ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥΗ ΓΕΝΕΣΙΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ

Κατά τα μηναία την ενδεκάτην Ιουνίου laquo η Σύναξις του Αρχαγγέλου Γαβριήλ εν τω Άδεινraquo laquoΆδειν ο έστι ψάλλεινraquo λέγεται ο λάκκος στον οποίο βρίσκεται το κελλί που ονομάστηκε laquoΆξιον έστινraquo γιατί εκεί άγγελος Κυρίου φιλοξενήθηκε και παρέδωσε τον ομώνυμο ύμνο

Προσέρχομαι μετά δέους να ψαύσω το Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη και να δω τη φιλοσοφική μόνο πτυχή της Γένεσης όπως το ένα σκέλος του ευρύτερου θέματος της σύναξης ορίζει Η αλληλοπεριχώρηση λειτουργεί καθώς η φιλοσοφία εξηγεί στοιχεία της ποίησης και η ποίηση επιβεβαιώνει ή και υπερβαίνει τη φιλοσοφία αφού ο ποιητής μέσα από το δικό του χωνευτήρι αναλύει τα βιώματά του και εκφράζει τα ρίγη των συγκινήσεων ανερχόμενος στους ιδεατούς του τόπους όπου και ανελκύει τους αναγνώστες του Όπως λέει ο ίδιος ο Ελύτης laquoένα θέμα για να το εξαντλήσω δεν έχω άλλον τρόπο παρά να το ζήσω˙ γράφονταςraquo Επειδή όμως ο ποιητής ποιεί μύθους και χρησιμοποιεί τη γλώσσα συγκινησιακά με μια εικόνα του και μόνο μπορεί να επιτύχει σύζευξη αντιθέτων την οποία ο φιλόσοφος μοχθεί με συλλογισμούς επί συλλογισμών ή με αλλεπάλληλα έργα να επιτύχει

Μια εκ των προτέρων δήλωση αναγκαία Καμιά οπτική γωνία από μόνη της δεν μπορεί να χαρίσει στο μελετητή ενός έργου και μάλιστα μεγάλου όπως το Άξιον εστί τη σφαιρική σύλληψη του περιεχομένου και της αξίας του λόγω του πολυεπίπεδου και πολύφωνου του έργου Ό τι μπορεί να συλλάβει ο μελετητής αυτό παρουσιάζει εν γνώσει του ότι πολλές άλλες κρυφές γωνίες μένουν ανεξερεύνητες και προπάντων το άληπτο εκείνο η ουσία της ποίησης Εξάλλου το ίδιο το ποίημα στη φιλοσοφική του σύλληψη είναι τις περισσότερες φορές από μόνο του αύταρκες Αν όμως γίνεται προσπάθεια να το προσεγγίσουμε μέσω διαφόρων φιλοσόφων δεν είναι παρά η απόδειξη πως πολλοί δρόμοι οδηγούν στα ίδια ίσως τοπία μένει όμως πάντα κάτι έξω Κι εδώ ο Ελύτης είναι ο ποιητής που συνέλαβε και συνέθεσε αρμονικά φιλοσοφία και θρησκεία ομορφιά και ηθική το νυν και το αιέν του κόσμου τον εαυτό του και τον κόσμο τη γλώσσα και τα πράγματα δημιουργώντας το δικό του κόσμο και φανερώνοντάς τον με το έργο του Πάλεψε με τις αντιθέσεις και κατόρθωσε τη σύνθεση

Όπως είναι τοις πάσι γνωστό το Άξιον εστί είναι μεγάλο έργο σε τρία μέρηπρώτον τη Γένεση όπου καταγράφεται ποιητικά η γέννηση του ποιητή και του κόσμου ή η γέννηση του κόσμου διά του ποιητή αφού κόσμος υπάρχει εφόσον υπάρχει άνθρωπος Ιδιαίτερα όμως εδώ ο κόσμος ποιητικώς ποιείται από τον ποιητή αλλά και ο κόσμος διαπλάθει τον ποιητή Στο δεύτερο μέρος τα Πάθη αλληλοπλέκονται τα πάθη της Ελλάδας και του ποιητή κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο από την ημέρα της επίθεσης των Ιταλών εναντίον της Ελλάδας και

1

το τρίτο μέρος το Δοξαστικό αποτελεί ένα δοξολόγημα του ελληνικού κόσμου ιδωμένου μέσα από τη διαυγή ελληνική ποιητική ματιά του Ελύτη

Αναλυτικότερα στη Γένεσι σε επτά ύμνους αντίστοιχους με τις επτά μέρες της Δημιουργίας υμνείται η γέννηση του ποιητή και του φωτός η δημιουργία της γης με την εικόνα του ελληνικού τοπίου η δημιουργία της θάλασσας και των νησιών των μικρών πλασμάτων της ζωής των κοριτσιών και του έρωτα συνειδητοποιείται η ασκητική της ψυχής και του σώματος και τέλος εμφανίζεται η δημιουργία της ανάγκης ως χρέους έναντι των άλλωνΤο δεύτερο μέρος τα Πάθη ψαλμοί άσματα και αναγνώσματα σε τρεις ενότητες αναφέρονται στην πρώτη ενότητα στην ξυνωρίδα της ελευθερίας και γλώσσας κατά το Σολωμικό laquoπάρεξ ελευθερία και γλώσσαraquo στους αγώνες για ελευθερία του ποιητή και των Ελλήνων στη μοναξιά και εγκατάλειψη στην πνευματική γεωγραφία της ΕλλάδαςΗ δεύτερη ενότητα των Παθών αναφέρεται στη σκλαβιά στους εξωτερικούς εχθρούς στην Κατοχή και στους αγώνες εναντίον της ύστερα στους εσωτερικούς εχθρούς της Ελλάδας και του ποιητή στο θάνατο και την πίστη στις ρίζες μας Η τρίτη ενότητα έχει ως θέμα την ήβη μοναδικό καταφύγιο μέσα στη φρίκη του θανάτου Η νίκη της ζωής επί του θανάτου

Τρίτο και τελευταίο μέρος του Άξιον εστί το Δοξαστικόν μια δοξολογία του κόσμου του μικρού που είναι ο ένας και μέγας κόσμος σε τρεις ενότητες στην πρώτη ενότητα μεγαλύνει το θαλασσινό τοπίο με τους ανέμους και τα νησιά και αναπέμπει τους χαιρετισμούς του στη Ζωή ως προς ένα εφηβικό πλάσμα τριάδα Παναγίας- Ελλάδας- ΕλευθερίαςΣτη δεύτερη ενότητα δοξάζει τα λουλούδια τα κορίτσια τα καράβια και δοξολογεί το προφητικό πνεύμα που αποκρυπτογραφεί το νόημα της ζωής και του θανάτου Στην τρίτη ενότητα υμνεί την όψη του αιωνίου που έχουν τα πράγματα και μεγαλύνει τα δέντρα και τα βουνά για να κλείσει με τον καταφατικό ύμνο της ζωής που δοξάζει τη σύνθεση του νυν και του αιέν του κόσμου Άξιος εν προκειμένω και ο Λιγνάδης ο μέγας αναλυτής του έργου

Πώς γεννήθηκε το Άξιον εστί κατά Ελύτη

Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του έργου ο ποιητής εμπιστεύθηκε στον Γ Π Σαββίδη κάποιες σημειώσεις που εξηγούν το πώς δημιουργήθηκε το laquo΄Αξιον Εστίraquo laquo΄Οσο κι αν μπορεί να φανεί παράξενο την αρχική αφορμή να γράψω το ποίημα μου την έδωσε η διαμονή μου στην Ευρώπη τα χρόνια του 1948 με 1951raquo Και περιγράφει τη μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στα ελληνόπουλα laquoμες τα κουρέλια Χλωμά βρώμικα σκελετωμένα με γόνατα παραμορφωμένα με ρουφηγμένα πρόσωπαraquo και στα Ελβετόπαιδα laquoροδοκόκκινα γελαστά ντυμένα σαν πριγκηπόπουλα με συνοδούς που φορούσαν στολές με χρυσά κουμπιάraquo laquo΄Ητανε η δεύτερη φορά στη ζωή μου η πρώτη ήτανε στην Αλβανία που έβγαινα από το άτομό μου και αισθανόμουν όχι απλά και μόνο αλληλέγγυος αλλά ταυτισμένος κυριολεκτικά με τη φυλή μουraquo Καταλάβαινα ότι ήμασταν αγνοημένοι από παντού και τοποθετημένοι στην άκρη-άκρη ενός χάρτη απίθανου Το σύμπλεγμα κατωτερότητας και η δεητική διάθεση με κυρίευαν πάλι hellipέβλεπα καθαρά ότι η μοίρα της Ελλάδας ανάμεσα στα άλλα έθνη ήταν ότι και η μοίρα

2

του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους και βέβαια εννοώ τους ανθρώπους του χρήματος και της εξουσίας Αυτό ήταν ο πρώτος σπινθήρας ήταν το πρώτο εύρημα Και η ανάγκη που ένιωθα για μια δέηση μου ΄δωσε ένα δεύτερο εύρημα Να δώσω δηλαδή σrsquo αυτή τη διαμαρτυρία μου για το άδικο τη μορφή μιας εκκλησιαστικής λειτουργίας Κι έτσι γεννήθηκε το laquo΄Αξιον Εστίraquo

Επανερχόμαστε στα θαυμαστά Το laquoΆξιόν εστιraquo στη θρησκευτική παράδοσή μας είναι θεομητορικό μεγαλυνάριο από δύο χωριστούς ύμνους το αγγελοδίδακτο προϋμνιο laquoάξιόν εστιraquo και τον ειρμό της θ΄ωδής του κανόνος της Μεγάλη Παρασκευής laquoΤην τιμιωτέραν των χερουβείμraquo Κατά την αγιορείτικη παράδοση που κατέγραψε σε συναξάρι στα 1548 ο Πρώτος του Αγίου Όρους το ΄Αξιον εστί παραδόθηκε στην εκκλησία από τον αρχάγγελο Γαβριήλ Κοντά στη Μονή του Παντοκράτορος είναι λάκκος μεγάλος με κελλιά Σrsquo ένα από αυτά της Κυρίας Θεοτόκου της Κοιμήσεως κατοικούσε γέροντας με τον υποτακτικό του Βράδυ Σαββάτου ο γέροντας πήγε στην αγρυπνία στη Σκήτη του Πρωτάτου κι άφησε μόνο τον υποτακτικό Τότε ήλθε ξένος μοναχός και ζήτησε να φιλοξενηθεί στο κελλί Την ώρα του Όρθρου άρχισαν κι οι δυο να ψάλλουν την ακολουθία κι όταν ήλθαν στην ενάτη ο εντόπιος μοναχός έψαλλε την laquoΤιμιωτέραν των Χερουβείμraquo ο δε ξένος κάμνοντας άλλην αρχήν του ύμνου έψαλλεν laquoΆξιον έστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον την Αειμακάριστον και Παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημώνraquo Έπειτα συνήψε την laquoΤιμιωτέρανraquo Ο εντόπιος ζήτησε να του γράψει ο ξένος τον ύμνο κι αυτός τον έγραψε σε μια πλάκα με το δάχτυλο λέγοντας laquoΑπό σήμερα και στο εξής έτσι να ψάλλετε και εσείς και όλοι οι Ορθόδοξοιraquo Το θαυμαστό αυτό έγινε στις 11 Ιουνίου του έτους 982 ακριβώς προ χιλίων είκοσι εννέα ετών

Να κρατήσουμε από όλα αυτά το μοναχικό αλλά και εν κοινωνία το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος με την πνευματική άνοδο για σύλληψη του αιωνίου το λόγοως εμφανίζοντα τα πράγματα αλλά και ως πλάστη του κόσμου και του ποιητή και τέλος να σταθούμε στη μουσική στοιχεία συνδεδεμένα και με το εκκλησιαστικό ΄Αξιον εστί και με το του Ελύτη άξιον

Πρώτη η μοναχικότητα εν κοινωνία

Το πνεύμα όπου θέλει πνει και ο μοναχικός Ελύτης κομίζει στην ποίηση έναν κόσμο γραμμένο στα σπλάχνα του όπως το του αγγέλου γραμμένο αχειροποιήτως και δοσμένο στην ορθόδοξη εκκλησία laquoΠάντα είσωraquo τα πάντα είναι μέσα μας κατά Πλωτίνο laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησε και πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε

Όπως ο μοναχός έτσι κι ο μοναχικός ποιητής συλλαμβάνει την άλλη πραγματικότητα και την ευαγγελίζεται με το δικό του τρόπο επιμένοντας στη μοναχικότητά του laquoΑΛΛΑ ΠΡΩΤΑ θα δεις την ερημιά και θα της δώσεις το δικό σου νόημαraquo είπε laquoΠριν από την καρδιά σου θα ναι αυτή και μετά πάλι αυτή θ ακολουθήσει Εκεί μόνος αντίκρισα τον

3

κόσμο κλαίγοντας γοερά Εκεί μόνος απίθωσε κρήνες λευκές μαρμάρινες μύλους ανέμων τρούλους ρόδινους μικρούς και ψηλούς διάτρητους περιστεριώνες Και πλατύς επάνου ο ουρανός για να διαβάζεις μόνος σου την απεραντοσύνηraquo

Η μοναξιά του ποιητή δεν κρύβει μόνο μια υψηλή αξιοπρέπεια αλλά και τον πνευματικό αγώνα μέσα στον ίδιο τον εαυτό του να συλλάβει τα αιώνια και ακατάλυτα πίσω από το νυν να συλλάβει το αιέν του κόσμου αλληλοπλεκόμενα Τον κόσμο του τον πλάθει με προσπάθεια για ανάβαση από τα ιερά δεδομένα αισθήσεων και το διαυγασμό της ψυχής Όσο λιγότερο μαύρο τόσο καλύτερο Κι όλα αυτά όχι μόνο θεωρητικά αλλά περισσότερο αισθητικά αλλά και ηθικά με τον αγώνα για την αθωότητα στα γκρεμνά της αρετής(αρετά πολύμοχθε γένει βροτίω το αριστοτελικόν) και της ελευθερίας στο διαρκή κίνδυνο στους καινούργιους δρόμους που άνοιξε για να συλλάβει την καθαρότητα του κόσμου και να την αποτυπώσει Με μόνο το άσπιλο του νου Αλλ΄άσπιλος ο νους εργάζεται μόνο με τις καθαρές ιδέες ξεκινώντας από τις αισθητικές εικόνες των υλικών πραγμάτων και ανεβαίνοντας κεκαθαρμένος αφού κατά τον Πλατωνικό Φαίδωνα η φιλοσοφία δεν είναι παρά μελέτη θανάτου κάθαρση από τα περιττά γήινα και το νυν του κόσμου με τις διαρκείς αλλαγές του

Το μοναχικό όμως συνταιριάζεται και με την ασκητικότητα την αντιυλική αντικαταναλωτική θέα και χρήση των πραγμάτων laquoΑπό το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε λέει ο ίδιοςraquo Όπως γράφει στrsquo Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα laquoδε μιλώ για την ικανότητα να συνθέτει κανένας στίχους αλλά για την άλλη- νrsquoανασυνθέτει τον κόσμο κυριολεκτικά και μεταφορικά laquoΕάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα στο τέλος θα δείς να σου απομένουν μια ελιά ένα αμπέλι κι ένα καράβι Που σημαίνει με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνειςraquo Η πλήρης αφαίρεση για τη σύλληψη της ουσίας αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας του ποιητικού κόσμου τουΟ ποιητής όμως όπως και ο μοναχός δεν είναι εκτός κοινωνίας γιrsquo αυτό και η επαφή του ποιητή με την κοινωνία είναι αναγκαία

laquoΒλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα και δε γίνεται μ Αυτούς χωρίς Εσύ Βλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να ναι και να μείνει αυτή

Επιτυγχάνει έτσι μέσα στη μοναξιά τη δημιουργία του κόσμου του αλλά και συνειδητοποιεί το κοινωνικό του χρέος απαραίτητο για την πληρότητά του

Το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος θα πραγματοποιηθεί με την άσκηση και το ανέβασμα στον κόσμο των ιδεών

Στ΄ Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα λέει Σε μιαν ακτή περπατήσαμε και κανείς δεν ένιωθε τον άλλο Εκείνος- laquoτα φτερά του αγγέλου τον εμποδίζανε να περπατήσειraquo Και παρακάτω laquoΗ αλαφράδα η έλλειψη της βαρύτητας το φτερούγισμα στα ύψη σαν ιδέα και σα βίωμα των ελεύθερων ωρών του ύπνου μου πάντοτε μούrsquo διναν μια άρρητη ηδονήraquo Και παρακάτω laquo Το νόημα του οράματός μου συγκεντρώνεται στην καθαρότητα ψυχής που προϋποθέτει για να γίνει ευανάγνωστο και κατανοητό Μίλησα για μια καθαρότητα που το μεταφυσικό της νόημα είναι υπερτοποθετημένο ακριβώς επάνω στο ηθικό κι αυτό

4

πάλι ακριβώς επάνω στο αισθητικό Το φάσμα της είναι τόσο πλατύ ώστε να πιάνει από την αίσθηση και να φτάνει ως τη ιδέα ή πιο σωστά ακόμη από την εμπιστοσύνη στον υλικό κόσμο έως την εμπιστοσύνη στο laquoθείοraquo

Για νrsquo ανέβουμε τα επίπεδα και να συλλάβουμε τον κόσμο όπως τον συνέλαβε και εποίησε στο πνευματικό επίπεδο ο ποιητής απαραίτητη είναι η καθαρότητα της ψυχής και των αισθήσεων ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα κατά τον Πλατωνικό Σωκράτη από τα παράσιτα που φέρνουν οι αισθήσεις και εμποδίζουν τη θέα των αιωνίων ουσιών

Στο Άξιον εστί ο ποιητής νιώθει laquoκαθαρό να παλιννοστεί το αίμα του καθαρός να είναι απrsquo άκρη σrsquo άκρη και στα χέρια του θανάτου άχρηστο σκεύοςκι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απrsquo την όψη τουraquo και προπάντων όπως λέει laquoτούτο μόνο να ξέρεις ό τι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσειraquo

Άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του ή το ηρακλείτειο τα πάντα οιακίζει κεραυνός Γιrsquo αυτή την καθαρότητα τη διαύγεια της σύλληψης και της έκφρασης πάσχισε για την καθαρότητα των ουρανών περιμένοντας laquoαπrsquo τα νέφη τα πυκνά να καθαρίσει η γη να φανούν τα λιβάδια τα πάντερπνα τα λουλούδια τα σεμνά τα σε καθαρό ουρανό εργασμέναraquo

Εδώ μπορούμε άνετα να θυμηθούμε την περιγραφή του κόσμου κατά Σωκράτη στο Φαίδωνα τον άλλο λαμπρό και καθαρό κόσμο

Η Παλαιά Διαθήκη είναι βεβαίως παρούσα και θεμελιώδης στο ποίημα αλλά και οι Πατέρες της Ορθοδοξίας Ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναλύοντας το laquoΚαι είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα ημετέραν και καθ ομοίωσινraquo το laquoκατ εικόναraquo λέει σημαίνει κυρίως τον νουν και την ελεύθερη βούληση το αυτεξούσιο και ακόμα την αθανασία και απάθεια Το laquoκαθ ομοίωσινraquo αναφέρεται στην ηθική τάξη στην άσκηση της αρετής

΄Οπως τα είδε ο Ελύτης και ηθικά και αισθητικάΚαι αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό ψιθύρισε όταν ρώτησα- Τι το καλό Τι το κακό-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό πάνω ισορροπείς και υπάρχειςκι απ αυτό πιο πέρα ταραχή και σκότος κι απ αυτό πιο πίσω βρυγμός των αγγέλων-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό μπορείς απέραντα να προχωρήσειςή αλλιώς τίποτε άλλο δεν υπάρχει πια Κι ο Ζυγός που ανοίγοντας τα χέρια μου έμοιαζενα ζυγιάζει το φως και το ένστικτο ήτανε ΑΥΤΟΣ ο κόσμος ο μικρός ο μέγας Ο όρος ομοίωσις δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να ομοιωθή να γίνη όμοιος με το Θεό Η ανθρώπινη φύση είναι η ακέρια φύση με την οποία βγήκεν ο άνθρωπος από τα χέρια του Πλάστη Καθήκον του χριστιανού να βρει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου και να πραγματώσε μέσα του τη φύση που του χάρισεν ο Θεός Γιrsquo αυτή την

5

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

το τρίτο μέρος το Δοξαστικό αποτελεί ένα δοξολόγημα του ελληνικού κόσμου ιδωμένου μέσα από τη διαυγή ελληνική ποιητική ματιά του Ελύτη

Αναλυτικότερα στη Γένεσι σε επτά ύμνους αντίστοιχους με τις επτά μέρες της Δημιουργίας υμνείται η γέννηση του ποιητή και του φωτός η δημιουργία της γης με την εικόνα του ελληνικού τοπίου η δημιουργία της θάλασσας και των νησιών των μικρών πλασμάτων της ζωής των κοριτσιών και του έρωτα συνειδητοποιείται η ασκητική της ψυχής και του σώματος και τέλος εμφανίζεται η δημιουργία της ανάγκης ως χρέους έναντι των άλλωνΤο δεύτερο μέρος τα Πάθη ψαλμοί άσματα και αναγνώσματα σε τρεις ενότητες αναφέρονται στην πρώτη ενότητα στην ξυνωρίδα της ελευθερίας και γλώσσας κατά το Σολωμικό laquoπάρεξ ελευθερία και γλώσσαraquo στους αγώνες για ελευθερία του ποιητή και των Ελλήνων στη μοναξιά και εγκατάλειψη στην πνευματική γεωγραφία της ΕλλάδαςΗ δεύτερη ενότητα των Παθών αναφέρεται στη σκλαβιά στους εξωτερικούς εχθρούς στην Κατοχή και στους αγώνες εναντίον της ύστερα στους εσωτερικούς εχθρούς της Ελλάδας και του ποιητή στο θάνατο και την πίστη στις ρίζες μας Η τρίτη ενότητα έχει ως θέμα την ήβη μοναδικό καταφύγιο μέσα στη φρίκη του θανάτου Η νίκη της ζωής επί του θανάτου

Τρίτο και τελευταίο μέρος του Άξιον εστί το Δοξαστικόν μια δοξολογία του κόσμου του μικρού που είναι ο ένας και μέγας κόσμος σε τρεις ενότητες στην πρώτη ενότητα μεγαλύνει το θαλασσινό τοπίο με τους ανέμους και τα νησιά και αναπέμπει τους χαιρετισμούς του στη Ζωή ως προς ένα εφηβικό πλάσμα τριάδα Παναγίας- Ελλάδας- ΕλευθερίαςΣτη δεύτερη ενότητα δοξάζει τα λουλούδια τα κορίτσια τα καράβια και δοξολογεί το προφητικό πνεύμα που αποκρυπτογραφεί το νόημα της ζωής και του θανάτου Στην τρίτη ενότητα υμνεί την όψη του αιωνίου που έχουν τα πράγματα και μεγαλύνει τα δέντρα και τα βουνά για να κλείσει με τον καταφατικό ύμνο της ζωής που δοξάζει τη σύνθεση του νυν και του αιέν του κόσμου Άξιος εν προκειμένω και ο Λιγνάδης ο μέγας αναλυτής του έργου

Πώς γεννήθηκε το Άξιον εστί κατά Ελύτη

Δέκα χρόνια μετά την έκδοση του έργου ο ποιητής εμπιστεύθηκε στον Γ Π Σαββίδη κάποιες σημειώσεις που εξηγούν το πώς δημιουργήθηκε το laquo΄Αξιον Εστίraquo laquo΄Οσο κι αν μπορεί να φανεί παράξενο την αρχική αφορμή να γράψω το ποίημα μου την έδωσε η διαμονή μου στην Ευρώπη τα χρόνια του 1948 με 1951raquo Και περιγράφει τη μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στα ελληνόπουλα laquoμες τα κουρέλια Χλωμά βρώμικα σκελετωμένα με γόνατα παραμορφωμένα με ρουφηγμένα πρόσωπαraquo και στα Ελβετόπαιδα laquoροδοκόκκινα γελαστά ντυμένα σαν πριγκηπόπουλα με συνοδούς που φορούσαν στολές με χρυσά κουμπιάraquo laquo΄Ητανε η δεύτερη φορά στη ζωή μου η πρώτη ήτανε στην Αλβανία που έβγαινα από το άτομό μου και αισθανόμουν όχι απλά και μόνο αλληλέγγυος αλλά ταυτισμένος κυριολεκτικά με τη φυλή μουraquo Καταλάβαινα ότι ήμασταν αγνοημένοι από παντού και τοποθετημένοι στην άκρη-άκρη ενός χάρτη απίθανου Το σύμπλεγμα κατωτερότητας και η δεητική διάθεση με κυρίευαν πάλι hellipέβλεπα καθαρά ότι η μοίρα της Ελλάδας ανάμεσα στα άλλα έθνη ήταν ότι και η μοίρα

2

του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους και βέβαια εννοώ τους ανθρώπους του χρήματος και της εξουσίας Αυτό ήταν ο πρώτος σπινθήρας ήταν το πρώτο εύρημα Και η ανάγκη που ένιωθα για μια δέηση μου ΄δωσε ένα δεύτερο εύρημα Να δώσω δηλαδή σrsquo αυτή τη διαμαρτυρία μου για το άδικο τη μορφή μιας εκκλησιαστικής λειτουργίας Κι έτσι γεννήθηκε το laquo΄Αξιον Εστίraquo

Επανερχόμαστε στα θαυμαστά Το laquoΆξιόν εστιraquo στη θρησκευτική παράδοσή μας είναι θεομητορικό μεγαλυνάριο από δύο χωριστούς ύμνους το αγγελοδίδακτο προϋμνιο laquoάξιόν εστιraquo και τον ειρμό της θ΄ωδής του κανόνος της Μεγάλη Παρασκευής laquoΤην τιμιωτέραν των χερουβείμraquo Κατά την αγιορείτικη παράδοση που κατέγραψε σε συναξάρι στα 1548 ο Πρώτος του Αγίου Όρους το ΄Αξιον εστί παραδόθηκε στην εκκλησία από τον αρχάγγελο Γαβριήλ Κοντά στη Μονή του Παντοκράτορος είναι λάκκος μεγάλος με κελλιά Σrsquo ένα από αυτά της Κυρίας Θεοτόκου της Κοιμήσεως κατοικούσε γέροντας με τον υποτακτικό του Βράδυ Σαββάτου ο γέροντας πήγε στην αγρυπνία στη Σκήτη του Πρωτάτου κι άφησε μόνο τον υποτακτικό Τότε ήλθε ξένος μοναχός και ζήτησε να φιλοξενηθεί στο κελλί Την ώρα του Όρθρου άρχισαν κι οι δυο να ψάλλουν την ακολουθία κι όταν ήλθαν στην ενάτη ο εντόπιος μοναχός έψαλλε την laquoΤιμιωτέραν των Χερουβείμraquo ο δε ξένος κάμνοντας άλλην αρχήν του ύμνου έψαλλεν laquoΆξιον έστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον την Αειμακάριστον και Παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημώνraquo Έπειτα συνήψε την laquoΤιμιωτέρανraquo Ο εντόπιος ζήτησε να του γράψει ο ξένος τον ύμνο κι αυτός τον έγραψε σε μια πλάκα με το δάχτυλο λέγοντας laquoΑπό σήμερα και στο εξής έτσι να ψάλλετε και εσείς και όλοι οι Ορθόδοξοιraquo Το θαυμαστό αυτό έγινε στις 11 Ιουνίου του έτους 982 ακριβώς προ χιλίων είκοσι εννέα ετών

Να κρατήσουμε από όλα αυτά το μοναχικό αλλά και εν κοινωνία το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος με την πνευματική άνοδο για σύλληψη του αιωνίου το λόγοως εμφανίζοντα τα πράγματα αλλά και ως πλάστη του κόσμου και του ποιητή και τέλος να σταθούμε στη μουσική στοιχεία συνδεδεμένα και με το εκκλησιαστικό ΄Αξιον εστί και με το του Ελύτη άξιον

Πρώτη η μοναχικότητα εν κοινωνία

Το πνεύμα όπου θέλει πνει και ο μοναχικός Ελύτης κομίζει στην ποίηση έναν κόσμο γραμμένο στα σπλάχνα του όπως το του αγγέλου γραμμένο αχειροποιήτως και δοσμένο στην ορθόδοξη εκκλησία laquoΠάντα είσωraquo τα πάντα είναι μέσα μας κατά Πλωτίνο laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησε και πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε

Όπως ο μοναχός έτσι κι ο μοναχικός ποιητής συλλαμβάνει την άλλη πραγματικότητα και την ευαγγελίζεται με το δικό του τρόπο επιμένοντας στη μοναχικότητά του laquoΑΛΛΑ ΠΡΩΤΑ θα δεις την ερημιά και θα της δώσεις το δικό σου νόημαraquo είπε laquoΠριν από την καρδιά σου θα ναι αυτή και μετά πάλι αυτή θ ακολουθήσει Εκεί μόνος αντίκρισα τον

3

κόσμο κλαίγοντας γοερά Εκεί μόνος απίθωσε κρήνες λευκές μαρμάρινες μύλους ανέμων τρούλους ρόδινους μικρούς και ψηλούς διάτρητους περιστεριώνες Και πλατύς επάνου ο ουρανός για να διαβάζεις μόνος σου την απεραντοσύνηraquo

Η μοναξιά του ποιητή δεν κρύβει μόνο μια υψηλή αξιοπρέπεια αλλά και τον πνευματικό αγώνα μέσα στον ίδιο τον εαυτό του να συλλάβει τα αιώνια και ακατάλυτα πίσω από το νυν να συλλάβει το αιέν του κόσμου αλληλοπλεκόμενα Τον κόσμο του τον πλάθει με προσπάθεια για ανάβαση από τα ιερά δεδομένα αισθήσεων και το διαυγασμό της ψυχής Όσο λιγότερο μαύρο τόσο καλύτερο Κι όλα αυτά όχι μόνο θεωρητικά αλλά περισσότερο αισθητικά αλλά και ηθικά με τον αγώνα για την αθωότητα στα γκρεμνά της αρετής(αρετά πολύμοχθε γένει βροτίω το αριστοτελικόν) και της ελευθερίας στο διαρκή κίνδυνο στους καινούργιους δρόμους που άνοιξε για να συλλάβει την καθαρότητα του κόσμου και να την αποτυπώσει Με μόνο το άσπιλο του νου Αλλ΄άσπιλος ο νους εργάζεται μόνο με τις καθαρές ιδέες ξεκινώντας από τις αισθητικές εικόνες των υλικών πραγμάτων και ανεβαίνοντας κεκαθαρμένος αφού κατά τον Πλατωνικό Φαίδωνα η φιλοσοφία δεν είναι παρά μελέτη θανάτου κάθαρση από τα περιττά γήινα και το νυν του κόσμου με τις διαρκείς αλλαγές του

Το μοναχικό όμως συνταιριάζεται και με την ασκητικότητα την αντιυλική αντικαταναλωτική θέα και χρήση των πραγμάτων laquoΑπό το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε λέει ο ίδιοςraquo Όπως γράφει στrsquo Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα laquoδε μιλώ για την ικανότητα να συνθέτει κανένας στίχους αλλά για την άλλη- νrsquoανασυνθέτει τον κόσμο κυριολεκτικά και μεταφορικά laquoΕάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα στο τέλος θα δείς να σου απομένουν μια ελιά ένα αμπέλι κι ένα καράβι Που σημαίνει με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνειςraquo Η πλήρης αφαίρεση για τη σύλληψη της ουσίας αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας του ποιητικού κόσμου τουΟ ποιητής όμως όπως και ο μοναχός δεν είναι εκτός κοινωνίας γιrsquo αυτό και η επαφή του ποιητή με την κοινωνία είναι αναγκαία

laquoΒλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα και δε γίνεται μ Αυτούς χωρίς Εσύ Βλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να ναι και να μείνει αυτή

Επιτυγχάνει έτσι μέσα στη μοναξιά τη δημιουργία του κόσμου του αλλά και συνειδητοποιεί το κοινωνικό του χρέος απαραίτητο για την πληρότητά του

Το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος θα πραγματοποιηθεί με την άσκηση και το ανέβασμα στον κόσμο των ιδεών

Στ΄ Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα λέει Σε μιαν ακτή περπατήσαμε και κανείς δεν ένιωθε τον άλλο Εκείνος- laquoτα φτερά του αγγέλου τον εμποδίζανε να περπατήσειraquo Και παρακάτω laquoΗ αλαφράδα η έλλειψη της βαρύτητας το φτερούγισμα στα ύψη σαν ιδέα και σα βίωμα των ελεύθερων ωρών του ύπνου μου πάντοτε μούrsquo διναν μια άρρητη ηδονήraquo Και παρακάτω laquo Το νόημα του οράματός μου συγκεντρώνεται στην καθαρότητα ψυχής που προϋποθέτει για να γίνει ευανάγνωστο και κατανοητό Μίλησα για μια καθαρότητα που το μεταφυσικό της νόημα είναι υπερτοποθετημένο ακριβώς επάνω στο ηθικό κι αυτό

4

πάλι ακριβώς επάνω στο αισθητικό Το φάσμα της είναι τόσο πλατύ ώστε να πιάνει από την αίσθηση και να φτάνει ως τη ιδέα ή πιο σωστά ακόμη από την εμπιστοσύνη στον υλικό κόσμο έως την εμπιστοσύνη στο laquoθείοraquo

Για νrsquo ανέβουμε τα επίπεδα και να συλλάβουμε τον κόσμο όπως τον συνέλαβε και εποίησε στο πνευματικό επίπεδο ο ποιητής απαραίτητη είναι η καθαρότητα της ψυχής και των αισθήσεων ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα κατά τον Πλατωνικό Σωκράτη από τα παράσιτα που φέρνουν οι αισθήσεις και εμποδίζουν τη θέα των αιωνίων ουσιών

Στο Άξιον εστί ο ποιητής νιώθει laquoκαθαρό να παλιννοστεί το αίμα του καθαρός να είναι απrsquo άκρη σrsquo άκρη και στα χέρια του θανάτου άχρηστο σκεύοςκι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απrsquo την όψη τουraquo και προπάντων όπως λέει laquoτούτο μόνο να ξέρεις ό τι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσειraquo

Άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του ή το ηρακλείτειο τα πάντα οιακίζει κεραυνός Γιrsquo αυτή την καθαρότητα τη διαύγεια της σύλληψης και της έκφρασης πάσχισε για την καθαρότητα των ουρανών περιμένοντας laquoαπrsquo τα νέφη τα πυκνά να καθαρίσει η γη να φανούν τα λιβάδια τα πάντερπνα τα λουλούδια τα σεμνά τα σε καθαρό ουρανό εργασμέναraquo

Εδώ μπορούμε άνετα να θυμηθούμε την περιγραφή του κόσμου κατά Σωκράτη στο Φαίδωνα τον άλλο λαμπρό και καθαρό κόσμο

Η Παλαιά Διαθήκη είναι βεβαίως παρούσα και θεμελιώδης στο ποίημα αλλά και οι Πατέρες της Ορθοδοξίας Ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναλύοντας το laquoΚαι είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα ημετέραν και καθ ομοίωσινraquo το laquoκατ εικόναraquo λέει σημαίνει κυρίως τον νουν και την ελεύθερη βούληση το αυτεξούσιο και ακόμα την αθανασία και απάθεια Το laquoκαθ ομοίωσινraquo αναφέρεται στην ηθική τάξη στην άσκηση της αρετής

΄Οπως τα είδε ο Ελύτης και ηθικά και αισθητικάΚαι αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό ψιθύρισε όταν ρώτησα- Τι το καλό Τι το κακό-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό πάνω ισορροπείς και υπάρχειςκι απ αυτό πιο πέρα ταραχή και σκότος κι απ αυτό πιο πίσω βρυγμός των αγγέλων-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό μπορείς απέραντα να προχωρήσειςή αλλιώς τίποτε άλλο δεν υπάρχει πια Κι ο Ζυγός που ανοίγοντας τα χέρια μου έμοιαζενα ζυγιάζει το φως και το ένστικτο ήτανε ΑΥΤΟΣ ο κόσμος ο μικρός ο μέγας Ο όρος ομοίωσις δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να ομοιωθή να γίνη όμοιος με το Θεό Η ανθρώπινη φύση είναι η ακέρια φύση με την οποία βγήκεν ο άνθρωπος από τα χέρια του Πλάστη Καθήκον του χριστιανού να βρει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου και να πραγματώσε μέσα του τη φύση που του χάρισεν ο Θεός Γιrsquo αυτή την

5

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

του ποιητή ανάμεσα στους άλλους ανθρώπους και βέβαια εννοώ τους ανθρώπους του χρήματος και της εξουσίας Αυτό ήταν ο πρώτος σπινθήρας ήταν το πρώτο εύρημα Και η ανάγκη που ένιωθα για μια δέηση μου ΄δωσε ένα δεύτερο εύρημα Να δώσω δηλαδή σrsquo αυτή τη διαμαρτυρία μου για το άδικο τη μορφή μιας εκκλησιαστικής λειτουργίας Κι έτσι γεννήθηκε το laquo΄Αξιον Εστίraquo

Επανερχόμαστε στα θαυμαστά Το laquoΆξιόν εστιraquo στη θρησκευτική παράδοσή μας είναι θεομητορικό μεγαλυνάριο από δύο χωριστούς ύμνους το αγγελοδίδακτο προϋμνιο laquoάξιόν εστιraquo και τον ειρμό της θ΄ωδής του κανόνος της Μεγάλη Παρασκευής laquoΤην τιμιωτέραν των χερουβείμraquo Κατά την αγιορείτικη παράδοση που κατέγραψε σε συναξάρι στα 1548 ο Πρώτος του Αγίου Όρους το ΄Αξιον εστί παραδόθηκε στην εκκλησία από τον αρχάγγελο Γαβριήλ Κοντά στη Μονή του Παντοκράτορος είναι λάκκος μεγάλος με κελλιά Σrsquo ένα από αυτά της Κυρίας Θεοτόκου της Κοιμήσεως κατοικούσε γέροντας με τον υποτακτικό του Βράδυ Σαββάτου ο γέροντας πήγε στην αγρυπνία στη Σκήτη του Πρωτάτου κι άφησε μόνο τον υποτακτικό Τότε ήλθε ξένος μοναχός και ζήτησε να φιλοξενηθεί στο κελλί Την ώρα του Όρθρου άρχισαν κι οι δυο να ψάλλουν την ακολουθία κι όταν ήλθαν στην ενάτη ο εντόπιος μοναχός έψαλλε την laquoΤιμιωτέραν των Χερουβείμraquo ο δε ξένος κάμνοντας άλλην αρχήν του ύμνου έψαλλεν laquoΆξιον έστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον την Αειμακάριστον και Παναμώμητον και Μητέρα του Θεού ημώνraquo Έπειτα συνήψε την laquoΤιμιωτέρανraquo Ο εντόπιος ζήτησε να του γράψει ο ξένος τον ύμνο κι αυτός τον έγραψε σε μια πλάκα με το δάχτυλο λέγοντας laquoΑπό σήμερα και στο εξής έτσι να ψάλλετε και εσείς και όλοι οι Ορθόδοξοιraquo Το θαυμαστό αυτό έγινε στις 11 Ιουνίου του έτους 982 ακριβώς προ χιλίων είκοσι εννέα ετών

Να κρατήσουμε από όλα αυτά το μοναχικό αλλά και εν κοινωνία το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος με την πνευματική άνοδο για σύλληψη του αιωνίου το λόγοως εμφανίζοντα τα πράγματα αλλά και ως πλάστη του κόσμου και του ποιητή και τέλος να σταθούμε στη μουσική στοιχεία συνδεδεμένα και με το εκκλησιαστικό ΄Αξιον εστί και με το του Ελύτη άξιον

Πρώτη η μοναχικότητα εν κοινωνία

Το πνεύμα όπου θέλει πνει και ο μοναχικός Ελύτης κομίζει στην ποίηση έναν κόσμο γραμμένο στα σπλάχνα του όπως το του αγγέλου γραμμένο αχειροποιήτως και δοσμένο στην ορθόδοξη εκκλησία laquoΠάντα είσωraquo τα πάντα είναι μέσα μας κατά Πλωτίνο laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησε και πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε

Όπως ο μοναχός έτσι κι ο μοναχικός ποιητής συλλαμβάνει την άλλη πραγματικότητα και την ευαγγελίζεται με το δικό του τρόπο επιμένοντας στη μοναχικότητά του laquoΑΛΛΑ ΠΡΩΤΑ θα δεις την ερημιά και θα της δώσεις το δικό σου νόημαraquo είπε laquoΠριν από την καρδιά σου θα ναι αυτή και μετά πάλι αυτή θ ακολουθήσει Εκεί μόνος αντίκρισα τον

3

κόσμο κλαίγοντας γοερά Εκεί μόνος απίθωσε κρήνες λευκές μαρμάρινες μύλους ανέμων τρούλους ρόδινους μικρούς και ψηλούς διάτρητους περιστεριώνες Και πλατύς επάνου ο ουρανός για να διαβάζεις μόνος σου την απεραντοσύνηraquo

Η μοναξιά του ποιητή δεν κρύβει μόνο μια υψηλή αξιοπρέπεια αλλά και τον πνευματικό αγώνα μέσα στον ίδιο τον εαυτό του να συλλάβει τα αιώνια και ακατάλυτα πίσω από το νυν να συλλάβει το αιέν του κόσμου αλληλοπλεκόμενα Τον κόσμο του τον πλάθει με προσπάθεια για ανάβαση από τα ιερά δεδομένα αισθήσεων και το διαυγασμό της ψυχής Όσο λιγότερο μαύρο τόσο καλύτερο Κι όλα αυτά όχι μόνο θεωρητικά αλλά περισσότερο αισθητικά αλλά και ηθικά με τον αγώνα για την αθωότητα στα γκρεμνά της αρετής(αρετά πολύμοχθε γένει βροτίω το αριστοτελικόν) και της ελευθερίας στο διαρκή κίνδυνο στους καινούργιους δρόμους που άνοιξε για να συλλάβει την καθαρότητα του κόσμου και να την αποτυπώσει Με μόνο το άσπιλο του νου Αλλ΄άσπιλος ο νους εργάζεται μόνο με τις καθαρές ιδέες ξεκινώντας από τις αισθητικές εικόνες των υλικών πραγμάτων και ανεβαίνοντας κεκαθαρμένος αφού κατά τον Πλατωνικό Φαίδωνα η φιλοσοφία δεν είναι παρά μελέτη θανάτου κάθαρση από τα περιττά γήινα και το νυν του κόσμου με τις διαρκείς αλλαγές του

Το μοναχικό όμως συνταιριάζεται και με την ασκητικότητα την αντιυλική αντικαταναλωτική θέα και χρήση των πραγμάτων laquoΑπό το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε λέει ο ίδιοςraquo Όπως γράφει στrsquo Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα laquoδε μιλώ για την ικανότητα να συνθέτει κανένας στίχους αλλά για την άλλη- νrsquoανασυνθέτει τον κόσμο κυριολεκτικά και μεταφορικά laquoΕάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα στο τέλος θα δείς να σου απομένουν μια ελιά ένα αμπέλι κι ένα καράβι Που σημαίνει με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνειςraquo Η πλήρης αφαίρεση για τη σύλληψη της ουσίας αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας του ποιητικού κόσμου τουΟ ποιητής όμως όπως και ο μοναχός δεν είναι εκτός κοινωνίας γιrsquo αυτό και η επαφή του ποιητή με την κοινωνία είναι αναγκαία

laquoΒλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα και δε γίνεται μ Αυτούς χωρίς Εσύ Βλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να ναι και να μείνει αυτή

Επιτυγχάνει έτσι μέσα στη μοναξιά τη δημιουργία του κόσμου του αλλά και συνειδητοποιεί το κοινωνικό του χρέος απαραίτητο για την πληρότητά του

Το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος θα πραγματοποιηθεί με την άσκηση και το ανέβασμα στον κόσμο των ιδεών

Στ΄ Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα λέει Σε μιαν ακτή περπατήσαμε και κανείς δεν ένιωθε τον άλλο Εκείνος- laquoτα φτερά του αγγέλου τον εμποδίζανε να περπατήσειraquo Και παρακάτω laquoΗ αλαφράδα η έλλειψη της βαρύτητας το φτερούγισμα στα ύψη σαν ιδέα και σα βίωμα των ελεύθερων ωρών του ύπνου μου πάντοτε μούrsquo διναν μια άρρητη ηδονήraquo Και παρακάτω laquo Το νόημα του οράματός μου συγκεντρώνεται στην καθαρότητα ψυχής που προϋποθέτει για να γίνει ευανάγνωστο και κατανοητό Μίλησα για μια καθαρότητα που το μεταφυσικό της νόημα είναι υπερτοποθετημένο ακριβώς επάνω στο ηθικό κι αυτό

4

πάλι ακριβώς επάνω στο αισθητικό Το φάσμα της είναι τόσο πλατύ ώστε να πιάνει από την αίσθηση και να φτάνει ως τη ιδέα ή πιο σωστά ακόμη από την εμπιστοσύνη στον υλικό κόσμο έως την εμπιστοσύνη στο laquoθείοraquo

Για νrsquo ανέβουμε τα επίπεδα και να συλλάβουμε τον κόσμο όπως τον συνέλαβε και εποίησε στο πνευματικό επίπεδο ο ποιητής απαραίτητη είναι η καθαρότητα της ψυχής και των αισθήσεων ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα κατά τον Πλατωνικό Σωκράτη από τα παράσιτα που φέρνουν οι αισθήσεις και εμποδίζουν τη θέα των αιωνίων ουσιών

Στο Άξιον εστί ο ποιητής νιώθει laquoκαθαρό να παλιννοστεί το αίμα του καθαρός να είναι απrsquo άκρη σrsquo άκρη και στα χέρια του θανάτου άχρηστο σκεύοςκι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απrsquo την όψη τουraquo και προπάντων όπως λέει laquoτούτο μόνο να ξέρεις ό τι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσειraquo

Άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του ή το ηρακλείτειο τα πάντα οιακίζει κεραυνός Γιrsquo αυτή την καθαρότητα τη διαύγεια της σύλληψης και της έκφρασης πάσχισε για την καθαρότητα των ουρανών περιμένοντας laquoαπrsquo τα νέφη τα πυκνά να καθαρίσει η γη να φανούν τα λιβάδια τα πάντερπνα τα λουλούδια τα σεμνά τα σε καθαρό ουρανό εργασμέναraquo

Εδώ μπορούμε άνετα να θυμηθούμε την περιγραφή του κόσμου κατά Σωκράτη στο Φαίδωνα τον άλλο λαμπρό και καθαρό κόσμο

Η Παλαιά Διαθήκη είναι βεβαίως παρούσα και θεμελιώδης στο ποίημα αλλά και οι Πατέρες της Ορθοδοξίας Ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναλύοντας το laquoΚαι είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα ημετέραν και καθ ομοίωσινraquo το laquoκατ εικόναraquo λέει σημαίνει κυρίως τον νουν και την ελεύθερη βούληση το αυτεξούσιο και ακόμα την αθανασία και απάθεια Το laquoκαθ ομοίωσινraquo αναφέρεται στην ηθική τάξη στην άσκηση της αρετής

΄Οπως τα είδε ο Ελύτης και ηθικά και αισθητικάΚαι αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό ψιθύρισε όταν ρώτησα- Τι το καλό Τι το κακό-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό πάνω ισορροπείς και υπάρχειςκι απ αυτό πιο πέρα ταραχή και σκότος κι απ αυτό πιο πίσω βρυγμός των αγγέλων-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό μπορείς απέραντα να προχωρήσειςή αλλιώς τίποτε άλλο δεν υπάρχει πια Κι ο Ζυγός που ανοίγοντας τα χέρια μου έμοιαζενα ζυγιάζει το φως και το ένστικτο ήτανε ΑΥΤΟΣ ο κόσμος ο μικρός ο μέγας Ο όρος ομοίωσις δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να ομοιωθή να γίνη όμοιος με το Θεό Η ανθρώπινη φύση είναι η ακέρια φύση με την οποία βγήκεν ο άνθρωπος από τα χέρια του Πλάστη Καθήκον του χριστιανού να βρει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου και να πραγματώσε μέσα του τη φύση που του χάρισεν ο Θεός Γιrsquo αυτή την

5

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

κόσμο κλαίγοντας γοερά Εκεί μόνος απίθωσε κρήνες λευκές μαρμάρινες μύλους ανέμων τρούλους ρόδινους μικρούς και ψηλούς διάτρητους περιστεριώνες Και πλατύς επάνου ο ουρανός για να διαβάζεις μόνος σου την απεραντοσύνηraquo

Η μοναξιά του ποιητή δεν κρύβει μόνο μια υψηλή αξιοπρέπεια αλλά και τον πνευματικό αγώνα μέσα στον ίδιο τον εαυτό του να συλλάβει τα αιώνια και ακατάλυτα πίσω από το νυν να συλλάβει το αιέν του κόσμου αλληλοπλεκόμενα Τον κόσμο του τον πλάθει με προσπάθεια για ανάβαση από τα ιερά δεδομένα αισθήσεων και το διαυγασμό της ψυχής Όσο λιγότερο μαύρο τόσο καλύτερο Κι όλα αυτά όχι μόνο θεωρητικά αλλά περισσότερο αισθητικά αλλά και ηθικά με τον αγώνα για την αθωότητα στα γκρεμνά της αρετής(αρετά πολύμοχθε γένει βροτίω το αριστοτελικόν) και της ελευθερίας στο διαρκή κίνδυνο στους καινούργιους δρόμους που άνοιξε για να συλλάβει την καθαρότητα του κόσμου και να την αποτυπώσει Με μόνο το άσπιλο του νου Αλλ΄άσπιλος ο νους εργάζεται μόνο με τις καθαρές ιδέες ξεκινώντας από τις αισθητικές εικόνες των υλικών πραγμάτων και ανεβαίνοντας κεκαθαρμένος αφού κατά τον Πλατωνικό Φαίδωνα η φιλοσοφία δεν είναι παρά μελέτη θανάτου κάθαρση από τα περιττά γήινα και το νυν του κόσμου με τις διαρκείς αλλαγές του

Το μοναχικό όμως συνταιριάζεται και με την ασκητικότητα την αντιυλική αντικαταναλωτική θέα και χρήση των πραγμάτων laquoΑπό το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε λέει ο ίδιοςraquo Όπως γράφει στrsquo Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα laquoδε μιλώ για την ικανότητα να συνθέτει κανένας στίχους αλλά για την άλλη- νrsquoανασυνθέτει τον κόσμο κυριολεκτικά και μεταφορικά laquoΕάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα στο τέλος θα δείς να σου απομένουν μια ελιά ένα αμπέλι κι ένα καράβι Που σημαίνει με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνειςraquo Η πλήρης αφαίρεση για τη σύλληψη της ουσίας αλλά και η δυνατότητα δημιουργίας του ποιητικού κόσμου τουΟ ποιητής όμως όπως και ο μοναχός δεν είναι εκτός κοινωνίας γιrsquo αυτό και η επαφή του ποιητή με την κοινωνία είναι αναγκαία

laquoΒλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα και δε γίνεται μ Αυτούς χωρίς Εσύ Βλέπειςraquo είπε laquoείναι οι Άλλοι και ανάγκη πάσα να τους αντικρίσεις η μορφή σου αν θέλεις ανεξάλειπτη να ναι και να μείνει αυτή

Επιτυγχάνει έτσι μέσα στη μοναξιά τη δημιουργία του κόσμου του αλλά και συνειδητοποιεί το κοινωνικό του χρέος απαραίτητο για την πληρότητά του

Το αγγελικό και θεόσταλτο του ποιήματος θα πραγματοποιηθεί με την άσκηση και το ανέβασμα στον κόσμο των ιδεών

Στ΄ Ανοιχτά Χαρτιά στο Πρώτα πρώτα λέει Σε μιαν ακτή περπατήσαμε και κανείς δεν ένιωθε τον άλλο Εκείνος- laquoτα φτερά του αγγέλου τον εμποδίζανε να περπατήσειraquo Και παρακάτω laquoΗ αλαφράδα η έλλειψη της βαρύτητας το φτερούγισμα στα ύψη σαν ιδέα και σα βίωμα των ελεύθερων ωρών του ύπνου μου πάντοτε μούrsquo διναν μια άρρητη ηδονήraquo Και παρακάτω laquo Το νόημα του οράματός μου συγκεντρώνεται στην καθαρότητα ψυχής που προϋποθέτει για να γίνει ευανάγνωστο και κατανοητό Μίλησα για μια καθαρότητα που το μεταφυσικό της νόημα είναι υπερτοποθετημένο ακριβώς επάνω στο ηθικό κι αυτό

4

πάλι ακριβώς επάνω στο αισθητικό Το φάσμα της είναι τόσο πλατύ ώστε να πιάνει από την αίσθηση και να φτάνει ως τη ιδέα ή πιο σωστά ακόμη από την εμπιστοσύνη στον υλικό κόσμο έως την εμπιστοσύνη στο laquoθείοraquo

Για νrsquo ανέβουμε τα επίπεδα και να συλλάβουμε τον κόσμο όπως τον συνέλαβε και εποίησε στο πνευματικό επίπεδο ο ποιητής απαραίτητη είναι η καθαρότητα της ψυχής και των αισθήσεων ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα κατά τον Πλατωνικό Σωκράτη από τα παράσιτα που φέρνουν οι αισθήσεις και εμποδίζουν τη θέα των αιωνίων ουσιών

Στο Άξιον εστί ο ποιητής νιώθει laquoκαθαρό να παλιννοστεί το αίμα του καθαρός να είναι απrsquo άκρη σrsquo άκρη και στα χέρια του θανάτου άχρηστο σκεύοςκι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απrsquo την όψη τουraquo και προπάντων όπως λέει laquoτούτο μόνο να ξέρεις ό τι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσειraquo

Άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του ή το ηρακλείτειο τα πάντα οιακίζει κεραυνός Γιrsquo αυτή την καθαρότητα τη διαύγεια της σύλληψης και της έκφρασης πάσχισε για την καθαρότητα των ουρανών περιμένοντας laquoαπrsquo τα νέφη τα πυκνά να καθαρίσει η γη να φανούν τα λιβάδια τα πάντερπνα τα λουλούδια τα σεμνά τα σε καθαρό ουρανό εργασμέναraquo

Εδώ μπορούμε άνετα να θυμηθούμε την περιγραφή του κόσμου κατά Σωκράτη στο Φαίδωνα τον άλλο λαμπρό και καθαρό κόσμο

Η Παλαιά Διαθήκη είναι βεβαίως παρούσα και θεμελιώδης στο ποίημα αλλά και οι Πατέρες της Ορθοδοξίας Ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναλύοντας το laquoΚαι είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα ημετέραν και καθ ομοίωσινraquo το laquoκατ εικόναraquo λέει σημαίνει κυρίως τον νουν και την ελεύθερη βούληση το αυτεξούσιο και ακόμα την αθανασία και απάθεια Το laquoκαθ ομοίωσινraquo αναφέρεται στην ηθική τάξη στην άσκηση της αρετής

΄Οπως τα είδε ο Ελύτης και ηθικά και αισθητικάΚαι αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό ψιθύρισε όταν ρώτησα- Τι το καλό Τι το κακό-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό πάνω ισορροπείς και υπάρχειςκι απ αυτό πιο πέρα ταραχή και σκότος κι απ αυτό πιο πίσω βρυγμός των αγγέλων-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό μπορείς απέραντα να προχωρήσειςή αλλιώς τίποτε άλλο δεν υπάρχει πια Κι ο Ζυγός που ανοίγοντας τα χέρια μου έμοιαζενα ζυγιάζει το φως και το ένστικτο ήτανε ΑΥΤΟΣ ο κόσμος ο μικρός ο μέγας Ο όρος ομοίωσις δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να ομοιωθή να γίνη όμοιος με το Θεό Η ανθρώπινη φύση είναι η ακέρια φύση με την οποία βγήκεν ο άνθρωπος από τα χέρια του Πλάστη Καθήκον του χριστιανού να βρει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου και να πραγματώσε μέσα του τη φύση που του χάρισεν ο Θεός Γιrsquo αυτή την

5

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

πάλι ακριβώς επάνω στο αισθητικό Το φάσμα της είναι τόσο πλατύ ώστε να πιάνει από την αίσθηση και να φτάνει ως τη ιδέα ή πιο σωστά ακόμη από την εμπιστοσύνη στον υλικό κόσμο έως την εμπιστοσύνη στο laquoθείοraquo

Για νrsquo ανέβουμε τα επίπεδα και να συλλάβουμε τον κόσμο όπως τον συνέλαβε και εποίησε στο πνευματικό επίπεδο ο ποιητής απαραίτητη είναι η καθαρότητα της ψυχής και των αισθήσεων ο χωρισμός της ψυχής από το σώμα κατά τον Πλατωνικό Σωκράτη από τα παράσιτα που φέρνουν οι αισθήσεις και εμποδίζουν τη θέα των αιωνίων ουσιών

Στο Άξιον εστί ο ποιητής νιώθει laquoκαθαρό να παλιννοστεί το αίμα του καθαρός να είναι απrsquo άκρη σrsquo άκρη και στα χέρια του θανάτου άχρηστο σκεύοςκι όσο τρώει την ύλη ο καιρός τόσο βγαίνει πιο καθαρός ο χρησμός απrsquo την όψη τουraquo και προπάντων όπως λέει laquoτούτο μόνο να ξέρεις ό τι σώσεις μες στην αστραπή καθαρό στον αιώνα θα διαρκέσειraquo

Άστραψε φως και γνώρισεν ο νιος τον εαυτό του ή το ηρακλείτειο τα πάντα οιακίζει κεραυνός Γιrsquo αυτή την καθαρότητα τη διαύγεια της σύλληψης και της έκφρασης πάσχισε για την καθαρότητα των ουρανών περιμένοντας laquoαπrsquo τα νέφη τα πυκνά να καθαρίσει η γη να φανούν τα λιβάδια τα πάντερπνα τα λουλούδια τα σεμνά τα σε καθαρό ουρανό εργασμέναraquo

Εδώ μπορούμε άνετα να θυμηθούμε την περιγραφή του κόσμου κατά Σωκράτη στο Φαίδωνα τον άλλο λαμπρό και καθαρό κόσμο

Η Παλαιά Διαθήκη είναι βεβαίως παρούσα και θεμελιώδης στο ποίημα αλλά και οι Πατέρες της Ορθοδοξίας Ο Μάξιμος ο Ομολογητής αναλύοντας το laquoΚαι είπεν ο Θεός ποιήσωμεν άνθρωπον κατ εικόνα ημετέραν και καθ ομοίωσινraquo το laquoκατ εικόναraquo λέει σημαίνει κυρίως τον νουν και την ελεύθερη βούληση το αυτεξούσιο και ακόμα την αθανασία και απάθεια Το laquoκαθ ομοίωσινraquo αναφέρεται στην ηθική τάξη στην άσκηση της αρετής

΄Οπως τα είδε ο Ελύτης και ηθικά και αισθητικάΚαι αυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό ψιθύρισε όταν ρώτησα- Τι το καλό Τι το κακό-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό πάνω ισορροπείς και υπάρχειςκι απ αυτό πιο πέρα ταραχή και σκότος κι απ αυτό πιο πίσω βρυγμός των αγγέλων-Ένα σημείο Ένα σημείο και σ αυτό μπορείς απέραντα να προχωρήσειςή αλλιώς τίποτε άλλο δεν υπάρχει πια Κι ο Ζυγός που ανοίγοντας τα χέρια μου έμοιαζενα ζυγιάζει το φως και το ένστικτο ήτανε ΑΥΤΟΣ ο κόσμος ο μικρός ο μέγας Ο όρος ομοίωσις δηλώνει την ικανότητα του ανθρώπου να ομοιωθή να γίνη όμοιος με το Θεό Η ανθρώπινη φύση είναι η ακέρια φύση με την οποία βγήκεν ο άνθρωπος από τα χέρια του Πλάστη Καθήκον του χριστιανού να βρει την αρχική κατάσταση του ανθρώπου και να πραγματώσε μέσα του τη φύση που του χάρισεν ο Θεός Γιrsquo αυτή την

5

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

επιστροφή ο Μάξιμος καλεί να ελαττώνεις κάθε μέρα και περισσότερο το άλογο μέρος της ψυχής λόγος που μας ενώνει και πάλι με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία Με δικά του λόγια ο Ελύτης λέει (Ανοιχτά χαρτιά Πρώτα Πρώτα) laquoη Ποίηση αρχίζει από κει που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο Θάνατος Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε να ανιχνεύσει η ψυχή στα σύνορα των αντιθέτων εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται Η τελευταία φορά προς το φως το Φυσικό που είναι ο Λόγος και το φως το Άκτιστον που είναι ο Θεός Είναι σωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέρος που του ανήκει Να γιατί πρέπει να γράφουμεraquo Και στη Γένεση στο Άξιον εστί laquoΣτα χαρτιά σκυφτός και στα βιβλία ταrsquo απύθμενα με σκοινί λιανό κατεβαίνοντας νύχτες και νύχτες το λευκό αναζήτησα ως την ύστατη ένταση του μαύρου Την ελπίδα ως τα δάκρυα Τη χαρά ως την άκρα απόγνωσηraquo

Θα ήταν άκριτο βέβαια να περιορίσουμε τον ορίζοντα του ποιητή μόνο στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους στα ιερά μας βιβλία και τους χριστιανούς Πατέρες Η Μαριλένα Πρωίμου σε εισήγησή της για το Επέκεινα στον Ελύτη διερευνά τις ιδεολογικές συγγένειες του ποιητή όχι μόνο με τους αρχαίους αλλά και με τη θεωρία του υπερρεαλισμού laquoΑκολουθώντας ο ποιητής τόσο τη διαλεκτική των Προσωκρατικών και του Πλάτωνα όσο και του υπερρεαλισμού προσέγγισε την αντίληψη της ζωής ως ένα αέναο γίγνεσθαι που οδηγεί δυνάμει στην αποκάλυψη της βαθύτερης αλήθειας που τη διέπει Η laquoκαθαρή συνειδητοποίηση του κόσμουraquo κατά τον υπερρεαλισμό συσχετίζεται με την νεοπλατωνική laquoεικόναraquo-έκφραση κατrsquo αναλογία μιας νοητής πραγματικότητας- η υπερρεαλιστική συμφιλίωση των αντιθέτων με την ηρακλείτεια laquoδιχόνοιαraquo και laquoαρμονίαraquoη πλατωνική laquoγεωμετρίαraquoμε τη θεωρία του Κυβισμού και την αναγωγή σε σταθερές αρχές της Νόησης και των Ιδεών Ανάμεσα στις τελευταίες και η νεοπλατωνικής προέλευσης παρουσία μυστηριακού Φωτός στην ελληνική φύση παίρνει κεντρική θέση στην κοσμοθεωρία του Ελύτη (ηλιακή μεταφυσική) Με αυτόν τον τρόπο η ιδεαλιστική αρχαιοελληνική φιλοσοφική παράδοση συγκλίνει με το υπερρεαλιστικό αίτημα για μεταμόρφωση της πραγματικότητας μέσω του ονειρικού-θαυμαστού στοιχείου αποδεικνύοντας ότι η καθαρή θεώρηση μιας υπερβατικής πραγματικότητας ndashσυχνά με τη βοήθεια της ποιητικής εικόνας- συνοψίζει την laquoουσία raquo της ιδεολογικής αναζήτησης του ποιητή Η σύζευξη των αρχαίων με τους νεότερους και ιδιαίτερα τον υπερεαλισμό και τον Κυβισμό- βρίσκεται από την Πρωίμου- στο βάθος της τέχνης και της οπτικής του Ελύτηraquo

Όπως αναφέρει ο Λιγνάδης laquoΟ ποιητής ζώντας τις φευγαλέες στιγμές της ζωής των πραγμάτων συλλαμβάνει κι εκφράζει με απόλυτη κατάφαση και με ύφος αναστάσιμο αυτό το αιώνιο είναι Υμνεί την Ελλάδα την Ποίηση την Αιωνιότητα προϋποθέτοντας ότι έχει συλλάβει μέσα του το μυστήριό τους εφrsquo όσον το έζησε γνήσια δηλαδή κοντά στην εσωτάτη σάρκα στις αποκαλυπτικές laquoλεπτομέρειεςraquo των πραγμάτων που περιέχουν το νόημα της ζωής Να ζης με συνείδηση έρωτος την αδιάκοπη ροή του γίγνεσθαι (Ηράκλειτος) ισοδυναμεί με την κατοχή του είναι Κι αν η ροή αυτή είναι ένα βασανιστικό φευγαλέο laquoνυνraquo ο νόμος που τη συνθέτει είναι ένα σταθερό laquoαιένraquo (Παρμενίδης)

6

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

Τον ποιητήν είπερ ποιητήν είναι δει ποιείν μύθους ου λόγουςΟ μύθος και ο λόγος- γλώσσα και η φανέρωση των πραγμάτων με τη γλώσσα Ο Οδυσσέας Ελύτης δεν είναι ο αρχαιολάτρης που στηρίζεται στα σύμβολα των αρχαίων μύθων laquoΣτηρίζομαι στην εσωτερική λειτουργία που οδήγησε στην γέννηση των μύθων αυτώνraquoλέειΜια ερμηνευτική προσπάθεια της σύλληψης του κόσμου από την Ελύτη μπορούμε να δοκιμάσουμε χρησιμοποιώντας τη φιλοσοφική βάση του εγχειρήματος του Ιωάννη Κουτσάκου Τη στιγμή της γέννησης του ανθρώπου όχι του νηπίου θεώρησε ως κατάλληλη να θέσει ως βάση της φιλοσοφίας του Θεωρεί ως μηδενική βάση την αποκοπή του ανθρώπου από το σκότος όπου δεν διακρίνει πρόσωπα και πράγματα ή μάλλον ακόμα τα πράγματα μοιάζουν με μαύρες αγελάδες μες στο σκοτάδι και σταδιακά μέσα από τη μετακινούμενη άμμο μεταξύ συνειδητού και ασυνειδήτου μεταξύ του νοείν και της προαναμνησιακής περιόδου αναδύεται το φως τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να σχηματίζονται οι πρώτες έννοιες με την επανάληψη των όμοιων εικόνων laquoΣΤΗΝ ΑΡΧΗ το φως Και η ώρα η πρώτη που τα χείλη ακόμη στον πηλόδοκιμάζουν τα πράγματα του κόσμουraquo Η ψυχή μου ζητούσε Σηματωρό και ΚήρυκαΉταν ο ήλιος με τον άξονά του μέσα μου πολυάχτιδος όλος που καλούσε Καιαυτός αλήθεια που ήμουνα Ο πολλούς αιώνες πριν Ο ακόμη χλωρός μες στη φωτιά Ο άκοπος απ τον ουρανό Ένιωσα ήρθε κι έσκυψε πάνω απ το λίκνο μου ίδια η μνήμη γινάμενη παρόν τη φωνή πήρε των δέντρων των κυμάτων laquoΕντολή σουraquo είπε laquoαυτός ο κόσμος και γραμμένος μες στα σπλάχνα σου είναι Διάβασε και προσπάθησεκαι πολέμησεraquo είπε laquoΟ καθείς και τα όπλα τουraquo είπε Και τα χέρια του άπλωσε όπως κάνεινέος δόκιμος Θεός για να πλάσει μαζί αλγηδόνα κι ευφροσύνηΗ Γένεση από αυτή την άποψη είναι η έναρξη της διάκρισης των πραγμάτων το πέρασμα από την κατάσταση όπου όλα ήταν μια μάζα αξεδιάλυτη στο ονομάτισμα των όντων διακριτών πλέον Το ίδιο στην Παλαιά διαθήκη laquoείπε και εγένετοraquo αλλά και ο Αδάμ ονοματίζει τα πράγματα kai eplasen o` qeoj eti evk thj ghj panta ta qhria tou avgrou kai panta ta peteina tou ouvranou kai hgagen auvta proj ton Adam ivdein ti kalesei auvta kai pan o] evan evkalesen auvto Adam yuchn zwsan touto onoma auvtou 20 kai evkalesen Adam ovnomata pasin toij kthnesin kai pasi toij peteinoij tou ouvranou kai pasi toij qhrioij tou avgrou tw| de Adam ouvc eu`reqh bohqoj o[moioj auvtw|

Το ίδιο και στο Άξιον εστί είπε και εγεννήθηκεν η θάλασσα

Επανερχόμαστε όμως στο λόγο ο οποίος φέρνει στο φως την ύπαρξη και τα πράγματα ή φέρνει τα πράγματα στην ύπαρξη Τα πράγματα αρχίζουν να διακρίνονται και να υπάρχουν από τότε που τους προσδίδεται όνομα από τότε που ο άνθρωπος τα ονοματίζει Έτσι ζει ο Ελύτης το θαύμα της γένεσης του κόσμου με απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρξη του ανθρωπίνου πνεύματος Με τη γλώσσα ο άνθρωπος υπερβαίνει τη νηπιακή ηλικία (νη- έπος) την αγλωσσία και με το σχηματισμό των εννοιών ανέρχεται στον κόσμο των ιδεών αλλά ταυτόχρονα γνωρίζει και τον εαυτό του Να το σπαράγγι να ο ριθιός να το σγουρό περσέμολο το τζεντζεφύλλι και το πελαργόνι ο στύφνος και το μάραθο Οι κρυφές συλλαβές όπου πάσχιζα την ταυτότητά μου ν αρθρώσω ΑΥΤΟΣ εγώ λοιπόν και ο κόσμος ο μικρός ο μέγας

7

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

Κύριο όμως χαρακτηριστικό του φιλομαθούς ανθρώπου είναι η αγάπηση των αισθήσεων ως την παραδίδουν οι φιλόσοφοι και προπάντων της όρασης Όπως παραδίδει ο Αριστοτέλης στα Μετά τα Φυσικά Α [980a21] laquo Πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει σημεῖον δ ἡ τῶν αἰσθήσεων ἀγάπησις καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι αὑτάς καὶ μάλιστα τῶν ἄλλων ἡ διὰ τῶν ὀμμάτων οὐ γὰρ μόνον ἵνα πράττωμεν ἀλλὰ καὶ μηθὲν μέλλοντες πράττειν τὸ ὁρᾶν αἱρούμεθα ἀντὶ πάντων ὡς εἰπεῖν τῶν ἄλλων αἴτιον δ ὅτι μάλιστα ποιεῖ γνωρίζειν ἡμᾶς αὕτη τῶν αἰσθήσεων καὶ πολλὰς δηλοῖ διαφοράςraquo Αυτή η διά των ομμάτων αγάπησις των αισθήσεων αναφέρεται πλειστάκις στο ΄Αξιον εστί θυμίζοντας βέβαια και το παλαιοδιαθηκικό laquoΕίδεν ο Θεός ότι καλόνraquo Έτσι και ο ποιητής laquo Και είδα και θαύμασα Και στη μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ εικόνα και ομοίωσή μουraquo Ο θαυμασμός ως αφετηρία της διερεύνησης του κόσμου και αρχή της φιλοσοφίας ή της ποίησηςlaquoΚΑΙ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΥΤΟΝ ανάγκη να τον βλέπεις και να τον λαβαίνειςraquo είπε laquoΚοίταξεraquo Και τα μάτια μου έριξαν τη σπορά γρηγορότερα τρέχοντας κι από βροχή τα χιλιάδες απάτητα στρέμματα Σπίθες ρίζα μες στο σκότος πιάνοντας και νερών άξαφνων πίδακες Η σιγή που εκχέρσωνα για ν αποθέσω γόνους φθόγγων και χρησμών φύτρα χρυσά

Αν δούμε από στενότερη ματιά το Άξιον εστί θα βοηθηθούμε ακόμα από το Χάιτεγκερ στη δική του σύλληψη του κόσμου και της γλώσσας ως τόπου φανέρωσης του κόσμουΌπως γράφει ο Martin Heidegger για τη Γλώσσα ο άνθρωπος είναι το ον που μιλά Και η γλώσσα είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό της σκέψης Η γλώσσα κάνει τον άνθρωπο να υπάρχει Η γλώσσα είναι η μαρτυρία του ότι υπάρχει ο άνθρωπος Αναλύοντας το ποίημα του G Trakl laquo Ένα χειμωνιάτικο βράδυraquo μας λέει πως ηκατονομασία των πραγμάτων στο ποίημα καλεί και φέρνει κοντά την παρουσία του καλούμενου- κατονομαζόμενου Το καλούμενο με τη λέξη προσκαλείται να έρθει για να αναγνωρισθεί από τους ανθρώπους ως πράγμαlaquoΚάτω απ την κληματαριά ώρες εκεί ρέμβασα με μικρά μικρά τιτιβίσματα κοασμούς τρυσμούς το μακρινό κουκούρισμα Να το πιπίνι να το λελέκι να το γυφτοπούλι ο νυχτοπάτης και η νερόκοτα ήταν και ο μπόμπιρας εκείκαι το αλογάκι που λεν της Παναγίαςraquo

Όπως μαρτυρείται από τους μελετητές ο Οδυσσέας Ελύτης με το ποιητικό του έργο υπήρξε ταυτόχρονα και μέγας γλωσσοπλάστης δωρίζοντάς μας 8000 λέξεις που δημιούργησε η μετέπλασε με εξαιρετική φαντασία

Η μουσική

Όπως ξέρουμε στην αρχαιότητα η έννοια της μουσικής σήμαινε τη γενικότερη παιδεία κατά Σωκράτη μάλιστα τη φιλοσοφία Το ενύπνιο όπως αναφέρει στο Φαίδωνα του έλεγε laquoμουσικήν ποίει και εργάζουraquo κι αυτός πίστευε πως αυτό έκαμνε laquoτης φιλοσοφίας ούσης μεγίστης μουσικήςraquo (Φαίδων 61β) αλλά επειδή του πέρασε κι από το νου μήπως ο θεός θέλει να ασχοληθεί και με την πραγματική δημώδη μουσική σκέφτηκε πως πρέπει

8

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9

να γράψει και ποιήματα laquoασφαλέστερον γαρ είναι μη απιέναι πριν αφοσιώσασθαι ποιήσαντα ποιήματα και πιθόμενον τω ενυπνίω Ούτω δη πρώτον μεν εις τον θεόν εποίησα ου ην η παρούσα θυσία μετά δε τον θεόν εννοήσας ότι τον ποιητήν δέοι είπερ μέλλοι ποιητής είναι ποιείν μύθους αλλrsquo ου λόγους και αυτός ουκ η μυθολογικόςhellipγιrsquo αυτό λέει άρχισα να στιχοπλοκώ τους μύθους του Αισώπου όσους ήξερα Αυτός ο συνδυασμός φιλοσοφίας και ποίησης και μουσικής στην αρχαιότηταΣτην αρχαιότητα όμως και στα νεότερα χρόνια στο δημοτικό μας τραγούδι τα τρία αχώριστα είναι ο λόγος η μουσική κι ο χορός Κατά Λιγνάδη laquoτο σημαντικότερο κατόρθωμα του Άξιον Εστί είναι ότι μας δίνει μια εντύπωση από την αρχική τρισυπόστατη ενότητα της ποιητικής δημιουργίας Ο ποιητικός λόγος της συνθέσεως μας υποβάλλει ένα αίσθημα μουσικής και ο ρυθμός του μία κίνηση ορχήσεωςraquo

Εκτός από τη μουσικότητα του ίδιου του ποιητικού έργου είναι αναμφισβήτητο πως ο Μίκης Θεοδωράκης έκαμε το θαύμα του laquoΟ ταχυδρόμος της Fontaine de la Roi στο Παρίσι περνούσε καθημερινά στις 3 μμ Ηταν νομίζω Ανοιξη του 1963 που έλαβα το ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ δώρο ευγενικό του ποιητή και το ίδιο βράδυ είχα σχεδιασμένα τα δύο πρώτα μέρη Την Γένεση και τα Πάθη Θέλω μrsquo αυτό να δειξω πόσο ήδη ενυπήρχε μέσα μου αυτή η μουσική και δεν έμενε παρά το χτύπημα της ρομφαίας πάνω στο βράχο για να αναπηδήσει το ζωντανό νερό των ήχων Το πρόβλημα ήταν πώς να ισορροπήσω το καθαρό λαϊκό τραγούδι με τις έντεχνες μορφές της λαϊκής μουσικής καθώς παρουσιάζονται είτε από την ορχήστρα είτε από τον ψάλτη βαρύτονο είτε από την χορωδία Εδώ στην έντεχνη επεξεργασία προχώρησα με πρόθεση εντελώς αφαιρετική Με την συνείδηση θαrsquo λεγα αγιογράφου που μισεί τη σάρκα θέλοντας να ταυτίσει την μορφή με την ψυχή Στο διάβολο είπα και τα εγκεφαλικά κοντραπούντα και οι πολύπλοκες αρμονικές ρυθμικές και ενορχηστρωτικές σχέσεις Ας είναι η ψυχή της μουσικής μας ακέραιη ντυμένη με πάχνη και δροσοσταλίδες Χορεύοντας με το ρωμέϊκο νταούλι Ας αφήσουμε τις επιδείξεις για τους λαούς που έχασαν την ψυχή τους κι ας τραγουδήσουμε απλά τους καημούς και τις ελπίδες της ρωμιοσύνηςraquo Μίκης Θεοδωράκης (από το σημείωμα στο εξώφυλλο του δίσκου της πρώτης έκδοσης του ΑΞΙΟΝ ΕΣΤΙ)

Αγαπητοί μου Ξεκινώντας από την 11 Ιουνίου και τη θρησκευτική της σημασία και σύμπτωση παρακολούθησα τη Γένεση του Άξιον εστί με επίκεντρο τη μοναχικότητα και κοινωνικότητα του ποιητή τη σημασία του λόγου ως τόπου φανέρωσης και ύπαρξης των πραγμάτων ως μέσου γνωριμίας του ανθρώπου με τον κόσμο και τον εαυτό του και τέλειωσα με την μουσική αξία του έργου

Το Άξιον εστί έχει και την ιστορική του πτυχή για να συμπληρωθεί το διπλό του συμποσίου Λογοτεχνία η φιλοσοφική και ιστορική διάσταση Γιrsquo αυτή όμως την πτυχή χρειαζόμαστε μια άλλη εργασία Άξιον εστί Ευχαριστώ

9