Ο Άνθρωπος μέσα στο Σύμπαν

«Το πιο ακατανοητο πράγμα σχετικά με τό σύμπαν», είπε ό 'Αϊνστάιν, «είναι οτι τό σύμπαν είναι κατανοητό». Ό μεγάλος σύγχρονος σοφός θεωρεί πράγματι έντυ πωσιακό και παράδοξο τό δτι όλος ό κό σμος εχει δημιουργηθή ετσι, ώστε νά άν-ταποκρίνεται στον βαθύτατο πόθο μας νά τον κατανοήσουμε. Ή σύγχρονη έκπλη κτική επιστημονική πρόοδος μάς δίνει τή δυνατότητα νά μελετούμε τό σύμπαν στο σύνολο του. Νά διακρίνουμε την άρχή του, νά παρακολουθούμε τήν έξέλιξί του, νά συζητούμε γιά τό τέλος του, νά προσ πάθουμε νά σχηματίσουμε τήν εικόνα του στο μυαλό μας. Και προ παντός, μέ τή βοήθεια τών τελευταίων διαπιστώσεων της 'Επιστήμης; νά διακρίνουμε στο στόχαστρο τής σκοπιμότητός του τον 'ίδιο τον έαυτό μας, τον άνθρωπο!

Αυτό όμως μέ απόλυτη βεβαιότητα τό διακηρύττει ό θεόπνευστος λόγος τής 'Αγίας Γραφής έδώ και χιλιάδες χρόνια, Ό μικρός και ταπεινός οδοιπόρος τής Γ ναι ό «δόξη και τιμή έστεφανωμένος» βα σιλεύς τής κτίσεως, αύτός, χάριν τοΰ οποίου ή άπειρη άγάπη τοΰ Θεού-'έφερε. στήν ϋπαρξι τά πάντα! -

ΑΣΤΕΡΙΟΥ Σ. ΧΑΤΖΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Αρχιμ. ΑΣΤΕΡΙΟΥ Σ. ΧΑΤΖΗ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ - ΘΕΟΛΟΓΟΥ

0 ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΣΑ Σ Τ Ο ΣΥΜΠΑΝ

«Ή κτίσις άπασα δια τόν άνθρωπον... Αι' αύτόν τά δρώμενα πάντα».

(Ιερός Χρυσόστομος)

"Εκδοσις τετάρτη

ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ «Ο ΣΩΤΗΡ» ΑΘΗΝΑΙ - ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1999

Πρόλογος

£ λο τό σύμπαν δημιουργήθηκε έτσι ώστε νά εύνοήση S m την έμφάνισι τοΰ ανθρώπου μέσα σ' αύτό!

Ή αλήθεια αύτή, πού γίνεται μια δλο και πιο βα-θεια πεποίθησι για τους ειδικούς επιστήμονες, πού μελετούν τό σύμπαν, τη δημιουργία του και την άνάπτυξί του, τις ιδιότητες πού έχει καϊ τούς νόμους πού τό κυβερνούν, ήταν ή αιτία νά γραφούν οί σελίδες πού ακολουθούν.

Τό σύμπαν έγινε για μάς! Οί τελευταίες έρευνες της 'Επι-στήμης αναγκάζουν τούς Κοσμολόγους νά συζητούν και νά αναφέρονται ολοένα συχνότερα σ' αύτή τη διαπίστωσι, πού σε λίγες λέξεις συνοψίζει την άρχή της συγχρόνου Κοσμολο-γίας, πού είναι γνωστή ώς ή «άνθρωπική άρχή».

Σ' ένα κόσμο στον όποίο, συχνά χωρϊς δυσκολία, ή άξία τού άνθρώπου έξισώνεται βάναυσα και άπερίσκεπτα με τό μηδέν, ή διαπίστωσι αύτή είναι πράγματι συγκλονιστική. Τό σύμπαν μπορούσε νά είναι νεκρό! Όμως δεν είναι τέτοιο. Υπάρχει σ' αύτό ό άνθρωπος! Υπάρχει ή ζωή! Και ή ζωή αύτή παρουσιάζεται τελευταία στά μάτια της 'Επιστήμης σάν «καρπός μιάς γιγάντιας κοσμικής προσπάθειας πού

ο

άπλώνι ιαι σ' όλη τήν ιστορία τοΰ Σύμπαντος», σαν άποτέ-λι <ιμ« μιάς άκριβέστατης επιλογής των συνθηκών κάτω άπό ιϊι, όποιες δημιουργήθηκε και αναπτύχθηκε όλος ό υλικός κόσμος. Αύτό, γράφουν οί ειδικοί, «είναι ίσως τό σημαντικό-τερο πολιτιστικό μήνυμα τής Φυσικής τοΰ αιώνα μας»*.

Τό σύμπαν απέραντο, ανεξερεύνητο, μυστηριώδες, τό βλέ-πουμε τελευταία νά στέκεται ιδιαίτερα φιλικό γύρω μας. Σάν νά κυττά μέ θαυμασμό εμάς πού τό θαυμάζουμε! Σάν νά βρίσκη στο πρόσωπο τού μικρού κατοίκου τού άσημάντου πλανήτου μας, τής φιλόξενης Γής μας, τή σκοπιμότητα και τήν όλοκλήρωσί του. Σάν νά όδηγήται διά τού άνθρώπου στήν... αύτογνωσία του, όπως λένε.

Οί σχετικές ιδέες παρουσιάζουν, βέβαια, μεγάλο ένδιαφέ-ρον. 'Αφήνουν εμβρόντητους όσους συστηματικώτερα τις με-λετούν. Προκαλούν κατάπληξι και ένα βαθύτερο δέος μπρο-στά στήν άναδεικνυόμενη άξια τού άνθρώπου, αύτοΰ γιά τον όποίο δημιουργήθηκε ό άχανής, ό θαυμαστός και έπιβλη-τικός κόσμος πού μάς περιβάλλει. "Ισως άνοίγουν κάποιους νέους δρόμους σκέψεως και άντιλήψεως γιά τή θέσι τού άνθρώπου, τήν πορεία του στον κόσμο αύτό και τήν ανώ-τερη προοπτική στήν όποία καλείται νά κινηθή. 'Οπωσδή-ποτε φανερώνουν ότι ό κόσμος στον όποίο ζούμε, δημιουρ-γήθηκε μέ άπέραντη άγάπη και φιλανθρωπία και κυβερνάται μέ άμέτρητη φροντίδα και στοργή άπό τήν παντοδύναμη πρόνοια τού θεού.

Ή δημιουργία καταθέτει και πάλι πειστικώτατη τή μαρτυ-ρία της γιά τον Δημιουργό της. 'Αναγκάζει μεγάλους έπι-στήμονες, πού δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη σχέσι μέ τήν Πίστι, νά μιλούν γιά τον Θεό και τά άξιοθαύμαστα σχέδιά Του.

Όσοι δεν γνώρισαν μέχρι τώρα τήν Πίστι, ίσως μπορούν γόνιμα νά προβληματισθούν. 'Εκείνοι πού τήν έχουν γνωρίσει και ζητούν νά τήν στηρίξουν περισσότερο, ίσως μπορούν νά βρούν κάποια βοήθεια εδώ. Αύτοϊ πάλι πού δέν αισθάνονται τήν άνάγκη τέτοιων στηριγμάτων, μπορούν νά εκπλαγούν, ίσως γιά πρώτη φορά τόσο βαθιά, μπροστά στά θαυμάσια

* Ε. Οικονόμου, Ή Φυσική σήμερα, II. Οί δέκα κλίμακες τής ϋλης, Πανεπιστημιακές έκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1991, σ. 419.

7

έργα τοΰ Θεού, και νά τον δοξολογήσουν μέ ισχυρότερη άπό άλλοτε φωνή, μέ ευγνωμοσύνη βαθύτερη και σαφέστερη γνώσι. Όλοι καλούμεθα νά σταθούμε μέ ιδιαίτερη σοβαρό-τητα μπροστά στό μυστήριο τού κόσμου, τού άνθρώπου και τού Θεού.

Πρέπει όμως νά τό πούμε ξεκάθαρα άπό τήν άρχή. Δέν είναι μικρό αύτό πού έπιχειρούμε. Ούτε άπλό είναι έπομέ-νως. Και δικαιολογημένα άπαιτεί κάποιο κόπο. Όχι τόσο στήν άρχή, όπου μέ συντομία θά παρουσιάσουμε τις άντιλή-ψεις γιά τον κόσμο πού έπεκράτησαν σε παλαιότερες έπο-χές και τήν εικόνα πού σχηματίζει γιά τον κόσμο ή σύγ-χρονη 'Επιστήμη, γιά νά προσπαθήσουμε κατόπιν νά προσδι-ορίσουμε και τή θέσι τής Γης μέσα στό σύμπαν. "Εως έδώ οί έννοιες είναι αρκετά άπλες. Στή συνέχεια όμως και γιά νά φθάσουμε στα συγκλονιστικά συμπεράσματα γιά τήν τελείως ξεχωριστή θέσι τής Γης και τού άνθρώπου μέσα στό μεγα-λειώδες σύμπαν, στά όποία οδηγούν οί σύγχρονες διαπιστώ-σεις τής Κοσμολογίας, χρησιμοποιούνται και κάποιες έννοιες μέ τις οποίες ίσως δέν είναι πολύ έξοικειωμένοι οί περισσό-τεροι. Παρουσιάζονται όμως άρκετά άπλουστευμέ-νες, έτσι ώστε μέ κάποια μεγαλύτερη επιμονή νά μπορή ό άναγνώστης νά τις προσεγγίζη. Δέν ύπάρχει άμφιβολία ότι ή έττιμονή αύτή και ό κόπος θά βρούν στό τέλος πλούσια τήν αμοιβή τους.

Ή έκπληξι, τό ξάφνιασμα, ό θαυμασμός μπροστά στήν καταπληκτική εικόνα τού σύμπαντος, όπως τήν καλλιτεχνεΐ ή σύγχρονη 'Επιστήμη, καϊ ή βαθειά ίκανοποίησι καϊ χαρά γιά τήν άνακάλυψι ένός άλλου τρόπου θεωρήσεως τοΰ κόσμου, πού υπογραμμίζει έντονα τό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου και φανερώνει τή δόξα τοΰ Θεού, δίνει τήν δυνατότητα νά πε-ράσουμε στό τρίτο μέρος. 'Εκεί π ιά τον λόγο έχει ή Πίστι. Μέ τήν σταθερή έξ άρχής διδασκαλία της γιά τήν κεντρική θέσι τού άνθρώπου μέσα στον ύλικό κόσμο. Μιά διδασκαλία άνώτερη, ύψηλή, θεόπνευστη, μπροστά στήν όποία είναι αναγκασμένη άπό τά πράγματα, μέ σεβασμό νά ύποκλιθή ή 'Επιστήμη.

Ή ιστορία τού άνθρώπου ξεκινά πριν άκόμη ξεκινήση τό ρολόϊ τού χρόνου. Μέ τήν προαιώνια βουλή τού Θεού γιά

τή δημιουργία και τή σωτηρία του. Και θά συνεχισθη και όταν οί δείκτες στο ρολόϊ τοϋ κόσμου σταματήσουν. Στήν ατέρμονη αιωνιότητα! Ό μικρός άνθρωπος δεν χωρεί στον πρόσκαιρο και φθαρτό αύτο κόσμο, όσο αχανής και μεγαλει-ώδης και άν είναι ό κόσμος αύτός. "Εχει βαθύτατο τον πόθο για τό άπειρο και αιώνιο. Ό «θεόπλαστος» άνθρωπος είναι πλασμένος για τον Θεό και τή βασιλεία Του! 'Εκεί πρέπει νά όδηγηθή.

Σ' αύτό τό συμπέρασμα θά μάς οδηγήσουν καϊ όσα στή συνέχεια άκολουθοΰν.

Τό πλανητικό νεφέλωμα Dumbbell.

Περιεχόμενα

Σελϊς

Πρόλογος 5 Περιεχόμενα 9 Πηγές και βοηθήματα 1 ]

Α . Η ΘΕΣΙ Τ Η Σ Γ Η Σ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 15-52 Τό αιώνιο πρόβλημα 17 'Αντιλήψεις του παρελθόντος 20 Σύγχρονη εικόνα τοΰ κόσμου 25 Ή Γη, ένας ασήμαντος κόκκος άμμου 32 Ά π ό τή στατική στή δυναμική θεώρησι τοΰ κόσμου 39

Ένα σύμπαν πού μεγαλώνει 40 Βλέπουμε τό παρελθόν! 42 Ή «άρχή» μέσα άπό τϊς εξισώσεις 44 Ό απόηχος τής έκρήξεως 46 Παρακολουθώντας τή δημιουργία τοΰ κόσμου 48

Β'. Η «ΑΝΘΡΩΠΙΚΗ ΑΡΧΗ» ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ:

ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο ! 53-111 I . Δ ι α π ι σ τ ώ σ ε ι ς

Επιστροφή στό κέντρο τοΰ σύμπαντος 57 « Ή έκπληκτικώτερη άπόδειξι ένός μεγαλειώδους

σχεδίου» 61 "Αν ή βαρύτητα ήταν διαφορετική... 67

10

Μαρτυρία από τούς πυρήνες των άτόμων 71 Ένα μεγάλο μυστικό στή βάσι τής ζωής 77 Θαυμαστές και άνεξήγητες συμπτώσεις 81 Τό παιγνίδι τής ϋλης μέ τό φως 84 'Ακριβέστατη σκόπευσι! 91

I I . Σ υ μ π ε ρ ά σ μ α τ α «Αύτός είπε και έγενήθησαν» 99 Ή πίστι είναι ύποχρεωτική! 103 Υπάρχουμε άπό τήν άρχή! 107

Γ'. Ο ΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ 113-155 Είναι ό βασιλεύς! 115 «Δόξη και τιμή έστεφάνωσας αυτόν» 120 Πατερική διατύπωσι τής «άνθρωπικής άρχής» 125 Γιατί δλος αύτός ό άπέραντος κόσμος; 129 Στή ν προοπτική τοΰ «καινοΰ» κόσμου 137 Ή Γή, τό προσκυνητάρι τοΰ σύμπαντος 142 "Οχι ό άνθρωπος, άλλα ό Θεάνθρωπος 147 « Ό κόσμος διά τόν άνθρωπον», «άνθρωπος δέ διά

Θεόν» 152

Δυό λόγια μετά τό τέλος 157

_ Πηγές και βοηθήματα

Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ μετά συντόμου έρμηνείας, ύπό Ν. Π. Βασι-λειάδη, τόμ. Α', Γένεσις, έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι.

Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ μετά συντόμου έρμηνείας, ύπό Π. Ν. Τρεμ-πέλα, έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι.

ΤΟ ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ, μετά συντόμου έρμηνείας, ύπό Π. Ν. Τρεμ-πέλα, έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΤΡΟΛΟΓΙΑ MIGNE (σημειώνεται δια τού PG).

ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗ, Ν. Π., Χριστιανισμός και 'Ανθρωπισμός, έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι 1978.

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗ Γ., Ή κόμη τής Βερενίκης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1990.

CARR Β. & REES Μ., The Anthropic principle and the structure of the physical world, Review article, «Nature», Vol. 278, 1979.

DAVIES PAUL, God and the New Physics, Penguin Books, 1984. GALE G., The Anthropic Principle, «Scientific American», 245 (6),

114, Dec. 1981. GRIBBIN JOHN, Γένεσις - Ή καταγωγή τού άνθρώπου και τού

Σύμπαντος, έκδ. «ΩΡΟΡΑ», 'Αθήνα, 1987. HAWKING STEPHEN, A brief history of Time, - From the Big

Bang to Black Holes, Bantam Books, New York 1988.

JASTROW ROBERT, God and the astronomers, Warner Books, New York 1980.

ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΚΩΝ., Τά θεμέλια της Πίστεως, Έκθεσις χριστιανι-κού βιβλίου, έκδ. β', "Αθήναι 1958. Υπόμνημα εις τον Ί. Ψαλτήρα, 'Αλεξάνδρεια 1929, τ. 1ος.

ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡ., Οί σημερινές άπόψεις για τή δημιουρ-γία τοΰ σύμπαντος, Περ. «Ακτίνες», τ. 518, Φεβρουά-ριος 1991.

ΚΟΝΤΟΠΟΥΛΟΥ Γ., ΚΩΤΣΑΚΗ Δ., Κοσμολογία - Ή δομή και ή εξέλιξη τοΰ Σύμπαντος, Έκδ. Β', 'Αθήνα 1984.

ΚΩΤΣΑΚΗ ΔΗΜ., Εισαγωγή εις τήν Άστροφυσικήν, τεϋχ. 1ον, έκδ. 3η, 'Αθήναι 1972. Τό σύμπαν, ή ζωή και ό άνθρωπος, έκδ. «Ζωής», 'Αθή-ναι 1986. Πώς βλέπει σήμερα ή 'Επιστήμη τό Σύμπαν; έκδ. «Ζωής», Αθήναι 1984.

ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, έκδ. «Φοίνιξ», 'Αθήναι. ΜΟΝΟ ΖΑΚ., Ή Τύχη και ή 'Αναγκαιότητα, μτφρ. Ν. Π. Πα-

παδόπουλος, έκδ. Ράππα, 'Αθήνα 1971. ΜΠΑΡΜΠΑΝΗ ΒΑΣ., Τό άστρονομικό σύμπαν και ό άνθρωπος,

Περ. «'Ελληνοχριστιανική Αγωγή», τ. 357, Νοέμβριος 1988.

ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ «ΗΛΙΟΣ», 'Αθήναι. ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣ., Δημιουργός ή Τύχη; 'Από τά θαυμάσια

και μεγαλεία τής Δημιουργίας, έκδ. Δ', Πάτραι 1986. ΞΑΝΘΟΠΟΥΛΟΥ ΒΑΣ., Περί 'Αστέρων και Συμπάντων, Πανεπι-

στημιακές 'Εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1985. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, Ε. Ν., Ή Φυσική σήμερα, τόμ. II. Οί δέκα κλίμα-

κες τής Ολης, Πανεπιστημιακές έκδόσεις Κρήτης, Ηρά-κλειο 1991.

Συμβίωση χωρίς μέλλον: Πυρηνικά όπλα και άνθρώπι-νος πολιτισμός, Πανεπιστημιακές έκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1985.

ΠΟΠΟΒΙΤΣ ΙΟΥΣΤΙΝΟΥ άρχιμ,, Άνθρωπος και Θεάνθρωπος, έκδ. «'Αστήρ», 'Αθήναι 1970.

REEVES HUBERT, Προσμονή μέσα στο άπειρο - Ή κοσμική έξέλιξη, μτφρ. Γ. Κωνστανπνίδης, έκδ. Ράππα, 'Αθήνα 1988.

SILK JOSEPH, The Big Bang, The creation and evolution of the

13

Universe, W. Η. Freeman and Company, San Francisco 1980.

ΤΡΕΜΠΕΜ, Π.Ν., 'Υπόμνημα εις τάς Έπιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τόμ. Α' - Γ', έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι.

ΦΡΕΝΤΚΙΝ ΕΝΤ., Είναι τό σύμπαν ήλεκτρονικός ύπολογιστής; Περ. «Διάλογος», τ. 63, 1990/Α'.

WEINBERG STEVEN, The first three minutes - A modern view of the origin of the universe, Flamingo, Published by Fontana Paperbacks, London 1983.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

PG = Patrologia Graeca, έκδ. J. P. Migne, Paris 1857-1912.

ΒΕΠΕΣ = Βιβλιοθήκη 'Ελλήνων Πατέρων και 'Εκκλησια-στικών Συγγραφέων, έκδ. 'Αποστολικής Διακο-νίας τής 'Εκκλησίας τής 'Ελλάδος.

ΕΠΕ = "Ελληνες Πατέρες τής 'Εκκλησίας, Πατερικαί 'Εκδόσεις «Γρηγόριος ό Παλαμάς», Θεσσαλο-νίκη.

A ' .

Η ΘΕΣΙ ΤΗΣ ΓΗΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

Ό πλανήτης μας, ελάχιστος σέ μέγεθος σχετικά μέ τά άλλα αστρικά σώματα, στό βλέμμα της συγχρόνου Κοσμολογίας παρουσιά-ζεται, μέσα στό δυσεξαρίθμητο πλήθος τους, σάν «ένα έκατομμυρι-οστό μέρος ενός κόκκου άμμου όπ' όλη τή θαλάσσια άμμο τοΰ κό-σμου».

James Jeans

Ή Γη όπως τήν φωτογράφησαν οί άστροναΰτες τοΰ «'Απόλλων 17» καθώς ταξίδευαν προς τήν Σελήνη. Διακρίνεται καθαρά ή 'Αφρική και ή 'Αραβία. 'Επί-σης ό νότιος πόλος και ή 'Ανταρκτική. Πυκνή νέφωσι καλύπτει τό νότιο ημι-σφαίριο. Αύτή ή φωτογραφία είναι ή μόνη τοΰ προγράμματος «'Απόλλων» πού εικονίζει τήν Γή σέ πλήρη όψι.

Τό αιώνιο πρόβλημα

Ο ταχύτερος δρομέας στον κόσμο πού ζούμε, είναι αναμφίβολα τό φως. Τρέχει μέ τήν άσύλληπτη ταχύ-τητα των 300.000 χιλιομέτρων τό δευτερόλεπτο. Μέ

τήν ταχύτητα αύτή μπορεί νά διατρέξη τήν Γή στον ισημε-ρινό της έπτάμισυ φορές μέσα σ' ένα μόνον δευτερόλεπτο. Και όπως λένε οί ειδικοί, δέν ύπάρχει κανείς, πού νά μπορή νά ξεπεράση ή έστω νά συναγωνισθή τον δρομέα αύτόν.

Και όμως! Υπάρχει κάποιος, πού όχι μόνον τον συναγωνί-ζεται, άλλά και άφάνταστα τον ξεπερνά- ό άνθρώπινος νοΰς! Ό άνθρωπος μέ τή σκέψι του μπορεί σέ μιά στιγμή νά μεταφέρεται άπό τό ένα άκρο τής γής στό άλλο. Μπορεί νά ξεφεύγη άπό τον μικρό και φιλόξενο πλανήτη μας, νά πετά άστραπιαία στό δορυφόρο τής γής και άπό έκεί στούς άλ-λους πλανήτες, στον Ήλιο, στούς άλλους ήλιους, στά άμέ-τρητα άστρα τοΰ ούρανοϋ. Δέν χρειάζεται παρά μόνον μία άσήμαντη χρονική στιγμή γιά νά διατρέξη όλο τό γαλαξία μας, μιά τεράστια νησίδα μέ δισεκατομμύρια άστέρια μέσα στό άχανές σύμπαν. "Ενώ τό φως, γιά νά ταξιδέψη άπό τό ένα άκρο τού γαλαξία μας στό άλλο, χρειάζεται 100.000 χρόνια!"

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 2

18

Και ό νούς μας άσυγκράτητος προχωρεί... Άπό τον δικό μας γαλαξία στούς γειτονικούς και άπό έκεϊ σ' άλλους πιο μακρινούς και άκόμη παραπέρα. Μέ τή βοήθεια πού τού δίνουν οί γνώσεις τής Κοσμολογίας, μιάς έπιστήμης πού άναπτύχθηκε ιδιαίτερα στον αιώνα μας και γνώρισε έκπλη-κτική πρόοδο στις τελευταίες δεκαετίες, μέ μιά ξέφρενη και ιλιγγιώδη ταχύτητα ό άνθρώπινος νοϋς πραγματοποιεί τις μεγαλειώδεις πτήσεις του μέσα στό μαγευτικό μακρόκοσμο, στό άχανές σύμπαν των έκατοντάδων δισεκατομμυρίων γα-λαξιών, καϊ προσπαθεί νά έξιχνιάση τά μυστήριά του!

Ό άνθρωπος στέκεται πάνω στή μικρή γή. Και γεμάτος άπορία και έκπληξι βυθίζει τό βλέμμα του και τό νού του στον άπέραντσ κόσμο πού τον περιβάλλει και σκέπτεται καϊ θαυμάζει και άπορεί.

Διότι αύτός είναι ό άνθρωπος· ένας κόσμος «έν μικρω μέγας», όπως τον χαρακτηρίζει ό άγιος Γρηγόριος ό Θεολό-γος, «προσκυνητής μικτός, επόπτης τής ορατής κτίσεως, μύ-στης τής νοουμένης»1. 'Ανήκοντας συγχρόνως σέ δύο κό-σμους, στον ύλικό μέ τό σώμα του και στον πνευματικό μέ τήν άθάνατη ψυχή του, έποπτεύει τήν όρατή κτίσι, παρατη-ρεί και μελετά τον αισθητό κόσμο, συγχρόνως όμως προσ-παθεί νά είσδύση και στά μυστήρια τού ύπεραισθητού. Μι-κρός και άδύνατος έξωτερικά, σκέπτεται, ένδιαφέρεται, συγ-κινείται γιά όλο τον κόσμο. Φαίνεται σάν νά προσπαθή ν' άπλώση τά χέρια του και νά άγκαλιάση όλο τό σύμπαν. Έπί πλέον αισθάνεται τήν άνάγκη νά ξεπεράση τά όριά του, τά όρια τού πεπερασμένου και προσωρινού, γιά νά είσέλθη στό χώρο τοΰ άπειρου και αιωνίου. Προσπαθεί νά βρή τή σχέσι, πού έχει ό ορατός κόσμος μέ τον κόσμο τό νοητό, καθώς αισθάνεται ότι ή φύσι του τον τοποθετεί συγχρόνως και στούς δύο.

Είναι «κάλαμος, ό άσθενέστερος των καλάμων, άλλά και κάλαμος σκεπτόμενος», όπως τον χαρακτηρίζει ό Pascal. Και έδώ άκριβώς βρίσκεται τό μεγαλείο τής ταπεινής του φύ-σεως και γι' αύτό είναι κόσμος «έν μικρω μέγας». Πλασμέ-νος «κατ' εικόνα Θεού», προικισμένος μέ τό λογικό του,

1. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΗ', Εις τά Θεοφάνια, εϊτουν Γενέ-θλια τού Σωτήρος, P.G. 36, 324Α.

19

προσπαθεί νά γνωρίση τον έαυτό του και τον γύρω του κόσμο. Ζητεί επίμονα νά προσδιορίση τή θέσι του και νά βρή τή σχέσι του μέ τον κόσμο, στον όποίο ζή. Γεμάτος προβληματισμούς και άνησυχίες παλεύει άκούραστα νά βρή τις όρθές άπαντήσεις στα πανάρχαια ερωτήματα, πού ποτέ δέν άφησαν ήσυχο τό πνεύμα του: Πότε και πώς γεννήθηκε ό κόσμος και ποια είναι ή άρχή του; Είχε πράγματι άρχή τό σύμπαν και τί ύπήρχε πριν άπό αύτήν; Ποιά είναι ή δομή τοΰ κόσμου, πώς έξελίχθηκε μέχρι τή σημερινή του μορφή και ποιά θά είναι ή πορεία του στο μέλλον; Μέχρι πού έκτείνεται και ποιά είναι τά όριά του; 'Ακόμη· ποιά είναι ή θέσι τής Γης μέσα σ' όλη αύτή τήν άπέραντη κατασκευή; Ποιο είναι τό κέντρο τοΰ σύμπαντος και ποιος είναι ό σκο-πός του; Πώς και για ποιο λόγο δημιουργήθηκαν όλα αύτά τά μεγαλειώδη και θαυμαστά, πού διαπιστώνουμε γύρω μας;

'Ερωτήματα πανανθρώπινα, καίρια, βασανιστικά. Θέματα ένδιαφέροντος γενικού και διαρκούς έπικαιρότητος. 'Εντυπω-σιάζεται κανείς όταν μελετά τις άπαντήσεις πού πέτυχε νά δώση κατά καιρούς τό ανθρώπινο πνεύμα στά έρωτήματα αύτά.

Είναι όμως γεγονός ότι στήν έποχή μας ή δυνατότητα γιά μιά άκριβέστερη προσέγγισι στά θέματα αύτά είναι πολύ μεγαλύτερη άπό άλλοτε. Ή έπιστήμη τής μελέτης τοΰ κό-σμου, ή Κοσμολογία, προχώρησε στον αιώνα μας περισσό-τερο άπ' όσο σ' όλη τήν προηγούμενη ιστορία της. Τις τελευταίες δεκαετίες μάλιστα άπέκτησε μία άσύγκριτα με-γάλη εύρύτητα, καθώς άσχολείται μέ τά βαθύτερα προβλή-ματα τής Φυσικής και ξεπερνά πολλές φορές διστακτικά τά όριά της. Οί ειδικοί επιστήμονες άναγκάζονται άπό τις μελέ-τες και τά συμπεράσματά τους νά ύπερβαίνουν συχνά τά κλειστά σύνορα τής θετικής έπιστήμης και νά θέτουν έρωτή-ματα φιλοσοφικά. 'Οδηγούνται άβίαστα άπό τό χώρο τής φυσικής στή μεταφυσική. Ό λόγος τους περί τού κόσμου προκαλεί τον λόγο περί τοΰ άνθρώπου και θέτει τό έρώτημα περί τού Θεού. Κοσμολογία, άνθρωπολογία και Θεολογία φαίνεται πώς άνοίγουν σήμερα κατά τρόπο έντυπωσιακώτερο άπό άλλοτε τά σύνορά τους!...

'Αντιλήψεις του παρελθόντος

ρωτήματα γιά τό πώς, άπό πού και πότε σχηματίσθη-καν τά διάφορα ούράνια σώματα, όπως καϊ ποιά είναι ή μορφή τοΰ κόσμου, τον όποιο συνθέτουν, άπησχό-

λησαν καϊ έβασάνισαν τό άνθρώπινο πνεύμα άπό τούς άρ-χαίους χρόνους. Είναι όμως ένδιαφέρον νά δη κανείς πώς ό άνθρωπος, καθώς μέσα στή μακραίωνη ιστορία του έσχημά-τιζε μία διαρκώς άκριβέστερη καϊ πιο εύκρινή εικόνα περί τού κόσμου, διεπίστωνε ότι ή προσφιλής κατοικία του, ή Γή, καϊ έπομένως καϊ ό ίδιος, έξωθοΰντο σταδιακά άπό τό κέν-τρο τοΰ κόσμου σέ μία άπόμερη καϊ άσήμαντη γωνιά τού σύμπαντος!

Οί κοσμολογικές αντιλήψεις τών άρχαίων, πριν άκόμη χρη-σιμοποιηθούν ή φιλοσοφία καϊ ή επιστήμη, ήσαν άναμεμει-γμένες μέ πολλά μυθολογικά στοιχεία. Σ' αύτές κυριαρχούσε ή ιδέα ότι ή Γή είναι σχεδόν όλο τό σύμπαν. Οί άπειράρι-θμοι άστέρες τοΰ ούρανού έθεωροΰντο άσήμαντες φωτεινές κηλίδες, πού στολίζουν τήν νύκτα τό στερέωμα πού καλύ-πτει τή Γή.

Έτσι γιά τούς Αιγυπτίους π.χ. ό ούρανός ήταν ένα είδος στέγης στερεάς άπό σίδηρο, πάνω στήν όποία κυλούν τά

21

ύδατα πού περιβάλλουν τήν Γή άπό παντού. Στον ούράνιο ωκεανό πλέουν τά άστρα και οί πλανήτες. Τούς άπλανεϊς άστέρες τούς θεωρούσαν οί Αιγύπτιοι σάν λυχνίες κρεμα-σμένες άπό τον σιδερένιο θόλο τοΰ ούρανού, τις όποιες κάποια θεία δύναμι άναβε τό βράδυ για νά διευκολύνεται ή ζωή των άνθρώπων πάνω στή Γή!2

Σύμφωνα πάλι μέ τις Βαβυλωνιακές άντιλήψεις, ό ούρανός εκτείνεται σάν ένα στερεό ήμισφαίριο πάνω άπό τή Γή. Ό Γαλαξίας είναι ένα σχοινί, μέ τό όποιο ή Γή προσδένεται και στερεώνεται στο διάστημα. Και στήν άντίληψι αύτή ή Γή είναι στο κέντρο. Φαίνεται σάν όλα νά ύπηρετούν τήν δική της ύπαρξι και ζωή3.

Ή άρχαία έλληνική σκέψι άσχολήθηκε μέ τά κοσμογονικά προβλήματα άπό τήν έποχή τοΰ 'Ομήρου. Ό 'Ωκεανός, πού περιβάλλει τήν Γή άπό παντού, έπειδή δεν έκβάλλει σέ άλλο ρεύμα μεγαλύτερο και ξένο άπό αύτόν, θεωρήθηκε ότι άπο-τελεΐ τήν έσχατη περιοχή τοΰ σύμπαντος. Και στήν άντίληψι τοΰ 'Ομήρου ή Γή βρίσκεται στο κέντρο και είναι σχεδόν τό πάν4.

Γενικά μπορούμε νά πούμε, ότι στήν άρχαιότατη 'Ελλη-νική κοσμογραφία τό σύμπαν διαιρείται σέ τρείς ζώνες. Ή Γή είναι στο μέσο και περιβάλλεται άπό τον 'Ωκεανό. Πάνω άπό τήν Γή άπλώνεται ό ούρανός και κάτω ό Τάρταρος, ή φυλακή τών Τιτάτων, τών ήττημένων θεών. Ό Όλυμπος, τό άνώτατο και φωτεινό μέρος, είναι ή κατοικία τών θριαμβευ-τών θεών, πού έκπροσωπούν τήν ήθική τάξι μέσα στον κό-σμο5.

Άπό τον 6ο π.Χ. αιώνα και μετά, μέ τήν άνάπτυξι τής 'Ελληνικής φιλοσοφίας άπό τούς Ίωνες, εμφανίζονται οί πρώτες κοσμογονικές θεωρίες, πού, άπηλλαγμένες πλέον άπό μυθολογικά στοιχεία, θεωρούνται περισσότερο φιλοσοφι-

2. Μεγάλη 'Ελληνική 'Εγκυκλοπαίδεια, Έκδ. «Φοίνιξ», 'Αθήναι, τόμ. Β', σελ. 547.

3. Ένθ' άνωτ. τόμ. ΣΤ', σελ. 437. 4. Νεώτερον 'Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», 'Αθήναι, τόμ. ΙΑ', σελ.

304. 5. Βλ. P. Decharme, Μυθολογία τής αρχαίας 'Ελλάδος, μετάφρ. Οίκο-

νομίδου, 'Αθήναι 1925, σελ. 33έξ.

22

κές. 'Επειδή δέ έπί πλέον στηρίζονται στα δεδομένα τής άστρονομικής έπιστήμης έκείνης τής έποχής, έχουν και κά-ποια έπιστημονική χροιά. Και στις θεωρίες αύτές ή Γή έξα-κολουθεί νά κατέχη τό κύριο μέρος τού σύμπαντος.

Έτσι γιά τον Θαλή τον Μιλήσιο (624-546 π.Χ.), όλο τό σύμπαν έχει ύδάτινη προέλευσι και σχήμα ήμισφαιρικό. Τό έσωτερικό του είναι γεμάτο άπό άέρα (άτμόσφαιρα), ένώ ό ούρανός άποτελεϊ τήν κοίλη έπιφάνειά του. Ή Γή βρίσκεται στό έπίπεδο τής βάσεως. Γιά τον Ξενοφάνη πάλι (560-480 π.Χ.), ή Γή, πού είναι κράμα ύδατος και πυρός, κατέχει τό ήμισυ τής παγκοσμίου σφαίρας και έκτείνεται σέ άπειρο βάθος. Τά άστρα βρίσκονται στό άνω ήμισυ τοΰ κόσμου6.

Πολλοί άπό τούς άρχαίους Έλληνες άπό τον 6ο π.Χ. αι-ώνα και μετά διεπίστωσαν τήν σφαιρικότητα τής Γής, τήν περί άξονα περιστροφή της, τό ότι είναι μετέωρος στό διά-στημα κλπ. Δέν μπόρεσε όμως οί περισσότεροι νά φθάσουν στήν ιδέα ότι οί κινήσεις τών πλανητών, όπως και τής Γής, γίνονται περί τον Ήλιο. Επέμεναν νά διατηρούν τήν γεωκεν-τρική άντίληψι γιά τον κόσμο.

Ό 'Αριστοτέλης (384-323 π.Χ.) δεχόταν ότι ή Γή είναι άκίνητη στό κέντρο τού σύμπαντος και ότι ό Ήλιος, ή Σελήνη, οί πλανήτες και τά άστρα κινούνται γύρω της σέ κυκλικές τροχιές. Τον 2ο μ.Χ. αιώνα ό Πτολεμαίος έπεξεργά-σθηκε τήν ιδέα αύτή και δημιούργησε ένα πλήρες κοσμολο-γικό πρότυπο. Ή Γή ήταν στό κέντρο και τήν περιέβαλλαν όκτώ ομόκεντρες σφαίρες, πού μετέφεραν τά ούράνια σώ-ματα. Οί έπτά πρώτες τήν Σελήνη, τον Ήλιο και τούς πέντε γνωστούς τότε πλανήτες (Έρμή, 'Αφροδίτη, "Αρη, Δία, Κρόνο) και ή όγδόη έξωτερική μετέφερε τούς άπλανείς άστέρες7.

Ό ρόλος τής Γής στή δομή τοΰ ύλικού κόσμου περιωρί-ζετο διαρκώς. Αύτή πού άρχικά έθεωρεϊτο ότι άποτελούσε όλο σχεδόν τό σύμπαν, κατέλαβε στή συνέχεια τό ήμισυ τής παγκοσμίου σφαίρας, και τώρα, περισσότερο άκόμη

6. Νεώτερον Έγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», Αθήναι, τόμ. ΙΑ', σελ. 306.

7. Βλ. Δ. Κωτσάκη, Εισαγωγή εις τήν Αστροφυσικήν, τεύχ. 1ον, έκδ. 3η, Αθήναι 1972, σελ. 41 έξ.

23

συνεσταλμένη, κατελάμβανε άπλώς τό κέντρο τοΰ κόσμου. Θέσι οπωσδήποτε άξιοζήλευτη και αύτή...

'Αλλά και ή θέσι αύτή άμφισβητήθηκε. Πρώτα άπό τον Άρίσταρχο τον Σάμιο (320-250 π.Χ.), πού οί κοσμολογικές του άντιλήψεις, άμέσως μετά τήν εποχή τοΰ 'Αριστοτέλους, ήθελαν τον Ήλιο άκίνητο στο κέντρο τοΰ Σύμπαντος, και τή Γή και τούς άλλους πλανήτες νά κινούνται γύρω του8. Ή ύπόθεσι όμως τοΰ 'Αριστάρχου άργησε πολύ νά έπιβληθή στήν 'Αστρονομία. Τό 1515 ένας Πολωνός ιερεύς, ό Νικό-λαος Κοπέρνικος, πού διέκρινε τις άτέλειες τοΰ γεωκεντρι-κοϋ συστήματος και μελέτησε τούς άρχαίους Έλληνες, ύπε-στήριξε ύπεύθυνα τό ήλιοκεντρικό σύστημα, πού βασιζόταν στις άντιλήψεις τού 'Αριστάρχου. Έπρεπε όμως νά περάση ένας άκόμη αιώνας, νά άνακαλυφθή τό τηλεσκόπιο, γιά νά δώση ό Γαλιλαίος μέ τις παρατηρήσεις του τή χαριστική βολή στή γεωκεντρική άντίληψι περί τού κόσμου, τό 1609. Ή Γή άπεσύρετο ταπεινωμένη γιά νά παραδώση οριστικά στο μεγάλο άστρο τής ήμέρας τήν κεντρική θέσι.

'Από τήν έποχή τοΰ 'Αριστάρχου τοΰ Σαμίου μέχρι τήν οριστική έπικράτησι τού ήλιοκεντρικοΰ συστήματος πέρασαν 20 περίπου αιώνες. Ό άνθρωπος δυσκολεύθηκε πολύ νά πιστέψη πώς ή Γή δεν είναι τό κέντρο τοΰ κόσμου! Μήπως όμως κέντρο τοΰ κόσμου είναι ό άρχοντας τοΰ πλανητικού συστήματος, στο όποιο άνήκει ή Γή, ό Ήλιος; Και αύτό άκόμη δέν θά είχε μικρή σπουδαιότητα. Θά μπορούσε νά ύπογραμμίση τήν άξία τής Γής και τήν άξία τοΰ άνθρώπου, πού τήν έχει κατοικήσει. Οί γνώσεις τής συγχρόνου έπιστή-μης μπορούν νά μάς δώσουν σαφείς και κατατοπιστικές άπαντήσεις στο έρώτημά μας. Θά τις δούμε στή συνέχεια.

8. Κατά τήν γνώμη ώρισμένων έρευνητών, τό ήλιοκεντρικό σύστημα τό ύπεστήριξαν, κατά τρόπο όμως συνεσκιασμένο, και οί Πυθαγόρειοι. Είναι γνωστό ότι οί Πυθαγόρειοι έδέχοντο ότι άρχή τοϋ κόσμου και κέντρο τοϋ κόσμου είναι τό «πϋρ», και γίνεται δεκτό ότι μέ τήν λέξι «πϋρ» έννοούσαν τον Ήλιο. Γιά τό ήλιοκεντρικό σύστημα έκαμαν λόγο και άλλοι έκπρόσωποι τοϋ αρχαίου έλληνικοϋ πνεύματος, όπως ό 'Αναξί-μανδρος, ό Φιλόλαος, ό 'Αρχέλαος και στά τέλη τής ζωής του και ό Πλάτων. Ό Άρίσταρχος ό Σάμιος όμως θεωρείται ό κύριος εισηγητής και ύποστηρικτής τοϋ ήλιοκεντρισμοϋ. (Βλ. Νεώτερον Έγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν «Ήλιος», 'Αθήναι, τόμ. .Γ', σελ. 516).

. -1 >+•?*"'

Σύγχρονη εικόνα τοδ κόσμοι)

τον αιώνα μας ή τεράστια τεχνολογική άνάπτυξι και ή οφειλόμενη σ' αύτήν τελειοποίησι τών οργάνων παρα-τηρήσεως, ή έξοδος τοΰ άνθρώπου στο διάστημα, ή

χρησιμοποίησι τών τεχνητών δορυφόρων - τροχιακών άστε-ροσκοπείων και διαστημοπλοίων, πού ταξιδεύουν σέ ολοένα μεγαλύτερες αποστάσεις μέσα στο πλανητικό μας σύστημα, ή μεγάλη άνάπτυξι τής ραδιοαστρονομίας, ή πρόοδος τών θεωρητικών έρευνών και ή άνεκτίμητη συμβολή τών ηλεκτρο-νικών ύπολογιστών στήν έρευνα, έδωσαν σημαντικώτατη ώθησι στή μελέτη τού κόσμου πού μάς περιβάλλει. 'Οδήγη-σαν τούς ειδικούς κοσμολόγους μέχρι τά έσχατα άκρα τοΰ κόσμου και τούς έδωσαν τή δυνατότητα νά έχουν μία συνο-λική εικόνα τοΰ σύμπαντος σάν έξωτερικοι πλέον παρατηρη-ταί! Μία εικόνα θαυμάσια, παράδοξη, μεγαλειώδη, πού άφάν-ταστα διαφέρει άπό τις ατελέστατες εικόνες πού σχημάτιζε περί τοΰ κόσμου ό άνθρωπος στο παρελθόν.

Άς έπιχειρήσουμε λοιπόν νά περιγράψουμε πολύ σύντομα τήν εικόνα τοϋ σύμπαντος, όπως αύτή σχηματίζεται στον οφθαλμό τής σημερινής έπιστήμης.

26

Ξεκινούμε τό ταξίδι μας άπό τή Γή. Ό πλησιέστερος γεί-τονάς μας είναι ή Σελήνη, πού, σύμφωνα μέ τις άντιλήψεις πού έπικρατούν, άκολουθεΐ πιστά 4,5 περίπου δισεκατομμύ-ρια χρόνια τή Γή, στις άτέλειωτες περιφορές της γύρω άπό τον Ήλιο. 'Αρκετά μικρότερη, σέ όγκο, άπό τή Γή, 60 περί-που φορές, βρίσκεται σέ άπόστασι 384.000 χιλιομέτρων, ώστε τό φώς γιά νά έλθη άπό τή Σελήνη στή Γή, χρειάζεται 1 δευτερόλεπτο και 3 δέκατα τοΰ δευτερολέπτου.

Ό Ήλιος, ό άρχοντας τοϋ ήλιακοϋ μας συστήματος, βρί-σκεται σέ πολύ μεγαλύτερη άπόστασι. Τό φώς του φθάνει σέ μάς σέ 8 λεπτά και 19 δευτερόλεπτα. Ένα αύτοκίνητο

Ή μικρή Γή φαίνεται άσήμαντη μπροστά στον τεράστιο όγκο τού 'Ηλίου στή φωτογραφία αύτή, πού δείχνει τά σχετικά μεγέθη τού άρ-

χοντα τού ήλιακού μας συστήματος και τών άκολούθων του.

27

μέ σταθερή ταχύτητα 100 χιλιομέτρων τήν ώρα, θά έπρεπε νά ταξιδεύη άσταμάτητα έπί 170 περίπου χρόνια, γιά νά φθάση άπό τήν Γή στήν έπιφάνεια τοϋ Ηλίου! Και ή κατά-στασι πού θά συναντούσε έκεΐ δέν θά ήταν οπωσδήποτε και τόσο... εύχάριστη. Ή θερμοκρασία στήν έπιφάνεια τοϋ Ηλίου φθάνει γύρω στούς 6.000 βαθμούς. Στο έσωτερικό του βέβαια, είναι πολύ μεγαλύτερη. 'Ανέρχεται σέ εκατομμύ-ρια βαθμούς.

Ό Ήλιος είναι ένας τεράστιος πυρηνικός άντιδραστήρας. Κάθε δευτερόλεπτο 4,5 έκατομμύρια τόννοι τής μάζης του γίνονται ένέργεια, άκτινοβολία, φώς, πού σκορπίζεται στο διάστημα και φθάνει και στή Γή γιά νά τήν φωτίζη, νά τήν θερμαίνη και ζωογονή. Και παρά τήν συνεχή αύτή «αιμορρα-γία» του, δέν πρόκειται σύντομα νά έξαντληθή, διότι είναι τεράστιος σέ όγκο. Όλη ή τροχιά τής Σελήνης γύρω άπό τή Γή θά μπορούσε νά χωρέση σχεδόν δύο φορές στο έσωτερικό του!

'Αλλ' άς άφήσωμε τον Ήλιο μας. Στούς πλανήτες, πού περιφέρονται γύρω του, δέν προλαβαίνουμε ούτε μιά ματιά νά ρίξουμε. Βρισκόμαστε κιόλας έξω άπό τό ήλιακό μας σύστημα. Και ταξιδεύουμε... Πηγαίνουμε γιά τά άλλα άστρα. Γιά τις μικρές φωτεινές κηλίδες, πού κοσμούν τον ούράνιο θόλο τήν νύκτα και πού, έκτος τών έλαχίστων ορατών πλα-νητών τοϋ ήλιακού μας συστήματος, είναι όλες άπλανείς άστέρες, δηλαδή ήλιοι, σάν τον δικό μας ή μικρότεροι ή και πολύ μεγαλύτεροι και μάλιστα μέ φώς, πού μπορεί νά είναι διαφορετικού χρώματος στον καθένα. Υπάρχουν ήλιοι, πού είναι έκατοντάδες χιλιάδες φορές λαμπρότεροι άπό τον δικό μας. Φαίνονται όμως σάν έλάχιστα φωτεινά σημεία στον έναστρο ούρανό, γιατί βρίσκονται σέ τεράστιες άποστάσεις.

Ό πλησιέστερος βρίσκεται στον άστερισμό τοϋ Κενταύ-ρου. 'Ονομάζεται α τοϋ Κενταύρου ή έγγύτατος τοϋ Κενταύ-ρου και είναι σέ άπόστασι 4,25 έτών φωτός. Τί σημαίνει αύτό; Τό φώς πού φθάνει στή Γή άπό τή Σελήνη σέ 1 δευτερόλεπτο και άπό τον Ήλιο σέ 8 περίπου λεπτά, άπό τον α τού Κενταύρου φθάνει σέ 4 χρόνια και 3 μήνες!

Σέ άπόστασι 8 έτών φωτός συναντούμε τον Σείριο, πού φαίνεται σάν ό πιο λαμπρός άπό τούς άπλανείς άστέρες στον ούρανό. Κατόπιν, στά 28 έτη φωτός είναι ό Βέγας, άπ'

28

όπου ό Ήλιος διακρίνεται μέ μεγάλη δυσκολία σάν ένα άσήμαντο άστεράκι τοΰ ούρανοΰ.

'Αλλά άς προσπαθήσουμε μέ κάποια παραδείγματα νά κα-ταλάβουμε κάπως τις τεράστιες άποατάσεις πού χωρίζουν και τά γειτονικά άκόμη άστρικά σώματα.

"Αν ύποθέσουμε ότι ή Γή είχε διάμετρο 12 εκατοστών τοΰ μέτρου, ήταν δηλαδή σάν ένα μεγάλο πορτοκάλι, ή Σελήνη τότε θά είχε τή διάμετρο ένός μικρού μεταλλικού νομίσμα-τος και θά βρισκόταν σέ άπόστασι 3,5 περίπου μέτρων. Ό Ήλιος, μιά μεγάλη πύρινη σφαίρα μέ διάμετρο όση τό ΰψος μιάς μικρής πολυκατοικίας, θά ήταν σέ άπόστασι 1400 περί-που μέτρων. Και ό έπόμενος ήλιος, ό α τοΰ Κενταύρου, σέ πόση άπόστασι θά βρισκόταν; Αύτός θά ήταν μιά άλλη πύρινη σφαίρα, σχεδόν έκεΐ πού είναι ή Σελήνη!

Ένα διαστημόπλοιο, σάν αύτά πού έφθασαν σέ 3 περίπου μέρες στή Σελήνη, στον Ήλιο θά έφθανε σέ 3 χρόνια και 3 μήνες. 'Από τον τελευταίο πλανήτη τοΰ πλανητικού μας συ-στήματος, τον Πλούτωνα, θά περνούσε σέ 130 χρόνια. Και κατόπιν θά έπρεπε νά ταξιδεύη γιά 900.000 χρόνια, προκει-μένου νά συναντήση τό πλησιέστερο γειτονικό άστέρι, τον α τού Κενταύρου! Γιά νά φθάση στον Βέγα, τό ταξίδι θά διαρκούσε γύρω στά 6 έκατομμύρια χρόνια!

Ό χώρος είναι τρομακτικά κενός. Οί άποστάσεις άπό άστέρα σέ άστέρα είναι άδύνατο νά καλυφθούν σέ προσι-τούς χρόνους άπό τό οποιοδήποτε όχημα. Παρ' όλα αύτά άπομακρυνόμαστε έτσι, ώστε νά βλέπουμε πολλούς τέτοιους ήλιους, πού βρίσκονται σέ τεράστιες μεταξύ τους άποστά-σεις, νά είναι σχετικά κοντά ό ένας μέ τον άλλο και νά άποτελοΰν τον Γαλαξία μας, μία πελώρια νησίδα τοΰ σύμ-παντος μέ 200 περίπου δισεκατομμύρια ήλιους! Τό φως πού έρχεται άπό τή Σελήνη στή Γή σέ 1 δευτερόλεπτο, χρειάζε-ται 100.000 χρόνια γιά νά διατρέξη τον Γαλαξία, άπό τό ένα άκρο του στό άλλο! Τον Γαλαξία μας τον διακρίνουμε εύ-κολα τις άσέληνες νύκτες. Είναι ή πλατειά φωτεινή λωρίδα, πού διασχίζει τον σκοτεινό ούρανό, μέ πάμπολλα, όπως εί-παμε, άστέρια, πού όμως δέν μπορεί νά τά ξεχωρίση τό μάτι μας. 'Εμείς άνήκουμε στον Γαλαξία και έπομένως τον παρατηρούμε άπό μέσα.

"Ας τον έγκαταλείψουμε όμως τώρα, γιά νά συνεχίσουμε

29

τό ύποθετικό και ενδιαφέρον ταξίδι μας. Ούσιαστικά δέν κάναμε παρά ένα μικρό βήμα στην έξερεύνησι τοϋ σύμπαν-τος. Γιατί μετά τον Γαλαξία μας συναντούμε και πάλι τερά-στια κενά και κατόπιν άλλους γαλαξίες, άλλες παρόμοιες νησίδες τοϋ σύμπαντος. Αύτοί βρίσκονται καθ' ομάδας συγ-κεντρωμένοι στο χώρο, ώστε άποτελούν πολλοί μαζί τά σμήνη τών γαλαξιών πού άποτελοΰνναι άπό 100 έως 1000 γαλαξίες τό καθένα. Και πολλά πάλι σμήνη πού γειτονεύουν, άποτελούν μεγαλύτερους σχηματισμούς, τά ύπερσμήνη γα-λαξιών.

Και όλο τό σύμπαν πόσους γαλαξίες έχει; Οί ειδικοί μι-λούν γιά έκατοντάδες δισεκατομμυρίων τέτοιων γαλαξιών. Και ό καθένας άπ' αύτούς έχει έκατοντάδες δισεκατομμυ-ρίων ήλιους. Και οί ήλιοι αύτοί άπέχουν μεταξύ τους άπο-στάσεις, πού μετρούνται σέ έτη φωτός, δηλαδή σέ δεκάδες τρισεκατομμυρίων χιλιομέτρων! Είναι φανερό ότι μιλούμε πλέον γιά άριθμούς, πού εύκολα τούς γράφουμε στο χαρτί,

Ό γαλαξίας τής Ανδρομέδας είναι σπειροειδής καί λίγο μεγαλύτερος άπό τον δικό μας γαλαξία. 'Απέχει περίπου 2 έκατομμύρια έτη φωτός καί είναι ό πλησιέστερος μεγάλος γαλαξίας. Οί μεγάλες φωτεινές κηλίδες δεξιά καί άριστερά του είναι μικρότεροι δορυφόροι γαλαξίες.

30

είναι άδύνατον όμως νά έννοήσωμε τί άντιπροσωπεύει στήν πραγματικότητα ή άριθμητική τους άξία.

Ά ς σταθούμε όμως μιά στιγμή στο σημείο πού φθάσαμε καί άς κυττάξωμε γύρω μας. Έδώ, σ' αύτή τήν άκρη τοΰ κόσμου πού βρισκόμαστε, μπορούμε νά δοΰμε φαινόμενα καταπληκτικά καί παράδοξα. Τις παλλόμενες ραδιοπηγές, ή πάλσαρς (pulsars) πού εκπέμπουν ρυθμικά ραδιοσήματα. Μπορεί νά έχουν μάζα όση καί ό Ήλιος μας, όμως οί πυκνότητές τους είναι τόσο αφάνταστα μεγάλες, ώστε όλη αύτή ή τεράστια μάζα νά βρίσκεται συγκεντρωμένη σέ μία σφαίρα διαμέτρου 10 έως 20 χιλιομέτρων! Υλικό ένός pulsar ένός κυβικού έκατοστοΰ, δηλαδή σάν ένα ζάρι, ζυγίζει έκα-τομμύρια τόννους!

Μπορούμε έπίσης νά δούμε τις φοβερές εκρήξεις τών ύπερκαινοφανών άστέρων, κατά τις όποιες έκτινάσσεται στο διάστημα ύλη όση είναι ή μάζα τοΰ Ηλίου, ελευθερώνεται αιφνίδια τεράστιο ποσό ένεργείας, καί ό άστέρας γίνεται 100 έκατομμύρια φορές λαμπρότερος άπό τον "Ηλιο!

Μπορούμε άκόμη νά διακρίνουμε τήν «σύγκρουσι» γαλα-ξιών, νά δοΰμε δηλαδή δύο γαλαξίες μέ δισεκατομμύρια άστέρια ό καθένας, νά περνούν ό ένας μέσα άπό τον άλλο, χωρίς νά παρατηρήται ούτε μία σύγκρουσι άστέρων! Φαινό-μενα, πράγματι, παράδοξα καί θαυμαστά.

'Αλλά άς ρίξουμε μιά τελευταία γενική ματιά στον άπέ-ραντο κόσμο πού μάς περιβάλλει. 'Απειράριθμα άστρικά σώ-ματα στροβιλίζονται μέ ιλιγγιώδεις ταχύτητες στο άχανές διάστημα. Τό καθένα άκολουθεί τον δικό του δρόμο, έκτελεΐ ένα πολύπλοκο συνδυασμό κινήσεων. Οί δορυφόροι περι-στρέφονται περί τον έαυτό τους καί περιφέρονται γύρω άπό τον πλανήτη τους. Καί ό κάθε πλανήτης γυρνά μαζί μέ τούς δορυφόρους του περί τον κεντρικό ήλιο. Ό ήλιος μέ όλη τή συνοδεία του περιφέρεται περί τό κέντρο τοΰ γαλαξίου καί όλος ό γαλαξίας έκτελεί τή δική του κίνησι γύρω άπό τό κέντρο τοϋ ύπερσμήνους, στο όποιο άνήκει. Καί είναι άναρί-θμητο πλήθος όλα αύτά. Δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων! Κάπου έκεί καί ό δικός μας γαλαξίας, ό δικός μας ήλιος μέ τό πλανητικό του σύστημα. Κάπου έκεί, τελείως δυσδιάκριτη πιά, καί ή μικρή Γή μέ τον άνθρωπο!

Ποΰ, λοιπόν, μέσα σ' όλη αύτή τήν τεράστια κατασκευή

31

βρισκόμαστε; Ποια είναι ή θέσι μας σχετικά μέ όλο τον ύπόλοιπο κόσμο τοΰ ούρανοϋ;

Ή σύγχρονη εικόνα τοΰ κόσμου, όπως τήν περιγράψαμε προηγουμένως συνοπτικά, μπορεί νά μάς βοηθήση νά προσ-διορίσουμε τή θέσι μας μέσα στό σύμπαν. Θά τό έπιχειρή-σουμε στό έπόμενο βήμα τής πορείας μας.

Ό Eugene Cernan οδηγεί τό σεληνιακό όχημα κατά τή διάρκεια τής άποστολής τοΰ «'Απόλλων 77», κοντά στούς πρόποδες ένός σεληνιακού βουνού, που διακρίνεται στό βάθος δεξιά.

Ή Γή, Ινας ασήμαντος κόκκος άμμου

Στούς άρχαίους χρόνους είχε επικρατήσει κατ' άρχήν ή άντίληψι ότι ή Γή ήταν όλο σχεδόν τό σύμπαν ή έστω τό ήμισυ τής παγκοσμίου σφαίρας. Στή συνέ-

χεια ή Γή έκράτησε μόνον τον κεντρικό ρόλο. Έπεκράτησαν οί γεωκεντρικές άντιλήψεις και ό πλανήτης μας έθεωρήθη τό κέντρο τοΰ κόσμου. Κατόπιν ή Γή άπεσύρθη στό περιθώριο. 'Επεβλήθη τό ήλιοκεντρικό σύστημα, πού στό κέντρο τοπο-θετούσε τον Ήλιο. Τελευταία ή εικόνα τού κόσμου, όπως άξιοθαύμαστο και μεγαλοπρεπή τον έδημιούργησε ό Πάνσο-φος και Παντοδύναμος Θεός, παρουσιάσθηκε στά μάτια τών ειδικών πολύ περισσότερο πλήρης και καθαρή. Ό Ήλιος μας είναι ένας άνάμεσα σέ δισεκατομμύρια άλλους και άνή-κει στό Γαλαξία μας. Και άλλοι τέτοιοι παρόμοιοι γαλαξίες ύπάρχουν δυσεξαρίθμητοι μέσα στό σύμπαν.

Π ο ι α ε ί ν α ι ό μ ω ς ή θ έ σ ι τ ο ύ Η λ ί ο υ μ α ς κ α ϊ ό λ ο υ ε π ο μ έ ν ω ς τ ο ΰ ή λ ι α κ ο ύ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς , κ α ϊ σ υ ν ε π ώ ς κ α ϊ τ ή ς Γ ή ς , μ έ σ α σ τ ό Γ α λ α ξ ί α μας ; Μήπως κατέχομε μία ξεχωριστή θέσι έκεί, πράγμα πού θά ύπεδήλωνε ενδεχομένως κάποια ιδιαίτερη σπουδαιότητα;

33

Ό Γαλαξίας μας, στον όποιο ανήκουν όλοι οί άστέρες πού βλέπομε στον ούρανό, μοιάζει μέ ένα τεράστιο δίσκο, σάν αύτούς πού χρησιμοποιούν οί άθληταί τής δισκοβολίας. Έχει σχήμα φακοειδές. "Οταν τον δούμε παράλληλα προς τό γαλαξιακό έπίπεδο, πού είναι καί τό έπίπεδο συμμετρίας του, παρουσιάζει τό σχήμα ένός τεραστίου φακού, πού ή

Ό γαλαξίας αύτός, πού μοιάζει πολύ μέ τον δικό μας, είναι σπειροει-δής καί βρίσκεται στον αστερισμό τής Κόμης τής Βερενίκης. Εδώ είναι σέ άποψι παράλληλη προς τό γαλαξιακό του έπίπεδο, γι' αύτό καί τό σχήμα του παρουσιάζεται φακοειδές.


34

διάμετρος του είναι 100.000 έτη φωτός και τό πάχος του περίπου 10.000 έτη φωτός9. (Βλ. φωτογραφία προηγουμένης σελίδος).

Όταν παρατηρήσουμε τον Γαλαξία άπό κάποιο σημείο τοϋ άξονα συμμετρίας του, πού είναι κάθετος προς τό γαλαξι-ακό έπίπεδο, τότε παρουσιάζει σπειροειδή μορφή. Οί περισ-σότεροι άστέρες του δηλαδή έχουν τέτοια κατανομή, ώστε σχηματίζουν δύο σπείρες, πού ξεκινούν άπό τό κέντρο και καθώς άναπτύσσονται προς τά άκρα, περιελίσσονται ή μία περί τήν άλλη, σάν δύο έπάλληλα έλατήρια ρολογιού. (Βλ. φωτογραφία έπομένης σελίδος).

Ό Ήλιος μας είναι ένας συνήθης, μέσου μεγέθους κίτρι-νος άστέρας και βρίσκεται προς τό εσωτερικό μιας άπό τις δύο σπείρες τοϋ Γαλαξίου μας. 'Απέχει άπό τό κέντρο τοΰ Γαλαξίου 33.000 έτη φωτός. Είναι έπομένως στα 2/3 τής άκτίνος τοΰ Γαλαξίου, δηλαδή βρίσκεται πλησιέστερα προς τά άκρα και μάλιστα δέν είναι άκριβώς έπάνω στό γαλαξι-ακό έπίπεδο, άλλά σέ κάποια άπόστασι άπό αύτό. Τό συμ-πέρασμα έπομένως είναι, ότι ό Ήλιος και μαζί του όλοι οί πλανήτες πού τον άκολουθοΰν, και ή Γή μας, έπομένως και ό άνθρωπος, βρίσκονται σέ μία έντελώς κοινή θέσι μέσα στό Γαλαξία μας, άνάμεσα σέ δισεκατομμύρια άλλους παρο-μοίους ήλιους.

Μ ή π ω ς ό μ ω ς ό Γ α λ α ξ ί α ς μας κ α τ έ χ ε ι κ ά π ο ι α ι δ ι ά ζ ο υ σ α θ έ σ ι μ έ σ α στό σ ύ μ π α ν ;

Θά μπορούσαμε νά υποστηρίξουμε κάτι τέτοιο, καθώς δια-πιστώνουμε ότι τό σύμπαν φαίνεται τό ίδιο σέ μάς, σέ μεγάλη βέβαια κλίμακα, σέ οποιαδήποτε κατεύθυνσι και άν κυττάξουμε.

Υπάρχει έπίσης και κάτι άκόμη. Ή διαπίστωσι ότι όλοι οί γαλαξίες άπομακρύνονται άπό μάς και μάλιστα μέ τόσο με-

9. Υπενθυμίζουμε ότι έτος φωτός είναι ή άπόστασι, πού διανύει μέσα σ' ένα έτος τό φως, τό όποιο μέσα σ' ένα δευτερόλεπτο διανύει 300.000 χιλιόμετρα. Δηλαδή 1 έτος φωτός είναι περίπου 10 τρισεκατομ-μύρια χιλιόμετρα. Και ό Γαλαξίας μας, είπαμε, έχει διάμετρο 100.000 έτη φωτός!

35

Ό σπειροειδής αύτός γαλαξίας (Whirlpool Galaxy) μοιάζει πολύ μέ τον δικό μας. Ή φωτογραφία τον παρουσιάζει σέ άποψι κάθετη προς τον άξονα συμμετρίας του. Στο κάτω μέρος τής φωτογραφίας βρίσκεται ένας μικρός συνοδός γαλαξίας, πού συγκρατείται άπό τήν βαρυτική έλξι τοϋ Whirlpool.

36

γαλύτερη ταχύτητα, όσο μεγαλύτερη είναι ή άπόστασι, στήν όπσία τούς παρατηρούμε. Τό καταπληκτικό αύτό φαινόμενο, πού ονομάζεται διαστολή τοΰ σύμπαντος, άνεκαλύφθη στις άρχές τοΰ αιώνα μας (1929) καί προεκάλεσε πραγματική έπανάστασι στή νοοτροπία τών ειδικών. Τό σύμπαν πού πα-λαιότερα εθεωρείτο στατικό, πάντοτε τό ϊδιο, παρουσιάσθηκε τώρα στά μάτια τών Κοσμολόγων σέ μία δυναμική κατά-στασι. Ό κόσμος άνοίγει, ολόκληρο τό σύμπαν διαστέλλεται, όλοι οί γαλαξίες άπομακρύνονται ό ένας άπό τον άλλον μέ τεράστιες ταχύτητες, πού στις πολύ μεγάλες άποστάσεις πλησιάζουν τήν ταχύτητα τοϋ φωτός! Καθώς λοιπόν παρατη-ρούμε ότι όλοι οί άλλοι γαλαξίες άπομακρύνονται άπό μάς λόγφ τής διαστολής τοΰ σύμπαντος, θεωρούμεθα δικαιολο-γημένοι νά πιστέψουμε ότι ό Γαλαξίας μας βρίσκεται στο κέντρο τοΰ κόσμου.

Όμως δέν είναι έτσι. Τό σύμπαν, λένε οί ειδικοί, φαίνεται τό ϊδιο σέ οποιαδήποτε κατεύθυνσι καί άπό τούς άλλους γαλαξίες. Καί έπί πλέον σέ οποιονδήποτε γαλαξία καί άν θά μπορούσε νά βρεθή κάποιος, θά παρατηρούσε ότι όλοι οί άλλοι γαλαξίες άπομακρύνονται άπ' αύτόν. Έτσι ώστε, όπου καί άν βρίσκεται ό παρατηρητής, νά νομίζη ότι βρίσκεται στο κέντρο τής διαστολής!

Διότι στο φαινόμενο αύτό συμβαίνει κάτι άνάλογο μέ ό,τι θά μπορούσε νά παρατηρήση κάποιος στήν έπιφάνεια ένός μπαλονιού πού φουσκώνει. "Ολα τά σημεία τής έπιφανείας τοΰ μπαλονιού άπομακρύνονται μεταξύ τους, μέ ταχύτητες μάλιστα πού είναι τόσο μεγαλύτερες όσο μεγαλύτερες είναι οί άποστάσεις πού τά χωρίζουν, χωρίς όμως νά ύπάρχη πάνω στήν επιφάνεια κάποιο σημείο, πού νά μπορή νά θεω-ρηθή σάν τό κέντρο τής διαστολής. Στο παράδειγμα αύτό άγνοοΰμε όλο τό χώρο μέσα καί έξω άπό τό μπαλόνι. Μάς ένδιαφέρει μόνον ό,τι συμβαίνει στήν έπιφάνειά του. Γι' αύτό καί τονίζουμε ότι όλα τά σημεία πάνω στήν έπιφάνεια είναι ισοδύναμα καί δέν είναι δυνατό νά όρισθή έκεί κάποιο κέν-τρο διαστολής. Όπου καί νά βρίσκεται ό παρατηρητής στήν επιφάνεια τοϋ μπαλονιού, όταν αύτό φουσκώνη, βλέπει όλα τά σημεία τής έπιφανείας νά άπομακρύνωνται άπ' αύτόν. Νομίζει έτσι ότι αύτός βρίσκεται στο κέντρο τής διαστολής. Τήν ίδια όμως έντύπωσι θά είχε σ' οποιοδήποτε σημείο τής

37

έπιφανείας τού μπαλονιού και άν βρισκόταν. Δέν ύπάρχει κέντρο διαστολής.

Κάτι άνάλογσ συμβαίνει και μέ τά δισεκατομμύρια των γαλαξιών, πού κινούνται μέσα στό σύμπαν. Όλοι άπομακρύ-νονται άπ' όλους λόγω τής διαστολής, άλλά χωρίς νά ύπάρχη κάποιο κέντρο διαστολής. Κανείς γαλαξίας δέν κατέ-χει κάποια ειδική, προνομιακή θέσι μέσα στό σύμπαν! Αύτό τό βασικό συμπέρασμα τής Κοσμολογίας, ότι καμμιά θέσι μέσα στό σύμπαν δέν είναι προνομιακή, άλλά τό σύμπαν παρουσιάζει τις 'ίδιες ιδιότητες παντού, λέγεται «κοσμολογική άρχή».

Λοιπόν; Ό Γαλαξίας μας είναι ένας άνάμεσα σέ έκατοντά-δες δισεκατομμυρίων άλλους παρομοίους, σέ μία καθόλου άξιοζήλευτη, άλλά έντελώς κοινή θέσι. Και μέσα σ' αύτόν ό Ήλιος μας είναι ένας συνήθης άστέρας άνάμεσα σέ έκατον-τάδες δισεκατομμυρίων άλλους άστέρες και πάλι σέ μία έντελώς κοινή θέσι. Έκεϊ κάπου, όχι στό κέντρο, όπως πί-στευαν άλλοτε, άλλά σέ μιά γωνιά τοϋ ήλιακού μας συστή-ματος και ό πλανήτης μας.

Ή μικρή μας Γή έχασε τήν κεντρική της θέσι μέσα στον κόσμο. Δέν έχει καμμία προνομιακή τοποθέτησι ούτε μέσα στό ήλιακό μας σύστημα ούτε μέσα στό Γαλαξία μας ούτε μέσα στό σύμπαν γενικώτερα. 'Ελάχιστη σέ μέγεθος σχετικά μέ άλλα άστρικά σώματα, κατήντησε «ένα έκατομμυριοστό μέρος ένός κόκκου άμμου άπ' όλη τή θαλάσσια άμμο τοϋ κόσμου», όπως λέγει χαρακτηριστικά ό διάσημος άστρονό-μος Jeans10.

Στό βλέμμα τής σύγχρονης Κοσμολογίας ή Γή και ό άν-θρωπος μόλις και μετά βίας διακρίνονται σάν ποσότητες έλάχιστα μεγαλύτερες άπό τό μηδέν μέσα στό άχανές σύμ-παν.

Νάναι άραγε άκριβώς έτσι; 'Αλλά ή Κοσμολογία δέν είπε τον τελευταίο της λόγο

άκόμη. Δέν μάς παρουσίασε (ολοκληρωμένη τήν σύγχρονη άντίληψί της γιά τον άσήμαντο αύτό κόκκο τής άμμου, πού

10. Βλ. Β. Μπαρμπάνη, Τό άστρονομικό σύμπαν και ό άνθρωπος, Περ. «'Ελληνοχριστιανική Αγωγή», 'Οκτώβριος 1988, No 356, σ. 210.

λέγεται Γή καί στροβιλίζεται άσταμάτητα μέσα στον άπέ-ραντο, σιωπηλό καί μυστηριώδη κόσμο μας. Ά ς μή βια-σθούμε συνεπώς νά διατυπώσουμε μέ άπαισιοδοξία τά συμ-περάσματά μας. Ή συνέχεια μάς έπιφυλάσσει κάποια με-γάλη έκπληξι...

Ό μικρός πλανήτης μας διακρίνεται στο βάθος πάνω άπό τον ορίζοντα τής Σελήνης στήν ιστορική αύτή φωτογραφία, πού δεί-χνει τήν σεληνάκατο «Αετό» νά έπιστρέφη στο κυρίως σκάφος Columbia, 1 ΤΟ χιλιόμετρα πάνω άπό τήν έπιφάνεια τοϋ δορυφό-ρου τής Γιης, τον 'Ιούλιο τού 1969. Είναι ή πρώτη φορά πού οί άνθρωποι πάτησαν στή Σελήνη καί έτοιμάζονται τώρα γιά τήν έπιστροφή. Ή φωτογραφία δείχνει τή θέα πού είχε ό άστροναύ-τιης Michael Collins άπό τό Columbia πριν συνδεθούν τά δύο σκάφη καί άρχίση τό ταξίδι τοΰ γυρισμού.

3km τή ©xaxiicfj στή δυναμική Ιεώρησι του κόσμου

Upiv έλθουμε στή μεγάλη έκπληξι, είναι χρήσιμο νά άνα-φερθοϋμε στή «μεγάλη έκρηξι». Γιατί θά μάς βοηθήση νά σχηματίσουμε μία περισσότερο εύκρινή εικόνα γιά

τό σύμπαν και νά δούμε άκριβέστερα όχι μόνον τή δομή του στό χώρο, άλλά και τήν πορεία του στό χρόνο. Αύτό θά μάς δώση τή δυνατότητα νά συνειδητοποιήσουμε καλύ-τερα τή θέσι, τήν πορεία και τήν άποστολή τής Γής και τοΰ άνθρώπου, μέσα στό θαυμαστό και μεγαλειώδη κόσμο πού μάς περιβάλλει.

Ή θεωρία τής θερμής μεγάλης έκρήξεως (hot big-bang theory), είναι ή θεωρία γιά τή δημιουργία τοΰ κόσμου, πού σήμερα γίνεται καθολικά παραδεκτή άπό τον κόσμο τών επιστημόνων πού άσχολοΰνται μέ τή μελέτη τοΰ σύμπαντος. Υποστηρίζει ότι τό σύμπαν ήλθε στήν ϋπαρξι μέσα άπό μία τεράστια έκρηξι φωτός και άκτινοβολίας πού συνέβη κάτω άπό άπερίγραπτες συνθήκες πριν άπό 15 έως 20 δισεκατομ-μύρια χρόνια. 'Από τήν ύπέρπυκνη έκείνη πρωταρχική κατά-στασι και τήν έκρηκτική πλημμύρα τοΰ φωτός δημιουργήθη-καν τά στοιχειώδη σωμάτια τής ύλης, οί πυρήνες κατόπιν και τά άτομα, οί μεγάλες συγκεντρώσεις τής ϋλης στή συν-έχεια, πού σχημάτισαν, μετά άπό μεγάλα διαστήματα χρό-

40

νου, τούς άπειράριθμους γαλαξίες, τά άστέρια, τούς πλανή-τες, άνάμεσα στούς οποίους βρίσκεται και ή μικρή μας Γή, ή φιλόξενη κατοικία τού άνθρώπου.

Είναι φανερό ότι ή θεωρία αύτή παρουσιάζει όλο τον κόσμο σέ μία έξαιρετικά δυναμική κατάστασι. Τό σύμπαν βρίσκεται σέ πορεία. Άρχισε κάποια συγκεκριμένη στιγμή και προχωρεί μέ μία συγκεκριμένη προοπτική. Φαίνεται νά έχη ένα ώρισμένο λόγο ύπάρξεως και ένα συγκεκριμένο στόχο στον όποιο σκοπεύει σταθερά. Αύτή τήν αϊσθησι μάς δημιουργεί ή εικόνα τού σύμπαντος, όπως παρουσιάζεται σήμερα στά μάτια τών ειδικών.

Ποια είναι όμως τά έπιστημονικά δεδομένα πού ύποστηρί-ζουν αύτή τή δυναμική θεώρησι τοϋ κόσμου; Άπό τά πολλά πού ύπάρχουν θά άναφέρουμε στή συνέχεια μέ συντομία τά κυριώτερα.

Τό 1913 ό άστρονόμος Slipher "Ενα σύμπαν μελετούσε τον γειτονικό μας γα-

πού μεγαλώνει λαξία τής Ανδρομέδας, πού τότε δέν ήταν γνωστός σάν ένας

σπειροειδής γαλαξίας. Γιά τούς άστρονόμους ήταν μάλλον ένα νεφέλωμα πού ήταν άγνωστη ή σύστασι, ή άκριβής άπόστασι και τό μέγεθος του. Ό Slipher άνεκάλυψε ότι τό νεφέλωμα αύτό μαζί μέ άλλα 12 περίπου παρόμοια φωτεινά νεφελώματα πού βρίσκονται στή γειτονιά μας και πού άργό-τερα άπεδείχθη ότι είναι ξεχωριστοί γαλαξίες, άπομακρύνον-ται άπό τή Γή μέ μεγάλες ταχύτητες.

Τον έπόμενο χρόνο, τό 1914, σ' ένα Συνέδριο τής Αμερι-κανικής Αστρονομικής 'Ενώσεως στό Evanston τοϋ Illinois, ό Slipher παρουσίασε τά παράδοξα άποτελέσματα τών μελε-τών του. "Οταν τελείωσε, έγινε κάτι πρωτοφανές. Διηγείται ό καθηγητής του Miller, πού παρευρίσκετο έκεΐ, ότι «συνέβη κάτι πού ποτέ έως τότε ούτε και στή συνέχεια δέν άντί-κρυσα σ' ένα επιστημονικό συνέδριο. Όλοι σηκώθηκαν όρ-θιοι και έπευφημοϋσαν» μ' ένα αύθόρμητο ένθουσιασμό γιά τήν άσυνήθη φύσι τής άνακαλύψεως11.

11. R. Jastrow, God and the astronomers, Warner books, 1980, a. 14, 20, 22.

41

Στήν πραγματικότητα κανείς άπό τούς επιστήμονες εκεί-νους δέν κατάλαβε τί άκριβώς σήμαινε ή άνακάλυψι τοϋ Slipher. Ούτε καί ό ίδιος συνέδεσε τις μετρήσεις του μέ τή διαστολή τοϋ σύμπαντος- ήταν τόσο έπαναστατική ή ιδέα. Έδινε μάλιστα μία τελείως διαφορετική έρμηνεία στήν άπο-μάκρυνσι τών γαλαξιών12. Όλοι όμως αισθάνονταν ότι ή άνακάλυψι αύτή είχε κάποια τεράστια σημασία. Προμήνυε τή γέννησι τής συγχρόνου Κοσμολογίας, πού επρόκειτο νά πα-ρουσιάση μία μεγαλειώδη εικόνα τοϋ σύμπαντος μπροστά στά έκπληκτα μάτια τών ειδικών.

"Αλλοι άστρονόμοι στή συνέχεια έργάσθηκαν πάνω σ' έκεϊ-νες τις έντυπωσιακές διαπιστώσεις τού Slipher. Άπό τις με-λέτες τους έγινε φανερό τό 1923 ότι έκείνα τά μυστηριώδη νεφελώματα ήσαν ξεχωριστοί γαλαξίες, μέ δυσεξαρίθμητο πλήθος ήλίων ό καθένας. Ά ρ α θά έπρεπε νά είναι τεράστιοι σέ μέγεθος, καί άφοϋ στο τηλεσκόπιο διεκρίνοντο σάν μι-κρού μεγέθους σώματα, έπρεπε νά βρίσκωνται σέ πολύ με-γάλες άποστάσεις, πολύ πέρα άπό τά σύνορα τοϋ δικού μας γαλαξία.

ΤΗταν ή στιγμή πού ό άνθρωπος περνούσε τά σύνορα τοϋ γαλαξία σιόν όποίο άνήκει ό "Ηλιος καί ή Γή καί ξανοιγόταν στις άχανείς έκτάσεις τοϋ σύμπαντος. Άπό τότε άρχισαν οί άστρονόμοι νά συνειδητοποιούν πόσο πράγματι μεγάλο είναι τό σύμπαν.

Λίγο άργότερα, τό 1929, ό Hubble διετύπωσε τον περί-φημο νόμο τής διαστολής τοΰ σύμπαντος, γιά τήν όποία κάναμε λόγο καί στήν προηγούμενη παράγραφο. Όλο τό σύμπαν διαστέλλεται, όλοι οί γαλαξίες άπομακρύνονται με-ταξύ τους μέ τεράστιες ταχύτητες, πού είναι άνάλογες προς τις άποστάσεις πού τούς χωρίζουν. Ό νόμος αύτός άποτε-λεί μία άπό τις μεγαλύτερες άνακαλύψεις τής έπιστήμης, ή όποία έδωσε τήν άρχή στήν έκπληκτική άνάπτυξι τής συγ-χρόνου Κοσμολογίας.

Άλλά «έάν οί γαλαξίες άπομακρύνονται, τότε θά έπρεπε κάποτε νά ήσαν πλησιέστερα ό ένας μέ τον άλλον». Σέ χρόνο λιγώτερο άπό 20 δισεκατομμύρια χρόνια, όπως ύπο-λογίζουν, θά έπρεπε νά ήσαν όλοι πλησιέστατα. «Οί γαλα-

12. R. Jastrow, ένθ' άνωτ., σ. 37.

42

ξίες δέν άπομακρύνονται μεταξύ τους έξ αίτιας μιάς μυστη-ριώδους δυνάμεως πού τούς άπωθεϊ τον ένα άπό τον άλ-λον», παρατηρεί ό St. Weinberg, ένας άπό τούς διασημότε-ρους φυσικούς τής έποχής μας. «Μάλλον, οί γαλαξίες άπο-μακρύνονται μεταξύ τους, διότι αύτή τήν κίνησί τους τήν προκαλεί κάποιο είδος έκρήξεως πού συνέβη στό παρελ-θόν»13. Έτσι οί γαλαξίες μοιάζουν νά είναι τά θραύσματα μιάς τεραστίας έκρήξεως, πού συνέβη κάπου 15 έως 20 δισεκατομμύρια χρόνια πρίν.

Ή παρατηρούμενη διαστολή τοΰ σύμπαντος, προϋποθέτει μία συγκεκριμένη άρχή στό άπώτατο παρελθόν και βοηθεί νά δούμε τον κόσμο σέ μία έντυπωσιακά δυναμική κατά-στασι.

Άλλά έάν τό σύμπαν βρίσκεται Βλέπουμε σήμερα σέ διαστολή, αύτό ση-

τό παρελθόν! μαίνει ότι στό παρελθόν πέρασε άπό καταστάσεις μεγαλυτέρας

πυκνότητος και μάλιστα τόσο μεγαλυτέρας όσο μικρότερη ήταν ή ήλικία του.

Όπως παρατηρούμε σήμερα τή διαστολή και κανείς δέν μπορεί νά τήν άμφισβητήση, ύπάρχει τρόπος νά παρατηρή-σουμε και τήν προγενέστερη κατάστασι τής μεγαλυτέρας πυκνότητος; Αύτό θά άποτελοϋσε μία έπί πλέον άπόδειξι ότι τό σύμπαν δέν είναι στατικό και αιώνιο, όπως ύπεστήριζαν παλαιότερες θεωρίες, άλλά έξελίσσεται δυναμικά μέσα στό χρόνο.

Πώς όμως μπορούμε νά παρατηρήσουμε τό παρελθόν; Νά δούμε άμεσα τί γινόταν τότε, σέ μιά παλαιότερη έποχή; Είναι πολύ άπλό. Και μάλιστα άναγκαστικό! Δέν γίνεται δια-φορετικά. Όλες οί παρατηρήσεις πού κάνομε δέν μάς δεί-χνουν τά άντικείμενα πού παρατηρούμε όπως είναι τήν ώρα πού τά παρατηρούμε, άλλά όπως ήταν όταν τό φώς πού φθάνει στα μάτια μας ξεκίνησε άπ' αύτά. Αύτό βέβαια δέν έχει ιδιαίτερη σημασία όταν πρόκειται γιά παρατηρήσεις άν-τικειμένων πού βρίσκονται πολύ κοντά μας. Στις άστρονομι-

13. St. Weinberg, The first three minutes, Flamingo, Published by Fontana Paperbacks, 1983, o. 36, 43.

43

κές παρατηρήσεις όμως ή διαφορά είναι σημαντικότατη. Τό πιο κοντινό άστέρι, τον α τοϋ Κενταύρου, πού είπαμε ότι άπέχει άπό μάς 4,25 έτη φωτός, τον βλέπουμε όχι όπως είναι σήμερα, άλλά όπως ήταν πριν άπό 4 χρόνια και 3 μήνες. Τό φώς του πού φθάνει σήμερα στή Γή είχε ξεκινή-σει άπό τό άστέρι αύτό πριν άπό 4 χρόνια και 3 μήνες. Μία παρατήρησι σέ πολύ μεγάλη άπόστασι, π.χ. σέ 1 δισεκατομ-μύριο έτη φωτός, μάς παρουσιάζει μία εικόνα πού ίσχυε πριν άπό ένα δισεκατομμύριο χρόνια, όταν ξεκίνησε άπό έκεί τό φώς πού σήμερα φθάνει στή Γή και τό παρατηρούμε. Έτσι, όσο παρατηρούμε σέ μεγαλύτερες άποστάσεις στο χώρο, τόσο βυθίζουμε τό βλέμμα μας και στο χρόνο. Ό σ ο οί παρατηρήσεις μας γίνονται σέ πιο άπομακρυσμένες περι-οχές, τόσο οί πληροφορίες μας άναφέρονται σέ παλαιότε-ρες έποχές! Νά, λοιπόν, ότι μπορούμε νά βλέπουμε σήμερα τί άκριβώς ίσχυε πριν άπό έκατομμύρια καί δισεκατομμύρια χρόνια.

Έφ' όσοντό σύμπαν διαστέλλεται συνεχώς, πρέπει καθώς παρατηρούμε σέ μεγαλύτερες άποστάσεις, νά διαπιστώνουμε όλο καί μεγαλύτερη πυκνότητα, διότι στις μεγαλύτερες άπο-στάσεις, δηλαδή στο παρελθόν, τό σύμπαν πρέπει νά ήταν πυκνότερο.

Παρατηρήσεις σέ μεγάλα βάθη μέσα στο σύμπαν γίνονται σήμερα μέ τά ραδιοτηλεσκόπια, πού δέχονται άσθενέστατα ραδιοσήματα άπό άποστάσεις πολύ μεγαλύτερες άπό έκεΐνες στις όποιες φθάνουν τά οπτικά τηλεσκόπια. Τά σύγχρονα αύτά όργανα παρατηρήσεων μάς βοηθούν νά ξεφυλλίζουμε τις πιο παλιές σελίδες, στά πρώτα κεφάλαια τής ιστορίας τοϋ σύμπαντος.

Πράγματι! Ό άγγλος Ryle, πού πήρε τό βραβείο Nobel τό 1974, καί οί συνεργάτες του, διεπίστωσαν μέ ραδιοαστρονο-μικές παρατηρήσεις ότι ή πυκνότης τών ραδιογαλαξιών, δη-λαδή γαλαξιών πού έκπέμπουν τεράστια ποσά ένεργείας στήν περιοχή τών ραδιοκυμάτων, αύξάνει όσο αύξάνει καί ή άποστασί τους άπό μάς14.

"Ηλθε συνεπώς καί ή ραδιοαστρονομία, πού άνεπτύχθη

14. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, Κοσμολογία - Ή δομή και ή εξέλιξη τοϋ σύμπαντος, έκδ. β', 'Αθήνα 1984, σ. 180.

44

Τό τεράστιο αύτό ραδιοτηλεσκόπιο βρίσκεται κοντά στή Βόννη τής

Γερμανίας και έχει διάμετρο 100 μέτρων.

στα τελευταία χρόνια, νά συμβάλη μέ τις δικές της παρατη-ρήσεις στήν έπιβεβαίωσι τής άπόψεως ότι τό σύμπαν δέν βρίσκεται σέ μία στατική κατάστασι, άλλά έξελίσσεται συνε-χώς και ξεκίνησε άπό μία κατάστασι πολύ πυκνότερη άπό τή σημερινή.

Μέ τά έντυπωσιακά άποτελέ-Ή «άρχή» μέσα σματα τών παρατηρήσεων συμ-

άπό τις εξισώσεις φώνησαν και οί θεωρητικές έρευνες. Τά συμπεράσματα στά

όποία ώδηγοϋσαν οί λεπτομερείς άναλύσεις τών παρατηρή-σεων τών τηλεσκοπίων, άρχισαν νά διατυπώνωνται πάνω στό χαρτί, σάν άποτελέσματα στά όποία ώδηγοϋσαν πιά και οί έξισώσεις.

Ένώ ό Slipher στήν 'Αμερική παρουσίαζε τις παρατηρή-σεις του γιά τήν άπομάκρυνσι τών γαλαξιών, ό Einstein στήν Εύρώπη προχωρούσε στή διατύπωσι τής Γενικής Θεωρίας

45

τής Σχετικότητος (1916), πού επαληθεύθηκε στή συνέχεια άπό διάφορες παρατηρήσεις καί άπέδειξε κατ' έπανάληψιν τήν στέρεη άντοχή της. Μέ τήν θεωρία αύτή ό Einstein μελετούσε τον χώρο καί τον χρόνο τοϋ σύμπαντος σέ σχέσι μέ τήν κατανομή τής ύλης καί τής ένεργείας του.

Ήταν καταπληκτικό! Λύνοντας μερικές έξισώσεις, προσπα-θούσαν οί επιστήμονες νά λύσουν καί τό μεγάλο πρόβλημα, νά περιγράψουν τον κόσμο, νά εξιχνιάσουν τήν ιστορία του στο άπώτατο παρελθόν του, νά μελετήσουν τήν κατάστασί του στο παρόν, νά προσδιορίσουν τήν έξέλιξί του στο μέλ-λον.

Στήν προσπάθεια όμως αύτή ό Einstein έχασε τήν πρωτο-πορία. Ό μεγαλοφυής έπιστήμων παρέμεινε δέσμιος τών άντιλήψεων τής έποχής του, πού ήθελαν τό σύμπαν στατικό, πάντοτε τό ϊδιο, άμετάβλητο στο χρόνο. Έψαξε ειδικά γιά μιά λύσι πού θά συμφωνούσε μέ αύτές τις ιδέες. Καί έπειδή τέτοια λύσι δέν μπορούσε νά βρεθή, άναγκάσθηκε νά έκβιάση τά πράγματα, νά εΐσαγάγη στις εξισώσεις του έναν όρο, πού ώνομάσθηκε «κοσμολογική σταθερά», καί πού θά τον βοηθούσε νά καταλήξη στο άποτέλεσμα πού ήθελε15. 'Αργότερα τά πράγματα τον άνάγκασαν νά μετανοιώση γιά τήν ένέργειά του αύτή καί νά όμολογήση πώς αύτό ήταν τό μεγαλύτερο λάθος τής ζωής του.

"Αλλοι όμως έπιστήμονες στήν Εύρώπη κατώρθωσαν νά βρούν λύσεις τών έξισώσεων τοΰ Einstein, πού ώδηγοϋσαν σ' ένα διαστελλόμενο σύμπαν, στο όποιο οί γαλαξίες άπεμα-κρύνοντο ταχύτατα ό ένας άπό τον άλλον, όπως διεπίστω-ναν καί οί παρατηρήσεις στήν 'Αμερική.

Τελικά ό Βέλγος ιερεύς abbe LemaTtre τό 1927 καί ό ρωσοαμερικανός Gamow τό 1948, διετύπωσαν πρώτοι τήν κυριώτερη σύγχρονη θεωρία γιά τήν άρχή τοΰ σύμπαντος, τή θεωρία τής άρχικής «μεγάλης έκρήξεως», κατά τήν όποία τό σύμπαν ξεκίνησε τή ζωή του μέ μία τεράστια έκρηξι, πού άρχή της είχε μιά ύπέρθερμη καί ύπέρπυκνη κατάστασί.

Ναι! Έδώ είναι τό άφάνταστα έντυπωσιακό! Οί έξισώσεις πλέον κόβουν τό δρόμο προς ένα άπειρο παρελθόν. Οί έπιστήμονες σήμερα μετρούν τήν ήλικία τοΰ σύμπαντος, μι-λούν γιά συγκεκριμένες έποχές τής ζωής του, καί φθάνουν

15. St. Weinberg, ένθ' άνωτ., σ. 41.

44

Τό τεράστιο αύτό ραδιοτηλεσκόπιο βρίσκεται κοντά στή Βόννη τής

Γερμανίας και έχει διάμετρο W0 μέτρων.

στά τελευταία χρόνια, νά συμβάλη μέ τις δικές της παρατη-ρήσεις στήν έπιβεβαίωσι τής άπόψεως ότι τό σύμπαν δέν βρίσκεται σέ μία στατική κατάστασι, άλλά έξελίσσεται συνε-χώς και ξεκίνησε άπό μία κατάστασι πολύ πυκνότερη άπό τή σημερινή.

Μέ τά έντυπωσιακά άποτελέ-Ή «άρχή» μέσα σματα τών παρατηρήσεων συμ-

άπό τις εξισώσεις φώνησαν και οί θεωρητικές έρευνες. Τά συμπεράσματα στά

όποία ώδηγοϋσαν οί λεπτομερείς άναλύσεις τών παρατηρή-σεων τών τηλεσκοπίων, άρχισαν νά διατυπώνωνται πάνω στό χαρτί, σάν άποτελέσματα στά όποία ώδηγοϋσαν πιά και οί έξισώσεις.

Ένώ ό Slipher στήν 'Αμερική παρουσίαζε τις παρατηρή-σεις του γιά τήν άπομάκρυνσι τών γαλαξιών, ό Einstein στήν Εύρώπη προχωρούσε στή διατύπωσι τής Γενικής Θεωρίας

45

της Σχετικότητος (1916), πού έπαληθεύθηκε στή συνέχεια άπό διάφορες παρατηρήσεις καί άπέδειξε κατ' έπανάληψιν τήν στέρεη άντοχή της. Μέ τήν θεωρία αύτή ό Einstein μελετούσε τον χώρο καί τον χρόνο τοϋ σύμπαντος σέ σχέσι μέ τήν κατανομή τής ύλης καί τής ένεργείας του.

Ήταν καταπληκτικό! Λύνοντας μερικές έξισώσεις, προσπα-θούσαν οί έπιστήμονες νά λύσουν καί τό μεγάλο πρόβλημα, νά περιγράψουν τον κόσμο, νά έξιχνιάσουν τήν ιστορία του στο άπώτατο παρελθόν του, νά μελετήσουν τήν κατάστασί του στο παρόν, νά προσδιορίσουν τήν έξέλιξί του στο μέλ-λον.

Στήν προσπάθεια όμως αύτή ό Einstein έχασε τήν πρωτο-πορία. Ό μεγαλοφυής έπιστήμων παρέμεινε δέσμιος τών άντιλήψεων τής εποχής του, πού ήθελαν τό σύμπαν στατικό, πάντοτε τό ϊδιο, άμετάβλητο στο χρόνο. Έψαξε ειδικά γιά μιά λύσι πού θά συμφωνούσε μέ αύτές τις ιδέες. Καί επειδή τέτοια λύσι δέν μπορούσε νά βρεθή, άναγκάσθηκε νά έκβιάση τά πράγματα, νά είσαγάγη στις έξισώσεις του έναν όρο, πού ώνομάσθηκε «κοσμολογική σταθερά», καί πού θά τον βοηθούσε νά καταλήξη στο άποτέλεσμα πού ήθελε15. 'Αργότερα τά πράγματα τον άνάγκασαν νά μετανοιώση γιά τήν ένέργειά του αύτή καί νά όμολογήση πώς αύτό ήταν τό μεγαλύτερο λάθος τής ζωής του.

"Αλλοι όμως έπιστήμονες στήν Εύρώπη κατώρθωσαν νά βροΰν λύσεις τών έξισώσεων τοϋ Einstein, πού (οδηγούσαν σ' ένα διαστελλόμενο σύμπαν, στο όποιο οί γαλαξίες άπεμα-κρύνοντο ταχύτατα ό ένας άπό τον άλλον, όπως διεπίστω-ναν καί οί παρατηρήσεις στήν 'Αμερική.

Τελικά ό Βέλγος ιερεύς abbe LemaTtre τό 1927 καί ό ρωσοαμερικανός Gamow τό 1948, διετύπωσαν πρώτοι τήν κυριώτερη σύγχρονη θεωρία γιά τήν άρχή τοΰ σύμπαντος, τή θεωρία τής άρχικής «μεγάλης έκρήξεως», κατά τήν όποία τό σύμπαν ξεκίνησε τή ζωή του μέ μία τεράστια έκρηξι, πού άρχή της είχε μιά ύπέρθερμη καί ύπέρπυκνη κατάστασί.

Ναί! Έδώ εϊναι τό άφάνταστα έντυπωσιακό! Οί εξισώσεις πλέον κόβουν τό δρόμο προς ένα άπειρο παρελθόν. Οί έπιστήμονες σήμερα μετρούν τήν ήλικία τού σύμπαντος, μι-λούν γιά συγκεκριμένες έποχές τής ζωής του, καί φθάνουν


46

άκόμη νά προσδιορίσουν «έποχές» στήν πρώτη - πρώτη του άρχή, όπως π.χ. τήν «έποχή τοϋ Plank» στά 10 43 sec, νά περιγράφουν δηλαδή τήν κατάστασι τοϋ σύμπαντος σ' ένα άσύλληπτα άπειροελάχιστο πολλοστημόριο τού πρώτου δευ-τερολέπτου τής ζωής του! Είναι τόσο σίγουροι ότι ό κόσμος είχε άρχή!

Παρατηρήσεις και θεωρητικές έρευνες παρουσιάζουν τον κόσμο σέ μία εντυπωσιακά δυναμική κατάστασι. Ό ίδιος ό Einstein πού στήν άρχή άντέδρασε έντονα στήν ιδέα ένός δυναμικού, διαστελλομένου σύμπαντος, άναγκάστηκε κάτω άπό τήν πίεσι τών δεδομένων τών παρατηρήσεων πού έκα-μαν φανερή τή διαστολή, νά μετακινηθή άπό τις θέσεις του. Λίγο πριν άπό τον θάνατο του, είπε σέ κάποιο έπισκέπτη του, ότι άποδέχεται πλήρως τήν ιδέα «μιάς άρχής»16.

Τήν ιδέα τής «άρχής» τήν έπέ-Ό απόηχος βαλε τελείως δικαιολογημένα μιά

τής έκρήξεως άκόμη πιο πρόσφατη άνακάλυψι πού θεωρείται «μιά άπό τις ση-

μαντικώτερες ένδείξεις ότι τό Σύμπαν προέρχεται άπό ένα άρχικό στάδιο μεγάλης πυκνότητας και θερμοκρασίας»17.

Οί ειδικοί δέν δίστασαν νά χρησιμοποιήσουν τις πιο έντυ-πωσιακές έκφράσεις γιά νά ύπογραμμίσουν τή σημασία αύ-τής τής άνακαλύψεως: Είναι «μιά άπό τις μεγαλύτερες κο-σμολογικές κατακτήσεις όλων τών έποχών» γράφουν18. «'Αποτέλεσε τό μεγαλύτερο βήμα στήν έξέλιξι τής Κοσμολο-γίας τών τελευταίων έτών»19. «Ένα άπό τά μεγαλύτερα έπι-στημονικά γεγονότα όλων τών έποχών», «μία άπό τις μεγα-λύτερες άνακαλύψεις στά 500 χρόνια τής συγχρόνου άστρο-νομίας»20, «μία άπό τις σπουδαιότερες έπιστημονικές άνακα-λύψεις τοΰ 20οΰ αιώνος»21.

Ποια είναι ή άνακάλυψι αύτή; Πρόκειται γιά τήν 'Ακτινοβο-λία Μικροκυμάτων, πού άνεκαλύφθη τό 1965 άπό τούς Arno Penzias και Robert Wilson και τούς χάρισε τό βραβείο Nobel

16. R. Jastrow, ένθ' άνωτ., σ. 33. 17. Γ. ΚοντόπουΑου, Δ. Κωτσάκη, ένθ' άνωτ., σ. 104. 18. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, ένθ' άνωτ., σ. 103. 19. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, ένθ' άνωτ., σ. 13. 20. R. Jastrow, ένθ' άνωτ., σ. 8. 21. St. Weinberg, ένθ' άνωτ., σ. 120.

47

τό 1978. Οί δύο έπιστήμονες προσπαθούσαν μέ μία άσυν-ήθη κεραία νά μετρήσουν τήν έντασι τών ραδιοκυμάτων πού έκπέμπονται σέ ώρισμένα πλάτη άπό τον Γαλαξία μας. Δέν ήταν κοσμολογικής σημασίας ή ερευνά τους. Δέν ερευνού-σαν γιά τήν άρχή τού σύμπαντος. Βρέθηκαν όμως άντιμέτω-ποι μέ μιά έκπληκτική πραγματικότητα πού θά έδινε άπάν-τησι σ' ένα άπό τά μεγαλύτερα κοσμολογικά μυστήρια.

Τί άκριβώς συνέβη; Διεπίστωσαν ότι ή κεραία τους δεχό-ταν ένα σταθερό ραδιοθόρυβο, μία άμυδρότατη άκτινοβολία, πού δέν είχε καμμιά συγκεκριμένη άφετηρία. Δέν έρχόταν άπό κάποια έξωγήϊνη πηγή, άπό τή Σελήνη, τον Ήλιο ή κάποιο άλλο άστέρι. Δέν μεταβαλλόταν άνάλογα μέ τήν ώρα ή τήν έποχή. Ή παράδοξη άκτινοβολία έρχόταν συνεχώς καί άπό κάθε κατεύθυνσι, άπ' όλο τό χώρο τοΰ διαστήματος.

Οί δύο έπιστήμονες βρέθηκαν σέ μεγάλη άπορία καί δέν ήξεραν τί νά ύποθέσουν. Ή έπικοινωνία τους όμως μέ άλ-λους έρευνητάς πού μελετούσαν τό σύμπαν, έξήγησε τό μυστήριο. "Αλλοι έπιστήμονες κοσμολόγοι, είχαν ύποστηρίξει ότι στά πρώτα στάδια τής ζωής του τό σύμπαν έπρεπε νά ήταν πλημμυρισμένο άπό ένα τεράστιο ποσό έντονης άκτινο-

Ή παράξενη κεραία, μέ την οποία oi Penzias και Wilson μέτρη-σαν τό υπόστρωμα τής άκτινοβολίας μικροκυμάτων τών 3° Κ.

48

βολίας πού αντιστοιχούσε σέ πολύ ύψηλές θερμοκρασίες. Καθώς τό σύμπαν διεστέλλετο, ή άκτινοβολία αύτή έπρεπε νά έξακολουθή νά ύπάρχπ· Ή άντίστοιχη όμως θερμοκρασία της έπρεπε νά έλαπώνεται συνεχώς, ώστε σήμερα νά έχη φθάσει σέ πάρα πολύ χαμηλές τιμές.

Ήταν φανερό ότι οί Penzias και Wilson, χωρίς νά τό έπιδιώξουν, παρατηρούσαν αύτό τό έλάχιστο ύπόλειμμα έκεί-νης τής έντονης άρχικής άκτινοβολίας. Ή κεραία τους συνε-λάμβανε τό άρχαιότερο σήμα πού ήλθε άπό τό διάστημα, μιά άκτινοβολία πού είχε έκπεμφθή πολύ πριν άπό τό φώς και τοϋ πιο μακρινού γαλαξία πού μπορούμε νά δούμε σή-μερα22.

«Τό σπουδαιότερο πράγμα», λέγει ό St. Weinberg, «πού πέτυχε ή τελευταία αύτή άνακάλυψι τοΰ ύποστρώματος τής άκτινοβολίας τών 3°Κ τό 1965, ήταν ότι άνάγκασε όλους μας νά πάρουμε στά σοβαρά τήν ιδέα ότι υπήρξε ένα άρχικό στάδιο τοΰ σύμπαντος»23.

Μιά άμυδρή, παμπάλαια, μόλις άντιληπτή άκτινοβολία, έρ-ριχνε πλέον άπλετο φώς στό μυστήριο τής δημιουργίας και φώτιζε τό βασικώτατο πρόβλημα περί τής άρχής τοΰ σύμ-παντος.

Οί άστρονόμοι κατορθώνουν σήμερα νά βλέπουν τις άσθε-νέστατες άνταύγειες έκείνης τής πρώτης έκθαμβωτικής λάμ-ψεως πού συνέβη πριν άπό 15 έως 20 δισεκατομμύρια χρό-νια, και αισθάνονται ότι άκοΰν νά έρχεται άπό κάθε κατεύ-θυνσι, άπ' όλο τό σύμπαν, μέρα και νύχτα συνεχώς, άσθε-νής άλλά εύδιάκριτος ό άπόηχος έκείνης τής τρομακτικής έκρήξεως και ό άντίλαλος τοΰ έξουσιαστικοΰ και παντοδυνά-μου προστάγματος πού έφερε στήν ύπαρξι τά πάντα: «γενη-θήτω»!

Παρακολουθώντας Στήν αλυσίδα τών έκπληκτικών nuHimunuuow^us α ύ τ ω ν διαπιστώσεων υπήρξε και

τη δημιουργία σ υ νέχεια. Τον 'Απρίλιο τοΰ του κοσμου i g g 2 ^ ν έ α άνακάλυψι συνε-

κλόνισε τούς κοσμολόγους και προκάλεσε γενικώτερο ένδια-φέρον. "Ενας δορυφόρος τής NASA, ό COBE (άπό τά άρ-χικά τών λέξεων COsmic Background Explorer, δηλ. έξερευ-

22. St. Weinberg, ένθ' άνωτ., σ. 71. 23. St. Weinberg, ένθ' άνωτ., σ. 128.

49

νητής τοϋ ύποοτρώματος της κοσμικής άκτινοβολίας), πού μετρούσε τήν άκτινοβολία τών μικροκυμάτων πού άνεκάλυ-ψαν οί Penzias καί Wilson τό 1965, «είδε» κάτι πού περίμε-ναν νά δούν οί έπιστήμονες, άλλά ποτέ στο παρελθόν δέν είχαν κατορθώσει· τό πρωταρχικό στάδιο τής δημιουργίας τών γαλαξιών καί τών άστέρων!

Ό δορυφόρος αύτός έκανε περισσότερες άπό 300 έκα-τομμύρια μετρήσεις άπό τό 1989. Ένώ μετρούσε τήν άκτινο-βολία τών μικροκυμάτων, τό άρχαιότερο φώς πού βλέπουμε άπό τή μεγάλη έκρηξι, «διέκρινε» περιοχές τοΰ ούρανού, στις όποιες ή άκτινοβολία αύτοΰ τοϋ πρωταρχικού φωτός ήταν άνεπαίσθητα θερμότερη ή ψυχρότερη άπό τον μέσο όρο, κατά περίπου 30 έκατομμυριοστά τού βαθμού. Αύτό ήταν! Οί ελάχιστες αύτές διαφορές τής θερμοκρασίας ισο-δυναμούν μέ άνεπαίσθητες διαφορές στήν πυκνότητα τής ύλης. Φανερώνουν, πώς, λίγες μόνον έκατοντάδες χιλιάδες χρόνια άπό τήν μεγάλη έκρηξι, σχηματίσθηκαν περιοχές ύλης σάν κυματισμοί άπό λεπτά σύννεφα πού περιβάλλονται άπό λιγώτερο πυκνή ύλη. Οί κυματισμοί αύτοί, μέ τήν μεγα-λύτερη πυκνότητά τους, συνεκέντρωσαν λόγψ τής έλξεως τής βαρύτητος στήν περιοχή τους άκόμη μεγαλύτερες ποσό-τητες ύλης, μέ άποτέλεσμα νά όδηγήοουν μετά άπό δισεκα-τομμύρια χρόνια στή γένεσι τών γαλαξιών, τών άστέρων κλπ. Ό COBE «έβλεπε» αύτά τά πρώτα κύματα, τούς άρχαι-ότερους σχηματισμούς, πού πριν άπό 15 δισεκατομμύρια χρόνια περίπου, έδιναν τήν γένεσι στούς γαλαξίες καί στούς άστέρες πού συγκροτούν σήμερα τό σύμπαν!

«'Εάν είσθε θρησκευόμενοι, είναι σάν νά βλέπετε τον Θεό», είπε ό George Smoot, άστροφυσικός τοΰ Πανεπιστη-μίου Berkeley, τής Καλιφόρνιας, καί έπί κεφαλής τής ομάδος πού πραγματοποίησε τις έρευνες μέ τον COBE, όταν σέ μία κατάμεστη αίθουσα τής 'Αμερικανικής "Εταιρείας Φυσικής στήν Ούάσιγκτων, έκαμε τις σχετικές άνακοινώσεις. Ό Jo-seph Silk, άστροφυσικός στο ϊδιο Πανεπιστήμιο, είπε ότι οί έπιστήμονες «έχουν βρει τον ένδιάμεσο κρίκο πού έλειπε. Αύτό πλέον καταρρίπτει καί τις τελευταίες μεγαλύτερες άν-τιρρήσεις στήν Μεγάλη Έκρηξι»24.

24. Lemonick Michael, Echoes of the Big Bang, «Time», May 4, 1992, Vol. 139, No 18, σ. 46, 47.


Τό νεφέλωμα τοϋ Ώρίωνος στή σελίδα αύτή και τό Τριπλό νεφέλωμα στήν επόμενη σελίδα είναι περιοχές τοΰ ούρανοΰ στις οποίες εξακολου-θούν καϊ σήμερα νά δημιουργούνται άστέρια. Συμπυκνώσεις τής σκόνης και τοΰ άερίου τών νεφελωμάτων μπορούν νά άποτελέσουν τήν άρχή

Ό ένθουσιασμός πού προκάλεσε στον κόσμο τών άστρο-νόμων ή νέα άνακάλυψι ήταν μεγάλος. «Αύτό πού έχουμε βρει άποτελεί άπόδειξι γιά τήν γέννησι τοϋ σύμπαντος», εί-παν. "Αν οί έρευνες έπιβεβαιωθοϋν, «ή άπίστευτα σπουδαία» άνακάλυψι «είναι μία άπό τις μεγαλύτερες άνακαλύψεις τής έπιστήμης»25.

• • •

«Στούς προηγούμενους αιώνες, οί άστρονόμοι μπορούσαν άπλώς νά σκέπτωνται και νά ύποθέτουν· στον εικοστό αι-ώνα, βρισκόμαστε άντιμέτωποι μέ τά γεγονότα», λέγει ό Jo-seph Silk26.

Σήμερα πλέον ή Κοσμολογία μιλάει μέ έντυπωσιακή βεβαι-ότητα γιά άναπάντητα προβλήματα τοϋ παρελθόντος και σχηματίζει μία σαφή και μεγαλειώδη εικόνα γιά τή δομή, τή σύστασι και ιστορία τού κόσμου. Στήν εικόνα αύτή κατέλη-ξαν οί έπιστήμονες χωρίς νά τό έπιδιώκουν, χωρίς κάν νά τό περιμένουν!

25. «Herald Tribune», Paris, April 24, 1992, No 33, 951 σ. 1. 26. Joseph Silk, The Big Bang, W. H. Freeman and Company, San

Francisco, 1989, a. XIII.

σχηματισμού νέων άστέρων. Ή Δημιουργία συνεχίζεται! Μέ ρυθμό όμως πού ολοένα φθίνει. Τό σύμπαν ξεκίνησε τή ζωή του, τή συνεχίζει και πορεύεται σταθερά προς τό τέλος του! "Εχει άρχή, έχει πορεία καί σκοπό!

Είναι ιδιαίτερα έντυπωσιακό: Ό Slipher δέν περίμενε νά άνακαλυψη τις πρώτες ένδείξεις τής διαστολής τού σύμπαν-τος. Οί μετρήσεις του όμως, πού τις έρμήνευε διαφορετικά, σ' αύτήν ώδηγοΰσαν. Ό Einstein ήταν άνέτοιμος νά δεχθή τήν ιδέα τής «άρχής». Οί έξισώσεις του όμως, άν καί τις έλυνε στήν άρχή διαφορετικά, έκεί τον ώδηγοΰσαν. Καί οί Penzias καί Wilson μέ άλλο σκοπό έκαναν τήν ερευνά τους καί δέν ύπωπτεύοντο καθόλου τήν σημασία τών μετρήσεων πού έπαιρναν. Προσπάθησαν μάλιστα στήν άρχή νά τις άπο-φύγουν. Αύτές όμως μέ έπιμονή έδειχναν ξεκάθαρα τήν «άρχή».

Αύτοί πού έπέβαλαν γιά τό σύμπαν μιά εικόνα τόσο δυνα-μική, τό έκαμαν χωρίς νά τό έπιδιώκουν. Καί μάλιστα ήσαν τόσο άνυποψίαστοι γιά τήν εικόνα αύτή, ώστε όταν οί έρευ-νές τους τήν έπέβαλαν, αύτοί στήν άρχή άντιδροΰσαν! Ή εικόνα ήταν τόσο άπρόσμενη καί άπίθανα έκπληκτική!

Σήμερα πλέον οί έπιστήμονες μετρούν τήν ήλικία τοϋ σύμ-παντος. Προσδιορίζουν τήν άρχή του. Ό όρος «Γένεσις» περνάει σάν επιστημονικός όρος στά έπιστημονικά βιβλία! Ό κόσμος είχε άρχή!

52

Αύτό τό κηρύττει βέβαια έξ άρχής ό αιώνιος λόγος τοΰ Θεού. «Έν ά ρ χ ή έποίησεν ό Θεός τον ούρανόν και τήν γήν». Αύτός είναι ό πρώτος στίχος της 'Αγίας Γραφής (Γε-νέσ. α' 1). Αύτή είναι ή σταθερή διδασκαλία τής Πίστεως. Ό κόσμος δέν είναι αιώνιος. Κάποτε, στό άπώτατο παρελ-θόν, μέ τό παντοδύναμο και δημιουργικό πρόσταγμα τοΰ Θεοΰ, ήλθε άπό τήν άνυπαρξία στήν ΰπαρξι. Έλαβε άρχή.

Στήν άνθρώπινη όμως φιλοσοφία, πού άναζητεϊ μέ τις δι-κές της δυνάμεις τήν άλήθεια, ή ιδέα τής «άρχής» άποτελεί μία έπαναστατική καινοτομία. 'Από τά άρχαία χρόνια μέχρι και τις άρχές τοΰ αιώνος μας, τίποτε δέν φαινόταν ικανό νά μετακινήση τον κόσμο άπό τά αιώνια βάθρα του. Επικρα-τούσε ή άντίληψι ότι ό κόσμος είναι στατικός, πάντοτε ό ίδιος: «Κόσμον τόνδε, τον αύτόν άπάντων, ούτε τις θεών ούτε άνθρώπων έποίησεν, άλλ' ήν άεί και έστι και έσται», έλεγε ό 'Ηράκλειτος. Αύτός ήταν ή άσάλευτη και άνώτατη άρχή άπό τήν όποία προέρχονται τά πάντα. Άκόμη και οί θεοί στον Όμηρο έρχονται μετά, προέρχονται άπό τό «ύγρό στοιχείο», άπό τον 'Ωκεανό. Μέχρι και στον αιώνα μας ύπήρχε θεωρία, ή «θεωρία τής σταθεράς καταστάσεως», πού έπέμενε νά ύποστηρίζη μία στατική θεώρησι τοΰ κό-σμου, ότι δηλαδή τό σύμπαν είναι αιώνιο, ποτέ δέν δημιουρ-γήθηκε και είναι πάντοτε τό ίδιο.

Οί τελευταίες όμως καταπληκτικές πρόοδοι τής 'Επιστήμης κατέρριψαν οριστικά πλέον τήν ιδέα αύτή. Στούς κύκλους τών έπιστημόνων έπικρατεί τώρα ή δυναμική θεώρησι τοΰ κόσμου. Φαίνονται άπόλυτα πεπεισμένοι και μιλούν μέ άτράν-ταχτη βεβαιότητα. Ό κόσμος έχει άρχή! Και ή άρχή άκολου-θείται άπό συγκεκριμένη πορεία προς ώρισμένο τέλος. Τό σύμπαν προχωρεί σέ μία ώρισμένη κατεύθυνσι, δείχνει νά έχη κάποια συγκεκριμένη προοπτική. Ή Δημιουργία παρουσι-άζεται έτσι νά έχη σκοπό!

Ποιός είναι όμως ό σκοπός τοΰ σύμπαντος; 'Ερώτημα βασικώτατο και πολύ ένδιαφέρον. Ερώτημα πε-

ρισσότερο φιλοσοφικό, θά έλεγε κανείς. Είναι όμως θαυμα-στό, ότι στις μέρες μας και ή θετική Επιστήμη, ή Κοσμολο-γία, έχει τον λόγο της. Βοηθεί σημαντικά. Προτείνει άπάν-τησι, πού μάλιστα τήν ύποστηρίζει μέ ισχυρότατα έπιχειρή-ματα. Και έδώ πλέον είναι ή μεγάλη έκπληξι!...

ί , Η «ΑΝΘΡΩΠΙΚΗ ΑΡΧΗ»

ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ: ΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Π Α ΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ!

Όταν μελετούμε τό σύμπαν, «αύτό πού μπορούμε νά περιμέ-νουμε δτι θά παρατηρήσουμε, πρέ-πει νά περιορίζεται άπό εκείνες τις συνθήκες, πού εξασφαλίζουν τήν παρουσία μας ώς παρατηρη-τών... "Αν και ή θέσι μας δέν είναι αναγκαστικά κεντρική, είναι ομως αναπόφευκτα προνομιούχος σέ κά-ποιο βαθμό».

Brandon Carter

Ό αστροναύτης Bruce McCandless πραγματοποιεί στις 7 Φεβρουαρίου τοΰ 1984 τον πρώτο «περίπατο» στο διά-στημα, άποσυνδεδεμένος άπό τό δια-στημικό σκάφος Challenger 4.

I. ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

«Ή αρχική κατάστασι τοΰ σύμπαντος πρέ-πει νά είχε πράγματι πολύ προσεκτικά έπι-λεγή, άν τό μοντέλο τής θερμής μεγάλης έκ-ρήξεως ήταν σωστό ώς τήν άρχή τοϋ χρό-νου. Θά ήταν πολύ δύσκολο νά έξηγήση κά-ποιος γιατί τό σύμπαν έπρεπε νά είχε αρχί-σει τή ζωή του μ' αότόν ακριβώς τον τρόπο, έκτος άν τό θεώρηση σάν έργο ένός Θεού, ό οποίος ήθελε νά δημιουργήση όντα σάν κι εμάς».

Stephen Hawking

I

Στήν καθαρή άτμόσφαιρα τής ερήμου κοντά ατό όρος Σινά, πού διακρίνεται έδώ καθαρά ή σκιά του, ό φωτογραφι-κός φακός άνοικτός έπί έξι ώρες προς

τήν κατεύθυνσι τοϋ βορρά, άπετύπωσε τις τροχιές τών άστέρων, όπως τις βλέπουμε στο θόλο τού ούρανού έξ αιτίας τής περιστροφής τής Γής. Στο κέντρο τό έντονα φωτεινό τόξο τών 90° δείχνει

τοϋ πολικού άστέρο

Επιστροφή στό κέντρο τοδ σύμπαντος!

Τό 1937 ό διακεκριμένος άγγλος φυσικός R. Dirac πα-ρετήρησε ότι ώρισμένοι πολύ μεγάλοι αριθμοί, πού συνδέουν φυσικές ποσότητες μέ ιδιαίτερη σημασία ατή

φυσική και στήν άστροφυσική, είναι περίπου ίσοι μεταξύ τους. Διεπίστωσε δηλαδή ότι ή ήλεκτρική δύναμι, πού άσκει-ται μεταξύ ένός πρωτονίου και ένός ήλεκτρονίου, είναι 1040

φορές μεγαλύτερη άπό τήν δύναμι τής βαρύτητος, πού άσκείται μεταξύ τών δύο αύτών σωματιδίων τής ύλης1. Τό 1040 όμως είναι και ή ήλικία τοϋ σύμπαντος, όταν μετρηθή σέ άτομικές μονάδες. Ά ν διαιρέσουμε δηλαδή τήν ήλικία τοΰ σύμπαντος μέ τον άπειροελάχιστο χρόνο, πού χρειάζεται τό φώς γιά νά διατρέξη μία άπόστασι ίση μέ τήν άκτίνα τοΰ πρωτονίου, θά βρούμε και πάλι τον άριθμό 1040. Τέλος, και ή τετραγωνική ρίζα τοϋ άριθμοϋ τών σωματίων, πού ύπάρ-χουν στό παρατηρούμενο σύμπαν, είναι περίπου 1040.

Ό Dirac θεώρησε ότι ή έντυπωσιακή αύτή σύμπτωσι τόσο διαφορετικών μεταξύ τους άριθμών δέν μπορούσε νά είναι τυχαία. Υπέθεσε ότι ή σύμπτωσι αύτή έκφράζει κάποιον άγνωστο νόμο τής φύσεως. Στήν προσπάθειά του νά δώση μία έρμηνεία, προχώρησε στή διατύπωσι τής δικής του θεω-

1. 1040 είναι ένας τεράστιος άριθμός, πού, άν τον γράφαμε στήν άνεπτυγμένη μορφή του, θά έπρεπε νά προτάξουμε τήν μονάδα και στή συνέχεια νά γράψουμε 40 μηδενικά! Είναι 10 δωδεκάκις έκατομμύρια.

58

ρίας γιά τον κόσμο, πού λέγεται «θεωρία τών μεγάλων αρι-θμών». Ή θεωρία όμως αύτή δέν έπέτυχε τελικώς νά άπαν-τήση στο γιατί οί «μεγάλοι αριθμοί», πού συναντούμε στο σύμπαν, είναι περίπου ϊσοι μεταξύ τους.

Μία έντελώς διαφορετική έξήγησι γιά τήν σύμπτωσι τών «μεγάλων άριθμών», πρότεινε πρώτος ό Robert Dicke τού Πανεπιστημίου τοΰ Princeton τό 1961 καί άνέπτυξε συστημα-τικώτερα ό Brandon Carter τού Πανεπιστημίου τοΰ Cambrid-ge τό 1974. Οί δύο έπιστήμονες άντέστρεψαν τό έρώτημα. Σκέφτηκαν όχι τό γιατί ύπάρχουν αύτές οί παράδοξες συμ-πτώσεις, άλλά τό τί θά συνέβαινε, άν δέν ύπήρχαν. Τί θά συνέβαινε π.χ., άν άλλαζε ή σχέσι τής βαρύτητος προς τις ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις, άν ή βαρύτητα ήταν άσθενέ-στερη ή ισχυρότερη άπ' ό,τι είναι σήμερα; Τί θά συνέβαινε, άν οί φυσικοί νόμοι δέν είναι αύτοί πού είναι, άλλά ήσαν κάπως διαφορετικοί; Τί έπιπτώσεις θά είχε τό νά είναι δια-φορετικές οί άνεξήγητες μέχρι στιγμής καί αύστηρά καθωρι-σμένες τιμές κάποιων άριθμών, πού έπηρεάζουν τούς φυσι-κούς νόμους καί ονομάζονται «παγκόσμιες σταθερές»;

Στις περιπτώσεις αύτές τό άποτέλεσμα θά ήταν οδυνηρό, πραγματικά ολέθριο γιά μάς: Δέν θά ύπήρχαμε! Τό ότι ύπάρχουμε οί άνθρωποι, τό οφείλουμε σέ μερικές τέτοιες θαυμαστές καί άνεξήγητες συμπτώσεις. Διότι έάν δέν συνέ-βαιναν οί συμπτώσεις αύτές, άν οί δυνάμεις, πού ύπάρχουν στή φύσι, ήσαν κάπως διαφορετικές, άν οί φυσικοί νόμοι δέν ήσαν αύτοί πού είναι, καί οί «παγκόσμιες σταθερές» μετεβάλλοντο έστω έλάχιστα, ό κόσμος δέν θά ήταν στή μορφή πού τον γνωρίζουμε. Θά ύπήρχε ίσως σάν ένα σύμ-παν θαυμαστό, πού θά ήταν όμως άφιλόξενο, άνήμπορο νά περιθάλψη τή ζωή, νά δώση τή δυνατότητα σέ νοήμονα όντα νά άναπτυχθοϋν καί νά ζήσουν, νά κατοικήσουν σ' αύτό καί νά θαυμάσουν τήν ομορφιά του.

Οί παράδοξες συμπτώσεις τών «μεγάλων άριθμών», πού παρετήρησε ό Dirac, άποτελούν άπαραίτητες προϋποθέσεις γιά νά μπορέση νά ζήση ό άνθρωπος στον κόσμο. Ή όλη έξέλίξί και ιστορία τοϋ σύμπαντος έγινε κάτω άπό τέτοιες συνθήκες καί βασίσθηκε σέ τέτοιους νόμους, ώστε αύτό νά διαμορφωθή σέ μία κατοικία κατάλληλη νά φιλοξενήση τον άνθρωπο.

Τό νεφέλωμα τής Δαντέλλας, υπόλειμμα άπό τήν έκρηξι ένός ύπερκαινοφανοϋς άστέρος.

Αύτή είναι ή περίφημη 'Ανθρωπολογική ή Άνθρωπική Άρχή (Anthropic Principle), πού διετύπωσαν πρώτοι ό άμερι-κανός Robert Dicke και ό άγγλος Brandon Carter και άνέ-πτυξαν στή συνέχεια και άλλοι διεθνούς φήμης έπιστήμονες όπως ό έπίσης άγγλος Hawking, ό σοβιετικός Zeldovich κ. ά., καϊ ή όποία τις τελευταίες δεκαετίες κατακτά ολοένα περισσότερο έδαφος μεταξύ τών ειδικών κοσμολόγων, πού μελετούν τήν ιστορία, τή σύστασι καϊ τή δομή τοΰ σύμπαν-τος.

Στϊς έπόμενες παραγράφους θά άναφέρουμε ώρισμένα άπό τά βασικά έπιχειρήματα τής έπιστήμης, πού στηρίζουν τήν άρχή αύτή.

Προς τό παρόν ύπογραμμίζουμε τό γεγονός, ότι ή «άν-θρωπική άρχή» άποτελεϊ τήν τελευταία άπάντησι τής έπιστή-μης στϊς έπίμονες άναζητήσεις καϊ στά μεγάλα ερωτήματα τού άνθρώπου γιά τή σχέσι του μέ τό σύμπαν και τή θέσι του μέσα σ' αύτό. Μία άπάντησι μάλιστα, πού φανερώνει τό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου καϊ ύπογραμμίζει έντονα τήν άξία του. Ό λ α έγιναν γιά τον άνθρωπο! Γιά νά μπορέση νά έλθη καϊ νά ζήση στον κόσμο. 'Ελήφθη κάποια έντυπωσιακά ίδιαί-

60

τερη πρόνοια γιά νά έξασφαλισθή ή δική του παρουσία μέσα στο σύμπαν.

Αύτό, πού άποτελεϊ μιά όλο καί πιο σταθερή πεποίθησι τής έπιστήμης, τό εκφράζει χαρακτηριστικά ό βασικός ειση-γητής τής άνθρωπικής άρχής Β. Carter, καθώς διαπιστώνει πώς, όταν μελετούμε τό σύμπαν, «αύτό πού μπορούμε νά περιμένουμε ότι θά παρατηρήσουμε, πρέπει νά περιορίζεται άπό έκεϊνες τις συνθήκες, πού έξασφαλίζουν τήν παρουσία μας ώς παρατηρητών». Δέν μπορούμε, δηλαδή, καθώς παρα-τηρούμε τον κόσμο, νά περιμένουμε νά δοΰμε κάτι, τό όποιο δέν θά μάς έπέτρεπε νά είμαστε έδώ γιά νά τό δούμε! Ή παρουσία μας ώς παρατηρητών είναι άπαραίτητη καί αύτή επομένως προσδιορίζει τό τί θά παρατηρήσουμε, αύτή καθο-ρίζει τό ποιά θά είναι ή δομή τοΰ κόσμου. Ένώ είμαστε μεταγενέστεροι, κατά ένα παράδοξο τρόπο άποτελοΰμε προΰπόθεσι τών προγενεστέρων γεγονότων! Ή δημιουργία δηλαδή τοΰ σύμπαντος, πού προηγείται χρονικά τής δημι-ουργίας τοΰ άνθρώπου, γίνεται έτσι ώστε νά μπορέση νά δημιουργηθή άργότερα καί νά ζήση ό άνθρωπος σ' αύτό. Τό σύμπαν δημιουργείται γιά τον άνθρωπο! «Άν καί ή θέσι μας δέν είναι άναγκαστικά κεντρική», έφ' όσον ή έπιστήμη απέρριψε πλέον τό γεωκεντρικό σύστημα, «είναι όμως άνα-πόφευκτα προνομιούχος σ' ένα βαθμό», συμπεραίνει ό Β. Carter2.

Ή γεωκεντρική άντίληψι γιά τον κόσμο μπορεί νά έχη τεθή άπό πολύ καιρό στο περιθώριο καί ή Γή νά θεωρήται πιά ένας άσήμαντος κόκκος άμμου μέσα στο άχανές σύμ-παν, όπως λέγαμε στά προηγούμενα. Ή «άνθρωπική άρχή» όμως προτείνει έναν άλλου είδους γεωκεντρισμό, μάλλον έναν άνθρωποκεντρισμό. 'Επαναφέρει τον άνθρωπο άπό τό περιθώριο καί τον τοποθετεί στο κέντρο τοϋ ένδιαφέροντος όλου τοΰ σύμπαντος. Όπως λέγει ό καθηγητής τοΰ Φυσικού Τμήματος τοϋ Πανεπιστημίου Κρήτης Γ. Γραμματικάκης, «άνασύρει καί πάλι τον άνθρωπο άπό τήν άσημαντότητα καί τον τοποθετεί σέ θέσι περίοπτη»3!

2. Βλ. George Gale, The Anthropic Principle, Περ. «Scientific American», 245 (6), 114, Dec. 1981.

3. Γ. Γραμματικάκη, Ή κόμη της Βερενίκης, Πανεπιστημιακές έκδό-σεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1990, σ. 99.

«Ή εκπληκτικότερη άπόδειξι ένός μεγαλειώδους σχεδίου»

έμφάνισι της ζωής έπάνω στή Γή προϋποθέτει τις κα-τάλληλες συνθήκες (θερμοκρασία, χημική σύστασι κλπ.), πού έπικρατοϋν στον πλανήτη μας. Πώς όμως

δημιουργήθηκε αύτό τό κατάλληλο γιά τήν άνάπτυξι τής ζωής περιβάλλον; Πώς τό άρχικό νεφέλωμα, άπό τό όποιο σχηματίσθηκε ό Ήλιος και όλο τό πλανητικό σύστημα, εξελί-χθηκε έτσι, ώστε νά εύνοήση τήν έμφάνισι τής ζωής πάνω στή Γή; Και άκόμη· πώς όλο τό σύμπαν έξελίχθηκε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε νά έπιτρέψη τον σχηματισμό τών νεφε-λωμάτων, άπό τά όποία στή συνέχεια σχηματίσθηκαν οί άστέρες, οί πλανήτες, ή Γή;

Ή κλασσική μέθοδος, πού χρησιμοποιεί ή Φυσική στήν έρμηνεία τοϋ κόσμου, είναι ή επαγωγική. Ξεκινά άπό τις άρχικές συνθήκες γιά νά προσδιορίση μεταγενέστερες κατα-στάσεις. Ή επαγωγική μέθοδος όμως είναι άδύνατο νά έφαρμοσθή στήν έξέλιξι όλου τοΰ σύμπαντος. Γιατί ούτε οί άρχικές συνθήκες, μέ τις όποιες ξεκίνησε τή ζωή του τό σύμπαν, είναι γνωστές, ούτε γνωρίζουμε άν οί φυσικοί νόμοι ίσχυαν στις πρώτες στιγμές τοΰ σύμπαντος όπως ισχύουν σήμερα. Ή «άνθρωπική άρχή» κινείται άντίστροφα. Ξεκινά

62

Ξαφνικά κάτω άπό τον ορίζοντα τής Σελήνης, σέ στιγμές αφάνταστης μεγα-λοπρέπειας πού διαδέχον-ται άργά - άργά ή μία τήν άλλη, άναδύεται ένα α-

στραφτερό γαλανόλευκο πετράδι, μιά έλαφρή καί όμορφη ούρανογάλαζη σφαίρα καλυμμένη μέ άργά στροβιλιζόμενα λευκά πέπλα, πού άνατέλλει βαθμιαία σάν ένα μικρό μαρ-γαριτάρι, σέ μιά απέραντη θάλασσα μαύρου μυστηρίου.

Δέν χρειάζεται περισσότερο άπό μιά στιγμή γιά νά κα-ταλάβω καλά ότι είναι ή Γή... τό σπίτι μας.

Edgar Mitchell

('Αστροναύτης τοΰ «'Απόλλων 14»)

άπό ένα μεταγενέστερο δεδομένο, άπό τήν παρουσία μας πάνω στή Γή, γιά νά προσδιορίση τις άρχικές συνθήκες τοΰ σύμπαντος, νά δικαιολογήση τούς φυσικούς νόμους καί νά έξηγήσπ τις άνεξήγητες διαφορετικά τιμές τών παγκοσμίων φυσικών σταθερών, πού τούς έπηρεάζουν.

'Αλλά τί εΐναι αύτές οί παγκόσμιες ή θεμελιώδεις φυσικές σταθερές; 'Αξίζει στο σημείο αύτό νά έπιμείνουμε λίγο. Μέ τον όρο αύτόν οί έπιστήμονες ονομάζουν κάποιες βασικές ποσότητες, πού έπηρεάζουν τούς νόμους τής φύσεως καί έχουν τήν ϊδια άριθμητική τιμή παντού καί πάντοτε μέσα στο σύμπαν. «Ένα άτομο ύδρογόνου είναι τό ίδιο καί σ' ένα μακρινό άστέρι καί πάνω στή Γή. Έχει τό ίδιο μέγεθος, τήν ϊδια μάζα καί τά ίδια έσωτερικά ήλεκτρικά φορτία. 'Αλλά οί τιμές αύτών τών ποσοτήτων μάς είναι έξ ολοκλήρου μυστη-ριώδεις», παρατηρεί ό Paul Davies, καθηγητής τής Θεωρητι-

64

κής Φυσικής στό Πανεπιστήμιο Newcastle, στό βιβλίο του «Ό Θεός και ή σύγχρονη Φυσική». Και διατυπώνει στή συν-έχεια τήν άπορία: «Γιατί τό πρωτόνιο στό άτομο τοϋ ύδρο-γόνου είναι 1836 φορές βαρύτερο άπό τό ήλεκτρόνιο; Γιατί αύτός ό άριθμός; Γιατί τά ήλεκτρικά τους φορτία είναι αύτά πού είναι και δέν έχουν κάποια άλλη τιμή;»4.

Είναι γεγονός ότι τέτοιοι άριθμοί, όπως π.χ. ή μάζα τοϋ πρωτονίου, τό φορτίο τοϋ ήλεκτρονίου κλπ., ύπεισέρχονται στον ύπολογισμό όλων τών δυνάμεων τής φύσεως και προσ-διορίζουν τό μέγεθος τους5. Και οί δυνάμεις αύτές καθορί-ζουν άποφασιστικά τήν δομή τοΰ φυσικού κόσμου και τον διαμορφώνουν έτσι, ώστε νά άποδεικνύεται κατάλληλος νά περιθάλψη τή ζωή! Ά ν οί τιμές τών θεμελιωδών σταθερών ήσαν έστω λίγο διαφορετικές, τό σύμπαν δέν θά ήταν αύτό πού παρατηρούμε. Θά μπορούσε π.χ. νά έχη μόνο πολύ μεγάλα, θερμά και βραχύβια άστέρια, πού δέν μπορούν νά δημιουργήσουν στό περιβάλλον τους συνθήκες κατάλληλες γιά τήν άνάπτυξι τής ζωής. Ή θά ύπήρχε τό ένδεχόμενο νά είναι ένα σύμπαν, στό όποιο δέν θά ήταν δυνατόν νά σχη-ματισθούν τά βαρύτερα χημικά στοιχεία, τά άπαραίτητα γιά τήν συγκρότησι τών ζώντων οργανισμών (π.χ. οξυγόνο, άν-θρακας κλπ.). Θά ήταν ένα σύμπαν νεκρό.

Όμως δέν είναι τέτοιο. Στό σύμπαν ύπάρχει ή ζωή! Τήν συναντούμε πάνω στή Γή! Και αύτό είναι άμεση συνέπεια τών νόμων, πού κυβερνούν τον κόσμο.

Έτσι, όπως λένε οί ειδικοί, τώρα δέν χρειάζεται πιά νά μιλούμε άπλώς γιά τήν βιολογική καταλληλότητα τοϋ περι-βάλλοντος πού θά περιθάλψη τή ζωή ή τήν βιολογική καταλ-ληλότητα διαφόρων στοιχείων και ένώσεων (όπως ό άνθραξ, τό νερό κλπ.), πού είναι άπαραίτητα γιά τή ζωή, άλλά γιά τήν «βιολογική καταλληλότητα τών ίδιων τών φυσικών νό-μων». Ή ζωή έμφανίζεται στον κόσμο, διότι οί νόμοι πού

4. P. Davies, God and the New Physics, Penguin Books, 1984, σ. 187. 5. Τέσσαρες είναι οί βασικές δυνάμεις πού συναντούμε στή φύσι: Οί

δυνάμεις τής βαρύτητος, οί ισχυρές καϊ οί άσθενεΐς πυρηνικές δυνάμεις και οί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις. Στις άμέσως έπόμενες παραγρά-φους, θά προσπαθήσουμε νά δείξουμε ότι ή έμφάνισι τής ζωής προϋ-πέθετε τήν άκριβέστατη ρύθμισι τής έντάσεως και τών τεσσάρων αυτών δυνάμεων.

65

τον κυβερνούν τό επιτρέπουν, είναι «βιολογικά κατάλληλοι». Οί έπιστήμονες όμως δέν άρκοΰνται νά έξηγήσουν τό φαινό-μενο τής ζωής μέ βάσι τούς γνωστούς φυσικούς νόμους. Προχωρούν, γιά νά ύποστηρίξουν «μιά πολύ ισχυρότερη, καί καθόλου αύτονόητη, άποψη. Τήν έξής: Όλοι οί φυσικοί νό-μοι, χωρίς έξαίρεση, είναι βιολογικά άναγκαίοι. Κανένας τους δέν είναι βιολογικά περιττός. °Ολοι έπιτελούν μιά βιολογικά ζωτική λειτουργία».

Δέν πρόκειται, λοιπόν, άπλώς γιά βιολογική καταλληλότητα, άλλά γιά βιολογική άναγκαιότητα τών φυσικών νόμων. Οί τελευταίες μάλιστα εξελίξεις στήν 'Επιστήμη «έδειξαν ότι άκόμα καί οί πιο <έξωτικοί> φυσικοί νόμοι παίζουν τόσο καθο-ριστικό ρόλο στή δυναμική τοϋ Σύμπαντος ώστε χωρίς αύ-τούς όλο τό οικοδόμημα τών προϋποθέσεων πού κάνουν δυνατό τό φαινόμενο τής ζωής θά κατέρρεε»6.

Άλλά, είπαμε, ότι οί φυσικοί νόμοι έπηρεάζονται άπό τις θεμελιώδεις σταθερές. Καί έδώ είναι τό πρόβλημα! Οί έπι-στήμονες δέν μπορούν νά δώσουν μία καθαρά επιστημονική άπάντησι στο έρώτημα γιατί οί θεμελιώδεις σταθερές έχουν τις τιμές πού έχουν καί όχι κάποιες άλλες. Δέν μπορούν π.χ. νά μάς ποϋν γιατί ή μάζα τοϋ νετρονίου είναι λίγο μεγαλύτερη άπό τήν μάζα τοϋ πρωτονίου. Καθώς όμως δια-πιστώνουν ότι, μέ τις σημερινές γνώσεις μας, τίποτε δέν κάνει άναγκαία αύτή τή διαφορά, πού όμως άποδεικνύεται άπαραίτητη γιά τήν έμφάνισι τής ζωής, γιά τήν ύπαρξί μας7, καθώς βλέπουν ότι ό άκριβής άλλά άνεξήγητος καθορισμός τής τιμής καί τών άλλων θεμελιωδών σταθερών είναι έκείνος πού εύνοεί τό φαινόμενο τής ζωής, καταφεύγουν στήν «άν-θρωπική» έρμηνεία καί κάποτε δέν διστάζουν νά ομολογή-σουν ότι σ' αύτό τό σημείο «βρίσκουμε τήν έκπληκτικώτερη άπόδειξι ένός μεγαλειώδους σχεδίου»8. Τοϋ σχεδίου, βάσει τοϋ όποιου δημιουργήθηκε καί έξελίχθηκε ό κόσμος, ώστε νά μπορέση νά ζήση ό άνθρωπος σ' αύτόν!

Βέβαια οί διαπιστώσεις αύτές έχουν μεταφυσικό κυρίως χαρακτήρα καί ή επιστήμη δέν πρόκειται νά σταματήση τις

6. Ε. Ν. Οικονόμου, Ή Φυσική σήμερα, II. Οί δέκα κλίμακες της ύλης, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1991, σ. 382, 383.

7. Βλ. Ε. Ν. Οικονόμου, ένθ' άνωτ., σ. 388. 8. P. Davies, ένθ' άνωτ. σ. 187.

ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 5

66

προσπάθειές της νά δώση μία καθαρά φυσική έρμηνεία σ' όλες αύτές τις παράδοξες μέχρι στιγμής διαπιστώσεις. Τό νά παίρνουν οί θεμελιώδεις σταθερές άπό μία μεγάλη ποικι-λία δυνατών τιμών, έκεϊνες άκριβώς πού άποδεικνύονται οί «εύνοϊκές» γιά τή ζωή, και αύτό νά φαίνεται ότι έγινε έτσι «αύθαίρετα» και χωρίς νά μπορή νά έξηγηθή, γιά τούς έπι-στήμονες πού δέν μπορούν νά ξεφύγουν άπό τις σιδηρές τροχιές μιάς αύστηρά μαθηματικής λογικής, είναι πράγματι προκλητικό. Ή ΰπαρξί μας φαίνεται νά έρχεται σάν άποτέλε-σμα άπιθάνων συμπτώσεων, καί, όπως λένε, αύτή «ή άπιθα-νότητά μας παίρνει τις διαστάσεις σκανδάλου». Καί «άν δέν είναι κανείς διατεθειμένος νά συμφιλιωθεί μέ τήν ιδέα ότι αύτός ό κόσμος είναι προϊόν μιάς τόσο άπίθανης <ζαριάς>», τότε, συμπεραίνουν, φαίνεται σάν νά είναι άναγκασμένος νά ύποθέση, ότι μία μελλοντική έπιστημονική θεωρία θά μπο-ρούσε νά έξηγήση τά άνεξήγητα καί θαυμαστά καϊ νά δικαι-ολογήση τις τόσο παράδοξα εύνοϊκές γιά τή ζωή τιμές τών θεμελιωδών σταθερών9.

Τό πράγμα φαίνεται προς τό παρόν ύπερβολικά δύσκολο. Καί δέν ξέρουμε άν κάποτε γίνη κατορθωτό. Όπως παρατη-ρούν όμως οί Κοσμολόγοι Β. Carr καί Μ. Rees, άκόμη καϊ σ' αύτή τήν περίπτωσι, στήν όποία «όλες οί φαινομενικά άνθρωπικές συμπτώσεις θά μπορούσαν νά έρμηνευθοΰν μ' ένα τέτοιο τρόπο, δέν θά έπαυε νά είναι άξιοσημείωτο τό γεγονός, ότι οί σχέσεις πού ύπαγορεύονται άπό τή φυσική θεωρία, συνέβη νά είναι έκείνες πού εύνοοΰν τή ζωή»10.

Ούτως ή άλλως είμαστε άναγκασμένοι νά σταθούμε μέ έκπληξι μπροστά στό θαυμαστό γεγονός, πού ύπογραμμίζει έντονα καί ή δική μας παρουσία: Στό σύμπαν ύπάρχει ή ζωή! Στό σύμπαν κατοικεί ό άνθρωπος! Καϊ αύτό οφείλεται σέ μεγάλο βαθμό στήν άξιοθαύμαστη άκρίβεια, μέ τήν όποία είναι καθωρισμένες οί θεμελιώδεις σταθερές τής φύσεως. Γιά τούτο καί έδώ, όπως θά δείξουμε στή συνέχεια μέ συγκεκριμένα παραδείγματα, μπορεί πράγματι νά βρή κανείς τήν «έκπληκτικώτερη άπόδειξι ένός μεγαλειώδους σχεδίου»!

9. Ε. Ν. Οικονόμου, ένθ' άνωτ. σ. 392. 10. Β. Carr & WS. Rees, The anthropic principle and the structure of

the physical world, Review article, «Nature», Vol. 278, 1979, σ. 612.

"Αν ή βαρύτητα ήταν διαφορετική...

Η ί τιμές τών θεμελιωδών σταθερών έχουν μεγίστη σημα-I Ι σία, όπως είπαμε, στή δημιουργία ένός κόσμου κατάλ-

ληλου νά φιλοξενήση τή ζωή. Είναι ένδιαφέρον νά δούμε τώρα τή σημασία αύτή μέ συγκεκριμένα παραδεί-γματα.

Ή πιο γνωστή μας δύναμι στή φύσι, πού όλοι τή ζούμε, είναι ή βαρύτητα. Έχει πηγή της τή μάζα καί είναι πάντα ελκτική. Όλες οί μάζες, όλα τά σώματα, όσο μικρά ή όσο μεγάλα καί άν είναι, έλκονται μεταξύ τους. Πόση όμως είναι ή έλξι αύτή;

Ή βαρύτητα, ή δύναμι μέ τήν όποία έλκονται δύο σώ-ματα, έξαρτάται βέβαια άπό τις μάζες τών δύο σωμάτων καί άπό τήν άπόστασι πού τά χωρίζει. Αύτό είναι κάτι πού τό περιμένει κανείς. Στον ύπολογισμό της όμως ύπεισέρχεται καί μία άλλη ποσότητα, πού λέγεται «σταθερά τής παγκο-σμίου έλξεως» ή «παγκόσμιος σταθερά τής βαρύτητος» καί έχει αύστηρά καθωρισμένη τιμή.

'Εδώ όμως ύπάρχει κάποιο έρώτημα πολύ δύσκολο γιά τούς ειδικούς: Γιατί ή θεμελιώδης σταθερά τής βαρύτητος έχει τήν συγκεκριμένη τιμή πού έχει καί δέν έχει κάποια

68

τιμή διαφορετική; Κανείς έπιστήμονας μέχρι σήμερα δέν έχει βρει τήν άπάντησι.

'Υπάρχει όμως καί ένα σχετικό έρώτημα πολύ άπλού-στερο: Τί θά συνέβαινε, άν ή τιμή αύτή ήταν διαφορετική; Ή άπάντησι έδώ είναι άρκετά εύκολη, άλλά καί άρκετά έντυπωσιακή: Πολλά πράγματα θά ήσαν διαφορετικά στον κόσμο καί ή κατάστασι, πού θά έπικρατοΰσε στον πλανήτη μας, δέν θά εύνοοΰσε τήν έμφάνισι τής ζωής!

Ή κίνησι τής Γής γύρω άπό τον Ήλιο γίνεται σύμφωνα μέ τον νόμο τής παγκοσμίου έλξεως τοΰ Νεύτωνος, στον όποίο ύπεισέρχεται καί ή θεμελιώδης σταθερά τής βαρύτη-τος. Ά ν ή σταθερά αύτή είχε διαφορετική τιμή, άν π.χ. ήταν μεγαλύτερη, τότε ή κίνησι τής Γής θά είχε χαρακτηριστικά διαφορετικά άπό αύτά πού παρατηρούμε. Μία πλήρης περι-φορά της γύρω άπό τον Ήλιο, θά άπαιτούσε χρονικό διά-στημα μικρότερο τοΰ ένός έτους, οί έποχές θά άλλαζαν καί ή γενικώτερη κατάστασι πού θά προέκυπτε θά είχε άμεσες συνέπειες γιά τή ζωή.

Άλλά μία πιθανή μεταβολή τής θεμελιώδους σταθεράς της βαρύτητος θά είχε προηγουμένως άμεσες έπιπτώσεις στή μορφή καί στή δραστηριότητα τοΰ Ηλίου, άπό τον όποίο έξαρτάται σέ μέγιστο βαθμό ή δυνατότητα έμφανίσεως τής ζωής στήν περιοχή του. Καί τούτο, γιατί ή ζωή μπορεί νά έμφανισθή μόνον σέ πλανήτες πού περιφέρονται γύρω άπό άστέρες, οί όποιοι πρέπει νά πληρούν δύο βασικές άπαιτή-σεις:

α) Πρέπει νά είναι άστέρες πού δέν θά σβήσουν σύντομα, άλλά θά άκτινοβολοΰν γιά μακρά χρονικά διαστήματα, ώστε νά δώσουν στό περιβάλλον τους τά άναγκαία χρονικά περι-θώρια, πού άπαιτοΰνται γιά νά άποκτήση τις συνθήκες τις κατάλληλες γιά τή ζωή. Καί άκόμη,

β) πρέπει νά άκτινοβολοΰν μέ άρκετή έντασι, τέτοια πού νά έξασφαλίζη τήν κατάλληλη γιά τή διατήρησι τής ζωής θερμοκρασία σέ μία περιοχή γύρω τους, όπου νά ύπάρχη ή πιθανότητα νά δημιουργηθή ένας πλανήτης σέ σταθερή τρο-χιάς

Είναι θαυμαστό τό γεγονός ότι οί περισσότεροι άστέρες, όπως καί ό Ήλιος μας, πληρούν αύτές τις δύο άπαραίτητες

69

προϋποθέσεις. Αύτό όμως έχει άμεση σχέσι μέ τήν έντασι τής βαρύτητος.

Πράγματι! Ά ν ή έντασι τής βαρύτητος ήταν μία τάξι μεγέ-θους μεγαλύτερη, τά άστέρια θά ήσαν κυρίως «μπλέ γίγαν-τες», δηλαδή ογκώδη, θερμά, πολύ λαμπερά καί βραχύβια άστέρια. Καί τούτο γιά τον έξής λόγο: Είναι γνωστό ότι τά άστέρια κάτω άπό τήν έπίδρασι τής βαρύτητος κινδυνεύουν νά καταρρεύσουν. Διότι ή βαρύτητα έχει τήν τάσι νά προκα-λέση τή συρρίκνωσί τους. Τά άνώτερα στρώματα τής μάζης τους πιέζουν τά κατώτερα καί κάτω άπό τήν πίεσι αύτή κινδυνεύουν νά συρρικνωθούν. Αποφεύγουν όμως τον κίν-δυνο αύτό, καθώς έξουδετερώνουν τήν βαρύτητα μέ τήν πίεσι τής άκτινοβολίας, πού παράγεται στο έσωτερικό τους άπό τις πυρηνικές άντιδράσεις. Ά ν λοιπόν ή έντασι τής βαρύτητος ήταν μεγαλύτερη, γιά νά τήν έξουδετερώσουν καί νά παραμένουν σέ μία σταθερή κατάστασί, θά έπρεπε νά παράγουν πολύ περισσότερη ένέργεια, νά άκτινοβολούν μέ πολύ μεγαλύτερη έντασι, μέ άποτέλεσμα νά εξαντλούν σέ μικρό χρονικό· διάστημα τά άποθέματά τους καί νά πεθαί-νουν, νά σβήνουν δηλαδή σύντομα. Άστέρια όμως μέ μικρή διάρκεια ζωής δέν μπορούν νά δώσουν τήν άπαραίτητη χρο-νική άνεσι στή γύρω τους περιοχή νά δημιουργήση συνθή-κες κατάλληλες γιά τή ζωή.

Ά ν πάλι ή έντασι τής βαρύτητος ήταν μία τάξι μεγέθους μικρότερη, τά περισσότερα άστέρια θά ήσαν «έρυθροί νά-νοι», δηλαδή άστέρια συμπαγή, ψυχρά καί μέ άμυδρή άκτι-νοβολία, πού ζούν μέν πολύ, άλλά άκτινοβολούν λίγο. Έτσι δέν μπορούν νά δημιουργήσουν συνθήκες θερμοκρασίας κα-τάλληλες γιά τή ζωή (όπου π.χ. τό νερό θά είναι ύγρό) παρά σέ μία πολύ μικρή καί στενή περιοχή πολύ κοντά τους, ώστε νά είναι δύσκολο νά βρεθή ένας πλανήτης σ' αύτή. Καί στήν περίπτωσι άκόμη πού θά βρισκόταν, οί πα-λιρροϊκές δυνάμεις πάνω στον πλανήτη, λόγφ τής μικρής άποστάσεως μεταξύ άστέρος καί πλανήτου, θά ήσαν τόσο ισχυρές, ώστε θά μπορούσαν σύντομα νά τον άναγκάσουν νά στρέφη διαρκώς τό ϊδιο ήμισφαίριο προς τον άστέρα, μέ άποτέλεσμα αύτό νά θερμαίνεται πολύ καί νά παγώση τό

70

σκοτεινό ήμισφαίριό του. Καί πάλι ή άνάπτυξι τής ζωής κάτω άπό τέτοιες συνθήκες θά ήταν προβληματική11.

Άλλά τά περισσότερα άστέρια δέν άνήκουν ούτε στούς «μπλέ γίγαντες» ούτε στούς «έρυθρούς νάνους». Βρίσκονται στή στενή περιοχή άνάμεσα στις δύο αύτές κατηγορίες καί γι' αύτό μπορούν νά δημιουργήσουν γύρω τους περιβάλ-λοντα κατάλληλα γιά τήν έμφάνισι τής ζωής.

«Όπως άπέδειξε ό Brandon Carter, αύτή ή εύτυχής συγ-κυρία είναι άκριβώς τό άποτέλεσμα μιάς άξιοσημείωτης αρι-θμητικής συμπτώσεως μεταξύ τών θεμελιωδών σταθερών τής φύσεως. Μία μεταβολή, λέγει, στήν έντασι τής βαρυτικής δυνάμεως κατά ένα μόνο μέρος στά 1040 (δηλαδή στά 10 δωδεκάκις έκατομμύρια) θά ήταν άρκετή νά διασαλεύση αύτή τήν άριθμητική σύμπτωσι. Σ' ένα τέτοιο κόσμο, όλα τ' άστέρια θά έπρεπε νά ήσαν ή μπλέ γίγαντες ή έρυθροί νάνοι. Άστέρια σάν τον Ήλιο δέν θά ύπήρχαν, ούτε κάποιος θά μπορούσε νά ύποστηρίξη ότι θά ύπήρχε οποιαδήποτε μορφή ζωής, πού ή διατήρησί της νά έξαρτάται άπό άστέ-ρια σάν τον Ήλιο μας»!12

11. Βλ. Β. Ξανθόπουλου, Περί άστέρων καί συμπάντων, Πανεπιστημι-ακές εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1985, σ. 105.

12. P. Davies, God and the New Physics, Penguin Books, 1984, σ. 188. Πρβλ. Β. Carter, Large number Coincidences and the Anthropic principle in Cosmology, Confrontation of Cosmological Theories with Observation, ed. M. S. Longair, Reide 1974.

Μαρτυρία από χους πυρήνες ιών ατόμων

Θά άφήσουμε τώρα τον μακρόκοσμο, τά φωτεινά άστέ-ρια πού κινούνται μέ ιλιγγιώδεις ταχύτητες μέσα στις άχανεΐς εκτάσεις τού μεγαλειώδους σύμπαντος. Θά έλ-

θουμε στις άδιόρατες και γεμάτες μυστήριο περιοχές τοΰ μαγευτικού μικροκόσμου. Θά βυθίσουμε τό βλέμμα μας στον θαυμαστό κόσμο τών άπειροελαχίστων δομικών στοιχείων τής ύλης, γιά νά βρούμε γραμμένη καί έκεί μέ γράμματα χρυσά τήν προϊστορία μας.

Τό άτομο τής ύλης! Πού άπεδείχθη ότι δέν είναι καθόλου άτομο, δηλαδή άτμητο, τέτοιο πού νά μή μπορή νά ύποδιαι-ρεθή σέ μικρότερα σωματίδια, άλλά ένας ολόκληρος κόσμος μέ τόσο ένδιαφέρον, ώστε ή μελέτη του άνέπτυξε μεγάλους κλάδους τής συγχρόνου Φυσικής.

Στήν κλασσική του εικόνα, τό άτομο παρουσιάζεται σάν ένα μικροσκοπικό πλανητικό σύστημα! Όπως είναι γνωστό, αποτελείται άπό τον πυρήνα, πού καταλαμβάνει τό κέντρο του καί έχει θετικό ήλεκτρικό φορτίο καί άπό τά ήλεκτρόνια πού είναι φορτισμένα άρνητικά καί περιφέρονται γύρω άπό τον πυρήνα σέ διάφορες τροχιές, όπως οί πλανήτες γύρω άπό τον κεντρικό ήλιο.

72

Οί διαστάσεις αύτσϋ τοϋ μικροσκοπικού πλανητικού συστή-ματος είναι στο ένα περίπου δέκατο τοϋ ένός δισεκατομμυ-ριοστοϋ τοϋ μέτρου. Στο έσωτερικό του έπικρατεϊ τρομα-κτικό κενό. Μπορούμε κάπως νά τό καταλάβουμε, όταν σκε-φθούμε ότι «έάν ό πυρήνας ένός άτομου ύδρογόνου έμεγά-λωνε και έπαιρνε τις διαστάσεις μιάς μπάλας τοϋ γκόλφ, τότε τό μοναδικό του ήλεκτρόνιο θά διέγραφε τήν τροχιά

Σχηματική παράστασι τοΰ άτομου. Στο κέντρο τά πρωτόνια και νε-τρόνια πού συγκροτούν τον πυρήνα, γύρω άπό τον όποιο περιφέρονται τά ήλεκτρόνια σέ διάφορες τροχιές, πού διακρίνονται άμυδρά στήν ει-κόνα αύτή.

73

του σέ άπόστασι 1500 μέτρων περίπου»13. Έάν τά άτομα ένός κυβικού μέτρου σιδήρου τά συμπιέζαμε έτσι ώστε νά καταργήσουμε τά κενά, ό τεράστιος αύτός κύβος θά διατη-ρούσε τό βάρος του, άλλά θά γινόταν πολύ μικρότερος καί άπό τό κεφάλι μιάς καρφίτσας.

Ό κόσμος τοΰ άτομου είναι ένας κόσμος συνεχούς κινή-σεως καί ζωής. Τό ήλεκτρόνιο περιφέρεται τρισεκατομμύρια φορές τό δευτερόλεπτο γύρω άπό τον πυρήνα. Υπάρχουν άτομα μέ πολλά περιφερειακά ήλεκτρόνια, μέχρι περίπου 100, πού περιφέρονται σέ διάφορες στοιβάδες, μέ τεράστιες ταχύτητες γύρω άπό τον πυρήνα, χωρίς ποτέ ή τάξι στό άδιόρατο αύτό πλανητικό σύστημα νά διασαλεύεται!

Άλλά άς άφήσουμε τά ήλεκτρόνια νά συνεχίζουν τον άτέ-λειωτο χορό τους γύρω άπό τούς πυρήνες. Ά ς έστιάσουμε τώρα τήν προσοχή μας στό κέντρο, στον πυρήνα τοΰ άτο-μου. Τά βασικά σωματίδια, πού τον συγκροτούν, είναι τά νετρόνια, πού είναι ούδέτερα, δέν έχουν δηλαδή ήλεκτρικό φορτίο, καί τά πρωτόνια μέ τό θετικό ήλεκτρικό φορτίο τους.

Έδώ όμως δικαιολογείται μία πολύ ένδιαφέρουσα άπορία: Πώς τά πρωτόνια συγκρατούνται τό ένα πολύ κοντά ατό άλλο, ώστε νά σχηματίζουν τούς πυρήνες τών άτόμων; Ή ήλεκτρομαγνητική δύναμι, πού έξασκείται μεταξύ τους, είναι άπωστική, έφ' όσον, όπως είναι γνωστό, τά ομώνυμα φορτία άπωθοΰνται. Πώς, λοιπόν, ή δύναμι αύτή δέν τά άπομακρύ-νει τελικά τό ένα άπό τό άλλο; Τί είναι αύτό πού τά συγ-κρατεί, ώστε νά σχηματίζουν τούς άτομικούς πυρήνες;

Οί ειδικοί μάς πληροφορούν ότι μέσα στούς πυρήνες τών άτόμων καί μεταξύ τών σωματιδίων πού τούς συγκροτούν, έκτος τών ήλεκτρομαγνητικών δυνάμεων άναπτύσσονται καί κάποιες άλλες δυνάμεις, στις όποιες οφείλεται ό σχηματι-σμός τών άτομικών πυρήνων. Οί δυνάμεις αύτές ονομάζονται «ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις», είναι αισθητές καί μάλιστα πολύ ισχυρές, άσύγκριτα ισχυρότερες τών ήλεκτρομαγνητι-κών δυνάμεων, σέ πολύ μικρές άποστάσεις, μικρότερες άπό 1013cm, όσο δηλαδή είναι οί διαστάσεις τών πρωτονίων καί

13. Β. Νικολοπούλου, Δημιουργός ή τύχη; Άπό τά θαυμάσια καί μεγαλεία τής Δημιουργίας, έκδ. Δ', Πάτραι 1986, σ.48.

74

άλλων παρομοίων στοιχειωδών σωματιδίων14. Στις άποστά-σεις αύτές οί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις είναι άσήμαντες μπροστά στις ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις, πού συγκρατούν τά πρωτόνια καί τά νετρόνια, ώστε αύτά νά συναποτελούν τούς πυρήνες τών άτόμων.

Στο σημείο όμως αύτό μπορούμε νά διατυπώσουμε ένα έρώτημα πολύ ενδιαφέρον καί σχετικό μέ τό γενικώτερο θέμα πού μάς άπασχολεΐ, τήν έμφάνισι τής ζωής πάνω στή Γή, τήν παρουσία τοΰ άνθρώπου μέσα στο σύμπαν: Γιατί οί ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις έχουν τήν ώρισμένη ισχύ πού έχουν καί όχι κάποιαν άλλη; Στήν άπορία τών ειδικών καί στήν άδυναμία τους νά άπαντήσουν, ή «άνθρωπική άρχή», προχωρώντας άντίστροφα, βρίσκει διέξοδο: "Αν οί ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις είχαν ελάχιστα διαφορετική έντασι, δέν θά ύπήρχε ή ζωή! Ό λ α ρυθμίσθηκαν μέ θαυμαστή άκρίβεια, ώστε νά μπορέση νά έλθη στον κόσμο καί νά ζήση ό άνθρωπος!

Πράγματι! Ά ν οί ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις ήσαν λίγο άσθενέστερες, δέν θά μπορούσαν νά συγκρατήσουν τά πρωτόνια, ώστε αύτά νά σχηματίσουν σύνθετους πυρήνες. Καί οί συνέπειες τότε θά ήσαν τελείως δυσάρεστες γιά τή ζωή, γιά τον έξης λόγο: Ό Ήλιος καί όλοι οί συνήθεις άστέρες παράγουν ένέργεια καί λάμπουν στον ούρανό «καί-γοντας» τά τεράστια άποθέματα ύδρογόνου, πού κρύβουν στο έσωτερικό τους. Μέ ειδικές δηλαδή πυρηνικές άντιδρά-σεις μετατρέπουν τό ύδρογόνο στο στοιχείο ήλιο, μέ άποτέ-λεσμα νά παράγουν τεράστια ποσά ένεργείας, ώστε νά άκτινοβολούν μεγαλόπρεπα στο διάστημα. Ή πρώτη φάσι τής μετατροπής τοΰ ύδρογόνου σέ ήλιο είναι ή δημιουργία δευτερίου. Τό δευτέριο έχει τον άπλούστερο σύνθετο πυ-ρήνα πού ύπάρχει. Ό πυρήνας αύτός άποτελεϊται άπό ένα πρωτόνιο καί ένα νετρόνιο, πού συνδέονται μέ τήν ισχυρή πυρηνική δύναμι. Ά ν λοιπόν ή δύναμι αύτή ήταν έλαφρώς άσθενέστερη, οί συνέπειες θά ήσαν δραματικές. Τό δευτέριο

14.10"13 cm είναι ένα άπειροελάχιστο ύποπολλαπλάσιο τοϋ έκατοστο-μέτρου, πού παριστάνεται μέ ένα κλάσμα, πού έχει άριθμητή τή μονάδα καί παρονομαστή ένα άριθμό πού άποτελεϊται άπό τή μονάδα καί 13 μηδενικά. Είναι ένα δεκάκις τρισεκατομμυριοστό τοϋ έκατοστομέτρου!

75

θά διεσπάτο καί οί πυρηνικές άντιδράσεις θά σταματούσαν. Τά άστέρια θά σκοτείνιαζαν καί πώς θά μπορούσαν τότε νά ύπηρετήσουν τή ζωή;

Πώς έξ άλλου θά μπορούσαν νά ύπάρξουν καί τά βαρύ-τερα στοιχεία τής ύλης, τά όποία έχουν πυρήνες μέ περισ-σότερα πρωτόνια καί νετρόνια; Στο σύμπαν θά ύπήρχε μόνο τό ύδρογόνο, πού έχει ένα άπλούστατο πυρήνα μέ ένα μόνο πρωτόνιο. Θά άπουσίαζαν τελείως ό άνθραξ, τό οξυγόνο, ό φωσφόρος, ό σίδηρος, κλπ., όλη ή πλούσια ποικιλία τών χημικών στοιχείων, πού είναι άπαραίτητα γιά νά στηρίξουν τή ζωή.

Ά ν πάλι οί ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις ήσαν πολύ λίγο ισχυρότερες άπ' ό,τι είναι, τό άποτέλεσμα θά ήταν καί πάλι καταστρεπτικό γιά τή ζωή. Στήν περίπτωσι αύτή θά ήταν εύκολο τά πρωτόνια καί τά νετρόνια, πού ύπήρχαν άφθονα στή δημιουργία τού σύμπαντος, νά συνδεθούν γιά νά σχη-ματίσουν σύνθετους πυρήνες, τοΰ δευτερίου στήν άρχή, τοΰ ήλίου κατόπιν καί στή συνέχεια καί τών άλλων συνθετωτέ-ρων πυρήνων. Έτσι στά πρώτα λεπτά μετά τή δημιουργία τοϋ σύμπαντος όλο τό ύδρογόνο, τό στοιχείο μέ τον άπλού-στερο, όπως άναφέραμε, πυρήνα, θά είχε μετατροπή στά βαρύτερα στοιχεία. Αύτό όμως θά ήταν ολέθριο. Διότι εί-παμε ήδη ότι τό ύδρογόνο είναι άπαραίτητο. Αύτό είναι τό κύριο πυρηνικό «καύσιμο» τών άστέρων. Τό ύδρογόνο του «καίει» ό Ήλιος έπί 5 δισεκατομμύρια χρόνια τώρα, όπως ύπολογίζουν οί ειδικοί έπιστήμονες, καί λάμπει ατό στερέ-ωμα. Καί σύμφωνα μέ τούς ύπολογισμούς τους, μπορεί νά συνέχιση γιά άλλα τόσα χρόνια νά θερμαίνη, νά φωτίζη καί ζωογονη τό περιβάλλον του καί νά έξασφαλίζη έτσι σ' αύτό τά άναγκαία μεγάλα χρονικά περιθώρια καί τις κατάλληλες συνθήκες γιά τήν άνάπτυξι τής ζωής.

Δέν μπορεί νά ύπάρξη ζωή χωρίς ύδρογόνο. Δέν μπορεί όμως νά ύπάρξη χωρίς καί τά άλλα βαρύτερα στοιχεία τής ύλης. "Ηταν άπαραίτητο, λοιπόν, νά μπορή τό ύδρογόνο νά μετατρέπεται στά βαρύτερα στοιχεία. Όχι όμως έξ ολοκλή-ρου. Έπρεπε συγχρόνως νά παραμένη καί σέ πολύ μεγάλες ποσότητες, γιά νά δίνη τό δικαίωμα στ' άστέρια νά λάμ-πουν.

76

Ό θαυμαστά άκριβής καθορισμός της εντάσεως τών ισχυ-ρών πυρηνικών δυνάμεων, ικανοποιεί και τις δύο αύτές άπαι-τήσεις. Εξασφαλίζει τήν παρουσία τεραστίων άποθεμάτων ύδρογόνου μέσα στό σύμπαν. Συγχρόνως όμως τοϋ δίνει καί τή δυνατότητα νά μετατρέπεται, σ' ένα σχετικά μεγάλο πο-σοστό, σ' όλη τήν πλούσια ποικιλία τών ύπολοίπων βαρυτέ-ρων χημικών στοιχείων, τών άναγκαίων γιά τή ζωή.

Ό κοσμολόγος Μ. Rees σ' ένα άρθρο του, πού δημοσιεύ-θηκε τό 1981 καί παρουσιάζει ιδέες σάν αύτές, πού άναφέ-ραμε προηγουμένως, καταλήγει στό συμπέρασμα: «Τό γεγο-νός ότι άπό τις φαινομενικά άσήμαντες λεπτομέρειες τής δομής τοϋ άρχικοϋ Σύμπαντος μπόρεσε νά προκύψει τελικά ή ζωή, μόνο σάν τύχη ή θεία Πρόνοια μπορεί νά χαρακτηρι-σθεί»15.

Γιά νά άπορρίψη όμως κανείς τήν θεία Πρόνοια καί νά προσκυνήση μία πανταχού παρούσα καί θαυματουργούσα «τύχη», χρειάζεται πίστι πολύ μεγαλύτερη άπό έκείνη πού ζητεί ή πανάγαθη καί φιλάνθρωπη Πρόνοια τοϋ θεού.

Τό άτομο τού άνθρακος μέ 6 πρωτόνια καί 6 νε-τρόνια στον πυρήνα (λευ-κές και μαύρες κηλίδες) καί 6 περιφερειακά ή-λεκτρόνια σέ διάφορες τροχιές.

15. Βλ. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, Κοσμολογία-Ή δομή καϊ ή εξέλιξη τοϋ σύμπαντος, έκδ. Β', 'Αθήνα 1984, σ. 287.

Ένα μεγάλο μυστικό στή βάσι τής ζωής

Στήν προηγούμενη παράγραφο είδαμε τον ρόλο, πού παίζουν στό σχηματισμό τών συνθέτων πυρήνων οί «ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις». Έξ ίσου πρωτεύοντα

ρόλο στή δημιουργία τών συνθέτων πυρήνων παίζουν, όπως θά δείξουμε στή συνέχεια, καί οί «άσθενεϊς πυρηνικές δυνά-μεις», πού έμφανίζονται στά φαινόμενα τών ραδιενεργών δια-σπάσεων, καί είναι ύπεύθυνες γιά τή μετατροπή τοϋ πρωτο-νίου σέ νετρόνιο καί άντιστρόφως.

Ό άνθραξ είναι άναγκαίος γιά τή δημιουργία άπεριορίστου πλήθους πολύπλοκων οργανικών ένώσεων, πού είναι άπαραί-τητες γιά τήν άνάπτυξι τής ζωής. Γι' αύτό καί θεωρείται ή βάσι τής οργανικής ύλης καί συνεπώς καί τής ζωής. Τό πυρίτιο είναι τό μόνο άλλο στοιχείο, πού έχει μιά ικανότητα νά σχηματίζη πολύπλοκες ένώσεις, άλλά σέ πολύ μικρότερο βαθμό. Έτσι ώστε, παρά τό ότι είναι 10 φορές άφθονώτερο στή φύσι άπό τον άνθρακα, νά μή κατορθώνη νά στηρίξη ούτε ύποτυπώδεις μορφές ζωής. Ή σημασία τοϋ άνθρακος γιά τή ζωή παραμένει μοναδική.

78

Π ώ ς ό μ ω ς δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τ α ι ό ά ν θ ρ α ξ ; Καί αύτός, όπως καί όλα τά χημικά στοιχεία έκτος τοΰ

ύδρογόνου καί τοΰ ήλιου, σύμφωνα μέ τις θεωρίες πού έπικρατοΰν, δέν ύπάρχουν άπό τήν άρχή τής δημιουργίας τοΰ σύμπαντος. Δημιουργούνται κατόπιν στο έσωτερικό τών άστέρων σέ θερμοκρασίες πολλών έκατομμυρίων βαθμών. 'Αργότερα, όταν οί άστέρες αύτοί έκραγοΰν σάν «ύπερκαινο-φανεϊς άστέρες», έκτοξεύουν στο διάστημα τεράστια ποσά τής ύλης τους, πού περιέχουν καί τά βαρύτερα αύτά χημικά στοιχεία. "Οταν κατόπιν, άπό τήν έμπλουτισμένη μέ τά στοι-χεία αύτά μεσοαστρική ύλη, δημιουργηθούν νέα ήλιακά συ-στήματα, θά μπορούν νά περιλαμβάνουν καί πλανήτες σάν τή Γή, μέ χημική σύστασι κατάλληλη νά στηρίξη τή ζωή.

Καί ό άνθραξ, λοιπόν, δημιουργείται στο έσωτερικό τών άστέρων. Ή διαδικασία είναι ή έξης: Σέ πολύ ύψηλές θερ-μοκρασίες τρείς πυρήνες τοΰ στοιχείου ήλίου πρέπει νά ένωθοΰν γιά νά σχηματίσουν τον άνθρακα. Καί πρώτα ένώ-νονται οί δύο πυρήνες τοΰ ήλίου καί σχηματίζουν ένα πυ-ρήνα βηρυλλίου, πού ούτε εύσταθής είναι, άλλά ούτε καί έντελώς άσταθής.

Τί σημαίνει αύτό; Πρέπει νά τό άναλύσουμε λίγο, διότι έδώ είναι ή σημαντικώτατη λεπτομέρεια.

Ό πυρήνας αύτός τοΰ βηρυλλίου δέν μπορεί νά ζήση περισσότερο άπό 2 χ 101 6 δευτερόλεπτα, δηλαδή άπό ένα άπειροελάχιστο χρονικό διάστημα τής τάξεως τών τετράκις έκατομμυριοστών τοΰ δευτερολέπτου. Σ' αύτόν τον έλάχιστο χρόνο κρίνεται ή τύχη τής ζωής! Ά ν μείνη μόνο του τό βηρύλλιο γιά ένα τέτοιο διάστημα, θά διασπασθή. Ό άν-θραξ δέν θά μπορέση νά σχηματισθή. Σ' αύτόν όμως τον άπειροελάχιστο χρόνο έχει τή δυνατότητα νά συνάντηση καί τον τρίτο πυρήνα ήλίου, ώστε νά σχηματίση τον άνθρακα καί νά δώση έλπίδες στή ζωή.

Ή διάρκεια όμως τής ζωής αύτού τοΰ πυρήνος τοϋ βη-ρυλλίου έξαρτάται άπό τις «άσθενείς πυρηνικές δυνάμεις». Διότι, όπως παρατηρεί ό καθηγητής τής 'Αστρονομίας τοϋ Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Κοντόπουλος, «οί άσθενείς πυρηνι-κές δυνάμεις είναι αύτές πού διασπούν τό βηρύλλιο. Ά ν οί δυνάμεις αύτές ήσαν ισχυρότερες (δηλαδή άν προκαλούσαν ισχυρότερες διασπάσεις), δέν θά μπορούσε νά σχηματισθή

79

τό βηρύλλιο (σ.σ. διότι θά διεσπάτο άμέσως, μόλις σχηματι-ζόταν), άρα ούτε καί ό άνθρακας. "Αν πάλι οί δυνάμεις αύτές ήσαν πολύ άσθενέστερες, όλα τά άτομα ήλιου θά έκαναν βηρύλλιο καί δέν θά περίσσευαν έλεύθερα άτομα νά δημιουργήσουν άνθρακα»16.

'Απλούστερα αύτό θά τό λέγαμε ώς έξής: Καθώς οί πυρή-νες ήλίου ένώνονταν γιά νά σχηματίσουν άνά δύο ένα πυ-ρήνα βηρυλλίου, άλλοι θά έπρεπε νά έπιτυγχάνουν αύτό τό σχηματισμό καί άλλοι όχι. "Αν έπετύγχαναν όλοι, δηλαδή άν ό πυρήνας τοϋ βηρυλλίου ήταν εύσταθής, τότε όλοι οί πυ-ρήνες ήλίου θά γίνονταν βηρύλλιο. Δέν θά ύπήρχαν έλεύθε-ροι πυρήνες ήλίου πού θά προέρχονταν άπό διεσπασμένο βηρύλλιο, γιά νά προστεθούν στό βηρύλλιο πού δέν πρό-λαβε νά διασπασθή, καί νά δώσουν τον άνθρακα. "Αν πάλι, όλοι οί πυρήνες ήλίου άπετύγχαναν στό σχηματισμό τοΰ βηρυλλίου, άν δηλαδή τό βηρύλλιο ήταν έντελώς άσταθές καί διεσπάτο άμέσως στά συστατικά του, θά είχαμε καί πάλι μόνο πυρήνες ήλίου. Ό άνθραξ καί στήν περίπτωσι αύτή δέν θά μπορούσε νά σχηματισθή.

Τό βηρύλλιο έπρεπε καί νά μήν πεθαίνη άμέσως, δηλαδή νά μή διασπάται μόλις σχηματίζεται, άλλά καί νά μή ζή πολύ. Ούτε έντελώς άσταθές νά είναι ούτε όμως καί εύστα-θές. Έπρεπε νά είναι «μετασταθές», όπως τό χαρακτηρίζουν. Καί είναι τέτοιο, εύτυχώς! Αύτό όμως τό ρυθμίζουν οί «άσθενεϊς πυρηνικές δυνάμεις», οί ύπεύθυνες, όπως είπαμε, γιά τά φαινόμενα τών ραδιενεργών διασπάσεων. Αύτές όμως ποιος τις έχει ρυθμίσει;

Διαπιστώνουμε λοιπόν, ότι ή ισχύς τών «άσθενών πυρηνι-κών δυνάμεων» είναι - χωρίς αύτό νά μπορή νά τό έξηγήση κανείς - τέτοια, ώστε νά έξασφαλίζη στό βηρύλλιο μιά έλά-χιστη διάρκεια ζωής, πού είναι όμως τόση, όση χρειάζεται γιά νά μπορέση νά σχηματίση τον άνθρακα, ό όποιος θά άναλάβη στή συνέχεια νά τεθή στά θεμέλια τοΰ οικοδομήμα-τος τής ζωής!

16. Γ. Κοντόπουλου, Οί σημερινές απόψεις γιά τή δημιουργία τοΰ Σύμπαντος, Περ. «Ακτίνες», τ. 518, Φεβρουάριος 1991, σ. 38. Βλέπε έπίσης καί Γ. Κοντόπουλου - Δ. Κωτσάκη, Κοσμολογία - Ή δομή καί ή έξέλιξη τού σύμπαντος, έκδ. Β', 'Αθήνα 1984, σ. 284έξ.

(A)

(Β)

(Γ)

"Αν τό βηρύλλιο ήταν ευσταθές (περίπτωσι Α), οί τέσσαρες πυρήνες ήλίου (He) τοϋ σχήματος όταν συναντηθούν άνά δύο, θά δώσουν δύο πυρήνες Βηρυλλίου (Be).

"Αν τό βηρύλλιο ήταν εντελώς άσταθές (περίπτωσι Β), οί τέσσαρες πυρήνες ήλίου θά σχηματίσουν δύο πυρήνες βηρυλλίου, πού όμως αμέ-σως θά διασπασθούν στά συστατικά τους καί θά έχουμε καί πάλι τέσσαρες πυρήνες ήλίου. Καί στις δύο περιπτώσεις (Α,Β), οί πυρήνες τοΰ ήλίου δέν θά κατορθώσουν νά σχηματίσουν τον άνθρακα.

Ό σχηματισμός τού άνθρακος (C) έπιτυγχάνεται διότι τό βηρύλλιο είναι μετασταθές καί μπορεί νά ζή γιά λίγο (περίπτωσι Γ). Στή μικρή όμως διάρκεια τής ζωής του, ένας πυρήνας βηρυλλίου (α) πριν διασπα-σθή έχει τή δυνατότητα νά συναντήση ένα πυρήνα ήλίου πού προέρχε-ται άπό βηρύλλιο πού έν τω μεταξύ διεοπάσθη (β), ή ένα έλεύθερο πυρήνα ήλίου, καί έτσι νά σχηματίση τον άνθρακα (γ). "Ολα κρίνονται σέ 2 χ 1Ct16 δευτερόλεπτα!

θαυμαστές καί ανεξήγητες συμπτώσεις

έμφάνισι της ζωής μέσα στό σύμπαν προϋποθέτει τήν ικανότητα τής ύλης νά συνθέτη έπί πλέον πολύπλοκες ένώσεις. Καί είναι όί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις, πού

άναλαμβάνουν τον σχηματισμό στή φύσι τών άτόμων καί τών πολύπλοκων μορίων καί γενικώτερα τοϋ βιολογικού ύλι-κού. Όπως οί ισχυρές πυρηνικές δυνάμεις, καθώς ήδη άνα-φέραμε, συγκρατούν τά πρωτόνια καί τά νετρόνια καί είναι ύπεύθυνες μαζί μέ τις άσθενείς πυρηνικές δυνάμεις γιά τον σχηματισμό τών συνθέτων πυρήνων, έτσι οί ήλεκτρομαγνητι-κές δυνάμεις είναι αύτές πού συγκρατούν τά ήλεκτρόνια γύρω άπό τούς πυρήνες, ώστε νά σχηματίζωνται τά άτομα τής ύλης. Αύτές έπίσης συνδέουν τά άτομα μεταξύ τους, ώστε νά δημιουργούνται τά πολύπλοκα μόρια τών χημικών ένώσεων.

Γιά νά φθάσουμε όμως άπό τούς πυρήνες στά άτομα καί άπό τά άτομα στά μόρια, ώστε νά δημιουργηθούν άπό πάρα πολλά μόρια πού συνεργάζονται μεταξύ τους καί οί βιολογικές μονάδες, όπως είναι τά κύτταρα, καί τελικώς νά σχηματισθούν οί βιολογικοί οργανισμοί καί βεβαίως οί πλανή-τες, «τά ύποψήφια λίκνα της ζωής», πάνω στούς όποιους οί


82

οργανισμοί αύτοί θά έχουν τή δυνατότητα νά ζήσουν, οί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις, πού είχαν βασικό ρόλο σέ ση-μαντικό μέρος αύτης τής διαδικασίας, δέν μπορούσαν νά έχουν τήν οποιαδήποτε ισχύ. Οί δυνάμεις αύτές πού άνελάμ-βαναν τό σημαντικότατο έργο, νά οδηγήσουν άπό τά κατώ-τερα έπίπεδα οργανώσεως τής ύλης στά άνώτερα, ώστε νά καταστή δυνατό νά έμφανισθή τελικώς ή ζωή, γιά νά έπιτύ-χουν στο έργο τους, έπρεπε νά έχουν τήν ώρισμένη ισχύ πού διαπιστώνουμε ότι έχουν.

Καί νά γιατί: Στήν περίπτωσι πού οί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις ήσαν

άσθενέστερες, δέν θά μπορούσαν νά συγκρατήσουν τά ήλε-κτρόνια γύρω άπό τούς πυρήνες, καί τά άτομα δέν θά ήταν δυνατόν νά σχηματισθούν. Τότε, όπως παρατηρεί ό άείμνη-στος καθηγητής τοΰ Πανεπιστημίου τής Κρήτης Β. Ξανθό-πουλος, «ό κόσμος μας θά ήταν πάρα πολύ άπλός, καί θά άπαρτίζονταν άπό τούς πυρήνες τών διαφόρων στοιχείων καί τό ήλεκτρόνιο. Ή, κι άν άκόμη σχηματίζονταν άτομα, δέν θά σχηματίζονταν σταθερά μόρια. Ή ζωή όμως φαίνεται νά στηρίζεται στήν πολυπλοκότητα τών οργανικών μορίων.

'Απεναντίας, άν οί ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις ήταν ισχυ-ρότερες άπ' ό,τι πράγματι είναι, τά ήλεκτρόνια θά δεσμεύον-ταν άπόλυτα άπό τούς πυρήνες. Καί είναι ή άνταλλαγή τών ήλεκτρονίων τών έξωτερικών στοιβάδων τών άτόμων πού δη-μιουργεί τούς χημικούς δεσμούς, τις χημικές άντιδράσεις, καί τά πολύπλοκα μόρια. Ή, κι άν άκόμα ήταν δυνατός ό σχηματισμός τών μορίων, αύξηση τής ισχύος τής ήλεκτρο-μαγνητικής δύναμης κατά ένα παράγοντα τρία περίπου θά έπέβαλε στο νερό νά είναι στερεό σέ όλες πρακτικά τις θερμοκρασίες, πράγμα πού θά άπέτρεπε τήν, όπως τουλάχι-στον ξέρουμε, ζωή νά άναπτυχθεΐ»17.

-φ- -φ- -φ-Άπό τά όσα άναφέραμε στήν παράγραφο αύτή καί στις

άμέσως προηγούμενες, γίνεται φανερό ότι οί τέσσερες βασι-κές δυνάμεις τής φύσεως, δηλαδή οί δυνάμεις τής βαρύτη-τος, οί ισχυρές και οί άσθενείς πυρηνικές δυνάμεις καί οί

17. Β. Ξανθόπουλου, Περί άστέρων καί συμπάντων, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1985, σ. 104.

83

ήλεκτρομαγνητικές δυνάμεις, είναι μέ τόση άκρίβεια καθωρι-σμένες, ώστε νά έξασφαλίζουν τή δυνατότητα άναπτύξεως τής ζωής. Όπως παρατηρούν οί καθηγηταί Γ. Κοντόπουλος καί Δ. Κωτσάκης, «δέν θά ήταν δυνατόν νά άλλάξουν ούσια-στικά οί βασικές δυνάμεις τής φύσεως (ή οί σταθερές άπό τις όποιες έξαρτώνται οί δυνάμεις αύτές) χωρίς νά κατα-στραφεί, ή τουλάχιστον νά περιορισθεί σημαντικά ή άνά-πτυξη τής ζωής. Φαίνεται ότι τό Σύμπαν έλαβε μιά ιδιαίτερη φροντίδα γιά τήν άνάπτυξη τής ζωής μέσα σ' αύτό»18.

Είναι άπόλυτα δικαιολογημένη, ύστερα άπό αύτά, ή βαθειά πεποίθησι πού άναπτύσσεται, ότι μιά άνώτερη παντοδυναμία κρατεί ύποταγμένες τις δυνάμεις τής φύσεως καί πάνσοφα τις κυβερνά, ώστε αύτές νά ύπηρετούν πιστά καί άπό συμ-φώνου τό συγκλονιστικό μυστήριο τής ζωής!

Ό P. Davies μελετώντας τις θαυμαστές συμπτώσεις, πού έπιτρέπουν τήν έμφάνισι τής ζωής στό σύμπαν καί οί οποίες δέν μπορούν νά έρμηνευθούν παρά μόνο μέ έντελώς άνεξέ-λεγκτες έπιστημονικά ύποθέσεις, λέγει ότι αύτές «οί άριθμη-τικές συμπτώσεις, θά μπορούσαν νά θεωρηθούν σάν άπό-δειξι ένός σχεδίου. Ό λεπτός καί έπακριβής καθορισμός τών τιμών τών φυσικών σταθερών, πού είναι άναγκαίος, ώστε οί ποικίλοι καί διάφοροι κλάδοι τής φυσικής νά μπο-ρούν νά συνταιριάζωνται μέ τόση έπιτυχία, θά μπορούσε νά άποδοθή στον Θεό»19.

Αύτό πού οί πιστοί δέχονται άπό αιώνων, ότι ό Θεός έδημιούργησε τον κόσμο καί τή ζωή, οί έπιστήμονες άναγκά-ζονται νά τό διατυπώσουν μέ έντυπωσιακό τρόπο στή δική τους γλώσσα τά τελευταία χρόνια!

18. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, Κοσμολογία - Ή δομή καί ή εξέλιξη τοΰ σύμπαντος, έκδ. β', Αθήνα 1984, σ. 287.

19. P. Davies, God and the New Physics, Penguin Books, 1984, a. 189.

Τό παιγνίδι τής ΰλης μέ τό φώς

όση είναι ή ϋλη μέσα στό σύμπαν; Πόσο είναι τό φώς; Ποια σχέσι έχουν αύτά μεταξύ τους; Καί ποιά έξάρτησι μπορεί νά έχη ή παρουσία της ζωής μέσα

στό σύμπαν άπό τή σχέσι αύτή; Μήπως τό παιγνίδι τής ΰλης μέ τό φώς έχει χαρακτήρα πολύ διαφορετικό άπό έκεϊνον ένός άπλοΰ παιγνιδιού, καί μπορεί κάτι πολύ σημαν-τικό νά μάς πή;

Ή προσπάθεια γιά μιά ύπεύθυνη άπάντησι στά έρωτήματα αύτά, άπαιτεϊ νά στρέψουμε τήν προσοχή μας στή νηπιακή καί στήν πρώτη νεανική ήλικία τοϋ σύμπαντος. 'Από τότε πού ή ζωή του ήταν μερικά κλάσματα τοΰ δευτερολέπτου, μέχρι τότε πού συμπλήρωσε τις πρώτες χιλιάδες χρόνων ζωής.

Τά πρώτα αύτά στάδια τής ζωής τοΰ σύμπαντος, όπως καί οί διεργασίες καί τά φαινόμενα πού τότε συνέβησαν, έπηρέασαν άποφασιστικά τήν έξέλιξι καί τή μορφή του καί συνεπώς καί τή δυνατότητα ύπάρξεως τής ζωής. Καί πρέπει νά ποΰμε ότι όλα αύτά δέν είναι γιά τήν 'Επιστήμη σήμερα θέματα άπλής εικασίας. 'Αποτελούν άντικείμενο συστηματικής

85

ένασχολήσεως, πού φέρει τον χαρακτήρα σοβαρής επιστη-μονικής έρεύνης. Υπάρχει μάλιστα τόσο μεγάλη σύγκλισι άπόψεων πάνω στήν άρχή και στά πρώτα στάδια τής ζωής τοΰ σύμπαντος, ώστε ή γενικά παραδεκτή εικόνα πού σχη-ματίζεται, νά είναι γνωστή ώς τό «καθιερωμένο μοντέλο».

Ό κόσμος ξεκίνησε τή ζωή του μέ μία τεράστια έκρηξι φωτός, πού συνέβη πριν άπό 15 έως 20 δισεκατομμύρια χρόνια, όπως έχουμε ήδη άναφέρει καί στά προηγούμενα. Άπό τότε άρχισε τό παιγνίδι τής ύλης μέ τό φώς. Στο παιγνίδι αύτό τήν ύλη εκπροσωπούν τά στοιχειώδη σωμάτιά της, πού σχημάτισαν στή συνέχεια τούς πυρήνες καί τά άτομα. Τό φώς έκπροσωπεΐται άπό τά φωτόνια. Τί είναι όμως τά φωτόνια καί πώς δημιουργήθηκαν άπό τό πρωταρ-χικό φώς τά πρώτα στοιχειώδη σωμάτια τής ύλης, άπειροε-λάχιστο μόλις κλάσματα τοΰ δευτερολέπτου μετά άπό τήν άρχή στή στιγμή μηδέν;

Ά ν άφήσουμε τήν κλασσική ερμηνεία, πού θεωρεί ότι τό φώς είναι ήλεκτρομαγνητικό κύμα, καί δεχθούμε τήν πιο σύγχρονη θεώρησι πού εισηγείται ή «κβαντική» θεωρία, τότε τό φώς, λέμε ότι άποτελεϊται άπό σωμάτια, τά φωτόνια. Μιά φωτεινή άκτινοβολία στή θεωρία αύτή, δέν θεωρείται ένα κύμα ήλεκτρομαγνητικό, άλλά ένα τεράστιο πλήθος φωτο-νίων, πού κινούνται στή διεύθυνσι διαδόσεως τής άκτινοβο-λίας.

Τά φωτόνια μπορεί νά θεωρούνται σωμάτια, διαφέρουν όμως άπό τά άλλα στοιχειώδη σωμάτια τής ύλης. Θά λέ-γαμε ότι δέν έχουν ύλικότητα, διότι δέν έχουν μάζα. Ούτε ήλεκτρικό φορτίο έχουν. Παρ' όλα αύτά δέν παύουν νά είναι πραγματικές φυσικές οντότητες, πού ή κάθε μία μεταφέρει συγκεκριμένη ενέργεια καί όρμή. Δύο άπό αύτά τά παρά-δοξα «σωμάτια» μπορούν νά συγκρουσθούν μεταξύ τους καί νά έξαφανισθοΰν! Ή ένέργεια καί ή όρμή τους όμως δέν χάνεται, άλλά ύλοποιείται, διατίθεται δηλαδή γιά τήν παρα-γωγή ύλικών σωματιδίων. Στή θέσι τών εξαφανισμένων φω-τονίων έμφανίζονται στοιχειώδη σωμάτια τής ύλης. Έτσι έχουμε παραγωγή ύλης άπό φώς!

Νά, λοιπόν, ότι ή 'Επιστήμη έρχεται σήμερα νά συμφω-νήση μ' ότι ύποστηρίζει ή διδασκαλία τής θεοπνεύστου Άγ. Γραφής έδώ καί χιλιάδες χρόνια! "Ολα ξεκίνησαν άπό τό

86

φώς, λέγει ή 'Επιστήμη. «Γενηθήτω φώς», είναι και τό πρώτο δημιουργικό πρόσταγμα τοϋ Θεού, πού φέρνει στήν ύπαρξι τον κόσμο, όπως διαβάζουμε στή Γένεσι (α' 3). Κα-τόπιν άκούγονται τά άλλα «γενηθήτω», και διαμορφώνεται ό κόσμος, όπως μάς έξηγεΐ μέ σημαντικές λεπτομέρειες σή-μερα και ή 'Επιστήμη!

Ά ς συνεχίσουμε όμως. Τό σύμπαν άρχισε τή ζωή του μέσα στό φώς! Μέ άφάνταστα μεγάλη θερμοκρασία καί πυκνότητα. Καθώς όμως προχωρούσε ή διαστολή του, ή πυκνότητά του έλαττωνόταν καί έπεφτε ή θερμοκρασία του. Αύτό ειχε σάν άποτέλεσμα τά φωτόνια νά «κρυώνουν», δη-λαδή νά χάνουν τήν άρχικά μεγάλη ένέργειά τους καί τήν άντίστοιχη θερμοκρασία τους. Ανάλογα μέ τις ένέργειες πού είχαν τά συγκρουόμενα φωτόνια μπορούσαν νά προκαλούν τήν παραγωγή σωματιδίων μέ μεγαλύτερη ή μικρότερη μάζα. Έτσι στήν άρχή, στά πρώτα άπειροελάχιστα κλάσματα τοΰ πρώτου δευτερολέπτου, όταν τά φωτόνια είχαν μεγαλύτερες ένέργειες, προκαλούσαν τή δημιουργία τών βαρυτέρων σω-ματιδίων, πρωτονίων καί νετρονίων, καί λίγο άργότερα, κα-θώς έπεφτε ή θερμοκρασία καί έλαττωνόταν ή ένέργειά τους, δημιουργούσαν τά έλαφρότερα ήλεκτρόνια. Άπό αύτά τά στοιχειώδη σωμάτια στή συνέχεια θά σχηματίζονταν οί πυρήνες καί τά άτομα τής ΰλης.

"Οταν συμπληρώθηκαν τά πρώτα δευτερόλεπτα της ζωής τοΰ σύμπαντος, ή θερμοκρασία του είχε πέσει στούς 10 περίπου δισεκατομμύρια βαθμούς καί τό σύμπαν άπετελείτο κυρίως άπό πρωτόνια, νετρόνια, ήλεκτρόνια καί άλλα σωμά-τια (ποζιτρόνια, νετρίνα), καί βέβαια τά παντού καί πάντοτε παρόντα φωτόνια20.

Τό έπόμενο βήμα θά έπρεπε νά είναι ή δημιουργία πυρή-νων άπό τά στοιχειώδη σωμάτια.

Σέ προγενέστερα στάδια τής ζωής τοϋ σύμπαντος, καί σέ ύψηλότερες έπομένως θερμοκρασίες, τά πρωτόνια, λόγψ τής πολύ μεγάλης ένεργείας πού είχαν, μπορούσαν νά ύπερνι-κοϋν τήν μεταξύ τους ήλεκτρική άπωσι καί νά πλησιάζουν

20. Βλ. Β. Ξανθοπούλου, Περί αστέρων καί συμπάντων, Πανεπιστημι-ακές 'Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1985, σ. 70.

87

πολύ τό ένα μέ τό άλλο, ώστε καί μέ τά νετρόνια νά σχηματίζουν τούς πρώτους σύνθετους πυρήνες, πού όμως διελύοντο άμέσως. Καί τούτο γιατί άλλα πρωτόνια καί νετρό-νια, πού λόγω τής πολύ ύψηλής θερμοκρασίας είχαν κινη-τική ένέργεια μεγαλύτερη άπό τήν ένέργεια συνδέσεως τών πυρήνων, συνεκρούοντο μ' αύτούς καί τούς διέλυαν.

Καθώς ή θερμοκρασία έπεφτε συνεχώς, ό κίνδυνος αύτός έξαφανίσθηκε. Τά πρωτόνια έξακολουθούσαν νά έχουν άρ-κετά μεγάλες ένέργειες πού τά βοηθούσαν νά σχηματίζουν σύνθετους πυρήνες, τοΰ δευτερίου στήν άρχή καί τοϋ ήλίου στή συνέχεια. Τώρα όμως δέν κινδύνευαν νά διαλυθούν, διότι δέν ύπήρχαν σωμάτια ικανά νά τούς διασπάσουν. Έτσι στο σύμπαν ύπήρχαν οί άπλούστεροι πυρήνες τοϋ ύδρογό-νου, πού άποτελούνται άπό ένα πρωτόνιο, καί οί συνθετώτε-ροι τοϋ δευτερίου καί τοΰ ήλίου.

Ή κοσμολογική δημιουργία τών στοιχείων αύτών άρχισε λίγα δευτερόλεπτα μετά τή δημιουργία τοΰ σύμπαντος καί τελείωσε σέ τέσσερα περίπου λεπτά. Άπό τότε παύει ή δημιουργία στοιχείων, πού θά συμβή καί πάλι στο έσωτερικό τών άστέρων, μετά όμως άπό πολύ μεγάλα χρονικά διαστή-ματα, όταν πιά θά έχουν δημιουργηθή οί γαλαξίες καί οί άστέρες.

Μετά άπό τά πρώτα λεπτά, κατά τά όποια σχηματίσθηκαν οί πυρήνες τών στοιχείων πού άναφέραμε, τίποτε τό αξιό-λογο δέν συνέβη στο σύμπαν γιά έκατοντάδες χιλιάδες χρό-νια.

Ή διαστολή συνεχιζόταν, ή θερμοκρασία έπεφτε διαρκώς. Τά φωτόνια όμως εξακολουθούσαν νά έχουν σχετικώς μεγά-λες ένέργειες, ώστε νά μπορούν νά βρίσκωνται σέ συνεχή άλληλεπίδρασι μέ τήν ύλη. Αύτό σημαίνει ότι ή ύλη τά άπορροφοΰσε, τά έπανεξέπεμπε κλπ. Αύτό όμως κρατούσε καί τό φώς δεσμευμένο, έφ' όσον άντιδρούσε διαρκώς μέ τήν ύλη καί δέν ειχε τή δυνατότητα νά διαφύγη καί νά κινηθή ελεύθερα, διατηρούσε όμως καί τήν ύλη σέ κατά-σταση ιονισμού. Τά σωματίδιά της, πού ήταν κυρίως έλεύ-θερα ήλεκτρόνια καί ιόντα ύδρογόνου καί ήλίου, αντιδρού-σαν διαρκώς μέ τά φωτόνια. Ούδέτερα άτομα δέν μπορού-σαν νά δημιουργηθούν.

88

Αύτό συνέβη άρκετά άργότερα, περίπου 700.000 χρόνια μετά τη δημιουργία τοΰ σύμπαντος, όταν πιά ή θερμοκρασία του είχε πέσει στούς 3.000 βαθμούς. Τά φωτόνια είχαν χάσει άκόμη περισσότερη ένέργειά και σταμάτησε πλέον ή άλληλεπίδρασί τους μέ τήν ύλη. Τά ήλεκτρόνια μέ τούς πυρήνες σχημάτισαν πιά ούδέτερα άτομα.

Άπό τό σημείο αύτό, πού άποτελεϊ σταθμό στή ζωή τοΰ σύμπαντος, λέμε ότι ή ύλη διαχωρίζεται άπό τό φώς καί τό σύμπαν γίνεται διαφανές στήν άκτινοβολία. Αύτό σημαίνει ότι τά φωτόνια, έπειδή δέν άντιδροϋν πιά μέ τήν ύλη, δέν άπορροφώνται δηλαδή καί δέν έπανεκπέμπονται άπό αύτήν, κινούνται πλέον έλεύθερα μέσα στό διαστελλόμενο σύμπαν, μέ συνεχώς έλαττούμενη ένέργειά. Ή περίφημη «άκτινοβολία μικροκυμάτων», γιά τήν όποία έχουμε κάνει λόγο στά προη-γούμενα, άποτελεϊ σήμερα ύπόλειμμα τής άκτινοβολίας τής άρχεγόνου καταστάσεως τοΰ σύμπαντος. Είναι φωτόνια άπό έκείνη τήν έποχή, πού έχουν χάσει τόση ένέργειά, ώστε ή άντίστοιχη θερμοκρασία τους είναι μόλις 3 βαθμοί πάνω άπό τό άπόλυτο μηδέν, δηλαδή 270 βαθμοί Κελσίου κάτω τοϋ μηδενός21.

Τήν ίδια περίπου έποχή πού διαχωρίσθηκε ή ύλη άπό τό φώς, συνέβη καί κάτι άλλο ιδιαίτερα άξιοσημείωτο. Τό σύμ-παν πέρασε άπό τήν έποχή τής κυριαρχίας τοΰ φωτός στήν έποχή τής κυριαρχίας τής ύλης. Μέχρι τότε δηλαδή, ή άκτι-νοβολία, λόγω τής μεγάλης ένεργείας τών φωτονίων, συνεισ-έφερε στήν ένέργειά τού σύμπαντος πολύ περισσότερο άπ' όσο ή ϋλη του. Στή συνέχεια ή περισσότερη ένέργειά βρί-σκεται μέ τήν μορφή τής ΰλης.

'Εδώ όμως πρέπει νά σταθούμε. Είναι πολύ σημαντικό γιά τό γενικώτερο θέμα μέ τό όποιο άσχολούμεθα, νά πούμε ότι άπό τήν έποχή τοϋ διαχωρισμού τής ϋλης άπό τό φώς, έφ' όσον τά φωτόνια δέν άλληλεπιδροϋν πλέον μέ τήν ϋλη, ό άριθμός τους παραμένει σταθερός μέσα στό σύμπαν, όπως καί ό άριθμός τών πυρηνικών σωματιδίων. Ύλη καί φώς διαχωρίζονται καί παραμένουν πλέον σέ σταθερές ποσότητες καί σέ σταθερή έπομένως άναλογία μεταξύ τους. Ή άναλο-γία αύτή ύπολογίζεται ότι είναι περίπου 1 δισεκατομμύριο

21. Βλ. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωτσάκη, Κοσμολογία - Ή δομή καί ή έξέλιξη τοϋ σύμπαντος, έκδ. Β', Αθήνα 1984, σ. 205έξ.

89

φωτόνια γιά κάθε πυρηνικό σωματίδιο. Καί αύτό είναι ένας άριθμός πού χαρακτηρίζει άπό τότε τό σύμπαν. Καί τό χα-ρακτηρίζει άποφασιστικά. Μία άναλογία ύλης καί φωτός ση-μαντικά διαφορετική, θά είχε άρνητικές έπιπτώσεις γιά τό φαινόμενο τής ζωής καί έπομένως γιά τήν παρουσία μας μέσα στο σύμπαν.

Πράγματι! Ά ν ή άκτινοβολία ήταν πολύ περισσότερη άπ' όση είναι, θά ύπερίσχυε τής ύλης γιά διάστημα πολύ μεγα-λύτερο τών 700.000 έτών. Άκόμη καί σέ πολύ πρόσφατες έποχές θά κυριαρχούσε καί δέν θά έπέτρεπε στήν ύλη νά δημιουργή τοπικά συγκεντρώσεις πού θά έξελίσσοντο τελικά σέ γαλαξίες καί άστέρες. Ή πίεσι τής άκτινοβολίας θά τις διέλυε καί ή δημιουργία τού περιβάλλοντος πού είναι άπα-ραίτητο γιά τήν άνάπτυξη τής ζωής θά ήταν προβληματική.

Ό διάσημος θεωρητικός φυσικός Steven Weinberg, στο περίφημο βιβλίο του «Τά τρία πρώτα λεπτά», όπου εκθέτει άναλυτικά τά στάδια άπό τά όποία πέρασε τό σύμπαν στά πρώτα τρία λεπτά τής ζωής του, λέγει σχετικώς: «Είναι ιδιαίτερα έντυπωσιακό, ότι ή μετάβασι άπό ένα σύμπαν στο όποιο κυριαρχούσε ή άκτινοβολία, σ' ένα σύμπαν στο όποίο κυριαρχεί ή ύλη, συνέβη τήν ίδια περίπου έποχή, πού τά συστατικά τού σύμπαντος γίνονταν διαφανή στήν άκτινοβο-λία, περίπου στούς 3.000° Κ. Ά ν καί έχουν γίνει ένδιαφέρου-σες προτάσεις, κανείς πραγματικά δέν γνωρίζει, γιατί αύτό θά έπρεπε έτσι νά συμβή. 'Επίσης δέν γνωρίζουμε πραγμα-τικά ποιά άλλαγή συνέβη πρώτη. 'Εάν ύπήρχαν τώρα 10 δισεκατομμύρια φωτόνια άνά πυρηνικό σωματίδιο, τότε ή άκτινοβολία θςι εξακολουθούσε νά κυρίαρχη έπί τής ύλης, έως ότου ή θερμοκρασία θά έπεφτε στούς 400° Κ, άρκετά άργότερα άπό τότε πού τά συστατικά τού σύμπαντος έγιναν διαφανή»22.

Άν, λοιπόν, ή άναλογία τοΰ φωτός προς τήν ύλη ήταν μεγαλύτερη, τά άποτελέσματα θά ήταν δυσάρεστα γιά τή ζωή.

Άλλά καί τό άντίθετο άν συνέβαινε, πάλι οί επιπτώσεις γιά τή ζωή θά ήταν άρνητικές. Ά ν δηλαδή ή άκτινοβολία ήταν λιγώτερη άπ' όση πράγματι είναι, δέν θά ήταν ικανή

22. St. Weinberg, The first three minutes, Flamingo, Published by Fontana Paperbacks, 1984, a. 80.

90

νά συγκρατήση τή δημιουργία πυρήνων στά πρώτα λεπτά τής ζωής τοΰ σύμπαντος. Τότε ή πυρηνοσύνθεσι δέν θά σταματούσε στό σχηματισμό τών πυρήνων τοΰ δευτερίου και τοϋ ήλίου, όπως είπαμε, άλλά θά συνέχιζε, μέ άποτέλε-σμα όλη ή ϋλη τοϋ σύμπαντος νά μετατροπή σέ βαριά στοιχεία. Ή μεγάλη όμως ποσότης τής άκτινοβολίας πού πλημμύριζε τότε τό σύμπαν, διασπούσε τούς σχηματιζόμε-νους πυρήνες, μέ άποτέλεσμα τελικά μόνο τό 25% τής ύλης νά μετατροπή σέ ήλιο καί νά διασωθή σέ πολύ μεγάλο ποσοστό, γύρω στά 75%, καί τό ύδρογόνο, πού άργότερα στ' άστέρια πού θά σχηματίζονταν, θά άποτελοΰσε τό σπου-δαιότερο «καύσιμο», αύτό πού θά έξησφάλιζε τήν μακροβιό-τητά τους καί θά έδινε έτσι τή δυνατότητα νά δημιουργη-θούν τά περιβάλλοντα τά άναγκαΐα γιά τήν έμφάνισι τής ζωής. Όπως έχει παρατηρηθή, «άν δέν είχε ύπάρξει μία μεγάλη ποσότης άκτινοβολίας κατά τή διάρκεια τών λίγων πρώτων λεπτών της ζωής τοΰ σύμπαντος, οί πυρηνικές άντι-δράσεις θά είχαν προχωρήσει τόσο γρήγορα, ώστε ένα με-γάλο ποσοστό τοϋ ύπάρχοντος ύδρογόνου θά είχε <μαγει-ρευθή> σέ βαρύτερα στοιχεία, σέ άντίθεσι μέ τήν πραγματι-κότητα πού παρατηρούμε σήμερα, τά τρία τέταρτα τοΰ σύμ-παντος νά άποτελοΰνται άπό ύδρογόνο. Αύτό τό ταχύ πυρη-νικό (μαγείρεμα) θά μπορούσε νά έμποδισθή, μόνον άν τό σύμπαν ήταν γεμάτο μέ άκτινοβολία πού νά έχη μία τερά-στια ισοδύναμη θερμοκρασία σέ πολύ μικρά μήκη κύματος, ώστε νά μπορή νά διασπςί τούς πυρήνες άμέσως μόλις αύτοί σχηματίζονταν»23. Καί εύτυχώς, ή άκτινοβολία αύτή ύπήρχε τότε πού έπρεπε.

Τό φώς, λοιπόν, έπρεπε νά είναι τόσο σέ σχέσι μέ τήν ύλη, ώστε καί τή μετατροπή τού ύδρογόνου καί τοΰ ήλίου στά άλλα βαρύτερα στοιχεία νά άποτρέψη κατά τήν πρώτη ήλικία τοΰ σύμπαντος, άλλά καί τον σχηματισμό τών γαλα-ξιών καί τών άστέρων νά μήν έμποδίση στις μεταγενέστερες έποχές.

Ή άναλογία ΰλης καί φωτός πού παρατηρείται στό σύμ-παν είναι τέτοια ώστε νά ίκανοποιή καί τις δύο άπαιτήσεις.

Οί όροι τοΰ παιγνιδιού τής ΰλης μέ τό φώς, καθωρίσθη-καν έτσι, ώστε νικήτρια τελικά νά άναδειχθή ή ζωή!


'Ακριβέστατη σκόπευσι!

κατάλογος τών «θαυματουργών συμπτώσεων) είναι μα-κρύς»24. Δέν πρόκειται βέβαια έδώ νά τον εξαντλή-σουμε. Θά προσθέσουμε όμως ένα άκόμη στοιχείο, γιά

νά φανη καθαρότερα, αύτό πού έκπληκτοι διαπιστώνουν σή-μερα οί έπιστήμονες: «ότι ή ζωή είναι ένα κυριολεκτικά <όλικό> φαινόμενο πού ή ϋπαρξή του είναι τό άποτέλεσμα μιας θαυμαστής συνεργασίας όλων τών φυσικών νόμων καί όλων τών στοιχείων τής φυσικής πραγματικόΥητας: Άπό τον πυρηνικό μικρόκοσμο ώς τό Σύμπαν»25.

Έχουμε ήδη πει πώς ή Επιστήμη παραδέχεται σήμερα, ότι τό σύμπαν ήλθε στήν ϋπαρξι μέσα άπό μία τεράστια έκρηξι φωτός καί άκτινοβολίας, πού συνέβη πριν άπό 15 έως 20 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια. Ή θεωρία τής θερ-μής μεγάλης έκρήξεως πού τό ύποστηρίζει, στηρίζεται στις θεωρητικές μελέτες τών ειδικών καί έπαληθεύεται άπ' όλες τις σχετικές παρατηρήσεις, πού έχει στή διάθεσί της σή-

24. Ύμπέρ Ρήβς, Προσμονή μέσα στο άπειρο - Ή κοσμική έξέλιξη, μτφρ. Γ. Κωνσταντινίδης, έκδ. Ράππα, 'Αθήνα 1988, σελ. 188.

25. Ε. Ν. Οικονόμου, Ή Φυσική σήμερα, τόμ. II, Οί δέκα κλίμακες τής ύλης, Πανεπιστημιακές έκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1991, σελ. 386.

94

BIC-BANC Λίγο μετά Άρκετά άργότερα Σήμερα

"Αν ή αρχική ταχύτης άπορακρύνσεως τής ΰλης ήταν μικρότερη άπό τήν ταχύτητα διαφυγής, τό σύμπαν θά περνούσε διαδοχικά άπό τις καταστάσεις πού άποδίδονται σχηματικά στήν (Α) σειρά. Διαστολή, το-πικές συγκεντρώσεις τής ύλης καί κατάρρευσι τοΰ σύμπαντος πριν σχηματισθούν οί γαλαξίες κλπ.

Ή (Β) σειρά τών σχημάτων δείχνει τήν έξέλιξι τού σύμπαντος στήν περίπτωσι πού ή άρχική ταχύτης άπομακρύνσεως τής ύλης ήταν μεγα-λύτερη άπό τήν ταχύτητα διαφυγής. Συνεχής διαστολή καί διασκορπι-σμός όλης τής ύλης. Πάλι κατοικήσιμοι τόποι δέν δημιουργούνται.

Στή σειρά (Γ) έχουμε τήν έξέλιξι τοΰ σύμπαντος στό όποιο ζούμε. Διαστολή, τοπικές συγκεντρώσεις τής ύλης, πού μέ τήν πάροδο τοΰ χρόνου έξελίσσονται στούς γνωστούς γαλαξίες.

Άπό ένα σύνολο άπείρων δυνατών συμπάντων, στό όποίο οί δύο χαρακτηριστικές ταχύτητες μπορούσαν νά έχουν οποιαδήποτε σχέσι, τό μόνο σύμπαν στό όποίο θά μπορούσε νά ύπάρξη ή ζωή είναι εκείνο στό όποίο οί δύο ταχύτητες είναι ίσες. Τό σύμπαν, όπως τό βλέπουμε σήμερα, είναι άκριβώς τέτοιο, ώστε νά ίκανοποιή αύτή τήν άπαίτησι. Γι' αύτό καί φιλοξενεί τή ζωή!

95

Ό St. Hawking, ένας άπό τούς διασημότερους θεωρητι-κούς φυσικούς της έποχής μας, πού μαζί μέ τον C. Collins μελέτησαν τό θέμα άκριβώς πού συζητούμε, γράφει σχετικά: «Άν ή ταχύτης της διαστολής ένα δευτερόλεπτο μετά τή μεγάλη έκρηξι ήταν μικρότερη κατά ένα μόνο μέρος στά έκατό τετράκις έκατομμύρια, τό σύμπαν θά είχε καταρρεύσει πριν προλάβη νά φθάση στο μέγεθος πού έχει σήμερα»!27

Ό P. Davies πηγαίνει άκόμη πιο πίσω. Συζητεί γιά τήν άκρίβεια, μέ τήν όποία πρέπει νά είχε ρυθμισθή ή ταχύτης άπομακρύνσεως στή μικρότερη «ήλικία» τοϋ σύμπαντος, γιά τήν όποία μπορεί νά έχη λόγο ή έπιστήμη. Είναι τό 10"43

δευτερόλεπτα άπό τήν στιγμή τής δημιουργίας, ένα άσύλλη-πτα άπειροελάχιστο πολλοστημόριο τού πρώτου δευτερολέ-πτου τής ζωής τοΰ σύμπαντος, πού είναι ή πρώτη στιγμή, στήν όποία οί έννοιες τοϋ χώρου καί τοϋ χρόνου έχουν νόημα γιά τή Φυσική. Έ, λοιπόν! Ά ν ή δύναμι τής έκρήξεως αύτή τή στιγμή διέφερε κατά ένα μέρος στά 1060, πού είναι ένας τεράστιος άριθμός μέ πρώτο ψηφίο τή μονάδα καί στή συνέχεια 60 μηδενικά, τό σύμπαν δέν θά ήταν αύτό πού τώρα γνωρίζουμε. Μοιάζει, λέγει ό Davies, προσπαθώντας νά μάς βοηθήση νά τό καταλάβουμε μέ ένα παράδειγμα, σάν κάποιος νά έπρεπε νά σημαδέψη καί νά πετύχη ένα στόχο 2 ή 3 έκατοστών τοΰ μέτρου στήν άλλη άκρη τοΰ σύμπαν-τος, δηλαδή σέ άπόστασι είκοσι δισεκατομμυρίων έτών φω-τός! Ή άκρίβεια πού θά έπρεπε νά έχη ή σκόπευσί του, είναι ένα μέρος στά 106 0 !2 8

Είναι ολοφάνερο, ότι ό κόσμος μας δημιουργήθηκε μέ άξιοθαύμαστη άκρίβεια, έπιμέλεια καί φροντίδα άπό τήν άπε-ρίγραπτη δύναμι, σοφία καί άγάπη τοΰ Θεοΰ, γιά νά ζήση σ' αύτόν ό άνθρωπος!

Προκαλεί βαθειά έντύπωσι ότι αύτό άναγκάζονται άπό τά πράγματα νά τό παραδεχθούν καί έπιστήμονες διεθνούς φή-μης, έστω καί άν δέν φημίζωνται γιά τήν πίστι τους, όταν παρακινούνται άπό τήν ύποχρέωσί τους νά είναι τούλάχιστον ειλικρινείς. Ό St. Hawking, παρά τον άγνωστικισμό πού τον

27. St. Hawking, A brief History of Time - From the Big Bang to Black Holes, Bantam Books, New York 1988, σ. 121.

28. P. Davies, God and the New Physics, Penguin books, 1984, σ. 179.

96

διακρίνει, λέγει συμπερασματικά: «Ή άρχική ταχύτης τής διαστολής έπρεπε νά είχε έπιλεγή μέ πολύ μεγάλη άκρίβεια, ώστε ή ταχύτης αύτή νά είναι άκόμη καί τώρα τόσο κοντά στήν κρίσιμη τιμή, τήν άναγκαία γιά νά άποφευχθή ή κατάρ-ρευσι. Αύτό σημαίνει ότι ή άρχική κατάστασι τοΰ σύμπαντος πρέπει νά ειχε πράγματι πολύ προσεκτικά έπιλεγή, άν τό μοντέλο τής θερμής μεγάλης έκρήξεως ήταν σωστό έως τήν άρχή τοΰ χρόνου, θ ά ήταν πολύ δύσκολο νά έξηγήση κά-ποιος γιατί τό σύμπαν έπρεπε νά είχε άρχίσει τή ζωή του μ' αύτόν άκριβώς τον τρόπο, έκτος άν τό θεωρήση σάν έργο ένός Θεού, ό όποιος ήθελε νά δημιουργήση ovra σάν καί έμάς»!29

Τεράστιο ραδιοτηλεσκόπιο στό Arecibo τού Puerto Rico. Ή διάμετρος του είναι 305 μέτρα καί είναι κατασκευασμένο σέ μία φυσική κοιλάδα.

29. St. Hawking, ένθ' άνωτ., σ. 127.

II. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

« Ό άνθρωπος δέν είναι ένα δευτερεύον φαινόμενο μέσα ο' ένα απέραντο νεκρό Σύμπαν, πού κατώρθωσε κατά τΰχην νά ξε-φύγει άπό τή φθορά και νά έπιζήσει ο' ένα ασήμαντο πλανήτη ένός άοημάντου αστέρος τοΰ Γαλαξία μας. Αντίθετα ό άνθρωπος φαί-νεται νά υπάρχει μέσα στο σχέδιο τής Δημι-ουργίας άπό τήν πρώτη στιγμή πού όπάρχει το Σύμπαν.

Εδώ θά έλεγε κανείς ότι βρέθηκε μέσα στή δομή τοϋ ίδιου τοϋ Σύμπαντος, ένα βα-σικό στοιχείο σκοπιμότητας, πού μαρτυρεί ένα Νοϋ δημιουργό, τον Θεό».

Γεώργιος Κοντόπουλος


«Αυτός είπε, καί έγενήθησαν»

Οκοσμολόγος J. Wheeler, άφήνοντας τήν προσπάθεια γιά μιά καθαρά λογική έρμηνεία τής άνθρωπικής άρ-χής, «περνά τό κατώφλι τής μεταφυσικής» καί ύποστη-

ρίζει ότι «ό παρατηρητής είναι τόσο βασικός στή δημιουργία τοΰ σύμπαντος, όσο τό σύμπαν είναι στή δημιουργία τοΰ παρατηρητοΰ»30. Όπως δηλαδή τό σύμπαν μέ τήν όλη του έξέλιξι καί δομή δίνει τή δυνατότητα στή ζωή νά έμφανισθή, ώστε νά ύπάρξη ό παρατηρητής άνθρωπος, έτσι καί ή άπαί-τησι τής παρουσίας τοΰ άνθρώπου ύπαγορεύει κατά κάποιον τρόπο στό σύμπαν τον τρόπο τής δημιουργίας καί τής άνα-πτύξεώς του.

Στά προηγούμενα άναφέραμε ώρισμένα στοιχεία άπό τις σύγχρονες έπιστημονικές άντιλήψεις, πού πείθουν γιά τήν άλήθεια αύτών τών συμπερασμάτων. «Φαίνεται», γράφει ό καθηγητής Γ. Κοντόπουλος, «ότι οί νόμοι τής φύσεως έγιναν μέ ιδιαίτερη προσοχή άπό τήν πρώτη στιγμή τής δημιουρ-γίας, ώστε νά οδηγήσουν στή δημιουργία ζωής καί μάλιστα

30. G. Gale, The Anthropic Principle, Περ. «Scientific American» 245(6), 114, Dec. 1981.

Φωτ. άριστερά: Φωτεινό νεφέλωμα στον αστερισμό τοΰ Τοξότη.

100

λογικών όντων δισεκατομμύρια έτη άργότερα». Στο σημείο αύτό, ύποστηρίζει, μπορούμε νά διακρίνουμε «μιά καταπλη-κτική ένδειξη σκοπιμότητας, πού άγκαλιάζει ολόκληρο τό Σύμπαν»31.

Αύτό είναι ένα τελείως νέο καί πολύ εντυπωσιακό στοι-χείο, πού προσφέρουν οί σύγχρονες έπιστημονικές έρευνες καί πού δέν άναφέρεται πλέον μόνο στή στενή περιοχή τής Γής καί στήν έπίσης μικρή σχετικά χρονική περίοδο, πού έμφανίσθηκε ή ζωή. Στο βιβλίο τής Κοσμολογίας, πού έχουν γράψει άπό κοινού οί καθηγηταί τής 'Αστρονομίας Γ. Κοντό-πουλος καί Δ. Κωτσάκης, είναι σαφής καί έντυπωσιακή ή διαπίστωσίτους: «'Εκδηλώσεις σκοπιμότητας, πού άναφέρον-ται στή ζωή πάνω στή Γή έχουν παρατηρηθεί πολλές μέχρι τώρα», γράφουν. «Τό καινούργιο στοιχείο τών τελευταίων έρευνών είναι ότι ή (σκοπιμότητα) έπεκτείνεται σ' όλο τό Σύμπαν. Δέν άναφερόμαστε άπλώς στις εύνοϊκές συνθήκες πού έπικρατοϋν στή Γή γιά τήν άνάπτυξη τής ζωής, άλλά στις π ρ ο ϋ π ο θ έ σ ε ι ς γ ι ά ν ά ύπάρξουν πλανήτες σάν τή Γή, άστέρες σάν τον Ήλιο, πού νά τούς φωτίζουν, καί χημικές ούσίες κατάλληλες γιά τήν άνάπτυξη τής ζωής. Φαί-νεται ότι οί ίδιοι οί φυσικοί νόμοι έχουν μιά σκοπιμότητα, ώστε νά έπιτρέψουν τήν άνάπτυξη τής ζωής»32.

'Ολόκληρο λοιπόν τό Σύμπαν καί άπό τήν πρώτη στιγμή τής ύπάρξεώς του παρουσιάζεται μέ άφάνταστα μεγάλη άκρίβεια καί στις πιο άσήμαντες φαινομενικά λεπτομέρειές του «προγραμματισμένο», ώστε νά όδηγήση σ' ένα τελείως συγκεκριμένο σκοπό, στήν έμφάνισι τής ζωής, στήν παρου-σία τοϋ άνθρώπου. Καί αύτό βέβαια δέν μπορεί νά είναι τυχαίο. Υπάρχει Κάποιος, πού τά ρυθμίζει όλα αύτά καί τά οδηγεί στον έσχατο σκοπό τους! «'Εδώ θά έλεγε κανείς ότι βρέθηκε μέσα στή δομή τοϋ ίδιου τού Σύμπαντος, ένα βα-σικό στοιχείο σκοπιμότητας, πού μαρτυρεί ένα Νοϋ δημι-ουργό, τον Θεο», λέγει καί πάλι ό Γ. Κοντόπουλος33.

Είναι ιδιαίτερα έντυπωσιακό, ότι κάτω άπό τήν πίεσι τών

31. Γ. Κοντόπουλου, Οί σημερινές άπόψεις γιά τή δημιουργία τοϋ σύμπαντος, Περ. «Ακτίνες», τ. 518, Φεβρουάριος 1991, σ. 38.

32. Γ. Κοντόπουλου, Δ. Κωταάκη, Κοσμολογία - Ή δομή καί ή εξέλιξη τοϋ Σύμπαντος, Έκδ. Β', 'Αθήναι 1984, σ. 287έξ.

33. Γ. Κοντόπουλου, ένθ' άνωτ.

101

έπιχειρημάτων της σύγχρονης Κοσμολογίας καϊ αύτοϊ άκόμη οί έπιστήμονες, πού δέν πιστεύουν στον Θεό, πού περιπλα-νούνται ϊσως στούς ομιχλώδεις χώρους τοΰ άγνωστικισμοΰ καί έπιμένουν νά θεωρούν τον έαυτό τους άθρησκο, περιέρ-χονται συχνά σέ άμηχανία καί άναγκάζονται, άπό τά ϊδια τά πράγματα πολλές φορές, νά κάνουν λόγο περί τού Θεού καί τής σοφίας Του, μέ τήν όποία δημιούργησε τον κόσμο. Έτσι ό Έντουαρντ Φρέντκιν, ένας άπό τούς κορυφαίους ήλεκτρονικούς έπιστήμονες τών Η.Π.Α., οδηγείται άπό τις μελέτες του στό συμπέρασμα «ότι τό σύμπαν άποτελεϊ έν-σάρκωση προγράμματος ήλεκτρονικοΰ ύπολογιστή, πού έχει σχεδιασθή έτσι, ώστε νά μπορή νά έξασφαλίση τήν άπάν-τηση στό έρώτημα γιά τήν ίδια του τήν δημιουργία». Άλλά όταν θεωρή τό σύμπαν «ένα γιγάντιο ήλεκτρονικό ύπολογι-στή», βασανίζεται άπό τά έρωτήματα: «Τί μπορούμε νά πούμε γιά τον ίδιο τον ύπολογιστή; Άπό τί άποτελεϊται αύ-τός; Τί τον ένεργοποιεί; Ποιος, ή τί, τον κινεί; Πώς καί γιατί άρχισε νά κινήται;» «Δέν έχω θρησκευτικές πεποιθήσεις», λέγει ό Φρέντκιν. «Δέν ξέρω τί ύπάρχει ή θά μπορούσε νά ύπάρξη. Μοϋ φαίνεται όμως, πώς τό συγκεκριμένο σύμπαν, όπου ζοΰμε, έχει δημιουργηθή άπό κάποια διάνοια»34.

Ό διάσημος άστροφυσικός Η. Reeves, διευθυντής τοΰ 'Εθνικού Κέντρου 'Επιστημονικών 'Ερευνών στή Γαλλία, ύπο-στηρίζει ότι σήμερα «βλέπουμε καί διαπιστώνουμε στό Σύμ-παν νά ύπάρχη μιά άρμονία. Νά έξελίσσωνται τά γεγονότα τοϋ Σύμπαντος καί νά παρουσιάζωνται σάν ένα κομμάτι κλασσικής μουσικής»35.

Άλλά ένα κομμάτι κλασσικής μουσικής δέν είναι δυνατόν νά συντεθή καϊ νά παιχθή μόνο του, ούτε είναι δυνατόν νά κατασκευασθή μόνος του καϊ νά προγραμματισθή ένας ήλε-κτρονικός ύπολογιστής. Χρειάζεται ό έμπειρος προγραμματι-στής, γιά νά «τρέξη» έπιτυχημένα τό πρόγραμμα, καϊ ό έξη-σκημένος μουσικός, γιά νά άποδοθούν σωστά όλες οί νότες.

Στό βλέμμα τής Πίστεως διακρίνεται καθαρά ό Παντοδύνα-μος Θεός, ό Παντοκράτωρ Κύριος, πού, όπως λέγει ό Μ.

34. Έντ. Φρέντκιν, «Είναι τό Σύμπαν ήλεκτρονικός ύπολογιστής;», Περ. «Διάλογος», τ. 63, 1990/Α', σ. 42έξ.

35. Βλ. Δ. Κωτσάκη, Πώς βλέπει σήμερα ή 'Επιστήμη τό Σύμπαν; "Εκδ. «Ζωής», Αθήναι 1984, σ. 81.

102

'Αθανάσιος, κρατεί στά χέρια Του σάν άλλη λύρα τό σύμ-παν, ώστε «θαυμαστή τις καί θεία άληθώς άρμονία άποτελεϊ-ται δι' αύτοΰ»36. Ή σκοπιμότητα, πού έπικρατεί στο σύμπαν, καί ή θαυμαστή άρμονία, πού τό χαρακτηρίζει, συνθέτουν ένα ύπέροχο μουσικό μέλος, πού τονίζει στή λύρα τοΰ κό-σμου γιά τον άνθρωπο ό Φιλάνθρωπος Θεός!

Ή «άνθρωπική άρχή» ύπογραμμίζει τήν ιδιαίτερη άξία τού άνθρώπου. Συγχρόνως, άποκαλύπτονταςτήν ύψιστη σκοπιμό-τητα καί άρμονία τοΰ σύμπαντος, δίνει μέ ξεχωριστό τρόπο τά τελευταία χρόνια τήν μαρτυρία της γι' Αύτόν, ό Οποίος «είπε, καί έγενήθησαν» (Ψαλ. ρμη' [148] 5). Γιά τον Παντέ-λειο καί 'Απειροδύναμο Θεό, πού έποίησε τά πάντα «καλά λίαν», ώστε νά έλθη στον κόσμο καί νά μπορή νά ζήση ό άνθρωπος σ' αύτόν.

Σύμπας ό ούράνιος κόσμος, μέ τή δομή καί λειτουργία του, φανερώνει καί δοξάζει τό μεγαλείο τοΰ Θεοΰ. «Οί ού-ρανοί διηγούνται δόξαν Θεοΰ, ποίησιν δέ χειρών αύτοΰ άναγγέλλει τό στερέωμα», ψάλλει ό Προφήτης καί Βασιλεύς Δαβίδ. Οί ούρανοί μέ τήν μεγαλοπρεπή άρμονία καί τό κάλ-λος τους, διηγούνται τήν ένδοξη σοφία καί δύναμι τού Δημι-ουργού. Τήν ύπερθαύμαστη δέ κτίσι, πού έποίησαν οί χείρες Του, έξαγγέλλει τό στερέωμα τοϋ ούρανού. Καί οί λόγοι αύτοί μέ τούς όποιους ή τάξι καί ή άρμονία τοϋ ένάστρου ούρανού, δίνουν τήν σιωπηλή καί διαρκή μαρτυρία τους γιά τον Ποιητή τοΰ παντός, δέν είναι λόγοι τών όποιων δέν άκούγονται οί φωνές. «Ούκ είσί λαλιαί ούδέ λόγοι, ών ούχί άκούονται αί φωναί αύτών· εις πάσαν τήν γήν έξήλθεν ό φθόγγος αύτών και εις τά πέρατα τής οικουμένης τά ρή-ματα αύτών». Σ' όλη τή γή καί στά έσχατα άκρα τής οικου-μένης άντηχεί, σάν άλλο μέλος μουσικό καί άρμονικό, ή δοξολογία τής κτίσεως καί ή μαρτυρία της γιά τον Παντοδύ-ναμο Δημιουργό καί Κύριο τοϋ παντός (Ψαλ. ιη' [18] 2-5).

'Εκείνο πού πρέπει ιδιαίτερα νά ύπογραμμίσουμε, είναι ότι ή ύλική κτίσι δίνει τήν μαρτυρία της γιά τον Θεό, καί οί ούρανοί διηγούνται τήν δόξα Του, μέ ολοένα νέους καί πιο εντυπωσιακούς τρόπους. Τελευταία καί μέ τήν παρουσία τοΰ άνθρώπου στή Γή. «Gloria Dei vivens homo», λέγει ό άγιος Ειρηναίος. Ή δόξα τοΰ Θεοΰ είναι ό ζών άνθρωπος!

36. Μ. Αθανασίου, Κατά ειδώλων, ΕΠΕ 1, 208-210.

Ή πίστι είναι υποχρεωτική!

Τ I ό τελευταίο συμπερασμό μας ήταν, ότι ή παρουσία Ι τοϋ άνθρώπου στον κόσμο μαρτυρεί τήν ΰπαρξι τοϋ

Α Θεού. Ή έμφάνισι τής ζωής πάνω στή Γή προϋποθέτει μία άκριβέστατη έπιλογή τών άρχικών συνθηκών, μέ τις όποιες τό σύμπαν ξεκίνησε τή ζωή του, καί μία λεπτότατη ρύθμισι τών φυσικών νόμων, πού τό κυβερνούν. Καί αύτά βέβαια δέν μπορεί νά έγιναν άπό μόνα τους. Υπάρχει Αύ-τός, ό 'Οποίος δημιούργησε τά πάντα μέ άνυπέρβλητη σο-φία καί θαυμαστή άκρίβεια. Αύτός, πού ξεχώρισε άπό τις άπειρες δυνατότητες έκείνη τή μία, πού εύνόησε τή ζωή.

Πράγματι! Γιά νά παρουσιασθή ένα σύμπαν σάν αύτό, στό όποίο ζοϋμε, όπως παρατηρεί ό P. Davies, «ό δημιουργός θά έπρεπε νά διάλεξη άπό μία συλλογή <μοντέλων>, πού είναι τόσο πολλά σέ άριθμό, ώστε ό άριθμός αύτός δέν θά ήταν δυνατόν νά καταγραφή σ' ένα φύλλο χαρτιού τόσο μεγάλο, όσο ολόκληρο τό παρατηρούμενο σύμπαν»37! Γιά νά γίνη, λοιπόν, μία τόσο άφάνταστα άκριβής έπιλογή, έπρεπε

37. P. Davies, God and the New Physics, Penguin Books, 1984, σ. 168.

104

νά ύπάρχη ένας νοϋς, μάλιστα ένας Νοϋς Υπέρτατος, Πάν-σοφος. Δηλαδή ένας Θεός, πού θά μπορούσε νά συν-δυάση τήν Πανσοφία Του μέ τήν Παντοδύναμία Του, ώστε νά μπορή νά φέρη στήν ΰπαρξι αύτό, πού ή Πανσοφία Του ύπαγόρευε. Έπρεπε συγχρόνως νά έχη άμέτρητη φιλανθρω-πία, άφοΰ όλα αύτά τά δημιούργησε χάριν τοϋ άνθρώπου. Ό Πάνσοφος, ό Παντοδύναμος καί Φιλάνθρωπος Θεός είναι αύτός, πού δημιούργησε τά πάντα. Φαίνεται ότι ή «άνθρω-πική άρχή» ζητεί νά έπιβάλη τήν πίστι ύποχρεωτικά!

Γιά τούς έπιστήμονες όμως ύπάρχει καί μία άλλη έκδοχή καί πρέπει νά τήν άναφέρουμε.

Ό S. Hawking ύποστηρίζει ότι οί τιμές τών παγκοσμίων φυσικών σταθερών «φαίνεται πώς έχουν μέ πολύ λεπτή άκρίβεια ρυθμισθή ώστε νά κάμουν δυνατή τήν άνάπτυξι τής ζωής». Βέβαια, διατυπώνει τήν ύπόθεσι, ότι θά μπορούσαν ένδεχομένως νά ύπάρξουν καί άλλες μορφές νοήμονος ζωής πού δέν μπορούν νά τις φαντασθούν ούτε οί συγγραφείς μυθιστορημάτων έπιστημονικής φαντασίας καί οί όποιες δέν θά άπαιτοϋσαν ένα κόσμο τόσο ίδιο μέ τον δικό μας. Παρα-δέχεται όμως ότι «φαίνεται καθαρά πώς ύπάρχουν σχετικώς λίγες σειρές τιμών γιά τούς άριθμούς, πού θά μπορούσαν νά έπιτρέψουν τήν άνάπτυξι οποιασδήποτε μορφής νοήμονος ζωής». Καί συμπεραίνει, ότι αύτό θά μπορούσε κάποιος νά τό θεωρήση «σάν άπόδειξι ένός θεϊκού σκοπού στή Δημι-ουργία καί στήν έπιλογή τών νόμων τής φύσεως».

Δίνει όμως και τή δεύτερη έκδοχή, πού συζητούν πολλοί έπιστήμονες: "Οτι, δηλαδή, μπορεί νά ύπάρχουν πολλά άλλα ή καί άπειρα σύμπαντα, μέ διαφορετικές συνθήκες ύπάρ-ξεως τό καθένα, τά όποία είναι κατά τό πλείστον νεκρά καί έμείς «συνέβη» άπλώς νά βρισκώμαστε στό μοναδικό ή σ' ένα άπό τά έλάχιστα έκείνα, πού έχουν τήν κατάλληλη δομή, ώστε νά έπιτρέψουν τήν έμφάνισι τής ζωής. 'Αντί δηλαδή νά δεχθούν ώρισμένοι έπιστήμονες, ότι τό σύμπαν δημιουργήθηκε καϊ άναπτύχθηκε κάτω άπό συνθήκες, πού ήσαν άκριβέστατα έπιλεγμένες άπό μία άπειρία δυνατοτήτων, ώστε νά εύνοήσουν τή ζωή, καϊ άρα ύπάρχει Αύτός πού έκαμε τήν έπιλογή, ύποστηρίζουν ότι καμμία έπιλογή δέν έγινε. 'Αλλά ή άπειρία αύτή τών δυνατοτήτων έχει πραγμα-τοποιηθή σέ μία άπειρία άλλων συμπάντων, πού μπορεί νά

105

ύπάρχουν «παράλληλα» μέ τό δικό μας καί πιθανώτατα δέν φιλοξενούν τή ζωή.

'Αλλά ή ύπόθεσι αύτή είναι τελείως άνεξέλεγκτη. «Μέ ποιά έννοια μπορούμε νά πούμε ότι ύπάρχουν όλα αύτά τά δια-φορετικά σύμπαντα;», ρωτά ό ίδιος ό S. Hawking. «Άν είναι πράγματι διαχωρισμένα μεταξύ τους, οτιδήποτε συμβαίνει σ' ένα άλλο σύμπαν, δέν μπορεί νά έχη καμμία παρατηρήσιμη συνέπεια στο δικό μας σύμπαν»38. Έφ' όσον κάθε τι, πού ύποπίπτει στήν άντίληψι μας, άνήκει στο σύμπαν μας, άρα έξ ορισμού, κάθε τι, πού είναι έξω άπό τό δικό μας σύμ-παν, καί όλα έπομένως τά άλλα ύποτιθέμενα σύμπαντα, δέν μπορούν νά γίνουν άντιληπτά. Ούτε τώρα ούτε ποτέ άλλοτε θά μπορέσουμε νά τά διαπιστώσουμε. «Δέν μπορεί νά ύπάρ-ξει ποτέ κάποιο έπιχείρημα πού νά συνηγορεί ύπέρ ή κατά αύτής τής ιδέας», λέγει καί ό άστροφυσικός John Gribbin39.

«Οί θεωρητικοί τών πολλών συμπάντων», σημειώνει καί ό P. Davies, «παραδέχονται ότι οί <άλλοι κόσμοι) τής θεωρίας τους δέν μπορούν ποτέ, άκόμη καί στοιχειωδώς, νά ερευνη-θούν (...). Κανείς παρατηρητής δέν μπορεί ποτέ νά έπιβεβαι-ώση ή νά άνασκευάση έμπειρικά τήν ύπαρξι τών πολλών συμπάντων. Είναι δύσκολο νά δή κανείς πώς μία τέτοια καθαρά θεωρητική κατασκευή μπορεί ποτέ νά χρησιμοποιηθή σάν μιά έξήγησι, μέ τήν έπιστημονική σημασία, ένός χαρα-κτηριστικού τής φύσεως. Βεβαίως κάποιος μπορεί νά τό βρίσκη εύκολώτερο νά πιστεύη σέ μία άπειρία συμπάντων παρά σέ μία άπειρη θεότητα, άλλά μία τέτοια δοξασία πρέ-πει νά στηρίζεται στήν πίστι μάλλον παρά στήν παρατή-ρησι»40.

Νά, λοιπόν, πού καταλήγουμε καί πάλι στήν πίστι! Φαίνεται ότι ή πίστι είναι ύποχρεωτική! Ά ν δέν δεχθή κανείς τήν πίστι στον άληθινό Θεό, τον Δημιουργό τοϋ σύμπαντος κό-σμου, είναι ύποχρεωμένος νά δεχθή τήν πίστι σέ επιστημο-νικά άνεξέλεγκτες ύποθέσεις. Γιατί όμως νά προτιμήση τό δεύτερο; «Είναι πολύ δύσκολο νά πιστέψη κανείς», λέγει ό

38. S. Hawking, A brief history of Time, Bantam Boks, 1988, σ. 125.

39. John Gribbin, Γένεσις, έκδ. ΩΡΟΡΑ, μετάφρ. Μ. Βερέττας, 'Αθήνα 1987, σ. 363.

40. P. Davies, ένθ' άνωτ., σ. 173.

106

S. Hawking, ότι τά δισεκατομμύρια τών άστέρων και τά δισεκατομμύρια τών γαλαξιών, όλο τό άχανές σύμπαν, «όλη αύτή ή τεράστια κατασκευή ύπάρχει άπλώς και μόνον γιά χάρι μας»41. Γιατί λοιπόν, άφοϋ αύτό είναι πολύ δύσκολο, νά προτιμήσουμε τό άπείρως δυσκολώτερο, νά πιστέψουμε σέ άπειρα άλλα σύμπαντα, γιά νά άποφύγουμε τήν πίστι στον ένα Θεό; Γιατί, ένώ δηλώνουμε σαφώς πώς «δέν μπο-ρεί νά ύπάρξει ποτέ κάποιο έποιχείρημα», πού νά στηρίξη τήν ιδέα τών άπειρων συμπάντων, τήν προτιμούμε, έπειδή «μάς έπιτρέπει νά δεχθούμε ότι κάθε πιθανός συνδυασμός τών φυσικών περιστάσεων μπορεί νά συμβεί κάπου ή κά-ποτε», όπως θέλει ό John Gribbin;42 Γιατί προτιμούμε νά δεχώμαστε, χωρίς κανένα άποδεικτικό στοιχείο, ότι κάπου, κάποτε, κάπως, συνέβησαν πιθανώς αύτά τά άπίστευτα καί θαυμαστά, καί δέν δεχόμαστε τό θαύμα τής άπειρης άγά-πης τοϋ Θεού;

Ίσως διότι ή άγάπη τοϋ Θεού ζητεί άνταπόκρισι καί άνά-λογη στάσι καί ζωή, καί αύτό δέν είναι άπλό. Ίσως καί γιά νά φαίνεται τό μεγαλείο τοϋ άνθρώπου καί ή τραγικότητά του. Διότι ό άνθρωπος πλάσθηκε έλεύθερος. Καί έδώ είναι τό μεγαλείο του. Τόσο έλεύθερος, ώστε νά μπορή νά άρνή-ται τον Πλάστη του, καί όταν άκόμη εύρίσκεται ένώπιόν Του! Έδώ όμως είναι ή τραγικότητά του!

Πάντως ή πίστι αύτών, πού πιστεύουν στον άληθινό Θεό, δέν μπορεί μέ κανένα τρόπο νά συγκριθή μέ τις τελείως άνεύθυνες καί άναπόδεικτες παραδοχές έκείνων, πού είναι πρόθυμοι νά δεχθούν τήν οποιαδήποτε άνεξέλεγκτη θεωρία, άρκεί νά άποφύγουν τον άληθινό Θεό. Διότι, όπως τό παρα-δέχονται οί ίδιοι καί τό ομολογούν, οί δικές τους θεωρίες δέν μπορούν πουθενά νά στηριχθούν. Ένώ ή πίστι τών άλη-θινά πιστών είναι «έλπιζομένων ύπόστασις πραγμάτων έλεγ-χος ού βλεπομένων» (Έβρ. ια' 1). Έχει τόση άπόλυτη ισχύ καί τέτοια άδιάσειστη βεβαιότητα, ώστε κάνει ύπαρκτά τά έλπιζόμενα καί άποτελεϊ άπόδειξι («έλεγχον») τών άοράτων. "Οσοι πιστεύουν, τό γνωρίζουν καί τό ζοΰν!

41. S. Hawking, ένθ' άνωτ., σ. 126. 42. John Gribbin, ένθ' άνωτ., σ. 363.

107

Υπάρχουμε άπό τήν άρχή!

«άνθρωπική άρχή» φανερώνει μιά καταπληκτική σκοπι-μότητα, είπαμε στά προηγούμενα. Μιά σκοπιμότητα, πού χαρακτηρίζει όλο τό σύμπαν καί δίνει σαφή καί

άναμφισβήτητη τή μαρτυρία της γι' Αύτόν πού έθεσε τον σκοπό καί «έποίησε» τά πάντα «καλά λίαν», ώστε νά τον ύπηρετοϋν.

Ή άρχή όμως αύτή άναδεικνύει μέ τρόπο τελείως ξεχωρι-στό καί τον σκοπό, δηλαδή αύτόν, γιά τον όποιο δημιουργή-θηκαν τά πάντα- τον άνθρωπο. Είναι πολύ ένδιαφέρον νά μελετήση κανείς τήν άπορία, τήν έκπληξι καί τον θαυμασμό έκείνων, πού μέσα άπό τις έπιστημονικές έρευνές τους γιά τό σύμπαν, άνακαλύπτουν τήν άξία τους, τήν άξία τοΰ άν-θρώπου.

Ή «άνθρωπική άρχή», γράφει ό καθηγητής τοΰ Πανεπιστη-μίου τής Κρήτης Β. Ξανθόπουλος, μάς δίνει «καί τήν αί-σθηση πώς κάτι άξίζουμε καί κάποιο ρόλο παίζουμε μέσα στο άχανές Σύμπαν. Ποιος ξέρει, μπορεί νά είμαστε καί ό σκοπός τής δημιουργίας!»43. 'Αξίζει νά άναφέρουμε έδώ, ότι

43. Β. Ξανθόπουλου, Περί άστέρων και συμπάντων, Πανεπιστημιακές 'Εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1985, σ. 108.

Ό μηνίσκος τής Γής ξεπροβάλλει πίσω άπό τήν γεμάτη σκόνη καί κρατήρες έπιφάνεια τής Σελήνης, στή φωτογραφία αύτή πού πήραν οί άστροναύτες τοΰ «'Απόλλων 17». Μία θέα πού ποτέ δέν είδε ανθρώ-πινο μάτι μέχρι τις 77 Δεκεμβρίου 1972, λίγο πριν οί άστροναύτες τής τελευταίας πτήσεως τού προγράμματος «Απόλλων» έγκαταλείψουν τή σεληνιακή τροχιά γιά νά επιστρέψουν στή Γή. Άπό τήν παγωμένη έρημιά τής Σελήνης πόσο όμορφη φαίνεται ή φιλόξενη κατοικία μας! Μέσα στό άχανές καϊ μεγαλειώδες σύμπαν νάναι άραγε ή μόνη πού φιλοξενεί τή ζωή; Στό έρώτημα αύτό δέν ύπάρχει άπάντησι προς τό παρόν. 'Εκείνο όμως πού γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα σήμερα, είναι ότι όλο τό σύμπαν φαίνεται στά μάτια τής συγχρόνου 'Επιστήμης μέ άφάν-ταστη άκρίβεια καί έπιμέλεια δημιουργημένο, ώστε νά όδηγήση στή δημιουργία τών γαλαξιών, τών αστέρων, τοΰ Ήλίου, τής Γής καί νά έπιτρέψρ τήν παρουσία μας πάνω σ' αύτό τό αστραφτερό μαργαριτάρι, πού μέ βαθειά συγκίνησι άντικρύζουμε τώρα μέσα άπό τά βάθη τού διαστήματος.

109

αύτή ή ύπόθεσι είναι ή τελευταία πρότασι μέ τήν όποία κλείνει τό πολύ ένδιαφέρον βιβλίο του «Περί άστέρων καί συμπάντων». Μετά άπό μία σύντομη καί θαυμάσια ξενάγησι στούς άστρικούς κόσμους τοΰ σύμπαντος, μετά άπό τήν γεμάτη ένδιαφέρον μελέτη τής ιστορίας του καί τής δομής του, ή κατάληξι τών σκέψεων τής 'Επιστήμης είναι αύτή ή γεμάτη έλπίδα ύπόθεσι, ότι κάποιο σπουδαίο ρόλο έχουμε οί άνθρωποι νά παίξουμε στήν ιστορία τού κόσμου στον όποίο ζούμε. «Ποιος ξέρει, μπορεί νά είμαστε καί ό σκοπός της δημιουργίας!»

«Ή Γή έχασε τή μοναδικότητα τής θέσεως πού είχε καί άπό κέντρο τοΰ Σύμπαντος κατάντησε κάτι τό έντελώς άσή-μαντο σάν ύλικό δημιούργημα», παρατηρεί καί ό καθηγητής τής 'Αστρονομίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Β. Μπαρ-μπάνης. «Παραμένει όμως ή κατοικία τοΰ άνθρώπου τοϋ παρατηρητή καί στοχαστή τοϋ Σύμπαντος. Μπορεί νά μήν είναι ή μοναδική μέσα στο Σύμπαν, άνήκει όμως κι αύτή στις θαυμαστές εξαιρέσεις. Καί ό άνθρωπος; Αύτός είναι πού κατέχει μιά έντελώς ξεχωριστή θέση. 'Αποτελεί τό σκοπό τής δημιουργίας άφοϋ όλες οί φυσικές σΓαθερές πήραν τις τιμές έκεΐνες πού οδήγησαν στήν παρουσία του πάνω στή Γή»44.

Αύτό πού έντυπωσιάζει ιδιαίτερα τούς κοσμολόγους καί τούς συγκλονίζει κυριολεκτικά, είναι ότι ολόκληρο τό σύμπαν κινείται σέ μία τελείως συγκεκριμένη «άνθρωπική» προοπτική καί μάλιστα άπό τήν πρώτη - πρώτη του άρχή. Γράφει χαρα-κτηριστικά ό καθηγητής Γ. Κοντόπουλος: «Τό καινούργιο καί ιδιαίτερο στοιχείο τής 'Ανθρωπολογικής 'Αρχής είναι ότι ολό-κληρο τό Σύμπαν άπό τήν πρώτη στιγμή τής δημιουργίας του φαίνεται ότι έχει σχεδιασθεί έτσι ώστε νά δεχθεί τήν κορωνίδα τής δημιουργίας, τον άνθρωπο. Ό άνθρωπος δέν είναι ένα δευτερεύον φαινόμενο μέσα σ' ένα άπέραντο νε-κρό Σύμπαν, πού κατώρθωσε κατά τύχην νά ξεφύγει άπό τή φθορά καί νά έπιζήσει σ' ένα άσήμαντο πλανήτη ένός άση-μάντου άστέρος τοϋ Γαλαξία μας. 'Αντίθετα ό άνθρωπος φαίνεται νά ύπάρχει μέσα στο σχέδιο τής Δημιουργίας άπό

44. Β. Μπαρμπάνη, Τό άστρονομικό σύμπαν καί ό άνθρωπος, Περ. «'Ελληνοχριστιανική Αγωγή», τ. 357, Νοέμβριος 1988, σ. 252.

110

τήν πρώτη στιγμή πού ύπάρχει τό Σύμπαν»45. Αύτήν άκριβώς τήν άλήθεια τονίζει καί ό St. Weinberg,

πού πήρε τό βραβείο Nobel τό 1979 καί είναι εύρύτερα γνωστός άπό τό περίφημο βιβλίο του «Τά τρία πρώτα λε-πτά», στο όποίο περιγράφει τά τρία πρώτα λεπτά τής ζωής τοΰ σύμπαντος. Καθώς γράφει τις τελευταίες γραμμές τοΰ βιβλίου του, ένώ ταξιδεύει πετώντας μέ τό άεροπλάνο άπό τον "Αγιο Φραγκίσκο τής Καλιφόρνιας προς τή Βοστώνη καί βλέπει «κάτω τή γή νά φαίνεται πολύ άπαλή καί φιλόξενη, τά χνουδωτά σύννεφα έδώ καί έκεί, τό χιόνι νά παίρνη ένα ρόδινο χρώμα καθώς ό ήλιος δύει, τούς δρόμους νά άπλώ-νωνται διασχίζοντας τή χώρα άπό τή μιά πόλι στήν άλλη», ομολογεί: «Είναι πολύ δύσκολο νά πιστέψη κανείς ότι όλα αύτά είναι άκριβώς ένα μικροσκοπικό κομμάτι ένός άφόρητα εχθρικού σύμπαντος». Αισθάνεται μάλιστα έντονα κάτι ιδιαί-τερο νά τον συνδέη μέ τό σύμπαν, όταν διαπιστώνη: «Είναι σχεδόν άναγκαστικό γιά τούς άνθρώπους νά πιστεύουμε ότι έχουμε κάποια ειδική σχέσι μέ τό σύμπαν, ότι ή άνθρώπινη ζωή δέν είναι άκριβώς ένα λίγο ή πολύ κωμικό άποτέλεσμα μιάς άλυσίδας τυχαίων συμβάντων, πού φθάνουν πίσω στά πρώτα τρία λεπτά, άλλά ότι έχουμε κατά κάποιο τρόπο δημιουργηθή άπό τήν άρχή»46.

Πόσο παράδοξα ήχούν, ύστερα άπ' όλα αύτά, τά λόγια τών άθέων έκπροσώπων τής φιλοσοφίας τοΰ μηδενός καί τοΰ παραλόγου, πού βλέπουν τον άνθρωπο «έρριμμένο», όπως τον ώνόμαζε ό Χάϊντεγγερ, άφρόντιστα πεταμένο σέ μιά άπόμερη καί σκοτεινή γωνιά τού κόσμου, νά ζή μέσα στο άγνωστο, χωρίς κανένα λόγο ύπάρξεως, όπως ύπεστήρι-ζαν οί Σάρτρ καί Καμύ! Πόσο άδικοι άποδεικνύονται οί λόγοι τών άγνωστικιστών, πού βλέπουν μέ καταθλιπτική άπαισιοδο-ξία τον άνθρωπο νά περιπλανάται έρημος καί άβοήθητος, έχοντας μιά «άγχώδη άναζήτηση μέσα σ' ένα σύμπαν παγω-μένο άπό μοναξιά», όπως έλεγε ό Μονό, πού ύπεστήριζε ότι ό άνθρωπος «είναι μόνος μέσα στήν άδιάφορη άπεραντο-

45. Γ. Κοντόπουλου, Οί σημερινές απόψεις γιά τή Δημιουργία τοϋ Σύμπαντος, Περ. «Ακτίνες», τ. 518, Φεβρουάριος 1991, σ. 38.

46. St. Weinberg, The first three minutes, Flamingo Editions, Fontana Paperbacks, 1983, σ. 148.

111

σύνη τοϋ Σύμπαντος, άπ' όπου ξεπήδησε τυχαία», και ότι «σάν τό Γύφτο, βρίσκεται στό περιθώριο τού σύμπαντος όπου είναι ύποχρεωμένος νά ζήσει»!47

Ό σ α άναφέραμε μέχρι τώρα, καλούν σέ μιά τελείως δια-φορετική θεώρησι τοΰ άνθρώπου. «Κατέχουμε σήμερα έπι-στημονικές γνώσεις γιά τό σύμπαν, τις όποιες άγνοοΰσαν οί Καμύ καί Σάρτρ. Ά ν τις είχαν, θά έτροποποιούσαν τις σκέ-ψεις τους. Ό Μονό ζούσε άκόμη στό οπτικό φάσμα τής Χημείας τοΰ 19ου αιώνος», καταγγέλλει ό καθηγητής Ρήβς48.

Ή σύγχρονη Κοσμολογία περιγελά βέβαια τον άρχαίο γε-ωκεντρισμό. Κηρύττει όμως μέ όλη τή σοβαρότητά της καί μέ πολύ δέος ένα άλλου είδους, ένα μεγαλειώδη γεωκεντρι-σμό καί εκπλήσσεται μπροστά στήν άναδεικνυόμενη άξία τοΰ άνθρώπου. Διαπιστώνει ότι τό σύμπαν δέν κωφεύει στή μου-σική τοΰ άνθρώπου, όπως ύπεστήριζε ό Μονό, άλλά προσ-θέτει σ' αύτή τή δική του μουσική, γιά νά συναποτελεσθή άπό τις ύμνητικές φωνές έμψύχων καί άψύχων ή παναρμόνια δοξολογία τοϋ Θεού. Χρησιμοποιώντας όλα τά σύγχρονα δε-δομένα της, μάς βεβαιώνει ότι ό άνθρωπος δέν ήλθε στον κόσμο τυχαία, άλλά σάν άποτέλεσμα μιάς άκριβέστατης καί άφάνταστα έπιμελημένης φροντίδος. Ότι δέν βρίσκεται στό περιθώριο τοϋ σύμπαντος, άλλά στό κέντρο του. "Οτι δέν είναι ό «γύφτος», άλλά ό βασιλεύς!

47. Ζακ Μονό, Ή τύχη καί ή αναγκαιότητα, Έκδ. Ράππα, 'Αθήνα 1971, α. 217, 228, 220.

48. Βλ. Δ. Κωτσάκη, Πώς βλέπει σήμερα ή έπιστήμη τό σύμπαν; Έκδ. «Ζωής», 'Αθήναι 1984, σ. 80.

Γ'. Ο ΛΟΓΟΣ

ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

«"Ανθρωπος έστι, τό μέγα ζώον καί θαυμαστόν και τής κτίσεως άπάσης τώ Θεώ τιμιώτερον, δι' δν ουρανός και γή και θάλαττα και τό λοιπόν απαν τής κτίσεως σώμα».

Ιερός Χρυσόστομος


Είναι ό βασιλεύς!

Οάνθρωπος μέσα στον ύλικό κόσμο είναι ό βασιλεύς! Σ' αύτό τό συμπέρασμα μάς ώδήγησαν οί έπιστήμονες, πού μέ έκπληξι, όπως είδαμε, οδηγούνται άπό τις σύγ-

χρονες κοσμολογικές μελέτες τους νά άναγνωρίσουν τό με-γαλείο τοΰ άνθρώπου, πού είναι φανερό ότι βρίσκεται στο έπίκεντρο τοϋ ενδιαφέροντος όλου τοΰ σύμπαντος.

'Αλλ' αύτό άκριβώς τό συμπέρασμα, στο όποϊο καταλήγει τά τελευταία χρόνια ή 'Επιστήμη τής Κοσμολογίας, άποτελεί έξ άρχής σταθερή διδασκαλία τής 'Εκκλησίας καί βασική θέσι τής Πίστεως.

1500 περίπου χρόνια π.Χ. ό θεόπτης Μωϋσής στούς πρώ-τους στίχους τοΰ θεοπνεύστου βιβλίου τής Γενέσεως, όπου μέ τρόπο άπλό καί συγχρόνως σαφή δίνει τή λιτή καί μεγα-λόπρεπη περιγραφή τής δημιουργίας τοΰ σύμπαντος κόσμου, ξεχωρίζει τελείως τον άνθρωπο. Τό φώς, τό στερέωμα, ή θάλασσα καί ή ξηρά καί ή ποικίλη βλάστησι, πού τήν σκε-πάζει, ό ήλιος, ή σελήνη καί οί άστέρες, τά ύδρόβια, τά πτηνά καί τά χερσαία ζώα, όλα δημιουργούνται «προστά-γματι μόνψ», μέ μόνο τό κυριαρχικό καί παντοδύναμο πρόσ-ταγμα τοΰ Θεού, τις πέντε πρώτες ήμέρες τής δημιουργίας.

116

«Άνθρωπος δέ χερσί θείαις έπλάσθη» κατά τήν έκτη και τελευταία ήμέρα τής δημιουργίας1. Ό άνθρωπος έρχεται στήν ϋπαρξι τελευταίος, σάν έπιστέγασμα τής όλης δημιουρ-γίας, μέ άμεση έπέμβασι καί ειδική δημιουργική ένέργειά τοϋ Θεού, μέ ιδιαίτερη έπιμέλεια καί φροντίδα.

Μόνο γιά τή δημιουργία τοϋ άνθρώπου, λέγει ό άγιος Γρηγόριος Νύσσης, «περιεσκεμμένως πρόεισιν ό τοϋ παντός ποιητής». Προχωρεί ό Θεός μέ ιδιαίτερη μελέτη, μέ έπιμέ-λεια καί πρόγραμμα, ώστε καί τήν άπαραίτητη ϋλη γιά τή σύστασί του νά έχη προηγουμένως έτοιμάσει, καί μορφή νά τοϋ δώση τέτοια, πού νά όμοιάζη μέ κάποιο «άρχέτυπον κάλλος», καί άφοϋ καθώρισε άπό πριν τον σκοπό γιά τον όποιο θά τον δημιουργήση, νά τοϋ χαρίση καί φύσι κατάλ-ληλη γιά τήν έπιτέλεσι αύτοϋ τοϋ σκοπού2.

Είναι φανερό ότι ό ιερός Πατήρ άναφέρεται στό θεόπνευ-στο κείμενο τής Γενέσεως: «Καί είπεν ό Θεός· ποιήσωμεν άνθρωπον κατ' εικόνα ήμετέραν καί καθ' όμοίωσιν» (α' 26). Ό Θεός Πατήρ παρουσιάζεται έδώ νά όμιλή σέ πρώτο πληθυντικό πρόσωπο. «Ποιήσωμεν», λέγει, καθώς έκφράζει τήν άγαθή βουλή καί σκέψι Του προς τά άλλα δύο πρόσ-ωπα τής Αγίας Τριάδος, προς τον Υιό καί Λόγο Του καί προς τό Άγιο Πνεύμα. Παρουσιάζονται άνθρωποπαθώς τά τρία πρόσωπα τής Τριαδικής Θεότητος νά συσκέπτωνται, κατά κάποιο τρόπο, προκειμένου νά προχωρήσουν στή δημι-ουργία τοϋ άνθρώπου! Ώστε ή δημιουργία τοϋ άνθρώπου είναι τό άποτέλεσμα τής κοινής άποφάσεως καί ένεργείας τοϋ Πατρός καί τοϋ Υιού καί τοϋ 'Αγίου Πνεύματος, τής άγίας καί ομοουσίου καί άδιαιρέτου Τριάδος!

Καί ό άνθρωπος δημιουργείται «κατ' εικόνα Θεού», λογικός καί έλεύθερος, μέ γνωστική καί δημιουργική ικανότητα, μέ κυριαρχική έξουσία σ' όλο τον όρατό κόσμο. Συγχρόνως είναι πλασμένος «καθ' όμοίωσιν Θεοϋ», μέ προορισμό δη-λαδή νά όμοιάση κατά τήν άρετή καί άγιότητα μέ τον Θεό, όσο βεβαίως είναι αύτό δυνατό στήν πεπερασμένη του φύσι. Ό άνθρωπος έτσι, προικισμένος μέ θεία καί έξοχα χαρί-σματα καί πλασμένος γιά ένα ύψιστο καί θείο σκοπό, είναι

1. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις IB', ΒΕΠΕΣ, 39, 139. 2. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευής άνθρώπου, ΕΠΕ, τ. 5, σ. 36.

117

ό άντιπρόσωπος καί τοποτηρητής τοϋ Θεού στον κόσμο, ό κυρίαρχος καί άρχων. Είναι ό βασιλεύς. «Κατακυριεύσατε... καί άρχετε», ήταν άπό τις πρώτες εντολές τοϋ Θεού στούς πρωτοπλάστους (Γεν. α' 28). Θά είσθε οί κυρίαρχοι, πού θά ύποτάξετε καί θά εξουσιάζετε τή γή καί όλα, όσα ύπάρχουν σ' αύτή. Θά είσθε οί βασιλείς τής ορατής δημιουργίας.

Πόσο είναι τό ύψος, στο όποιο ή άγάπη τοΰ Θεοΰ άνέ-βασε τον μικρό άνθρωπο! Πόση είναι ή τιμή, μέ τήν όποία τον περιέβαλε ή άγαθότης Του! Ό ιερός Χρυσόστομος μέ τήν άπαράμιλλη χάρι καί τήν άνυπέρβλητη δύναμι τοΰ λόγου του, βοηθεί τον μελετητή τών πρώτων σελίδων τής Γενέ-σεως νά θαυμάση τό βασιλικό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου, κα-θώς, συνεπαρμένος άπό τον τρόπο τής δημιουργίας του, λέγει: Είδες πώς μέ μόνο τον λόγο τοϋ Θεοΰ καί τό πρόσ-ταγμά Του δημιουργήθηκε όλη ή κτίσι σέ πέντε ήμέρες; Πρόσεξε σήμερα πόση είναι «τών ρημάτων ή διαφορά». Δι-ότι δέν λέγει πιά «γενηθήτω άνθρωπος», άλλά τί; «Ποιήσω-μεν άνθρωπον κατ' εικόνα ήμετέραν καί καθ' όμοίωσιν». Πόσο καινούργιο! Πόσο παράδοξο πράγμα! Ποιος άραγε εί-ναι αύτός πού δημιουργείται, ώστε τόση βουλή καί σκέψι χρειάσθηκε ό Δημιουργός γιά τήν κατασκευή του; Μή παρα-ξενεύεσαι, άγαπητέ. «Τό γάρ τιμιώτερον άπάντων τών όρω-μένων ζώων εστίν ό άνθρωπος, δι' όν καί ταύτα άπαντα παρήχθη». Τό πιο τιμημένο άπ' όλα τά όντα τοΰ όρατοΰ κόσμου είναι ό άνθρωπος, γιά χάρι τού όποιου καί όλα αύτά έχουν δημιουργηθή, «ούρανός, γή, θάλαττα, ήλιος, σε-λήνη, άστέρες, τά έρπετά, τά κτήνη, πάντα τά άλογα ζώα».

Στο σημείο όμως αύτό μπορεί νά διατυπωθή ή άπορία: Γιατί, έφ' όσον ό άνθρωπος είναι ό τιμιώτερος όλων, δημι-ουργήθηκε τελευταίος; 'Αλλ' αύτό, άπαντά ό ιερός Χρυσό-στομος, είναι φυσικό. Διότι, όπως όταν ένας βασιλεύς πρό-κειται νά είσέλθη σέ κάποια πόλι, πρέπει νά προηγηθούν οί δορυφόροι καί όλοι οί άλλοι έπιτελείς, ώστε νά προετοιμα-σθούν τά άνάκτορα καί τότε ό βασιλεύς νά είσέλθη σ' αύτά, κατά τον ίδιο τρόπο έπρεπε καί τώρα νά γίνη. 'Επειδή έπρόκειτο κάποιον βασιλέα καί άρχοντα νά έγκαταστήση ό Θεός σ' όλη τήν επίγεια δημιουργία, πρώτα έδημιούργησε όλη αύτή τή διακόσμησι καί κατόπιν εκείνον πού έπρόκειτο νά έγκατασταθή, καί μάς έδειξε έτσι έπάνω στά ίδια τά

Ή 'Αγία Τριάς μέ τή μορφή τριών άγγέλων στή δημιουργία τοϋ άνθρώπου. (Καθολικόν Ί. Μονής Πετράκη)

119

πράγματα «όσον τιμάται τουτί τό ζφον», μέ πόση τιμή περι-βάλλεται αύτό τό πλάσμα τοΰ Θεοΰ!3

«Έδει προϋποστήναι τά βασίλεια, καί ούτως είσαχθήναι τον βασιλέα πάσιν ήδη δορυφορούμενον», λέγει καί ό άγιος Γρηγόριος ό Θεολόγος4. Έπρεπε νά προϋπάρξουν τά άνά-κτορα, καί τότε νά είσέλθη ό βασιλεύς, άκολουθούμενος άπό όλη τή συνοδεία του.

«Διά ταύτα τελευταίος μετά τήν κτίσιν εισήχθη ό άνθρω-πος», συμπεραίνει ό άγιος Γρηγόριος Νύσσης, «ούχ ώς άπό-βλητος έν έσχάτοις άπορριφθείς, άλλ' ώς άμα τή γενέσει βασιλεύς είναι τών ύποχειρίων προσήκων». Όχι διότι άπερρί-φθη στο τέλος σάν κάτι πού ήταν άχρηστο καί άξιο νά πεταχθή μέ τά τελευταία καί εύτελή, άλλ' άντιθέτως διότι άμέσως καί άπό τή στιγμή τής δημιουργίας του, τοΰ έταίρι-αζε νά είναι ό βασιλεύς τών ύποταγμένων στήν εξουσία του5.

Κατ' αύτόν τον τρόπον όλη ή ύπόλοιπη δημιουργία παρου-σιάζεται σάν τό περικαλλές άρχιτεκτόνημα, τό θαυμαστό άνάκτορο, πού μέ τήν Πανσοφία καί Παντοδυναμία Του έδη-μιούργησε ό Πανάγαθος Θεός, μέ τελικό σκοπό νά φέρη καί έγκαταστήση σ' αύτό βασιλέα τον άνθρωπο. «Ό Θεός, δημι-ουργών τον όρατόν κόσμον, άπέβλεπε προς τον άνθρωπον ώς προς τον έπίλογον τής συγγραφής Του καί τον χρυσούν σταυρόν, τον όποιον άκτινοβόλον θά έφύτευεν ύπέρ τον θόλον τής όλης οικοδομής»6.

Άπό τον λόγο τής Πίστεως λοιπόν παρουσιάζεται ό άν-θρωπος σαφώς καί έξ άρχής ώς ό σκοπός τού σύμπαντος, ή κορωνίδα τής δημιουργίας, τοϋ κόσμου τό κόσμημα, τής ορατής κτίσεως ό τιμημένος βασιλεύς!

3. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Γένεσιν Όμ. 8, PG 53, 71. 4. Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 44, 4, PG 36, 612Α. 5. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευής άνθρώπου, ΕΠΕ 5, 32 6. Κων. Καλλινίκου, Τά θεμέλια τής Πίστεως, Έκθεσις χριστιανικού

βιβλίου, έκδ. β', 'Αθήναι 1958, σ. 80.

«Δόξχι καί τιμή έστεφάνωσας αύτόν»

ό βασιλικό μεγαλείο τοϋ άνθρώπου καί τήν κυριαρχική έξουσία του μέσα στήν ύλική κτίσι ψάλλει μελωδικώ-τατα ό γλυκύφθογγος Ψάλτης τής Παλαιάς Διαθήκης,

ό προφητάναξ Δαβίδ. Στον θαυμάσιο όγδοο Ψαλμό τοϋ Ψαλτηρίου περιέχεται ένας λακωνικός, άλλά ύπέροχος ϋμνος τοϋ μεγαλείου τοΰ άνθρώπου, τον όποιο ό ιερός Ψαλμωδός άπευθύνει στον Παντοδύναμο καί Φιλάνθρωπο Κύριο τοΰ παντός, πού έκόσμησε τον άνθρωπο μέ ιδιαίτερα χαρίσματα, μέ ξεχωριστή έξουσία καί τιμή.

"Οταν βλέπω τούς μεγαλοπρεπείς ούρανίους κόσμους, λέ-γει ό θεόπνευστος Προφήτης καί Βασιλεύς, όταν μελετώ τά έργα τών δακτύλων Σου, Κύριε, καί άντικρύζω τήν σελήνη καί τούς άπειραρίθμους άστέρας, πού μέ τή δύναμί Σου συγκρατούνται σταθερά στις τροχιές τους, καταλαμβάνομαι άπό δέος, έκπλήττομαι καί άπορώ καί διερωτώμαι: Τί είναι ό άνθρωπος ό μικρός καί άφανής έμπρός στήν άπεραντοσύνη τοΰ μεγαλειώδους σύμπαντος, ώστε Σύ, ό "Απειρος θεός, νά καταδέχεσαι νά τον ένθυμήσαι; Ή τί είναι κάθε άπόγο-νος άνθρώπου, ώστε Σύ νά μεριμνάς καί νά φροντίζης μέ ιδιαίτερη φροντίδα γι' αύτόν; «Τί έστιν άνθρωπος, ότι μιμνή-σκη αύτοϋ; ή υιός άνθρώπου, ότι έπισκέπτη αύτόν;».

121

Στο καίριο αύτό ερώτημα δίνει ό Δαβίδ τή θεόπνευστη άπάντησι: «Ήλάττωσας αύτόν βραχύ τι παρ' άγγέλους, δόξη καί τιμή έστεφάνωσας αύτόν, καί κατέστησας αύτόν έπί τά έργα τών χειρών σου· πάντα ύπέταξας ύποκάτω τών ποδών αύτού» (Ψαλ. η' [8] 5-7). Τον μικρό καί άδύναμο άνθρωπο, Σύ, ό Φιλάνθρωπος Θεός, τον άνέδειξες μέγαν. Τον έπλασες λίγο κατώτερο άπό τούς άσωμάτους άγγέλους, έφ' όσον τον έπροίκισες μέ τήν εικόνα σου, τοϋ έχάρισες όμως καί ύλικό σώμα. Συγχρόνως τον έστεφάνωσες μέ δόξα καί τιμή, διότι τον άνέδειξες κυρίαρχο ολοκλήρου τής κτίσεως. Τον έγκατέ-στησες βασιλέα στά έπί γής κτίσματά Σου. "Ολα τά ύπέτα-ξες στήν έξουσία του. Καί στή συνέχεια ό ιερός Ψαλμωδός άπαριθμεϊ τά έπί τής γής κτίσματα τοϋ Θεού, στά όποια ό άνθρωπος επιβάλλει τήν κυριαρχική του έξουσία.

Άλλά «ό ποιητής άντέγραφε πιστώς τήν έποχήν του. Πλην τί θά έλεγεν, άν έζη σήμερον καί έβλεπε τό τόσον εύρυνθέν κράτος τών κατακτήσεων τής άνθρωπίνης διανοίας;»7

Βασιλεύει ό άνθρωπος σ' όλα τά έπί τής γής. Άλλά έρευνα καί τούς ούρανούς. Στέκεται πάνω στή Γή, σάν σέ μιά ύψηλή σκοπιά, καί γεμάτος ένδιαφέρον καί άναζητήσεις παρατηρεί τον κόσμο, πού τον περιβάλλει, βυθίζει τό άνή-συχο καί διερευνητικό του βλέμμα στον άχανή ύλικό κόσμο καί ζητεί νά έξερευνήση μέχρι καί τά έσχατα άκρα τοϋ σύμπαντος. Τά πάντα ζητεί νά ύποτάξη στή γνώσι του. Καί ό Θεός τοΰ δίνει τό δικαίωμα καί τά μέσα. "Οπως στήν άρχή ώδήγησε ένώπιον τοϋ Αδάμ «πάντα τά θηρία τοϋ άγρού καί πάντα τά πετεινά τού ούρανού», γιά νά τά όνο-ματίση, ώστε νά φανερωθή ή κυριαρχική «δεσποτεία» του έπί τής κτίσεως, καί τά ζώα παρήλασαν τότε «μετά πάσης ύποταγής»8 προ τοϋ άνθρώπου, διότι, κατά κάποιο τρόπο, τον άνεγνώριζαν ώς βασιλέα καί άρχοντά τους, έτσι καί στή συνέχεια (Γεν. β' 19-20). Ό Θεός άποκαλύπτει ένώπιον τού άνθρώπου διαρκώς νέους κόσμους, νέα μυστήρια τοϋ ύλικοϋ σύμπαντος, τοϋ επιγείου κόσμου, άλλά καί τοϋ ένάστρου ούρανού, καί επιτρέπει στον άνθρωπο νά ερευνά διεξοδικά

7. Κων. Καλλινίκου, 'Υπόμνημα εις τον ιερόν Ψαλτήρα, 'Αλεξάνδρεια 1929, τ. 1ος, σ. 53.

8. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις τήν Γένεσιν Όμ. 14, 5, PG 53, 116-117.

καί να θαυμάζη, νά όνοματίζη τούς κόσμους αυτούς και νά προσπαθή νά έρμηνεύση τά καταπληκτικά φαινόμενα τους. Διότι έπροίκισε τον άνθρωπο μέ λογικό καί σοφία, τοϋ έδωσε επιστήμη νά γνωρίζη και νά μελετά τά θαυμάσιά Του.

Αισθάνεται έτσι ό άνθρωπος ότι τά κυριαρχικά tou δικαιώ-ματα καλύπτουν τον τόπο πού ζη, άλλά έπεκτείνονται καί στο περιβάλλον του. Πιστεύει ότι ό υλικός κόσμος, πού τον περιβάλλει, είναι «ό κόσμος του», καί ζητεί νά έπεκτείνη παντού τήν επιβολή του. Θέλει νά γνωρίση καί νά κ α τ α - ^

Πύραυλοι, διαστημόπλοια, διαστημικά λεωφορεία καί εργαστήρια φανερώνουν μέ ιδιαίτερο τρόπο τις τελευ-ταίες δεκαετίες τή δίψα τοϋ άνθρώπου νά κατακτήση τον γύρω του κόσμο καί υπογραμμίζουν έντονα τό ν κυ-ριαρχικό του ρόλο μέσα στήν όρατή κτίσι.

124

κτήση όλη τή γή, ν' άναρριχηθή στις κορυφές τών άπροσί-των ορέων καί νά κατέβη στούς βυθούς τών ώκεανών. Προσπαθεί νά έξερευνήση τις έρήμους καί νά είσδύση στά βάθη τών τροπικών δασών. Ά ν ήταν δυνατόν νά βγάλη φτερά καί νά πετάξη, νά γυρίση όλο τον κόσμο, νά φθάση «εις τά έσχατα τής θαλάσσης».

Ζητεί άκόμη έπίμονα νά ύπερνικήση τήν έλξι τής γής, ν' άνέβη ψηλά καί νά κατακτήση τούς ούρανούς. 'Επιχειρεί νά έπισκεφθη καί νά γνωρίση τά γειτονικά άστρικά σώματα, νά πατήση ό ίδιος στή Σελήνη ή νά στείλη διαστημόπλοια στούς άλλους πλανήτες τοϋ ήλιακού μας συστήματος καί νά τούς έξερευνήση. Στέλνει σήματα λογικά σέ άλλες περιοχές τοϋ ένάστρου ούρανού καί έπιδιώκει νά άποκαταστήση κά-ποια έπικοινωνία. Κατευθύνει τά τηλεσκόπια καί τά πολύ περισσότερο διεισδυτικά ραδιοτηλεσκόπιά του στά βάθη τοϋ σύμπαντος καί ζητεί νά ύποτάξη στή γνώσι του όλο τον ύλικό κόσμο. Ποθεί, άν είναι δυνατόν, νά κλείση όλο τό σύμπαν στή διάνοιά του ό λογικός, ό «κατ' εικόνα Θεού» πλασμένος βασιλεύς τής κτίσεως!

Καί είναι αύτό δυνατόν, όσο καί άν φαίνεται ύπερβολικό. «Τό πιο άκατανόητο πράγμα στον κόσμο», είπε ό Αϊνστάιν, «είναι τό ότι ό κόσμος είναι κατανοητός». Ό μεγάλος σύγ-χρονος σοφός θεωρεί πράγματι έντυπωσιακό καί παράδοξο τό ότι όλος ό κόσμος έχει δημιουργηθή έτσι, ώστε νά άνταποκρίνεται στον βαθύτατο πόθο μας νά τον κατανοή-σουμε. Ή σύγχρονη έκπληκτική έπιστημονική πρόοδος μάς δίνει πλέον τή δυνατότητα νά μελετούμε τό σύμπαν στό σύνολο του. Νά διακρίνουμε τήν άρχή, νά παρακολουθούμε τήν έξέλιξί του, νά συζητούμε γιά τό τέλος του, νά προσπα-θούμε νά σχηματίσουμε τήν εικόνα του στό μυαλό μας. Καϊ προ παντός, μέ τή βοήθεια τών τελευταίων διαπιστώσεων τής 'Επιστήμης, νά διακρίνουμε στό στόχαστρο τής σκοπιμό-τητός του τον ίδιο τον έαυτό μας, τον άνθρωπο!

Αύτό όμως μέ άπόλυτη βεβαιότητα τό διακηρύττει ό θεό-πνευστος λόγος τής Αγίας Γραφής έδώ καί χιλιάδες χρόνια. Ό μικρός καί ταπεινός οδοιπόρος τής Γής, είναι ό «δόξη καί τιμή έστεφανωμένος» βασιλεύς τής κτίσεως, αύτός χάριν τοΰ όποιου ή άπειρη άγάπη τοΰ Θεοϋ έφερε στήν ύπαρξι τά πάντα!

Πατερική διατύπωσι τής «άνθρωπικής αρχής»

Α • ί άγιοι Πατέρες της 'Εκκλησίας μας, σοφοί καί θεοφώ-

® Μ τιστοι διδάσκαλοι, βαθεϊς θεολόγοι καί άκριβείς έρμη-νευταί της 'Αγίας Γραφής, έμελέτησαν συστηματικά

τον κόσμο καί τον άνθρωπο καί καθώρισαν μέ άκρίβεια τήν μεταξύ τους σχέσι.

Σέ άντίθεσι μέ τήν φιλοσοφία τών άρχαίων 'Ελλήνων, πού ύπεστήριζε ότι τό όλον ύπερβαίνει κατά τήν άξία τό μέρος, δηλαδή ό κόσμος τον άνθρωπο, καί καλούσε συνεπώς τον άνθρωπο νά ύπηρετήση τον κόσμο, αύτοί είδαν όλα τά δημιουργήματα νά ύποκλίνωνται δουλικά ένώπιον τοΰ άνθρώ-που καί νά τον ύπηρετοΰν. Έχοντας βαθειά γνώσι τής επι-στήμης τής έποχής τους, προ παντός όμως μέ άλάνθαστο όδηγό τον θεόπνευστο λόγο τών ιερών κειμένων τής 'Αγίας Γραφής καί μέ τον φωτισμό «τής νοητής λαμπηδόνος τοΰ 'Αγίου Πνεύματος», διέκριναν τήν κεντρική θέσι τοΰ άνθρώ-που μέσα στο ύλικό σύμπαν καί ύπεγράμμισαν έντονα τον ήγεμονικό του ρόλο καί τήν βασιλική έξουσία του. Είπαν-δέν έγινε ό άνθρωπος γιά τον κόσμο, όπως ήθελε ό άρ-χαίος Ελληνισμός, άλλά ό κόσμος γιά τον άνθρωπο. Δέν είναι ό άνθρωπος κοσμοκεντρικός, άλλά είναι ό κόσμος άν-

126

θρωποκεντρικός. Διεπίστωσαν έτσι καί ύμνησαν μέ ύπέρο-χους λόγους τό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου καί άνέπτυξαν τήν δική τους πατερική άνθρωπολογία.

Ή θετική 'Επιστήμη πέτυχε στις μέρες μας, μετά άπό πολλούς αιώνες καί μέσα άπό λεπτούς μαθηματικούς συλλο-γισμούς καί άκριβεϊς έπιστημονικές παρατηρήσεις, νά φθάση στά δικά τους συμπεράσματα. Ή «άνθρωπική άρχή», όπως άναφέραμε στά προηγούμενα, ύποστηρίζει ότι ή δημιουργία καί άνάπτυξι τοΰ σύμπαντος έγινε κάτω άπό τέτοιες συνθή-κες καί βασίσθηκε σέ τέτοιους νόμους, ώστε τό σύμπαν νά διαμορφωθή τελικά σέ μία θαυμάσια κατοικία, κατάλληλη νά φιλοξενήση τον άνθρωπο. Ή άρχή αύτή θά μπορούσε νά θεωρηθή σάν μεταφορά στή σύγχρονη γλώσσα τής θεοφώ-τιστης πατερικής διδασκαλίας.

Πράγματι! Ή ιδέα ότι ό κόσμος έχει δημιουργηθή γιά τον άνθρωπο, πού παρουσιάζεται στις πρώτες κιόλας σελίδες τής χριστιανικής γραμματείας, στά έργα τών πρώτων άκόμη Χριστιανών 'Απολογητών, διακηρύσσεται μέ άπόλυτη βεβαιό-τητα καί άναπτύσσεται μέ ιδιαίτερη σαφήνεια άπό τούς με-γάλους Πατέρας τής 'Εκκλησίας.

Σέ έξι ήμέρες «έποίησεν» ό Θεός τον κόσμο, λέγει ό άγιος Κύριλλος 'Ιεροσολύμων, «άλλ ' ό κ ό σ μ ο ς δ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν » 9 .

Ό Μ. Βασίλειος, πού γιά τήν έποχή του θά μπορούσε νά θεωρηθή ένας άριστος ειδικός μελετητής τής δημιουργίας καί είναι εύρύτερα γνωστός άπό τις ύπέροχες ομιλίες του στήν 'Εξαήμερο, διατυπώνει τή μεγάλη άλήθεια μέ τις ίδιες σχεδόν λέξεις, όταν ύποστηρίζη ότι ό κ ό σ μ ο ς « έ κ τ ί σ θ η δ ι α τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν » 1 0 .

Γιά τον άνθρωπο, παρατηρεί καί ό ιερός Χρυσόστομος, έδημιούργησε ό Θεός «ούρανόν, θάλατταν, γήν, άέρα, τά έν αύτοϊς πάντα, ζώα, φυτά, σπέρματα». Γιά τον άνθρωπο έδη-μιουργήθησαν «ήλιος καί άστέρες· δι' αύτόν σελήνης δρόμοι, καί ώρών καί τρόπων διαφοραί· δι' αύτόν καρπών γενέσεις... καί άλογων γένη τοσαΰτα- δι' αύτόν ήμέρα καί νύξ». Καί μέ τον συναρπαστικό του λόγο στρέφεται κατ' έπανάληψιν μέ

9. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις IB', ΒΕΠΕΣ 39, 139. 10. Μ. Βασιλείου, Όμ. ρηθείσα έν Λακίζοις, PG 31, 1452C.

127

ενθουσιασμό προς τον άνθρωπο καί έκπληκτος άναφωνεϊ: «Ταύτα π ά ν τ α , ά ν θ ρ ω π ε , δ ι ά σέ»11.

Τήν τελείως ξεχωριστή θέσι τοΰ άνθρώπου μέσα στον κόσμο τοϋ Θεοΰ διαπιστώνει καί ό άγιος Γρηγόριος ό Παλα-μάς, καθώς βλέπει τον άνθρωπο νά άποτελή τό τελευταίο δημιούργημα στήν άλυσίδα όλων τών προηγουμένων, χάριν τοΰ όποιου καί όλα αύτά έρχονται στήν ϋπαρξι. Μέσα στήν κτίσι, λέγει, δημιουργήθηκε τό πρώτο άπό τά όντα «καί μετά τό πρώτον έτερον· καί μετ' αύτό πάλιν άλλο, καί έφεξής, καί μετά πάντα ό άνθρωπος», ό όποιος άξιώθηκε τέτοια τιμή καί φροντίδα άπό τον Θεό, ώστε «καί τον α ι σ θ η τ ό ν τ ο ύ τ ο ν ά π α ν τ α κ ό σ μ ο ν π ρ ο α υ τ ο ύ γ ε ν έ σ θ α ι δ ι ' αύτόν»1 2 .

Είναι φανερό ότι άποτελεΐ σταθερό συμπέρασμα τής πατε-ρικής άνθρωπολογίας ή συγκλονιστική άλήθεια, ότι ό άνθρω-πος μέσα στήν όλη δημιουργία κατέχει κεντρικώτατη θέσι. Γύρω άπό αύτόν περιστρέφεται καί αύτόν ύπηρετεί όλος ό κόσμος. «Ή κ τ ί σ ι ς ά π α σ α δ ι ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο ν . . . Δ ι ' α ύ τ ό ν τ ά ό ρ ώ μ ε ν α πάντα», λέγει καί πάλι ό ιερός Χρυσόστομος, πού δέν παύει μέ ιερό συγκλονισμό καί έκπληξι νά κηρύττη συχνά καί νά έπαναλαμβάνη σ' όλους τούς τόνους μέ τήν χρυσορρήμονα γλώσσα του: «Καν μυρι-άκις άποπνίγωνται "Ελληνες, λαμπρά τΠ φωνή βοώ, ότι δ ι ά τ ή ν τ ώ ν α ν θ ρ ώ π ω ν φ ύ σ ι ν τ α ύ τ α ά π α ν τ α έ δ η μ ι -ουργήθη» 1 3 . Ή άλήθεια αύτή φανερώνει τήν άπαράμιλλη άξία τοΰ άνθρώπου καί, όπως διδάσκει ό ιερός Πατήρ, άνα-δεικνύει τον άνθρωπο μέγα καί θαυμαστό δημιούργημα, πού γιά τον Θεό άξίζει περισσότερο άπ' όλη τήν κτίσι, έφ' όσον γι' αύτόν έγινε ό ούρανός καί ή γή καί ή θάλασσα καί όλη ή ύπόλοιπη δημιουργία: «"Ανθρωπος έστι, τό μέγα ζώον καί θαυμαστόν, καί τής κτίσεως άπάσης τω Θεώ τιμιώτερον, δ ι ' όν ο ύ ρ α ν ό ς κ α ί γ ή κ α ί θ ά λ α τ τ α κ α ί τό λ ο ι π ό ν ά π α ν τ ή ς κ τ ί σ ε ω ς σώμα» 1 4 .

11. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις Ματθ. 61, 1, PG 58, 590· Εις Ψαλμόν 48, 7, PG 55, 233· Προς τούς σκανδαλισθέντας..., PG 52, 494 καί 495.

12. Γρηγ. ΠαΑαμά, Κεφ. Φυσικά, Θεολογικά κλπ. κδ', Φιλοκαλία, έκδ. «Αστήρ», Δ', 141.

13. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις Ψαλμόν Ή' 6, PG 55, 116· Εις τήν Γένεσιν όμ. ΣΤ' 6, PG 53, 60.

14. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις τήν Γένεσιν Λόγος Β', PG 54, 587.

128

Οί λίγες γνώμες, πού επιλεκτικά παρουσιάσαμε, συνθέτουν μιά ύπέροχη συγχορδία άπό τή συμφωνία τών Πατέρων, πού μέ γλυκύτατο καί μεγαλόπρεπο συγχρόνως μέλος ψάλλουν τό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου. Τό μεγαλείο αύτό, πού, όπως είδαμε, τονίζει στούς δικούς της τόνους τά τελευταία χρόνια ή σύγχρονη έπιστημονική έρευνα.

«Είναι συγκινητικό γιά τον πιστό έρευνητή», παρατηρεί ό καθηγητής τής 'Αστρονομίας Β. Μπαρμπάνης, «νά φθάνει σέ παρόμοιες διαπιστώσεις άκολουθώντας διαφορετικά μονοπά-τια»15. Μόνο βέβαια πού τά μονοπάτια τής έπιστήμης είναι συνήθως δύσβατα, άβέβαια καί κοπιαστικά. Καί έχουν μά-κρος πολύ. Διαφέρουν άπό τά μονοπάτια τής Πίστεως τόσο, όσο καί οί άμφίβολες άνακαλύψεις τοϋ μικρού καί άδυνάμου άνθρώπου άπό τήν σαφή καί κρυστάλλινη 'Αποκάλυψι τοϋ Απείρου καί Παντοδυνάμου Οεοϋ.

Ό άστροφυσικός Robert Jastrow στό βιβλίο του «Ό Θεός καί οί Αστρονόμοι», άν καί δηλώνη πώς είναι άγνωστικιστής, παραδέχεται τήν άλήθεια αύτή, όταν μέ τρόπο χαρακτηρι-στικό άναγνωρίζη τήν άδυναμία τής άνθρωπίνης γνώσεως καί ομολογεί ότι τά πρωτεία άνήκουν στούς έκπροσώπους τής Πίστεως: «Γιά τον έπιστήμονα πού έχει ζήσει μέ πίστι στή δύναμι τής αιτίας, ή ιστορία τελειώνει όπως ένα κακό όνειρο. "Εχει άναρριχηθή στό όρος τής άγνοιας. Είναι έτοι-μος νά κατακτήση τήν ύψηλότερη κορυφή. Καί καθώς σκαρ-φαλώνει στον τελευταίο βράχο, τον ύποδέχεται μιά όμάδα θεολόγων, πού είναι καθισμένοι έκεί άπό αιώνες»16!

•ν . -

' - *

Η* *

15. Β. Μπαρμπάνη, Τό αστρονομικό σύμπαν και ό άνθρωπος, Περ. «Ελληνοχριστιανική Αγωγή», Νοέμβριος 1988, τ. 357, σ. 252.

16. Robert Jastrow, Cod and the Astronomers, Warner books, New York, April 1980, σ. 105.

Γιατί δλος αύτός ό απέραντος κόσμος;

Α H 1 λη ή υλική κτίσι ήλθε στήν ϋπαρξι χάριν τοϋ άνθρώ-'ύ W που, διακηρύττει ή έξ άρχής σταθερή διδασκαλία τής \ J r Πίστεως. Τό σύμπαν δημιουργήθηκε έτσι, ώστε νά εύ-νοήση τήν έμφάνισι τής ζωής πάνω στή Γή, διαπιστώνει τά τελευταία χρόνια μέ έκπληξι καί ή 'Επιστήμη. Σχετικό όμως μέ τήν άλήθεια αύτή, πού μάς άπησχόλησε στά προηγού-μενα, είναι ένα καίριο καί πολύ ένδιαφέρον έρώτημα, πού δέν πρέπει νά τό άφήσουμε άναπάντητο.

Ή Γή καί τό γειτονικό της περιβάλλον, τό πλανητικό μας σύστημα, είναι οπωσδήποτε άναγκαϊα, γιά νά ζήση ό άνθρω-πος. Θά μπορούσε νά ύποστηρίξη κανείς, όπως παρατηρεί ό διάσημος θεωρητικός φυσικός St. Hawking, ότι καί όλος ό γαλαξίας μας έπρεπε νά ύπάρχη, άφού στις πρώτες γενιές τών άστέρων του δημιουργήθηκαν τά βαρύτερα στοιχεία τής ύλης, τά άπαραίτητα γιά τή δημιουργία τής ζωής. Τί χρειά-ζονται όμως όλοι οί άλλοι γαλαξίες; Τί χρειάζεται όλο αύτό τό τεράστιο πλήθος τών εκατοντάδων δισεκατομμυρίων γα-λαξιών, πού βρίσκονται μέσα στο άχανές σύμπαν σάν παμ-μεγέθεις νησίδες, καί ή κάθε μία άριθμεί έκατοντάδες δισε-κατομμυρίων άστέρων; Γιά ποιο λόγο ύπάρχουν όλα αύτά τά


130

δισεκατομμύρια τών δισεκατομμυρίων ήλίων καί τών άλλων άστρικών σωμάτων, πού κινούνται μέ ιλιγγιώδεις ταχύτητες καί τόσο άρμονικά μέσα στό σιωπηλό καί μυστηριώδες σύμ-παν; Ό λ η αύτή ή άσύλληπτα θαυμαστή καί μεγαλόπρεπη κατασκευή έγινε χάριν τοΰ άνθρώπου; «Αύτό είναι πολύ δύσ-κολο νά τό πιστέψη κανείς», ομολογεί ό Hawking17.

'Οπωσδήποτε οί έπιστήμονες άδυνατοΰν νά άπαντήσουν στά έρωτήματα πού διετυπώσαμε. 'Αρκούνται νά διαπιστώ-νουν, όσο άκριβέστερα μπορούν, τήν πραγματικότητα, νά έκπλήσσωνται γιά τό μεγαλείο της καί νά άποροΰν. Καταλα-βαίνουν ότι άπορίες σάν αύτές, πού μόλις διετυπώσαμε, έχουν μεταφυσική κυρίως χροιά καί ξεπερνούν έπομένως τά όρια τής δικαιοδοσίας τους. Στον θεόπνευστο όμως λόγο τής 'Αγίας Γραφής καί στή θεοφώτιστη διδασκαλία τών άγίων Πατέρων τής 'Εκκλησίας μας βρίσκομε τις σωστές καί έπί πλέον σωτήριες άπαντήσεις.

Βασική θέσι τής διδασκαλίας τής 'Εκκλησίας είναι βεβαίως ότι ό Θ ε ό ς δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί τό χ ρ ή σ ι μ ο κ α ί ά ν α γ -κ α ί ο γ ι ά τ ο ν ά ν θ ρ ω π ο , ώστε ό άγιος 'Ιωάννης ό Δα-μασκηνός νά λέγη ότι «ούκ έστιν ούδέν ζώον, ούδέ φυτόν, έν φ ούκ ένέργειάν τινα τή τών άνθρώπων χρείςι χρησιμεύ-ουσαν ό Δημιουργός έναπέθετο». Δέν ύπάρχει κανένα ζώο ή φυτό, πού νά μήν έβαλε μέσα του ό Δημιουργός κάποια χρήσιμη ένέργειά γιά τήν ίκανοποίησι τών άναγκών τών άν-θρώπων. 'Επεκτείνει δέ τον λόγο του καί περιλαμβάνει στά άναγκαία καί χρήσιμα, πού θά χρησιμοποιηθούν άπό τον άνθρωπο στον κατάλληλο καιρό, όχι μόνον αύτά πού ύπάρ-χουν πάνω στή γή ή μέσα στά νερά, άλλά καί έκείνα πού άνήκουν στό στερέωμα τοΰ ούρανού. Ό Δημιουργός, λέγει, «πάντα προς εΰκαιρον χρήσιν αύτού (τοΰ άνθρώπου), τά τε έν τω στερεώματι τά τε έν τή γή καί τά έν ύδασιν έκτισε».

Όταν όμως όμιλή γιά ίκανοποίησι τών άναγκών τοΰ άν-θρώπου, δέν έννοεΐ μόνον αύτά πού άποδεικνύονται χρήσιμα γιά τό ύλικό μέρος τής ύπάρξεώς του. Δέν άναφέρεται π.χ. μόνο στά ζώα πού μπορούν νά χρησιμοποιηθούν σάν τροφή

17. St. Hawking, A brief History of time, Bantam Books, April 1988, o. 126.

131

ή σάν μέσα έξυπηρετήσεως (γιά μεταφορές, καλλιέργεια τής γής κλπ.), άλλά και σ' έκεϊνα πού μπορούν άπλώς νά εύχα-ριστούν τήν ψυχή του. Ούτε όταν κάνη λόγο γιά τήν χρησι-μότητα τών φυτών, έννοεί μόνον τά καρποφόρα πού δίνουν τροφή στον άνθρωπο ή έκεϊνα τά βότανα πού μπορούν νά χρησιμοποιηθούν σάν φάρμακα γιά τήν θεραπεία τών άσθε-νειών του. 'Αναφέρεται συγχρόνως καί στά «εύώδη καί άν-θηρά..., οιον τό ρόδον και τά τοιαύτα», στά εύωδιαστά καί άνθοστόλιστα, όπως τό τριαντάφυλλο καί τά παρόμοια, τά «προς τέρψιν ήμΐν δεδωρημένα», πού έχουν δοθή σάν δώρα γιά τήν εύχαρίστησί μας18.

'Αλλά στήν εύχαρίστησί τοΰ άνθρώπου, πού τοϋ έξασφαλί-ζει ειδικά ή θέα καί ή μελέτη τοΰ ένάστρου ούρανού, άνα-φέρεται μ' ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ό ιερός Χρυσό-στομος. Όπως κάποιος, λέγει, άφοϋ κατασκευάσει γιά τον έαυτό του άνάκτορα λαμπρά, πού άστράφτουν άπό τό άφθονο χρυσάφι καί λάμπουν άπό τήν πολλή λάμψι τών λίθων, έτσι ό Θεός, άφοϋ έκτισε τον κόσμο, έφερε τον άνθρωπο βασιλέα όλων τών κτισμάτων. Καί τό πολύ πιο θαυμαστό είναι ότι δέν κατεσκεύασε μέ λίθους τήν όροφή αύτού τοΰ οίκου, άλλά άπό άλλο πολυτιμότερο ύλικό, ούτε άναψε τήν φλόγα κάποιας χρυσής λυχνίας γιά νά φέγγη, άλλά διέταξε τις λαμπάδες, άφοΰ τις άφησε άπό ψηλά, νά διατρέχουν τή στέγη τοΰ οίκου αύτοΰ, ώστε όχι μόνο νά άποδεικνύεται ή χρησιμότητά τους, άλλά συγχρόνως νά μάς έξασφαλίζουν καί πολλή εύχαρίστησί. "Ωστε ό φιλάνθρωπος Δημιουργός δέν έξησφάλισε στον άνθρωπο μόνον ό,τι θά τού ήταν χρήσιμο καί άναγκαΐο γιά τή ζωή του. Έ φ ρ ά ν -τ ι σ ε ά κ ό μ η κ α ί γ ι ' α ύ τ ό π ο υ θ ά τ ο ν ε υ χ α ρ ι -σ τ ο ύ σ ε . Έδημιούργησε τον έναστρο ούρανό σάν μία θαυ-μάσια όροφή στήν κατοικία τοϋ άνθρώπου, «ώς μή χρήσιμον μόνον, άλλά καί πολλήν ήμϊν είναι τήν ήδονήν», καταλήγει ό ιερός Πατήρ19.

Πράγματι! Πόσο βαθιά εύχαριστείται ό άνθρωπος, όταν ζή μέσα στή φύσι, στον κόσμο τοΰ Θεού, καί χαίρεται καί

18. Ίω. Δαμασκηνού, Έκδοσις άκριβής τής 'Ορθοδόξου Πίστεως, ΕΠΕ 1, 196έξ.

19. Ίω. Χρυσοστόμου, Πρός Στελέχιον Λόγ. 2, 5, PG 47, 419.

132

άπολαμβάνη τά θαυμάσια τής δημιουργίας! Πόσο τέρπεται άληθινά ή ψυχή του, όταν βυθίζη τό βλέμμα του στήν άπε-ραντοσύνη τού σύμπαντος καί μελετά τούς άχανεϊς καί θαυ-μαστούς κόσμους τών άστρων!

Γιά τήν ίκανοποίησι, λοιπόν, τοΰ άνθρώπου, γιά τή χαρά του όλη αύτή ή ύπέροχη δημιουργία. Καί γιά κάτι ούσιαστι-κώτερο όμως. Ό Θεός, λέγει καί πάλι ό ιερός Χρυσόστο-μος, «ού διά χρείαν ήμετέραν μόνον άπαντα παρήγαγεν, άλλά καί δι' ώφέλειαν». Έδημιούργησε όλο τον θαυμαστό ύλικό κόσμο όχι μόνον γιά νά μπορούμε νά ζήσουμε μέσα σ' αύτόν, άλλά κ α ί γ ι ά ν ά ε ξ α σ φ α λ ί ζ ο υ μ ε τ ή ν ω φ έ λ ε ι α τ ή ς ψ υ χ ή ς μας . Βλέποντας τό μεγάλο πλή-θος τών δημιουργημάτων Του, νά έκπληττώμεθα γιά τήν δύναμι τοϋ Δημιουργού καί νά γνωρίζωμε ότι όλα αύτά ήλθαν στήν ύπαρξι μέ σοφία καί άνέκφραστη φιλανθρωπία, προς τιμήν τοΰ άνθρώπου, πού έπρόκειτο νά δημιουργηθή20.

Ή ύλική δημιουργία είναι συνεπώς μέ τέτοιο θαυμαστό τρόπο κατασκευασμένη, ώστε νά λειτουργή καί σάν διδα-σκαλείο ιερό καί σπουδαστήριο άρτια έξωπλισμένο, ώστε, όπως λέγει ό άγιος Γρηγόριος Νύσσης, μέσα σ' αύτό νά μπορή ό άνθρωπος άπό τό κάλλος καί τό μέγεθος τών ορατών κτισμάτων νά άνιχνεύη «τήν άρρητον τε καί ύπέρ λόγον δύναμιν» τοΰ Δημιουργού21.

«Έκ γάρ μεγέθους καλλονής κτισμάτων άναλόγως ό γενε-σιουργός αύτών θεωρείται», διδάσκει ό λόγος τοϋ Θεού στήν Παλαιά Διαθήκη (Σοφ. Σολ. ιγ' 5). Άπό τό μεγαλείο καί τήν ομορφιά τών κτισμάτων κατανοούμε ποιος είναι ό κατα-σκευαστής τους. «Τά γάρ άόρατα αύτοΰ άπό κτίσεως κό-σμου τοϊς ποιήμασι νοούμενα καθοράται, ή τε άίδιος αύτοΰ δύναμις καί θειότης», λέγει καί ό άπόστολος Παύλος (Ρωμ. α' 20). Οί άόρατες άπό τά αισθητά μάτια άπειρες τελειότη-τες τοΰ Θεοΰ, άπό τότε πού έκτίσθη ό κόσμος, φαίνονται καθαρά άπό τά μάτια τής διανοίας διά μέσου τών δημιουρ-γημάτων, τόσο ή δύναμί Του πού είναι αιώνια, χωρίς άρχή καί τέλος, όσο καί κάθε τελειότης. Έτσι, βλέπουμε τήν άρ-

20. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις τήν Γένεσιν Όμ. 7, 5, PG 53, 66. 21. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευής άνθρώπου, ΕΠΕ 5, 32.

133

μονία τής φύσεως και θαυμάζουμε τή σοφία τοϋ Δημιουρ-γού. Παρατηρούμε τή χρησιμότητα τών κτισμάτων καί έννο-οϋμε τήν άγάπη Του. Διαπιστώνουμε τή σκοπιμότητα τοϋ κόσμου καί σκεπτόμεθα τήν πρόνοιά Του. Μελετούμε τό τεράστιο μέγεθος τοϋ σύμπαντος καί μεγαλύνομε τήν παντο-δυναμία 'Εκείνου, πού είναι πλούσιος καί όλα τά μπορεί, καί γι' αύτό πλούσια καί πολλά καί άξιοθαύμαστα δημιουργεί.

Τον ύλικό αύτό κόσμο, λοιπόν, τον κατεσκεύασε ό Θεός μέ κάθε τι τό χρήσιμο καί άναγκαΐο, ώστε νά άποτελή τήν α σ φ α λ ή κ α τ ο ι κ ί α τοϋ άνθρώπου. Έπί πλέον τον άνέ-δειξε μέ τον πλούτο καί τό μέγεθος του καί τ ό π ο ά λ η θ ι -ν ή ς ψ υ χ α γ ω γ ί α ς , χαράς καί εύφροσύνηςτοΰ άνθρώπου, καί συγχρόνως σ χ ο λ ε ί ο θ ε ο γ ν ω σ ί α ς , στο όποιο μέ τή μελέτη τοϋ πλήθους, τοϋ μεγέθους καί τής ομορφιάς τών δημιουργημάτων νά όδηγήται ό άνθρωπος στήν άληθή γνώσι τοϋ Θεού!

Άκόμη τον έδημιούργησε έτσι ό Θεός, ώστε νά άποτελή ένα κ α θ ρ έ π τ η τ ώ ν ύ π ε ρ κ ο σ μ ί ω ν , όπως λέγει ό άγιος Γρηγόριος ό Παλαμάς. Ώστε, όποιος μέ μάτια πνευ-ματικά μελετά τήν άπεραντοσύνη καί μεγαλοπρέπεια τοΰ αι-σθητού καί ύλικού αύτού κόσμου, νά άνάγεται, σάν μέ κά-ποια θαυμάσια κλίμακα, στον άπείρως μεγαλοπρεπέστερο καί θαυμαστότερο ύπεραισθητό καί ύπερυλικό κόσμο, στις θείες καί ούράνιες πνευματικές πραγματικότητες. Ό Θεός «αύτόν τον αίσθητόν πάντα κόσμον, οίόν τι κάτοπτρον άπειρ-γάσατο τών ύπερκοσμίων, ίνα διά τής κατ' αύτόν πνευματι-κής θεωρίας, ώς διά τίνος θαυμασίας κλίμακος προς έκεϊνα φθάνωμεν»22.

Γι' αύτούς τούς λόγους ό Θεός έδημιούργησε όλο τό άχανές σύμπαν χάριν τοΰ άνθρώπου. Αύτές είναι οί άπαντή-σεις της Πίστεως, πού άποκαλύπτουν τήν άπειρη άγάπη τοΰ Θεοΰ καί συγκινούν καί ένθουσιάζουν τήν ψυχή τοΰ άνθρώπου.

Όταν άκούσης, λέγει ό ιερός Χρυσόστομος, καθώς άπευ-θύνεται προς τον βασιλέα τής κτίσεως άνθρωπο, ότι τον

22. Γρηγορίου Παλαμά, Όμ. Γ Εις τήν κατά τον σεσωσμένον "Ασω-τον τοϋ Κυρίου Παραβολήν, ΕΠΕ 9, 82.

134

ούρανό, τήν γή, τήν θάλασσα, τον άέρα, τά ύδατα, τούς πολλούς άστέρας, τούς δύο μεγάλους φωστήρες, τά φυτά, τά τετράποδα, τά ύδρόβια, τά πτηνά, όλα γενικώς τά όρατά κτίσματα «διά σέ και τήν σήν σωτηρίαν καί τιμήν έποίησεν ό Θεός», δέν αισθάνεσαι άμέσως ένίσχυσι πολλή και δέν τό δέχεσαι αύτό σάν μεγίστη άπόδειξι τής άγάπης τοϋ Θεού, όταν έννοήσης ότι «τοσούτον καί τηλικοΰτον κόσμον, ούτω καλόν, καί μέγαν, καί θαυμαστόν» γιά σένα, τον μικρό άν-θρωπο, έφερε στήν ύπαρξι;23

'Αλλ' άν αύτή τή γλώσσα χρησιμοποιούσαν οί άγιοι Πατέ-ρες τότε, πού είχαν γιά τον κόσμο τις άτελεΐς γνώσεις τής έποχής τους, μέ πόσο ένθουσιασμό θά μιλούσαν γιά τό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου καί μέ τί λόγους θά ύμνοΰσαν τή δύναμι, τή σοφία καί φιλανθρωπία τοΰ άπειροδυνάμου Δημι-ουργού, άν ζούσαν στις μέρες μας καί μελετούσαν τις άπέ-ραντες έκτάσεις τοΰ σύμπαντος, τή θαυμαστή δομή καί τά καταπληκτικά φαινόμενά του, όπως τά άποκαλύπτει στά έκ-πληκτα μάτια μας τά τελευταία χρόνια ή 'Επιστήμη!

Τότε μιλούσαν μέ θαυμασμό γιά τό μέγεθος τών ούρανίων σωμάτων καί τοΰ κόσμου. Δέν έγνώριζαν όμως τούς τερα-στίους όγκους καί τά άμέτρητα πλήθη τους, τις καταπληκτι-κές άποστάσεις πού τά χωρίζουν μεταξύ τους, όπως όλα αύτά τά γνωρίζουμε σήμερα. Μιλούσαν γιά τήν άρμονία τοΰ κόσμου, άλλά δέν τήν είχαν δει νά έκφράζεται μέ τήν άκρί-βεια τών έξισώσεων τής συγχρόνου Μαθηματικής έπιστήμης. Δέν είχαν τηλεσκόπια, δέν είχαν διαστημόπλοια, δέν είχαν τό πλήθος τών γνώσεων καί τών μέσων τής έποχής μας. Όμως είχαν τον τρόπο, μέ τά άτελή μέσα καί τις περιωρισμένες δυνατότητες τής δικής τους έποχής, νά μελετούν τή δημι-ουργία καί νά οδηγούνται στή γνώσι τοϋ Θεού άπό τά θαυμαστά έργα Του.

Σήμερα, συμβαίνει τό άντίθετο δυστυχώς. Έχουμε γνώ-σεις, έχουμε έπιστήμες γιά νά γνωρίζουμε καί μέ τή δική τους βοήθεια τον Θεό, άλλά έμείς έπιμένουμε νά Τον άγνο-οΰμε. Πετούμε στ' άστρα καί δηλώνουμε πώς δέν Τον συν-αντήσαμε πουθενά! Παρατηρούμε καταπληκτικά φαινόμενα

23. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις τούς 'Ανδριάντας Όμ. 7, 2, PG 49, 93.

135

στά έσχατα άκρα τοΰ σύμπαντος καί δέν συγκινούμεθα! Διασπούμε τό άτομο καί φθάνουμε στήν καρδιά τής ύλης, άδυνατοΰμε όμως νά διακρίνουμε έκεί άποτυπωμένα καθαρά τά ίχνη τής δυνάμεως καί τής σοφίας τοΰ Δημιουργού. Άρ-νούμεθα σταθερά νά προσκυνήσουμε τό πάντιμο καί μεγαλο-πρεπές όνομά Του.

Ό Θεός δημιούργησε τό κάτοπτρο τής δημιουργίας τόσο ισχυρό καί στιλπνό, ώστε νά άντικατοπτρίζη έκθαμβωτικά τό άπροσμέτρητο μεγαλείο Του. Οί άνθρωποι όμως μέ τήν πτώσι τους στήν άμαρτία σκοτίζουν τούς νοερούς οφθαλ-μούς τής ψυχής τους καί άδυνατούν νά δοϋν τά προφανή. «Έματαιώθησαν έν τοις διαλογισμοΐς αύτών, καί έσκοτίσθη ή άσύνετος αύτών καρδία» (Ρωμ. α' 21). Μέ τούς ψευδείς καί πλανεμένους συλλογισμούς τους άπεδείχθησαν μωροί καί σκοτίσθηκε ή άσύνετη καί άνίκανη νά καταλάβη τά άληθή καί τά πρέποντα διάνοιά τους, λέγει ό άπόστολος Παύλος.

Ό Μ. Βασίλειος παρομοιάζει τήν όρασίτους «τοίς όμμασι τής γλαυκός», μέ τά μάτια τής κουκουβάγιας. Διότι τής κουκουβάγιας ή όρασι δυναμώνει τή νύκτα, έξασθενιζει όμως όταν άνατείλη ό ήλιος. «Καί τούτων μέν ή διάνοια οξυτάτη μέν έστι προς τήν τής ματαιότητος θεωρίαν, προς δέ τήν τοΰ άληθινοΰ φωτός κατανόησιν έξημαύρωται». Είναι ικανό-τατοι στο νά άσχολόΰνται μέ τήν μάταιη γνώσι, θολώνει όμως τό μυαλό τους καί δέν τούς βοηθεί νά γνωρίσουν τό φώς τό άληθινό24.

'Απορεί ό ιερός Πατήρ καί θλίβεται καθώς διαπιστώνει ότι αύτοί πού έχουν περισσή τήν κοσμική σοφία, αύτοί πού μετρούν τις άποστάσεις τών άστέρων, τούς κατατάσσουν σέ κατηγορίες, προσδιορίζουν τις θέσεις καί τις κινήσεις τους, μετρούν τις περιόδους καί άποδεικνύονται τόσο ικανοί σέ τέτοιες μελέτες, αύτοί, θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε σή-μερα, πού διέσπασαν τό άτομο καί άπελευθέρωσαν τις τε-ράστιες δυνάμεις πού κρύβει μέσα του, αύτοί πού πέταξαν σ' άλλα άστέρια καί έφθασαν νά μελετούν τήν άρχή τοϋ σύμπαντος καί φαινόμενα θαυμαστά σέ άποστάσεις δισεκα-τομμυρίων έτών φωτός καί πέτυχαν έπιδόσεις καταπληκτικές στον άγώνα γιά τήν κατάκτησι τής γνώσεως, «μίαν τών

24. Μ. Βασιλείου, Εις τήν Έξαήμερον Όμ. Η', ΕΠΕ 4, 328.

136

πασών μηχανήν ούκ έξεύρον προς τό τον Θεόν έννοήσαι ποιητήν τού παντός», μία μέθοδο δέν μπόρεσαν νά έφεύ-ρουν, πού νά τούς βοηθήση νά καταλάβουν, ότι ό Θεός είναι ό Δημιουργός τοΰ παντός25.

Τόσο άδύνατοι είμαστε, δυστυχώς, οί άνθρωποι! Ό Θεός όμως δέν μάς έγκαταλείπει! Σέ καιρούς άμαρτίας πολλής καί άποστασίας μεγάλης, όπως είναι οί δικοί μας καιροί, τό έλεός Του έπιμένει νά μάς καταδιώκει. Ό Πανάγαθος Θεός μάς έπισκέπτεται μέ νέους τρόπους. Μάς δίνει άκόμη έντυ-πωσιακώτερες προόδους στήν 'Επιστήμη καί άποδείξεις πε-ρισσότερο καταπληκτικές τής άπειρου άγάπης μέ τήν όποία μάς παρακολουθεί καί τής ύψιστης τιμής μέ τήν όποία μάς περιβάλλει. Καί οί διαπιστώσεις τής συγχρόνου Κοσμολογίας γιά τήν κεντρική θέσι τοϋ άνθρώπου μέσα στό σύμπαν, άνήκουν οπωσδήποτε στις άποδείξεις αύτές.

Θά δείξουμε άραγε τή σύνεσι νά τις δεχθούμε;

25. Μ. Βασιλείου, Εις τήν Έξαήμερον Όμ. Α', ΕΠΕ 4, 34έξ.

Στήν προοπτική του «καινού» κόσμοι)

Α m ι άγιοι Πατερες, οταν ομιλοΰν για τη θεσι τοϋ ανθρώ-

2 g που μέσα στο ύλικό σύμπαν, συχνά στρέφουν τον λόγο άπό τον ύλικό κόσμο στον πνευματικό, άπό τά

αισθητά στά ύπεραισθητά καί άπό τό δόγμα τής δημιουρ-γίας στο δόγμα τής άπολυτρώσεως καί άναδημιουργίας τοΰ άνθρώπου.

Έτσι ό άγιος 'Ιωάννης ό Χρυσόστομος, καθώς διαπιστώνει τήν ύπηρετική στάσι όλης τής κτίσεως άπέναντι τοΰ άνθρώ-που, πού στο πρόσωπο του άναγνωρίζει τον άρχοντα καί βασιλέα της, γεμάτος ένθουσιασμό άπευθύνεται προς τον άνθρωπο καί τοΰ λέγει: "Ανθρωπε, ό Θεός «τήν θαυμασίαν ταύτην καί παναρμόνιον κτίσιν δι' ούδένα έτερον έποίησεν, ή διά σέ»· καί τήν κατεσκεύασε γιά σένα τόσο καλή, τόσο μεγάλη, καί μέ ποικιλία καί πολύτιμη καί μέ διάρκεια ζωής, καί χρήσιμη καί κατά πολλούς τρόπους ώφέλιμη, καί κατάλ-ληλη γιά τή διατροφή καί τή σύστασι τοϋ σώματος καί γιά τή φιλοσοφία τής ψυχής καί τέτοια, πού νά άποτελή χρή-σιμη όδό θεογνωσίας. Καί ένώ περιγράφει στή συνέχεια άναλυτικά τή φύσι, έπαναλαμβάνει μέ ιερή συγκίνησι σάν

138

σταθερή έπωδό τή συγκλονιστική αλήθεια: «ταύτα πάντα, άνθρωπε, διά σέ».

"Οση όμως έκπληξι και άν προκαλή ή βαρυσήμαντη αύτή άλήθεια, δέν είναι ή μεγαλύτερη, πού ό λόγος τής Πίστεως έχει νά μάς πή. Ναί! «Καί τοιούτος ό κόσμος διά σέ νΰν, καί πάλιν άμείνων διά σέ»26, λέγει ό ιερός Πατήρ. "Ολος αύτός ό θαυμάσιος κόσμος είναι δημιουργημένος γιά σένα τώρα. 'Ετοιμάζεται όμως γιά σένα καί άλλος κόσμος πολύ καλύτερος. Ό κόσμος τοϋ μέλλοντος, ό άφθαρτος καί λαμ-πρός κόσμος τής αίωνιότητος!

Μάλιστα! Είναι έκπληκτική ή ιδέα, ότι όλος ό ύλικός κό-σμος δημιουργήθηκε χάριν τού άνθρώπου. Καί ό άνθρώπινος νούς δέν τήν άντέχει. Σαστίζουμε στή σκέψι ότι όλο αύτό τό άχανές σύμπαν, όπως μάλιστα τό βλέπουμε μέ τά μάτια τής συγχρόνου 'Επιστήμης, έγινε γιά μάς. Καί θαυμάζουμε καί άπορούμε. Στήν προηγούμενη παράγραφο παρουσιάσαμε μερικές άπαντήσεις στήν άπορία αύτή. 'Απαντήσεις πού δίνει ή άλήθεια τής Πίστεως. Ή τόλμη όμως τής άλήθειας είναι άκόμη μεγαλύτερη καί ή δύναμι τής Πίστεως ξεπερνάει πολύ τήν έμβέλεια τών έρωτημάτων μας.

Χωρίς δισταγμούς άπευθύνεται στον άπορημένο άνθρωπο καί καταθέτει μέ βεβαιότητα τή βαρυσήμαντη μαρτυρία της: Διερωτάσαι, άνθρωπε, καί άπορείς, άν γιά σένα έγινε όλος αύτός ό άπέραντος καί θαυμαστός κόσμος, μέ τ' άμέτρητα άστέρια, μέ τά θαυμαστά φαινόμενα, μέ τήν άχανή έκτασι καί τήν καταπληκτική άρμονία; "Ε, λοιπόν. "Οσο καί άν όλα αύτά σοϋ φαίνονται άπίστευτα πολλά καί έκπληκτικά καί μεγάλα, μάθε ότι ό Θεός δέν έδημιούργησε μόνον αύτά γιά σένα, άλλά έτοιμάζει καί άλλα, πολύ άνώτερα καί έκπληκτι-κώτερα· τον ύπερθαύ μαστό κόσμο τής αίωνιότητος.

Πώς θά είναι ό κόσμος έκείνος; Άλλά τό έρώτημα αύτό είναι δυσκολώτατο. Τον παρόντα

ύλικό κόσμο μπορεί μέ κάποιον τρόπο νά τον περιγράψη ό άνθρώπινος λόγος. Τον μέλλοντα όμως κόσμο τής αίωνιότη-τος δέν είναι δυνατόν ούτε ό νοϋς τοϋ άνθρώπου νά τον σκεφθή ούτε ή γλώσσα του νά τον περιγράψη. Δέν θά είναι

26. Ίω. Χρυσοστόμου, Προς τούς σκανδαλισθέντας..., PG 52, 491· 494· 495.

136

ό άπερίγραπτος έκείνος κόσμος σάν τόν κόσμο αύτό τόν ύλικό και πρόσκαιρο, μέ τή γή καί τόν ούρανό καί τά άστέρια τά φθαρτά καί παροδικά, πού παρ' όλα αύτά μέ θαυμασμό τά βλέπει ή Επιστήμη καί μέ έκπληξι τά μελετά. Θά είναι «καινοί ούρανοί καί γή καινή» (Β' Πέτρ. γ' 13). Νέα κατάστασί. "Αλλη, άσύγκριτα άνώτερη δημιουργία. Κόσμος καινούργιος, αιώνιος καί λαμπρός, πού θά άκτινοβολή τήν αίγλη τής άφθαρσίας καί τή δόξα τής άθανασίας, καί στον όποιο ή δικαιοσύνη, ή άρετή καί ή άγιότητα θά κατοικούν!

Αύτός ό άπερίγραπτος κόσμος μέ τήν άνέκφραστη δόξα, μακαριότητα καί χαρά άναμένει τόν άνθρωπο μετά τή Δευ-τέρα Παρουσία τού Κυρίου καί τήν άνακαίνισι τοΰ σύμπαν-τος. Ό λ α τά παρόντα τότε θά παρέλθουν. Ό σ ο θαυμαστά καί άν φαίνωνται τώρα, «ώς ίμάτιον παλαιωθήσονται», θά παλιώσουν όπως τό ένδυμα. Καί σάν τό έξωτερικό ρούχο, πού περιβάλλονται οί άνθρωποι, θά τά γυρίση καί θά τά περιτύλιξη ό Θεός μέ τήν παντοκρατορική καί άνακαινιστική Του δύναμι «καί άλλαγήσονται» (Ψαλ. ρα' [101] 27). Ένα νέο παντοδύναμο δημιουργικό πρόσταγμα θά άνακαινίση τότε τά πάντα καί θά τούς δώση τή νέα, άθάνατη μορφή. Καί σ' αύτόν τόν «καινό» κόσμο θά έγκαθιδρυθή ή αιώνια καί άσάλευτη βασιλεία τοΰ Θεοΰ, «ή ήτοιμασμένη άπό κατα-βολής κόσμου» γιά τόν άνθρωπο! (Ματθ. κε' 34).

Μεγάλες άλήθειες, συγκλονιστικές, πού ένθουσιάζουν τήν ψυχή καί βαθύτατα τήν συγκινούν. Πόσο ύπέροχο καί μεγα-λειώδη έδημιούργησε ό Θεός γιά τόν άνθρωπο τόν παρόντα κόσμο! Καί πόσο άσυγκρίτως ύπεροχώτερο καί μεγαλειωδέ-στερο έτοιμάζει γι' αύτόν τόν κόσμο τού μέλλοντος!

Άλλά καί κάτι άκόμη· μέ πόσο θαυμαστούς καί έκπληκτι-κούς τρόπους έργάσθηκε καί έργάζεται, ώστε νά μάς όδη-γήση άπό τόν παρόντα φθαρτό κόσμο στον άφθαρτο κόσμο τοΰ μέλλοντος καί νά μάς χαρίση τή μακαρία καί πανευτυχή ζωή στήν καινή κτίσι, στήν αιωνιότητα! "Εδωσε τόν νόμο, έστειλε τούς προφήτες, έπετέλεσε κατ' έπανάληψιν θαύματα καταπληκτικά μέσα στήν άνθρώπινη ιστορία, συνεγείρει άκόμη καί τόν κόσμο τόν πνευματικό, τούς άγιους άγγέλους, καί τούς άποστέλλει «εις διακονίαν διά τούς μέλλοντας κλη-ρονομεϊν σωτηρίαν» (Έβρ. α' 14). «Καί τέλος τό κεφάλαιον τών άγαθών είργάσατο, καί τόν Υίόν άπέστειλε τόν έαυτοΰ».

140

Έστειλε στον κόσμο τον μονογενή του Υίόν, τον Κύριον ήμών Ίησοΰν Χριστόν, γιά νά παραδοθή σέ θάνατο φρικτό καί έπονείδιστο, στον φοβερό θάνατο τού σταυρού, ώστε νά καταργηθή ή άμαρτία, νά καθαιρεθή τοΰ διαβόλου ή τυραν-νία, νά νεκρωθή τοϋ θανάτου ή δύναμι, «ίνα άνοιγώσιν ήμίν αί τοϋ ούρανοϋ πύλαι»27. Γιά νά άνοίξουν γιά μάς οί πύλες τού Παραδείσου καί νά εισέλθουμε στον ούράνιο, στον άφθαρτο καί αιώνιο κόσμο τής βασιλείας τοϋ Θεού.

Θαυμαστός, λοιπόν, ό ύλικός κόσμος τοϋ παρόντος. Άσυγκρίτως θαυμαστότερος ό «καινός» κόσμος τοϋ μέλλον-τος. 'Υπερβαίνει δέ κάθε διάνοια, όχι μόνο άνθρώπινη, άλλά καί άγγελική, ή «ύπερφυής οικονομία», ό ύπερέξοχος τρόπος μέ τον όποιο δόθηκε στον άνθρωπο τό δικαίωμα άφοϋ ζήση στον παρόντα κόσμο, νά κληρονομήση καί τον μέλλοντα.

Τί δείχνουν όλα αύτά; Τί άλλο, παρά τήν άνερμήνευτη άγάπη τοϋ Θεού καί τή θαυμαστή Του πρόνοια γιά τον μικρό καί άδύνατο κάτοικο τής Γής, τον άνθρωπο! Γι' αύτό καί λέγει συμπερασματικά μέ τή χρυσή του γλώσσα ό Οι-κουμενικός Διδάσκαλος καί Πατήρ: "Άνθρωπε, άφοϋ έχεις τόσες άποδείξεις τής προνοίας τοϋ Θεού, στήν Καινή Δια-θήκη, στήν Παλαιά, στον παρόντα βίο, στον μέλλοντα, άφοϋ έχεις αύτά πού θά γίνουν, αύτά πού έγιναν καί αύτά πού κάθε μέρα γίνονται, όσα έγιναν στήν άρχή, στό μέσο καί στό τέλος, τά συνεχώς γινόμενα, αύτά πού έχουν σχέσι μέ τό σώμα καί αύτά πού έχουν σχέσι μέ τήν ψυχή, καί άφού βλέπεις άπό παντού νά σέ κατακλύζουν νιφάδες άποδείξεων, πού διακηρύττουν τήν πρόνοιά Του, άμφιβάλλεις άκόμη; Άλλά δέν άμφιβάλλεις, πιστεύεις δέ ότι προνοεί, καί είσαι πεπεισμένος γι' αύτό. Μήν ταλαιπωρείσαι λοιπόν άδίκως, άφού τό γνωρίζεις πλέον σαφώς, «ότι Δεσπότην έχεις πατέ-ρων φιλοστοργότερον, καί μητέρων κηδεμονικώτερον».

Είναι φανερό ότι ή σοβαρή καί συστηματική μελέτη τής θέσεως τοϋ άνθρώπου μέσα στό σύμπαν καί τής πορείας του μέσα στήν ιστορία μέ τήν προοπτική τοϋ «καινού» κό-σμου τής αίωνιότητος, μπορεί νά μάς άπαλλάσση άπό κάθε βασανιστική άμφιβολία καί νά μάς όδηγή στον παμφώτεινο

27. Ίω. Χρυσοστόμου, ένθ' άνωτ., PG 52, 496-498.

141

χώρο της Πίστεως, όπου φανερώνεται «άνερμήνευτος ή τοΰ Θεοΰ πρόνοια, και άκατάληπτος αύτοΰ ή κηδεμονία, άρρη-τος ή άγαθότης και άνεξιχνίαστος ή φιλανθρωπία»28.

«Ώ βάθος πλούτου καί σοφίας καί γνώσεως Θεού!», θά μπορούσαμε νά άναφωνήσουμε καί έμεϊς μέ τόν άπόστολο Παύλο. «'Ως άνεξερεύνητα τά κρίματα αύτοΰ καί άνεξιχνία-στοι αί όδοί αύτού!» (Ρωμ. ια' 33). Είναι πράγματι άκατάλη-πτο τό βάθος της πλούσιας άγαθότητος καί σοφίας τοΰ Θεοΰ, μέ τήν όποία οδηγεί τά πάντα στο άριστο τέλος τους! Είναι άμέτρητος ό πλούτος τής γνώσεώς Του, μέ τήν όποία προγνωρίζει τό τέλος όλων! Πόσο ξεπερνά τή δύναμι τοΰ άνθρώπου ή έρευνα τών κρίσεων καί άποφάσεών Του! Πόσο άδύνατος είναι ό μικρός άνθρώπινος νοϋς νά παρακο-λουθήση τά ίχνη τών σοφών καί άγαθών μεθόδων τοΰ Θεοΰ, μέ τις όποιες όδηγεϊ στήν αιώνια σωτηρία τούς άνθρώπους!

28. Ίω. Χρυσοστόμου, ένθ' άνωτ., PG 52, 498.

Ή Γή, τό προσκυνητάρι τοϋ Σύμπαντος

U άντίληψι, πού κερδίζει διαρκώς περισσότερο έδαφος

I I στήν Κοσμολογία, ότι όλο τό σύμπαν έχει δημιουργηθή I I JL μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά εύνοή τον σχηματισμό τής

Γής καί τήν έμφάνισι τού άνθρώπου πάνω σ' αύτήν, είναι μία άντίληψι πραγματικά πρωτότυπη καί έπαναστατική. Γιά τούς ειδικούς κοσμολόγους, πού μελετούν τά σχετικά θέ-ματα, ή ιδέα αύτή τής «άνθρωπικής άρχής», όπως ονομάζε-ται, συνιστά ένα αίνιγμα περίπλοκο, ένα γρίφο παράδοξο καί βασανιστικό.

Πώς είναι δυνατόν; Ό μικρός πλανήτης μας μέσα στά δισεκατομμύρια τεραστίων άστρικών σωμάτων, πού άνήκουν σέ δυσεξαρίθμητους κόσμους τοΰ ύλικοΰ σύμπαντος, είναι ένα έλάχιστο καί άσήμαντο άστεράκι, πού βρίσκεται σέ μία τελείως κοινή θέσι. Έρχεται όμως ή έπιστημονική έρευνα τών τελευταίων έτών νά εύνοήση τήν άνάπτυξι ιδεών, πού ζητούν νά βγάλουν τήν Γή άπό τήν άφάνειά της, νά τήν άνασύρουν άπ' όλο αύτό τό τεράστιο πλήθος τών άστρικών κόσμων καί νά τήν τοποθετήσουν σέ θέσι περίοπτη καί κεντρική. Δέν ζητεί βέβαια νά έπικρατήση καί πάλι ό άρ-χαίος γεωκεντρισμός. Ούτε ή Γή ούτε κανένα άλλο άστρικό σώμα κατέχει τό κέντρο τοΰ κόσμου. Δέν δέχεται σήμερα ή Επιστήμη ότι ύπάρχει κεντρική καί προνομιακή θέσι μέσα

143

στο σύμπαν. Όμως ένας διαφορετικός άπό τόν άρχαϊο καί πάντως πολύ άνώτερος γεωκεντρισμός φαίνεται τώρα νά έπικρατή. Ή Γή, μάς λέγει, βρίσκεται όχι στο κέντρο τοΰ σχήματος - δέν ύπάρχει, είπαμε, τέτοιο κέντρο - άλλά στο κέντρο τοΰ νοήματος τοΰ κόσμου. Όλος ό κόσμος, όλο αύτό τό άχανές καί μεγαλειώδες σύμπαν έχει στραμμένα τά βλέμματά του στή Γή, άποβλέπει στον άνθρωπο καί βρίσκει σ' αύτόν τό νόημα καί τόν σκοπό του!

Αύτό τό συμπέρασμα, στο όποιο όδηγοΰν οί σύγχρονες έπιστημονικές άντιλήψεις, είναι πράγματι καταπληκτικό. Διότι άποκαλύπτει τό μυστικό νόημα τοΰ κόσμου, φανερώνει τήν θαυμαστά άκριβή κατεύθυνσι τής πορείας του, τόν τελικό στόχο του. Τόν άνθρωπο! Καί είναι αύτό κάτι, πού άφήνει άναυδους, έκπληκτους καί άπορημένους τούς 'ίδιους τούς έπιστήμονες. Πώς είναι δυνατόν; Φαίνεται άπίστευτο, λένε.

Ό σ α όμως άναφέραμε γιά τή διδασκαλία τής 'Εκκλησίας τή σχετική μέ τή θέσι τοΰ άνθρώπου μέσα στήν ύλική δημιουργία, λύνουν όλες τις άπορίες. Γιά τόν λόγο τής Πί-στεως τά έκπληκτικά συμπεράσματα, στά όποία οδηγεί ή έπιστημονική σκέψι, ήταν άναμενόμενα καί έξ άρχής γνωστά. 'Από τούς πρώτους στίχους τής Γενέσεως, όπου άναφέρεται ή δημιουργία τοΰ άνθρώπου, πού έπλάσθη «κατ' εικόνα καί καθ' όμοίωσιν» τοϋ Θεοΰ, καί μάλιστα μέ άμεση έπέμβασι καί ειδική δημιουργική ένέργεια τοϋ Θεοϋ, ό άνθρωπος καί ή κατοικία του παίρνουν μέγιστη άξία.

Ό λ α τά δημιουργήματα είναι καλά, λέγει ό άγιος Κύριλ-λος 'Ιεροσολύμων. 'Αλλά κανένα άπ' αύτά δέν είναι εικόνα τοΰ Θεοΰ. Μόνος ό άνθρωπος... «Πάντα καλά τά δημιουργή-ματα, άλλά τούτων ούδέν είκών Θεοΰ, μόνος δέ άνθρωπος... ποιήσωμεν άνθρωπον κατ' εικόνα ήμετέραν καί καθ' όμοίω-σιν». Καί στή συνέχεια διατυπώνει τό ερώτημα, πού είναι συγχρόνως καί ή άπάντησι στο πρόβλημα τής τιμής καί τής άξίας τοΰ άνθρώπου: «είκών ξυλίνη επιγείου βασιλέως τιμά-ται, πόσω γε μάλλον είκών λογική Θεοΰ;». 'Εάν ή εικόνα ένός έπιγείου βασιλέως, πού ζωγραφίζεται πάνω σ' ένα ξύλο, τιμάται, πόσο περισσότερο είναι άξιος τιμής ό άνθρω-πος, πού είναι ή λογική εικόνα τοΰ Θεοΰ;29

29. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις IB', ΒΕΠΕΣ 39, 139.

144

Ό Θεός έδημιούργησε τον άνθρωπο πάνω στή Γή. 'Απέ-θεσε τήν εικόνα του πάνω στή Γή σάν σέ άλλο προσκυνη-τάρι. Γιά τό λόγο αύτό, όπως διακηρύττει ή Πίστι καί διαπι-στώνει ή φιλοσοφία τής 'Επιστήμης, όλο τό σύμπαν είναι στραμμένο έδώ. Ό λ η ή ύλική κτίσι ύπηρετεί δουλικά τον άνθρωπο, ύποκλίνεται ένώπιόν του καί στό πρόσωπο του προσκυνεί κατά κάποιον τρόπο τήν εικόνα τοϋ Θεού. Τιμά δηλαδή καί δοξάζει τελικώς τον Φιλάνθρωπο Δημιουργό. «Ή κτίσις ού τό γήϊνον σκεύος τιμςί, άλλά τον ούράνιον χαρα-κτήρα αιδείται», παρατηρεί ό ιερός Χρυσόστομος. Όπως οί άρχοντες καί ό λαός μιάς πόλεως δέν τιμούν τό ξύλο πάνω στό όποίο είναι άποτυπωμένη ή εικόνα τοϋ έπιγείου βασι-λέως, άλλά τον «χαρακτήρα τοΰ βασιλέως», έτσι καί ή κτίσι δέν τιμά τό γήινο δημιούργημα, άλλά σέβεται τον ούράνιο χαρακτήρα, τήν εικόνα τοΰ Θεού πού φέρει μέσα του30.

Αύτός όμως άκριβώς ό άμύθητος έσωτερικός πλούτος εί-ναι, πού προσδίδει στον άνθρωπο μέγιστη άξία καί ύπερκό-σμια λαμπρότητα. Αύτό είναι, πού τον ξεχωρίζει άπ' όλη τήν κτίσι.

Ώστε, άν ήταν δυνατόν νά βρεθούμε κάπου μακριά, έξω άπό τον κόσμο, καί νά κυττάξουμε προς τή Γή, τί θά ήταν αύτό, διερωτάται ένας σύγχρονος θεολόγος, πού θά διακρί-ναμε νά ξεχωρίζη περισσότερο άπ' όλα; Καί δίνει άμέσως τήν έξής βαθυστόχαστη άπάντησι: «Δέν είναι ούτε τά βουνά, ούτε αί θάλασσαι, ούτε αί πόλεις, ούτε οί ούρανοξύσται. Είναι ό άνθρωπος. Διότι ή θεοειδής ψυχή τοϋ άνθρώπου είναι ένας ήλιος έπί τής γής. Όσοι είναι οί άνθρωποι, τόσοι είναι οί ήλιοι έπί τής γής. Καί καθένας άπ' αύτούς τούς ήλιους είναι ορατός άπό τον ούρανόν. 'Αγαπημένο θαύμα τοΰ Θεοϋ! Ή μικρούτσικη γή, ένα άστεράκι άπό τά πιο μικρά, νά χωράη δισεκατομμύρια ήλιους! Μέσα άπό τό χω-ματένιο σώμα τοϋ άνθρώπου λάμπει ό ήλιος! Ό άνθρωπος! Ένας μικρός θεός μέσα εις τήν λάσπην»31.

30. Βλ. Ν. Βασιλειάδη, Χριστιανισμός καί 'Ανθρωπισμός, έκδ. «Ό Σωτήρ», 'Αθήναι 1986, σ. 294.

31. Άρχιμ. Ί. Πόποβιτς, "Ανθρωπος καί Θεάνθρωπος, έκδ. «Αστήρ», 'Αθήναι 1970, σ. 95.

145

Τί είναι λοιπόν ή μικρή μας Γή μέσα στον άπέραντο ύλικό κόσμο, πού τήν περιβάλλει; "Οταν προσπαθήσουμε νά κατα-λάβουμε τις πραγματικές διαστάσεις αύτοΰ τοϋ κόσμου, μάς καταλαμβάνει ίλιγγος και εύκολα εννοούμε ότι ό μικρός πλα-νήτης μας δέν είναι παρά ένας άσήμαντος κόκκος άμμου, πού στροβιλίζεται άνάμεσα σ' εκατομμύρια καί δισεκατομμύ-ρια άλλα άστρικά σώματα σέ κάποια γωνιά τοΰ άχανοϋς σύμπαντος.

"Ομως όχι! Μέσα στά δυσεξαρίθμητα πλήθη τών ούρανίων σωμάτων μέ τήν έπιβλητική λαμπρότητα καί τούς τεραστίους όγκους, πόσο ξεχωριστά καί ύπέροχα λάμπει αύτό τό μικρό καί σβησμένο άστέρι! Είναι τό όχημα τής ζωής! Πού ταξι-δεύει μέσα στο σύμπαν γιά νά δίνη νόημα καί φωνή στή σιωπηλή άπεραντοσύνη του. Είναι τό προσκυνητάρι τοΰ σύμ-παντος! Πού πάνω του συγκεντρώνει τήν προσοχή καί τό γεμάτο θαυμασμό βλέμμα όλου τοΰ κόσμου. Ό μικρός καί άσήμαντος αύτός πλανήτης μεταφέρει μέσα στούς κόσμους τοΰ Θεού τό πολύτιμο φορτίο του- τόν «κατ' εικόνα Θεοΰ» πλασμένο άνθρωπο, τόν άνθρωπο μέ τήν άθάνατη ψυχή, πού μέσα άπό τό πήλινο σκεύος τής γήινης ύπάρξεώς του έκπέμπει λαμπρές τις άκτΐνες τοϋ ούρανίου μεγαλείου του.

Πολύ περισσότερο! Πάνω στή Γή δέν ζή μόνον ό «κατ' εικόνα Θεού» άνθρωπος. Πάνω στή Γή έζησε αύτός πού είναι ή άπαράλλακτος «είκών τοϋ Θεού τοϋ άοράτου» (Κολ. α' 15), ό 'Ιησούς Χριστός, ό άληθινός Θεός.

Αύτό είναι πού φανερώνει μεγίστη τιμή καί προσδίδει άπροσμέτρητη άξία στο μικρό πλανήτη μας. Αύτό είναι πού τόν άναδεικνύει κέντρο όλου τοϋ κόσμου καί άληθινό προσ-κυνητάρι τοϋ σύμπαντος. Πάνω στή Γη περπάτησε ό Θεός! Γιά τή σωτηρία τοϋ άνθρώπου «έπί τής γής ώφθη καί έν τοίς άνθρώποις συνανεστράφη» (Βαρούχγ' 38). 'Εδώ έσκυ-ψαν οί ούρανοί. 'Εδώ συγκέντρωσαν τό βλέμμα τους οί άγγελοι. 'Εδώ φανερώθηκε μέ τρόπο εξαίρετο καί μοναδικό ή άγάπη τοΰ Θεοΰ. 'Εδώ ήλθε ό Υιός τού Θεοΰ. 'Εκείνος «δι' ού τά πάντα έγένετο», ό Δημιουργός τοΰ σύμπαντος κόσμου, ό άειλαμπής καί ύπέρφωτος "Ηλιος τής δικαιοσύνης κατέβηκε στή Γή! Τό ξένο καί παράδοξο μυστήριο! Τό θαύμα τών θαυμάτων! Στή Γή έπρόσφερε τό Αίμα Του γιά νά σώση τόν κόσμο καί νά φωτίση τά σύμπαντα ό Θεάν-

0 ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ 10

146

θρωπος Χριστός! Τό μέγα μυστήριο τής άγάπης Του!

4- • • Πριν άπό μερικά χρόνια ένας άστροναύτης, πού πέταξε μέ

τό διαστημόπλοιο «Απόλλων 14» προς τή Σελήνη, είδε τή Γή άπό τό διάστημα και τήν περιέγραψε σάν «ένα γαλανόλευκο πετράδι πού άστράφτει άνάμεσα σέ στροβιλιζόμενα λευκά πέπλα, ένα μικρό μαργαριτάρι, σέ μιά άπέραντη θάλασσα μαύρου μυστηρίου»32.

Έτσι φαίνεται ή Γή στά άνθρώπινα μάτια μας. Βυθισμένη «σέ μιά άπέραντη θάλασσα μαύρου μυστηρίου». Κάθε όμως μυστήριο σχετικό μ' αύτήν καί τον πανάρχαιο κάτοικο της, λύνεται στό βλέμμα τής Πίστεως. Πού όλα τά λούζει σ' ένα ύπερκόσμιο φώς καί τά φωτίζει μέ άνταύγειες άπό τή δόξα τής αίωνιότητος.

Ή Γή άνατέλλει πάνω άπό τον ορίζοντα τής Σε-λήνης. Αύτή τήν εικόνα έβλεπαν οί άστροναύτες τού «'Απόλλων 10» σέ κάθε περιφορά τους γύρω άπό τό δορυφόρο τής Γής, σέ ϋψος 110 χιλιομέτρων.

32. Βλ. Γ. Γραμματικάκη, Ή κόμη της Βερενίκης, Πανεπιστημιακές 'Εκδόσεις Κρήτης, 'Ηράκλειο 1990, ο. 114.

147

Ό χ ι ό άνθρωπος, άλλά ό Θεάνθρωπος

ΐναι άπαραίτητο νά προχωρήσουμε σέ μία σημανπκώ-τατη διευκρίνισι, σχετικά μέ τήν άλήθεια πού παρουσι-άσαμε στά προηγούμενα, ότι δηλαδή όλος ό κόσμος

δημιουργήθηκε χάριν τοϋ άνθρώπου. Ώστε ή άλήθεια αύτή νά παρουσιασθή (ολοκληρωμένη καί χωρίς τόν κίνδυνο τής οποιασδήποτε παρερμηνείας.

Μέσα στήν 'Αγία Γραφή ύπάρχουν διδασκαλίες, σέ ώρι-σμένες άπό τις όποιες έχουμε ήδη άναφερθή, πού τονίζουν τό βασιλικό μεγαλείο τοΰ άνθρώπου καί τήν κεντρική του θέσι μέσα στήν ύλική κτίσι καί παρουσιάζουν τόν άνθρωπο ώς τήν κορωνίδα τής όλης δημιουργίας, τόν σκοπό γιά τόν όποιο έγινε ό κόσμος.

Ύπάρχουν όμως καί άλλοι θεόπνευστοι λόγοι τής Άγιας Γραφής, πού τονίζουν ότι ό ύψιστος σκοπός, προς τόν όποιο άποβλέπουν όλα τά δημιουργήματα, είναι ό ίδιος ό Δημιουργός καί ή δόξα Του. Ή άλήθεια αύτή, πού κηρύττε-ται μέ σαφήνεια στήν προς Ρωμαίους έπιστολή (ια' 36), όπως καί στήν προς 'Εβραίους (β' 10), παρουσιάζεται άνα-λυτικώτερα σ' όσα γράφει ό άπόστολος Παύλος προς τούς Κολασσαείς, όταν όμιλή γιά τό άσύγκριτο μεγαλείο τοΰ Χρι-

Ό Κύριος Ιησούς Χριστός είναι ό παντοδύναμος Δημιουργός τού κόσμου, 'Εκείνος «δι' ου τά πάντα έγένετο». Αύτός είναι καί τό τέλος καί ό ύψιστος σκοπός όλων τών κτισμάτων «τό Α καί τό Ω, ό πρώτος καί ό έσχατος, άρχή καί τέλος». Στό θαυμάσιο αύτό ψηφιδωτό τής Βασιλικής 'Εκκλησίας τού Παλέρμο (12ος αιών), δημιουργεί τον Ήλιο, τή Σελήνη, όλο τον κόσμο τών άστέ-ρων τοΰ ούρανοΰ.

149

στοϋ καί τών έργων Του. «Έν αύτώ», λέγει ό θείος 'Από-στολος, «έκτίσθη τά πάντα, τά έν τοις ούρανοϊς καί τά έπί της γής, τά όρατά καί τά άόρατα...· τά πάντα δι' αύτοΰ καί εις αύτόν έκτισται· καί αύτός έστι προ πάντων, καί τά πάντα έν αύτώ συνέστηκε» (α' 16-17). Δι' Αύτοΰ ήλθαν στήν ύπαρξι όλα, όσα ύπάρχουν στούς ούρανούς καί όσα εύρί-σκονται έπί τής γής, εκείνα πού γίνονται φανερά στά μάτια τού σώματος καί όσα παραμένουν άόρατα, όλα δι' Αύτοΰ καί δι' Αύτόν έχουν κτισθή. Καί Αύτός ύπάρχει πριν άπό όλα, προαιώνιος καί άναρχος Θεός, καί όλα άπό Αύτόν συγκρατούνται, διατηρούνται στήν ύπαρξι καί κυβερνώνται.

Τήν μεγάλη αύτή άλήθεια μάς άποκαλύπτουν καί οί τελευ-ταίοι στίχοι τής 'Αγίας Γραφής. Καθώς κλείνει τό προφητικό βιβλίο τής Άποκαλύψεως καί ό ίδιος ό Κύριος ομιλεί γιά τήν ταχεία έπάνοδό του κατά τήν Δευτέρα Του Παρουσία καί τήν Παγκόσμιο Κρίσι, μέ βαρυσήμαντους λόγους διακηρύτ-τει: «'Εγώ τό Α καί τό Ω, ό πρώτος καί ό έσχατος, άρχή καί τέλος» ('Αποκ. κβ' 13). Δηλαδή, έγώ ό Ίησοΰς Χριστός είμαι τό άλφα καί τό ώμέγα, ό πρώτος πού πριν άπό κάθε δημιουργία ύπάρχω, καί ό έσχατος, πού θά παραμένω πάν-τοτε· είμαι ή δημιουργική άρχή τών κτισμάτων καί τό τέλος καί ό ύψιστος σκοπός τους.

Είναι λοιπόν σαφές ότι μέσα στήν 'Αγία Γραφή παρουσιά-ζεται ό Κύριος Ιησούς Χριστός ώς τό ποιητικό καί τελικό αίτιο τοΰ κόσμου. Είναι ό Παντοδύναμος Θεός, πού φέρνει τά πάντα στήν ύπαρξι άπό τό μηδέν. Είναι καί τό τέλος, ό ύψιστος σκοπός, προς τόν όποιο τά πάντα κατατείνουν. Σ' Αύτόν όλα τά όντα βρίσκουν τόν λόγο καί τό έσχατο νόημά τους. Σ' Αύτόν βρίσκουν τήν καταξίωσι, τήν άποστολή καί τήν τελείωσί τους. Στο παντοδύναμο θέλημά Του ύποτάσ-σονται, τήν έπικράτησι τής βασιλείας Του ύπηρετοΰν καί στήν· άφθαρτη καί αιώνια δόξα Του άποβλέπουν. 'Από Αύτόν όλα ξεκινούν καί σ' Αύτόν όλα καταλήγουν. Καί έπί πλέον Αύτός συγκρατεί τά πάντα στήν τροχιά τής άποστολής τους, σ' όλη τή διάρκεια τής ιστορίας τους. Είναι ό Παντο-κράτωρ Κύριος, τό άρραγές θεμέλιο τού σύμπαντος κόσμου, «ό συνέχων τά πάντα» Θεός. Τό αισθητό καί τό ύπεραι-σθητό σύμπαν, τά ύλικά όντα καί τά πνευματικά, σ' Αύτόν στρέφονται καί άπό Αύτόν παίρνουν τήν ύπαρξι, τή ζωή, τήν

150

τροφή καί τά πάντα. Αύτός άποτελεϊ τό κεντρικό σημείο τής άναφοράς όλης τής κτίσεως. «Μόνον τό προς αύτόν νεύειν, ίκανόν διακρατήσαι καί συσφίγξαι», λέγει ό ιερός Χρυσόστο-μος33. Μόνον τό νά στρέφωνται προς Αύτόν τά όντα, είναι ικανό νά τά συγκρατή καί διατηρή στήν ύπαρξι καί τή ζωή, νά τά πλουτίζη μέ κάθε θεία δωρεά καί εύεργεσία. "Αν χάσουν τό Πρόσωπο Του, καταλαμβάνονται άπό τρόμο καί ταραχή, πέφτουν τά πάντα καί χάνονται (Ψαλ. ργ' [103] 28-29).

Γίνεται έτσι φανερό ότι ή 'Εκκλησία δέν βλέπει στο κέν-τρο τοΰ κόσμου τόν άνθρωπο, όπως ένδεχομένως κάποιες άνθρώπινες φιλοσοφίες, άλλά τόν Θεό, τόν Θεάνθρωπο Χρι-στό. Υπερβαίνει τήν «άνθρωπική» καί εισηγείται μίαν άλλη, πολύ άνώτερη, πού θά μπορούσε νά όνομασθή «θεανθρω-πική άρχή». Κέντρο καί ύψιστος σκοπός τοϋ σύμπαντος κό-σμου δέν είναι ό άνθρωπος, λέγει, άλλά ό Θεάνθρωπος!

Ναί! Ό λ α έγιναν γι' Αύτόν. Μέ σκοπό, δηλαδή, στον κα-τάλληλο καιρό νά «άνακεφαλαιωθούν τά πάντα έν τω Χρι-στώ, τά έπί τοίς ούρανοΐς καί τά έπί τής γής». Νά συνενω-θούν δηλαδή τά πάντα διά τής κοινωνίας τους μέ τόν Χρι-στό, καί οί άναρίθμητες στρατιές τών άγγέλων τοΰ ούρανού καί οί έπί γής άνθρωποι, πού λόγφ τής άμαρτίας τους ήσαν τελείως χωρισμένοι άπό τόν ούράνιο κόσμο, ώστε νά συνα-ποτελέσουν τό ένδοξο καί αιώνιο, τό μέγα καί ύπερου ράνιο βασίλειο τοΰ Θεού. Αύτό ήταν «τό μυστήριον τοΰ θελήματος τοΰ Θεοΰ», τό προαιώνιο σχέδιο τό κρυμμένο στά βάθη τής άγάπης Του, γιά τήν πραγματοποίησι τοΰ όποιου χρειάσθηκε ό Υιός τοΰ Θεοΰ νά γίνη άνθρωπος, νά έργασθή όλα τά θαυμαστά έργα Του καί νά προσφέρη τήν ύπέρτατη θυσία τοΰ Σταυρού ('Εφ. α' 9-10).

Ό άγιος Γρηγόριος ό Παλαμάς θεολογεί σχετικώς: «Καί ή άπ' άρχής καταβολή τοΰ κόσμου», λέγει, «προς τούτον έβλεπε (τόν Χριστόν)... δι' όν τά πάντα καί δι' ού τά πάντα, καθάπερ ό άπόστολός φησιν». 'Αλλά καί ή άπ' άρχής δημι-ουργία τοΰ άνθρώπου έγινε γι' Αύτόν, συνεχίζει ό ιερός Πατήρ, έφ' όσον έπλάσθη κατ' εικόνα Θεοΰ, ώστε νά μπο-

33. Ίω. Χρυσοστόμου, Εις τήν προς Κολασσαεϊς Όμ. Γ', ΕΠΕ 22, 134.

151

ρέση κάποτε νά όμοιάση μέ τό άρχέτυπο· καί ό νόμος τον όποιο έδωσε ό Θεός στον παράδεισο ήταν γι' Αύτόν· διότι δέν θά τον έδινε ό Θεός έάν έπρόκειτο νά παραμείνη άνεκ-πλήρωτος γιά πάντα- καί όσα μετά ό Θεός είπε καί έπετέ-λεσε σχεδόν όλα έγιναν γι' Αύτόν. Έάν μάλιστα κανείς ήθελε νά μιλήση μέ άκρίβεια, καί όλα τά ύπερκόσμια, οί άγγελικές φύσεις καί τάξεις καί οί έκεΐ θεσμοθεσίες, σ' αύτόν τον σκοπό άπέβλεπαν έξ άρχής, στήν θεανδρική οικο-νομία (δηλαδή στήν διά τοΰ Ένανθρωπήσαντος Θεοΰ σωτη-ρία τοΰ κόσμου), τήν όποία «καί άπ' άρχής άχρι τέλους διηκόνησαν»34.

Γι' αύτό καί ή Ένανθρώπησι τοϋ Θεοΰ καί ή έλευσί Του στον κόσμο, είναι «τό μακάριον, δι' ό τά πάντα συνέστησαν τέλος», λέγει καί ό άγιος Μάξιμος ό Όμολογητής. Είναι ή εύτυχής κατάληξι καί ό ύψιστος σκοπός γιά τον όποίο έχουν γίνει τά πάντα. Είναι ή άίδιος βουλή τοΰ Θεοΰ, τό προαιώ-νιο σχέδιο τής σωτηρίας τοϋ κόσμου, «ό τής άρχής τών όντων προεπινοούμενος θείος σκοπός, όν ορίζοντες είναι φα-μεν προεπινοούμενον τέλος, ού ένεκα μέν τά πάντα, αύτό δέ ούδενός ένεκα»35.

Ό λ α λοιπόν άπέβλεπαν στό νά έλθη στον κόσμο ό Θεός. Ό λ α έγιναν γιά τον Θεάνθρωπο Κύριο. Γιά νά «άνακεφαλαι-ωθοϋν τά πάντα έν αύτώ». Γιά τήν κραταιά έξουσία καί τήν άνυπέρβλητη δόξα Του. Αύτός είναι τό κέντρο καί ό σκοπός.

Στά προηγούμενα όμως καταλήγαμε κατ' έπανάληψιν στήν ιδέα ότι όλα δημιουργήθηκαν χάριν τοϋ άνθρώπου. Έκ πρώ-της όψεως τά δύο συμπεράσματα φαίνονται άντίθετα μεταξύ ,τους. Μέ ποιόν τρόπο θά μπορούσαν νά συμβιβασθούν;

34. Γρ. Παλαμά, Όμ. Ξ', Ρηθείσα έν τη Αγία 'Εορτή τών Φώτων, ΕΠΕ 11, 532-534.

35. Μαξίμου Όμολογητοϋ, Προς Θαλάσσιον, Περί διαφόρων Απόρων τής Θείας Γραφής, PG 90, 622.

« Ό κόσμος διά τον άνθρωπον», «άνθρωπος δέ διά Θεόν»

τό ερώτημα ποιος είναι τελικά τό κέντρο και ό σκοπός τοϋ κόσμου, ό άνθρωπος ή ό Θεός, μάς άπαντά ό θεοφώτιστος πατερικός λόγος, πού έρμηνεύοντας τήν

'Αγία Γραφή, διακρίνει τήν κεντρική θέσι τοϋ άνθρώπου μέσα στον ύλικό κόσμο, δέν σταματά όμως στό συμπέρα-σμα αύτό. «Ό κόσμος διά τον άνθρωπον», διακηρύττει σ' όλους τούς τόνους36, «άνθρωπος δέ διά Θεόν, άνθρωπος, ϊνα Θεός δοξασθή», σπεύδει νά συμπληρώση37.

Ώστε μέσα στή Δημιουργία, αύτός πού είναι τό έπιστέγα-σμα καί ή κορωνίς τής Δημιουργίας, δέν άποτελεϊ αύτο-σκοπό. Δέν τελειώνουν όλα στον άνθρωπο. Έχει καί αύτός σκοπό στή ζωή του. Έχει καθήκοντα καί ύποχρεώσεις. Έχει ύψιστο προορισμό καί άποστολή άγία. Γι' αύτό καί δέν είναι άνεξέλεγκτος. Θά δώση λόγο γιά τή διαχείρισι τής έξουσίας

36. Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατήχησις IB', ΒΕΠΕΣ 39, 139. 37. Μ. Βασιλείου, Όμ. ρηθείσα έν Λακίζοις, PG 31, 1452C.

153

του. Διότι είναι ό βασιλεύς τής ορατής κτίσεως, άλλά «βασι-λεύς χειροτονητός», όπως τόν ονομάζει ό ιερός Χρυσόστο-μος38. Είναι βασιλεύς, άλλά «βασιλευόμενος άνωθεν», όπως διευκρινίζει ό θεολόγος Γρηγόριος39.

Δέν είναι συνεπώς αύτάρκης και αύτόνομος ό άνθρωπος. Δέν είναι άρχοντας αύτοδύναμος μέσα στον κόσμο. Ή έξου-σία του έρχεται άπό άλλοϋ. Τοΰ τήν έχει χαρίσει ό ούρανός μέ συγκεκριμένο σκοπό· νά όδηγηθή τελικώς στον ούρανό. Είναι «βασιλεύς τών έπί γης», μέ προορισμό νά κληρονο-μήση τήν βασιλεία τών ούρανών. Βαδίζει μέσα στον πρόσ-καιρο καί ύλικό αύτό κόσμο, γιά νά καταλήξη στήν καινή γή καί στούς καινούς ούρανούς τής άνω βασιλείας. Γι' αύτό καί ένώ ζή έπάνω στή γή καί άσκεΐ τήν κυριαρχική του έξουσία έπί της ύλικής κτίσεως, δέν πρέπει ποτέ νά λη-σμονή ότι τό πολίτευμά του «έν ούρανοΐς ύπάρχει» (Φιλιπ. γ' 20). Είναι ό κεκλημένος στο δείπνο τής ούρανίου Βασιλείας τού Θεού, γιά νά ζή πανευτυχής στήν αιωνιότητα.

Μπορούμε συνεπώς νά πούμε, ότι ό κόσμος έγινε γιά τόν άνθρωπο, άλλά μέ τήν άπαραίτητη συμπλήρωσι, ότι ό άν-θρωπος είναι προωρισμένος νά φθάση στον Θεό. Ώστε ό κόσμος ύπηρετώντας τόν άνθρωπο, τό σχέδιο τοΰ Θεοΰ γιά τόν άνθρωπο ύπηρετεϊ, καί συνοδοιπορεί μέ τόν άνθρωπο στήν πορεία του προς τόν ούρανό. "Αρα τελικώς καί ό κόσμος καί ό άνθρωπος στον Θεό προσφέρονται, ένώπιον Του ύποτάσσονται καί Αύτόν δοξάζουν.

Βέβαια ή δοξολογία αύτή δέν προσθέτει τίποτε στον δοξα-ζόμενο άπειροτέλειο Θεό. Εύεργετεί τά ίδια τά πλάσματα πού Τόν δοξάζουν. Διότι ό μόνος τρόπος άληθινής ύπάρ-ξεως καί μακαρίας καί άλήκτου ζωής γιά τά άτελή καί πεπερασμένα λογικά Του δημιουργήματα είναι νά γνωρίζουν τόν άπειρο καί παντέλειο Δημιουργό καί νά ζούν σέ διαρκή κοινωνία μαζί Του. Νά Τόν ύμνούν καί νά Τόν δοξάζουν, γιά νά άντανακλούν τό φώς τής θείας δόξης Του καί νά μετέ-χουν στή μακαριότητά Του.

Αύτή ή λυτρωτική συνάντησι τοΰ άνθρώπου μέ τόν Θεό

38. Ίω. Χρυσοστόμου, Όμ. Εις τόν άσωτον υίόν..., PG 59, 632. 39. Γρ. Θεολόγου, Λόγος ΛΗ', Εις τά Θεοφάνια, είτουν Γενέθλια τοϋ

Σωτήρος, ΕΠΕ 5, 54.

Αινείτε τον Κύριον έκ τών ουρανών, αινείτε αύτόν έν τοις ύψίστοις.

Αινείτε αυτόν πάντες οί άγγελοι αύ-τοΰ· αινείτε αύτόν πάσα ι αί δυνάμεις αύτοΰ.

Αινείτε αύτόν ήλιος και σελήνη, αινείτε αύτόν πάντα τ α αστρα και τό φώς.

Αινείτε αύτόν οί ουρανοί τών ούρανών και το ύδωρ τό ύπεράνω τών ούρανών.

Αΐνεσάτωσαν τό όνομα Κυρίου, δτι οίύ-τός ειπε, και έγενήθησαν, αύτός ένετεί-λατο, καϊ έκτίσθησαν.

(Ψαλμός ρμη' 1-5)

= ADO λόγια μετά ιό τέλος

Τελειώσαμε όσα είχαμε συνοπτικά νά πούμε γιά τή θέσι τοΰ άνθρώπου μέσα στό σύμπαν. Τώρα δυο λόγια άκόμη. Δυο λόγια μετά τό τέλος. Ό χ ι γενικά

γιά τό θέμα πού μάς άπησχόλησε. Δυο λόγια γιά σένα, πού έφθασες στό τέλος τοΰ μικρού αύτοΰ βιβλίου.

Σκέψου. Οί έπιστήμονες μετρούν, υπολογίζουν και βρίσκουν ότι στό

σύμπαν ύπάρχουν έκατοντάδες δισεκατομμύρια γαλαξίες. Και ά π ' όλους αύτούς έμείς ξεχωρίζουμε έναν· τον Γαλαξία μας.

Και μέσα στό Γαλαξία μας λένε π ώ ς ύπάρχουν έκατοντά-δες δισεκατομμύρια άστέρια. Καί ά π ' όλα αύτά έμείς ξεχωρί-ζουμε ένα' τον 'Ήλιο μας.

Και μέσα στό δικό μας ηλιακό σύστημα ύπάρχει ένας μικρός πλανήτης, ή Γή μας, π ο ύ π ά ν ω της έζησαν στό παρελθόν καϊ ζοΰν σήμερα δισεκατομμύρια άνθρωποι. Καϊ ά π ' όλους αύτούς εσύ ξεχωρίζεις έναν· τον εαυτό σου.

Πόσο μικρός αισθάνεσαι τώρα! "Ενας, άνάμεσα σέ τόσους άλλους σήμερα, μετά ά π ό τόσους άλλους πού πέρασαν πα-λαιότερα, μέσα σ' ένα κόσμο άχανή μέ δυσεξαρίθμητα άστέ-ρια πού άνήκουν σέ αμέτρητα πλήθη γαλαξιών. Είσαι ένας άνθρωπος μέσα σ' αύτό τό άπέραντο και μεγαλειώδες σύμ-παν! Είσαι ένα «τίποτε», θά λέγαμε.

Ό μ ω ς , έσύ δέν τό λές. Ό χ ι ! Είσαι ένας άνθρωπος, άντιλέ-

158

γεις, πού όλα σοϋ λένε π ώ ς δέν βρίσκεσαι τυχαία έδώ. Είσαι ένας άνθρωπος, πού βαθιά τό πιστεύεις, δέν αποτελείς τό αντίτυπο ένός είδους. Δέν είσαι ένας ανάμεσα σέ τόσους άλλους ίδιους, γεγονός συνηθισμένο, αδιάφορη συνέχεια σέ μιά ατέλειωτη, ομοιόμορφα και πληκτικά επαναλαμβανόμενη σειρά. Ό χ ι ! Τό πιστεύεις, τό αισθάνεσαι, τό ζης. Είσαι ένας ξεχωριστός άνθρωπος! Φορεύς κάτι μοναδικού σ' όλο τόν κόσμο· μιάς ξεχωριστής και ανεπανάληπτης άνθρώπινης ζωής! Μιάς ζωής μέ βαθύ νόημα, μέ ύψηλούς στόχους, μέ άγιο σκοπό. Μιάς ζωής, πού δέν θέλει ποτέ καί μέ κανένα τρόπο νά τελειώση, καί πού άν κινδυνεύση νά χαθή, νομίζεις π ώ ς θά κλονισθή τό κέντρο τού κόσμου καί όλο τό σύμπαν μαζί της θά λείψη. Γι' αύτό καί ζητείς έπίμονα νά παρα-ταθή, νά παραταθή ή ζωή σου, νά κάλυψη όλο τό μήκος τοΰ χρόνου και νά έπεκταθή στήν αιωνιότητα.

Αισθάνεσαι άκόμη ότι όλο αύτό τό σύμπαν πού σέ περι-βάλλει, όσο μεγάλο καί άν φαίνεται, δέν μπορεί, έσένα τόν μικρό, νά σέ χωρέση. Δέν σέ ικανοποιεί, δέν σέ χορταίνει. Τό βάθος τής ψυχής σου είναι άπειρο, καί γι' αύτό δέν σέ γεμίζει ούτε τό πολύ ούτε τό περισσότερο. Ζητείς τό άπειρο, γιατί τό άπειρο μόνο μέ τό άπειρο μπορεί νά πλη-ρωθώ

Ζητείς τόν άπειρο και αιώνιο Θεό. Γιατί ά π ό Αύτόν πλά-σθηκες καί γι' Αύτόν είσαι πλασμένος, όπως λέγαμε καί στον πρόλογο.

Και πού θά βρής τόν Θεό;

Σκέψου πάλι. Δισεκατομμύρια άνθρωποι πέρασαν στο παρελθόν και ζούν

και σήμερα π ά ν ω στή Γή. Και άν ά π ' όλους αυτούς θά έπρεπε νά ξεχωρίσουμε έναν, και μόνον σ' αύτόν νά δώ-σουμε τό όνομα «άνθρωπος», δέν ύπάρχει άμφιβολία, ότι ό ένας αύτός «άνθρωπος», θά ήταν 'Εκείνος πού είναι γνωστός ώς «ό υιός τού άνθρώπου». Ό 'Ιησούς Χριστός είναι «ό υιός τού άνθρώπου», ό εύγενέστερος εκπρόσωπος τού ανθρωπί-νου γένους, ό τέλειος καί κατ' έξοχήν άνθρωπος. Διότι είναι καί ό τέλειος Θεός, πού έγινε άνθρωπος καί ήλθε άνάμεσά μας. Γιά νά ζητήση έμάς π ο ύ τόν άναζητούμε. Γιά νά είναι «μεθ' ήμών ό Θεός». Γιά νά μάς δίνΐ] ό,τι ποθούμε, νά

159

ίκανοποιη πλήρως όλους τούς βαθύτατους και ασίγαστους πόθους τής ψυχής μας. Γιά νά μάς σώζη στήν αιώνια και άσάλευτη βασιλεία Του!

Άρκεΐ μόνον νά τό θελήσουμε. Έδώ είναι τό εκπληκτικό! Αύτός, ό Παντοκράτωρ Κύριος, κυβερνά όλο τον κόσμο. Στό παντοδύναμο πρόσταγμά του ύποτάσσονται τά σύμπαντα. Ό άνθρωπος μπορεί νά μην ύποταχθή! Γιατί είναι έλεύθε-ρος. Και ό Θεός σέβεται τήν ελευθερία του, τό άτίμητο δώρο μέ τό όποίο τον έπροίκισε, γιά νά μπορή καί νά τον σώση. Ή έλευθερία μας καϊ ή σωτηρία μας άξίζουν περισ-σότερο ά π ό «τον κόσμον όλον».

Δέν ύπάρχει άλλος τρόπος. Πρέπει νά προσφέρουμε στον Θεό τήν έλευθερία π ο ύ μάς έχάρισε. Και στήν έλεύθερη προσωπική συνάντησι καϊ γνωριμία μέ τον Ιησού Χριστό μέσα στήν 'Αγία Του 'Εκκλησία, νά βρούμε τον Θεό και τήν σωτηρία μας. Διότι «ούκ έστιν έν άλλω ούδενί ή σωτηρία· ούδέ γάρ όνομά έστιν έτερον ύπό τον ούρανόν τό δεδομένον έν άνθρώποις έν φ δεί σωθήναι ημάς» (Πράξ. δ' 12). Στον σύμπαντα κόσμο δέν ύπάρχει άλλο όνομα διά τού οποίου ό άνθρωπος νά μπορή νά έξαοφαλίση τή σωτηρία του, νά βρίσκη ό,τι ποθεί, τή ζωή τήν αιώνια, τήν άτελείωτη και αληθινή.

Αύτή, λοιπόν, είναι ή μόνη λύσι στό αιώνιο πρόβλημα τού άνθρώπου, στό πρόβλημα τής σωτηρίας μας:

Νά ομολογήσουμε τό όνομά Του και νά ύποταχθοΰμε στό θέλημά Του. Νά προσκυνήσουμε Αύτόν, τον Ό π ο ί ο τά σύμ-παντα προσκυνούν και τον Ό π ο ι ο και ώς άνθρωπον ό Θεός ύπερύψωσε και τού έχάρισε «τό ύπέρ πάν όνομα», τό όνομα Κύριος Ιησούς Χριστός, «ίνα έν τω ονόματι 'Ιησού Χριστού πάν γόνυ κάμψη επουρανίων και επιγείων και κατα-χθόνιων, και π ά σ α γλώσσα έξομολογήσηται ότι Κύριος 'Ιη-σούς Χριστός εις δόξαν Θεοΰ πατρός» (Φιλιπ. β' 9-11).

Ο Άνθρωπος μέσα στο Σύμπαν

Documents

Transcript of Ο Άνθρωπος μέσα στο Σύμπαν