Ρύπανση των υδάτων της Μεσσαπίας

ΡΥΠΑΝΣΗ ΤΩΝ ΥΔΑΤΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΣΑΠΙΑΣ ΤΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ

ΜΕ ΕΞΑΣΘΕΝΕΣ ΧΡΩΜΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΟΥΣΙΕΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Δ. ΣΟΥΦΛΕΡΗΣ Δικηγόρος,

πρόεδρος ΔΣ του ΣΔΑΠΠΕ ΚΥΜΗΣ

Χαλκίδα, Φεβρουάριος 2010

∆.∆.ΣΟΥΦΛΕΡΗΣ Σελίδα 1 2/23/2010

Περιεχόμενα

Εισαγωγή .......................................................................................................................................... 5

1. Ιστορικό .................................................................................................................................... 7

2. Γεωγραφία ............................................................................................................................... 8

2.1 Η περιοχή ............................................................................................................................ 8

2.2 Τα ύδατα της περιοχής ...................................................................................................... 9

3. Το πρόβλημα ......................................................................................................................... 11

3.1 Οι διαστάσεις του ..................................................................................................................... 11

3.2 Είδη ρύπανσης και η επικινδυνότητα τους................................................................... 14

3.2.1 Ρυπαντικές ουσίες................................................................................................................. 14

3.2.2 Το εξασθενές χρώμιο (Cr VI ή Cr 6). Επιδράσεις και τοξικολογικά δεδομένα .............. 16

4. Οι αιτίες.................................................................................................................................. 17

4.1 Ως προς το Cr 6 και τα άλλα βαρέα μέταλλα....................................................................... 17

4.1.1 Ο ρόλος της μεταλλευτικής εταιρίας ΛΑΡΚΟ (για τα βαρέα μέταλλα και άλλα είδη

ρύπανσης) ....................................................................................................................................... 17

4.1.2 Ο ρόλος άλλων βιομηχανιών και η μεταφερόμενη ρύπανση ......................................... 20

4.2 Ως προς τα νιτρικά και τους άλλους ρύπους........................................................................ 21

5. Τα αποτελέσματα ................................................................................................................. 22

5.1 Για την υγεία των κατοίκων ................................................................................................... 22

5.2 Για την οικονομία..................................................................................................................... 22

5.2.1 Γεωργική παραγωγή............................................................................................................. 23

5.2.2 Υπόλοιποι οικονομικοί κλάδοι ............................................................................................ 23

6. Το ρυθμιστικό πλαίσιο............................................................................................................ 23

6.1 Έλεγχοι στο νερό...................................................................................................................... 23

6.2 Μία προσέγγιση στο νομικό πλαίσιο ................................................................................... 24

7. Η αντιμετώπισή του προβλήματος....................................................................................... 24

7.1 Πολιτικές μέχρι τώρα .............................................................................................................. 25

7.1.1 Δημόσιες ............................................................................................................................ 25

7.1.2 Αυτοδιοικητικές................................................................................................................ 26

7.2 Από τους πολίτες.............................................................................................................. 27


8. Η λύση ..................................................................................................................................... 28

8.1 Γενικά Μέτρα............................................................................................................................ 28

8.2 Άμεσα Μέτρα............................................................................................................................ 28

8.3 Μεσοπρόθεσμα Μέτρα............................................................................................................ 29

8.4 Οργανωτικά Μέτρα ................................................................................................................. 30

Συμπεράσματα............................................................................................................................... 31

Βιβλιογραφία και Δικτυογραφία ................................................................................................. 33


Ρύπανση των Υδάτων της Μεσσαπίας της Εύβοιας με εξασθενές

χρώμιο και άλλες ουσίες

Περίληψη

Η Μεσσαπία καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της βορειοκεντρικής Εύβοιας. Είναι περιοχή κυρίως αγροτική, με περίπου 14.000 κατοίκους, αρκετά πλούσια σε υδατικά αποθέματα, μεγάλη δασοκάλυψη στα ορεινά και πλουσιότατο μεταλλευτικά υπέδαφος.

Στην περιοχή δραστηριοποιείται από το 1969 η μεταλλευτική εταιρεία ΛΑΡΚΟ, εξορύσσοντας σιδηρονικέλιο με την τεχνική των ανοιχτών ορυχείων.

To υδατικό διαμέρισμα της περιοχής φέρει τον κωδικό 07-24. Από υδρολογικές μελέτες του Υπουργείου Ανάπτυξης και από άλλες πηγές έχει από

δεκαετίας τουλάχιστον τεκμηριωθεί εκτεταμένη οργανική ρύπανση στην περιοχή. Η ρύπανση αυτή οφείλεται σε λανθασμένες μεθόδους γεωργικής παραγωγής (κατάχρηση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων) και στα απόβλητα επιχειρήσεων παραγωγής κρέατος.

Από στοιχεία που αποκαλύφθηκαν το 2009 προέκυψε εκτεταμένη ρύπανση του υπόγειου υδροφορέα από βαρέα μέταλλα και κυρίως εξασθενές χρώμιο (Cr 6).

Το πρόβλημα έχει αναχθεί σε μία δεύτερη περίπτωση Ασωπού. Φαίνεται ότι συνδέεται με την υπόθεση του Ασωπού λόγω ενός λαθρεμπορίου ρύπων που από τις βιομηχανίες του Ασωπού καταλήγουν σε δασικές εκτάσεις, πλαϊνά δρόμων και ορυχεία της ΛΑΡΚΟ στην Μεσσαπία. Ως δεύτερη αιτία έχει θεωρηθεί το φαινόμενο της όξινης απορροής εντός των ανοιχτών ορυχείων της ΛΑΡΚΟ.

Το Cr 6 είναι ουσία πολύ επικίνδυνη. Δεν έχει καθορισθεί ανώτατο επιτρεπτό ποσοστό ανίχνευσής του στο πόσιμο νερό γιατί κανονικά σε αυτό πρέπει να είναι μη ανιχνεύσιμο.

Η πρωτοβάθμια τοπική αυτοδιοίκηση και η Ν.Α. Ευβοίας έχουν αρνηθεί μέχρι σήμερα την ουσιαστική αντιμετώπιση του προβλήματος. Το ίδιο και τα αρμόδια κρατικά όργανα. Πίεση και πρωτοβουλίες υπάρχουν μόνο από ενδιαφερόμενους πολίτες και τοπικές ΜΚΟ.

Το πρόβλημα χρήζει άμεσης και ουσιαστικής αντιμετώπισής. Τα πρώτα μέτρα από την πολιτεία ανακοινώθηκαν τον Φεβρουαρίου 2010.

Λέξεις Κλειδιά: ρύπανση των υδάτων, Μεσσαπία, εξασθενές χρώμιο, αιτίες, αντιμετώπιση


Εισαγωγή Το πρόβληµα της ρύπανσης των υδάτων, υπέργειων και υπόγειων καθώς και των

θαλασσών του πλανήτη, είναι ένα από τα µεγάλα περιβαλλοντικά προβλήµατα πλανητικής κλίµακας, Το πρόβληµα δεν είναι µακρινό για κανέναν πλέον κάτοικο του πλανήτη. Είναι ιδιαίτερα σοβαρό για κοινωνίες και οικονοµίες βιοµηχανικές, αγροτικές (µε χρήση των σύγχρονων µεθόδων της χηµικής λίπανσης και φυτοπροστασίας και της µονοκαλλιέργειας) καθώς και όπου υπάρχουν µεγάλα αστικά σύνολα.

Στην Ελλάδα το πρόβληµα έχει πάρει µεγάλες διαστάσεις τα τελευταία έτη. Το µεταπολεµικό µοντέλο ανάπτυξης της χώρας δεν έχει σεβασθεί ούτε τους φυσικούς πόρους, ούτε την φέρουσα ικανότητα του κάθε τόπου και των οικοσυστηµάτων, ούτε έχει προβλέψεις ικανοποιητικές για τα αναγκαία παραπροϊόντα της ανάπτυξης. Έτσι στην σηµερινή Ελλάδα λειτουργούν ακόµη περισσότεροι από 1000 ΧΑ∆Α, πολλά αστικά συγκροτήµατα δεν έχουν αποχετευτικό δίκτυο και βιολογικούς καθαρισµούς, η γεωργία κάνει κατάχρηση λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων και η βιοµηχανία λειτουργεί τόσο ανεξέλεγκτα που είναι άγνωστο το που καταλήγουν 600.000 τόνοι επικίνδυνων χηµικών ουσιών που παράγονται κατ΄ έτος.

Εκ των σοβαρότερων συνεπειών των προηγουµένων είναι η εκτεταµένη ρύπανση των υδάτων σε πολλές περιοχές της χώρας. Από το 2007 και µετά το ενδιαφέρον του κόσµου συγκεντρώνει η υπόθεση του ποταµού Ασωπού, που µοιάζει να είναι η κορωνίδα αυτού του είδους υποθέσεων. Ο Ασωπός ευρισκόµενος σε µια περιοχή µε εντονότατη βιοµηχανική ανάπτυξη, αυτή των Οινοφύτων, λειτουργεί µε απόφαση της πολιτείας από το 1969 ως οχετός λυµάτων. Σήµερα πλέον είναι το βαρύτερα µολυσµένο ελληνικό ποτάµι. Ταυτόχρονα έχει µολυνθεί και ο υδροφόρος ορίζοντας της περιοχής που βρίσκεται ο ποταµός. Ανάµεσα στις επικίνδυνες ουσίες που µολύνουν τα νερά της περιοχής του Ασωπού έχει βρεθεί και το εξασθενές χρώµιο Cr (VI) ή Cr 6, ουσία που θεωρείται τόσο επικίνδυνη που κανονικά δεν πρέπει να ανιχνεύεται καθόλου στο νερό που προορίζεται για ανθρώπινη χρήση ή για την γεωργία.

Και ενώ η ελληνική κοινωνία άρχισε να µαθαίνει όλα τα σχετικά µε το εξασθενές χρώµιο και µέσα από αγώνες και φωνές πίστευε ότι γίνονταν προσπάθειες για την λύση του προβλήµατος αυτού (που αφορά την ζωή ενός πληθυσµού πλέον των 100.000 ανθρώπων) ξαφνικά µια νέα ανάλογη περίπτωση άρχισε να παρουσιάζεται. Στη γειτονική Εύβοια, στην περιοχή της Μεσσαπίας, λίγα χιλιόµετρα µακριά από την πρωτεύουσα του νησιού, την Χαλκίδα, είχε ανιχνευθεί σε πολλά δείγµατα νερού εξασθενές χρώµιο.

Στην πορεία των πραγµάτων άρχισε να γίνεται αντιληπτό ότι τα νερά της περιοχής της Μεσσαπίας είναι από τα πιο ρυπασµένα της Ελλάδας. Με ένα κράµα βαρέων µετάλλων, νιτρικών κ.α. ουσιών. Η Μεσσαπία έχει αναχθεί πλέον στο άλλο άκρο του διπόλου των περιπτώσεων κορυφαίας τοξικής ρύπανσης υδάτων της ελληνικής επικράτειας.

Οι παράµετροι και τα στοιχεία που συγκροτούν αυτό το πρόβληµα καθώς και οι τρόποι αντιµετώπισης του και λύσης του θα αποτελέσουν το αντικείµενο των εποµένων. Έµφαση θα δοθεί στην επικινδυνότητα του σηµαντικότερου ρυπαντή, του εξασθενούς χρωµίου.


1. Ιστορικό Το καλοκαίρι του 2009 παρουσιάστηκε ξαφνικά µία δυσάρεστη πληροφορία για

τους κατοίκους µιας µεγάλης περιοχής της Εύβοιας, του δήµου Μεσσαπίων, που καταλαµβάνει µεγάλο µέρος της κεντρικής περιοχής του νησιού. Σύµφωνα µε ένα δηµοσίευµα της εφηµερίδας «EΘΝΟΣ» της 27/6/2009, µετά από αναλύσεις του Tµήµατος Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος του Πανεπιστηµίου Aθηνών, είχε ανιχνευθεί εξασθενές χρώµιο, το οποίο είναι µια πολύ επικίνδυνη ουσία (καρκινογόνος, µεταλλαξιογόνος κα). Σύµφωνα µε την εφηµερίδα το πρόβληµα είχε πάρει δραµατικές διαστάσεις, αφού η ποσότητα της τοξικής ουσίας σε κάποια δείγµατα νερού, που είχαν ληφθεί από ιδιωτικές γεωτρήσεις του ∆ήµου Mεσσαπίων και της Nέας Aρτάκης (συνολικά από 14 σηµεία, βλ. εικ. 1) ήταν υπερβολικά υψηλή. Aκόµη και το ολικό χρώµιο ξεπερνούσε κατά πολύ το όριο που προβλέπει η ισχύουσα νοµοθεσία (50 µg/l).

εικ. 1. Από το δηµοσίευµα του ΕΘΝΟΥΣ της 27/6/2009 (http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=11424&subid=11&pubid=4304849&imgid=4237247)

Στην περιοχή του ∆ήµου Μεσσαπίας κατοικούν περί τους 14.000 ανθρώπους. Οι

κάτοικοι της περιοχής υδρεύονται από το δίκτυο της επιχείρησης ύδρευσης του δήµου Μεσσαπίων. Σε δείγµατα νερού του δικτύου πραγµατοποιήθηκαν µετρήσεις από το Γεωλογικό-Υδρολογικό Τµήµα του Πανεπιστηµίου Αθηνών (την 21-5-2009) και από το Ινστιτούτο Γεωλογικών & Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ, την 17-7-2009). Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα ανιχνεύθηκαν επικίνδυνα για την υγεία του ανθρώπου


βαρέα µέταλλα. Συγκεκριµένα, ανιχνεύθηκαν συγκεντρώσεις εξασθενούς χρωµίου που ξεπερνούσαν τα 60 µg/1 καθώς και συγκεντρώσεις νικελίου που ξεπερνούσαν τα 30 µg/1.

Οι πληροφορίες όµως αυτές στην αρχή δεν ήταν προσιτές στο κοινό. Μετά το δηµοσίευµα της εφηµερίδας ΕΘΝΟΥΣ άρχισε να παρατηρείται µία κινητικότητα για το θέµα. Έγιναν κάποιες διερευνητικές επισκέψεις στην περιοχή από µέλη περιβαλλοντικών οµάδων και κινήσεων πολιτών. Οι τοπικοί περιβαλλοντικοί σύλλογοι είχαν γνώση του θέµατος και προσπαθούσαν να το προωθήσουν στην κοινή γνώµη και να πιέσουν τις τοπικές αρχές για εξεύρεση λύσης. Με την σύµπραξη ενός άτυπου ευβοϊκού περιβαλλοντικού δικτύου έγιναν κάποιες δηµόσιες συγκεντρώσεις για την ενηµέρωση του κόσµου και την ευαισθητοποίησή του µπροστά στο µεγάλο πρόβληµα που αντιµετώπιζε.

Σε αυτές τις προσπάθειες ζητήθηκε η βοήθεια ανθρώπων από την περιοχή του Ασωπού-Οινοφύτων που είχαν µεγάλη εµπειρία στο θέµα. Η βοήθεια τους υπήρξε άµεση, ισχυρή και ουσιαστική. Έτσι άρχισαν ταυτόχρονα δύο πράγµατα να συµβαίνουν. Από τη µια µεριά ο τοπικός πληθυσµός άρχισε να ενηµερώνεται ουσιαστικά για το πρόβληµα. Και από την άλλη µεριά άρχισε να ασκείται πίεση στην τοπική κα ΝΑ αυτοδιοίκηση για αντιµετώπιση του προβλήµατος.

Τόσο ο ∆ήµος Μεσσαπίων όσο και η ΝΑ Ευβοίας θέλησαν να παραβλέψουν το πρόβληµα. Ισχυρίστηκαν ανυπαρξία του και στην συνέχεια άγνοια του. Ακολούθησαν στάση παρελκυστική και συνεχώς έκαναν προσπάθειες υποβάθµισής του και εάν ήταν δυνατό και ανεπίλυτης υπέρβασής του.

Τα πράγµατα όµως αναπτύσσουν την δική τους δυναµική. Μετά το φθινόπωρο του 2009 κανείς δεν µπορούσε να ισχυρισθεί ότι δεν υπάρχει πρόβληµα εξασθενούς χρωµίου στα ύδατα της Μεσσαπίας. Οι όποιες ενέργειες και πράξεις έχουν γίνει µέχρι σήµερα είναι πρώτα και κύρια καρπός της δράσης των τοπικών ΜΚΟ, λίγων ενδιαφεροµένων πολιτών και κατ΄ ελάχιστον κάποιων οργάνων της ΝΑ αυτοδιοικήσεως (τµήµα Περιβάλλοντος).

Μετά τις βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου 2009 και την δηµιουργία του ΥΠΕΚΑ ως υπουργείου περιβάλλοντος (σε αντικατάσταση του ΥΠΕΧΩ∆Ε) δηµιουργήθηκε η εντύπωση ότι και αυτό το περιβαλλοντικό πρόβληµα θα δροµολογηθεί στο δρόµο της λύσης του.

Μέχρι και σήµερα το πρόβληµα υφίσταται σε όλη του την διάσταση. Εκ µέρους της πολιτείας έχουν δοθεί πλέον υποσχέσεις για την αντιµετώπιση του και έχουν ανακοινωθεί µέτρα (καλύτερα θα ήταν να γίνεται λόγος για προσχέδια µέτρων ) για την αντιµετώπισή του.

2. Γεωγραφία 2.1 Η περιοχή Ο ∆ήµος Μεσσαπίων (πρωτεύουσα τα Ψαχνά, βλ. χάρτης 1) βρίσκεται στο

κεντρικό τµήµα της Εύβοιας και αποτελεί το µεγαλύτερο σε έκταση δήµο της, καταλαµβάνοντας το 12,2% της συνολικής έκτασής της. Είναι 433.260 στρέµµατα, απαρτίζεται από 13 τοπικά διαµερίσµατα και 18 οικισµούς. Στο µέσο περίπου του ∆ήµου, απλώνεται η εύφορη Μεσσαπία πεδιάδα, η οποία διασχίζεται από τον ποταµό Μεσσάπιο, ενώ σηµαντικό µέρος της έκτασής του καταλαµβάνει η καταπράσινη


οροσειρά της ∆ίρφης µε το όρος "Πυξαριά". Το ποτάµι χωρίζει τη πεδιάδα σε δύο ίσα µέρη και χύνεται στον Βόρειο Ευβοϊκό στα Βρυσάκια, κοντά στην Παραλία Πολιτικών.

Χάρτης 1. Της περιοχής της Μεσσαπίας. Φαίνεται η πρωτεύουσα του δήµου, τα Ψαχνά, η πολύ κοντά ευρισκόµενη Χαλκίδα, αλλά και η απέναντι βοιωτική πλευρά µε την περιοχή

του Ασωπού Ένα φυσικό πλεονέκτηµα του δήµου είναι ότι βρέχεται από δύο θάλασσες, δυτικά

τον Ευβοϊκό κόλπο και Βορειοανατολικά από το Αιγαίο. Η Μεσσαπία πεδιάδα, κατά τους Προϊστορικούς χρόνους, ήταν µια από τις δύο

περισσότερο πυκνοκατοικηµένες περιοχές της Εύβοιας. Σύµφωνα µε τον φιλόλογο ∆ηµήτρη Μπαρσάκη, το αρχαιότατο όνοµα "Μεσσάπια" είναι σύνθετο από το επίθετο "µέσ(σ)ος" και την ινδοευρωπαϊκή ρίζα "απ" (=νερό) και σηµαίνει τον τόπο που βρίσκεται ανάµεσα σε νερά ή τον τόπο που έχει στο µέσο του νερά.

2.2 Τα ύδατα της περιοχής Για την Ανατολική Στερεά Ελλάδα και το υδατικό διαµέρισµα της Κεντρικής

Εύβοιας, έχει δοθεί ο κωδικός αριθµός 07-24. Η Κεντρική Εύβοια (κωδικός αριθµός 24), αποτελεί γεωγραφικό διαµέρισµα της Ανατολικής Στερεάς Ελλάδας (κωδικός αριθµός 07) και περιλαµβάνει τους δήµους Χαλκιδαίων, Μεσσαπίων, Ν. Αρτάκης, Ληλαντίων και ∆ιρφύων, ο πληθυσµός των οποίων φτάνει συνολικά τους 140.000 κατοίκους.

Τα υπόγεια νερά της περιοχής αυτής, τα χρόνια 1997 - 2002 ήταν αντικείµενο ειδικής ποιοτικής και ποσοτικής µελέτης, από το κράτος και τις κρατικές υπηρεσίες (ΥΠΕΧΩ∆Ε και υπουργείο Ανάπτυξης).


Η όλη περιοχή, λόγω των υψοµετρικών της διαµορφώσεων, έχει δυο φυσικές απορροές επιφανειακών υδάτων, µία προς τον Ευβοϊκό Κόλπο και µία προς το Αιγαίο Πέλαγος. Οι ποταµοί Μεσσάπιος και Λήλας, καθώς και αρκετοί µικρότεροι χείµαρροι, διαρρέουν την Κεντρική Εύβοια και καταλήγουν, µε µεγάλη κλίση και ύστερα από διαδροµή λίγων χιλιοµέτρων, στο Βόρειο και Νότιο Ευβοϊκό κόλπο.

Τα στοιχεία που υπάρχουν (στο Υπουργείο Ανάπτυξης) παρουσιάζουν το υδατικό διαµέρισµα 07-24 σαν µια υδατική λεκάνη εµβαδού 1.620 τετρ. χλµ. που δέχεται υψηλές βροχοπτώσεις (966 χιλ. στήλης) και έτσι η Κεντρική Εύβοια θεωρείται µια πλουσιότατη υδατική περιοχή. Από τα νερά «που µπαίνουν» στο υδατικό σύστηµα της περιοχής, ένα 55,5% χάνεται σε εξατµίσεις, ένα 25,8% πηγαίνει στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα εµπλουτίζοντάς τον και µόνο ένα 9,6% απορρέει τελικά στη θάλασσα. Εποµένως: Υπάρχει ένα πλούσιο υδατικό απόθεµα, µε έναν υπόγειο υδατικό φορέα µε πολύ καλό ποσοστό φυσικού εµπλουτισµού του, µιας και µόνο ένα 9% χάνεται µε επιφανειακή απορροή στη θάλασσα. Σύµφωνα µε τις µελέτες του Υπουργείου Ανάπτυξης η περιοχή παρουσιάζει ένα ιδιόµορφο υδρολογικό χαρακτηριστικό. Παρά τις µεγάλες κλίσεις των χειµάρρων και την µικρή απόσταση από την θάλασσα, οι απορροές βρόχινου νερού στη θάλασσα είναι πολύ µικρές ενώ στον υδροφόρο κατεισδύει το 1/4 των βρόχινων υδάτων. Η τοπική αυτή ιδιοµορφία δεν µπορεί να δικαιολογηθεί γιατί δεν υπάρχουν κάποια εµπόδια ή φράγµατα στους χείµαρρους και τα υδρορέµατα, ώστε να προκαλούν λίµνασµα των βρόχινων υδάτων, µε συνέπεια την τόσο αυξηµένη κατείσδυση στον υδροφόρο ορίζοντα.

. Το Υπουργείο Ανάπτυξης, στις µελέτες του για τα έργα Ύδρευσης- Αποχέτευσης

της περιοχής, έχει διαπιστώσει ότι ο ενιαίος υπόγειος υδροφόρος ορίζοντας (κωδικός αριθµός 07-24) αξιοποιείται για ύδρευση, άρδευση και άλλες χρήσεις και ως εκ τούτου υπάρχουν πάρα πολλές δηµοτικές, γεωργικές και ιδιωτικές γεωτρήσεις και πηγάδια.

Παρ' όλο όµως που σύµφωνα µε τη µελέτη πρόκειται για ένα πλούσιο υδροφόρο ορίζοντα, παρατηρείται ότι υπάρχει υπερβολική ζήτηση νερού (κυρίως για γεωργική χρήση), και για το λόγο αυτό έχουν υποδειχθεί έργα, όπως η κατασκευή φράγµατος για συγκράτηση επιπλέον βρόχινων υδάτων, καθώς και η ανόρυξη νέων γεωτρήσεων. Τα έργα αυτά έχουν προταθεί να ενταχθούν στο ∆' Κ.Π.Σ. (Ε.Σ.Π.Α. - Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας).

Οι αναπτυχθείσες τοπικές χρήσεις νερού χαρακτηρίζονται υψηλές και υπολογίζεται ότι ξεπερνούν τις δυνατότητες λήψης υδάτων από τον υπόγειο υδροφορέα. Έτσι για τις µελλοντικές τοπικές ανάγκες, προβλέφθηκε για παραπέρα συγκράτηση βρόχινων υδάτων η κατασκευή ενός φράγµατος, µε σκοπό και τον εµπλουτισµό του υπόγειου υδροφορέα από τα νερά αυτά. Το συγκεκριµένο είναι το φράγµα Ψαχνών στο Ρέµα Μαντάνια. Ακόµη έχουν αναγγελθεί: Βελτίωση, αντικατάσταση και εκσυγχρονισµός του εξωτερικού υδροληπτικού συστήµατος του ∆ήµου Μεσσαπίων, µε διάνοιξη και νέων γεωτρήσεων ύδρευσης, µε υδροµάστευση τοπικών πηγών και µε κατασκευή νέων υδατοδεξαµενών. Στόχος των έργων είναι η κατά 95% κάλυψη των αναγκών από την χρήση των υδάτων του εµπλουτιζόµενου υπόγειου υδροφορέα. Τα σχέδια έργων ύδρευσης - αποχέτευσης στην όλη περιοχή ακολουθούν µία κλασσική αντιµετώπιση και έχουν γίνει παραβλέποντας τα προβλήµατα ρύπανσης που από ετών είναι αποδεδειγµένα.

Η τεκµηρίωση των παραπάνω προκύπτει από την ίδια την κρατική µελέτη για τα υδατικά διαθέσιµα της περιοχής (3η φάση µελέτης του ειδικού προγράµµατος του


υπουργείου Ανάπτυξης «για την ανάπτυξη συστηµάτων και εργαλείων ∆ιαχείρισης Υδατικών Πόρων στις περιοχές της Ελλάδας»). Μελέτη που ακριβώς τώρα «βρίσκεται σε δηµόσια διαβούλευση». Το ότι το πρόγραµµα βρίσκεται στην τρίτη φάση του σηµαίνει ότι οι µελέτες της ποιοτικής και ποσοτικής κατάστασης των υδατικών διαµερισµάτων έχουν πλέον ολοκληρωθεί και µε βάση τα υπάρχοντα στοιχεία γίνεται ο σχεδιασµός έργων διαχείρισής τους».

3. Το πρόβλημα Σήµερα, η περιοχή εµφανίζει σηµαντικότατη υποβάθµιση υδάτων. Υπάρχει

τεκµηριωµένη από το παρελθόν υψηλότατη µόλυνση µε νιτρικά και πλέον αποδεικνύεται βαριά, τοξική, επικίνδυνη ρύπανση υπόγειων νερών µε εξασθενές χρώµιο και άλλα βαριά µέταλλα τα οποία περνούν στον ανθρώπινο οργανισµό και δρουν βιοσυσσωρευτικά και καταστρέφουν την υγεία ανθρώπων και ζώων. Επιπλέον οι ρύποι αυτοί υποβαθµίζουν την ποιότητα των παραγόµενων αγροτικών προϊόντων καθιστώντας αυτά επικίνδυνα για τους τελικούς καταναλωτές και ες εκ τούτου και δύσκολα προωθήσιµα στην εγχώρια αγορά, µε συνεπακόλουθο µεγάλη οικονοµική ζηµία των παραγωγών.

3.1 Οι διαστάσεις του Σύµφωνα µε το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), τα δύο από τα

τρία πιο ρυπασµένα ποτάµια της Ελλάδας είναι ο Ασωπός στη Βοιωτία και ο Μεσσάπιος στην Εύβοια. Και ενώ ο Ασωπός θεωρείται πλέον η µεγαλύτερη περιβαλλοντική κρίση στην Ελλάδα και θα περιµέναµε η Πολιτεία να έχει προχωρήσει στην επίλυση αυτής της περιβαλλοντικής κρίσης που αφορά την ∆ηµόσια Υγεία, «η τραγωδία του Ασωπού» στην περίπτωση της Μεσσαπίας έχει επαναληφθεί µερικά χιλιόµετρα πιο ανατολικά.

Το πρόβληµα της ρύπανσης των υδάτων της περιοχής έχει τρία σκέλη: ρύπανση των επιφανειακών υδάτων, ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα και ρύπανση της θάλασσας του Βορείου Ευβοϊκού. Και µπορεί να διακριθεί σε δύο είδη: την ρύπανση από εξασθενές χρώµιο και την ρύπανση από λοιπούς ρυπαντικούς παράγοντες, που στην συγκεκριµένη περίπτωση δεν είναι καθόλου αµελητέοι ή όψιµοι. Απλά σκοπίµως και τεχνηέντως είχαν ξεχασθεί και περιπέσει στην λήθη επί πολλά έτη, τώρα όµως µε αφορµή την ανίχνευση του εξασθενούς χρωµίου στο πόσιµο νερό ήρθαν και αυτοί στο προσκήνιο.

Τα επιφανειακά ύδατα της περιοχής φέρουν υψηλά επίπεδα ρυπαντικών φορτίων. Όπως προειπώθηκε ο κύριος και οµώνυµος ποταµός που διαρρέει την περιοχή της Μεσσαπίας είναι ένα από τα πιο µολυσµένα ποτάµια της Ελλάδας, βλ. χάρτης 2 των περιοχών Ασωπίας και Μεσσαπίας όπου φαίνεται η κάκιστη ποιότητα των νερών των δύο ποταµών και η υψηλότατη ρύπανση των πέριξ τους περιοχών (πηγή ΕΛΚΕΘΕ και εφηµερίδα «Ηµερησία»).


Χάρτης 2. Των περιοχών Ασωπίας και Μεσσαπίας όπου φαίνεται η κάκιστη ποιότητα των νερών των δύο ποταµών και η υψηλότατη ρύπανση των πέριξ τους περιοχών

(http://asopossos.files.wordpress.com/2009/11/mesapia-asopos.jpg) Μετά την αποκάλυψη του προβλήµατος της ύπαρξης εξασθενούς χρωµίου έγιναν

και συνεχίζουν να γίνονται αναλύσεις της ποιότητας του νερού. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα των πιο πρόσφατων αναλύσεων (εφηµερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 1/2/2010), σε γεώτρηση του δ. δ. Ψαχνών εντοπίζονται έως και 242 µg/l εξασθενούς χρωµίου, περιεκτικότητα που υπερβαίνει κατά σχεδόν 5 φορές τα όρια που τίθενται για τα πόσιµα ύδατα και µάλιστα για το ολικό χρώµιο. Επιπλέον, από τις µετρήσεις φαίνεται πως µικρές ποσότητες της ουσίας περνούν στα φύλλα και τις ρίζες καλλιεργειών. Από τα 26 δείγµατα νερού που αναλύθηκαν, ένα εµφανίζει περισσότερα από 200 µg/l εξασθενούς χρωµίου, ένα άνω των 100 µg/l και τέσσερα ανάµεσα σε 50 µg/l και 100 µg/l, δηλαδή περίπου 20%- 25% των δειγµάτων βρέθηκε να υπερβαίνει το όριο περιεκτικότητας των 50 µικρογραµµαρίων ολικού χρωµίου ανά λίτρο. Ενδεικτικό της ρύπανσης των υπόγειων υδάτων στην περιοχή είναι ότι µόνο 3 δείγµατα δεν υπερέβαιναν τα 20 µg/l εξασθενούς χρωµίου.


Σε δείγµα χώµατος που ελήφθη από εγκαταλειµµένο νταµάρι της εταιρίας ΛΑΡΚΟ και αναλύθηκε απ' το Πανεπιστήµιο Αθηνών ανιχνεύθηκε ολικό χρώµιο µέχρι 840000 µg/kg και εξασθενές 1700 µg/kg. Ως προς την προέλευση αυτών το Γενικό Χηµείο του Κράτους διαπίστωσε ότι επρόκειτο για επικίνδυνα τοξικά απόβλητα θερµικής επεξεργασίας αλουµινίου που περιέχουν αργίλιο και άλλα βαρέα µέταλλα, όπως κάδµιο, χρώµιο, µόλυβδο και νικέλιο.

Σε αναλύσεις που πραγµατοποίησε το Ι.Γ.Μ.Ε. στις 22-10-2009 για λογαριασµό του Τοπικού Συµβουλίου του ∆.∆. Νεροτριβιάς σε επτά δείγµατα νερού από ισάριθµες θέσεις (πηγές, γεωτρήσεις, βρύσες) της Νεροτριβιάς Μεσσαπίων (πηγή: ΓΑΙΑ), τα οποία εξετάστηκαν αποκλειστικά ως προς την περιεκτικότητά τους σε εξασθενές χρώµιο ελήφθησαν τα παρακάτω στοιχεία όπως φαίνονται στον πίνακα 1:

1. Πηγή στη θέση "Παλιά Βρύση" 15 µg/L 2. Πηγή στη θέση "Κόπλα" 19 µg/L 3. Γεώτρηση 16 µg/L 4. Πηγή στη θέση "Λουτσίτσα" 28 µg/L 5. Πηγή στη θέση "Πέτρα" 30 µg/L 6. Βρύση Πλατείας 18 µg/L 7. Βρύση Αγίου Ιωάννη 31 µg/L

πίν. 1. Περιεκτικότητες σε Cr 6 σε δείγµατα νερού της 22-10-2009 του δ.δ. Νεροτριβιάς

Στον γειτονικό δήµο της Νέας Αρτάκης σε µετρήσεις των µηνών Ιουλίου, Αυγούστου και Σεπτεµβρίου 2009, τα αποτελέσµατα έδειξαν ότι η ρύπανση από νιτρικά ήταν εκτός παραµετρικών ορίων ήτοι 53-55 mg/lt (παραµετρική αποδεκτή τιµή: 50mg/lt), ενώ όλοι οι άλλοι παράµετροι είναι εντός των φυσιολογικών ορίων. Το εξασθενές χρώµιο ήταν σε τιµές µικρότερες του 1µg/lt.

Ως προς την ρύπανση του Ευβοϊκού ισχύουν τα ακόλουθα. Οοφείλεται σε δύο κύριους παράγοντες: τις ρυπογόνες ουσίες που τα ποτάµια της περιοχής µεταφέρουν σε αυτόν και κυρίως στην µεταλλευτική δραστηριότητα της εταιρίας ΛΑΡΚΟ. Η βιοµηχανία ΛΑΡΚΟ (µια από τις µεγαλύτερες ελληνικές εταιρίες, µε ισχυρή διεθνώς θέση στη µεταλλεία νικελίου αλλά και εξαιρετικά βεβαρηµένο παρελθόν όσον αφορά την περιβαλλοντική φροντίδα και εργασιακή ασφάλεια) έχει τις βασικές εγκαταστάσεις της στη Λάρυµνα της Φθιώτιδας. Τα απόβλητα από την επεξεργασία των µεταλλευµάτων της διοχετεύονται στον Ευβοϊκό κόλπο. Σύµφωνα µε έρευνα του Ελληνικού Κέντρου Θαλάσσιων Ερευνών, η βιοµηχανία αυτή ρυπαίνει τον κόλπο µε περίπου 1.000.000 τόνους σκουριά κάθε έτος (υπάρχουν και αναφορές για 2.000.000 τόνους σκουριά κάθε έτος), η οποία περιλαµβάνει τοξικά βαρέα µέταλλα, όπως νικέλιο, χρώµιο, κάδµιο και υδράργυρο.

Σύµφωνα µε έρευνα της Greenpeace, η περιεκτικότητα των αλιευµάτων της περιοχής σε τοξικά βαρέα µέταλλα είναι τόσο υψηλή, που η µακροχρόνια κατανάλωσή τους ενέχει σοβαρό κίνδυνο για τη δηµόσια υγεία. Παρά τις πολλαπλές καταγγελίες οργανώσεων και πολιτικών φορέων, κανένα µέτρο δεν έχει ληφθεί.


3.2 Είδη ρύπανσης και η επικινδυνότητα τους 3.2.1 Ρυπαντικές ουσίες Από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1980 έχει γενικά παρατηρηθεί ότι τα

νιτρικά στα υπόγεια και επιφανειακά νερά σε πολλές περιπτώσεις υπερβαίνουν τα συνιστώµενα όρια. Η αιτία είναι η εκτεταµένη χρήση των αζωτούχων λιπασµάτων και των στερεών αποβλήτων (ζώων και λάσπης βιολογικών σταθµών κλπ). Στην περιοχή της Μεσσαπίας που είναι µία από τις σηµαντικές γεωργικές περιοχές της Ελλάδας και µάλιστα µε πολύ µεγάλη παραγωγή σε κάποια είδη (πχ κρεµµύδια, καρότα, πατάτες) ήταν αναµενόµενο να υπάρξει εκτεταµένη ρύπανση από νιτρικά. Επιπλέον στην περιοχή υπάρχουν πολλές επιχειρήσεις (αρκετές από αυτές είναι µεγάλες βιοµηχανίες) παραγωγής και επεξεργασίας κρέατος. Ακόµη όµως και στις γειτονικές περιοχές, στους δήµους ∆ιρφύων (Στενή) και Νέας Αρτάκης υπάρχουν πάρα πολλές βιοµηχανίες παραγωγής κρέατος (µεγάλο µέρος της ελληνικής παραγωγής κρέατος από κοτόπουλα γίνεται σε αυτές τις περιοχές). Ιδιαίτερης σοβαρότητας πρόβληµα ρύπανσης από επιχειρήσεις αυτού του είδους έχει πιστοποιηθεί στην περιοχή του Πισσώνα του δ. ∆ιρφύων. Λογικό είναι η περιοχή της Μεσσαπίας να επιβαρύνεται µε επιπλέον ρύπους από την λειτουργία αυτών των µονάδων, είτε αυτές βρίσκονται εντός των ορίων του δήµου Μεσσαπίας, είτε στους όµορους δήµους. Σε αυτό συντείνει και η γεωγραφία της περιοχής που οδηγεί µεγάλο µέρος των υδάτων των παρακειµένων περιοχών στην λεκάνη απορροής της πεδιάδας της Μεσσαπίας.

Ήδη από το 2000 είχε διαπιστωθεί ότι το νερό του δικτύου ύδρευσης Ψαχνών και Καστέλλας ήταν ακατάλληλο προς πόση και άκρως επικίνδυνο για την υγεία των κατοίκων, λόγω του υπερβολικά µεγάλου ποσού νιτρικών ανιόντων (ΝΟ3) που περιείχε. Σύµφωνα µε χηµικές αναλύσεις που είχαν γίνει είχε βρεθεί ότι το νερό περιείχε 67,5 ppm νιτρικών ανιόντων (σύµφωνα µε τις διεθνείς προδιαγραφές το µέγιστο επιτρεπόµενο όριο νιτρικών ανιόντων είναι 45 ppm, ενώ για τα ελληνικά δεδοµένα 50 ppm). Τέτοιες περιεκτικότητες θεωρούνται πολύ µεγάλες και ενοχοποιούνται για πρόκληση καρκίνου (βλ. σχετ. Παρησία).

Όταν είχε γίνει γνωστό το πρόβληµα πολλοί κάτοικοι της περιοχής, πανικόβλητοι, είχαν αρχίσει να χρησιµοποιούν εµφιαλωµένο νερό ή να προµηθεύονται νερό από τα γύρω χωριά. Το πρόβληµα όµως και τότε δεν ήταν καινούργιο. Τα νιτρικά ανιόντα του νερού ήταν ήδη πάνω από 60 ppm ήδη από το 1993 (σύµφωνα µε πληροφορίες που είχαν δοθεί από τον ∆ήµαρχο Μεσσαπίων, έχει δηµοσιευθεί στο περιοδικό Παρρησία, τεύχος 3, Άνοιξη 2000).

Για την αντιµετώπιση του προβλήµατος είχαν γίνει από τον δήµο ενέργειες και στην συνέχεια το δίκτυο της περιοχής είχε τροφοδοτηθεί και από καινούργιες γεωτρήσεις. Τα επόµενα χρόνια µέχρι και σήµερα δεν έχει βρεθεί λύση για το ζήτηµα των νιτρικών (βλέπε σχετικά στην προηγούµενη ενότητα τα πρόσφατα στοιχεία για την Νέα Αρτάκη). Το πρόβληµα κατ΄ ουσίαν παραµένει το ίδιο οξύ.

Τα προαναφερόµενα στοιχεία είχαν γίνει γνωστά στο ευρύ κοινό µέσα από δηµοσιεύµατα του τύπου. Στην πραγµατικότητα όµως απεικόνιζαν µικρό µόνο µέρος της πραγµατικής καταστάσεως η οποία την ίδια χρονική περίοδο διερευνάτο από το ελληνικό κράτος και τεκµηριωνόταν επιστηµονικά. Στην υδατική λεκάνη 07-24, έκαναν σειρά


ποιοτικών µετρήσεων του νερού, στα χρόνια 1997 - 2002, οι υπηρεσίες του ΥΠΕΧΩ∆Ε και του υπουργείου Ανάπτυξης µε χρηµατοδότηση της ΕΕ. ∆ηµοσιεύτηκαν τα αποτελέσµατα αναλύσεων µόνο για τους δείκτες Βιολογικό Αναγκαίο Οξυγόνο, Ολικό Άζωτο και Ολικός Φώσφορος, µε συνεχιζόµενες χρονοσειρές µετρήσεων, που παρουσιάζουν τον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα 07-24, ήδη σχεδόν προ δεκαετίας, να είναι αποδέκτης πάρα πολύ µεγάλης οργανικής µόλυνσης: 10.000 τόνοι/χρόνο Βιολογικό Αναγκαίο Οξυγόνο, 4.000 τόνοι/χρόνο Ολικό Άζωτο και 1.500 τόνοι/χρόνο Ολικός Φώσφορος.

Για µέτρο σύγκρισης οι αντίστοιχες µετρήσεις του ιδίου προγράµµατος, στο υδατικό σύστηµα 07-30 του Κάτω Ασωπού είναι: Βιολογικό Αναγκαίο Οξυγόνο 100 τόνοι/χρόνο, Ολικό Άζωτο 600 τόνοι/χρόνο και Ολικόςς Φώσφορο 300 τόνοι/χρόνο.

Είναι χαρακτηριστικό ότι τα νερά στις περιοχές αυτές υπέφεραν από µόλυνση περισσότερο από κάθε άλλο υδατικό διαµέρισµα στη Στερεά Ελλάδα. Οι αρχές, στηριζόµενες µόνον σε αυτά τα δεδοµένα ποιότητας υδάτων του 1997 2002 είχαν βγάλει το συµπέρασµα ότι ο κίνδυνος και οι πιέσεις στον υδροφόρο ορίζοντα προερχόταν από την κτηνοτροφική και αγροτική χρήση του χώρου και είχαν υποδείξει τα κλασικά µέτρα περιβαλλοντικής προστασίας ανάλογων περιπτώσεων. Πρέπει να τονισθεί ότι στην κρίσιµη αυτή πενταετία (1997 - 2002) παρόλες τις εξετάσεις δεν παρουσιάστηκαν τα αποτελέσµατα των µετρήσεων του χηµικού ρυπαντικού φορτίου του υδροφορέα (πχ βαρέα µέταλλα κλπ).

Και να που οδηγούµαστε µετά από λίγα χρόνια. Ενώ όσα έχουν προαναφερθεί έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα όµως δεν είναι ούτε τα µόνα ούτε τα µεγαλύτερα προβλήµατα ρύπανσης της περιοχής. Σηµαντικότερη ακόµη από αυτά είναι η εκτεταµένη ρύπανση µε βαρέα µέταλλα, η οποία εκτείνεται στον υπόγειο υδροφορέα και την θάλασσα του Β. Ευβοϊκού.

Σύµφωνα µε δηµοσιεύµατα εφηµερίδων του αθηναϊκού τύπου «µείγµα βαρέων µετάλλων διοχετεύεται στον υδροφόρο ορίζοντα απ' όπου υδρεύονται χιλιάδες ανυποψίαστοι πολίτες και το λαθρεµπόριο υγρών και στερεών αποβλήτων που ανθεί στην περιοχή µολύνει το νερό και το έδαφος µε δηλητηριώδη συστατικά» (ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 20/9/2009).

Από τις κύριες αιτίες αυτού του προβλήµατος είναι η παραγωγή νικελίου από την εταιρεία ΛΑΡΚΟ. Το νικέλιο δεν θεωρείται καρκινογόνο, έχει όµως άλλες επιπτώσεις στην υγεία (προοδευτική απώλεια βάρους, βλάβες στο συκώτι και στην καρδιά, δερµατίτιδα κλπ), όταν η συγκέντρωση του στο νερό υπερβαίνει το 0.1 µg/1 και πίνεται για µεγάλο χρονικό διάστηµα. Κατά συνέπεια δεν θα πρέπει να ανιχνεύεται πάνω από το 0.1 µg/1.

Και αυτό όµως ήρθε σε δεύτερη µοίρα µετά την παρουσίαση του νέου και οξύτερου προβλήµατος, αυτού περί του εξασθενούς χρωµίου, που σε µεγάλο βαθµό έχει υπερκαλύψει σε ενδιαφέρον όλα τα άλλα (από την άλλη µεριά έγινε η αφορµή για να έρθει στο προσκήνιο το σύνολο του προβλήµατος της ρύπανσης των υδάτων της Μεσσαπίας).


3.2.2 Το εξασθενές χρώμιο (Cr VI ή Cr 6). Επιδράσεις και τοξικολογικά δεδομένα Οι πρωταρχικές επιδράσεις από έκθεση στο εξασθενές χρώµιο και τις ενώσεις του

είναι στην αναπνευστική οδό και στο γαστρεντερικό σύστηµα. Επίσης είναι αιµατολογικές, ανοσολογικές, αναπαραγωγικές και επιδράσεις στην ανάπτυξη των παιδιών και νέων. Επιπρόσθετα, δερµατικές και οφθαλµολογικές παθήσεις µπορούν να εµφανιστούν σε απ ευθείας επαφή µε ενώσεις χρωµίου. Σύµφωνα µε τα διαθέσιµα στοιχεία από έρευνες σε ανθρώπους και ζώα, τα πιο ευπαθή σηµεία στον οργανισµό (εξαιρώντας τον πιθανό καρκίνο) είναι: η αναπνευστική οδός (ρινικά και πνευµονικά εξανθήµατα, αύξηση των καρδιακών παλµών, κλπ.), η γαστρεντερική οδός(ερεθισµός στα τοιχώµατα, έλκη, αλλοιώσεις και βλάβες στο στοµάχι και το λεπτό έντερο, κλπ.), το αίµα (µικροκυτταρική αναιµία, υποχρωµική αναιµία, κλπ.) και το αναπαραγωγικό σύστηµα (επίδραση στα ανδρικά γεννητικά όργανα που περιλαµβάνει µειωµένο σπέρµα, αλλοιωµένο σπέρµα και ιστοπαθολογικές αλλοιώσεις στην επιδιδυµίδα).

Όπως θα αναφερθεί και πιο κάτω, το αναπνευστικό και το γαστρεντερικό σύστηµα αποτελούν τις κύριες πύλες εισόδου, µέσω της εισπνοής και της κατάποσης. Η ευαισθητοποίηση στο χρώµιο, η µέγιστη ανοσολογική επίπτωση του εξασθενούς χρωµίου, τυπικά, παρουσιάζει αλλεργικές δερµατίτιδες σαν αποτέλεσµα της επαφής µε αυτό, καθώς µπορεί επίσης να παρουσιάσει και αναπνευστικά προβλήµατα (π.χ. άσθµα). Η τυχαία κατάποση υψηλών δόσεων εξασθενούς χρωµίου από ανθρώπους, έχει οδηγήσει σε πολύ σοβαρές αναπνευστικές, καρδιοαγγειακές, γαστρεντερικές, αιµατολογικές, ηπατικές, ρινικές και νευρολογικές επιδράσεις που οδήγησαν τελικά στο θάνατο ή τουλάχιστον σε σοβαρά ασθενείς που γλύτωσαν το θάνατο µέσω ιατρικής περίθαλψης.

Σε ότι αφορά το αιµατολογικό σύστηµα, οι έρευνες σχετικά µε την άµεση, έµµεση και χρόνια έκθεση στο εξασθενές χρώµιο το παρουσιάζουν επίσης σαν ένα αρκετά ευπρόσβλητο σύστηµα του οργανισµού. Μικροκυτταρική και υποχρωµική αναιµία που χαρακτηρίζεται από µείωση του αιµατοκρίτη (Hct), της αιµοσφαιρίνης (Hgb), του µέσου όγκου κυττάρου (MCV) και της µέσης µοριακής αιµοσφαιρίνης (MCH). Τα αποτελέσµατα αναλόγως του µεγέθους των δόσεων παρουσιάζονται στον οργανισµό από την 4η ως την 300η ηµέρα έκθεσης, µε ορατά µάξιµουµ αποτελέσµατα µετά την 3η εβδοµάδα.

Οφθαλµολογικές επιδράσεις µπορούν να παρουσιαστούν σαν αποτέλεσµα απευθείας επαφής µε τα µάτια, ενώσεων του χρωµίου. Υπάρχει αναφορά για άτοµο του οποίου καταστράφηκε ο κερατοειδής χιτώνας από σταγόνα διχρωµικού ποτάσσιου. Άλλες αναφορές αφορούν πληγές ή διάλυση του βολβού, επιπεφυκίτιδες και εγκαύµατα, σε εργάτες µεταλλουργικών εργοστασίων και εγκαταστάσεων (Έκθεση του Τµήµατος Υγείας και Ανθρωπίνων Υπηρεσιών - Τοµέας Τοξικών Ουσιών και Ασθενειών των Ηνωµένων Πολιτειών Αµερικής, 2008/9, µετάφραση Θάνος Κωνσταντάρας, πηγή ΓΑΙΑ).

Ειδικότερα, σε ό,τι αφορά στο εξασθενές χρώµιο, αυτό θεωρείται καρκινογόνο σύµφωνα µε την US Environmental Protection Agency και άλλους επιστηµονικούς οργανισµούς. Ενώ αρχικά η ως άνω ιδιότητα του ως καρκινογόνου εθεωρείτο ότι περιορίζονταν µόνο στην εισπνοή, ωστόσο νεώτερες έρευνες που διεξήχθησαν από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ αποδεικνύουν ότι παραµένει καρκινογόνο και στην κατάποση. Κατά συνέπεια δεν θα πρέπει να ανιχνεύεται


καθόλου στο πόσιµο νερό (σχετικά US EPA, 1998, 2008 στο http://www.epa.gov/iriswebp/iris/toxreviews/0144-tr.pdf).

Σε έρευνα του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών αναφέρεται ότι «το εξασθενές χρώµιο όταν λαµβάνεται µε τη βοήθεια καθαρού πόσιµου νερού, απορροφάται στο αίµα σε υψηλότερα επίπεδα από ό,τι το τρισθενές (σ.σ. µη καρκινογόνος µορφή του χρωµίου), µε αποτέλεσµα µόνο ορισµένη ποσότητα του εξασθενούς να µειώνεται µε τη βοήθεια των στοµαχικών βιολογικών υγρών και έτσι να παραµένει και µια ποσότητα εξασθενούς χρωµίου αναλλοίωτη, η οποία και δηµιουργεί καρκινογενέσεις».

Μάλιστα τονίζεται πως για να µη διατρέχουν κίνδυνο οι κάτοικοι των περιοχών όπου εντοπίζεται η καρκινογόνος ουσία, πρέπει οι συγκεντρώσεις της στην περιεκτικότητα του νερού που πίνουν να είναι πάρα πολύ µικρές. Επισηµαίνεται µάλιστα ότι αυτό δεν είναι δυνατό να επιτευχθεί στα νερά των γεωτρήσεων που προορίζονται για πόση στη λεκάνη του Ασωπού και του Μεσσάπιου.

Σηµειώνεται πως το όριο του ολικού χρωµίου για το πόσιµο νερό ανέρχεται στα 50 µg/l, ενώ ο Παγκόσµιος Οργανισµός Υγείας κατατάσσει το εξασθενές χρώµιο στις καρκινογόνες ουσίες και δεν πρέπει να ανιχνεύεται καθόλου στο πόσιµο νερό.

4. Οι αιτίες Σύµφωνα µε τα µέχρι τώρα στοιχεία, αλλά και αυτά που στην συνέχεια θα

υποστηριχθούν, διαφαίνεται ότι: ως προς την γενικότερη ρύπανση οι κύριες αιτίες βρίσκονται στην γεωργική παραγωγή και την βιοµηχανική παραγωγή κρέατος. Ως προς το Cr 6 και τα άλλα βαρέα µέταλλα ΄προκύπτει µία πολυπαραγοντική ερµηνεία του φαινοµένου εδραζόµενη στη θεώρηση ότι είναι αποτέλεσµα συνδυασµού αυθαίρετης διαχείρισης και λαθραίας απόθεσης τοξικών στερεών ή και υγρών αποβλήτων στις περιοχές αυτές (λαθρεµπόριο), καθώς και παρενέργειες προερχόµενες από την αντιεπιστηµονική και αυθαίρετη διαχείριση των ανοιχτών ορυχείων και την απόρριψη των αδρανών και λοιπών υλικών της ΛΑΡΚΟ καθώς και από βιοµηχανίες επεξεργασίας αλουµινίου.

4.1 Ως προς το Cr 6 και τα άλλα βαρέα μέταλλα 4.1.1 Ο ρόλος της μεταλλευτικής εταιρίας ΛΑΡΚΟ (για τα βαρέα μέταλλα και άλλα είδη ρύπανσης) Από το 1969 στην κεντρική Εύβοια βρίσκεται η καρδιά της εξορυκτικής

βιοµηχανίας σιδηρονικελιούχου µεταλλεύµατος της ΛΑΡΚΟ (κυβέρνηση 51%, ∆ΕΗ 27%, Εθνική Τράπεζα 22%), η οποία εφαρµόζει την τεχνολογία των ανοιχτών επιφανειακών ορυχείων. Από τη λειτουργία της ΛΑΡΚΟ έχουν δηµιουργηθεί πολλαπλά ανοιχτά ορύγµατα (κρατήρες) πολύ µεγάλου βάθους (300-400 µ.), χωρίς µέχρι σήµερα να έχει γίνει αποκατάσταση του περιβάλλοντος. Τα ορύγµατα καταλαµβάνουν πολύ µεγάλη έκταση του ∆ήµου Μεσσαπίων, από τον Νέο και Παλαιό Παγώντα ως τις Άκρες, στον Σταυρό, το Κοντοδεσπότι, την Αγία Σοφία, την Πλατάνα, την Ατταλη, τη Μονή Μακρυµάλλης και την Τριάδα. Συνολικά καταλαµβάνουν χιλιάδες στρέµµατα του δήµου Μεσσαπίων.


Όλα βρίσκονται µέσα σε δάση πεύκων. Η εταιρεία ποτέ δεν έχει αποκαταστήσει πλήρως ορυχείο. Παρότι τελειώνει την εκµετάλλευση του µεταλλεύµατος, επανεκµισθώνει τις ιδιοκτησίες για να µην προχωρήσει στη δαπανηρή αποκατάσταση.

Συγκεκριµένα, η ΛΑΡΚΟ επιβαρύνει ανεπανόρθωτα το περιβάλλον σε κάθε φάση των δραστηριοτήτων της. Κατά πρώτον, σωρεύονται τεράστιες ποσότητες γαιωδών υλικών, τα οποία αναφέρονται ως υλικά αποκάλυψης µεταλλεύµατος. Τα υλικά αυτά, που είναι ειδικά στερεά απόβλητα και πρέπει να αποτίθενται µε αδειοδοτηµένο και ασφαλή τρόπο, απορρίπτονται αυθαίρετα και ασχεδίαστα, µε αποτέλεσµα να έχουν σχηµατιστεί βουνά ολόκληρα και κατ' αυτό τον τρόπο να αποφράσσονται τα υδρορέµατα. Τα νερά των βροχοπτώσεων, µη έχοντας διέξοδο λιµνάζουν µέσα στους κρατήρες των ορυχείων και "εµπλουτίζουν" τον υδροφόρο ορίζοντα µε τα διαλυµένα άλατα όλων των βαρέων µετάλλων που περιέχουν (για το συγκεκριµένο θέµα έχει γίνει γραπτή καταγγελία προς το αρµόδιο ∆ασαρχείο από τον τοπικό περιβαλλοντικό σύλλογο Γαία).

Στο επόµενο στάδιο, η εταιρεία ΛΑΡΚΟ µεταφέρει το µετάλλευµα στους σπαστήρες, που βρίσκονται στην περιοχή του τ.δ. Σταυρού, απ' όπου ξεκινάει και ο ιµάντας µεταφοράς του τριµµένου µεταλλεύµατος. Με τον ιµάντα µεταφέρεται στη θέση Βρυσάκια στις ακτές του Ευβοϊκού κόλπου. Τόσο κατά το σπάσιµο όσο και κατά τη µεταφορά του µεταλλεύµατος γίνεται εκτεταµένη αέρια ρύπανση.

Ακολούθως, στη θέση Βρυσάκια, πριν το φόρτωσή του, συγκεντρώνεται το µετάλλευµα και γίνεται υδροµεταλλουργικός εµπλουτισµός του µε χρήση αραιών διαλυµάτων θειϊκού οξέος. Τα υγρά απόβλητα του εµπλουτισµού είναι όξινα και πλούσια σε διαλυµένα άλατα βαρέων µετάλλων, επειδή περιέχει και θειούχα άλατα, µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται όξινο περιβάλλον και να ρυπαίνεται ο υδροφόρος ορίζοντας µε βαρέα µέταλλα.

Ύστερα από τον εµπλουτισµό και το στέγνωµα, γίνεται η φόρτωση του µεταλλεύµατος σε πλοία, χωρίς τη λήψη των απαραίτητων µέτρων προστασίας για την αποφυγή ρύπανσης της θάλασσας, και µεταφέρεται στο εργοστάσιο της Λάρυµνας, όπου γίνεται πυροµεταλλουργική επεξεργασία για την εξαγωγή προϊόντος σιδηρονικελίου (µε ποσοστό νικελίου 19-29 %).

Στη µονάδα της Λάρυµνας µεταφέρονται 1.100.000 τόνοι εµπλουτισµένου µεταλλεύµατος ετησίως και, µετά την επεξεργασία του, η σκουριά αποτίθεται στη θάλασσα του Βόρειου Ευβοϊκού, µε όλες τις γνωστές καταστροφικές συνέπειες για το οικοσύστηµα. Η σκουριά περιλαµβάνει βαρέα µέταλλα όπως νικέλιο, χρώµιο, κάδµιο και υδράργυρο. Υπολογίζεται ότι από τα 2 εκατοµµύρια τόνους σκουριάς που παράγεται κατά έτος, το ένα εκατοµµύριο τουλάχιστον ρίχνεται στο Βόρειο Ευβοϊκό, ενώ το υπόλοιπο πωλείται σε τσιµεντοβιοµηχανίες. Από διάφορες µετρήσεις και αναλύσεις που έχουν γίνει στα αλιεύµατα της περιοχής προκύπτει ότι η περιεκτικότητά τους σε τοξικά βαρέα µέταλλα είναι τόσο υψηλή, που η µακρόχρονη κατανάλωσή τους ενέχει κινδύνους για τη δηµόσια υγεία. Υπάρχουν έρευνες του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών για την ρύπανση του Β. Ευβοϊκού από την ΛΑΡΚΟ (Πηγή: ΣΚΑΪ, www.skai.gr/master_story.php?id=103200).

Σύµφωνα µε µία άποψη (ανάµεσα στους υποστηρικτές της, ο Αθ. Παντελόγλου, βιοχηµικός µηχανικός και µέλος του ινστιτούτου ΙΤΑΠ, γνωστός από την υπόθεση Ασωπού Οινοφύτων) στα λιµνάζοντα νερά ανοιχτών ορυχείων όπως της ΛΑΡΚΟ, δηµιουργείται το φαινόµενο της όξινης απορροής: νερό, οξυγόνο της ατµόσφαιρας και


θειάφι από τα µεικτά θειούχα µεταλλεύµατα δηµιουργούν θειικό οξύ το οποίο διαλύει τα άλατα των βαρέων µετάλλων που κατεισδύουν αργά στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Σύµφωνα µε αυτή την άποψη αυτός είναι ο κυριότερος µηχανισµός ρύπανσης των υδάτων µε βαρέα µέταλλα σε περιοχές µεικτών θειούχων πετρωµάτων.

Για την ακρίβεια, στα ανοιχτά ορυχεία µικτών θειούχων µεταλλευµάτων σιδηροπυρίτη και σε σκληρά πετρώµατα, υλοποιείται το φαινόµενο της "όξινης απορροής"(acid drainage), ονοµαζόµενο επίσης και 'Hard rock acid drainage' (όξινες απορροές σκληρών βράχων). Το φαινόµενο αυτό χαρακτηρίζεται από τη χηµεία της µακρόχρονης επαφής του συσσωρευµένου νερού µε τα θειούχα χώµατα των αποκαλύψεων, παρουσία ατµοσφαιρικού οξυγόνου, όπου προχωρά σε µια σειρά από οξειδαναγωγικές αντιδράσεις, σχηµατίζοντας θειικό οξύ και ελευθερώνοντας διαλυτά ιόντα βαρέων µετάλλων σε όξινο Ρh στη µάζα των λιµναζόντων υδάτων. Το "κοκτέιλ" αυτό στη συνέχεια κατεισδύει αργά στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Αυτός είναι ο κυριότερος µηχανισµός ρύπανσης των υδάτων µε βαρέα µέταλλα σε περιοχές ανοικτών ορυχείων µικτών θειούχων πετρωµάτων. Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρεται εκτενώς σαν η αιτία που έχει δώσει τεκµηριωµένα τα σοβαρότατα επεισόδια τοξικής ρύπανσης, υπόγειων και επιφανειακών υδάτων µε βαρέα µέταλλα. Στη νέα Ευρωπαϊκή νοµοθεσία, για την οργάνωση και λειτουργία «των ανοιχτών ορυχείων», περιλαµβάνονται ειδικές διατάξεις και προφυλάξεις για την αποφυγή του φαινοµένου αυτού.

Η άποψη αυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι η ΛΑΡΚΟ εφαρµόζει µια ολοκληρωµένη υδροµεταλλουργική µέθοδο παραγωγής νικελίου για την αξιοποίηση των φτωχών οξειδωµένων νικελιούχων (λατεριτικών) κοιτασµάτων. Η µέθοδος αυτή έχει εφευρεθεί από το Εργαστήριο Μεταλλουργίας της σχολής Μηχανικών Μεταλλείων-Μεταλλουργών και έχει ονοµασθεί HELLAS (HEap Leaching LateriteS, βλ. σχετικά ΕΚΧΥΛΙΣΗ ΦΤΩΧΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΑΤΕΡΙΤΩΝ ΣΕ ΣΩΡΟΥΣ ΜΕ ΑΡΑΙΟ ΘΕΙΙΚΟ ΟΞΥ στο http://www.zabetakis.net/?p=1821 και στο http://www.zabetakis.net/files/images/heap_leaching_laterites.pdf ).

Αυτή η αιτία ρύπανσης των υδάτων λειτουργεί για χρόνια στην περιοχή. Όµως αυτό κρύβεται και αποσιωπάται µέχρι σήµερα. Κατ' αυτό τον τρόπο, ερµηνεύεται η συνύπαρξη χρωµίου, νικελίου, και ψευδαργύρου στα νερά της Μεσσαπίας. Ακόµη έχει εκφρασθεί η άποψη ότι, αν γίνουν συστηµατικές δειγµατοληψίες και πιστοποιηµένης ποιότητας αναλύσεις υδάτων σε όλη την περιοχή, θα ανιχνευθεί η παρουσία µετρήσιµων ποσοτήτων µόλυβδου και υδράργυρου στα υπόγεια ύδατα.

Ακόµη η εταιρεία ευθύνεται και για ρύπανση στην ακόλουθη περίπτωση. Στο δ.δ. Σταυρού, 150 µέτρα µακριά από την υδρευτική πηγή του χωριού, είναι εγκατεστηµένη η βάση συντήρησης - επισκευής των µηχανηµάτων εκσκαφής και των βαρέων οχηµάτων µεταφοράς µεταλλεύµατος των ορυχείων της ΛΑΡΚΟ. Εκεί αλλάζουν τα λάδια των οχηµάτων και τα καµένα µηχανόλαδα τα πετάνε σε µια τρύπα του συνεργείου, από όπου µε σωλήνα, καταλήγουν σε µια ανοιχτή τσιµεντένια δεξαµενή και από εκεί στη ρεµατιά κοντά στην υδρευτική πηγή. Θεωρητικά τα στέλνουν εκεί για αποθήκευση και από εκεί προωθούνται για την κατάλληλη διαχείρισή τους (ανακύκλωση, αδρανοποίηση και αποθήκευση κλπ). Η ανοιχτή δεξαµενή συγκέντρωσης καµένων µηχανόλαδων της ΛΑΡΚΟ είναι συνήθως υπερχειλισµένη και η γύρω περιοχή διαποτισµένη από τα καµένα µηχανόλαδα., τα οποία τρέχουν µε φυσική ροή προς την υδρευτική γεώτρηση του χωριού (σχετική µαρτυρία του γεγονότος στο http://www.servitoros.gr/news/view.php/25646/).


Η συµπεριφορά γενικότερα της εταιρείας στην περιοχή θυµίζει όπως λέγεται «νονό», εφαρµόζοντας δια των στελεχών και οργάνων της την τακτική του εκβιασµού και της απειλής στο πλαίσιο της τοπικής κοινωνίας και αυτοδιοίκησης. Είναι απαράδεκτο οι τοπικές εξουσίες να εµφανίζουν επί σειρά ετών µια πρωτοφανή απάθεια και ανοχή, η οποία στην ουσία ευνοεί την τεράστια περιβαλλοντική καταστροφή, καθιστώντας τους λίγους πλουσιότερους και τους πολλούς δηλητηριασµένους. Και είναι εξωφρενικό το γεγονός ότι επισήµως αποκρύπτεται η εξορυκτική δραστηριότητα της εταιρείας από κάθε σχετική τοπική ανάλυση περιβαλλοντικών πιέσεων.

Καταλήγοντας, µπορούµε να πούµε ότι η χάριν του µεταλλεύµατος ληστρική εκµετάλλευση της Μεσσαπίας από την εταιρεία ΛΑΡΚΟ, σε συνδυασµό µε τον καθοριστικό ρόλο της σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, έχει οδηγήσει τον τόπο σε καθεστώς οµηρίας. Η αδιαφορία για την υγεία των κατοίκων, η απαξίωση και σταδιακή καταστροφή του περιβάλλοντος, η ποικιλότροπη ρύπανση και µόλυνση, έχουν πλέον γίνει κανόνας λειτουργίας της εταιρείας. Παρ' όλα αυτά, κανένα µέτρο δεν λαµβάνεται κατά της ΛΑΡΚΟ από την Τοπική Αυτοδιοίκηση, προκειµένου να περιοριστεί και να παύσει επιτέλους η παραβατική έως εγκληµατική δράση της εις βάρος της δηµόσιας υγείας.

4.1.2 Ο ρόλος άλλων βιομηχανιών και η μεταφερόμενη ρύπανση Στην αναφερόµενη στην προηγούµενη ενότητα ερµηνεία περί της δηµιουργίας Cr 6

στα ανοιχτά ορυχεία της ΛΑΡΚΟ έχει υπάρξει σηµαντικός αντίλογος και αντιπαράθεση (σχετικά στο «Το Cr(VI) και από που προέρχεται (πάντως όχι από το Cr(III))», στο http://kontodespoti.blogspot.com/2010/02/crvi-criii.html ).

Υποστηρίζεται και η άποψη ότι δεν ανιχνεύεται στο χώµα της περιοχής τρισθενές χρώµιο σε τέτοια ποσότητα ώστε να µετατρέπεται σε εξασθενές και µάλιστα σ' αυτές τις συγκεντρώσεις. Εποµένως σύµφωνα µε αυτή την θέση το εξασθενές χρώµιο οφείλει την ύπαρξη του είτε σε µεταφερόµενους ρύπους είτε σε άλλες µεταλλουργικές µονάδες της περιοχής.

Η σηµερινή δραµατική κατάσταση των υπόγειων υδάτων του δήµου Μεσσαπίων δεν αποτελεί ξαφνική ανακάλυψη. Γίνεται αποδεκτό ότι η ύπαρξη αυτών των βαρέων µετάλλων στο νερό συνδέεται µε την ανεξέλεγκτη διάθεση τοξικών και επικινδύνων αποβλήτων βιοµηχανιών της περιοχής. Επιπλέον όµως στα γύρω χωριά εδώ και τέσσερα τουλάχιστον χρόνια είναι διάχυτη η φήµη ότι βυτία και φορτηγά µε τοξικά απόβλητα από εταιρείες επεξεργασίας µετάλλου στη Βοιωτία έρχονται βράδυ σε εγκαταλειµµένα νταµάρια της ΛΑΡΚΟ ή µέσα στο δάσος και «αδειάζουν». Εδώ θα πρέπει να επισηµανθεί ότι και στο λαθρεµπόριο αποβλήτων ο ρόλος της ΛΑΡΚΟ είναι καθοριστικός. Γιατί η εναπόθεση αυτών εντός των ορυχείων της γίνεται προφανέστατα εις γνώσιν της, αφού τα ορυχεία της είναι φυλασσόµενα και κλειστά. Άρα οι µεταφορείς χρειάζονται την άδεια των υπαλλήλων της εταιρίας για να µπορέσουν να αδειάσουν το φορτίο τους (αναλυτικά πληροφορίες και στοιχεία για αυτό στην µηνυτήρια αναφορά του συλλόγου ΤΑΝΑΪΣ στον Εισαγγελέα Πληµµελειοδικών Χαλκίδος, αναδηµοσιευµένη στο http://www.servitoros.gr/news/view.php/26884/).

Οι τιµές για τη µίσθωση ενός τέτοιου οχήµατος κυµαίνονται από 8 έως 10 χιλιάδες ευρώ, τη στιγµή που για να σταλούν τα φορτία στη Γερµανία, όπου αδρανοποιούνται, χρειάζονται 30 χιλιάδες.


Στις 7 ∆εκεµβρίου 2008 εντοπίστηκαν περίπου 300 τόνοι αποβλήτων σε σακιά στο δάσος Τριάδας τα οποία εµπεριείχαν χρώµιο, κάδµιο, µόλυβδο και άλλα βαρέα µέταλλα και σύµφωνα µε έγγραφο της Περιφέρειας προκαλούσαν έκλυση τοξικών εύφλεκτων αερίων. Από αυτά έχουν αποσυρθεί µόνο 70 τόνοι. Οι υπόλοιποι παραµένουν στη θέση τους, ριγµένοι σε αρκετά σηµεία του δάσους κοντά στο δρόµο εδώ και πάνω από έναν χρόνο. Ακόµη 50-60 τόνοι έχουν βρεθεί στη θέση Κουτσουρή, προς το διαµέρισµα Σταυρού και στη θέση Καµαρίτσα, όπου είναι θαµµένα (σύµφωνα µε δηλώσεις του Ν.. Χασάνδρα, από την ΓΑΙΑ. Η ύπαρξη αυτών των απορριµάτων εντός των δασών και στο πλάϊ των δρόµων της περιοχής είναι απολύτως τεκµηριωµένη).

Οι βιοµηχανίες και βιοτεχνίες που επεξεργάζονται µεταλλουργικά παράγωγα, φέρουν µερίδιο ευθύνης για την ανίχνευση εξασθενούς χρωµίου στον υδροφόρο ορίζοντα. Μέχρι σήµερα έχει προκύψει ευθύνη για τις εταιρείες Χ. ΚΑΙ Π. ΜΕΛΙΓΓΩΝΗ & ΣΙΑ Ο.Ε.Β.Ε και ΒΙΟΜΑΛ ΑΕ (και οι δύο µε έδρα τον Βατώντα Ν. Αρτάκης). Σύµφωνα µε τα στοιχεία των Υπηρεσιών της Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης, προκύπτει πλήθος βεβαιωµένων παραβάσεων όσον αφορά στην τήρηση των περιβαλλοντικών όρων και τη διάθεση των αποβλήτων. Η συµµόρφωση των µονάδων αυτών προς τους κανόνες του υφιστάµενου θεσµικού πλαισίου είναι σχεδόν ανύπαρκτη, επειδή οι διαδικασίες επιβολής κυρώσεων και προστίµων είναι χρονοβόρες και πολυδαίδαλες. Οι πολιτικοί προϊστάµενοι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης ακυρώνουν στην πράξη κάθε υπηρεσιακό έλεγχο, έτσι που η λειτουργία τούτων των µονάδων καθίσταται ανεξέλεγκτη, µε αποτέλεσµα να απορρίπτονται οπουδήποτε τεράστιες ποσότητες τοξικών στερεών αποβλήτων από µεταλλουργικά εργοστάσια, καθώς και σπογγώδη τοξικά απόβλητα ξαφρίσµατος κραµάτων δευτερογενούς χύτευσης αλουµινίου.

Η λειτουργία και άλλων βιοµηχανικών µονάδων επιφανειακής επεξεργασίας µετάλλων, χρωµάτωσης και ηλεκτροστατικής βαφής µε χρώµιο, επιβαρύνει ακόµα περισσότερο την περιβαλλοντική ρύπανση, αφού τόσο η αδειοδότηση όσο και ο έλεγχος λειτουργίας τους τίθενται σε αµφισβήτηση, καθότι δεν τηρούν τους στοιχειώδεις κανόνες διάθεσης των υγρών τοξικών αποβλήτων (βάσει βεβαιωµένων παραβάσεων).

Επειδή, µάλιστα, µεγάλες ποσότητες υποπροϊόντων επεξεργασίας αλουµινίου µεταφέρονται από τα Οινόφυτα σε εργοστάσια της Κεντρικής Εύβοιας και δεν πραγµατοποιούνται ουσιαστικοί έλεγχοι από τους αρµοδίους, συµβαίνει να καταλήγουν παράνοµα στα γειτονικά δάση, όπως πρόσφατα αποκαλύφθηκε από τους περιβαλλοντικούς συλλόγους του ∆ήµου Μεσσαπίων. Την τοξικότητα και επικινδυνότητα των συγκεκριµένων αποβλήτων έχει βεβαιώσει το Γενικό Χηµείο του Κράτους (Γ.Χ.Κ.), αλλά παρ' όλα αυτά παραµένουν ακόµα στη θέση τους.

Άλλωστε είναι γνωστό ότι δεν υπάρχει στη χώρα µας το απαιτούµενο από την κοινοτική νοµοθεσία δίκτυο για την ασφαλή απόθεση τοξικών και επικινδύνων αποβλήτων µε αποτέλεσµα να απορρίπτονται παράνοµα και ανεξέλεγκτα περί τις 600.000 τόνοι τέτοιων αποβλήτων κατ' έτος. Γι' αυτόν ακριβώς το λόγο η Ελλάδα καταδικάστηκε από το ∆ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων .

4.2 Ως προς τα νιτρικά και τους άλλους ρύπους Η πρώτη πηγή αυτών των ρύπων είναι η αγροτική παραγωγή που γίνεται µε τις

συνήθεις µεθόδους της γεωργίας στην σηµερινή Ελλάδα: υπερκατανάλωση λιπασµάτων και γεωργικών φαρµάκων.


Η δεύτερη όµως πηγή αυτών των ρύπων στην συγκεκριµένη περιοχή και µάλιστα αυτή που προκαλεί την µεγάλη επιπρόσθετη επιβάρυνση είναι οι επιχειρήσεις παραγωγής κρέατος. Μεγάλες χοιροτροφικές και πτηνοτροφικές µονάδες είναι εγκατεστηµένες κυρίως µεταξύ των ποταµών Λήλαντα και Μεσσάπιου. Αυτές ευθύνονται για τη µόλυνση των υδάτων, τόσο λόγω των λυµάτων τους όσο και λόγω της απόθεσης µεγάλων ποσοτήτων χηµικών ουσιών, όπως ολικού και οργανικού άνθρακα (αντιβιοτικά, φάρµακα και COD). Περιέργως, όµως, τα ευρήµατα αυτά δεν αξιολογούνται από τις αρµόδιες υπηρεσίες Α' και Β' βαθµού της Τοπικής Αυτοδιοίκησης σύµφωνα µε την ισχύουσα νοµοθεσία.

5. Τα αποτελέσματα

5.1 Για την υγεία των κατοίκων Μέχρι σήµερα δεν έχουν γίνει έρευνες για τις επιπτώσεις της ρύπανσης στους

κατοίκους της περιοχής. Υπάρχει διάχυτη ανησυχία στον τοπικό πληθυσµό, αλλά ανησυχία και στους κατοίκους των γειτονικών περιοχών και ακόµη και στην Χαλκίδα πρωτεύουσα του νοµού και αστικό κέντρο µε 100.000 και πλέον πληθυσµό.

Σύµφωνα µε την Πολ. Νικολοπούλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών, πρόκειται για σοβαρό θέµα δηµόσιας υγείας, όχι µόνο του τωρινού αλλά και του αυριανού πληθυσµού. Η συχνότητα εµφάνισης νεοπλασιών, ιδιαίτερα του λεµφικού συστήµατος, συνδέεται µε έκθεση σε χηµικές τοξικές ουσίες όπως τα βαρέα µέταλλα -κάδµιο, νικέλιο, χρώµιο κ.λπ.- αλλά και εντοµοκτόνα και φυτοφάρµακα.

Σύµφωνα µε τον ωτορινολαρυγγολόγο Ν. Αρτάκης Αντ. Χαραλαµπόπουλο παρατηρείται µεγάλη συχνότητα καρκίνων στους λεµφαδένες. Υποστηρίζει ότι τα νεοπλάσµατα λεµφαδένων στην περιοχή της Αρτάκης είναι πολύ συχνότερα απ' ό,τι στην Αθήνα.

5.2 Για την οικονομία Η Μεσσαπία έχει γεωργική παραγωγή, κτηνοτροφία, αλιεία, δασικά προϊόντα,

τουρισµό, µεταποιητική βιοµηχανία και υπηρεσίες. Στην περιοχή απασχολούνται περί τους 8500 εργαζόµενους µε πρώτο κλάδο απασχόλησης την γεωργία. Πιθανολογείται ότι οι θέσεις εργασίας τα επόµενα χρόνια θα µπορούσαν να διπλασιαστούν (παρουσιάζεται αύξηση του τοπικού πληθυσµού και δεν υπάρχει αποµάκρυνση πληθυσµού λόγω αστυφιλίας). Οι απασχολούµενοι στο µεταλλευτικό κλάδο είναι µόνο περίπου 150 εργαζόµενοι.

Η όλη περιοχή, µε κύρια την γεωργοκτηνοτροφική χρήση της, εκ πρώτης όψεως δεν θα έπρεπε να αντιµετωπίζει το πρόβληµα των βαρέων µετάλλων. Όµως σύµφωνα και µε όσα έχουν µέχρι τώρα παρατεθεί φαίνεται καθαρά ότι έχει υπάρξει µια στρεβλή τοπική οικονοµική ανάπτυξη, µέσα στην οποία βρίσκονται καλά κρυµµένα µυστικά. Η ανάπτυξη αυτή σαφώς υπηρέτησε και υπηρετεί τα βραχυπρόθεσµα αλλά µεγάλα συµφέροντα λίγων ισχυρών και θυσιάζει τους φυσικούς πόρους και τη ζωή και υγεία των πολλών.


5.2.1 Γεωργική παραγωγή Η επιρροή των αγροτικών προϊόντων από την ρύπανση είναι δεδοµένη. Το

καινούργιο ζητούµενο για την περιοχή είναι η επίδραση που έχουν τα βαρέα µέταλλα και κυρίως το Cr 6 στα παραγόµενα προϊόντα. Μέχρι τώρα υπήρχε η αντίληψη ότι το Cr 6 επιβαρύνει µόνο το ριζικό σύστηµα των φυτών και ως εκ τούτου επικίνδυνα για κατανάλωση είναι τα φυτά µε βολβούς κλπ και γενικότερα αυτά που καταναλώνουµε το τµήµα τους που αναπτύσσεται εντός του εδάφους, δηλαδή οι πατάτες, καρότα, κρεµµύδια, σκόρδα, παντζάρια, πράσα κλπ.

Στο πλαίσιο έρευνας από το Εργαστήριο Γεωργικής Υδραυλικής του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών, η οποία ανατέθηκε από την Αναπτυξιακή Ευβοίας Α.Ε., διενεργήθηκαν αναλύσεις σε λαχανικά που καλλιεργούνται στους Νοµούς Ευβοίας και Βοιωτίας. Όπως φαίνεται στα αποτελέσµατα, σε µαρούλια φυτωρίου ανιχνεύθηκαν έως 3,6 µικρογραµµάρια ανά κιλό ξηρών φύλλων. Επιπλέον, στα φύλλα λάχανου οι συγκεντρώσεις έφτασαν τα 1,8 µικρογραµµάρια ανά αποξηραµένο κιλό. Παρά τις επιφυλάξεις από µερίδα ειδικών για την εγκυρότητα των µετρήσεων, επειδή στην προετοιµασία του κάθε δείγµατος πριν από την ανάλυση χρησιµοποιούνται πυκνά οξέα τα οποία µετατρέπουν το χρώµιο σε εξασθενές, αλλοιώνοντας αυξητικά τα αποτελέσµατα, το βέβαιο είναι ότι τα προϊόντα γης της περιοχής έχουν µολυνθεί (http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&ct=1&artId=4558152) µε συνεπακόλουθο την καταβαράθρωση του αγροτικού εισοδήµατος.

5.2.2 Υπόλοιποι οικονομικοί κλάδοι ∆υσµενής επίδραση υπάρχει στον τουρισµό, την ανάπτυξη δευτερογενούς

κατοικίας (παραθεριστικής) και θα υπάρξει και επιβάρυνση στην λειτουργία των ΤΕΙ Χαλκίδας που λειτουργούν στα Ψαχνά και φιλοξενούν 3500 σπουδαστές.

6. Το ρυθμιστικό πλαίσιο 6.1 Έλεγχοι στο νερό Οι έλεγχοι στο νερό από τη συντεταγµένη πολιτεία είναι εξαιρετικά

αποσπασµατικοί αφού οι εµπλεκόµενοι ελεγκτικοί µηχανισµοί είναι πολυδιασπασµένοι: το νερό στα ποτάµια και στις λίµνες ελέγχεται από την Ειδική Υπηρεσία Επιθεωρητών Περιβάλλοντος (ΕΥΕΠ) του ΥΠΕΚΑ, το νερό των γεωτρήσεων ελέγχεται από το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) του (πρώην) υπουργείου Ανάπτυξης, ενώ το νερό στις βιοµηχανίες των τροφίµων ελέγχεται από τον ΕΦΕΤ του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων και το εµφιαλωµένο νερό από το υπουργείο Υγείας.


6.2 Μία προσέγγιση στο νομικό πλαίσιο Το βασικό ρυθµιστικό πλαίσιο για το νερό αποτελείται από την οδηγία 2000/60/ΕΚ

(ιδίως άρθρο 7) που µεταφέρθηκε στο εσωτερικό δίκαιο µε το Ν 3199/2003 και το Π.∆ 51/2007 (ΦΕΚ Α 54/8-3-2007), από την οδηγία 80/68/ΕΟΚ περί προστασίας των υπόγειων υδάτων από τη ρύπανση που προέρχεται από ορισµένες επικίνδυνες ουσίες όπως τροποποιήθηκε και από την οδηγία 98/83/ΕΚ για την ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης που µεταφέρθηκε στο εσωτερικό δίκαιο µε την ΚΥΑ αριθ. Υ2/2600/2001 (ΦΕΚ Β 892/11-7-2001) όπως τροποποιήθηκε µε την ΚΥΑ αριθ. ∆ΥΓ2/Γ.Π. οικ. 38295/2007 (ΦΕΚ Β 630/26-4-2007).

Ειδικότερα, στο άρθρο 4§1 της οδηγίας ορίζεται ότι τα κράτη µέλη απαγορεύουν κάθε άµεση απόρριψη ουσιών που αναφέρονται στον κατάλογο Ι. Στον κατάλογο Ι που αναφέρεται στο Παράρτηµα της οδηγίας ορίζεται ότι περιλαµβάνονται στον εν λόγω κατάλογο «ουσίες που έχουν αποδεδειγµένα καρκινογόνο, µεταλλαξιογόνο ή τερατογόνο ιδιότητα µέσα στο υδάτινο περιβάλλον ή µέσω αυτού» (αριθ. 4 του καταλόγου Ι). Σ' αυτή την κατηγορία εµπίπτει το Cr 6, σύµφωνα µε την US Environmental Protection Agency και άλλους επιστηµονικούς οργανισµούς.

Στο άρθρο 4 παρ. 1 ΚΥΑ αριθ. ∆ΥΓ2/Γ.Π. οικ. 38295/2007 (ΦΕΚ Β 630/26-4-2007) αναφέρεται ότι «το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης είναι υγιεινό και καθαρό εφόσον είναι απαλλαγµένο µικροοργανισµών και παρασίτων και οποιωνδήποτε ουσιών σε αριθµούς και συγκεντρώσεις που αποτελούν ενδεχόµενο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία». Στο άρθρο 1.1α) της ίδιας ΚΥΑ ως «νερό ανθρώπινης κατανάλωσης» ορίζεται «το νερό είτε στη φυσική του κατάσταση είτε µετά από επεξεργασία που προορίζεται για πόση, µαγείρεµα, παρασκευή τροφής ή άλλες οικιακές χρήσεις, ανεξάρτητα από την προέλευση του και από το αν παρέχεται από δίκτυο διανοµής, από βυτίο ή σε φιάλες ή δοχεία». Τέλος, στο άρθρο 1.8 της ίδιας ΚΥΑ αναφέρεται ότι οι ∆.Ε.Υ.Α. είναι υπεύθυνες για την τήρηση των οριζόµενων στην ΚΥΑ δηλαδή για την παροχή υγιεινού και καθαρού νερού.

Όσον αφορά την ρύπανση του Ευβοϊκού κόλπου από την ΛΑΡΚΟ, αυτή συνιστά παραβίαση διατάξεων της εθνικής περιβαλλοντικής νοµοθεσίας αλλά και των Οδηγιών 2000/60/ΕΚ για τα ύδατα (παράκτια), 2000/61/EK για τη ρύπανση του υδάτινου περιβάλλοντος από επικίνδυνες ουσίες και 91/689/ΕΟΚ για τα επικίνδυνα απόβλητα.

7. Η αντιμετώπισή του προβλήματος Το πρόβληµα της ρύπανσης της Μεσσαπίας, Κεντρικής Εύβοιας και Β. Ευβοϊκού

τεκµηριώνεται από πολλών ετών. Όµως τα αποκαλυφθέντα στοιχεία του τελευταίου έτους το αναγάγουν σε ένα από τα πιο µεγάλα περιβαλλοντικά προβλήµατα της Ελλάδας. Αρµόδιοι για την αντιµετώπισή του, την παροχή προσωρινών λύσεων στις επείγουσες περιπτώσεις και οριστικής διευθέτησής του και τελικής εξάλειψης είναι: α) η κεντρική διοίκηση του κράτους δια των αρµοδίων οργάνων και υπηρεσιών β) τα πρωτοβάθµια και δευτεροβάθµια όργανα τοπικής αυτοδιοίκησης και γ) όλως επικουρικώς αλλά ευλόγως στα πλαίσια µιας δηµοκρατικής και ανοιχτής κοινωνίας οι πολίτες και οι κάτοικοι της περιοχής. Για τους τρεις αυτούς παράγοντες ισχύουν σε γενικές γραµµές τα επόµενα.


7.1 Πολιτικές μέχρι τώρα 7.1.1 Δημόσιες Ενώ η ελληνική πολιτεία γνωρίζει από πολλά έτη τα προβλήµατα των υδάτων της

κεντρικής Εύβοιας αλλά και του Β. Ευβοϊκού κόλπου τίποτε δεν έχει πράξει µέχρι σήµερα. Το γεγονός της γνώσης είναι αδιαµφισβήτητο αφού υπάρχουν οι δηµοσιοποιηµένες µελέτες του υπουργείου Ανάπτυξης. Πάρα ταύτα και ακόµη και κατά τους τελευταίους δέκα µήνες που αποκαλύφθηκε και τεκµηριώθηκε η ρύπανση µε βαρέα µέταλλα η κεντρική διοίκηση και η πολιτική ηγεσία του τόπου τουλάχιστον αδιαφόρησε και σαφώς προσπάθησε να παρακάµψει το πρόβληµα.

Έπειτα από την αποκάλυψη της εφηµερίδας ΤΑ ΝΕΑ (2/2/2010) για την έρευνα του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου που εντόπισε υψηλές συγκεντρώσεις εξασθενούς χρωµίου στα υπόγεια ύδατα της Εύβοιας, ήρθαν στο φως τα πρακτικά συνεδρίασης της Επιτροπής Περιβάλλοντος της Βουλής κατά την οποία ο γενικός επιθεωρητής Περιβάλλοντος παραδέχτηκε πως «υπάρχει σοβαρό ενδεχόµενο τα απόβλητα να µεταφέρονται µε βυτία από τον Ασωπό στη Μεσσαπία».

Στη συνεδρίαση που έγινε την Τετάρτη 27 Ιανουαρίου, ο γενικός επιθεωρητής κ. Μέρκος επισήµανε πως «υπάρχει σοβαρό ζήτηµα ακόµη για το πόσιµο νερό. ∆ιανέµεται νερό από δεξαµενές εµφιαλωµένο. ∆υστυχώς, σε νερό που διατίθεται στην περιοχή των Μεσσαπίων της Εύβοιας διαπιστώθηκαν απαράδεκτα υψηλές συγκεντρώσεις χρωµίου. Κατά πάσα πιθανότητα στη Μεσσαπία µεταφέρθηκαν τα απόβλητα του Ασωπού». Ο γενικός επιθεωρητής Περιβάλλοντος ανέφερε πως ενδεχοµένως χρησιµοποιούνταν βυτία στα οποία τοποθετούσαν µισά αστικά και µισά βιοµηχανικά απόβλητα, ή αναµείγνυαν τις επικίνδυνες ουσίες µε οικοδοµικά ή απορροφητικά υλικά και στερεά απόβλητα. Ακόµη ο γενικός επιθεωρητής είπε ότι «Τα έχουµε βρει πλέον, τα βρίσκουµε στη Μεσσαπία σε περιοχή όπου δεν δικαιολογείται από τη βιοµηχανική δραστηριότητα να βρίσκουµε συγκεντρώσεις χρωµίου σε νερό γεωτρήσεων που υδροδοτεί περιοχές, κοινότητες (µε) τιµές 130».

Για το θέµα αυτό υποβλήθηκε ερώτηση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τον Νοέµβριο του 2009 προς τον Επίτροπο Περιβάλλοντος (Στ. ∆ήµας). Η ερώτηση αφορούσε την οικολογική κατάσταση των υδάτων των λιµνών της Β. Ελλάδας, τη ρύπανση υδάτων στο ∆ήµο Μεσσαπίας στην Εύβοια από τοξικά απόβλητα και τον Αχελώο. Και στις τρεις απαντήσεις που δόθηκαν έγινε αναφορά στην οδηγία για τα νερά 2000/60/ΕΚ και για την ακρίβεια έγινε αναφορά στα ακόλουθα (που σε γενικές γραµµές σκιαγραφούν ένα γενικό πλαίσιο του τι ισχύει για την ελληνική πολιτεία και τις πολιτικές της και τις υποχρεώσεις της για τα νερά):

• Στην ανάγκη κατάρτισης σχεδίων διαχείρισης λεκανών απορροής, τα οποία τα κράτη µέλη είχαν την υποχρέωση να εκπονήσουν έως τις 22/12/09 (άρθρο 13) και να τα διαβιβάσουν στην Επιτροπή έως τις 22/03/10 και τα οποία επιβάλλεται να περιλαµβάνουν χάρτη των δικτύων παρακολούθησης, τα αποτελέσµατα των προγραµµάτων παρακολούθησης καθώς και πληροφορίες σχετικά µε την οικολογική κατάσταση λιµνών, ποταµών, κλπ

• Στην υποχρέωση των κρατών µελών να διαµορφώσουν δίκτυα παρακολούθησης και να ενηµερώσουν σχετικά την Επιτροπή. Η υποχρέωση αυτή έπρεπε να έχει εκπληρωθεί µέχρι τις 22/03/07 (άρθρο 8). Το 2007 η Επιτροπή κίνησε τη


διαδικασία αριθ. 2007/2490 κατά της Ελλάδας, επειδή παρέλειψε να την ενηµερώσει σχετικά µε τα δίκτυα παρακολούθησης. Το 2009 τα σχετικά στοιχεία εστάλησαν στην Επιτροπή και άρχισε η εξέτασή τους.

• Στο άρθρο 5 της οδηγίας, για το οποίο η ΕΕ είχε εκδώσει έκθεση εφαρµογής το Μάρτιο του 2007. Μέχρι τότε δεν είχε λάβει από την Ελλάδα έκθεση και ως εκ τούτου η Επιτροπή είχε κινήσει τη διαδικασία για παράβαση (υπόθεση αριθ. 2005/2317), η οποία εν συνεχεία τέθηκε στο αρχείο το 2008, µετά την παραλαβή της έκθεσης.

• Για την ρύπανση των υδάτων της Μεσσαπίας ο επίτροπος είχε δηλώσει άγνοια, οφειλόµενη στο γεγονός ότι η Ελλάδα δεν είχε κοινοποιήσει κανένα στοιχείο στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή (η Ελλάδα έχει υποπέσει σε παράβαση και για το σχεδιαζόµενο φράγµα Ψαχνών).

• Ότι στις 10-09-09, το ∆ικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (∆ΕΚ) αποφάνθηκε ότι η Ελλάδα παρέβη (διαδικασία παράβασης C-286/08) τις υποχρεώσεις της που προβλέπονται από την οδηγία 91/689/ΕΟΚ για τα επικίνδυνα απόβλητα σε συνδυασµό µε την οδηγία 2006/12/ΕΚ για τα στερεά απόβλητα και την οδηγία 1999/31/ΕΟΚ.

• Τέλος ας προστεθεί ότι ο φάκελος Ασωπός είχε κλείσει το 2006, αλλά οι διαµαρτυρίες των πολιτών ανάγκασαν την Επιτροπή να ανοίξει πάλι τον φάκελο το 2007.

• Ότι η Ελλάδα θα παραπεµφθεί στο Ευρωπαϊκό ∆ικαστήριο για την απόκρυψη 600.000 τόνων τοξικών αποβλήτων κατ΄ έτος.

Για το τελευταίο, από τα προαναφερόµενα, υπάρχουν σχετικά πολλά δηµοσιεύµατα

του τύπου που µιλούν για παράνοµη µεταφορά τοξικών αποβλήτων από την Ελλάδα σε γειτονικές χώρες, όπως την Βουλγαρία και την Αλβανία (ΤΑ ΝΕΑ, 26/10/2009, Καθηµερινή, 17/12/2009).

Μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου υπουργείου περιβάλλοντος άρχισε να παρατηρείται κάποια αλλαγή στην στάση της πολιτείας στο ζήτηµα της Μεσσαπίας. Ακολούθησε συνάντηση εκπροσώπων του Υπουργείου και της Συντονιστικής Επιτροπής πολιτών και Συλλόγων Μεσσαπίας, των "Ενεργών πολιτών Εύβοιας", και του ΙΤΑΠ (Ινστιτούτου Τοπικής Αειφόρου Ανάπτυξης και Πολιτισµού), στα τέλη Ιανουαρίου 2010, µε κύριο θέµα την τοξική µόλυνση της περιοχής της Κεντρικής Εύβοιας. Μετά την συνάντηση αυτή το Υπουργείο αναγνώρισε την κρισιµότητα του προβλήµατος και της αναγκαιότητας άµεσων και κατεπειγόντων µέτρων και δεσµεύθηκε για την εντατικοποίηση των ελέγχων των επιχειρήσεων µέσα από την ενίσχυση της υπηρεσίας των επιθεωρητών περιβάλλοντος. Τα πρώτα µέτρα για την περιοχή ανακοινώθηκαν εντός του (τρέχοντος) Φεβρουαρίου.

7.1.2 Αυτοδιοικητικές Σε επίπεδο αυτοδιοικητικό µόνο ως τραγική µπορεί σε γενικές γραµµές να

χαρακτηρισθεί η αντιµετώπιση του θέµατος. Και για την ακρίβεια το ορθό είναι να γίνεται λόγος σε µη αντιµετώπιση του θέµατος.

Επικεντρωνώµενοι κυρίως στο θέµα του εξασθενούς χρωµίου µπορούµε να πούµε τα ακόλουθα.


Ο ∆ήµος Μεσσαπίων αντιµετώπισε µε εχθρότητα αυτούς που έκαναν γνωστό το πρόβληµα και άρχισαν να πιέζουν για λύσεις του. Στην συνέχεια ισχυρίσθηκε ανυπαρξία του. Παρουσίασε στοιχεία σύµφωνα µε τα οποία δεν υπήρχε πρόβληµα στο νερό. Έγινε χρήση µετρήσεων του ΙΓΜΕ που µεγάλη αµφιβολία σκόρπισαν για την ορθότητά τους και πιο πολύ για την µεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την δειγµατοληψία και ακόµη πιο πολύ για τα παρουσιαζόµενα συµπεράσµατα. Στο αίτηµα των πολιτών για παροχή βεβαιωµένα καθαρού νερού ο δήµος απάντησε µε το κλείσιµο των γεωτρήσεων που παρουσίαζαν τα υψηλότερα φορτία σε Cr 6 και την προσθήκη στο δίκτυο κάποιων που παρουσιάζονταν ως «καθαρές».

Επιπλέον ο δήµος έκανε µία στην κυριολεξία προπαγάνδα, µε ανακοινώσεις, φωτοτυπίες που µοιραζόντουσαν στον κόσµο και ακόµη και στα σχολεία και παρουσίαζαν το νερό καθαρό και απολύτως κατάλληλο για ανθρώπινη χρήση.

Επειδή λύση δεν δόθηκε στην ανάγκη για παροχή καθαρού νερού στους κατοίκους της περιοχής, τελικά ασκήθηκε αίτηση ασφαλιστικών µέτρων στο Πρωτοδικείο Χαλκίδος µε αυτό το αίτηµα και στρεφόµενη κατά της ∆.Ε.Υ.Α.Μ. (∆ηµοτικής Επιχείρησης Ύδρευσης Αποχέτευσης Μεσσαπίων).

Η Ν.Α. Ευβοίας ακολούθησε λίγο διαφοροποιηµένη γραµµή. Υποστήριξε ότι είχε άγνοια του θέµατος, σαφώς το υποβάθµισε και παρέκαµψε σε κάθε δυνατή περίπτωση και εν τέλει υποστήριξε ότι δεν έχει ούτε ευθύνη ούτε αρµοδιότητα για αυτό. Το Ν.Σ. σε πολλές περιπτώσεις αρνήθηκε την συζήτηση του θέµατος όπως είχε ζητηθεί από µέλη του και παρατάξεις. Χαρακτηριστικό είναι ότι και σε περίπτωση που το συζήτησε, φρόντισε ώστε να συζητηθεί ως τελευταίο της συνεδριάσεως, αφού οι περισσότεροι είχαν αποχωρήσει και πρώτος και κύριος αποχώρησε προ της συζητήσεώς του ο ίδιος ο νοµάρχης.

Σε µια αµφιβόλου χρησιµότητος και εντιµότητος προθέσεων ενέργεια η ΤΕ∆Κ νοµού Εύβοιας ίδρυσε τον «Ενιαίο Συνδέσµο Ελέγχου Ποιότητας Υδάτινων Πόρων Ν. Εύβοιας». Ο σύνδεσµος µέχρι σήµερα έχει προχωρήσει µόνο στην εκλογή προέδρου και εκτελεστικής επιτροπής. Σε αυτόν συµµετέχουν όλοι οι δήµοι και οι κοινότητες του νοµού, πλην των δήµων Χαλκιδέων και Ωρεών.

7.2 Από τους πολίτες Αυτοί που έχουν κινηθεί και κινήσει το όλο θέµα, που λέγεται ρύπανση των υδάτων

στην Μεσσαπία, είναι στο µεγαλύτερο (σχεδόν απόλυτο) βαθµό πολίτες της Εύβοιας µε οικολογική συνείδηση, τοπικές ΜΚΟ (θα διακρίνουµε τους περιβαλλοντικούς συλλόγους ΓΑΙΑ και ΤΑΝΑΪΣ), η κίνηση των «Ενεργών Πολιτών Εύβοιας» και το ∆ίκτυο κινήσεων πολιτών και Συλλόγων Εύβοιας για το Περιβάλλον. Χωρίς τις ενέργειες αυτών των φυσικών και νοµικών προσώπων και συµπράξεων όλα τα σχετικά µε την ρύπανση της Κεντρικής Εύβοιας, είτε τα παλαιότερα που έχουν να κάνουν µε την οργανική κλπ ρύπανση είτε νεότερα που έχουν να κάνουν µε την ρύπανση από βαρέα µέταλλα και κυρίως το Cr 6 θα παρέµεναν άγνωστα, καταχωνιασµένα στα αρχεία του Υπουργείου Ανάπτυξης και τα γραφεία των δηµοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης ή ίσως και του ΙΓΜΕ.

Το µεγάλο σύνολο του τοπικού όµως πληθυσµού µοιάζει να µην θέλει ή να µην µπορεί να πιστέψει το πρόβληµα. Γιατί αν το αποδεχθεί τότε βέβαια βρίσκεται µπροστά στο δίληµµα του τι πρέπει να πράξει. Πως µπορεί να ζήσει κάποιος σε µια περιοχή που το νερό που φθάνει στο σπίτι του είναι δηλητήριο;


Τέλος πρέπει να ειπωθεί ότι οι ευρισκόµενοι σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση αγρότες της περιοχής έχουν αντιµετωπίσει κυρίως µε εχθρότητα τις αποκαλύψεις του τελευταίου έτους γιατί αυτές έχουν τους έχουν θέσει σε δυσκολότατη οικονοµική κατάσταση αφού βλέπουν την παραγωγή τους να εξοβελίζεται από όλες τις αγορές της Ελλάδας.

8. Η λύση

Ένα πλαίσιο µέτρων που θα οδηγήσουν στην οριστική λύση των προβληµάτων και

αποκατάσταση του περιβάλλοντος µακροπρόθεσµα παρουσιάζεται ακολούθως. Ταυτοχρόνως παρουσιάζονται και προτάσεις για άµεσες παρεµβάσεις και ενέργειες αφού η φύση και η ένταση του προβλήµατος του Cr 6 δεν επιδέχεται άλλες καθυστερήσεις και αναβολές.

8.1 Γενικά Μέτρα

1. Ακριβής και λεπτοµερής καταγραφή και αποτίµηση του µεγέθους του προβλήµατος της µόλυνσης στα ύδατα και στη γη, στις περιοχής της Μεσσαπίας, της Ν. Αρτάκης, του Πισσώνα, αλλά και της εγγύς ευρισκοµένης Χαλκίδος. Λεπτοµερής έρευνα της κατάστασης της θάλασσας του Β. Ευβοϊκού.

2. Καταλογισµός ευθυνών και επιβολή ανάλογων προστίµων στους ρυπαντές του υδροφόρου ορίζοντα, των ποταµών Μεσσάπιου και Λήλαντα και του Β. Ευβοϊκού. Τα ποσά που θα καταλογιστούν στους ρυπαντές να είναι άµεσα καταβλητέα και να συγκεντρωθούν σε ειδικό λογαριασµό για να αξιοποιηθούν στην άµεση θεραπεία του προβλήµατος.

3. Έλεγχος στις άδειες λειτουργίας, τις περιβαλλοντικές αδειοδοτήσεις και την εφαρµογή αυτών κατά την λειτουργία τους σε όλες τις επιχειρήσεις της περιοχής Κεντρικής Εύβοιας που παράγουν απόβλητα. Όσες από τις επιχειρήσεις δεν συµµορφωθούν και εφαρµόσουν τις νόµιµες υποχρεώσεις τους σε ένα εύλογο χρονικό διάστηµα να διακόπτουν την λειτουργία τους.

4. Μελέτη των τροφίµων που παράγονται στις περιοχές µε µολυσµένο νερό και επιστηµονική απάντηση στο φλέγον ερώτηµα κατά πόσον αυτά τα τρόφιµα είναι ασφαλή.

5. Καταλογισµός ευθυνών στην τοπική και νοµαρχιακή αυτοδιοίκηση για την αδιαφορία και την έλλειψη κάθε µέτρου και πρωτοβουλίας από την πλευρά τους για την αντιµετώπιση του προβλήµατος, παρά τις συνεχείς προειδοποιήσεις των συλλόγων και των κινήσεων πολιτών.

6. Αυτεπάγγελτη κίνηση της δικαιοσύνης και των αρµόδιων διωκτικών υπηρεσιών για τα τελούµενα περιβαλλοντικά και ποινικά αδικήµατα.

8.2 Άμεσα Μέτρα

1. ∆ιασφάλιση καθαρού νερού στους κατοίκους της περιοχής Μεσσαπίων και γενικότερα της Κεντρικής Εύβοιας και της Χαλκίδας. Άµεση διακοπή της λειτουργίας των γεωτρήσεων που συνεχίζουν να τροφοδοτούν µε ρυπασµένο νερό το δίκτυο ύδρευσης του ∆ήµου Μεσσαπίων.


2. ∆ιενέργεια επιδηµιολογικής µελέτης στους κατοίκους της περιοχής Μεσσαπίας, Ν.Αρτάκης, Πισσώνα.

3. Συγκέντρωση και έλεγχος των τοξικών αποβλήτων που έχουν εναποτεθεί στην περιοχή της Μεσσαπίας σε ασφαλές και ελεγχόµενο µέρος. Ανάλυση τους και εντοπισµός των δηµιουργών τους και παραδειγµατική τιµωρία αυτών και του κυκλώµατος διακίνησής των. Προώθηση τους σε ασφαλές µέρος και διαχείριση από εξουσιοδοτηµένες επιχειρήσεις µε επιβάρυνση του κόστους στους παραγωγούς των αποβλήτων αυτών.

4. Κλείσιµο των επιχειρήσεων της περιοχής που συλλαµβάνονται να µολύνουν τον υδροφόρο ορίζοντα, τα ποτάµια, τη γη και τη θάλασσα. Έλεγχος και αστυνόµευση της περιοχής της Μεσσαπίας και του Λήλαντα ποταµού σε όλο το µήκος µέχρι τις εκβολές τους στον Ευβοϊκό.

5. ∆ιακοπή της µεταλλευτικής δραστηριότητας της ΛΑΡΚΟ, που είναι κύριος ρυπαντής µε βαρέα µέταλλα, µεταλλευτικά απόβλητα και σκουριά µέχρι να αποδείξει ότι µπορεί να συνεχίσει την δραστηριότητά της χωρίς επιπλέον µόλυνση και αφού πρώτα αποκαταστήσει τις περιοχές που µέχρι τώρα έχει χρησιµοποιήσει και έχει αφήσει πλήρως κατεστραµµένες.

8.3 Μεσοπρόθεσμα Μέτρα

1. Επανασχεδιασµός του συστήµατος υδροδότησης, προκειµένου να διασφαλιστεί υγιεινό νερό ανθρώπινης χρήσης για όλους τους κατοίκους (π.χ. κεντρικό διυλιστήριο, υδροληψία αδιύλιστου από άλλη περιοχή). Πιθανή δηµιουργία κεντρικού διυλιστηρίου στην περιοχή Χαλκίδας (περιοχή ∆ίρφυς ή περιοχή Σέττας) για την τροφοδοσία όλης της περιοχής Χαλκίδας - Μεσσαπίας - Αρτάκης -Ληλάντιου µε αξιοποίηση όλων των καθαρών υδάτινων αποθεµάτων της περιοχής της ∆ίρφυς. Εναλλακτικά δηµιουργία κεντρικού διυλιστηρίου Εύβοιας - Βοιωτίας στην περιοχή της λίµνης Υλίκης και την υδροδότηση απ΄αυτό όλων των δήµων της κεντρικής Εύβοιας.

2. Αναστολή της εκτέλεσης των υδρευτικών έργων υδροµάστευσης πηγών και ανόρυξης νέων γεωτρήσεων στον ήδη ρυπασµένο και µολυσµένο υδροφορέα (07-24 Κεντρικής Εύβοιας), τα οποία έχουν προγραµµατιστεί στα πλαίσια του Ε.Σ.Π.Α. χωρίς να ληφθούν υπόψη τα πραγµατικά δεδοµένα της περιοχής.

3. Έργα αποκατάστασης και µέτρα εξυγίανσης του εδάφους της περιοχής και του υδροφόρου ορίζοντα, µε καθιέρωση ειδικών προγραµµάτων και µε χρηµατοδότηση και από τις επιχειρήσεις που δηµιούργησαν το πρόβληµα της µόλυνσης και οι οποίες ανάλογα µε την συµβολή τους στην µόλυνση να πρέπει να συµµετέχουν στο κόστος αποκατάστασης. Για τον ίδιο λόγο αξιοποίηση του ΕΣΠΑ, στο οποίο προβλέπονται σηµαντικοί πόροι για τα θέµατα του περιβάλλοντος της βιωσιµότητας και της αειφόρου ανάπτυξης.

4. Ενηµέρωση των αγροτών της περιοχής για την καλύτερη αντιµετώπιση του προβλήµατος βραχυπρόθεσµα και µακροπρόθεσµα προώθηση νέων µεθόδων καλλιέργειας της γης, όπως της βιολογικής γεωργίας. Άµεση µείωση των επικίνδυνων χηµικών ουσιών (λιπασµάτων και φυτοφαρµάκων).

5. Στα πλαίσια του νέου χωροταξικού σχεδιασµού της χώρας να δηµιουργηθούν οργανωµένοι χώροι στις περιοχές αυτές, για την υποδοχή των µεταποιητικών επιχειρήσεων.


8.4 Οργανωτικά Μέτρα

1. ∆ηµιουργία φορέα υλοποίησης µε απόφαση της περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, συµµετοχή των ΟΤΑ, εκπροσώπων των συλλόγων περιβάλλοντος και των κοινωνικών φορέων της περιοχής. (ΤΕΕ, ΟΕΕ, Ιατρικών Συλλόγων κ.ά.). Με ευθύνη του φορέα αυτού, να γίνεται ενηµέρωση και πληροφόρηση των κατοίκων, των φορέων, των επιχειρήσεων και των αγροτών για τα θέµατα του περιβάλλοντος και των υποχρεώσεών που όλοι οι κοινωνικοί εταίροι έχουν.

2. Ενίσχυση σε προσωπικό και µέσα της υπηρεσίας περιβάλλοντος της Νοµαρχίας Εύβοιας.

3. ∆ιαβούλευση µε τις τοπικές κοινωνίες, σε ουσιαστική και ειλικρινή βάση, έτσι ώστε αυτές να είναι πλήρως ενήµερες για το τι πράγµατι συµβαίνει και να συναποφασίζουν για το µέλλον τους µε τα αρµόδια θεσµοθετηµένα όργανα και φορείς.

4. ∆ηµιουργία ιστοσελίδας της Ν.Α. Εύβοιας όπου θα ανακοινώνονται όλες οι πληροφορίες για το πρόβληµα και θα ενηµερώνεται σε καθηµερινή βάση µε ευθύνη της ∆ιεύθυνσης Περιβάλλοντος. Στον ίδιο ιστότοπο να αναρτηθούν, όλες οι άδειες λειτουργίας των επιχειρήσεων της περιοχής Μεσσαπίας, Ν.Αρτάκης και Πισσώνα, µε τις περιβαλλοντικές τους δεσµεύσεις και υποχρεώσεις.

5. Όλοι οι έλεγχοι που θα πραγµατοποιούνται να ανακοινώνονται στα µέσα ενηµέρωσης και στο διαδίκτυο µε ευθύνη της ∆ιεύθυνσης Περιβάλλοντος. Να αναρτάται στο διαδίκτυο και συγκεκριµένα στον ιστότοπο της Νοµαρχίας, κάθε πιστοποιηµένη παράβαση, το επιβληθέν πρόστιµο της υπηρεσίας και η ηµεροµηνία εξόφλησής του.

6. Να καθιερωθεί ειδικός τηλεφωνικός αριθµός και συγκεκριµένη ηλεκτρονική διεύθυνση όπου θα µπορεί κάθε πολίτης να καταγγέλλει οποιαδήποτε περιβαλλοντική παρανοµία ή πρόβληµα.


Συμπεράσματα Η περίπτωση της ρύπανσης των υδάτων (υπέργειων, υπόγειων και θαλάσσιων) της

περιοχής της Μεσσαπίας της Κεντρικής Εύβοιας είναι µία από τις σοβαρότερες περιβαλλοντικές κρίσεις που αντιµετωπίζει η Ελλάδα, ανάλογης σπουδαιότητας και βαρύτητας µε αυτήν της υποθέσεως Ασωπού-Οινοφύτων.

Αφορά σε πρώτο βαθµό ένα πληθυσµό περίπου 15000 ανθρώπων και εν δυνάµει ένα πληθυσµό περίπου 140000, των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής εντός της οποίας βρίσκεται και το σηµαντικό αστικό κέντρο της Χαλκίδας.

Οι κύριοι ρυπαντικοί παράγοντες είναι οργανικοί (πχ νιτρικά) και βαρέα µέταλλα µε προεξάρχον το εξασθενές χρώµιο (Cr 6). To τελευταίο είναι επικινδυνότατη ουσία µε καρκινογόνο και µεταλλαξιογόνο δράση. Κανονικά δεν πρέπει να ανιχνεύεται στο νερό ανθρώπινης χρήσης.

Κύριες αιτίες των προβληµάτων είναι η αγροτική παραγωγή και οι ανεξέλεγκτες επιχειρήσεις παραγωγής κρέατος για την οργανική ρύπανση και η δραστηριότητα της εταιρείας ΛΑΡΚΟ καθώς και το λαθρεµπόριο αποβλήτων και η λειτουργία κάποιων µεταλλευτικών βιοµηχανιών για τα βαρέα µέταλλα.

Η όλη υπόθεση αντιµετωπίζεται µόνο µέσα από τις ενέργειες πολιτών και ΜΚΟ. Η διοίκηση (αυτοδιοίκηση και κεντρική διοίκηση) µέχρι τώρα παραβλέπουν, υποβαθµίζουν και αµφισβητούν το πρόβληµα ενώ οι πρώτες διαφοροποιήσεις στην στάση τους έχουν αρχίσει να διαµορφώνονται µόνο στο πολύ πρόσφατο χρονικό διάστηµα.


Βιβλιογραφία και Δικτυογραφία

1. ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ∆ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, Προγράµµατα Συµπληρωµατικής Εκπαίδευσης, 396 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΣΠΟΥ∆ΕΣ, 2009, Πετράκης, συγγρ. Κατσίκης Ιωάννης.

2. Ινστιτούτο Τοπικής Αειφόρου Ανάπτυξης και Πολιτισµού (Ι.Τ.Α.Π.), http://sites.google.com/site/itapoinofyta/

3. US EPA, 1998, 2008, Toxicological Review of Hexavalent Chromium, στο http://www.epa.gov/iriswebp/iris/toxreviews/0144-tr.pdf

4. To Site της Erin Brockovich, http://www.brockovichblog.com/ 5. Η θέση της ένωσης Ελλήνων χηµικών για το εξασθενές χρώµιο στο

http://asopossos.files.wordpress.com/2007/12/enosiellinonximikon-chromiuminfo27112007.pdf

6. Η θέση του Ιατρικού συλλόγου Θηβών για το εξασθενές χρώµιο στο http://asopossos.files.wordpress.com/2008/11/2007-11-01-ceb4cf84-ceb9ceb1cf84cf81ceb9cebacebfcf8d-cf83cf85cebbcebbcf8cceb3cebfcf85-ceb8ceb7ceb2cf8ecebd.pdf

7. ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ∆ΙΕΘΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΤΟΞΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΧΡΩΜΙΟΥ στο http://messapiagaia.blogspot.com/2009/11/blog-post.html

8. ∆ήµος Μεσσαπίων στο http://www.messapia.gr/ 9. Η ποσότητα και η ποιότητα των νερών στο δήµο Μεσσαπίων, άρθρο του Αθ. Παντελόγλου στην εφηµερίδα "ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ", την Παρασκευή 14 Αυγούστου 2009, αναδηµοσίευση στο http://sdappe-kimis.pblogs.gr/2009/09/arthro-gia-to-nero-sta-psahna-toy-ath-pantelogloy.html

10. ΕΚΧΥΛΙΣΗ ΦΤΩΧΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΛΑΤΕΡΙΤΩΝ ΣΕ ΣΩΡΟΥΣ ΜΕ ΑΡΑΙΟ ΘΕΙΙΚΟ ΟΞΥ στο http://www.zabetakis.net/?p=1821 και στο http://www.zabetakis.net/files/images/heap_leaching_laterites.pdf

11. Μηνυτήρια αναφορά του συλλόγου ΤΑΝΑΪΣ στον Εισαγγελέα Πληµµελειο-δικών Χαλκίδος, αναδηµοσιευµένη στο http://www.servitoros.gr/news/view.php/26884/)

12. ΛΑΡΚΟ Γ.Μ.Α.Ε., http://www.larco.gr/el.index.php 13. Περιοδικό Παρρησία, τεύχος 3, Άνοιξη 2000 14. http://e-parisia.blogspot.com/ 15. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 20/9/2009 16. Αθ. Π. Παντελόγλου, Εξασθενές χρώµιο και υγεία: Τα δεδοµένα, στο

http://asopossos.files.wordpress.com/2008/11/cebccebfcf81cf86ceb7_cf86cf85cebbcebbceb1ceb4ceb9cebfcf85_ceb3ceb9ceb1_cf87cf81cf89cebcceb9cebf6.pdf

17. Ι.Τ.Α.Π., Η τοξίνωση του ανθρώπου µε χηµικούς ρυπαντές, στο http://asopossos.files.wordpress.com/2010/02/humantoxinosiswithchems-itap.pdf

18. Άτλας των επιστηµών, ΦΥΣΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, έκδ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 2009. 19. Blogs που ασχολούνται µε το θέµα:

• ΚΟΝΤΟ∆ΕΣΠΟΤΙ Cr(VI) Κρατήστε την Ελλάδα καθαρή ..πετάξτε τα απόβλητα σας στο Κοντοδεσπότι http://kontodespoti.blogspot.com/


• ΓΑΙΑ Περιβαλλοντικός και Πολιτιστικός Σύλλογος Μεσσαπίας http://messapiagaia.blogspot.com/

• Σύλλογος ∆ασοπροστασίας και Προστασίας Περιβάλλοντος Κύµης (Σ∆ΑΠΠΕ ΚΥΜΗΣ)-Μεσσαπία http://sdappe-kimis.pblogs.gr/tags/messapia-gr.html

• Environmentfood στο http://environmentfood.blogspot.com/ • Yannis Zabetakis στο http://www.zabetakis.net/

20. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΑ ΒΙΝΤΕΟ στο http://messapiagaia.blogspot.com/2009/10/blog-post_22.html

21. ∆ηµοσιεύµατα του τοπικού τύπου 22. ∆ηµοσιεύµατα του Αθηναϊκού τύπου Οι πιο κάτω διευθύνσεις στο διαδίκτυο 23. http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=11424&subid=11&pubid=4304849&imgi

d=4237247 24. http://asopossos.files.wordpress.com/2009/06/evia-cr.jpg 25. http://www.inout.gr/showthread.php?t=44928&page=2 26. http://www.servitoros.gr/news/view.php/25945/ 27. http://asopossos.files.wordpress.com/2009/11/mesapia-asopos.jpg 28. http://messapiagaia.blogspot.com/2010/01/blog-post_23.html 29. http://www.servitoros.gr/news/view.php/25562/) 30. http://www.tanea.gr/default.asp?pid=2&ct=1&artId=4558152 31. http://www.enet.gr/?i=news.el.ellada&id=84254 32. http://www.servitoros.gr/news/view.php/24702/ 33. http://sdappe-kimis.pblogs.gr/2009/11/mia-xekatharh-thesh-gia-to-problhma-sth-

messapia-apo-ton-syllogo.html 34. http://www.servitoros.gr/news/view.php/26897/ 35. http://www.servitoros.gr/news/view.php/25646/ 36. http://www.servitoros.gr/news/view.php/25581/ 37. http://www.servitoros.gr/news/view.php/26897/ 38. http://www.servitoros.gr/news/view.php/25200/

Ρύπανση των υδάτων της Μεσσαπίας

Documents

Transcript of Ρύπανση των υδάτων της Μεσσαπίας