Βασανιστήρια στις φυλακές

93
ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤMHMA ΝΟΜΙΚΗΣ Τομέας Ποινικών & Εγκληματολογικών Σπουδών ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΗ Εργασία με θέμα: «Βασανιστήρια» Ο στρατιώτης Lynndie κρατάει ένα λουρί δεμένο γύρω από το λαιμό του κρατουμένου της φυλακής Abu Gharib της Βαγδάτης, στο Ιράκ το 2003. “...δείγμα του πολιτισμού μιας χώρας είναι οι έγκλειστοί της...” Fyodor Dostoyevsky

Transcript of Βασανιστήρια στις φυλακές

Page 1: Βασανιστήρια στις φυλακές

Δ Η Μ Ο Κ Ρ Ι Τ Ε Ι Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Θ Ρ Α Κ Η Σ

Τ M H M A Ν Ο Μ Ι Κ Η Σ

Τομέας Ποινικών & Εγκληματολογικών Σπουδών

ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΗ

Εργασία με θέμα:

«Βασανιστήρια»

Ο στρατιώτης Lynndie κρατάει ένα λουρί δεμένο γύρω από το λαιμό του κρατουμένου της φυλακής Abu Gharib της Βαγδάτης, στο Ιράκ το 2003.

“...δείγμα του πολιτισμού μιας χώρας είναι οι έγκλειστοί της...”Fyodor Dostoyevsky

Αϊκούτ Καδήρ - Α.Μ.19099/08

Πασχάλης Καλίτσης - Α.Μ.19435/08

Page 2: Βασανιστήρια στις φυλακές

Περιεχόμενα

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ.................................................................................................................................... 2

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.......................................................................................................................... 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ............................................................................................................. 4

ΜΕΡΟΣ Α΄.....................................................................................................................8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ – ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ.........................................................8

1.1 Η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της εξευτελιστικής μεταχείρισης...........................................81.2 Νομοθετική κατοχύρωση βασανιστηρίων...........................................................................................161.3 Διαφορά βασανιστηρίων από την προσβολή ανθρώπινης αξιοπρέπειας..........................................26

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ – ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ........................31

ΜΕΡΟΣ Β’...................................................................................................................34

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ – ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΣΩΦΡΟΝΙΣΜΟΥ.....................................................................34

1.1 Είδη βασανιστηρίων και μέσα καταναγκασμού στα σωφρονιστικά καταστήματα............................341.2 Συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα.........................................................................................................39

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ................................................................................................................................ 51

2.1 Κανόνες επιβολής και έκτισης ποινών.................................................................................................512.2 Μέτρα για την επίτευξη καλύτερων συνθηκών στις φυλακές και πρόληψη βασανιστηρίων...........562.3 Ευθύνη (αστική, διεθνής, ποινική;) των κρατών λόγω βασανιστηρίων στα σωφρονιστικά καταστήματα...............................................................................................................................................59

ΜΕΡΟΣ Γ’...................................................................................................................61

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ..................................................................................................................................... 61

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1............................................................................................................................................ 64

Χαρακτηριστικές υποθέσεις από νομολογία.............................................................................................64

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2............................................................................................................................................ 71

Δημόσια δήλωση CPT σχετικά με την Ελλάδα (15-3-2011)........................................................................71

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ............................................................................................................................ 75

Α) Ελληνόγλωσση.......................................................................................................................................75Β) Ξενόγλωσση............................................................................................................................................75Γ) Ηλεκτρονικές Πηγές................................................................................................................................76

1

Page 3: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΑΠ

άρ.

Βλ.

ΔΣΑΠΔ

εδ.

ΕΔΔΑ

ΕΕ

εκδ.

επ.

ΕΣΔΑ

ΕΕΔΑ

Εφ.

ΚΠΔ

ΚΠολΔ

ΜΟΕφΘεσ.

ΜΜΕ

ν.

ν.δ.

ό.π.

παρ.

περ.

ΠΚ

Συντ.

ΦΕΚ

CPT

Άρειος Πάγος

Άρθρο

Βλέπε

Διεθνές Σύμφωνο (ΟΗΕ) περί Ατομικών και Πολιτικών

Δικαιωμάτων της 19.12.1966

εδάφιο

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Ευρωπαϊκή Ένωση

εκδόσεις

επόμενα

Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των θεμελιωδών

ελευθεριών της 4.11.1960 (ν.δ. 53/1974)

Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Εφετείο

Κώδικας Ποινικής Δικονομίας

Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας

Μικτό Ορκωτό Εφετείο Θεσσαλονίκης

Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης

νόμος

νομοθετικό διάταγμα

όπως παραπάνω

παράγραφος

περίπτωση

Ποινικός Κώδικας

Σύνταγμα

Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβέρνησης

Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των

Βασανιστηρίων

2

Page 4: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Στην παρούσα εργασία θα αναπτυχθεί το ζήτημα της απαγόρευσης των

βασανιστηρίων και της συνταγματικής και διεθνούς κατοχύρωσης των

θιγόμενων από τα βασανιστήρια ατομικών δικαιωμάτων.

Αρχικά θα προσδιοριστεί το περιεχόμενο της έννοιας «βασανιστήριο»

εκκινώντας από το νομοθετικό ορισμό, με αναφορά στα είδη βασανιστηρίων και

μέσα καταναγκασμού που χρησιμοποιούνται, στα υποκείμενα και αντικείμενα

των βασανιστηρίων, στις συνθήκες μεταχείρισης και κράτησης των

κρατουμένων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα και καταλήγοντας στη

σκιαγράφηση της έννοιας βασανιστηρίων μέσω σχετικών αποφάσεων της

νομολογίας.

Στη συνέχεια θα γίνει λόγος για τη σχέση της βασανιστηρίων με το

σωφρονιστικό σύστημα, τα μέτρα πρόληψης των βασανιστηρίων που έχουν

προτείνει διεθνείς οργανισμοί και επιτροπές. Έπειτα, θα αναπτυχθούν τα

δικαιώματα που πλήττονται από τα βασανιστήρια και πώς αυτά προστατεύονται

μέσω Συνταγματικής θωράκισης και Διεθνών Συμβάσεων.

Στο τέλος της εργασίας αναφέρονται κάποια παραδείγματα από τη

νομολογία του ΕΔΔΑ και των ελληνικών δικαστηρίων, η εξέταση των οποίων θα

συμβάλλει στην επίλυση του αρχικού προβληματισμού περί αποτελεσματικής ή

μη πρακτικής εφαρμογής των νομικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Επίσης

παρατίθεται η Δημόσια δήλωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη

των Βασανιστηρίων (CPT) σχετικά με την Ελλάδα (15-3-2011).

3

Page 5: Βασανιστήρια στις φυλακές

– ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι

κρατούμενοι, είναι τα διαφόρων ειδών βασανιστήρια. Βασανιστήρια είναι οι

σωματικές ή ψυχικές κακώσεις, που ενεργούνται με πράξεις ή παραλείψεις,

επίσημα ή ανεπίσημα, από όργανα της εξουσίας.

Έχουν σκοπό είτε στην τιμωρία μιας αντιπειθαρχικής συμπεριφοράς ή

απλώς αποδοκιμαζόμενης από τους κρατούντες είτε στην αποκάλυψη είτε στη

διαπίστωσή της. Γενικότερα, το άρθρο 7 παράγραφος 2 του Συντάγματος,

καθιστά τα βασανιστήρια αυτοτελώς απαγορευμένες πράξεις, άσχετα αν είναι

ποινικά τυποποιημένες ή μη και δεσμεύει τα όργανα όλων των κρατικών

λειτουργιών. Αναλυτικά:

1) Ο κοινός νομοθέτης δεν μπορεί να θεσπίσει τα βασανιστήρια ούτε σαν

ποινές ούτε σαν ανακριτικές μεθόδους ούτε σαν σωφρονιστικά μέτρα.

2) Ο δικαστής δεν μπορεί να επιβάλλει τέτοιες ποινές, έστω κι αν

προβλέπονται από το νόμο και στην περίπτωση αυτή οφείλει να μην τον

εφαρμόσει, ως αντισυνταγματικό.

3) Τα διοικητικά, εκτελεστικά και αστυνομικά όργανα, οφείλουν να μην

ενεργούν τέτοιες πράξεις, έστω και αν διατάσσονται από ιεραρχικά

προϊστάμενες αρχές, διότι η διάταξη του Συντάγματος (άρ. 7 παρ. 2) κατισχύει

όλων των κοινών νόμων και των ιεραρχικών προσταγών, αποδυναμώνοντας τις

αντίστοιχες σχετικές αντίθετες διατάξεις, όπως: το άρ. 21 ΠΚ ή το άρ. 71 του

Υπαλληλικού Κώδικα (611/1977).

Τα βασανιστήρια απαγορεύονται και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Το άρθρο 3 της Σύμβασης που αναφέρει ρητά:

«κανείς δεν επιτρέπεται να υποβληθεί σε βασανιστήρια ούτε σε ποινές ή

μεταχείριση απάνθρωπες ή εξευτελιστικές», κυρώθηκε από το εσωτερικό δίκαιο

με το ν. 2329/1953.

Τα βασανιστήρια πιθανώς εμφανίστηκαν σε ένα πλαίσιο κοινωνικών

μεταβολών στην αρχαιότητα, έχοντας σκοπό τη χειραγώγηση του πλήθους που

4

Page 6: Βασανιστήρια στις φυλακές

ήταν αντίθετο σε κυρίαρχα συμφέροντα. Μάλιστα λειτούργησαν και ως μορφή

ποινικού κολασμού σε εγκλήματα, όπως ο φόνος, η κλοπή και άλλα αδικήματα.

Παρά το γεγονός ότι έχουν απαγορευθεί βάσει του διεθνούς δικαίου, τα

βασανιστήρια αποτελούν διαδεδομένη πρακτική σε πολλές χώρες, πολλές εκ των

οποίων έχουν ωστόσο κυρώσει τη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά της

πρακτικής αυτής. Στην ΕΕ εκτιμάται ότι ζουν σήμερα 400.000 θύματα

βασανιστηρίων, τα περισσότερα απ’ τα οποία είναι πρόσφυγες.

Η πρακτική της χρησιμοποίησης των βασανιστηρίων ήταν γνωστή σε όλες

τις αρχαίες νομοθεσίες, χωρίς εξαίρεση της ελληνικής και της ρωμαϊκής, από

την οποία κληροδοτήθηκε στις νομοθεσίες των ευρωπαϊκών κρατών και

διατηρήθηκε μέχρι τους νεότερους χρόνους.

Ήδη από το 2000 π.Χ. οι Σουμέριοι και λίγο αργότερα οι Βαβυλώνιοι,

προέβλεπαν την θανάτωση με διάφορους τρόπους, ως τιμωρία για την απαξία

της πράξης. Στην Αίγυπτο τα ποινικά δικαστήρια δεν ήταν καθιερωμένα. Στον

αρχαίο ελληνικό κόσμο οι νομοθεσίες περί καθιέρωσης βασανιστηρίων ήταν

ιδιαίτερα σκληρές. Η ποινή του θανάτου ήταν ευρέως διαδεδομένη (κώνειο,

λιθοβολισμός, ανασταύρωση, κατακρήμνιση, αποτυμπανισμός).

Η Ρώμη υπό την επιρροή του αρχαίου ελληνικού νομικού πολιτισμού

επέτρεπε τα βασανιστήρια κατά των δούλων. Στην συνέχεια όμως το φαινόμενο

αυτό περιορίστηκε και κριτήριο για την άσκηση βασανιστηρίων αποτέλεσε η

κατηγορία αυξημένης βαρύτητας εγκλημάτων. Για την αρχαία Ρώμη

συνηθέστεροι τρόποι βασανισμού υπήρξαν η σταύρωση, η πυρακτωμένη πλάκα

και ο ακρωτηριασμός.

Το μεσαίωνα όμως τα πράγματα για τα βασανιστήρια αλλάζουν, αφού η

εκκλησία τάσσεται κατά του θεσμού αυτού. Η θεωρία των δύο ξιφών

διατυπώνεται από τον πάπα Γελάσιο με αποτέλεσμα την ενδυνάμωση της

εκκλησιαστικής δύναμης. Το 1252 ο πάπας Ιννοκέντιος Δ’ με εγκύκλιο ad

estripanda προώθησε την εφαρμογή των βασανιστηρίων, με σκοπό την

προσπάθεια καταστολής αιρέσεων. Οι βασανισμοί θα απευθύνονταν στους

υπόπτους αιρετικών πεποιθήσεων, στοχεύοντας στον παραδειγματισμό του

μεσαιωνικού ανθρώπου και τη διατήρηση της ηθικής τάξης. Τα βασανιστήρια

έγιναν απαραίτητο στοιχείο και του γαλλικού κατηγορηματικού συστήματος

μέχρι την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης, οπότε τα πράγματα αλλάζουν

ριζικά.

5

Page 7: Βασανιστήρια στις φυλακές

Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του 18ου αιώνα, παρόλο που η χρήση των

δικαστηρίων συνεχίστηκε, άρχισε σιγά σιγά να προκαλεί αποστροφή. Αξίζει να

αναφερθεί ότι η αμφισβήτηση αυτή είχε αρχίσει από την ελληνορωμαϊκή

αρχαιότητα. Πρώτος ο Αριστοτέλης στο έργο του «Ρητορική» επιφυλάχθηκε για

την αποτελεσματικότητα των βασανιστηρίων ως ανακριτικής μέθοδου.

Ακολούθησαν ο Σένεκας, ο Κικέρωνας και ο Μάρκος Αυρήλιος. Λίγο μετά τη

γαλλική επανάσταση, τα βασανιστήρια κατά του κατηγορουμένου έλαβαν τέλος

σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη. Αυτό καθιερώθηκε νομικά και θεωρήθηκε μεγάλο

βήμα για τα μέχρι τότε δεδομένα.

Τα τελευταία 100 χρόνια τα πράγματα έχουν πάρει άλλη τροπή. Χιλιάδες

συνταρακτικά γεγονότα έμελλε να συμβούν, για να συναφθούν διεθνείς

συμβάσεις, κείμενα και ένα σωρό ψηφίσματα. Έτσι κατοχυρώνονται διεθνώς τα

ατομικά δικαιώματα και απαγορεύονται τα βασανιστήρια. Η προστασία των

ρητά πλέον διατυπωμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων είναι υποχρέωση κάθε

χώρας. Αυτή οφείλει να σέβεται την ανθρώπινη αξία και να αρνείται την τέλεση

βασανιστηρίων, αλλιώς θεωρείται ότι βρίσκεται σε κατάσταση βαρβαρότητας1.

Θα ήταν αφελές να ισχυριστεί κανείς, ότι επειδή τα βασανιστήρια

απαγορεύονται απ’ τα Συντάγματα και δεν προβλέπονται στους νόμους, δεν

εφαρμόζονται στην πράξη. Η Ελλάδα δεν είναι απαλλαγμένη από την παγκόσμια

τάση, που έχουν τα όργανα του νόμου, να παραβιάζουν συχνά τα δικαιώματα

των πολιτών κατά τη διάρκεια της σύλληψης, της ανάκρισης, της κράτησης ή

της φυλάκισης. Αυτή η στάση υποβοηθείται από την πρακτική των δικαστικών

αρχών, οι οποίες σπάνια διώκουν αυτή την εγκληματική συμπεριφορά. Όταν το

κάνουν, οι υποθέσεις φτάνουν στο δικαστήριο πολλά χρόνια μετά τα γεγονότα.

Αυτό συμβαίνει ακόμη και σε περιπτώσεις, που στηρίζονται σε ιατροδικαστικά

στοιχεία, αφού περιστασιακά, αδιάσειστα ενοχοποιητικά στοιχεία καθώς και

ιατροδικαστικές βεβαιώσεις αγνοούνται από τα δικαστήρια, τα οποία τελικά

αθωώνουν τους αστυνομικούς. Οι αστυνομικοί μπορούν να παραμείνουν στο

σώμα κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης περιόδου των ανακρίσεων και των

δικαστικών διαδικασιών και κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι σε θέση να ασκούν

ανεπίτρεπτη επιρροή σε εκείνους, που θα τολμήσουν να ασκήσουν δίωξη

εναντίον τους. Οι πρακτικές αυτού του είδους αποθαρρύνουν πολλά θύματα

αστυνομικής βίας, απ’ το να καταθέσουν μηνύσεις κατά των αστυνομικών2.

1 Βλ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα», τόμος Α’, σελ.11.

6

Page 8: Βασανιστήρια στις φυλακές

Παρά το γεγονός ότι έχουν απαγορευθεί βάσει του διεθνούς δικαίου τα

βασανιστήρια, αποτελούν διαδεδομένη πρακτική σε πολλές χώρες, εκ των

οποίων πολλές έχουν ωστόσο κυρώσει τη σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών κατά

της πρακτικής αυτής. Στην ΕΕ εκτιμάται ότι ζουν σήμερα 400.000 θύματα

βασανιστηρίων, τα περισσότερα από τα οποία είναι πρόσφυγες.

2 Βλ. Έκθεση Ελληνικού Παρατηρητηρίου των συμφωνιών του Ελσίνκι, Ελλάδα: Βασανιστήρια, απάνθρωπη συμπεριφορά ή τιμωρία, www.greekhelsinki.gr

7

Page 9: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΜΕΡΟΣ Α΄

– ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ

1.1 Η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της εξευτελιστικής μεταχείρισης

Η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της εξευτελιστικής μεταχείρισης

κατοχυρώνεται στο άρ.4 του Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων της

Ευρωπαϊκής ένωσης και στο άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, όπως και στο Διεθνές Σύμφωνο

περί Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων (ΔΣΑΠΔ) του ΟΗΕ (1966), το οποίο

κυρώθηκε με το ν.2462/1997, όπως επίσης και με τη Σύμβαση για την πρόληψη

των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή

τιμωρίας (1987). Ειδικότερα, με το νόμο 1500/1984, με τον οποίο προστέθηκαν

στον Ποινικό Κώδικα τα άρθρα 137Α-137Δ, για τα βασανιστήρια και άλλες

προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η ελληνική νομοθεσία εναρμονίστηκε

με τη σύμβαση του ΟΗΕ της 10-12-1984, η οποία επικυρώθηκε με το ν.1782/1988

και κατέστη εσωτερικό δίκαιο της ελληνικής έννομης τάξης (άρ. 28 παρ.1

Συντ.). επίσης να καταργηθούν τα βασανιστήρια καθώς και η επιβολή της

θανατικής ποινής, ή άλλης σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης

στις τρίτες χώρες, ο υπ’ αριθμ. 1236/2005 (ΕΚ) κανονισμός θέτει σε ισχύ ένα

ειδικό εμπορικό καθεστώς, το οποίο καλύπτει ορισμένα αντικείμενα και προϊόντα

που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το βασανισμό ή την επιβολή της θανατικής

ποινής ή άλλης σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης καθώς και

τη σχετική τεχνική βοήθεια με αυτά.

Με το ν.1949/1991 κυρώθηκε η Σύμβαση για την πρόληψη των

βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας.

Σύμφωνα με το άρ.1 της οποίας, συνίσταται αντίστοιχη Ευρωπαϊκή Επιτροπή

(CPT, european committee for the prevention of torture). Τα σημαντικότερα

αποτελέσματα της δραστηριότητας της επιτροπής είναι: η καλύτερη

διαμόρφωση και λειτουργία των καταστημάτων κράτησης και η ορθότερη

τήρηση των νόμιμων διαδικασιών ανάκρισης κτλ., για να αποφεύγονται

παρόμοιες περιπτώσεις στο μέλλον. Μολονότι η εξέταση των ατομικών

8

Page 10: Βασανιστήρια στις φυλακές

περιπτώσεων και η εποπτεία των μέτρων που λαμβάνονται σε εθνικό επίπεδο δεν

αποκλείεται, η δραστηριότητα της επιτροπής κατευθύνεται κυρίως στη

διερεύνηση των αιτίων του αντίστοιχου προβλήματος.

Η προβλεπόμενη στο άρ.7 παρ.2 απαγόρευση βλάβης της σωματικής και

πνευματικής υγείας δεν απευθύνεται μόνο προς το κράτος αλλά και προς τους

ιδιώτες. Έτσι ο ΠΚ ορίζει με πλήθος διατάξεων την προστασία τόσο της ζωής

όσο και της υγείας (π.χ. άρ.308 ΠΚ). Αυτή η διάταξη αναπτύσσει μεγάλη

πρακτική σημασία, εφαρμοζόμενη ιδιαίτερα προς περιορισμό των μεθόδων

ανάκρισης. Η προσωρινή κράτηση δεν συνιστά ποινή και γι’ αυτό επιβάλλεται η

ηπιότερη δυνατή μεταχείριση του προσωρινά κρατούμενου (σύμφωνα και με το

άρ.278 παρ.2 ΚΠΔ) και κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η μεταχείριση βίας όταν

αντιστέκεται ή είναι ύποπτος φυγής. Επίσης κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται η βίαιη

προσαγωγή στα άρ. 202, 229, 231, 340, 346, 352, 353, 391 ΚΠΔ, σύμφωνα και με

την επιφύλαξη υπέρ του κοινού νομοθέτη που αναγνωρίζει ο συντακτικός στο

άρ.5 παρ.3 του Συντ. («…όταν και όπως ορίζει ο νόμος.» ).

Ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου, περιλαμβάνεται και στον Κώδικα

Δεοντολογίας του Αστυνομικού, όπου τονίζεται πως ο αστυνομικός εκτελεί τα

καθήκοντά του με γνώμονα την αξία αυτή. Για την τήρηση και εφαρμογή του

νόμου χρησιμοποιεί κατ’ αρχήν μη βίαια μέσα, ενώ η προσφυγή στη βία

επιτρέπεται μόνον όταν είναι απολύτως αναγκαία και στο μέτρο που

προβλέπεται και απαιτείται για την εφαρμογή του νόμου. Τηρεί πάντα με

απόλυτο σεβασμό τις αρχές της αναγκαιότητας, της καταλληλότητας και της

αναλογικότητας. Τέλος, χρησιμοποιεί τα κατά το δυνατόν, ηπιότερα μέσα,

αποφεύγοντας κάθε περιττή ενόχληση, σκληρότητα ή αδικαιολόγητη φθορά

ιδιοκτησίας. Ως προς τη χρήση πυροβόλων όπλων τηρεί τις σχετικές διατάξεις

του ν.3169/2003 με τίτλο «Οπλοφορία, χρήση πυροβόλων όπλων από

αστυνομικούς, εκπαίδευσή τους σε αυτά και άλλες διατάξεις ».

Στο άρ.1 του νόμου αυτού διακρίνεται η χρήση όπλων σε εκφοβιστική, κατά

πραγμάτων, ακινητοποίησης και εξουδετέρωσης, πάντα με την τήρηση της

αρχής της αναλογικότητας και αφού έχουν εξαντληθεί όλα τα ηπιότερα μέσα.

Ομοίως και στον Κώδικα βασικών κανόνων για τη μεταχείριση

κρατουμένων (ν.1851/1989), ορίζεται πως «η μεταχείριση των κρατουμένων

πρέπει να μην είναι ταπεινωτική και να γίνεται με τρόπο, ώστε να αμβλύνονται

οι δυσμενείς συνέπειες της στέρησης της ελευθερίας, να διασφαλίζεται ο

9

Page 11: Βασανιστήρια στις φυλακές

σεβασμός της αξιοπρέπειας του ανθρώπου και να ενθαρρύνεται ο αυτοσεβασμός

του» (άρ. 2). Ειδικότερες διατάξεις ρυθμίζουν ακόμη ζητήματα που σχετίζονται

με τη διαβίωση των κρατουμένων, και κυρίως με την προστασία της υγείας τους

(καθαριότητα των κρατητηρίων, κατάλληλος φωτισμός, υγιεινή και

καθαριότητα των ίδιων των κρατουμένων, ιατρική περίθαλψη κ.ο.κ.).

Ο συντακτικός νομοθέτης επιλέγει να εντάξει την προστασία της αξίας του

ανθρώπου όχι στο δεύτερο μέρος του Συντάγματος , όπου περιέχονται τα

ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα αλλά στο πρώτο μέρος, όπου προβλέπονται οι

βασικές διατάξεις και καθορίζεται η μορφή του πολιτεύματος. Το άρ.2 παρ.1

αποτελεί ακριβώς αντικειμενική συνταγματική αρχή από την οποία απορρέουν

ατομικά δικαιώματα.

Έτσι ανάγεται η ανθρώπινη αξία σε καταστατική αρχή της έννομης τάξης,

έστω κι αν μεταξύ αυτής της διάταξης και των υπόλοιπων συνταγματικών

διατάξεων υπάρχει τυπική ισοδυναμία. Ο κοινωνικός ανθρωπισμός ως

δικαιοπολιτική αρχή αποσκοπεί στην «erga omnes», απόλυτη προστασία του

ανθρώπου από τον συνάνθρωπο είτε ως φορέα δημόσιας είτε ιδιωτικής εξουσίας

(ενοποιημένη έννομη τάξη βάσει και άρ.25 παρ.1 εδάφιο γ Συντ. σ’ ένα

ανθρωπιστικό κοινωνικό κράτος δικαίου και σε αντίθεση με τις παλαιότερες,

παραδοσιακές δυαδιστικές αντιλήψεις περί κράτους αποχής και μεμονωμένου

πολίτη, οι οποίες είχαν διαμορφωθεί υπό την επίδραση των τότε ισχυουσών

συνθηκών ατομικισμού-φιλελευθερισμού και οικονομικού λιμπεραλισμού). Από

την άλλη πλευρά ως καταστατική αρχή αποτελεί τη βάση του δικαιϊκού

οικοδομήματος, αφού ακριβώς στην ανθρώπινη αξία θεμελιώθηκε η

προαναφερθείσα ενοποίηση της έννομης τάξης. Έχοντας λοιπόν τον ίδιο στόχο,

της προστασίας της ανθρώπινης αξίας, ιδιωτικό και δημόσιο δίκαιο κινήθηκαν

προς την ενοποίηση. Τέλος, ως γενική αρχή της έννομης τάξης πρόκειται

ακριβώς για μια «υπεργενική» αρχή, η οποία εξειδικεύεται τόσο από την αρχή

της ισότητας (άρ.4 Συντ.) όσο και από την αρχή της ελευθερίας (άρ.5 συντ.).

Η αρχή της ανθρώπινης αξίας προκύπτει και μέσα από άλλες

συνταγματικές διατάξεις: άρθρο4 παρ.1 και 2, άρ.5 παρ.1 και 2, άρ.7 παρ.2,

άρ.25 παρ.1-4, άρ.106 παρ.2 Συντ. καθώς και άλλες. Αυτή η αρχή συνδέεται

άρρηκτα με δύο θεμελιώδεις συνταγματικές υποχρεώσεις:

- Την υποχρέωση των ατόμων να σέβονται, και

- Την υποχρέωση του κράτους να σέβεται και να προστατεύει.

10

Page 12: Βασανιστήρια στις φυλακές

Το δικαίωμα στην ανθρώπινη αξία, φορείς του οποίου είναι όλα τα φυσικά

πρόσωπα, συμπεριλαμβανομένων και των αλλοδαπών και των ανιθαγενών αλλά

ακόμη και των κυοφορούμενων, είναι απαράγραπτο και αναπαλλοτρίωτο, δεν

χωρεί συναίνεση ή παραίτηση από αυτό το δικαίωμα. Η ισχύς του δεν μπορεί να

ανασταλεί σε περίπτωση εφαρμογής του άρ.48 Συντ. αλλά ούτε και να

αναθεωρηθεί βάσει του άρ.110 παρ.1 Συντ.

Αναγκαία συνέπεια αυτής της καταστατικής αρχής είναι και η αναγωγή της

σωματικής και πνευματικής υγείας και κατά λογική αναγκαιότητα και της ζωής

σε βασικό συνταγματικό αγαθό.

Η παρ.2 του άρ.7 Συντ. βρίσκεται επομένως σε απόλυτη αρμονία με την

καταστατική αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας του άρ.2παρ.1

Συντ.

Μια άλλη βασική διάταξη, το άρθρο 137Α ΠΚ, προσδιορίζει τα άτομα που

μπορούν να αποτελέσουν υποκείμενο των σχετικών εγκλημάτων: αναφέρεται σε

«υπάλληλο ή στρατιωτικό», όπου ο όρος «στρατιωτικός» τίθεται πλεονεκτικά,

διότι είναι αναμφισβήτητο ότι και οι στρατιωτικοί είναι «υπάλληλοι» υπό την

έννοια του άρ. 13 παρ. α’ ΠΚ. Στα καθήκοντα του υπαλλήλου πρέπει να ανάγεται

η δίωξη ή η ανάκριση ή η εξέταση αξιοποίνων πράξεων ή πειθαρχικών

παραπτωμάτων ή η εκτέλεση ποινών ή η φύλαξη ή επιμέλεια κρατουμένων. Η

πρωτοτυπία της συγκεκριμένης διάταξης είναι ότι δεν τιμωρεί μόνο τον

υπάλληλο, που έχει την ανωτέρω λειτουργική αρμοδιότητα, αλλά και τον

υπάλληλο ή στρατιωτικό που με εντολή προϊσταμένου του ή αυτοβούλως,

«σφετερίζεται» τέτοια καθήκοντα και τελεί πράξεις βασανιστηρίων3.

Αυτό δικαιολογείται ως εναρμόνιση της ποινικής κάλυψης του φαινομένου,

με την έννοια των βασανιστηρίων της σχετικής σύμβασης του ΟΗΕ του 1984,

που δε διακρίνει ως προς την αρμοδιότητα. Η εξισωτική ποινική μεταχείριση

αυτών των περιπτώσεων, δε στηρίζεται ωστόσο σε μια πλήρως κοινή θεμελίωση

του αδίκου, αλλά σε λόγους του αξιόποινου. Η θέση αυτή έχει καθοριστική

σημασία για το αξιόποινο της συμμετοχής. Έτσι, υποκείμενο του εγκλήματος

των βασανιστηρίων μπορεί να είναι: οι υπάλληλοι στα καθήκοντα των οποίων

ανάγεται η δίωξη ή ανάκριση αξιόποινων πράξεων, όπως οι εισαγγελείς,

3 28: Βλ. Χαραλαμπάκη Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπεράσπιση, 1995, σ.663.

11

Page 13: Βασανιστήρια στις φυλακές

αντεισαγγελείς και εισαγγελικοί πάρεδροι, οι γενικοί και ειδικοί δημόσιοι

κατήγοροι, οι επίτροποι και αντεπίτροποι των στρατοδικείων, οι διοικητές των

μονάδων όπου έχει ιδρυθεί στρατοδικείο, οι ανακριτές, οι γενικοί και ειδικοί

ανακριτικοί υπάλληλοι, οι εισηγητές των στρατοδικείων. Ακόμη υποκείμενο του

εγκλήματος μπορεί να είναι και υπάλληλοι ή στρατιωτικοί, στα καθήκοντα των

οποίων ανάγεται και η εξέταση αξιόποινων πράξεων.

Ο όρος «εξέταση» αξιόποινων πράξεων, που τίθεται στο άρθρο 137Α παρ.1

ΠΚ, χρήζει περαιτέρω διευκρίνισης. Ασφαλώς, δεν εννοεί εδώ ο νομοθέτης την

προκαταρκτική εξέταση, αφού ο όρος «εξέταση» αναφέρεται και για τα

πειθαρχικά παραπτώματα. Για τον ίδιο λόγο, με τον όρο «εξέταση» δε νοείται

ούτε και η έκτακτη ή αστυνομική προανάκριση, που γίνεται υπό ορισμένες

προϋποθέσεις, χωρίς παραγγελία του Εισαγγελέα (άρ. 243 παρ.2 ΚΠΔ).

Η τελευταία εκδοχή πρέπει να αποκλεισθεί και ενόψει του γεγονότος, ότι τα

όργανα που είναι αρμόδια για την τακτική είναι και για την έκτακτη

προανάκριση, οπότε δεν υπήρχε ανάγκη να γίνει ιδιαίτερη μνεία για τα

τελευταία. Σημαίνει προφανώς, την αρμοδιότητα για την έρευνα και ανακάλυψη

των εγκληματικών πράξεων4. Η νομολογία απαιτεί η πράξη να έχει σχέση με την

άσκηση των διωκτικών ή ανακριτικών καθηκόντων του δράστη και συνεπώς οι

προκαλούμενες κατά τη σύλληψη ή τη μεταγωγή σωματικές βλάβες δεν

περιλαμβάνονται στην έννοια των βασανιστηρίων5. Βέβαια, σύμφωνα με το νόμο

υπάγεται στην έννοια των βασανιστηρίων και η σωματική κάκωση, που γίνεται

είτε για να αποσπάσει ο αστυνομικός ομολογία, κατάθεση ή πληροφορία, είτε για

να τιμωρήσει, είτε για να εκφοβίσει (137Α παρ.1 ΠΚ). Συνεπώς, είναι αδιανόητο

να δεχτεί κανείς την άποψη της νομολογίας, πως αν κάποιος αστυνομικός

υποστηρίξει ότι χτύπησε κάποιο κρατούμενο από εμπάθεια ή εκδίκηση και όχι

κατά την άσκηση των καθηκόντων του, δεν υπάγεται στην έννοια των

βασανιστηρίων αλλά της σωματικής βλάβης. Δεδομένης της δυναμικής και των

αυθαιρεσιών, που μπορεί να λάβουν χώρα κάτω από τέτοιες περιστάσεις, η

διάκριση είναι εξαιρετικά δύσκολη στην εφαρμογή της και μπορεί να οδηγήσει

σε ατιμωρησία, σε περιπτώσεις όπου ο απλός πολίτης έχει κατ’ εξοχήν ανάγκη

προστασίας6.

4 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1987, σ. 113.

5 Βλ. ΜΟΕφΘεσ. 46-48/1997, ΠοινΔικ1998, σ.50, ΕφΘεσ. 608/1998, ΠοινΔικ1998, σ.994.

6 Βλ. Μαγγανά Α., Παρατηρήσεις στη ΜΟΕφΘεσ. 46-48/1997, ΠοινΔικ1998, σ.50.

12

Page 14: Βασανιστήρια στις φυλακές

Σύμφωνα με το άρθρο 137Α παρ.1 ΠΚ τα βασανιστήρια αναγορεύονται σε

ιδιαίτερο έγκλημα, όταν διαπράττονται στο πλαίσιο συγκεκριμένων σχέσεων

εξουσίασης και για την επιδίωξη ενός σκοπού, σχετικού με τη δημόσια θέση του

δράστη. Οι σκοποί επομένως των βασανιστηρίων αποβλέπουν στη διεύρυνση

θέσεων εξουσίασης. Στις σχέσεις που γίνεται λόγος για βασανιστήρια, ο

δημόσιος υπάλληλος επιφορτισμένος με την εκπλήρωση συγκεκριμένων

καθηκόντων, υποχρεώνει ένα ή περισσότερα πρόσωπα σε συνύπαρξη μαζί του.

Στους αναγκαίους όρους του εγκλήματος ανήκει συνεπώς και η άσκηση φυσικού

ελέγχου. Αυτή μπορεί να ανήκει και σε ανοικτούς ή και ιδιωτικούς χώρους. Ο

διαδηλωτής επομένως, που έχει απομονωθεί από αστυνομικούς και ξυλοκοπείται

για τον εκφοβισμό ή την τιμωρία του, πέφτει θύμα βασανισμού. Εφόσον δεν

πρόκειται πλέον για μια ανοικτή αντιπαράθεση, όπου στην άσκηση σωματικής

βίας μπορεί να αντιδράσει με την αποχώρησή του, βρίσκεται υπό τον φυσικό

έλεγχο και τη φύλαξη των αστυνομικών οργάνων.

Με την κακοποίηση του θύματος για την επιδίωξη των αναφερομένων στη

σχετική διάταξη σκοπών, εγκαταλείπει ο δημόσιος υπάλληλος κατά την

εκτέλεση των καθηκόντων του το τελευταίο πεδίο επικοινωνιακής συνύπαρξης

με τον εξουσιαζόμενο. Δεν περιορίζεται πλέον στην άσκηση εξωτερικής φυσικής

βίας, αλλά εισβάλλει στο forum internum του προσώπου, επιδιώκοντας την

εξουδετέρωση της θέλησης και τη μετατροπή του σε απλό αντικείμενο

εξουσίασης7.

Από όλα τα προαναφερόμενα προκύπτει, ότι τα βασανιστήρια αποτελούν

ιδιαίτερο έγκλημα, αφού φυσικός αυτουργός τους δεν μπορεί να είναι

οποιοσδήποτε, αλλά μόνο πρόσωπο που έχει κάποια από τις ιδιότητες, τις οποίες

ορίζει ο νόμος. Πρόβλημα βέβαια είναι, αν πρόκειται για γνήσιο ιδιαίτερο ή μη

γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα. Αν σκεφθεί κανείς, ότι κάθε περίπτωση βασανισμού

δεν μπορεί παρά να αποτελεί κάποιο κοινό έγκλημα, ανάλογα με τον τρόπο με

τον οποίο γίνεται, όπως λ.χ. σωματική βλάβη, εξύβριση, παράνομη βία κλπ., θα

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για μη γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα.

Εντούτοις μια παρόμοια αντίληψη δε θα ήταν ακριβής. Πράγματι τα μη γνήσια

ιδιαίτερα εγκλήματα είναι κοινά εγκλήματα, που τιμωρούνται βαρύτερα ή

ελαφρότερα, όταν δράστης τους είναι κατά νόμο πρόσωπο με ιδιαίτερες

ιδιότητες. Όχι όμως κι εκείνα, που στην αντικειμενική τους υπόσταση, πέρα από

τις ιδιαίτερες ιδιότητες του δράστη περιλαμβάνουν και άλλα στοιχεία, τα οποία

7 Βλ. Σπυράκο Δ., Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων: επίσημη στάση και πραγματικότητα, Υπερ.1993, σ.38.

13

Page 15: Βασανιστήρια στις φυλακές

τα διαφοροποιούν εντελώς από τα αντίστοιχα κοινά. Σ’ αυτή την κατηγορία

ανήκουν τα βασανιστήρια, που αποτελούν γνήσιο ιδιαίτερο έγκλημα, όπως

ακριβώς και η κατάχρηση εξουσίας (239 ΠΚ), η οποία συνιστά συμπεριφορά που

αν τελεσθεί από πρόσωπο χωρίς τις ιδιότητες που περιγράφει, θα ήταν

ενδεχομένως απειλή ή παράνομη βία ή ψευδής καταμήνυση, κλπ.8

Υλικό αντικείμενο της πράξης των βασανιστηρίων, μπορεί να είναι

οποιοδήποτε πρόσωπο βρίσκεται στην εξουσία του δράστη, κατάσταση στην

οποία βρίσκεται κάθε πρόσωπο που έχει συλληφθεί και ανακρίνεται. Με την

κακοποίηση του θύματος για την επιδίωξη των αναφερόμενων στη σχετική

διάταξη σκοπών, εγκαταλείπει ο δημόσιος υπάλληλος κατά την εκτέλεση των

καθηκόντων του το τελευταίο πεδίο επικοινωνιακής συνύπαρξης με τον

εξουσιαζόμενο9.

Αυτό που χαρακτηρίζει τα βασανιστήρια και τα διακρίνει από τις υπόλοιπες

μορφές αυθαίρετης κρατικής βίας, είναι ότι η υποταγή της βούλησης των

ατόμων και η προσβολή της ελευθερίας τους, γίνεται στα πλαίσια μιας σχέσης

εξουσίασης, που προσφέρει στο δράστη προνομιούχα «πρόσβαση» στα έννομα

αγαθά του θύματος, το οποίο βρίσκεται υπό την εξουσία του, χωρίς να έχει

καμία δυνατότητα αυτοδιάθεσης. Εξαιτίας αυτής ακριβώς της σχέσης, η χρήση

των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, δε

συνεπάγεται απλώς μια συνηθισμένη προσβολή της ελευθερίας, αλλά οδηγεί

κυριολεκτικά στην εξουδετέρωση της βούλησης του ατόμου και τον υποβιβασμό

του σε αντικείμενο εξουσίασης. Ακόμα λοιπόν και αν μία πράξη δεν προκαλεί

σωματική βλάβη, μπορεί με τον πόνο, σωματικό ή ψυχικό, ή τη σωματική

εξάντληση που προκαλεί, να κάμψει τη βούληση και να υποτάξει το θύμα10.

8 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1987,.σ. 113.

9 Βλ. Σπυράκο Δ., ό.π., σ.38.

10 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Βασανιστήρια και κατάχρηση εξουσίας: «Μια περίπτωση εσφαλμένης εφαρμογής του νόμου», Υπερ.1999 σ. 5.

14

Page 16: Βασανιστήρια στις φυλακές

1.2 Νομοθετική κατοχύρωση βασανιστηρίων

Για τον προσδιορισμό της έννοιας των «βασανιστηρίων» αφετηρία αποτελεί

ο νομοθετικός ορισμός. Για το λόγο αυτό ανατρέχουμε στο ποινικό δίκαιο11, όπου

«βασανιστήρια συνιστούν κάθε μεθοδευμένη πρόκληση έντονου σωματικού

πόνου ή σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την υγεία ή ψυχικού πόνου,

ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη, καθώς και παράνομη χρησιμοποίηση

χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών μέσων με σκοπό να κάμψουν

τη βούληση του θύματος».

Συνεπώς, στην έννοια του βασανιστηρίου περιλαμβάνονται τόσο η επιβολή

σωματικού όσο και ψυχικού πόνου, με πράξη ή και παράλειψη τρίτου12, με σκοπό

την υποταγή της θελήσεως ή τον εξευτελισμό του θύματος. Ως πόνος13 νοείται

κάθε έντονο δυσάρεστο συναίσθημα. Στο σημείο αυτό πρέπει να δοθεί έμφαση

στη διαφοροποίηση σωματικού και ψυχικού πόνου. Ενώ ο πρώτος αποτελεί

πάντοτε βασανιστήριο, ο δεύτερος14 εξαρτάται από το πρόσθετο στοιχείο της

επιδιώξεως υποταγής της θελήσεως ή του εξευτελισμού του βασανιζομένου. Ο

σκοπός των βασανιστηρίων δεν αποτελεί κατά τα άλλα καθοριστικό

προσδιοριστικό και εννοιολογικό στοιχείο. Δεν έχει σημασία αν το βασανιστήριο

επιβάλλεται ως ανακριτικό, εκφοβιστικό μέσο, ως ποινή ή αυτοσκοπός. Επίσης

είναι αδιάφορο το γεγονός, για το χαρακτηρισμό μιας ενέργειας (ή παράλειψης)

ως βασανιστηρίου, ότι επιδιώκει νόμιμο σκοπό, όπως π.χ. η εξακρίβωση της

αλήθειας ή η επιστημονική πρόοδος.

Επιπλέον, βασανιστήρια δεν αποτελούν μόνο όσα αφήνουν ίχνη ή σημάδια

στο σώμα ή όσα προκαλούν άμεσο έντονο πόνο. Για παράδειγμα αποτελούν

βασανιστήρια ο ακρωτηριασμός, παρά τη χρήση αναισθητικού, ή η παρεμπόδιση

του ύπνου κρατουμένου ή η ανεπαρκής ή ακατάλληλη διατροφή του, διότι

οδηγούν καταφανώς σε χειροτέρευση της σωματικής και ψυχικής υγείας.

11 Βλ. Άρθρο 137Α παρ. 2 ΠΚ, όπως προστέθηκε με το άρθρο 1 του νόμου 1500/1984 «Ποινικός κολασμός των βασανιστηρίων».

12 Βλ. Όπως π.χ. η παράλειψη διατροφής ή περίθαλψης κρατουμένου.

13 Βλ. Δαγτόγλου ό.π., σελ. 249-250.

14 Βλ. Για παράδειγμα, στην επιβολή ποινής στερητικής της ελευθερίας προκαλείται ψυχικός πόνος, όμως δεν αποτελεί βασανιστήριο, διότι λείπει το πρόσθετο στοιχείο της υποταγής της θελήσεως ή του εξευτελισμού.

15

Page 17: Βασανιστήρια στις φυλακές

Πέρα από τον παραπάνω νομοθετικό ορισμό, κρίνεται σκόπιμο να

αναφερθούμε και στον ορισμό με βάση τη νομολογία15 του ΕΔΔΑ, σύμφωνα με τον

οποίο: «βασανιστήριο αποτελεί κάθε απάνθρωπη μεταχείριση, που προκαλείται

ηθελημένα και προξενεί πολύ σοβαρό και άγριο πόνο».

Διαπιστώνουμε όμως, πως ο ορισμός αυτός χαρακτηρίζεται από

γενικότητα, χωρίς να διαχωρίζει τα βασανιστήρια από την απάνθρωπη ή την

εξευτελιστική μεταχείριση και προκαλεί αξιοσημείωτες διαφωνίες και

αντιφατικές αποφάσεις. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των υποθέσεων

Mouisel κατά Γαλλίας16 και Henaf κατά Γαλλίας17, όπου το Δικαστήριο

αποφάνθηκε ότι η κράτηση ατόμων με ιδιαίτερα προβληματική υγεία ή

προχωρημένης ηλικίας ισοδυναμεί με βασανιστήριο. Αντιθέτως, σύμφωνα με τις

αποφάσεις Matencio κατά Γαλλίας18 και Gelfmann κατά Γαλλίας19, κρίθηκε ότι οι

συνθήκες κράτησης και οι επιπτώσεις τους στην υγεία ενός ατόμου με αναπηρία

στην πρώτη και ενός ασθενούς με AIDS στη δεύτερη, δεν εμφανίζουν τόση

σκληρότητα, ώστε να στοιχειοθετούν απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση.

Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε ότι η έννοια των «βασανιστηρίων»

στοιχειοθετείται σύμφωνα με τον κοινώς αποδεκτό νομοθετικό ορισμό από την

πρόκληση σωματικού ή ψυχικού πόνου, με σκοπό την υποταγή της βουλήσεως ή

τον εξευτελισμό, αλλά ουσιαστικά το ζήτημα κρίνεται ad hoc.

Όσον αφορά στην πρώτη μορφή, όπως φαίνεται από τη διατύπωση του

νόμου, κάθε σωματικός πόνος δεν αποτελεί βασανισμό, αλλά μόνο ο σωματικός

πόνος που προκαλείται μεθοδευμένα και είναι έντονος. Ο όρος «έντονος», ως

αξιολογικό στοιχείο στην αντικειμενική υπόσταση των βασανιστηρίων ,σημαίνει

τον εντεταμένο, το σφοδρό και γενικότερα το σωματικό πόνο, που έχει ισχυρή

επίδραση πάνω στις αισθήσεις του ανθρώπου. Ο όρος κρίθηκε προφανώς

αναγκαίος, για να αποκλεισθεί από την αντικειμενική υπόσταση κάθε ελαφρύς ή

ασήμαντος σωματικός πόνος20.

15 Βλ. Απόφαση του 1978 στην υπόθεση Ιρλανδία κατά Ηνωμένου Βασιλείου.

16 Βλ. Mouisel v. France, απόφαση της 14ης Νοεμβρίου 2002, Αρ. Προσφ. 67263/01.

17 Βλ. Henaf v. France, απόφαση της 27ης Νοεμβρίου 2003, Αρ. Προσφ. 65436/01.

18 Βλ. Matencio v. France, απόφαση της 15ης Ιανουαρίου 2004, Αρ. Προσφ. 58749/00.

19 Βλ. Gelfmann v. France, απόφαση της 14ης Δεκεμβρίου 2004, Αρ. Προσφ. 25875/03.

20 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, 1987, σ. 114.

16

Page 18: Βασανιστήρια στις φυλακές

Πρόβλημα ωστόσο δημιουργείται, ως προς τον όρο «μεθοδευμένη». Η

κρατούσα άποψη θεωρεί την πρόκληση σωματικού πόνου «μεθοδευμένη», όταν

αυτή έχει επανάληψη και διάρκεια.

Έτσι, η πρόκληση του στιγμιαίου πόνου, όσο έντονος και αν είναι, δεν

υπάγεται στην παρούσα διάταξη21. Με τον όρο «μεθοδευμένη», υπονοείται κάτι

περισσότερο από την απλή και κάτι λιγότερο από τη συστηματική πρόκληση

έντονου σωματικού πόνου22.

Η άποψη αυτή δεν μπορεί να θεωρηθεί πειστική, για πολλούς λόγους:

α) Αρχικά, γιατί είναι αντίθετη με την ίδια την έννοια της μεθόδευσης. Η

μεθόδευση δεν έχει εννοιολογικά σχέση με τη διάρκεια της συμπεριφοράς, αλλά

με την προετοιμασία ή με το σχεδιασμό της.

β) Από την άλλη πλευρά, αν κανείς αποδεχόταν, ότι για την πλήρωση της

αντικειμενικής υπόστασης του βασικού εγκλήματος των βασανιστηρίων

απαιτείται επανάληψη της πράξης, αυτό θα πρέπει να γίνεται δεκτό για τη

διακεκριμένη μορφή του εγκλήματος, όπως τυποποιείται στο άρθρο 137Β ΠΚ.

γ) Ένα ακόμη επιχείρημα φαίνεται σημαντικό. Αν ο δράστης του

εγκλήματος χρησιμοποιεί λ.χ. μία μεμονωμένη φορά, μια ναρκωτική ουσία για να

επιτύχει ομολογία, η πράξη του τιμωρείται με βάση το άρθρο 137Α παρ.1 ΠΚ,

καθώς η έννοια της «μεθοδευμένης» τέλεσης εμπεριέχεται μόνο στην πρώτη, όχι

όμως και στη δεύτερη μορφή των βασανιστηρίων. Δεν μπορεί όμως να

δικαιολογηθεί, γιατί θα πρέπει οποιαδήποτε άλλη μορφή των βασανιστηρίων, που

δεν περιλαμβάνει τη χρήση χημικών κλπ. μέσων, να πρέπει να επαναλαμβάνεται

για ένα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα23.

Ο όρος μεθοδευμένη στην καθημερινή μας γλώσσα, σημαίνει μία πράξη που

γίνεται σχεδιασμένα, με προγραμματισμένο τρόπο. Η μεθόδευση δεν προϋποθέτει

σε κάθε περίπτωση μακρά προετοιμασία ούτε την εξασφάλιση υποδομής ή άλλης

οργάνωσης. Μεθοδευμένα τελείται μία πράξη, ακόμη κι όταν ο σχεδιασμός

διαμορφώνεται την ίδια στιγμή της τέλεσής της. Σε κάθε όμως περίπτωση, η

μεθόδευση προϋποθέτει «επιλογή συμπεριφοράς» και επομένως εσκεμμένη

21 Βλ. Κονταξής Ι., Ερμηνεία Ποινικού Κώδικα, σ. 1112.

22 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ. 115.

23 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον Ποινικό Κώδικα, ΠοινΧρ 2009, σ. 6.

17

Page 19: Βασανιστήρια στις φυλακές

τέλεση της μυϊκής ενέργειας ή παράλειψης. Η χρήση λοιπόν του όρου

«μεθοδευμένη» στο 137Α ΠΚ, περιορίζει τόσο την αντικειμενική υπόσταση του

εγκλήματος, αφού υποδεικνύει την ανάγκη ύπαρξης συνθηκών που επιτρέπουν

στο δράστη να επιλέγει τη συμπεριφορά του, όσο όμως και την υποκειμενική

υπόσταση, αφού για την πράξη των βασανιστηρίων προϋποθέτει άμεσο δόλο α’

βαθμού. Αντίθετα, το αποτέλεσμα της μυϊκής ενέργειας μπορεί να καλύπτεται

από οποιοδήποτε είδος δόλου24.

Το στοιχείο της «μεθοδευμένης» τέλεσης μπορεί λοιπόν να καταφανεί, όταν

οι αστυνομικοί, αφού έχουν καταφέρει να ακινητοποιήσουν το άτομο που θέλουν

να συλλάβουν, στη συνέχεια το κακοποιούν, ενώ αδυνατεί να ξεφύγει ή όταν

μετά τη λήξη κάποιων επεισοδίων, απομονώνουν ένα άτομο, επειδή θεωρούν ότι

συμμετείχε στα επεισόδια και το κτυπούν με γροθιές και κλοτσιές στο πρόσωπο

και άλλα σημεία του σώματός του25.

Το ίδιο ισχύει, όταν δένουν τον συλληφθέντα αλλοδαπό με χειροπέδες στο

σίδερο της σκάλας, του καταφέρουν ισχυρά λακτίσματα στα οπίσθια, τον

κουρεύουν περιμετρικά «αφήνοντας μια φούντα στη μέση», τον αλείφουν με

μαύρο βερνίκι παπουτσιών και τον περιλούζουν με βενζίνη, δείχνοντάς του

προφανώς ότι θα του βάλουν φωτιά. Η πράξη δεν μπορεί να θεωρηθεί χωρίς

περαιτέρω έρευνα ως απλή χρήση σωματικής βίας, η οποία υπάγεται στο άρθρο

137Α παρ.3 ΠΚ, γιατί η πιο πάνω συμπεριφορά είναι οπωσδήποτε μεθοδευμένη

πρόκληση πόνου- σωματικού και ψυχικού- και το μόνο επιπλέον στοιχείο που θα

έπρεπε εν προκειμένω να ερευνηθεί, είναι αν ο πόνος είναι της έντασης που

απαιτεί το άρθρο 137Α ΠΚ. Παρόλα αυτά, στο υπ’ αριθμ. 111/1995 βούλευμα του

Συμβουλίου Στρατοδικείου Λάρισας, έγινε δεκτή η πρόταση του Εισαγγελέα, ο

οποίος υποστήριξε ότι οι στρατιώτες που προέβησαν σε όλες τις

προαναφερόμενες πράξεις σε αλλοδαπό συλληφθέντα, δεν τέλεσαν βασανιστήρια

κατά την έννοια των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 137Α ΠΚ, αλλά υπάγονται

στην παράγραφο 3 αυτού, όπου προβλέπεται η προσβολή της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας26.

24 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 7.

25 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 7.

26 Βλ. ΣυμβΣτρΛαρ.111/1995, Υπερ1996, σ. 606.

18

Page 20: Βασανιστήρια στις φυλακές

Το θέμα που αντιμετώπισε το πιο πάνω βούλευμα, με το οποίο έγινε δεκτή η

εισαγγελική πρόταση, ξαναφέρνει στο μυαλό μας εκφυλιστικές εξουσιαστικές

δραστηριότητες, η επισήμανση και η στηλίτευση των οποίων συνιστά μια

ελάχιστη χειρονομία άμυνας, για όσους θέλουν να αποκρούσουν μια εντεινόμενη

διάθεση ανοχής ρατσιστικών προκαταλήψεων. Σήμερα, που το σύστημα εξουσίας

επείγεται να ανανεώσει και να εκσυγχρονίσει τις θεσμικές καταβολές του, η

όποια αδράνεια σε φαινόμενα ρατσισμού και ξενοφοβίας, μπορεί να πληρωθεί

ακριβά στο επίπεδο της ενίσχυσης και διεύρυνσης των δημοκρατικών θεσμών.

Γιατί ασφαλώς, όσο μεγάλη σημασία έχει ο ρόλος του στρατιωτικού, που

τάχθηκε να υπερασπίζεται την εδαφική ακεραιότητα της χώρας, περισσότερο

σημαντική είναι η ευαισθησία του στα θέματα της προσωπικής αξιοπρέπειας,

ακριβώς γιατί η ουσιώδη αυτή αρετή δίνει περιεχόμενο στην ιδιότητά του ως

υπερασπιστή της πατρίδας.

Από την άποψη αυτή, η μεταχείριση που επιφύλαξαν Έλληνες στρατιώτες σε

κρατουμένους λαθρομετανάστες, αποτελεί ιδιαίτερα δυσάρεστο και

ανησυχητικό φαινόμενο. Οι ενέργειες των στρατιωτικών αναδεικνύουν μία

ύποπτη πρακτική, που έδινε την εντύπωση ότι τα τελευταία χρόνια περιέπεσε σε

λήθαργο, περιμένοντας τον εύθετο καιρό για να επαναλάβει τη δράση της προς

«άλλη» κατεύθυνση27.

Όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος της πρώτης μορφής των βασανιστηρίων,

δηλαδή στη «μεθοδευμένη πρόκληση σωματικής εξάντλησης επικίνδυνης για την

υγεία», το πρόβλημα που τίθεται είναι ως προς τον όρο της διακινδύνευσης.

Βασικά, σωματική εξάντληση σημαίνει τη σωματική κατάπτωση, την εξασθένιση

και γενικά την αδυναμία του ανθρώπινου οργανισμού. Η σωματική αυτή

εξάντληση, πρέπει περαιτέρω να είναι επικίνδυνη για την υγεία του υφιστάμενου

τα βασανιστήρια.

Κατά την κρατούσα άποψη, πρόκειται εδώ για έγκλημα συγκεκριμένης

διακινδύνευσης της σωματικής ακεραιότητας, διότι για την ολοκλήρωσή του

απαιτείται να διαπιστωθεί, ότι η σωματική εξάντληση είναι τέτοιας έντασης,

ώστε να έχει δρομολογήσει μία διαδικασία που θα οδηγήσει άμεσα σε βλάβη της

υγείας, αν δεν ανακοπεί με οποιονδήποτε τρόπο28.

27 Βλ. Παρατηρήσεις Παπαδαμάκη Α. στο ΣυμβΣτρΛαρ 111/1995, Υπερ.1996, σ. 609.

28 Βλ. Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ. 115.

19

Page 21: Βασανιστήρια στις φυλακές

Έχει διατυπωθεί βέβαια και διαφορετική άποψη, η οποία βασιζόμενη στο

όλο πνεύμα του νόμου, θεωρεί ότι πρόκειται για έγκλημα δυνητικής

διακινδύνευσης29. Η πρακτική συνέπεια της δι’ακρισης έγκειται στο ότι, στην

τελευταία περίπτωση δεν είναι απαραίτητο να επέλθει πράγματι ο κίνδυνος για

την υγεία του θύματος, αλλά αρκεί η πρόκληση της σωματικής εξάντλησης να

είναι ικανή, στη συγκεκριμένη περίπτωση, να επιφέρει βλάβη στην υγεία του

θύματος. Ωστόσο, τα όρια του αξιοποίνου προσδιορίζονται βέβαια από το

γράμμα του νόμου. Contra legem ερμηνεία, που οδηγεί σε θεμελίωση αξιοποίνου,

δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή, ενόψει του άρ. 7 παρ. 1 Συντ.30. Συνεπώς, αποτελεί

έγκλημα συγκεκριμένης διακινδύνευσης, αφού ο κίνδυνος ανήκει στην

αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος.

Τέλος, αποτέλεσμα των βασανιστηρίων μπορεί να είναι και η πρόκληση

«ψυχικού πόνου ικανού να επιφέρει σοβαρή ψυχική βλάβη». Η μεθοδευμένη αυτή

συμπεριφορά πρέπει να προκαλέσει ψυχικό πόνο, δηλαδή μία μείωση της ψυχικής

ενεργητικότητας. Ο ψυχικός πόνος πρέπει να είναι ικανός να επιφέρει σοβαρή

ψυχική βλάβη. Δηλαδή μία στρέβλωση, αλλοίωση, επιπεδοποίηση της ψυχικής

προσωπικότητας του θύματος, που πάσχει ως εκ τούτου ισχυρά ή και αφόρητα. Η

μεθοδευμένη πρόκληση του ψυχικού πόνου αρκεί, κατά συνέπεια, για την

πλήρωση της αντικειμενικής υπόστασης των βασανιστηρίων, χωρίς να

χρειάζεται να επέλθει και η σοβαρή ψυχική βλάβη, με την προϋπόθεση όμως, ότι

ο ψυχικός πόνος θα είναι ικανός να επιφέρει το αποτέλεσμα αυτό. Βασανιστήρια

δεν είναι κάθε πρόκληση ψυχικού πόνου, αλλά εκείνη που μπορεί να επιφέρει

σοβαρή ψυχική βλάβη.

Ο όρος «ικανός» δε χρησιμοποιείται στη διάταξη αυτή αφηρημένα, ως

κάποια δυνατότητα επελεύσεως του κινδύνου, πιθανότητα που την έκρινε ο ίδιος

ο νομοθέτης αλλά συγκεκριμένα, ως συγκεκριμένη δυνατότητα προκλήσεως

κινδύνου, που θα την κρίνει ο δικαστής. Με λίγα λόγια, η μεθοδευμένη πρόκληση

του ψυχικού πόνου, κατά τη συνήθη πορεία των πραγμάτων και ενόψει των

συγκεκριμένων συνθηκών, θα πρέπει να δημιουργήσει κίνδυνο, μία μεταβολή

στον εξωτερικό κόσμο, από τον οποίο κίνδυνο θα πραγματωθούν αιτιακοί όροι ή

συνθήκες για την πρόκληση της σοβαρής ψυχικής βλάβης.

29 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια, Υπερ 1995, σ. 663.

30 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 4.

20

Page 22: Βασανιστήρια στις φυλακές

Συνεπώς, εδώ είναι βέβαιο ότι πρόκειται για έγκλημα δυνητικής

διακινδύνευσης, εφόσον αυτό προκύπτει άμεσα από τη διατύπωση στη

συγκεκριμένη διάταξη31. Στη νομοτυπική του μορφή υπάγεται λ.χ. η ψευδής

αναγγελία θανάτωσης ενός προσφιλούς προσώπου ή η τοποθέτηση

μαγνητοφώνου σε κελί κρατουμένου, προκειμένου να ακούει τη γυναίκα του ή το

παιδί του, που βασανίζονται και εκλιπαρούν τους βασανιστές τους να

σταματήσουν. Ακόμη κι αν η είδηση ή η σκηνή δεν είναι αληθινή, είναι αρκετή

για την πλήρωση της νομοτυπικής μορφής του εγκλήματος, εφόσον προκαλεί

έντονο ψυχικό πόνο και δημιουργεί κίνδυνο διαταραχής της ψυχικής ισορροπίας

του ατόμου32.

Η δεύτερη μορφή των βασανιστηρίων που περιγράφεται στο νόμο, είναι η

παράνομη χρησιμοποίηση χημικών ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνικών

μέσων, με σκοπό να κάμψουν τη βούληση του θύματος.

Ως ναρκωτικά θεωρούνται προφανώς τα φυσικά φάρμακα, που παράγονται

μετά από κάποια ειδική επεξεργασία των προϊόντων ορισμένων φυτών. Ως

χημικά μέσα, πολλά από τα οποία υπάγονται στα ναρκωτικά υπό την ευρεία

έννοια του νόμου, θεωρούνται εδώ αυτά που παράγονται από διάφορες χημικές

συνθέσεις.

Τέλος, ο ορισμός «άλλα φυσικά ή τεχνητά μέσα», υπονοεί κάθε μέσο με το

οποίο μπορεί να επηρεασθούν οι σωματικές ή ψυχικές λειτουργίες και που δεν

καλύπτεται από τις προηγούμενες περιπτώσεις. Από τη διατύπωση του νόμου

συνάγεται, ότι για τη στοιχειοθέτηση της δεύτερης μορφής των βασανιστηρίων,

αρκεί η χρήση κάθε φυσικού ή τεχνικού μέσου, ενώ η αναφορά στις χημικές και

ναρκωτικές ουσίες είναι ενδεικτική. Με τη διατύπωση αυτή, ο Έλληνας

νομοθέτης υπάγει στην έννοια των βασανιστηρίων μορφές συμπεριφοράς, οι

οποίες δε συμπεριλαμβάνονται στον ορισμό που έχει διατυπωθεί στο άρθρο 1

της Διεθνούς Σύμβασης κατά των βασανιστηρίων (1782/1988). Διευρύνει

μάλιστα την έννοια των βασανιστηρίων με τη χρήση ενός ευρύτατου όρου, ο

οποίος στην πραγματικότητα μόνο με συσταλτική ερμηνεία του σκοπού τέλεσης

και με αξιοποίηση των ενδεικτικά αναφερόμενων μέσων, μπορεί να

προσδιοριστεί.

31 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., ό.π., σ. 663, Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ. 116.

32 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 4, Μαγκάκης Α., Πρακτικά Βουλής της 12.11.1984, σ. 1569.

21

Page 23: Βασανιστήρια στις φυλακές

Πράγματι, στην έννοια των φυσικών και τεχνικών μέσων ανήκουν όλα τα

αντικείμενα του εξωτερικού κόσμου και η χρήση των περισσότερων από αυτά,

μπορεί κάποτε να πραγματοποιείται με σκοπό την κάμψη της βούλησης ενός

ατόμου. Ακόμα λ.χ. και η χρήση ενός σχοινιού με το οποίο δένονται τα χέρια του

θύματος, προκειμένου να εξαναγκασθεί σε μία κατάθεση ή ομολογία, θα

μπορούσε να θεωρηθεί χρήση μέσου για την κάμψη της βούλησής του. Όταν

όμως, για την υπαγωγή μιας πράξης στην πρώτη μορφή των βασανιστηρίων,

απαιτείται η συνδρομή όλων των όρων που προαναφέρθηκαν, θα ήταν προφανώς

αντίθετο στην αρχή της αναλογικότητας, να υπαχθούν πράξεις σημαντικά

μικρότερης βαρύτητας στην έννοια αυτή.

Η υιοθέτηση λοιπόν μιας συσταλτικής ερμηνείας, είναι και γραμματικά και

λογικά επιβεβλημένη. Ειδικότερα με δεδομένο ότι σύμφωνα με το νόμο (άρθρο 1

ν.3459/2006), ναρκωτικές είναι οι ουσίες –φυσικές ή τεχνητές- που δρουν στο

κεντρικό νευρικό σύστημα και προκαλούν εξάρτηση του ατόμου από αυτές,

μπορεί να υποθέσει κανείς ότι και οι χημικές ή άλλες φυσικές ή τεχνητές ουσίες

πρέπει αντίστοιχα να δρουν άμεσα επάνω στο σώμα, επηρεάζοντας

συγκεκριμένες λειτουργίες του και αδρανοποιώντας τη βούληση του ατόμου.

Εδώ λ.χ. υπάγεται η χρήση παραισθησιογόνων ή η χρήση χημικών ουσιών, που

παραλύουν τη λειτουργία του νευρικού συστήματος. Η βαρύτατη επέμβαση που

προκαλείται με τέτοιου είδους ουσίες πάνω στο άτομο, του οποίου η ελευθερία

της βούλησης στην πραγματικότητα εκμηδενίζεται, δικαιολογεί την εξίσωση

των συγκεκριμένων πράξεων με την πρώτη μορφή των βασανιστηρίων, έστω και

αν δεν προκαλείται με αυτές ιδιαίτερος πόνος ή αν το άτομο δεν είναι σε θέση

να αισθανθεί τον πόνο που του προκαλούν. Αντίθετα, η χρήση άλλου είδους

«μέσων», όπως είναι τα γκλομπς, τα πυροβόλα όπλα, τα σχοινιά, οι αλυσίδες,

αλλά και διάφορα εργαλεία, όπως τανάλιες για το ξερίζωμα των νυχιών,

υπάγεται στην πρώτη μορφή των βασανιστηρίων33.

Από τη διατύπωση της φράσης «με σκοπό», προκύπτει πρώτον ότι δεν

αποτελούν βασανιστήρια επιδράσεις επί του ατόμου, που με τα παραπάνω μέσα

έχουν άλλες π.χ. θεραπευτικές σκοπιμότητες και δεύτερον, ότι και εδώ

πρόκειται για έγκλημα δυνητικής διακινδύνευσης, διότι η φράση αυτή θα πρέπει

να εκληφθεί με την έννοια πως τα μέσα αυτά θα πρέπει να είναι πρόσφορα, να

κάμψουν τη βούληση του θύματος.

33 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 8.

22

Page 24: Βασανιστήρια στις φυλακές

Συγκεκριμένα, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι πρόκειται για οιονεί έγκλημα

δυνητικής διακινδύνευσης, διότι η προσφορότητα των μέσων δεν αναφέρεται

στην προσβολή συγκεκριμένου εννόμου αγαθού, παρά στην κάμψη της βούλησης

του θύματος, εκτός αν θεωρήσουμε τη βούληση του ατόμου αυτοτελές έννομο

αγαθό34.

Ιδιαίτερη συζήτηση έχει γίνει για το στοιχείο του «παρανόμου» στη

διάταξη του άρθρου 137Α παρ. 2 ΠΚ και ειδικότερα για το αν αποτελεί στοιχείο

της αντικειμενικής υπόστασης ή ειδικό στοιχείο του αδίκου. Η χρησιμοποίηση

χημικών, ναρκωτικών ή άλλων φυσικών ή τεχνητών μέσων πρέπει να είναι

παράνομη. Η χρησιμοποίηση αυτή είναι παράνομη, όταν γίνεται χωρίς νόμιμο

δικαίωμα ή όταν δεν αποτελεί καθήκον, το οποίο επιβάλλεται από το νόμο.

Η κρατούσα άποψη θεωρεί ότι πρόκειται για ειδικό στοιχείο του αδίκου με

θετική διατύπωση, που αναφέρεται ρητά στην αντικειμενική υπόσταση του

εγκλήματος. Έτσι ενώ με τη χρησιμοποίηση των χημικών, ναρκωτικών ή άλλων

τεχνητών ή φυσικών μέσων πάνω στον άνθρωπο καταφάσκεται το αρχικό άδικο,

το στοιχείο του παρανόμου της χρησιμοποίησης των μέσων αυτών ανήκει στην

τελική κρίση για το άδικο. Κατά συνέπεια, όταν η χρησιμοποίηση των παραπάνω

μέσων δεν αντιφάσκει στους σκοπούς της έννομης τάξεως, δεν είναι δηλαδή

παράνομη, όπως λ.χ. όταν γίνεται για να ακολουθήσει μία επείγουσα

ιατροχειρουργική επέμβαση, διότι το «παράνομο» δε συμβάλλει στην περιγραφή

αλλά στην αξιολόγηση της προσβολής και αποτελεί για το λόγο αυτό ειδικό

στοιχείο του αδίκου, η έλλειψη του οποίου δικαιολογεί την προσβολή στις

εξαιρετικές περιπτώσεις που προβλέπει ο νόμος35.

Άλλωστε, όταν ένας υπάλληλος επεμβαίνει με τόσο δυναμικό τρόπο στο

σώμα ενός ατόμου που βρίσκεται υπό την εξουσία του, μπορεί εύλογα να

περιμένει το δίκαιο από αυτόν, ότι θα έχει ελέγξει αν δικαιούται να επέμβει,

ώστε μόνο τότε, αν δηλαδή παρά την προσοχή που κατέβαλε, δεν μπόρεσε να

διαπιστώσει τον άδικο χαρακτήρα της συμπεριφοράς του, να μένει ατιμώρητος,

κατά το άρθρο 31 παρ. 2 ΠΚ36. Συνεπώς, λανθασμένα έχει διατυπωθεί η αντίθετη

άποψη, η οποία θεωρεί το «παράνομο» στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης37.

34 Βλ. Χαραλαμπάκη Α., ό.π., σ. 664.

35 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 9, Κωνσταντινίδη Κ., ό.π., σ. 118.

36 Βλ. Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., ό.π., σ. 9.

37 Βλ. Σπινέλλη Δ Ποινικό Δίκαιο, Ειδικό Μέρος. Εγκλήματα σχετικά με την υπηρεσία, 1988, .σ. 52.

23

Page 25: Βασανιστήρια στις φυλακές

1.3 Διαφορά βασανιστηρίων από την προσβολή ανθρώπινης αξιοπρέπειας

Άρρηκτα συνδεδεμένη με τη διάταξη 7§2 Συντ. και το προστατευόμενο

δικαίωμα της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας καθώς και με την

απαγόρευση των βασανιστηρίων είναι η διάταξη 2§1 Συντ, η οποία περιέχει το

θεμελιώδες δικαίωμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Στο 7§2 Συντ. αναφέρεται

χαρακτηριστικά: «…και άλλες προσβολές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας». Απ’

αυτό συνάγεται, ότι τα βασανιστήρια και η ψυχική και σωματική κάκωση

συνιστούν μερικότερες προσβολές της αξίας του ανθρώπου.

Ως αξία του ανθρώπου, νοείται ο απαραβίαστος πυρήνας της

προσωπικότητας του ανθρώπου ως φυσικού υποκειμένου δικαίου, δηλαδή, ως

φορέα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων38. Επεξηγηματικά, ανθρώπινη αξία

αποτελεί το σύνολο των γενικών υλικών, πνευματικών και κοινωνικών

γνωρισμάτων του ανθρώπινου γένους. Ο ορισμός αυτός39 αναφέρεται στην υλική

(corpus) και πνευματική (animus) διάσταση της ανθρώπινης αξίας. Στα

παραπάνω πρέπει να προστεθεί και η κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης αξίας,

η οποία την καθιστά τρισδιάστατη (σωματική, πνευματική και κοινωνική

υπόσταση), όπως ακριβώς και η ανθρώπινη φύση.

Θεωρώντας ότι όλες οι πλευρές της προσωπικότητας και της ζωής του

ανθρώπου προστατεύονται ως ατομικά δικαιώματα σε ειδικότερες διατάξεις του

Συντάγματος, το νομικά σημαντικό περιεχόμενο της διάταξης 2§1 Συντ. μπορεί

να προσδιοριστεί περισσότερο αρνητικά παρά θετικά, μέσω των προσβολών που

δεν καλύπτονται από τις ειδικές διατάξεις.

Φορείς του δικαιώματος στην προστασία της ανθρώπινης αξίας είναι μόνο

φυσικά πρόσωπα. Η προστασία αρχίζει ήδη πριν τη γέννηση του ανθρώπου

(αφορά δηλαδή και τον κυοφορούμενο) και τελειώνει με το θάνατο του

προσώπου.

38 Όπως ρητά αναγνωρίζει το άρθρο 34 ΑΚ.

39 Δημητρόπουλος Α. ό.π., σελ. 266-267, βλ. προσδιορισμό corpus, animus και κοινωνικής υπόστασης.

24

Page 26: Βασανιστήρια στις φυλακές

Δικαιούχοι θεωρούνται όλα τα φυσικά πρόσωπα, τόσο ημεδαποί, αλλοδαποί

όσο και ανιθαγενείς. Το Κράτος οφείλει όχι μόνο να σέβεται την ανθρώπινη αξία,

αλλά να την προστατεύει έναντι τρίτων40. Συνεπώς, το περιεχόμενο της

θεμελιώδους διάταξης του 2§1 Συντ είναι αμυντικό erga omnes και έναντι του

Κράτους. Είναι όμως και προστατευτικό και διασφαλιστικό41.

Για τον σύντομο προσδιορισμό της έννοιας της ανθρώπινης αξίας δεν θα

πρέπει να γίνεται σύγχυση με άλλες συγγενείς έννοιες. Για παράδειγμα, η

ανθρώπινη αξία δεν ταυτίζεται με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, καθώς η

τελευταία αναφέρεται κυρίως στην κοινωνική διάσταση της ανθρώπινης φύσης.

Η ανθρώπινη αξία λαμβάνει Συνταγματική42 θωράκιση για πρώτη φορά το

1975. Σε προηγούμενα ελληνικά Συντάγματα δεν απαντάται παρόμοια διάταξη.

Στο άρθρο 2§1 του ισχύοντος Συντάγματος 1975/86/01 αναφέρεται ότι: «ο

σεβασμός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική

υποχρέωση της Πολιτείας». Στο άρθρο αυτό καθιερώνεται αντικειμενική43

συνταγματική αρχή (αντικειμενικό δίκαιο) από την οποία απορρέουν ατομικά

δικαιώματα (υποκειμενικά δίκαια). Εμπεριέχεται λοιπόν διπλή συνταγματική

κατοχύρωση, τόσο αντικειμενική όσο και υποκειμενική. Προστατεύεται κατ’

αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος και η ανθρώπινη αξία, ενώ παράλληλα

κατοχυρώνεται υπέρ κάθε φορέα δικαίωμα ανθρώπινης αξίας.

Ο θετικός χαρακτήρας της αρχής του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας

προκύπτει από τη συνταγματοποίησή της. Πρόκειται για θετική δεσμευτική

συνταγματική αρχή και όχι «προγραμματική πρόταση». Δεν αποτελεί απλώς

«κατευθυντήρια αρχή44» αλλά νομικά πλήρως δεσμευτική διάταξη.

40 Δαγτόγλου, ό.π., σελ. 1326-1327, αυτή η υποχρέωση του κράτους αντανακλάται στην κρατική επιβολή υποχρεώσεως στους ιδιώτες να σέβονται την αξία του ανθρώπου (π.χ. στο πλαίσιο του Εργατικού Δικαίου).

41 Δημητρόπουλου Α. ό.π., σελ. 280-283, σχετικά με το προστατευτικό και διασφαλιστικό περιεχόμενο της διάταξης.

42 Αναφερόμαστε στα ελληνικά δεδομένα, διότι άλλα Συντάγματα, όπως το Ιταλικό και το Γερμανικό, συμπεριέλαβαν ειδική διάταξη για την προστασία της ανθρώπινης αξίας ήδη από το 1947 και 1949 αντίστοιχα.

43 Βλ. Δημητρόπουλου Α., «Συνταγματικά δικαιώματα», τόμος Β΄, εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα- Θεσ/κη, 2008, «Η διπλή συνταγματική προστασία της ανθρώπινης αξίας-αντικειμενική αρχή και συνταγματικά δικαιώματα», σελ. 254-257.

44 Δαγτόγλου, ό.π., σελ. 1323-1325. Πρόκειται για αρχή, η οποία λόγω της γενικότητάς της εφαρμόζεται επικουρικά μόνο έναντι των διατάξεων που κατοχυρώνουν τα διάφορα ατομικά δικαιώματα. Η επικουρική αυτή εφαρμογή της δε βρίσκει σύμφωνους όλους τους συγγραφείς.

25

Page 27: Βασανιστήρια στις φυλακές

Χαρακτηριστικό της σπουδαιότητας της διάταξης αποτελεί το αναθεώρητό

της. Είναι η πρώτη κατά σειρά διάταξη που ορίζεται στο άρθρο 110§1 Συντ., η

οποία δεν υπόκειται σε αναθεώρηση45. Είναι ευνόητο ότι δεν υπάρχει κώλυμα ως

προς την διεύρυνση της προστασίας αλλά ως προς την ελάττωσή της.

Το απαραβίαστο του άρθρου 2§1 Συντ. αποτελεί ανώτατη δικαιοπολιτική

αρχή, θέτοντας ως θεμέλιο και ύψιστο αγαθό τον άνθρωπο και την ανθρώπινη

αξία, η οποία αποτελεί κατευθυντήρια αρχή του κοινωνικού ανθρωπισμού. Δεν

πρόκειται ιδεαλιστική θεωρία, που αποσκοπεί απλά σε ηθική ανύψωση. Ο

κοινωνικός ανθρωπισμός αποβλέπει στην πνευματική βελτίωση, εξέλιξη και

προαγωγή του ανθρώπου, η οποία δεν είναι δυνατή χωρίς την εξασφάλιση των

υλικών προϋποθέσεων.

Επιπλέον, αποτελεί γενική και ερμηνευτική αρχή46 της έννομης τάξης.

Απευθύνεται τόσο προς το Κράτος όσο και προς του ιδιώτες. Επίσης, η νομική

της αξία και εφαρμογή δεν αρκείται στην εφαρμογή του κανονιστικού της

περιεχομένου, αλλά εκτείνεται και στον προσδιορισμό των άλλων διατάξεων τις

οποίες ερμηνεύει η ανθρώπινη αξία.

Το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας αποτελεί καταστατική αρχή της

έννομης τάξης. Η ανθρώπινη αξία αποτελεί τον άμεσο αλλά και έμμεσο σκοπό

κάθε νομικού κανόνα. Σ’ αυτήν βασίστηκε η ενοποίηση της έννομης τάξης και η

άμβλυνση της «αιώνιας» διαμάχης ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου. Η αναγωγή

της ανθρώπινης αξίας σε καταστατική αρχή της έννομης τάξης, δηλώνει την

ποιοτική της μεταβολή. Η αρχή του απαραβίαστου της ανθρώπινης αξίας,

προκύπτει σαφώς από τη διάταξη 2§1 Συντ. αλλά κι από άλλες διατάξεις, όπως

των άρ. 4§1-2, 5§1,2, 25§1-4 και 106§2 του Συντάγματος. Βεβαίως συνδέεται

άρρηκτα και με την κρίσιμη διάταξη 7§2 του Συντ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το

απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας και το απαραβίαστο των θεμελιωδών

δικαιωμάτων, τα οποία την εξειδικεύουν, βαίνουν παράλληλα.

45 Βλ. Δημητρόπουλου Α., «Γενική Συνταγματική Θεωρία», σελ. 257, 288επ., 292 επ. Είναι ευνόητο ότι δεν υπάρχει κώλυμα ως προς την διεύρυνση της προστασίας αλλά ως προς την ελάττωσή της.

46 Για διεξοδικότερη αναφορά, βλ. Δημητρόπουλου, «Συνταγματικά δικαιώματα», ό.π., Το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξίας ως δικαιοπολιτική-καταστατική-γενική και ερμηνευτική αρχή, σελ. 257-264.

26

Page 28: Βασανιστήρια στις φυλακές

Επομένως, κάθε ποινή που γενικά ή στη συγκεκριμένη εφαρμογή της,

θελημένα ή μη, προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, αντίκειται στο

Σύνταγμα. Τέτοια π.χ. είναι η ποινή που συνεπάγεται παρατεταμένη απομόνωση

ή σοβαρή προσβολή της γενετήσιας αξιοπρέπειας. Ως «απάνθρωπη» μπορεί

επίσης να χαρακτηριστεί και η ισόβια κάθειρξη, χωρίς νομική δυνατότητα

πρόωρης απόλυσης. Ψυχολογική βία αποτελεί και η εκ μέρους των κρατικών

οργάνων παραβίαση, διερεύνηση και νομική αξιολόγηση του υποσυνείδητου

κόσμου του ανθρώπου. Εδώ ανήκει η χρησιμοποίηση του ανιχνευτή ψεύδους, που

καταγράφει τις υποσυνείδητες ψυχικές εκδηλώσεις βάσει των μεταβολών της

αναπνοής, του σφυγμού, κλπ. Τη χρησιμοποίηση του ανιχνευτή απαγορεύει και

τιμωρεί το άρθρο 137Α παρ. 3 του ΠΚ Προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας

αποτελεί και ο βιασμός ή η οποιαδήποτε διαπόμπευση ή γενετήσια εκμετάλλευση

προσώπων κατά κατάχρηση της δημόσιας εξουσίας.

Στην απαγόρευση της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης,

υπάγονται όχι μόνο οι κύριες ή παρεπόμενες «ποινές», αλλά γενικά κάθε

κρατικός περιορισμός της προσωπικής ελευθερίας, με τη μορφή π.χ. μέτρων

ασφαλείας.

Η πιο έντονη ωστόσο μορφή προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας είναι

η χρήση της αστυνομικής βίας για την απόσπαση ομολογίας ή την τιμωρία

ατόμων που βρίσκονται υπό κράτηση, πράξεις που συχνά καταγγέλλονται και

συχνά επίσης βεβαιώνονται και με ιατροδικαστικές εκθέσεις47.

Οι πράξεις αυτές θεωρούνται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ότι εμπίπτουν

καταρχήν πάντα στην έννοια των βασανιστηρίων ή της απάνθρωπης ή

εξευτελιστικής μεταχείρισης, στο μέτρο που δεν έχουν καταστεί απολύτως

αναγκαίες από τη συμπεριφορά του κρατουμένου48. Πράξεις ιδιαίτερης έντασης,

όπως ο φάλαγγας έχουν κριθεί ως πράξεις βασανιστηρίων49, ενώ ως απάνθρωπη

και εξευτελιστική μεταχείριση έχει κριθεί η πρόκληση σωματικών βλαβών50,

47 Βλ. για την Ελλάδα Ετήσια Έκθεση Συνηγόρου του Πολίτη 2001, σχετικά με την πρόκληση βαριάς σωματικής βλάβης σε ανήλικο Αλβανό μέσα σε αστυνομικό τμήμα., Ετήσιες Εκθέσεις της Διεθνούς Αμνηστίας από το 1984 καθώς και Εκθέσεις της Επιτροπής κατά των βασανιστηρίων (CPT), που παρουσιάζονται από Δ. Σπινέλλη, Η αντιμετώπιση των βασανιστηρίων στην Ελλάδα, Υπεράσπιση 1999, 847 επ.

48 Υποθέσεις Ribitsch κατά Αυστρίας (4/12/1995), Tekin κατά Τουρκίας (9/6/1998), Caloc κατά Γαλλίας (20/7/2000) και Aktas κατά Τουρκίας (24/4/.003).

49 Aktas κατά Τουρκίας (24/4/2003).

50 Υπόθεση Ribitsch κατά Αυστρίας (4/12/1995).

27

Page 29: Βασανιστήρια στις φυλακές

καθώς και το δέσιμο, οι εξυβρίσεις, οι απειλές και ο ξυλοδαρμός κρατουμένων51.

Πολλαπλά ωστόσο χτυπήματα σε όλα τα μέρη του σώματος, που

επαναλαμβάνονται για πολλές μέρες προκαλώντας έντονο πόνο, σε συνδυασμό

με απειλές και εξευτελιστική για κάθε ανθρώπινο ον μεταχείριση, έχουν υπαχθεί

στην έννοια των βασανιστηρίων52.

Ως απάνθρωπη αντίθετα μεταχείριση κι όχι ως πράξη βασανιστηρίων, έχει

κριθεί η εφαρμογή των 5 μεθόδων ανάκρισης, που είχε υιοθετήσει η αγγλική

αστυνομία για την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και περιλάμβαναν μακρά

ορθοστασία μπροστά σε τοίχο, κάλυψη του κεφαλιού με κουκούλα, έκθεση σε

θόρυβο, στέρηση ύπνου και μείωση τροφής53.

Το Ε∆∆Α κλήθηκε πάρα πολλές φορές, να κρίνει αν υπάρχει παραβίαση του

άρθρου 3 της ΕΣ∆Α και προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ορισμένες

υποθέσεις στις οποίες διαπιστώθηκαν τέτοιου είδους παραβιάσεις, είναι των

Kmetty κατά Ουγγαρίας, Sadic Onder κατά Τουρκίας, Henaf κατά Γαλλίας,

Dougoz κατά Ελλάδας και Peers κατά Ελλάδας.

51 Υπόθεση Tomasi κατά Γαλλίας (27/8/1992) και Akdeniz κ.ά. κατά Τουρκίας (31/5/2001).

52 Βλ. Υπόθεση Selmouni κατά Γαλλίας (28/7/1999), παρ. 103 (Παρουσίαση Κ. Παρασκευοπούλου – Γρηγορίου, ΠοινΔικ 1999, 1052 και Η. Καστανάς, Αποφάσεις ποινικού ενδιαφέροντος του ΕΔΔΑ έτους 1999, ΠοινΔικ 2000, 626).

53 Υπόθεση Ireland v. United Kingdom.

28

Page 30: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ – ΔΕΥΤΕΡΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΒΑΣΑΝΙΣΤΗΡΙΩΝ

Οι φυλακές αποτελούν οπωσδήποτε ένα χώρο δοκιμασίας των ανθρωπίνων

δικαιωμάτων. Στις φυλακές δε δοκιμάζονται μόνον οι κρατούμενοι, δοκιμάζεται

το ίδιο το κράτος δικαίου. Η σχέση κρατουμένου – κράτους αποτελεί ειδική

κυριαρχική σχέση μεγάλης έντασης. Οι υποκείμενοι στην ειδική αυτή σχέση

εξουσίασης είναι φορείς αυξημένων υποχρεώσεων. Εκτός από το δικαίωμα

αποζημίωσης για την παραβίαση της προσωπικής ελευθερίας, το Σύνταγμα δεν

αναγράφει ειδικό δικαίωμα του κρατουμένου να προσφύγει στα δικαστήρια. Αυτό

όμως συνάγεται από το γενικό δικαίωμα δικαστικής προστασίας, που

κατοχυρώνει το άρθρο 20 παρ. 1 αυτού.

Τη δικαστική προστασία εγγυάται το Σύνταγμα και με τις διατάξεις του,

που επιβάλλουν δικαστική σύμπραξη, τόσο για τη σύλληψη όσο και για την

κράτηση και την παράτασή της. Ειδική περί της προστασίας αυτής διάταξη

περιέχει η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του ανθρώπου (άρθρο 5 παρ. 4

αυτής). Το δικαίωμα του κρατουμένου να προσφύγει στα δικαστήρια προβλέπουν

και σχετικοί νόμοι (βλ. άρθρο 285 ΚΠΔ, άρ. 1050 ΚΠολΔ και άρθρα 73, 75, 33, 34

και 58 ΚΕΔΕ)54.

Τέλος, επισημαίνεται ότι οι συνδυασμένες διατάξεις του άρθρου 5 παρ. 3

του Συντάγματος, του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ καθώς και των άρθρων 37 και 65 των

Ευρ. Σωφρ. Κανόνων, καθιερώνουν τον κρατούμενο ως υποκείμενο και φορέα

ανθρώπινης αξίας και προσωπικής αξιοπρέπειας55. Αποκλείεται επομένως η

κράτηση σε σκοτεινά κελιά, ο περιορισμός στην κίνηση σε ορισμένους χώρους

της φυλακής, κ.λ.π. (άρθρο 27 Ευρ. Σωφρ. Κώδ., άρ. 66 παρ. 2 Σωφρ. Κώδικα).

Κάθε περιορισμός της ελευθερίας του κρατουμένου εντός του σωφρονιστικού

καταστήματος πρέπει να προβλέπεται από διάταξη νόμου και να επιβάλλεται από

τα αρμόδια πειθαρχικά όργανα (άρθρο 66 παρ. 1 και 70 Σωφρ. Κώδικα).

Επομένως, οποιαδήποτε στέρηση αυτής αποτελεί παράβαση του άρθρου 325 ΠΚ

και ενδεχομένως του άρθρου 137Α, παρ. 3, περ. β΄ του ΠΚ (βασανιστήρια).

54 Π. Δαγτόγλου, ο.π., σελ. 305.

55 Μανιτάκη, Τα σωφρονιστικά δικαιώματα των κρατουμένων και η δικαστική προστασία τους, Τιμητικός Τόμος, Γ. Παπαχατζή.

29

Page 31: Βασανιστήρια στις φυλακές

Η αρχή της καθολικότητας που διαπερνά το σύστημα ανθρωπίνων

δικαιωμάτων, επιτάσσει όπως το κράτος λαμβάνει μέριμνα για την προστασία

των ατομικών δικαιωμάτων εκείνων που εκτίουν ποινή κατά της ελευθερίας56.

Το δικαίωμα σωματικής ακεραιότητας και υγείας των κρατουμένων έχει

περιβληθεί τον προστατευτικό μανδύα τόσο των συνταγματικών διατάξεων, όσο

και εκείνο των διεθνών συμβάσεων. Έτσι, το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος,

όπως προαναφέρθηκε απαγορεύει τα βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική

κάκωση, βλάβη της υγείας ή άσκηση ψυχολογικής βίας, ενώ προστατεύεται και

από τα άρθρα 4 και 66 παρ.2 του Σωφρονιστικού Κώδικα.

Εξάλλου, σύμφωνα με τον ισχύοντα Σωφρονιστικό Κώδικα στο κεφάλαιό του

«περί των μέτρων για την εύρυθμη λειτουργία του (σωφρονιστικού)

καταστήματος», προβλέπονται τα μέτρα τάξης και ασφαλείας που λαμβάνονται

σε εξαιρετικές περιστάσεις. Ειδικότερα, ανατίθεται η διατήρηση της τάξης στο

σωφρονιστικό προσωπικό. Δηλαδή η αντιμετώπιση της ομαδικής απείθειας,

στάσης, αντίστασης, είναι έργο του σωφρονιστικού προσωπικού και μόνο όταν

τα φαινόμενα αυτά λάβουν διαστάσεις καλείται η αστυνομική δύναμη με τους

όρους που ορίζονται στην παρ.1. Η χρήση βραχείας ράβδου (γκλοπ) από το

προσωπικό δεν αναφέρεται γιατί σε ουδέν κείμενο του ΟΗΕ ή του Συμβουλίου

της Ευρώπης προβλέπεται. Ωστόσο, στο άρθρο 65 παρ. 2 του Σωφρονιστικού μας

Κώδικα αφήνεται περιθώριο στο συμβούλιο της φυλακής, σε έκτακτες

περιπτώσεις να προσδιορίζει την λήψη πρόσφορων μέτρων ασφαλείας και την

ένταση της χρήσης τους ανάλογα με τις συνθήκες. Τούτο βεβαίως δεν δίνει το

δικαίωμα στο συμβούλιο της φυλακής να λάβει μέτρα σε βάρος των

κρατουμένων που αντίκεινται σε θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος ή των

διεθνών συμβάσεων, αφού ο Σωφρονιστικός Κώδικας διέπεται από την αρχή της

νομιμότητας.

Στο άρθρο 65 παρ. 3 του Σωφρονιστικού Κώδικα αναφέρονται τα ειδικά

μέτρα αντιμετώπισης έκτακτων καταστάσεων, όπως μέτρα κατευνασμού ή

προφυλακτικής μόνωσης, που ενδείκνυνται σε περιπτώσεις απόπειρας

αυτοκτονίας, μεταδοτικών νόσων, ψυχογενών αντιδράσεων από την κράτηση,

κλπ. Τα μέτρα αυτά διατάσσονται από το συμβούλιο της φυλακής ή σε έκτακτες

περιπτώσεις από το διευθυντή της57.

56 Σ. Αλεξιάδη, Σωφρονιστική, εκδ. γ’. σελ 219-296.

30

Page 32: Βασανιστήρια στις φυλακές

57 Παν. Μπρακουμάτου, Εισαγγελέα Πρωτοδικών, Περιπτώσεις επιτρεπτής άσκησης βίας από σωφρονιστικούς υπαλλήλους σε κρατουμένους, Ποιν. Χρον. Μ/2000, σελ. 581.

31

Page 33: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΜΕΡΟΣ Β’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ – ΠΡΩΤΟ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΣΩΦΡΟΝΙΣΜΟΥ

1.1 Είδη βασανιστηρίων και μέσα καταναγκασμού στα σωφρονιστικά καταστήματα

Τα βασανιστήρια μπορεί να αφορούν είτε το σώμα ή τον ψυχισμό του

φυλακισμένου. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

- Διαπόμπευση / υβρεολόγια από τους αστυνομικούς ή άλλους

φυλακισμένους

- Ορθοστασία έναντι τοίχου σε μία στάση έντασης.

Οι κρατούμενοι εξαναγκάζονταν να μείνουν όρθιοι για περιόδους μερικών

ωρών. Ήταν τεντωμένοι με ανοικτά τα δάκτυλα των χεριών τους, βαλμένα ψηλά

πάνω από το κεφάλι κόντρα στον τοίχο και στηρίζονταν σε αυτόν, τα πόδια ήταν

σε έκταση και τα πέλματα προς τα πίσω, έτσι ώστε να στέκονται στα δάκτυλα

των ποδιών τους με το βάρος του σώματός τους να στηρίζεται στα δάκτυλα

των χεριών.

- Κουκούλωμα.

Η τοποθέτηση μιας μαύρης ή σκούρας μπλε κουκούλας στο κεφάλι του

κρατουμένου και, τουλάχιστον στην αρχή , η διατήρησή της εκεί όλη την ώρα,

εκτός από την ανάκριση.

- Υποβολή σε θόρυβο.

Η παραμονή των κρατουμένων κατά την διάρκεια των ανακρίσεών τους σε

ένα δωμάτιο, όπου ακουγόταν ένας συνεχής υπόκωφος συριγμός.

- Στέρηση ύπνου.

Η στέρηση ύπνου από τους κρατουμένους, όσο καιρό ανακρινόντουσαν.

- Στέρηση τροφίμων και ποτών.

Η υποβολή των κρατουμένων σε μειωμένο διαιτολόγιο, όσο καιρό έμειναν

στο κέντρο και ανακρινόντουσαν. Η διατροφή των φυλακισμένων είναι ζωτικής

σημασίας για τη διατήρηση της υγείας τους σε καλή κατάσταση. Γι’ αυτό, η

32

Page 34: Βασανιστήρια στις φυλακές

διοίκηση οφείλει να παρέχει σε αυτούς σε τακτά χρονικά διαστήματα, τροφή

κατάλληλα παρασκευασμένη, ώστε να ανταποκρίνεται ως προς την ποσότητα

και την ποιότητα στους όρους της μοντέρνας υγιεινής και η οποία να είναι

ανάλογη με την ηλικία, την υγεία και τη φύση της εργασίας τους, καθώς και να

είναι κατά το δυνατόν σύμφωνη με τυχόν θρησκευτικές ή φιλοσοφικές

πεποιθήσεις.

- Σωματικός φρονισμός: ξυλοκόπημα, μαστίγωμα, υποχρεωτικό κούρεμα.

- Βιασμοί από τους άλλους κρατούμενους και η μη αποτροπή τους από τους

φύλακες.

- Τοποθέτηση πολλών κρατουμένων στον ίδιο κοιτώνα, με αποτέλεσμα να

προκύπτει βλάβη της υγείας τους, λόγω των συνθηκών υγιεινής.

Εδώ και πολλά χρόνια παραβιάζονται τα μίνιμουμ στάνταρντ για τη

διαμονή των κρατουμένων στις φυλακές και τα σημεία κράτησης, όπου δεν

υπάρχουν οι υποτυπώδεις συνθήκες. Ο κάθε κρατούμενος χρειάζεται

συγκεκριμένο χώρο δίπλα του, ένα κρεβάτι και να καλύπτονται οι βασικές του

ανάγκες. Ο υπερπληθυσμός στα κελιά είναι βασανιστήριο, που έχει να κάνει με

τη σχέση του χώρου, της καθαριότητας, της ορθοστασίας και σε μια σειρά

καταπατήσεις που συνιστούν τα επίσημα βασανιστήρια. Ο συνωστισμός στα

καταστήματα κράτησης δημιουργεί ζήτημα παραβίασης του άρ. 7 παρ.2 Συντ.

Υποστηρίζεται μάλιστα, ότι πρόκειται κατ’ ουσία για μορφή βασανιστηρίου και

για το λόγο αυτό θα έπρεπε να λυθεί αποτελεσματικά το πρόβλημα της

υπερφόρτωσης των φυλακών. Τα κελιά πρέπει να διαθέτουν την απαραίτητη

ευρυχωρία, ώστε να επιτρέπουν την κίνηση των κρατουμένων. Σύμφωνα με το

Σωφρονιστικό Κώδικα (ν. 2776/1999), η ελάχιστη χωρητικότητα αυτών θα

πρέπει να είναι 35 κ.μ. (άρ. 21 παρ.2). Εξάλλου μια ποινή που θα υποχρέωνε το

φυλακισμένο σε συνεχή διαμονή στα όρια ενός κελιού, δε θα ήταν σύμφωνη με το

Σύνταγμα (άρ. 2 παρ.1).

- Οι φυλακές απομόνωσης («λευκά κελιά»).

Έχουν χαρακτηριστεί «βασανιστήριο» από τις διεθνείς οργανώσεις

υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά η εφαρμογή τους έχει μια

διπλή χρησιμότητα για το σύγχρονο αυταρχικό κράτος. Αφενός μεν, να σπάσει

τους «σκληρούς» αντιπάλους της κρατικής νομιμότητας και αφετέρου, να

εμφανίσει κάποιες κατηγορίες υποδίκων ή καταδίκων σαν πραγματικά θηρία, για

τα οποία απαιτούνται αληθινά κλουβιά. Στη φυλακή του Rockingham στη Β.

33

Page 35: Βασανιστήρια στις φυλακές

Καρολίνα έχει δημιουργηθεί ένα κελί απομόνωσης, το οποίο είναι βαμμένο, από

το πάτωμα μέχρι το ταβάνι, ένα έντονο κίτρινο με μοβ βούλες διαφόρων

μεγεθών. Δίκαια το κελί αυτό έχει ονομαστεί ψυχεδελικό βασανιστήριο.

- Αναγκαίο στοιχείο για την υγεία των φυλακισμένων είναι και η εξασφάλιση

των όρων υγιεινής και καθαριότητας στο κατάστημα, η διατήρηση σε καλή

λειτουργία των εγκαταστάσεων, καθώς και η παροχή μέσων για ατομική υγιεινή

και καθαριότητα58. Ιδιαίτερα η κατασκευή και η διαρρύθμιση των κτηρίων

κράτησης πρέπει να εξασφαλίζουν σε ικανοποιητικό βαθμό ηλιακό φως και

ατμοσφαιρικό αέρα με χρήση παραθύρων, θέρμανση, άνετη κυκλοφορία και

χώρους κίνησης, σύμφωνα με τις κλιματολογικές συνθήκες του τόπου κράτησης.

- Ενέργειες που προκαλούν συναισθήματα φόβου, αγωνίας και

κατωτερότητας, που μπορούν να εξευτελίσουν και να υποτιμήσουν και πιθανόν

να καταλύσουν τη σωματική και ψυχολογική αντοχή, περιέχουν στοιχεία τόσο

σοβαρά, ώστε η μεταχείριση αυτή να θεωρηθεί απάνθρωπη και εξευτελιστική59.

- Την κάλυψη των ματιών, η οποία όταν έχει κάποια διάρκεια, μπορεί

ανάλογα και με τις υπόλοιπες συνθήκες κάθε περίπτωσης, να προκαλέσει μεγάλη

φυσική και ψυχική πίεση στο άτομο60.

Μερικές φυλακές απασχολούν έναν υπάλληλο για τρεις ή τέσσερις

εγκλείστους, αυξάνοντας ακόμη περισσότερο τα έξοδα της φυλακής. Η τόσο

αυξημένη επίβλεψη, η αναγκαστική συμβίωση και ο υπερπληθυσμός δημιουργεί

ένταση και σύγχυση στους φυλακισμένους, με αποτέλεσμα τη βία, παρά τις

προσπάθειες για αρχιτεκτονική σεβόμενη τις υψηλές ανάγκες ασφάλειας. Η

έσχατη κατάληξη τέτοιων συστημάτων είναι η αυτοκτονία του εγκλείστου, για

τη σωτηρία του από τον ψυχικό πλέον βασανισμό61.

Υπάρχουν όμως και ορισμένες ενέργειες εκ μέρους της κρατικής εξουσίας,

οι οποίες δεν είναι βασανιστήρια και χρησιμοποιούνται μόνο σε ειδικές

περιπτώσεις. Τα μέτρα αυτά είναι γνωστά ως «μέσα καταναγκασμού».

58 Άρθ. 20, 25 Σωφρ. Κωδ.

59 Βλ. Selmouni κατά Γαλλίας απόφαση της 28ης Ιουλίου 1999.

60 Υπόθεση Ocalan κατά Τουρκίας, Απόφαση της 29.4.2003.

61 Maghan, Jess [1999], Aggression and Violent Behavior, vol.4, No.1, pp.1-12.

34

Page 36: Βασανιστήρια στις φυλακές

Τέτοια είναι οι χειροπέδες και οι μανδύες ακινητοποιήσεως. Το είδος και

τρόπος χρήσεως των μέσων καταναγκασμού πρέπει να είναι καθορισμένα εκ των

προτέρων από το κράτος και μόνο στις ακόλουθες περιπτώσεις:

1) Ως προληπτικά των αποδράσεων μέτρα κατά τις μεταφορές υπό τον όρο

ότι θα αφαιρούνται αμέσως όταν ο κρατούμενος προσαχθεί ενώπιον της αρχής.

2) Για ιατρικούς λόγους, κατόπιν παραγγελίας του γιατρού.

3) Κατόπιν διαταγής του διευθυντή της φυλακής, εφόσον οι υπόλοιποι

μέθοδοι ελέγχου του φυλακισμένου απεδείχθησαν ανεπαρκείς, προκειμένου να

μην κακοποιήσει τον εαυτό του ή άλλον κρατούμενο ή προξενήσει ζημιά στη

φυλακή.

4) Η επιβολή των μέσων καταναγκασμού δεν πρέπει να παρατείνεται πέραν

του απολύτως αναγκαίου χρόνου, αλλιώς γίνεται βασανιστήριο.

Ενώ λοιπόν τα βασανιστήρια είναι απάνθρωπα, εξευτελιστικά και όλα

καταρρακώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, και σε καμία περίπτωση δεν

πρέπει να υποβάλλονται οι φυλακισμένοι σε αυτά, τα μέσα καταναγκασμού

λογίζονται ως μέρος της τιμωρίας των φυλακισμένων ή προκύπτουν από

περαιτέρω άδικη συμπεριφορά τους.

Πολλές φορές κι ο τρόπος μεταχείρισης των κρατουμένων μπορεί να είναι

απάνθρωπος ή εξευτελιστικός και να αντιτίθεται στο άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής

Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΑΔ), η υποβολή κρατουμένων χωρίς τη θέλησή

τους σε ιατρικές εξετάσεις εκ μέρους των σωφρονιστικών αρχών συνιστά

απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση (άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ0) και προσβολή της ιδιωτικότητας (άρθρο 8),

εφόσον τέτοιο μέτρο δεν προβλέπεται από διάταξη νόμου, καθώς και σε

περίπτωση που, μολονότι συντρέχει σχετική νομοθετική πρόβλεψη, τέτοιο μέτρο

δεν κρίνεται πρόσφορο και αναγκαίο ή ο σκοπός τον οποίο αυτό εξυπηρετεί θα

μπορούσε να είχε επιτευχθεί με άλλα μέσα (Narinen v.Finland, no. 45027/98,

2004, Herczegfalvy v. Austria, Jalloh v.Germany, 2007).

Ειδικότερα μάλιστα όσον αφορά την αναγκαστική γυναικολογική εξέταση

εντός σωφρονιστικού καταστήματος και τον τρόπο διεξαγωγής της, το

35

Page 37: Βασανιστήρια στις φυλακές

Ευρωπαϊκό Δικαστήριο δέχεται ότι, ακόμη και στις περιπτώσεις όπου απαιτείται

η συναίνεση της κρατουμένης για την υποβολή της σε τέτοιου είδους εξετάσεις,

δεδομένων των συνθηκών εντός των σωφρονιστικών καταστημάτων, τα

πρόσωπα αυτά δεν είναι δυνατόν να αντισταθούν ή να συνεχίζουν να

αντιστέκονται επί μακρόν σε τέτοια εξέταση λόγω της κράτησής τους (Juhnke v.

Turkey, no. 52515/99, 2008).

Επιπλέον το Δικαστήριο θεωρεί ότι τέτοιου είδους ιατρική επέμβαση, χωρίς

τη συναίνεση του υποκειμένου ή χωρίς την ελεύθερη και ρητή βούλησή του,

μπορεί να συνιστά και παραβίαση της ιδιωτικής του ζωής σύμφωνα με το άρθρο

8 της ΕΣΔΑ, αν αυτή δεν μπορεί να αιτιολογηθεί σύμφωνα με τους όρους της

δεύτερης παραγράφου του άρθρου αυτού, και συγκεκριμένα ως «σύμφωνη με το

νόμο» και «αναγκαία σε μια δημοκρατική κοινωνία» για έναν ή περισσότερους

νόμιμους σκοπούς, από τους αναφερόμενους στη σχετική διάταξη. Σύμφωνα δε

με τη νομολογία επί του άρθρου 8, η αναγκαιότητα για τέτοιου είδους

επεμβάσεις υφίσταται μόνο όταν εξυπηρετείται μια πιεστική κοινωνική ανάγκη

και μόνο υπό την προϋπόθεση ότι η επέμβαση αυτή είναι ανάλογη με τον σκοπό,

που εξυπηρετεί.

36

Page 38: Βασανιστήρια στις φυλακές

1.2 Συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα

Το ΔΣΑΠΔ, που υιοθετήθηκε το 1966 από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ62,

(τέθηκε σε ισχύ το 1976) και είναι βασισμένο στην Οικουμενική Διακήρυξη για

τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, στο άρθρο 7 απαγορεύει ρητά την υποβολή

οποιουδήποτε ατόμου σε βασανιστήρια ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία.

Σε συνδυασμό με την αρχή της μη επαναπροώθησης (NON-REFOULEMENT),

το άρθρο αυτό αναδεικνύεται σε σημαντική εγγύηση προστασίας, των

προσφύγων και των αιτούντων άσυλο. Επίσης, το Σύμφωνο αναφέρει βασικά

δικαιώματα που παρέχονται σε όλους δίχως διάκριση (άρ.2§1) και πηγάζουν από

την εγγενή αξιοπρέπεια του ανθρώπου63, ενώ κατοχυρώνει νομικά τα δικαιώματα

και τις ελευθερίες που αναγνωρίζονται στο Σύμφωνο, εξασφαλίζοντας

ουσιαστική αποζημίωση σε περίπτωση παραβίασής τους και τη δυνατότητα

δικαστικής υπεράσπισής τους εντός εθνικού περιβάλλοντος (άρ.2§3 εδ.β).

Παρ’ ότι το δικαίωμα στη ζωή (άρ.6) περιορίζεται στην προστασία του

ατόμου από την αυθαίρετη στέρηση της ζωής του (status negativus), η Επιτροπή

έχει διευρύνει την ερμηνεία αυτού του δικαιώματος, επιδεικνύοντας μία τάση

«ενσωμάτωσης ενός ισχυρού κοινωνικό-οικονομικού στοιχείου στο άρθρο 6,

ώστε να ζητά από τα Κράτη να επιχειρήσουν να διασφαλίσουν, ότι άτομα υπό τη

δικαιοδοσία τους έχουν πρόσβαση σε βασικές βιοτικές ανάγκες» (Joseph S. κ.ά.,

2000, σ. 137). Εάν το διασταλτικά ερμηνευμένο δικαίωμα στη ζωή συνδυαστεί με

το άρθρο 2§1, τότε το συμβαλλόμενο κράτος οφείλει να επιφυλάσσει παρόμοια

μεταχείριση και στους μετανάστες στην επικράτειά του64. Η αρχή της μη

διάκρισης (άρ.26) στοιχειοθετεί ένα αυτόνομο δικαίωμα, όπως η Επιτροπή έχει

επισημάνει, διαμορφώνοντας έτσι μία πρακτική απαγόρευσης διακριτικής

δράσης, όσον αφορά κοινωνικά δικαιώματα (Van Krieken P., 2003,σ. 289, 293),

62 Κυρώθηκε με το Ν. 2462/1997, ΦΕΚ Α΄ 25.

63 Είναι το δικαιώματα στην ζωή (αρ.6§1), στην αξιοπρέπεια (αρ.10), της δουλείας, και της αναγκαστικής εργασίας, στην ασφάλεια και ελευθερία του προσώπου, στην χρηστή απονομή δικαιοσύνης (αρ.14), στην προστασία ιδιωτικού βίου, στο δικαίωμα της οικογένειας, της θρησκείας, της ελευθερίας της έκφρασης και της γνώμης, στην προστασία των ανηλίκων, των εγγείων και στην ισότητας έναντι του νόμου.

64 Δεδομένου, μάλιστα, ότι η Επιτροπή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε ένα Γενικό Σχόλιο κάνει λόγο για αλλοδαπούς «στους οποίους επιτρέπεται να εισέλθουν στο έδαφος ενός Συμβαλλομένου Κράτους» Human Rights Committee, General Comment No. 15: The position of aliens under the Covenant παρ. 6.

37

Page 39: Βασανιστήρια στις φυλακές

αν και η Επιτροπή έχει προβλέψει διαφοροποιημένη μεταχείριση σε

αιτιολογημένες περιπτώσεις.

Τις τελευταίες δεκαετίες οι συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα δεν

ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Οι αυτοψίες που

έχουν πραγματοποιηθεί από τον Συνήγορο του Πολίτη65, έδειξαν ότι στα

περισσότερα αστυνομικά κρατητήρια υπήρχε υπερδιπλάσιος αριθμός

κρατουμένων από το νόμιμο, ανεπαρκέστατες συνθήκες υγιεινής και

καθαριότητας, ιδιαίτερα άσχημες γενικές συνθήκες κράτησης και ανεπάρκεια

προληπτικής ιατρικής περίθαλψης. Αντίστοιχες ήταν οι επισημάνσεις της

Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων (CPT)66, στους

σχετικούς ελέγχους που πραγματοποίησε στη χώρα μας.

Τα στοιχεία αυτά, που δεν τα αρνείται ούτε το Υπουργείο Δημόσιας Τάξης,

αποδίδοντάς τα στην υπάρχουσα κτιριακή υποδομή και τον μεγάλο αριθμό

κρατουμένων67, έχουν θεωρηθεί σαφής ένδειξη ταπεινωτικής συμπεριφοράς,

συνυπολογιζομένου και του χρόνου της κράτησης κι έχουν οδηγήσει πρόσφατα

σε καταδίκες της χώρας μας για προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας68.

Βεβαίως από τα συγκεκριμένα στοιχεία δεν μπορεί να συναχθεί ο σκοπός

ταπείνωσης του ατόμου, ο οποίος θεωρείται σημαντικός από το Ευρωπαϊκό

Δικαστήριο για την κατάφαση της εξευτελιστικής μεταχείρισης. Το Δικαστήριο

όμως έχει δεχτεί, ότι μολονότι ο σκοπός είναι ένας παράγοντας που πρέπει να

65 Βλ. Έγγραφο Σ.τ.Π. της 27.8.1999 προς τον Υπουργό Δημόσιας Τάξης, σχετικά με τις συνθήκες κράτησης στα κρατητήρια του Αστυνομικού Τμήματος της Ομόνοιας.- Έγγραφο Σ.τ.Π. της 6.6.2000 προς τον Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Δημόσιας Τάξης, σχετικά με τις συνθήκες κράτησης στο Β΄ Αστυνομικό Τμήμα Ηρακλείου.- Έκθεση Αυτοψίας του Σ.τ.Π. της 29.10.2001, σχετικά με την επικρατούσα κατάσταση στα κρατητήρια της Αστυνομικής Διεύθυνσης Χίου.- Έκθεση Αυτοψίας του Σ.τ.Π. της 12.11.2001, στους χώρους κράτησης οικονομικών μεταναστών και προσφύγων στην Κω.- Έγγραφο Σ.τ.Π. της 10.12.2001, προς τον Υπουργό Δημόσιας Τάξης, σχετικά με την αυτοψία στα κρατητήρια του 7ου ορόφου του Αστυνομικού Μεγάρου Αττικής.Επίσης Ετήσιες Εκθέσεις Σ.τ.Π. 1999, 79 και 2000, 73/74.

66 Η ίδρυση της Επιτροπής αυτής προβλέπεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόληψη των Βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας του Συμβουλίου της Ευρώπης. (Ψηφίστηκε στο Στρασβούργο το 1987 και κυρώθηκε από τη χώρα μας με το ν. 1949/1991).

67 Έκθεση Εθνικής Επιτροπής για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ), σχετικά με τις συνθήκες κράτησης στην Ελλάδα, ΠοινΔικ 2001, 1058.

68 Βλ. παρακάτω στο Μέρος Γ΄ υποθέσεις Dougoz κατά Ελλάδας και Peers κατά Ελλάδας. Πράξη που προσβάλλει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, έχει επίσης κριθεί από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, η συνεχής παρακολούθηση των κρατουμένων μέσω κλειστού κυκλώματος (Γνωμοδότηση Εισαγγελέα ΑΠ 10/2000, ΠοινΧρ 2000, 1017).

38

Page 40: Βασανιστήρια στις φυλακές

λαμβάνεται υπόψη, η έλλειψή του δεν μπορεί αυτομάτως να αποκλείσει την

παραβίαση του άρθρου 369. Η παράλειψη του κράτους να λαμβάνει μέτρα, ώστε

να βελτιώνονται οι απαράδεκτες συνθήκες κράτησης, συνιστά καθαυτή έλλειψη

σεβασμού προς το άτομο.

Οι ελληνικές φυλακές σήμερα φιλοξενούν πολλαπλάσιο αριθμό ατόμων απ’

τη δυνατότητα χωρητικότητάς τους. Αυτό συνεπάγεται επίσης, ότι δεν υπάρχει

ποτέ η αίσθηση της ιδιωτικότητας ή της ησυχίας, της στοιχειώδους ηρεμίας. Οι

Βουρέκας και Ελευθεριάδης (2004) αναφέρουν: «Στην Ελλάδα οι φυλακές είναι

καταστροφικές και χωρίς καν να τηρούνται τα βασικά δικαιώματα, με

αποτέλεσμα για παράδειγμα, οι φυλακισμένοι να ζουν στοιβαγμένοι ανά 4-5

άτομα σε μικρά κελιά των δύο και να καταντούν αγρίμια (μπαίνεις ληστής και

βγαίνεις δολοφόνος)70.»

Η απομόνωση σε ειδικά κελιά δεν προβλέπεται από κανένα νόμο και δεν

επιτρέπεται από τον Σωφρονιστικό Κώδικα. Στη χώρα μας όμως, εφαρμόστηκαν

πρόσφατα συνθήκες «ειδικής κράτησης» στους υπόδικους της οργάνωσης 17

Νοέμβρη και του ΕΛΑ. Κάτω από αυστηρή μυστικότητα κατασκευάστηκε το 2004

ειδική πτέρυγα απομόνωσης και στη Λάρισα. Έτσι, επιβεβαιώθηκαν και στη χώρα

μας, οι διαπιστώσεις της Διεθνούς Αμνηστίας ότι η διεθνής τάση είναι να

δημιουργούνται όλο και περισσότερες φυλακές απομόνωσης ή «λευκά κελιά»71.

Η φυλακή απομόνωσης είναι μια φυλακή μέσα στη φυλακή. Το 1974 στη

Γερμανία κατασκευάζονται στις φυλακές Σταμχάιμ τα ειδικά κελιά απομόνωσης

(λευκά κελιά), όπου κρατούνται τα μέλη της RAF και πλήθος άλλα σε άλλες

φυλακές. Στις ΗΠΑ το 1996 υπήρχαν πάνω από 40 φυλακές απομόνωσης με

15000 κρατούμενους. Σήμερα υπάρχουν τουλάχιστον 57, από τις οποίες οι 16

βρίσκονται στην πολιτεία του Τέξας. Στην Τουρκία το 1991 θεσμοθετήθηκε η

στήριξη του απομονωτικού εγκλεισμού για την «αποτελεσματικότερη» κράτηση

των πολιτικών κρατουμένων. Μέχρι σήμερα έχουν κατασκευαστεί ήδη 6 τέτοιες

φυλακές χωρητικότητας 2.000 ατόμων, ενώ κατασκευάζονται κι άλλες με

υπόγεια κελιά που θα μπορούν να «στεγάσουν» πάνω από 8.000. Οι νεκροί από

απεργία πείνας με αίτημα την άρση του απομονωτισμού, είχαν ξεπεράσει τους

69 Βλ. παρακάτω στο Μέρος Γ΄ υπόθεση Peers κατά Ελλάδας.

70 Βουρέκας Κ. και Ελευθεριάδης Χ., Φυλακές ειδικής νομιμότητας, 2004, στο www.iospress.gr (πρόσβαση στις 20/04/11).

71 Κώστα Βουρεκά, Χρήστου Ελευθεριάδη «Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών απομόνωσης», Δεκέμβριος 2003.

39

Page 41: Βασανιστήρια στις φυλακές

100. Στην Ελλάδα οι φυλακές απομόνωσης, τα ειδικά κελιά, κατασκευάστηκαν

για τους κρατούμενους της 17Νοέμβρη και του ΕΛΑ το καλοκαίρι του 2002 στον

Κορυδαλλό. Τώρα και η Λάρισα έχει ενταχθεί στη μαύρη λίστα των πόλεων, που

διαθέτουν ειδικές φυλακές απομόνωσης.

Η κατασκευή των ειδικών κελιών είναι πανομοιότυπη. Υπόγεια και

ημιυπόγεια ατομικά κελιά διαστάσεων 2,5 επί 3μ. κατά μέσο όρο (στην Ελλάδα

είναι τα μικρότερα), τεχνητός φωτισμός 24 ώρες το 24ωρο, απουσία παράθυρου

ή ύπαρξη μικρών παράθυρων σε τυφλά σημεία, ώστε οι κρατούμενοι να μην

έχουν καμία εικόνα, προαύλιο πλήρως χτισμένο με σχεδόν ανύπαρκτη πρόσβαση

σε γη, ουρανό και ήλιο, σιδερένιες πόρτες σε κάθε άνοιγμα των εσωτερικών

διαδρόμων με στόχο τον πλήρη αποκλεισμό, ακόμα και από μια εσωτερική εικόνα

της φυλακής, επισκεπτήρια σε μικρούς χώρους με τζάμι ή ατσάλινο πλέγμα,

μικρή διάρκεια επισκεπτηρίων, κάμερες παρακολούθησης σε όλα τα σημεία

διαβίωσης των κρατουμένων, με στόχο τη διαρκή αίσθηση της έκθεσής τους

στις αρχές και πλήθος άλλες «τεχνικές», με τις οποίες η εφευρετική εξουσία

κάθε χώρας εμπλουτίζει το οπλοστάσιο του απομονωτισμού τελειοποιώντας τις

μεθόδους του.

Οι φυλακές απομόνωσης έχουν χαρακτηριστεί «βασανιστήριο» από τις

διεθνείς οργανώσεις υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά η

εφαρμογή τους έχει μια διπλή χρησιμότητα για το σύγχρονο αυταρχικό κράτος.

Αφενός μεν να σπάσει τους «σκληρούς» αντιπάλους της κρατικής νομιμότητας

και αφετέρου να εμφανίσει κάποιες κατηγορίες υποδίκων ή καταδίκων σαν

πραγματικά θηρία, για τα οποία απαιτούνται αληθινά κλουβιά.

Η ελληνική παραλλαγή, λόγω έλλειψης χώρου, διαθέτει τις μικρότερες

διαστάσεις από όλες τις αντίστοιχες φυλακές του εξωτερικού. Ο χώρος

προαυλισμού έχει εμβαδόν 6 επί 12 μέτρων, με τοίχο ύψους 9 μέτρων, κλειστό με

ατσάλινο πλέγμα στην κορυφή. Ήδη όλοι οι κρατούμενοι εμφανίζουν σοβαρές

διαταραχές στην όραση και προβλήματα στις αρθρώσεις από την υποχρεωτική

ακινησία και την αδυναμία άσκησης.

Πολλοί Έλληνες έγκριτοι νομικοί θεωρούν «εκτός νόμου» τις ειδικές

συνθήκες κράτησης, αφού το νέο σύστημα κράτησης που εφαρμόζεται στους

πολιτικούς αδικηματίες παραβιάζει το βασικό κανόνα του σωφρονιστικού

συστήματος, όπως είναι διατυπωμένο στο άρ. 3 του Σωφρονιστικού Κώδικα, που

απαγορεύει κάθε δυσμενή διακριτική μεταχείριση των κρατουμένου, ιδίως εκείνη

40

Page 42: Βασανιστήρια στις φυλακές

που βασίζεται στη φυλή, το χρώμα, την εθνική καταγωγή, το θρήσκευμα και

κυρίως τις ιδεολογικές πεποιθήσεις. Ειδική μεταχείριση επιφυλάσσεται, όταν

δικαιολογείται στην προανάκριση. Αυτοί που εκτίουν ποινή κάθειρξης, διαμένουν

στα καταστήματα τύπου Β, χωρίς περιορισμό στην επικοινωνία τους με άλλους

κρατουμένους με ποινές κάθειρξης. Έτσι σήμερα, υπάρχει παράβαση αυτών των

κανόνων ίσης μεταχείρισης. Για λόγους ασφαλείας μπορείς να πάρεις κάποια

μέτρα, που όμως δεν μπορούν να αλλάξουν το σύστημα διαβίωσης και

επικοινωνίας των κρατουμένων. Δεν προβλέπεται πουθενά ειδικό καθεστώς.

Υπάρχουν όμως και μακροπρόθεσμες συνέπειες της ειδικής κράτησης: Η

κατεύθυνση είναι να μπαίνουν οι κρατούμενοι σε εργασία μετά από κάποια

χρόνια. Κάτω από τις ειδικές συνθήκες, αυτό βέβαια αποκλείεται. Η κατασκευή

ειδικών χώρων κράτησης σε καθεστώς απομόνωσης δεν προβλέπεται από κανένα

νόμο. Από το ισχύον δίκαιο προβλέπεται ακόμα, ο κρατούμενος να έχει χώρο που

θα προαυλίζεται, θα αθλείται και θα υπάρχει ελευθερία πρόσβασης στη φύση.

Εάν λοιπόν δεν του παρέχονται αυτά, τότε παραβιάζεται ο νόμος. Με την

προσπάθεια ελέγχου κατά βάση της πολιτικής βίας, βρισκόμαστε μπροστά σε μια

τάση ευρύτερης καταστολής72.

Στις 15-3-2011 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (CPT), προέβη σε Δημόσια Δήλωση

σχετικά με την Ελλάδα, δυνάμει του άρ. 10 παρ. 273, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης

για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής

Μεταχείρισης ή Τιμωρίας, όπου περιγράφονται οι τραγικές συνθήκες που

επικρατούν στο σωφρονιστικό μας σύστημα και στις συνθήκες κράτησης των

παράνομων μεταναστών.

Η CPT έχει επανειλημμένα τονίσει την ανάγκη να θεραπευθούν οι

διαρθρωτικές αδυναμίες στην πολιτική κράτησης της Ελλάδας, προτείνοντας

πρακτικά μέτρα με τα οποία θα διασφαλιστεί, ότι όλοι οι παράνομοι μετανάστες

που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους, κρατούνται σε αξιοπρεπείς συνθήκες.

Παρά τις πολύ σοβαρές ανησυχίες που διατύπωσε η Επιτροπή, οι ελληνικές

αρχές αδράνησαν συστηματικά.

72 Από το άρθρο «Φυλακές ειδικής νομιμότητας» της εφημερίδας «Ελευθεροτυπία» της 21/2/2004, διαθέσιμο στο: http://www.iospress.gr/mikro2004/mikro20040221.htm .

73 Το Άρθρο 10, παράγραφος 2, της ιδρυτικής Σύμβασης της CPT προβλέπει ότι: «Εάν το Μέρος δεν συνεργάζεται ή αρνείται να βελτιώσει την κατάσταση σύμφωνα με τις συστάσεις της Επιτροπής, η τελευταία μπορεί, με πλειοψηφία των δύο τρίτων των μελών της και αφού δώσει τη δυνατότητα στο Μέρος να εκθέσει τις απόψεις του, να αποφασίσει να κάνει δημόσια δήλωση σχετικά με το θέμα αυτό.»

41

Page 43: Βασανιστήρια στις φυλακές

Παρόμοια είναι και η κατάσταση στις φυλακές. Η CPT διαπίστωσε σταθερή

επιδείνωση των συνθηκών ζωής και της μεταχείρισης των κρατουμένων στις

φυλακές, κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Η Επιτροπή εντόπισε

αριθμό ουσιαστικών διαρθρωτικών ζητημάτων, εξαιτίας των οποίων

υπονομεύονται οι προσπάθειες θεραπείας της κατάστασης (βλ. αναλυτικότερα

στο Παράρτημα 2 – Δημόσια Δήλωση σχετικά με την Ελλάδα της CPT / 15-3-

2011).

Γενικά όμως, το πρόβλημα των βασανιστηρίων και κακομεταχείρισης, δεν

αφορά μόνο ούτε κυρίως την Ελλάδα. Όπως φαίνεται από τις Εκθέσεις της CPT

αλλά και από τις καταδικαστικές αποφάσεις του ΕΔΔΑ, ανάλογα ή και

μεγαλύτερης ακόμα έντασης προβλήματα αντιμετωπίζουν και οι άλλες

ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων και χώρες με μακρά δημοκρατική

παράδοση, όπως η Αγγλία ή η Γαλλία74.

Πάντως η σύσταση αυτοτελών ευρωπαϊκών οργάνων, όπως ηCPT αλλά και η

δράση του Συνηγόρου του Πολίτη στις ευρωπαϊκές χώρες, μπορεί να συμβάλλει

τόσο στην αποκάλυψη όσο και στον περιορισμό των προσβολών της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας. Τα πιο σοβαρά προβλήματα στον τομέα αυτό φαίνεται σήμερα να

τα έχει η Τουρκία, αν κρίνει κανείς από τον αριθμό των σε βάρος της καταδικών

για πράξεις βασανιστηρίων και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης.

Υπάρχει ωστόσο και η πραγματικότητα των αμερικανικών αστυνομικών

τμημάτων και των φυλακών, όπου βασανίζονται συστηματικά δεκάδες χιλιάδες

κρατούμενοι. Από πολλές απόψεις, τα «απαγορευμένα» βασανιστήρια συνιστούν

μια πρακτική που ανθεί σε πολλά αστυνομικά τμήματα (κυρίως εκείνα της Νέας

Υόρκης, του Σικάγο και του Λος Άντζελες), αλλά και στα περισσότερα

σωφρονιστικά ιδρύματα της χώρας (κυρίως στις φυλακές υψίστης ασφαλείας).

Συχνές είναι και οι καταγγελίες για βασανισμό κρατουμένων με ηλεκτροσόκ,

χάρη σε «μη θανατηφόρα όπλα» τελευταίας γενιάς, ενώ παγκόσμια πρωτοτυπία

αποτελεί η μαζική χρήση της «ηλεκτροφόρας ζώνης»75. Η ζώνη αυτή, την οποία

υποχρεώνονται να φέρουν «ατίθασοι» κρατούμενοι στο δικαστήριο ή κατά τη

μεταγωγή τους σε άλλη φυλακή, ενεργοποιείται με τηλεχειρισμό, χτυπώντας με

μια ηλεκτρική εκκένωση 50.000 βολτ τον αριστερό νεφρό του ατόμου που τη

74 Πρβλ και G. Kaiser, Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά των βασανιστηρίων και η πρόληψη της εγκληματικής κατάχρησης εξουσίας, Υπεράσπιση 1999, 1049/1050

75 Βλ. Steve Wright, An appraisal of technologies for political control, European Parliament, Directorate General for Research , Directorate B , The STOA Programme, 6 January 1998.

42

Page 44: Βασανιστήρια στις φυλακές

φορά. Ο κρατούμενος αισθάνεται έναν οξύτατο πόνο, παραλύει και πέφτει κάτω

χάνοντας τις αισθήσεις του.

Όμως η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από την αμερικανική

κυβέρνηση, είναι πιο βάναυση στο εξωτερικό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα

κολαστηρίων αποτελούν οι φυλακές που διατηρούν οι ΗΠΑ στη βάση

Guantanamo και στο Abu Ghraib του Ιράκ, όπου οι υποτιθέμενοι τρομοκράτες

κ.ά. κρατούμενοι, υποβάλλονται σε τρομερά βασανιστήρια, στο όνομα της

δημοκρατίας και της πάταξης της τρομοκρατίας, ακόμα και από ιδιώτες

βασανιστές που προσλαμβάνονται από ιδιωτικές «εταιρείες πολέμου».

Στις 28 Απριλίου 2004 η εκπομπή "60 Minutes" του Αμερικανικού Δικτύου

CBS, μετέδωσε για πρώτη φορά φωτογραφίες από τα βασανιστήρια στα οποία

υποβάλλονταν οι Ιρακινοί κρατούμενοι, στις φυλακές του Abu Ghraib στο Ιράκ,

επιβεβαιώνοντας τους ισχυρισμούς της Διεθνούς Αμνηστίας. Άνθρωποι γυμνοί,

στοιβαγμένοι ο ένας πάνω στον άλλον, με εμφανή σημάδια βασανισμού σ' όλο

τους το σώμα, ταπεινώνονταν και εξευτελίζονταν από αμερικανούς στρατιώτες

και εκφοβίζονταν από εξαγριωμένα σκυλιά. Οι φωτογραφίες όπου αντανακλάται

η θηριωδία των αμερικανών κατακτητών, έκαναν το γύρο του κόσμου,

σοκάροντας την κοινή γνώμη76.

Από τον Οκτώβριο μέχρι το Δεκέμβριο του 2003, οι βασανιστές υπέβαλλαν

σε βασανιστήρια τους κρατούμενους και φωτογραφίζονταν μαζί τους. Η

διοικητής των φυλακών, ταξίαρχος B.G. Kaprinski, δήλωνε ότι ορισμένα

βασανιστήρια αποτελούσαν αναγκαιότητα. Έπειτα από ανακρίσεις κι έρευνες

που έγιναν από εντεταλμένες ομάδες στρατιωτικών, συντάχθηκαν δύο αναφορές

(Taguba report και Fay-Jones report) που οδήγησαν στο Στρατοδικείο 17

Αμερικανούς στρατιώτες, οι οποίοι τελικά τιμωρήθηκαν για παράβαση

καθήκοντος, κακομεταχείριση, βαριά επίθεση, και χρήση ηλεκτροσόκ. Ορισμένοι

απ’ αυτούς απολύθηκαν από το στράτευμα, ενώ δύο καταδικάστηκαν σε πολυετή

φυλάκιση. Η διοικητής της φυλακής υποβιβάστηκε στην τάξη του

συνταγματάρχη.

Το τρομακτικό γεγονός όμως είναι, ότι οι έρευνες υπέδειξαν ως άμεσα

εμπλεκόμενους και έξι Αμερικανούς πολίτες, υπάλληλους δύο ιδιωτικών

«εταιριών παροχής υπηρεσιών» (CACI International και ΤΙΤΑΝ). Η πρώτη είχε

συμβόλαιο με το Πεντάγωνο για παροχή ανακριτών, ενώ η δεύτερη είχε

76 Από το δικτυκό τόπο της εκπομπής «Εξάντας» της ΕΡΤ: http://exandas.ert.gr/old/ archive/Corporate/linkNo3_01.asp»

43

Page 45: Βασανιστήρια στις φυλακές

συμβόλαιο για την παροχή μεταφραστών. Παρείχαν ταυτόχρονα την

τεχνογνωσία για πιο επαγγελματικές και "αποδοτικές" ανακρίσεις.

Συγκεκριμένα, "οι ανακριτές της CACI χρησιμοποιούσαν σκυλιά για τον

εκφοβισμό των φυλακισμένων, τοποθετούσαν κρατούμενους σε ανορθόδοξες

στάσεις επί ώρες και εμψύχωναν τους στρατιώτες να τους βασανίζουν… Οι

υπάλληλοι της ΤΙΤΑΝ χτυπούσαν τους κρατούμενους, ενώ παρακολουθούσαν και

κατά τη διάρκεια που τους βασανίζανε άλλοι" (Fay-Jones report των Major

General George R. Fay και Lt. Gen. Anthony R.Jones, 25/8/2004).

Δεκατρείς Ιρακινοί πρώην κρατούμενοι και οι οικογένειές τους, μήνυσαν τις

δύο εταιρείες κατονομάζοντας συγκεκριμένα πρόσωπα που συμμετείχαν στους

βασανισμούς. Στο κολαστήριο της Abu Ghraib, διεπράχθησαν βάναυσες

καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και σωρεία βασανισμών από

στρατιωτικούς, ανθρώπους της CIA και ιδιώτες βασανιστές (μισθοφόρους),

προκειμένου να αποσπαστούν πληροφορίες ακόμα και από παιδιά. Παρά την

ανάμειξή των δύο «εταιρειών πολέμου» στο σκάνδαλο του Abu Ghraib, η

αμερικανική κυβέρνηση ανανέωσε τα υπέρογκα συμβόλαια τους…

Στο αμερικανικό σωφρονιστικό σύστημα περιλαμβάνεται εκτός των άλλων

φυλακών και η βάση Γκουαντανάμο (Guantanamo), που χρησιμοποιείται σήμερα

ως στρατόπεδο συγκέντρωσης για υπόπτους τρομοκρατίας.

Ο κόλπος του Γκουαντάναμο, τον οποίο ο Χριστόφορος Κολόμβος ονόμαζε

«Μεγάλο Λιμάνι» (Puerto Grande), βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Κούβας. Οι

απόκρημνοι βραχώδεις λόφοι που το περιβάλλουν το απομονώνουν από την

ενδοχώρα και το καθιστούν φυσικό οχυρό, δικαιολογώντας το αμερικανικό

ενδιαφέρον γι αυτό.

Η παρουσία των ΗΠΑ στην περιοχή χρονολογείται από τις 10 Ιουνίου του

1898, κατά τη διάρκεια του ισπανοαμερικανικού πολέμου, όταν αποβιβάστηκαν

οι πρώτοι Αμερικανοί πεζοναύτες και χρησιμοποίησαν την περιοχή για τις

επιχειρήσεις τους.

Η συμφωνία που υπέγραψε ο Εστράδα με τον Αμερικανό πρόεδρο Θίοντορ

Ρούσβελτ το 1903 προέβλεπε μίσθωση της περιοχής στις ΗΠΑ και δημιουργία

αμερικανικής βάσης, συμπεριλήφθηκε μάλιστα στο Σύνταγμα της Κούβας

αποκτώντας αυξημένη τυπική ισχύ. Το 1934 προστέθηκε ο όρος ότι η μίσθωση

θα έληγε μόνο αν συμφωνούσαν και οι δύο κυβερνήσεις ή εάν οι Ηνωμένες

Πολιτείες αποχωρούσαν οικειοθελώς. Η συμφωνία θεωρήθηκε στη συνέχεια

44

Page 46: Βασανιστήρια στις φυλακές

παράνομη από τον πρόεδρο της κομμουνιστικής πλέον Κούβας, Φιντέλ Κάστρο, ο

οποίος έχει προσπαθήσει επανειλημμένα να την ακυρώσει καταγγέλλοντάς τη σε

διεθνείς οργανισμούς. Μάλιστα εδώ και χρόνια δεν εισπράττει το μίσθωμα.

Εκτός από βάση πεζοναυτών, το Γκουαντανάμο χρησιμοποιήθηκε στο

παρελθόν ως κέντρο παραμονής προσφύγων από την Κούβα και την Αϊτή.

Επιχειρήθηκε μάλιστα η μετατροπή του σε κέντρο κράτησης για πρόσφυγες -

φορείς του AIDS, η απόφαση όμως κηρύχθηκε αντισυνταγματική το 1993. Η

περιοχή ήρθε στην επικαιρότητα μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11ης

Σεπτεμβρίου 2001, οπότε μετατράπηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης υπόπτων

για τρομοκρατία.

Άνθρωποι που θεωρούνταν από τις αμερικανικές αρχές «μέλη των Ταλιμπάν

ή της Αλ Κάιντα» από το Αφγανιστάν, το Ιράκ και άλλες χώρες, ήταν οι πρώτοι

κρατούμενοι της φυλακής που λειτούργησε στις 11 Ιανουαρίου 2002. Στα 9

χρόνια που έχουν περάσει από τότε, έχουν γνωστοποιηθεί 7 θάνατοι και έχουν

καταγραφεί πολλές μαρτυρίες για βασανισμούς, παράνομες κρατήσεις, φρικτές

μεθόδους ανάκρισης και παραμονής και κατάφωρες καταπατήσεις των

ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έχουν ξεσηκώσει αντιδράσεις παγκοσμίως.

Σήμερα βρίσκονται στις φυλακές 172 κρατούμενοι.

Όταν δημιουργήθηκε η φυλακή, η κυβέρνηση Μπους έκρινε ότι οι

κρατούμενοι που έφθαναν εκεί θεωρούνταν «εχθρικοί μαχητές» και δεν

δικαιούνταν προστασία υπό τη Συνθήκη της Γενεύης, παρά μόνο την ελάχιστη

προστασία του άρθρου 3 της Συνθήκης. Δεν επιτρέπεται η εκδίκαση των

υποθέσεων σε δικαστήρια των ΗΠΑ, επομένως οι περισσότεροι κρατούμενοι

δικάζονται στο Γκουαντάναμο από στρατοδικεία ή παραμένουν υπό κράτηση επ’

αόριστον χωρίς να παραπεμφθούν σε δίκη. Τουλάχιστον 48 από τους 174

εναπομείναντες κρατούμενους, πιστεύεται ότι θα συνεχίσουν να «κρατούνται επ'

αόριστον».

Κρατούμενοι που έχουν απελευθερωθεί έχουν καταγγείλει το βασανισμό

τους από τους φύλακες κατά τις ανακρίσεις και την παραμονή τους στο

στρατόπεδο, ενώ οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι συχνό φαινόμενο. Οι

κρατούμενοι υποβάλλονται σε στέρηση ύπνου, παρατεταμένο περιορισμό,

ηλεκτροσόκ, γυμνή έκθεση και εξευτελισμό, ακόμα και σε σεξουαλικά

βασανιστήρια, κατά τα οποία γυναίκες δεσμοφύλακες χρησιμοποιούν τα

45

Page 47: Βασανιστήρια στις φυλακές

γυναικεία τους θέλγητρα, για να εκμαιεύσουν πληροφορίες και να ταπεινώσουν

τους κρατούμενους.

Πρόσφατα στο Wikileaks, ένα διεθνή μη κερδοσκοπικό οργανισμό ΜΜΕ που

δημοσιεύει έγγραφα από ανώνυμες πηγές και διαρροές, εμφανίστηκαν εγχειρίδια

που παρέχονταν στους φύλακες κατά την εκπαίδευσή τους, τα οποία

περιλάμβαναν μελέτες για κινεζικά βασανιστήρια, με κεφάλαια όπως «Ημι-

ασιτία», «Αξιοποίηση των πληγών», «Βρώμικο, μολυσμένο περιβάλλον», «Πώς να

κάνετε το θύμα να εξαρτάται από τον ανακριτή» και «Αποδυνάμωση της ψυχικής

και σωματικής ικανότητας αντίστασης». Όλα τα παραπάνω έχουν επανειλημμένα

προκαλέσει διαμαρτυρίες και ενέργειες από οργανισμούς για τα ανθρώπινα

δικαιώματα, όπως η Διεθνής Αμνηστία, χωρίς ιδιαίτερα αποτελέσματα.

Τον Ιανουάριο του 2009 ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, διέταξε το

κλείσιμο του Γκουαντάναμο μέσα σε ένα χρόνο, όπως είχε υποσχεθεί

προεκλογικά. Οι κρατούμενοι θα μεταφέρονταν σε φυλακές στην πατρίδα τους,

φυλακές τρίτων χωρών ή κρατητήρια άλλης αμερικανικής πολιτείας. Ωστόσο, το

Μάιο του 2009, το σχέδιο για παύση της λειτουργίας της βάσης μέχρι τον

Ιανουάριο του 2010 ακυρώθηκε, μετά από εκθέσεις των μυστικών υπηρεσιών,

σύμφωνα με τις οποίες πολλοί από τους απελευθερωμένους κρατούμενος

επανεντάσσονταν σε τρομοκρατικές οργανώσεις.

Οι προοπτικές για το κλείσιμο της στρατιωτικής βάσης είναι πλέον πολύ

χαμηλές, δεδομένης της πλειοψηφίας της αντιπολίτευσης στο Κογκρέσο, καθώς

οι Ρεπουμπλικάνοι αντιτίθενται έντονα σε αυτή, προασπίζοντας το υποτιθέμενο

συμφέρον του αμερικανικού λαού.

Πράκτορες του FBI έγιναν μάρτυρες παραβιάσεων των δικαιωμάτων των

κρατουμένων στις αμερικανικές φυλακές του Γκουαντάναμο, αναφέρεται σε

ανακοίνωση της υπηρεσίας, που διεξήγαγε σχετική έρευνα μεταξύ των

πρακτόρων της, οι οποίοι είχαν αποσπαστεί εκεί μετά τον Σεπτέμβριο του

200177.

Μεταξύ των παραβιάσεων που διαπιστώθηκαν, ήταν το μακροχρόνιο δέσιμο

των κρατουμένων με αλυσίδες, η προσβολή του Κορανίου, η χρησιμοποίηση

σκυλιών για την τρομοκράτηση των φυλακισμένων, αναφέρεται στην

ανακοίνωση του FBI. "Σε αρκετές περιπτώσεις, οι πράκτορές μας είχαν

κρατούμενους στις αίθουσες ανακρίσεων αλυσοδεμένους στα χέρια και στα

77 Βασανιστήρια στο Γκουαντάναμο – Πηγή: http://www.skai.gr/news/

46

Page 48: Βασανιστήρια στις φυλακές

πόδια σε εμβρυακή θέση στο πάτωμα, χωρίς, νερό ή τροφή για 18-24 ή

περισσότερες ώρες" αναφέρουν τα έγγραφα του FBI.

Αρκετοί κρατούμενοι ανέφεραν στους πράκτορες του FBI ότι οι φρουροί

τους ξυλοκοπούσαν.

Οι πράκτορες ανέφεραν ότι είδαν κρατούμενους με τραύματα στο πρόσωπο,

μαυρισμένα μάτια και σπασμένα δάκτυλα.

Οι φύλακες διατηρούσαν επίσης τη θερμοκρασία στα κελιά είτε πολύ υψηλή

ή πολύ χαμηλή, τα μεγάφωνα έπαιζαν μουσική πολύ δυνατά για να μην μπορούν

οι κρατούμενοι να κοιμηθούν.

Το FBI υποστηρίζει ότι ουδείς εκ των 493 πρακτόρων του που είχαν

αποσπαστεί στο Γκουαντάναμο μετείχε σε βασανιστήρια κρατουμένων ,τα οποία

πραγματοποιούσαν είτε πολίτες-φύλακες ασφαλείας ή το στρατιωτικό

προσωπικό.

Οι υπεύθυνοι της φυλακής τόνιζαν συνεχώς στους πράκτορες του FBI ότι η

μεταχείριση των κρατουμένων είχε την έγκριση του υπουργείου Άμυνας. Ένας

πράκτορας δήλωσε ότι ο πρώην υπουργός Άμυνας, Ντόναλντ Ράμσφελντ, είχε

εγκρίνει ως ανακριτική μέθοδο την παραμονή των κρατουμένων σε σκοτεινά

κελιά και στη συνέχεια την ανάκρισή τους για 24 ώρες συνεχώς.

Μερικά στοιχεία που είναι χρήσιμα και διαφωτιστικά για τη φυλακή-

κολαστήριο, τα οποία βοηθούν στο να καταδείξουν την κατάσταση στο

Γκουαντάναμο:

Το Νοέμβριο του 2007, οι κρατούμενοι ανέρχονταν σε 300 από περίπου 30

χώρες, και οι 100 από αυτούς ήταν από την Υεμένη. Περίπου το ένα τέταρτο

όσων κρατούνται, έχουν χαρακτηριστεί κατάλληλοι για απελευθέρωση ή

παράδοση στις αρχές των χωρών τους. Οι κρατούμενοι προέρχονται από

διάφορες χώρες, μεταξύ αυτών η Γκάμπια, η Βοσνία ή η Ταϊλάνδη. Περίπου οι

μισοί κρατήθηκαν στο Πακιστάν. Από το 2002 μέχρι το 2007, σύμφωνα με

στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, περίπου 470 είναι οι κρατούμενοι που είχαν

απελευθερωθεί από το Γκουαντάναμο προς άλλες χώρες, όπως Αίγυπτος,

Αλβανία, Αφγανιστάν, Βρετανία, Γαλλία κ.α. Μια ανάλυση για περίπου 500

κρατούμενους, έδειξε ότι μόνο το 5% συνελήφθησαν από αμερικανικές δυνάμεις.

Το 86% συνελήφθησαν από τις δυνάμεις του Πακιστάν ή της Βόρειας Συμμαχίας

47

Page 49: Βασανιστήρια στις φυλακές

στο Αφγανιστάν και παραδόθηκαν στις ΗΠΑ. Από έναν αριθμό 400 κρατουμένων

στις φυλακές, μόνο σε 10 αποδόθηκε κατηγορία για κάποιο έγκλημα.

48

Page 50: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ – ΕΚΤΙΣΗ ΠΟΙΝΩΝ ΚΑΙ Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΚΡΑΤΩΝ

2.1 Κανόνες επιβολής και έκτισης ποινών

Ο θεμελιώδης συνταγματικός κανόνας, που διέπει τόσο την επιβολή όσο και

την έκτιση της ποινής βρίσκεται στο άρθρο 7 παρ. 2 Συντ., που απαγορεύει τα

βασανιστήρια, οποιαδήποτε σωματική και ψυχική κάκωση, βλάβη υγείας ή

άσκηση ψυχολογικής βίας, καθώς και κάθε άλλη προσβολή της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας (που αποτελεί με τη σειρά της απόρροια της συνταγματικής

πρωταρχικής υποχρέωσης της Πολιτείας, να σέβεται και να προστατεύει την

αξία του ανθρώπου).

Οι φυλακές αποτελούν οπωσδήποτε ένα χώρο δοκιμασίας των ανθρωπίνων

δικαιωμάτων. Δε δοκιμάζονται μόνο οι κρατούμενοι, αλλά και το ίδιο το κράτος

δικαίου. Η σχέση φυλακισμένου-κράτους αποτελεί ειδική κυριαρχική σχέση

μεγάλης έντασης. Οι υποκείμενοι στη σχέση αυτή είναι φορείς αυξημένων

υποχρεώσεων78.

Αντίθετη άποψη υποστηρίζει, ότι η θεωρία των ειδικών κυριαρχικών

σχέσεων, δεν εφαρμόζεται σωστά στην περίπτωση των φυλακισμένων79. Και αυτό

γιατί η έκτιση κάποιας ποινής σε φυλακές και ο εγκλεισμός σε αυτές, δε

συνεπάγεται νομικά ειδική σχέση εξουσίασης, αλλά σημαίνει ότι οι φυλακισμένοι

είναι απλώς χρήστες της δημόσιας υπηρεσίας των φυλακών.

Δεν μπορούν λοιπόν κατά την άποψη αυτή, να αναγνωριστούν περιορισμοί,

που απορρέουν από την ειδική κυριαρχική σχέση φυλακισμένου - κράτους, γιατί ο

θεσμός της ποινής δε διαθέτει τη ενισχυμένη εκείνη δύναμη, που θα ήταν

αναγκαία για να υποστηριχθεί ότι είναι ικανή ως θεσμός να υπαγορεύσει

περιορισμούς συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων.

78 Δημητρόπουλος Γ. Α., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, Τόμος 3, Θ΄ έκδοση, Αθήνα 2001, σελ. 923.

79 Μανιτάκης Α., Τα Συνταγματικά δικαιώματα των κρατουμένων και η δικαστική προστασία τους, Ποιν. Χρονικά ΛΘ΄(1989), σελ. 168-169.

49

Page 51: Βασανιστήρια στις φυλακές

Τα μέτρα φύλαξης και ομαλής λειτουργίας των σωφρονιστικών

καταστημάτων, δεν αποκλείουν λοιπόν την άσκηση των συνταγματικά

κατοχυρωμένων δικαιωμάτων. Κάθε φυλακισμένος, όσο διαρκεί η ποινή του, έχει

τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του ελεύθερου ατόμου, αρκεί μόνο να μην

προσκρούει η άσκησή τους στη φύση της φυλάκισης. Διακρίνουμε δύο είδη

άσκησης των δικαιωμάτων: α) την πλήρη άσκηση (έστω και με αντιπρόσωπο) και

τον κατ’ εξαίρεση περιορισμό ή απαγόρευσή τους και β) την απαγόρευση ή

περιορισμό με την κατ’ εξαίρεση άσκηση των δικαιωμάτων80.

Στον Κώδικα βασικών κανόνων για τη μεταχείριση κρατουμένων

(ν.1851/1989) ορίζεται, ότι «η μεταχείριση των κρατουμένων πρέπει να μην

είναι ταπεινωτική και να γίνεται με τρόπο ώστε να αμβλύνονται οι δυσμενείς

συνέπειες της στέρησης της ελευθερίας, να διασφαλίζεται ο σεβασμός της

αξιοπρέπειας του ανθρώπου και να ενθαρρύνεται ο αυτοσεβασμός του» (άρ. 2).

Ειδικότερες διατάξεις ρυθμίζουν ακόμη ζητήματα, που σχετίζονται με τη

διαβίωση των κρατουμένων, και κυρίως με την προστασία της υγείας τους

(καθαριότητα των κρατητηρίων, κατάλληλος φωτισμός, υγιεινή και

καθαριότητα των ίδιων των κρατουμένων, ιατρική περίθαλψη κοκ.).

Δυστυχώς, η ελληνική πραγματικότητα απέχει πολύ από τη «θεωρητική»

κατοχύρωση των θεμελιωδών συνταγματικών δικαιωμάτων. Η κατάσταση των

χώρων έκτισης περιοριστικής της ελευθερίας ποινής, αλλά και των χώρων

προσωρινής κράτησης υποδίκων (ή αλλοδαπών που έχουν εισέλθει παράνομα στη

χώρα και εκκρεμεί η απέλασή τους), καθώς και η συμπεριφορά των

σωφρονιστικών και αστυνομικών υπαλλήλων, δεν είναι πάντα σύμφωνη με τις

διατάξεις του Συντάγματος, των νομοθετικών κειμένων και των διεθνών

συνθηκών από τις οποίες δεσμεύεται η χώρα μας. Διαπιστώσεις παραβιάσεων

των ατομικών δικαιωμάτων των κρατουμένων έχουν γίνει από διάφορους μη

κυβερνητικούς οργανισμούς, όπως είναι η Διεθνής Αμνηστία και η Ελλάδα έχει

επανειλημμένα καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων

Δικαιωμάτων για τις παραβιάσεις αυτές.

Σε αυτή την ενότητα θα παραθέσουμε συνοπτικά ορισμένες από τις

περιπτώσεις παραβίασης ατομικών δικαιωμάτων κρατουμένων που έχουν

δημοσιοποιηθεί και απεικονίζουν την ελληνική πραγματικότητα και τα μελανά

της σημεία.

80 Αναγνωστάκης Κ. Στ., Τα δικαιώματα των κρατουμένων και η προστασία τους, ΝοΒ 1984, σελ. 1475.

50

Page 52: Βασανιστήρια στις φυλακές

Πολλά αστυνομικά τμήματα διαθέτουν είτε ανεπαρκείς είτε υπερπλήρεις

εγκαταστάσεις, με αποτέλεσμα οι κρατούμενοι να υφίστανται εξευτελιστική

μεταχείριση, που φτάνει σε επίπεδο βασανιστηρίων. Οι συνθήκες κράτησης από

την αστυνομία στην Ελλάδα ποικίλλουν, αλλά σε γενικές γραμμές είναι κακές. Οι

κρατούμενοι κρατούνται σε στριμωγμένα, βρώμικα κελιά, με πολύ κακό αερισμό

και φωτισμό. Δεν υπάρχει δυνατότητα προαυλισμού των κρατουμένων, παρά το

γεγονός ότι η αστυνομία μπορεί να κρατήσει διοικητικά αλλοδαπούς μέχρι και

έξι μήνες. Περιορισμένη είναι επίσης η πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα.

Πρωταρχική μέριμνα των κρατουμένων αποτελεί η αναγνώριση της αξίας

τους ως ανθρώπων και ως υποκειμένων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.

Σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1 Σωφρ.Κώδ., κατά τη μεταχείριση των

κρατουμένων διασφαλίζεται ο σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και

ενισχύεται ο αυτοσεβασμός των κρατουμένων. Ο φυλακισμένος δεν παύει ούτε

στιγμή να είναι πρόσωπο, φορέας ανθρώπινης αξίας και αξιοπρέπειας,

προσωπικότητα με ηθική και κοινωνική διάσταση, την οποία δικαιούται να

αναπτύσσει ελεύθερα και να αξιώνει «συμμετοχή στην οικονομική, κοινωνική και

πολιτική ζωή», εφόσον η άσκηση του δικαιώματος αυτού δεν ακυρώνει, δεν

αναιρεί τυπικά ή ουσιαστικά, την στερητική της ελευθερίας ποινή.

Πόσο μάλλον δικαιούται να απολαμβάνει των εννόμων αγαθών, που

προστατεύουν τα άρ. 2 παρ. 1 και άρ. 5 παρ.1 Συντ., αξίωση σεβασμού από τα

όργανα της πολιτείας της αξίας του ως προσώπου, φορέα ελεύθερης βούλησης

και αφηρημένης δυνατότητας αυτοκαθορισμού, καθώς και αξίωση ανάπτυξης

και καλλιέργειας της προσωπικότητάς του81. Άρα λοιπόν, το δικαίωμα στην

ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η συνεπώς η καταστατική αρχή του απαραβίαστου

της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, δεν επιδέχεται κανένα επιτρεπτό περιορισμό στα

πλαίσια της ειδικής κυριαρχικής σχέσης κράτους – κρατουμένων.

Ωστόσο, στην πραγματικότητα δεν μπορεί να παραβλεφθεί η προσβολή που

υφίσταται η ανθρώπινη αξία του κρατουμένου, τόσο λόγω του εξουσιασμού που

ασκείται στην προσωπικότητα του από τους δεσμοφύλακες του, όσο και του

στιγματισμού της ποινικής καταδίκης, που επιφέρει συνέπειες μειωτικές για την

προσωπικότητα του κρατουμένου και τον κοινωνικό αποκλεισμό του82.

81 Μανιτάκη Α., Τα συνταγματικά δικαιώματα των κρατουμένων και η δικαστική προστασία τους, ΠοινΧρον, ΛΘ’ σελ. 166.82 Ανδρουλάκη Κ. Ν., Ποινικό Δίκαιο, Γενικό Μέρος, Θεωρία για το έγκλημα, σελ 39 επ.

51

Page 53: Βασανιστήρια στις φυλακές

Σημειωτέον η φυλάκιση δεν επιφέρει απώλεια των αστικών δικαιωμάτων

(κληρονομικών, οικογενειακών δικαιωμάτων, συμβατικών υποχρεώσεων) του

κρατουμένου, ο οποίος δικαιούται να τα ασκεί.

Το Σύνταγμα αλλά και η ΕΣΔΑ δεν περιέχουν ειδικές εγγυήσεις, για την

μεταχείριση του συλληφθέντος και κρατουμένου. Το Διεθνές Σύμφωνο για τα

ατομικά και πολιτικά δικαιώματα ορίζει όμως στο άρθρο 10 ότι: «κάθε πρόσωπο

που στερείται της ελευθερίας δικαιούται ανθρώπινης μεταχείρισης, την οποία

επιβάλλουν ο έμφυτος για τον άνθρωπο σεβασμός και αξιοπρέπεια». Στην παρ.2

προβλέπεται ότι: «α) οι κρατούμενοι εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων,

διαχωρίζονται από τους καταδικασθέντες και τελούν υπό ιδιαίτερο καθεστώς

κατάλληλο για το άτομό τους ως μη καταδικασθέντα πρόσωπα, β) οι ανήλικοι

κρατούμενοι διαχωρίζονται από τους ενήλικες, διεκπεραιουμένης της υποθέσεώς

των το ταχύτερο δυνατόν».

Η κατά το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος απαγόρευση των βασανισμών,

οποιασδήποτε σωματικής κακώσεως, βλάβης υγείας ή άσκησης ψυχολογικής

βίας, καθώς και κάθε άλλης προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ισχύει

βέβαια και κατά την σύλληψη και προσωρινή κράτηση προσώπου. Έχει μάλιστα

μεγάλη σημασία, ιδίως περιοριστική των μεθόδων ανακρίσεως83.

Η προσωρινή κράτηση δεν αποτελεί ποινή. Δεν επιτρέπεται, επομένως, η

λήψη οποιουδήποτε σωφρονιστικού μέτρου, και μάλιστα όχι μόνο στην

περίπτωση της προσωρινής κρατήσεως του οφειλέτη στο πλαίσιο της

αναγκαστικής ή διοικητικής εκτελέσεως, αλλά ούτε και στην περίπτωση της

προσωρινής κράτησης κατηγορουμένου για έγκλημα- στην περίπτωση αυτή

μάλιστα θα αντίκειται στο τεκμήριο αθωότητας. Επιβάλλεται αντίθετα η κατά

το δυνατόν ηπιότερη μεταχείριση του προσωρινά κρατούμενου και η

διαφοροποίησή του από τους κατάδικους. Τα αρμόδια για τη σύλληψη όργανα

οφείλουν να συμπεριφέρονται με κάθε δυνατή ευγένεια σ’ αυτόν που

συλλαμβάνουν και να σέβονται την τιμή του. Γι’ αυτό δεν πρέπει να

μεταχειρίζονται βία παρά μόνον αν υπάρχει ανάγκη (π.χ. αν αρνείται να

συμπράξει στη λήψη δακτυλικών αποτυπωμάτων ή αρνείται να προσέλθει στον

Ανακριτή)84 και δεν επιτρέπεται να τον δεσμεύουν παρά μόνον αν ο

συλλαμβανόμενος αντιστέκεται ή είναι ύποπτος φυγής (άρθρο 278 παρ. 2 ΚΠΔ).

83 Π. Δαγτόγλου, ο.π., σελ. 288.

84 Α. Μάνεσης, Ατομικές Ελευθερίες, σελ. 183.

52

Page 54: Βασανιστήρια στις φυλακές

Η συνταγματική προστασία της προσωπικής ελευθερίας επεκτείνεται και

στην διάρκεια προφυλάκισης (προσωρινής κράτησης). Έτσι, κατά το άρθρο 6

παρ. 4 του Συντάγματος, «νόμος ορίζει το ανώτατο όριο διάρκειας της

προφυλάκισης, που δεν μπορεί να υπερβεί το ένα έτος στα κακουργήματα και

τους έξι μήνες στα πλημμελήματα». Σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις τα

όρια αυτά μπορούν να παραταθούν για έξι και τρεις μήνες αντίστοιχα, με

απόφαση (βούλευμα) του αρμόδιου δικαστικού συμβουλίου. Με την αναθεώρηση

του 2001 προστέθηκε νέο εδάφιο στην παρ. 4 του άρθρου 6, κατά το οποίο,

απαγορεύεται η υπέρβαση των ανώτατων ορίων της προφυλάκισης με την

διαδοχική επιβολή του μέτρου αυτού για επί μέρους πράξεις της ίδιας υπόθεσης.

Ειδικότερα το ζήτημα ρυθμίζει ο Κ.Π.Δ. (άρθρο 287 αυτού, όπως ισχύει σήμερα).

Όπως ορίζει το άρθρο 7 παρ.4 του Συντάγματος, νόμος ορίζει με ποιους όρους

το κράτος παρέχει, ύστερα από δικαστική απόφαση, αποζημίωση σε όσους

προφυλακίστηκαν ή με άλλο τρόπο στερήθηκαν άδικα ή παράνομα την

προσωπική τους ελευθερία.

Η προσωπική ελευθερία του άρθρου 6 «τριτενεργεί». Ναι μεν ιστορικά

δημιουργήθηκε και στράφηκε κατά του κράτους, στη σύγχρονη όμως εποχή,

μέσα από τη γενικότερη μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η προσωπική

ελευθερία απολυτοποιήθηκε και ως αμυντικό δικαίωμα στρέφεται ενάντια σε

κάθε εξουσία δημόσια ή ιδιωτική. Προς το κράτος πάντως και όχι ως προς τους

ιδιώτες στρέφεται και ως προστατευτικό δικαίωμα.

Αξιοσημείωτο τυγχάνει το γεγονός ότι οι σχετικές με τα ανώτατα όρια

προσωρινής κράτησης διατάξεις του Συντάγματος είναι ειδικότερες και

αυστηρότερες από τις προβλεπόμενες στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των

δικαιωμάτων του ανθρώπου (ΕΣΔΑ). Οι σχετικές διατάξεις της τελευταίας

(άρθρο 5 παρ. 3 και 4 ΕΣΔΑ) δεν έχουν επομένως πρακτική σημασία στη χώρα

μας. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των δικαιωμάτων του ανθρώπου δεν έχει

καταλήξει σε συγκεκριμένα ανώτατα όρια της προσωρινής κράτησης, αλλά

εξαρτά την «εύλογη διάρκεια» της κρατήσεως από τις συγκεκριμένες συνθήκες.

53

Page 55: Βασανιστήρια στις φυλακές

2.2 Μέτρα για την επίτευξη καλύτερων συνθηκών στις φυλακές και πρόληψη βασανιστηρίων

Η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών έχει καταδικάσει τα

βασανιστήρια, ως θεμελιώδης παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, που

προσβάλλουν της ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα έχει απαγορεύσει από εθνικούς

και διεθνείς νόμους. Εντούτοις, εξακολουθούν να γίνονται καθημερινά, σε

παγκόσμια κλίμακα, καθώς η νομοθετική απαγόρευση δεν είναι αρκετή.

Χρειάζονται άμεσα μέτρα για να αντιμετωπιστούν τα βασανιστήρια και η

σκληρή, απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία, οπουδήποτε και

αν γίνονται, και να ξεριζωθούν ολοκληρωτικά.

Η Διεθνής Αμνηστία, που δραστηριοποιείται έντονα τις τελευταίες

δεκαετίες κατά των βασανιστηρίων, έχει καλέσει όλες τις κυβερνήσεις να

εφαρμόσουν το Πρόγραμμα 12 Σημείων85 για την Πρόληψη των βασανιστηρίων. Η

εφαρμογή των μέτρων αυτών θα είναι για τις κυβερνήσεις μια θετική ένδειξη,

ότι έχουν τάξει σαν χρέος τους να καταργήσουν τα βασανιστήρια και να

εργαστούν για την κατάργησή τους σε όλο τον κόσμο. Τα συνιστώμενα μέτρα

είναι τα εξής:

Σε μερικές χώρες τα βασανιστήρια γίνονται σε μυστικά κέντρα, συνήθως

αφού τα θύματα έχουν εξαφανιστεί. Οι κυβερνήσεις πρέπει να εξασφαλίσουν ότι

οι φυλακισμένοι κρατούνται σε δημόσια αναγνωρισμένους χώρους και ότι οι

πληροφορίες για την τύχη τους είναι διαθέσιμες στους συγγενείς και

δικηγόρους.

Οι κυβερνήσεις πρέπει να ελέγχουν τακτικά τις διαδικασίες κράτησης και

ανάκρισης. Οι φυλακισμένοι πρέπει να πληροφορούνται αμέσως τα δικαιώματά

τους, και κυρίως το δικαίωμα να υποβάλλουν παράπονα για την μεταχείρισή

τους. Πρέπει να γίνονται τακτικές επιθεωρήσεις στους χώρους κράτησης. Ένα

σημαντικό μέτρο προστασίας από τα βασανιστήρια, θα ήταν ο διαχωρισμός

ανάμεσα στις αρχές που είναι υπεύθυνες για την κράτηση και σε εκείνες που

είναι επιφορτισμένες με την ανάκριση.

85 Βλ. Πρόγραμμα 12 Σημείων για την πρόληψη των βασανιστηρίων, στο δικτυακό τόπο του Ιατρικού Κέντρου Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων: http://www.mrct.org/legal_issues10.html

54

Page 56: Βασανιστήρια στις φυλακές

Οι κυβερνήσεις θα πρέπει να εξασφαλίσουν ότι όλες οι καταγγελίες και

αναφορές για βασανιστήρια, εξετάζονται αμερόληπτα και αποτελεσματικά. Οι

μέθοδοι και τα πορίσματα αυτών των εξετάσεων να γνωστοποιούνται στο κοινό.

Οι μάρτυρες και οι καταγγέλλοντες να προστατεύονται από εκφοβισμούς.

Εκείνοι που ευθύνονται για πράξεις βασανιστηρίων πρέπει να δικάζονται. Η

αρχή αυτή πρέπει να εφαρμόζεται οπουδήποτε κι αν βρίσκονται οι δράστες,

όποτε κι αν έγινε το αδίκημα, οποιαδήποτε κι αν είναι η εθνικότητα των

δραστών ή των θυμάτων. Δεν θα πρέπει να υπάρξει ασφαλές λιμάνι για τους

βασανιστές.

Κατά την εκπαίδευση όλων των αξιωματούχων που είναι υπεύθυνοι για την

κράτηση, την ανάκριση και τη μεταχείριση των κρατουμένων, θα πρέπει να τους

γίνει σαφές ότι τα βασανιστήρια είναι μια πράξη εγκληματική κι ότι είναι

υποχρεωμένοι να αρνηθούν να υπακούσουν, σ’ οποιονδήποτε θα τους υποχρέωνε

να χρησιμοποιήσουν βασανιστήρια.

Οι κυβερνήσεις πρέπει να χρησιμοποιήσουν κάθε δυνατό μέσο, για να

μεσολαβήσουν στις χώρες που κατηγορούνται για βασανιστήρια, εγκαθιστώντας

διακυβερνητικούς μηχανισμούς, που θα ερευνούν επειγόντως κάθε καταγγελία

βασανιστηρίων και θα παίρνουν αποτελεσματικά μέτρα. Θα πρέπει επίσης να

διασφαλίσουν ότι καμιά διαδικασία ή εκπαίδευση που διευκολύνει την πρακτική

των βασανιστηρίων δεν είναι δυνατή μέσα στις τάξεις του στρατού, της

αστυνομίας ή των δυνάμεων ασφαλείας.

Με το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου86 σχετικά με την κατάσταση

των θεμελιωδών δικαιωμάτων στην ΕΕ [2000/2231(ΙΝΙ)], ψηφίστηκαν ορισμένες

δράσεις ή μέτρα, τα οποία πρέπει ν’ αναληφθούν από τα κράτη-μέλη, για την

πρόληψη κατά των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης μεταχείρισης.

Τα κράτη πρέπει να αναζητήσουν και να θέσουν σε εφαρμογή εναλλακτικές

ποινές, αντί των βραχυχρόνιων ποινών φυλάκισης, κάθε φορά που αυτό είναι

εφικτό. Προχωρώντας ειδικότερα στη μείωση του χρόνου προφυλάκισης, να

επιδεικνύουν ιδιαίτερη προσοχή σε ορισμένες ειδικές, περισσότερο ευάλωτες

κατηγορίες εγκλείστων στις φυλακές:

86 Εγκεκριμένο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2001, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P5-TA-2001-0401+0+DOC+XML+V0//EL

55

Page 57: Βασανιστήρια στις φυλακές

- τους ανηλίκους, για τους οποίους η φυλάκιση θα πρέπει να αποτελεί την

ύστατη λύση και που πρέπει να κρατούνται σε ειδικά διαμορφωμένα

σωφρονιστικά ιδρύματα,

- τις γυναίκες και τις μητέρες, που πρέπει να απολαύουν συνθηκών

διαμονής, καλύτερα προσαρμοσμένων στις ανάγκες τους και σε αυτές των

μικρής ηλικίας τέκνων τους,

- τους ψυχοπαθείς εγκληματίες, που πρέπει να απολαύουν της δέουσας

ιατρικής παρακολούθησης.

Να θεσπιστούν σε όλα τα κράτη μέλη νόμοι για το σωφρονιστικό σύστημα,

οι οποίοι θα εγγυώνται στους κρατούμενους δικαιώματα προσφυγής, όσον αφορά

τα πειθαρχικά παραπτώματα και την άσκηση των ατομικών και πολιτικών τους

δικαιωμάτων, και να συγκροτηθούν εξωτερικά όργανα ελέγχου και αξιολόγησης

των σωφρονιστικών ιδρυμάτων, που θα λειτουργούν ως σύνδεσμοι της

Επιτροπής Πρόληψης Βασανιστηρίων.

Να ληφθούν επείγοντα μέτρα, ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες κράτησης

στα αστυνομικά τμήματα και τις φυλακές και να μην κρατούνται για μεγάλα

χρονικά διαστήματα σε τέτοια καταστήματα μετανάστες που στερούνται

εγγράφων ή/και αιτούντες άσυλο.

Να ληφθούν όποια μέτρα είναι απαραίτητα, περιλαμβανομένης της

επιμόρφωσης, για να διασφαλιστεί ότι κατά τη μεταχείριση ευπαθών ομάδων,

ιδίως αλλοδαπών, εθνοτικών και εθνικών μειονοτήτων, οι αξιωματούχοι

επιβολής του νόμου δεν καταφεύγουν σε πρακτικές που ενέχουν διακρίσεις.

Να γίνουν ενέργειες, για να δημιουργηθούν εγκαταστάσεις κράτησης για

μετανάστες, που στερούνται εγγράφων ή/και αιτούντες άσυλο, χωριστές από τα

σωφρονιστικά ή αστυνομικά καταστήματα.

Ως προς το «σύστημα» των μεταγωγών, θα πρέπει να μην χρησιμοποιούνται

ως μέσο τιμωρίας και να μη γίνονται χωρίς προηγούμενη ενημέρωση.

Τέλος, θα πρέπει να καταργηθούν τα πειθαρχικά και η απομόνωση καθώς

και οι καθημερινές προσβολές της προσωπικής αξιοπρέπειας των κρατουμένων.

56

Page 58: Βασανιστήρια στις φυλακές

2.3 Ευθύνη των κρατών λόγω βασανιστηρίων στα σωφρονιστικά καταστήματα

Τα βασανιστήρια γίνονται συνήθως ενόσω τα θύματα κρατούνται σε

απομόνωση, χωρίς τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με ανθρώπους από έξω

που θα μπορούσαν να τους βοηθήσουν ή να ανακαλύψουν τι τους συμβαίνει. Οι

κυβερνήσεις θα πρέπει να εξασφαλίσουν εγγυήσεις ότι η κράτηση σε απομόνωση

δεν γίνεται μια ευκαιρία για βασανιστήρια. Έχει πρωταρχική σημασία οι

φυλακισμένοι να προσάγονται όλοι ενώπιον δικαστικής αρχής αμέσως μόλις

συλλαμβάνονται και οι συγγενείς, δικηγόροι και γιατροί να μπορούν να έχουν

άμεση και τακτική επικοινωνία μαζί τους.

Τα θύματα των βασανιστηρίων και οι οικογένειές τους πρέπει να έχουν

δικαίωμα να ζητήσουν οικονομική αποζημίωση, κατάλληλη ιατρική περίθαλψη

και αποκατάσταση της υγείας τους.

Με την απόφαση της 27-8-92, στην υπόθεση Tomasi κατά Γαλλίας, το ΕΔΔΑ

εγκαινιάζει την ακόλουθη δικονομική αρχή: Το κατηγορούμενο κράτος έχει το

βάρος της απόδειξης και οφείλει να αποδείξει ότι οι καταγγελλόμενες

βαναυσότητες είχαν άλλη αιτία και προέλευση (π.χ. απόπειρα απόδρασης,

αυτοτραυματισμός του προσφεύγοντος, προηγούμενο γεγονός), οπότε εάν δεν

υπάρξει αντίθετη απόδειξη ή εξήγηση, τεκμαίρεται ότι η απάνθρωπη

συμπεριφορά προήλθε κατά την διάρκεια της κράτησης87.

Μια απόφαση σταθμός στη νομολογία του ΕΔΔΑ, αποτελεί η αναγνώριση

ευθύνης των συμβαλλόμενων στη σύμβαση κρατών, για πράξεις που

στοιχειοθετούν βασανιστήριο ή απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση,

μολονότι δε λαμβάνουν χώρα υπό τη δικαιοδοσία τους αλλά στο έδαφος άλλου

κράτους, ακόμα και μη συμβαλλομένου στη σύμβαση, όταν με τις ενέργειές του

(απέλαση, επαναπροώθηση, έκδοση) το συμβαλλόμενο κράτος εκθέτει πρόσωπο

στον κίνδυνο να καταστεί θύμα τέτοιας μεταχείρισης.

Ουσιαστικά δηλαδή, το Δικαστήριο εξομοίωσε με παραβίαση την ευκαιρία

που παρέχει ένα κράτος σε άλλο, να πραγματώσει αυτό υλικά την παραβίαση του

87 Βλ. Νικολοπούλου Τ, Απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση κατά την διάρκεια της κράτησης, Υπεράσπιση 1994, σελ. 1215 επ.

57

Page 59: Βασανιστήρια στις φυλακές

προστατευόμενου δικαιώματος. Η από 7-7-1989 απόφαση Ζόρινγκ κατά Η.

Βασιλείου, αποτέλεσε την αφετηρία αυτής της νομολογίας88.

Κάθε κράτος-Μέλος στα πλαίσια του νομικού του συστήματος, εγγυάται

στο θύμα μιας πράξης βασανιστηρίων, το δικαίωμα να επιτύχει αποκατάσταση

και να αποζημιωθεί δίκαια και πλήρως, όπου περιλαμβάνονται και τα

απαραίτητα μέσα για την κατά το δυνατό πληρέστερη ικανοποίηση. Σε

περίπτωση θανάτου του θύματος, που προήλθε από μια πράξη βασανιστηρίων, οι

εκδοχείς του έχουν το δικαίωμα για αποζημίωση.

Το κράτος υφίσταται τις κυρώσεις που προβλέπονται από τις Συμβάσεις.

Στην περίπτωση που το κράτος επιφυλάσσεται στην εφαρμογή των κυρώσεων,

τότε υφίσταται τις κυρώσεις που προβλέπονται από το διεθνές δίκαιο . Συνήθως

το κράτος υφίσταται αντίμετρα από άλλα κράτη και ως παράδειγμα αναφέρεται

η αρνητική στάση της Ελλάδας τις δεκαετίες 1980 και 1990 απέναντι στο

αίτημα της Τουρκίας για ένταξη στην Ε.Ε. και το πάγωμα του 4ου

χρηματοδοτικού πρωτοκόλλου στην ίδια χώρα, λόγω κατάφωρων παραβιάσεων

των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων.

Η διάταξη εισάγει ευθύνη εις ολόκληρον του δράστη και του δημοσίου

έναντι του παθόντος των πράξεων των αρθρ. 137Α και 137Β, για την

αποκατάσταση κάθε ζημίας, κατ’ απόκλιση των γενικών διατάξεων (ΕισΝΑΚ αρ.

105) και συνεπώς είναι επιτρεπτή η παράσταση στα ποινικά δικαστήρια, για

αποζημίωση για τις ζημιές που υπέστη και χρηματική ικανοποίηση για ψυχική

οδύνη ή ηθική βλάβη των θυμάτων και όχι μόνο για την υποστήριξη της ενοχής.

88 Βλ. Δικηγορικός σύλλογος Αθηνών, Η προστασία των Δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη, με βάση τη Νομολογία του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, Αθήνα 2006, σελ. 40-47

58

Page 60: Βασανιστήρια στις φυλακές

ΜΕΡΟΣ Γ’

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ομολογουμένως, το πρόβλημα των βασανιστηρίων θεωρείται ένα από

τα μείζονα κοινωνικά και νομικά ζητήματα που ταλανίζουν την ελληνική

κοινωνία εκ των έσω, δεδομένου ότι πράξεις βασανισμού τελούνται από

κρατικά όργανα, καταστρατηγώντας τα αναφαίρετα δικαιώματα του

κάθε ανθρώπου. Είναι ένα πρόβλημα το οποίο λαμβάνει χώρα ακόμη και

σήμερα σε προηγμένες κοινωνίες, οι οποίες υποτίθεται ότι διασφαλίζουν

τα δικαιώματα του ανθρώπου, μόνο που αυτό συμβαίνει στη θεωρία και

όχι στην πράξη, αφού πολλά κράτη υπέγραψαν διεθνείς συμβάσεις και όχι

μόνο, αλλά δυστυχώς συνεχίζουν να καταστρατηγούν θεμελιώδη

δικαιώματα με την τακτική τους, η οποία συνίσταται όχι μόνο σε πράξεις

αλλά και σε παραλείψεις.

Η κατοχύρωση και έννομη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

αποτελεί μία σύγχρονη πραγματικότητα. Το δικαίωμα όλων στη σωματική

και ψυχική ακεραιότητα και ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου δεν

ήταν καθόλου αυτονόητα λίγες δεκαετίες πριν. Η απαγόρευση των

βασανιστηρίων, ως θεσπιζόμενη για την προστασία των δικαιωμάτων

αυτών, κατοχυρώνεται πλέον ρητά στο άρθρο 7§2 του ισχύοντος

Συντάγματος αλλά και από πληθώρα Διεθνών Συμβάσεων.

Από την αναφορά στις Διεθνείς Συμβάσεις και σε χαρακτηριστικές

περιπτώσεις από τη νομολογία, διαπιστώθηκε η σύγχυση που επικρατεί ως

προς θεμελιώδεις έννοιες, όπως αυτή των «βασανιστηρίων». Το ΕΔΔΑ

κρίνοντας ad hoc, καθώς και η ΕΕΔΑ αναθεωρούν και αναπροσαρμόζουν

την εν λόγω έννοια, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει κοινά αποδεκτός

ορισμός που να μη συναντά αντιρρήσεις. Ένα ακόμη στοιχείο, που

προκαλεί δυσχέρεια στην αποτελεσματική εφαρμογή των διατάξεων των

Συμβάσεων, είναι ο πληθωρισμός τους και τα προκαλούμενα

μεθοδολογικά προβλήματα εναρμονίσεως πολλαπλών δεσμεύσεων.

59

Page 61: Βασανιστήρια στις φυλακές

Συμπερασματικά, η κατοχύρωση των θεμελιωδών ανθρωπίνων

δικαιωμάτων σε Συντάγματα και Διεθνή κείμενα, αποτελεί τη μία όψη του

νομίσματος. Η αποτελεσματική πρακτική εφαρμογή των θεσπισμένων

διατάξεων, η πρόσβαση των ατόμων που χρήζουν προστασίας σε ένδικα

βοηθήματα, ο συντονισμός των αρμόδιων οργάνων για την αποκατάσταση

της διεθνούς νομιμότητας, αποτελούν την άλλη όψη, αυτή που βρίσκεται

σε πρώιμο στάδιο και αντιμετωπίζει πολλές δυσχέρειες. Μόνο ο

συνδυασμός θεωρητικής κατοχύρωσης και πρακτικής εφαρμογής θα φέρει

το επιθυμητό αποτέλεσμα, την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Μόνο τότε η απαγόρευση των βασανιστηρίων από ρητή συνταγματική

ρύθμιση θα γίνει πραγματική.

Η φυλακή, αποτελώντας ανέκαθεν κατά τον Foucault τη

σκοτεινότερη περιοχή του μηχανισμού της δικαιοσύνης, δεν έπαψε ποτέ

να έχει έναν τιμωρητικό σκοπό. Παράλληλα όμως, οφείλει να γίνει

αποδοτική για τον κρατούμενο και την κοινωνία, έτσι ώστε η ποινή

στέρησης της ελευθερίας να μην παραβιάζει τον πυρήνα της προσωπικής

υπόστασης του δράστη. Στις φυλακές δε δοκιμάζονται μόνο οι

κρατούμενοι αλλά και το ίδιο το κράτος δικαίου. Ο φυλακισμένος πρέπει

να απολαμβάνει το δικαίωμα στην προσωπικότητά του, όπως και κάθε

άλλος πολίτης και σε περίπτωση προσβολής της, δικαιούται να στραφεί

στα άρθρα 57, 59 του αστικού κώδικα. Σε όλους τους σωφρονιστικούς

χώρους πρέπει να γίνεται σεβαστή η υπόληψη του κάθε κρατούμενου σαν

ατόμου, να διασφαλίζεται η σωματική του ακεραιότητα και να υπάρχουν

συνθήκες διαβίωσης, που να μην αποτελούν από μόνες τους προσβολές

της προσωπικότητας (π.χ. οι χώροι υγιεινής και διαμονής να είναι

καθαροί).

Οπωσδήποτε τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει βήματα προόδου σε όλη

την Ευρώπη όσον αφορά τα δικαιώματα των φυλακισμένων, ιδίως στο

σημαντικό ζήτημα των βασανιστηρίων. Πάντως υπάρχει δρόμος ακόμη

και είναι γεγονός, ότι αρκετές παραβιάσεις που γίνονται σε βάρος των

κρατούμενων, πολλές φορές δεν καταγγέλλονται από τους ίδιους, λόγω

φόβου μεγαλύτερων αντιποίνων.

60

Page 62: Βασανιστήρια στις φυλακές

Η φυλακή εμφανίζει εκ πρώτης όψεως πολλά από τα χαρακτηριστικά

μιας κοινωνίας. Έχει μια καθιερωμένη οργάνωση και κατανομή της

εργασίας, μια δομή καθιερωμένων ρόλων, ένα σύστημα κανόνων. Είναι

όμως ταυτόχρονα και μια μικροκοινωνία με πολλές ιδιαιτερότητες. Η

κυριότερη συνίσταται στο ότι όλη η δομή της φυλακής έχει ως υπόβαθρο

τη μη οικειοθελή πειθάρχηση των φυλακισμένων. Αναπόδραστα υπάρχει

μια σχέση αμοιβαίας δυσπιστίας μεταξύ φυλάκων και κρατουμένων. Το

ζήτημα είναι να αμβλύνεται αυτή η αντιπαλότητα κατά το δυνατόν, ώστε

τα δικαιώματα των φυλακισμένων να μένουν απαραβίαστα.

61

Page 63: Βασανιστήρια στις φυλακές

1ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Χαρακτηριστικές υποθέσεις από νομολογία

Η έννοια των «βασανιστηρίων» και της «απάνθρωπης και εξευτελιστικής

μεταχείρισης» διευκρινίζεται σαφέστερα μέσω των αποφάσεων της νομολογίας.

Γι’ αυτό το λόγο παρουσιάζει ενδιαφέρον η παράθεση ορισμένων αποφάσεων από

τη νομολογία του ΕΔΔΑ:

Υπόθεση Τομαζί κατά Γαλλίας (Tomasi v. France)

Το Δικαστήριο έκρινε, ότι ο προσφεύγων είχε υποστεί βασανιστήρια, κατά

την διάρκεια της προσωρινής του κράτησης, ως υπόπτου για τρομοκρατική

δολοφονία και απόπειρα φόνου, τα οποία είχαν αφήσει ίχνη στο σώμα του. Το

γεγονός αυτό επιβεβαιώθηκε από ιατροδικαστές έπειτα από σχετική εξέταση. Το

αποτέλεσμα της δίκης ήταν η καταδίκη της Γαλλίας σε καταβολή υπέρ του

προσφεύγοντος χρηματικής αποζημίωσης.

Υπόθεση Ακσόυ κατά Τουρκίας (Aksoy v. Turquie)

Παρόμοια απόφαση εξέδωσε το ΕΔΔΑ και σ’ αυτήν την υπόθεση: Ο

προσφεύγων, μεταλλοτεχνίτης ετών 29, είχε υποβληθεί από την

αντιτρομοκρατική υπηρεσία της αστυνομίας στο βασανιστήριο του λεγόμενου

«παλαιστινιακού κρεμάσματος». Ο Ακσόυ είχε περιδεθεί γυμνός, με τα χέρια

πισθάγκωνα και είχε κρεμαστεί από τους βραχίονες. Το Δικαστήριο διευκρίνισε

ότι: «μια τέτοια μεταχείριση δεν μπορεί παρά να ήταν ηθελημένη, εμπρόθετη, με

σκοπό να πάρουν οι αστυνομικοί ομολογίες ή αποκαλύψεις από τον

υποβαλλόμενο στο βασανισμό. Επιπλέον του σοβαρού πόνου, που πρέπει να

προκάλεσε το βασανιστήριο αυτό κατά τη διάρκειά του, οδήγησε σύμφωνα με

την ιατρική πραγματογνωμοσύνη, σε παράλυση και των δύο βραχιόνων, που

παρατάθηκε για κάποιο διάστημα». Παρόμοια ήταν η απόφαση και στην υπόθεση

Σελμουνί κατά Γαλλίας της 28-7-1999.

Υπόθεση Ιρλανδίας κατά Αγγλίας (Ireland v. United Kingdom)

Οι μέθοδοι αυτές που εφαρμόζονταν συστηματικά και για μακρύ χρονικό

διάστημα είχαν υπαχθεί στην έννοια των βασανιστηρίων από την Επιτροπή. Το

Δικαστήριο όμως έκρινε ότι, παρά το γεγονός ότι επιβάλλονταν πράγματι με

συστηματικό τρόπο και για την απόσπαση ομολογιών ή πληροφοριών, ο πόνος

που προκαλούσαν δεν ήταν της έντασης που απαιτεί η έννοια των

62

Page 64: Βασανιστήρια στις φυλακές

βασανιστηρίων και για το λόγο αυτό υπήγαγε τις συγκεκριμένες πράξεις στην

έννοια της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης.

Υπόθεση Τάιρερ κατά Ηνωμένου Βασιλείου (Tyrer v. United

Kingdom)

Το Δικαστήριο έκρινε ότι η ποινή του ραβδισμού που είχε επιβληθεί στο

μαθητή Tyrer, λόγω της απρόκλητης κακοποίησης ενός συμμαθητή του, ήταν

εξευτελιστική. Το ίδιο και η γύμνωση στην οποία υποβλήθηκε ο μαθητής πριν το

ραβδισμό. Ως αποτέλεσμα, η Μεγάλη Βρετανία καταδικάστηκε για παραβίαση

του άρθρου 3 ΕΣΔΑ.

Υπόθεση Ντουγκόζ κατά Ελλάδας (Dougoz v. Greece)

Ο Σύριος προσφεύγων Dougoz, κατά το έτος 1983 είχε εισέλθει παρανόμως

στην Ελλάδα. Καταδικάστηκε για διάφορα αδικήματα, αλλά εξέτισε τις ποινές

που του είχαν επιβληθεί. Το Συμβούλιο Πλημμελειοδικών Πειραιά αποφάνθηκε

υπέρ της απέλασής του. Μεταφέρθηκε στα κρατητήρια της Αστυνομίας, όπου οι

συνθήκες διαβίωσης ήταν απερίγραπτες και απαράδεκτες. Η χώρα μας

καταδικάστηκε για παραβίαση του άρθρου 3 ΕΣΔΑ, διότι κρίθηκε ότι οι

επικρατούσες στο κρατητήριο συνθήκες ενέπιπταν στο πεδίο της

«εξευτελιστικής μεταχείρισης».

Υπόθεση Οτσαλάν κατά Τουρκίας (Ozalan v. Turkey)

Πρόκειται για την ευρέως γνωστή υπόθεση, που αφορά σε προσφυγή του

πρώην ηγέτη του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (ΡΚΚ) Αμπντουλά

Οτσαλάν κατά της Τουρκίας. Το Δικαστήριο απέρριψε το αίτημα του

προσφεύγοντος, ως προς το μέρος που αφορούσε την εκτέλεση της θανατικής

ποινής, καθώς έπειτα από αναθεώρηση του Τουρκικού Συντάγματος, η θανατική

ποινή είχε μετατραπεί σε ισόβια κάθειρξη. Όμως, ως προς το μέρος της

καταδίκης ενός προσώπου σε θάνατο χωρίς να έχει προηγηθεί δίκη, η οποία να

πληροί τα κριτήρια της «δίκαιης δίκης» κατά το άρθρο 6 ΕΣΔΑ, συνιστά

παράβαση και του άρθρου 3 ΕΣΔΑ, με την έννοια της απάνθρωπης μεταχείρισης.

Υπόθεση Πολτοράτσκι κατά Ουκρανίας (Poltoratskiy v. Ukraine)

Η απόφαση αυτή αφορά στις κακές συνθήκες κράτησης στις φυλακές και

κατά πόσο αυτές συνιστούν απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση, η οποία

επιβαρύνεται, αν οι κρατούμενοι έχουν καταδικαστεί σε θάνατο. Το Δικαστήριο

αποφάνθηκε, ότι η απαγόρευση πρόσβασης σε φυσικό φως, καθώς και η μη

παροχή δυνατότητας φυσικής άσκησης, συνιστούν εξευτελιστική μεταχείριση.

63

Page 65: Βασανιστήρια στις φυλακές

Υπόθεση Γιάνκοβ κατά Βουλγαρίας (Yankov v. Bulgaria)

Το Δικαστήριο αποφάνθηκε ρητώς, όσον αφορά στην συνήθη πρακτική

ξυρίσματος του κεφαλιού ως πειθαρχική ποινή. Αποτελεί παραβίαση του άρθρου

3 ΕΣΔΑ και εμπίπτει στην έννοια της «εξευτελιστικής μεταχείρισης».

Υπόθεση Κμέτυ κατά Ουγγαρίας (Kmetty v. Hungary)

Στην υπόθεση Kmetty v. Hungary, όπου ο ενάγων κατηγορούσε την

Αστυνομίας της Ουγγαρίας για κακομεταχείριση, ξυλοδαρμό από αστυνομικούς,

παράνομη κατακράτηση και τραυματισμούς, το δικαστήριο έκρινε ότι υπάρχει

παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, γιατί η απαγόρευση αυτής της συμπεριφοράς

είναι απόλυτη και δεν επιδέχεται εξαιρέσεις ακόμα και σε περιπτώσεις

καταπολέμησης του οργανωμένου εγκλήματος. Σύμφωνα με την αιτιολογία του

δικαστηρίου, το άρθρο 3 αποτελεί θεμελιώδη αρχή της Δημοκρατίας και δεν

είναι δεκτικό εξαιρέσεων και περιορισμών, ακόμα και σε θέματα εθνικής

ασφάλειας και καταπολέμησης οργανωμένου εγκλήματος. Το Δικαστήριο

κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα και στην επιδίκαση αποζημίωσης στον

ενάγοντα, ακόμα και αν τα αποδεικτικά στοιχεία (ιατρική γνωμάτευση,

μάρτυρες) ήταν ανεπαρκή, ακριβώς για το λόγο ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια

είναι ανεπίδεκτη περιορισμού.

Υπόθεση Παντέα κατά Ρουμανίας (Pantea v. Romania)

Στην υπόθεση αυτή κρίθηκε ένα επίσης συχνό φαινόμενο. Αυτό της επίθεσης

φυλάκων ή κρατουμένων σε άλλους κρατουμένους. Το Δικαστήριο υπογράμμισε

την ευθύνη του Κράτους για πρόνοια των κρατουμένων, όταν διαπιστώνονται

ελλείψεις στον έλεγχο από τις Αρχές και τα όργανα των φυλακών.

Υπόθεση Πηρς κατά Ελλάδας (Peers v. Greece)

Η Ελλάδα έχει καταδικαστεί από το Ε∆∆Α στην υπόθεση Peers v. Greece,

για παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣ∆Α. Το Δικαστήριο έκρινε μεταξύ άλλων, ότι

οι συνθήκες κράτησης του Άγγλου κρατούμενου, ισοδυναμούσαν µε

εξευτελιστική μεταχείριση κατά το άρθρο 3 ΕΣ∆Α.

Υπόθεση Μ.Κ. κατά Βουλγαρίας (M.C. v. Bulgaria)

Πρόκειται για κεφαλαιώδους σημασίας υπόθεση, καθώς σχετίζεται με την

εφαρμογή του άρθρου 3 ΕΣΔΑ ως υποχρέωση των κρατών. Κρίθηκε λοιπόν, ότι

το Κράτος φέρει ευθύνη, όταν οι κανόνες του ποινικού δικαίου που έχει θεσπίσει

δεν επαρκούν για να παράσχουν προστασία στα πρόσωπα από πράξεις άλλων

ιδιωτών. Η προσφεύγουσα, ένα ανήλικο κορίτσι μόλις 14 ετών, ισχυρίστηκε ότι

64

Page 66: Βασανιστήρια στις φυλακές

υπέστη βιασμό από δύο άνδρες. Ο εισαγγελέας έκλεισε την υπόθεση λόγω

έλλειψης αποδείξεων και κυρίως λόγω της μη απόδειξης για άσκηση βίας. Το

ΕΔΔΑ απεφάνθη ότι η διάταξη του ποινικού δικαίου, η οποία απαιτεί απόδειξη

προβολής φυσικής αντίστασης για την στοιχειοθέτηση βιασμού είναι ανεπαρκής,

για την προστασία θυμάτων σεξουαλικών ενεργειών. Βασιζόμενο το ΕΔΔΑ σε

συγκριτικές μελέτες, οι οποίες καταδείκνυαν τάση για μία διεύρυνση του

ορισμού του «βιασμού», υποστήριξε ότι το Κράτος μόνο τότε εκπληρώνει τις

υποχρεώσεις που αναλαμβάνει με το άρθρο 3: όταν εξασφαλίζει την

ποινικοποίηση και αποτελεσματική δίωξη κάθε σεξουαλικής ενέργειας, για την

οποία δεν υπάρχει συναίνεση, ακόμη και αν δεν προβλήθηκε φυσική αντίσταση

(από πλευράς του θύματος).

Υπόθεση Soering κατά Ηνωμένου Βασιλείου

Το δικαστήριο έκρινε ότι η έκδοση και παράδοση του προσφεύγοντος από

τις βρετανικές αρχές στις ΗΠΑ ενείχε παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ

Υπόθεση Οντέρ κατά Τουρκίας (Sadic Onder v. Turkey)

Στην υπόθεση Sadic Onder v. Turkey, ο ενάγων ισχυρίστηκε ότι, μαζί µε

άλλα 14 άτομα οδηγήθηκε στις φυλακές από την αντιτροµοκρατική Υπηρεσία

της Τουρκίας, κατηγορούμενος ως µέλος της τρομοκρατικής ομάδας ΡΚΚ. Ο

ενάγων υποστηρίζει ότι κακοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του στο

κρατητήριο και κατά τη διαμονή του εκεί. Συγκεκριμένα, ισχυρίστηκε ότι

ξυλοκοπήθηκε, αναγκάστηκε να γυμνωθεί και να υποστεί εξευτελισμό, αφού τον

κρέμασαν από τα χέρια και τον βασάνιζαν, χτυπώντας το κεφάλι του στον τοίχο

και υποβάλλοντας τον σε ηλεκτροσόκ. Επίσης, παρά τη θέλησή του,

αναγκάστηκε να υπογράψει µία δήλωση ότι όντως είναι µέλος της

τρομοκρατικής οργάνωσης, και για αυτό το λόγο δεν έτυχε της επιβαλλόμενης

δικαστικής προστασίας. Κατά την παράνομη κατακράτησή του (για µια

βδομάδα), αστυνομικός τον ανάγκαζε σε ιατρική περίθαλψη, ώστε να

εξαφανιστούν τα αποδεικτικά στοιχεία του βασανισμού του. Το Δικαστήριο

δέχτηκε τους ισχυρισμούς του, παρά την έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων,

στηριζόμενο στο απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας κατά το άρθρο 3

ΕΣ∆Α. Αρκεί και η πιθανολόγηση των βασανιστηρίων για να υπάρξει παραβίαση,

ακόμα κι αν πρόκειται για την καταστολή της τρομοκρατίας. Όπως έκρινε το

Ε∆∆Α, η έλλειψη αποτελεσματικής έρευνας για τις κατηγορίες του ενάγοντα από

τις αρμόδιες εθνικές αρχές αποτελεί παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣ∆Α.

Υπόθεση Χενάφ κατά Γαλλίας (Henaf v. France)

65

Page 67: Βασανιστήρια στις φυλακές

Στην υπόθεση Henaf v. France, κατά την οποία ο ενάγων (κρατούμενος)

αλυσοδέθηκε κατά τη διάρκεια της νύχτας στο κρεβάτι του νοσοκομείου, στο

οποίο είχε μεταφερθεί για μία ιατρική επέμβαση, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι υπήρξε

παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ, γιατί η επικινδυνότητα του κρατουμένου δεν

δικαιολογούσε το μέτρο αυτό. Παραβιάστηκε δηλαδή το άρθρο 3 της ΕΣΔΑ, από

απόψεως παραβίασης της αρχής της αναλογικότητας.

ΑΠ 2061/1984

Στην υπόθεση που εξέτασε σε συμβούλιο η ΑΠ 2061/1984, το Συμβούλιο

Εφετών είχε δεχτεί, ότι πραγματικά ο πολιτικός ενάγων που ήταν ύποπτος για

εμπρησμό «κακοποιήθηκε σοβαρά και βασανίστηκε με συνέπεια να υποστεί στα

πέλματά του, στις πτέρνες, στις κνήμες και τα σφυρά αιμορραγία, από 5-6

(άγνωστους) αστυνομικούς υπαλλήλους.» Όμως, το Συμβούλιο Εφετών έκρινε ότι

δεν προέκυψε, ότι στην κακοποίηση και στο βασανισμό παρίστατο και προΐστατο

ο κατηγορούμενος Υποδιοικητής Γενικής Ασφαλείας Πειραιά, επειδή «δεν

υπάρχει άλλο στοιχείο εκτός από την κατάθεση του αναιρεσείοντος πολιτικός

ενάγοντα». Το βούλευμα αυτό αναιρέθηκε ευτυχώς λόγω ελλείψεως ειδικής

αιτιολογίας. Οι πράξεις είχαν διωχθεί για κατάχρηση εξουσίας και απλή

σωματική βλάβη, επειδή είχαν τελεστεί το 1980, δηλαδή πριν από την εισαγωγή

των άρθρων 137Α-137Δ ΠΚ. Ωστόσο, από την αιτιολογία του βουλεύματος του

Συμβουλίου Εφετών δεν αποκομίζει κανείς την εντύπωση ότι η υπόθεση είχε

ερευνηθεί με τη δέουσα ευσυνειδησία.

ΣτΕ 1241/2007 (Δ΄ Τμήμα)

Η άδεια παραμονής, που χορηγείται σε απορριφθέντα αιτούντα άσυλο για

ανθρωπιστικούς λόγους (άρθρο 8 παρ. 2 του Π.Δ. 61/1999), έχει χαρακτήρα

προσωρινό. Υπήρξε άρνηση του Γενικού Γραμματέα του Υπουργείου Δημόσιας

Τάξης να ανανεώσει άδεια διαμονής, χορηγηθείσα κατ’ εφαρμογή του άρ. 8 του

Π.Δ. 61/1999. Όταν υποβάλλεται αίτημα παράτασης άδειας διαμονής, η Διοίκηση

οφείλει να εξετάσει τους προβαλλόμενους εξαιρετικούς λόγους που προβλέπει η

σχετική διάταξη νόμου. Η δε παράταση της άδειας είναι καταρχήν υποχρεωτική,

εάν ο ενδιαφερόμενος διατρέχει, σε περίπτωση επαναπροώθησης στη χώρα

καταγωγής του, κίνδυνο να υποβληθεί σε βασανιστήρια ή άλλη απάνθρωπη ή

εξευτελιστική μεταχείριση ή ποινή, κατά παράβαση του άρθρου 3 της

Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του άρθρου 3 της

Σύμβασης του ΟΗΕ κατά των Βασανιστηρίων. Η Διοίκηση υποχρεούται να

εξετάσει τυχόν συγκεκριμένους ισχυρισμούς του ενδιαφερομένου αλλοδαπού, ότι

66

Page 68: Βασανιστήρια στις φυλακές

συντρέχει περίπτωση εφαρμογής της ρήτρας μη επαναπροώθησης κατά τις

διατάξεις των διεθνών συμβάσεων που αναφέρονται στο άρθρο 8 παρ. 2 του Π.Δ.

61/1999, εφόσον γίνεται επίκληση πραγματικών γεγονότων, που δεν είχαν

αξιολογηθεί κατά την εξέταση του αιτήματος ασύλου. (Δημοσιευμένη σε

Επετηρίδα Δικαίου Προσφύγων και Αλλοδαπών 2007, εκδόσεις Αντ. Ν.

Σάκκουλα).

ΣτΕ (ΕΑ) 472/2005

Αφγανός πρόσφυγας ζήτησε άσυλο στη χώρα μας, ισχυριζόμενος ότι υπήρχε

φόβος δίωξης στη χώρα του λόγω θρησκείας (Bahai) και πολιτικών πεποιθήσεων

(ο πατέρας του ήταν αξιωματικός των ενόπλων δυνάμεων της χώρας

καταγωγής του επί του καθεστώτος του Najibullah). Υπήρξε δε θύμα

βασανιστηρίων. Ενώ είχε απορριφθεί δευτεροβάθμια η επανεξέταση της

υπόθεσής του, τελικά το ΣτΕ ανέστειλε την εκτέλεση της προσβαλλόμενης

πράξης αρνητικού περιεχομένου, γιατί η απομάκρυνση του αιτούντα στη χώρα

καταγωγής του θα προκαλούσε βλάβη δυσχερώς επανορθώσιμη, σε περίπτωση

ευδοκίμησης της αίτησης ακύρωσης, συνιστάμενη στην έκθεσή του σε κίνδυνο

της ασφάλειάς του. Γι’ αυτό διατάχθηκε η χορήγηση του ειδικού δελτίου

αιτήσαντος άσυλο, που εγγυάται την άσκηση και την προστασία των κοινωνικών

του δικαιωμάτων. (Δημοσιευμένη σε Επετηρίδα Δικαίου Προσφύγων και

Αλλοδαπών 2007, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα)

Εφετείο Θεσσαλονίκης 382/1993

Υπήρξε αίτημα της Δημοκρατίας της Τουρκίας για την έκδοση τούρκων

πολιτών, αναγνωρισμένων ως πολιτικοί πρόσφυγες από τις αρμόδιες Ελληνικές

αρχές. Η έκδοση ήταν προσχηματική και αιτούμενη από πολιτικού σκοπού.

Υπήρξαν βασανιστήρια των εκζητουμένων στις τουρκικές φυλακές, τα οποία

αποδεικνύονται από τα επίσημα έγγραφα που απέστειλε το εκζητούν κράτος δια

της διπλωματικής οδού, γι’ αυτό θα επιδεινώνονταν η θέση των εκζητουμένων,

αν παραδίδονταν στις τουρκικές αρχές, λόγω των πολιτικών τους φρονημάτων.

Δεν πληρούνταν τα εχέγγυα της ανεξάρτητης κρίσης, καθώς το Δικαστήριο της

Κρατικής Ασφάλειας, στη σύνθεση του οποίου συμμετείχε στρατιωτικός, ο

οποίος δεν απολάμβανε προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας. Τα

Ελληνικά δικαστήρια έχουν υποχρέωση, μεταξύ άλλων να εξετάζουν, αν και στη

χώρα που ζητά την έκδοση εφαρμόζεται η εγγύηση της λειτουργικής και

προσωπικής ανεξαρτησίας των δικαστών, που πρόκειται να εκδικάσουν την

67

Page 69: Βασανιστήρια στις φυλακές

ποινική υπόθεση του εκζητούμενου. (Δημοσιευμένη στην Επετηρίδα Δικαίου

Προσφύγων και Αλλοδαπών 2001, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα.)

68

Page 70: Βασανιστήρια στις φυλακές

2ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Δημόσια δήλωση CPT σχετικά με την Ελλάδα (15-3-2011)

Ευρωπαϊκή Επιτρoπή για τηv Πρόληψη τωv Βασαvιστηρίωv και της

Απάvθρωπης ή Ταπειvωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (CPT)

Δημόσια δήλωση σχετικά με την Ελλάδα

Η παρούσα δημόσια δήλωση γίνεται δυνάμει του Άρθρου 10, παράγραφος 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της

Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας

Στρασβούργο, 15 Μαρτίου 2011

1. Από το 1993 ως σήμερα η CPT έχει πραγματοποιήσει δέκα επισκέψεις στην Ελλάδα. Η Επιτροπή συστηματικά επεδίωξε να διατηρεί εποικοδομητικό διάλογο με τις ελληνικές αρχές, διατυπώνοντας κατ' επανάληψη συστάσεις σχετικά με την μεταχείριση και τις συνθήκες κράτησης προσώπων που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους. Εν τούτοις, η συνεχιζόμενη απουσία δράσης για να βελτιωθεί η κατάσταση σύμφωνα με τις συστάσεις της Επιτροπής όσον αφορά την κράτηση παρανόμων μεταναστών και την κατάσταση του σωφρονιστικού συστήματος δεν αφήνει στην Επιτροπή άλλη επιλογή από το να καταφύγει στο εξαιρετικό μέτρο της έκδοσης της παρούσας δημόσιας δήλωσης.

2.Στην έκθεση που συντάχθηκε μετά από την επίσκεψή της στην Ελλάδα το 1997, η CPT εξέφραζε ήδη την ανησυχία της όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίον οι ελληνικές αρχές αντιμετώπιζαν την κράτηση των παρανόμων μεταναστών. Η Επιτροπή κατέστησε σαφές ότι η κράτηση παρανόμων μεταναστών «επί εβδομάδες ή και μήνες σε εντελώς ακατάλληλους χώρους, με ανεπαρκή φωτισμό και/ή αερισμό και χωρίς να τους προσφέρεται η δυνατότητα καθημερινής άσκησης σε εξωτερικό χώρο ή οι στοιχειώδεις δραστηριότητες απασχόλησης κατά τη διάρκεια της ημέρας είναι απαράδεκτη και θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμη και απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση.»

3.Οι εκθέσεις που αφορούν τις επισκέψεις του 2005, του 2007, του 2008 και του 2009 περιγράφουν παρόμοια εικόνα των συνθηκών κράτησης των παρανόμων μεταναστών, σε άθλιες συνθήκες, σε αστυνομικά τμήματα και άλλες ακατάλληλες εγκαταστάσεις, πολλές φορές σε εγκαταλελειμμένες αποθήκες, για χρονικό διάστημα έως και έξι μηνών ή και περισσότερο, χωρίς δυνατότητα άσκησης σε εξωτερικό χώρο, χωρίς δραστηριότητες και με ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη. Οι συστάσεις για τη βελτίωση της κατάστασης

69

Page 71: Βασανιστήρια στις φυλακές

συνέχισαν εντούτοις να αγνοούνται. Παρά το γεγονός ότι επί σειρά ετών μεγάλος αριθμός παρανόμων μεταναστών εισέρχεται στην Ελλάδα από τα ανατολικά χερσαία και θαλάσσια σύνορα, τίποτα δεν έγινε προς την κατεύθυνση της υιοθέτησης συντονισμένης και αποδεκτής προσέγγισης όσον αφορά την κράτηση και την μεταχείρισή τους.

4.Η απουσία δράσης εκ μέρους των ελληνικών αρχών προς τον σκοπό της συμμόρφωσης με τις συστάσεις της CPT που αφορούν τους παράνομους μετανάστες οδήγησε την Επιτροπή να κινήσει, τον Νοέμβριο του 2008, τη διαδικασία έκδοσης δημόσιας δήλωσης 1. Μετά από την περιοδική επίσκεψη τον Σεπτέμβριο του 2009, η εν λόγω διαδικασία επεκτάθηκε και περιέλαβε και την κατάσταση στις φυλακές. Πράγματι, τα ευρήματα που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της εν λόγω επίσκεψης ανέδειξαν το γεγονός ότι οι ανησυχίες που είχε διατυπώσει η CPT σε προηγούμενες εκθέσεις δεν είχαν αντιμετωπισθεί και ότι μάλιστα παρατηρήθηκε περαιτέρω επιδείνωση των συνθηκών κράτησης στις φυλακές. Αξίζει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στον έντονο συνωστισμό σε συνδυασμό με την ανεπαρκή στελέχωση και την ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη.

5.Τον Ιανουάριο του 2010, η CPT είχε υψηλού επιπέδου συνομιλίες με τις ελληνικές αρχές στην Αθήνα με σκοπό να τους τονίσει την κατεπείγουσα ανάγκη δρομολόγησης ουσιαστικού διαλόγου με την Επιτροπή και ανάληψης ενεργειών για να βελτιωθούν οι συνθήκες στις οποίες κρατούνται παράνομοι μετανάστες και τρόφιμοι φυλακών.

6.Οι ελληνικές αρχές συνεχώς διαβεβαίωναν ότι γίνονταν ενέργειες για τη βελτίωση της κατάστασης. Για παράδειγμα, με την επιστολή τους από 23ης Νοεμβρίου 2009 ενημέρωσαν την CPT ότι η διοικητική κράτηση παρανόμων μεταναστών σε αστυνομικά τμήματα και τμήματα συνοριακής φύλαξης θα σταματήσει και ότι, στο μέλλον, οι παράνομοι μετανάστες οι οποίοι υπόκεινται σε διοικητική κράτηση θα φιλοξενούνται αποκλειστικά σε ειδικές προς τούτο εγκαταστάσεις κράτησης. Υποστηριζόταν επίσης ότι η εγκατάσταση κράτησης αλλοδαπών στον Πειραιά, την οποίαν η CPT είχε επανειλημμένως επικρίνει από το 1997, θα κατεδαφίζονταν στις αρχές του 2010.

7.Δυστυχώς, τα ευρήματα της CPT κατά τη διάρκεια της τελευταίας της επίσκεψης στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 2011 κατέδειξαν ότι οι πληροφορίες που παρέσχον οι αρχές δεν ήταν αξιόπιστες. Στα αστυνομικά τμήματα και στα τμήματα συνοριακής φύλαξης συνεχίζουν να κρατούνται ακόμη περισσότεροι παράνομοι μετανάστες σε ακόμη χειρότερες συνθήκες. Για παράδειγμα, στο αστυνομικό τμήμα και το τμήμα συνοριακής φύλαξης στο Σουφλί, στην περιοχή του Έβρου, τα μέλη του κλιμακίου της Επιτροπής χρειάστηκε να δρασκελίσουν πάνω από ανθρώπους που κείτονταν ξαπλωμένοι στο δάπεδο για να μπορέσουν να προχωρήσουν προς το εσωτερικό του χώρου κράτησης. Βρέθηκαν 146 παράνομοι μετανάστες οι οποίοι συνωστίζονταν σε χώρο 110 τετραγωνικών μέτρων, χωρίς δυνατότητα άσκησης σε εξωτερικό χώρο, χωρίς την παραμικρή δυνατότητα να κινηθούν, με μία μόνο τουαλέτα και ένα ντους εν λειτουργία στη

70

Page 72: Βασανιστήρια στις φυλακές

διάθεσή τους. Εξ αυτών οι 65 κρατούντο σε αυτές τις απαράδεκτες συνθήκες για διάστημα άνω των τεσσάρων εβδομάδων και ορισμένοι εξ αυτών για διάστημα άνω των τεσσάρων μηνών. Δεν τους επιτρεπόταν καν να αλλάξουν ρούχα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, γυναίκες κρατήθηκαν στον ίδιο χώρο με τους άνδρες εντός της εγκατάστασης κράτησης. Παρόμοιες συνθήκες επικρατούσαν σχεδόν σε όλες τις εγκαταστάσεις της αστυνομίας που επισκέφθηκε το κλιμάκιο της CPT. Στην ειδική εγκατάσταση υποδοχής στο Φυλάκιο, η οποία κατασκευάστηκε επί τούτου για τους αλλοδαπούς στην περιοχή του Έβρου, παράνομοι μετανάστες, μεταξύ των οποίων ανήλικοι και οικογένειες με μικρά παιδιά, κρατούντο κλειδωμένοι επί εβδομάδες και μήνες σε ρυπαρούς χώρους, υπό συνθήκες συνωστισμού και κινδύνων για την υγεία, σε χώρους σαν κλουβιά, χωρίς δυνατότητα καθημερινής άσκησης σε εξωτερικό χώρο. Όσον αφορά την προαναφερθείσα εγκατάσταση στον Πειραιά, συνεχίζει να λειτουργεί και μάλιστα τον Ιανουάριο του 2011 φιλοξενούσε παράνομους μετανάστες σε πολύ χειρότερες συνθήκες από αυτές που περιγράφηκαν για πρώτη φορά στην έκθεση που συντάχθηκε μετά από την επίσκεψη του 1997. Αντίστοιχα, στον χώρο κράτησης στο αεροδρόμιο των Αθηνών συνεχίζουν να κρατούνται άνθρωποι σε συνθήκες παρόμοιες με αυτές τις οποίες το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στην υπόθεση M.S.S. κατά Βελγίου και Ελλάδος, πρόσφατα έκρινε ότι αποτελούν παράβαση του Άρθρου της 3 Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Καμία ενέργεια δεν έχει γίνει για τη συμμόρφωση με τις συστάσεις που αφορούν τη συγκεκριμένη εγκατάσταση και οι οποίες διατυπώθηκαν για πρώτη φορά από την CPT στην έκθεση που συντάχθηκε μετά από την επίσκεψή της το 2005.

8.Η CPT έχει κατ' επανάληψη τονίσει την ανάγκη να θεραπευθούν οι διαρθρωτικές αδυναμίες στην πολιτική κράτησης της Ελλάδας. Η CPT έχει προσπαθήσει να ασκήσει την προληπτική της λειτουργία προτείνοντας πρακτικά μέτρα με τα οποία θα διασφαλιστεί ότι όλοι οι παράνομοι μετανάστες που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους κρατούνται σε αξιοπρεπείς συνθήκες. Παρά ταύτα, ως προς τις πολύ σοβαρές ανησυχίες που διατύπωσε, η Επιτροπή προσέκρουσε στην αδράνεια των ελληνικών αρχών.

9.Το αυτό ισχύει όσον αφορά την κατάσταση στις φυλακές. Η CPT διαπίστωσε σταθερή επιδείνωση των συνθηκών ζωής και της μεταχείρισης των κρατουμένων στις φυλακές κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας. Η Επιτροπή εντόπισε αριθμό ουσιαστικών διαρθρωτικών ζητημάτων εξαιτίας των οποίων υπονομεύονται οι προσπάθειες θεραπείας της κατάστασης. Μεταξύ αυτών η έλλειψη στρατηγικού σχεδίου για τη διοίκηση του συστήματος των φυλακών, οι οποίες αποτελούν πολύπλοκα ιδρύματα, η έλλειψη αποτελεσματικού συστήματος εκθέσεων και εποπτείας και η ανεπαρκής διοίκηση του προσωπικού. Στις εκθέσεις της η CPT έχει τονίσει την ακατάλληλη υλικοτεχνική υποδομή, την απουσία δραστηριοτήτων των κρατουμένων και την ανεπαρκή υγειονομική περίθαλψη. Η Επιτροπή διαπίστωσε ότι λόγω της ανεπαρκέστατης στελέχωσης των φυλακών, ο έλεγχος στους κοιτώνες ορισμένων φυλακών που επισκέφθηκε έχει στην πράξη αφεθεί σταδιακά στα χέρια ομάδων ισχυρών κρατουμένων. Τα προβλήματα αυτά επιτείνονται λόγω του σοβαρού συνωστισμού στις

71

Page 73: Βασανιστήρια στις φυλακές

περισσότερες ελληνικές φυλακές.

10.Οι ελληνικές αρχές οφείλουν επιτέλους να αναγνωρίσουν ότι το σωφρονιστικό σύστημα όπως λειτουργεί σήμερα δεν είναι σε θέση να παράσχει ασφάλεια και προστασία στους κρατούμενους. Οι συζητήσεις με τις αρμόδιες κεντρικές αρχές στην Αθήνα ανέδειξαν την έλλειψη κατανόησης εκ μέρους τους της πραγματικής κατάστασης στα σωφρονιστικά καταστήματα της χώρας.

11.Με τα ευρήματα της επίσκεψης του 2011 επιβεβαιώνεται ότι το ευνομούμενο σωφρονιστικό σύστημα, στο οποίο θεωρητικά αποβλέπει ο νόμος, έχει δώσει τη θέση του στην πρακτική της απλής «αποθήκευσης κρατουμένων». Καμία ενέργεια δεν έχει γίνει στην κατεύθυνση της συμμόρφωσης με τις επανειλημμένες συστάσεις της CPT για τη βελτίωση της κατάστασης στις εγκαταστάσεις που επισκέφθηκε το κλιμάκιο και δη όσον αφορά τις συνθήκες διαβίωσης, τη στελέχωση, τις δραστηριότητες των κρατουμένων και συγκεκριμένες πτυχές της υγειονομικής περίθαλψης, για να μην αναφέρουμε τα φαινόμενα βίας μεταξύ κρατουμένων. Οι συνθήκες είναι ιδιαιτέρως ανησυχητικές στην Άμφισσα, στις ανδρικές φυλακές Κορυδαλλού και στις γυναικείες φυλακές Κορυδαλλού. Ακόμη και σε μια νέα φυλακή, όπως αυτή του Δομοκού, διαπιστώθηκαν πολλά από τα προαναφερθέντα προβλήματα.

12.Η CPT αναγνωρίζει πλήρως την πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα καθόσον βρίσκεται αντιμέτωπη με συνεχή εισροή παρανόμων μεταναστών τα τελευταία χρόνια. Είναι εξαιρετικά απίθανο ότι το ρεύμα αυτό θα μειωθεί στο αμέσως προσεχές μέλλον. Είναι ζωτικής σημασίας η διεθνής κοινότητα -και ιδίως η Ευρωπαϊκή Ένωση- να συνδράμουν τις ελληνικές αρχές στην αντιμετώπιση της πρόκλησης αυτής. Εν τούτοις, η υποστήριξη αυτή πρέπει να συμβαδίζει με σαφή

ανάληψη από τις ελληνικές αρχές δέσμευσης να ανατάξουν την παρούσα κατάσταση. Τα προγράμματα και οι νέοι νόμοι πρέπει να συνοδευτούν από συγκεκριμένες ενέργειες με τις οποίες θα υλοποιηθούν οι απαιτούμενες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Αντίστοιχη δέσμευση εκ μέρους των ελληνικών αρχών απαιτείται όσον αφορά την αναβάθμιση του σωφρονιστικού συστήματος της χώρας.

13.Με την παρούσα δημόσια δήλωση η CPT επιδιώκει να κινητοποιήσει και να συνδράμει τις ελληνικές αρχές ώστε να αναλάβουν αποφασιστικά δράση και να βελτιώσουν τη μεταχείριση των προσώπων που έχουν στερηθεί την ελευθερία τους στην Ελλάδα, σύμφωνα με τις θεμελιώδεις αξίες τις οποίες έχει προσυπογράψει η Ελλάδα ως κράτος μέλος του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Προς τον σκοπό αυτόν και στο πλαίσιο της διεκπεραίωσης της αποστολής της, η Επιτροπή δεσμεύεται απαρέγκλιτα να συνεχίσει τον διάλογο με τις ελληνικές αρχές.

72

Page 74: Βασανιστήρια στις φυλακές

- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ

Α) Ελληνόγλωσση

Αλεξιάδης Σ., Σωφρονιστική, έκδ. Γ’, εκδ. Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1997.

Αναγνωστάκης Στέφανος, Τα δικαιώματα των κρατουμένων και η προστασία

τους, ΝοΒ 1984.

Βουρεκάς Κ. & Ελευθεριάδης Χ., Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των φυλακών

απομόνωσης, 2003.

Δαγτόγλου Π. Δ., Ατομικά Δικαιώματα, τόμος Α΄ και Β΄, εκδόσεις Σάκκουλα,

Αθήνα – Κομοτηνή, 2005.

Δημητρόπουλος Γ. Α., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος 3ος, Θ΄

έκδοση, Αθήνα, 2001.

Δημητρόπουλος Α., «Συνταγματικά δικαιώματα», τόμος Β΄, εκδ. Σάκκουλα,

Αθήνα- Θεσ/νίκη, 2008.

Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, Η προστασία των Δικαιωμάτων του ανθρώπου

στην Ευρώπη, με βάση τη Νομολογία του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, Αθήνα

2006.

Κονταξής Ι., Ερμηνεία του Ποινικού Κώδικα,

Κωνσταντινίδης Κ., Ποινικό Δίκαιο και Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια, εκδόσεις Αντ. Ν.

Σάκκουλα, Αθήνα, 1987.

Κωνσταντινίδη Κ., Ποινικό Δίκαιο και εγκλήματα κατά της ανθρώπινης

αξιοπρέπειας, 1987.

Μανιτάκης Αντώνης, Τα Συνταγματικά δικαιώματα των κρατουμένων και η

δικαστική προστασία τους, Ποιν,Χρον.ΛΘ΄161.

Μπρακουμάτου, Π., Περιπτώσεις επιτρεπτής άσκησης βίας από σωφρονιστικούς

υπαλλήλους σε κρατουμένους, Ποιν. Χρον. Μ/2000.

Νικολοπούλου Τ, Απάνθρωπη και εξευτελιστική μεταχείριση κατά την διάρκεια

της κράτησης, Υπεράσπιση, 1994.

73

Page 75: Βασανιστήρια στις φυλακές

Σπυράκος Δ., Ποινικοποίηση των βασανιστηρίων: επίσημη στάση και

πραγματικότητα, Υπερ. 1993.

Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Βασανιστήρια και κατάχρηση εξουσίας: Μια

περίπτωση εσφαλμένης εφαρμογής του νόμου, Υπερ. 1999.

Συμεωνίδου-Καστανίδου Ε., Η έννοια των βασανιστηρίων και των άλλων

προσβολών της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στον Ποινικό Κώδικα, ΠΧ 2009

Χαραλαμπάκης Α., Το ελληνικό νομικό πλαίσιο που αφορά τα βασανιστήρια,

Υπεράσπιση, 1995.

Β) Ξενόγλωσση

Foucault, M., Surveiller et punir. Naissance de la prison, Paris, 1975.

Joseph S., Schultz J. and Castan M., The International Covenant on Civil and

Political Rights: Cases, Materials and Commentary, Oxford University Press,

Oxford, 2000.

Langbein J., Torture and the Law of the Proof: Europe and England in the Ancient

Régime, London, 1977.

Van Krieken, P. (2000), Return and Responsibility. International Migration, 2003,

38: 23–40.

Γ) Ηλεκτρονικές Πηγές

Έκθεση Ελληνικού Παρατηρητηρίου των συμφωνιών του Ελσίνκι, Ελλάδα:

Βασανιστήρια, απάνθρωπη συμπεριφορά ή τιμωρία, στο www.greekhelsinki.gr

http://www.mrct.org/legal_issues10.html

http://www.iospress.gr/mikro2004/mikro20040221.htm (15/4/2011)

74

Page 76: Βασανιστήρια στις φυλακές

http://www.skai.gr/news/world/article/35240/%CE%92%CE%B1%CF%83%CE

%B1%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B9%CE%B1-%CF

%83%CF%84%CE%BF-%CE%93%CE%BA%CE%BF%CF%85%CE%B1%CE%BD%CF

%84%CE%AC%CE%BD%CE%B1%CE%BC%CE%BF/

Εγκεκριμένο ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, της 5ης Ιουλίου 2001,

διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου:

http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P5-TA-

2001-0401+0+DOC+XML+V0//EL

Πρόγραμμα 12 Σημείων για την πρόληψη των βασανιστηρίων, στο δικτυακό τόπο

του Ιατρικού Κέντρου Αποκατάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων:

http://www.mrct.org/legal_issues10.html

75