυπνούσε στίς άνάγκες τής ζωής.

Σκοπός καί 2ργο τής όρθογραφίας είναι καί γιά τό Χατζι- δάκι, όσο πρόκειται γιά τούς νέους τύπους της σημερινής μας γλώσσας, άκόμη καί τούς ξενικούς, νά παριστάνη «όσον οΤόν τε άκριβέστατα» τις άλλαγές πού δοκίμασαν στην Ιστο­ρία.

Επισημοποιείται έτσι ή καθιέρωση τής άλύγιστης άρχής τοϋ έτυμολογισμοϋ καί νοθεύεται προγραμματικά ό σκοπός τής όρθογραφίας.

Γιά τΙς πραχτικές άνάγκες δέ βλέπομε μεγάλο ένδιαφέρον. Είναι βέβαια ή όρθογραφία μας, άναγνωρίζει καί τονίζει ό Χατζιδάκις, δύσκολη καί βάσανο μεγάλο γιά τό σχολείο,

Page 23: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

άλλά έδώ ίχομε απόφαση τελειωτική και ανέκκλητη τοΰ έ­θνους μας. Είμαστε άχώριστα δεμίνοι μέ τούς άρχαίους καί ή παραμικρή άλλαγή πού θά τολμούσαμε, στους τόνους, τά πνεύματα, τούς διφθόγγους θά ήταν καταστρεπτική, «£ντι- κρυς ίθνοφόόρος». Τό ζήτημα δέν είναι άν Θά ίχωμε εύκολη ή δύσκολη όρθογραφία παρά «ττερί ένότητος ή διασπασμοΰ τή^ γλώσσης».

Τό μόνο πού μάς μένει νά κάμωμε είναι νά έφαρόμζωμε όσο γίνεται πιστότερα καί σέ όλους άνεξαίρετα τούς νέους τύπους τήν Ιστορική άρχή. Έ τ σ ι άποχτοϋμ£ κέρδος μεγάλο : «Κα­θίσταται τοίς είδήμοσι της άρχαίας έλλη νίκης καταφανής ού μόνον ή ταυτότης καί ή συγγένεια των νέων λέξεων πρός τάς άρχαίας άλλά καί ό τρόπος καθ’ ον άλλαι έγένοντο ή μετεπλά- σθησαν». Τ* άκόλουθα παραδείγματα δείχνουν π ώ ς έφαρμό- ζει στή νέα γλώσσα ό Χατζιδάκις τήν Ιστορική γραφή:

’ντροπή, ûà ’βρή, κάμποσος, ?.άδι, τw oç,—τρανηξα, άγώοι, όωτφω, πηδάει, r à nrgv'ij), άποφάγει, τό φι?£Ϊ, διάχως, χάοως, ζυλεά, γραιές, τοις μη?*ές—άνοιγωχ/.είι·ω, Γ εώ ογις , Β α σ ί^ ις , Καννε/,λόπονίλος, μαν(.ομμάτις, βαρχάοοώ ες—τημώνι, μαχαρώνι, ια ο τ τ ϋ . ια . φασσαοία, axä?.a. M äoxo:, χωτιέλ/.α, γασον/J.i, μι- Μονλλα, χ ονοέ ίλ ι*

Τό σύστημα αύτό είχε καί στή σ χ ο λ ι κ ή γ λ ώ σ σ α , τήν καθαρεύουσα στά χρόνια αύτά, τήν έπίδρασή του. Γ ρα­φές καθώς μεγαλύτερος, καλύτερος, εχει γραφή, εχω δώ σει ττρόφτασαν τούς περισσότερούς μας στά μαθητικά βάθρα. Ή δημοτική, άποκλεισμένη ώ ς τον αΙώνα μας άπό τά σχολικά βιβλία, δέν πρόφτασε νά ρυθμιστή σύμφωνα μέ τό σύστημα αύτό. Σ τ’ άναγνωστικά όμως τοϋ 1910, τά πρώ τα «τών έπι- τροπών», καθώς όνομάστηκαν, βγολμένα άπό τό κράτος, βρίσκομε στά καταχωρι ζόμενα δημοτικά ή άλλα ποιήματα, άν καί δ i άποκλειστικά καί συστηματικά,τΙς γραφές: ’μ μ άτι, λίγος, 'ψαρεύω, βάγιάς, )·αντόπονλ?.ο, βο.οέλ?.ια.'·'

‘Η πίστη στήν ίστορική άρχή είναι περίπου καθολική όλό- κληρο σχεδόν τό 19. a l.—οΐ άντίθετες τουλάχιστο γνώμες δέν ξεθαρρεύονται εύκολα. Ά ν παρουσιαστή άλλωστε καμιά θά τή γελάσουν:

Τό τάφτα, γράφει μί τό φ καί τό σταβρό ; μέ βήτα καί τό ίναζμενίζομαι μ’ ένα ζευγάρι ζήτα.

Ά λλω στε μέσα στό άκράτητο ρεΰμα τοΰ άρχαϊσμοϋ θά ήταν σάν άντινομία καί σχεδόν άδύνατο ψυχολογικά νά δια-

20

Page 24: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

νοηθη κανείς άπό τούς όπαδούς τής καθαρεύουσας—σχεδόν μόνο οτύτοί ύπάρχουν-νά έγκαταλειφτη ή Ιστορική άρχή.

Καί άλήθεια μόνο μία φωνή υψώνεται δλην αυτή τήν έποχή γιά τήν καθιέρωση της φωνητικής γραφής στήν καθα­ρεύουσα, στά 1879, ένα βιβλιαράκι γραμμένο φωνητικά, άπό εναν παπά π ού ζοΰσε στό έξωτερικό, στό Λίβερπουλ της ’Αγγλίας. 01 σκέψεις πού έκθέτονται σ ' αύτό μάς δίνουν καί τό κλειδί γιά τή φαινομενική άντίφαση πού παρουσιάζει.

Είναι τά χρόνια πού άναγκάζονται πια ν* άναγνωρίσουν π ώ ς ή καλλιέργεια τής καθαρεύουσας δέν έφερε τήν παιδεία καί τή χρυστ έποχή πού προσδοκούσαν καί είχαν ύποσχεθτϊ οί συνήγοροί της. Καί ό πατριώ της καί νεωτεριστής παπάς, πού έκανε καί τό δάσκαλο, κι έξακολουθώντας νά πιστεύη στήν καθαρεύουσα δέ φαντάζεται καν π ώ ς είναι δυνατό νσ γραφή πιό απλά ή μητρική γλώσσα, κάνει τήν Απροσδό­κητη αλλά καί μοιραία σκέψη π ώ ς ή άποτυχία τής καθαρεύ­ουσας θά γιατρευτη άμα αυτή γίνη μέ τή φωνητική γραφήπροσιτή σέ όλους........ καί μαζί της, φαντάζεται, γίνη προσιτήκαί ή πάντοτε μακρινή καί δυσκολοπλησίαστη άρχαία γλώ σ­σα καί φιλολογία. Αύτό προσπαθεί νά έξηγήση τό φυλλάδιο «Πάντες ι Έλινες εγγράματι τυτέστι πος ι καθομιλυμένι έλινικί γλόσα δύνατε, διά καταλίλυ διδασκαλίας κε απλοποιίσεως επυσιόδυς τυ ορθογραφικύ αφτίς μέρυς, κε ζοίν πλίονα ιθικίν τε κε κινονικίν ν αποκτίσι, κε εφκολομάθιτος να καταστί προς πάντας ομογενίς κε αλογενίς. ιπό Τιμοθέυ ΚΥΣΤΑ».

Τό βιβλίο αύτό δέ φαίνεται νά τό πρόσεξε κανείς, ένώ έγινε αρκετός λόγος γιά μερικές προτάσεις ν’ άπλοποιηθή τό σύ­στημα τω ν τόνων καί πνευμάτων στήν καθιερωμένη καθα­ρεύουσα, πού τόσο δυσκόλευαν την όρθογραφία της καί τή διδασκαλία.

Προτάσεις αύτοϋ τοϋ είδους ήταν φυσικό νά γεννηθούν καί εύκολώτερο νά υποστηριχτούν καί γιά τήν καθαρεύουσα, άφοϋ τά όρθογραφικάαύτά σημάδια δέ συνανήκουν στό σώμα τώ ν λέξεων, καί μέ τό παραμέρισμά τους δέ δημιουργούμε άμεση άντίθεση μέ τήν άρχαία γλώ σσα καί όρθογραφία, ούτε κλονίζεται ή Ιδεολογική βάση της καθαρεύουσας.

Έκτος άπό τόν I. ΣΚΥΛΙΤΣΗ, πού μίλησε στόν Παρνασσό «Περί άρσεως ματαιοπονίας* (στά 1886), εχομετό ΝΙΚΟΛΑΟ ΦΑΡΔΥ άπό τή Σαμοθράκη, πού σέ δυό άξιόλογα βιβλιαρά­κια (1884 Μασσαλία, 1889) μέ πλήθος φωτεινά έπιχειρήματα γιά τήν «ατονον» καί «απνευματιστον γραφήν»—άπαντώντας συγχρόνως καί σέ όσους πολέμησαν τΙς προτάσεις του αυτές

21

Page 25: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Π ά ν τ ε ς t Έ λ ι ν ε ς

ε γ γ ρ ά μ ,α τ ι

κ«ς t »ΑομιλνμΑη iXmvl ~λόη ftùvxrc, Cix ι»χ·:ϊ.>.ίλυ« t απλοβιίοιως csvicràftcu; tv> opOofpa-fixi» αφτίς

μΛρυς, xt ζωίν ιιλΐονα ^Οινήν τ ι u »vovixlv ν arrouxtet, ce κρχολοαΛδιτος va « τ « · :1 ηρος πάγιας ομονινίς u <χλογη»ίς

»110

Τ εμ ο Ο έο Κ ύ β τ α

ΑΘΗΝΗΣΙΚΚ ΤΟ Ϊ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΤ ΤΗΣ ΦΙΛΟΚΑΛΙΑΣ

«1 - ΟΛΟΕ ΪΟίΟΚΛΕΟΓΪ — sa

1879

Page 26: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

•Η φ ω νη τική ô p 0 o y p c:ç ii τού Κ ο υ c τ α

Υοόλος « :»χ*ρ ό εντά^δα να ?,.αλίσο περί πασόν τόν* οφελιόν, έτινες Οέλυν πρεκίψι εκ τ : ; α -λ ο π ίσ εω ς τ ις εφστροφοτέρας τον λαλυμένον γλοσόν .Ό τι όμος αδί­στακτος διατινόμεθζ ίνε, ότι, μετά τιν εςομάλινσιν *ο - λόν δισχολιέν, t γλόσα απλοπιίτε ις τιΰτον {3α6μόν, οστε πάντες t λαλύντες Ιίλιν ίοτΙ δίνονται να χα τα χ- Οόσι μεταξί τον εγγραμάτον κε μόνον ι ίλίΟιι Οα μίνυν

αγράματι. Τ ι δίνατε οε νβ -ττράζι έόνος άνεφ αγραμά- τον , περι τύτυ ας χρίνοσι άλι. Πιθανόν ι καλίκαγαδί, ι σιντιριχί ις τιν τον γραμάτον αριστοκρατίαν ι τό μ ο ­ν ο π ό λ ο ν αοτον ορεγόμενι, ίσος μάλιστα εκ φό6ο με

απολέσοσι το c i αοθόνυ. ιδρότος χε πολόν μόχθον απο- χτιθέν opÔoypaçtxôv οορτίον, υδόλος στέρξοσι τόν ακοχορισμόν από το διακρίνον αφτυς τον χιδεον χε

αγράματον έξοχον π λεονέχτιμα. Ι ς τύ ς τιύ τος λ έγ ό - μεν να φιλάξυν μ ετά θρισχεοτιχίς εδλαβίας τον βιβα- 6ρόν τ ο ν ος πιστί όμος οπαδί εχίνυ, όστις ίπε «π τοχ ΐ εδα γ γελ ίζοντε» , χε ος μ ιμ ιτέ τυ τόν εθνόν Αποστόλι» ιπόντος «σοφ ίς χε αγραμάτις ο φ ιλέτις ιμί,» ας δρο- σίσοσι χε ιμόν τα διψαλέα χ ίλ ι διά τον διαβγόν τ ις ιψρ· λ ίς τον σοφίας ναμάτον. Δεν θεορό άσκοπον να επανα- λάδο εντάφΟα τα ιπό τυ άιμνιστυ ΚοραΙ αναφερόμενα ος πολιν έχοντα τιν σχέσιν μετά το προχιμένυ ζιτίμα- •τος. Οπίυ δίποτ έβνυς τις γλόσις ι γραματιχι άλο δεν ίνε ιμί σιλογί τον χανόνον, χατά τυ ς οπίυς γράφι t λα- λ ί, ις περίοδον χρόνυ τινα διορισμένιν, το πλέον πεπ *- δεβμένο μέρος τυ έβ νυς.Ό ταν ι γλόσα περ ί-τις οπίας γίνετε ι γραματιχι, ζ ί, ι πεπεδεβμένι τυ έθνυς, δε*

*Χυν οχεδόν υδεμίαν χρίαν τιάφτις σ ιλογ ίς επιδί αφτί ενομοθέτισαν τυ ς κανόνας τ ις γλόσις* κ ε* Ιιπέδεφτι έ-

Page 27: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Τό τονικό σύστημα τοϋ Φ α ρ δ ύ , πού κατάργησε τόνους καί -πνεύματα (1884).

Ά -ό τό του, « lit?·, ato'.vj xa; s :r ,;v ia r :o t v jv ìs -Ϋίϊ ττ,- ν:ί«»τε;ις ιλληνικτ,; γλωσσης uip~>cm χ » a~oSi.i? .: I 1«89 '.

ΙΙεντζ ηδη παρηλύον ετ/;. αφ’ ης ετ-.οχη;, εν Μασσαλία διαμενων. εδημοσιευσα εν ιδιαιτερω φυλλ.αδιω την «Π ε ζ ι ά τ ο ν ο υ κ α ι α π ν ε υ μ α τ ι σ τ ο υ γ ρ α φ ή ? Τ η ? s λ > η ν ι κ η r γ λ ω σ σ η : Δ ι α τ ρ ι β ή ν μ ο υ». Λν και ειχα. κ*·- τοτε ω : και τωρα. πληρη την πεποιΟησιν οτι, προβαλλων την ατονον και απνευματιστον γραφήν τη ; καθ’ η μας ελληνικης γλωσσης. ητο’. τη; ζωσης ελληνικη; γλωσσης. δεν είσηγον νέους θεούς εις την ζλληνικην λατρείαν, ουχ ηττον και παλιν μετα πολλου δισταγμού επαρρησιασθην ενώπιον του δημοσίου. Ειξευρα καλ.ω; οτι. δια της προτασεω; μου ταυτης, ουδεις νεωτερισμός εισηγετο ε ι ; την γραφήν της γλωσσης μας- ~λην ομως, επειδή κάπως παρεβλα- πτετο η τετριμμενη συνήθεια, δια τούτο η προτασις μου εμπε­ριείχε τι το παρατολμον. δια το οποίον και μονον παρεκαλουν έκ προοιμίων τον αναγνώστην μου να γινη δίκαιος κοίτης μου. πριν η γινη σκληρός δήμιος μου.

Απ’ εκείνο ομως, οπερ εφοβουαην, δεν εγλυτωσα. Εκ πρώτη; οψεως του φυλλαδίου μου—λεγω οψεως και ουχι αναγνωσεως,διοτ·. εκ των υστέρων κατεδειχθη οτι πολλοί με επεκριναν χωρίς κάν να ιδουν το φυλλαδιον μου—και παπαδες, και δασκαλοι, και δη, και αρΟογραφοι εφημερίδων λάβροι επεπεσον κατεμου, μη κρ·. - νοντες αξιον ουδε κάν να συζητησωσι σπουδαιως περι τοιαυτη; τίνος βέβηλου υποθεσεως, διότι ενομισαν, φαίνεται,οτι παρεβλα- πτετο αυτο το ομοουσιον της ελληνικης γλωσσης. Ουτω δε, τινε; μ εν ελεγον οτι ελληνικη γραφή, ανευ τόνων και ανευ πνευμάτων, ομοιάζει με άνθρωπον ανευ κεφαλής, η, ανευ ποδων άλλοι δε. οτι οι τονοι και τα πνεύματα, έκτος των α?Λων ευεργητημα- των, α-πνα παρεχουσιν εις την γλώσσαν, επεχουν εκ περισσού και τοπον κοσμήματος εν τη γραφή, ανευ του οποίου η γραφή τη; γλωσσης μας καθίσταται ειδεχθεστατη' και άλλοι αλλα, παρομοι* τουτοις.

Τινες δε, ει και ανωνυμως, κατεδεχθησαν ομως ινα σπουδαιω; συζητησωσι περι της υποθεσεως ταυτης,και δημοσίως εκφερωσι γνώμην κατα της περι άτονου και απνευματιστου γραφής προτα - σεως μου. Εις τουτους, εφ’ οσον μοι εγενοντο γνωσται αι δημοσι­εύσεις των, εγκαίρως απηντησα τα δέοντα. Επι τω σκοπψ δε του να καταστήσω ενημερον τον αναγνώστην μου περι οσων εγραφησαν δια την υποθεσιν ταυτην, θα μεταφερω ενταύθα συν- οπτικω; τα επιχειρήματα των και τας κατ’ εκείνων απαντήσει;.

Page 28: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

25

Ή δεύτερη -πρόταση τοΰ Φ α ρ δ ΰ . Μ ια όξεία στίς ύπερμονοσνλλαβες λέξεις

*0 τελευταίο; λύγο; μου επί τον ζητήματος τούτου.Ετ.ρότε'.νχ και υπεστήρ'.ξχ, εφ’όσον μου ήτο δυνχτόν, την αφαί­

ρεσήν των τόνων κχι των πνευμάτων εκ της νεωτέρχς ελληνικής γλώσσης, και απέδειξα ότι η ρίζα των λέξεων, εκ τη : αφχιρέσεως ταύτης ουοέν πάσχει. Επειόή όμως τινές νομίζουν ότι αναιρού­μενων των σημείων του τονισμού, 6ά επέλόη δυσκολία εις την χνάγνωσιν, Ä’-ά τούτο, προς έξομάλυνσιν πχντός προσκόμματος. δύνχτχι ν» γίντ; χρήσις ενός και μόνου σημείου, μια; οξείας λό­γου χάριν, 3tx την τονιζομένην συλλαβήν των δισυλλάϋων κχ'.υπερδισυλλάβων λέξεων___ ()ύτο> δε. ουδείς πλέον ποτέ Οα δύ-νχται να χντιτάξη τι.

Ή οατλοττοίηση τοΰ Σ κ υ λ ίτ σ η , ττού δέ σημειώνει τη βαρεία κα ί τήν ψ ιλή.

Άττό τό άρθρο του «At γραφικοί προτάσεις- Atcbv 48 (1886) άρ. 4816 6 Νοεμβρίου.

___Απέδειξα ότι ή ψιλή κχι ή βαρεία, ε π ε ι δ ή , κ α ι ανλ ε ί ψ ω σ ι, μ α ρ τ υ ρ ο ϋ ν τ α ι υ π ό τ ω ν ά λ λ ω ν τ ό ­ν ω ν τ ω ν δ ι α τ η ρ ο ύ μ ε ν ω ν , δύνανται και να μη σημει - ώνται εξ ού θα ωφεληθή τχ μέγιστα ή τυπογραφική και προ πάν - των ή εφημεριδογραφίχ, διότι αί κυψέλαι τής έλλ. στοιχειοθήκηςΟα ηλαττοϋντο απο 114 εις 54 μόνον___ Ή μετταρρύθμισιςχΰ-τη ουδεν έχει το τολμηρόν___Δεν -ροτείνω κχτάργησιν, αλλ’άπλήν άρσιν δύο σημείων τής γραφής εκ περισσού τιϋεμένων εν αυτή, αφοϋ ο,τι θέλουν νχ σημάνωσι τα σημεία ταϋτα σημαίνετα·. διά τε της απουσίας των καί τής παρουσίας των άλλων σημείων,τ ο ύ τ ω ν δ ι α τ η ρ ο υ μ έ ν ω ν εν τή θέσει των___ Πάσχαντίρρησής, αφ’έαυτής,θα ανηρεΐτο ώς εΟελόκακος η σχολαία.... Καιρός ν’αφαιρέσωμεν την περικεφαλαίαν εκείνην απο τής κού­τρας των ψιλών φωνηέντων, και να τ ’αφίσωμεν αληθώς ψιλα κα­θώς θέλουν. Λυτα το θέ>.ουν· Ικαστον.......... κράζει εις πάνταγράφοντα. Θέλω νχ είμαι ψιλόν! δηλαδή θέλω να είμαι ράζο ! κουτρούλικο θέλω να είμαι ! τίποτε να μη φορώ. Τ ί βάλλεις αυτήν την περροϋκα επάνω εις το κεφάλι μου; Δεν μοϋ χρησιμεύει εις τίποτε..........

Καθω- εν τοϊς πνεύμασι, τηροϋντες την δασεΐχν μόνην, δεν χάνομεν τον τόπον τής ψιλής, αλλα μάλιστα χαρακτηρίζομε αυτήν εκ τής απουσίας τής δασείας, ουτω και εν τοϊς τόνοις, τηροϋντες την οξεϊαν και την περισπωμένην δεν χάνομεν τον τόπον τής βαρείας..- Ή βαρεία δταν λείψη Οα ήναι μάλιστα χυταγγελτοτέρα τής ψι>ής.

Page 29: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

χωρίς νά τον έχουν 6ιαβάσει—συνηγορεί γιά μιά κο€αρεύουσα χωρίς τόνους καί πνεύματα.

Έ χασε όμως στό τέλος τήν υπομονή του, χάπως συμμαζεύ­εται, καί μέ τήν έλττίδα ν’ άκουστή -περισσότερο -προτείνει άντίς χανέν^ντόνο: μιά όξεία σέ δσες λέξεις δέν τονίζονται στή λήγουσα : «Συναισθανομαι την εύθυνην της καινοπρεπειας του αοχαϊ ζοντος toutou νεωτερισμού μου, ουχ ηττον δενμεταμελομαι». «__ Το ζήτημα δεν ήτο ούτε του κλάδου μουούτε των δυνάμεων μου, κσι ίσως μάλιστα δια τούτο και το ηδίκησα». Πρόθυμα όμως -παίρνει «την ττρέττουσαν θέσιν μα- Θητου» καί Θά περιμένη νά τά -ποϋν καλύτερα «οι διδάσκαλοι του έβνους μας».

Τά έχει όμως ιδιαιτέρως μέ αύτούς, γιατί τό μυρίζεται,ττώς αύτοί, έμείς οΐ φιλόλογοι, είναι -πού φέρνομε έμττόδια στίς ■προτάσεις του, καί γιά μάς φυλάγει καί ένα πάρθιο βέλος:

«ω Ζευ και θεοι παντες, βγάλετε, σας ικετεύω, τα πνεύματα και του ; τονους caro την νεωτεραν μας ελληνικην γλώ σσαν και χώσατε μεσα εις τας κεφαλας των πνευματισμενων και αλατισμένων δασκαλών».

Μέ τό 19. αΙώνα πού κλείνει έχομε πάλι ένα σ τ α θ μ ό στήν πνευματική μας Ιστορία. Είναι ή ώρα νά σταθούμε γ ιά μιάν ανασκόπηση κι έναν α π ο λ ο γ ι σ μ ό .

Ποιά ήταν ή όρθογραφική άπόδοση στά χρόνια πού πέρασαν, πού γράφονταν μόνη καί διδάσκονταν άποχλειστικά, χωρίς άντίπαλο καί μέ άφθονες ώρες ή κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α , μέ τό άρχαϊο της τυπικό καί μέ τό λεξιλόγιό της περκορισμένα μόνο νεώτερο; Γ ρ ά φ ο ν τ α ν σ ω σ τ ά ;

Ό χ ι , άν πιστέψωμε τά συχνά παράπονα όλων δσοι έγρα­ψαν σχετικά.

Καλό είναι νά μήν τό ξεχνούμε σήμερα, πού οΐ θρηνητές τω ν περασμένων βλέποντας τό φαινόμενο της σημερινής άν ορθο­γραφίας τούς φταίει γιά δλα ή δημοτική—αύτή τούς έφταιξε ήδη άπό τά 1919, γιά τις ανορθογραφίες τω ν αποφοίτων των γυμνασίων, ένώ ή δημοτική μόλις στά 1917 είχε μπή στίς πρώτες δύο τάξεις τοϋ δημοτικού σχολείου. 10

Σέ δλες λοιπόν τις έποχές, καί περισσότερο όσο πλατύτερα απλώνεται ή γραπτή γλώ σσα καί γίνεται άνάγκη καί δργανο των άστών, έχομε παράπονα των φιλολόγων καί έκπαιδευ- τικών γιά τή νεοελληνική άνορθογραφία, άρχίζοντας άπό τόν ΚΟΝΤΟ, πού στίς περίφημες άλλοτε Γλωσσικές του Παρα­τηρήσεις άραδιάζει πρώ τα τά όρθογραφικά λάθη πού βρήκε χωρίς πολλή δυσκολία στούς όμογλώσσους του, προγενέστε­

Page 30: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

27

ρους ή σύν,ύονσ-·;, i -ό η κλ·. çiÀoXayc·.·;, ώ ; το ΖΗΚΙΔΗ, ττού tg3’ vpwsToCaJ £*·α κ ά τω ; σχολίδτικό, νρησιμώτοπτβ όμως πάντοτε ορθογραφικό λεξικό. Και 6 λόγος tirai δχι uòvo γ ;ά τόν πολύ λαό, πού σε περασμένε; lèicc-ς δεκαετίες μόλις είχε κουτσοφοιτήσει στίς πρώτες τάξΐΐς τοΰ δημοτικού —ττού καί αύτό ώστόσο είναι σωστά νά τό λογαίΐάζωμε— παοά γιά όσους εύτύχηζαν για πολύ περισσότερα χρόνια νά ίϊναι τρόφιμο: της έλληνικης παιδείας.

Ά λλά τί χρείαν Ινομε μαρτύρων; Ό καδένας άπό μάς, όσοι είχαμε μορφωΟή μ:ά φορά με τήν καθαρεύουσα καί απάνω κάτω τήν έμάθαμε, ξέρει πολύ καλά ότι ώς προ; ορισμένα κεφάλαια είναι δυσκολώτατο ν’ απόχτηση όρίογραφιχή βε­βαιότητα, όσο δέ συντροφεύεται άπό τό συχνό ξεφύλλισμα λεξικού καί γραμματικής. Μια ματιά σέ λέξεις καθώς οΐ άκό- λουθες πείθουν τόν καθένα μας πόσο δύσκολα θυμάται τό σω ­στό τονισμό των τύπω ν πού διδάχτηκε καί πόσο μπερδεμένες παρουσ'.άζονται τέτοιες γραφικές λεπτομέρειες γιά μδς καί τή γλώ σσα μας, μιά καί χάσαμε τήν προφορά των άρχαίων.

02Ε!Λ Ή ΠΕΡΙΣΠωΜΕΝΗ ;

w o ; σπίνος Οονλος μν/.οςγνοο ; στύλος στίφος ίιφοςπύον κρίνον κντος μνρονχρίσμα ,-ιραγμα στίγμ α χνμασφνρα λνο a μαΧα κλινα ιενθυναι τρνπαι 7ΐ)ΐ]μμυθ'ΐι λνχαισφραγίδα βαθμίδα νησίδα κηλιδαδρασται Σ π ι^ τιατα ι μ εταπραται Γαλατα ια υ λ α ί τνψις θωοαξ ψνξιςκρίνε κλίνε τοιβε Λνιγεηλννε χννε )χε λνταιπινε .τίε ανί'ον μολννανδεικννον κηρυττον ελχνον τιροσπιπτοτ

ΚοΑ μέ μερικούς τύπους άπό τή δημοτική:ονρε φτννε στύψε σκύψετταοζ παοτε φοβάστε άνεβαστε

Άνορθογραφοΰν πολύ περισσότερο καί μέ πιό περίεργα λάθη οΐ γυναίκες, πού καί στά έλληνικά φανερώνουν, δ,τι παρατή­ρησε γάλλος λόγιος γιά τΙς πατριώτισσές του καί τή γαλλική όρθογραφία : φαντασία άπροσδόκητη δσο καί θελχτική.

Page 31: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Γ ι α τ ί οί τόσο άφθονες καί άτελείωτες αύτές νεοίλληνικές Ανορθογραφίες;

Συχνά διατυπώθηκαν παράπονα άπό τούς έκττα-.δίυ-πκο'χ, π ώς φταίει ή Ιστορική μας όρθογραφία.

Ήθελα να είμαστε δίκαιοι τή στιγμήν αύτή, πού καταλο­γίζομε εύθϋνες. Καί γιά νά μή φορτώνω με όλα τά στραβα στό μοιραίο Αποδιοπομπαίο τράγο τοϋ Ιστορισμού Θά μου έπιτρέψετε νά π ώ π ώ ς δίχως άλλο έφταιξε καί Θά φταίη γιά τήν κατάσταση αύτή καί ή διδαχτική μέθοδος καί γενικά ή σχολική έργασία.1'

IV αύτό έχει νά παραμείνη άπαίτησή μας άπό τό σχολείο νά έργάζεται όπως πρέπει, ώ στε νά διδάσκεται καί νά μαθαί- νεται ή όποια όρθογραφία τής μητρικής γλώσσας.

Δέν μπορούμε όμως παρά νά όμολογήσωμε π ώ ς ή σχολική μας όρθογραφία είχε νά έπιδιώξη Ι δ α ν ι κ ό τρομερά δ υ σ- κ ο λ ο κ α τ ό ρ θ ω τ ο , άκόμη καί γιά λαό μέ τελειότερα έκπαιδευτικά μέσα άπό τόν έλληνικό, (λϋε—λύτat, rtivt—n ft ) , καί φτάνει νά θυμηθούμε π ώ ς όσοι βοήθησαν νά θεσπιστη σέ περασμένες έποχές—υπνοβάτες μαγεμένοι τοϋ γυρισμού ή θεωρητικοί μονόπλευροι καί μονοκόμματοι αύστηροϋ καί κοντόθωρου Ιστορισμού—δέ λογάριαζαν καθόλου τίςπραχτικές όρθογραφικές άνάγκες καί ένδεχόμενες γραμματικές δυσκολίες. Θυμηθήτε τί μάς είπαν οί ίδιοι !

*Μιά τ ε λ ε υ τ α ί α έ π ο χ ή γιά τήν Ιστορία τής όρθο­

γραφίας μας άρχίζει μέ τόν 20. αΙώνα, στίς μέρες μας. Καί αύτό σχετίζεται πάλι μέ τή γενικώτερη γλωσσική κατάσταση καί Ιδεολογία.

Τό γλωσσικό καθεστώς είναι σήμερα, τό βλέπετε όλοι σας, ■δίχως άλλο σημαντικά διαφορετικό παρά έδώ καί έκατό χρόνια, καί σά θέση καί περισσότερο άκόμη δυναμικά.

Τί άπόσταση, άλήθεια, καί τί διαφορά !Ή πίστη καί ή κινητήρια δύναμη τοϋ αρχαϊσμού τοϋ 1830,

άκόμη καί τοϋ 1880, κλονίστηκε γιά-πάντα, ξεθύμανε- σβήνει, Ισβησε. Τή Θέση του ττηρε ό δ η μ ο τ ι κ ι σ μ ό ς .

Ή κοινωνική ζύμωση καί άνέλιξη καί ή πνευματική άνανέωσπ στις τελευταίες γενεές είχε γιά καρπό : διαφορετικό προσανα­τολισμό στίς γλωσσικές Ιδέες καί στή γλωσσική χρήση.

‘Η μητρική γλώ σσα—όχι πιά άγνοημένη καί άγνωστη, κα­θώς στίς πρώτες δεκαετίες τοϋ καθαρισμού—ούτε, καθώς στά 1880 καί 1890, άντικείμενο άτολμης μονάχα έτπστημονικής μελέτης καί κατα/ραφής, βγήκε άπό τή μεσαιωνική -περιφρό­νηση, γράφεται Αποκλειστικά άπό τή λογοτεχνία, τή μετα­

28

Page 32: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

χειρίζονται σέ όλο καί περισσότερες πίριστάσεις στήν καθη­μερινή κοινωνική ζωή, διδάσκεται ή γραμματική της στό δη­μοτικό σχολείο.

Καί κοντά σ ’ αύτήν άλλοι μένουν Ευχαριστημένοι μέ τό νά γράφουν μιά άνακατωμένη γλώ σσα «χωρίς υπερβολές», καί άλλοι πολλοί γράφουν τήν καθαρεύουσα ττού διδάχτηκαν μιά φορά καί συνήθισαν, μέ άφθονωτέρους όμως τώρα καί αύτοί τύπους καί λέξεις της δημοτικης.

Μ’ Ενα λόγο, άσχετα μέ τήν κατεύθυνση ττού ή κίνηση αυτή έχει νά πάρη καί Θά πάρη: κατάσταση μεταβατική καί άναγ- καστικά άρκετά άνακατωμένη, άλλά μέ βασικά διαφορετικό προσανατολισμό, ττού δέν έχει ιτιά τήν παλιά τάση καί πού καθιερώνονται όλο καί περισσότερο τά στοιχεία τής ζωντανής γλώσσας—μιά καί τό κέντρο τοΰ βάρους άντί ν άναζητιέται σέ μακρινά περασμένα μεταφέρθηκε στή σημερινή πραγματι­κότητα.

Αύτά ομως όλα δέν μπορούσε παρά νά έχουν άμεσο άντίχτυ- π ο o rò ζήτημα τής δρθογραφίας.

Μέ τήν παλιά καθαρεύουσα, πού βασίλευε στόν περασμένο αΙώνα, καί π ού Ιγραφε, άς πούμε, ή ζάχχαοίς a i ζαχχάρεις, ϋ ταώ ς τον ταώ, το φρέαρ, ήταν σπάνιοι οΐ τύποι καί οί λέ­ξεις πού δέν πρόβλτττΕ ή άρχαία γραμματική : μαζί, τώρα, ινστιταϋτον, χώδιξ, κομιτάτσν, μεγαλύτερος, έχει χαθή —καί αύτά κανονίζονταν σχετικώς εύκολα μέσα στά παλιά όρθο- γραφικά καλούπια.

Σήμερα δμως έχομε πλήθος λέξεις καί τύπους νέους, άγνω­στους σ τ ’ άρχαία, πού δημιουργούν νέα κατάσταση καί μάς πλημμυρίζουν άπορίες καί δυσκολίες. Καί τό ζήτημα δέν είναι έδώ ώς σέ ποιο σημείο έπικράτησε ήδη ή δημοτική, παρά μόνο π ώ ς κλονίστηκε καί νερούλιασε ή καθαρεύουσα, ή θεμε­λιωμένη στό άρχαίο τυπικό.

. Πώς Θά όρθογραφήσωμε έκατοντάδες λέξεις καθώς δμοργος, ίλ ιά , πούμα, aßyjroj, βραδιά , τέσσερεις, νιώθω, άλλιώς, κο­στίζω , ψίδι, οξιά, Γιονγχοσλ.αβία, ή τύπους άπρόβλεπτους κσθώς ζάχαρη, βνσσινής, ξοδέψαμε, νά βλεπόμαστε:

Καί τί τόνο θά σημειώσωμε σέ λέξεις καθώς τριαντα, χλαμα, γυναίκα, σκονπα, κούκλα, τρνπα, καρδερίνα, τσουκνίδα, συκώτι, παραμύθι, κελάρι, ζητιάνος, τής Μαριγως, ο ί παπαδες, π αρ τε, άνεβαστε, ενΟννες, πλημμύρες ; 18

01 δ υ σ κ ο λ ί ε ς πού παρουσιάστηκα.’ είναι ποικίλες:Πρώτα άβεβαιότητα ή ά μ φ ι β ο λ ί ε ς ώ ς π ρ ό ς τ ή ν

έ τ υ μ ο λ ο γ ί α , καθώς λ .χ . δταν ήταν νά γραφή τό χ ο ιτά ζα ; τό άλλιώς ή τό οχι (ή ώ χι).

Page 33: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Δεύτερα οί π ο λ λ α π λ έ ; δ υ ν a τ i τ η τ £ ζ ε φ α ρ ­μ ο γ ή ς τ ή ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς ά ρ χ ή ς . Έ τσ ι λ.χ . στους τύπους ò a ix o i-ò ià y o ;, υ τ ^ ιια τ Γ ,π τ ί-σ τ ,.ικ :·: ’στ<, ~<U'--:yc.-ct»· δίψα, νά ϊχ η ς-.ά ϊχ η ζ , -dytiuy^dyani.

Έ πειτα ή δυσκολία—όσο λείπει ή δέν έπιβάλλετα; εγκυρ Γ •άρχή-νά έ π ι ß λ η 6 ή έ ν ι α ί α γ ρ α φ ή . έχε; όπου ό καθένας ή πολλοί τουλάχιστον έπιμένουν σε ο,τι πιστεύουν σωστότερο. Πώς θά συμφωνήσωμε λ.χ. όλοι να γράφαμε ό- μοιόμορφα τό Sfooj;

'Όλεςαύτές οί δυσκολίες είχαν γ ι ’ άποτέ?ιεσμα ώς σήμερα άκόμη κχποια α κ α τ α σ τ α σ ί α όρδογραφική (έκτός άπό τό δημοτικό σχολείο, όπου άπό τά 1917 καθιερώθηκε πάγια καί ένιαία όρθογραφία).Τή βρίσκομε και σέ άλλες γλώ σ­σες πού πρωτογράφονται άφοϋ προ·.';γήθηκϊ διαφορετική γρατττή παράδοση καί, καθώς έγινε καί σέ χεΤνκ, θά περιορι­στή καί θά λειψή καί σέ μδς σιγά σιγά.

Έχομε όμως, όπως και νά ρυθμίσωμε τήν ορθογραφία μας στη σημερινή βάση, καί άλλο είδος δυσκολίες, διαφορετικό, σχετικές μέ τήν εφαρμογή, μέ τό έφαρμόσιμό της, διδαχτικής φύσης, μέ άμεση λοιπόν πραχτική σημασία. Αύτέ; γεννιούν­ται άπό τό βάρος πού καταντά, τόσο γιά τά σχολείο ή γραμ­ματική διδασκαλία τέτοιου συστήματος όσο χαί γιά τόν κα­θένα μας σέ όλη μας τή ζωή, μιά ύποφερτή έφαρμογή.

Είναι πραγματικά τέτοιο β ά ρ ο ς ή ορθογραφία μας;Γ ιά ν’ απαντήσω με στό έρώτημα αύτό πρέπει νά σταματή­

σομε λίγο, γιά νά ξεχωρίσωμε τις διάφορες δ υ σ κ ο λ ί ε ς πού παρουσιάζει γενικά άπό πραχτική άποψη ή όρθο­γραφία τής γλώσσας μας.

Λέγοντας δυσκολίες έννοοϋμε όχι τις αναγνωστικές, καθώς λ .χ . θά είχαμε δν γράφοντας πταίω καί πτα ισμ ατο ίΐκη ς, πτερούγα καί πτέρυγα, είχαμε νά τά προφέρωμε φταίω καί πταίσ/ιατοόίκ ΐι;, φτεροΰ'/α και πτέρυγα, ή πού Θά είχαμε αν γράφοντας λ .χ. σβήνω θά ήταν δυνατό νά διαβάζαμ= σ-βήνω (καί όχι καθώς κάνομε Αναγκαστικά: ζ-βί,-.ο') παρά γραφικές, πού μάς έμποδίζουν δηλαδή νά γράψωμε σω στά ό,τι ταυτίζεται στήν προφορά. 11

Πηγή καί γιά τίς δυσκολίες αύτές είναι γενικά ή Ιλλειψη αντιστοιχίας άνάμεσα σέ γράμματα καί φθόγγους καί Ιδιαι­τέρως ή πολλαπλή γραφική άπόδοση τοϋ ίδιου φθόγγου. Έ τσ ι δμως γεννιούνται άπό περίπτωση σέ περίπτωση δια­φορετικές καί άνισες δυσκολίες.

Τό Μυτιλήνη λ .χ ., τό σημαία καί τό ευτυχούμε, μέ τά δυό του πρώτα ν, γεννούν δυσκολίες γραφικές, άφοϋ τ ’ όρθογρα-

Page 34: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

φικό σύστημα της γλωσσάς μας έπιτριπϋ να τα γράψωμε καί διαφορετικά. Ά λλά έπιτέλους μάθαμΕ όλοι μας, ύ σ τερα άπό κάποιο κόπο στήν άρχή, νά τά γράφωμε σωστά. Έχομε έδώ πάντοτε να γράψωμε ρ ί ζ ε ς , καί μέ κάποια προσοχή καί μέθοδο στή διδασκαλία μάς έμπεδώνονται οϊ σχετικέ; όπτικές εΙκόνες. Αύτό τό είδος δυσχολίες παρουσιάζουν όλες οϊ γλώσσες μέ όρθογραφία Ιστορική, όσοι δυως άπό μδς έμαθαν ξένες γλώσσες, καί μέ πολυπλοκώτερη άκόμη όρθογραφία άπό τή δική μας, άποχτοϋν δεξιότητα όρθογραφκή πού συνήθως δέν τήν Ιχουν στή μητρική γλώ σσα, ώς π ρο; ζηττιματα πού δέν άποβλέπουν στίς ρίζες.

Έ δώ Θά είχαμε ν’ άναφέρωμε πρώτα ~ί; κ α τ α λ ή ξ ε ι ς ή άλλες ό μ ά δ ε ς τύπω ν που συνανήκουν άλλά πού 5έ γράφον­ται τό ίδιο. Φυσικά δέν υπάρχει δυσκολία όταν γράφωνται άμοιόμορφα κι ένιαΤα (λ .χ . όλα τά ρήματα a i - (ο ) μέ ω, όλα τά Θηλυκά όνόματα σέ -( f ) μέ ?;), ή τουλάχιστο σύμφωνα μέ απλούς κανόνες χωρίς πολλές έξαιρέσεις.

’Αλλιώς Ιχομε δυσκολίες πολύ μεγαλύτερες παρά γιά τις ρίζες, δσο οϊ κανόνες μπερδεύονται μ’ έξαιρέσεις βαριές, δυσκο- λοξήγητες καί δυσκολοθύμητες ( βιώ σιμη;—βιοτική;, τιμιώ- τεοοζ—εντιμότερο; ).

'Ακόμη μεγαλύτερη μπορεΐ νά είναι ή δυσκολία, όταν πρό­κειται γιά τά διάφορα όρθογραφικά σημάδια καί μάλιστα τά τ ο ν ι κ ά, όσο δέν έχουν σημασία γιά τή σημερινή προ- φορά.Αύτά είναι φυσικό νά μή μδς έντυπώνωνται τόσο εύκολα στήν ποικιλία τους ( μονωδία—χασμ ω δία) δσο τά ψηφία, όταν μάλιστα εχωμε νά κάμωμε μέ τις τόσο άνακόλουθες γιά μδς σήμερα παραξενιές των δίχρονων, πού άλλοτε παρουσιάζον­ται μακρά καί άλλοτε βραχέα.

Ή Ιεραρχία τω ν δυσκολιών αυτών, καθώς τις ταξινομήσαμε, έφαρμόζεται καί σέ άλλες γλώσσες· τήν εχομε καί στήν καθα­ρεύουσα. ’Αξίζει μάλιστα νά θυμηθούμε π ώ ς τά λάθη γιά τά όποια κατηγόρησε προπάντων ό Κόντος όσους έγραφαν καθαρεύουσα είναι,καί πολύ φυσικά, άπό κεϊνα πού καί σήμερα είναι τά συχνότερα : λάθη στούς τόνους καί τά πνεύματα, την ύπογραμμένη καί τά διπλά σύμφωνα, τά παραθετικά σέ - ( ό τεοο ; ) ή γραφές μέ (ο ) σέ όμάδες λέξεων καθώς γηεοστά- σιο-χρεοφ ει?.έτη; κτλ.

Καί τώρα ύστερα άπό τήν παρένθεση αύτή έρχόμαστε στό τελευταίο σημείο π ού θά μδς άπασχολήση σήμερα, στούς λόγους π ού κάνουν δυσκολώτερη τήν όρθογραφία της γλώ σ­σας μας, όταν έπιμένοντας άλύγιστα στήν Ιστορική άρχή,

Page 35: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

όπως διαμορφώθηκε μέ τήν καθαρεύουσα, τήν έφαρμόζωμε καί στή δημοτική—ή δπως καί νά είναι σέ μιά γλώ σσα π ού δέν είναι πιά ή καθαρεύουσα.

Τό σημερινό γλωσσικό καθεστώς παρουσιάζει, σνγκρινό- μενο μέ τή γλώ σσα πού μιλήθηκε έδώ καί δυό ή δυόμισι χιλι­άδες χρόνια νωρίτερα, έκτός άπό μιά μεγάλη αλλαγή στήν προφορά, πού είδαμε ήδη, δυό σημαντικές άλλαγές : σημαν- τικωτατη λεξιλογική άνανέωση καί νέο σέ πολλά τνπικό.

Ή όρθογραφία βρίσκεται σέ άμεση σχέση μέ τή γλώ σσα πού παριστάνει καί οί δυσκολίες της Ιστορικής γραφής είναι συνάρτηση τής γλώ σσας: μεγαλώνουν δσο έκείνη άλλάζει. Έ τσ ι σέ πλήθος περιπτώσεις ή Ιστορική άρχή γεννά άνοι- κονόμητες δυσκολίες. Αυτό γίνεται :

α) γιατί δέν είναι εύκολο νά χωρέσωμε καί νά σφίξωμε τό νέο σύγχρονο γλωσσικό ύλικό στούς παμπάλαιους όρθογρα- φικούς κανόνες άτροποποίητους· καί άπό τό άλλο μέρος

β ) γιατί δέ μάς έπιτρέπεται πιά νά στηριχτούμε, γ ιά νά έκφράσωμε τούς κανόνες μας,στό τυπικό της άρχαίας γλώσσας, άφοΰ ή γλώ σσα πού ρυθμίζομε όρθογραφικά έχει τυπικό διαφορετικό.

’Αληθεύει, τό βλέπομε καί έδώ, ή εύαγγελική ρήση, π ώ ς τό καινούριο κρασί δέν μπορεϊ νά έξακολουθή νά φυλάγεται μέσα στά παλιά άσκιά, γιατί άλλιώς «ρήγνυνται οΐ άσκοί, καί ό οίνος έκχεΐται καί οί άσκοί άπόλλυνται» (Ματθ. 9. 17).

Καί τό κύριο είναι νά μή χαθή τό κρασί.Αναφέρω λίγα παραδείγματα σχετικά μέ τίς καταλήξεις

καί τόν τονισμό.Σύμφωνα μέ τόν άρχαϊο κανόνα γράφομε μέ -ίζω - ic a τό νομίζω καί τα

άλλα ρήματα σέ - i t o καί μέ -ηοα στόν άάριστο τά ρήματα σε -ώ. Καί αν δμως άκόμη φυλάξωμε, σάν έξαιρέσεις, ρήματα καθώς δαχρύζο) δάκρυσα, δανείζω δάνεισα, αθροίζω άθροισα κτλ., πώς θά γράψομε, τά χαιρέτησα,κνλησα ζωγ,ιάφησα,μέθηνα.μιμ·νσα,έγχι·ίρισα άλλιώς παρά ϊτσι, σύμφωνα μέ τόν τροπο πού σχηματίζουν σήμερα τόν ένεστώτα τους; Γιατί άν θέλαμε νά φυλάξωμε τίςάρχαΐες γραφές : χαιρέτισα (γ α ιοπ ίζω ). κύλιοα (κνλϊω), μέθυσα (utOva) μήννσα (μηνύω), ζωγράφησα (ζωγριι- φ ίω ), έγχειοησα (ιγγ ειρ έα ), θά μεγαλώναμε ύπερβολικά τίς δυσκολίες τοΰ κανόνα μας γιά τή γραφή τοΰ άορίστου των ρημάτων σέ -(ίσα).

Kal πώς θά τονίσωμε τά όνόματα σέ -irò; -iva -ivo -ivi;Ό άριθμός τους είναι στή γλώσσα μας σήμερα πολύ μεγαλύτερος παρά

στ’ άρχαία kcI ol λέξεις σημαντικά διαφορετικές;-ί»ο : σκίνο;, ( ιρ ίν ο .) , σπίνο; έχ ϊ'ο ; καρκίνο:, (Ταραντίνο; Ά χραγαττί-

νο;), Λ ίνο;, Κωσταντϊνοΐ Κρατ'ινο: κρίνος γινο; ήρλεχινο; βε&ουινο; κα- ποιτσινος μανταρινο; ραβινο; ταρταρίνο; Λ'τινο; Κρίνο; Μ αρίνο; Π ιπινο: Ματτζαβινος Μ α'αντρινοι,

- t r a : Καχπαντινα Φαυατινα Μαρίνα Κ στερηα Κ ατινα Παυλινα Ilim ra ΜπουμπονΧίνα Χριστίνα Λινα Mira Νινα ’E le v a ta Σα)αμ ϊνα Ά ρτοτινα àuTìrn .-rira χονρτινα χαρινα μπενζίνα κρινολίνα σονλτανινα προβατίνα

32

Page 36: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

xar^lirjita ?siytra X‘i;ìoi<,nn ΰ/.ο.·»π ·/.·τ·;>ιν; Λ»νν, γ,μ,ο TSa/n/ra £ira yiy ira azt'.n pira ub'oira 0: 70:1 a çn-nru,

-ko : xj.-ic/.no ixioacxui) jm n s h t o x :n :n »■..»' -Vü- 2?·;·ο/ ιο Dr/.r.rt:ro Xn fi a p io Ihx iro T irnuo,

•tri : Λ-AçiVi (Α .·ι''ί:·Λί/.ψϊ·.·ο;ί, /rh ün O'.jvO· tir■; 1, ri/i/n (y.iunx·:), χαητίη (κι',φΐτ(>ζ)-χ<ΐΜοιη xcrJroin /.mctî./ji οαιτοηι.·ι o-.o; i:ii Ktn-noiri.

01 Αρχαίοι TripiOTTCÛffov τά ·>;:·λ.· .τ ί···:, όξυνον όμως τό n.uro; κ. 6. καί άκόμη περισποΰσαν τγ. ί.-ιτ£ρδ;σι.·Χλσ·?3 προοΓγερ’κσ ci - /V.r. irrèc ίμωςίπτότό χαηκιτι,;, kül τά κνρ:3 es -mû;, καί σύμφωνε μ-: τή ΕίΕοσκαλία τοϋ 'HcuBiaveö (2. al. μ. Χρ.). τα «Ιταλικά» ci -îia.

dà fftßscrcüpr τόν ópyalo κανόνα; Kol άν τόν φυλίξωμε του>«χιστο γιά τΙς άρχείες έλληνικίς λέξεις,καί ζητήσωμί νά tcv ί^αρμόσωμε, πώς θά τόν διατυτώσωμε, ίτσι πού νπ έξοικονομήσωμε -τις όρχ3Ϊ:ς γρβείς μίσα στό νέο Ολικό;

θά σημιιώνωμε ttcvtcO πΐρισχωμένες, άκόμη κα; στό λλιτϊι«. v iy h a , τσαχχηα, IJisrira. A'irn, άκόμη καί στό xctfh’t, tcO £χιι τό a βραχύ. Ή μέ ττοιά δαχτυλουργία θά συμβιβάσωμε -Ης προσταγές τών όρχαίων γραμ­ματικών μέ τήν άνάνκη γιά μιά λογική καί άνόρωτπνή λύση;

ΜπορεΙ βέβαια νά ϊχη κανείς γιά καθεμιά άπό τΙς λέξεις αύτές όποια γνώ­μη θέλει καί Ισως μερικοί νά τίς έχουν γιά άνάξιες νά γραφούν, άφοΟ πολλές τους είναι ξενικές ή χαϊδευτικές ή σπάνιες καί όπως καί νά είναι δέν ύπάρχουν στό σύνταγμα ή τή νομοθεσία. Μιά καί Ιχομε δμως περισπω­μένες στή γραμματική μας καί τό ι είναι διπλόχρονο καί ή παρουσία του στήν παροΛήγουσα, μέ ο στή λήγουσα, γεννά άδιάκοπα καί ύπσχρεωπκά τό δίλημμα καί τήν άττορία «δξϊΐα ή περισπωμένη;», ίΐνσι άνάγκη νά ίχωμ£ στή γραμματική μας κανόνα πού νά μδς βοηβή νά ξέρω με, δττοια λέξη καί άν θελήσωμε νά γράψωμε τής γλώσσας μας πού νά τελπώνη σέ - tr a -ινος - irο -h t , ποιός τόνος τής όνήκει.

Λύση καί άπάντηση δέν είναι βέβαια τά νά μή λέμε .Υτιγρ; Λίαττ^αβηο; Ψιψίνα Λ’ιγλ N ativa σχαρπιη μ α η α ο ιη καί νά περιοριστοΟμε στά .τοί»ο; Κοαt if o ; Ά χ ρ α γ α π ιτ ο : Λιτός Π αρισινοί, cürt νά τά λέμε άλλά νά μήν τά γράφωμε, ή νά γράφω με χοφίχιην, it/.(fm ov, oovXtutirq. oûtî είναι λύση το νάτονίζωμε «σωστά» τ ’ άρχαία σκirò ;, οχιτοζ, /.vOçîrt. \oçiu καί νά σημειώνωμε, καθώς άρχίζει νά γίνεται ( σχάση , ψ ϊ$τ, j 5,-π τόνο θέλομε στό τσαχπίνα, τό xtrrro καί τό ß efw iro . Χρειαζόμαστε κανόνα μβλττημένο καί πραχτικό σέ κάποια έφαρμόσιμη πάντοτε βάση, πού νά έκφράζη τή συμφωνία μας νά γράφωμε σωστά δ,τι λέμε, μέ περισπωμένες, άν γίνεται, είδεμή χωρίς αύτές.

Φαίνεται Ισως άστίϊο νά γίνεται δημόσια συζήτηση γιά τέτοιο ζήτημα καί νά μάς άπασχολή 6 τόνος πού ποέπει νά πάρη ή òoentra καί τό μαντο- Λιψο ή τό κινίνο, πολύ χειρότερο είναι δμως δ,τι γίνεται τόσον καιρό 1ε- ροκρύφια καί νωρίς γνώση τής κοινωνίας σέ βάρος τών παιδιών της μέ τόν ξεθυμεσμένο όρθογραοικό Ιστορισμό, πού γυ(*ύει νά έφαρμοστή καί στή μητρική μας γλώσσα. Καί Ισια ίσια γιά ν’ άττοφύγωμε καί στά χρόνια πού έρχονται ένδεχόμενες παραπλανητικές Ιερεμιάδες τών συνηγόρων του είναι καλό νά Ερχωνται καί τέτοια ζητήματα στή δημοσιότητα γιά νά βρή ή λύση τους τήν κύρωσή της.

Είναι δικαιολογημένη άξίωσή μας <5πτό την όρθογραφία τή ς κοινής γραπτής γλώ σσας νά είναι Ιτσι ρυθμισμένη, ττού νά μπορή νά διδαχτή, νά διδάσκεται καί νά μαθαίνεται, σέ δλα τά δημοτικά σχολεία, Ιτσ ι ττού 6 κάθε πολίτης νά γίνη Ικανός νά γράφη σοοστά τή γλώ σσα του, καθώς είναι χρέος του

Τό ηρίρλημα της 4peoypeçle< ucç ?■

33

Page 37: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

34

άλλά καί δ.καίωμά του. Kai ό aùpiavcç πολίτ:·. ; ίχ ει να καταρ- τιστή γ Γ αϋτό, όσο είναι παιδί 7 -1 0 χρόνων. T òte θά μάθη ττΰός γράφουν καί π ώ ς πρέπει uà γράοη καί ό ίδιος στή γ λ ώ σ ­σα του τά Θηλυκά μέ (ι) στο τ έ λ ο ς - ,ικ/,, ,ϊντ,*/,, ϊ/.ατοπτι], </-«/J-x-ai τ : τόνος σημειώνεται στό αυτό, όταν τονίζεται.

Παιδιά, δάσκαλοι καί γονείς, όλοι μας ξέρομε π ώ ς αυτό δέν είναι τόσο εύκολο. Ή προσπάθεια νά Χ3νονίζωμε τό γράψιμο τ~.ς νέας μας γλώσσας σύμφωνα μέ άρχή ριζωμένη 2'· , χιλιά­δες χρόνια πίσω έχει καί πικρούς καρπούς.

Άλλά καθώς είπα, οί άρχαίοι κανόνες δυσκολεύονται καί γιά άλλο λόγο, έττειδή έχασαν τό στήριγμα τής άρχαίας γραμ­ματικής.

Ά ς πάρωμε παραδείγματα σχετικά με τό γράψιμο τω ν θη­λυκών:

α) νίχη—ni'/t, y.(titani, χάαι—πήχν.β) γνχή, κα/.ή—ψακή, όιπ?.η.y ) χώρα, χε/.ώνα — πείνα, παν λα, τ ο ίπ α , — γυναίκα, χ ψ α ,

π ρ ο ίκ α ,5) μιλιά, δε ίΐά , παλ ιά— άοραβιονιαστικειά, γλνκειά.θ ά δοϋμε π ώ ς καί έδώ 6 ξερός καί άλύγ:στος έτυμολογι-

σμός τής ιστορικής αρχής μεγαλώνει τις ορθογραφικές δυσκο­λίες τής νέας γλώσσας.

Βέβαια, γιά τον Ιστορικό, τον επιστήμονα, τό λόγιο, τό γραμματιζούμενο—πού μέ κάποιο αριστοκρατικό άκκισμό έλ- ληνομάθειας Ινδιαφέρεται καί χαίρεται νά δή καθρεφτισμένη στή γραφή τήν έτυμολογία —καί πού ξέρει ή θέλει νά ξέρη τήν άρχαία γλώ σσα—φαίνεται εύκολο τό γενικώτατο άξί- ωμα τής ιστορικής όρθογραφίας: γράφε σύμφωνα μέ τήν έτυ- μολογία· κατά τό π ώ ς καί άπό ποϋ σχηματίστηκε κάθε λέ­ξη ή τύπος: νίκη — ριίχι — έκατοστν, τρώ γε —τρώμε.

‘Η «Ιστορική» όμως αύτή «άρχή» πρέπει γιά τήν πράξη τής ζωής—γιατί ή όρθογραφία τής κοινής γλώ σσας δέν είναι θεωρία παρά καθημερινό σω στό γράψιμο άπό μέρος όλων μας, μικρών καί μεγάλων —πρέπει γιά τις σχολικές άνάγκες νά κομματιαστή σέ πολλούς κανόνες.

Καί πρέπει—τά «πρέπει» αύτά δέν μπορούμε νά τά ξεφύ- γω με-πρέπει οΐ κανόνες αύτοί νά πάρουν διατύπωση γραμ- μοττική, πού νά τούς κάμη διδάξιμους, εύκολοθύμητους, πρα- χτικούς.

Καί πρέπει πριν α π ’ όλα—σάν πρωταρχικό αίτημα τής νεοελληνικής γραμματικής διδασκαλίας—οϊ ορθογραφικοί κα­νόνες της νέας γλώ σσας ν ά μ ή ν π ρ ο ϋ π ο θ έ τ ο υ ν γ ν ώ σ η τ ή ς ά ρ χ α ί α ς γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς .

Page 38: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

35

Ό σ ο ι φοίτησαν pive z~z i - ^ ζ π κ ζ z\z'.·.:'.:- " - χ ν - μά?ι:στα χωρίς ν’ άποφοιτήσουν-δηλαΕτ- re S 2 ; . 0)0 τουλάχιστο τοΰ κοινωνικού συνόλου, ττζύ 5· ία e./>-i\"ijouv τίς σπουδές τους παραπάνω-δέν είναι δυνατό ν;: ύτοχρίώνωνται νά μυηθοΰν π ρώτα στά γραμ^ατινά ς ζ .ν ζ ^ Γ ,ζ της αρχαίας γλώσσας. Είναι αύτονέητο.

Καί είναι άνάγκη να x p i v i c τ ; περιστατικό αυτό, όχι μέ τή δική μας έλληνομαΟε.α και γ ν χ ό λ ο γ ί :, ττού χά'ύαμε ίττι- τέλους σττουδές ανώτερε; κα; ζουμ- errr: πρωτεν-υσα, καί τά τταιδιά μας άττό μικρά αναπνέουν ε;ά χ·-τ : κ ά - ζ - .ζ ν άέεα παι­δείας, παρά νά θυμηθούμε καί μ:άν άλλη μεναλ>7ε:η 'Ελλάδα. Έκοτοντάδε; χιλιάδες έλληνόπαιδα μέ πολύ διαφορετικές προϋποθέσεις πλημμυρίζουν κάθε μέρα τά σχολεία που θά τούς δώσουν τό πνευματικό ψωμί, άπό γονείς γεωργούς ή εργάτες, μέ γλώ σσα συχνά Ιδιωματική ή ξένη, κα: πρέπει νά μυηθοΰν όλα τους στά μυστήρια των δίχρονων γ;ά νά γρά­φουν τή γλώ σσα τους σω στά.

Μιά καί βασιστούμε όμως στήν άρχή αυτή, οί άπλοι φαινο­μενικά παλιοί κανόνες θρουβαλιάζονται συχνά σέ κανόνες μέ ατελείωτες έξαιρέσεις καί άντιεξαιρέσεις καί άν Θέλωμε νά μεί- νωμε πιστοί στήν ούσία τους, δηλαδη στις άρχαΐες γραφές, είμαστε υποχρεωμένοι νά τούς άντικαταστήσωμε μέ πολυπλο- κώτερους καί πιό δυσκολοθύμητους. "Ετσι λ.χ.

Α) Γιά τό π ώ ς Θά γραφή τό τελικό ( ι ) τ £ ν θηλυκών.c ) Τά Θηλυκά σέ - ( ι ), Θά όρίζη ό κανόνας, γράφονται μέ

'Ελένή, νίκη, ν<7, γνχ·], y.äit·ton.Γράφτται με ν, 9ά ορίζεται παρακάτω, τό .it'yr, ίκατοστν,

χι/.ιοσ-ί ν.Γράφεται μέ ι τό ώ ο ιξ ι, άντά/ποσι, β Ί / τ ι α , βαάσι, β ρ ϊσ ι,

γέμ ισι, γεϋσι, δνναμι, ζάχαοι ( Λοάοζάχαηι ). Ò/.ΐγι, Ονμησι, κ/.είδωσι, κόλασι, κονοασι, κονφύβοασι, κύψι, λά/iyt, ì e q ώ τω σ ι, ϋψι, τιέοασι ( κακοπέοασ ι, καλ.<χιέοασι). rr/.órr, οάχι. σται’ηωσι, στϋψι, φτέρι, ψοπισι, χά<Α, γιά νά παραλείψωμε έντελώς τά άτέλειωτα λόγια καθώς κ ν β ίον ν ^ ι, a\.":riòr.Gt κτλ.

β) Τά θηλυκά σέ-;; (καί σέ ο,τι άλλο φωνήεν) παίρνουν’ στή λήγουσα όξεία: γνχή, κώ .ι,.

Παίρνουν περισπωμένη τό γι~, ηακΓ,, ùiivyôu/.'^ λεο>ύ >~,ηλ οη εκή ....... τό Ó.T/./7, ótre/.',. τιηχ/.Γ,,... -ολ/.απλΓ, τό χονσήάογνοη, λινή.... Τό Ά ϋηνά. Xuver/.â.

Γιά διατύπωση καί κατοχύρωση των κανόνων αυτών Ιδι­αιτέρως είχαμε, όσο θέλαμε νά στηριχτούμε στήν αρχαία γραμματική, τρία στηρίγματα : Ή ìù-rim γράφεται μέ έπειδή μιά φορά σχηματίζονταν αάκχι ^ ;; σακχάςεω ; α ! σακ-

Page 39: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

y/tnri;. Ή f aκή παίρνει πΕρισπωμένη, επειδή μιά φορά, πρίν άπο τά χρόνια τής αρχαία* άττικής, λέγονταν çar/a καί ου- ναιρέθηκε σέ ο'ακή. Τό λινή, χρνσ^ Είχαν άλλοτε άοσενικό συναιρεμένο σέ - e r ; : λ ινοί;, χρνσονζ.

Είπαμε όμως π ώ ς δέν είναι δυνατό ν’ απαιτούμε καί νά προϋ- ποθέτωμε γνώση τής άρχαίας γλώσσας ά π ’ όποιον γράφει τή σημερινή. Έ π ειτα έκτος ά π ’ αύτό, δέν καταλαβαίνει καλά καλά τον όρο «συναιρεμένος» ό σημερινός πολίτης, άφοϋ λ.χ. δέ συναιρείται οΰτεθά μπορούσε νά συναιρεθή μέ όμοιο τρόπο στή γλώσσα μας σήμερα τό π αρέα σέ παοή (τό άρχαίο ν προφέρονταν è καί έβγαινε φυσικά άπό τή συνεκφώνηση τοΰ λ;ά). ’Αλλά καί άκόμη, ό κανόνας πού καταφεύγει στόν όρο «συναιρεμένος»,δέν είναι κάν καθοδηγητικός, ούτε γιά τήν κα­θαρεύουσα πού τον διδάσκει, άφοϋ θά Ιπρεπε γιά νά τονί- σωμε σω στά νά ξέρωμε, π ίσω άκόμη άπό την άττική διά­λεκτο, ποιά θηλυκά προφέρονταν άσυναίρετα, καί νά μή δη- μιουργηθή λ.χ. έξαφνα κανένα ψοχέα-^>υχη, π ού νά δικαιο- λογήση ενα μας φνχή μέ περισπωμένη.

Έ δώ μάς όδηγεϊ ό παρασιτισμός καί ή έλλειψη αυτοτέλειας στην όρθογραφική ρύθμιση τής μητρικής γλώσσας.

’Ακόμη μεγαλύτερες είναι οϊ τονικές δυσκολίες άν θελήσωμε νά φυλάξωμε τόν άρχαίο τονισμό στή μακριά παραλήγουσα καί τά μακρόχρονα δίχρονα τών θηλυκών σέ -α.

Έχομε έδώ, κοντά σέ πλήθος νέα θηλυκά ( χε/.ώνα, σχόλη, κούκλα, γάζα, λαφίνα), πού έπιτέλους μπορούμε νά κανονί- σωμε τόν τονισμό τους, όπως αύτό θά μάς βόλευε καλύτερα, τ ’ άρχαία πού είχαν περισπωμένη, είτε πρωτόκλιτα σέ η-c. γεν. -ης είτε τριτόκλιτα. Μιά καί σχηματίζομε όμως π ιά σή­μερα η πείνα τής πείνα :, ί) παν/.α τής παν/.ας καί ή χήνα τής χήνας, ή προίκα τής προίκας, καί μδς είναι άδύνατο νά έπικα- λεστοΰμε τ ’άνύπαρχτα γιά τή σημερινή γλώ σσα τής πείνης, τής παύλης, ό καί ή χήν, ή π ρ ο ίΐ τής προιχός, δέν άπομένει, όσο έπιμένομε νά διατηρούμε τήν περισπωμένη, άλλο άπό τό ν’ άραδιάζωμε στόν κανόνα μας γιά τήν όξεία πού θά παίρ­νουν στήν παραλήγουσα τά θηλυκά σέ -α, σάν έξαιρέσεις. όλα όσα θά παίρνουν περισπωμένη. Στόν άκόλουθο πίνακα φαίνονται ο! κατηγορίες τους :

αίρα, γυναίκα, ttaic, σφαίρα, χ/.αινα, μοιοα , προίκα,πείνα, πείρα, σπείρα, πλατεία , (δικλείδα), κατακλείδα, π λ α ­

τεία , όξεια , βαρεία , δασεία , τραχεία , άμβ?Μσ, μονσα—άγκονσα, βρομούσα , έλεονσσ, λεχονσα, πατον σα κτλ.

36

Page 40: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ΤΥΠίΧΟ

ΠΕΙΝΑ

Π Ε ΙΝ Η Σ

ΧΗΝ

ΧΗΝΟΣ

ΧΗΝΑ

p ç n a

p é n ê s

c h é n _

c h ë n ô s f

c h ê n a

/ / / /

K / / / /

: 7 / /

/ / / / / / / / / / ' / / / / /

y/ / / ^~7 TTt\ ' 7 / / / / / / / , / / / / Λ

P*n a ;/ MONO ύpinjs , φ,Λ0 Γ,^Σc h i n ; EKAO/fei/-

c h i n o s γ . / ,

c h i n a

Κ α θ ι ε ρ ώ ν ο ν τ α ι

ψ ψ

π ε ί ν α

π ε ί ν α ς

χ η ν α

χ ή ν α ς

Ψ Ψ

p i n a

p i n a s

c h i n a

c h i n a s

Ψ Ψ

~ r r y ~7

V / / / /

Περιττοί

Page 41: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

33

άια>τηχοιΰα. χ:κΛΐι::::·····.7ιιΐ·α<ι, <'■; -ο;ι·ΐτνη;η κτλ., καθώς καί τά KÙpta σε -ονοα,

πα*·/.<:, (λειr/a),y/.n.T<7·ι oitya καί τά θηλυκά σέ - '·>ι·<ι. προσηγορικά καί

κυρία: M tixnruwi κτλ.<7Ç'/j*ü, Σίυτηηιι καί τά θηλυκά σε ~ìjm : /.πχι,τη, αττληηι,

Φ, ήνα, χ),)·α κτλ., a y V i, αχτιόα, βαλβιΟΊ, κ ω ρ ιό α , κτ,/.tòu,G'[0'Vi’tàtll

ay.n.ia, z sm t, .im : καί διάφορα ά?Λα θηλυκά σε -ty i ( ?λ . παραττ. σ. 32), K m c i,

ιΤι/ ϊο ί , ^/.i’nyv'jU, Σ·η·ι, Tjrrt't, ιηγα, ηη'ζ,α — ßfuuta, / ί \"~ß'j irn , ciy.ii/jt.

Έχουν άκόμη το δίχρονο τής παραλήγουσας μακρό καί θά Ιπρεπε νά πάρουν περισπωμένη στόν πληθυντικό τό òoijn ,, κλίνη, μνηικη, δ ιιη , ίλη, νικη, oyt/.tj, >.<ψκί], Ά<ροοόιχη, τοον- y.rtö'i, «»■(«, τι<η<ι, tùrr/ννη, erüvn,, ,‘17/1;, /.κιη.

01 αρχαίοι κανόνες είναι καλοί καί άγιοι, Τό ζήτημα είναι π ώ ς μεταφράζονται στή νέα γραμματική, π ώ ς θά ξεφύγωμε τις μεγάλες άπομνημονευτικές δυσκολίες πού γεννούν.

Δέν είναι βέβαια άπαλλαγμένες άπό όμοιους κανόνες καί άλ­λες γλώσσες, έκεϊ όμως γίνεται αύτό σέ μικρότερο βαθμό, έτσι ό γνωστός γαλλικός κανόνας γιά τό £π>ηοιιχ, choux, joujoux κτλ.) καί δέν άποβλέπουν σέ τόνους χωρίς σημασία γιά τήν προφορά παρά σέ ψηφία, οπτικές εικόνες ούσιαστικώτερες πού σχετίζονται μέ τό σώμα τής λέξης, καί όπως καί νά είναι μάς έντνπώνονται πιό εύκολα άπό τίς όπτικές εικόνες τώ ν τονικών σημαδιών, πού μέ τίς μοιραίες νεοελληνικές άνορθογραφίες (λ .χ . rïxus. κρ ίνο;) μπερδευόμαστε καί γινόμαστε άνίσχυροι νά τίς συγκρατήσωμε.

*

Πήραμε μιά εικόνα τής όρθογραφίας μας, μέ τά προβλήματα πού παρουσιάζει, όπως διαμορφώθηκε στήν άρχή τοΰ αΙώνα μας. Τήν έρχόμενη φορά θά δοΰμε ποια απάντηση Ιδωσε ή Ιστορία τής τελευταίας εικοσαετίας καί π ώ ς παρουσιάζεται σήμερα τό πρόβλημα τής σχολικής μας όρθογραφίας. Ετοιμά­ζοντας τή μεθαυριανή μας Ιρευνα θά είχαμε νά ρωτήσωμε άκόμη σήμερα :

Ποια θέση θά πάρωμε στήν άπαγόρευση τοΰ άρχαϊσμοΰ, πού ζήτησε νά έμποδίση κάθε προσπαθειά μας γ ι ’άπλοποίηση ; Νά είναι άλήθεια ό δρόμος πού άκολούθησε στό 19. a l. ό κα­νονισμός τής όρθογραφίας μας ό ρ ι σ τ ι κ ό ς καί άγύ- ριστη ή άπόφαση τοϋ έθνους; Καί άποφασίστηκε άληθινά ά π ' αύτό δ,τι 5γινε ;

Page 42: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

39

Είναι πιά π ο λ ύ ά ρ γ ά νά ττραγί-ατοπο'.ήσωμΕ κάτι ττού βά ήταν σωστό έκατό χρόνια νωρίτερα, κο; τά είμαστε γ ι* αύτό καταδικασμένοι σ’ αΐώνα τόν άπαντα νά μαλλιο- τραβιούμαστε μέ όλες τ.ς άτελείωτες μικροδυσκολίες πού Εί­δαμε; Ή νάύπάρχη διέξοδος άττό τό τνφλοσόκακο πού μάς ίσπρωξε άνεπαίσθητα τυφλός έτυμελογισμος, δικαιολογημένος επιτέλους 6tcv γεννήέΓ,κϊ, αναχρονιστικός όμως ιτιά στις μέρες μας, πού τόσο άλλαξαν kci αλλάζουν ci γλωσσικές, ψυχολογικές καί κοινωνικϊς προύττοθέσΕ'.ς;

Καί άκόμη: Νά είναι μοιροϊο τό δίλτμρσ: ή άλα t ru e , ώς το ρα καί όλο καί ττιό δύσκολα καί μπΐςδίμενα ή όλων κατάργηση καί γενική άπλοποϊηση σέ όλο τό μέτωπο; ή *.α ύπάρχη γ ιά μας τούς σημερινούς καί κάποιο σνμβ:βαοτ;>·.τ. λϋστ\ τού χωρίς νά μάς άπομακουντ, άπό τή βάση της αρχαίος όρτο- γραφίας 5ά έςο::<ονομήση τις πιό ανυπόφορες δυσκολίες;

Ή άπάντηση δέν είναι, νομίζω, δύσκολη. "Ο ,τι εγινε είναι Ξύσκολο νά δημιουργήση υποχρέωση γ ιά τά χρόνια πού 5’ άκολουθησουν.

Ή Ιστορία βέβαια δέν ξεγίνεται. "Ο ,τι εγινε Ιγ ινε. Να1· άλλά τή συνεχίζομε καί τήν ξαναδημιουργούμε κάθε μέρα.

Περασμένες άποφάσεις βαραίνουν δίχως άλλο στό παρόν καί ρίχνουν τόν ίσκιο τους καί στό μέλλον.

Αυτό όμως περισσότερο άληθευει γ ια τ ’ άτομα παρά γ ιά τά έθνη. Στά έξήντα καί έβδομήντα χρόνια δέν εχει π ιά κανείς τή δύναμη νά πραγματοποίηση ό,τι θά μπορούσε νά είχε κάμει είκοσι καί σαράντα χρόνια νωρίτερα.

Πώς είναι ομως δυνατό νά τολμήση ένα άτομο προκατα­βολικά ν* άπαντήση γ ιά τις έρχόμενες γενεές τοϋ λαοϋ του;

Ένας λαός μέ τά αΙώνια νιάτα, πού τοϋ χύνουν μέ κάθε γενεά καί μέ κάθε χρόνο καινούριο αίμα στίς φλέβες καί τοϋ ανανεώνουν τόν ψυχισμό, δέ γερνά τό ίδιο.

Είναι «πολύ άργά» είναι γ ι ’αύτό δύσκολο κ: έπικίνδυνο νά τό πή λαός ολόκληρος. Γιά λαό ζωντανό δέν εχει ούτε νωρίς ούτε άργά παρά άδιάκοπο ξανασυνταίριασμα τών περασμέ­νων στίς άξιώσεις τής ζωής καί τις άνάγκες της μέρος. Παρά­δοση καί τύποι, χρήσιμοι καί άπαραίτητοι ώς ενα σημείο, δέν μπορεΐ νά γίνουν σάβανο τών ζωντανών.

’Αλλά τό τ ί εχει νά γίνη θά εχωμε τήν ευκαιρία νά τό έξε- τάσωμε στή δεύτερή μας συγκέντρωση.

Page 43: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

40

ΔΕΥΤΕΡΗ ΟΜΙΛΙΑ

Κυρίες χαί Κνοιοι,

Τό θέμα πού μάς απασχολεί είναι τό πρόβλημα της όρθο- /ραφίας μας.

Είδαμε πώς φωνητική στά παλιά χρόνια, γίνεται στήν έπο- χη περίπου τού Χριστού Ιστορική μέ τις άναπόφευγες ιτ ιά άνορθογραφίες. Πώς, άφοϋ καθιερώθηκε τόν τελευταίο αΙώνα ααζί μέ τήν καθαρεύουσα ή Ιστορική άρχή, ή ορθογραφία της μητρικής γλώσσας γίνεται, μέ τά ψηφία προπάντων πού πήραν τήν ίδια προφορά καί τά ορθογραφικά σημάδια πού ϊχασαυ τή σημασία τους, όλο καί πιο πολύπλοκη καί δυσκο- λοϋπάταχτη σε κανόνες. Καί είδαμε πώς τ ’ όρθογραφικό σύ­στημα πού κληρονομήσαμε άπό τόν τελευταίο αιώνα, μέ τόν ύπερβολικά θεωρητικό του χαραχτήρα, τόν αλύγιστο έτυ- μολογισμό καί τήν κάποια έπιδειχτική άδ:αφορία γ ιά τις πραχτικες άνάγκες μιας αληθινά έθνικής γλώσσας εδειξε κα- θαρώτερα τό άδιέξοδο πού μάς οδηγεί ό Ιστορισμός, όταν προπάντων πάμε άπό τήν καθαρεύουσα στή μητρική μας γ?ιώσσα καί ζητήσωμε νά ρυθμίσωμε καί αυτήν όρθογραφικά.

Ό τρόπος πού έξελίχτηκε ή έλληνική ορθογραφία ώς τις μέρες μας παρουσιάζει άλήθεια στον παρατηρητή φαινόμενο ΐκπληχτικό, πού δέν τοϋ λείπει κάποια μεγαλοπρέπεια καί πού δύσκολα θά τό ξαναβροϋμε στήν Ιστορία άλλων λαών.

Γ ια τί μήν τό ξεχνούμε, ένώ μέ τή γραφή ζητοϋμε νά παρα- στήσωμε τή σύγχρονη ζωντανή λαλιά, χρησιμοποιούμε ψη­φία καί σημαδάκια, πού καί νά μήν ήταν πάντοτε άρχαία, καθώς τό είδαμε γ ιά τούς τόνους, είχαν τή σημασία τους 2 καί 2 1 . χιλιάδες χρόνια πριν άπό μάς.

Πόσα δέν άλλαξαν στον κόσμο καί στήν έλληνική ζωή άπό τότε πού ή γή επαυσε νά προφέρεται μέ η καί με περισπωμένη, μέ ι*, σέ ήχο δηλαδή μουσικό, πού άνεβοκατέβαινε ή φωνή.

’Εξαφανίστηκε άπό τότε όλόκληρη ή έλληνική άρχαιότητα, μέ τον ξεχωριστό της κόσμο καί τό άνθισμα τοϋ πολιτισμού της. Άλλαξαν ή θρησκεία, ή κρατική καί ή κοινωνική ζωή, χάθηκε ό Θεσμός τής σκλαβιάς καί εγινε διαφορετική ή θέση τής γυναίκας, οί άρχαΐοι ελληνες έγιναν πολίτες ρωμαίοι καί έπειτα

ή γή πού κατοικούσαν ειδε άτελείωτες άλλαγές καί -:άθ3 είδος επιδρομές καί καταχτήσεις—καί άπόμεινε ωστόσο ■ώς c i μάς τούς σημερινούς,τούς τόσο διαφορετικούς,άμετάβλητη

Page 44: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

41

συνήθεια. στο παραμ’.κρό ττού *2 γράψω,;; ;ά ξαναθυμί- ζωμε σέ κ ά ΐϊ λέξη χαί με χάθε συλλαβή, c iv την ττ:ό πολύτιμη άρχαία κληρονομιά, τήν προφορά τόϋν αρχαίων, ώς καί τήν προσωδία άκόμη καί τή μουσικοτητα tcO τονισμού τους· πράματα πού δίν :ταν δυνατό νά φυλαχτούν στά χείλη μας, πού τό άψυχο χαρτί δέν εχει τ-. Cu-ναμη νά τ ’ άναστήση σέ καινούρια ζωή κα. τού καϊ.ζ καλζ ούτε ξέρομε άχριβώς πώς ήταν.

Καί γεννιούνται τά ερωτήματα: ΓΤώςίά ίξ^κολουθήση αύτή ή κατάσταση καί τ ί μττςρεί νά γινν, ;

“Ετσι θά ^χωμε στή σΓιμ ;:,.νή μας συγκέντρωση τήν εύχαιρία νά δούμε πο:άν άπάντησ" δίνει σ' αύτές μας τις Απορίες ή ίστοοία κ- i π;!ρα από τις τελευττϊ-ις δεκαετίες, ώς σέ tc:o c ημείο μΞ; ικανοποιούν αύτ-t, τ ί άλ?.ο προτεΐνεται καί τ ί εί­ναι σήμερα δυνατό νά γίνη.

Τό τελευταίο αυτό ζήτημα δί.· είναι βέβαια καθαρά επιστη­μονικό. Έ -ηρ ιά ζετα ι ό καθένας οτήν κοίση του βασικά, πρω­ταρχικά, άπό τή συναισθηματική Ήση ττού παίρνει γ ιά νά το άντικρίση καί άλλες γενιχώτερες òn: όψεις κοινωνικές. Υπάρχει όμως πάντοτε, νομίζω, αρκετό περιθώριο γ ιά νά έκτιμηθούν αντικειμενικά μερικές κοινωνικές άνάγκες καί δυνατότητες.

Τήν ιδέα τού ορθογραφικού Ιστορισμού καί ίτυμολογισμού, ττού γίνεται όλο καί πιό αλύγιστος στό 19. αΙώνα, άναθεωρε! καί περιορίζει στόν 20. ό δ η μ ο τ ι κ ι σ μ ό ς , ή μεγάλη πνευ­ματική κίνηση πού στίς τελευταίες δεκαετίες διαδέχτηκε τόν αρχαϊσμό.

Αύτό Êyivê πρώτα έπειδή ό δημοτικισμός έξαρχής α ν τ ί ­κ ρ ι σ ε κατά βάση δ ι α φ ο ρ ε τ ι κ ά άπό τόν αρχαϊσμό τ ή Θέ ση τ ο ύ έ λ λ η ν ι σ μ ο ύ π ρ ό ς τ ή ν ά ρ χ α ι - ό τ η τ α, είδε έσωτερικώτερη τή σχέση τους, καί φρόντισε μέ αγάπη νά καλλιεργήση τή μητρική γλώσσα.

Φανερώθηκε αυτό πρώτα, άμεσα καί άμέσως, στό γλωσσικό ιδανικό, καί Ιπ ειτα , πιό δειλά, καί στήν όρθογραφία: Πραγ- ματιστικώτερο άντϊκρισμα τού σκοπού της, σεβασμός ώς ενα σημείο της πατροπαράδοτης όρθογραφίας, όχι όμως φετι- χισμός καί αποθέωση τής Ιστορικής άρχής, άλλά άνοχή καί εξοικονόμηση καί κατ’ αρχήν χειραφέτηση από τή σκλαβιά των κανόνων τού Ήοωδιανού.

Στην Ιδια στάση έσπρωχνε παράλληλα καί ή π ρ ά ξ η . Ή πραχτιχή καλλιέργεια πού είδαμε τής νέας γλώσσας είχε μεταφέρει επιτέλους τό κέντρο τού βάρους άπό τή μα-

Page 45: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

42

κρινη άρναίότΓτα στά ζωντανό παρόν. Kci παραφου­σκώνοντας όλο καί πΕρισσότερο τό κοκαλιασμένο όρθογρα- Φ'ικό πλαίσιο πού είχε δημιουργήσει ή καθαρεύουσα τον άρ- χαϊσμοΰ γιά τόν έαυτό της δέν άργησε νά τό σπάση.

ΤΤο'.ός 6’ αποφάσιζε νά γράψη, όσο κι άν έπιμέναν οί φιλό­λογο:, τυ ι, '.λιΊ, ή ótày.o: ή ό δ ιό χο :, rnu ivrn , }.ι ΐ) ι , τώ ρα;

K r: τίλευταΐα, ένας τρίτος λόγος πού βοήθησε είναι πώς ό ότ^οτικισμάς έδε:ξε εξαρχής ουσιαστικό καί ένεργό ενδιαφέρον y.c τ:ς πραχτικές ά ν ά γ κ ε ς τ η ς π α ι δ ε ί α ς .

'Η μ ε τ α σ τ ρ ο φ ή πού εφερε ό δημοτικισμός στ* όρθο- ypsœiKÔ ζήτημα ήταν, ιδίως στήν αρχή, προπάντων 9 ε ω- ρ η τ t κ ή. Άδιχοκατηγορήβηκε μάλιστα συχνά γ Γ αυτό άπό τρίτους, άκόμη καί από όπαδούς τής καθαρεύουσες, πώς τοΰ 1?>ειψε τάχα τό ενδιαφέρον γιά νά βοηθούσε ν* άπλο- πο:η6ή ή τόσο δύσκολη ορθογραφία. Λ ίγοι σχετικά είναι όσο: είχαν δοκιμάσει στις περασμένες δεκαετίες νά νεωτερίσουν. Καί αύτό γιά πολλούς λόγους.

Ποώτα ή διαίσθηση ή ή σκέψη πώς ήταν ά σ ύ μ φ ο ρ η ή δ ι μ έ τ ω π η π ρ ο σ π ά θ ε ι α .

Καλό βέβαια νά γραφή αμέσως ή μητρική γλώσσα μέ λο­γική, ύποφερτή, σνγχρονισμένη όρθογραφία μιά καί καλή—καί εχομε στή στραβογραφία τής K t^ icciâ:, πού σέρνει παντοΰ τά δυό της σσ τόσα καί τόσα χρόνια, μιά απόδειξη γ ιά τό πόσο δύσκολα ξεριζώνονται γραφές πού μιά φορά συνηθί­στηκαν—πολύ πιο σπουδαίο όμως νά έσπαζε ό πάγος τοΰ άρχαϊσμοϋ καί νά δεχτή ό κόσμος νά γράφη όπως μιλεΐ : μ η τeoa, .Ύηγάόι, .τροΐκα καί δ χ ι μήτηο, φρέαρ φρέατο;, προίί προιν.'Κ. ’Αργότερα βλέπομε τ ί Ιχ ε ι νά γίνη μέ τήν όρθογραφία καί τίς περισπωμένες.

“Αλλωστε, ένώ σχετικά μέ τό γλωσσικό τύπο ξεκαθαρίστηκε γρήγορα κ ι εύκολα σχετικώς τό άξίωμα «γράφε τή γλώσσα πού μιλεϊς», όταν ερθωμε στήν όρθογραφία, σέ λαούς μέ παρά­δοση Ιστορική πολυαίωνη δέν καλοφαίνονται μέσα στόν ιστορισμό πού δείχνει ή όρθογραφία τους τά όρια πού θά άρίσουν τίς άξιώσεις τους γ ιά μιά «σωστή» καί άπλή όρθο­γραφία. Αυστηρά «λογική» όρθογραφία είναι δύσκολο νά βρεθή έξω άπό τή φωνητική.

’Αλλά είναι καί κάτι άλλο, γενικώτερο,πού έμπόδιζε. Οί ορ­θογραφικές μεταρρυθμίσεις εΤναι, μόλις μάλιστα άποβλέ- ψουν σέ σημαντιχώτερες αλλαγές, καί καθεαυτές πάντα δύσ­κολες. Εύκολώτερο νά πειστούμε νά γράφωμε άντί μ ή τ<;·ο. πού δέν τό λέμε, μητέρα, πού τό λέμε, παρά νά γράψωμε μ ί- τ to μέ δυό yicôrf-. Τό ξάφνισμα τοΰ ματιοϋ δέν τό δέχεται,

Page 46: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

43

5έν τό άποφασιζει. Tò sttìtìao jç, si^ai σά νά λέμε,είναι γλώσσα μας, γλώσσα μον, i /ώ το >.ιτΛ>·;, τό τό κλίο, όχι.

Έ τ σ ι δείχτηκε καί ό ΨΥΧΑΡΗΣ ό ίδιος συντηρητικός στό ζήτημα της γραφής, εκτός òtto λ:γ;ς, συνήίως δικαιολογημέ­νες έξαιρέσε:ς. καί άττοτο-ς vraTêpiauoûç ττού δοκίμασαν άλλοι σιγά σιγά άίγότερα. y i à-xsTiç εια^ορές μετσξ·.; τους καί ανακολουθία κάττοτί 6 κα5ί·.'τς γ .ά τον tC.UTo του. ν;ν'·.κ£ύτη- καν λίγο ι οχ-:τ;κά (ΐτσ ι τά à/açop. ttcu γρά -'τα ι τώρα ϋτσι καί στήν κα^αρϊ ύονσα) 1 .

Ή όοθογρβ®;3 άλλω ττί ΐχ π νοη^α όταν ·Λμ*Λ:»:·:ται ζ ί ομαδική συνήθ::α. >.αι δέν ήταν εύκολο νά δημιουργη^ή ίγ - κυρα αύτό άτό τις σκόρτιες ατομικές προσπά6ε;:ς Tre.· λο­γοτεχνών προπάντων, που σί χρόνια δίσεχτα τιμούσαν τη διωγμένη ά- our έλληνική γλώσσα.

Μέσα στίς άπλοποιητικές προσπάθειες τών χρόνων αύτών ?χομε νά ξεχωρίσωμε τ ’ όρθογραφικό σύστημα ττού διατυπώ­θηκε καί σέ σχολικούς κανόνες ύστερ* άπό τό 1917.

Τό νέο γλωσσικό καθεστώς ττού νομοθετήθηκε μέτή γ λ ω σ - σ ο ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ή μ ε τ α ρ ρ ύ ό μ ι σ η καί τήν κα­θιέρωση τής δημοτικής ώς γλώσσας τοϋ δημοτικού σχολείου, εδωσε άφορμή νά βεσττιστη darò τό Εκπαιδευτικό συμβού­λιο τοϋ Ύπουργήου τής Παιδείας μιά ιστορική πάντα άλλά μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ μ έ ν η ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α τ ή ς δ η μ ο ­τ ι κ ή ς ώς σχολικής γλώσσας.

Ή όρθογραφία αύτή παρουσιάζεται σάν -π-ρώτη καί μόνη υπεύθυνη έ τ τ ί σ η μ η ρ ύ θ μ ι σ η τής μητρικής γλώσσας, πού βοηθεϊ νά ταχτοποιηθή κάποια μοιραία άυαρχία, πού είχαμε ήδη καί άπό τήν καθαρεύουσα καί πού άναγκαστικά γίνεται πολύ μεγαλύτερη στή δημοτική.

Παρουσιάζεται δ χ ι μόνο στ’ άναγνωστικά 15 χρόνων άπό τά 1917 ώς σήμερα καί στά υπόλοιπα βιβλία τοϋ δημοτικού σχολείου, άλλά καί σέ πλήθος άλλα έ ξ ω σ χ ο λ ι κ ά , παιδικά, λογοτεχνικά καί άλλα βιβλία, ήδη άπό τό 1912.

Σύμφωνα με αύτή διατυπώθηκε γ ιά πρώτη φορά στήν Ι ­στορία τής έλληνικής γραμματικής καί παιδείας σύστημα νέ­ων όρθογραφικών κανόνων καί ν έα ό ρ θ ο γ ρ α φ ι κ ή π α ρ ά δ ο σ η ΰστερ’ άπό τήν πατροπαράδοτη τών άρχαίων καί μεσαιωνικών γραμματικών. 114

Καί τελευταία, έκεΐνο πού μδς ένδιαφέρει έδώ Ιδιαιτέρως, προσπαθεί νά έξοικονομήση όσο γίνεται πιό άνώδυνα τήν άν-

Page 47: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

44

τινομίπ τής ιστορικής άρχής έφαρμοσμένης στή νέα γλώσ­σα, καί νά συμβιβάση μέ τήν καθιερωμένη όρθογραφία τίς διδσχτικές δυσκολίες, ρυθμίζοντας τις σέ ν έα τ ρ ο π ο π ο ι ­η μ έ ν η β ά σ η ένός μετριασμένου Ιστορισμού.

Γ ία τήν άκρίβεισ θά Ιπρεπε άλλωστε νά ττροστεθή πώς ώς πρός μερικά τουλάχιστο σημεία είχε προτρέξει ή κοινή χρήση, άκόμη καί κείνων πού έγραφαν ή γράφουν τήν καθαρεύουσα.Γ ια τί ούτε τά έσωτερικά <jô στά νέα σύνθετα γράφονταν ιτιά. έκτος άττό τούς φιλολόγους ή δσονς τούς ακολουθούν, μέ ψιλή καί δασεία /l^yojórionU'lz.àc.T^óòr.v-'r, γο α γ^ ό ά π τη ;) ,ο \ η ε τό αρχικό ό μέ δασεία, όπως λ.χ. σημειώνεται άκόμη στό Έλληνογαλλικό Λεξικό τοϋ Βλάχου (â -fw , û t 'Iû .î w , ο ε ιιτ ιι- λενω. ήΰχα. qoviii, ροσόλι, öoxnruto. ρο/ôi, <j<>ύΰκινο. óùòi.ó'jòr., (>οϊ·γα, ρονΰονη, όηνφο>, ρώμη), ούτε καί ή υπογραμμένη ση μειώνεται στίς ρίζες των λέξεων, καθώς γίνεται φανερό άπό τόν ακόλουθο πίνακα;

αδηζ fido άπάδω ση·άόν> a rm ò à ασ/κι ψόι) cjôxîor Touyojôia Tow/ride- κω ιιωδία uc/.ωόία ραψωδία ν/ινφδία ψαλμωδία προσ­ωδία μονωδία ò ιωδία ποικιλοώύι πολνωόία Ορηνωόία καγοώεϊον ίπφόος άϋώος άναΟρώσκο αποθνήσκω άηκτφο; 'Λγ/.λώος δάόε; δαδί δηόηι/,οηία ύηώνω διάττων ενώ ερωδιός ΐ ώην ζωοκ/.έπτι,, Ιΐωοτο(ιψία ζωόψι/.ος Ζωογόρος έώος ^φΰτμον ζώδιον *α>διαχός 'Ηρφδης Ήρωδιανυς -ηρώον Θράκη Σαηοϋοφκη καλώδια)· κεν­τρικό; Κώ ο; λάδι λαδιά λαδώνω λαδικό ληστή; ληστεύω λη­στρικός λήσταρχος λ.ηστοψνγύδικος ιιητρώον Μνατώον πατρώ­ος περίστωον προικώος πρώην πρώρα (πλώρη) Π τώ ον ραδιουρ­γία ραστώνη σώζω τωόντι τ ώ » ι νπερώον χρή^ω ωα owv ίπωα^ω.

άριστερα δ ε ;ιά δηιιοσίς. ίδ ια /.άθρα κνκλ.ω κοινή τή δ ε(κα κεΐσ ε) (σ·7.7 οπονδήτριχή)—παρωχημένο; άνωκοδομί,Οή κ ιτφ κη σ ε κτλ.

Οί αρχές τής μεταρρυθμισμένης καί απλοποιημένης αυτής όρθογραφίας, διατυπωμένες καί υποστηριγμένες λίγα χρόνια νωρίτερα, μπορούν νά συνοψιστούν στίς άκόλουθες π ρ ο ­γ ρ α μ μ α τ ι κ έ ς ά ρ χ έ ς :

Α. Ή όρθογραφία τής νέας μας γλώσσας δέν είναι δυνατό νά ρυθμιστή μέ τήν άλύγιστη έφαρμογή τής Ιστορικής άρχης, μέ τόν τρόπο πού έπιχειρήθηκε σέ παλιότερα χρόνια.

Λόγοι κοινωνικοί, έθνικοί, εκπαιδευτικοί, άπαιτοϋν ν’άπλο- ποιηθή ή Ιστορική μας όρθογραφία.

Β. Τ ’ όρθογραφικό σύστημα τής μητρικής γλώσσας πρέπει νά ρυθμιστή έτσι πού νά μ π ο ρ ή νά δ ι δ ά σ κ ε τ α ι καί νά μαθαίνεται μέ κανόνες γραμματικούς σχετικά εύκολοθύ-

Page 48: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

45

μητο_·ς (,;r ί'.··:τ ' ; τ · . τ - ι , μ ε — , κα5ως τό τ·,·.> - τ ) , ττού νά μ ή ν ττ ρ ο ü τ ο ί £ τ : ν y τ τ, γ ν ώ σ η τ ή ς ά ρ χ α ί α ς γ λ ώ σ σ α ς κ α ί y c α μ μ α τ : κ ή ς.

Γ. Έχομε νά λογαριάσαμε στ_ν ν^-ονισμό τής ópSoypc- φίας τής νέας κοινής τή σημασία τού ίχ ε ι γ ιά μάς σήμερα ή ά ρ χ α ί α φ ι λ ο λ ο γ ί α κ α ί γ λ ώ σ σ α , καί άχόμη τή θέση ττού τταίρν:ι στ-'·;ν τταιδεία κα: τή ζωή ή κ α 0 α ρ £ ύ- ο u σ α .

Δ. Θά φυλάξωμε λοιπόν τή β ά σ η τ ή ς ι σ τ ο ρ ι κ ή ς γ ρ α φ ή ς . Θά τήν πάρωμε όμως γ Γ α ν α γ κ α ί ο κ α κ ό , χωρίς νά δίνωμε υπερβολική σημασία ούτε στή μορφω­τική της αξία ούτε στήν άξια τής έτνμολογικής διαφάνειας καί τής λογικής συνεττειας.

Ε. Θά σεβαστούμε τή γ ρ α φ ή τ ω ν ά ρ χ α ί ω ν λ έ ­ξ ε ω ν όσο γίνετα ι (n>;<5tv μέ η καί ci).

θ ’ άθετήσωμε όμως τήν Ιστορική άρχή όσο πρόκειται γ ιά τύπους δ X ι ά ρ χ α ί ο υ ς ή καί γενικούς κανόνες τής νέας γλώσσας, γ ιά π ρ α χ τ ι κ έ ς ή δ ι δ α χ τ ι χ έ ς άνάγκεςι

α) δττου κρίνονται αύτές έ π ι τ α χ τ ι κ έ ς (γ ια τί άλλιώς δέν είναι εύκολο νά διατυττωθή κανόνας λ.χ. ψηκη μέ όξεία).

β) δταν έτσι δέν έρχόμαστε σέ ά μ ε σ η ή μ ε γ ά λ η αν­τ ί θ ε σ η μέ τ ή ν ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α τ ή ς ά ρ χ α ί α ς γ λ ώ σ σ α ς (λ.χ. λάόι, n ijòà ;, χωρίς υπογραμμένες).

Σύμφωνα μέ τίς αρχές αύτές, ττού έχουν φυσικά στήν έφαρ- μογή κάποια έλαστικότητα καί ττού δέν έφαρμόστηκαν τότε σέ όλη τους έντελώς τήν έκταση -°, άποκλείστηκε ή φωνητική γραφή καί κάθε ριζικώτερη λύση καί έπιδιώχτηκε νάγράφων- τα ι όσο γίνεται πιο άπλά καί φωνητικά :

α) όλες οί ξ έ ν ε ς λέξεις καί καταλήξεις, β) οΐ άλλες ν έ ε ς έλληνικές λέξεις, πού δέν είναι φανερή ή

σχέση τους μέ τίς γνωστές άρχαϊες, καί άκόμη γ ) ρυθμίστηκαν η όπτλοποιήθηκαν μερικές γ ρ α φ έ ς των

άλλαγμένων άπό τ ’ άρχαία κ α τ α λ ή ξ ε ω ν (λ.χ. Οεληο] μέ -}j) καί ψ η φ ί ω ν ή ό ρ θ ο γ ρ α φ ι κ ώ ν σ η μ α δ ι ώ ν μέ γ ε ν ι κ ό ό ρ θ ο γ ρ α φ ι κ ό χ α ρ α χ τ ή ρ α . Λ.χ. κα- ταργήθηκαν οί ύπογραμμένες (καί άπό τίς καταλήξεις), περιο­ρίστηκαν κάπως οί περισπωμένες, τά γγ (σέ όφελος τού yy. : άγγελο;, άλλά ξ ίγ κ ι. .τονγκί) καί ή χρήση τοΰ διπλού οο (μόνο σέδσες λέξεις έχουν αύτό άπό τήν άρχαία γλώσσα) κτλ. Σύμφωνα μέ αύτά γράφονται λ.χ. οί άκόλουθες νεώτερες έλ­ληνικές ή ξένες λέξεις φωνητικά:

Μέ ε, ι, ο, μέ σύμφωνα άπλά καί μέ β, γκ.Α. Λ έ ξ ε ι ς ξ έ ν ε ς .

Page 49: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

T 'i i iu —T<l/M'i— -lino, (ji'uò in< iw > ; àu>tcto:)—: r ·χι. κλοτσιά x o g tu '-j μ·>λ·>; -jodu'iivr, ^o iu iiTn 'j nouum xò; ao-

βim ito ',:, -'ivo; (βαρόνο:), - jTo (τσιρότο), -ΰρ·>; (λιμοκοντόρο;), -•in (παγόνι μακαρόνι V

M’ iva/.: βονλι καβάλα χάγχκ'.α κολάρο >ια;ιλάρΐ nur/.ì σι/.η Tti/jtjo tool·/.');, - r i j i : χαν:λ·ι χ <ι ·~ΐλ·.ι κοπέλα μασίλ'.ι /ηνοστίλα an jdy/.nκτλ.. tv.o -or/.ι,; -ούλα -ot'/.i -πυνλο;-nov/.ti -ποίλι,

\ X : άτσίγκανο: Sîyxt ονγκιά πονγχί nr/χα τσαγκύρι,;.B. Λ έ ξ ε ι ς έ λ λ η ν ι κ έ ς .i iy j'j! (ηγώ μ). βόδι (ßiödi), ίσ κιο; (Γ/σκιο;), γλιτώνω (γλν-

Tfjj'fw), λιανό; (/.nero;), λιμέρι ( λημέρ ιλ /.ίώί'ίυ (ληώνοί), ξ ι­πάζω (^νπά.Ίο), φτιάνω (φχειάνω), τ ί ; (t j i ; ) , τραβώ (τοονίυ) —{ μέ όπτλάσύμφωνα ): κόκαλ.ο χυνχί κονκο: χούχονόο κ.ονκον- ν.ίοι κουκούτσι xoc/jòz κονλούρι μάνα.

on ή η : Οάορο; παλίρροια Ισορροπία συρροή—άσχρόοονχα ί/.- λφ’QQoviutvixò^ κακορίζικος μισοραγιαμένο; σιγοοοΐγΛ σνχι ο- οωτΰ ποοοαη·αψ.ιτιχόζ·

Παράλληλα μέ τΙς βασικές αύτές αρχές έφαρμόστηκαν οΐ ακόλουθες κ α τ ε υ θ υ ν τ ή ρ ι ε ς γ ρ α μ μ έ ς :

Α) Θά νεωτεοίσωμε σέ μιά γραφή ή θά όδηγηθοϋμε στήν προτίμηση μας άνάμεσα σέ πολλαπλούς όρθογραφικούς τύ ­πους όταν ετσι καθιερώνωμε γ ρ α φ ή ά π λ ο ύ σ τ ε ρ η . Ό χ ι λοιπόν ζαίοιο άντΐς &νοι·>, ακόμη καί αν ήταν τό ξαίί»·> σωττό.Έπειτα αλίμονο, νμοογο;,ί$ι ,τρ ΐλό ;(άτ:ό τό τρηρό;)κτλ.

Β) 'Αντί νά περιοριζόμαστε γ ιά τήν κρίση μας σ’ Ι ν α ν τύπο θ’ άιτικρίζωμε 5σο γίνετα ι συνολικότερα τις σ υ γ γ ε ­ν ι κ έ ς λ έ ξ ε ι ς . Λ .χ. τά ρήματα σέ -ώνω μέ δυο ω (πού είναι καί τό Ιστορικά σωστό), άφοΰ εχομε et καί στούς άλλους ρηματικούς καί άνοματικούς άκόμη τύπους (κ?.ειόώνω χ/Α- Μ-ίσα χλειόώΟΐ/κa κλειδωιιενο; άχλειόωτο; x ?.f iòouia κλειδω­νιά). Τά ξενικά τσαντήρι, γατήρι μέ η, καθώς δά γράφονται ήδη συχνά άπό πολλούς, άφοϋ εχομε ήδη τό ποτήρι, ποτι­στήρι κτλ.

Γ) θά φυλάξωμε ή θά δημιουργήσω^ χ ρ ή σ ι μ ε ς δ ι α ­κ ρ ί σ ε ι ς , άναγνωστικές ή γραφικές.

Λ .χ. χάοΐσμά σου μ’ iva δεύτερο τόνο στή λήγουσα, άφοϋ προφέοεται, γέρε μ ον το άλλά ι) μοίρα μ ον χωρίς δεύτερο τονικό σημάδι γ ιά τόν τόνο πού δέν έγκλίνεται π ιά στή γλώσσα μας.

Δ) Δέ θά φυλάξωμε δ ι α κ ρ ί σ ε ι ς π ε ρ ι τ τ έ ς xaì Ιπ ι- βαρυντικές.

‘Ετσι δέν ύττάρχ=ι άνάγκη νά σημειώνεται ή βαρεία στό συ­χνό έπίρρημα ό>; ( ί··κ ) , άφοϋ καί χωρίς αύτπ τό ξεχωρίζομε

46

Page 50: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

47

διαβάζοντας ά π ί τόν ομόηχο σπάνιο cv/Sicpc Mòro πού θά γεννούσαμε ενοχλητική γραφική έττιβάοννσ*·.

’Επίσης όλα τά θηλυκά σί - ιά γράφονται μέι: πλατιά, γλχ%χΐή, αακριά, χαχιά, άςοαβωνιστιχιά, άφοΰ έκτος ττο- τό / είναι καί Ιστορικά δικαιολογημένο (μιά καί ο* τύποι ηλα ιιύ κτλ. φαίνΣ- τα ι πώς Ιρχονται ò ro τούς μεσαιωνικούς -/.m ia κτλ.) δέν υπάρχει άναγνωστική άνάγκη νά ξϊχωρίζωνται γραφικά τά θηλυκά έττϊθίτα οπτό τά όμόηχά τ=υς ούΣετΕρα καί τά επιρ­ρήματα.

Ε) Θά κοιτάξωμί νά γίνη έτσι ή ρύθμιση, ttc j oi ό~.:ζγρζ- φικοί κανόνίς νά Ιχουν όσο γ ίνετα ι λ ι γ ώ τ ε ρ ί ς έ ς σ ι - ρ έ σ ε ι ς . Λ .χ. μέ περισπωμένη τό ìdt~>, άφοΰ σύμφωνα μέ τήν Ιστορική ορθογραφία θά πάρουν περισπωμένη και όλα τ ’ άλλα έπιρρήματα μέ μακρόχρονη λήγουσα : ix t f , .το*', « ί - τοι", «ΑλοΓ, παντον.

Ζ ) ’Οπου ύπάρχουν πολλά όρθογραφικά σημάδια 6 ά π ρ ό­τ ι μ η θ ή όσ ο γ ί ν ε τ α ι τό ά π λ ο ύ σ τ ε ρ ο , όσο δέν είναι δυνατό νά παραμεριστή τό άλλο έντελώς.

Η) θά σημειώνεται ό ξ ε ί α στήν π α ρ α λ ή γ ο υ σ α μέ δ ί χ ρ ο ν ο των νεώτερων τύπων.

Σύμφωνα μέ τήν τελευταία αύτή άποψη παίρνουν όξεία μαζί μέ τό χείλ ι, yaaovh κτλ., όλες οί άκόλουθες λέξεις, έκεΐ πού φυλάγοντας τόν άρχαίο κανόνα θά δημιουργούσαμε μέ τήν ποικιλία τοΰ τονισμού ατελείωτο όσο κα: άΒικαιολόγητο χάος:

διάκο; τριάντα - σαράντα, Λ ίκο ; Σηνρο ; Μάρκο;άφοάτο; γεμάτο; κτλ. μαντολάτοβοριάδες παπάδες οκάδες - λαμπάδες πρασινάόε; νο·ιάόι; γεράκι λαβράκι ρυάκι - αυλάκι μουστάκι φαρμάκι μανουάλι (σιμιγδάλι) - χεψά}χ στραγάλι μαςιλάρι λ,ανΰρι xt/.äm δψάρι - πντειvuoi ζενγάρι κρεβάτι - παλ.ατι λάδι - χάδιδικοάνι κεροπΰη - δοεπάνι ραπ cmγεφΰρι παραμύθι προζύμι φνχι ψωμοτύρι - ζύγι κοτσνφι στα-

ψίΜι μολύβι όοτύχι καρϋδι μνδι φρνδι κρομμύδι δελφίνι λχΟρϊνι χαμίνι - κοφίνι (καρδερινι καναρίνι) ορνίθι (μ ίλ ι)απίδ ι παιχνίδι όρμϊδι - στασίδι ταξίδ ι φ ίδ ι—βαρίδι ξ ίδ ι—κε­

ραμίδι σανίδι σχονπίδι περδίκι - ποντίκ ι κατσίκιΑύτή είναι ή σχολική όρθογραφία τής μητρικής μας γλώσ­

σας άπό τά 1917. ΐία Έπικρίθηκε τότε άπό πολλούς γ ιά

Page 51: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

τούς v iim p ’.oycv; r= 0 καθιέρωνε ενώ άλλο: τή β·ρτ>αν kcì τή ßp’.cvcuv μέ τό τταραττάνω συντηρητική.

ΈΕ ίλ ι’Ειμη cè μερικά στμεΊα άλλά καί δαίττώντσ: eso γϊνετο ι τήν άρχαία γραφή στίς αρχαίες λέξεις ρύθμισε ττρονραμ'.’.ατικά τήν cpScypaçia τής δημοτικής σέ νέα Εάση, ττσρα^'ρίΙόντα; μέρος άττό τις δυσκολίες ττού τταρουσιάζονται στή γραμματική της.

Μέ άφετηρίσ τώρα τήν καθιερωμένη αυτή σήμερα σχολική ορθογραφία, άν ρωτήσωμε τ ί χρειάζεται νά γίνη, θά είχε κανείς νά παρατηρήση πώς πρέπει :

Α) ‘(ι)ς πρός τό π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ό τ η ς νά τροποποιηθη καί ν’ άπλοποιηθη, όπου κρίνεται αύτό άναγκαϊο καί δυνατό.

Β) Σχετικά μέ τή χ ρ η σ ι μ ο π ο ί η σ η της : α) ν ά έ φ α ρ μ ο σ τ ή χωρίς άναβολή άττό τό Υ ­

πουργείο της Παιδείας καί σ τ ά Ν ε ο ε λ λ η ν ι κ ά α ν α ­γ ν ώ σ μ α τ α της Μέσης, ττού ή γλώσσα τους, όσο είναι δημοτική ή μειχτή, Ιξακολουθεΐ νά παρουσιάζη έκπληχτική όσο καί άσνγχώρετη άναρχία, άφοΰ συχνά καί μέσα στό ίδιο βιβλίο φυλάγονται οί όρθογραφίες-καί Ανορθογραφίες—των διάφορων συγγραφέων των άποσπασμάτων, μεγαλώνοντας έτσι την όρθογραφική αβεβαιότητα των μαθητών. --

β )νά γ ε ν ι κ ε υ τ ή ή χ ρ ή σ η τ η ς ακόμη περισσότε­ρο στις έξωσχολικές έκδόσεις, νά έκδοθή κι ένας ’Ο ρ θ ο γ ρ α ­φ ι κ ό ς ό δ η γ ό ς, καί ν’ άττλωθή σιγά σιγά στήν Ιδιω­τική χρήση σύστημα ττού λίγο ττολύ άντσττοκρίνεται ήδη σέ ό ,τι οί περισσότεροι συχνά εφαρμόζουν—ας είναι καί άσυστη- ματσποίητα.

Έ τσ ι υπάρχει ελπίδα νά καθιερωθή κ ο ι ν ό ς κ α ν ό ν α ς , νά λείψη ή άκαταστασία καί ή άνορθογραφία πού γεννά ό πληθωρισμός των σημερινών άφθονων ορθογραφικών συστη­μάτων, καί νά περιοριστή ό νεοελληνικός ατομισμός, πού βρίσκοντας στήν όρθογραφία κατ’ έξοχήν γόνιμο έδαφος, κανονίζει σύμφωνα μέ τίς ατομικές τοΰ καθενός ιδέες καί τών άλλων τά οικογενειακά όνόματα.

*Σχετικά τώρα μέ τό πρώτο ζήτημα, τήν ανάγκη νά καθιε-

ερωθοϋν μεγαλύτερες άκόμη απλοποιήσεις,διατυπώνονται άπό καιρό ποικίλα αίτήματα γ ιά κάθε είδος λύσεις. Νομίζω καί έγώ πώς όπως ακριβώς ρυθμίστηκε στά 1917 ή σχολική όρ­θογραφία δέν είναι σωστό νά μείνη, καί ότι κοντά σέ μερικά ζητήματα μέ δευτερεύουσα σχετικώς σημασία είναι π ιά καιρός νά γίνη κάτι μέ τούς τόνους γ ιά ν’ άπαλλαχτοϋμε άπό κα­νόνες άσνγχρόνιστους, αταίριαστους γ ιά τίς άξιώσεις μας άπό

4 î

Page 52: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

τήν άρθογραφική διδασκαλία τ-ς γραττττ; γλωσσάς καί άλτ;- ϋινά άστείους.

Άλλά οί φωνές πού άκούοντα: πη/αίνουν συχνά μακρύ- τΕρα, ξεκινώντας άττό διαφορετικές προϋποθέσεις, χωρίς δμως νά βρίσκω πώς άλλαξαν στήν τελευταία δεκαπενταετία ση- ναντικά οί βασικοί δροι πού ρύθμισαν τή σχολική όρθογραφία τοΰ 1917. Όπως καί νά είναι τό έρώτημα πού προβάλλει σέ πολλούς είναι: ν’άπλοποιήσωμε λ ί γ ο ή π ο λ ύ , ριζική μεταρρύθμιση ή συμβιβαστική λύση; Τ ί είναι καλύτερα νάy M ;

Φυσικά, άφοΰ τά πράματα δέν είναι άλληλένδετα, ένας Ιδιώ­της ή ένας συγγραφέας 6’ άκολουθήση τό δρόμο πού προ­κρίνει, έδώ δμως μάς ένδιαφέρει τώρα ή σ η μ ε ρ ι ν ή σχολική γραμματική καί όρθογραφία καί μιά καθολικώτερη κοινωνική καί κρατική χρήση, καί τότε θά είναι καλύτερα νά ρωτήσωμε διάφορε ικά: θά έπιδιώξωμε κάτι πού νά έφαρμοστη άμεσα στά χρόνια μας,σήμερα,ή μιά λύση πού νά μπορή νά έφαρμοστη μια μέρα άπό τους απογόνους μας; Άπό τήν άποψη, νομίζω, αύτή έχομε νά κρίνωμε τίς διατυπωμένες προτάσεις, καί αύτές είναι:

α) ρ ι ζ ι κ έ ς : Φωνητική όρθογραφία, μ* έλληνικό ή λα τι­νικό άλφάβητο,

β) ά π λ ο π ο ι ή σ ε ι ς σ υ μ β ι β α σ τ ι κ έ ς , έλαφρό- τερες ή όχι, καί ξεχωριστά,

γ ) μ ε τ α ρ ρ ύ θ μ ι σ η τοΰ σημερινού συστήματος των τό­νων και πνευμάτων.

*‘Η φ ω ν η τ ι κ ή ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α ζητεί ν’άποκοταστήση

τή σωστή άντιστοιχία ανάμεσα σέ φθόγγους καί ψηφία. Στό όνομα τής άρχής «γράφε όπως μιλεϊς» οΐ όπαδοί της ζητούν καί σε μάς—μέ κάποιες διαφορές κατά τά διάφορα συστήματα— άπό τό ενα μέρος νά καταργηθοΰν σάν περιττά άπό τό πατρο­παράδοτο άλφάβητο όσα γράμματα δέν παριστάνουν πιά φθόγγους ξεχωριστούς, καί άπό τό άλλο νά χρησιμοποιηθούν γ ιά τούς φθόγγους πού δέν έχομε γ ι’αύτούς στό άλφάβητο μας Ιδιαίτερα ψηφία ε ίτε άπ’όσα 6’άχρηστευτοΰν, μέ νέα πιά άξία φωνητική, ε ίτε νέα, παρμένα άπό τό λατινικό άλφάβητο ή καί καινούρια έντελώς, είτε καί άπό τά συνηθισμένα τοΰ άλφαβήτου, μ’Ινα διακριτικό σημάδι. 24

Γ ιά άλφάβητο προτείνεται τό έλληνικό καί άπό άλλους τό λατινικό.

Μέ φωνητικό άλφάβητο έγραψαν, καθώς είδαμε,σέ περασμένα χρόνια ό Βηλαρδς καί ό Κούστας. Στον αΙώνα μας, καί Ιδίως μεταπολεμικά, κάπως περισσότεροι. *Λ

Τό πρόβλημα τί)ς όρθογρσφίας μας 4

49

Page 53: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

53

Καταργήθηχε ή Ιστορική όρθογραφία καί καθιερώθηκε τό έλ­ληνικό φωνητικό άλφάβητο καί άττό τούς έ λ λ η ν ό γ λ ω σ - σου ς π λ η θ υ σ μ ο ύ ς τ ή ς σ ο β ι ε τ ι κ ή ς Ρ ω σ ί α ς , χσδώς τό βλέπομε στά σχολικά τους βιβλία, τ:ς Εφημερίδες καί άλλα δημοσιεύματα, γραμμένα είτε στήν χοινη δημοτική, όπως διαΜορφώθηκε σέ μάς έδώ, είτε σ’ένα ντόπιο, δηλαδή -οντιχό Ιδίωμα, πού γίνεται προσπάθεια, άπό μιά μερίδα του­λάχιστο, νά καθιερωθή σάν κοινή γλώσσα

Τά τελευταία χρόνια άκούονται συνηγορίες γ ιά μιά φωνητική όρθογραφία—σημεία τών καιρών!—και άπό άνθρώπους πού γράφουν καθαρεύουσα,όπως τή διδάχτηκαν καί τή συνήθισαν, χωρίς όμως ν’άποδέχωνται πιά καί τήν παλιά Ιδεολογική της βάση. Καί υποθέτω πώς μέσα στούς σημερινούς νέους εχει ό φωνητισμός τούς άφθονώτερους ύποστηριχτές.

Οί λ ό γ ο ι πού πολλαπλασίασαν στά χρόνια μας τούς συνηγόρους μιας φωνητικής όρθογραφίας είναι, νομίζω, οί ακόλουθοι:

α) κάποιες δ υ σ κ ο λ ί ε ς π ο ύ κ ρ ύ β ε ι κ ά θ ε δ ι ά ­μ ε σ η λ ύ σ η ,

β) ή μεγαλύτερη καί αίσθητότερη σήμερα κοινωνική ανάγκη γιά ε ύ χ ο λ ο μ ά θ η τ η ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α , σύμφωνα καί μέ τό πνεύμα τής έποχής πού εγινε πιο πραχτικό,

γ ) τ ό π α ρ ά δ ε ι γ μ α τ ω ν τ ο ύ ρ κ ω ν , πού καθιέ­ρωσαν άποφασιστικά καί γρήγορα, παρατώντας τήν αρα­βική τους γραφή, τό κοινό εύρωπαϊκό άλφάβητο, προσθέ­τοντας του μερικά διακριτικά σημάδια,

δ) τό π α ρ ά δ ε ι γ μ α των Ε λ λ ή ν ω ν τ ή ς Ρ ω σ ί α ς . Δέν πρόκειται ν’άσχοληθώ σήμερα μέ τό ζήτημα της ουσίας

κα: νά έξετάσω ποιες οί δυσκολίες πού παρουσιάζονται καί σ’ ενα φωνητικό άλφάβητο, μέ ποιούς περιορισμούς είναι αύτό ττραγματοποιήσιμο, ποιά ψηφία θά επρεπε νά τό άπαρτίσουν καί ποιες ειδικές δυσκολίες θά είχαν νά λυθούν γ ιά νά έφαρμο­στη αύτό στά έλληνικά μας μέ τά πολλά τους όμόηχα ( λύπη -/χά ιει). θά περιοριστώ νά σδς έκθέσω γ ιά ποιο λόγο τά έπι- χειρήματα πού διατυπώνονται δέν άφήνουν νά μοϋ γεν- νηθη ένθουσιασμός ένεργός, καί πώς κατά τή γνώμη μου ό φωνητισμός, μέ όλα τ ’ Αναμφισβήτητα πλεονεχτήματά του, ■δέν είναι σύστημα πού εχει νά μδς άπασχολήση στίς μέρες μας, δν òtto βλέπω με πάντα όχι σέ θεωρητική ζήτηση παρά σέ άμεση δράση καί γρήγορη έφαρμογή μέσα στίς σημερι­νές δυνατότητες.

Ή δυσκολία ύπάρχει όχι μόνο στούς ούσιαστικούς άλλά άκόμη περισσότερο στούς ψυχολογικούς όρους τής έλληνικης

Page 54: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

I ν ίκ ο κ ιρ ύ λ α .Προι, προι ςα ςικοΟι,

i t » > αΫν Χ τξΊ Ί ς ι τα yiaAia τιςQ(pv πΧιβι, α^υ ντιΒι,ε^τις βαπιαςι τ ι ίυ λ ιά τ ις .

Ν ικοκιρυλα va porri f

τι y τεμπελιά ά ν τι yi/optÇuΜ ετιν ποΧι τις προκοπι

t ay τ ι το ςττιτι τις ςτολιζι.Α κνραςτι μ’ ερ^ατικι ^τι ν ί^ τ α κ ανι κε νι^τερι,ςτ° ερ|Ό τις ττροςε^τιιαοτι £υλια κιοίν πις τιν κςερι. f

Στο ςτιίτι ^ιεςα μιά \ a p a ,^ α ιίε έ υ ν ολι τι (iiupuX aκε τις το λενε uaflapa,ΤΓος ιν ’ κ α λ ι wuokipuXo

Π ιο ς α ί ΐ ο ς α ς £ ο « .0 α t l ρ ιχ ε ρ α ς τ ις

ξυλιές tu ςπιτιυ; fΤ ( ΐιΛ ιες κάνετε ςτο ςτκτι;.

‘H rifovp ^ ç ;- τ£ν όί,'α/νϋστικCL·: τΰ,ν ίλλή'.ων τής Ρΐΰσί3ς

Page 55: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

κοινωνίας καί παιδείας. Ή έλλειψη μεγάλης νεοελληνικής φιλολογίας, ή μεγάλη ?έση, τού παίρνει ή άρχαία φιλολογία στήν οικονομία τής παιδείας μας, ή θέση τέλος πού έχει άκόμη ή καθαρεύουσα στήν παιδεία καί ζωή μας. Καί αύτά όλα, όταν προπάντων θυμηθούμε τή μεγάλη συντηρητικότητα πού έδειξε ώς τις μέρες μας ά έλληνικϊς λαός σέ τέτο ια ζητή­ματα, δημιουργούν καθεστώς πού δέν είναι δυνατό ν’άλλάξη παρά μέ όργανικό ώρίμασμα, πού βά δώση καί τή δύναμη δημιουργίας νέας έποχής στήν ιστορία μας—ή μέσα σέ μιά ρι­ζική κοινωνική μεταρρύθμιση καί μέ τήν έπιβολή τής βίας.

Καί σχετικά μέ τήν κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α , πού άνάφερα — μέ δλη τή μεγάλη άλλαγή, πού έγινε μέσα σέ τριάντα μόνο χρόνια μέ τό άπλωμα καί τήν καλλιέργεια της δημοτικής, καί τήν άττοκλειστική άκόμη θέση πού παίρνει όλοένα ή δη­μοτική μέσα στό δημοτικό σχολείο—δέ νομίζω τή δύναμη τοϋ παλιού γλωσσικού καθεστώτος άρκετά μικρή καί άσήμαντη πιά μέσα στή σημερινή μας κοινωνία. Φτάνει μόνο νά συλλο­γιστούμε πόσες δυνάμεις πολύτιμες συγγραφικές, όργανωτικές καί δημιουργικές τού δημοτικισμού χρησιμοποιούνται καί άφιερώνονται ώς σήμερα άκόμη ε ίτε στόν τύπο είτε σ’έργα έπιστημονικά είτε γ ιά έκδοση μεγάλων έργων πού στηρί­ζουν τήν καθαρεύουσα.

’Αλλά καί τόν π α ρ α λ λ η λ ι σ μ ό μέ ό σ α έ γ ι ν α ν σέ ά λ λ ε ς γ λ ώ σ σ ε ς δέν τόν βρίσκω πειστικό. Έχομε δίχως άλλο γλώσσες πού πραγματοποίησαν τό φωνητισμό της Ιστορικής τους όρθογραφίας καί άλλες πάλι πού δέν τό κατόρθωσαν, ούτε καί σήμερα πρόκειται νά τό κάμουν.

Ή μεταρρύθμιση τής γραφής είναι συνισταμένη καί άποτέ- λεσμα πολλαπλών, ουσιαστικών καί ψυχολογικών όρων, γλωσσικών, κοινωνικών, ιστορικών, πού άπό γλώσσα σέ γλώσσα καί άπό λαό σέ λαό διαφέρουν. Δέ σημαίνει λοιπόν πώς μέ τήν ίδια εύκολία μπορεϊ νά τήν άποφασίση,καί άκόμη νά τήν πραγμοττοποιήση ό καθένας τους, ούτε λ.χ. μπορούν όσο εύκολα οί τούρκοι νά καθιερώσουν καί οί γάλλοι φωνη­τικό άλφάβητο, καί γ ιά καθαρά γλωσσικούς μόνο λόγους.

Άπό τόν άκόλουβο συγκριτικό πίνακα (ραίνεται πώς λέξεις dirò συγ­γενικές ρομανικές γλώσσες, που εύκολα γράφηκαν φωνητικά στά Ιταλι­κά καί τά Ισπανικά, μεταγραμμένες φωνητικά στά γαλλικά, πολύ περισ­σότερο άλλαγμένα φωνητικά καί μέ πλήθος όμόηχα,θά γεννούσαν μεγάλες δυσκολίες άναγν ωστικές:

52

γαλλικά Ιταλικά Ισπανικά λατινικάceint ζωσμένος cinto ce«ido cinctumcinq πέντε cinque cinto quinquesain γερός sano sano sanemsaint άγιος santo santo sanctnmspin κόρφος seno sano sinum-—-ini; ΰπογρσφή SC-110 signo signum

Page 56: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

53

Για τόν ίδιο λόγο δέν μπορούμε vs κ^μ-ομε καί έμεϊς στήν ’Ελλάδα δ ,τ ι οί τ ο Ο ρ κ ο ι , ττο j είχαν κα; αύτο; διαφορετι­κούς δρους, εύνοϊκώτ£ρους πάντοτ; για μίαν Αλλαγή.

α) Πρώτα ήταν έκε' ή α ν ά γ κ η τ ή ς ά λ λ α γ ή ς π ο λ υ μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η , πιεστικώτίρη παρά σί μάς. Φτάνε! νά θυμη­θούμε ττώς τά 29 ψηφία τού νέου φωνητικού άλφσβήτου πα­ραμέρισαν τά 78 πού τό Αραβικό άλφάβητο καταντούσε νά εχη -ν καί πού μέ τά νά τού λείπουν συχνά τά ς>ίύν·':ντα δυσ­κόλευε πολύ τό διάβασμα.

β ) Άλλά οί τοϋρκοι δέν îycuv καί τη μ-γάλη r c λ ! ά γ ρ α ­π τ ή π α ρ ά δ ο σ η ούτ£ τους δικ^υ; μα; δίο^ούς ;;ε τήν Αρχαιότητα.

Ή σύγκριση δέν είναι έντ-λώ; δικαιολογημένη, ούτε γ ιά τίς ψυχολογικές δυσκολίες πού παρουσιάζονται έίώ καί έκεΐ ούτε Ακόμη καί γ ιά τή σ κ ο π ι μ ό τ η τ α καί ώφέλ'ΐα πού θά μπορούσε κανείς νά προσδοχήση άπό τήν καΐιέρωση μιας φωνητικής όρθογραφίας.

γ ) Υπάρχει κάποια δ ι α φ ο ρ ά και άπό τήν άποψη τής έ Θ ν ι κ ή ς γενικά ψ υ χ ο λ ο γ ί α ς .

ΟΙ τοϋρκοι δέχτηκαν εύκολα σχετικώς τή μεταρρύθμιση, κα9ώς φαίνεται, ώς σήμερα τουλάχιστο, καί τήν κρατική π ί­εση πού τήν έκαμε δυνατή. Σέ μάς, όπου ή παιδεία καί ή έλ- ληνομάθεια έχουν άλλη διάδοση καί έκταση καί δπου δλοι έχουν τίς Ιδέες τους γ ιά ό?.α καί Ιδίως γ ιά τήν κοινή γλώσσα καί όρθογραφία, δέ μοιάζομε ώριμοι γ ιά νά σταθή σήμερα κά τι άνάλογο.

Άκόμη καί ή γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917, πολύ περισσότερο προοδοποιημένη καί έφαρμοσμένη μέ τόση προσοχή, είχε νά νικήση τόσες δυσκολίες ! Κ ι έπειδή μόλις βγή­καν τά νέα Αναγνωστικά πολλοί άρχισαν νά παραπονιούνται καί νά διαμαρτύρωνται γ ιά τό αβγά κα: τά άψτιύ, όχι Αρ­χαίες έπιτέλους λέξεις, όρθογραφημένα μέ ß καί y , αναγκαστή­καμε τότε νά τά ξαναγράψωμε μέ ι>-καί ήταν γενική ή έπι- θυμία τών συναδέλφων στό υπουργείο— άπό φόβο μήπως οί γραφές αύτές δώσουν Αφορμή νά δημιουργηθή τότε νέο γλωσ­σικό ζήτημα καί ματαιωθή ή μεταρρύθμιση στήν Αρχή της.

Καί ένας τελευταίος λόγος : Ή κ α θ ι έ ρ ω σ η τ ή ς ν έ α ς κ ο ι ν ή ς πού έχει νά συντελεστή στον αΙώνα αύτό μέσα σέ μιά γλωσσική μεταπολίτευση είναι έργο μεγάλο—πού προϋ­ποθέτει Απλωμα καί χρήση τής δημοτικής σέ δλο καί πλατύ­τερους κύκλους έκπαιδευτικούς, κοινωνικούς, κρατικούς —καί καλλιέργεια πολύ συντονώτερη άπό τή σημερινή, πού νά τήν Ανάδειξη άξιο όργανο τοΟ έλληνικοϋ πολιτισμού.

Page 57: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Μέ τίς ουσιαστικές όμυς καί ψυχολογικές δυσκολίες πού Απο­μένουν άκόμη νά ύπερνικηθοϋν σιγά σιγα òàv τό βρίσκω καί σωστό νά πειραματιζόμαστε μέ τέτοιους κλονισμούς αδιά­κοπους σέ κοινωνία πού δείχτηκε τόσο εύαίσθητη. Δυσκο­λεύομε έτσι άκαιρα μεγάλη δημιουργική έργασία πού είναι άνάγκη νά γίνη καί άπαιτεϊ όλων τή δύναμη.

Δέ θέλω νά παραγνωρίσω μέ αυτά τή σημασία τοϋ Ιδανικού καί μισς προσπάθειας γ ιά νά δημιουργήσωμε καλύτερη πραγ­ματικότητα. Γιά κάθε όμως άλλαγή χρειάζεται, άν είναι προο­ρισμένη νά πετύχη, όχι μόνο νά έρθη ό καιρός της άλλά καί μια βαθύτερη δικαιολογία καί κύρωση, βγαλμένη άπό τή ζωή. Δέν προδικάζω ό,τι μάς κρύβει τό μέλλον. Τό εχω γ ιά ένδεχό- μενο ή πιθανό πώς θά έρθουν γενεές πού θά κρίνουν καί θά αίστανθοΰν διαφορετικά άπό μάς τούς σημερινούς καί πού παίρνοντας διαφορετική θέση στήν Ιστορία 6ά χαράξουν νέα, «φωνητική έποχή» στήν Ιστορία της όρθογραφίας μας. Άλλά κρίνω τήν έπιδίωξη αύτή σήμερα—όσο δέν πρόκειται μόνο γ ι’άναγραφή σέ καταστατικά καί εύκαιρία γ ιά συζητή­σεις—μέ τίς προϋποθέσεις της ζωής μας ούτοπική καί άργό- σχολη, άφοϋ μδς άπομακρύνει άπό έπίδραση άποτελεσματικώ- τερη στήν πραγματικότητα μέ άλλαγές πραγματοποιήσιμες καί πολύ πιό απαραίτητες — καθώς θά δοϋμε πώς είναι ή τονική.

Μένει τό έπιχείρημα τής ε ύ κ ο λ ί α ς, πώς γράφοντας φω­νητικά όρθογραφοϋμε πολύ καλύτερα, μ’ έλάχιστα δυνατά όρθογραφικά λάθη. Αύτό είναι χωρίς άμφιβολία πολύ σωστό όσο κρίνομε τήν όρθογραφία καθεαυτή, δέν εΤναι όμως εύκολο νά τήν άποχωρίσωμε, σά γλωσσοκοινωνική λειτουργία πού είναι, έξω τόπου καί χρόνου καί νά τήν κρίνωμε σά φαινόμενο ξεχωριστό άπό τήν κοινωνία πού τήν έχει, Αποκλειστικά μέ τή λογική.

Ή άποψη τής λογικής καί τής ίύκολίας έφαρμοσμένη στό φαινόμενο τής όρθογραφίας, όσο ή ρύθμισή της εχει ν’άπο- φασιστή άπό ένα μέρος τής κοινωνίας—δέν μπορεΐ παρά νά έπηρεαστη καί ν’άλλοιωθη σημαντικά άπό άλλες γενικώτερες απόψεις κ ι έκτιμήσεις, σχετιζόμενες μέ τήν υπόσταση τής όρισμένης κοινωνίας γ ιά τήν όποία πρόκειται.

Καί θά είχα μέ τήν εύκαιρία αύτή κάτι νά πω γ ιά τούς νέους πού είχαν τό ένδιαφέρον νά παρακολουθήσουν τίς όμιλίες αύτές.

Αντιπρόσωποι γενεδς πού άτύχησε ν’άναζητήση τή μόρ­φωσή της σέ περιστάσεις έδνικές άνώμαλες, έπηρεασμένοι δίχως άλλο άπό τούς μέτριους καρπούς παιδείας, πού μέ τίς δυνάμεις

54

Page 58: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

πού τής δόθηκαν δέν ήταν δυνατό νά -2 ; έτομάση καλύτερα γ ια τή ζωή, καί έφοδιασμένοι μέ κάττοια έρθογραφική Αβε­βαιότητα, είναι ένδεχόμενο νά κρίνετε τό ζήτημα πού μάς απασχολεί μέ τό άποκλειστικό σύνθημα μ;δς γενικής εύκολίσς, ττού γίνεται τώρα λίγο της μόδας.

Χωρίς ν'άρνηθώ τήν άποψη της εύκολίος στό ζήτημα τής όρθογραφίας έξήγησα πώς ή μονομέρεια αύτή είναι άτοπη. Συμφωνώ πώς μέσα στό γενικώτερο μορφωτικό έργο ή όρθογραφία δέν έχει μεγάλη θέση, καθώς άκόμη φαντάζονται μερικοί—μαζί μ’ εναν ελληνα ύπουργό τής παιδείας, πού άπαθα- νάτισε μιά φορά τήν άντίληψη αύτή σέ μιά έγκύκλιο σχετικά μέ τις εισαγωγικές έξετάσεις στά έλληνικά σχολεία. - ’

Καί άναγνωρίζω τήν άνότγκη, καθώς είδατε, γ:ά μιά άπλο- ποίηση. θά ήμουν όμως ό τελευταίος ν’άδιαφορήσω γ ια τήν ανάγκη όρθογραφικής πειθαρχίας. Καί είναι χρέος μου νά θυ­μίσω πώς ή άπόχτηση τής γραπτής κοινής, μέ τήν όρθογρα­φία της, σέ όποια βάση καί άν ρυθμιστή, θά έχη πάντοτε νά κριθ ή μ’ ένα άλλο άνώτατο σύνθημα, χρήσιμο καί σέ πολλά άλλα, πού μοιάζει σήμερα κάπως άτονημένο, τό σύν­θημα τής πραγματικής έ ρ γ a σ ί a ς. "Ο ,τι άλλωστε καί άν άπλοποιήσωμε στήν όρθογραφία της γλώσσας μας, όσοι θά μαθαίνουν τ ’άρχάϊα έλληνικά Θά πρέπη νά έχουν καί στό μέλλον γ ιά τήν όρθογραφία τους γνώσεις πού σήμερα πολλοί, άκόμη καί φοιτητές τής φιλολογίας, δέν τις κατέχουν.

"Επειτα άπό αυτά δέ θά μπορούσα νά κρίνω εύνοϊκώτερα τή φωνητική γραφή με λ α τ ι ν ι κ ό ά λ φ ά β η τ ο . 01 συνήγοροί του τό ζητούν γ ια τ ί έτσι, λέγουν:

α) ξ ε φ ε ύ γ ο μ ε τ ή μ ο ι ρ α ί α σ υ σ χ έ τ ι σ η καί ένοχλητική άντιπαράθεση καί άντίθεση τών νέων φωνητικών γραφών μέ τις άρχαΤες (λ.χ. τιιόό—πηόώ'), άρα μπορούμε νά τό συνηθίσωμε εύκολώτερα (pido ή pidlio), καί

β) άποχτοΰμε άλφάβητο κ ο ι ν ό—περίπου,άς μή τό ξεχνούμε —μέ τούς λοιπούς λαούς τής Δυτικής καί Κεντρικής Εύρώπης.

Είναι αύτά στό μέρος τους πλεονεχτήματα, πού άν είναι μιά φορά ν’άποφασιστή ή φωνητική γραφή δέ νομίζω νά βάραιναν τόσο πολύ, ώστε ν’άφήναμε εύκολα τό δικό μας πατροπα­ράδοτο άλφάβητο.

**Άν γ ιά όσα είπα δέν κρίνω έφαρμόσιμο στά χρόνια μας Iva

σύστημα φωνητικής όρθογραφίας γ ιά άναλόγους λόγους δέν μπορώ ν’άποδεχτώ τίς βαρύτερες άπό τΙς ά π λ ο π ο ι ή σ ε ι ς στή βάση τής ιστορικής άρχής, πού άπό καιρό δοκιμάζονται ή προτείνονται. -° Τέτοιες είναι λ.χ. ή κατάργηση τών διπλών

55

Page 59: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

56

σύμφωνων’,ή κατάργηση τοϋ.;, f/,ή άντικατάσταση ιιεψ ,β τοϋ r στό <ιι·, ί ι· κτλ. Δοκιμάστηκε το τςλευταίο στίς μέρες μας οπτό τόν Τυχάρη και ξέρομε τ ί δυσφορία είχε γεννήσει.

Γιά τή μεταβατική εποχή ττού ίοΟμε, τοϋ στρατευόμενου πάντοτε άκόμη δημοτικισμού, εξήγησα παραπάνω μέ ποιο μέτρο κρίνω τή σκοπιμότητα μιας άλλαγής, καί δέ νομίζω σωστό νά παραγνωρίζω με τίς Εκπαιδευτικές προπάντων δυ­σκολίες καί νά μεγαλώνωμε τήν άπόσταση της δημοτικής άπό καθιερωμένες άρχαΤες γραφές μέ νεωτερισμούς, όσο ή γλωσ­σική κατάσταση δέν έχει περισσότερό ξεκαθαρ:στή καί δια­μορφωτή τελειωτικώτερσ.

Άλλες πάλι άπλοποιήσεις είναι έλαφρότερες, έτσι λ.χ. ή πλατύτερη έφαρμογή τοϋ φωνητισμοϋ στίς ρίζες των νεω- τέρων λέξεων, τό νά γράφωνται όλα τά ουδέτερα οΰσιαστικα σέ - ( ι) μέ / iflouòt. δ ίχ τι, στάχτι. ònxui, χ ΐ/ .ι) , ή άναγκαιότε- ρες, καθώς λ.χ. τό νά μή σημειώνεται ή αύξηση ο> στά ρήματα άπό ο. Ιδίως ή έσωτερική ( ^όγλι,σα, ζί'.όεγα. uc rw ia n, κατοο- ΟώΟηχΐ, ίνοχλήΟηκα, ύτοιξάστηκα, ϋοοκισί'ή'υ;, àrtcfoòtanu; - i'/ΐζ). Έδώ θά μπορούσαμε νά λογαριάσωμε καί τήν κατάρ­γηση της ύποταχτικής, νομίζω όμως πάντοτε προτιμότερο νά συναποφασιστη αύτό καί γ ιά τήν καθαρεύουσα, άφοϋ καί γ ι* αύτήν έχει χάρτινη μόνο σημασία, καί είναι γνωστό πόσα λάθη γίνονται άπ’δσους έπιχειροϋν νά τήν ξαναζωντανέψουν ( νά ίκδηλοΊτε. κάν vrroynocrrOr, rà ίκ τελ ε ΐτε ) .

Θά ήθελα μάλιστα νά κάμω τήν πρόταση νά μελετηθούν μέ πρωτοβουλία τοΰ Υπουργείου καί νά θ ε σ π ι σ τ ο ύ ν κ α ί γ ι ά τ ή ν κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α οϊ απλοποιήσεις πού εφαρμόζονται ήδη στή σχολική δημοτική καί πού είναι δυ­νατό νά καθιερωθούν καί στή σχολική καθαρεύουσα (φωνη- τισμός στίς ξένες καί νέες λέξεις,άρχικό Α καί όό χωρίς πνεύματα, καί μερικά άλλα).

01 απλοποιήσεις ώ στ όσο αύτοϋ τοϋ είδους, πού μποροϋμε νά πετνχωμε στη βάση τής Ιστορικής άρχής, χρήσιμες καί καλές πάντα, είναι άσήμαντες κοντά στή σπουδαιότατη ευκο­λία πού κερδίζομε άμα πραγματοποιήσουμε τήν απλοποίηση τών τόνων καί πνευμάτων.

*Έ τσ ι Ιρχόμαστε στό ζ ή τ η μ α τ ώ ν τ ό ν ω ν .‘Ούςπρόςτήν ά π ό λ υ τ η ά μ ε σ η ά ν ά γ κ η νά μεταρ­

ρυθμιστή τό σημερινό μας τονικό σύστημα τής μητρικής γλώσσας δέν άπομένει ύστερα άπ’όσα είδαμε καμιά άμφιβο- λία. Τό ζήτημα είναι τ ί ά χ ρ ι β ώ ς π ρ έ π ε ι ν ά γ ί ν η .

Ή πιό άνώδυνη πρόταση πού προτείνουν μερικοί είναι :Νά

Page 60: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

ουλάξωμε, y ic τή γραμματική καί τή σχο?ακή διδασκαλία, όλους τούς κανόνας πού ξέρομε ή και νέους ττού θά χρειαστούν', κάποτε πολυπλο<ωτερους,νά μήν έπιμένωμε όμως υπερβολικά zè δλους τους, ν : θεσπιστή δηλαδή-πρδμα που Αρχισε νά γίνετα ι σιωπηλά ^Βη σήμερα κα! ττού συλλογίστηκαν μιά copà νά τό εφαρμόσουν καί στή Γαλλία — ά ν ο χ ή καί κ όποια «οικονομία», καδώς λένε στήν έκκλησία, γ ιά τις παρα­βάσεις τους στά δίχρονα. Νά μήν πολυπειράζη λ.χ. άν γράφη κανείς μ:τς ή ό μαθητής ^τό σχολείο y v jo :. τνγυ ;, γτ/.nnr. χα/ι; uè όξεία, τό κινίνη μέ cfsia ή περισπωμένη καί, φαντάζομαι, z it t ir . y ù - r ; , .rncn-td lxr; μέ περισπωμένη, όπως κάποτε δια­βάζομε.

Αύτό όμως 5έν είναι βέβα.α λύση παρά διαιώνιση καί χει- -οτέρεμα του χάους καί της άναρχίας. Μπορεϊ ν’άνταποκρί- νεται καλύτερα στή νεοελληνική ψυχολογία τής άσάφειας, τοΰ «δέν πειράζει», του περίπου καί τοΰ κατά προσέγγιση, τής κοντόθωρης καί μπαλωματίδίκης πολιτικής, πού βλέπομε νά έφαρμόζεται καθημερινά μέ τόση άκατανόητη απλοχεριά καί ζημία σέ τόσα φανερώματα της κοινωνικής καί κρατικής μας ζωής, δείχνει δμως τήν άδυναμία μας ν’άντικρίσωμε μιά λύση πραγματική καί δέν είναι δυνατό νά τήν Αποδεχτούμε γ ιά τή γραμματική της μητρικής γλώσσας.

’Ενώ είναι έμμεση καί μασημένη κατάργηση, πού μηδενίζει καί τή λ ίγη σημασία πού δίνουν ή δείχνουν οί περισσότεροι γ ιά τΙς δύσκολες περιστάσεις τοΰ τονισμού,δέν μπορεϊ παρά νά ζημιώση καί παιδαγωγικά τό σχολείο, καθιερώνοντας τήν αβεβαιότητα μέ γραμματική διδασκαλία πού δέ θά δεσμεύη ούτε τό δάσκαλο,

"Ο ,τ ι θά διδάσκεται στή γραμματική της γλώσσας μας θά ?χη νά είναι καί σωστό, καί θά διδάσκεται γ ιά σωστό έκεϊνο πού θ'άναγνωρίσωμε πώς είναι δυνατό καί νά φυλαχτή— πρώτα πρώτα άπό κείνους πού τό διδάσκουν.

Σοβαρώτερη είναι δεύτερη πρόταση, πού φέρνει κάποιο αλάφρωμα καί παρουσιάζει λύση συμβιβαστική. Νά φυ­λάξομε τή διδασκαλία τών μακρών καί βραχέων καί τΙς περισπωμένες, άλλά νά σημειώνωμε πάντοτε όξεία στά δ ί­χρονα τής παραλήγουσας τών όνομάτων, άκόμη καί άν ήταν μακρόχρονα στ’άρχαϊα (σκίνος, /.v.-tt;), καί νά σημειώνεται όξεία στή μακρόχρονη παραλήγουσα τών όνομάτων ή καί τών ρημάτων τοΰ τύπου πείνα, χήνα, μήνας—είχα , ρωτούσα.

Τέτο ια λύση, χρήσιμη πάντοτε στό μέρος της,παρουσιάζει ώστόσο άρκετή άντίθεση πρός τίς άλλες περιπτώσεις, πού 6ά σημειώνεται ή περισπωμένη, είτε στήν παραλήγουσα

Page 61: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

είτε στή λήγουσα, καί εκτός άττ’αϋτό όμως μιά ριζικώτερη μεταρρύθμιση τοϋ σημερινού μας συστήματος τών τριών τό­νων καί μαζί μ’αύτούς καί τών δυο πνευμάτων είναι καιρός πια νά γίνη. Καθώς έγραφα έδώ καί είκοσι χρόνια, όταν δ ίΕ- ξοδικά υποστήριξα τήν τονική μεταρρύθμιση μαζί μέ όσους προηγήθηκαν ή άκολούθησαν, μ ό ν ο I ν α γ ι α τ ρ ι κ ό κ ι α ύ τ ό ρ ι ζ ι κ ό υ π ά ρ χ ε ι , νά καταργηθοϋν οΐ σημε­ρινοί τόνοι μαζί μέ τά πνεύματα.

Ά ν άλήβεια έμοιαζε άναγκαϊο σέ περασμένα χρόνια γ ιά τήν ψυχολογία της έποχής νά έπιστρατευτοϋν διάφορα Ιπ ιχ ε ι- ρήματα, πού νά δείξουν πώς οί τρεϊς τόνοι καί τά πνεύματα πρέπει νά φύγουν σάν άσκοπο καί περιττό βάρος, τό ζήτημα μάς παρουσιάζεται πιά σήμερα διαφορετικά,καί όταν τό καλο- συλλογιστοϋμε έχομε νά ρωτήσωμε : Πώς ήταν δυνατό νά βαστοΰμε τόσον καιρό καί γ ια τ ί νά φυλάγωμε άκόμη όλα αύτά τά περιττά σημάδια, πού βασανίζουν μεγάλους καί Ιδίως μικρούς, πού άν, καθώς εγραψε ό Σπύρος Μελάς άλλοτε σ’ένα του χρονογράφημα, μάς χρειάζωνται μόνο καί μόνο γ ιά νά διακρίνωνται οί έγγράμματοι άπό τούς άγραμμάτους, σήμερα κοντεύουν νά χάσουν καί αύτή τους τή σημασία.

Ό ,τ ι χρειάζεται είναι,Θά δοϋμε,ενας τόνος γ ιά την τονισμένη συλλαβή.‘Η σημερινή ποικιλία είναι άδικαιολόγητο καί άστεΐο άληθινά βάρος, πού δέν έχει τή θέση του μέσα στή σημερινή παιδεία ούτε ταιριάζει στήν ‘Ελλάδα τοϋ 1932.

*

Άς δοκιμάσωμε ένα γενικό ά π ο λ ο γ ι σ μ ό κ ι ενα ξεκα- Θάρισμα τ ώ ν Ε π ι χ ε ι ρ η μ ά τ ω ν πού έχουν ακουστή σχετικά μέ τό τονικό ζήτημα.

Μέ όσα γράφηκαν σέ περασμένες έποχές καί Ιδίως στά χρόνια μας τό ζήτημα είναι π ιά έντελώς ξεκαθαρισμένο, πολύ πε­ρισσότερο άπ’ ό,τι φαντάζονται οί πολλοί. Συνοψίζοντας καί συμπληρώνοντας τά Ιπιχειρήματα αύτά μπορούμε νά ποϋμε ό τι:

Γ ιά νά κ α τ α ρ γ η θ ή ή σ η μ ε ρ ι ν ή τ ο ν ι κ ή π ο ι κ ι λ ί α συνηγορούν οί άκόλουθοι λόγοι :

α) Ή π ο ι κ ι λ ί α τών τόνων δ έ ν ύ π η ρ ε τ ε ϊ κ α ­ν έ ν α ά π ο λ ύ τ ω ς π ρ α χ τ ι κ ό σ κ ο π ό στή νέα μας γλώσσα.

β) '0 σημερινός τονισμός είναι ή μ ε γ α λ ύ τ ε ρ η καί π ι ό δ υ σ κ ο λ ο γ ι ά τ ρ ε υ τ η δ υ σ κ ο λ ί α τής όρ­θογραφίας μας. Είναι τό μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο β ά ρ ο ς τ η ς σ χ ο λ ι κ ή ς γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς καί καταντά ά σ κ ο π η κ α ί β λ α β ε ρ ή π ο λ υ τ έ λ ε ι α της έλληνικής παιδείας,

Page 62: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

59

ττού ξοδεύει γιά νά t o lc EiEàÇr, vi ν ~ : :ζ άττοτίλέσμχτα, πολλές πολύτιαες ώρες ’.(Το 1)3 ά ττ τε ίς κανόνίς, τούς όρ;- σμένους σήμερα γιά τήν dc6cypaçn.r Ε: Sc ο ία τών τεσ­σάρων πρώτων τάξεο:.ν tcù δηροτυχύ είναι tcvîkoï, συχνά οί δυσκοΛώτ:ροΐ, t tc j γ·,~ v i εξ e r υ λ ισ τή ò σωστός τονι­σμός πρέπει να συμπληρώνουν στι; Suc σνώτ:ρες τάξεις μέ π?ιήθος εξαιρέσεις *αί άντιεξα’.ρέΓΞ’ς δυσκο^ίυ^ητες).

γ ) Τήν τονική μεταρρύθμιση ΐήττ.οαν άπο κα ιιό καί οΐ Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ο ί λ ε ι τ ο υ ρ γ ο ί ττ,ς ϋ'':.οτ::-.ής συχνό­τατο:, άκόμη άπό τήν έττοχη που διδάσκονταν μόνο ή καθα­ρεύουσα, τονίζοντας πώς μέ τό σημερινό ζνστΓμα βασανί­ζονται τά παιδιά καί χάνουν τήν ώρα τους άδικα, άφοϋ δέν τό μαθαίνουν, άντί νά κάνουν κάτι καλύτερο

δ) Ή μεταρρύθμιση τών τόνων καί πνευμάτων θά εχη καί άπό τ υ π ω τ ι κ ή άποψη μεγάλη σπουδαιάτητα ·,ί!.

ε) Τελευταία μπορεί ν’άναφερθη κάτι, που γ ιά πολλούς ίσως είναι πειστικώτερο έπιχείρημα,ότι δηλαδή καθώς είδαμε, ο ΐ ά ρ χ α ϊ ο ι δ έ μ ε τ α χ ε ι ρ ί ζ ο ν τ α ν τά τ ο ν ι κ ά σ η μ ά δ ι α καί ότι αύτά μ έ τ ή ν π ο ι κ ι λ ί α τ ο υ ς δ έ ν ά ν ή κ ο υ ν σ τ ό σ ώ μ α τ ώ ν λ έ ξ ε ω ν , καθώς τά ψηφία, πού παριστάνουν τούς φθόγγους των. (Λ. χ . στό μίλα—μήλα ή διαφορά τοϋ τονικοϋ σημαδιού είναι άττοκλει- στικά γραφική, ένώ στό γαλλ. finie-ami έκφράζει διαφορε­τική προφορά).

Γιά όλους αυτούς τούς λόγους ήδη στά 1913, σέ σχε­τική έρευνα πού εγινε μέ τό Δελτίο τοϋ Εκπαιδευτικού Όμίλου, σειρά καθηγητών τοϋ Πανεπιστημίου καί Εκπαιδευ­τικών άνώτερων συμφώνησαν πώς ή τονική μεταρρύθμιση είναι ωφέλιμη καί καλό είναι νά πραγματωθή.11

Σέ όλα αύτά τά έπιχειρήματα δέν £χουν άντιταχτή, γ ιά νά διατηρηθη τό σημερινό τονικό σύστημα, άλλα, ούσιαστικά, μέ κάποια σημασία.

Γ ια τ ί βέβαια δέν είναι πολύ πειστικό τό ότι πρέπει νά δια ι- ωνίζωμε τή σημερινή κατάσταση γ ια τ ί χωρίς πνεύματα καί τόνους καί τά μακρά καί βραχέα, δέ θά μπορούμε νά δικαιολο­γήσουμε στό μαθητή γ ια τ ί λ.χ. τό .τ εγινε γ στό ϊφεόοος καί γ ια τ ί ή γενική τοϋ Κίσαβο; κάνει κατεβάζοντας τόν τόνο Κισάβον, όπου κατεβαίνει ό τόνος γ ιά τη μακριά λή­γουσα. * ’ Κοντά σέ τέτοιο είδος έπιχειρήματα, έμπνευσμένα άπό μιά όρθογραφική αίσθηματολογία, τό μόνο σπουδαίο γιά νά φυλαχτούν τά πατροπαράδοτα σημάδια είναι πώς ετσι, κατά τό παράδειγμα τών βυζαντινών, τυπώνονται σή­μερα τ ’ά ρ χ α ΐ α κ ε ί μ ε ν α καί τά χρειάζονται όσοι μα­

Page 63: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

θαίνουν άρχαία έλληνικά. Είναι βέβαια αύτο κάτι πού ϊχομε νά ττροσέξωμε άλλά καί ττού δέν είναι καθόλου Ασυμβίβαστο μέ μιά τονική μεταρρύθμιση της νέας μας γλώσσας.

‘Απόδειξη είναι πώς τή ζήτησαν σέ διάφορες έποχές άκόμη X3Ì φιλόλογοι ή άλλοι λόγιοι, πού ένδιαφέρονταν γ ιά τήν καθαρεύουσα μόνο, έτσι ό Φαρδύς, καί τελευταία, δύο μάλιστα φορές, στά 191] καί στά 1930, στήν 'Ακαδημία τήν Ιδια, 6 Χατζιδάκις, μέ όλη τή γνωστή του συντηρητικότητα, πού τόν είχε κάμει σέ περασμένα χρόνια νά χαραχτηρίση «άντικρυς έάνοφθόρον» κάθε πρόταση γ ιά τήν παραμικρότερη όρθογρα- φ;κή αλλαγή.

Μέ τό νά μεταρρυθμιστή ό τονισμός καί πνευματισμός τής δημοτικής, τής μόνης γλώσσας πού έχει νά διδάσκεται γραμ­ματικά στό δημοτικό σχολείο, θά γίνη φυσικά άναγκαϊο νά διδαχτούν οΐ μαθητές τούς σχετικούς κανόνες στό γυμνάσιο, όταν θά πρωτοδιδαχτοϋν τ ’άρχαΐα έλληνικά. Δέν είναι δμως καμιά άπολύτως ανάγκη γ ιά τό ελάχιστο σχετικά ποσοστό τών 7 ο)ο πού συνεχίζουν τίς σπουδές τους στή μέση έκπαίδευ- ση νά βασανίζωνται καί τά 93 ο)ο τών όμογλώσσων τους, “Γ πού θά φοιτήσουν μόνο στό δημοτικό, μέπολύ δυσκολωτίροϋς κανόνες στή μητρική τους γλώσσα,καί μαζί μέ αύτούς καί οί ίδ ιο ι, δηλαδή τά 100 ο)ο,γιά νά γράφουν σύμφωνα μέ αύ­τούς τή νέα γλώσσα σέ όλη τους τή ζωή.

Σχετικά δμως μέ τή γυμνασιακή διδασκαλία τών άρχαίων έλλ,ηνικών είναι δυνατή καί άλλη λύση.

Σ τ ’ ά ρ χ α ί α κ ε ί μ ε ν α θά μάς χρειάζωνται, νομίζω, οί τόνοι άκόμη καί άν τυχόν άποφάσιζαν μιά φορά οί ξένοι νά τούς άφαιρέσουν, καθώς Ιγ ινε κάποτε σκέψη. Αυτό δμως δέ σημαίνει πώς είναι ανάγκη άνοπτόδραστη νά διδάσκωνται καί νά γράφωνται άπό τό μαθητή όταν θεματογραφή.Φτάνει πού θά είναι τυπωμένοι. Γ ιά τήν ιδέα αυτή συνηγόρησε μιά φορά καί ό W ilainowitz, γ ιά νά έφαρμοστη στά γερμανικά γυ­μνάσια, καί θά μοϋ επιτρέψατε ν’άναφέρω τή συνηγορία του:

«Ένα μέσο μέ τ ’όποϊο μπορούμε νά πετύχωμε σπουδαιό­τατο άλάφρωμα στή γραμματική» είναι «ή κατάργηση της διδασκαλίας καθώς καί τής γραφής τών τόνων, άπό τό μαθη­τή». «Δέ θά επρεπε ούτε νά κάνη κανείς λόγο γ ι’αύτό, πώς ό μαθητής δέν πρέπει νά σημειώνη δ ,τ ι κανείς ελληνας δέ σημεί­ωσε ποτέ- μπορούν λοιπόν νά χρησιμοποιούν στά βιβλία πού διαβάζουν αύτά τά σχολικά βοηθητικά σημαδάκια, καί άπάνωτουςνά κανονίζουν, καθώς κ ΐ οί δάσκαλοι, τό διάβα­σμα, άλλά πρέπει νά Ιξαφανιστοϋν άπό τή διδασκαλία τοΰ σχολείου τ ’ απόκρυφα τών περισπωμένων καί τών παροξυ-

60

Page 64: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

τόνων, ή έγκλιση και τ ’άτονο. ΣτΓ.ν τϊλΕνταία τάξη τού γυμνασίου μπορούν νά διδαχτούν τό σύστημα αύτό, τά γενικά γλωσσολογικά διδάγματα, ìc ìù x , γίνεται καί στά λατινικά καί τά γερμανικά1 μά 6 μαθητής Εεν πρέπει ποτέ νά σημειώνη ούτε έναν τόνο ούτε ενα πνεύμα. Θα φορτωθούν βέβαια οί καθηγητές της φιλολογίας iva βάσανο περισσότερο, άμα θά πρέπη νά μάθουν στους φοιτητές τούς τόνους, πού πρέπει νά τούς κατέχη 6 φιλόλογος- μά γιά βέβαιο είναι βα­ρύτερο τό βάρος πού θά βγάλωμε άπό τών παιδιών τή ράχη

Τ ί θά γίνη μέ τήν κ α θ α ρ ε ύ ο υ σ α ;Είδαμε πώς δέν ύπάρχει λόγος νά μήν έλαφρωθή καί αύτή

άπό τό μάταιο καί δυσκολοβάσταχτο βάρος τών τριών τό­νων καί ότι άφοΰ καί σέ περασμένα χρόνια τό ζήτησαν όπαδοί τού καθαρισμού, είναι πολύ εύκολώτερο νά γίνη δεχτό αύτό σήμερα, πού κλονίστηκε ή Ιδεολογική βάση τού άρχαϊσμοϋ.

‘Η τονική μεταρρύθμιση πρέπει ν’άπλωθή καί νά θεσπιστή καί στήν καθαρεύουσα. Πρέπει καί όσοι της μένουν άκόμη π ι­στοί νά τό ζητήσουν κα'ι νά ένδιαφερθοϋν νά γίνη, άν πιστεύ­ουν πώς ?χει νά φυλάξη στά χρόνια μας κάποια θέση στήν οίκονομ ία της κρατικής καί κοινωνικής ζωής. Τό άντίθετο θά είναι σέ βάρος της, καθώς δέ θ’άργήση νά φανη.

Ίσως είναι άνάγκη νά μιλήσωμε γ ιά ενα άκόμη έπιχείρημα έκείνων πού δέν πολυνοστιμεύονται τήν τονική μεταρρύθμιση. Τό άκούω συχνά τόν τελευταίο αύτό καιρό. Δέν τή φοβούνται δηλαδή καθεαυτή, άλλά την παίρνουν σύμβολο καί αρχή γιά τήν όλοκληρωτική διάλυση τής άρχαίας όρθογραφίας.

Πρέπει νά πώ πώς δέν μπορώ νά συμμεριστώ αύτή τήν ά­ποψη. Μήπως δέν ξεχάστηκαν στίς μέρες μας οΐ ψιλές καί δα­σείες στά ό, 'Jó και τόσες ύπογραμμένες χωρίς νά πειραχτή κανείς; Έ π ειτα , έκτάς πού, καθώς είδαμε, τά τονικά σημάδια δέν ανήκαν καί δέν άνήκουν στό σώμα τών λέξεων καί ούτε καί γράφονταν άπό τούς άρχαίους, νομίζω πώς ό καλύτερος τρόπος νά κατοχυρώση κανείς μιά κατάσταση, όρθογραφική ή άλλη, δέν είναι νά έπιμένη σέ άκρότητες πού δείχνονται πιά άθεμέλιωτες καί σχεδόν άνεφάρμοστες παρά έγκαιρη προσαρ­μογή σέ δ ,τ ι κρίνεται καλύτερο. Εκείνοι πού θά καθιερώσουν μιά μέρα όρθογραφία φωνητική βέβαια δέ θά εμποδιστούν άπό τό περιστατικό πώς οί άπό καιρό πιά τότε νεκροί, σημερινοί φύσει ή θέσει ρυθμιστές τής όρθογραφίας ζήτησαν νά Ιξασφα- λίσουν τήν άιδιότητά της θυμιατίζοντας καί βαστώντας μέ τή βία στή ζωή τά όρθογραφικά ίσια Ισια σημαδάκια, πού ό έλληνισμός όλόκληρος δείχτηκε ήδη άπό τά χρόνια τών βυ­ζαντινών ώς σήμερα, μέτά μέσα της παι5είας τοΰ νέου κράτους,

6:Γ '

Page 65: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

62

ανίσχυρος νά μεταχειρι-τή σ^ττά ϊξω από εν ον όρισμένο κύκλο, καί πού θά είναι ετσι τά κυριώτερα έπ:χειρήματα y ià và δικαιολογήσουν τήν έγχατάλειψή της.

Σχετικά μέ τό νέο μ ε τ α ρ ρ υ θ μ ι σ μ έ ν ο σ ύ σ τ η μ α , ττοΰ Θ’άντικαταστήση τό σημερινό, εγιναν και άλλοτε καί τά τελευταία ίδίως χρόνια αρκετές προτάσεις καί δοκιμές μέ β ι­βλία ή μελέτες πού τυπώθηκαν, ώστε να είναι τό ζήτημα άρ- κετά ξεκαθαρισμένο καί ώριμο θεωρητικά. xì Θά μοϋ έπιτρέ- ψετε νά σάς αναφέρω τις άξιολογώτερες.

I. Σχετικά μέ τά πνεύματα.Κ α ν έ ν α π ν ε ύ μ α , ούτε δασεία ούτε ψιλή. Μιά άλλη

πρόταση, νά παραλείπωμε τΙς ψιλές άλλά νά σημειώνωμε τις δασείες, μδς άπαλλάσσει στήν καθημερινή πράξη άπό τό με­γαλύτερο ποσοστό τών περιττών αυτών σημαδιών, φυλάγει όμως χωρίς πραχτικό λόγο τή δασεία καί μαζί τό άτελείωτο άράδιασμα τών λέξεων πού τήν παίρνουν. 40

II. Σχετικά μέ τούς τόνους.α) Ν ά μή σ η μ ε ι ώ ν ε τ α ι κ α ν ε ί ς τ ό ν ο ς .Είναι ή λύση πού ακολούθησε ό 3η?ναρ5ς, ό Κόνδος καί 6

Φαρδύς. Ένώ μάς άπαλλάσσει εντελώς άπό τούς τόνους εχει κ ι ενα άλλο πλεονέχτημα, πού παρουσιάζει τήν ελάχιστη άν- τίθεση μέ τήν πατροπαράδοτη όρθογραφία τών σημερινών τόνων. Καί γ ιά νά ξεγελαστή τό μάτι, πού στήν άρχή του­λάχιστο θ’άποζητδ κάποιον τόνο, μεταχειρίστηκε ό ΠΑΛΛΗΣ στό τύπωμα ψηφία μέ άρχαϊκώτερη μορφή, πού μοιάζουν σάν κεφαλαία χωρίς τόνους.

Τή λύση χωοίς τόνους εϊχα νομίσει κι έγώ άλλοτε έφαρμό- σιμη, σήμερα όμως είμαι έπιφυλαχτικώτερος γ ιά δυό λόγους:

Ό έ ν α ς τ ό ν ο ς μάς ε ί ν α ι σέ πολλές περιστάσεις στό διάβασμα π ο λ ύ χ ρ ή σ ι μ ο ς , ετσι πού άν ελειπε Θά γεν­νιούνταν αναγνωστικές δυσκολίες. Kal άλλες γλώσσες βέβαια δέ σημειώνουν τόνο, δηλαδή σημάδι τονικό, συνήθως δμως είναι σ’αύτές ή θέση τοϋ τόνου μέσα στή λέξη ορισμένη— ετσι λ.χ. στά γερμανικά, όπου τονίζεται ή ρίζα τής λέξης, ή στά γαλλικά, όπου τονίζουν τή λήγουσα (ή τήν παραλή­γουσα, όταν ή λήγουσα τελειώνη σέ e άφωνο).

Στή γλώσσα μας είναι άντιθέτως 6 τόνος «έλεύθερος», άδιά- φορος μέσα στίς τρεϊς τελευταίες συλλαβές, (γέρος-γερός, κάμποσοι—χαηπόσοι)· είναι λοιπόν δυνατό νάτονιστη ή καθε­μιά τους άπό εναν πού δέν ξέρει τή λέξη καί τήν πρωτοβλέπει. ‘ίύς πρός αύτό παρουσιάζει ή γλώσσα μας κόπτοιες άναλογίες μέ τά ίτάλικά καί τ ’άγγλικά. Τά Ιταλικά όμως χρησιμοποιούν

Page 66: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

63

Ό νεωτερισμός τοϋ Π ά λ λ η στά τνττογραφικά στοιχεία. Λεπτουν τά ττνεύματα: κζ\ όλοι ο! τόνοι.

ί ’Λ-ό ττ. μ Ε τ ί τ ι ι ι ; τ“,; N i* ; Δι ι Ογ,χτ,;)

“ Τ ο τ ε Θα MiACCi η BaciAcia τωυ o ypasuìn «e λεκΑ κορεε ττογ TTHpAN τα ΑγχΝΛρίΑ toyc και Βγη κ α κ

Ni'AlTANiTHCOYN ΤΟ ΓΑΜΤΤρΟ, Κΐ ’εΐΤΔΝ 01 πεΝτε T0YC AC γ λ-ΑΟ Γκτεε κ ι’οι π εκ τε ΓΝω ετικεε. Τ ι οι Αογλλοποτεο can

ITHpAN ΤΑ λΥχΝΑρίΑ TOYC, À8N ΤΤΗρΑΝ€ ΜΑΖΙ TOYC AaAI' 01Γ ^ ω ε τ ικ ε ε ω ε t o c o Π Η ρΑκε ΜεοΑ c t o y c Αα ΑοΑ ο γο υο Α α Α»

m e TOYC Ay ^n o y c t o y c m a z i . Ki*Apra>NTAC ο ΓΑΜ προε,

NYCTAÏAN ο λεο KAI KOIMOYNTAN. K i ’ a KOYCTH TA M€CA-

κγχτΑ φωΝΗ Na o rAJwnpoc* ΒΓΑτε nan τον α π α ν τη ο τ£. T o t€c οι Kopec chkoûühkang oAec και AiopOoocANe toyc

AY\NOYC TOYC. K l ’ eiTTAN 01 ACYÂAOriCTeC CTIC rNCOCTI-

κ ε ε Δ ω ο τ ε mac απο το AaAi cac, γ ια τ ί οι Λύχνοι mac

03ΥΝ0ΥΝ. K l’ATTANTHCAN 01 rNOûCTIK€C και Acn lcωc Αε ccocei γ ια tic Aio* ΠΗΓΑΐΝβτε ΚΑλΥτερΑ ctoyc πογλΗΤΑλεεΚ ΐ’ ΑΓΟρΑΟΤε ΓΙΑ TA CAC. Κ Γ ε Ν ω ΠΗΓΑΙΝΑΝ Ν*ATOpACOYN,

εφ T A C ε Ο ΓΑΜΤΤρΟΟ, ΚΑΙ ΜΤΤΗΚΑΝ€ ΜΑΖΙ ΤΟΥ CTIC XApeC 01

ετυιωεο και κλε ιο τΗ κεΗ πορτΑ. ΚΓερχογκτΑ ί γοτερΑ. κΓο ι aAAcc κopεc κ ι’ελεΓΑΝ ΑφεΝΤΗ ΑφεΝΤΗ, ANOiSe mac. Kai €K€inoc ΑποκριθΗ κ ι’eine ΑαηΘινλ cac Αεω, Ae cac Σερω. ΞΑΓΡΥΠΝΑτε Αοιττον, τ ι ΑεΝ Σερτε τη MepA ΜΗτε την ω ρΑ.

Page 67: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

γ ι’αύτό όρισμένο τονικο σύστημα ένώ τ ’αγγλικά, μέ τό vr. μήν Εχουν τονικά σημάδια, γεννούν συχνά δυσκολίες, άκόμη καί σέ <5γγλους.

Δέν είναι όμως μόνο ή δυσκολία νά ιονίσω ^ σοιστά μια άγνωστη μας λέξη, ττού μάς κάνει νά χρειαζόμαστε τά τονικά σημάδια. Στή γλώσσα μας είναι ό τόνος συστατικό της στοι­χείο σημαντικό, κ ι Ιχομε πλήθος λέξεις πού άλλιώς όμόηχες ξεχωρίζουν καί διακρίνονται μόνο άπό τό διαφορετικό τονι­σμό : ποτέ—norr, νόμος— νομό;, μάτια—ματιά , κάνει;—κανεί;. τοάβα—τραβά. 01 λέξεις τοΰ είδους αύτοΰ, οΐ €διπλονόητες», είναι, καθώς παρατήρησε ό Γιανίδης, πολύ περισσότερες άπό ο,τι συνήθως φανταζόμαστε, καί είτε άποφασιστή νά τίς το- νίζωμε μόνο όταν φοβούμαστε παρανόηση ε ίτε 6ά τίς τονί­ζωμε πάντοτε, πελαγώνομε. Καί άσχετα δμως άπό τους ου­σιαστικούς αυτούς λόγους41—άλλά καί έξαιτίας τους άκόμη—ή λύση τοΰ ένός τόνου είναι εύκολώΐΐρο νά εύχαριστήση καί Ικανοποιήση τούς περισσότερους. ΓΥαύτά όλα είναι σωστό καί καλύτερο νά φυλάξωμε τόν έναν τόνο.

01 λύσεις πού εχομε τότε ν’άντικρίσωμε είναι οί άκόλουθες. Νά τονίζωμε:

(Α) Κ ά θ ε λέ ξ η στήν τονισμένη συλλαβή,καί τά μονοσύλ­λαβα 4Ϊ.

’Αλλά γ ια τ ί νά σημειώνεται τονικό σημάδι στά μονοσύλλαβα; Αύτό δέ γίνεται σέ καμιά γλώσσα. Ό τόνος είναι έδώ—όσο πρόκειται νά φανερώση ποια άπό τίς συλλαβές τής λέξης προφέρεται δυνατώτερα— αδικαιολόγητος καί άστεϊος, καί μιά καί εχομε αρκετές μονοσύλλαβες λέξεις, πολύ συχνές—ετσι τό τον τ τ ό ν τ>) τό τών τονς τ ί ; τά - καί, Οά, νά, ΰ ;, γ ιά, μη. μέ,σ έ, μ))(ν), όέ(ν) καί. ώ ;, μ ε ; κ τ λ . ,—άρκετό περιττό βά­ρος. 'Ετσ ι έρχόμαστε φυσικά σέ μιά δεύτερη λύση, νά τονί­ζωμε:

(Β). " Ολ ε ς τ ί ς λ έ ξ ε ι ς έ κ τ ο ς ά π ό τ ί ς μ ο ν ο ­σ ύ λ λ α β ε ς (ή δεύτερη πρόταση τοΰ Φαρδύ).

Νά είναι όμως άνάγκη, συλλογίζονται πολλοί, νά σημειώ- νωμε σέ κάθε ύπερμονοσύλλαβη λέξη τόν τόνο της, όταν ή άττουσία του θά μπορούσε νά σημαίνη πώς ή λέξη τονίζε­τα ι σέ όρισμένη συλλαβή, λ .χ. στή λήγουσα; Έ τ σ ι παρου­σιάζεται μιά τρίτη λύση, πού τή δοκίμασαν Ιδίως ό Πάλλης καί ό Γιανίδης. Σύμφωνα μ’αύτή θά τονίζωμε:

(Γ ) . Τ Ι ς ύ π ε ρ μ ο ν ο σ υ λ λ α β ε ς λ έ ξ ε ις, ό σ ε ς δ έ ν τ ο ν ί ζ ο ν τ α ι σ τ ή λ ή γ ο υ σ α . Τό παιδί δέ θά Ιπαιρνε τότε τόνο, νομο; θά σήμαινε νομός.

Ή τελευταία αύτή λύση μοιάζει έξωτερικά, μηχανικά ή ά-

64

Page 68: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

πλούστερη καί πραχτικώτερη. ΓΤεριορϊζει τον τόνο όσο ήταν δυνατό, χωρίς άπό τό άλλο μέρος νά μάς άφήνει ποτέ σέ Αμ­φιβολία γ ιά τό πώς τονίζεται μιά λίξη.

Ψυχολογικά δμως, έπομένως καί πραχτικά, Bèv tlvai ίντελως άττλή, καί στήν άρχή τουλάχιστο δυσκολεύει kcì μπερδεύει πολλούς.

*Η λύση (Β ) παρουσιάζει χωρίς άλλο γ ιά μδς οήμερα τά περισσότερα πλεονεχτήματα. Σύμφωνα μέ αύτή θά είχαμε νά τον! ζωμέ στήν τονισμένη συλλαβή δλες τ!ς ύπερμονοσυλλα- βες λέξεις μέ τούς Ακόλουθους περιορισμοί^ (Απαραίτητους καί γ ιά τή λύση Γ):

α) παίρνουν τόνο τ ’άκόλουθα μονοσύλλαβα, γ ιά νά ξεχω­ρίζουν άπό τά όμόηχά τους μέ διαφορετική σημασία:

jy σύνδεσμος χωριστικός η άρθρο νά έπίρρημα δειχτικό να σύνδεσμος τελικόςγ ιά έπιφώνημα, σύνδεσμος χωριστικός για πρόθεση μά μόριο όρκωτικό μα σύνδεσμος έναντιωματικόςπώς έπίρρημα έρωτηματικό πως έπίρρημα άναφορικό πον έπίρρημα έρωτηματικό .τον έπίρρημα άναφορικό β) δέν παίρνει τόνο ό αΐτιολογικός σύνδεσμος γ ια τί, γ ιά

να ξεχωρίζη άπό τόν έρωτηματικό γ ια τ ί, λ. χ . στή φράση ρωτά γ ια τ ί άπόρησε καί ρωτά γ ια τ ί απόρησε).

γ ) παίρνουν τονο οί προκλιτικές προσωπικές άντωνυμίες μον μ ε μας σον σε σας του τον τονς της την τις το τα γ ιά νά ξεχω­ρίζουν άπό τΙς έγκλιτικές, γ ια τ ί αλλιώς μπορεϊ συχνά νά γεννηθη δυσάρεστη άσάφεια. Πβ. φράσεις καθώς οΐ άκόλου- θες : ό πατέρα; σοΰ ε ίπ ε χαί 6 πατέρας σον ε ίπ ε, τό ταξίδ ι μάς πήγε ίσ ια καί τό ταξίδ ι μ α ; πήγε περίφημα, τύ βιβλίο μον εφτασε καί τό βιβλίο μον ίψτασε. **

*(ύς πρός τή μ ο ρ φ ή τ ο ϋ ί ν ι α ί ο υ τ ό ν ο υ πού Θά σημειώνεται, άλλοι συνηγορούν γ ιά τήν όξεία, τό συχνότερο δηλαδή καί άπλούστερο τονικό σημάδι πού έχομε, καί άλλοι, γ ιά ν'άποφύγωμε τή χ-ιυπητότερη άντίθεση μέ τόν τονισμό τώ ν άρχαίων κειμένων ζητοϋν νά Θεστπστη κάτι νέο καί δια­φορετικό, λ .χ. άστρουλάκι (Χατζιδάκις), σταυρός (Χα τζι- δάκις) ή τριγωνική κοκκίδα (Ποριώτης).

Γ ιά τά ίντυπα κείμενα ίσως νά μπορή νά καθιερωθη τονικό σημάδι διαφορετικό άπό τήν όξεία καί θά ήταν καλό νά γίνουν μερικές δοκιμή σέ καινούρια βιβλία. Είναι δμως φανερό πώς δ ,τ ι καί νά θεσπίσωμε γ ιά τά έντυπα, άμα γράφομε θά ση- μειώνωμε όξεϊες ή βαρεΤες ή κά τι πού θά τούς μοιάζη πολύ.

Όσα είδαμε ώς έδώ, θεωρητικά καί μέ τή συζήτηση λύνονταιΤ* τ*·**!!«» τΓ..; iaSf7?rç:e: ;.5ς :

65

Page 69: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

65

πολύ Εύκολα· ή δυσκολία βρίσκεται στόν τ ρ ό π ο τ ή ς έ- φ α ρ μ ογ ή ς.

Πώς θά έφαρμοστή ή τονική μεταρρύθμιση, πού Αναγνωρί­σαμε σκόπιμο καί αναγκαίο νά κάμωμε; Πώς Θά κστορθώ- σωμε δηλαδή νά φύγουν, νά μή σημειώνωνται τά πνεύματα καί τρεις τόκοι;

Ή πιό απλή καί Αποτελεσματική λύση 9Α ήταν νά παύσουν νά σημειώνωνται. Ά ν τ ί δηλαδή κάθε λίγα χρόνια νά ξανασυζη- τοϋμε γιά τό τ ί καί πώς πρέπει νά γίνη, ν’ΑποφασΙσωμε, εμείς πού τούς δίνομε τή ζωή σημειώνοντάςτους, ν ά μήν τ ο ύ ς γ ρ ά φ ω μ ε καθένας μος, Α ρ χ ί ζ ο ν τ α ς Α π ό α ύ ­ρ ι ο τ ό π ρ ω ί .

Ό καδένας ώστόσο περιμένει Από τόν Αλλο, καί μάλιστα Από τούς Αλλους, πολλούς, νά κάμουν τήν Αρχή, γ ια τ ί τό νιώθομε, πώς όρθογραφία εΤναι κοινή συμφωνία καί συνήθεια, καί δέν ωφελεί ούτε γ ίνεται νά Ιχη καθένας τήν Ατομική του όρθογρα­φία. Γιά ν’Αλλάξη λοιπόν τό τονικό μας σύστημα Αντιστέ­κονται δυο έμπόδια, ή σ υ ν ή θ ε ι α τ ο ν κ α θ ε ν ό ς καί ή σ υ ν α ί σ θ η σ η τ ή ς Α ν Α γ κ η ς ν ά τ ό κ ά μ ω μ ε ό μ α δ ι κ Α , όλοι, τουλΑχιστο πολλοί, καί πρώτα : οί Αλλοι.

Καί φυσικά, μιά καί ή Ανάγκη τής Αλλαγής δέν είναι γ ια μάς τούς μεγάλους τόσο πιεστική, κανείς δέν κάνει τήν άρχή, Αφοϋ δέν Ιχ ε ι καί τή βεβαιότητα πώς οί Αλλοι Θά τόν Ακολουθούσαν, ή καί άν κάπου κάπου τό έπιχειρήση, τό παράδειγμά του δέ φτάνει γ ιά νά τόν μιμηθοΰν. Γ ι ’ Ανάλογους λόγους είναι μάταιο νά περιμένωμε νά κάμουν τήν πρώτη άρχή οί έφημε­ρίδες, οί έκδοτες ή οί συγγραφείς, πού θά διστάσουν ν’άντι- κρίσουν τήν Ασυνήθιστη καί Ανεκδήλωτη κοινή γνώμη.

Γ ι’αύτό πολλοί περιμένουν νά πάρη τό κ ρ ά τ ο ς τήν πρωτοβουλία της Αλλαγής. Άλλά καί έδώ δέ φαίνεται εύ­κολο νά έπιβληθή ή άλλαγή. Τά δραστικά μέτρα πού είδα­με νά έφαρμόζωνται καί γ ιά τήν ώρα νά πετυχαίνουν στήν Τουρκία δέν πολυταιριάζουν στή δική μας ψυχολογία.

Μέσ’Από τό φαϋλο κύκλο πού είναι Αξιος νά διαιωνίση τό ζήτημα ή λύση είναι: νά Θεσπιστή τό νέο σύστημα πρώτα καί κύρια γ ι ά τ ή ν έ α γ ε ν ε ά , πού πρωτομαθαίνει διάβασμα καί γραφή, δηλαδή σ τ ό δ η μ ο τ ι κ ό σ χ ο λ ε ί ο . Παρο­χετεύεται έτσι ή πίεση πού Αλλιώς θά αίσθάνονταν πολλοί Από τούς μεγΑλους, Αν τούς υποχρεώναμε ν’ΑλλΑξουν γραφι­κές συνήθειες, καί εύκολώτερα θά συνηγορήσουν καί αύτοί γ ιά άλλαγή πού Αποβλέπει κυρίως στούς Αλλους, στα παι­διά, στή νέα γενεά.

Τό π ρ ό γ ρ α μ μ α έ φ α ρ μ ο γ ή ς πού θά ρυθμίζη τήν

Page 70: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

τονική μεταρρύθμιση sc προβΛεττΓ, çi, J i\ - ττως άττό ορισμένη χρονιά, άς ποϋμε τόν άλλο σχολικό χρόνο, δλα τά βιβλία τοϋ δημοτικού σχολείου Οά τυπώνων-τα! μέ τό νέο τονικό σύστημα, δίνοντας συγχοό'.χζς ττροθεσμίσ δύο τριών χρόνων στά τταλιά νά χρησιμοποιηθούν. Συγχρόνως 6ά παυσουν νά διδάσκωνται οΐ παλιοί κανόνες σέ όλες τις τάξεις τοΰ δημοτικού σχολείου καί ή μητρική γλώσσα 0ά γράφεται μονοτονικά καί χωρίς πνεύματα. Οί προθεσμίες γιά τή μίση μττορεί νά όρι- στοΰν κάπως μακρΰτερες, ένώ γιά τήν κοινωνική ζωή θά μπορή μέ λιγώτερη πίεση καί περισσότερο μέ θεληματική μίμηση ν'άπλωθή τό νέο σύστημα, όταν μάλιστα άρχίσουν νά τό άκολουθοϋν έκδοτικοί οίκοι, έφημερίδες κτλ. 'Αν ή μετα- ρύθμιση έφαρμοστή καί στήν καθαρεύουσα θά είναι άττό μιά άποψη εύκολώτερο νά συντελεστή, άφοϋ Θά έχη σέ περισ­σότερους κλάδους ρυθμιστή της τό κράτος.

'Οπως καί νά είναι, άν θέλωμε ν’άποφύγωμε κάποια πίεση στούς άσυνήθιστους καί άδιάφορους πρέπει νά λογαριάσωμε μέ μιά μεταβατική έποχή μερικών χρόνων ά κ α τ α σ τ α - σίας, μικρότερη ίσως άπ’ δ ,τ ι τή φανταζόμαστε, ώσπου νά γενικευτή ή νέα συνήθεια. Αύτό δμως δέν πρέπει νά μδς τρο- μάζη.

Τό κύριο εΤναι πώς άναγνωρίσαμε τήν άνάγκη νά παρα- τήσωμε τή σημερινή κατάσταση γ ιά κάτι καλύτερο. Καί πώς ξεκινήσαμε γ ιά τέρμα βέβαιο, όρισμένο καί πραγματο­ποιήσιμο εύκολα. Ή άκαταστασία δέ θά είναι παρά ή τιμή πού Θά πληρώση τό κοινωνικό σύνολο στ’ άτομα, πού δέ Θά τά ύποχρεώση ν’άλλάξουν παλιές άγαπητές συνήθειες.

Δέ μένει, νομίζω, παρά ένα άκόμη ζήτημα πού πρέπει νά το- νιστη, ή ύ π ο χ ρ έ ω σ η πού Ιχουν όσοι νιώθουν τη σημα­σία τής άλλαγής καί την άποδέχονται, νά στηρίξουν τήν κρα­τική πρωτοβουλία μέ τή γνώμη τους, Ιδιω τικά ή δημόσια, προφορικά καί γραπτά.

Ή προσπάθεια τοΰ κράτους δέ νομίζω νά σβήνη σέ τέτοια ζητήματα τή σημασία καί τό χ ρ έ ο ς τής κοινωνίας, τής ιδιωτικής συμβολής.

Μαθημένοι στόν τόπο μας νά περιμένωμε όλα άπό τό κράτος, δέ συνηθίσαμε νά έκφράζωμε τέτοιου είδους αΐτήματα, δταν τουλάχιστο δέ μδς ένδιαφέρουν άμεσα. Επιτέλους, σκέπτεται κανείς έγωιστικά, έκεϊ πού κουτσομάθαμε έμεϊς μακρά καί βρα­χέα, περισπωμένες καί δίχρονα, άς κοπιάσουν και τά παιδιά μας, άς βασανιστούν λίγο καί οί άλλες γενεές. Δέ θά τούς κάμη μεγάλο κακό — ή δς τό λύσουν έκεϊνες.

67

Page 71: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

Ούτε είναι όμο'ς ccocrrc νά σβήνω^ε άττό τή σκέψη μας τις τόσες έκατοντάδες χιλιάδες έλληνόπαιδα, ττού πλημμυρίζουν κάθε χρόνο τά σχολεία, ούτε καί τό δικαίωμα ίχομε άπό ρου­τίνα καί άδράνεια ν’ άρνηθοΰμε τήν άλληλεγγύη μέ τις γενεές ττού θά μάς Ακολουθήσουν.

Στήν προσπάθεια ττού κάνομε άπό τόσες πλευρές στή ση­μερινή Ελλάδα γ ιά νά συγκροτηθούμε καί νά όργανωθοΰμε κάλύτερα σάν κράτος σύγχρονο, μέ άρτιες λειτουργίες, μιά άπό τις πρώτες θέσεις παίρνει ή παιδεία. Καί άξίωση πρίν άπ’όλ,α έκπαιδευτική είναι ή τονική μεταρρύθμιση.

‘Η καθιέρωση απλοποιημένου ένιαίου τονισμού, μέ τόνάντί- χτυπς» της στήν άτελείωτη άλυσίδα τών γενεών πού σιγά σιγά θάΐρθουν νά πάρουν τη θέση μας στή ζωή, θά είναι, καθώς Ε­λεγα μιά φορά στήν ίδια αύτή αίθουσα στά 1919, στό πρώτο συνέδριο τών έπιθεωρητών, π ρ ά ξ η Ι σ τ ο ρ ι κ ή στήν πνευματική μας Ιστορία.

’Ολοκληρώνει καί σφραγίζει τή σχολική καθιέρωση τής μη­τρικής γλώσσας. ’Αλλά κι έξω άπό τήν έκπαιδευτική σφαίρα, μέ τό παραμέρισμα νεκρών όρθογραφικών σημαδιών, πού γράφομε άσκοπα χ ίλ ια χρόνια τώρα, συμβολίζει πλατύτερα, κοινωνικά, κάποια χειραφέτηση άπό άγονους τύπους τών περασμένων.

Δείχνει πώς ή γενεά πού βρήκε τή δύναμη νά τήν πραγμα- τώση, μέ περισσότερη πίστη στή δύναμη τοϋ λαού της και μέ πλατύτερο τόν πνευματικό της όρίζοντα τραθά το δρόμο της έμπρός.

68

Page 72: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

69

1. (a. 4). Σ χ Ετ:κ= „i τ , ^ μ α τ * ; i r f jy M * : * IztoM τό Υπ έρ γειο -τής Παιδεία; τό άκολονθο iyyzz z στ:,.’ 'ï.'sôr . z Ά τ,νώ·.·, t ìO koivc- ποιήθηκε συγχρόνως sa': στις Φιλοσοϊτκ;ς 2vc?.·.; τώ·. Evo Πανεπιστη-

"Ελληνική Δημοκρατία, Ύ —s.p yto . Π-;:ΐ;:αζ \3; 3ρη;<;υμάτων. Έν ’Αθήναις τή 25η Matou 193; Πρό- τ - , Ά ο ίημ ία ν Άίηνύν. Προκ[·μί'Λυ νά προκηρύξωμεν δ:αγ^·,ιο,ον προς τν/γραφην σ./στηματ'.χτ',ς γραμμα­τικής τής δημοτ:χης γλώσση; ή ctoì-s C ~ χρηο v(Ù7r| tic τό μέλλον διά ττιν διδασκαλίαν τής νεοελληνική.· γλωσσά; καί λογοτεχνίας ι:ς τ ι διάφορα σχολεία καί 5ια τήν KcBoüijyrp.v τ i v avyypaçixv τών 6:=ycc*>v βιβλίων τής δημοτικής —pò; τερματισμό.; τής >-λϋ5Π<·η; ϊναίχϊας, ήτις ίπικρατεί ίίςτάείςχείραςτώι: μαθητώνταρΓχό^ινα βιβλία, ίχο ,,ΐι την τιμήν νάπαρβ- καλίσωμεν ύμάς όπως ευαρεστούμενοι γ.·ωρισητ£ ήμίν άν κατά την Ομε- τέραν γνώμην, διά τής νέας τούτη; γραμματικής ίνδείκνυτα: νά έπέλθη το ιά τις ίπ ί τό πρακτικώτερον καί άττλούΐτίρον μιταρρύθμίσις -rcO όρθο- γραφικοΰ ήμών συστήματος σχίτ.κώς π.χ. ττρός τά πνεύματα καί τούς τόνους καί τήν έν γίνει όρθογραφίαν. Ό Ύπουργος Γ. Παπανδρεου.

2. (σ. 4). Στό Π α ν ε π ί σ τ ή u ι ο Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς ανατέθηκε σέ μίνα ή σχετική εΙσήγηση στίς 22 'Οκτωβρίου τού 1931 καί αύτή έγινε τό Δεκέμβριο, χωρίς ωστόσο νά καταλήξη άττό τότε ή Σχολή σέ όρ'.σμένις προτάσεις ή άτποφάσας.

ΟΙ προτάσεις μέ τις όττοΪΕς τελείωνε τό Υπόμνημά μου <γιά τήν άττλο- ποίηση τής όρθογραφίας τής δημοτικής» ττρός τή Φιλοσοφική Σχολή τοΰ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ήταν οί άκόλουθες:

α) νά έ φ α ρ μ ο σ τ η κ ά π ω ς π λ α τ ύ τ ε ρ α ή ά π λ ο π ο ι η- μ έ ν η γ ρ α φ ή τής σημερινής σχολική; δημοτικής, (πβ. γ ι’αύτό rcpa<. σ. 43), στίς ρίζες των νεωτεοικών λέξεων, καθώς χα'· σέ μερικές καταλήξεις καί τυπικές όμάδες.

β) ν ά κ α τ α ρ γ η θ ο ϋ ν τ ά δ υ ό π ν ε υ μ α τ α κ α ί ή π ο ι κ ι ­λ ί α τ ώ ν τ ρ ι ώ ν τ ό ν ω ν καινά θεσπιστη έ νσς τ όνος , π ο ύ θ σ σ η μ ε ι ώ ν ε τ α ι σέ κ ά β ε ύ π ε ρ μ ο ν ο σ ύ λ λ α β η λ έ ξ η (πβ. παρακ. σ 64α).

γ) τό Ιδιο τονικό σύστημα νά έφαρμοστη καί στήν καθαρεύουσα (πβ. παρακ. σ. 61).

δ) νά μελετήσουν οΐ ίκτταιδευτικίς υπηρεσίες κα: τά εκπαιδευτικά σωμοττΕϊα μϊ ποιό τρόπο ε!να> δυνατό νά ρ υ θ μ ι σ τ ή ή τ ο ν ι κ ή δ ι δ α σ κ α ­λ ί α τ ώ ν ά ρ χ α ί ω ν έ λ λ η ν ι κ ώ ν γιά τό καλό τής παιδείας (πβ. παρακ. σ. 60).

Στό Π α ν ε π ι σ τ ή μ ι ο τ ώ ν ’Α θ η ν ώ ν καθώς καί τήν ’Α κ α δ η ­μ ί α τό ερώτημα τοΰ ‘Υπουργείου τής Παιδείας δέν προχώρησε circs ώς σέ μιά είσηγηση. Ή δέν τοΰ δόθηκε καμιά προσοχή ή έδωσε μόνο άφορμή νά συστηθή έπιτροπή, πού νά μελετήση τό ζήτημα. "Ισως όμως δέν ήταν δύσκολο νά πρόβλεψη καν;!ς τήν τύχη αύτή τής κρατικής πρωτοβουλίας καί άξίζει νά καταχωριστή έδώ μέρος άπό τήν <*·ρχή τοΰ Υπομνήματος μου πρός τή Φιλοσοφική Σχολή:

«,.Σ'έποχή πού ή έλληνική κοινωνία αρχίζει όλο και -περισσότερο νά α!- σθάνεται τήν άνάγκη ν’άποχτήση επιτέλους παιδεία καλύτερα προσαρ­μοσμένη στίς Ανάγκες της καί παράλληλα μί άλλεπΉληλε; μεταρρυθμίσεις ττού πραγματώθηκαν ή πού συζητιούνται στίς μέρες μας ώς πρός τήν όρ- γόμωση τής παιδείας, τά προγράμματά της καί τή σχολική γλώσσα, τό ‘Υπουργείο τής Παιδείας αποτείνεται τώρα στίς άνώτατες έκπαιδευτικές

Page 73: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

καί ίτΊστημον’.κές ésysvüor.; ttc χώρα;, γιά να ίχη τ:· γνώμη τους σέ πρόβλημα πολύχρονο καί δυσκολόλντο τ?ς έλλτ·,ν·.κ?,ς παιδείας καί ζωής, καί σπουδαιότητα, -ού όσο καί άν είνοι c. /τιρεύουσα δέν είναι δυνατό νά ύποτιμηθή.

Είναι άλήθεια πώς ή πείρα ώς τώρα γεννά δικΜολογηαίνες Αμφιβολίες γιά τό &ν Ιδρύματα καθώς τά προαναοερόμενσ,άπό φύση συντηρητικά καί μέ κάπως μονόπλευρο έπαγγιλματικό χαραχτήρα, είναι Ικανά ν'άνπκρί- σουν άνπκειμενικά, άπροκατάληπτα καί μέ τό άπαιτούμενο Ινδιαφέρον τέτοια ζωτικά πραχηκά ζητήματα καί νά βοηθήσουν μέ τή φωτεινή τους γνώμη νά λυθούν, έτσι πού νά ίξυττηρετηθή καλύτερα τό κοινωνικό σύνολο.

Παράδειγμα χαραχτηρισηκό είναι όλη ή κίνηση στίς τελευταίες δεκαετίες γιά τήν καλλιέργεια καί έξυψωση τής νέας κοινής γλώσσας, σάν πρώτο Απαραίτητο στοιχείο γιά τή διαμόρφωση τού έθνικοϋ πολιτισμού. *Η κί­νηση αύτή, πού ?χει ήδη φανερό τόν άντίχτυπό της σέ όλόκληρο τό σημε­ρινό γλωσσικό, λογοτεχνικό, Εκπαιδευτικό, κοινωνικό καί κρατικό άκόμη καθεστώς, παρασύροντας έυίοτΐ άκόμη καί όσους άλλοτε τής άντιτάχτηκαν, όχι μόνο {μείνε γιά καιρό ϊξω άπό τά Ενδιαφέροντα τών πανεπιστημιακών καί Επίσημων Εκπαιδευτικών Kai Επιστημονικών κύκλων άλλά καί συχνά πολεμήθηκε άπό τή Φιλοσοφική Σχολή τοϋ Πανεπιστημίου ’Αθηνών ή άπό τά μέλη της.

'Οσο καί άν περιστατικά καθώς τό παραπάνω φαίνωνται δυσοίωνα γιά τήν ένεργή συμμετοχή έπιστημονικοϋ σωματείου στήν καλύτερη πραχτική διαρρύθμιση τής νεοελληνικής ζωής, είναι χρέος τής Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου θεσ)νικης Εγκαινιάζοντας νέα, γοιπμώτερη παράδοση ν’άνπκρίση τό νεοελληνικό όρθογραφικό πρόβλημα χωρίς τή σχεδόν μοι­ραία φιλολογική πρόληψη καί νά ύποδείξη πως θά μπορούσε σκοπιμώτερα νά ρυθμιστή ζήτημα κατ’εξοχήν πραχτικό, πού τόσο χρειάζεται να φωτιστή Επιστημονικά..».

3. (σ. 7). Τά παραδείγματα αύτοΟ τοϋ είδους μπορούν νά πολλαπλσ- σιαστοΰν τόσο άπό τΙς παραπάνω γλώσσες, όσο καί άπό άλλες. Έ τσ ι Εχομε λ.χ. καί στά δ a ν ι κ à τό ly st μέ τρεΤς διαφορετικές προφορές, τά voer, voed, hver.vejr, πού προφέρονται όλα τό Ιδιο.Στά σ ο υ η δ ι κ ά πάλιπροφέρονταιτά jo rti, pjorJ, hjord τό ϊδιο, ένώ ό ίδιος φθόγγος, παχύ s, γράφεται μέ 16 διαφορετικούς τρόπους στίς ακόλουθες λέξεις: sju , skina. sicurtà, stjäla, vvssja, pension, mission, disciplin, shirting, schock, auktion, reflexion, chef, freni, sergeant, ja lusi.

’Ακόμη καί τά Ι τ α λ ι κ ά μέ τή φωνητική τους όρθογραφία μεταχειρί­ζονται τά γράμματα e, 0, ?.. a μέ διπλή φωνητική άξίσ.

Γιά τήν ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α τ ώ ν ξ έ ν ω ν γ λ ω σ σ ώ ν βλ. Μ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , Ή ’Ορθογραφία μας 1913, 174 σελ. ( θά μνη­μονεύεται άπό έδώ καί μπρος Ό ρ θ ο γ p.), άνατύπωση άπό τό Δελτίο τοϋ ’Εκπαιδευτικού Όμίλου 3 (1913)σ.18-195 (καί τά δυό έξαντλημένα. 01 παραπομπές έδώ γίνονται στό βιβλίο. Γιά τή σελίδωση τοϋ Δελτίου πρέπει νά προστεθή ό άριθμός 27).

4. (σ. 7). Γιά τήν Ι σ τ ο ρ ί α τ ή ς ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α ς μας γίνεται διεξοδικός λόγος Ό ρ θ ο γ ρ.(βλ. παραπ. σημ. 3). Άπό έκεΤ παράθέτον- ται έδώ μερικά άπό τά μνημονευόμενα περιστατικά καί παραδείγματα, καί μπορεί ό Ενδιαφερόμενος νά τά βρή ίκεΐ άφθονώτερα. Νέος είναι ό τρό­πος πού φωτίζεται έδώ ή Ιστορία τής έλληνικής όρθογραφΙας.Γιά τό ϊδιο ζήτημα βλ. άκόμη Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , Ή νεοελληνική όρθογραφία καί οί άντιλογίες τοϋ κ. Σκιά, Δελτίο ’Εκπαιδ. Όμίλου 4(1917) σ. 77-85.

5. (σ. 12). Ό ”Α μα ντ ος, Ή Χίος καί τό γλωσσιχό ζήτημα,στήν Ίόνιο ’Ανθολογία 1931, άρ. 43—44, σ. 2α.,παραθέτει δείγματα άπό τά θρησκευτι- κομορφωτικά δημοσιεύματα τοϋ λόγιου Χιώτη καθολικού θ ω μ δ Be-

70

Page 74: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

71

λ ά σ τ η άπό τό Î8 . οί σί άτλή γλώσσα «ta: *it λ α τ ι ν ι κ ό ò λ « ά- β η τ ο (Anapaf«i* ti* kr)rdlii:j<. Psir.Vifi·]^ lc ji κτλ.)

6. (σ. 17). Βλ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ Ι Β η , Δημοτικισμός 1926 σ. 32—35.7. (σ. 18) .«01 ψιλίς κβΐ 53σί!:ζ-στό ’γ/.\··(·ύ 'nniQrtt, *τ«ι.'ni, ’; f . <xuj>, τ '

(όχι^-δείχνουν τή θέση τών ςωνηίντων πεύ χάθηκαν, τό l’rcrr μέ ττΐρι- σττωμένη στήν προπαραλήγουσα δέ μέ τπιρσΓιι κα€όλου», άφοϋ «ή κινητή κατάληξη δέν Ιχ ι ι τή δύναμη νά τροποποιήσή ττ,ν έσωτιρική σύσταση τής λίξης». ΌρθογραφιΙ tra i, λπι, γ ια τί θέλησε v ii μένη πάντοτ* δσο τηό κοντά μπορούσε στήν έτυμολογίσ των λέξεων καί τήν Ιστορία τους.«Γιά αύτό προσπάθησα μί τήν όρθογραφία νά 6ιιξω 6σο γίνονταν τήν πρώτη φάση τής Αλλαγμένης λέξης». ’Αλλιώς άντά όρ&ογραφεύσαμ: διαφορττικά- rtaîprm, σύν, » 'ro if-δέ θ’ Αναγνωρίζαμε εύκολα τ!ς γραφίς αύ-τίς καί δί 6ά έδειχναν «τίς μεταβολές ττού f ir αίαν ο! λέξεις, δ ί θά δηγοϋνταν τήν Ιοτο- pia τους». «Μέ δλη μου τή δύναμη προσπάθησα λοιπόν νά κάμω τις λέ­ξης μέ τήν όρθογραφία ν’ Ανέβουν στό παρελθόν καί ν’ àvcxaiviju τά Ερείπια, ττού συχνά ίΐνα ι Αρχαιότερα Απ’ δ,τι θά νόμι ζ: κητϊς στήν άρχή».

8. (σ. 20). Γιά τ ’6 ρ β ο γ ρ α φ ι κ ό σ ύ σ τ η μ α τ ο ύ Χ α τ ζ ι δ ά - κ ι βλ. Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , Όρθογρ. σ. 9-16. Τ ο ύ I δ. Ή νεοελλ. όρθογραφία δ. π. σ. 33—36. Τ ο ϋ I δ., ‘Η γλώσσα μας στά χρόνια 1914- 1916, § 52, Ανατύπωση άττό τό Δελτίο Έκπαιδ. ‘Ομ. 6 (1916).

Τόν όρθογραφικό Ιστορισμό καί τήν τεχνική όρθογραφία tcû Χατζιδάκι Ακολούθησαν Ιδίως καί σχεδόν μόνο ot φιλόλογοι ττού δέν έδειξαν ίνδια- φέρον γιά τήν πραχτική καλλιέργιια τής νίας γλώσσας. 'Ακόμη kcI ή σύν­ταξη τοΰ λεγάμενου ' Ι σ τ ο ρ ι κ ο ύ Λ ε ξ ι κ ο ύ , ττού Θεσπίστηκε άπό τό κράτος καί ττού θά έττρεπε νά δώση τή via γλώσσα μέ πρότυπη συγ­χρονισμένη όρθογραφία, δέν κατόρθωσε νά χειραφίτηθή άττό Αγονες, α­στείες καί μεσαιωνικές γραφές. Έ τσ ι ό Κανονισμός συντάξεως τοϋ Νεοελ­ληνικού Λεξικοϋ, Παράρτημα Δελτίου ‘Υπουργείου Παιδείας 1916 (2. έκδ. 1920, 3. ϊκδ. 1930) όρίζει (σ. 22α 1. 6Æ): «'Ορθογραφία τών έλληνικών λέξεων τοϋ Λεξικού είναι ή στηριζομένη έπΐ της έτυμολογικής Αρχής... ‘Η Ιστορική γενε-πκή άρχή καθορίζει καί τών καταλήξεων έν γίνει ττ,ν όρθο- γραφίαν». Έ τσ ι γράφεται στό Λεξικό αύτό: Bja i/.nz, J'eiónyt., .τί^ι·, τό <pû.rX, τά ηχείλη, τρανηώμαι, àxov;, τοώτι, τηώ:, rroTij vrnpx/j. ifjrp ia, γαμβρό;, i r boa;, χιχνιπυτοχομός, ärtßtmureßain-t. μ ιιηΰό ι;. μίγ»/.ησι~ι- νο;-μονσον?.μά«>ς, χυβαλλάχι:, /ησαστ(κττ)};-/ΐίαηιι>·οί;-ι\~ι·βι:Φ')ΐ :, π·ΗΜ- χννήαματα, ύράχω;, ζννουροιΛο, άββι'άυω κτλ.

Τό Ιδ ιο περίπου σύστημα Ακολούθησαν καί φιλολογοι —où Ετυχε νά δη- uooté<f>ouv κεΙμ£να δημοτικής, έτσι ό Καλιτσουνάχις (Ν».Ί)(.·Πι·Ηι. L psi— buch 19 14) γράφει άπό γνωστά ποιήματα : ή Έ ? .ιΊ (τοϋ Μαβίλη), μιύ βοσχοχονλ/.α àyójtijaa, ùipijvovp ίημη τήφ<·ι/*<ί. ύγά/.ιμι, àyiL'.i/J, iV rn iriw i πίώ στύ χίρ ι κτλ.

9. (σ. 20) Γιά τήν ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α καί τήν όρθογραφική αναρχία τώ ν α ν α γ ν ω σ τ ι κ ώ ν τοϋ δημοτικού σχολείου τοϋ 1910 γίνεται λόγος στοϋ Τ ρ ι α ν τ α φ υ λ λ ί δ η , Ή Όρθογρ. σ. 20α. καί σ. 67—85. Γιά τήν όρθογραφία των Αναγνωστικών τοϋ 1914 βλ. Τ ο ύ 1 δ.. Ή γλώσ­σα μας στά χρόνια 1914—1916, § 73.

10. (σ. 26). Έγραφα γιά τό ζήτημα αύτό στά 1921 .απαντώντας στόν καθηγητή Χατζιδάκι, χιού ττρώτος τότε ξετρύπωσε τήν Αστόχαστη σύτή κατηγορία : «Παραπονιέται ό έτη κριτής ToOQuo-usque, ότι έπειδή μέ τή νέα όρθογραφία «διαστρέφεται* ή ώςτώρα καθιερωμένη, καί φΐ’σικά σωστή, θά μπερδεύωντσι όσοι θά φοιτήσουν καί ψηλότερα άπό τό δημοτικό σνο-

Page 75: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

λ;ιο, στο Î/.W -.u <3. στ-2 y u ,iv s jix Kai *τ;ς ôi àyvîti, προσθετΕί, δτι ή δ η e r r i τ c 0 5 ε μεγαλα παράπονα έκφράζονται πανταχοΰ ΐπτό τών λίΐτουργών ■: ή; μίση; έκτταιδεύσεως 6ιά τήν μεγαλην άμάβιιαν τών ht τών TO IO L ITU V δημοτικών σχολείων προερχόμενων μαθητών; Ούτε όρ- âoypaçiav, δ'.ισχνρϊζονται, ούτε άνά/νωσιν άλλοι; κειμένου ήξεύρουν, ούτε μδς νοούνε.

Πολύτιμη όμολογία. πού άντίς v i χτυττήση τή μεταρρύθμιση κατα­δικάζει loia Ισια τό καθεστώς ττού ζητεί νά ξαναφέρη ό κ. Χατζ. ττο- Λίμώντας αύτή. Γιατί παιδιά τής Δ', διδαγμένα άπό τά 1917 ώς τά 1920 μι τά νέα ά.»αγνωστικά τή ; δημοτικής, μόλις φέτος, τό Σεπτέμβριο του 1920 μπήκαν στά έλληνικά σχολεία, ένώ τά τταιδιά ττού Εχουν στό νοΰ tou; δσοι κατηγόρησαν τή γραμματική τους μόρφωση στόν κ. Χατζ., 'ivat έκεϊνα πού γράφηκαν στά Ελληνικά σχολεία τό Σεπτέμβριο τοϋ 1918, άς είναι καί τού 1919 (ή « ‘Απάντηση» τοϋ κ. Χατζ. είχε ήδη κυκλοφορήσει τό Νοέμβριο τοϋ 1919). Σύμφωνα όμως μέ τό πρόγραμμα τής βαθμιαίας ίΐσαγωγή; τή ; δημοτικής καί σύμφωνα ακόμη μέ τις οδηγίες πού δόθηκαν άπό τό υπουργείο στα δημοτικά σχολεία, ούτΐ τή νέα όρθογραφία -ιτρό- yraaav όλα αύτά τά παιδιά νά διδαχτούν ούτε τά νέα άναγν ωστικά είχαν καιρό ν’άντικρίσουν. *(ι>οτε τά παιδιά πού έννοεί ό κ. Χατζ. διδάχτηκαν τήν καθαρεύουσα, καί Αναγνωστικά είχαν τά ί γκρι μένα τοϋ 1914, μέ τήν άττλή τους καί «παρά πάντων έτταινουμένην» κατά τόν κ. Χατζ.—μά χωρίς γραμματική !—γλώσσα'άδύνατο λοιπόν νά φταΐη ή δημοτική κ ι ή εκπαιδευ­τική μεταρρύθμιση, άν παιδιά διδαγμένα άπό τά παλιά Αναγνωστικά μέ τό καθεστώς τής καθαρεύουσας «ούτε ορθογραφίαν» ξέρουν, «ούτε άνά-γνωσιν», ούτε μάς «νοοϋν».......Τ Ι νά φταίη; > Τ ρ ι α ν τ α φ ι λ λ ί δ η ,Γιά τήν Ιστορία, ΠαραλογισμοΙ, Δελτίο Έκπαιδ. Όμίλου 9 (1921) σ. 93.

Καί νά μήν ξίχνοϋμε πώ; ό ϊδιο; ό Χατζιδάκι; άπό καιρό καί άπό τούς πρώτους ά^α/νώρισί τις διδαχτικές δυσκολίες τής όρθογραφίας μας, όμο- λόγησε δμω; καί τήν αδιαφορία του άν Θά γίνονταν πιο δύσκολη μέ τόν τροττο ττού ό ίδιο; βοήθησε νά ρυθμιστή.

11. (σ. 28). ’Αξίζει ν’άναφερθή έδώ καί τό περιστατικό πώς ένας άπό τούς λόγους πού δέν προσέξαμε όσο έπρεπε στήν ’Ελλάδα τή σωστή διδασκαλία τής όρθογραφίας είναι πώ; ή έλληνική παιδαγωγική δέχτηκε γιά καιρό γιρμανική κυρίως έπίδραση, χωρίς δμως νά έργαστή δημιουργικώτερα μέσα στούς έλληνικούς γλωσσικούς όρους, καί οί γερμανοί Ιτυχε νά ίχουν ορθογραφία φωνητική σέ μεγάλο μέρος, ϊτσ ι πού νά μή χρειαστή νά δώ­σουν στό ζήτημα αύτό μεγάλη φροντίδα. Βλ. I. Τ σ ι κ ο τ τ ο ύ λ ο υ , Βοη­θός τοϋ δημοδιδασκάλου διά τάς όρθογραφικάς άσκήσεις. Βιβλιοθήκη τοϋ ττρός διάδοσιν τών έλλ. γραμμ. Συλλόγου, άρ. 57, 1903, 94 σελ.

12. (σ. 28). 'Ας θυμηθοϋμε έδώ πώς ό πρώτος καί μόνος πού σέ τταλιό- τερη έποχή παρατήρησε πόσο Επικίνδυνη γίνεται ή εφαρμογή τοϋ Αλύ­γιστου Ιστορισμού στή διδασκαλία τής νέας γλώσσας δσο γράφεται ά-. πλά μέ τούς νέου; της τύπους είναι ό Δ. Γ ε ω ρ γ α κ ά κ η ς , παίρνοντας άφορμή Ισια ίσια άπό μερικέ;διδασκαλίες τοϋ Χατζιδάκι. Βλ.’ΟρΘογρ. σημ. 31.

13. (σ. 29). Τό t-L-OiV/,. ηλ,,μμόοη είναι βέβαια άρχαϊες λέξεις μέ τό ν μακρύ, οΐ γραμματικές όμως τής καθαρεύουσας γιά έκατό χρόνια δέ μάς πληροφορούσαν γιά τόν τόνο πού παίρνουν, γ ιατί ό δόκιμος άρχαϊος άτ- τικός τύπος είναι εΐ-Ουνα πληθ. tv6ivat, πλήμμνοα. Έ τσ ι δμως δέ γεννι­ούνταν γιά τόν άρχαϊσμό ζήτημα τονισμού. 'Αν δέ γελιέμαι γιά πρώτη καί μόνη φορά άπό τόν Τ ζ ά ρ τ ζ α ν ο , Γραμματική τής Νέας έλληνική; γλώσσης(τής άττλής καθαρευούσης) 1930, σ.16 κ. 40, μνημονεύεται ό χρό­νος καί τονισμό; τών δυό αύτών λέξεων.

14. (σ. 30) Συνήθω; δέ μάς απασχολούν οί Α ν α γ ν ω σ τ ι κ έ ; δυ-

Page 76: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

73

σ κ ο λ 1 1 ς τη; όρΐογρ3φί3ς ua;, cirri *a. μάς ûîwc άλλωση πολλές ά*ορ- μ:ς νά là κάμωμί. μι τÒJ τρόπο τβύ SJÎyiTT-,« τ;«·Αίτχιττον ώς Tûps.Γιά τό ζήτημα αύτό βλ. Τ ρ ι α ν τ a ? u λ λ ί 5 η. ΈτιατΓ,μιι και ήβος

’.924, σ. 100. Βλ. κο, παρακ. σ. 30!5. (σ. 35). Δέν ττρ τΕί ν’άπορή-η «a«;; -sj κατ3χ«ρ:ζοντβι στά πα­

ραδείγματα κ3ΐ λ έ ς ί ι ς λ ό γ ιέ ς καίω; ύιι>'}α/.,;. /.ιίτιι,, tÙMi-nxi,. —t'J είναι βέβαια ττολν χ/νηθισμί'.'Κ άλλά Be'- είναι Buharà καί ν’άτιοκλίι- •5T0ÜV άπό τή via γλω: :a. Χρίος λοπτόν τής γραμματικές νά ττροβλίψη γιά τήν όρθογραφία του:. 4ντϊ νά σ*α£ΐώνη. όπως ίκαναν όλι; οΐ γραμμα­τικές τής καίαρεύοϋσας,με ο τίς «κριώτίρες» ή τις ισυχνότίρις.» "Αλλωστε μέ τό νά Είναι ή γλώσσα ις λίξικολογικά άκόμη άχμττλήρωτη ώς Iva σημείο καί άβ’.αμόρφωτη,ΕΪνιι πάντοτϊ Buvxró νά χρειαστή και άλλες λέ­ξεις άττό τήν άρχβία γλώσσα έκτός d m’ όσες χρησιμοποιούμε σήμερα. Έτσι ή γραμματική τής δημοτικής είναι άνάγκη ι·ά λογαριάση λεξιλο­γικό πλαίσιο άρκετα πλατύ, άν Οέλη νά δώση λύση μονιμώτερη.

16. (σ. 43) Γιά τ6 σύστημα τοΰ Ψυχάρη καί τίς άλλες άπλο- τ ο ι η τ ι κ è c προσπάθειε: βλ. Τριανταφυλλίδη. Όρθογρ. σ. 17. Τοΰ I Β. Ή νεοελληνική όρθογραφία σ. 78. Βλ. άχόμη Τ u χά ρ η, Ρόδα καί μήλα Δ’ 1907, σ. 32α.

17. (σ. 43).’Από τα 1913 παρουσιάστηκαν μέ τήν via σχολική όρθογραφί3 όλες οί έκδόσΕίς τού ’Εκπαιδευτικού Όμ: \ου.

18. (σ. 43). 01 νέοι σχολικοί κ 3 ν ό ν ε ς γιά τίς πρώτες τέσσερίΐς τάξεις τοΰ δημοτικού σχολείου όρίστηκα μέ πράξεις τοΰ ‘Εκπαιδευτικού Συμβουλίου καί δημοσιεύτηκαν σέ δυό φ-Αλαδάκια, Ή γραμματική διδα­σκαλία τών τριών πρώτων τάξεων τού δημοτικού σχολείου 1919, έκδ. 2. 1924, 29 σελ. και Ή γλωσσική διδασκαλία τής τετάρτης τάξεως τοΰ δημοτικού σχολείου 1920, 38 σϊλ. ΟΙ κανόνες αύτοί άναλύ&ηκαν στίς γενι- κίς τους γραμμές άπό μένα άμέσως ΰστερ’ άπό τή λιγόχρονη κατάργησή τους αέ μιά βιβλιοκρισία στό Δελτίο Έκπαιδ. Όμ. 9 (1921) σ. 109— 113. ’Εκεί τονίζεται τό νέο πού παρουσίασαν άπό γ;νικά γραμματική δσο καί άπό είδικώτΐρα όρθογραφική άποψη.

19. (σ. 44) Βλ. πρώτα γενικώτατα Triundaphylliilis, Die Lehnwörterli.r mittftlgrii-chischea Vulfrärliteratur. Μαρβοϋργο 1909 σ. 14α. καί έπειτα Τ ριανταφυλλίδη, Όρβογρ., Ιδίως σ. 25α, σέ διάφορα μέρη. Τοΰ Τ δ. Ή νεοελληνική όρθογραφία 6. π. σ. 78α. Τοΰ I δ.. Δημοτικισμός 1916, σ. 63α.

20. (σ. 45). Αύτό ίγινε είτε έπειδή τό ’Εκπαιδευτικό Συμβούλιο, πού είχε ν’άποφασίση, προτιμούσε τή συντηρητικώτερη λύση εΙιέ νιατί, καθώς λ.χ. γιά τήν άπλοποίηση τής τονικής ποικιλίας, γιά τήν όποια δέν έφτανε ή πρωτοβουλία τής ύπηρεσίας, δέν είχε κοιθή ώςτά 1925 κατάλληλη ή περίσταση.

20α (σ. 47)Γίνεται τώρα φανερό πόσο ή σχολική όρθογρσαία τοΰ 1917 δέν έχει τίποτε νά κάμη μέ τήν περίφημη άνορθογραφια τών τε­λευταίων χρόνων, πού σχολιάστηκε παραπάνω(σ. 26). Μπορούμε νά ξε- χωρίσωμε τρία είδη λέξεις, κατά πού άιτήκουν Αποκλειστικά στήν καθα­ρεύουσα (νύιυο, λαϊλαφ, xiloz) ή μόνο στή δημοτική (άχονμπώ. κοπέλα, ΐί.ιοχοΐ'ζσι, .iofyκι. ίίγχι. χι/wi) ή πού είναι κοινές (χηόώ. χο/.ν;, ùotau, >·ά τοίχη:, γλωσσά).‘Από τίς λέξεις αύτές φυσικά δέν πειράχτηκαν όσες άνήκουν στή πρώτη

κατηγορία. Τής δεύτερης κατηγορίας πολλές γράφηκαν πιο άπλά, αύτές όμως δέν μπορεϊ νά ένΒιαφέρουν τήν καθαρεύουσα, γιά νά γεννηθούν •.ταράπονα πώς δέ γράφηκαν τάχαισωττά» ί\η~/ι.χ<ηΎέλλα,άχχονμπώ κτλ. Όσο γιά τίς κοινές λίξεις,δχι μόνο οί ρίζες φύλαξαν πάντοτϊ τήν άρχαία γραφή-όσο είχαν διατηρήσει καί τόν παλιό φωνητικό τύπο— άκόμη καί

Page 77: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

74

TÒVTSviuyi .v.iùOTn), άλλά καί στίς καταλήξ·:: καί στά τυπικά ή γε­νικά παραδείγματα, γιά νά μήν τ^ραχτή ή ôpîoypcç.'a τών αρχαίων λέ­ξεων φυλάχτηκε σχεδόν σ'ί όλες τις πίριστάσί'.ς ή Αρχαία τους γραφή (.W .i; μέ >·-:ί ,ι/ τήςύποταχτικής—f αύξηση ι.ν) μέ ζημία τ:',; όρδογροφι- εΰκολιας τής νέας γλώσσας.

Μίνίΐ ή περίπτωση τών διπλών φωνητικών τύπων καθώς çrrc^oc -πτωχό:, δπου φυσικά ή δημοτική είχε ν’ άκολουθήση τό δικό της δρόμο. Έ6ώ δέν Εχομε δμως κυρίως ζήτημα όρθογραφίας καί όπως καί νά τό πάρωμε ή όρδογρσφ’.κή Αβεβαιότητα τών τελευταίων χρόνων ίχε ι νά ζητηθή σέ άλλους λόγους καί όχι orò παραμύθι τής νέας σχολικής ορθογραφίας.

21. (σ. 48). Ή μεταρρυθμισμένη Ιστορική όρθογραφία έπ.κρίθηκε άπό τό Χ α τ ζ ι δ ά κ ι στίς IntloKorninnisch·· F'irschunpen τ . 30=*Αθηνδ 23 (1911) σ. 152—160 καί Έκβίσις τοϋ Σεβαστοπουλείου δισγωνισμοΰ 1914, σ. 6, καί τό Σ κ ι δ, Δευτερολογία περί τοϋ ζητήματος τής Απλσποιή - σε οχ; τής γραφομένης γλώσσης καί τής όρθογραφίας 1916, 101 σελ., ά- πόσπασμα άπό τήν Επιστημονική ’Επετηρίδα τοϋ Πανεπιστημίου Αθη­νών 1915—1916. ’Αργότερα, ΰστερ'Από τή γλωσσική μεταρρύθμιση, πάλι άπό τό Χ α τ ζ ι δ ά κ ι , ’Ελεύθερος τύπος 3 Άπρ. 1913, Τ ό ν Ιδ ., ‘Αθηνδ 31 (1920) σ. 49. Έκθεσις Σεβαστοπουλείου 1918, σ. 12, Γενηθήτω φώς 1920, σ. 39α.

Περισσότερες πάλι Απλοποιήσεις Απ’δσες θεσπιστήκαν μέ τή νέα σχολική όρθογραφία ζήτησαν γι'αύτήν ένίοττ οί δημοδιδάσκαλοι (βλ. τή Βιβλιο­γραφία παρακάτω σχετικά μέ τήν τονική μεταρρύθμιση), ό Φ ι λ ή ν- τα ς καί τελευταία ό Γ λ η ν ό ς, Όρθογραφ. Απλοποίηση, Φωνή τσΰ β ι­βλίου 1 (1931) σ. 220-221, 247-249, 311-313, 1932, σ. 10-13. Καταδι­κάζεται έκεΤ ή σημερινή όρθογραφική Αναρχία μέ τά πολλαπλά συστή­ματα τών παιδικών Ιδίως βιβλίων καί προτϊίνονται κοντά στίς ήδη καθιε­ρωμένες Απλοποιήσεις τής σχολικής όρθογραφίας Αλλες. 'Αδικαιολόγητα ωστόσο χαραχτηρίζεται «πρόχειρος» ό κανονισμός της σχολικής όρθογρα­φίας μέ τήν καθιέρωση τής δημοτικής.Ή γραμματική ρύθμιση τής σχολικής γλώσσας πού Εγινε τότε, ήδη Από τά 1917, ήταν Αναμφισβήτητα τό πιό μελετημένο καί γιά πολλαπλούς λόγους τό περισσότερο παρασκευασμένο έργο πού στάθηκε δυνατό νά πραγματώση η μεταρρυθμιστική έργασία τής έποχής Εκείνης.

22. (σ. 48). Γιά τό ζήτημα αύτό δημοσιεύτηκε τελευταία ή μελέτη τού Κ α λ α ν τ ζ ή , 'Επ ί τής όρθογραφίας, Δελτ Ιον "Ομοσπονδίας Λειτουρ­γών Μέσης 7 (1931) άρ. 66, σ. 164-166.

23. (σ. 48) Βλ. Ό ρ θ ο γ ρ. σ. 134. Τ υ χ ά ρ η, Ρόδα καί μήλα Β' 1903, σ. 363. Ό ό ρ Θ ο γ ρ αφ ι κ ός αύτός ά το μ ι σ μ ός φανερώνεται καί Αλλου, όταν συχνά νεοφώτιστοι δημοτικιστές πούάρχίζουν καί γρά­φουν τή δημοτική στά τελευταία αύτά χρόνια,όχι μόνο ώς πρός τή γλώσσα προσπαθούν ν’άκολουθήσουν τό δικό του τύπο Αλλά καί στήν όρθογραφία, σύμφωνα μέ τΙς δικές τους Ετυμολογίες ή Αντιλήψεις γιά τόν Ιστορισμό, Αδιά­φοροι γιά τήν όρθογραφική παράδοση πού άρχισε τέλος πάντων νά δια­μορφώνεται καί τούς λόγους πού τή στηρίζουν.

24. (σ.49). Προτάσεις παλιότερες γιά τήν Απόδοση τών νέων φθόγγων τής γλώσσας μας (λ.χ. γαλλ. b,d,g) βλ. Ό ρ θ ο γ ρ . σημ. 65 καί σ. 169. Φ Ι λ η ν τ α , Όρθογραφία, Δελτίο Έκπαιδευτ. Όμ. 11 (1924) σ. 215α. Τ ο ϋ Ιδ . ’Ορθογραφικά, 'Αναγέννηση (1927—28) σ. 115α. Γ ι α ν ν ί δ η , Ή τονική μεταρρύθμιση 1927 σ. 3.

25. (σ. 49). Σέ φ ω ν η τ ι κ ή ό ρ θ ο γ ρ α φ ί α (καί μεταρρυθμισμένο τονικό σύστημα) δημοσιευτήκαν Ακόμη τοϋ Έ μ ι λ ί ο υ Έ β ρ ό τ α. Νεκρά φιλίματα. 'Αθήνα 1906, μέ βαρεία άλλά χωρίς περισπωμένη (βλ.

Page 78: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

75

Ό ρ 9 c γ p. c. : 7, ίΟ, i23>. Γ ι c - > . r . 1’ a r · - .. l i * '.vf κ; σπβν- Είο τιράμα ò θάνιτος. ’AÇrva !92E. 4S r :> 16c. A ν κ ά ? ι α, Λα- ικυ βιβλιοθικυ. ’Αθήνα 1929, 67 <τΐλ., T'cpyt Z r ρ < o w. Ποςτα Kxràçipt οΞενοπουλοςναγινει ηαδημα ϊ»;. î ν ? i , j5 oe\.. κ. ρ οζ s, ι α τλι ypeçi τις Ελινικις γλοσας 1932, 15σ'λ. (σν.Γ,ν^ρίσ γ;ά συο'ττμα cuwr,τ:κο χω­ρίς κεφαλαία, énTC(r:;içc λ;. C itX ì σνΐΓ^νσ, JvxTìKa ksì πνεύματα Kal μέ ϊναν -τόνο γιά τ ί ; μό όξυ-cvF; λ·ξε:;\ Γ : ; tt-v rcrÇiiçwrri ip?oypaiicc φω­νητικής fyccnft σνχνά à Φ ι λ ή ν τ α : , Δελτίο Έ κ ’ταιδ. ‘Ομίλου 8 (1920) σ. 179σ. Τ c ù ! Ε. Σωστή ycscr Î 526, c. 24-22.Ì'jo tutt^cr, ΑποτόΔελτίο 11 (1924)σ. 214α. Τ ο 0 1 δ. Ή ôp9oypoç:a μις, στό τερ’.οδικο «Άνθρω- πότης·* 1919-1920, άρ.5. Βλ. άκόμη άλλων άρθρα ctò £t>.Tì= τού Όμιλ=υ 7 (1917) σ.242, καί στό εκπαιδΕυτικό περιοδικό tc j Ήο ικλιίο ;; Φώς 1927.

Γ là νο καθιερωθη τό λ α τ ι ν ι κ ό Α λ φ ά β η τ ο σί-τηγορησαν ό Ο ι- λ ή ν τ α ς , Πρίπει ve γράφωμε μ: λατινικό άλοάβτ·-:, Πρωτοπορία i (1929) σ. 5-7. Ό I δ. Λατινική γραφή, c. τ . σ. 102—105, ό ίδιος καί Αλ­λοι στήν Πρωτοττορία 2 (1930) Αρ. 3, ό L. Roussel στό πεοιοδικό I.ibre συχνά, ίτσ ι στόν άρ. 110-1!!, σ. 836, δ Π ρούσης . Μελέτη-Κρντική 1 (1932) σ. 6-10 καί 6 Ν. Χ α τ ζ ι δ ά κ ι ς συχνά (Δελτίο ’Εκπαιδ. Όμ.3. 328, Πρωτοττορία δ. ir .) καί Ιδίως (Ανατύπωση Από διάλίξη), Σημερινές αντιλήψεις γιά τή γραφή τών πολιτισμένων γλωσσών. Nia Εστία 1931, άρ. 306, σ. 512-519, δπου γίνεται συστηματική έπισκόπηση τών σχετι­κών έπιχειρημάτων.

’Επιφυλάξεις γιά τό φωνητικό άλφάβητο διατυπώνονται στή Σ ο σ ι α ­λ ι σ τ ι κ ή Ζ ω ή 1931, σ. 276, 1930 σ. 284, Πρωτοπορία δ. π. σ. 79 ά. Πβ. ακόμη Γ ι a ν ί δ η, Στοιχεία Αστρονομίας 1930 σ. 2 είσ. καί (διεξοδι- κώτΐρα)Τ ο ΰ t δ. Γλωσσικά πάρεργα 1932 σ. 64 κ. 100. Τ ρ ι a ν τ a φ υλ- λ ί δ η, Δημοτικισμός σ. 64. Στήν Ιδέα τοΟ λατινικού Αλφάβητου άντι-

τάχτηκονδ Ρο δ δ ς , Πειθαρχία 1930, 9 Μαρτίου, Ά γ γ ε λ ο μ Α τ η ς , Πειθαρχία 30 Μαρτίου ί συνηγορώντας γιά ένα έλληνικό φωνητικό Αλφά­βητο).

Τήν Ιδέα τού λατινικού Αλφάβητου πολέμησε καί δ Τ υ χ A ρ η ς σέ ένα Από τά τελευταία του Αρθρα, Λατινικό άλφάβητο ή έλληνικό. Πρωτο­πορία 2 (1929) σ. 101—102. ’Ελπίζει νάγίνη μιά μίρα γρήγορα ή όρθο­γραφία μας φωνητική κα: νά γράφωμε γ ιχ ί, πέ'ο. ποτέ δμως μέ λατινικά γράμματα. Δέν είναι καθόλου σωστή ή σύγκριση μέ τά τούρκικα. "Οχι μόνο δέ θά μάς έφερνε ωφέλεια παρΑ μόνο μεγάλη ζημία. «Μέ 6υό λόγια: δχι μονάχα δέ φαντάζεται κανείς μεταρούθμιση πιό μπόσικη, μά καί πιο καταστρεφτική δέ φαντάζεταιι. ’Αλλού πάλι δ Ϋ υ χ A ρ η ς, 'Ορθογρσ- φικΑ, Λόγος (Πόλης) 2 (1920—1921) σ. 604—612, παίρνοντας Αφορμή Από πρόταση τοϋ Γιανίδη γιά τήν τονική μεταρρύθμιση, τονίζει πώς ή μεταρρύθμιση αύτή είναι Αχώριστη Από τή μεταρρύθμιση δλης τής όρθο­γραφίας, καί μιά καί πού σύτή προΟποθίτει γλώσσα «ανοιασμένη, πα­ραδεγμένη Από κάθε δημοτικιστή», δέν είναι δυνατό νά τΑ κάνουμε δλα Θάλασσα καί νά Ερχεται δ καθένας μέ τήν όρθογραφία του.

26. (σ. 50). Γιά δείγμα άπό τήντΑση αύτή παραθέτω τό Ακόλουθο d- πόσπασμα Από τήν έφημερίδα «Κολεχτιβ ιετϊ;» 1931 Αρ. 53 :

I ςιμπαγις κολεχτ!βιζατςια κε αντάμα'αν τατύτο τα μεγάλο τίμπα τυ χτίςιμυ τις ρομέικις εθνικις (νοττς. ) κυλτύρσς έβαλαν έμπρο-μας τό ίίτιμα αντάμα αν τδλα νά βγάλυμε κε εφιμερίδα πας το ρεμίικο γλόςα, πια να το γρικύν καλά τα πλατέα ρομίικα κολχόζικες μάζες.

Τα παρτίινι οργάνοςες έβγαλαν ποςτανόβλένια ας τυ να ςκιβέν ατίτκο ρομέικι εφιμερίδα, μα ατύτο τ ι δνλία πατζάριζεν-το στύτο, τ ι δεν ίτυν ρομέικα κάδρα.

Νκ τυ γρικίςνε καλίτερα τα ρομέικα μάζες, ο «Κολεχτιβιςτίς» μέτρισε να

Page 79: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

γράπςι πας τ ι μαριυπολιτικι διαλεχτό, ua πάλι κ ί το όλο ζϊτιμα. τ( ι μα­ρκ/πολιτικι διάλιχτο, ίχ ι 5 βαςικα ιδιόματα ίοςνοΐίνίί γόβορι (Σαρτανά, Γιάλτα, Μικρο-Γιαν:ςό>.ι, Μπογας, νχ ΑνατολΙι κε ατύτο πατζάρΕςι ςίφτι τ ι δυλία.

Ό «Κολεχτιβιςτις» βρίκι tìv τζαρέ να λίνι κε ατύτο-τα το papi πρό- βλιμσ, μϊτριςι νά γράφι Trac ατίτχο γλόςα π!ο να το γρικίςνε όλα πα τα οομέικα χόριά Μαριυπολις κ£ Στάλινο « τώρα μιςντρανάίΐε, τ! ατύτο δόκί σλιαχ με/άλα ρεζυλτάτα. Κε ατύτο τ ι πςςίρςαμε νά πλυςςένυμε το γαρίπκο μαριυπολίτικι διαλεχτό αν πολιτικά κε ικονομιχά λόγια, πία πίρυμ-τα αχ τ ι διμοτικί ατύτο μας δάκε τζαρέ τ ις tu ένα χρόνο άλιχ κάμττοςα ve παγένι έμπρο ! μαριυπολίτικι διάλεχτο. I εφιμερίδα cKoXì- χτιβιςτίς» ςόρεπςε λόρια-τυ κενύρια 5 Iva μ ec λιτερατύρας, ττία πςςιρύν νά γράφν£ κε να βγάλν* λυγάς~λυνάς ρομέικι λιτερατύρα.

I «Ελινικί Σελίδαν κι* 6 «Κολεχτιβιςτίς» άνικςαν τ ι ςτράτα κε έκαμαν γιαρτίμι τ ι άρτσχ ςτιν όρα να βγάλυμε ρομέικο πιονέρικο ζζυρνάλ «Νέος Μαχιτίς» να βγάλυμε ςτα ςμά «ΠιονΕρικι Σελίδα» κε τ ι ςτιν άρα το ελινικό ιζτάτ-μπιυρό ςτι Μαρτύπολι 60 βγάλι κανά 200 τιπογραφικά φίλα λυ- γάς λυγάς ρομέικι λιτερατύρα. Ενα χρόνυς πόλεμυς έδικςεν-μας τ ι μις έχυμε τζαρέ κ' αχ τιν καθοδίγιςι ( ρυχοβότςτβο) τις π άρτιας να λΙνυμε ςοςτά καλά το πρόβλιμα ας τ ι ρομέικι λιτερατύρα, ττ(ο Οα κάμι μΕγα γιαρτίμι ςτα εργαζόμενες ρομέικα μάζες ας τ ι δυλιάτυ ςοςιαλιςηκύ χτίςιμυ.

27. (σ. 52). ’Εδώ πρέπει νά συλλογιστούμε καί μιά δυσκολία, ττον τή γεννά ή όρθογράφηση τών τύπων της μ ε ι χ τ ή ς γλώσσας.’Ανήκουν καί αύτοί στή σημερινή πραγματικότητά καί βρίσκονται άφθονοι λ.χ. στά νεοελληνικά άναγνώσματα. Όσο μεγαλώνομε όρθογραφιχά τήν άπό- σταση δημοτικής καί καθαρεύουσας μεταγράφοντας καί λέξεις άρχαΤες (λ. χ . μέ τήν κατάργηση τών διπλών συμφώνων ή μέ τήν καθιέρωση τοΰ φ β στή θέση τοΰ υ, βλ. παρακ. σ. 55α.), τόσο πολλαπλασιάζομε τίς δυσκολίες νά όρθογραφήσωμε τύπους τής Ανακατωμένης γλώσσας,συχνά άληθινά Ερμαφρόδιτους καί δύσκολοκατάταχτους, πού δέν μπορούμε σή­μερα νά τους άγνοήσωμε ή νά τούς άρνηθοΰμε.'Ετσι δμως άκολουθεΐ ώρ- θογραφικό χάος.

28. (σ.53). Τό άραβικό άλφάβητο τών τούρκικων είχε 30 ψηφία, άπ’αύτά δμως Εχουν τά 24 άπό τρεις διαφορετικές γραφές, κατά πού βρίσκονται στήν άρχή, στή μέση ή στό τέλος τής λέξης. Αύτό καί ή συχνή άχόμη Ελλει­ψη τών φωνηέντων Εκανε τό διάβασμα δυσκολώτατο καί τό γραφιάς κα­τάντησε νά σημαΐνη διαβασμένος καί διανοούμενος.

29. (σ. 55). Ιδού ή σχετική τηλεγραφική ύπουργική Εγκύκλιος: cTTapay- γέλλομεν συστήσηΐΈ διευθυνταΐς Ελληνικών σχολείων Iva Εκ δημοτικών σχολείων προερχομίνούς μαθητάς είσιτήριον,ή Επί κατατάξει Εξέτασιν ύφι- σταμένους μή Εξετάζωσιν είς ύλην μή διδασκομένην έν δημοτικοϊς σχολείοις, κριθώσι δέ περί Ικανότητος αύτών ούχΐ τόσον Εκ ποσού γνώσεων δσον έκ βαθμού όρθογραφικής αύτών μορφώσεως» Κανάοης (Υπουργός τής Παι­δείας 3—21 Σεπτ. 1916). “Η μήπως νά σημαίνη έδώ τό ορθογραφία σω­στή γραπτή Εκφραση ;

30 (σ. 55) Σχετικά μέ τΙς άλλες δ υ ν α τ έ ς ά π λ ο π ο ι ή σ ε ι ς σ τ ή β άση τ ή ς ί σ τ ο ρ ι κ ή ς ά ρ χ ή ς Εγραψα άλλοτε, Ό ρ θ ο γ ρ α φ. σ.57α. Παλιότερ;ς προσπάθειες μνημονεύονται Εκεϊ σ.17 καί 3 Πολλές του; Εφαρμόστηκαν άπό διαφόρους ώς σήμερα. Πβ. τελευταία πάλι Β λ α ­στ ού, Συνώνυμα καί συγγενικά 1931 σ. 519α, καθώς καί τ!ς προτά- enz τοΰ Γ λ η ν ο ΰ ό. π.

31. (σ. 59)· Βλ- Ό ρ θο γ ρ. σ. 57, 51. Γ ι α ν 1 δ η, Γλωσσικά πάρερ­γα σ. 86, 88.

32. (σ. 59). Παλιότερες γ ν ώ μ ε ς κ α ί ε ύ χ έ ς Ε κ π α ι δ ε υ τ ι κ ώ ν

75

Page 80: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

77

γ ι α τ ήν τ ο ν ι κ ή μ ι τ α ρ ρ νθ μ s r r , AvTyceçivTei στ ηνΌρθογ e. σημ. 89 καί σ. 169. Ύσπρ'Αττό τη γλ^-τσοειστοΐεευτικη μεταρρύθμιση τοΰ 1917 ζήτησαν συχνά οί δημοδίδάσκαλπ νά συμττλτ,ρωθή σΐττή μέ τήν κοττάργητη τών πνευμάτων και τόνων ή τ?,ς ποικιλισς τους κα! μέ άλλκ άκόμη Απλοποίησε:; ci συνέδρια γ άλλες ·7ερ:στάσε:ς. Έ τσ ι οί ΒημοΒιΒβ- σκαλοι Πειραιά ’Αργολίδας, Χίου, 6 ίτήθεωρητής Σταυρακάχης, τό συ­νέδριο τών έπιθεωρητών τής Δημοτικής τοΰ 1919 (βλ. Δελτίο Έκπαιδ. 'Ομίλου τ. 7. 214, τ. 8. Ì64, 9. 137, 9, 137, 7. 215. Βλ. άκό^η άλλες γνώ­μες στό Διλτίο 7. 241, 8. 181, 8. 183).Τό16ι= ζητήθηκι καί άττό γενικές συ­νελεύσεις τής Διδασκαλικής 'Ομοσπονδίες.

33. (σ. 59) ’A rò τ υ π ω τ ι κ ή ά π ο ψ η είνα: πολυ μεγάλες οΐ ω­φέλειες ττού θά ίχη ή τονική μεταρρύθμιση καί ττολλαττΧίς. Πρέπει vs συλλογιστούμε πώς ένώ λ. χ. γιά τά γερμανικά μιά κάσα τυπογραφείου μέ τά διάφορα ίίδη στοιχεία {χει μόνο 73 διαφορετικά γράμματα, ή έ>.- ληνική κάσα Εχει πάνω Από 180 θέσεις γιά τά διάφορα έλληνικά ψηφία και τά ότθογραφικά σημάδια, ίκεΤ πού θά Εφταναν 58 μόνο—18 δηλαδή γιά τά 17 σύμφωνα (σ καί ς], 14 γιά τά 7 φωνήεντα, τονισμένα καί ά­τονα καί τά διαλυμένα r {■', καί 25 γιά τά κεφαλαία καί μιά όξεία σκέτη. Ό λα τ ’ άλλα, πάνω άπό 120, χρειάζονται σήμερα γιά τούς ποικίλους τύ­πους φωνηέντων : μέ τόνους, μέ πνεύματα, μέ ύπογραμμένες, μέ διαλυτικά καί μέ τούς συνδυασμούς όλων αύτών (λ. χ. γιά τό α ά à â à ά Λ η à à à à q. Λ à §. ή. ÿ. $ <} $ Q ä Λ κτλ.), ο μέ πνεύματα,κεφαλαία μέ υπο­γραμμένες, τέλος πνεύματα καί τόνους"χωριστά γιά τά κεφαλαία.

Μέ τό Αλάφρωμα curò τής τυπογραφικής κάσας 9ά Εχωμε εϋκο- λώτερη καί γρηγορώτερη στοιχειοθεσία, λιγώτερα τντογραφικΛ λάθη, (γιά τό εύκολο μπέρδεμα τών τόσων α λ. χ.), λιγώτερες διορθώσεις, γρη­γορότερη διάλυση μέ λιγώτερα λάβη καί γρηγορώτιρο τύπωμα, άφοϋ δέ θά χρειάζεται νά σταματήση ή στοιχειοθεσία όσο δέ θά έχουν τυπω- θή καί διαλυβή τά προηγούμενα τυπογραφικά φύλλα. ‘Η πολυτέλεια τής σημερινής έλληνικήί κάσας κάνει δυσκολομεταχείριστο κα! τό σύστημζ τής λινοτυπίας, όπου γιά νά διορθωθή ίνα τυπογραφικό λάθος είναι Α- νάγκη νά ξαναχυβή όλόκληρος ό στίχος χωρίς νά λείττη ό φόβος νά Εε- φύγη κανένα νέο λάθος. Εννοείται πώς τό πλήθος τών περιττών ορθο­γραφικών σημσδιών ίχ ε ι καί Από οίκονομική άποψη γΓ Αποτέλεσμα δυ- σαν αλόγα έξοδα καί σπατάλη. Γ ιά τό ζήτημα αύτό βλ. Ό ρ θ ο γ ρ . σημ. 101 καί 96, Π ά λ λ η, Μπρουσός σ. 123, καί Ιδίως τό διεξοδικό άρθρο τοϋ Δ. Δ η μ η τ ρ ά κ ο υ στή «Φωνή τοΰ Βιβλίου» 2 (1932) σ. 124-129.

34. (σ. 59). Βλ. Δελτίο Έκπαιδευτ. Όμ. 3 (1913) σ. 326. Συνηγόρησαν γιά τήν τονική μεταρρύθμιση οΐ Χρ. Τ σ ο ύ ν τ α ς , Π. Λ ο ρ ε ν τ ζ tr- τ ο ς, ’Α χ . Τ ζ Α ρ τ ζ σ ν ο ς , Ν. Χ α τ ζ ι δ ά κ ι ς, Γ. Σ ω τ η ρ ι σ δ η ς .

35. (σ. 59). Τά έπιχειρήματα είναι τοΰ καθηγητή Ά . Σ κ ι S, τοΰ μόνου πού ΑσχολήΘηκε διεξοδικά μέ τό ζήτημα τών τόνων καί πνευμάτων γιά νά πολεμήση τήν Απλοποίηση τους. Τήν πρώτη φορά τό Εκαμε άποκρουοντες τοΰ Χατζιδάκι τήν πρόταση γ ι’άπλοποίηση, στή μελέτη του; Περί τής προταθείσης άπλοποιησεως τής γραφομένης Ελληνικής γλώσσης, άττόσπα- σμα τής Επετηρίδας τοΰ ’Εθνικού καί Καποδιστριακοΰ Πανεπιστημίου 1912-1913, 1913, σ. 245-304. (Βλ. Όρθ ο γ ρ . , σημ. 92, όπου γίνεται καί Ανασκευή τών Επιχειρημάτων αίττών). Δεύτερη φορά Εγραψε ό Σκιάς ΰστερ’ Απότή δική μου πρόταση, βλ. παραπ. σημ. 19.

36. (σ. 60). Γιά τήν παλιά -πρόταση τοϋ Χ α τ ζ ι δ ά κ ι στήν ’Επετη­ρίδα τοΰ Πανεπιστημίου (1919—1910) 1911 καί ’Ακαδημεικά άναγνώσμα τα σ. 85, βλ. Ό ρ θ ο γ ρ. σημ. 92. Ή νέα του πρόταση στήν ’Ακαδημία (1929) δέν άναγράφηκε καν στά πραχτικά της. Τής άνπτάχτηκε φι­

Page 81: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

78

λόλογος καθηγητής τοΰ Πα.Έ-τυτημίου ’Αθηνών τ ν ώρα ττού ΐγινε. καί Αποξεχάστηκε σιωπηλά. Γιά την τταλιότερη στάτη τού Χατζιύάκι στό ζήτημα τών τόνων βλ. Ό ρ ë ο y ρ. σημ. 25,26, 23.

37. (σ. 60). ‘Η Αναλογία λογαριάζεται σέ όαιυς φοιτούν errò δηκτικό σχολείο καί όχι σέ δσους Αποφοίτησαν. Γιά το τ ί θά γίνεται μέ τή Ε:δ=σχα- λία τΰν αρχείων ίλληνικών στο γυμνάσιο Βλ. καί Γ ι α ν 1 δ η, δ. ττ. σ. 90α.

33. (σ. 60). Βλ. Ό ρ θ ο γ ρ . σημ. 91. Τελενταία πάλι ό P. Muas, (jiiutiio ii 5 (1929) σ. 110 μίλησε δισταχτικά γιά τήν κατάργηση τών το- ν:κων σημαδιών καί τών -πνευμάτων άπό τ ’ άρχαία Ελληνικά κείμενα, γιατί Ετσι 9ά γεννιούνταν Αντίθεση μΐ τά νεοελληνικά κείμενα.

39. (σ. 62). Γιά τούς παλιότερους βλ. Ό ρ θ ο γ ρ. σ. 54α, δπου βρί­σκεται καί ή δική μου γνώμη. Νεώτερες είναι διάφορες μελέτες καθώς τοΰ Γ ι α ν ί δ η , Ή τονική μεταρρύθμιση, Λόγος (Πόλης) 3 (1920) σ. 442α. Τ ο û t δ. Γιά τήν τονική μεταρρύθμιση δ.π. 4 (1922) σ. Ια . Τ ο ΰ t δ. Ή τονική μεταρρύθμιση καί άλλα γραμματικά, Αναγέννηση 1 (1926—27) σ. 336-348. Τ ο ύ I δ . *Η τονική μεταρρύθμιση, δ. ττ. 2 (1927-28) σ. 87α. Τ ο ΰ t δ. Στοιχεία αστρονομίας σ. 4. Τ ο ΰ I δ. Γλωσσικά .τάρεργα 1932 σ. 76α. Φ ι λ ή ν τ α, ’Ορθογραφικά, ’Αναγέννηση 2 (1927—28) σ. 68-74, 114—117 (με παραπομπές καί σέ παλιότερες προτάσεις του), Β λ α σ τ ο ύ , Τονικά, Λόγος(Πόλης) 3 (1920) σ. 612-515), Μ 1 τ α. ’Ανα­γέννηση τ. 1. 556, 2. 372 κ. ά.

Γιά ό,τι τυπώθηκε μέ μεταοουθμισμένο τονικό σύστημα πριν άπό τά 1913 βλ. Ό ρ Θο y ρ. σημ. 93. θά Επρεπε ίκεΐ νά ττροστεθή : «Εισαγω­γή εις την Σπουδήν της Νεοελληνικής Γλωσσης παρα του Σπυρίδωνος ιππεως Κονδου, Κερκυραιου. Κέρκυρα 1927», βιβλίο Αφιερωμένο στό Γκιλφόρτιο, Άκαδημ;άρχη τής Ίονίκής ’Ακοδημίας.

Γιά μιά τονική μεταρρύθμιση συνηγόρησαν Ακόμη στον περασμένο αιώνα è Χ ρ υ σ ο β έ ρ γ η ς , Γραμματική τής καθ’ ή μάς έλλην.κής γλώσσης κτλ. 1839, καθώς παρατήρησε ό Βουτιερίδης, Γραμματική τής δημοτικής γλώσσας 1932, κα: ό Φ = τ σ έ α ς (βλ.'Απολογία τής δημοτι­κής) σ’ ένα άπό τά φυλλάδιά του.

'Αξίζει νά σημειωθή πώς ό Ψ υ χ ά ρ η ς Από τήν Αρχή καί γιά καιρό δέν ήθελε ριζική τονική άπλοποίηση, σύμφωνος σ’αύτό μέ τόν παλιό Χα- τζιδάκι, πώς άφοΰ «στήν Ελλάδα τά έλληνικά, τάρχαΐα δηλαδή, πάντα θά διδάσκουνται», « τ ί όφελος τότε ν'άλλάξουμε τόν τονισμό στή σημερινή τή γλώσσα, γιά νά τόν ξαναμάθουμε κατόπι, στήν παράδοση τής άρχαίας; Σωστό μοϋ φάνηκε, γιατί καί τή δημοτική νά μαθαίναμε, θά μάς ήταν Αδύ­νατο νά παρατήσουμε τήν Αρχαία». Ρόδα καί μήλα τ . Β. 1903, σ. 370. Στήν τονική μεταρρύθμιση ΑντιτΑχτηκε καί Αργότερα.

Στά τελευταία του χρόνια άλλαξε ώστόσο γνώμη καί δημοσίεψε μερικά άρθρα στήν Πολιτεία, τά Φιλολογικά τετράδια, τό Νουμδ κ· &. μέ όξεία μόνο καί χωρίς πνεύματα (Από τά 1924 ίσως ή τά 1925), ξαναγύρισε δ­μως στό τέλος στό παλιό του τονικά σύστημα, (τέλος 1927, Πρόλογος Γ ραμματικής).

Τήν Ανάγκη γιά τήν τονική μεταρρύθμιση άνσγνώρισε σέ μιά«Μικρή δή­λωση γιά τόν τονισμό»,Νουμδς 21(1924 .σ. 137—139. Ό παλιός τονισμός, λέει, «τώρα κατάλαβα πως δεν αξίζει». Πρέπει δμωςνά φυλαχτή ένας τό­νος, ή όξεία «για τα δισύλλαβα και τα τρισύλλαβα-. »Στα μονοσύλλαβα. Εγκλιτικά Kt αντωνυμίες βάζομε βαρεία όταν το νόημα κιντυνεύει». Έ τσ ι καί στό αΐτιολογικό γιατί. Καί περισπωμένες στά Ερωτηματικά π » ;, rroO.

Μέ μεταρρυθμισμένο τονικό σύστημα (χωρίς πνεύματα δηλαδή καί μιά όξεία συνήθως σέ κάθε λέξη) τυπώθηκαν στήν τελευταία είκοσσετία τ ’Ακό­λουθα βιβλία, δσο ξέρω ; μερικές πληροφορίες μοΰ τίς Εδωσε πρόθυμα δ β;3λιοφύλοκας τής ’Εθνικής Βιβλιοθήκης κ. Εύ. Φωτιάδης) :

Page 82: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

.. ^ 79

Β λ α σ τ ο ύ , Γρσ^ϋατικη τής ôr.^sTiitr; 1 ?i4. Β ι Λ ώ ν η, Τα διαμάν­τια (παιδ.κό διήγημα), θισσαλο^κτι 1915. Σ ι 5 é ρ η. ΌΒύσσι,α (κατα τό 1915). Β λ α σ τ ο ύ , ‘Η 'Αργώ κι άλ>.·> τ^ τμ ϊτα . 'Οξφόρδη 1921, 339 σΐλ.Π ά λ λ η, Μπρο;;σο; 1923, 123 ci\. (χ~ρ.; τάκο υς\ Γ ι αν I 5 η. Τόμτγάλο πρόβλημα, 1546. T o ü 16. Στο 'χ ιία άστοονομίας 1930 σ. 206 Β λ α σ τ ο ύ , Συνώνυμα καί συγγενικά i ió i , 661 σελ. Β ο u t 1 1 ρ 1 5 τ·., Γραμματική της δημοτική; γλώσσα;. 1932, 220 σιλ. Γ ι α ν I δ η, Γλωσ­σικά νάρζργζ 1932, 127 σελ. (τό μισο Βιβλίο με όξεία στίς όξτ/τονε; ΟτΓιΕρμ5νόχΟλλ23Ες κα: τό άλλο μισό μέ όξεία μόνο στίς μή όξύτονις). Α. Α. Π ά λ λ η. Στατιστική μίλ^τη ττερί τών φυλετικών μεταναστεύσεων Μα­κεδονίας κα': Θράκης κατά τήν περίοδο 1912-1924-1925, 24 σ:λ. (χωρίς τόνου; σι μ ίΐχτή γ/ώσσα). Καί άκόμη διάφορα άρθρα στά περιοδικά Νουμά, Φ 3; (έκπα:δευτικό περιοδικό στό Ηράκλειο). 'Αναγέννηση (âcîpa τυϋ Φιλήντσ, Γ ’.ανίδη, Φ. Φωτιάδη), Διδασκαλικό βήμα, Λόγος (Πόλη;) ή καί έφημερίδϊ; (λ.χ. τοϋ Υυχάρη). Έ τσ ι O'Jjiks καί όσα δημοσιεύτηκαν aè φ ω ν η τ ι κ ό α λ φ ά β η τ ο (βλ. τταρατ. σελ. 44 κα! σημ. 25.— Μ è κ ε φ α λ α ί α χ ω ρ ί ς τ ό ν ο υ ς : Λ έ κ α ' Α ρ β α ν ί τ η (Πάλ- λη), Κούφια καρύδια. Λίβερπουλ 19!5, 559 σ:λ. Π ά λ λ η . Ή via διαθήκη μεταφρασμένη. Λίβερττουλ 2. ϊκδ. 1910, 257 σελ. Ίλιάδα, μεταφρ. Π ά λ λ η. ίκδ. 1917, Λίβερττουλ, 394 σελ.

Τέλος μί όξεία άντίς βαρεία τυπώθηκε τοΰ Φ : λ Λ ν τ α ή Γραμμα­τική (μέρο;) (1907. 1910) καί τήςΣ. Κ α ρ ο ύ ζ ο υ , Λύκηθος τού "Αμασι στόΈθνικό Μουσείο, Athenische Mitt. ilunpren 56 (1931) σ. 99-111.

40 (σ. 62). ’Από τόν τταλιό γνώριμο κατάλογο μέ τ ί ; δ α σ υ ν ό μ ε- ν ες λ έ ξ ε ι ς δέν έμειναν φυσικά στή γλώσσα μας όλες τους (βλ. Ό ρ- θ ο γ ρ. σ. 47). Αύτό δμως δέ σημαίνει πώς 8ά ίχωμε ν’ άόαδιάζωμε καί ν’ άττοατηθίζωμϊ σήμερα λιγώτερες, άκόμη καί άν δέν προσθέταμε στίς άρχσΐε; μερικές καινούριες (κυρίως κύρια δνόματα καθώς ’Ισπανία. 'Ελβετία. Έηοίκη:. Ό^ύτιοι). Γ ια τί λέξεις συγγενικές Αντιπροσωπεύον­τα ι στόν κατάλογο δασυνόμενων τής άρχαίας γραμματικής μί μιά τους, τήν άρχική (άλ;, εϊυγτνμί). καί αύτό φτάνει κατά τεκμήριο γιά δποιον μαθαίνει τ ’ άρχαία. *Η καθαρεύουσα δμως έπρεπε νά είχε νεωτερίση έδώ, καί δπως καί νά είναι θά πρέπη ή γραμματική τής δημοτικής, άν θέλωμε μέ τόν καθορισμό τους νά έξασφαλίσωμε τό σωστό γράψιμο, νά τΙς δνομάζη όλες τους, δσο δέ γίνεται φανερή άττό τή μητρική γλώσσα ή έτυμολογική τους συγγένεια. Έ τ σ ι λ. χ. θά έπρεπε ν’ άναψέρωνται χωρίς νά φτάνη ή μία τους καί γιά τήν άλλη, οί λέξεις όό^γώ-οΜ;, Γη- μαιο-Ερμής κτλ.

41. (σ. 64) Ένας άκόμη λόγος ττού μάς χρειάζεται δ ένας τόνος είναι ττώς στή σημερινή μεταβατική γλωσσική κατάσταση δέν καθιερώθηκαν παντού ένιαΤοι τύποι (άνβρώπου-ΰνθρωπον, αίχμα/.ώτων-αιχμ&ΜπίΜ, τε- λείωσα-τ£Λειωσα)κτλ.καΙ έτσι είναι δ τόνος έδώ χρήσιμος. Βλ. Ό ρ 9 ο γ ρ. σ. 56.

42. (σ. 64)Ό Φ ι λ ή ν τ α ς,Όρθογρ. δ.ττ. σ. 73 πρότεινε ϊναν τόνο*σέ κάθε συλλαβή, πού διαβάζοντας τήν τονίζομε δπωσδήπστε », μονοσύλ­λαβη ή πολυσύλλαβη. Έ τσ ι θά τονίζονται μονοσύλλαβες λέξεις δταν θά παίρνουν τόν τόνο τής φράσης καί δισύλλαβες θά τδν χάνουν. Αύτό δμως είναι σύστημα, πού μέ δλη τήν προσπάθεια ν’ άττοδοβή άντι- κειμενικώτερα ή λαλιά μας, μπερδεύει μέ τδν ίπτοκειμενισμό του καί πού δέν τό δοκίμασε, δσο ξέρω, καμιά γλώσσα. Πβ. καί Γ ι a ν ί δ η, Γλωσσικά Πάρεργα, σ. 76.

43 (6. 65) Ή πρόταση τοΰ Γ ι α ν ί δ η νά γράφωνται τά έγκλιτ-.κά μέ τήν προηγούμενη λέξη σά νά ήταν μιά, ή νά ένώνωνται μέ αύτή μέ

Page 83: Το πρόβλημα της ορθογραφίας

{να ta rm ò δέν είναι θ*ωρΓ,τικα κακή, ξσφνίζπ όμως τούς σνν.γνώστις καί δέ νομίζω ττώς θά ττρέττη νά συνδυαστή τώρα μέ τήν τονική μπαρ ρύθ­μιση. Em. καί Φ ι λ η ν τ α ’Ορθογραφικά &. ir . σ. 74. Ό Φιλήντας βρί- σκπτΓ.ν σνγκολλημένη γραφή «πολύ κουραστική»καί γ ιά tc û to άντι- ταθητική. Νομίζω δμως ττώςκαί γραφίς καθώς κι',rar, wi<; η) rivai kcì αύτές {νοχλητικίς.

Page 84: Το πρόβλημα της ορθογραφίας