Ζ Α Ν Μ Π Α Ρ Ω

ΦΑΣΙΣΜΟΣ/ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΜΟΣ Οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος

Μετάφραση Νίκος Β. Αλεξίου

ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Φασισμός/Αντιφασισμός ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ: ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΣΙΑ: ΕΚΔΟΣΕΙΣ:

ΧΡΟΝΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ:

Jean Barrot Νίκος Β. Αλεξίου Α.Γ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ Βαλτετσίου 53 τηλ. 210-3802040 106 81 ΑΘΗΝΑ Δεκέμβριος 2002

ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ

Γεοιιανία S.P.D.: Sozialdemokratische Partei Deutschlands (Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας) K.P.D.: Kommunistische Partei Deutschlands (Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας)

Ιταλία P.C.I.: Partito Communista Italiano (Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας) P.S.I.: Partito Socialista Italiano (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας) P.N.F.: Partito Nazionale Fascista (Εθνικό Φασιστικό Κόμμα) C.G.L.: Confederazione Generale del Lavoro (Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας)

Γαλλία P.C.F.: Parti Communiste Français (Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας) S.F.I.O.: Section Française de l'Internationale Ouvrière (Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς)

Χιλή U.P.: Unidad Popular (Λαϊκή Ενότητα: εκλογικός συνασπισμός σοσιαλιστικών, κομ-μουνιστικών και άλλων ριζοσπαστικών κομμάτων με διάφορες μικρότερες ομάδες) C.G.T.: Confederacion General de Trabaj adores (Γενική Συνομοσπονδία Εργατών)

Πορτογαλία P.C.P.: Partido Communista Portuguès (Κομμουνιστικό Κόμμα Πορτογαλίας) P.S.P.: Partido Socialista Portuguès (Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας)

Ισπανία C.N.T.: Confederation Nacional del Trabajo (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας) P.S.O.E.: Partido Socialista Obrero Espanol (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας) P.O.U.M.: Partido Obrero de Unificacion Marxista (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης) P.C.E.: Partido Communista de Espana (Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας) U.G.T.: Union General de Trabajadores (Γενική Ένωση Εργατών)

ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΦΑΣΙΣΜΟ Υ/ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΜΟΥ

1. Η ουσία του αντιφασισμού συνίσταται στην πάλη εναντίον του φασισμού μέσω της προώθησης της δημοκρα-τίας, αντιπαραθέτοντας τον πρώτο στην δεύτερη, πράγμα που σημαίνει την πάλη όχι για την καταστροφή του καπι-ταλισμού, αλλά για τον εξαναγκασμό του να μην γίνει ολοκληρωτικός. Προωθώντας αυτήν την ουτοπία, ο αντι-φασισμός εκτρέπει πολύ συγκεκριμένα τους ταξικούς ανταγωνισμούς· δεν υπάρχουν πλέον δύο αντιμαχόμενες τάξεις: το προλεταριάτο εναντίον της αστικής τάξης· δύο αντίπαλα σχέδια: ο κομμουνισμός και η αναρχία εναντίον του κεφαλαίου, η καταστροφή του Παλαιού Κόσμου ενα-ντίον της διατήρησής του, η κατάργηση της ταξικής κοινωνίας και η επιβολή των ανθρωπίνων αναγκών ενα-ντίον της δικτατορίας της Αξίας, αλλά αντ' αυτού, η αστική πόλωση: «δημοκρατία» εναντίον «φασισμού», το «νόμιμο Κράτος» εναντίον του «αστυνομικού Κράτους», οι «πολίτες» εναντίον των «στρατιωτικών», ο «κοινοβου-λευτισμός» εναντίον του «δικτατορικού καθεστώτος»! Στην «καλύτερη» περίπτωση, ο φασισμός ταυτίζεται με τον κρατικό ολοκληρωτισμό. Όλες αυτές οι αστικές εκστρατείες αποτελούν την έμπρακτη άρνηση των ταξικών ανταγωνισμών, του εγκόσμιου και αδυσώπητου αγώνα τους και, επομένως, υπό αυτήν την έννοια, την κυριαρχία της δημοκρατίας\ Παίζοντας το παιχνίδι του αντιφασισμού, ενδυναμώνουμε αυτό που νομίζουμε ότι αντιμαχόμαστε!

<8

Οι σημερινές αντιφασιστικές εκστρατείες που καθοδηγού-νται από την αστική τάξη (όπως ακριβώς και οι φασιστικές εκστρατείες), αποβλέπουν στην ανασύσταση της εθνικής ενότητας γύρω από το Κράτος και στην υποστήριξη της αναπαραγωγής τής καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης εκ μέρους των προλετάριων. Επιτρέπουν επίσης σήμερα, όπως και χθες, την αναδημιουργία μιάς πόλωσης προκει-μένου να εξαπολύσουν έναν νέο πόλεμο που θα επιτρέπει την αναβίωση ενός νέου κύκλου συσσώρευσης!

2. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα δεν είναι ότι η «δημοκρα-τία» διασφαλίζει μία ηπιότερη εκμετάλλευση απ' ό,τι η «δικτατορία»: ο καθένας «θα προτιμούσε» να τον εκμε-ταλλεύονται με τον σουηδικό τρόπο παρά να τον βασανί-ζουν με τον βραζιλιάνικο. Έχουμε, όμως, δυνατότητα επιλογής·, Σίγουρα δεν μπορούμε να επιλέξουμε τον τρόπο με τον οποίο μάς εκμεταλλεύονται ! Το Κράτος του κεφα-λαίου είναι εκείνο που πάντοτε αλλάζει τις μορφές της δικτατορίας του, σύμφωνα με τις ανάγκες του για σταθε-ροποίηση. Αυτή η «δημοκρατία» θα μετατραπεί σε «δικτατορία», μόλις αυτό κριθεί αναγκαίο. Το Κράτος δεν μπορεί να έχει παρά μία μόνο λειτουργία, την οποία ανα-λαμβάνει «δημοκρατικά» ή «δικτατορικά».

3. Ο φασισμός μπορεί να ερμηνευθεί μόνο αν εξετάσουμε την προηγούμενη περίοδο: την συντριβή τού επαναστατι-κού κύματος του 1917-21 από την σοσιαλδημοκρατία (Ρωσία, Γερμανία, Ιταλία, Ουγγαρία, Βουλγαρία κ.λπ.). Η σοσιαλδημοκρατία κυρίως είναι εκείνη που αφοπλίζει ιδεολογικά και πρακτικά το προλεταριάτο και καταστέλλει

9>

στρατιωτικά τις εξεγέρσεις του. Στην Γερμανία, τα τάγματα εθελοντών [Freikorps], υπό την καθοδήγηση του σοσιαλιστή Νόσκε, θα αποτελέσουν την αιχμή του δόρα-τος της εκστρατείας αποκατάστασης της τάξης. Ο φασι-σμός, όπως και ο μεγάλος του αδελφός ο σταλινισμός, δεν ολοκλήρωσε το έργο της αντεπανάστασης «παρά μόνο» αποτελειώνοντας ένα ηττημένο προλεταριάτο! Η λεγόμενη δικτατορία έρχεται πάντα μετά την συντριβή των προλετά-ριων από την δημοκρατία με τα συνδικάτα και την Αρι-στερά της. Ο αντιφασισμός αποκρύπτει αυτήν την θεμε-λιώδη πραγματικότητα ταυτίζοντας τον φασισμό με τις «δυνάμεις του κακού» και υποβαθμίζοντάς τον σε μία «παράλογη», α-ιστορική, προερχόμενη από το πουθενά «αντίδραση»! Η αξιοπιστία του φασισμού κατά την δεκαε-τία του 1930, θα μπορούσε να εξηγηθεί από το γεγονός ότι εν μέρει υλοποίησε το πρόγραμμα της σοσιαλδημοκρα-τίας: «βελτίωση» του «βιοτικού επιπέδου», σημαντικά δημόσια έργα, απορρόφηση της ανεργίας, κ.λπ.

4. Η βασική τακτική όλων των αντιφασιστικών μετώπων είναι να κολλούν στο Κράτος την φασιστική ταμπέλα, προκαλώντας μεγάλο θόρυβο (π.χ. στην Γαλλία, το σύν-θημα: C.R.S.'=SS), κάτι που έχει το ίδιο αποτέλεσμα με το να καταγγέλλεις τα πολιτικά κόμματα που κυβερνούν το Κράτος. Και στις δύο περιπτώσεις, ο αντιφασισμός, καταγγέλλοντας εκείνους που το κυβερνούν, αποφεύγει την κριτική του Κράτους. Επιπλέον, ο αντιφασισμός απο-

Σ.τ.μ. Τα γαλλικά Μ.Α.Τ., τα οποία «διέπρεψαν» κατά την διάρκεια των γεγονότων του Μάη του 1968 στην Γαλλία -εξ ου και το παραπάνω σύν-θημα.

<10

τελεί την προώθηση και την ενίσχυση της δημοκρατίας και, επομένως, του Κράτους της!

5. Ο αντιφασισμός υπενθυμίζει συνεχώς τις ναζιστικές σφαγές, κάτι που αποσκοπεί στο να δικαιολογήσει αυτόν τον πόλεμο, προσδίδοντάς του ανθρωπιστικό χαρακτήρα, παραβλέποντας έτσι την πραγματικότητα ότι ο πόλεμος είναι μια υλική αναγκαιότητα για το κεφάλαιο που επιτρέ-πει την εξαφάνιση μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα μιάς πλεονάζουσας μάζας παραγωγικών δυνάμεων. Όμως, κάθε πόλεμος χρειάζεται αναγκαστικά μια δικαιολογία προκειμένου να στρατολογήσει τους προλετάριους υπό τα λάβαρά του. Ο αγώνας κατά του φασισμού επέτρεψε την δικαιολόγηση της σφαγής άνω των 50.000.000 προλετά-ριων, μέσω της προώθησης της πάλης εναντίον του «ολο-κληρωτισμού»! Βεβαίως, ακόμη και βάσει μιάς ειρηνιστι-κής και αστικής ανθρωπιστικής ανάλυσης, τα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου δεν ήταν η μοναδική «φρίκη» του πολέμου: βλέπε, παραδείγματος χάριν, τις ατομικές βόμ-βες στην Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, τους δολοφονικούς και μαζικούς βομβαρδισμούς των μεγάλων γερμανικών πόλεων, τις σφαγές στο Σετίφ της Αλγερίας από τον γαλ-λικό στρατό τον Μάϊο του 1945, την ίδια την ημέρα της «Απελευθέρωσης», κ.λπ.

6. Η ανάπτυξη του κεφαλαίου έχει τις εξής δύο βασικές συνέπειες: την υποταγή των εργατών και, επομένως, την ήπια ή βίαιη καταστροφή του επαναστατικού κινήματος, και τον ανταγωνισμό με τα άλλα εθνικά κεφάλαια, άρα τον πόλεμο. Η καπιταλιστική κοινωνική σχέση διαμορφώ-

11>

νεται μέσω του ανταγωνισμού και της δημιουργίας εθνών τα οποία θα αποτελέσουν το στήριγμα, την υλική βάση των πολέμων. Κάθε έθνος παράγει τον εθνικισμό του ο οποίος είναι ανταγωνιστικός με τον εθνικισμό του γειτονι-κού έθνους, κάθε έθνος τείνει να μονοπωλεί μερίδιο της αγοράς τού γειτονικού του έθνους. Κάθε εθνικισμός είναι εγγενώς ιμπεριαλιστικός και, κατά συνέπεια, ευνοεί τους πολέμους. Κάθε έθνος εμπεριέχει σπέρματα ιμπεριαλι-σμού, ακόμη και τα λεγόμενα «προοδευτικά» έθνη του Τρίτου Κόσμου: το Βιετνάμ, η Νικαράγουα κ.ά.

7. Ο θρίαμβος του κεφαλαίου ποτέ δεν είναι τόσο ολοκλη-ρωτικός όσο όταν οι εργάτες κινητοποιούνται υπέρ του, πιστεύοντας ότι αυτό θα μπορούσε να «αλλάξει την ζωή». Ο διαχωρισμός ανάμεσα στην «δικτατορία» και την «δημοκρατία», αφορά μάλλον δύο τρόπους επιτήρησης του προλεταριάτου, είτε ενσωματώνοντάς το διά της βίας, είτε συνενώνοντάς το με την μεσολάβηση των οργανώ-σεών «του»: συνδικάτα, κόμματα, ενώσεις κ.ά. Ο συνακό-λουθος αντιφασισμός συνίσταται στην ενίσχυση του Κρά-τους, το οποίο εμφανίζεται πάντοτε ως «δημοκρατικό», «νόμιμο»... ενώ με το σύνθημα «αφήστε τους ανθρώπους να συμμετάσχουν», προσδένει το προλεταριάτο στο Κράτος!

8. Όλοι οι μεταρρυθμιστές της καπιταλιστικής κοινωνίας, θεωρούν την δημοκρατία ως ένα στοιχείο του σοσιαλισμού, στοιχείο ήδη παρόν στον σύγχρονο κόσμο. Ο σοσιαλισμός θα είναι βέβαια η απόλυτη δημοκρατία. Η πάλη για τον σοσιαλισμό θα συνίσταται σε μια ολοένα και

<12

μεγαλύτερη κατάκτηση δημοκρατικών δικαιωμάτων εντός των πλαισίων του καπιταλισμού. Αυτή είναι μία σοσιαλ-δημοκρατική ιδεολογία η οποία ονομάζεται βαθμιαία εξέ-λιξη [gradualism]. Ο αντιφασισμός πάντα θα έχει ως κατάληξη την αύξηση του ολοκληρωτισμού- η πάλη του για ένα «δημοκρατικό» Κράτος (είναι εκ φύσεως τέτοια) εδραιώνει το ΚράτοςΙ Για τους επαναστάτες, ο σοσιαλι-σμός, ο κομμουνισμός και η αναρχία σημαίνουν την πλήρη καταστροφή της καπιταλιστικής κοινωνικής σχέσης και, συνεπώς, των τάξεων, του Κράτους και της δημοκρα-τίας της. Δεν πρέπει να βελτιώνουμε, κι έτσι, σε τελική ανάλυση, να ενδυναμώνουμε αυτό εναντίον του οποίου αγωνιζόμαστε. Ο φασισμός και ο αντιφασισμός αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, δεν είναι παρά οι δύο σιαγόνες της παγίδας που μας συνθλίβει!

9. Όταν οι προλετάριοι σπεύδουν να ενταχθούν αγωνι-στικά και εθελοντικά στο στρατόπεδο της δημοκρατίας, του αντιφασισμού και του Κράτους, καθίστανται παντελώς ανίκανοι να υπερασπίσουν τα ίδια τα ταξικά τους συμφέ-ροντα, παύουν να υφίστανται ως μία επαναστατική τάξη-καταστροφέας αυτής της ταξικής κοινωνίας, ενδυναμώ-νουν αυτό εναντίον του οποίου ισχυρίζονται ότι αγωνίζο-νται: το Κράτος! Δεν υπάρχει -για την ακρίβεια, δεν υπάρχει πλέον- αυτόνομο προλεταριακό κίνημα, από την στιγμή που αυτό περιχαρακώνεται στα όρια του Κράτους.

10. Το κομμουνιστικό κίνημα μπορεί να νικήσει μόνο αν οι προλετάριοι υπερβούν τα όρια της απλής εξέγερσης

13>

(ακόμη και της ένοπλης) που δεν επιτίθεται στο ίδιο το σύστημα της μισθωτής εργασίας.

11. Ο Ισπανικός Πόλεμος χρησιμοποιήθηκε για να πολώ-σει τους προλετάριους όλου του κόσμου, τόσο στις «φασι-στικές» όσο και στις «δημοκρατικές χώρες», γύρω από την αντίθεση φασισμός-αντιφασισμός, προετοιμάζοντας έτσι την Ιερά Συμμαχία του 1939-1945. Ήταν η γενική δοκιμή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ακριβώς όπως ήταν οι Βαλ-κανικοί Πόλεμοι [1912-13] για το 1914-18 [δηλαδή τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο]. Πάντα η αστική τάξη προσπαθεί να συνάπτει συμμαχίες, να διαιρεί σε ανταγωνιστικά στρατό-πεδα και να προσδένει τους προλετάριους στις σημαίες της, προκειμένου να προσφέρει μια ισχυρή υλική βάση στην λύση της: τον πόλεμο!

12. Υποστηρίζοντας το υφιστάμενο Κράτος με την «δημο-κρατική» του μορφή, για να το αποτρέψει να υλοποιηθεί με την «δικτατορική» του μορφή, ο αντιφασισμός αφοπλί-ζει ιδεολογικά και υλικά τούς προλετάριους, παραποιώ-ντας και αρνούμενος τον ανταγωνισμό που τους φέρνει αντιμέτωπους με το Κράτος, το Κράτος του κεφαλαίου. Έτσι ο αντιφασισμός παραδίδει τους προλετάριους στην καταστολή, καλώντας τους να σταματήσουν την πάλη εναντίον του ταξικού εχθρού. Όμως, ο ταξικός εχθρός είναι αποφασισμένος να φθάσει με κάθε μέσον στον σκοπό του! Παράδειγμα τα όσα έκανε κατά την διάρκεια των αιματηρών συγκρούσεων στην Βαρκελώνη, τον Μάϊο του 1937. Οι προλετάριοι επαναστάτες οδηγήθηκαν στην ήττα και τον θάνατο επειδή ακριβώς δεν ήρθαν σε ρήξη με

<14

τον αντιφασισμό και, γενικότερα, με την σοσιαλδημοκρα-τία σε παγκόσμιο επίπεδο.

13. Για τους πλέον ριζοσπαστικοποιημένους προλετά-ριους, ο Ισπανικός Πόλεμος θα χρησιμεύσει ως απαρχή της δικαιολόγησης τού (μελλοντικού) πολέμου εναντίον τού φασισμού. Αρνούμενοι μέχρι εκείνη την στιγμή την Ιερά Συμμαχία -ακόμη και εναντίον της ναζιστικής Γερ-μανίας- οι προλετάριοι που εξακολουθούσαν να αντιστέ-κονται, κατέληξαν σύντομα να την αποδεχθούν ως το «μικρότερο κακό», εν συγκρίσει προς την φασιστική νίκη. Η μείζων ιδεολογική λειτουργία του Ισπανικού Πολέμου θα είναι επομένως να πολώσει τους διστακτικούς γύρω από την εναλλακτική λύση «δημοκρατία» εναντίον «φασι-σμού», η οποία παρουσιάζεται σε κάθε πλευρά ως η μόνη δυνατή απάντηση στον «πλουτοκρατικό» ή «φασιστικό» ολοκληρωτισμό. Το 1936, όπως και το 1940 ή το 1914, η σοσιαλδημοκρατία είναι και πάλι, όπως πάντα, εκείνη που βρίσκεται επικεφαλής της κινητοποίησης των προλετάριων για πόλεμο!

Ο ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΦΟΡΜΟΥΛΑ ΣΥΓΧΥΣΗΣ

Η ΠΑΛΗ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΞΕΚΙΝΑ ΜΕ ΤΟΝ'ΑΓΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΦΑΣΙΣΤΙΚΗ Ή ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΤΙΚΗ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ!

The Brousse Collective

(Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο περιοδικό Τυφλοπόντικας, τεύχος 1, Μάρτιος 2002. Η παρούσα μετάφραση του έγινε από τα Αγγλικά.)

15>

ΦΑΣΙΣΜΟΣ/ΑΝΤΙΦΑΣΙΣΜΟΣ Οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος

Ολοκληρωτισμός και Φασισμός

Ol· φρικαλεότητες του φασισμού δεν ήταν ούτε οι πρώ-τες, ούτε και οι τελευταίες αυτού του είδους. Ούτε ήταν οι χειρότερες, ό,τι κι αν πει κανείς.1 Αυτές οι φρικαλεότητες δεν ήταν χειρότερες από τις «φυσιολογικές» εκατόμβες που οφείλονται σε πολέμους, λιμούς κ.λπ. Για τους προλε-τάριους, ήταν η πλέον συστηματική εκδοχή των φρικαλεο-τήτων που βίωσαν το 1832, το 1848, το 1871, το 1919... Ωστόσο, ο φασισμός κατέχει μια ιδιαίτερη θέση στο θέαμα των φρικαλεοτήτων. Πράγματι, την ίδια περίοδο, καταπιέ-στηκαν μερικοί καπιταλιστές και πολλά μέλη της τάξης των πολιτικών, παράλληλα με την ηγεσία και την βάση των επίσημων εργατικών οργανώσεων. Για την αστική και την μικροαστική τάξη, ο φασισμός ήταν ένα ανώμαλο φαινόμενο, μία έκπτωση των δημοκρατικών αξιών, εξηγή-σιμη μόνο διά της προσφυγής σε ψυχολογικές ερμηνείες. Ο φιλελεύθερος αντιφασισμός αντιμετώπισε τον φασισμό ως μία διαστροφή του Δυτικού πολιτισμού, παράγοντας έτσι ένα αντίστοιχο αποτέλεσμα: την σαδομαζοχιστική σαγήνευση από τον φασισμό όπως εκδηλώνεται με την συλλογή ναζιστικών κειμηλίων. Ο Δυτικός ανθρωπισμός ποτέ δεν κατανόησε ότι οι σβάστικες που έφεραν οι Άγγε-λοι της Κολάσεως [Hell's Angels], αντανακλούσαν την αντεστραμμένη εικόνα τής δικής του αντίληψης περί φασισμού. Η λογική αυτής της στάσης μπορεί να συνοψι-σθεί ως εξής: αν ο φασισμός είναι το Απόλυτο Κακό, τότε

<16

ας επιλέξουμε το κακό, ας αντιστρέψουμε όλες τις αξίες. Αυτό το φαινόμενο χαρακτηρίζει εποχές σύγχυσης.

Η συνήθης μαρξιστική ανάλυση βεβαίως δεν λαμβάνει διόλου υπ' όψιν την ψυχολογία. Η καλύτερη ερμηνεία του φασισμού ως οργάνου των μεγάλων επιχειρήσεων έχει γίνει από τον Ντανιέλ Γκερέν.2 Όμως η σοβαρότητα της ανάλυσής του αποκρύπτει ένα βασικό λάθος. Οι περισσό-τερες «μαρξιστικές» μελέτες υποστηρίζουν την ιδέα ότι, πέρα απ' ό,τι συνέβη, ο φασισμός μπορούσε το 1922 ή το 1933 να είχε αποφευχθεί. Ο φασισμός υποβαθμίζεται σε ένα όπλο το οποίο χρησιμοποιεί ο καπιταλισμός μια συγκεκριμένη στιγμή. Σύμφωνα με αυτές τις μελέτες, ο καπιταλισμός δεν θα είχε μετατραπεί σε φασισμό, αν το εργατικό κίνημα είχε μάλλον ασκήσει αρκετές πιέσεις παρά επιδείξει τον σεχταρισμό του. Φυσικά, δεν θα είχαμε μια «επανάσταση», αλλά τουλάχιστον η Ευρώπη θα είχε γλυτώσει από τον ναζισμό, τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως κ.λπ. Πέρα από κάποιες ακριβέστατες παρατηρήσεις για τις κοινωνικές τάξεις, το Κράτος και τις διασυνδέσεις μεταξύ φασισμού και μεγάλων επιχειρήσεων, αυτή η προοπτική αδυνατεί να συλλάβει το ότι ο φασισμός υπήρξε το προϊόν μιάς διπλής αποτυχίας: της ήττας των επαναστατών οι οποίοι συνετρίβησαν από τους σοσιαλδη-μοκράτες και τους φιλελεύθερους συμμάχους τους, την οποία ακολούθησε η αποτυχία των φιλελεύθερων και των σοσιαλδημοκρατών να διαχειρισθούν αποτελεσματικά το κεφάλαιο. Εάν δεν μελετήσουμε τους ταξικούς αγώνες της προγενέστερης περιόδου και τους περιορισμούς τους, η φύση του φασισμού και η άνοδος του στην εξουσία θα παραμείνουν ακατανόητες. Οι μεν δεν μπορούν να γίνουν

17>

κατανοητοί χωρίς τους δε. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Γκερέν σφάλλει όχι μόνο ως προς την σημασία του φασισμού, αλλά και ως προς το Γαλλικό Λαϊκό Μέτωπο, το οποίο θεωρεί «χαμένη επανάσταση».

Παραδόξως, η ουσία της αντιφασιστικής μυθοποίησης είναι ότι οι δημοκράτες αποκρύπτουν την φύση του φασι-σμού όσο το δυνατόν περισσότερο, ενώ επιδεικνύουν έναν φαινομενικό ριζοσπαστισμό, καταγγέλλοντάς τον όπου βρεθούν κι όπου σταθούν. Αυτό συνεχίζεται εδώ και 50 χρόνια.

Ο Μπόρις Σουβάριν έγραψε το 19253: «Εδώ φασισμός, εκεί φασισμός. Η Action Française -

αυτό είναι φασισμός. Το National Bloc -αυτό είναι φασι-σμός... Κάθε μέρα, εδώ και 6 μήνες, η Humanité μάς σερ-βίρει και από μία νέα φασιστική έκπληξη. Την μια μέρα, πηχυαίοι τίτλοι που καλύπτουν έξι ολόκληρες στήλες δια-λαλούν: ΓΕΡΟΥΣΙΑΣΤΗΣ ΦΑΣΙΣΤΑΣ ΩΣ ΤΟ ΜΕΔΟΥΛΙ. Την άλλη, ένας εκδότης που αρνείται να τυπώσει μια κομ-μουνιστική εφημερίδα, καταγγέλλεται ως ΦΑΣΙΣΤΙΚΟ ΜΙΑΣΜΑ...

Σήμερα ότην Γαλλία, δεν υπάρχει ούτε μπολσεβικισμός ούτε φασισμός, στον ίδιο βαθμό που δεν υπάρχει και κερενσκισμός. Η Liberté και η Umanité πουλάνε αέρα κοπανιστό: ο φασισμός τον οποίο εξορκίζουν για χάρη μας δεν είναι βιώσιμος, δεν έχουν υλοποιηθεί ακόμη οι αντι-κειμενικές συνθήκες για την ύπαρξή του...

Δεν πρέπει να αφήνουμε ελεύθερο το πεδίο στην αντί-δραση, ούτε όμως να βαφτίζουμε αυτήν την αντίδραση φασισμό, προκειμένου να την πολεμήσουμε».

<18

Σε μια εποχή λεκτικού πληθωρισμού, ο «φασισμός» δεν είναι παρά μια ηχηρή λέξη την οποία χρησιμοποιούν οι αριστεροί για να επιδείξουν τον ριζοσπαστισμό τους. Η χρήση της, ωστόσο, φανερώνει τόσο μία σύγχυση, όσο και μία θεωρητική σύνδεση με το Κράτος και το κεφάλαιο. Η ουσία του αντιφασισμού συνίσταται στην πάλη του κατά του φασισμού και στην υποστήριξη της δημοκρατίας· με άλλα λόγια, στην πάλη όχι για να καταστρέψει τον καπι-ταλισμό, αλλά για να τον εξαναγκάσει να αποποιηθεί την ολοκληρωτική μορφή του. Με τον σοσιαλισμό να ταυτίζε-ται με την απόλυτη δημοκρατία και τον καπιταλισμό με την ανάπτυξη του φασισμού, η αντίθεση προλετα-ριάτο/κεφάλαιο, κομμουνισμός/μισθωτή εργασία, προλε-ταριάτο/Κράτος, παραμερίζεται χάριν της αντίθεσης «δημοκρατία»/«φασισμός», ενώ παρουσιάζεται ως η πεμπτουσία της επαναστατικής προοπτικής. Το μόνο που κατορθώνει ο αντιφασισμός είναι να αναμείξει δύο φαινό-μενα: τον λεγόμενο «φασισμό» και την εξέλιξη του κεφα-λαίου και του Κράτους προς τον ολοκληρωτισμό. Συγχέο-ντας τα δύο αυτά φαινόμενα, αντικαθιστά το όλον με το μέρος, η αιτία του φασισμού και του ολοκληρωτισμού μυθοποιείται, καταλήγοντας έτσι να ενισχύει αυτό που επιδιώκει να πολεμήσει.

Δεν μπορούμε να καταπιαστούμε με την εξέλιξη του κεφαλαίου και τις ολοκληρωτικές μορφές του, καταγγέλ-λοντας τον «λανθάνοντα φασισμό»· ο φασισμός υπήρξε ένα συγκεκριμένο επεισόδιο τής εξέλιξης του κεφαλαίου προς τον ολοκληρωτισμό, μιάς εξέλιξης στην οποία η δημοκρατία έχει παίξει, και ακόμη παίζει, έναν ρόλο τόσο αντεπαναστατικό όσο κι εκείνος του φασισμού. Σήμερα

19>

είναι κατάχρηση της γλώσσας να μιλά κανείς για έναν μη βίαιο, «φιλικό» φασισμό που θα άφηνε ανέγγιχτα τα παραδοσιακά όργανα του εργατικού κινήματος. Ο φασι-σμός υπήρξε ένα κίνημα περιορισμένο τοπικά και χρονικά. Η κατάσταση στην Ευρώπη μετά το 1918, τού προσέδωσε τα πρωτότυπα χαρακτηριστικά του, τα οποία δεν πρόκειται να εμφανισθούν ποτέ ξανά.

Ο φασισμός συσχετίσθηκε κυρίως με την οικονομική και πολιτική ενοποίηση του κεφαλαίου, μια τάση που γενικεύθηκε από το 1914 και μετά. Ο φασισμός ήταν ένας συγκεκριμένος τρόπος υλοποίησης αυτού του στόχου σε ορισμένες χώρες -την Ιταλία και την Γερμανία- όπου το Κράτος αποδείχθηκε ανίκανο να εδραιώσει την τάξη (όπως την εννοεί η αστική τάξη), παρ' ότι η επανάσταση είχε συντριβεί. Ο φασισμός έχει τα ακόλουθα χαρακτηρι-στικά: 1) γεννιέται στους δρόμους· 2) φέρνει την αταξία, ενώ κηρύσσει την τάξη· 3) είναι ένα κίνημα της ξεπερα-σμένης μεσαίας τάξης, που καταλήγει στην λίγο-πολύ βίαιη καταστροφή της· και 4) αναγεννά εκ των έξω το παραδοσιακό Κράτος, το οποίο αποδεικνύεται ανίκανο να επιλύσει την καπιταλιστική κρίση.

Ο φασισμός υπήρξε η λύση μιάς κρίσης του Κράτους, κατά την μετάβαση προς την απόλυτη κυριαρχία του κεφαλαίου επί της κοινωνίας. Προκειμένου να καταπνιγεί η επανάσταση, ήταν απαραίτητες εργατικές οργανώσεις ενός συγκεκριμένου τύπου· έπειτα, ο φασισμός χρειαζόταν για να τεθεί τέλος στην συνακόλουθη αταξία. Η κρίση ποτέ δεν ξεπεράσθηκε πραγματικά από τον φασισμό: το φασιστικό Κράτος υπήρξε αποτελεσματικό μόνο κατά έναν επιφανειακό τρόπο, διότι στηρίχθηκε στον σύστημα-

<20

τικό αποκλεισμό της εργατικής τάξης από την κοινωνική ζωή. Αυτήν την κρίση την ξεπέρασε με μεγαλύτερη επιτυ-χία το Κράτος στην εποχή μας. Το δημοκρατικό Κράτος χρησιμοποιεί όλα τα εργαλεία του φασισμού και, μάλιστα, πολύ περισσότερα, αφού ενσωματώνει τις εργατικές οργανώσεις χωρίς να τις εκμηδενίζει. Η κοινωνική ενοποίηση υπερβαίνει τα όσα προκάλεσε ο φασισμός, αλλά ο φασισμός ως ένα ιδιαίτερο κίνημα έχει εξαφανι-σθεί. Αντιστοιχούσε στην εξαναγκαστική πειθαρχία της αστικής τάξης υπό την πίεση του Κράτους σε μια πραγμα-τικά μοναδική κατάσταση.

Η αστική τάξη όντως δανείσθηκε το όνομα «φασισμός» από κάποιες εργατικές οργανώσεις της Ιταλίας, οι οποίες συχνά αυτοαποκαλούνταν «fasces».' Είναι χαρακτηριστικό ότι στην αρχή ο φασισμός αυτοπροσδιοριζόταν ως μία μορφή οργάνωσης και όχι ως ένα πρόγραμμα. Το μόνο του πρόγραμμα ήταν η ένωση όλων σε fasces, η εξανα-γκαστική συνένωση όλων των στοιχείων που απαρτίζουν την κοινωνία:

«Ο φασισμός κλέβει από το προλεταριάτο το μυστικό του: την οργάνωση... Ο φιλελευθερισμός είναι μόνο ιδεο-λογία χωρίς οργάνωση, ενώ ο φασισμός είναι μόνο οργά-νωση χωρίς ιδεολογία.» (Αμαντέο Μπορντίγκα)"

Η δικτατορία δεν είναι ένα όπλο του κεφαλαίου, αλλά μάλλον μία τάση του, η οποία υλοποιείται όποτε είναι απαραίτητο. Η επιστροφή στην κοινοβουλευτική δημο-κρατία ύστερα από μια περίοδο δικτατορίας, όπως συνέβη

" Σ.τ.μ. Δέσμες ράβδων γύρω από ένα τσεκούρι -σύμβολο εξουσίας στην Αρχαία Ρώμη.

" Σ.τ.μ. Ηγέτης της ιταλικής Υπεραριστεράς.

21>

στην Γερμανία μετά το 1945, αποδεικνύει απλώς ότι η δικτατορία είναι άχρηστη (μέχρι την επόμενη φορά) για την ενσωμάτωση των μαζών στο Κράτος. Δεν αρνούμαστε ότι η δημοκρατία διασφαλίζει μια ηπιότερη εκμετάλλευση απ' ό,τι η δικτατορία: ο καθένας θα προτιμούσε να τον εκμεταλλεύονται μάλλον ως Σουηδό παρά ως Βραζιλιάνο. Όμως, έχουμε επιλογή; Η δημοκρατία μετατρέπεται σε δικτατορία όποτε είναι απαραίτητο. Το Κράτος δεν μπορεί να έχει παρά μία μόνο λειτουργία, την οποία μπορεί να εκπληρώσει είτε δημοκρατικά, είτε δικτατορικά. Μπορεί κανείς να προτιμά τον πρώτο τρόπο από τον δεύτερο, δεν μπορεί όμως να καθυποτάξει το Κράτος, ώστε να το ανα-γκάσει να παραμείνει δημοκρατικό. Οι πολιτικές μορφές τις οποίες το κεφάλαιο δίδει στον εαυτό του, δεν εξαρτώ-νται από την δράση της εργατικής τάξης, στον ίδιο βαθμό που δεν εξαρτώνται από τις προθέσεις της αστικής τάξης. Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης είχε παραδοθεί πριν από τον Χίτλερ -στην πραγματικότητα, τον υποδέχθηκε με ανοι-κτές αγκάλες. Επίσης, το Λαϊκό Μέτωπο στην Γαλλία, δεν «εμπόδισε τον φασισμό», διότι η Γαλλία το 1936 δεν χρειαζόταν να ενοποιήσει το κεφάλαιο της ή να μειώσει την μεσαία τάξη. Τέτοιοι μετασχηματισμοί δεν απαιτούν καμιά πολιτική επιλογή εκ μέρους του προλεταριάτου.

Στον Χίτλερ προσάπτεται ότι από την βιεννέζικη σοσιαλδημοκρατία της νιότης του διατήρησε μόνο τις προπαγανδιστικές μεθόδους. Και λοιπόν; Η «ουσία» του σοσιαλισμού θα βρισκόταν περισσότερο σε αυτές τις μεθόδους παρά στα εξέχοντα κείμενα του Αυστρο-μαρξι-σμού. Το κοινό πρόβλημα της σοσιαλδημοκρατίας και του ναζισμού ήταν πώς να οργανώσουν τις μάζες και, αν

<22

χρειαζόταν, πώς να τις καταστείλουν. Οι σοσιαλιστές και όχι οι ναζιστές συνέτριψαν τις προλεταριακές εξεγέρσεις. (Αυτό δεν θα εμποδίσει το σημερινό S.P.D., το οποίο βρίσκεται και πάλι στην εξουσία όπως το 1919, να κυκλοφορήσει ένα γραμματόσημο προς τιμήν της Ρόζας Λούξεμπουργκ την οποία είχε δολοφονήσει το 1919.) Η δικτατορία έρχεται πάντα μετά την ήττα των προλετάριων από την δημοκρατία, με την βοήθεια των συνδικάτων και των κομμάτων της Αριστεράς. Από την άλλη πλευρά, τόσο ο σοσιαλισμός όσο και ο ναζισμός, συνέβαλαν στην (προ-σωρινή) βελτίωση του βιοτικού επιπέδου. 'Οπως το S.P.D., ο Χίτλερ έγινε το όργανο ενός κοινωνικού κινήματος, το περιεχόμενο του οποίου του διέφευγε. Όπως το S.P.D., πάλεψε για την εξουσία, για το δικαίωμα να μεσολαβήσει ανάμεσα στους εργάτες και το κεφάλαιο. Επιπλέον, τόσο ο Χίτλερ όσο και το S.P.D., έγιναν όργανα του κεφαλαίου, ενώ εγκαταλείφθηκαν αμέσως μόλις εκπλήρωσαν το αντί-στοιχο καθήκον τους.

Αντιφασισμός: το χειρότερο προϊόν του φασισμού

Μετά τον φασισμό κατά την περίοδο του πολέμου, ο όρος φασισμός παρέμεινε στην μόδα. Ποιά πολιτική ομάδα δεν κατηγόρησε τους αντιπάλους της ότι χρησιμοποιούν «φασιστικές μεθόδους»; Η Αριστερά ποτέ δεν σταμάτησε να καταγγέλλει την αναβίωση του φασισμού, η Δεξιά δεν παραλείπει να χαρακτηρίζει το P.C.F. «φασιστικό κόμμα». Σημαίνοντας τα πάντα και τίποτε, η λέξη αυτή έχει χάσει το νόημά της, αφού η διεθνής φιλελεύθερη κοινή γνώμη χαρακτηρίζει «φασιστικό» κάθε ισχυρό Κράτος. Έτσι, οι

23>

αυταπάτες των φασιστών της δεκαετίας του 1930, αναβιώ-νουν και παρουσιάζονται ως σύγχρονη πραγματικότητα. Ο Φράνκο υποστήριζε ότι ήταν φασίστας όπως οι μέντορές του Χίτλερ και Μουσολίνι, όμως δεν υπήρξε ποτέ μια φασιστική Διεθνής.

Αν σήμερα οι Έλληνες συνταγματάρχες και οι Χιλιανοί στρατηγοί αποκαλούνται φασίστες από την κυρίαρχη ιδεολογία, δεν αντιπροσωπεύουν παρά παραλλαγές του καπιταλιστικού Κράτους. Το να κολλάμε στο Κράτος την ταμπέλα «φασιστικό», ισοδυναμεί με το να καταδικάζουμε τα κόμματα που βρίσκονται επικεφαλής του Κράτους αυτού. Έτσι, αποφεύγει κανείς την κριτική του Κράτους, καταδικάζοντας αυτούς που το διευθύνουν. Οι αριστεροί επιδιώκουν να επισημοποιήσουν τον εξτρεμισμό τους με τις αποδοκιμασίες και τις κραυγές τους κατά του φασισμού, ενώ παραμελούν την κριτική του Κράτους. Στην ουσία, προτείνουν μιαν άλλη μορφή του Κράτους (δημοκρατική ή λαϊκή) στην θέση της υφιστάμενης μορφής.

Ο όρος «φασισμός» είναι ακόμη πιό άσχετος στις ανε-πτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, στις οποίες τα κομμουνι-στικά και τα σοσιαλιστικά κόμματα θα παίξουν έναν κεντρικό ρόλο σε όποιο μελλοντικό «φασιστικό» Κράτος οικοδομηθεί εναντίον ενός επαναστατικού κινήματος. Σε αυτήν την περίπτωση, είναι πολύ πιό ακριβές να μιλάμε ξεκάθαρα για το ίδιο το Κράτος, αφήνοντας τον φασισμό κατά μέρος. Ο φασισμός θριάμβευσε επειδή οι αρχές του διαδόθηκαν: η ενοποίηση του κεφαλαίου και το αποτελε-σματικό Κράτος. Όμως στην εποχή μας, ο φασισμός αυτός έχει εξαφανισθεί τόσο ως πολιτικό κίνημα όσο και ως

<24

κρατική μορφή. Παρά τις κάποιες ομοιότητες, τα θεωρού-μενα ως φασιστικά κόμματα μετά το 1945 (στην Γαλλία λόγου χάριν, το R.P.F., το Poujadism και σε κάποιο βαθμό σήμερα το R.P.R.),4 δεν απέβλεπαν στην κατάκτηση ενός ανίσχυρου Κράτους εκ των έξω.

Το να εμμένουμε στην επανακάμπτουσα απειλή του φασισμού, είναι σαν να παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι ο πραγματικός φασισμός αποδείχθηκε ακατάλληλος για την αποστολή που είχε αναλάβει, αφού απέτυχε να την φέρει εις πέρας: αντί να ενισχύσει το γερμανικό εθνικό κεφάλαιο, ο ναζισμός κατέληξε να το διαιρέσει στα δύο. Σήμερα, υπάρχουν άλλες μορφές του Κράτους, πολύ ξένες προς τον φασισμό και προς αυτό που ακούμε να ευλογεί σταθερά η δημοκρατία.

Με τον Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο, η μυθολογία του φασι-σμού εμπλουτίσθηκε με ένα ακόμη νέο στοιχείο. Αυτή η σύγκρουση ήταν η αναγκαία λύση σε προβλήματα οικονο-μικά (κραχ του 1929), αλλά και κοινωνικά (απείθαρχη εργατική τάξη, η οποία, αν και μη επαναστατική, έπρεπε να πειθαρχηθεί). Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένας πόλεμος εναντίον του ολοκληρωτι-σμού υπό την μορφή του φασισμού. Αυτή η ερμηνεία άντεξε, ενώ η συνεχής υπενθύμιση των ωμοτήτων των ναζιστών από τους νικητές του 1945, χρησιμεύει στο να δικαιολογεί τον πόλεμο, προσδίδοντάς του τον χαρακτήρα ανθρωπιστικής σταυροφορίας. Ο,τιδήποτε, ακόμη και η ατομική βόμβα, ήταν δικαιολογημένο εναντίον ενός τέτοιου βάρβαρου εχθρού. Αυτή η δικαιολόγηση, ωστόσο, δεν είναι περισσότερο αξιόπιστη απ' ό,τι η δημαγωγία των ναζί, οι οποίοι υποστήριζαν ότι παλεύουν εναντίον του

25>

καπιταλισμού και της Δυτικής πλουτοκρατίας. Οι «δημο-κρατικές» δυνάμεις περιελάμβαναν στις γραμμές τους ένα Κράτος εξίσου ολοκληρωτικό και αιμοσταγές με την Γερ-μανία του Χίτλερ: την Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, με τον ποινικό της κώδικα ο οποίος προέβλεπε την ποινή του θανάτου από την ηλικία των 12 ετών. Όλοι γνωρίζουν επί-σης ότι οι Σύμμαχοι προσέφευγαν σε παρόμοιες μεθόδους τρομοκρατίας και εξόντωσης, όποτε το έκριναν απαραί-τητο (βομβαρδισμοί στρατηγικών στόχων κ.λπ.). Η Δύση περίμενε την έλευση του Ψυχρού Πολέμου για να καταδι-κάσει τα σοβιετικά στρατόπεδα καταναγκαστικής εργα-σίας. Ωστόσο, η κάθε καπιταλιστική χώρα είχε να αντιμε-τωπίσει τα δικά της ιδιαίτερα προβλήματα. Η Μεγάλη Βρετανία δεν είχε να αντιμετωπίσει έναν πόλεμο όπως εκείνον της Αλγερίας, ο διαμελισμός όμως των Ινδιών προκάλεσε εκατομμύρια θύματα. Οι Η.Π.Α. ποτέ δεν υπο-χρεώθηκαν να οργανώσουν στρατόπεδα συγκεντρώσεως,5

προκειμένου να φιμώσουν τους εργάτες και να απαλλα-γούν από τους πλεονάζοντες μικροαστούς, αλλά κήρυξαν τον δικό τους αποικιακό πόλεμο στο Βιετνάμ. Όσον αφορά την Σοβιετική Ένωση με τα γκουλάγκ της, τα οποία καταδικάζονται σήμερα από όλο τον κόσμο, αρκέσθηκε να συσσωρεύσει μέσα σε λίγες δεκαετίες την φρίκη που είχε εξαπλωθεί στις παλιές καπιταλιστικές χώρες εδώ και μερικούς αιώνες, η οποία είχε επίσης ως αποτέλεσμα εκατομμύρια θύματα και μόνο από την περίπτωση της μεταχείρισης των μαύρων. Η ανάπτυξη του κεφαλαίου φέρνει μαζί της ορισμένες συνέπειες, οι κυριότερες των οποίων είναι οι εξής: 1) η κυριαρχία επί της εργατικής τάξης, η οποία περιλαμβάνει την καταστροφή, ήπια ή μη,

<26

του επαναστατικού κινήματος· 2) ο ανταγωνισμός με άλλα εθνικά κεφάλαια, με κατάληξη τον πόλεμο. Όταν βρίσκονται στην εξουσία τα «εργατικά» κόμματα, μόνο ένα πράγμα αλλάζει: η εργατίστικη δημαγωγία γίνεται πιό εμφανής, αλλά οι εργάτες δεν θα γλυτώσουν από την αγριότερη καταστολή όταν αυτό καταστεί αναγκαίο. Ο θρίαμβος του κεφαλαίου δεν είναι ποτέ τόσο ολοκληρωτι-κός, όσο όταν οι εργάτες κινητοποιηθούν υπέρ του, αναζη-τώντας μια «καλύτερη ζωή».

Προκειμένου να μάς προστατεύσει από τις υπερβολές του κεφαλαίου, ο αντιφασισμός επικαλείται, φυσικά, την παρέμβαση του Κράτους. Παραδόξως, ο αντιφασισμός γίνεται υπέρμαχος ενός ισχυρού Κράτους. Επί παραδείγ-ματι, το P.C.F. μάς ρωτά:

«Τι είδους Κράτος χρειάζεται σήμερα η Γαλλία; ... Είναι το Κράτος μας σταθερό και ισχυρό, όπως διατείνεται ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας; Όχι, είναι αδύναμο, είναι ανίκανο να βγάλει την χώρα από την κοινωνική και πολι-τική κρίση στην οποία έχει βυθισθεί. Στην πραγματικό-τητα, ενθαρρύνει την αταξία».6

Τόσο η δικτατορία όσο και η δημοκρατία, προτίθενται να ενισχύσουν το Κράτος, η πρώτη για λόγους αρχής, η δεύτερη για να μας προστατεύσει -καταλήγοντας στο ίδιο αποτέλεσμα. Και οι δύο εργάζονται για τον ίδιο σκοπό: τον ολοκληρωτισμό. Και στις δύο περιπτώσεις, το ζήτημα είναι να τους κάνεις όλους να συμμετέχουν στην κοινωνία: «εκ των άνω προς τα κάτω» για τους δικτάτορες, «εκ των κάτω προς τα άνω» για τους δημοκράτες.

Όσον αφορά την δικτατορία και την δημοκρατία, μπο-ρούμε να μιλήσουμε για μια πάλη ανάμεσα σε δύο κοινω-

27>

νιολογικά διαφοροποιημένα τμήματα του κεφαλαίου; Έχουμε να κάνουμε μάλλον με δύο διαφορετικές μεθόδους πειθάρχησης του προλεταριάτου, είτε διά της βίαιης ενσωμάτωσής του, είτε διά της συνένωσής του με την μεσολάβηση των «δικών του» οργανώσεων. Το κεφάλαιο επιλέγει την μία ή την άλλη από αυτές τις λύσεις, σύμφωνα με τις ανάγκες της στιγμής. Στην Γερμανία, μετά το 1918, η σοσιαλδημοκρατία και τα συνδικάτα ήταν απα-ραίτητα για τον έλεγχο των εργατών και την απομόνωση των επαναστατών. Από την άλλη μεριά, μετά το 1929, η Γερμανία έπρεπε να συγκεντρωποιήσει την βιομηχανία της, να εξαλείψει ένα τμήμα της μεσαίας τάξης και να πει-θαρχήσει την αστική τάξη. Το ίδιο παραδοσιακό εργατικό κίνημα που υπεράσπιζε τον πολιτικό πλουραλισμό και τα άμεσα συμφέροντα των εργατών, είχε καταστεί τροχοπέδη μιάς περαιτέρω ανάπτυξης. Οι «εργατικές οργανώσεις» υποστήριζαν πιστά τον καπιταλισμό, διατηρώντας όμωζ την αυτονομία τους· ως οργανώσεις, αυτό που επεδίωκαν περισσότερο απ' ο,τιδήποτε άλλο ήταν η διαιώνισή τους. Αυτό τις έκανε να παίξουν έναν ουσιαστικό αντεπαναστα-τικό ρόλο το διάστημα 1918-1921, όπως δείχνει η αποτυ-χία της Γερμανικής Επανάστασης. Το 1920, οι σοσιαλδη-μοκρατικές οργανώσεις προσέφεραν το πρώτο παράδειγμα αντεπαναστατικού αντιφασισμού (πριν καν υπάρξει κατ' όνομα ο φασισμός).7 Συνακόλουθα, η βαρύτητα την οποία απέκτησαν αυτές οι οργανώσεις, τόσο στην κοινωνία όσο και στο ίδιο το Κράτος, τις έκανε να παίξουν έναν ρόλο κοινωνικού συντηρητισμού και οικονομικού μαλθουσιανι-σμού. Έπρεπε να διαλυθούν. Εκπλήρωσαν μια αντικομ-μουνιστική λειτουργία τα χρόνια 1918-1921, διότι αποτε-

<28

λούσαν την έκφραση της υπεράσπισης της μισθωτής εργασίας ως τέτοιας· όμως η ίδια αυτή λογική απαιτούσε από αυτές να συνεχίσουν να εκπροσωπούν τα άμεσα συμ-φέροντα των μισθωτών, εις βάρος της αναδιοργάνωσης του κεφαλαίου συνολικά.

Αντιλαμβάνεται κανείς γιατί ο ναζισμός είχε ως στόχο του την βίαιη καταστροφή του εργατικού κινήματος, εν αντιθέσει προς τα σημερινά λεγόμενα φασιστικά κόμματα. Αυτή είναι η κορυφαία διαφορά. Η σοσιαλδημοκρατία είχε επιτελέσει καλά, υπερβολικά καλά, το έργο τής «εξημέρω-σης» των εργατών. Η σοσιαλδημοκρατία είχε καταλάβει μια σημαντική θέση στο Κράτος, ήταν όμως ανίκανη να ενοποιήσει ολόκληρη την Γερμανία υπό τον έλεγχο της. Αυτό ήταν το καθήκον του ναζισμού, ο οποίος γνώριζε πώς να απευθυνθεί προς όλες τις τάξεις, από τους άνερ-γους έως τους μονοπωλιακούς καπιταλιστές.

Παρομοίως, η Unidad Popular στην Χιλή, μπόρεσε να ελέγξει τους εργάτες, χωρίς όμως να συσπειρώσει γύρω της ολόκληρο το έθνος. Έτσι, έπρεπε αναγκαστικά να ανα-τραπεί διά της βίας. Αντιθέτως, δεν έγινε (ακόμη;) καμιά μαζική καταστολή στην Πορτογαλία, μετά τον Νοέμβριο του 1975, αν δε το σημερινό καθεστώς ισχυρίζεται ότι συνεχίζει την «Επανάσταση των Αξιωματικών», αυτό δεν οφείλεται στο ότι η δύναμη της εργατικής τάξης και των δημοκρατικών οργανώσεων απέτρεψε ένα πραξικόπημα της Δεξιάς. Τα αριστερά κόμματα και συνδικάτα ποτέ δεν εμπόδισαν κάτι τέτοιο, εκτός αν το πραξικόπημα ήταν πρόωρο, όπως π.χ. το πραξικόπημα του Καπ* το 1920.

Σ.τ.μ. Αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος από ακροδεξιά στοιχεία στην Γερμανία.

29>

Στην Πορτογαλία δεν υπάρχει λευκή τρομοκρατία διότι είναι περιττή, εφ' όσον το Σοσιαλιστικό Κόμμα ενοποιεί σήμερα ολόκληρη την κοινωνία.

Είτε το παραδέχεται είτε όχι, ο αντιφασισμός έχει καταστεί η αναγκαία μορφή τόσο της εργατικής τάξης όσο και του καπιταλιστικού ρεφορμισμού. Ο αντιφασισμός ενώνει αυτά τα δύο, ισχυριζόμενος ότι αντιπροσωπεύει το αληθινό ιδανικό της αστικής επανάστασης, το οποίο προ-δόθηκε από το κεφάλαιο. Η δημοκρατία εκλαμβάνεται ως στοιχείο του σοσιαλισμού, στοιχείο που ήδη υπάρχει στην κοινωνία μας. Ο σοσιαλισμός θεωρείται πλήρης δημοκρα-τία. Η πάλη για τον σοσιαλισμό συνίσταται στην κατά-κτηση ολοένα και περισσότερων δικαιωμάτων μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού. Με την βοήθεια του φασιστι-κού αποδιοπομπαίου τράγου, η δημοκρατική βαθμιαία εξέλιξη αναζωογονείται. Ο φασισμός και ο αντιφασισμός έχουν την ίδια καταγωγή και το ίδιο πρόγραμμα, όμως ο πρώτος ισχυριζόταν ότι υπερέβαινε το κεφάλαιο και τις τάξεις, ενώ ο τελευταίος προσπαθεί να επιτύχει την «γνή-σια» αστική δημοκρατία, η οποία μπορεί να τελειοποιείται επ' άπειρον, μέσω της προσθήκης όλο και ισχυρότερων δόσεων δημοκρατίας. Στην πραγματικότητα, η αστική δημοκρατία είναι μία φάση της κατάληψης τής εξουσίας από το κεφάλαιο, ενώ η προέκτασή της στον 20ό αιώνα έχει ως αποτέλεσμα την ολοένα και μεγαλύτερη απομό-νωση των ατόμων. Γεννημένη ως χιμαιρική λύση τού προ-βλήματος του διαχωρισμού της ανθρώπινης δραστηριότη-τας και της κοινωνίας, η δημοκρατία ποτέ δεν θα μπορέσει να επιλύσει το πρόβλημα τής πλέον διαχωρισμένης κοινω-νίας σε ολόκληρη την Ιστορία. Ο αντιφασισμός πάντα θα

<30

καταλήγει να αυξάνει τον ολοκληρωτισμό- ο αγώνας του για ένα «δημοκρατικό» Κράτος θα καταλήγει στην ενί-σχυση του Κράτους.

Για ποικίλους λόγους, οι επαναστατικές αναλύσεις του φασισμού και του αντιφασισμού, και ιδίως η ανάλυση τού Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, η οποία αποτελεί ένα πιό σύνθετο παράδειγμα, παραγνωρίζονται, παρανοούνται ή, συνήθως, διαστρεβλώνονται. Στην καλύτερη περίπτωση, θεωρούνται ως μια ιδεαλιστική προοπτική, ενώ στην χει-ρότερη, έμμεση υποστήριξη του φασισμού. Παρατηρήστε, λένε, πώς το P.C.I. βοήθησε τον Μουσολίνι, αρνούμενο να αντιμετωπίσει σοβαρά τον φασισμό, και ιδίως μη συμμα-χώντας με τις δημοκρατικές δυνάμεις- ή πώς το K.P.D. επέτρεψε στον Χίτλερ να ανέλθει στην εξουσία, ενώ αντι-μετώπιζε το S.P.D. ως τον κύριο εχθρό. Αντιθέτως, στην Ισπανία, έχουμε ένα παράδειγμα ανυποχώρητου αντιφασι-στικού αγώνα, ο οποίος θα μπορούσε να ήταν επιτυχής αν δεν υπήρχαν οι ανεπάρκειες των σταλινικών-σοσιαλιστών-αναρχικών (διαγράψτε όποιο όνομα θέλετε). Αυτές οι θέσεις βασίζονται σε μια διαστρέβλωση των γεγονότων.

Ιταλία και Γερμανία

Στην πρώτη γραμμή των αντι-αληθειών βρίσκουμε μια διαστρεβλωμένη περιγραφή της περίπτωσης κατά την οποία ένα σημαντικό τουλάχιστον τμήμα του προλεταριά-του αγωνίσθηκε εναντίον του φασισμού με τις δικές του μεθόδους και σκοπούς: της Ιταλίας κατά την περίοδο 1918-1922. Αυτός ο αγώνας δεν ήταν ειδικά αντιφασιστι-κός: το να αγωνίζεσαι κατά του κεφαλαίου είναι σαν να

31>

αγωνίζεσαι κατά του φασισμού, καθώς επίσης και κατά της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Αυτό το επεισόδιο είναι χαρακτηριστικό, διότι επικεφαλής τού εν λόγω κινή-ματος ήταν οι κομμουνιστές και όχι οι ρεφορμιστές σοσιαλιστές οι οποίοι είχαν ενταχθεί στην Κομιντέρν, π.χ. το P.C.F., ή οι σταλινικοί οι οποίοι συναγωνίζονταν σε εθνικιστική δημαγωγία τούς ναζιστές (όπως το Κ.P.D. με τις συζητήσεις του περί «εθνικής επανάστασης» στις αρχές της δεκαετίας του 1930). Κατά διαστρεβλωμένο τρόπο, ο προλεταριακός χαρακτήρας του αγώνα είχε επιτρέψει στους αντιφασίστες να απορρίψουν ό,τι επαναστατικό εμπεριείχε η ιταλική εμπειρία: το P.C.I. με επικεφαλής τον Μπορντίγκα και οι αριστεροί κομμουνιστές εκείνης της εποχής, κατηγορούνται ότι ευνόησαν την άνοδο του Μου-σολίνι στην εξουσία. Χωρίς να θέλουμε να παρουσιά-σουμε ως ρομαντικό αυτό το επεισόδιο, αξίζει να το μελε-τήσουμε διότι δείχνει εντελώς ξεκάθαρα ότι η συνακό-λουθη ηττοπάθεια των επαναστατών ως προς τον πόλεμο της «δημοκρατίας» εναντίον του «φασισμού» (Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος ή Β' Παγκόσμιος Πόλεμος), δεν απο-τελεί μια στάση ακραιφνών ιδεολόγων που εμμένουν απο-κλειστικά στην «επανάσταση» και αρνούνται να υποχω-ρήσουν μέχρι την Μεγάλη Ημέρα. Αυτή η ηττοπάθεια απλούστατα βασιζόταν, κατά την διάρκεια των δεκαετιών του 1920 και του 1930, στην εξαφάνιση του προλεταριά-του ως ιστορικής δύναμης η οποία ακολούθησε την ήττα του αφ' ότου είχε μερικώς ενωθεί στα τέλη του Α' Παγκο-σμίου Πολέμου.

Η φασιστική καταστολή προέκυψε μόνο μετά την προ-λεταριακή ήττα. Δεν κατέστρεψε τις επαναστατικές δυνά-

<32

μεις, τις οποίες μόνο το παραδοσιακό εργατικό κίνημα μπορούσε να ελέγξει με μεθόδους τόσο άμεσες όσο και έμμεσες. Οι επαναστάτες ηττήθηκαν από την δημοκρατία, η οποία ήταν πρόθυμη να προσφύγει σε όσα μέσα διέθετε, συμπεριλαμβανομένης και της στρατιωτικής δράσης. Ο φασισμός κατέστρεψε μόνον υποδεέστερους αντιπάλους, συμπεριλαμβανομένου του ρεφορμιστικού εργατικού κινήματος το οποίο είχε καταστεί τροχοπέδη τής περαι-τέρω ανάπτυξης. Είναι ψέμα να περιγράφουμε την άνοδο του φασισμού στην εξουσία ως αποτέλεσμα οδομαχιών κατά τις οποίες οι φασίστες νίκησαν τους εργάτες.

Στην Ιταλία, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, το 1919 ήταν η αποφασιστική χρονιά, όταν ο αγώνας των προλε-τάριων κατέληξε στην ήττα από την άμεση δράση του Κράτους, καθώς επίσης και από την εκλογική πολιτική. Μέχρι το 1922, το Κράτος παραχωρούσε την μέγιστη ελευθερία δράσης στους φασίστες: επιείκεια στις δικαστι-κές αποφάσεις, μονομερής αφοπλισμός των εργατών, περιστασιακή ένοπλη υποστήριξη, για να μην αναφέρουμε το Μνημόνιο Μπονόμι του Οκτωβρίου, το 1921, το οποίο έστειλε 60.000 αξιωματικούς στις φασιστικές ομάδες εφό-δου για να δράσουν ως ηγέτες. Πριν την ένοπλη φασιστική επίθεση, το Κράτος κάλεσε ...στις κάλπες. Κατά την διάρ-κεια των καταλήψεων των εργοστασίων το 1920,' το Κρά-τος δεν επιτέθηκε στους προλετάριους, αφήνοντας να εκτονωθεί ο αγώνας τους με την βοήθεια της C.G.L., η οποία έσπασε τις απεργίες. Όσο για τους «δημοκράτες», δεν δίστασαν να συγκροτήσουν ένα «εθνικό μέτωπο»

Σ.τ.μ. Βλ. Κάρλο Μαζίνι: Αναρχικοί και Κομμουνιστές στο Κίνημα των Συμβουλίων στο Τορίνο, εκδ. Ελεύθερος Τύπος (υπό έκδοση).

33>

(φιλελεύθεροι και δεξιοί), το οποίο συμπεριελάμβανε και φασίστες, στις εκλογές του Μαΐου 1921. Κατά την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου 1921, το P.S.I. υπέγραψε ένα άσκοπο και γελοίο «Σύμφωνο Ειρήνης» με τους φασίστες.

Δύσκολα θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για πραξικό-πημα το 1922: ήταν μια μεταβίβαση εξουσίας. Η «Πορεία προς την Ρώμη» του Μουσολίνι (ο οποίος προτίμησε να πάρει το τραίνο), δεν ήταν ένα μέσον άσκησης πιέσεων στην νόμιμη κυβέρνηση, αλλά μάλλον ένα διαφημιστικό τέχνασμα. Το τελεσίγραφο που έστειλε στην κυβέρνηση στις 24 Οκτωβρίου, δεν εγκυμονούσε την απειλή εμφυλίου πολέμου: ήταν μια προειδοποίηση προς το καπιταλιστικό Κράτος (και το Κράτος την εξέλαβε ως τέτοια) ότι εφ' εξής το P.N.F. ήταν η πλέον ικανή δύναμη για να διασφα-λίσει την ενότητα του Κράτους. Το Κράτος υποτάχθηκε πολύ γρήγορα. Ο στρατιωτικός νόμος κηρύχθηκε μετά την αποτυχία της απόπειρας για συμβιβασμό η οποία ακυρώ-θηκε από τον βασιλιά, ο οποίος, εν συνεχεία, ζήτησε από τον Μουσολίνι να σχηματίσει την νέα κυβέρνηση (η οποία περιελάμβανε και φιλελεύθερους). Όλα τα κόμματα, εκτός από το P.C.I. και το P.S.I., συμφώνησαν με το P.N.F., ψηφίζοντας υπέρ του Μουσολίνι στο κοινοβούλιο. Η εξουσία του δικτάτορα επικυρώθηκε από την δημοκρατία. Το ίδιο σενάριο επαναλήφθηκε στην Γερμανία. Ο Χίτλερ ορίστηκε Καγκελάριος από τον Πρόεδρο Χίντενμπουργκ (είχε εκλεγεί το 1932 με την υποστήριξη των σοσιαλιστών οι οποίοι είχαν δει στο πρόσωπο του ένα ...ανάχωμα κατά του Χίτλερ), ενώ οι ναζιστές ήταν μια μειοψηφική ομάδα στην πρώτη κυβέρνηση του Χίτλερ. Μετά από κάποιους δισταγμούς, το κεφάλαιο υποστήριξε τον Χίτλερ εφ' όσον

<34

είδε σε αυτόν την πολιτική δύναμη που χρειαζόταν για να ενοποιηθεί το Κράτος και, κατ' επέκταση, η κοινωνία. (Το ότι το κεφάλαιο δεν προέβλεψε κάποιες συνακόλουθες μορφές του ναζιστικού Κράτους είναι ένα δευτερεύον ζήτημα.)

Και στις δύο χώρες, το «εργατικό κίνημα» κάθε άλλο παρά συνετρίβη από τον φασισμό. Οι οργανώσεις του, εντελώς ανεξάρτητες από το προλεταριακό κοινωνικό κίνημα, λειτούργησαν απλώς για να συντηρήσουν την θεσμική τους ύπαρξη, ενώ ήταν έτοιμες να αποδεχθούν οποιοδήποτε πολιτικό καθεστώς της Δεξιάς ή της Αριστε-ράς θα τις ανεχόταν. Το ισπανικό P.S.O.E. και η εργατική του ομοσπονδία (U.G.T.) συνεργάσθηκαν κατά την περίοδο 1923-1930 με την δικτατορία του Πρίμο ντε Ριβέρα. Το 1932, οι γερμανικές σοσιαλιστικές εργατικές ενώσεις, διά στόματος των ηγετών τους, διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους από όλα τα πολιτικά κόμματα και την αδιαφορία τους για την μορφή του Κράτους, και προσπά-θησαν να φθάσουν σε μια αμοιβαία κατανόηση με τον Σλάϊχερ (τον ατυχή προκάτοχο του Χίτλερ) και, εν συνε-χεία, με τον Χίτλερ, ο οποίος τις έπεισε ότι ο εθνικοσοσια-λισμός θα τούς επέτρεπε να συνεχίσουν να υπάρχουν. Μετά από αυτό, οι Γερμανοί συνδικαλιστές εξαφανίσθη-καν πίσω από τις σβάστικες, την ίδια εποχή που η Πρωτο-μαγιά του 1933, μετατράπηκε σε «Γιορτή των Γερμανών Εργατών». Οι ναζί προχώρησαν στον εγκλεισμό των συν-δικαλιστών ηγετών σε φυλακές και στρατόπεδα, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα οι επιβιώσαντες να αποκτήσουν την φήμη των ανυποχώρητων «αντιφασιστών» από την πρώτη κιόλας στιγμή.

35>

Στην Ιταλία, οι συνδικαλιστές ηγέτες ήθελαν να πετύ-χουν μια συμφωνία αμοιβαίας ανοχής με τους φασίστες. Στα τέλη του 1922 και στις αρχές του 1923 ήρθαν σε επαφή με το P.N.F. Λίγο πριν την κατάληψη της εξουσίας από τον Μουσολίνι, διακήρυσσαν:

«Στην παρούσα στιγμή κατά την οποία τα πολιτικά πάθη είναι οξυμένα και δύο δυνάμεις ξένες προς το συνδι-καλιστικό κίνημα (το P.C.I. και τ.ο P.N.F.) συναγωνίζονται σκληρά για την εξουσία, η C.G.L. αισθάνεται ως καθήκον της να προειδοποιήσει τους εργάτες για την παρέμβαση κομμάτων ή πολιτικών ομάδων οι οποίες επιδιώκουν να εμπλέξουν το προλεταριάτο σε έναν αγώνα από τον οποίο πρέπει να μείνει μακριά, αν δεν θέλει να χάσει την ανε-ξαρτησία του».

Από την άλλη μεριά, στην Αυστρία, τον Φεβρουάριο του 1934, υπήρξε ένοπλη αντίσταση της αριστερής πτέρυ-γας του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος εναντίον των δυνάμεων ενός Κράτους το οποίο αποδεικνυόταν όλο και πιό δικτατορικό και συμβιβαστικό απέναντι στους φασί-στες. Αυτός ο αγώνας δεν είχε επαναστατικό χαρακτήρα, αλλά ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος ότι στην ουσία δεν είχαν υπάρξει οδομαχίες στην Αυστρία μετά το 1918. Οι πλέον μαχητικοί προλετάριοι (αν και δεν ήταν κομμουνι-στές) δεν χτυπήθηκαν και παρέμειναν στους κόλπους της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία διατήρησε έτσι κάποιες επα-ναστατικές τάσεις. Φυσικά, αυτή η αντίσταση ξέσπασε αυθόρμητα και δεν κατάφερε να συντονισθεί.

Η επαναστατική κριτική αυτών των γεγονότων δεν καταλήγει σε ένα συμπέρασμα τού τύπου «ή όλα ή τίποτα», σαν να επέμενε κανείς να μάχεται μόνο υπέρ «της

<36

επανάστασης» και μόνο με το μέρος των πλέον καθαρόαι-μων και σκληρών κομμουνιστών. Αν είναι αδύνατον να γίνει η επανάσταση, μάς λένε, θα πρέπει κανείς να αγωνί-ζεται για μεταρρυθμίσεις· ένας σωστά καθοδηγημένος αγώνας για μεταρρυθμίσεις προετοιμάζει τον δρόμο της επανάστασης: εκείνος που μπορεί να κάνει περισσότερα μπορεί να κάνει και λιγότερα, αλλά εκείνος που δεν μπο-ρεί να κάνει λιγότερα, δεν μπορεί να κάνει και περισσό-τερα· εκείνος που δεν ξέρει να υπερασπίσει τον εαυτό του, δεν θα ξέρει πώς να επιτεθεί κ.λπ. Όλες αυτές οι γενικότη-τες δεν συλλαμβάνουν την ουσία. Η πολεμική ανάμεσα στους μαρξιστές, μετά την Β' Διεθνή, δεν αφορά την ανα-γκαιότητα ή το ανούσιο της συμμετοχής των κομμουνι-στών σε αγώνες για μεταρρυθμίσεις, οι οποίοι αποτελούν άλλωστε μια πραγματικότητα. Είναι θέμα γνώσης τού αν ένας δεδομένος αγώνας θέτει τους εργάτες υπό τον έλεγχο (άμεσο ή έμμεσο) του κεφαλαίου και ιδίως του Κράτους, και τού ποιά θέση πρέπει να υιοθετήσουν εν προκειμένω οι εργάτες. Για έναν επαναστάτη, ένας «αγώνας» (όρος προσφιλής στους αριστερούς) δεν έχει καθ' εαυτός καμία αξία- οι βιαιότερες ενέργειες έχουν συχνά ως κατάληξη την σύσταση εργατικών ενώσεων και κομμάτων τα οποία, εν συνεχεία, αποδεικνύονται εχθροί του κομμουνισμού. Κάθε αγώνας -ανεξαρτήτως τού πόσο αυθόρμητος ή ενερ-γητικός ήταν στην αρχή- ο οποίος κάνει τους εργάτες να εξαρτώνται από το καπιταλιστικό Κράτος, δεν μπορεί παρά να επιτελεί μια αντεπαναστατική λειτουργία. Ο αντιφασιστικός αγώνας, ο οποίος ισχυρίζεται ότι επιδιώκει το μικρότερο κακό (καλύτερα να έχουμε καπιταλιστική δημοκρατία παρά καπιταλιστικό φασισμό), είναι σαν ν'

37>

αφήνει τον γάμο και να πηγαίνει για πουρνάρια. Επιπλέον, όταν θέτει κανείς τον εαυτό του υπό την διοίκηση ενός Κράτους, θα πρέπει να αποδεχθεί όλες τις συνέπειες, συμπεριλαμβανομένης της καταστολής που αυτό θα ασκήσει, αν χρειασθεί, εναντίον των εργατών και των επαναστατών που θέλουν να προχωρήσουν πέρα από τον αντιφασισμό.

Αντί να θεωρεί κανείς τον Μπορντίγκα και το P.C.I. του 1921-1922, υπεύθυνους για τον θρίαμβο του Μουσολίνι, θα τον συμβουλεύαμε καλύτερα να διερευνήσει την μόνιμη αδυναμία του αντιφασισμού, τού οποίου το παρελ-θόν είναι αναμφισβήτητα αρνητικό: πότε ο αντιφασισμός εμπόδισε, ή έστω ανέκοψε, την πορεία του ολοκληρωτι-σμού; Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος υποτίθεται ότι προστά-τευσε την ύπαρξη των δημοκρατικών Κρατών, όμως οι κοινοβουλευτικές δημοκρατίες αποτελούν σήμερα την εξαίρεση. Στις λεγόμενες σοσιαλιστικές χώρες, η εξαφά-νιση της παραδοσιακής αστικής τάξης και οι απαιτήσεις του κρατικού καπιταλισμού έχουν ως αποτέλεσμα δικτα-τορίες διόλου προτιμητέες από εκείνες των χωρών τού πρώην Άξονα. Υπάρχουν εκείνοι που έτρεφαν αυταπάτες για την Κίνα, όμως σιγά-σιγά οι διαθέσιμες πληροφορίες επιβεβαιώνουν τις μαρξιστικές αναλύσεις που έχουν ήδη δημοσιευθεί,8 και αποκαλύπτουν την ύπαρξη στρατοπέ-δων, την πραγματικότητα των οποίων εξακολουθούν να αρνούνται οι μαοϊκοί ...όπως ακριβώς οι σταλινικοί αρνούνται την ύπαρξη των σοβιετικών στρατοπέδων την τελευταία τριακονταετία. Η Αφρική, η Ασία και η Λατι-νική Αμερική ζουν υπό μονοκομματικά συστήματα ή υπό στρατιωτικές δικτατορίες. Μπροστά στα βραζιλιάνικα

<38

βασανιστήρια δεν μπορούμε παρά να φρικιούμε, αλλά και η Μεξικάνικη Δημοκρατία δεν δίστασε να ανοίξει πυρ εναντίον διαδηλωτών το 1968/ σκοτώνοντας 300 ανθρώ-πους. Οπωσδήποτε, η ήττα των δυνάμεων του Άξονα έφερε την ειρήνη αλλά ...μόνο για τους Ευρωπαίους, όχι για τα εκατομμύρια που έχουν πεθάνει έκτοτε σε συνεχείς πολέμους και χρόνιους λιμούς. Κοντολογίς, ο πόλεμος που θα τερμάτιζε όλους τους πολέμους και τον ολοκληρωτι-σμό, ήταν μια αποτυχία.

Η απάντηση των αντιφασιστών έρχεται αυτομάτως: φταίει ο αμερικάνικος ή ο ρώσικος ιμπεριαλισμός, ή και οι δύο· οπωσδήποτε, λένε οι πιό ριζοσπαστικοί, είναι αποτέ-λεσμα της επιβίωσης του καπιταλισμού και των συνακό-λουθων εγκλημάτων του. Σύμφωνοι. Το πρόβλημα όμως παραμένει. Πώς θα μπορούσε ένας υποκινημένος από καπιταλιστικά κράτη πόλεμος να έχει οποιοδήποτε άλλο αποτέλεσμα εκτός από την ισχυροποίηση του κεφαλαίου;

Οι αντιφασίστες (ιδίως οι «επαναστάτες») καταλήγουν στο αντίθετο ακριβώς συμπέρασμα, ζητώντας μια ανα-ζωογόνηση του αντιφασισμού, ο οποίος πρέπει να ριζο-σπαστικοποιείται διαρκώς, έτσι ώστε να αναπτυχθεί όσο το δυνατόν περισσότερο. Δεν παραλείπουν ποτέ να καταγ-γέλλουν τις φασιστικές «αναβιώσεις» ή «μεθόδους», ποτέ όμως δεν συνάγουν απ' αυτό την ανάγκη να καταστραφεί η ρίζα του κακού: το κεφάλαιο. Αντλούν μάλλον το αντί-θετο συμπέρασμα: ότι είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στον «γνήσιο» αντιφασισμό, να τον προλεταριοποιήσουμε, να συνεχίσουμε το έργο τού Σίσυφου που συνίσταται στον

' Σ.τ.μ. Βλ. I.S.-Πέρλμαν-κ.ά.: 1968: Η Χρονιά που συγκλόνισε τον Κόσμο. εκδ. Ελεύθερος Τύπος.

39>

εκδημοκρατισμό του καπιταλισμού. Μπορεί, λοιπόν, να μισεί κανείς τον φασισμό και να αγαπά τον ανθρωπισμό, τίποτε όμως-δεν θα αλλάξει την ουσία: 1. το καπιταλιστικό Κράτος (δηλαδή κάθε Κράτος) αναγκάζεται να εμφανίζεται ολοένα και πιό καταπιεστικό και ολοκλη-ρωτικό- 2. κάθε απόπειρα άσκησης πιέσεων σε αυτό, έτσι ώστε να στραφεί προς μια κατεύθυνση που να ευνοεί περισσότερο τους εργάτες ή τις «ελευθερίες», θα καταλή-ξει, στην καλύτερη περίπτωση, στο μηδέν, και στην χειρό-τερη (όπως συνήθως συμβαίνει), στην ενίσχυση τής ευρέως διαδεδομένης αυταπάτης ότι το Κράτος είναι ένας διαιτητής στην κοινωνία, μια λίγο-πολύ ουδέτερη δύναμη η οποία είναι υπεράνω τάξεων. Οι αριστεροί είναι αρκετά ικανοί να επαναλαμβάνουν ατελεύτητα την κλασική μαρ-ξιστική ανάλυση του Κράτους ως οργάνου της ταξικής κυριαρχίας, προτείνοντας ταυτοχρόνως την «χρησιμο-ποίηση» αυτού τού ίδιου Κράτους. Παρομοίως, οι αριστε-ροί μελετούν τα κείμενα του Μαρξ για την κατάργηση της μισθωτής εργασίας και της ανταλλαγής, και μετά κάνουν στροφή και περιγράφουν την επανάσταση ως έναν υπερ-εκδημοκρατισμό της μισθωτής εργασίας.

Υπάρχουν κι εκείνοι που προχωρούν ακόμη περισσό-τερο. Υιοθετούν ένα τμήμα της επαναστατικής θέσης, δηλώνοντας ότι, εφ' όσον το κεφάλαιο είναι συνώνυμο του «φασισμού», ο αγώνας για δημοκρατία κατά του φασισμού συνεπάγεται τον αγώνα κατά του ίδιου του κεφαλαίου. Αλλά, σε ποιό πεδίο αγωνίζονται; Το να αγω-νίζεσαι υπό την ηγεσία ενός ή και περισσοτέρων κρατών -επειδή έχουν και διατηρούν τον έλεγχο του αγώνα-σημαίνει να εξασφαλίζεις την ήττα στον αγώνα κατά του

<40

κεφαλαίου. Ο αγώνας για δημοκρατία δεν είναι ένα μονο-πάτι που επιτρέπει στους εργάτες να κάνουν την επανά-σταση χωρίς να το καταλάβουν. Το προλεταριάτο θα καταστρέψει τον ολοκληρωτισμό μόνο καταστρέφοντας την δημοκρατία και συγχρόνως όλες τις πολιτικές μορφές. Μέχρι τότε θα υπάρχει μια διαδοχή «φασιστικών» και «δημοκρατικών» συστημάτων στον χρόνο και τον χώρο-

δικτατορικά καθεστώτα που θα μετατρέπονται θέλοντας και μη σε δημοκρατικά και αντιστρόφως· δικτατορίες που θα συνυπάρχουν με δημοκρατίες, ο ένας τύπος θα χρησι-μεύει ως αντίθεση και αυτοδικαίωση του άλλου τύπου.

Συνεπώς, είναι παράλογο να λέμε ότι η δημοκρατία προσφέρει ένα κοινωνικό σύστημα που ευνοεί περισσό-τερο απ' ό,τι η δικτατορία την επαναστατική δράση, εφ' όσον η πρώτη στρέφεται άμεσα σε δικτατορικά μέσα όταν απειλείται από την επανάσταση, και μάλιστα πολύ περισ-σότερο όταν τα «εργατικά κόμματα» βρίσκονται στην εξουσία. Αν κανείς θα ήθελε να ασχοληθεί με τον αντιφα-σισμό έως τις έσχατες λογικές του συνέπειες, θα έπρεπε να μιμηθεί κάποιους αριστερούς φιλελεύθερους οι οποίοι μάς λένε: εφ' όσον το επαναστατικό κίνημα εξωθεί το κεφά-λαιο στην δικτατορία, ας απαρνηθούμε κάθε επανάσταση και ας αρκεσθούμε στο να προχωρήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο στον δρόμο της μεταρρύθμισης -στον βαθμό που δεν τρομάζουμε το κεφάλαιο. Όμως αυτή η σύνεση είναι καθ' εαυτή ουτοπική, διότι ο «εκφασισμός» τον οποίο προσπαθεί να αποφύγει, είναι ένα προϊόν όχι μόνο της επαναστατικής δράσης αλλά και της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Μπορούμε να συζητήσουμε για την καταλ-ληλότητα του χρόνου και τα πρακτικά αποτελέσματα της

41>

συμμετοχής των επαναστατών σε δημοκρατικά κινήματα μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, όμως αυτή η επιλογή αποκλείεται από την στιγμή που το κεφάλαιο επιτυγχάνει την απόλυτη κυριαρχία επί της κοινωνίας, διότι τότε, μόνο ένας τύπος πολιτικής είναι εφικτός: η δημοκρατία καθί-σταται μυθοποίηση και παγίδα για τους απερίσκεπτους. Κάθε φορά που οι προλετάριοι στηρίζονται στην δημο-κρατία ως όπλο εναντίον του κεφαλαίου, αυτή είτε ξεφεύ-γει από τον έλεγχο τους, είτε μετατρέπεται στο αντίθετο της... Οι επαναστάτες απορρίπτουν τον αντιφασισμό διότι δεν μπορεί κανείς να αγωνίζεται αποκλειστικά εναντίον μιάς πολιτικής μορφής, χωρίς να υποστηρίζει τις άλλες, κάτι που κάνει ο αντιφασισμός. Ακριβολογώντας, η πλάνη του αντιφασισμού δεν βρίσκεται στο ότι αγωνίζεται κατά του φασισμού, αλλά στο ότι δίνει προτεραιότητα σε αυτόν του αγώνα, γεγονός που τον καθιστά αναποτελεσματικό. Οι επαναστάτες δεν απορρίπτουν τον αντιφασισμό επειδή δεν «κάνει την επανάσταση», αλλά επειδή είναι ανίσχυρος να σταματήσει τον ολοκληρωτισμό και επειδή ενισχύει, εκουσίως ή όχι, το κεφάλαιο και το Κράτος.

Όχι μόνο η δημοκρατία παραδίδεται συνεχώς στον φασισμό, ουσιαστικά αμαχητί, αλλά και ο ίδιος ο φασι-σμός αναγεννά την δημοκρατία, όπως απαιτεί η κατά-σταση των κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων. Λόγου χάριν η Ιταλία, το 1943, υποχρεώθηκε να προσχωρήσει στο στρα-τόπεδο των νικητών, κι έτσι ο ηγέτης της, ο «δικτάτωρ» Μουσολίνι, βρέθηκε να μειοψηφεί στο Μεγάλο Φασιστικό Συμβούλιο, υποτασσόμενος στην δημοκρατική ετυμηγορία αυτού του οργάνου. Ένας από τους ανώτατους φασίστες αξιωματούχους, ο Στρατάρχης Μπαντόλιο, κάλεσε την

<42

δημοκρατική αντιπολίτευση και σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού. Ο Μουσολίνι συνελήφθη. Αυτό είναι γνω-στό στην Ιταλία ως η «Επανάσταση της 25ης Αυγούστου 1943». Οι δημοκράτες δίστασαν, αλλά οι πιέσεις των Ρώσων και του P.C.I. τούς ανάγκασαν να δεχθούν τον Απρίλιο του 1944 μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας, με επικεφαλής τον Μπαντόλιο, στην οποία συμμετείχαν ο Τολιάτι και ο Μπενεντέτο Κρότσε. Τον Ιούνιο του 1944, ο σοσιαλιστής Μπονόμι σχημάτισε κυβέρνηση, από την οποία αποκλείσθηκαν οι φασίστες. Αυτή καθιέρωσε το τριμερές σχήμα (P.C.I.-P.S.I.-Χριστιανοδημοκρατία), το οποίο κυριάρχησε τα πρώτα χρόνια της μεταπολεμικής περιόδου. Έτσι βλέπουμε μια μετάβαση επιθυμητή στους φασίστες και εν μέρει ενορχηστρωμένη από αυτούς. Με τον ίδιο τρόπο που η δημοκρατία αντιλήφθηκε το 1922 ότι το καλύτερο μέσον διατήρησης του Κράτους ήταν να το εμπιστευθεί στην δικτατορία του φασιστικού κόμματος, έτσι και ο φασισμός αντιλήφθηκε το 1943 ότι ο μόνος τρόπος προστασίας της ακεραιότητας του έθνους και της συνέχειας του Κράτους ήταν να παραδώσει το τελευταίο στον έλεγχο των δημοκρατικών κομμάτων. Η δημοκρατία μεταμορφώνεται σε φασισμό και αντιστρόφως, αναλόγως των περιστάσεων: αυτό συνεπάγεται μια διαδοχή ή έναν συνδυασμό πολιτικών μορφών που διασφαλίζουν την δια-τήρηση του Κράτους ως εγγυητή του καπιταλισμού. Ας σημειωθεί ότι η «επιστροφή» στην δημοκρατία απέχει πολύ από το να γεννά την ανανέωση της ταξικής πάλης. Πράγματι, τα εργατικά κόμματα που έρχονται στην εξου-σία είναι τα πρώτα που αγωνίζονται εν ονόματι του εθνι-κού κεφαλαίου. Επομένως, οι υλικές θυσίες και η απάρ-

43>

νηση της ταξικής πάλης, που δικαιολογούνται από την ανάγκη «πρώτα να ηττηθεί ο φασισμός», επιβλήθηκαν μετά την ήττα του Άξονα, στο όνομα πάντοτε του ιδανικού της Αντίστασης. Τόσο η φασιστική ιδεολογία όσο και η αντιφασιστική προσαρμόζονται και στα άμεσα αλλά και στα θεμελιώδη συμφέροντα του κεφαλαίου, αναλόγως των περιστάσεων.

Ευθύς εξ αρχής, όποτε και αν υψώθηκε η κραυγή «ο φασισμός δεν θα περάσει», όχι μόνο πέρασε πάντα, αλλά και με τέτοιο τραγελαφικό τρόπο, ώστε τα όρια μεταξύ φασισμού και αντιφασισμού να μετακινούνται διαρκώς. Λόγου χάριν, η γαλλική Αριστερά κατήγγειλε τον «φασι-στικό» κίνδυνο μετά την 13η Μαΐου 1958, όμως ο γενικός γραμματέας τής S.F.I.O. συνεργάσθηκε στην κατάρτιση του Συντάγματος της Ε' Δημοκρατίας.

Η Πορτογαλία και η Ελλάδα προσέφεραν νέα παρα-δείγματα τής αυτομεταμόρφωσης των δικτατοριών σε δημοκρατίες. Υπό το σοκ εξωτερικών περιστάσεων (το αποικιακό ζήτημα για την Πορτογαλία, το Κυπριακό για την Ελλάδα), ένα τμήμα του στρατού προτίμησε να εγκαταλείψει το καθεστώς προκειμένου να σώσει το Κράτος· όταν οι «φασίστες» επιζητούν την εξουσία, οι δημοκράτες σκέπτονται κι ενεργούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Το σημερινό Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας εκφράζει ακριβώς αυτήν την άποψη (μένει να δούμε αν το ισπανικό κεφάλαιο θέλει και χρειάζεται το P.C.Ε.):

«Η ισπανική κοινωνία επιθυμεί να μετασχηματισθούν τα πάντα με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλισθεί η ομαλή λειτουργία του Κράτους, χωρίς κλυδωνισμούς ή κοινωνι-

<44

κές εκρήξεις. Η συνέχεια του Κράτους απαιτεί την ασυνέ-χεια του καθεστώτος».

Υπάρχει μια μετάβαση από την μια μορφή στην άλλη, μια μετάβαση από την οποία αποκλείεται το προλεταριάτο και επί της οποίας αυτό δεν ασκεί κανέναν έλεγχο. Αν το προλεταριάτο προσπαθήσει να επέμβει, καταλήγει να ενσωματωθεί στο Κράτος, ενώ οι συνακόλουθοι αγώνες του γίνονται όλο και πιό δύσκολοι, όπως δείχνει ξεκάθαρα η περίπτωση της Πορτογαλίας.

Χιλή

Το παράδειγμα της Χιλής είναι ίσως εκείνο που συνέ-βαλε περισσότερο στην αναζωογόνηση της ψευδούς αντί-θεσης δημοκρατία/φασισμός. Αυτή η περίπτωση απεικονί-ζει τέλεια τον μηχανισμό του θριάμβου της δικτατορίας, ο οποίος συνεπάγεται εν προκειμένω την τριπλή ήττα του προλεταριάτου.

Σύγχρονο με τα γεγονότα στην Ευρώπη, το Λαϊκό Μέτωπο της Χιλής της δεκαετίας του 1930, είχε ήδη ορί-σει ως εχθρό του την «ολιγαρχία». Ο αγώνας εναντίον του ολιγαρχικού ελέγχου επί της νομοθεσίας, που παρουσιά-σθηκε ως ο στραγγαλισμός των πλέον συντηρητικών δυνάμεων, διευκόλυνε την εξέλιξη προς ένα συγκεντρωτι-κότερο προεδρικό σύστημα με ενισχυμένη την εξουσία του Κράτους, ικανό να προωθήσει μεταρρυθμίσεις, δηλαδή την βιομηχανική ανάπτυξη. Το Λαϊκό Μέτωπο (το οποίο υπήρχε ουσιαστικά από το 1936 έως το 1940) αντιστοι-χούσε στην σύμπτωση της ανόδου της μεσαίας τάξης των πόλεων (αστική τάξη και χαρτογιακάδες) και των αγώνων

45>

της εργατικής τάξης. Η εργατική τάξη ήταν οργανωμένη από την σοσιαλιστική εργατική ομοσπονδία (που είχε αποδεκατιστεί από την καταστολή), από την αναρχοσυνδι-καλιστική C.G.T., μάλλον αδύναμη και επηρεασμένη από την I.W.W. (20-30.000 μέλη σε ένα σύνολο 200.000 συν-δικαλισμένων εργατών), και, κυρίως, από την ομοσπονδία που τελούσε υπό την επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμ-ματος. Την δεκαετία του 1920, τα συνδικάτα των χαρτο-γιακάδων οργάνωσαν εξίσου άγριες απεργίες με εκείνες των βιομηχανικών εργατών, με εξαίρεση τούς δύο προμα-χώνες της εργατικής ταξικής αγωνιστικότητας: την βιομη-χανία νιτρικού άλατος (αργότερα χαλκού) και εκείνη του άνθρακα. Αν και επέμενε στην αγροτική μεταρρύθμιση, ο συνασπισμός σοσιαλιστών-σταλινικών-ριζοσπαστών δεν κατόρθωσε να την επιβάλει στην ολιγαρχία. Ο συνασπι-σμός δεν έκανε και πολλά για την ανάκτηση του πλούτου που είχε χαθεί από την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων (κυρίως του νιτρικού άλατος) από τους ξένους, όμως πραγματοποίησε ένα άλμα στην βιομηχανική παραγωγή που όμοιό του ποτέ δεν είχε γνωρίσει η Χιλή στο παρελ-θόν, ή, ακόμη, από τότε έως σήμερα. Μέσω θεσμών παρό-μοιων με εκείνους του New Deal,' το Κράτος εξασφάλισε την μερίδα του λέοντος στις επενδύσεις και καθιέρωσε μια κρατικοκαπιταλιστική δομή, επικεντρώνοντας στην βαριά βιομηχανία και την ενέργεια. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου, η βιομηχανική παραγωγή αυξανόταν κατά 10% ετησίως, κατά 4% ετησίως από αυτήν την περίοδο έως το

' Σ.τ.μ. Πολιτική οικονομικής και κοινωνικής μεταρρύθμισης, η οποία εφαρμόσθηκε στις Η.Π.Α. κατά την περίοδο 1933-40, επί προεδρίας Φρανκλίνου Ρούσβελτ.

<46

1960, και κατά 1-2% ετησίως κατά την δεκαετία του 1960. Μια επανενοποίηση των σοσιαλιστικών και σταλινικών εργατικών ομοσπονδιών πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 1936, αποδυναμώνοντας ακόμη περισσότερο την C.G.T.· το Λαϊκό Μέτωπο εξαφάνισε κάθε τι αληθινά ανατρε-πτικό. Ως συνασπισμός, αυτό το καθεστώς διήρκεσε μέχρι το 1940, οπότε αποχώρησε το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Όμως το καθεστώς μπόρεσε να επιβιώσει μέχρι το 1947, υπο-στηριζόμενο από τους Ριζοσπάστες και το Κομμουνιστικό Κόμμα, καθώς επίσης και περιστασιακά από την φασι-στική Φάλαγγα (ο δεξιός πρόγονος της χιλιανής Χριστια-νοδημοκρατίας και το κόμμα από το οποίο προήλθε ο χριστιανοδημοκράτης ηγέτης Εντουάρντο Φρέϋ9). Το Κομμουνιστικό Κόμμα υποστήριζε το καθεστώς μέχρι το 1947, οπότε τέθηκε εκτός νόμου από τους Ριζοσπάστδς.

Όπως μάς λένε συνεχώς οι αριστεροί, τα Λαϊκά Μέτωπα είναι επίσης προϊόντα του αγώνα της εργατικής τάξης, ενός αγώνα όμως, ο οποίος παραμένει εντός των πλαισίων του καπιταλισμού και ωθεί το κεφάλαιο να εκσυγχρονισθεί. Μετά το 197.0, η Unidad Popular έθεσε ως στόχο την αναζωογόνηση του χιλιανού εθνικού κεφα-λαίου (το οποίο το P.D.C. δεν ήξερε πώς να προστατεύσει κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1960), ενώ ενσωμά-τωνε τους εργάτες. Τελικώς, το προλεταριάτο της Χιλής ηττήθηκε τρεις φορές. Πρώτον, εγκαταλείποντας τους οικονομικούς αγώνες του για να στρατευθεί υπό την σημαία των δυνάμεων της Αριστεράς, αποδεχόμενο το νέο Κράτος επειδή υποστηριζόταν από τις «εργατικές» οργα-νώσεις. Το 1971, ο Αλλιέντε έδωσε την παρακάτω απά-ντηση στο εξής ερώτημα:

47>

«Πιστεύετε ότι είναι δυνατόν να αποφύγετε την δικτα-τορία του προλεταριάτου;»

«Το πιστεύω. Γι' αυτόν τον σκοπό εργαζόμαστε».10

Δεύτερον, υφιστάμενο καταστολή στα χέρια των στρα-τιωτικών μετά το πραξικόπημα, εν αντιθέσει προς τα λεγόμενα του αριστερού Τύπου περί «ένοπλης αντίστα-σης». Οι προλετάριοι είχαν αφοπλισθεί υλικά και ιδεολο-γικά από την Κυβέρνηση Αλλιέντε. Η τελευταία είχε υπο-χρεώσει τους εργάτες να παραδώσουν τα όπλα τους σε αναρίθμητες περιπτώσεις. Η ίδια είχε εγκαινιάσει την μετάβαση προς μια στρατιωτική κυβέρνηση, διορίζοντας ως υπουργό Εσωτερικών έναν στρατηγό. Θέτοντας εαυ-τούς υπό την προστασία του δημοκρατικού Κράτους, το οποίο ήταν εγγενώς ανίκανο να αποφύγει τον ολοκληρω-τισμό (διότι το Κράτος είναι προ πάντων υπέρ του Κράτους -δημοκρατικού ή δικτατορικού- και μετά υπέρ της δημο-κρατίας ή της δικτατορίας), οι προλετάριοι αυτοκαταδικά-σθηκαν εκ των προτέρων σε παράλυση μπροστά σε ένα πραξικόπημα της Δεξιάς. Μια σημαντική συμφωνία μεταξύ U.P. και P.D.C. ανέφερε:

«Επιθυμούμε η αστυνομία και οι ένοπλες δυνάμεις να συνεχίσουν να εγγυώνται την δημοκρατική μας τάξη, κάτι που συνεπάγεται τον σεβασμό προς αυτήν την οργανω-μένη και ιεραρχική δομή του στρατού και της αστυνο-μίας».

Ωστόσο, η πλέον επονείδιστη ήττα απ' όλες ήταν η τρίτη. Εδώ είμαστε υποχρεωμένοι νά απονείμουμε στην διεθνή άκρα Αριστερά το μετάλλιο που τής αξίζει. Αφού υποστήριξαν το καπιταλιστικό Κράτος προκειμένου να το

<48

εξωθήσουν να προχωρήσει περισσότερο, η Αριστερά και η άκρα Αριστερά παρίσταναν τους προφήτες λέγοντας:

«Σας είχαμε προειδοποιήσει: το Κράτος είναι η κατα-σταλτική δύναμη του κεφαλαίου». Οι ίδιοι άνθρωποι που έξι μήνες πριν έδιναν έμφαση στην είσοδο ριζοσπαστικών στοιχείων στον στρατό ή στην διείσδυση των επαναστα-τών σε ολόκληρη την πολιτική και κοινωνική ζωή, επανα-λάμβαναν τώρα ότι ο στρατός παρέμενε «στρατός της αστικής τάξης» και ότι αυτοί το ήξεραν εξ αρχής...

Προφανώς, επιδιώκοντας αρχικά να δικαιολογήσουν την αδικαιολόγητη αποτυχία τους, εκμεταλλεύθηκαν την συγκίνηση και το σοκ που προκάλεσε το πραξικ07τημα, προκειμένου να καταπνίξουν το εγχείρημα κάποιων προ-λετάριων (στην Χιλή και αλλού) να αντλήσουν διδάγματα από αυτά τα γεγονότα. Αντί να δείξουν τι έκανε και τι δεν μπόρεσε να κάνει η U.P., αυτοί οι αριστεριστές αναβίωσαν την ίδια παλιά πολιτική, προσδίδοντάς της μια αριστερή χροιά. Η φωτογραφία του Αλλιέντε που κρατά σφιχτά ένα αυτόματο όπλο κατά την διάρκεια του πραξικοπήματος, έγινε το σύμβολο της αριστερής δημοκρατίας, η οποία αποφάσισε τελικώς να πολεμήσει εναντίον του φασισμού. Οι ψηφοφορίες είναι καλές, δεν είναι όμως αρκετές, τα όπλα είναι επίσης απαραίτητα -αυτό είναι το δίδαγμα που αντλεί η Αριστερά από την Χιλή. Ο ίδιος ο θάνατος του Αλλιέντε, επαρκής «φυσική» απόδειξη της αποτυχίας της δημοκρατίας, μετατρέπεται σε απόδειξη της θέλησής του για αγώνα.

«Τώρα, αν στην πράξη τα ενδιαφέροντά τους αποδει-κνύονται άνευ ενδιαφέροντος και η ικανότητά τους ανικα-νότητα, τότε είτε το σφάλμα βρίσκεται στους κακοήθεις

49>

σοφιστές που διαιρούν τον αδιαίρετο λαό σε διαφορετικά εχθρικά στρατόπεδα, είτε ο στρατός ήταν υπερβολικά αποκτηνωμένος και τυφλωμένος για να αντιληφθεί ότι οι αγνοί σκοποί της δημοκρατίας είναι οι καλύτεροι γι' αυτόν... Σε κάθε περίπτωση, ο δημοκράτης βγαίνει από την πλέον επονείδιστη ήττα, τόσο αγνός όσο αθώος ήταν όταν ενεπλάκη σε όλα αυτά.» (Μαρξ)"

Όσο για την διερεύνηση της φύσης της U.P., του περιε-χομένου αυτού του περίφημου αγώνα (με ψηφοφορίες την μια μέρα και με σφαίρες την άλλη'), κοντολογίς, της (ρύσης του καπιταλισμού, του κομμουνισμού και του Κρά-τους, αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα, μια πολυτέλεια την οποία δεν διαθέτει κανείς όταν «ο φασισμός επιτίθεται». Θα μπορούσε επίσης να ρωτήσει κανείς γιατί υπήρξε πενι-χρή η χρηματοδότηση των βιομηχανικών «ζωνών». Τώρα όμως ήρθε η στιγμή να βάλουμε τα πράγματα στην θέση τους: η ήττα ενώνει τους αντιφασίστες πολύ πιό σίγουρα απ' ό,τι η νίκη. Αντιστρόφως, εξετάζοντας την κατάσταση στην Πορτογαλία, πρέπει κανείς να αποφεύγει κάθε κρι-τική υπό το πρόσχημα ότι δεν πρέπει να κάνει τίποτε που να παρεμποδίζει το «κίνημα». Στην πραγματικότητα, μια από τις πρώτες διακηρύξεις των Πορτογάλων τροτσκιστών μετά την 25η Απριλίου 1974, ήταν να καταγγείλουν τους «υπεραριστερούς» οι οποίοι δεν ήθελαν να παίξουν το παιχνίδι της δημοκρατίας.

Κοντολογίς, η διεθνής άκρα Αριστερά ενώθηκε για να παρεμποδίσει την αποκωδικοποίηση των γεγονότων στην Χιλή, προκειμένου να αποσπάσει ακόμη περισσότερο από

' Σ.τ.μ. Αμετάφραστο λογοπαίγνιο με τις αγγλικές λέξεις: bullet=a<paipa και 0αΙΙοί=ψήφος, ψηφοδέλτιο.

<50

την κομμουνιστική προοπτική τους προλετάριους. Έτσι, λοιπόν, η Αριστερά προετοιμάζει την επιστροφή της δημοκρατίας στην Χιλή την ημέρα που το κεφάλαιο θα την χρειασθεί και πάλι.

Πορτογαλία

Αν και δεν παύει να επηρεάζεται από τις νέες εξελίξεις, η Πορτογαλία αποτελεί έναν άλυτο γρίφο μόνο για εκεί-νους (που είναι και οι περισσότεροι) οι οποίοι αγνοούν τι είναι μια επανάσταση. Ακόμη και οι ειλικρινείς αλλά συγ-χυσμένοι επαναστάτες, στέκονται αμήχανοι μπροστά στην κατάρρευση ενός κινήματος που τόσο σπουδαίο τούς είχε φανεί λίγους μήνες νωρίτερα. Αυτή η έλλειψη κατανόησης οφείλεται σε μία σύγχυση. Η Πορτογαλία απεικονίζει τι είναι ικανό να κάνει το προλεταριάτο, δείχνοντας για μια ακόμη φορά ότι το κεφάλαιο πρέπει να το λάβει σοβαρά υπ' όψιν. Η προλεταριακή δράση μπορεί να μην είναι η κινητήρια δύναμη της Ιστορίας, όμως, στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο, συνιστά τον ακρογωνιαίο λίθο της εξέλιξης κάθε σύγχρονης καπιταλιστικής χώρας. Εν πάση περιπτώσει, αυτή η έκρηξη στο ιστορικό προσκήνιο δεν είναι αυτομάτως συνώνυμη της επαναστατικής προόδου. Η θεωρητική ανάμειξη αυτών των δύο σημαίνει το να συγχέεις την επανάσταση με το αντίθετο της. Το να μιλά κανείς για την «Πορτογαλική Επανάσταση», είναι σαν να συγχέει την επανάσταση με την αναδιοργάνωση του κεφα-λαίου. Όσο το προλεταριάτο παραμένει εντός των οικονο-μικών και πολιτικών ορίων του καπιταλισμού, όχι μόνο η βάση τής κοινωνίας παραμένει αναλλοίωτη, αλλά ακόμη

51>

και οι μεταρρυθμίσεις που έχουν επιτευχθεί (πολιτικές ελευθερίες και οικονομικά αιτήματα), είναι μοιραίο να έχουν μια εφήμερη ύπαρξη. Ο,τιδήποτε παραχωρεί το κεφάλαιο υπό την πίεση της εργατικής τάξης, μπορεί να το πάρει πίσω, εν όλω ή εν μέρει, μόλις η πίεση χαλαρώσει: όποιο κίνημα περιορίζεται στο να ασκεί πιέσεις στον καπι-ταλισμό, υπογράφει την καταδίκη του. Όσο οι προλετάριοι δρουν κατ' αυτόν τον τρόπο, απλώς χτυπούν το κεφάλι τους στον τοίχο.

Η πορτογαλική δικτατορία είχε πάψει να είναι η κατάλ-ληλη μορφή για την ανάπτυξη του εθνικού κεφαλαίου, όπως αποδεικνύει η ανικανότητά της να επιλύσει το αποι-κιακό ζήτημα. Αντί να πλουτίζουν την μητρόπολη, οι αποικίες την αποσταθεροποίησαν. Ευτυχώς, έτοιμος να πολεμήσει τον «φασισμό» ήταν... ο στρατός. Όντας η μόνη οργανωμένη δύναμη της χώρας, μόνο ο στρατός μπορούσε να επιφέρει αλλαγές· όσο για την επιτυχή πραγματοποίηση τους, αυτό είναι μια άλλη ιστορία. Ενεργώντας κατά συνήθεια, τυφλωμένες από τον ρόλο και τις αξιώσεις τους για εξουσία εντός των πλαισίων του κεφαλαίου, η Αρι-στερά και η άκρα Αριστερά ανακάλυψαν μια εντυπωσιακή ανατροπή στον στρατό. Ενώ στο παρελθόν δεν θεωρούσαν τους αξιωματικούς παρά αποικιοκράτες βασανιστές, τώρα ανακάλυψαν έναν Λαϊκό Στρατό. Με την βοήθεια της κοι-νωνιολογίας, έδειξαν την λαϊκή προέλευση και τις βλέψεις των στρατιωτικών ηγετών οι οποίες υποτίθεται ότι τους έκαναν να κλίνουν προς τον σοσιαλισμό. Εκείνο που έμενε ήταν να καλλιεργήσουν τις καλές προθέσεις αυτών των αξιωματικών, οι οποίοι, όπως μας έλεγαν, το μόνο που ζητούσαν ήταν να φωτισθούν από τους «μαρξιστές». Ολό-

<52

κλήρος ο κόσμος, από το P.S. έως τους πλέον ακραίους αριστερούς, συνωμοτούσε για να αποκρύψει το απλό γεγονός ότι το καπιταλιστικό Κράτος δεν είχε εξαφανισθεί και ότι ο στρατός παρέμενε το βασικό όργανο του.

Επειδή λοιπόν κάποιες ρωγμές στον κρατικό μηχανισμό πρόσφεραν την δυνατότητα πρόσβασης στους αγωνιστές της εργατικής τάξης, μάς έλεγαν ότι το Κράτος έχει αλλά-ξει λειτουργία. Επειδή χρησιμοποιούσε μια λαϊκίστικη γλώσσα, θεωρούσαν πως ο στρατός ήταν με το μέρος των εργατών. Επειδή επικρατούσε μια σχετική ελευθερία του λόγου, έκριναν ότι η «εργατική δημοκρατία» (το θεμέλιο του σοσιαλισμού, όπως όλοι γνωρίζουν) είχε εδραιωθεί γερά. Οπωσδήποτε, υπήρξε μια σειρά προειδοποιητικών σημάτων και αλλαγών, όσον αφορά την εξουσία, με τα οποία το Κράτος φανέρωνε τον παλιό εαυτό του. Για μια ακόμη φορά, η Αριστερά και η άκρα Αριστερά κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ήταν απαραίτητο να ασκήσουν ακόμη μεγαλύτερες πιέσεις στο Κράτος, χωρίς όμως να του επι-τεθούν, φοβούμενες μήπως πέσει στα χέρια της «Δεξιάς». Εν τούτοις, πραγματοποίησαν ακριβώς το πρόγραμμα της Δεξιάς, προσθέτοντας όμως κάτι για το οποίο η Δεξιά είναι γενικώς ανίκανη: την ενσωμάτωση των μαζών. Το άνοιγμα του Κράτους σε επιρροές της «Αριστεράς» σημαίνει μάλλον την ενίσχυσή του παρά τον μαρασμό του. Η Αριστερά έθεσε την λαϊκή ιδεολογία και τον ενθουσια-σμό των εργατών στην υπηρεσία της οικοδόμησης του πορτογαλικού εθνικού καπιταλισμού.

Η συμμαχία ανάμεσα στην Αριστερά και τον στρατό ήταν επισφαλής. Η Αριστερά προσέφερε τις μάζες, ο στρατός την σταθερότητα την οποία εγγυάτο η απειλή των

53>

όπλων του. Ήταν απαραίτητο το P.C.P. και το P.S. να ελέγχουν τις μάζες προσεκτικά. Για να γίνει αυτό, έπρεπε να παραχωρήσουν υλικά πλεονεκτήματα, κάτι πολύ επι-κίνδυνο για έναν αδύναμο καπιταλισμό -εξ ου και οι αντι-φάσεις και οι διαδοχικές πολιτικές αναδιευθετήσεις. Οι «εργατικές» οργανώσεις είναι ικανές να εξουσιάζουν τους εργάτες, όχι όμως και να προσφέρουν στο κεφάλαιο τα κέρδη που απαιτεί. Επομένως, ήταν αναγκαίο να επιλύ-σουν την αντίφαση και να επαναφέρουν την πειθαρχία. Η υποτιθέμενη επανάσταση είχε χρησιμεύσει στο να εκτο-νώσει τους πλέον αδιάλλακτους, να αποθαρρύνει τους άλλους και να απομονώσει -στην πραγματικότητα, να καταστείλει- τους επαναστάτες. Εν συνεχεία, το Κράτος επενέβη ωμά, δείχνοντας πειστικά ότι ποτέ δεν είχε εξα-φανισθεί. Εκείνοι που επιχείρησαν να κατακτήσουν το Κράτος εκ των έσω, το μόνο που πέτυχαν ήταν να το δια-τηρήσουν την κρίσιμη στιγμή. Ένα επαναστατικό κίνημα δεν είναι εφικτό στην Πορτογαλία, αλλά εξαρτάται από ένα ευρύτερο πλαίσιο και, πάντως, θα είναι εφικτό μόνον επί διαφορετικών βάσεων από εκείνες του καπιταλιστικο-δημοκρατικού κινήματος του Απριλίου του 1974.

Ο αγώνας των εργατών, ακόμη και με ρεφορμιστικούς στόχους, δημιουργεί προβλήματα στο κεφάλαιο, και, επι-πλέον, αποτελεί την αναγκαία εμπειρία προκειμένου να προετοιμασθεί το προλεταριάτο για την επανάσταση. Ο αγώνας προετοιμάζει το μέλλον: όμως αυτή η προετοιμα-σία μπορεί να οδηγήσει σε δύο κατευθύνσεις -τίποτε δεν είναι αυτόματο- μπορεί με την ίδια ευκολία να καταπνίξει ή να ενισχύσει το κομμουνιστικό κίνημα. Υπό αυτές τις συνθήκες, δεν αρκεί το να υπερτονίζουμε την «αυτονομία»

<54

της εργατικής δράσης. Η αυτονομία δεν είναι μια αρχή περισσότερο επαναστατική απ' ό,τι ο «σχεδιασμός» από μια μειοψηφία. Η επανάσταση δεν υπερτονίζει περισσό-τερο την δημοκρατία από ό,τι την δικτατορία.

Οι προλετάριοι μπορούν να διατηρήσουν τον έλεγχο του αγώνα, μόνο εφαρμόζοντας συγκεκριμένα μέτρα. Εάν περιορισθούν στην ρεφορμιστική δράση, αργά ή γρήγορα ο αγώνας θα ξεφύγει από τον έλεγχο τους και θα αναλη-φθεί από ένα εξειδικευμένο όργανο συνδικαλιστικού τύπου, το οποίο μπορεί να αυτοαποκληθεί συνδικάτο ή «επιτροπή βάσης». Η αυτονομία δεν είναι μια επαναστα-τική αρετή καθ' εαυτή. Κάθε μορφή οργάνωσης εξαρτάται από το περιεχόμενο του σκοπού για τον οποίο δημιουργή-θηκε. Η έμφαση δεν μπορεί να δοθεί στην αυτενέργεια των εργατών, αλλά στην κομμουνιστική προοπτική, της οποίας μόνο η πραγμάτωση βοηθά ουσιαστικά να μην περιέλθει η δράση της εργατικής τάξης υπό την ηγεσία των παραδοσιακών κομμάτων και συνδικάτων. Το περιε-χόμενο αυτής της δράσης είναι το αποφασιστικό κριτήριο: η επανάσταση δεν είναι απλώς ζήτημα τού τι θέλει η «πλειοψηφία». Το να δίνεται προτεραιότητα στην αυτονο-μία των εργατών οδηγεί σε αδιέξοδο.

Ο εργατισμός ενίοτε αποτελεί μια υγιή αντίδραση, αλλά είναι αναπόφευκτα καταστροφικός όταν γίνεται αυτοσκο-πός. Ο εργατισμός έχει την τάση να επικαλείται τα απο-φασιστικά καθήκοντα της επανάστασης. Εν ονόματι της εργατικής «δημοκρατίας», περιορίζει τους προλετάριους στην καπιταλιστική επιχείρηση με τα προβλήματα τής παραγωγής (μη συλλαμβάνοντας την επανάσταση ως καταστροφή τής επιχείρησης ως τέτοιας). Επιπλέον, ο

55>

εργατισμός μυθοποιεί το πρόβλημα του Κράτους, ενώ, στην καλύτερη περίπτωση, επανεφευρίσκει τον «επανα-στατικό συνδικαλισμό».

Ισπανία: Πόλεμος ή Επανάσταση;

Παντού η δημοκρατία υποτάχθηκε στην δικτατορία. Ορθότερα: υποδέχθηκε την δικτατορία με ανοικτές αγκά-λες. Και η Ισπανία; Απέχοντας πολύ από το να αποτελεί την ευχάριστη εξαίρεση, η Ισπανία αντιπροσώπευε την ακραία περίπτωση της ένοπλης αντιπαράθεσης ανάμεσα στην δημοκρατία και τον φασισμό, χωρίς να αλλάζει η φύση του αγώνα: υπάρχουν πάντα δύο μορφές της καπιτα-λιστικής ανάπτυξης που βρίσκονται αντιμέτωπες, δύο πολιτικές μορφές του καπιταλιστικού Κράτους, δύο κρατι-στικά συστήματα που φιλονικούν για την νομιμότητα τού νόμιμου και κανονικού καπιταλιστικού Κράτους σε μια χώρα. Επιπλέον, η αντιπαράθεση ήταν βίαιη μόνο επειδή οι εργάτες τάχθηκαν κατά του φασισμού. Η πολυπλοκό-τητα του πολέμου στην Ισπανία προέρχεται από αυτήν την διπλή πλευρά: ένας εμφύλιος πόλεμος (προλεταριάτο ενα-ντίον Κεφαλαίου) ο οποίος μετατρέπεται σε καπιταλιστικό πόλεμο (οι προλετάριοι υποστηρίζουν και στα δύο στρα-τόπεδα αντίπαλες καπιταλιστικές κρατικές δομές).

Αφού προσέφερε κάθε μέσον στους «επαναστάτες» για να προετοιμασθούν, η Δημοκρατία θα διαπραγματευόταν ή/και θα υποτασσόταν, όταν οι προλετάριοι ξεσηκώθηκαν εναντίον του φασιστικού πραξικοπήματος, εμποδίζοντας την επιτυχία του στην μισή χώρα. Ο Ισπανικός Πόλεμος δεν θα ξέσπαγε χωρίς αυτήν την γνήσια προλεταριακή εξέ-

<56

γερση (ήταν κάτι περισσότερο από ένα αυθόρμητο ξέσπα-σμα). Όμως αυτό δεν αρκεί από μόνο του για να χαρακτη-ρίσει ολόκληρο τον Ισπανικό Πόλεμο και τα συνακόλουθα γεγονότα. Απλώς καθορίζει τις πρώτες στιγμές του αγώνα, ο οποίος ήταν ουσιαστικά μια προλεταριακή εξέγερση. Αφού νίκησαν τους φασίστες σε πολλές πόλεις, οι εργάτες πήραν την εξουσία. Αυτή ήταν η κατάσταση αμέσως μετά την εξέγερσή τους. Αλλά τι την έκαναν αυτήν την εξουσία; Την ξανάδωσαν στο δημοκρατικό Κράτος ή την χρησιμο-ποίησαν για να προχωρήσουν προς την κατεύθυνση του κομμουνισμού; Περιέβαλαν με την εμπιστοσύνη τους την νόμιμη κυβέρνηση -δηλαδή, το υφιστάμενο καπιταλιστικό Κράτος! Όλες οι συνακόλουθες ενέργειές τους έγιναν υπό την καθοδήγηση αυτού του Κράτους. Αυτό είναι το ουσιώδες. Η συνέπεια ήταν ότι με την ένοπλη πάλη του εναντίον του Φράνκο και με τους κοινωνικο-οικονομικούς του μετασχηματισμούς, ολόκληρο το κίνημα των Ισπανών προλετάριων τοποθετήθηκε σαφώς εντός του πλαισίου του καπιταλιστικού Κράτους, και δεν μπορούσε παρά να έχει καπιταλιστικό χαρακτήρα. Οι γνήσιες προσπάθειές του να προχωρήσει παραπέρα, έγιναν στην κοινωνική σφαίρα (θα αναφερθούμε παρακάτω σε αυτό)· όμως οι προσπάθειες αυτές παρέμειναν υποθετικές στον βαθμό που διατηρή-θηκε το καπιταλιστικό Κράτος. Η καταστροφή του Κρά-τους είναι ο αναγκαίος (όχι όμως και επαρκής) όρος για την κομμουνιστική επανάσταση. Στην Ισπανία, την πραγ-ματική εξουσία ασκούσε το Κράτος και όχι οι οργανώσεις, τα συνδικάτα, οι κολλεκτίβες οι επιτροπές κ.λπ. Απόδειξη τούτου είναι ότι η πανίσχυρη C.N.T. αναγκάσθηκε να υπο-ταχθεί στο P.C.Ε. (πολύ αδύναμο πριν τον Ιούλιο του

57>

1936). Αυτό μπορεί κανείς να το επαληθεύσει βάσει του απλού γεγονότος ότι το Κράτος ήταν σε θέση να χρησιμο-ποιήσει την ισχύ του ωμά, όταν χρειάσθηκε (Μάϊος 1937).' Δεν υπάρχει επανάσταση χωρίς την καταστροφή του Κράτους. Αυτή η «προφανής» μαρξιστική αλήθεια, που έχει λησμονηθεί από το 99% των «μαρξιστών», ανα-δύεται για μια ακόμη φορά μέσα από την ισπανική τραγω-δία.

«Μία από τις ιδιαιτερότητες των επαναστάσεων είναι ότι ακόμη και όταν ένας λαός δείχνει έτοιμος να κάνει ένα μεγάλο ξεκίνημα και να εγκαινιάσει μια νέα εποχή, ανέχε-ται να τον εξουσιάζουν οι αυταπάτες του παρελθόντος, ενώ παραδίδει όλη την εξουσία και την επιρροή που τόσο ακριβά απέκτησε, στα χέρια ανθρώπων οι οποίοι εκπρο-σωπούν, ή υποτίθεται ότι εκπροσωπούν, το λαϊκό κίνημα μιάς περασμένης εποχής.» (Μαρξ)12

Δεν μπορούμε να συγκρίνουμε τις ένοπλες εργατικές «ταξιαρχίες» τού δευτέρου εξαμήνου του 1936, με την συνακόλουθη στρατιωτικοποίηση και υποβάθμισή τους στο επίπεδο των οργάνων του αστικού στρατού. Μια ση-μαντική διαφορά χώριζε τις δύο αυτές φάσεις, όχι όμως υπό την έννοια ότι μια μη επαναστατική φάση ακολού-θησε μια επαναστατική φάση. Αρχικά, υπήρξε μια φάση κατάπνιξης τής επαναστατικής αφύπνισης, κατά την διάρ-κεια της οποίας το εργατικό κίνημα διατηρούσε μια κάποια αυτονομία, έναν κάποιο ενθουσιασμό και, όντως, μια κομμουνιστική συμπεριφορά την οποία περιέγραψε θαυμάσια οΌργουελ.13 Κατόπιν, αυτή η επιφανειακά επα-

Σ.τ.μ. Βλ. Βέρνον Ρίτσαρντς: Διδάγματα από την Ισπανική Επανάσταση, εκδ. Ελεύθερος Τύπος.

<58

ναστατική φάση, η οποία όμως, στην πραγματικότητα, δημιουργούσε τις συνθήκες για έναν κλασικό αντιπρολε-ταριακό πόλεμο, όπως ήταν φυσικό άνοιξε τον δρόμο σε αυτό που η ίδια είχε προετοιμάσει.

Οι ταξιαρχίες έφυγαν από την Βαρκελώνη για να πολε-μήσουν τον φασισμό σε άλλες πόλεις, κυρίως στην Σαρα-γόσα. Αν υποθέσουμε ότι προσπαθούσαν να διαδώσουν την επανάσταση πέρα από τις δημοκρατικές ζώνες, θα έπρεπε είτε να έχουν προηγουμένως επαναστατικοποιήσει αυτές τις δημοκρατικές ζώνες, είτε να τις επαναστατικο-ποιούν την ίδια ακριβώς περίοδο.14 Ο Ντουρρούτι ήξερε ότι το Κράτος δεν είχε καταστραφεί, αλλά παραγνώρισε αυτό το γεγονός. Κατά την διάρκεια της πορείας της, η ταξιαρχία του, αποτελούμενη κατά 70% από αναρχικούς, ενθάρρυνε τις κολλεκτιβοποιήσεις. Η πολιτοφυλακή βοη-θούσε τους αγρότες και τους δίδασκε τις επαναστατικές ιδέες. Όμως «ο σκοπός μας είναι ένας και μοναδικός: να καταστρέψουμε τους φασίστες». Ο Ντουρρούτι το διατύ-πωσε καλώς: «Η πολιτοφυλακή μας ποτέ δεν θα υπερα-σπισθεί την αστική τάξη, απλώς δεν θα της επιτεθεί». Δεκαπέντε μέρες πριν από τον θάνατο του (21 Νοεμβρίου 1936), ο Ντουρρούτι δήλωνε:

«...Μία μόνο σκέψη, ένας μόνο σκοπός: να καταστρέ-ψουμε τον φασισμό... Αυτήν την στιγμή, κανείς δεν ασχο-λείται με την αύξηση των μισθών ή με την μείωση των ωρών εργασίας... να αυτοθυσιαζόμαστε, να εργαζόμαστε όσο χρειάζεται... πρέπει να σχηματίσουμε ένα συμπαγές, γρανιτένιο μέτωπο. Ήρθε η ώρα τα συνδικάτα και οι πολι-τικές οργανώσεις να τελειώνουν οριστικά με τον εχθρό... Στα μετόπισθεν, χρειαζόμαστε διοικητικές ικανότητες...

59>

Μετά το τέλος του πολέμου, ας μην προκαλέσουμε, με την ανικανότητά μας, έναν ακόμη εμφύλιο πόλεμο μεταξύ μας... Για να αντιταχθούμε στην φασιστική τυραννία, πρέ-πει να προτάξουμε μία μόνο δύναμη: πρέπει να υπάρχει μία μόνο οργάνωση, με ενιαία πειθαρχία».

Η θέληση για αγώνα ποτέ δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως υποκατάστατο του επαναστατικού αγώνα. Επιπλέον, η επαναστατική βία εύκολα προσαρμόζεται στους καπιταλι-στικούς σκοπούς (όπως αποδεικνύει η πρόσφατη τρομο-κρατία). Η γοητεία του «ένοπλου αγώνα» αποβαίνει εις βάρος των προλετάριων μόλις κατευθύνουν τα πυρά τους αποκλειστικά και μόνο εναντίον μιάς συγκεκριμένης μορ-φής του Κράτους, παρά εναντίον του ίδιου του Κράτους.

Υπό διαφορετικές συνθήκες, η στρατιωτική εξέλιξη του αντιφασιστικού στρατοπέδου (άρχισε ως εξέγερση που ακολουθήθηκε από τις πολιτοφυλακές και κατέληξε σε έναν τακτικό στρατό), θυμίζει τον ανταρτοπόλεμο ενα-ντίον του Ναπολέοντα τον οποίο περιέγραψε ο Μαρξ:

«Εάν συγκρίνουμε τις τρεις περιόδους του ανταρτοπό-λεμου με την πολιτική Ιστορία της Ισπανίας, ανακαλύ-πτουμε ότι αντιπροσωπεύουν τους αντίστοιχους βαθμούς στους οποίους το αντεπαναστατικό πνεύμα της κυβέρνη-σης κατόρθωσε να αμβλύνει το πνεύμα του λαού. Ξεκινώ-ντας με τον ξεσηκωμό ολόκληρων πληθυσμών, ο ανταρ-τοπόλεμος διεξήχθη, εν συνεχεία, από ομάδες ανταρτών, εφεδρικό στρατό των οποίων αποτελούσαν ολόκληρες περιφέρειες, κατέληξε δε στα σώματα των ατάκτων [corps francs], τα οποία ήταν διαρκώς στα πρόθυρα τού να μετα-τραπούν σε ληστές, ή να κατέλθουν στο επίπεδο των τακτικών συνταγμάτων».15

<60

Οι συνθήκες βέβαια δεν μπορούν να συγκριθούν, όμως το 1936 -όπως και το 1808- οι στρατιωτικές εξελίξεις δεν μπορούν να ερμηνευθούν αποκλειστικά βάσει «τεχνικών» θεωρήσεων που συνδέονται με την στρατιωτική τέχνη: πρέπει κανείς επίσης να εξετάσει την σχέση των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων και την τροποποίησή της με μια αντεπαναστατική έννοια. Ας σημειωθεί ότι οι «ταξιαρχίες» του 1936 ακινητοποιήθηκαν μπροστά στην Σαραγόσα, μη καταφέρνοντας να εξαπολύσουν ούτε καν ανταρτοπόλεμο. Ο συμβιβασμός τον οποίο επικαλέσθηκε παραπάνω ο Ντουρρούτι - η ανάγκη για ενότητα πάση θυσία- δεν μπο-ρούσε παρά να προσφέρει την νίκη πρώτα στο Δημοκρα-τικό Κράτος (επί του προλεταριάτου) και μετά στον Φράνκο (επί του Δημοκρατικού Κράτους).

Στην Ισπανία έγινε οπωσδήποτε το ξεκίνημα μιάς επα-νάστασης, όμως αυτό οδηγήθηκε σε αποτυχία αμέσως μόλις οι προλετάριοι εμπιστεύθηκαν το υφιστάμενο Κρά-τος. Ελάχιστη σημασία έχει ποιές ήταν οι προθέσεις τους. Αν και στην συντριπτική τους πλειοψηφία οι προλετάριοι -οι οποίοι ήταν έτοιμοι να„ αγωνισθούν εναντίον του Φράνκο υπό την ηγεσία του Κράτους- προτίμησαν να στηριχθούν στην πραγματική εξουσία παρά σε ο,τιδήποτε άλλο, και υποστήριξαν το Κράτος μόνο για λόγους ευκο-λίας, ο αποφασιστικός παράγοντας είναι οι πράξεις τους και όχι οι προθέσεις τους. Οι εργάτες, αφού οργανώθηκαν για να συντρίψουν το πραξικόπημα, αφού έδωσαν στον εαυτό τους την υποτυπώδη μορφή μιάς αυτόνομης στρα-τιωτικής δομής (πολιτοφυλακές), συμφώνησαν να τεθούν υπό την διοίκηση ενός συνασπισμού «εργατικών οργανώ-σεων» (ως επί το πλείστον ανοιχτά αντεπαναστατικών), ο

61>

οποίος αποδέχθηκε την εξουσία του νόμιμου Κράτους. Είναι βέβαιο ότι ορισμένοι τουλάχιστον προλετάριοι ήλπι-ζαν να διατηρήσουν την πραγματική εξουσία (την οποία είχαν ουσιαστικά κατακτήσει, αν και μόνο για σύντομο χρονικό διάστημα), ενώ άφηναν στο επίσημο Κράτος απλώς την εμφάνεια της εξουσίας. Αυτό πραγματικά ήταν ένα λάθος, το οποίο πλήρωσαν πολύ ακριβά.

[Κάποιοι επικριτές της παραπάνω ανάλυσης] συμφω-νούν μαζί μας όσον αφορά την περιγραφή τού Ισπανικού Πολέμου, αλλά επιμένουν ότι η κατάσταση παρέμενε «ρευστή» και ότι θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί. Ήταν συνεπώς αναγκαίο να υποστηριχθεί το αυτόνομο κίνημα των Ισπανών προλετάριων (τουλάχιστον μέχρι τον Μάϊο του 1937), έστω και αν αυτό το κίνημα είχε λάβει μορφές εντελώς ανεπαρκείς ως προς την πραγματική κατάσταση. Ένα κίνημα ήταν εν εξελίξει και ήταν αναγκαίο να βοηθη-θεί να ωριμάσει. Σε αυτό η απάντηση είναι ότι, αντιθέτως, το αυτόνομο κίνημα του προλεταριάτου εξαφανίσθηκε σύντομα, καθώς απορροφήθηκε από την δομή του Κρά-τους, που δεν δίσταζε να καταπνίξει κάθε ριζοσπαστική τάση. Αυτό ήταν ολοφάνερο σε όλους από τα μέσα του 1937, όμως οι «αιματηρές μέρες της Βαρκελώνης» δεν χρησίμευσαν παρά μόνο στο να αποκαλύψουν την πραγ-ματικότητα η οποία υπήρχε από τα τέλη Ιουλίου του 1936: η ουσιαστική εξουσία είχε περάσει από τα χέρια των εργα-τών στο καπιταλιστικό Κράτος. Ας προσθέσουμε για εκεί-νους που εξισώνουν τον φασισμό με την αστική δικτατο-ρία ότι η Δημοκρατική Κυβέρνηση χρησιμοποίησε «φασι-στικές μεθόδους» εναντίον των εργατών. Οπωσδήποτε, ο αριθμός των θυμάτων ήταν πολύ μικρότερος εν συγκρίσει

<62

προς την καταστολή του Φράνκο, αυτό όμως έχει να κάνει με την διαφορετική λειτουργία των δύο ειδών καταστολής, της δημοκρατικής και της φασιστικής. Ένας στοιχειώδης καταμερισμός εργασίας: η ομάδα-στόχος της Δημοκρατι-κής Κυβέρνησης ήταν πολύ μικρότερη (ανεξέλεγκτα στοι-χεία, το P.O.U.M., η αριστερή πτέρυγα της C.N.T.).

Ο Οκτώβριος του 1917 και ο Ιούλιος του 1936

Είναι προφανές ότι μια επανάσταση δεν αναπτύσσεται μέσα σε μια μέρα. Πάντοτε υπάρχει ένα συγχυσμένο και πολύμορφο κίνημα. Το όλο πρόβλημα είναι η ικανότητα του επαναστατικού κινήματος να δρα με έναν ολοένα και πιό ξεκάθαρο τρόπο και να βαδίζει αποφασιστικά εμπρός. Η σύγκριση που συχνά κακώς γίνεται μεταξύ Ρωσίας και Ισπανίας το δείχνει ξεκάθαρα. Μεταξύ Φεβρουαρίου και Οκτωβρίου του 1917, τα σοβιέτ αποτελούσαν μια εξουσία παράλληλη με εκείνη του Κράτους. Για αρκετό χρονικό διάστημα υποστήριζαν το νόμιμο Κράτος και, κατά συνέ-πεια, δεν δρούσαν διόλου με έναν επαναστατικό τρόπο. Θα μπορούσε ακόμη κανείς να πει ότι τα σοβιέτ ήταν αντεπαναστατικά. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται ότι η δομή τους είχε παγιωθεί -στην πραγματικότητα, ήταν ο χώρος μιάς μακρόχρονης και σκληρής πάλης ανάμεσα στο επα-ναστατικό ρεύμα (το οποίο εκπροσωπούσαν κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, οι μπολσεβίκοι) και στους διάφορους συμφιλιωτικούς. Μόνο στο τέλος αυτής της πάλης, τα σοβιέτ υιοθέτησαν μια θέση αντιπαλότητας προς το Κρά-τος.16 Τον Φεβρουάριο του 1917, θα ήταν παράλογο να πει ένας κομμουνιστής: «αυτά τα σοβιέτ δεν δρουν επαναστα-

63>

τικά, θα τα καταγγείλω και θα τα πολεμήσω», διότι τότε τα σοβιέτ δεν είχαν ακόμη σταθεροποιηθεί. Η σύγκρουση που εμψύχωνε τα σοβιέτ για μια περίοδο αρκετών μηνών, δεν ήταν μια διαπάλη ιδεών, αλλά η αντανάκλαση ενός ανταγωνισμού αληθινών συμφερόντων.

«Τα συμφέροντα -και όχι οι αρχές- θα είναι εκείνα που θα πυροδοτήσουν την επανάσταση. Πράγματι, από τα συμφέροντα και μόνο από αυτά, αναπτύσσονται οι αρχές, κάτι που σημαίνει ότι η επανάσταση δεν θα είναι απλώς πολιτική αλλά και κοινωνική.» (Μαρξ)17

Οι Ρώσοι εργάτες και αγρότες ήθελαν ειρήνη, γη και δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις, τις οποίες η κυβέρνηση δεν παραχωρούσε. Αυτός ο ανταγωνισμός εξηγεί την αυξανό-μενη εχθρότητα που οδηγούσε στην σύγκρουση, η οποία διαχώρισε την κυβέρνηση από τις μάζες. Επιπλέον, προη-γούμενοι ταξικοί αγώνες είχαν οδηγήσει στον σχηματισμό μιάς επαναστατικής μειοψηφίας η οποία, λίγο-πολύ, ήξερε τι ήθελε (βλ. την αναποφασιστικότητα της μπολσεβίκικης ηγεσίας μετά τον Φεβρουάριο), και η οποία οργανώθηκε γι' αυτούς τους σκοπούς, υιοθετώντας τα αιτήματα των μαζών για να τα χρησιμοποιήσει εναντίον της κυβέρνησης. Τον Απρίλιο του 1917, ο Λένιν έλεγε:

«Το να μιλάμε για εμφύλιο πόλεμο προτού ο λαός συνειδητοποιήσει την ανάγκη γι' αυτόν, μοιάζει αναμφί-βολα σαν παρέκκλιση προς τον μπλανκισμό ... οι στρατιώ-τες και όχι οι καπιταλιστές έχουν τώρα τα όπλα και τα τουφέκια* οι καπιταλιστές παίρνουν τώρα ό,τι θέλουν, όχι διά της βίας αλλά μέσω της εξαπάτησης, και το να φωνά-ζουμε τώρα για βία είναι παράλογο ... Προς το παρόν απο-σύρουμε αυτό το σύνθημα, όμως μόνο προς το παρόν».18

<64

Μόλις κερδήθηκε η πλειοψηφία στα σοβιέτ (τον Σεπτέμ-βριο), ο Λένιν ζήτησε την ένοπλη κατάληψη της εξου-σίας...

Στην Ισπανία δεν συνέβησαν τέτοιου είδους γεγονότα. Παρά την συχνότητα και την βιαιότητά τους, οι συγκρού-σεις που έγιναν μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν έπα-ψαν να ενοποιούν τους προλετάριους ως τάξη. Περιορι-σμένοι στην βίαιη πάλη εξ αιτίας της καταστολής του ρεφορμιστικού κινήματος, αγωνίσθηκαν ακατάπαυστα, χωρίς ωστόσο να κατορθώσουν να συγκεντρώσουν τα πυρά τους κατά του εχθρού. Υπό αυτήν την έννοια, δεν υπήρξε κανένα επαναστατικό «κόμμα» στην Ισπανία, και αυτό όχι μόνο επειδή δεν κατόρθωσε να οργανωθεί μια επαναστατική μειοψηφία: κάτι τέτοιο θα ήταν μια εντελώς λανθασμένη θεώρηση του προβλήματος. Αλλά μάλλον επειδή οι αγώνες, όσο σφοδροί και αν ήταν, δεν είχαν ως κατάληξη μια ξεκάθαρη ταξική αντιπαράθεση ανάμεσα στο προλεταριάτο και το κεφάλαιο. Το να μιλάμε για «κόμμα» έχει νόημα μόνο αν το εννοούμε ως την οργά-νωση του κομμουνιστικού κινήματος. Όμως αυτό το κίνημα ήταν ανέκαθεν υπερβολικά αδύναμο, υπερβολικά δια-σκορπισμένο (όχι γεωγραφικά, αλλά στον βαθμό που δεν συγκέντρωνε τα πυρά του)· δεν έπληξε την καρδιά του εχθρού' δεν απαλλάχθηκε από την κηδεμονία της C.N.T., μιάς οργάνωσης κατά βάση ρεφορμιστικής, όπως είναι καταδικασμένες να γίνουν όλες οι συνδικαλιστικές οργα-νώσεις, παρά τις πιέσεις των ριζοσπαστών αγωνιστών κοντολογίς, αυτό το κίνημα δεν οργανώθηκε με κομμουνι-στικό τρόπο, επειδή δεν έδρασε με κομμουνιστικό τρόπο. Το ισπανικό παράδειγμα δείχνει ότι η ένταση της ταξικής

65>

πάλης -αναμφισβήτητη στην Ισπανία- δεν ωθεί αυτομά-τως σε κομμουνιστική δράση και, συνακόλουθα, το επα-ναστατικό κόμμα να συνεχίσει αυτήν την δράση. Οι Ισπα-νοί προλετάριοι δεν δίστασαν ποτέ να προσφέρουν ακόμη και την ζωή τους (ενίοτε ασκόπως), αλλά ποτέ δεν υπερ-πήδησαν το εμπόδιο που τους χώριζε από μια επίθεση εναντίον του κεφαλαίου (του Κράτους, του εμπορικο-οικονομικού συστήματος). Πήραν τα όπλα, ανέλαβαν αυθόρμητα πρωτοβουλίες (ελευθεριακές κομμούνες πριν το 1936, κολλεκτιβοποιήσεις αργότερα), αλλά δεν προχώ-ρησαν πέρα από αυτό. Πολύ γρήγορα πήραν τον έλεγχο των πολιτοφυλακών μέχρι και της Κεντρικής Επιτροπής των Πολιτοφυλακών. Όμως, ούτε αυτό το όργανο, ούτε κανένα άλλο όργανο που εμφανίσθηκε με αυτόν τον τρόπο στην Ισπανία μπορεί να συγκριθεί με τα ρωσικά σοβιέτ. Η «διφορούμενη θέση της Κεντρικής Επιτροπής των Πολι-τοφυλακών», η οποία ήταν ένα «σπουδαίο παράρτημα της Χενεραλιδάδ (της Κυβέρνησης της Καταλωνίας) και συγ-χρόνως ένα είδος «συντονιστικής επιτροπής των διαφόρων αντιφασιστικών στρατιωτικών οργανώσεων», είχε ως συνέπεια την ενσωμάτωσή της στο Κράτος, διότι ήταν ευάλωτη έναντι εκείνων των οργανώσεων οι οποίες αμφι-σβητούσαν την (καπιταλιστική) κρατική εξουσία.19

Στην Ρωσία, υπήρχε μια πάλη ανάμεσα σε μια ριζοσπα-στική μειοψηφία, η οποία ήταν οργανωμένη και ικανή να διαμορφώσει την επαναστατική προοπτική, και την πλειο-ψηφία στα σοβιέτ. Στην Ισπανία, τα ριζοσπαστικά στοι-χεία αποδέχθηκαν, ό,τι κι αν πίστευαν, την θέση της πλειοψηφίας: ό Ντόυρρούτι ξεκίνησε να πολεμήσει ενα-ντίον του Φράνκο, αφήνοντας πίσω του το Κράτος άθικτο.

<66

Όταν οι ριζοσπάστες όντως αντιτάχθηκαν στο Κράτος, δεν επεδίωξαν να καταστρέψουν τις «εργατικές» οργανώσεις οι οποίες τους «πρόδιδαν» (συμπεριλαμβανομένων της C.N.T. και του P.O.U.M.). Η βασική διαφορά, ο λόγος για τον οποίο δεν υπήρξε ένας «Ισπανικός Οκτώβρης», ήταν η απουσία μιάς αληθινής αντίθεσης συμφερόντων ανάμεσα στους προλετάριους και το Κράτος στην Ισπανία. Το προ-λεταριάτο και το κεφάλαιο «αντικειμενικά» είναι αντίθετα, όμως αυτή η αντίθεση υπάρχει σε επίπεδο αρχών οι οποίες εν προκειμένω δεν συμπίπτουν με την πραγματικότητα.

Όσον αφορά το πραγματικό κοινωνικό του κίνημα, το ισπανικό προλεταριάτο δεν ήταν αναγκασμένο να συγκρουσθεί, ως ένα σώμα, με το κεφάλαιο και το Κράτος. Στην Ισπανία δεν υπήρχαν καυτά αιτήματα, απολύτως αναγκαία αιτήματα τα οποία θα μπορούσαν να αναγκάσουν τους εργάτες να επιτεθούν στο Κράτος προκειμένου να τα ικανοποιήσουν (όπως στην Ρωσία που απαιτούσαν ειρήνη, γη κ.λπ.). Αυτή η μη ανταγωνιστική κατάσταση συνδεόταν με την απουσία ενός «κόμματος», μια απουσία που είχε μεγάλο αντίκτυπο στα γεγονότα, εμποδίζοντας τον ανταγωνισμό να ωριμάσει και να ξεσπάσει αργότερα.

Εν συγκρίσει προς την αστάθεια η οποία επικρατούσε στην Ρωσία μεταξύ Φεβρουαρίου και Οκτωβρίου, η Ισπανία έδειχνε ότι βρισκόταν σε μια πορεία εξομάλυνσης από τις αρχές Αυγούστου του 1936. Αν ο στρατός του ρωσικού Κράτους διαλύθηκε μετά τον Φεβρουάριο του 1917, εκείνος του ισπανικού, μετά τον Ιούλιο του 1936, ανασυντάχθηκε, αν και με μια νέα, «λαϊκή» μορφή.

67>

Η Παρισινή Κομμούνα

Μια σύγκριση απαιτεί (μεταξύ άλλων) προσοχή και μας υποχρεώνει να ασκήσουμε κριτική στην συνήθη μαρξι-στική αντίληψη, η οποία συμβαίνει να είναι του ίδιου του Μαρξ. Μετά την Παρισινή Κομμούνα," ο Μαρξ άντλησε το περίφημο δίδαγμά του: «...η εργατική τάξη δεν-μπορεί απλώς να θέσει υπό την. κατοχή της τον έτοιμο κρατικό μηχανισμό και να τον διευθύνει για τους δικούς της σκοπούς».20 Όμως ο Μαρξ απέτυχε να τεκμηριώσει με σαφήνεια την διάκριση ανάμεσα στο εξεγερσιακό κίνημα που χρονολογείται από την 18η Μαρτίου 1871, και τον μετέπειτα μετασχηματισμό του, ο οποίος κατέληξε στην εκλογή της «Κομμούνας» την 26η Μαρτίου. Η φόρμουλα «Παρισινή Κομμούνα» περιλαμβάνει και συγχρόνως συγκαλύπτει αυτήν την εξέλιξη. Το αρχικό κίνημα ήταν, παρά την σύγχυσή του, οπωσδήποτε επαναστατικό και διεύρυνε τους κοινωνικούς αγώνες της Αυτοκρατορίας. Όμως, εν συνεχεία, αυτό το κίνημα ήταν πρόθυμο να απο-κτήσει μια πολιτική δομή και ένα καπιταλιστικό κοινωνικό περιεχόμενο. Κατ' ουσίαν, η εκλεγμένη Κομμούνα δεν άλλαξε παρά μόνο τις εξωτερικές μορφές της αστικής δημοκρατίας. Η γραφειοκρατία και ο μόνιμος στρατός είχαν καταστεί χαρακτηριστικά γνωρίσματα του καπιταλι-στικού Κράτους, παρ' όλα αυτά δεν συνιστούσαν ακόμη την ουσία του. Ο Μαρξ σημείωνε:

«Η Κομμούνα έκανε πραγματικότητα το σύνθημα των αστικών επαναστάσεων, φθηνή κυβέρνηση, καταστρέφο-

' Σ.τ.μ. Για μια σφαιρική μελέτη, βλ. Λισαγκαρέ: Η Ιστορία της Παρισινής Κομμούνας του 1871, εκδ. Ελεύθερος Τύπος (υπό έκδοση).

<68

ντας τις δύο μεγαλύτερες πηγές εξόδων: τον μόνιμο στρατό και την κρατική γραφειοκρατία».21

Όπως είναι γνωστό, στην εκλεγμένη Κομμούνα κυριαρ-χούσαν, ως επί το πλείστον, οι αστοί δημοκράτες. Οι επιφυλακτικοί και ολιγάριθμοι κομμουνιστές, είχαν υπο-χρεωθεί στο παρελθόν να εκφρασθούν μέσω του δημοκρα-τικού Τύπου -τόσο αδύναμη ήταν η οργάνωσή τους- ενώ δεν είχαν μεγάλη απήχηση στην ζωή της εκλεγμένης Κομ-μούνας. Όσο για το πρόγραμμα της Κομμούνας -αυτό είναι το αποφασιστικό κριτήριο- προεικόνιζε, όπως γνω-ρίζουμε, με απαράμιλλο τρόπο εκείνο της Γ' Δημοκρατίας. Ακόμη και χωρίς κανέναν μακιαβελισμό εκ μέρους της αστικής τάξης, ο πόλεμος του Παρισιού εναντίον των Βερσαλλιών (που διεξήχθη άσχημα, και όχι τυχαία), χρη-σίμευσε στο να αποστραγγίσει το αρχικό κίνημα από το επαναστατικό του περιεχόμενο, κατευθύνοντάς το προς μία καθαρά στρατιωτική δράση. Είναι περίεργο το γεγονός ότι ο Μαρξ καθόρισε την κυβερνητική μορφή της Κομ-μούνας μάλλον βάσει του τρόπου λειτουργίας της, παρά βάσει εκείνου που ουσιαστικά έκανε. Όντως υπήρξε «η γνήσια εκπροσώπηση όλων των υγιών στοιχείων της γαλ-λικής κοινωνίας και, επομένως, η γνήσια εθνική κυβέρ-νηση» -όμως μια καπιταλιστική κυβέρνηση και επ' ουδενί μια «εργατική κυβέρνηση».22 Δεν μπορούμε να εξετά-σουμε εδώ το γιατί ο Μαρξ υιοθέτησε μια τόσο αντιφατική θέση (τουλάχιστον δημοσίως, χάριν της Α' Διεθνούς, διότι κατ' ιδίαν φάνηκε πιό κριτικός).23 Οπωσδήποτε, ο μηχανι-σμός στραγγαλισμού του επαναστατικού κινήματος έμοιαζε με εκείνον του 1936... Όπως και το 1871, η Ισπα-νική Δημοκρατία χρησιμοποίησε ως τροφή για τα κανόνια

69>

τα ισπανικά και τα ξένα ριζοσπαστικά στοιχεία (δηλαδή, εκείνους φυσικά που ήταν περισσότερο διατεθειμένοι να καταστρέψουν τον φασισμό), χωρίς να πολεμήσει σοβαρά η ίδια και χωρίς να χρησιμοποιήσει όλους τους πόρους που διέθετε. Ελλείψει μιάς ταξικής ανάλυσης αυτής της εξουσίας (όπως στο παράδειγμα του 1871), αυτά τα γεγο-νότα εμφανίζονται ως «σφάλματα» και, μάλιστα, ως «προδοσίες», ποτέ όμως σύμφωνα με την δική τους λογική.

Μεξικό

Εδώ μπορούμε να κάνουμε έναν ακόμη παραλληλισμό. Κατά την διάρκεια της αστικής Μεξικανικής Επανάστα-σης,' η μεγαλύτερη μερίδα της οργανωμένης εργατικής τάξης συνδεόταν για κάποιο χρονικό διάστημα με το δημοκρατικό και προοδευτικό Κράτος, προκειμένου να ωθήσει την αστική τάξη προς τα εμπρός και να διασφαλί-σει τα δικά της συμφέροντα ως μισθωτού εργάτη εντός των πλαισίων του κεφαλαίου. Τα «κόκκινα τάγματα» του 1915-1916, αντιπροσώπευαν την στρατιωτική συμμαχία ανάμεσα στο συνδικαλιστικό κίνημα και το Κράτος, επι-κεφαλής του οποίου ήταν την εποχή εκείνη ο Καράνθα. Ιδρυμένη το 1912, η Casa del Obrero Mundial αποφάσισε να «αναστείλει την λειτουργία τής επαγγελματικής συνδι-καλιστικής οργάνωσης» και να αγωνισθεί στο πλευρό του Δημοκρατικού Κράτους εναντίον «της αστικής τάξης και των άμεσων συμμάχων της, του επαγγελματικού στρατού

* Σ.τ.μ. Βλ. Π. Νιούελ - Ντ. Πουλ: Ο Ζαπάτα, ο Μαγκόν και η Μεξικάνικη Επανάσταση, εκδ. Ελεύθερος Τύπος.

<70

και του κλήρου». Ένα τμήμα του εργατικού κινήματος αρνήθηκε και αντιτάχθηκε βιαίως στην C.O.M. και στον σύμμαχο της, το Κράτος. Η C.O.M. «προσπάθησε να οργανώσει συνδικαλιστικά όλους τους εργάτες στις ζώνες των Συνταγματικών, υποστηριζόμενη από τον στρατό». Τα κόκκινα τάγματα πολέμησαν τόσο εναντίον των άλλων πολιτικών δυνάμεων που φιλοδοξούσαν να ελέγξουν το καπιταλιστικό Κράτος («αντιδραστικοί»), όσο και ενα-ντίον των εξεγερμένων αγροτών και των ριζοσπαστών εργατών.24

Εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι αυτά τα τάγματα οργανώθηκαν κατά επάγγελμα ή κλάδο (τυπογράφοι, σιδηροδρομικοί κ.λπ.). Στον Ισπανικό Πόλεμο επίσης, κάποιες πολιτοφυλακές έφεραν το όνομα του επαγγελματι-κού κλάδου στον οποίο απασχολούνταν οι άνδρες τους. Παρομοίως, το 1832, στην εξέγερση της Λυών, είδαμε τους κλωστοϋφαντουργούς να οργανώνονται σε ομάδες σύμφωνα με την ιεραρχία της εργασίας: οι εργάτες οργα-νώθηκαν σε ομάδες στα εργαστήρια με επικεφαλής τους αρχιτεχνίτες. Με τέτοια μέσα, οι μισθωτοί εργάτες ξεση-κώθηκαν ένοπλα, ως μισθωτοί εργάτες, για να υπερασπί-σουν το υφιστάμενο εργασιακό σύστημα ενάντια στους «σφετερισμούς» του κεφαλαίου (Μαρξ). Μια παρόμοια διαφορά χωρίζει την εξέγερση του 1832, που στρεφόταν εναντίον του Κράτους, από το μεξικανικό και το ισπανικό παράδειγμα, όπου οι οργανωμένοι εργάτες υποστήριξαν το Κράτος. Το ζήτημα όμως είναι να κατανοήσουμε την συνέχιση του αγώνα της εργατικής τάξης, βάσει της οργά-νωσης της εργασίας ως τέτοιας. Είτε ενσωματώνεται στο Κράτος, είτε όχι, ένας τέτοιος αγώνας είναι καταδικα-

71>

σμένος σε αποτυχία, είτε μεσώ τής απορρόφησης του από το Κράτος, είτε μέσω της καταστολής του από αυτό. Το κομμουνιστικό κίνημα μπορεί να νικήσει μόνο αν οι προ-λετάριοι υπερβούν-την στοιχειώδη εξέγερση (ακόμη και ένοπλη), η οποία δεν επιτίθεται στην ίδια την μισθωτή εργασία. Οι μισθωτοί εργάτες μπορούν να καθοδηγήσουν τον ένοπλο αγώνα μόνον όταν πάψουν να είναι μισθωτοί εργάτες.

Ο Ιμπεριαλιστικός Πόλεμος

Για να γίνει μια επανάσταση, είναι απαραίτητο να υπάρξει τουλάχιστον η απαρχή μιάς επίθεσης εναντίον των ριζών της κοινωνίας: του Κράτους και της οικονομικής οργάνωσης. Αυτό συνέβη στην Ρωσία, αρχίζοντας τον Φεβρουάριο του 1917 και επιταχύνοντας όλο και περισσότερο... Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ένα τέτοιο ξεκίνημα στην Ισπανία, όπου οι προλετάριοι υποτάχθηκαν στο Κράτος. Ευθύς εξ αρχής, ό,τι έκαναν (ο στρατιωτικός αγώνας εναντίον του Φράνκο, οι κοινωνικοί μετασχηματισμοί), έγινε υπό την αιγίδα του κεφαλαίου. Η καλύτερη απόδειξη γι' αυτό ήταν η γοργή εξέλιξη εκείνων των ενεργειών, τις οποίες οι αντιφασίστες της Αριστεράς είναι ανίκανοι να εξηγήσουν. Ο στρατιωτικός αγώνας γρήγορα μετατράπηκε σε κρατιστικές, αστικές μεθόδους οι οποίες έγιναν αποδεκτές από την άκρα Αριστερά για λόγους αποτελεσματικότητας (και οι οποίες σχεδόν πάντα αποδείχθηκαν ανεπαρκείς). Το δημοκρατικό Κράτος δεν μπορεί πλέον να διεξάγει ένοπλο αγώνα εναντίον του φασισμού, στον ίδιο βαθμό που δεν μπορεί να τον

<72

εμποδίσει να έρθει στην εξουσία ειρηνικά. Είναι απολύτως φυσιολογικό για ένα αστικό δημοκρατικό Κράτος να απορρίπτει την χρήση μεθόδων κοινωνικού αγώνα που χρειάζονται για να αποθαρρύνουν τον εχθρό και να τον κάνουν διαλλακτικό, επιλέγοντας αντ' αυτών έναν συμβατικό πόλεμο μετώπων, όπου δεν έχει καμία πιθανότητα επιτυχίας αντιμέτωπο με έναν σύγχρονο στρατό, καλύτερα εξοπλισμένο και εκπαιδευμένο για τέτοιου είδους μάχες. Όσο για τις κοινωνικοποιήσεις και τις κολλεκτιβοποιήσεις, παρομοίως τούς έλειπε η κινητήρια δύναμη του κομμουνισμού, ιδίως επειδή η μη καταστροφή του Κράτους, τις εμπόδισε να οργανώσουν μία αντιεμπορευματική οικονομία στο επίπεδο του συνόλου της κοινωνίας, απομονώνοντάς τες σε μια σειρά πρόσκαιρα αντιπαραΐιθέμενων κοινοτήτων στις οποίες έλειπε η κοινή δράση. Το Κράτος γρήγορα επανεδραίωσε την εξουσία του. Άρα στην Ισπανία δεν υπήρξε καμιά επανάσταση, ή έστω το ξεκίνημα μιάς επανάστασης, μετά τον Αύγουστο του 1936. Αντιθέτως, το κίνημα για την επανάσταση συναντούσε όλο και περισσότερα εμπόδια, ενώ η ανανέωσή του γινόταν ολοένα και πιό απίθανη. Είναι εκπληκτικό το γεγονός ότι τον Μά'ϊο του 1937, οι προλετάριοι συσπειρώθηκαν και πάλι για να αντιταχθούν στο Κράτος (αυτήν την φορά στο δημοκρατικό Κράτος) με ένοπλη εξέγερση, αλλά δεν κατάφεραν να οδηγήσουν τον αγώνα έως το σημείο της ρήξης με αυτό. Μετά την υποταγή τους στο νόμιμο Κράτος το 1936, οι προλετάριοι κατάφεραν να κλονίσουν τα θεμέλια αυτού του Κράτους τον Μάϊο του 1937, απλώς και μόνο για να υποταχθούν στις «αντιπροσωπευτικές» οργανώσεις οι οποίες τούς

73>

προέτρεπαν να καταθέσουν τα όπλα. Οι προλετάριοι συγκρούσθηκαν με το Κράτος, αλλά δεν το κατέστρεψαν. Αποδέχθηκαν τις συστάσεις του P.O.U.M. και της C.N.T. για μετριοπάθεια: ούτε καν οι ριζοσπαστικές ομάδες, όπως οι «Φίλοι του Ντουρρούτι»,' δεν απαίτησαν την καταστροφή αυτών των αντεπαναστατικών οργανώσεων.

Όσον αφορά την Ισπανία, μπορούμε να μιλήσουμε για πόλεμο όχι για επανάσταση. Η κύρια λειτουργία αυτού του πολέμου ήταν να επιλύσει ένα καπιταλιστικό πρόβλημα: την οικοδόμηση ενός νόμιμου Κράτους στην Ισπανία, το οποίο θα ανέπτυσσε το εθνικό της κεφάλαιο με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο, ενσωματώνοντας συγχρόνως το προλεταριάτο. Εξεταζόμενες από αυτήν την οπτική, οι αναλύσεις για την κοινωνιολογική σύνθεση των δύο αντίπαλων στρατών είναι ως επί το πλείστον άσχετες, όπως εκείνες οι αναλύσεις οι οποίες μετρούν τον «προλεταριακό» χαρακτήρα ενός κόμματος, βάσει του ποσοστού των εργατών που υπάρχουν ανάμεσα στα μέλη του. Πρόκειται για πραγματικά γεγονότα τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπ' όψιν, είναι όμως δευτερεύοντα εν συγκρίσει προς την κοινωνική λειτουργία την οποία προσπαθούμε να κατανοήσουμε. Ένα κόμμα που έχει ως μέλη εργάτες αλλά υποστηρίζει τον καπιταλισμό, είναι αντεπαναστατικό. Ο Ισπανικός Δημοκρατικός Στρατός, ο οποίος περιελάμβανε βεβαίως μεγάλο αριθμό εργατών αλλά πολεμούσε για καπιταλιστικούς σκοπούς, δεν ήταν πιό επαναστατικός απ' ό,τι ο στρατός του Φράνκο.

Σ.τ.μ. Βλ. Ρόκερ-C.N.T.-F.A.I.-K.à.: Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος: Ανατομία της Ισπανικής Επανάστασης, εκδ. Ελεύθερος Τύπος.

<74

Η φόρμουλα «ιμπεριαλιστικός πόλεμος», όπως εφαρ-μόστηκε σε αυτήν την σύγκρουση, θα σοκάρει σίγουρα εκείνους που συνδέουν τον ιμπεριαλισμό με την πάλη για οικονομική κυριαρχία. Ωστόσο, ο κρυφός σκοπός των ιμπεριαλιστικών πολέμων, από το 1914-1918 [Α' Παγκό-σμιος Πόλεμος] μέχρι σήμερα, είναι να επιλύσει τόσο τις οικονομικές όσο και τις κοινωνικές αντιφάσεις του κεφα-λαίου, εξαλείφοντας την δυνητική τάση προς το κομμου-νιστικό κίνημα. Ελάχιστη σημασία έχει το ότι στην Ισπα-νία ο πόλεμος δεν αφορούσε άμεσα την πάλη για αγορές. Ο πόλεμος χρησίμευσε για να πολώσει τους προλετάριους ολόκληρου του κόσμου γύρω από την αντίθεση φασι-σμός/αντιφασισμός, τόσο στις φασιστικές, όσο και στις δημοκρατικές χώρες. Έτσι προετοιμάσθηκε η Ιερά Συμμα-χία του 1939-1945. Ωστόσο, δεν έλειπαν τα οικονομικά και στρατηγικά κίνητρα. Τα αντίπαλα στρατόπεδα, τα οποία δεν ήταν ακόμη ευκρινώς καθορισμένα, ήταν ανα-γκαίο να κερδίσουν συμμάχους ή να δημιουργήσουν καλοπροαίρετους ουδέτερους, και να δοκιμάσουν την αντοχή των συμμαχιών. Επίσης, ήταν απολύτως φυσικό για την Ισπανία να μην πάρει μέρος στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ισπανία δεν χρειαζόταν να το κάνει, αφού είχε επιλύσει το δικό της κοινωνικό πρόβλημα με την διπλή συντριβή (δημοκρατική και φασιστική) των προλετάριων στον δικό της πόλεμο· το οικονομικό της πρόβλημα κρί-θηκε με την νίκη των συντηρητικών καπιταλιστικών δυνά-μεων, οι οποίες προχώρησαν στον περιορισμό της ανάπτυ-ξης των παραγωγικών δυνάμεων, προκειμένου να αποφύ-γουν μια κοινωνική έκρηξη. Όμως, από την άλλη, όντας αντίθετος με κάθε ιδεολογία, αυτός ο αντικαπιταλιστικός,

75>

«φεουδαρχικός» φασισμός άρχισε να αναπτύσσει την ισπανική οικονομία την δεκαετία του 1960, κόντρα στον ίδιο του τον εαυτό.

Ο πόλεμος του 1936-1939 εκπλήρωσε για την Ισπανία την ίδια λειτουργία που εκπλήρωσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος για τον υπόλοιπο κόσμο, αλλά με την εξής σημα-ντική διαφορά (η οποία δεν τροποποίησε ούτε τον χαρακτήρα, ούτε την λειτουργία της σύγκρουσης): ξεκίνησε ως επαναστατικός ξεσηκωμός, αρκετά ισχυρός για να αποκρούσει τον φασισμό και να αναγκάσει την δημοκρατία να πάρει τα όπλα εναντίον της φασιστικής απειλής, υπερβολικά αδύναμος όμως για να καταστρέψει και τα δύο.

Ωστόσο, ηττημένη και από την μία και από τον άλλον, η επανάσταση ήταν καταδικασμένη διότι, τόσο η δημοκρατία όσο και ο φασισμός, ήταν δυνητικές μορφές του νόμιμου καπιταλιστικού Κράτους. Ανεξαρτήτως τού ποιός θα θριάμβευε, το μόνο σίγουρο ήταν ότι, όπως πάντα, οι προλετάριοι θα συντρίβονταν ανελέητα από το καπιταλιστικό Κράτος...

77>

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η κοινή γνώμη δεν καταδικάζει τόσο πολύ τον ναζισμό για τις φρικαλεότητές του, διότι έκτοτε άλλα κράτη -στην πραγμα-τικότητα η καπιταλιστική οργάνωση της παγκόσμιας οικονο-μίας- έχουν αποδειχθεί εξίσου καταστροφικά για την ανθρώ-πινη ζωή με τους ναζί, μέσω πολέμων και τεχνητών λιμών. Μάλλον ο ναζισμός καταδικάζεται επειδή ενήργησε εσκεμ-μένα, επειδή ήταν συνειδητά διεφθαρμένος, επειδή αποφάσισε να εξοντώσει τους Εβραίους. Κανείς δεν ευθύνεται για τους λιμούς που αποδεκατίζουν λαούς ολόκληρους, εκτός από τους ναζί -αυτοί ήθελαν να εξοντώνουν. Για να εκριζώσει κανείς αυτήν την παράλογη ηθικολογία, θα πρέπει να έχει μια υλιστική αντίληψη για τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως. Αυτά δεν υπήρξαν προϊόν ενός κόσμου που παραφρόνησε. Αντιθέτως, ακολουθούσαν την συνήθη καπιτα-λιστική λογική που εφαρμόζεται σε ειδικές περιστάσεις. Τόσο όσον αφορά την δημιουργία, όσο και την λειτουργία τους, τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως ανήκαν στον καπιταλιστικό κόσμο... 2. Daniel Guerin: Fascism and Big Business, Νέα Υόρκη, 1973. 3. Bulletin Communiste, 27 Νοεμβρίου 1925. Ο Μπόρις Σου-βάριν γεννήθηκε στο Κίεβο το 1895, αλλά μετανάστευσε στην Γαλλία σε νεαρή ηλικία. Ήταν ένας αυτοδίδακτος εργάτης και υπήρξε ένας από τους ιδρυτές της Κομιντέρν και του P.C.F., αλλά το 1924 διεγράφη και από τις δύο οργανώσεις για αρι-στερή παρέκκλιση. 4. Rassemblement du Peuple Français (R.P.F.): γκωλικό κόμμα (1947-1952). Poujadism: δεξιό, μικροαστικό κίνημα της Δ' Δημοκρατίας. Rassemblement pour la République (R.P.R.): σύγχρονο γκωλικό κόμμα. 5. 100.000 Γιαπωνέζοι φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα στις Η.Π.Α. κατά την διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά

<78

δεν κρίθηκε απαραίτητο να εξοντωθούν. [Σ.τ.μ. Σύμφωνα με νεώτερες πληροφορίες, θα πρέπει να εξοντώθηκαν, καθώς δεν ακούστηκε τίποτε γι* αυτούς μετά την λήξη του πολέμου, αν και αναζητήθηκαν από τους συγγενείς τους. Ο ολοκληρωτισμός δεν είναι προνόμιο των φασιστών, όπως αποδεικνύουν και τα σημερινά κατορθώματα των γελαδάρηδων και των πρώην θυμάτων και νυν θυτών Ισραηλινών.] 6. Humanité, 6 Μαρτίου 1972. 7. Το πραξικόπημα Καπ του 1920 ανετράπη από μια γενική απεργία, όμως η εξέγερση στην περιοχή του Ρουρ που ξέσπασε αμέσως μετά και φιλοδοξούσε να προχωρήσει και πέρα από την υπεράσπιση της δημοκρατίας, κατεστάλη χάριν του Κρά-τους ...από τον ίδιο στρατό ο οποίος είχε μόλις υποστηρίξει το πραξικόπημα. 8. Simon Leys: The Chairman's New Clothes: Mao and the Cultural Revolution, Λονδίνο, 1977. 9. Αυτή η υποστήριξη που εκτείνεται από την άκρα Δεξιά έως την Αριστερά, δεν πρέπει να μας εκπλήσσει. Είναι αρκετά συνηθισμένο τα λατινοαμερικάνικα κομμουνιστικά κόμματα να υποστηρίζουν στρατιωτικά ή δικτατορικά καθεστώτα με το επιχείρημα ότι είναι «προοδευτικά», υπό την έννοια που υπο-στήριξαν τους Συμμάχους κατά την διάρκεια του Β' Παγκο-σμίου Πολέμου, ανέπτυξαν εθνικό καπιταλισμό, ή έκαναν παραχωρήσεις' στους εργάτες. Βλ. Victor Alba: Politics and the Labor Movement-in Latin America, Στάνφορντ, 1968. Οι μαοϊ-κοί και οι τροτσκιστές λειτουργούν συνήθως με τον ίδιο τρόπο, π.χ. στην Βολιβία. 10. Le Monde, 7-8 Φεβρουαρίου 1971. 11. Καρλ Μαρξ: Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη [ελληνική μετάφραση, εκδ. Θεμέλιο]. 12. Marx & Engels: Collected Works, τόμ. 13, Lawrence & Wishart, Λονδίνο, 1980, σελ. 340.

79>

13. Τζωρτζ Όργουελ: Φόρος Τιμής στην Καταλωνία [ελληνική μετάφραση, εκδ. Ελεύθερος Τύπος]. 14. Άμπελ Παζ: Ντουρρούτι: Η Κοινωνική Επανάσταση στην Ισπανία [ελληνική μετάφραση, εκδ. Ελεύθερος Τύπος]. 15. Marx & Engels: Collected Works, τόμ. 13, Λονδίνο, 1980, σελ. 422. 16. Oskar Anweiler: The Soviets: The Russian Workers', Peasants' and Soldiers' Councils 1905-1921, Ν. Υόρκη, 1974. 17. Marx & Engels: Ecrits Militaires, L' Heme, 1970, σελ. 143. 18. V.l. Lenin: Collected Works, τόμ. 24, Μόσχα, 1964, σελ. 236. 19. C. Semprun Maura: Révolution et contre-révolution en.Ca-talogne, Marne, 1974, σελ. 50-60. 20. Marx & Engels: Writings on the Paris Commune, Monthly Review, Ν. Υόρκη, 1971, σελ. 70. 21. Στο ίδιο, σελ. 75-76. 22. Στο ίδιο, σελ. 80. 23. Saul Κ. Padover, ed.: The Letters of Karl Marx, Prentice-Hall, 1979, σελ. 333-335. 24. A. Nunés: Les Révolutions du Mexique, Flammarion, 1975, hfX. 101-2.