ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

107
ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ H A΄ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΤΟ ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΥΕΤΟΥΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ Η έλευση του 1822 βρήκε τους ΄Ελλη¬νες ταλαιπωρημένους και δοκιμασμένους σκληρά από την πολύμηνη αναμέτρηση με τον πολυπληθέστερο εχθρό. Ο αγώνας, όμως, συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση, παρά τις απώλειες εκατέρωθεν. Ειδικότερα για το δεύτερο έτος της Επανάστασης, οι Τούρκοι είχαν σχεδιάσει πιο συστηματικά τις ενέργειες τους. Ο στρατός του Χουρσίτ πασά, μετά τον θάνατο του Αλή πασά, ήταν ελεύθέρος να κινηθεί απειλητικά εναντίον των επαναστατών στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με την "Εφημερίδα των Αθηνών", 14 Ιουλίου 1825, η κατάσταση των Ελλήνων στην Πελοπόννησο κατά το 1822 είχε ως εξής: «Τον Ιούλιο μήνα του 1822 ευρίσκοντο εις Πελοπόννησον 30.000 Τούρκοι. Δυο χιλιάδες παλληκάρια τους εκράτησαν εις τους Μύλους. Οι Τούρκοι εξουσίαζαν τα φρούρια: της Κορίνθου, της Πάτρας, της Μεθώνης, Κορώνης και Ναυπλίου. Οι Ελληνες εξουσίαζαν μόνον το Νεόκα στρον και την Μονεμβασίαν. Τον Σεπτέμβριον μήνα οι 30.000 Τούρκοι εξωλο&ρεύ&ησαν και ύστερον από δυο μήνας η Κόρινθος και το Ναύπλιον έπεσαν εις χείρας των Ελλήνων». Σύμφωνα με το τουρκικό σχέδιο, η στρατιά της Ηπείρου, με αρχηγό τον Ομέρ Βρυώνη, θα υπέτασσε τη δυτική Στερεά Ελλάδα και κατόπιν θα μετέβαινε στην Πελοπόννησο. Δεύτερη στρατιά, με επικεφαλής τον Χουρσίτ, θα ξεκινούσε από τη Λάρισα με σκοπό να επέμβει στην ανατολική Στερεά και να συνενωθεί με την πρώτη στην Πελοπόννησο. Ο τουρκικός στόλος είχε αναλάβει πρωτίστως την εξόντωση του ελληνικού, την αποδυνάμωση των νησιών και την παροχή βοήθειας στις δύο στρατιές. Αν και οι σύντονη αυτές ενέργειες αποσκοπούσαν στην εξουδετέρωση της καρδιάς της Επανάστασης, εξέλιξη των γεγονότων ήταν διαφορετική από τις τουρκικές προσδοκίες.

description

ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Transcript of ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Page 1: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

H A΄ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

ΤΟ ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ ΜΙΑΣ ΠΟΛΥΕΤΟΥΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑΣ

Η έλευση του 1822 βρήκε τους ΄Ελλη¬νες ταλαιπωρημένους και δοκιμασμένους σκληρά από την πολύμηνη αναμέτρηση με τον πολυπληθέστερο εχθρό. Ο αγώνας, όμως, συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση, παρά τις απώλειες εκατέρωθεν. Ειδικότερα για το δεύτερο έτος της Επανάστασης, οι Τούρκοι είχαν σχεδιάσει πιο συστηματικά τις ενέργειες τους. Ο στρατός του Χουρσίτ πασά, μετά τον θάνατο του Αλή πασά, ήταν ελεύθέρος να κινηθεί απειλητικά εναντίον των επαναστατών στη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο.

Αναλυτικότερα, σύμφωνα με την "Εφημερίδα των Αθηνών", 14 Ιουλίου 1825, η κατάσταση των Ελλήνων στην Πελοπόννησο κατά το 1822 είχε ως εξής: «Τον Ιούλιο μήνα του 1822 ευρίσκοντο εις Πελοπόννησον 30.000 Τούρκοι. Δυο χιλιάδες παλληκάρια τους εκράτησαν εις τους Μύλους.

Οι Τούρκοι εξουσίαζαν τα φρούρια: της Κορίνθου, της Πάτρας, της Μεθώνης, Κορώνης και Ναυπλίου. Οι Ελληνες εξουσίαζαν μόνον το Νεόκα στρον και την Μονεμβασίαν. Τον Σεπτέμβριον μήνα οι 30.000 Τούρκοι εξωλο&ρεύ&ησαν και ύστερον από δυο μήνας η Κόρινθος και το Ναύπλιον έπεσαν εις χείρας των Ελλήνων».

Σύμφωνα με το τουρκικό σχέδιο, η στρατιά της Ηπείρου, με αρχηγό τον Ομέρ Βρυώνη, θα υπέτασσε τη δυτική Στερεά Ελλάδα και κατόπιν θα μετέβαινε στην Πελοπόννησο. Δεύτερη στρατιά, με επικεφαλής τον Χουρσίτ, θα ξεκινούσε από τη Λάρισα με σκοπό να επέμβει στην ανατολική Στερεά και να συνενωθεί με την πρώτη στην Πελοπόννησο. Ο τουρκικός στόλος είχε αναλάβει πρωτίστως την εξόντωση του ελληνικού, την αποδυνάμωση των νησιών και την παροχή βοήθειας στις δύο στρατιές. Αν και οι σύντονη αυτές ενέργειες αποσκοπούσαν στην εξουδετέρωση της καρδιάς της Επανάστασης, εξέλιξη των γεγονότων ήταν διαφορετική από τις τουρκικές προσδοκίες.

Μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου του 1822, ο ελληνισμός είχε δοκιμαστεί σκληρά από τις τουρκικές θηριωδίες και είχε υποστεί τραγικές απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό. Τα σημάδια από την ανηλεή καταστροφή της Χίου ήταν ακόμη νωπά, ενώ ο αιφνιδιασμός του στρατεύματος του Μαυροκορδάτου στο Πέτα (4-7-1822) από τον Κιουταχή στοίχισε τη ζωή 400 και πλέον αξιόμαχων στρατιωτών, σημαίνοντας το τέλος της άκαιρης και κακοσχεδιασμένης ελληνικής εκστρατείας Ηπείρου. Σημαντική ήταν και η μάχη στα Δερβενάκια (26-7-1822), όπου ο ελληνικός στρατός, επιδεικνύοντας σε ύψιστο βαθμό τη γενναιότητα του, κατέστρεψε τα στρατεύματα του Δράμαλη και τα ανάγκασε να τραπούν σε φυγή.

Εν τω μεταξύ, η Επανάσταση στην κεντρική Μακεδονία βρισκόταν εν εξελίξει, παρά τις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετώπιζαν εξαιτίας της μικρής απόστασης από την Κωνσταντινούπολη, στην οποία οι Τούρκοι με μεγάλη ευκολία έστελναν στρατεύματα. Το ηθικό των Ελλήνων είχε σημαντικά καταπέσει και η κατάσταση επιδεινώθηκε στις αρχές Οκτωβρίου. Σε αυτό, βέβαια, συνέτεινε και η εχθρική

Page 2: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

αντιμετώπιση της Επανάστασης από τις κυριότερες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία και Ρωσία}, στάση που υπαγορευό¬ταν από τα άνομα, οικονομικά κυρίως, συμφέροντα τους.

Ο τουρκικός κίνδυνος, όμως, ήταν μια φλόγα που εκείνο το χρονικό διάστημα ανα¬ζωπυρώθηκε. Ο Ομέρ Βρυώνης στις 10 Οκτωβρίου, αφού υπέταξε τους οπλαρχηγούς του Ξηρόμερου και του Βάλτου, αναχώρησε από την ΄Αρτα και συναντήθηκε με το στράτευμα του Κιουταχή, Δημιουργήθηκε, έτσι, μια δύ¬ναμη περίπου 8.000 ανδρών, η οποία απειλούσε όχι μόνο την Αιτωλία, αλλά και ολόκληρη την Επανάσταση, εφόσον οι τουρκικές δυνά¬μεις είχαν καταλάβει καίρια σημεία του ελλαδικού χώρου και το ελληνικό στράτευμα είχε αποδυναμωθεί ακόμα και από εσωτερικούς εμφυλίους.

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΠΕΙΛΗΤΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ

Από την αλληλογραφία του Μαυροκορδάτου (με άλλους σημαίνοντες οπλαρχηγούς διαφαίνεται πως διατηρούσε ακόμα κάποια ψήγματα αισιοδοξίας, αν και δεν έλειπαν οι προδοτικές κινήσεις, όπως συνάγεται από γράμμα του προς τον Α. Κανακάρη: «Οι εχθροί προχώρησαν εις το Βραχώρι, αλλά μήτε το δεξιόν όπου ευρίσκετο ο Μάρκος Μπότσαρης, μήτε το κέντρον, όπου εγώ εστεκόμην, εδυνήθησαν να σπάσουν. Μία βοήθεια όπου τους ήλθε, την διεύθυναν κατά το μέρος του ποταμού, του οποίου τας όχθας εκράτει ο Μακρής. Ούτος ο ανόητος και άνανδρος...άφησε: τον εχθρόν και απέρασεν..».

Ο Μαυροκορδάτος, στις 20 Οκτωβρίου, από το Μεσολόγγι όπου βρισκόταν για να οργανώσει την άμυνα της πόλης, απηύθυνε έκκληση στους Υδραίους για στρατιωτική Βοήθεια, εκθέτοντας την τραγικότητα, αλλά και την κρισιμότητα της κατάστασης. Τα τρόφιμα ήταν λιγοστά, όπως εξάλλου και ο στρατός, ενώ ο φόβος, μήπως μετά το Μεσολόγγι οι Τούρκοι προχωρούσαν στη Ναύπακτο και την Πελοπόννησο, ήταν ιδιαίτερα μεγάλος.

Στο μεταξύ, ο τουρκικός στρατός, αφού πέρασε χωρίς να συναντήσει αντίσταση από το Αγγελόκαστρο στις 18 Οκτωβρίου, έφθασε στο Κεφαλόβρυσο, το οποίο απείχε δυόμισι ώρες από το Μεσολόγγι. Εκεί, βρέθηκε αντιμέτωπος με ΄Ελληνες υπερασπιστές από διάφορα σημεία της Αιτωλίας, μεταξύ των οποίων ο Μάρκος Μπότσαρης, ο Αλέξανδρος Βλαχόπουλος, ο Γ Τσόγκας και ο Δ. Μακρής, παρά το γεγονός ότι ο Μαυροκορδάτος είχε εκφραστεί περιφρονητικά για το άτομο του. Τον αγώνα εναντίον των Τούρκων εκείνη την κρίσιμη ώρα ενίσχυσε και ο Καραϊσκάκης, ο οποίος έστειλε 100 στρατιώτες στο Μεσολόγγι, αψηφώντας τις κατηγορίες και τους υπαινιγμούς του Μαυροκορδάτου για ενδεχόμνη συνεργασία του με τον εχθρό. Μάλιστα, ο ίδιος ο Μαυροκορδάτος αργότερα του ζήτησε ή να παρευρεθεί στο Μεσολόγγι ή να στείλει περισσότερη βοήθεια. ΄Υστερα από κάποιες αψιμαχίες μεταξύ των δύο αντιπάλων, οι Τούρκοι επιτέθηκαν εναντίον του ελληνικού στρατεύματος στις 21 Οκτωβρίου.

Το σχέδιο της επίθεσης φαίνεται πως είχε διαρρεύσει στο στρατόπεδο των Ελλήνων, αφού ο Μαυροκορδάτος με γράμματα του την παραμονή της τουρκικής επίθεσης, καλούσε τους καπεταναίους Γεώργιο Τσόγκα, Γιαννάκη Γιολδάση, Ανδρέα Σαφάκα και άλλους οπλαρχηγούς να πολεμήσουν γενναία και να κτυπήσουν τους εχθρούς. Σύμφωνα, όμως, με τον Τρικούπη, η αντίσταση των Ελλήνων στο Κεφαλόβρυσο δεν

Page 3: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

κράτησε πολύ και «οι μεν εντόπιοι οπλαρχηγοί ανέβησαν τα βουνά, ο δε Κίτσος και ο Μπότσαρης, οι μη έχοντες επαρχιακός οπλαρχηγίας, εισήλθον καταδιωκόμενοι υπό των εχθρών και κακώς έχοντες εις Μεσολόγγι, όπου είχε καταφύγει τεσσάρας ημέρας προτού και ο Μαυροκορδάτος».

Οι Τούρκοι προωθήθηκαν την ίδια ημέρα στην πεδιάδα του Μεσολογγίου, έχοντας πρώτα λεηλατήσει τα χωριά Μποχώρι και Γαλατά (ανατολικά της πόλης), ενώ στις 25 Οκτωβρίου έφθασαν έξω από το Μεσολόγγι Εκεί τα τουρκικά στρατεύματα χωρίσθηκα Ο Ομέρ Βρυώνης στρατοπέδευσε κοντά στον Αγιο Δημήτριο, ενώ ο Κιουταχής και, Ισμαήλ Πλιάσσας κοντά στον Αγιο Αθανάσιο Μαζί τους Βρίσκονταν και όσοι ΄Ελληνες είχε δηλώσει υποταγή, ο Γώγος Μπακόλας, ο Βα0 νακιώτης, ο Ανδρέας Ισκος, ο Γιαννάκης Ρογκάγκος και ο Γεωργάκης Βαλτινός. Και ενώ χερσαία οδός αποκλείσθηκε, ενισχύσεις ά χισαν να καταφθάνουν από τη θάλασσα. Συγκεκριμένα, τρία πλοία του Γιουσούφ πασά των Πατρών έφθασαν μπροστά στη λιμνοθάλασσα, εμποδίζοντας την αποστολή ενισχύσεων και εφοδίων στους επαναστάτες και συμπληρώνοντας έτσι τον αποκλεισμό των Μεσολογγιτών.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Το Μεσολόγγι ήταν ευπρόσβλητο από τη ξηρά και προστατευόταν μόνο από ένα χαμηλό περιτείχισμα, το οποίο είχε κατασκευασθεί στην αρχή της Επανάστασης από το Αθανάσιο Ραζηκότσικα. Εξω από το περιτείχισμα αυτό διανοίχθηκε μια τάφρος, βάθους 1,20 μέτρων, πλάτους 2 περίπου μέτρων και μήκους 1.600 μέτρων. Η οχύρωση αυτή δεν ήταν ικανή να συγκρατήσει το πλήθος των εχθρών, ενώ η έλλειψη πολεμοφοδίων επέτεινε το κλίμα απαισιοδοξίας που επικρατούσε στους αποκλεισμένους. Ο Μαυροκορδάτος όμως, ήταν αποφασισμένος να υπερασπιστεί το Μεσολόγγι και κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια για να το επιτύχει. Στο πλαίσιο, των αναδομητικών και αμυντικών του έργασιών επιδιόρθωσε το τείχος και τους προμαχώνες, ενώ δεν δίστασε να παρατάξει, στα ευάλωτα μέρη του τείχους, παλαιές λόγχες από τυφέκια, ώστε να φαίνονται οι Μεσολογγίτες<αριθμητικά υπέρτεροι. Παράλληλα, όμως, δεν έπαυε να ζητεί από τη Γερουσία της Πελοποννήσου πρόσθετη στρατιωτική βοήθεια.

Στο πλευρό του Μαυροκορδάτου είχαν εξαρχής ταχθεί επιφανείς και σημαίνοντες άνθρωποι της Επανάστασης, όπως ο αρχιεπίσκοπός Πορφύριος (της Δυτικής Ελλάδας), ο Κωνσταντίνος Πεταλάς (γενικός διευθυντής των υποθέσεων του Μεσολογγίου), ο Αναστάσιος Παλαμάς (διαχειριστής των χρημάτων του κοινού ταμείου), ο Α. Ραζηκότσικας και ο Πάνος Παπαλουκάς, ενώ παράλληλα όλοι οι πρόκριτοι του Μεσολογγίου είχαν συμφωνήσει με τις κινήσεις υπεράσπισης της πόλης τους. Με τη σύμφωνη γνώμη του λαού και των οπλαρχηγών αποφασίστηκε η αποστολή του άμαχου πληθυσμού - γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι - στα Επτάνησα και έτσι απέμειναν 360 άνδρες με τον οπλισμό τους και εφόδια που επαρκούσαν για έναν μόλις μήνα.

Ο Μαυροκορδάτος συνέχισε την αλληλογραφία με κάθε παράγοντα που θα μπορούσε να συνδράμει και να ανακουφίσει το πολύπαθο Μεσολόγγι. Στις 27 Οκτωβρίου με μια επιστολή διαμαρτυρίας προς τον αντιπρόεδρο του Εκτελεστικού ζήτησε τη συνδρομή κάθε καπετάνιου, προκειμένου να μπορέσει να καλύψει τις ευάλωτες περιοχές του Μεσολόγγιου. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Σπηλιάδη, την υπερασπιστική δύναμη του Μεσολογγίου αποτελούσαν 50 στρατιώτες του

Page 4: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Μπότσαρη, 70 του Δημητρίου Μάκρη, 60 του Δημοτζέλιου, 20 του Θανάση Γρίβα, 400 Μεσολογγίτες και οι εναπομείναντες Επτανήσιοι από τη μάχη του Πέτα. Παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των υπερασπιστών διαφέρει ανάλογα με τον κάθε ιστορικό, θα πρέπει να γίνει παραδεκτό πως οι πολιορκημένοι ήταν σαφώς λιγότεροι από τα εχθρικά στρατεύματα των Τούρκων πασάδων.

΄Ακρως ρεαλιστική είναι και η περιγραφή των τουρκικών πολιορκητικών προσπαθειών από τον Ανδρέα Καρκαβίτσα στο ιστορικό του διήγημα «Η Θυσία» (βλ. "Απαντα Α. Καρκαβί¬τσα", σσ. 313-323): «Δώδεκα χίλίάδες την πολεμούν. Νυχτοήμερα τα κανόνια βροντούν και τα ντουφέκια στράψτουν και λάμπουν τα σπαθιά καί ουρλιάζουν τα πολεμο Ορεμμένα στήθη μπροστά στον χάντακα....Τα βόλια σκαλίζουνε το χώμα και ρίχνουν κάτω τα κορμιά. Τα γιαταγάνια ξεσκίζουν τα τείχη, θρυμματίζουν τις πολεμίστρες και βάφονται στο αίμα και στον πηλό. Μα η πόλη χαλκόστερνη στέ¬κει στη γη της, αδιάφορη στη λύσσα του εχθρού και του Χάρου τις σαΐτες... Μέσα της έχει τον Μαυροκορδάτο και τον Μάρκο Μπότσαρη. Μέσα της τον Γρίβα και τους Μοραΐτες οπλαρχηγούς. Ή τρόπαιο νίκης ή νεκροκρέβατο εδώ", είπαν όλοι στο πρώτο φανέρωμα του εχτρού. Και το κάμανε ως σήμερα. Τι θα γίνη αύριο, ποιος το ξέρει;».

Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΚΛΟΙΟΣ ΣΦΙΓΓΕΙ

Το αδιάκοπο σφυροκόπημα της πόλης συ¬νεχιζόταν, αν και δεν έφερε κανένα αποτέλεσμα εξαιτίας της δυσπρόσιτης φυσικής της θέσης. Συγκλήθηκε, λοιπόν, συμβούλιο για τη λήψη μέτρων και την κατάστρωση ενός νέου πολιορκητικού σχεδίου. Στο συμβούλιο αυτό οι γνώμες διχάσθηκαν. Συγκεκριμένα, ο Γιουσούφ και ο Κιουταχής ήταν υπέρμαχοι του αιφνιδιασμού, ενώ ο Ομέρ Βρυώνης α¬πέρριψε αυτή την τακτική, προβάλλοντας ως αιτιολογία την επικινδυνότητα του εγχειρήματος και την επιθυμία του για τη διάσωση του Μεσολογγίου για στρατιωτικούς σκοπούς. Ειδικότερα, υποστήριξε πως θα μπο¬ρούσε, στη συνέχεια, να αποτελέσει τουρκικό ορμητήριο για τις επιχειρήσεις τους στην Πελοπόννησο, αλλά και στην Αιτωλοακαρνανία. Ο Βρυώνης πρότεινε, επίσης, να ζητήσουν από τους πολιορκημένους να δεχθούν συμ6ι6ασμό, έχοντας υπόψη του τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν. Στην πρόταση του αυτή κατέληξε και μετά από παρακίνηση του Βαρνακιώτη, ο οποίος, αν και είχε προσχωρήσει στον τουρκικό στρατό, δεν παρέλειπε να βοηθά τους Ελληνες.

Τελικά, προκρίθηκε το σχέδιο του Ομέρ Βρυώνη, που ήταν και ο αρχηγός της εκστρατείας, και ο Βαρνακιώτης ανέλαβε τη σύνταξη και την αποστολή της συμβιβαστικής πρότασης στους προκρίτους του Μεσολογγίου, από τους οποίους, όμως, δεν έλα6ε καμία απάντηση. Η δεύτερη προσπάθεια πραγματοποιήθηκε από τον Αγο Βασιάρη, ο οποίος ανέλαβε να συναντηθεί με τον Μάρκο Μπότσαρη. Οι πολιορκημένοι τότε προσποιήθηκαν ότι δέχονταν να προχωρήσουν σε δια¬πραγματεύσεις, με την πεποίθηση ότι κάθε αναβολή της τουρκικής επίθεσης έδινε την ελπίδα του ανεφοδιασμού. Στη συνέχεια, αποφασίστηκε να συναντηθούν ο Αγος Βασιάρης με τον Μάρκο Μπότσαρη έξω από την να προσκυνήσουν, καθώς τότε ο Ομέρ Βρυώνης όχι μόνο θα τους χορηγούσε αμνηστία, αλλά και θα τους επέτρεπε να αποχωρήσουν σώοι από την πολιορκημένη πόλη.

Το σχέδιο των Ελλήνων προχωρούσε, ενώ ο Μπότσαρης, προκειμένου να παρατείνει τις συνομιλίες προς όφελος των πολιορκημένων προέβαλλε όρους που δεν θα

Page 5: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

γίνονταν αποδεκτοί από τους Τούρκους, με σκοπό να εξασφαλίσει πολύτιμο χρόνο. Τελικά, κατόρθωσε να γίνει οκταήμερη ανακωχή για να φύγουν, υποτίθεται, για την Πελοπόννησο ο Μαυροκορδάτος, ο Μπότσαρης, ο Κίτσος, οι πρόκριτοι και όσες οικογένειες είχαν απομείνει στην πόλη. Κατά άλλες ιστορικές απόψεις, ο Βάσιαρης υποσχέθηκε να καταβάλει μεγάλο χρηματικό ποσό στον Μπότσαρη με αντάλλαγμα την παράδοση του Μεσολογγίου.

Ενώ οι διαπραγματεύσεις εξελίσσονταν, οι πολιορκημένοι εκμεταλλεύονταν με κάθε τρόπο τον παρεχόμενο χρόνο. Ενίσχυαν τις οχυρώσεις και προ έβαιναν στην εκτέλεση άλλων αμυντικών έργων με την κάλυψη ουσιαστικά των Τούρκων, οι οποίοι είχαν πεισθεί από τον Μπότσαρη ότι επρόκειτο για απαραίτητες ενέργειες, προκειμένου να μην αποκαλυφθεί πρόωρα το προσυμφωνημένο σχέδιο της παράδοσης. Τα πάντα φανέρωναν την επιτυχία του ελληνικού σχεδίου και την ολοκληρωτική άγνοια της μηχανορραφίας από τον τουρκικό στρατό, ο οποίος συνέβαλε σε σημαντικό βαθμό στην επίτευξη του με την ανεκτική και γεμάτη προσμονή στάση του.

Στο μεταξύ, έντονη ήταν η κινητοποίηση των οπλαρχηγών της Πελοποννήσου για τη σωτηρία του Μεσολογγίου. Ο Ανδρέας Ζαΐμης και ο Ανδρέας Λόντος έσπευσαν προς Βοήθεια της πολιορκημένης πόλης, μετά και από γραπτή παράκληση και περιγραφή της κατάστασης από τον Μαυροκορδάτο στις 4-Νοεμβρίου. Τελικά, την τέταρτη ημέρα της ανακωχής, στις 8 ή κατ άλλους στις 9 Νοεμβρίου, η κατάσταση άλλαξε άρδην υπέρ των Μεσολογγιτών. Στη λιμνοθάλασσα φάνηκαν οκτώ υδραιο - σπετσιώτικα πλοία (με επικεφαλής τον Λάζαρο Παναγιώτα), τα οποία μετά από συμπλοκή έτρεψαν σε φυγή τα εχθρικά πλοία που κατέφυγαν στη Ναύπακτο. Η είσοδος του Μεσολογγίου βρισκόταν πλέον υπό τον έλεγχο των Ελλήνων, ενώ η επιτυχία του σχεδίου ήταν εξασφαλισμένη.

Αμέσως μετά την ελληνική επιτυχία ο Μαυροκορδάτος έσπευσε να εκφράσει την ικανοποίηση του στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, στον Κανέλλο Δεληγιάννη και στον Γεώργιο Σισσίνη για την αποστολή ενισχύσεων στην πολιορκημένη πόλη. Ο αριθμός των ενι¬σχύσεων αυξήθηκε, όταν στις 13 Νοεμβρίου έφθασαν από την Πελοπόννησο άλλοι 1.500 άνδρες. Η δύναμη αποτελείτο από σώματα του Π. Μαυρομιχάλη, του Κ. Δεληγιάννη, του Α. Ζαΐμη, του Θ. Γρίβα και του Α. Λόντου, ο οποίος έφτασε στο Μεσολόγγι μέσω της θαλάσσιας οδού.

΄Οταν οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν την ελληνική απάτη, ήταν πια αργά για να αντιδράσουν, ενώ το ηθικό των πολιορκημένων πολύ αναπτερωμένο για να παραδοθούν. Οι ΄Ελληνες δήλωναν πλέον απερίφραστα: «Αν θέλετε τον τόπο μας, ελάτε να τον πάρετε». Το κλίμα είχε αντιστραφεί τόσο εξαιτίας της συμφιλίωσης του Καραϊσκάκη με τον Ράνκο και της αποστολής βοήθειας από τον πρώτο, όσο και λόγω της παρουσίας ξένων φιλελλήνων, οι οποίοι εθελοντικά είχαν καταταγεί στο στρατό του Μεσολογγίου. Επίσης, έφθασαν πολεμοφόδια και χρήματα για τις πολεμικές ανάγκες, ενώ όσοι είχαν αναγκαστεί να προσκυνήσουν τους πασάδες κατέφυγαν στα ορεινά, ένοπλοι, για να ενσωματωθούν στα σώματα που βρίσκονταν ήδη στο Ξηρόμερο και τον Βάλτο και προξενούσαν καταστροφές στις τουρκικές εφοδιοπομπές.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΛΗΞΗ ΤΗΣ

Page 6: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Η κατάσταση στο Μεσολόγγι το πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου ήταν εξαιρετικά ρευστή, ενώ ο χρόνος κυλούσε υπέρ των πολιορκημένων Οι Τούρκοι βρίσκονταν σε δεινή θέση, καθώς αντιμετώπιζαν τον 6αρύ χειμώνα, την καθυστέρηση των μισθών τους, την καταπόνηση τους και τις ασθένειες που είχαν κάνει την εμφάνιση τους στο στρατόπεδο. Η δυσαρέσκεια εναντίον των πασάδων ήταν διάχυτη και ο κίνδυνος διάλυσης του στρατεύματος ορατός. Ως μοναδική λύση προκρίθηκε η έφοδος, που ορίσθηκε για τη νύκτα των Χριστουγέννων, με το δόλιο σκε¬πτικό ότι οι Ελληνες εκείνη την ώρα θα εκτελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Το εγχείρημα, όμως, ήταν δύσκολο και οι κίνδυνοι πολλοί, γι' αυτό και οι πασάδες όρισαν μεγάλες χρηματικές αμοιβές για όσους θα ανέβαιναν στα τείχη του φρουρίου.

Οι προετοιμασίες για την έφοδο προχωρούσαν με γοργούς ρυθμούς και με άκρα μυστικότητα στο τουρκικό στρατόπεδο. ΄Ενας Ηπειρώτης όμως, ο οποίος βρισκόταν αναγκαστικά στο στρατόπεδο των Τούρκων, ο Γιάννης Γούναρης, ειδοποίησε, με κίνδυνο της ζωής του και θυσιάζοντας την οικογένεια του που είχε αφήσει στην ΄Αρτα, τον γραμματικό του Μάκρη για το σχέδιο των Τούρκων. Αξίζει κανείς να διαβάσει το εμπνευσμένο από την τραγική αυτή ιστορία διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα «Η Θυσία», για να αντιληφθεί το μέγεθος της εσωτερικής πάλης του Γούναρη μεταξύ του καθήκοντος προς την πατρίδα και της οικογενειακής αγάπης.

Ο Μαυροκορδάτος στο άκουσμα του σχεδίου έσπευσε να θωρακίσει την ανατολική πλευρά του φρουρίου, απ' όπου, σύμφωνα με τις πληροφορίες του Γούναρη, θα γινόταν η έφοδος. Συγχρόνως, ανακάλεσε τη διαταγή του για επίθεση στα τουρκικά σώματα που βρίσκονταν στις ακτές της Ακαρνανίας και ζήτησε την επιστροφή του Μαυρομιχάλη, του Τσόγκα, του Τσέλιου και του Γρίβα, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει το πρωί της ίδιας ημέρας για να λάβουν μέρος στην προαναφερθείσα επιχείρηση

Την επόμενη ημέρα, λίγο πριν από το μέρωμα, 800 Τουρκαλβανοί όρμησαν στην ανατολική πλευρά του φρουρίου με αλαλαμούς και ομοβροντίες, ανύποπτοι για τα μέτρα που είχαν λάβει οι ΄Ελληνες. Ελάχιστοι κατόρθωσαν να φθάσουν στο τείχος της πόλη και αυτοί αποκρούσθηκαν αμέσως από του υπερασπιστές. Η επίθεση των Τούρκων διήρκεσε μόνο τρεις ώρες, καθώς, όταν διαπίστο σαν πως το εγχείρημα τους δεν είχε κανέν αποτέλεσμα, ενώ ο αριθμός των νεκρών ( των τραυματιών ολοένα μεγάλωνε, αναγκάσθηκαν να υποχωρήσουν. Πίσω τους άφησα 500 νεκρούς και 12 σημαίες, ενώ οι απώλειες των Ελλήνων ανήλθαν σε τέσσερις νεκρούς και δύο τραυματίες.

Η ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ

Μετά την αποτυχημένη προσπάθεια των Τούρκων, διαδόθηκε στο στρατόπεδο τους ότι ερχόταν από την ανατολική Στερεά ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, γεγονός που αλήθευε. Τέτοιος ήταν ο τρόμος που τους κατέλαβε, ώστε στις 31 Δεκεμβρίου έλυσαν την πολιορκία, εγκαταλείποντας το πυροβολικό και τις αποσκευές τους για να μπορέσουν να απομακρυνθούν όσο το δυνατό γρηγορότερα από τη δυτική Στερεά. Στον απελπισμένο δρόμο τους δέχονταν συνεχώς τις παρενοχλήσεις και τα πυρά των ντόπιων οπλαρχηγών. Ακόμη και ο ποταμός Αχελώος τους αντιμετώπισε εχθρικά. Η στάθμη των νερών είχε ανυψωθεί από τις ραγδαίες βροχοπτώσεις και τη συνεχή χιονόπτωση, με αποτέλεσμα ο ποταμός να γίνει ορμητικός και, βέβαια, δυ-σκολοδιάβατος. Περισσότεροι από 500 άνδρες παρασύρθηκαν από το ρεύμα και βρήκαν φρικτό θάνατο. Οσοι διασώθησαν, σε κακή κατάσταση, έφθασαν στην

Page 7: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Πρέβεζα. Η καταστροφή των Τούρκων θα ήταν ολοκληρωτική, εάν οι ΄Ελληνες οπλαρχηγοί είχαν δράσει περισσότερο συντονισμένα και αποφασιστικά, παραμερίζοντας τις αντιζηλίες και τις διχογνωμίες που ματαίωναν κάθε δραστική ενέργεια.

Στο έντυπο «Εφημερίς των Αθηνών» (11 Νοεμβρίου 1825) αναδημοσιεύθηκε απόσπασμα από τον "΄Υμνον εις την Ελευθερίαν" του Δ. Σολωμού, που περιέγραφε τη συμφορά των Τούρκων στον Αχελώο ποταμό:105Κακορίζικοι, που πάτε του Αχελώου μες στη ροή και επιδέξια πολεμάτε από την καταδρομή106Να αποφύγετε! Το κύμα έγινε όλο φουσκωτόεκεί ευρήκατε το μνήμαπριν να ευρήτε αφανισμό.107«Βλασφημάει, σκούζει, μουγκρίζεικάθε λάρυγγας εχθρού,και το ρεύμα γαργαρίζειτες βλασφημίες του θυμού.108Σφαλερά τετραποδίζουν πλήθος άλογα, και ορθάτρομασμένα χλιμιντρίζουν,και πατούν εις τα κορμιά.109Ποιος στον σύντροφο απλώνειχέρι ωσάν να βοη9η&ήποιος την σάρκα του δαγκώνει,όσο οπού να νεκρω&ή.110Κεφαλές απελπισμένες, με τα μάτια πεταχτά, κατά τ' άστρα σηκωμένες για την ύστερη φορά.111Σβήεται - αυξαίνοντας η πρώτητου Αχελώου νεροορμή,το χλιμίντρισμα και οι κρότοικαι του ανθρώπου οι γογγυσμοί.

Για τους ΄Ελληνες αναμφισβήτητα η νίκη υπήρξε μεγάλη. Οφειλόταν σε όλους τους υ¬περασπιστές, Στερεοελλαδίτες και Πελοποννήσιους, οι οποίοι έσπευσαν να ενισχύσουν τους συναγωνιστές τους με συντονισμένες ενέργειες. Η επιτυχία έγινε ακόμη μεγαλύτερη, διότι αμέσως μετά την αποχώρηση των Τούρκων από το πολύπαθο Μεσολόγγι, ενώθηκαν με τον ελληνικό στρατό οι οπλαρχηγοί Ανδρέας Ισκος και Γεώργιος Βαλτινός, οι οποίοι λίγους μήνες νωρίτερα είχαν προσχω¬ρήσει

Page 8: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

στο αντίπαλο στρατόπεδο.Οι εξαγριωμένοι Τούρκοι, όταν έφθασαν στην Αρτα, σφάγιασαν τη σύζυγο και τα παι¬διά του Γούναρη ως αντίποινα. Συντετριμμένος ο δυστυχής Ηπειρώτης ασπάσθηκε το μοναχικό σχήμα και με ελεημοσύνες των Χρι¬στιανών ανακαίνισε το εκκλησάκι της Παναγίας της Ελεούσας, που βρίσκεται στον δρόμο Μεσολογγίου - Βραχωρίου. Εκεί τελείωσε τον 6ίο του, προσφέροντας νερό στους κου¬ρασμένους διαβάτες και συντηρούμενος από τις ελεημοσύνες τους.

Οι τουρκικές επιχειρήσεις κατά τον Ιανουάριο-Φεβρουάριο του 1823 είχαν την ίδια τύχη με αυτή της δυτικής Στερεάς Ελλάδας. Η στρατιά του Δράμαλη στην Ακρατα γνώρισε τη συντριβή, την ταπείνωση και τον θάνατο. Τραγικό τέλος είχαν και όλες οι εκστρατείες του Δράμαλη που είχαν σκοπό να υποτάξουν την ανατολική Στερεά και την Πελοπόννησο. Παρόμοια τύχη ανέμενε και τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη και του Κιουταχή που απέβλεπαν στην ανάκτηση της δυτικής Στερεάς Ελλάδας.

Ο θρίαμβος των ελληνικών όπλων ήταν αποτέλεσμα τόσο των σταθερών και συντονισμένων ελληνικών ενεργειών, όσο και των σφαλμάτων του εχθρού. Ωστόσο, το Μεσολόγγι παρέμενε για τους Τούρκους ένα μέρος-πρόκληση, που θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως εφαλτήριο για τα ε¬πεκτατικά τους σχέδια στην κεντρική Ελλάδα. Οι σημαντικές τουρκικές απώλειες σε έμψυχο και άψυχο δυναμικό δεν αποτέλεσαν τροχοπέδη για τα σχέδια τους. Το Μεσολόγγι επρόκειτο σύντομα να δοκιμαστεί εκ νέου από την εχθρική λαίλαπα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Α. Βακαλόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ ΤΟΥ 1821, ΟΕΔΒ, Α9ήνα, 1971. (2) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμ. ΙΒ', Εκδοτική Αθηνών, Α9ήνα, 1975.

(3) ΙΣΤΟΡΙΚΑ, έν9ετο της εφημ. «Ελευθεροτυπία», Λ/ο 44 (Περιηγητές, οι αυτόπτες μάρτυρες του αγώνα για ανεξαρτησία),111 (Οι οπλαρχηγοί της Στερεάς Ελλάδας), 128 (Γεώργιος Καραϊσκάκης).(4) Α. Καρκαβίτσα: ΑΠΑΝΤΑ, εκδ. Καπόπουλος, Α9ήνα, 1973.

(5) Ο ΤΥΠΟΣΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ, Χειρόγραφες εφημερίδες, τόμ. Α', εκδ. Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα, 1971.

(6) Κ. Παπαρρηγόπουλος: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, εκδ. Φάρος, Α9ήνα 1983.

(7) Γ. Τερτσέτης: ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ 1821, εκδ. Διεθνή Βιβλία, Αθήνα, 1970.

(8) Σ. Τρικούπης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, 4 τ., εκδ. Δημιουργία -Α.Χαρϊσης, Α&ήνα, 1996.

(9) ΥΔΡΙΑ, ΓΕΝΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, τ. 4ος και8ος, εκδ. Γ. Αξιωτέλλης, Α9ήνα, 1990.

Page 9: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

(10) Χρυσαν9όπουλου Φωτίου (Φωτάκου):ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ1821, 4 τ., εκδ. Βεργίνα, Α9ήνα, 1996.

(11) Γ. Μπενέκου: ΟΙ ΑΛΗΘΙΝΟΙ ΣΟΥΛΙΩΤΕΣ,Α9ήνα, 1958. Δ. Φωτιάδη: Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ '21, τ. II, εκδ.οίκος Ν. Βότση, Α9ήνα, 1977.ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΞΕΝΩΝ ΕΘΕΛΟΝΤΩΝΓΙΑ ΤΗΝ Α΄ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Η ΕΠΟΠΟΙΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥ, ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ, ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΕ ΣΤΟ ΘΡΥΛΙΚΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΣΤΙΣ 10 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1826, ΕΙΝΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΜΟΝΑΔΙΚΗ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ. ΕΝ ΤΟΥΤΟΙΣ, ΑΠΟ ΚΑΘΑΡΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΑΠΟΨΗ Η Α' ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ 1822 ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΞΙΣΟΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΛΑΜΠΡΟΤΕΡΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ. ΕΞΑΛΛΟΥ, Η ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ, ΜΕ ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ ΤΗΣ ΕΘΕΛΟΘΥΣΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ, ΣΥΝΕΤΕΛΕΣΕ ΣΤΗΝ ΑΝΑΘΕΡΜΑΝΣΗ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΖΗΤΗΜΑΤΟΣ, ΣΤΗ ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ. ΟΣΟ ΚΑΙ ΑΝ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΤΟ ΣΧΗΜΑ ΟΞΥΜΩΡΟ. ΤΗΣ ΑΡΧΗΣ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΠΑΘΗ ΕΛΛΑΔΑ. ΩΣΤΟΣΟ, ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΛΑΜΠΡΗ ΝΙΚΗ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΤΡΙΒΗ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΑΛΒΑΝΩΝ ΣΤΗΝ Α' ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ, ΚΑΤΩ ΜΑΛΙΣΤΑ ΑΠΟ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΑΝΤΙΞΟΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ, ΣΥΝΕΒΑΛΕ ΣΤΗΝ ΑΝΑΖΩΠΥΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ ΣΤΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΔΡΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ.

Μετά την πτώση του Ιουλίου και την καταστροφή του Πέτα, στις 4 Ιουλίου 1822, επικράτησε πανικός στη Ρούμελη, ενώ βαθύ σκοτάδι απλώθηκε στην υπόλοιπη εξεγερμένη Ελλάδα. Ακολούθησε, στις 9 Αυγούστου, σαν αναλαμπή, η κρα¬τερή μάχη στον Αετό Ξηρομέρου, όπου ο Βαρνακιώτης κατήγαγε σημαντική νίκη και αναχαίτισε προσωρινά τα ασκέρια του Κιουταχή. Στη συνέχεια, όμως, ο εχθρός ή¬ταν ελεύθερος να προχωρήσει νοτιότερα, να διαπεραιωθεί στον Μοριά και να καταπνίξει το κίνημα, επανα¬λαμβάνοντας τα τραγικά γεγονότα των Ορλωφικών του 1770. Τότε, εκτός από την Πελοπόννησο και άλλα μέρη, είχε καταστραφεί εκ θεμελίων και το Μεσολόγγι με τον ακμάζοντα εμπορικό του στόλο, τον πρώτο σε μέγεθος της προεπαναστατικής Ελλάδας.

Μοναδικό πλέον εμπόδιο για τις ορδές του Κιουτα¬χή συνιστούσε το Μεσολόγγι, το οποίο, λόγω της στρατηγικής του θέσης, είχε χαρακτηρισθεί, όπως εξάλλου άδει και η λαϊκή μούσα, «κλειδί της Ρούμελης και του Μοριά κολόνα». Εκεί, κατέφυγε και ο Μαυροκορδάτος μετά τη διάλυση του εκστρατευτικού σώματος στο Πέτα, με μερικούς καπεταναίους και τα λείψανα του Τάγ¬ματος των Φιλελλήνων και του Συντάγματος του Τακτικού.

Ανάμεσα στους λίγους ξένους εθελοντές που σώθηκαν στο Πέτα ήταν και ο Ιταλός αξιωματικός Μπρέντζερι, ο οποίος, έχοντας προσκολληθεί στον Μαυροκορδάτο, βίωσε τα περιστατικά της Α' Πολιορκίας του Μεσολογγίου. Το ημερολόγιο του,

Page 10: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

(Αύγ. 1826 - Ιαν. 1827), αποτελεί μία πολύτιμη αυθεντική μαρτυρία, ιδιαίτερα αφού οι σχετικές πληροφορίες από ελληνικές πηγές είναι ελάχιστες. Κατά τον Μπρέντζερι, η Α' Πολιορκία του Μεσολογγίου διεκδικεί τη θέση της στις πιο ένδοξες σελίδες της ελληνικής Ιστορίας.

Συγκεκριμένα, ο Ιταλός εθελοντής παραδίδει: «Νομίζω πως πρόκειται για κάτι που δεν ξανάγινε ποτέ και πουθενά. Χωρίς όπλα, χωρίς τείχη, χωρίς στρατιώτες, αντιμετώπισε το Μεσολόγγι 14.000 εχθρούς από την ξηρά, μόνο με τα λόγια (εννοεί την παρελκυστική τακτική των διαπραγματεύσεων). Τα τείχη βρίσκονταν σε αθλία κατάσταση και 500 Ευρωπαίοι στρατιώτες θα μπορούσαν να καταλάβουν την πόλη μέσα σε μία ημέρα. Η οχύρωση του Μεσολογγίου, που έγινε στην αρχή του ξεσηκωμού, ήταν μια τάφρος, 8 πόδια πλάτος (2,5 μ.) και 6 (1,8μ.) βάθος, και ένα πλίθινο τοίχο, 5 μόλις πόδια (1,5 μ.) ύψος. Πίσω από το τείχος υπήρχε πολύ μεγάλος ελεύθερος χώρος για τους κατοίκους των περιχώρων και τα ζώα τους. Πολλά κοπάδια οδηνήθηκαν στην πόλη με εντολή του Μαυροκορδάτου, για να δημιουργηθούν αποθέματα πόστων κρεάτων σε περίπτωση αποκλεισμού. Από την πρώτη στιγμή διαπιστώθηκε πως ήταν αδύνατη η αναχαίτιση του εχθρού με τέτοιες οχυρώ¬σεις. Πολλά σημεία του τείχους είχαν καταπέσει από τις βροχές. ΄Ηταν επιπόλαια κτισμένο και δεν υπήρχαν θεμέλια. ΄Αρχισαν αμέσως να μελετούν την ενίσχυση των τειχών από μέσα με ξυλεία και την επιδιόρθωση τους.

Ο Μαυροκορδάτος έδωσε εντολή να ανοιχθούν τα σπίτια των Μεσολογγιτών που είχαν εγκαταλείψει την πόλη και να μεταφερθούν στα τείχη όλα τα βαρέλια, οι κάδες και κάθε λογής ξύλινο αντικείμενο που βρισκόταν σ' αυτά. Στην ανάγκη, να γκρεμισθούν τα σπίτια για να αξιοποιηθεί η ξυλεία τους. Ετσι, αν α¬πομακρύνονταν οι Τούρκοι, γυρίζοντας οι φυγάδες στην πόλη θα εύρισκαν τα σπίτια τους άδεια ή ερειπωμένα κι αυτό θα αποτελούσε ένα μάθημα για όλους, να μην εγκαταλείπουν τον τόπο τους».

Θα πρέπει εδώ να τονισθεί ότι δεν είχαν όλες οι οικογένειες των Μεσολογγιτών εγκαταλείψει την πόλη, όπως υπαινίσσεται ο Μπρέντζερι, αλλά και ο Γάλλος εθελοντής αξιωματικός Ολι6ιέ Βουτιέ. Κατά τον Σπυρίδωνα Τρικούπη, στην πόλη, εκτός από τους 22 άνδρες του Μάρκου Μπότσαρη και τους 25 της σωματοφυλακής του Μαυροκορδάτου, υπήρχαν και 360 Μεσολογγίτες οπλοφόροι. Επίσης, όπως συνάγεται από μεταγενέστερη αναφορά των προκρίτων, είχαν παραμείνει και άμαχοι, καθώς σε μία περικοπή της τονίζεται: «... Ενώ όλοι όλαις δυνάμεσιν εβοηθήσαμεν την πατρίδα δια των όπλων, δεν ελείψαμεν και με συνεισφορά χρημάτων, αφού εδώσαμεν τα κρασιά μας, λάδια, τυριά, βούτυρα, ζώα και όσον ψωμί είχε έκαστος να ζήσει την οικογένειάν του». Αλλωστε, και ο Μαυροκορδάτος με γράμμα που απηύθυνε στους Υδραίους στις 20 Οκτωβρίου, τους καλούσε να στείλουν πλοία για να σώσουν «τον κινδυνεύοντα λαόν».

Ο Γάλλος αξιωματικός Ολιβιέ Βουτιέ υποστηρίζει ότι η ιδέα να αντιταχθεί άμυνα μέχρις εσχάτων στο Μεσολόγγι ανήκε στον Μαυροκορδάτο. Στο χρονικό του αναφέρει πως τον συμβούλεψε να καταφύγει στον Μοριά, όπου χρειαζόταν η παρουσία του, αλλά εκείνος απάντησε«Πραγματικά, οι κάτοικοι των επαρχιών αυτών είναι ανάξιοι να θυσιασθούμε γι' αυτούς. Αλλά αν φύγω, θα υποταχθούν αμέσως και οι αλβανικές ορδές θα περάσουν στην Πάτρα... Η ελληνική υπόθεση, έτσι, χάνεται. Εδώ πρέπει να πεθάνουμε».

Page 11: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Θα πρέπει, επίσης, εδώ να σημειωθεί ότι είναι καταφανής η προσπάθεια του Μπρέντζε-ρι και του Βουτιέ να εμφανίσουν το κάστρο του Μεσολογγίου ως ένα απλό «λασποτοίχι» και να εξάρουν τον ρόλο του Μαυροκορδά¬του, τόσο στην οργάνωση της άμυνας, όσο και στην απόφαση του για αντίσταση μέχρις εσχά¬των. Ο σχολιασμός της γενικότερης «πολιτείας» του Μαυροκορδάτου κατά την περίοδο εκείνη δεν περιλαμβάνεται, βέβαια, στις προθέσεις του γράφοντος, ωστόσο πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

Καταρχάς, είναι ιστορικά εξακριβωμένο ότι η οχύρωση της πόλης, χωρίς βέβαια ευρωπαϊκές προδιαγραφές και με πενιχρά μέσα, άρχισε αμέσως μετά την απελευθέρωση της στις 20 Μαΐου 1821, και πιο συγκεκριμένα την 1η Ιουνίου. Αυτό έγινε κατόπιν πρωτοβουλία του οξυδερκούς και δραστήριου αρχηγού τω» Μεσολογγιτών, Αθανάσιου Ραζηκότσικα, μί συνεισφορά και προσωπική εργασία των συμπολιτών του. Εχει διασωθεί ιδιόχειρος «Λογαριασμός της πολιτικής δοσοληψίας του /4θ Ραζηκότσικα από Ιουνίου 1821 έως 8ης Αυγού στου ιδίου έτους...», όπου ενδεικτικά αναγράφονται:

Ιούνιος 14. Των χαντακηζίδων ημερομίσθια 22 προς γρόσια 2,20 = 55.Ιούνιος 17. Του Ανάσταση Καψάλη δια δύο πάτερα, γρόσια 26.Ιούνιος 19. Του Μπουμποτά δια 1 ημερομίσθιο εκουβαλούσε πέτρες, γρόσια 2.Ιούνιος 25. Του Ανάσταση Σκαρλάτου διαα• ποκοπήν εις οργιαίς, εδούλευεν εις το χαντά¬κι, γρόσια 23,5.Ιούλιος 7. Των Ανατολικιωτών ημερομίσθια 9, γρόσια 22,20.Ιούλιος 17. Δια Ν. Παπαζαφείρη και Ανδρέα Νιανιάρου βεκυλίδων, γρόσια 100,

Το όλον, γρόσια 18.401,22».

Επίσης, διασώθηκε «Λογαριασμός περιλαβής των όσων άσπρων όπου δια συνεισφορών μου εμέτρησαν οι κάτωθι πατριώτες...»: - Ιωάννης Τρικούπης, Δημ. Πλατύκας, Στα¬μός Σιδέρης, Δ. Τζιντζιλόνης ανά γρόσια 1.000- Δημήτρης Ζαβιτσάνος γρόσια 300- Ανάστασης Μπακανδρέας γρόσια 300- Νικολάκης Δροσίνης γρόσια 300- Μητρός Πετρόπουλος γρόσια 300- Ανάστασης Παλαμάς γρόσια 900- Κωνσταντίνος Γουλψής γρόσια 50- Μήτσιος Μαχαλίώτης γρόσια 212- Ανδρέας Νανιάρας γρόσια 100- Εκκλησία του Αγ.Σπυρίδωνα γρόσια 2.550

Σύνολον γρόσια 17.213».

Αλλά ακόμη και ο Γάλλος φιλέλληνας και τεχνικός αξιωματικός Μαξίμ Ρεϋμπώ, ο οποίος επισκέφθηκε το Μεσολόγγι τον Ιούλιο του 1821, περιγράφει στο χρονικό του ότι βρέθηκε μπροστά σε πυρετώδεις οχυρωματικές εργασίες: "Υπήρχε ένα μικρό τείχος με επάλξεις, ανίοχυρο ν' αντιμετωπίσει τη δράση και του πιο ελαφρού πυροβολικού. ; Εσκαβαν τάφρο που θα κατακλυζόταν από τα νερά της θάλασσας, ώστε η πόλη να αποχωρίζεται από τη στεριά. Οι εργασίες όμως ακολούθησαν κακή κατεύθυνση. Για να μη θυσιάσουν δύο μικρές εκκλησίες, που οπωσδήποτε θα

Page 12: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

γκρεμίζονταν, οι ΄ Ελληνες έδωσαν μεγαλύτερη ανάπτυξη στο τείχος από εκείνη που χρειαζόταν. Ετσι, αυτή η εκδήλωση ευσέβειας δυσκόλεψε τα αμυντι¬κά έργα...».

Χαρακτηριστικό, εν προκειμένω, είναι και το άρθρο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Αθηνά» στις 28 Αυγούστου 1843, υπό τον τίτλο «Οί Μεσολογνίται αδικούμενοι», όπου με¬ταξύ άλλων αναφέρεται: «...Ουδένα λανθάνει ότι κατά την κατάβασίν του ο Ομέρ πασάς δεναπήντησε παρά 350 κατά πρώτον Μεσολογγίτας εντός της ηρωικής πόλεως των, προφυλαττομένους όπισθεν του τείχους εκείνου, το οποίον αϊ χείρες των γυναικών και θυγατέρων των προετοίμασαν εκ της ύλης των πατρώων οικιών. Οστις ενθυμείται τας παρθένους τουΜεσολογγίου, τας φέρουσας περί το εσπέρας εις το παράλιον τους Λίθους των ερειπωμένων οικιών δια να μετακομισθώσι την επιούσαν μετα πλοιάρια εις τον χάνδακα προς κατασκευήν του τοίχους και όστις ενθυμείται την ενθουσιώδη εκείνην των Μεσολογγιτών απόφασιν,εκείνος δύναται να εκτίμηση την προς τους Μεσολογγίτας οφειλομένηνευγνωμοσύνην...».

Τέλος, για την ενίσχυση της οχύρωσης το καλοκαίρι του 1822, δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα υλικά από τα σπίτια των απόντων. Οι ίδιοι οι Μεσολογγίτες που έμεναν στην πόλη, προσέφεραν εθελοντικά, όπως φαίνεται από κατοπινό διάβημα τους προς τη Διοίκηση. "Δεν ελυπήθημεν να δώσωμεν από εδικά μας όσα εχρειάζοντο, ξύλα, τάβλες, καρφιά, στρώματα, καλάθια και ό,τι άλλον εκρίναμεν αναγκαίον».

Σε ότι αφορά την απόφαση του Μαυροκορδάτου για την άμυνα στο Μεσολόγγι μέχρις εσχάτων, είναι αλήθεια ότι, αρχικά, δεν είχε σκοπό να αντιμετωπίσει τους Τούρκους στην πόλη. Για την ακρίβεια, δεν πίστευε πως ήταν δυνατό να αναχαιτισθεί εκεί ο εχθρός. Αυτό προκύπτει καθαρά από επιστολή του προς τον Βαρνακιώτη, την οποία συνέταξε στο Αιτωλικό, στις 17 Σεπτεμβρίου 1822: «Πό¬σον με ετάραξεν η διόλυσις του στρατοπέδου του Πλατάνου είναι αδύνατον να σου περιγρά¬ψω και μάλιστα όταν είδα το μωρόν και ανόητον σχέδιον της οχυρώσεως του Μεσολογγί¬ου, έγινα άλλος εξ' άλλου... Τα φυσικά σύνορα, τα οποία πρέπει να διαφεντεύσωμεν... δεν είναι εν τοις χώραις, όπου και δέκα χανδάκια αν κάμωμεν δεν κατορθώνομεν τίποτε».

΄Αλλωστε, και η προαναφερθείσα στιχομυθία που μνημονεύει ο Ολιβιέ Βουτιέ στο χρο¬νικό του για την απόφαση του Μαυροκορδάτου να αμυνθεί στο Μεσολόγγι, «άνευ ιδέας υποχωρήσεως», ελέγχεται ως μη έγκυρη, καθό¬σον ο Βουτιέ, όπως προκύπτει από το χρονικό του, βρισκόταν ταυτόχρονα στην πολιορκία του Μεσολογγίου και στην άλωση του Αναπλιού, γεγονός που στηλιτεύει και ο συμπατριώτης του Μαξίμ Ρεϋμπώ. Τελικά, ο Μαυροκορδάτος, διαπιστώνοντας την αμετάκλητη απόφαση των Μεσολογγιτών - πρωτοστατούντος του αρχηγού τους Αθανασίου Ραζηκότσικα -να υπερασπιστούν την πόλη τους, αποφάσισε να παραμείνει και επιδόθηκε με ζέση, είναι αλήθεια, στην οργάνωση της άμυνας.

Η αφήγηση του Μπρέντζερι, όμως, συνεχί¬ζεται: «Τα τρία κανόνια - κατά τον Τρικούπη ήταν 14 παλαιά - που υπήρχαν στο Μεσολόγγι, τοποθετήθηκαν στα πιο επικίνδυνα σημεία. Στήσαμε και ψεύτικες πυροβολαρχίες, έτσι που να νομίζει ο εχθρός ότι έχουμε πολλά κανόνια. Βρήκαμε σε μια αποθήκη 300 μπαγιονέτες από τα

Page 13: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

μουσκέτα που είχε φέρει ο Μαυροκορδάτος από την Ευρώπη... ο Μάρκος Μπότσαρης πρότεινε να τις καλογυαλίσουμε, ώστε ν' αστράφτουν στον ήλιο, να τις προσαρμόσουμε σε κοντάρια και να τις τοποθετήσουμε κατά διαστήματα γύρω - γύρω στο κάστρο, ώστε οι Τούρκοι, βλέποντας τόσους λογχοφόρους φρουρούς να συμπεράνουν πως μέσα στην πόλη υπάρχουν πολυάριθμα στρατεύματα... κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να δίνουμε στους Τούρκους την εντύπωση ότι τα στρατεύματα γυμνάζονταν αδιάκοπα. Και ενώ εμείς εξαντλούσαμε όλα τα πιθανά στρατηγήματα, οι στρατιώτες γκρέμιζαν τα σπίτια και κουβαλούσαν τα υλικά.

Στις 25 Οκτωβρίου - και κατ' άλλους στις 19 - ο Ομέρ Βρυώνης και ο Ρεσίτ πασάς (Κιουταχής) άρχισαν την πολιορκία με 14.000 άνδρες (οι περισσότεροι ιστορικοί αναφέρουν 10 - 12.000άνδρες). Τα στρατεύματα τοποθετήθηκαν έξω από την ακτίνα βολής των ελληνικών πυροβόλων. Οι πασάδες και τα επιτελεία τους εγκαταστάθηκαν σε δύο μικρές εκκλη•σίες που δεν πρόλαβαν να γκρεμίσουν οι πολιορκημένοι. Ο αποκλεισμός του Μεσολογγίου από τη θάλασσα γινόταν με δύο βρίκια και μια γολέτα του Γιουσούφ πασά της Πάτρας»,

Κατά τον Ιταλό αξιωματικό, "αν οι Τούρκο; επιχειρούσαν επίθεση την ημέρα που έφθασαν μπροστά στα τείχη, θα μπορούσαν να κα¬ταλάβουν το Μεσολόγγι χωρίς να ρίξουν ούτε μία τουφεκιά. Αλλά αντί για έφοδο, ο Ομέρ Βρυώνης που διοικούσε τους Αλβανούς, στρατοπέδευσε στη δεξιά πτέρυγα και έδωσε εντολή να κατασκευασθούν παραπήγματα για την εγκατάσταση των ανδρών και κανονιοστάσια για την τοποθέτηση των πυροβόλων... Ο Ρεσίτ πασάς, με 6.000 Ασιάτες Τούρκους, ανέλαβε την αριστερή πτέρυγα κι έδωσε διαταγή να στηθούν καλύβες, δίνοντας την εντύπωση πως σκόπευε να παραμείνει εκεί για χρόνια».

Για την απροθυμία των πασάδων να εξαπολύσουν επίθεση αμέσως μετά την άφιξη τους και πριν ακόμη ενισχυθούν οι πολιορκημένοι έχουν υποστηριχθεί διάφορες εκδοχές:Κατά τους ΄Ελληνες ιστοριογράφους Γαζή και Αγαπητό, η απροθυμία τους οφειλόταν στην πειστική παρέμβαση του Βαρνακιώτη προς τον Ομέρ Βρυώνη, με τον οποίο συνδεό• ταν με στενή φιλία και στο πλευρό του οποίοι προσχώρησε το φθινόπωρο του 1822. Η προσχώρηση αυτή - τα επονομαζόμενα «καπάκια» - σύμφωνα με έγκυρους μελετητές, έγινε με υπόδειξη του Μαυροκορδάτου, ώστε με έμμε¬σο τρόπο να διευκολυνθεί η υπόθεση του! Αγώνα. Στα πλαίσια αυτά εντάσσεται και η παραπάνω ενέργεια του Βαρκανιώτη. Το γεγονός ότι, εν συνεχεία, αυτός έμεινε ακάλυπτος από τον Μαυροκορδάτο και έλαβε από αρκετούς το στίγμα του προδότη, στηρίζει την άποψη ότι επρόκειτο για δολοπλοκία του Μαυροκορδάτου, προκειμένου να εξοντωθεί ηθικά ο κυριότερος οπλαρχηγός της δυτικής Ελλάδας. Ωστόσο, το θέμα αυτό παραμένει μέχρι σήμερα αμφιλεγόμενο.

΄Οσο για τους υπόλοιπους μελετητές, ο ΤόΙ μας Γκόρντον την αποδίδει στην ανατολίτικη νωχέλεια, ενώ ο Μαξίμ Ρεϋμπώ στη φιλαργυ¬ρία τους (για να μη καταστραφούν τα λάφυρα). Κατά τον Ολιβιέ Βουτιέ, «πίστεψαν πως είμα¬στε πολλοί». Τέλος, κατά τον Σπ. Τρικούπη, που θεωρείται και η πιθανότερη εξήγηση, για να μην ισοπεδωθεί το Μεσολόγγι, που προετοιμαζόταν ως χειμερινή διαμονή των στρατευμάτων.

Στη συνέχεια της αφήγησης του ο Μπρέντζερι παραδίδει: «Κάπου - κάπου, οι Τούρκοι προχωρούσαν ανάμεσα στις ελιές και ζύγωναν σε απόσταση μισής βολής

Page 14: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

τυφεκίου και* πυροβολούσαν. Τους απαντούσαμε με σφοδρά πυρά και τους αναγκάζαμε να υποχωρήσουν... Αφού πέρασαν μερικές ημέρες, χωρίς σημα¬ντικά αποτελέσματα, οι πασάδες σκέφθηκαν να μας προτείνουν όρους, σίγουροι πως 8α τους αποδεχθούμε.

Ο Μαυροκορδάτος και ο Μάρκος Μπότσα¬ρης απάντησαν στον απεσταλμένο πως πρέπει να συμφωνηθεί ανακωχή μερικών ημερών. Οι πασάδες δέχθηκαν διακοπή του πυρός για ένα οκταήμερο και ζήτησαν επαφή μ' έναν από τους αρχηγούς. Ο Μάρκος Μπότσαρης, που επελέγη, αυτός ο γενναίος και προικισμένος αρχηγός, χωρίς κανένα δισταγμό, κατέβηκε από τα τείχη και κατευθύνθηκε ολομόναχος στο εχθρικό στρατόπεδο. Οι Τούρκοι, γιο. να μη δει ο Μπότσαρης τις πυροβολαρχίες τους, βγήκαν κι αυτοί να τον συναντήσουν στη μέση του δρόμου. ΄Υστερα από την ανταλλαγή φιλοφρονήσεων, κάθησαν κατάχαμα σε χαλιά που έφεραν ο; υπηρέτες των πασάδων. Αφού κουβέντιασαν τρεις ώρες, σηκώθηκαν, αποχαιρετίσθηκαν και ο Μάρκος Μπότσαρης γύρισε στο Μεσολόγγι καταχαρούμενος..,».

Ο Ιταλός αξιωματικός καταγράφει στο χρονικό του και τη στιχομυθία με τους Τούρκους πασάδες, όπως την αφηγήθηκε ο Μπότσαρης, ο οποίος επέτυχε και νέα παράταση της ανακωχής. Πάντως, κατά τους ΄Ελληνες ιστοριογράφους, ο Μπότσαρης δεν συναντήθηκε με τους πασάδες, αλλά με τον αντιπρόσωπο τους, τον Αλβανό ΄Αγο Βασιάρη, παλαιό φίλο του Σουλιώτη οπλαρχηγού.

«Εν τω μεταξύ, οι πολιορκούμενοι επωφελήθηκαν από τις ημέρες της ανακωχής και άνοιξαν μια τάφρο, εσωτερική, για να αντιμετωπίσουν ενδεχόμενη έφοδο και δημιουργία ρήγματος στα τείχη.

Ο Μάρκος συναντήθηκε κι άλλες φορές με τον Ομέρ Βρυώνη κι όλο ζητούσε αναβολές, με τη δικαιολογία πως οι ΄Ελληνες δεν ήθελαν ν' ακούσουν για συνθηκολόγηση. Ο Κίουταχής ευχαριστιόταν από αντιζηλία, βλέποντας πως οι Ελληνες αρνουντο να παραδοθούν

Οι βροχές προκάλεσαν κάποια αναστάτωση στο εχθρικό στρατόπεδο. ΄Επρεπε να επισκευασθούν τα παραπήγματα. ΄Ετσι, κερδίσαμε κι άλλον καιρό. Τελικά, οι πασάδες, βλέποντας πως δεν αποφασίζαμε, ξανάρχισαν τις εχθροπραξίες, βομβαρδίζοντας με 24 κανόνια τα ταλαίπωρα τείχη μας, Αλλά οι μπάλες δεν μας προκαλούσαν διόλου ζημιά, ούτε καν έσκαγαν».

Για το ίδιο περιστατικό ο Βουτιέ γράφει: «Οί εχθροί μας βομβάρδιζαν με κανόνια των 24 λίτρων, αλλά οι μπάλες μόνο μικροζημιές μας προκαλούσαν. Οι στρατιώτες μας, για πρώτη φορά έβλεπαν τέτοια όπλα, έσβηναν τις περισσότερες μπόμπες και μας τις έφερναν για να εισπράξουν τη μικρή αμοιβή που είχε καθορισθεί. ΄Ετσι εξοικονομούσαμε μπάλες για τα δικά μας κανόνια. Είδα μια μπόμπα να βυθίζεται στη λάσπη. Ενας ορεσίβιος στρατιώτης, που δεν είχε ως τότε ξανακούσει κανόνί, έτρεξε κοντά και διασκέδαζε πετροβολώντας τον πυροσωλήνα. Βάλαμε τις φωνές και τον απομακρύναμε πριν εκραγεί το βλήμα. Οι στρατιώτες μας ενθουσιάζονταν, κυρίως, όταν έβλεπαν να πυροβολούμε με ένα οβούζίο που έστελνε γρανάτες πολλές μαζί. Λυτά τα συγκεντρωμένα βλήματα τα ονόμαζαν περδίκάπουλα. Και ξεφώνιζαν χαρούμενα βλέποντας να σκάζουν τη νύκτα στον αέρα».

Και ο Μπρέντζερι συνεχίζει: «Πολύ σύντομα, οι ΄Ελληνες ανακάλυψαν πως υπήρχαν

Page 15: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

έντονες διαφωνίες μεταξύ των πασάδων. Καθένας τους διεκδικούσε για τον εαυτό του την κατάληψη του Μεσολογγίου. ΄Εστελναν αδίά κοπα γράμματα στον Μάρκο Μπότσαρη και συναγωνίζονταν σε προσφορές. Ο Μαυροκορδάτος προειδοποιούσε με πιεστικά μηνύματα τους Υδραίους ότι χωρίς άμεση βοήθεια το Μεσολόγγι θα αναγκαζόταν να παραδοθεί. Ο Γιουσούφ πασάς της Πάτρας, γνωρίζοντας τις διχογνωμίες των δύο πασάδων, θέλησε να επωφεληθεί, προτείνοντας στους ΄Ελληνες να παραδοθούν σε κείνον. Ο Μαυροκορδάτος σκέφθηκε να αξιοποιήσει τις προτάσεις του Γιουσούφ, για να προκαλέσει νέες αντιθέσεις στον εχθρό προς κέρδος χρόνου, μέχρι να φθάσουν τα καράβια μας με τις ενισχύσεις. Οι πασάδες αγανάκτησαν από αυτή την αποκάλυψη κι έδωσαν νέα αναστολή των εχθροπραξιών, ώσπου να ξαναρχίσουν οι διαπραγματεύσεις».Εν τω μεταξύ, σχετικά με τις διαπραγματεύσεις, δημιουργήθηκαν παρεξηγήσεις και διατυπώθηκαν υπόνοιες ότι ο Μπότσαρης χρηματίσθηκε από τους Τούρκους. Κατά τον Νικ. Σπηλιάδη, έλαβε πράγματι χρήματα, προκειμένου να γίνουν οι διαπραγματεύσεις πιο πειστικές. Τότε ακριβώς, πυροδοτήθηκαν οι ανησυχίες των Μεσολογγιτών για ενδεχόμενη προδοσία. Στην εφημερίδα «Εστία» του 1903 (αρ. φυλ. 317), σε άρθρο με τίτλο «Βίος του Καραϊσκάκη», εξιστορείται η αναστάτωση που προκάλεσαν οι πληροφορίες για ύποπτες συνομιλίες του Μπότσαρη με τους πολιορκητές: «... Ο Μαυροκορδάτος και ο Μπότσαρης επονηρεύθησαν δια ψευδών διαπραγματεύσεων να κρατήσωσι τον εχθρόν υπό ανακωχήν, μέχρις ου λάβωσιν επικουρίας... Οι μικρότεροι, όμως, εντός του Μεσολογγίου κλεισμένοι οπλαρχηγοί ήρχισαν να πιστεύουν ότι ο Μπότσαρης σκέπτεται πραγματικώς να παραδώσει την πάλιν και μάλιστα δια χρήματα. Ο Θανάσης Ραζηκότσικας μεταξύ αυτών, ο ήρωας της τελευταίας πολιορκίας, έξω φρενών επί της ιδέας της προδοσίας, έσπευσε με ντελάληδες να καλέσει τον λαόν του Μεσολογγίου δια να του ομιλήση.

Οι Μεσολογγίται συνήλθαν και εις το μέσον της συνελεύσεως παρουσιάσθη ο Ραζηκότσικας, κρατών τη φουστανελαν του ανασηκωμένην εν είδει σάκου. Η βροντώδης φωνή του ηκοΰσθη: «Ποιος είναι εκείνος ο άτιμος που θέλει να παραδώσει το Μεσολόγγι; Ποιος είναι εκείνος που θα το πουλήσει; Παράδες θέλει; Ας πάρη παράδες! Και χώνων το χέρι εις τη διπλωμενην φουστανελαν, άρχισε να αρπάζη με τη χούφτα τα ασημένια νομίσματα και να τα σκορπά προς το πλήθος».

Οι υπόνοιες διαλύθηκαν με τη διακοπή των διαπραγματεύσεων και την επανάληψη των εχθροπραξιών. Στο μεταξύ, άρχισε η σταδιακή ενίσχυση της πόλης και το ηθικό των υπερασπιστών αναπτερώθηκε. Το διαλλακτικό πνεύμα των διαπραγματεύσεων είχε, πλέον, διαδεχθεί το αγέρωχο ύφος της απόρριψης κάθε ιδέας συνδιαλλαγής.«Κατορθώσαμε να συγκεντρώσουμε 500 άνδρες, γράφει ο Βουτιέ, μεταφέροντας τους σχεδόν όλους από το Ανατολικό». Παράλληλα, τα ελληνικά πλοία, που είχαν λύσει την πολιορκία από τη θάλασσα, αποβίβασαν, κατά τον συμμετάσχοντα στις επιχειρήσεις Κανέλλο Δεληγιάννη, στις 11 Νοεμβρίου, 1.488 Πε• λοποννήσιους, υπό τους οπλαρχηγούς Πέτρο μπέη Μαυρομιχάλη, Κανέλλο Δεληγιάννη Ανδρέα Ζαΐμη και Θεοδωράκη Γρίβα, οι οποίο φαίνεται πως βρίσκονταν τότε στο στρατόπε δο των Πατρών. Επίσης, στις 16 ή 17 Δεκεμβρίου αποβίβασαν άλλους 462, υπό τον Ανδρέο Λόντο.

Και ο Ιταλός συνεχίζει: «Τα πολεμικά έφεραν και οκτώ κανόνια. Το ένα, των 36 λίτρων, τι τοποθετήσαμε στη στέγη μιας από τις εκκλησίες... Πολλοί από τους Μεσολογγίτες φυγά δες γύρισαν στο Μεσολόγγι με ελληνικά καρά βία. Ποια ήταν, όμως, η έκπληξη τους, όταν είδαν τα σπίτια τους ισοπεδωμένα! Αλλά και τα σπίτια

Page 16: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

που δεν είχαν γκρεμιστεί ήταν ολάνοικτα και λεηλατημένα.

Οι Τούρκοι άρχισαν πάλι τις εχθροπραξίες. Κά&ε νύκτα ενεργούσαν επιθέσεις, αλλ< πάντοτε αποκρούονταν. Ο εχθρός είχε και 2.000 ιππείς, αλλά καθόλου ζωοτροφές. Συχνά τα άλογα έφθαναν κάτω από τα τείχη, όπου υ¬πήρχε πολύ χορτάρι και εμείς διασκεδάζαμε πυροβολώντας τα. Και επειδή σκοτώσαμε με¬ρικές εκατοντάδες, η αποσύνθεση των πτωμάτων είχε δηλητηριάσει την ατμόσφαιρα και δημιουργούσε κινδύνους. Η ζωή μας ήταν σκληρή. Περνούσαμε όλη τη νύκτα στα τείχη κάτω από τη βροχή. Ο ταλαίπωρος στρατηγοί Νόρμαν, ο σύντροφος των δυστυχιών μας, πέθανε στο Μεσολόγγι σε μεγάλη ένδεια, σχεδόν γυμνός. Ο θάνατος τόσων γενναίων ανδρών στο Πέτα τον είχε συντρίψει. Δεν θα ξεχάσω την ημέρα που έφεραν τον στρατηγό στην εκκλησία για ταφή. Βρισκόμασταν όλο οι Ευρωπαίοι εκεί και μεγάλος αριθμός• Ελλήνων, άνδρες και γυναίκες, που έκλαιγαν αδιάκοπα.Οι βροχές συνεχίζονταν. Επιδημία ξεσπά σε στο εχθρικό στρατόπεδο. Τα άλογα αφανίζονταν από έλλειψη τροφής. Η λάσπη έφθανε ως το γόνα, τα παραπήγματα και οι τέντες παρασύρονταν από τις πλημμύρες. Ο Ρεσίτ πασας, βλέποντας πως το στράτευμα του αποδεκατιζόταν, μετακίνησε το αρχηγείο του στον Γαλατά και το Βραχώρι.

Μια μπάλα από το κανόνι των 36 λίτρων έπεσε στο εκκλησάκι που χρησιμοποιούσε για κατοικία και διοικητήριο ο Ομέρ Βρυώνης Τρύπησε τον τοίχο κι έπεσε πλάι στον πασά που κάπνιζε. Πέταξε το τσιμπούκι του και από σύρθηκε σε απόσταση ενός μιλίου. Τελικά, ο πασάδες αποφάσισαν έφοδο. Ο Ομέρ Βρυώνης προσέφερε 500 γρόσια στους στρατιώτες που θα έπαιρναν μέρος. Παρουσιάσθηκαν 800. Η επίθεση ορίσθηκε για τη νύκτα των Χρι στουγέννων. Αλλά τα σχέδια του εχθρού ήταν γνωστά στο Μεσολόγγι οκτώ ημέρες πριν».

Ως προς το θέμα αυτό, οι περισσότερο σύγχρονοι Ελληνες ιστοριογράφοι (Τρικούπης, Δεληγιάννης, Μακρής, Κουτσονίκας κ.ά. αναφέρουν ότι την πληροφορία για την έφοδο των πολιορκητών έδωσε, την παραμονή των Χριστουγέννων, ο Γιαννιώτης κυνηγός του Ομέρ Βρυώνη, Γιάννης Γούναρης ή Κώνστα ντίνος ή Γεώργιος Ζούκας, όταν, με το προ σχήμα του κυνηγιού στην περιοχή της Φοινικιάς, έκανε νόημα σε πριάρι που έπλεε προς από το Αιτωλικό και ειδοποίησε τους επιβαίνο¬ντες.

Κατά τον Στ. Ξένο, την είδηση μετέφερε ο Ιταλός πειρατής Μπασσάνο. αιχμάλωτος των Τούρκων και ακολούθως, κατά την πολιορκία, αρχηγός του πυροβολικού τους, προφανώς για να εξιλεωθεί. Πολλοί, ακόμη, πιστεύουν ότι η ειδοποίηση δόθηκε με εντολή του Βαρνακιώτη, ο οποίος σε αυτή την εκστρατεία είχε ακολουθήσει τον Κιουταχή. Τέλος, κατά τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, την πληροφορία μετέδωσε «κρυφίως» ο καπετάν Γώγος Μπακόλας, ο οποίος συμπολεμούσε με τους Τούρκους.Για την τύχη του Γιάννη Γούναρη ή Ζούκα, ο Σπυρίδων Τρικούπης επισημαίνει: «Ο Βρυώ¬νης έμαθε ότι ούτος απεκάλυψε το μυστικόν και μη δυνηθείς να τον συλλαβή, φοβηθέντα και μείναντα εν Μεοολογγίω μετά την αποτυχία των Τούρκων, έσφαξεν επί της εις Αρταν επανόδου του, επί τη επιμόνω απαιτήσει των ουνεκοτρατευοάντων και παθόντων, την εκεί γυναίκα και τα παιδιά του».

Στη συνέχεια της αφήγησης του ο Ιταλός παραδίδει:

«Εκατόν πενήντα ναύτες των καραβιών βγήκαν στη στεριά για να ενισχύσουν την

Page 17: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

άμυνα, ϊοπο&ετή&ηκαν και άλλα 12 κανόνια για να καλυφθούν τα τείχη από όλες τις πλευρές. Ολοι περιμέναμε με ανησυχία τη νύκτα της εχθρικής εφόδου, για ι/α θερίσουμε τους καρ¬πούς των κόπων μας. Σε μας τους Ευρωπαίους είχε ανατεθεί το καθήκον να κρατήσουμε τους σκοπούς άγρυπνους... Ο μόνος φόβος μας ήταν μήπως μας αιφνιδιάσουν σε κανένα αφύλαχτο σημείο.

Την ορισμένη νύκτα ο Μαυροκορδάτος έδωσε εντολή να βρεθούν όλοι στα πόστα τους. ΄Ηταν τέσσερις μετά τα μεσάνυχτα. Δεν ακουγόταν τίποτα, ούτε βρόντος του εχθρικού κανονιού, όπως γινόταν κάθε βράδυ. Δεν ξέραμε τι να υποθέσουμε, όταν ξαφνικά ακούσαμε φοβερές κραυγές κι όλα τα εχθρικά κανόνια άρχισαν ομαδικό βομβαρδισμό. Τρέξαμε στο σημείο απ' όπου ακούγονταν οι κραυγές. Οχτακόσιοι Αλβανοί είχαν ζυγώσει απαρατήρητοι την τάφρο κι ένας θαρραλέος σημαιοφόρος την υπερπήδησε. Σκαρφάλωσε στο τείχος δύο φορές, στερέωσε τη σημαία, άνοιξε μία δίοδο και σκότωσε δύο (κοιμισμένους;) σκοπούς. Αν οι Αλβανοί κρατούσαν σιωπή και οι εχθρικές πυροβολαρχίες δεν άρχιζαν πρόωρα τον βομβαρδισμό οι Τούρκοι θα έμπαιναν στο Μεσολόγγι, Πίσω από τους 800, άλλοι 1.000 ήταν έτοιμοι να ορμήσουν στο ρήγμα. Οι ΄Ελληνες πίστευαν πως η έφοδος δεν θα γινόταν εκείνη τη νύχτα, καθώς άρχιζε να ξημερώνει.

Ολόκληρη η δύναμη μας κινήθηκε προς το σημείο εισβολής. Ο σημαιοφόρος είχε πληγωθεί θανάσιμα. Οι Αλβανοί, που έπρεπε να αναρριχηθούν στα τείχη, ήταν ελαφρά αρματωμένοι με σπαθιά και πιστόλες. Κάθε στρατιώτης κουβαλούσε ένα δεμάτι ξύλα και άλλα υλικά και τα έριχνε στην πλημμυρισμένη από τις βροχές τάφρο για να γεμίσει και να δημιουργηθεί πέρασμα.

΄Αρχισε μάχη σώμα με σώμα. Οι Αλβανοί αντιμετώπιζαν μεγάλες δυσκολίες. Εξαιτίας της βροχής δεν έβρισκαν σταθερό σημείο να πατήσουν και έτσι, ύστερα από ανώφελες προσπάθειες, αναγκόσθηκαν να εγκαταλείψουν τον αγώνα. Μόλις τους απωθήσαμε προς την τάφρο, αρχίσαμε καταστροφικά πυρά. Μεγάλος αριθμός Αλβανών σκοτώθηκε, καθώς προσπαθούσε να περάσεί στην αντικρινή πλευρά της τάφρου. Τα στρατεύματα που υποστήριζαν την έφοδο δεν μπόρεσαν να πυροβολήσουν εναντίον μας, γιατί θα κτυπούσαν τους δικούς τους. Αντίθετα τα δικά μας πυρά ήταν φονικά και για τους δύο. Και μόλο που τα κανόνια τους βομβάρδιζαν αδιάκοπα, δεν είχαμε ούτε μια απώλεια. Ο εχθρός άφησε στο πεδίο της μάχης 600 νεκρούς και 200 τραυματίες. Από τους δικούς μας σκοτώθηκαν δύο και αυτοί γιατί παραμέλησαν το καθήκον τους... Και οι ΄Ελληνες κατέβηκαν από τα τείχη νια λάφυρα. Δεν υπήρχε ούτε ένας νεκρός χωρίς χρήματα».

Περιγραφή της εφόδου, σχεδόν ταυτόσημη με του Μπρέντζερι, παραδόθηκε και από τον Γάλλο αξιωματικό Ολιβιέ Βουτιέ: «Γη νύκτα 24 προς 25 Δεκεμβρίου, 800 Αλβανοί πέρασαν το χαντάκι-χωρίς να τους αντιληφθούν οι σκοπιές μας: Άλλοι 1.000 έλαβαν θέση σε μικρή απόσταση νια να τους υποστηρίζουν. Το υπόλοιπο στράτευμα αποτελούσε την τρίτη γραμμή...". Στην περιγραφή του ο Βουτιέ κα¬ταλήγει: «Εκεί, στην τάφρο, έμειναν κατά την επίθεση πάνω από 700 από τους διαλεχτότερους άνδρες του εχθρού».Επιπλέον, στην κρίσιμη περίοδο της Α' Πολιορκίας, τη νυκτερινή έφοδο των Τούρκων είχε παρακολουθήσει από το πολεμικό «Θεμιστοκλής» και ο Αμερικανός εθελοντής Τζωρτζ Τζάρθις, ο οποίος αφηγείται στο χρονικό του: «7α ξημερώματα έπεσε μια κανονιά από το στρατόπεδο των Τούρκων, σύνθημα νια την προγραμματισμένη αιφνιδιαστική επίθεση. Ο άνεμος έφερνε τον αντίλαλο των

Page 18: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

κανονιών και των ελαφρών όπλων πολύ καθαρά. ΄Ηταν ένας τρομερός βρόντος που κράτησε πέντε ολόκληρες ώρες...».

Πληροφορίες για την αποτυχία της τουρκικής επίθεσης αντλούνται και από την αναφο¬ρά του παπικού προξενικού πράκτορα στηνΠρέβεζα, Ναρντίνι, προς τον γενικό πρόξενο του πάπα στην Κέρκυρα, με ημερομηνία 24 Ιανουαρίου 1823. «Νομίζοντας οι Τούρκοι πως οι ΄Ελληνες, την ημέραν των Χριστουγέννων, θα βρίσκονταν στις εκκλησίες κατά τα έθιμα τους, πραγματοποίησαν έφοδο την αυγή εναντίον της πρώτης τάφρου με 800 περίπου Αλβανούς, υπό τον Ταχήρ Τσαπάρη Τσάμη. Φαίνεται, όμως, ότι οι ΄Ελληνες ήταν πληροφορημένοι και είχαν προετοιμασθεί να τους αντιμετωπίσουν. Λένε ότι εκείνη τη νύκτα έδωσανεντολή - ως στρατήγημα - στον ντελάλη να καλεί τους ΄Ελληνες μεγαλόφωνα στην εκκλησία.

Στην πραγματικότητα, όμως, συγκεντρώθηκαν μέσα στην τάφρο της πόλης. Είχαν ενισχυθεί από 500 άνδρες που αποβιβάστηκαν από ταελληνικά καράβια, οπλισμένους με τρομπόνια. Μόλις οι Αλβανοί προχώρησαν αρκετά, οι ΄Ελληνες άρχισαν τα πυρά και αφάνισαν μεγάλον αριθμό...». .Ας υπενθυμιστεί εδώ ότι, σύμφωνα με τον Τρικούπη, η σφοδρή επίθεση των Τουρκαλβανών εκτοξεύθηκε στο ανατολικό μέρος του φρουρίου, όπου βρίσκονταν 1.200 Μεσολογγίτες, Ζυγιώτες, Καρυτηνοί, Γαστουναίοι «Πύργιοι, υπό τους Δημήτρη Μάκρη, Γιάννα Ραζηκότσικα, Θεοδωράκη Γρίβα, Κανέλλο Δεληγιάννη κ. ά. Ο εχθρός δεν προσέβαλε το κέντρο του φρουρίου, όπου αμύνονταν ο Μάρκος Μπότσαρης και ο Ανδρέας Λόντος με 600 άνδρες. Αλλά ούτε και τη δυτική πλευρά, την οποία κάλυπταν ο Ανδρέας Ζαΐμης και ο Αναστάσιος Ραζηκότσικας με 600 άνδρες, κυρίως Καλαβρυτινούς, αλλά και Μεσολογγίτες και Ανατολικιώτες. Στους τομείς αυτούς, ο εχθρός περιορίσθηκε σε παραπλανητικές ενέργειες.

Την περίλαμπρη ελληνική νίκη έψαλε και ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός στον «Υμνον εις την Ελευθερίαν», αφιερώνονται οι στροφές 88 - 122:

«Πήγε εις το ΜεσολόγγιΤην ημέρα του ΧριστούΜέρα που άνθισαν οι λόγγοιΓια τον Τέκνον του Θεού»

Αλλά και ο Ναρντίνι πληροφόρησε σχετικώς τον προϊστάμενο του:

«λένε πως οι ΄Ελληνες ονόμασαν το Μεσσολόγνι «Χριστόπολη», επειδή οι πολιορκημένοι απέκρουσαν την εχθρική έφοδο την ημέρα των Χριστουγέννων».

Στη συνέχεια της αφήγησης του Μπρεντζερι αναφέρεται: «Πέρασαν δέκα ημέρες χωρίς καμία καινούργια εχθρική απόπειρα.• πρωί της 6ης Ιανουαρίου (κατά τους ΄Ελληνες ιστοριογράφους την Πρωτοχρονιά), ο Μάρκος Μπότσαρης, παρατηρώντας απ' το κάστρο με το κιάλι, δεν είδε καμία κίνηση στο τουρκικό στρατόπεδο. Ούτε καπνός φαινόταν πουθενά ΄Εστειλε αμέσως οκτώ Σουλιώτες για αναννώριση. ΄Υστερα από μία ώρα γύρισαν με ευχάριστα νέα. Ο εχθρός είχε μετακινηθεί αιφνιδιιστικά, εγκαταλείποντας όλα τα εφόδια του.Μόλις οι ΄Ελληνες άκουσαν την είδηση κι πριν ακόμα ανοίξουν οι πύλες του κάστροι

Page 19: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πήδηξαν από τα τείχη κι έτρεξαν στο εχθρικό στρατόπεδο. Βρήκαν μεγάλο αριθμό βαρελιών μπαρούτης, βρεγμένης όμως με θαλσσόνερο, κάσες με φυσέκια και παξιμάδια, δέματα με ρύζια. Οι ΄Ελληνες, γνωρίζοντας ότι οι Τούρκοι συνήθιζαν να θάβουν ότι ήθελαν να κρύψουν, άρχισαν να σκαλίζουν τη γη. ΄Οπου έβρισκαν αντίσταση έοκαβαν. Ανακάλυψαν, έτσι, δέκα κανόνια. Τα είχαν αποκρύψει οι Τούρκο ελπίζοντας πως θα επιστρέψουν με ενισχύσεις... Ολόκληρος ο κάμπος του Μεσολογγίου ήταν γεμάτος πτώματα. Τα όρνια κατασπάριζαν τα κουφάρια ανθρώπων και αλόγων•

Και ο Ναρντίνι από την Πρέβεζα έγραψαν στον παπικό πρόξενο της Κέρκυρας για την εικόνα διάλυσης που παρουσίαζε το εχθρικό στρατόπεδο: «Οι Τσάμηδες εξακολουθούν να λιποτακτούν κατά μεγάλες ομάδες. Χθες Ιανουαρίου 1823), πέρασαν τον Αούρο 51 Λιάπηδες που γύριζαν στα χωριά τους...".

Στο σημείο αυτό ολοκληρώνεται η περιγραφή από τον Μπρέντζερι της περίφανης νίκης που κατήγαγαν, οι Ελληνες στην Α' Πολιορκία του Μεσολογγίου. Ακολουθεί η φάση της καταδίωξης του εχθρού, η οποία, κατά πά¬σα πιθανότητα, θα κατέληγε σε ολοσχερή εξόντωση των εχθρικών δυνάμεων, εάν ο Μαυροκορδάτος, σύμφωνα Βέβαια με τον Μπρέντζερι (και όχι μόνον), δεν επεδείκνυε αδικαιολόγητη διστακτικότητα: "Ηταν ασυγχώρητο λάθος του», γράφει ο Ιταλός φιλέλληνας. Προβάλλεται, ωστόσο, και το ισχυρό επιχείρημα της άλλης πλευράς, σύμφωνα με την οποία αφενός τα στρατεύματα ήταν εξαντλημένα από την πολιορκία και τις στερήσεις, αφετέρου τα περισσότερα από τα μοραϊτικα στρατεύματα είχαν επιστρέψει στις εστίες τους.

Ολοκληρώνοντας τη συνοπτική αυτή αφήγηση των ξένων για τα περιστατικά της Α' Πολιορκίας του Μεσολογγίου και χάριν της ιστορικής αλήθειας, θα πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

α) Οι περισσότεροι ιστορικοί και απομνημονευματογράφοι αποδίδουν την απόφαση για την άμυνα εκεί, στη μοναδική απροσκύνητη γωνιά της δυτικής Ρούμελης, στην έμπνευση του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και στην ανδρεία του Μάρκου Μπότσαρη. Ωστόσο, εάν ο Θανάσης Ραζηκότσικας με τους Μεσολογγίτες δεν είχαν την πρόνοια να προπαρασκευάσουν έγκαιρα την υποτυπώδη οχύρωση της πόλης και δεν ήταν «ομογνώμονες» - όπως αναφέρει ο ιστορικός - για τον υπέρ βωμών και εστιών αγώνα, τότε η προβολή σθεναρής αντίστασης θα ήταν τελείως ανέφικτη, όπως παραδέχθηκε αργότερα στη β' έκδοση της ιστορίας του και ο Σπυρίδων Τρικούπης. ΄Αλλωστε, είναι προφανές ότι η απόφαση για την άμυνα, κυρίως κατά το κρίσιμο εικοσαήμερο από 20 Οκτωβρίου έως 10 Νοεμβρίου, δεν θα μπορούσε να βασισθεί στα 60 μόνο ντουφέκια που διέθεταν ο Μαυροκορδάτος και ο Μπότσαρης, εάν σε αυτά δεν προστίθεντο και οι 300 Μεσολογγίτες οπλοφόροι και πυροβολητές.

β) Ακόμη, δεν θα ήταν υπερβολή να μνημονευθεί εδώ ότι ο πιο αφανής παράγοντας της σωτηρίας, αλλά και του θριάμβου του Μεσολογγίου ήταν ο Γιάννης Γούναρης ή Ζούκας, ο οποίος με τόση αυταπάρνηση και αλοτρουισμό έδωσε το παράδειγμα του υπέρτατου χρέους προς την πατρίδα, θυσιάζοντας και αυτήν ακόμη την οικογένεια του.

γ) θα πρέπει, τέλος, να εξαρθεί η αξιοθαύμαστη εκδήλωση πνεύματος εθνικής ενότητας και ομοψυχίας, όταν υδροσπετσιώτικα πλοία έσπασαν τον θαλάσσιο κλοιό

Page 20: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

των τουρ¬κικών και αποβίβασαν, γύρω στις 11 Νοεμβρίου, αλλά και περί τα μέσα Δεκεμβρίου, σημαντικό αριθμό μοραϊτικων στρατευμάτων, ενώ στις αρχές Νοεμβρίου εισέδυσαν από την ξηρά και ενίσχυσαν τους πολιορκημένους αρκε¬τοί Αιτωλικιώτες και Ζυγιώτες.Καθίσταται σαφές ότι κατά τα πρώτα έτη της Εθνεγερσίας οι αγωνιστές του '21 ήταν άδολοι και αγνοί. ΄Οταν ακόμη δεν είχε δοθεί το πρώτο αγγλικό δάνειο του 1824, του οποίου η αλόγιστη χρήση μετέβαλε πολλούς σε μισθοφόρους. ΄Οταν ακόμη δεν είχαν εμφιλοχωρήσει οι έντονες κομματικές αντιπαραθέσεις. ΄Οταν ακόμη δεν είχαν μεσολαβήσει οι εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις του 1824 - '25, που δίχασαν Ρουμελιώτες και Μοραΐτες, με αποτέλεσμα, λίγο αργότερα, να αφεθεί η πόλη κυριολεκτικά αβοήθητη στην τελευταία πολιορκία της, με τις γνωστές τραγικές συνέπειες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) Χρ. Ευαγγελάτου: "Ιστορία του Μεσολογγίου", Αθήναι, 19592(2) Ιωανν. Ιωαννίδη: "Πολιορκία, Εξοδος και ΗρώονΜεσολογγίου", Μεσολογγίου, 1926.(3) Κ. Στασινόπουλου: "Οι Μεσολογγίται", Α&ήναι,1925.(4) Παλαιών Πατρών Γερμανού: Απομνημονεύματα,εκδόσεις Βεργίνα, Δεκέμβριος, 1996.(5) Καρπός Παπαδόπουλος; "Τα κατά Βαρνακιώτην", εκδοτικός οίκος Χ. Κοσμαδάκη κ' Σία.

1823H B΄ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ

ΟΡΙΣΜΕΝΟΙ ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΟΙ, ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ ΣΤΙΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ, ΚΑΝΟΥΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΔΥΟ: ΤΗΝ Α' ( 25 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ - 31 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1822) ΚΑΙ ΤΗ Β' ( 15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1823 - 10 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1826). ΕΙΝΑΙ ΠΡΟΦΑΝΕΣ ΠΩΣ ΠΑΡΑΒΛΕΠΟΥΝ ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ Ο ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ, ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ( 2 ΜΑΪΟΥ 1829 ), ΜΕ ΤΗΝ ΥΠ' ΑΡΙΘΜΟΝ 12.449/14 ΜΑΙΟΥ 1829 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΥ ΑΠΟΦΑΣΗ, ΚΑΘΟΡΙΖΕ ΩΣ ΕΤΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΟ 1822, ΤΟ 1823 ΚΑΙ ΤΟ 1825 - 1826. ΕΠΙΠΛΕΟΝ, ΣΤΑ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΕΓΓΡΑΦΑ, ΤΟΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΟΥ '21 ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΙΔΙΚΗ ΜΝΕΙΑ ΓΙΑ ΤΡΕΙΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ, ΤΗΝ Α' (1822), ΤΗ Β' (1823) ΚΑΙ ΤΗΝ Γ (1825-1826). ΠΕΡΑ, ΟΜΩΣ, ΑΠΟ ΤΑ ΑΝΩΤΕΡΩ «ΤΥΠΙΚΑ» ΣΤΟΙΧΕΙΑ, Η ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΩΝ ΠΟΥ ΔΙΑΔΡΑΜΑΤΙΣΤΗΚΑΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟΥ ΤΟΥ 1823, ΤΕΚΜΗΡΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ, ΜΕΤΑΞΥ ΤΗΣ Α' ΚΑΙ ΤΗΣ Γ΄, ΜΙΑΣ ΕΝΔΙΑΜΕΣΗΣ Β' ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ.

Μετά την αίσια έκβαση που είχε για τους ΄Ελληνες η Α' Πολιορκία του Με¬σολογγίου (25 Οκτωβρίου - 31 Δεκεμβρίου 1822), ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο οποίος διατηρούσε και την ιδιότητα του προέδρου του Εκτελεστικού Σώματος, στις 28 Μαρτίου 1823, αναχώρησε από την πόλη με

Page 21: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

προορισμό το ΄Αστρος Κυνουρίας, προκειμένου να συμμετάσχει στις εργασίες της Β' Εθνοσυνέλευσης. Πριν αποχωρήσει, με βάση το από 11ης Μαΐου 1822 σχετικό θέσπισμα του Βουλευτικού Σώματος, εξέδωσε τα ακόλουθα διατάγματα:

• Το υπ' αρ. 1.915/14 Φεβρουαρίου 1823, σύμφωνα με το οποίο το Μεσολόγγι και το Ανατολικό (μετά την απελευθέρωση ονομάσθηκε Αιτωλικό) «μετά των περιχώρων των όπως κότα το έκπαλαι (από παλαιά)» ενώθηκαν σε μία επαρχία με πρωτεύουσα το Μεσολόγγι. Αποφασίστηκε, επίσης, η σφραγίδα της επαρχίας να φέρει στομέσον το εθνικό σύμβολο και γύρω την επιγραφή "Επαρχία Αιτωλίας».

• Το υπ'αρ. 1.916/15 Φεβρουαρίου 1823, κατά με το οποίο, «Αντί Επαρχου» και με την ονομασία «Διευθυνταί των Κοινών Υποθέσεων της Επαρχίας Αιτωλίας», διορίσθηκαν οι Κωνσταντίνος Πεταλάς, Ιωάννης Τρικούπης, Κωνσταντίνος Τζάλλας και Αναστάσιος Παπαλουκάς.

• Το υπ' αρ. 1.892/7 Μαρτίου 1823, δυνάμει του οποίου συγκροτήθηκε τριμελής επιτροπή, υπό τον τίτλο "Γενικοί Αρμοσταί της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος», αποτελούμενη από τους ΙωάνΙ Παπαδάκη, Αλέξιο Βλαχόπουλο και Τάτση Μαγγίνα. Εδρα της ήταν το Μεσολόγγι και ως απί στολή είχε τη ρύθμιση των πολιτικό-στ ρ ατιωι κών υποθέσεων της Δυτικής Ελλάδας.

Επίσης, με εντολή του Μαυροκορδάτου, άρχισε η εκ βάθρων ανοικοδόμηση της οχύρωσα τόσο της πόλης, όσο και του Ανατολικού. Την επίβλεψη του έργου είχε αναλάβει ο Χιώτης - κατα την επικρατέστερη άποψη .

Ο πληθυσμός του Μεσολογγίου αριθμού! περίπου 5.500 κατοίκους, οι περισσότεροι α• τους οποίους ήταν έμποροι, ψαράδες, ναυτικοί αγρότες, καθώς και πρόσφυγες από τις κονα νές περιοχές. Από αυτούς οι μάχιμοι ήταν περίπου σε 1.000 άνδρες, οι οποίοι είχαν αποκτήσει πολεμική εμπειρία κατά τη διαρκεί της Α' Πολιορκίας. Επιπλέον, το Ανατολικό, το οποίο τότε ήταν ισοθαλάσσιο νησάκι, είχε περί που 2.000 κατοίκους, από τους οποίους μάχιμοι ήταν ένα οι 400, ενώ στην πόλη είχαν καταφύγει και πολλές οικογένειες από το Ξηρόμερο.

Το νέο Εκτελεστικό Σώμα, που προέκυψε στις 18 Απριλίου 1823 από τις εργασίες της β΄ Εθνοσυνέλευσης, στις αρχές Ιουνίου κατήργησε τις Αρμοστείες και Γερουσίες της Στερεάς Ελλάδας, ενώ στις 4 Ιουνίου διόρισε «Γενικό ΄Επαρχο της Δυτικής Ελλάδος» τον αρχηγό του σώματος των Κεφαλλονιτών, Κωνσταντίνο Μεταξά, ο οποίος διάκειτο φιλικά προς τον Κολοκοτρώνη. Με άλλο διάταγμα, της 13ης Ιούνιου απονεμήθηκε το δικαίωμα άσκησης στρατιωτικής εξουσίας σε όλη τη Δυτική Ελλάδα ενώ ήδη από τις 28 Ιανουαρίου 1823 του είχε χορηγηθεί και δίπλωμα στρατηγίας.

Στις 17 Ιουνίου 1823, ο Κ. Μεταξάς, επικεφαλής μίας δύναμης 100 περίπου Κεφαλλονιτών και μετά από ένα περιπετειώδες θαλάσσιο ταξίδι, διαπεραιώθηκε με δύο μεσολογγίτικα μίστικα και δύο βρατσέρες, από την περιοχή Ριόλου Πατρών στο Μεσολόγγι, προκειμένου να αναλάβει τα καθήκοντα του.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΟ - ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΙ

Ο τουρκικός στόλος, υπό τον καπουδέ Χοσρέφ Μεχμέτ πασά, είχε φθάσει ήδη από τις 6 Ιουνίου στον Πατραϊκό κόλπο και, αφού ενισχύθηκε από τον καταπλεύσαντα στόλο

Page 22: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

της Αλγερίας και της Τυνησίας, προέβη σε θαλάσσιο αποκλεισμό του Μεσολογγίου και των παραλίων της Αιτωλίας.

Την ίδια εποχή, η Δ. Ελλάδα, και συγκεκριμένα το Μεσολόγγι, απειλείτο από την ξηρά με τις εκστρατείες του Μουσταή πασά οτης Σκόδρας και του Ομέρ πασά Βρυώνη, ο οποίος έπραττε με τον Μεχμέτ Ρεσίτ Μεχμέτ πασα (Κιουταχή).

Σε ότι δε αφορούσε τους ΄Ελληνες η κατάσταση μέσα στην πόλη είχε καταστεί έκρυθμη λόγω εσωτερικών τριβών. Μετά το πέρας της Α' Πολιορκίας, στο Μεσολόγγι είχαν παραμείνει τα σώματα των Σουλιωτών, υπό τον Μάρκο Μπότσαρη και Ζυγούρη Τζαδέλλα, καθώς και αυτά του Ξηρομερίτη οπλαρχηγού Γεωργίου Τσόγκα, αριθμώντας δύναμη 1.000 ανδρών περίπου. Η διαβίωση και η διατροφή αυ¬τής της δύναμης, ελλείψει άλλων προσόδων, βάραιναν τους Μεσολογγίτες, οι οποίοι ως εκ τούτου δυσφορούσαν.

Παράλληλα, στο Ξηρόμερο είχε ξεσπάσει σφοδρή διαμάχη για τα πρωτεία, μεταξύ του Θεοδωράκη Γρίβα αφενός και των Χασαπαίων (οικοιγένεια αγωνιστών από το Ξηρόμερο) με τον Τσόγκα αφετέρου. Ο Θεοδωράκης Γρίβας σκότωοε τρεις Χαααπαίους, γεγονός που είχε ως συνέπεια οι αντιμαχόμενες σουλιώτικες φάρες των Μποτσαραίων και Τζαβελλαίων να προστρέξουν σε βοήθεια, οι μεν πρώτοι των Χασαπαίων, οι δε δεύτεροι του Γρίβα. Τελικά, όμως, η ρήξη αποφεύχθηκε, καθώς ο Γρίβας φυγαδεύθηκε Βάλτο, περιοχή των οπλαρχηγών Αντρέα Ισκου και Γιαννάκη Ράγκου.

Στο Μεσολόγγι, λόγω της αποχώρησης των παραπάνω δυνάμεων, είχε σημειωθεί πρόσκαι¬ρη ανακούφιση, αλλά μετά την απομάκρυνση του Γρίβα από το Ξηρόμερο, τα σώματα των υλιωτών και του Τσόγκα επέστρεψαν, στην όλη πιο άγριες διαθέσεις. Εγκαταστάθηκαν αυθαίρετα σε σπίτια της προτίμησης τους, αφού απέ6αλαν τους ιδιοκτήτες, και αξίωναν μερίδες τροφής περισσότερες από τους άνδρες που διέθεταν.

Πέρα, όμως, από τις διαφορές αυτές, υπήρχαν και άλλα ζητήματα που είχαν προκαλέσει δυσαρέσκεια μεταξύ των οπλαρχηγών. Ειδικότερα:

• Ο προβιβασμός του Μάρκου Μπότσαρη στον βαθμό της στρατηγίας στις 12 Οκτωβρίου 1822, με υπόδειξη του Μαυροκορδάτου, τη στιγμή που αρκετοί αρχαιότεροι του παρέμεναν χιλίαρχοι, προκαλούσε δυσαρέσκεια. Προκειμένου πάντως. να κατασιγασθούν αυτές οι αντιζηλίες, η κεντρική διοίκηση προέβη σε αθρόες προαγωγές χιλιάρχων στον βαθμό του στρατηγού στο διάστημα από 5 έως 16 Ιουνίου 1823.

• Η προβλεπόμενη διάθεση στους ανέστιους Σουλιώτες των τουρκικών κτημάτων του χωριού Ζαπάντι (αντίστοιχο με το Λάλα της Πελοποννήσου), που βρισκόταν ΒΔ του Βραχωρίου (μετά την απελευθέρωση μετονομάσθηκε σε Αγρίνιο), έφερνε σε αντίθεση τους Τριχώνιους οπλαρχηγούς οποίοι τα διεκδικούσαν, καθώς οι ίδιοι κυρίως είχαν απελευθερώσει τα μέρη αυτά.

Ο Κ. Μεταξάς, με την υπερκομματική του στάση, τη φρόνηση και τη διαλλακτικότητα του, κατόρθωσε να αμβλύνει σταδιακά τις αντιθέσεις. Καταρχάς, έπεισε τον Μ. Μπότσαρη, ο οποίος πρόσκειτο στον Μαυροκορδάτο, για την ειλικρίνεια των προθέσεων του, κυρίως με τον διορισμό του «Μαυροκορδατικού»

Page 23: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Νικολάου Λουριώτη ως γραμματέα του Γενικού Επαρχείου του. Κατόπιν, απηύθυνε προκήρυξη και συγκέντρωσε τόσο τους οπλαρχηγούς της Δ. Ελλά¬δας, όσο και τρεις εξέχοντες προκρίτους του Μεσολογγίου, στα Κερασοβίτικα Καλύβια, στο όρος Αράκυνθος, στις 7 Ιουλίου 1823, όπου έδωσε ικανοποιητικές απαντήσεις και πρότεινε αποτελεσματικές λύσεις στις παραπάνω εκκρεμότητες.

Τελικά, επιτεύχθηκε συνδιαλλαγή και συμφωνήθηκε να κινηθούν όλοι προς αντιμετώπιση του επερχόμενου εχθρού. Αποφασιστικό ρόλο στην επίλυση των διαφορών διαδραμάτισε και η, μετά από λίγες ημέρες, συμφιλίωση των Σουλιωτών. Συγκεκριμένα, στις 14 Ιουλίου, στο Μεσολόγγι, ο Μ. Μπότσαρης σε κοινή συγκέντρωση όλων των Σουλιωτών έκανε ένθερμη έκκληση για ενότητα, σχίζοντας το δίπλωμα στρατηγίας, που του είχε απονεμηθεί, και λέγοντας: «Οποιος είναι άξιος μεθαύριο, παίρνει το δίπλωμα πολεμώντας τον εχθρό». Επίσης, διευθετήθηκε και το θέμα του Θ. Γρίβα με την εκούσια αναχώρηση του για την Πελοπόννησο, ενώ το πρόβλημα των κτημάτων του Ζαπαντίου απο¬φασίστηκε να επιλυθεί στο μέλλον, μετά την οριστική απελευθέρωση της περιοχής. Τέλος, ρυθμίσθηκε συναινετικά το θέμα της διαμονής και διατροφής των «ξένων» σωμάτων στο Μεσολόγγι.

Μετά την εξομάλυνση των παραπάνω αντι¬θέσεων, αποφασίσθηκαν τα εξής σχετικά με την αντιμετώπιση του εχθρού στους δύο άξονες εισβολής, από τον Μακρυνόρος και το Καρπενήσι.

• Πρώτον: ο Α. Ισκος και ο Γ Ράγκος θα κατελάμβαναν τις διαβάσεις του Μακρυνόρους, ο Δ. Μακρής θα προωθείτο νοτιότερα, στην τοποθεσία της Λάσπης, ο Γ Τσόγκας θα παρέμενε στην περιοχή της Βόνιτσας, ενώ ο Δημοτσέλιος θα οργάνωνε το Λεσίνι. Τα σώματα αυτά, τα οποία αριθμούσαν περίπου 4.000 άνδρες, όφειλαν να βρίσκονται σε επαφή μεταξύ τους. προκειμένου να αντιμετωπίσουν από κοινού μία δύναμη 6.000 Αλβανών, υπό τους Ομέρ πασά Βρυώνη και Κιουταχή. Οι τελευταίοι αναμενόταν να κατέλθουν μέσω του Αμβρακικού κόλπου ή του Μακρυνόρους, με σκοπό να ενωθούν στο ύψος του Βραχωρίου με τα ασκέρια του Μουσταή πασά που θα κατέφθαναν από το Καρπενήσι και κατόπιν να κατευθυνθούν όλοι νοτιότερα, στην περιοχή Μεσολογγίου.

• Δεύτερον: οι ενωμένοι Σουλιώτες, υπό τους Μ. Μπότσαρη και Ζ. Τζαβέλλα, θα μετέβαιναν στο Καρπενήσι, για να συνεργαστούν με τα σώματα των Γιολδασαίων (οικογένεια αγωνιστών από το Καρπενήσι), Πεσλή και Σαδήμα. Αποστο¬λή τους ήταν η αντίκρουση των δυνάμεων του Μουσταή πασά, οι οποίες υπολογίζονταν σε 16.000 και αποτελούντο κυρίως από Αλβανούς Γκέκηδες και καθολικούς Μιρδίτες (χριστιανοί Αλβανοί καταγόμενοι από την περιοχή της Σκόδρα), που προέλαυναν διαμέσου των Αγράφων προς τη Δ. Ελλάδα.

Οι μετακινήσεις των ελληνικών τμημάτων, τα οποία ο Κ. Μεταξάς εφοδίασε με τα λιγοστά τρόφιμα και χρήματα που μπόρεσε να εξασφαλίσει, πραγματοποιήθηκαν μέσα στο τελευταίο δεκαήμερο του Ιουλίου του 1823. Παράλληλα, ο Κ. Μεταξάς ζήτησε απόβ Α. Λόντο, γνωστό πρόκριτο και οπλαρχηγό 9 Βοστίτσας (Αιγίου), ενισχύσεις και μερίμνηα Ν διαίτερα τόσο για την εξοικονόμηση τροφί με και πολεμοφοδίων, όσο και για τη βελτίωση; Ο οχυρώσεων του Μεσολογγίου, αλλά και • Ανατολικού (2).

Στο μεταξύ, ο Τούρκος ναύαρχος Χοσρέβ οποίος είχε αποκλείσει με τον στόλο του τα

Page 24: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Παράλια της Αιτωλίας, πληροφορήθηκε ότι τα Ελληνικά τμήματα αναχώρησαν από την πόλη. Αποβίβασε λοιπόν για αντιπερισπασμό, κατά τα τέλη Ιουλίου, μία δύναμη 300 ανδρών στην• παραθαλάσσια περιοχή του Κρυονερίου, 12 περίπου χιλιόμετρα ανατολικά του Μεσολογγίου οποία κινήθηκε προς τα χωριά Γαλατάς και Ευηνοχώριο (Μποχώρι).

Ο Μεταξάς, με την προσωπική του φρουρά και Μεσολογγίτες, έσπευσε να τους αντιμετωπίσει, ενώ παράλληλα ζήτησε να σταλεί βοήθεια από το Ανατολικό. Στη σύγκρουση που επακολούθησε κατά τη δύση του ηλίου, οι Τούρκο, αποκρούσθηκαν και αναγκάσθηκαν να επισρέψουν βιαστικά στα πλοία τους, τα οποία είχαν προσορμισθεί και τους υποστήριζαν, κανονιοβολώντας τα ελληνικά τμήματα.

Το επόμενο πρωινό, οι Τούρκοι αποβίβασαν διπλάσια δύναμη ανδρών, αλλά ο Μεταξάς, έχοντας στο μεταξύ ενισχυθεί και με άλλες δυνάμεις Μεσολογγιτών και Ανατολικιωτών, τους έστησε ενέδρα και, μετά από τρίωρη μάχη, τους εξανάγκασε να τραπούν σε φυγή και να φύγουν εκ νέου στα πλοία τους.

Στις παραπάνω συγκρούσεις οι Τούρκοι είχαν περισσότερους από 95 νεκρούς, οι δε Έλληνες καταμέτρησαν οκτώ νεκρούς και τρεις τραυματίες, ενώ την προηγούμενη ημέρα είχαν τρεις νεκρούς και 11 τραυματίες. Επίσης κατοχή των επαναστατών περιήλθαν πολλά λάφυρα, κυρίως όπλα και σπαθιά.

ΚΑΘΟΔΟΣ ΤΟΥΡΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΒΑΝΩΝΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Στις αρχές Αυγούστου, οι δυνάμεις Τούρκων και των Αλβανών κινήθηκαν νοτιώτερα. Συγκεκριμένα, οι εμπροσθοφυλακές Μουσταή πασά με 5.000 άνδρες, υπό τον Τζελελαντιν μπέη, στρατοπέδευσαν στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου, ενώ οι δυνάμεις του Ομέρ Βρυώνη και του Κιουταχή με 6.000 άνδρες έφθασαν στην ΄Αρτα.

Τις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης Αυγούστου εξαπολύθηκε η εξαιρετικά επιτυχής νυκτερινή έφοδος των Σουλιωτών, υπό τον Μπότσαρη, κατά του στρατοπέδου των δυνάμεων του Τζελελεντήν μπέη. Ο αδόκητος; όμως θάνατος του Μάρκου στο κρισιμότερο σημείο της μάχης ανάγκασε τους ΄Ελληνες να αποχωρήσουν. Κατά την απομάκρυνση τους δεν παρενοχλήθηκαν γεγονός που τους επέτρεψε να μεταφέρουν σημαντικό αριθμό αιχμαλώτων και να αποκομίσουν άπειρα λάφυρα. Οι ΄Ελληνες άφησαν εκεί γύρω στους 60 νεκρούς και διακόμισαν τραυματίες, ενώ οι απώλειες των Αλβανών ανήλθαν στους 800 περίπου νεκρούς και τραυματίες.

Δυστυχώς, ο θάνατος του ηρωικού Μάρκου, ο οποίος κηδεύθηκε την επόμενη ημέρα στο Μεσολόγγι με όλες τις τιμές και πάνδημη συμ¬μετοχή, διαίρεσε και πάλι τους Σουλιώτες. ΄Ετσι, οι Τζαβελλαίοι με άλλους Στερεοελλαδίτες ο¬πλαρχηγούς παρέμειναν στην περιοχή νοτίως του Καρπενησίου, στο στρατόπεδο του όρους της Καλιακούδας με 2.500 άνδρες για να δώ¬σουν εκεί τη μάχη με τον εχθρό, ενώ οι Μποτσαραίοι με άλλους Σουλιώτες (Δαγκλήδες. Ζέρβηδες κ.ά.) κατήλθαν στην. περιοχή του Βραχωρίου, στις γέφυρες του Αλάμπεη.

Πράγματι λίγες ημέρες αργότερα, ο πασάς της Σκόδρας με την κύρια δύναμη του διάβηκε τα ΄Αγραφα και ενώθηκε με τον Τζελελεντή στο Κεφαλόβρυσο. Παράλληλα, ο Ομέρ πασάς Βρυώνης με τα ασκέρια του διαπεραιώ-θηκε δια¬μέσου του

Page 25: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Αμβρακικού κόλπου στον Καρδασαρά (Αμφιλοχία).

Στη συνέχεια, στις 28 Αυγούστου, ο Μουσταής, επιθυμώντας να εξαλείψει την απειλή που θα συνιστούσε για τα νώτα του το στρατόπεδο της Καλιακούδας πριν προχωρήσει νοτιότερα, επιτέθηκε κατά των Ελλήνων, οι οποίοι εν τω μεταξύ είχαν ενισχυθεί και με 400 Πελοποννήσιους, υπό τον Ροδόπουλο, αξιωματικό του Ανδρέα Λόντου. Ωστόσο, παρά τις σχετικά ευνοϊκές για τους Ελληνες προϋποθέσεις και τη φύσει - θέσει οχυρή τοποθεσία της Καλιακούδας, οι Αλβανοί κατήγαγαν σημαντική νίκη. Κατόρθωσαν να διεισδύσουν στα νώτα των σθενα¬ρά αμυνόμενων επαναστατών από αφύλακτη απόκρημνη διάβαση, που όφειλαν να φρουρούν οι Πολδάοης και Σαδήμας, στους οποίους και καταλογίσθηκε η ήττα. Ο επικεφαλής Ζυγούρης Τζα6έλλας, ο Ν. Κοντογιάννης και άλλοι 150 Ελληνες έπεσαν μαχόμενοι ηρωικά, στην προσπάθεια διάσπασης του κλοιού, ενώ οι Αλβανοί απώλεσαν περίπου 400 άνδρες. Ο δρόμος για το Μεσολόγγι ήταν πλέον ανοικτός...

Κατόπιν αυτών των δραματικών εξελίξεων και κάτω από τις διαμορφωθείσες δυσμενείς συνθήκες, ελήφθησαν από τους ΄Ελληνες οι ακόλου8ες αποφάσεις: τα σώματα των Σουλιωτών. Τσόγκα και Μάκρη, η δύναμη των οποίων α¬νερχόταν σε 1.500 άνδρες, θα συγκεντρώνονταν στο Μεσολόγγι, οι Ισκος και Ράγκος θα πα¬ρέμεναν εκτός, ενώ ο Δημοτσέλιος θα οργάνωνε την περιοχή του Λεσινίου. Συνολικά, η εντός του Μεσολογγίου δύναμη, συμπεριλαμβανομένων και των ένοπλων κατοίκων, υπό τον αρχηγό Αθ. Ραζηκότσικα, αριθμούσε περίπου 500 άνδρες.

Σχετικό με τη φρούρηση των οχυρώσεων, τα σώματα κατανεμήθηκαν έτσι ώστε οι Μποτσαραίοι να καλύπτουν το δυτικό μέρος, ο Τοόγκας το κεντρικό, οι Τζαβελλαίοι με τον Μάκρη το ανατολικό, ενώ τα κανονοστάσια επανδρώθηκαν από τους έμπειρους Μεσολογγίτες πυροβολητές. Τέλος, ο Μεταξάς διατήρησε το εφεδρικό τμήμα 250 ανδρών, για να επεμβαίνει ανάλογα με τις ανάγκες, ενώ στο δε Ανατολικό στάλθηκε δύναμη 200 ανδρών, προς ενίσχυση των 400 μάχιμων ντόπιων κατοίκων, και εκεί τέθηκαν υπό τις διαταγές των Αποστόλη Κουσουρή και Κίτσου Κώστα Σουλιώτη.

Επίοης, ο Μεταξάς διόρισε στο Ανατολικό ως α¬ντιπρόσωπο του, τον Κεφαλλονίτη Διονύσιο Φωκά με μικρή δύναμη.Από την άλλη μεριά, οι δυνάμεις των πασάδων, ανεμπόδιστες πλέον, ενώθηκαν στην πε¬ριοχή του Βραχωρίου, σχηματίζοντας ενιαίο σώμα από 15,000 πεζούς και 2.000 ιππείς, και περί τα μέσα Σεπτεμβρίου προχώρησαν νοτιότερα. Επειδή, όμως, στο Μεσολόγγι είχε συγκεντρωθεί σοβαρή δύναμη οπλοφόρων και τα τείχη της πόλης είχαν σημαντικά ισχυροποιηθεί, αρχικά επεδίωξαν την άλωση του Ανατολικού, το οποίο και πολιόρκησαν από τις 17 Σεπτεμβρίου, κατά τη δυτική κυρίως πλευρά. Το στρατόπεδο τους εκτεινόταν στην περιοχή Παληοσάλτσενα, προς τα νησάκια των Εχινάδων, προκειμένου να έχουν και ανταπόκριση με τον περιπολούντα οθωμανικό στόλο. Επιπλέον, έστειλαν ένα ισχυρό τμήμα ανατολικά, το οποίο κατέλαβε κατά τη διάρκεια νυκτερινής αιφνιδιαστικής ενέργειας την περιοχή Γαλατά, Ευηνοχωρίου και Κρυονερίου, με σκοπό να τη χρησιμοποιήσει για τον ανεφοδιασμό των δυνάμεων τους και από τη θάλασσα, μέσω Πατρών. Τέλος, παρόλο του έναντι του Μεσολογγίου δεν στάθμευσαν δυνάμεις Οθωμανών, ωστόσο η συχνή και σε μικρή απόσταση από την πόλη διέλευση ισχυρών εφοδιοπομπών τους, δεν επέτρεπε την α προσκοπτη κίνηση τμημάτων η και ατόμων «εκτός τειχών».

Page 26: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΕΝΑΡΞΗ ΕΧΘΡΟΠΡΑΞΙΩΝ

Στις αρχές Οκτωβρίου και ενώ προηγουμένως είχαν απορριφθεί προτάσεις για συνθηκολόγηση, μικρό αναγνωριστικό απόσπασμα Ελλήνων διαπεραιώθηκε δυτικά του Ανατολικού και συγκρούσθηκε με προφυλακές του Μουσταή. Αποτέλεσμα ήταν να σκοτωθούν τέσσερις ΄Ελληνες, ενώ οι εχθροί υπέστησαν βαρύτερες απώλειες. Ταυτόχρονα, οι Τούρκοι μετέφεραν από τη Ναύπακτο, όπου ήταν προσορμισμένη η κύρια δύναμη του στόλου τους, τέσσερα πυροβόλα και δύο βομβοβόλα, από τα οποία το ένα ήταν υπερμέγεθες, και από τις 2 Οκτωβρίου άρχισαν να βομβαρδίζουν το Ανατολικό. Αντίστοιχα, οι ΄Ελληνες, διαμέσου της λιμνοθάλασσας, μετακίνησαν από το Μεσολόγγι ισάριθμα πυροβόλα και με τα δύο ή τρία που ήδη υπήρχαν στο Ανατολικό, ανταπέδιδαν τα πυρά.

Στη συνέχεια, οι Τούρκοι, προκειμένου να ελέγχουν την κυκλοφορία των πλοιαρίων στη λιμνοθάλασσα, εγκατέστησαν προωθημένο κανονοστάσιο κοντά στη δυτική παραλία του Ανατολικού, στη θέση ΄Αγιος Νικόλαος - εκτός του στρατοπέδου τους- δυσχεραίνοντας έτσι σοβαρά την επικοινωνία με το Μεσολόγγι. Οι ΄Ελληνες, όμως, κατά τη διάρκεια της νύκτας έσπευσαν εργαζόμενοι πυρετωδώς να στήσουν κανονοστάσια με δύο πυροβόλα σε επίκαιρη θέση στο νησάκι Πόρος, 1.000 μέτρα περίπου ΝΑ του Ανατολικού, και με τα εύστοχα πυρά τους ανάγκασαν τους Τούρκους να αποσυρθούν.

Ενώ η μονομαχία πυροβολικού συνεχιζόταν, οι Τούρκοι έστειλαν νέες προτάσεις για συνθηκολόγηση, οι οποίες όμως και πάλι απορρίφθηκαν. Στη συνέχεια, στα δυτικά παράλια, απέναντι από το Ανατολικό, επεδίωξαν να ναυπηγήσουν πλοιάρια, κατάλληλα για τα αβαθή νερά της λιμνοθάλασσας, με πρόθεση να πραγματοποιήσουν απόβαση στο νησί.

Οι ΄Ελληνες, όμως έστειλαν έγκαιρα από το Μεσολόγγι οκτώ κανιοφόρες πάσσαρες, οι οποίες με τα εύστοχα πυρά τους υποχρέωσαν τους Τούρκους να εγκαταλείψουν την απόπειρα τους αυτή και να κάψουν τα υπό κατασκευή σκάφη.

Τον καιρό αυτό, με βάση πληροφορίες επέκειτο επέμβαση στόλου χριστιανικών κρατών κατά των λιμένων της Τυνησίας και της Αλγερίας προς καταστολή της πειρατείας, ο οθωμανικάς στόλος έλυσε τον στενό αποκλεισμό και εξέπλευσε από τα παράλια της Αιτωλίας. Εκ παρέμειναν μόνο τρία ή τέσσερα βρίκια, τα ποία συνέχισαν τον χαλαρό, πλέον, έλεγχο τι ακτών.

Την ίδια περίοδο, στο Ανατολικό, έλαβε χώρα ένα θλιβερό επεισόδιο μεταξύ Ελλήνων ανταλλαγή πυροβολισμών βρήκε τραγικό θάνατο ο Κεφαλλονίτης τοποτηρητής του Μετοξά Διονύσιος Φωκάς. Επίσης, τραυματίστηκε θανάσιμά ο υπαξιωματικός Ντόβας, ο οποίος ανήκε στο σώμα του Μάκρη. Το πρόβλημα διευθετήθηκε με την εύστοχη και άμεση επέμβαση του Μεταξά, ο οποίος απομάκρυνε τους υπαίτιοι και απείθαρχους αγωνιστές, που επρόσκειτο στον Ντόβα και η τάξη αποκαταστάθηκε

Εκεί, επίσης, συνέβη ένα εκπληκτικό περιστατικό, το οποίο αποδόθηκε στη Θεία Πρόνοια και συνετέλεσε στην αναπτέρωση του ηθικού των πολιορκημένων. Συγκεκριμένα, η έλλειψη πόσιμου νερού είχε αρχίσει να γίνεται έντονα αισθητή στην

Page 27: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πόλη, επειδή η μέχρι τότε μεταφορά του από την ξηρά είχε πλέον καταστεί δυνατή. Ως εκ θαύματος, όμως, στις 8 Νοεμβρίου, μια τουρκική οβίδα που έπληξε τη στέγη της εκκλησίας των Ταξιαρχών, διαπέρασε το δάπεδο του ναού και δημιούργησε ένα μικρό κράτη που διατηρείται έως σήμερα - από τον οποίο ανάβλυσε άφθονο πόσιμο νερό, που έσβησε δίψα των πολιορκημένων.

ΕΝΕΔΡΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΦΡΟΥΡΑ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Το γεγονός ότι το Μεσολόγγι πολιορκεί! ουσιαστικά μόνο από τη θάλασσα, σε συνδιασμό με την πρόκληση που συνιστούσε η ακώλητη διέλευση των τουρκικών εφοδιοπομπών από και προς το Κρυονέρι σε κοντινή απόσταση από την πόλη, ώθησε τον Μεταξά, έστω και καθυστερημένα, να παροτρύνει τους στρατιωτικούς αρχηγούς να αναλάβουν ενεργό δράση.

Στις 17 Νοεμβρίου, ο Κίτσος Τζαβέλλας, με ι ρίπου 300 Σουλιώτες, και ο επιφανής Μεσολογγίτης Γιαννάκης Ραζηκότσικας, με 50 - ή κατάλληλους -100 Μεσολογγίτες, έστησαν ενέδρα στη τοποθεσία Σκαλί, στα νότια κράσπεδα του Αράκυνθου και στο ύψος της Φοινικιάς, σε απόσταση περίπου 7 χιλιομέτρων από το Μεσολόγγι τεσσάρων από το Ανατολικό. Ως αποτέλεσμα οι Ελληνες αιφνιδίασαν και κυριολεκτικά εξόντωσαν τμήμα 300 περίπου Τούρκων ιππέων. Στο πεδίο της μάχης και στο παρακείμενο έλος, μετρήθηκαν τα νεκρά πτώματα 137 Τούρκων, κυριεύθηκαν 195 όπλα και 160 πιστόλες, ενώ στην κατοχή των Ελλήνων περιήλθαν και 40 άλογα. Η επιτυχία αυτή εμψύχωσε τους ΄Ελληνες, οι οποίοι συνέχισαν την εγκατάσταση νυκτερινών ενεδρών, με αποτέλεσμα μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα να σκοτώσουν άλλους 120 Τούρκους και να αποκομίσουν πολλά λάφυρα.

ΕΚΦΥΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ

Οι συχνές αποτυχίες των πολιορκητών, οι σημαντικές απώλειες τους, ο επερχόμενος χει¬μώνας, η έλλειψη εφοδίων, αλλά και τα κρούσματα πανώλης που είχαν εκδηλωθεί στο στρατόπεδο των Οθωμανών, έφθειραν σοβαρά το ηθικό τους. Πέρα από αυτά, οι πληροφορίες ότι στην περιοχή της Σκόδρας είχαν σημειωθεί σο6αρές εσωτερικές ταραχές, καθώς και η απο¬μάκρυνση του οθωμανικού στόλου από τον Πατραϊκό κόλπο, εξανάγκασαν τελικά τους πασάδες να λύσουν την πολιορκία κατά τα τέλη Νοεμβρίου 1823 και να επιστρέψουν άπρακτοι στις έδρες τους. Ο Μουσταής και ο Ομέρ Βρυώνης κατευθύνθηκαν προς την Πρέβεζα, ο πρώτος μέσω Μακρυνόρους και ο δεύτερος μέσω Ακαρνανίας, μεταδίδοντας την επιδημία του λοιμού στις περιοχές από τις οποίες διέρχονταν.

Η κυρίως πολιορκία διήρκεσε περισσότερες από 70 ημέρες. Στο διάστημα αυτό οι Ελληνες είχαν ελάχιστες απώλειες. Συγκεκριμένα, καταμέτρησαν 20 έως 23 νεκρούς και ευάριθμους τραυματίες, ενώ κανένας δεν αιχμαλωτίσθηκε. Ιδιαίτερη μνεία αρμόζει στην καρτερικότητα και θάρρος που επέδειξαν οι κάτοικοι του Ανατολικού, των οποίων η πόλη δέχθηκε περισσό¬τερες από 2.500 οβίδες, χωρίς, ωστόσο, να προκληθούν σοβαρές ζημίες, με εξαίρεση ορισμένα ετοιμόρροπα σπίτια. Αντίθετα, οι Τούρκοι υπέστησαν σοβαρή φθορά. Με βάση τους ομαδικούς τάφους που εντοπίσθηκαν, εκτιμάται ότι οι νεκροί τους υπερέβησαν τους 1.000 οφειλόμενοι κυρίως στην επιδημία πανώλους που ενέ¬σκηψε στο στρατόπεδο τους. Με αυτόν τον τρόπο, άδοξα και ταπεινωτικά, έληξε για τους Τούρκους η Β' Πολιορκία της περιοχής του Μεσολογγίου το 1823, ενώ το ηθικό των Ελλήνων κατοίκων αναπτερώθηκε σε

Page 28: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

μεγάλο βαθμό, ως απόρροια των αλλεπάλληλων αποτυχιών του ε¬χθρού.ΠΗΓΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Γενικά Αρχεία του Κρότους (ΓΑΚ).(2) Γεωρ. Δημακόπουλος: Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΝ 1821-1827, Αδηναι, 1966.(3) Ανδρέας Δημητρίου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΙΤΩΛΙΚΟΥ, Πότροι, 1929.(4) Εθνική Τράπεζα: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, Αθήνα, 1976. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕθΝΟΥΣ, τόμ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1975. (5) Χρ.Ευαγγελάτος:ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥ, Αθήναι, 1959. (6) Ιω.Ιωαννίδης: ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΙ, ΕΞΟΔΟΣ ΚΑΙ ΗΡΩΟΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΝ, Μεσολόγγιον, 1926. (Νικόλαος Κασομούλης: ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ, τόμ. Α', Αθήνα, 1939. (91 Λάμπρος Κουτσονίκας: ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ, Αθήναι, 1863. (7) Ιωάννης - Ιάκωβος Μα γερ: ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ, Αθήναι, 1926.(8) Κων. Μεταξάς; ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ, Αργοστόλι, 1878.(9) Παν. Ντοΰλης: ΜΙΧΑΗΛ Π. ΚΟΚΚΙΝΗΣ, Ανάτυπον ΤΕΕ, Αθήνα, 1976.(10) Κων. Στασινόπουλος: ΟΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΑΙ, Τυπογραφείον Θ. Τζαβέλλα, Αθήναι, 1926.(11) Βασ.Στρατόπουλος: ΠΥΛΗΝΗ, ΕΞΩΧΩΡΑ, ΑΙΤΩΛΙΚΟ, Θεσσαλονίκη, (αχρονολόγητο).(12) Στεφ. Τσίντζος: ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΚΟΙΤΙΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ,ΑΘήναι, 1936.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ(1) Ο Μ.Π. Κόκκινης, ο οποίος βρήκε ηρωικό θάνατο κατά την ΄Εξοδο της Φρουράς στις 10 Απριλίου 1826, είχε από την αρχή ως βοηθό στην εκτέλεση των οχυρωματικών έργων τον Μεσολογγίτη αρχιτέκτονα Κουζούκη ή Κουτζούκη Σταύρο, ο οποίος αργότερα, στις 15 Ιουνίου 1825, κατά τη διάρκεια της Γ' Πολιορκίας σκοτώθηκε επιθεωρώντας τα τείχη. Επίσης, στις 11 Μαΐου 1825 στην ομάδα τους προστέθηκε ο Ιταλός φιλέλληνας οχυρωματοποιός Ραζιέρ, ο οποίος, κατά ατυχή συγκυρία, σκοτώθηκε στις 20 Ιουνίου 1825, ενώ συμμετείχε εθελοντικά σε νυκτερινή εξόρμηση της φρουράς έξω από τα τείχη.

(2) Στο πλαίσιο αυτών των ενεργειών, ο Μεταξάς, αντιμετωπίζοντας έλλειψη τροφίμων και χρημάτων, απηύθυνε έκκληση σε φιλογενείς Κεφαλλονίτες, βρίσκοντας άμεση ανταπόκριση. Συγκεκριμένα, οι αδελφοί Κοργιαλένιοι έστειλαν 30.000 οκάδες αμερικανικών αλεύρων, ενώ η οικογένεια του τον συνέδραμε με 2.500 δίστηλα (1 δίστηλο = 100 γρόσια

15 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1825 – 10 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1826H TEΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΔΟΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

TΟΝ ΑΠΡΙΛΙΟ ΤΟΥ 1826 ΣΥΜΠΛΗΡΩΘΗΚΕ ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΡΞΗ ΤΗΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥ. ΠΑΡΑ ΤΟΝ ΑΣΦΥΚΤΙΚΟ ΚΛΟΙΟ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΑΠΟ ΞΗΡΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ, ΤΙΣ ΑΛΛΕΠΑΛΛΗΛΕΣ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΗ «ΒΡΟΧΗ» ΤΩΝ 100.000 ΟΒΙΔΩΝ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΣΩΡΙΑΣΕΙ ΤΑ ΠΑΝΤΑ ΣΕ ΕΡΕΙΠΙΑ, OI ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΣΗΜΑΙΕΣ ΚΥΜΑΤΙΖΑΝ ΑΚΟΜΗ ΥΠΕΡΗΦΑΝΑ ΣΤΙΣ ΕΠΑΛΞΕΙΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΠΟΛΕΩΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ. ΩΣΤΟΣΟ,

Page 29: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΕΝΑΣ ΠΙΟ ΦΟΒΕΡΟΣ ΚΑΙ ΑΝΕΛΕΗΤΟΣ ΕΧΘΡΟΣ - Η ΠΕΙΝΑ - ΕΚΑΜΨΕ ΤΟΥΣ ΘΡΥΛΙΚΟΥΣ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΕΣ ΤΗΣ.

Τον Φεβρουάριο του 1825 ο δραστήριος και ικανός Μεχμέτ Ρεσίτ πασάς ή Κιουταχής (είχε διακριθεί στη μάχη του Πέτα και στην Α' Πολιορκία του Μεσολογγίου, ενώ είχε συμμετάσχει και στη Β' Πολιορκία υπό τον Μουσταή πασά της Σκόδρας, έλαβε από την Υψηλή Πύλη άφθονα χρήματα, πλήρη ε¬ξουσία επί των πασάδων της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Στερεάς Ελλάδας και μια και μόνο διαταγή: "Το Μεσολόγγι ή το κεφάλι σου».Ο νέος αρχιστράτηγος κατέβηκε στη Λάρισα και από εκεί πέρασε στα Ιωάννινα, με σκοπό να στρατολογήσει άνδρες, όχι μόνο χρησιμοποιώντας τα σουλτανικά φιρμάνια, αλλά και προσφέροντας αδρούς μισθούς. ΄Αρχισε, λοιπόν, να συγκεντρώνει στρατό, καθώς σκόπευε να περάσει από το Μακρυνόρος στην Ακαρνανία. Οι πληροφορίες για τη συγκέντρωση της τουρκικής στρατιάς γρήγορα έφθασαν και στο Μεσολόγγι και η αντί του Γενικού Διευθυντού της Δυτικής Ελλάδος Επιτροπή εξέδωσε προκήρυξη, στην οποία μεταξύ άλλων αναφέρονταν τα ακόλουθα:

«Προς τους κατοίκους της Αιτωλίας Ακαρνανίας.Ας μην προσμένωμεν ο ένας, δια να υπάγη πρώτος ο γείτονας του και ύστερα αυός αλλ' ας προθυμοποιείται έκαστος να ειναι πρώτος.

Σπεύσατε όλοι συμφώνως εις βοήθεια της κινδυνευούσης πατρίδος, δια να μη κατηγορηθήτε ύστερον ότι δεν επράξατε εκείνο, όπου ημπορούσατε να κάμετε, δια την σωτηρίαν της πατρίδος και του ιδίου εαυτού σας

Μεσολόγγι 7 Μαρτίου 1825, Ι. Ι. Κων. Πεταλάς, ο Γενικός Γραμματεύς τας».

Στο Μεσολόγγι παρακολουθούσαν τις κινήσεις του Κιουταχή και προετοίμαζαν. ΄Εστειλαν μάλιστα και απεσταλμένο στην κεντρική Διοίκηση του Ναυπλίου για να ενημερώσει σχετικά με την κάθοδο του τουρκικού στρατού. Στις 12 Μαρτίου 1825 η Διοίκηση διόρισε τριμελή Διευθυντική Επιτροπή Δυτικής Ελλάδος, για να αναλάβει τη Διεύθυνση της πολιτικής και της στρατιωτικής κατάστασης. Η επιτροπή αποτελείτο από τους βουλευτές Ι. Παπαδιαμαντόπουλο ως πρόεδρο, Γεώργιο Κανναβό και Δημήτριο Θέμελη ως μέλη, ενώ γενικός γραμματέας ορίστηκε ο Φ. Πλύτας.

Οι ετοιμασίες ξεκίνησαν, χωρίς όμως να λείπουν οι διχόνοιες, οι εγωισμοί και οι αντιπαλότητες των επικεφαλής στρατιωτικών πολιτικών. ΄Ολοι, όμως, εμφορούντο από την ιδέα ότι η πόλη θα άντεχε και τη νέα αυτή δοκιμασία.

Στα τέλη Μαρτίου του 1825 η στρατιά του Κιουταχή ξεκίνησε από τα Ιωάννινα οι ανησυχίες των προκρίτων, των οπλαρχηγών και των κατοίκων της πόλης μεγάλωνε καθώς έφθασε η πληροφορία πως οι Τούρκοι προχωρούσαν ταχύτατα στον προορισμό τους, χωρίς να συναντούν καμιά αντίσταση. ΄Ολα τα ελληνικά σώματα της δυτικής Στερεάς Ελλάδας είχαν καταφύγει στο Μεσολόγγι και Ανατολικό. ΄Οπως ήταν φυσικό, επισπεύθηκαν οι προσπάθειες για ανεύρεση τόσο πολεμικού υλικού, όσο και στρατιωτικού δυναμής.

Με «βομβαρδισμό» επιστολών προς την κυβέρνηση του Ναυπλίου οι Μεσολόγγιτες δήλωναν τις ανησυχίες τους και έκαναν έκλήση για την όσο το δυνατό ταχύτερη

Page 30: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

στολή ενισχύσεων. Οι κάτοικοι της πόλης και η Διοίκηση γνώριζαν καλά πως για την επιτυχή έκβαση του αγώνα ήταν απαραίτητος ο ελληνικός στόλος, ο οποίος θα ανεφοδίαζε τους πολιορκημένους και θα απομάκρυνε κάθε κίνδυνο που θα προερχόταν από προσπάθειες προσβολής της πόλης από τη θάλασσα. Στην αντίθετη περίπτωση «Το Μεσσολόννι χάνεται χωρίς αμφιβολίαν και με αυτό χάνεται, βεβαίως, και η Ελλάς. όταν όλα τα εις την Στερεάν Ελλάδα στρατεύματα μεταβούν εις την Πελοπόννησο την πτώσιν του Μεσολογγίου, δεν είναι τρόπος αντιστάσεως ούτε ελπίς σωτηρίας

Ο Υδραίος πλοίαρχος Γεώργιος Νέγκας ζήτησε με επιστολή του χρήματα από τους συντοπίτες του, τονίζοντας τους ότι δεν χρειαζόταν να τους το υπενθυμίζει, «επειδή, ν….., αφού τελείωση ο μήνας, ευρεθώμεν χω¬ρίς ταύτην (ζωοτροφίαν) την αναγκαιοτάτην προμήβειαν, φοβούμεθα μη δεν ημπορέσωμεν να βαστάξωμεν τους συντρόφους και θα αναγκασθώμεν να φύγωμεν απ'εδώ, όπου είναι μεγάλη χρεία από θαλασσινήν βοήθειαν, διότι εις αυτήν, προ πάντων, θεμελιώνονται όλοι αϊ ελπίδες του να σωθούν αϊ δύο πόλεις του Μεσολογγίου και του Ανατολικού και να διωχθεί ο εχθρός από όλην την Στερεάν Ελλάδα». Η επιστολή του Νέγκα κατέληγε εξής: "Γνωρίζετε, κύριοι, ότι αύτη η Πόλις είναι το προπυργίου της Ελλάδος και ότι η ύπαρξις αυτής είναι η σωτηρία της εκστρατείας. Πρέπει, λοιπόν, να συντρέξετε ή με βλόγον ή με έργον εις ταύτην την δεινήν περίστασιν, με όποιον τρόπον κρίνετε αρμοδιώτερον, δια ν' απομακρυνθή ο κίνδυνος, ο οποί¬ος φοβερίζει και το Μεσολόγγι και την λοιπήν Ελλάδα. Εδώ είναι μεγάλη χρεία και από ζωοτροφίας και από πολεμοφόδια και φρο¬ντίσατε, κύριοι, να προφθάση η πολυειδής ταύτη βοή&εια, διότι, ως βλέπετε, ο κίνδυνος είναι μεγάλος και επικείμενος.

31 Μαΐου 1825. Οι Πατριώται: Γεώργιος Δ. Νέγκας, Σταμάτιος /ω. Φωκάς, Γιάννης Γκέλης».

Ο ΚΙΟΥΤΑΧΗΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ

Στις 13 Απριλίου οι πρώτοι στρατιώτες του Κιουταχή φάνηκαν προ του Μεσολογγίου. Η συνολική δύναμη της τουρκικής στρατιάς ανερχόταν σε 50.000 άνδρες. Από αυτούς ένοπλοι ήταν οι 35.000. Από τους τελευ¬ταίους, 2.000 είχαν παραμείνει ως φρουρά στο Μακρυνόρος, 3.000 στη Λάσπη, 4.000 ανα¬τολικά και δυτικά του Ανατολικού, 2.500 προωθήθηκαν στα Ζάλωνα και 3.000 στη Γιούρια, για να φυλάξουν τις αποθήκες επισιτισμού της στρατιάς. Ο Κιουταχής ενήργησε διαφορετικά από τον Ομέρ Βρυώνη (επικεφαλής της Α' Πολιορκίας).

Αντί να προχωρεί με όλο τον στρατό, αφήνοντας πίσω του κενό, το ο¬ποίο θα μπορούσε να καταληφθεί από τους ΄Ελληνες, άφηνε σε κάθε οχυρή θέση ισχυρή δύναμη να την περιφρουρήσει, ώστε να έχει εξασφαλισμένα τα νώτα του. ΄Οταν έφθασε στο Μεσολόγγι, μπορούσε να ισχυρισθεί ότι κατείχε ήδη τη δυτική Ελλάδα. Οι υπόλοιποι 15.000 της στρατιάς εκτελούσαν βοηθητικές υπηρεσίες και μεταξύ αυτών υπήρχαν 3.000 εργάτες, τεχνίτες, ξυλουργοί, σιδηρουργοί, ναυτικοί, όλοι σκλάβοι χριστιανοί. Το Μεσολόγγι επομένως αποκλείσθηκε από 20.000 Τούρκους και Αλβανούς (ως επί το πλείστον Γκέκηδες) στρατιώτες.

Στο Μεσολόγγι και στο Ανατολικό είχαν οχυρωθεί περίπου 4.000 επαναστάτες, με τον Αθανάσιο Ραζηκότσικα αρχηγό των Μεσολογγιτών και επικεφαλής τον Ν.

Page 31: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Στορνάρη, τον Δ. Μάκρη, τον Νότη Μπότσαρη, τον Γ Τσόγκα, τον Μήτρο Δεληγιώργη, τον Α. Ισκο, τον Γ Σούκα, τον Β. Γιώτη, τον Φ. Μπόμπορη, τον Κ. Οικονόμου, τον Σπ. Μήλιο (Σπυρομήλιο), τον Γ Ράγκο κ.ά. Βρισκόταν, δε, εκεί και ο Νικηταράς, ο οποίος έμεινε στο Μεσολόγγι μέχρι το τέλος Ιουλίου. Τροφές και πυρομαχικά υπήρχαν στην πόλη, αλλά για μικρό χρονικό διάστημα. Χρήματα για τις επιβεβλημένες εργασίες και για τους μισθούς των στρατιωτικών σωμάτων δεν υπήρχαν. Η θάλασσα ήταν ανοικτή και ελεύθερη τόσο για τους ΄Ελληνες, όσο και για τους Τούρκους. Ούτε μοίρα ελληνικών πλοίων υπήρχε εκεί για να παρεμποδίζει την επικοινωνία των πολιορκητών με το φρούριο των Πατρών ούτε τουρκικός στόλος για να αποκλείσει το Μεσολόγγι από τη θάλασσα. Ο Κιουταχής τροφοδοτείτο επί¬σης από τη Ναύπακτο και την Πάτρα. Οι Ελληνες μπορούσαν να επικοινωνούν με την Πελοπόννησο και τη Ζάκυνθο. Μέσα στην πόλη επικρατούσε οργασμός εργασιών, καθώς ο μηχανικός (οχυρωματοποιός) Μιχαήλ Κόκκινης, με βοηθούς τον Μεσολογγίτη αρχιτέκτονα Κουτζούκη και από τις 11 Μαΐου τον Ιταλό φιλέλληνα Ραζιέρι, καθοδηγούσαν τους κατοίκους και επιδιόρθωναν όλους τους προμαχώνες, προκειμένου να ανταποκριθούν στον ρόλο αναχαίτισης των επιτιθεμένων. Από την πλευρά της θάλασσας οι Μεσολογγίτες δεν ανησυχούσαν ιδιαίτερα, καθώς το σύμπλεγμα οχυρωμένων νησιών, όπως το σιλάδι, η Κλείσοβα, ο Αη Σώστης, η ρου, ο Ντολμάς, το Ανατολικό και τα νησό του Προκοπανιστού, προστάτευαν την πόλη. Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα ήταν το γεγονός ότι εξαιτίας των ρηχών νερών της λιμνοθάλασσας τα μεγάλα και βαριά εξοπλισμένα τουρκικά πλοία δεν μπορούσαν να προσεγγίσουν την πόλη.

ΤΑ ΤΕΙΧΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥ

Με την έναρξη της Επανάστασης οι Μεσολογγίτες ανήγειραν από την πλευρά της ξηράς ένα χωμάτινο τείχος, ύψους 1,70. Μπροστά από αυτό διάνοιξαν μια τάφρο βάθους 1,20 μ. και πλάτους 2 μ, και εγκατέστησαν 14 παλαιά πυροβόλα. Μετά το τέλος της Α' Πολιορκίας από τον Φεβρουάριο του 1823 οι επαναστάτες ανέθεσαν στον Κοκκίνη να κατασκευάσει το τείχος. Ο ακούραστος αυτός πατριώτης κατόρθωσε να μετατρέψει μικρό χρονικό διάστημα το απλό τείχος σε φρουριακό συγκρότημα. Πρώτα αύξησε το πλάτος της τάφρου στα 9 μ και το βάθπς σε 3 μ. Αύξησε επίσης το πάχος του τείχου, κατασκεύασε επάνω σε αυτό πυργίσκοι διόπτρες, 23 προμαχώνες και κανονιοστάσια τα οποία εξόπλισε με 48 πυροβόλα, 1 πυροβόλο 48 λιβρών και 4 βομβοβόλα.

Σε αυτά τα οχυρωματικά έργα (πολλά από τα οποία κατασκευάσθηκαν κατά τη διάρκεια της πολυορκίας, ο Κόκκινης έδωσε ονόματα διάσημων ανδρών, Ελλήνων και ξένων. Η διάταξη των κύριων οχυρωματικών έργων είχε ως εξής: στο κέντρο Βρισκόταν ο πυργίσκος του "Μπότσαρη", δυτικά από αυτόν ο πυργίσκος του "Κοραή" και κατά σειρά ο πυργίσκος του "Φραγκλίνου", το κανονιοστάσιο του "Βύρωνα", οι πυργίσκοι του "Γουλιέλμου Τέλλου" και του "Κοτσιούσκου" και το κανονιοστάσιο του "Κυριακούλη Μαυρομιχάλη". Επάνω στη νησίδα της Μαρμαρούς βρι¬σκόταν το κανονιοστάσιο του "Σαχτούρη". Ανατολικά ήταν ο προμαχώνας του "Μάκρη", το φράγμα του "Γουλιέλμου της Οράγγης", το κανονιοστάσιο του "Ρήγα" και του "Αντωνίου Κόκκινη", το φράγμα του "Μονταλαμπέρ" και τα κανονιοστάσια του "Σέφφιλντ", του "Κανάρη" και του "Σκεντέρμπεη".

ΕΝΑΡΞΗ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ

Page 32: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ο Κιουταχής αμέσως μετά τη στρατοπέδευση του φρόντισε να κατασκευάσει χαρακώματα στο ύψος του Αγ. Αθανασίου, περί τα 400 μέτρα απέναντι από τους ελληνικούς προμαχώνες, χάρη στα οποία αφενός θα πλησίαζαν οι τουρκικές γραμμές προς τα τείχη και αφετέρου θα προφυλάσσονταν οι Τούρκοι στρατιώτες από τα ελληνικά πυρά. Ολόκληρο τον Μάιο οι τουρκικές επιχειρήσεις περιορίζονταν σε αραιούς κανονιοβολισμούς και σε προσπάθειες να πλησιάσουν όσο το δυνατόν πιο κοντά στα τείχη. Από τους βομβαρδισμούς καταστράφηκαν οι προμαχώνες του "Μάρκου Μπότσαρη" και του «Φραγκλίνου».

Επιπλέον, σκοτώθηκε ο αρχηγός του πυροβολικού, Δημήτριος Σιδέρης. Εκτιμώ¬ντας τη νέα κατάσταση, ο Ραζιέρι έκρινε ότι έπρεπε να κατασκευασθεί ένα επιπλέον ενδιάμεσο κανονιοστάσιο. Πράγματι, οικοδομήθηκε αμέσως και έλαβε το όνομα του ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη.Στις 6 Ιουνίου οι Τούρκοι έκοψαν τον αγωγό του υδραγωγείου, αλλά στο Μεσολόγγι αναπλήρωσαν το νερό με τα πολλά πηγάδια. 8 του ίδιου μήνα έφθασαν στην πολιορκημένη πόλη, διασπώντας την τουρκική ζώνη Βλαχόπουλος, ο Δημήτριος Κοντογιάννης, ο Γιαννάκης Ράγκος και ο Λάμπρος Βεϊκος με τα σώματα τους.

Την ίδια ημέρα πραγματοποιήθηκε έφοδος των Τούρκων στη νησίδα Μαρμάρου, αλλά αποκρούσθηκε. Στις 17 Ιουνίου ο Κιουταχής κατασκεύασε, απέναντι από τη νησίδα της Μαρμαρούς και το κανονιοστάσιο του Κυριακούλη, προμαχώνα εξοπλισμένο με πολλά πυροβόλα. Οι ΄Ελληνες διάνοιξαν υπόνομο ραγματοποιήθηκε νέα ορμητική έφοδος. Οι Τούρκοι, αφού ανατίναξαν το τείχος στα από τον προμαχώνα του "Φραγκλίνου τοποθέτησαν σκάλες στα τείχη, ανέβηκαν σε αυτά και παρά τις πολλές απώλειες έστησαν στο μεγαλύτερο μέρος των επάλξεων σημαίες τους. Εξαιτίας της θέας τόσων σημαιών, η πόλη φαινόταν να έχει ληφθεί. Οι Ελληνες, όμως, στηριζόμενοι στο εσωτερικό τείχος που είχαν κατασκευάσει από την αρχή της πολιορκίας, κτυπησαν με τα εύστοχα πυρά τους επιτιθέμενους και μετά από τρίωρη σκληρή μάχη οι πολυορκούμενοι ανακατέλαβαν τις θέσεις τους.

Κατα τη διάρκεια της εφόδου εναντίον οι Τούρκοι προσπάθησαν να πλησιάσουν προς την πόλη και από τη θάλασσα. τουρκικά σκάφη γεμάτα στρατιώτες στη λιμνοθάλασσα. Προπορευόταν πλοιάριο με αναμμένους πυρσούς, Από τους πυρσούς έβγαινε πολύς καπνός, που είχε σκοπό να εκμηδενίσει την ορατότητα της λίμνης, ώστε να μη γίνουν αντιληπτά τα σκάφη που ακολουθούσαν. Τα διέκριναν, όμως, έγκαιρα τα κανονιοστάσια της πόλης, τα κτύπησαν και ματαίωσαν τη θαλάσσια αυτή επιχείρηση.

ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ

Μετά από τις δραματικές εκκλήσεις των πολιορκημένων για ενίσχυση σε τρόφιμα και πυρομαχικά, η κυβέρνηση του Ναυπλίου αποφάσισε - παρά τα οξύτατα οικονομικά προ¬βλήματα που αντιμετώπιζε και την ανάγκη επιφυλακής του ελληνικού στόλου στο Αιγαίο για τον φόβο τουρκικών επιδρομών εναντίον των νησιών - να σχηματίσει ισχυρή μοίρα με σκοπό να την αποστείλει στο Μεσολόγγι. Στις 8 Ιουλίου απέπλευσαν από τα νησιά 14 σπετσιώτικα πλοία και τρία πυρπολικά υπό τον ναύαρχο Γεώργιο Ανδρούτσο, 11 υδραίικα και δύο ακόμη πυρπολικά υπό τον Μιαούλη, καθώς και λίγα πλοία υπό τον Ψαριανό Νικόλαο Αποστόλη. Στις 23 Ιουλίου ο ελληνικός στόλος εισήλθε αιφνιδιαστικά στη λιμνοθάλασσα και επιτέθηκε εναντίον δύο τουρκικών μπρικιών και δύο γολετών που βρίσκονταν εκεί. Μετά από σύντομη ναυμαχία οι

Page 33: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

΄Ελληνες πυρπόλησαν τα δύο μπρίκια. Οι δύο γολέτες φρόντισαν να φύγουν εγκαίρως προς τη Ναύπακτο. Εκτός από οκτώ πλοία που έμειναν στα ανοικτά για περίπτωση ανάγκης, ο υπόλοιπος στόλος αγκυροβόλησε στο Μεσολόγγι και άρχισε να εκφορτώνει τις προμήθειες. Ξαφνικά φάνηκε στον ορίζοντα ο τουρκικός στόλος. Τα ελληνικά πλοία ετοιμάσθηκαν για την επίθεση και έσπευσαν να λάβουν την καταλληλότερη ως προς τον άνεμο θέση για τη δράση των πυρπολικών. ΄Αρχισε σφοδρός εκατέρωθεν κανονιοβολισμός, αλλά, όταν τα τουρκικά πλοία αντιλήφθηκαν τις κινήσεις των πυρπολικών, διέκοψαν τα πυρά και διέφυγαν προς τα νοτιοδυτικά. Τα ελληνικά πλοία τα καταδίωξαν μέχρι την Κεφαλλονιά. Στη συνέχεια, ο τουρκικός στόλος έφυγε προς τα νότια του Ιονίου. ΄Ηταν, δε, τέτοιος ο τρόμος από τα πυρπολικά, ώστε 14 πλοία που καθυστέρησαν κατά την υποχώρηση στράφη¬καν προς τον κόλπο των Πατρών και κατέφυγαν στο λιμάνι της πόλης, αναζητώντας προστασία από τα πυροβόλα του εκεί φρουρίου. Ο αρχηγός του τουρκικού στόλου, Τοπάλ πασάς, βλέποντας κατά τη φυγή φαντάσματα ελληνικών πυρπολικών, δεν σταμάτησε ούτε στη Μεθώνη ούτε στο Ναυαρίνο, αλλά συνέχισε εσπευσμένα τον «Ουδέποτε», γράφει ο Τρικούπης.

Ο ελληνικός στόλος πέρασε στη λιμνοθάλασσα 20 εξοπλισμένα πλοιάρια, τα οποία επιτέθηκαν εναντίον των τουρκικών κανόνιοφόρων που παρεμπόδιζαν τις συγκοινωνίες μεταξύ Βασιλαδίου και Μεσολογγίου. Από ελληνική επίθεση καταστράφηκαν επτά κανονιοφόροι. Οι υπόλοιπες πρόλαβαν να πλεύσουν στην ξηρά και να τεθούν υπό την προστασία των τουρκικών πυροβόλων. Μετά εκφόρτωση των προμηθειών ο ελληνική στόλος απέπλευσε, αφού άφησε για βοήθεια στην πολιορκημένη πόλη επτά πλοία Δημήτριο Κιοσσέ και τον Αναγνώστη Κυριάκο.

Ενώ ο ελληνικός στόλος έτρεπε σε τον τουρκικό από τα νερά του Μεσολογγίου ο Καραϊσκάκης, ο Κίτσος Τζαβέλλας, ο Ανδρέας Σαμάκας και ο Χρ. Φωτομάρας έφθασαν στον Ζυγό και πρότειναν στους Μεσολόγγιτες τη διενέργεια συνδυασμένης επίθεσης: εναντίον του τουρκικού στρατοπέδου. Το διομολόγιο ήταν πράγματι πολύ καλό, αλλά οι εκατέρωθεν ελληνικές δυνάμεις - αυτές που θα ενεργούσαν από τον Ζυγό και αυτές που θα επετίθεντο από το Μεσολόγγι - ήταν πολύ μικρές απέναντι στον πολυάριθμο στρατό το Κιουταχή. Οι ΄Ελληνες οπλαρχηγοί βασίζοντο στον αιφνιδιασμό και στην ταραχή που προκαλούσε στο τουρκικό στρατόπεδο η ταυτόχρονη επίθεση από δύο πλευρές. Στο Μεσολόγγι δέχθηκαν την πρόταση, σχημάτισαν αμέσως σώμα αποτελούμενο από 1.500 άνδρες και τη νύκτα της 25ης Ιουλίου, κατά την οποία διαδραματιζόταν η μάχη των ελληνικών πλοιαρίων εναντίον των τουρκικών κανονιοφόρων, εξαπέλυσαν την επίθεση τους ταυτόχρονα με τις ελληνικές δυνάμεις από τον Ζυγό. Οι Τούρκοι αιφνιδιάσθηκαν και εγκατέλειψαν τις θέσεις τους τρέχοντας προς τη βορειοδυτική πλευρά του στρατοπέδου, καταδιωκόμενοι από τους επαναστάτες. Αλλά η προσβολή του τουρκικού στρατοπέδου περιορίσθηκε στο προς τον Ζυγό τμήμα. Οι Τούρκοι αξιωματικοί ενεργώντας ψύχραιμα κατάφεραν να συγκρατήσουν συνταγμένες τις δυνάμεις τους στις υπόλοιπες πλευρές του στρατοπέδου. ΄Ετσι, οι επιτιθέμενοι, αφού διασκόρπισαν αυτούς που βρέθηκαν μπροστά τους, αποχώρησαν ταχύτατα. Οι μεν των εξωτερικών σωμάτων βάδισαν προς τη Δερβέκιστα, οι δε από το Μεσολόγγι επέστρεψαν στην πόλη κατάφορτοι με λάφυρα. Οι νεκροί των Τούρκων κατά την ελληνική έφοδο ανήλθαν σε 300, και κατά άλλους σε 600 περίπου, ενώ από τους πολιορκημένους Ελληνες φονεύθηκαν 17 και τραυματίσθηκαν 13.

Page 34: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΤΟ ΤΟΥΡΚΙΚΟ ΥΨΩΜΑ ΤΗΣ «ΕΝΩΣΗΣ»

Ο Κιουταχής δεν αρκέσθηκε στη βραδεία φθορά που προξενούσε στο Μεσολόγγι ο αδιάκοπος κανονιοβολισμός, αλλά θέλησε με νέες προσπάθειες να φθάσει όσο το δυνατόν ταχύτερα στον σκοπό της εκστρατείας του.

Φοβόταν πολύ την παράταση της πολιορκία Οι στρατιώτες του είχαν κουρασθεί πολύ το ηθικό τους είχε πέσει κατακόρυφα. Οι εργάτες, απαραίτητοι για τα πολιορκητικά έργα ολοένα λιγόστευαν. Οι έριδες μεταξύ Τούρκων και Αλβανών αξιωματικών είχαν καταστεί καθημερινό φαινόμενο. Ο πιο μεγάλος το φόβος, όμως, ήταν ότι στην Κωνσταντινούπολη θα είχαν αρχίσει να χάνουν την υπομονή τους, επειδή μετά από τόσους μήνες δεν είχε κατορθώσει να κυριεύσει το Μεσολόγγι. Επινόησε, λοιπόν, και άρχισε την κατασκευή ενός μεγάλου υψώματος απέναντι από το οχυρό το "Φραγκλίνου", υψηλότερου από το ελληνικό Από αυτό θα μπορούσε να εξουδετερώσει τα επί του οχυρού του "Φραγκλίνου" ελληνικά πυροβόλα και να βάλλει εναντίον του εσωτερικού της πόλης πιο εύκολα και πιο αποτελεσματικά. Το ύψωμα αυτό μεγάλωνε συνέχω ως προς το πλάτος και το ύψος και πλησίαζε, ημέρα με την ημέρα, ολοένα πιο κοντά στ τείχη. Τελικά ενώθηκε με αυτά. Γι' αυτό ονομάσθηκε ύψωμα της "Ενωσης". Τραγικά πρόσωπα ήταν οι εργαζόμενοι σε αυτό τον προμαχώνα σκλάβοι χριστιανοί, οι οποίοι θερίζονταν αδιάκριτα από τα ελληνικά πυρά, σε μια προσπάθεια των πολιορκημένων να σταματήσουν τις εργασίες. Οι ΄Ελληνες, βλέπονται; ότι το τουρκικό ύψωμα μπορούσε να αλλάξει τις ισορροπίες σε βάρος τους, κατασκεύασαν δεύτερο προμαχώνα στο εσωτερικό, πίσω από το οχυρό του "Φραγκλίνου". ΄Ετσι, εάν ο επιτιθέμενοι κυρίευαν τα εξωτερικά τείχη θα βρίσκονταν μπροστά σε δεύτερη γραμμή άμυνας.

Στις 7 Αυγούστου εισήλθαν στην πόλη από θαλάσσης ο Κίτσος Τζαβέλλας, Χρ. Φωτομάρας και Γ Βαλτινός με 580 άνδρες. Στις 11 Αυγούστου οι Τούρκοι επιτέθηκαν και κυρίευσαν τον προμαχώνα του "Φραγκλίνου". Πα¬ρά τη νίκη τους, όμως, βρέθηκαν ουσιαστικά και πάλι έξω από τα τείχη της πόλης, γιατί οι Ελληνες υπερασπιστές πυροβολούσαν συνεχώς από το εσωτερικό οχυρό, αλλά και από τα παράπλευρα του προμαχώνα του Φραγκλίνου οχυρά. Ο Τούρκος αρχιστράτηγος τοπο¬θέτησε στον προμαχώνα του "Φραγκλίνου" πυροβόλα και άρχισε να βάλλει εναντίον του πυργίσκου του "Κοραή". Μια ορμητική επίθε¬ση 30 Ελλήνων ανέτρεψε προσωρινά τους Τούρκους από τις θέσεις τους, αλλά οι τολ¬μηροί επιτιθέμενοι δεν μπόρεσαν να κρατήσουν πολύ σε εκείνη τη θέση και μετά από σύντομη μάχη επέστρεψαν στον προμαχώνα τους.

Την επόμενη ημέρα ο κανονιοβολισμός έγινε ζωηρότερος και παράλληλα οι Τούρκοι άρχισαν εργασίες για να επιχωματώσουν την τάφρο. Οι ΄Ελληνες διάνοιξαν κάτω από την τάφρο υπονόμους και τοποθέτησαν εκρηκτικά. Από τις εκρήξεις καταστράφηκαν τα έργα επιχωμάτωσης. Τότε άρχισε λυσσαλέα πάλη στον προμαχώνα του "Φραγκλίνου". ΄Ελληνες και Τούρκοι μάχονταν σώμα με σώμα όχι μόνο με σπαθιά, αλλά και με πέτρες και ξύλα. Οι ΄Ελληνες απώθησαν τους Τούρκους, κατέ¬στρεψαν τα έργα και κατόρθωσαν να πατή¬σουν και την άκρη του υψώματος της "Ενωσης'. Μετά από πολύωρη μάχη οι Τούρκοι α¬ποσύρθηκαν στα ενδότερα των γραμμών του υψώματος αυτού. Οι απώλειες τους ανήλθαν σε 200 άνδρες. Από τους ΄Ελληνες φονεύθηκαν 20 και τραυματίσθηκαν 45.

Ο Κιουταχής, παρά τις ατυχίες του, συνέχιζε πυρετωδώς τις προσπάθειες του,

Page 35: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ωστόσο, δεν αντιμετώπιζε μόνο στο πολεμικό πεδίο δυσχέρειες. Βρισκόταν στις παραμονές του φθινοπώρου και έπρεπε να αντιμετωπίσει τις αυξανόμενες λόγω χειμώνα ανάγκες, γιατί δεν είχε σκοπό να λύσει την πολιορκία, όπως έκαναν έως τότε οι άλλοι πασάδες, οι οποίοι διέκοπταν τις επιχειρήσεις κατά τη χειμερινή περίοδο. Οι εφοδιοπομπές του έρχονταν κατά πολύ αραιά χρονικά διαστήματα από την ΄Αρτα, γιατί ελληνικά σώματα υπό τον Καραϊσκάκη επετίθεντο εναντίον τους και άρπαζαν τα τρόφιμα και τα πολεμοφόδια. Επιπλέον, αυξάνονταν οι λιποταξίες μεταξύ των αξιωματικών και των στρατιωτών, καθώς δεν υπήρχαν αρκετά χρήματα για τους μισθούς. Παρόλα αυτά, ο ικανός Τούρκος αρχι¬στράτηγος δεν είχε χάσει την ψυχραιμία του και απέφευγε να φανερώνει την κακή κατάσταση του στρατού του. Εκφραζόταν, μάλιστα, με ειρωνεία για την αισιοδοξία των Ελλήνων. Σε μια επιστολή του προς τον υποπρόξενο της Αυστρίας στη Ζάκυνθο τον ευχαριστούσε για τις ελληνικές εφημερίδες, και ιδιαίτερα για τα "Ελληνικά Χρονικά", που του είχε στείλει και του ανέφερε ότι έβλεπε με μειδίαμα τις μάταιες ελπίδες των Ελλήνων. Τον παρακαλούσε, μάλιστα, να εξακολουθεί να του στέλνει ελληνικές εφημερίδες και, κυρίως, τις όσο το δυνατόν πιο πρόσφατες εκδόσεις. Η επιστολή αυτή έπεσε στα χέρια των επαναστατών και δημοσιεύθηκε στο "Φίλον του Νόμου της ΄Υδρας". Στη συνέχεια, αναδημοσιεύθηκε στα "Ελληνικά Χρονικά", οι συντάκτες των οποίων αντί σχολίου απαντούσαν στον Κιουταχή ότι, για να μη καθυστερούν να φθάνουν οι εφημερίδες στα χέρια του μέσω Ζακύνθου, αναλάμβαναν οι ίδιοι να του στέλνουν το φύλλο της εφημερίδας κάθε Σάββατο απευθείας από τον προμαχώνα του "Φραγκλίνου" - αν βέβαια προπλήρωνε μια τριμηνιαία συνδρομή! Οι υπερασπιστές του Μεσολογγίου εκτός από ιδιαίτερο σθένος διέθεταν και αίσθηση του χιούμορ.

Στο Μεσολόγγι οι συνεχείς αποκρούσεις των τουρκικών επιθέσεων είχαν αυξήσει τις ελπίδες για το μέλλον. Ωστόσο, οι συνέπειες της πολύμηνης πολιορκίας είχαν αρχίσει να γίνονται αισθητές. Τα τείχη είχαν υποστεί μεγάλες φθορές, πολλά σπίτια είχαν ερειπωθεί, ενώ οι απώλειες, όχι μόνο μεταξύ των μαχητών, αλλά και μεταξύ του άμαχου πληθυσμού, ήταν καθημερινό φαινόμενο. Η βοήθεια που είχε φέρει ο ελληνικός στόλος είχε ανακουφίσει τους πολιορκημένους, αλλά δεν έλυνε το πρόβλημα της συντήρησης τους, καθώς ήταν άγνωστο πότε θα τελείωνε η πολιορκία. Επιπλέον, ο άμαχος πληθυσμός υπέφερε από τις αυθαιρεσίες των ενόπλων, οι οποίοι πεινούσαν και επετίθεντο εναντίον των ανίσχυρων. Η κατάσταση ημέρα με την ημέρα χειροτέρευε

ΝΕΕΣ ΕΦΟΔΟΙ - ΑΠΟΧΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ

Οι Τούρκοι επισκεύασαν τις οχυρώση τους και προσπάθησαν να δημιουργήσουν άλλη αφετηρία για νέα επίθεση. Εγκατέστησαν επάνω στο ύψωμα της "Ενωσης" κανονιοστάσια, απέναντι από τα οχυρώματα του "Φραγκλίνου" και του "Κοραή". Οι ΄Ελληνες, όμως, διάνοιξαν νέο υπόνομο κάτω από το ψωμά της Ένωσης" και το ανατίναξαν την νύκτα της 22ας Αυγούστου. Από την έκρηξη καταστράφηκε ολόκληρη η πρώτη γραμμή των νέων τουρκικών χαρακωμάτων και σκότα καν περίπου 200 Τούρκοι, οι οποίοι ετοιμάζονταν να επιτεθούν με το πρώτο φως της ημέρας.

Ο Κιουταχής αναγκάσθηκε να μετακινηθεί προς τα πίσω. Στο μεταξύ ο εκατέρωθεν κανονιοβολισμός συνεχιζόταν. Το Μεσολόγγι βαλλόταν αδιάκοπα, όχι μόνο στα τείχη, αλλά και στο εσωτερικό. Βαλλόταν όμως και το τουρκικό στρατόπεδο. Ιδιαίτερα ένα κρυμένο κανονιοστάσιο προξενούσε πολλές ζημιές στους Τούρκους. Οι

Page 36: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

βολές του ήταν εξαιρετικά εύστοχες. Ο Κιουταχής, αφού μπόρεσε να το εξουδετερώσει, αποσύρθηκε στους πρόποδες του Ζυγού για να βρίσκεται έξω από το βεληνεκές των ελληνικών πυρυβόλων. Παράλληλα φρόντισε να ενισχύσει τις φρουρές που είχε τοποθετήσει κατά τον ερχομό του, ώστε να κρατηθεί ανοικτός ο δρόμος ανεφοδιασμού μέχρι την ΄Αρτα και Πρέβεζα. Εν τω μεταξύ η ηγεσία των πολιορκητών, προκειμένου να επιχειρήσει νέα έφοδο, θέλησε να χρησιμοποιήσει δύναμη από αποφασισμένους στρατιώτες, οι οποίοι θα δέχονταν να συμμετάσχουν εθελοντικά. 0 Κιουταχής, λοιπόν, προέβη σε διακήρυξης της εθελούσιας αυτής προσφοράς, γεγονός που σήμαινε φυσικά μεγάλη αύξηση του μισθου των εθελοντών. Τελικά, όμως, δεν βρέθηκαν πρόθυμοι παρά μόνο 2.000 περίπου Την 1η Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι μετά από έντονη προπαρασκευή πυροβολικού επιτέθηκαν εκ νέου εναντίν της πόλης. Οι επιτιθέμενοι αποκρούσθηκαν και ο κανονιοβολισμός από τα οχυρά δεν σταμάτησε εκτός από τον προμαχώνα του Φραγκλίνου, όπου είχε συγκεντρωθεί πλήθος Ελλήνων στρατιωτών. Ο Κιουταχής που παρακολουθούσε τη μάχη από στα τείχη κανονιοστάσιο, συμπέρανε ότι οι ΄Ελληνες είχαν εγκαταλείψει τις θέσεις και είχαν συγκεντρωθεί σε άλλο σημείο. Διέταξε, λοιπόν, επίθεση στον προμαχώνα του "Μάκρη", στο κανονιοβόλιο του "Ρήγα" και στο φράγμα του "Μολπέρ". Τα οχυρά, όμως, δεν ήταν αφύλακτα , με αποτέλεσμα Ελληνες κρυμμένοι αυτά να φανούν ξαφνικά στις επάλξεις αποκρούσουν την επίθεση. Ισχυρές δυνάμεις μάχονταν πλέον μπροστά από τον προμαχώνα του "Φραγκλίνου". Η συγκέντρωση, των Ελλήνων στρατιωτών ήταν ένα τέχνασμα για να παρασυρθούν οι Τούρκοι, οι οποίοι έθαψαν κάτω από σωρούς ερειπίων περισότερους από 500 στρατιώτες τους

Ο Κιουταχής βρέθηκε στη δεινή θέση να παρακολουθεί την αποτυχία της με τόση καλα προπαρασκευασμένης εφόδου, με ήλπιζε βάσιμα πως θα καταλάμναμε την πόλη. Το ηθικό του στρατού του κλονίστηκε από λιποταξίες που πύκνωσαν ανησυχητικά. Οι στρατιώτες, όχι μόνο από το Μεσολόγγι αλλά και από τα στρατόπεδα και από τις φρουρές του Αχελώου έφευγαν. Τα εφόδια του ήταν ελάχιστα και δενήταν δυνατό να έλθουν τρόφιμα και πολεμοφόδια από την Πάτρα και τη Ναύπακτο λόγω της παρουσίας της ελληνικής ναυτικής μοί¬ρας που είχε παραμείνει προς ενίσχυση της πόλης.

Σταθμίζοντας τη δυσμενή κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει, ο Τούρκος στρα¬τάρχης αποσύρθηκε οριστικά στον Ζυγό και περίμενε την επιστροφή του τουρκικού στό¬λου προτού προχωρήσει σε νέες επιχειρήσεις. Η μετακίνηση αυτή των τουρκικών στρατευμάτων θεωρήθηκε από τους καταπο¬νημένους υπερασπιστές της πόλης προπαρα¬σκευή του Κιουταχή για λύση της πολιορκίας και προσωρινή αποχώρηση λόγω της έλευσης του χειμώνα. Από τα στοιχεία και τις πληρο¬φορίες που συνέλεξαν, όμως, κατάλαβαν πως ο Τούρκος αρχιστράτηγος θα συνέχιζε την πολιορκία, έστω και σε πιο χαλαρή μορφή. Στα μέσα Σεπτεμβρίου εισήλθαν στο Με¬σολόγγι ενισχύσεις (Χατζηπέτρος, Γιαννάκης Στράτος κ.ά.) αναπληρώνοντας έτσι τις μέχρι τότε υφιστάμενες απώλειες.

΄Εκτοτε συνεχιζόταν μεν ο εκατέρωθεν κανονιοβολισμός, αλλά οι υπόλοιπες πολεμι¬κές ενέργειες ήταν περιορισμένης κλίμακας. Στις 23 Σεπτεμβρίου οι Τούρκοι ζήτησαν την έναρξη διαπραγματεύσεων για παράδοση της πόλης, για να λάβουν την απάντηση από τους πολιορκημένους πως ό,τι είχαν να πουν θα το έλεγαν με τα όπλα. Τρεις ημέρες αργότερα οι ΄Ελληνες ανατίναξαν υπόνομο που εκτεινόταν από το οχυρό του "Μπότσαρη" μέχρι τα τουρκικά χαρακώματα, χωρίς σημαντικό αποτέλεσμα. Την 1η Οκτωβρίου πραγματοποιήθηκε και άλλη ανατίναξη υπονόμου,

Page 37: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

κατασκευασμένου κάτω από τα απομεινάρια του υψώματος της "Ενωσης". Οι ΄Ελληνες, αφού τον παγίδευσαν, άρχισαν πολύωρο κανονιοβολισμό εναντίον των εχθρικών χαρακωμάτων για να συγκεντρώσουν στο συγκεκριμένο σημείο πολλούς Τούρκους. Από την ανατίναξη σκοτώθηκαν δεκάδες πολιορκητές. Στη συνέχεια οι ΄Ελληνες επιχείρησαν έξοδο και κατέλαβαν τα εχθρικά χαρακώματα. Σε απάντηση οι Τούρκοι εξαπέλυσαν σφοδρό κανονιοβολισμό εναντίον της πόλης. Από τις τουρκικές οβίδες σκοτώθηκαν πολλοί Μεσολογγίτες, ιδιαίτερα άμαχοι. Μετά από αυτή την τελευταία ανατίναξη (6 Οκτωβρίου) ο Κιουταχής διέταξε την απομάκρυνση των στρατευμάτων του στην τελευταία σειρά χαρακωμάτων και προς τα κράσπεδα του Ζυγού, ώστε να δημιουργηθεί μια πλατιά κενή ζώνη μεταξύ των τειχών και του τουρκικού στρατοπέδου. Οι ΄Ελληνες μπορούσαν πλέον να εξέρχονται ελεύθερα από τα τείχη, έβοσκαν τα ζώα τους στα εκτός της πόλης χωράφια, κατέστρεψαν τα τουρκικά χαρακώματα και ανέσκαψαν την τάφρο στα σημεία, όπου ο εχθρός την είχε επιχωματώσει. Το μεγαλύτερο πρόβλημα, όμως, που αντιμετώπιζε η φρουρά της πόλης ήταν η φθορά που είχαν υποστεί τα τείχη, συνέπεια του πολύμηνου και ακατάπαυστου κανονιοβολισμού. Ο Κόκκινης τα επιθεώρησε και εισηγήθηκε την άμεση επισκευή τους, η οποία και πραγματοποιήθηκε. Στα μέσα του ίδιου μήνα ένα σοβαρό γεγονός αναστάτωσε τους κατοίκους του Μεσολογγίου. Η προαναφερθείσα ελληνική ναυτική μοίρα, που είχε παραμείνει εκεί και εξασφάλιζε την πόλη από τη θάλασσα, απέπλευσε. Η επίσημη δικαιολογία της κυβέρνησης του Ναυπλίου ήταν ότι ο εχθρός είχε αποσυρθεί στους πρόποδες του Ζυγού, επομένως η πολιορκία είχε διακοπεί. Ωστόσο, το γεγονός ότι ο εχθρός αδρανούσε προς στιγμή, το Μεσολόγγι εξακολουθούσε να ευρίσκεται σε κατάσταση πολιορκίας. Τον Οκτώβριο εισήλθε στην πόλη ο Καραισκάκης και πρότεινε την από κοινού προσβολή του εχθρού. Η πρόταση του όμως απορρίφθηκε.

Οι κανονιοβολισμοί συνεχίζονταν ο έλεγχος των θαλάσσιων επικοινωνιών κινδύνευε να περιέλθει στον έλεγχο των τουρκικών πλοίων που είχαν καταφύγει στον κόλπο των Πατρών. Μετά από έντονες διαμαρτυρίες των Μεσολογγιτών δόθηκε η υπόσχεση για αποστολή νέων πλοίων. Οι ημέρες, όμως, περνούσαν και τα ελληνικά πλοία δεν φαίνονταν πουθενά στον ορίζοντα. Αντί γι΄ αυτά, το Νοέμβριο, εμφανίσθηκε μπροστά στην πόλη μεγάλη δύναμη τουρκοαιγυπτιακού στόλου.

Παρά τις αλλεπάλληλες αποτυχίες του τουρκικού στρατού, ο Κιουταχής είχε τύχη. Ο σουλτάνος Μαχμούτ εξακολουθούσε να έχει εμπιστοσύνη στις ικανότητες του και απέδωσε τη μη ευδοκίμηση των προσπαθιων του στο πνεύμα της απειθαρχίας και• έλλειψης οργάνωσης του στρατού του.» δυστυχώς για τα στρατιωτικά δεδομένα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτελούσε τον κανόνα. Δεν μπορούσε, όμως, να περιμένει τον αρχιστράτηγο του να αναδιοργανωθεί. ΄Επρεπε να τελειώνει το γρηγορότερο την ελληνική Επανάσταση. Η Πύλη είχε πληροφορίες ότι σύντομα οι εκπρόσωποι Βρετανίας και της Ρωσίας θα συσκέπτονταν στην Πετρούπολη για να λάβουν αποφάσεις για το ελληνικό ζήτημα. Οι αποφάσεις αυτές στηριζόμενες στην ανάγκη για αποκατάσταση της ειρήνης και στο γεγονός ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν είχε καταπνιγεί, θα είχε ευνοϊκές (είτε με τον έναν είτε με τον άλλο τρόπο) για τους ΄Ελληνες.

Ο καγκελάριος της Αυστρίας Μέττερνιχ δεν έπαυε να συμβουλεύει την Κωνσταντινούπολη ότι υπήρχε ανάγκη να καταπνιγεί γρήγορα η Επανάσταση ώστε η Υψηλή Πύλη να μπορεί στις δίπλωμτικές αυτές ενέργειες να ισχυρισθεί πως η ειρήνη αποκαταστάθηκε και το ελληνικό ζητημα δεν υπάρχει. ΄Ετσι, ο σουλτάνος

Page 38: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

απευθήθηκε στον Μωχάμετ Αλυ, πασά της Αιγύιπτου και του ζήτησε να δώσει εντολή σιον Ιμπραήμ, που βρισκόταν στην Πελοπόννσο! να βοηθήσει τον Κιουταχή. Αυτό, βέβαια δεν του ήταν ευχάριστο, καθώς φοβόταν των αιγυπτιακών φιλοδοξιών στη Στερ Ελλάδα, αλλά δεν υπήρχε άλλη λύση. Τα ευρωπαϊκά πρότυπα που ήταν οργανωμένος ο Αιγυπτιακός στρατός αποτελούσαν τηγ εγγύηση για γρήγορη κατάληψη της πόλης.

Ο Μωχάμετ Αλυ ανέλαβε με χαρά τη διεξαγωγή της νέας επιχείρησης, γιατί αυτό τον ενίσχυε περισσότερο απέναντι στη Αυτοκρατορία, αφού αναδεικνυόταν σε στρατιωτικό ρυθμιστή των αναγκών της και των εντερικών υποθέσεων της. Ο Ιμπραήμ αποδέχθηκε με προθυμία την εντολή, καθώς η αρχική φιλοδοξία του εύρισκε νέο πεδίο δράσης. Στην υποταγή της Πελοποννήσου, την οποία πίστευε ότι είχε συντελέσει κατά το καλύτερο μέρος, θα προσέθετε τη δάφνη άλωσης του απόρθητου έως τότε Μεσολογγίου.

ΑΦΙΞΗ ΤΟΥ ΙΜΠΡΑΗΜ ΣΤΟ ΜΕΣΣΟΛΟΓΓΙ

Ο Αιγύπτιος στρατάρχης εμφανίσθηκε μπροστά στα τείχη του Μεσολογγίου στις 12 Δεκεμθρίου. Τον συνόδευαν 8,600 τακτικοί 1.200 ιππείς, 2.400 άτακτοι Τούρκοι Αλβανοί κ.ά. (σύνολο 15.250 άνδρες) Επικεφαλής του στρατού του ήταν Γάλλοι αξιωματικοί. Την ίδια στιγμή, μέσα στο Μεσολόγγι, βρίσκονταν συμπατριώτες τους , στο πλευρό της ελληνικής φρουράς. Η πρώτη εμφάνιση του νέου εχθρού Μεσολογγίου ανήγγειλαν τα "Ελληνικά". τα οποία παράλληλα καυτηρίασε την παρουσία των Γάλλων στον στρατό του Ιμπραήμ ως εξής: «Αλλά πώς ο καιρός μεταβάλεται! Εξαλείφθηοαν οι αιώνες εκείνοι που τα Χριστιανικά γένη επολέμουν εις την κατά των οπαδών του Μωάμεθ! Επί Μυροφόρων πρώτη εξεστράτευσε η δια την απελευθέρωσιν της Ιεράς Γης. Μα τότε έχυσε τόσον αίμα δια την υπεράσπιση του Ευαγγελίου, ο Βασιλεύς της, Λουδοβίκος, απέθανε δι' αυτή και μόνην θεσιν, και σήμερον, ότε η Γαλλία αυσθή έτι μάλλον δια των επιστηή9η της κατεστήθησαν τα πλέον οπό το των λοιπών Ευρωπαίων, σήμερα συγχωρεί ο Βασιλεύς της να καωνται πλοία πολεμικά δια τους απίστους, τα καράβια της να μεταφέρουν τους θησαυρούς του Αιγυπτιακού αατράπου, οι υιοί της, οι οποίοι ε6γήκαν από τα πολεμικά σχολεία της, ενωμένοι υπό τας σημαίας της ημισελήνου, να καταπολεμούν τους υπό την Σταυροφόρον σημαίαν Χριστιανούς, οι οποίοι συντρίψαντες της Οθωμανικής Τυραννίας τας αλύσους, αγωνίζονται να ζήσωσιν ως Χριστιανοί, και να αποκατασταθώσιν Εθνος Ανεξάρτητον.Από την Γαλλίαν επήγασαν αϊ ωραίοι τέχναι και επιστήμαι. Η Γαλλία εδίδαξε τους απορούντας λαούς της Ευρώπης να γνωρίσουν τα πολιτικά των δικαιώματα. Και ήδη η Γαλλία αυτή ελησμόνησεν όλα αυτά; Αυτή σπεύδει να μεταχειρισθή την καλλιέργειαν των μαθήσεων δια να διδάξη τους Τούρκους την τέχνην του πολεμείν, δια να καταστρέψωσι τους Ελληνας;

Στις 14 Δεκεμβρίου πραγματοποιήθηκε συνάντηση του Κιουταχή και του Ιμπραήμ. Η θέση του Τούρκου αρχιστρατήγου ήταν μειονεκτική. Βρισκόταν απέναντι από έναν καινούργιο σύμμαχο, ο οποίος είχε έλθει για να φέρει εις πέρας αυτό που δεν είχε κατορθώσει ο ίδιος. Ουσιαστικά το Μεσολόγγι είχε κλονισθεί από τις δικές του προσπάθειες, τη δόξα της άλωσης, όμως, θα την μοιραζόταν με τον Ιμπραήμ. Οι δύο άνδρες από τις πρώτες στιγμές της συνάντησης τους έδειξαν πως οι σχέσεις τους μόνο ιδανικά δεν θα εξελίσσονταν. Ο αλαζόνας Αιγύπτιος είπε στον Κιουταχή δείχνοντας περιφρονητικά το Μεσολόγγι: «Αυτή την φράκτη δεν μπόρεσες να κυρίευσης τόσον

Page 39: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

καιρό;».

Ο στεναχωρημένος και μόνο από την άφιξη του αντιζήλου του Κιουταχής οργίσθηκε. Νέα περιφρονητικά λόγια του Ιμπραήμ για τη μαχητική αξία των συμμάχων του προκάλεσαν την αντίδραση των Αλβανών αξιωματικών του Κιουταχή. Ακολούθησε στιχομυθία σε οξύ τόνο μεταξύ των δύο ανδρών. Ο Ιμπραήμ έθεσε στον Κιουτάχη ένα δίλημμα: να αναλάβει αυτός την εκπόρθηση του Μεσολογγίου μέσα σε έναν μήνα, χωρίς την αιγυπτιακή σύμπραξη, ή να παραιτηθεί της επιχείρησης και να αναλάβει ο Ιμπραήμ να την φέρει σε πέρας σε διάστημα 15 ημερών. Προκειμένου να απαντήσει, ο Τούρκος στρατάρχης ήλθε σε σύσκεψη με τους επιτελείς του. Οι αξιωματικοί του, δυσαρεστημένοι από τη συμπεριφορά του Ιμπραήμ, τόνισαν ότι αυτοί δοκίμασαν τους υπερασπιστές του Μεσολογγίου, γνώρισαν την αξία τους και δεν ήθελαν να τους δοκιμάσουν εκ νέου, παραχωρούσαν, λοιπόν, την «τιμή» στον Αιγύπτιο πασά, ώστε να κρίνει καλύτερα.

΄Ετσι, ανέλαβε την πολιορκία και την εκπόρθηση μόνος ο Ιμπραήμ και απαίτησε την απομάκρυνση των τουρκικών στρατευμάτων και του ίδιου του Κιουταχή. Ο Τούρκος στρατάρχης δέχθηκε, υπό τον όρο να απαλλαγείαπέναντι του σουλτάνου από κάθε περαιτερω ευθύνη. Πράγματι, ο Ιμπραήμ έστειλε στην Κωνσταντινούπολη αναφορά, η οποί απεριελάμβανε όλες τις λεπτομέρειες της συμφωνίας.

Οι τουρκικές δυνάμεις άρχισαν να αντικαθίστανται από τις αιγυπτιακές. Μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου όλα τα τουρκικά κανονιοστάσια είχαν καταληφθεί από τους πολιορκητές. Ο Ιμπραήμ θέλησε, πριν αρχίσει τις επιχειρήσεις, να κάνει κρούση παράδοση της πόλης με συνθήκη. Διεμήνυσε, λοιπόν, στους πολιορκημένους Μεσολογγίτες να στείλουν γλωσσομαθείς αντιπροσώπους στο αιγυπτιακό στρατόπεδο για τη διενέργεια διαπραγματεύσεων. Η φρουρά του Μεσολογγίου απάντησε λακωνικά: μαστέ αγράμματοι. Γλώσσες δεν Εμάθαμε μόνο να πολεμούμε».

Εξαπολύθηκε τότε ο πρώτος κανονιοβολισμός κατά της πόλης από τα αιγυπτιακά πυροβολά. Ο κανονιοβολισμός εξακολουθώ και τις επόμενες ημέρες, αλλά αραιός δείγμα ότι οι Αιγύπτιοι δεν ήταν ακόμη έτοιμοι για μεγάλης κλίμακας επιχείρηση. Ο Ιμπράήμ κατέβαλε άλλη μια προσπάθεια συνεννόησης για την έναρξη διαπραγματεύσεων με μεσσολαβητή τον κυβερνήτη της βρετανικής κορβέτας «Ρόζα», η οποία είχε βρεθεί εκείνη περίοδο στα νερά του Μεσολογγίου αγκυροβολήσει στο Βασιλάδι. Και οι νέες προσπάθειες, όμως, έπεσαν στο κενό, αμέσως επόμενο διάστημα συνεχίσθηκαν ι κανονιοβολισμοί και οι πυροβολισμοί και αϊ τα δύο μέρη, με αραιούς ρυθμούς. Τα Αιγυπτιακά στρατεύματα, κατασκηνωμένα χωριστά από τα τουρκικά, ασχολούντο με ασκήσεις. Ο Κιουταχής, για να κρατά υπό καθεστώς τρομοκρατίας τους πολιορκημένους, ανασκολόπισε μπροστά από τα τείχη όσους αιχμαλώτους είχε στη διάθεση του. Μετά αυτών υπήρχαν και πολλά γυναικόπαιδα.

Στο μεταξύ, από τις πρώτες ημέρες τα 1826, ο μεγαλύτερος εχθρός για το Μεσολόγγι ήταν η έλλειψη τροφίμων. Τον πόλεμο είχαν συνηθίσει τόσο η φρουρά, όσο και οι μη μάχιμοι. Ο Νικόλαος Κασομούλης αναφέρει; μεταξύ άλλων στα στρατιωτικά του «Ενθυμήματα»: «...Ο πόλεμος είχε καταντήσει ωσάν μια μουσική,ώστε αν κανένα μεσημέρι από τηνι στην έπαυαν τα δύο μέρη, ήτο το παν εις θυμίαν...». Στη συνέχεια δίνει μια εικόνα το νερό που έπιναν οι αποκλεισμένοι λέγοντας τα εξής: «Το νερό των

Page 40: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

στερνών απατοί διαφόρους που εφονεύοντο εκ των πυροβόλων του εχθρού πλησίον, είχε γίνει έ αλλόκοτον. Οτι ήθελες μέσα εύρισκες, εντόσθια, αίμα, κεφάλια και οι Ελληνες έπιναν και υπέμνησκαν με όλη την αδιαφορία .

Ο ΜΙΑΟΥΛΗΣ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΠ

Τη νύκτα της 8ης Ιανουαρίου 1826 οι πολιορκημένοι διέκριναν από τη θάλασσα πύρινες στήλες και συμπέραναν ότι διεξαγόταν ναυμαχία. ΄Αρα ο ελληνικός στόλος είχε σει και μαζί με αυτόν η πολυπόθητη σωτηρία.

Η ανάγκη αποστολής νέας ναυτικής δύναμης στο Μεσολόγγι αναγνωρίσθηκε τόσο από την κυβέρνηση του Ναυπλίου, όσο και από τους προκρίτους της ΄Υδρας και των Σπετσών. Η πολιορκημένη πόλη έπρεπε να επισιτισθεί επειγόντως. Πυρετώδης αλληλογραφία άρχισε να διακινείται μεταξύ των νησιών και του Εκτελεστικού για την προετοιμασία και την επάνδρωση των πλοίων. Κύριος υποκινητής της όλης προσπάθειας ήταν ο Ανδρέας Μιαούλης. Ο ναύαρχος, ικανός να καταλάβει την κρισιμότητα των στιγμών, βιαζόταν να επανέλθει στα νερά του Μεσολογγίου.

Η ελληνική μοίρα, αποτελούμενη από 24 πλοία, κατόρθωσε στις 9 Ιανουαρίου (παρά τη μεγάλη τρικυμία) να φθάσει στο Μεσολόγγι. ΄Ηταν πλέον καιρός. Οι πολιορκημένοι τρέφονταν με μόνο 30 γραμμάρια ψωμί ημερησίως. Πριν, όμως, ολοκληρωθεί η εκφόρτωση των πολύτιμων προμηθειών, 14 εχθρικές φρεγά¬τες, ακολουθούμενες από κορβέτες και μπρίκια, φάνηκαν στον ορίζοντα. Ο ελληνικός στόλος, φοβούμενος μήπως αποκλεισθεί, επιτέθηκε, διέσπασε την εχθρική παράταξη και ανοίχθηκε στο πέλαγος. Ο τουρκικός στόλος δεν τόλμησε να τον καταδιώξει. ΄Υστερα από πολλές αψιμαχίες με τουρκικά πλοία ο ελληνικός στόλος κατόρθωσε να διεισδύσει εκ νέου, στις 20 Ιανουαρίου, στο Μέσολόγγι και να εκφορτώσει τις προμήθειες. Στις Ιανουαρίου, αφού η αποστολή ολοκληρώθει με επιτυχία, η ελληνική μοίρα έτοιμα να αναχωρήσει. Τότε φάνηκε μεγάλος αριθμός τουρκικών και αιγυπτιακών πλοίων.» μένος από την Πάτρα. Οι δύο στόλοι αντιπαρατάχθηκαν και αντάλλαξαν κανονιοβολισμούς, αλλά πολύ γρήγορα ο μεν τούρκο αιγυπτιακός στόλος επανέπλευσε στο ασφολή λιμάνι των Πατρών, ο δε ελληνικός συνέχισε την πορεία του. Μαζί του μετέφερε και στρατηγούς της Φρουράς μεταξύ των οποί και τον Σπυρομήλιο, για να διεκτραγωδήσει τη δεινή θέση, στην οποία είχαν περιέλθει οι πολιορκημένοι.Οι γενναίοι θαλασσομάχοι, και πρώτος μεταξύ αυτών ο ναύαρχος Μιαούλης, έπραξαν και αυτή τη φορά το καθήκον τους με τρόπο ηρωικό. Κατόρθωσαν να παραδώσουν στο Μεσολόγγι αυτά που είχαν εντολή να μεταφέρουν, κάτω από τις συν; επιθέσεις του εχθρού. Οι ποσότητες τροφίμων, όμως, με τις οποίες εφοδίασαν την πόλη, ήταν πολύ μικρές. Μόλις επαρκούσαν για 20 ημέρες και αυτό φανέρωνε την κακή οικονομική κατάσταση της κυβέρνηση. Πραγματική βοήθεια θα ήταν η εξασφάλιση του επισιτισμού του Μεσολογγίου καθ' τη διάρκεια της πολιορκίας. Γι' αυτόν τον άκοπο, όμως, απαιτείτο η μόνιμη παραμονή στο άνοιγμα του Πατραϊκού κόλπου ολόκληρου του ελληνικού στόλου, με πολλά πυρπολικά. Τόση δύναμη δεν ήταν δυνατόν να εξοπλίσει η κυβέρνηση με τα οικονομικά μέσα που διέθετε. ΄Οσα και αν ήταν τα κατορθώματα των Ελλήνων ναυτικών, στην ουσία είχαν η σημασία μεμονωμένων ηρωικών επεισοδίων, που δεν μπορούσαν να μεταστρέψουν την τύχη του Μεσολογγίου.ΑΣΦΥΚΤΙΚΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΓΗΣ ΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ

Page 41: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Οι Αιγύπτιοι, αφού ολοκλήρωσαν τις ετοιμασίες τους, άρχισαν στις 12 Φεβρουαρίου σφοδρό κανονιοβολισμό κατά του Μεσολογγίου. Κάθε τέταρτο της ώρας ρίχνονταν 24 βλήματα από 12 πυροβόλα και 12 όλμους. Τα τείχη υφίσταντο μεγάλες φθορές και η πόλη σειόταν από τις εκρήξεις των εχθρικών οβίδων. Οι Ελληνες πυροβολητές, ωστόσο, δέχθηκαν με ψυχραιμία τον καταιγισμό των Αιγυπιακών βλημάτων και απαντούσαν στα εχθρικά πυρά με τα πυροβόλα των κανονιοσταοίων, Μεγάλη εντύπωση προκαλούσε το γεγονός ότι οι βολές των αιγυπτιακών πυροβόλων ήταν εξαιρετικά εύστοχες, κυρίως αυτές που έπεφταν επάνω στα τείχη. Από την ευστοχία των βολών οι ΄Ελληνες συμπέραναν πως οι πυροβολητές του εχθρού ήταν Γάλλοι.

Ο κανονιοβολισμός έγινε αραιότερος τη νύκτα και επαναλήφθηκε με σφοδρότητα την επόμενη ημέρα. Τη νύκτα της 13ης Φεβρουαρίου ο εχθρός φρόντισε να συνδέσει τα κανονιοστάσια και τους προμαχώνες του, ώστε η γραμμή του γύρω από τα τείχη να παρουσιασθεί ενωμένη. Στις 14 Φεβρουαρίου ο κανονιοβολισμός κατέστη σφοδρότερος, αφού τα πυροβόλα των πολιορκητών είχαν αυξηθεί σε 40. Στις 15 Φεβρουαρίου ο κανονιοβολισμός μετριάσθηκε. Πραγματοποιήθηκαν, όμως, νέες οχυρωματικές εργασίες. Στρατιώτες και εργάτες εξέρχονταν από την οχυρωματική γραμμή, πλησίαζαν την τάφρο, έσκαβαν και ύψωναν προμαχώνες σε απόσταση μερικών δεκάδων μέτρων από τα τείχη.

Την ασέληνη νύκτα της 16ης Φεβρουαρίου, στις 02.00, πολλοί Αιγύπτιοι στρατιώτες βγήκαν από τους προμαχώνες τους, έφθασαν με προφυλάξεις στο οχυρό του "Μπότσαρη" και έριξαν στο εσωτερικό του τείχους χειροβομβίδες. Οκτώ λόχοι Αιγυπτίων όρμησαν τότε στο τείχος για να ενισχύσουν την αρχική επίθεση. Αλλά η φρουρά του οχυρού βγήκε από τα τείχη και, όχι μόνο προσέβαλε και α¬πώθησε τους επιτιθέμενους, αλλά επέπεσε κατά των αιγυπτιακών προμαχώνων, κατα¬σφάζοντας όσους δεν είχαν προλάβει να απο¬μακρυνθούν έγκαιρα.

Η σύγχυση στις τάξεις των πολιορκητών από την αιφνιδιαστική ελληνική επίθεση διήρκεσε τόσο πολύ, ώστε δόθηκε η ευκαιρία στους επιτιθέμενους να αποκομίσουν άφθονα λάφυρα από το πεδίο της μάχης και να επανέλθουν στην πόλη. Ο Ιμπραήμ, αντιλαμβανόμενος τη δυσμενή τροπή της κατάστασης, έσπευσε ο ίδιος στο πεδίο της μάχης προς ανασύνταξη των δυνάμεων του και συνέχιση της επίθεσης κατά του οχυρού του "Μπότσαρη". Οι Αιγύπτιοι στρατιώτες, υπό τις απειλές και τα μαστίγια των αξιωματικών τους, επανήλθαν στις θέσεις τους και επιτέθηκαν εκ νέου. Το τμήμα της προκάλυψης του ελληνικού οχυρού καταλήφθηκε από τους εχθρούς, αλλά οι ΄Ελληνες πυροδότησαν παγιδευμένο υπόνομο ανατρέποντας την αιγυπτιακή αντεπίθεση. Ο Ιμπραήμ, όμως, επέμενε και επιχείρησε και τρίτη έφοδο. Τα αιγυπτιακά σώματα συνωστίσθηκαν μπροστά στο προτείχισμα του "Μπότσαρη", πάλι με τη «βοήθεια» των αξιωματικών τους, αλλά δέχθηκαν νέα επίθεση από τους υπερασπιστές του οχυρού, οι οποίοι τους ανέτρεψαν και τους καταδίωξαν μέχρι τα χαρακώματα τους σφάζοντας τους ανελέητα. Οι σωροί των νεκρών στρατιωτών μπροστά στη «φράκτη» υποχρέωσαν τον Ιμπραήμ να αναθεωρήσει τις απόψεις του και να ζητήσει τη Βοήθεια του έμπειρου Κιουταχή. Η τελευταία και πιο δραματική πράξη της πολιορκίας μόλις είχε αρχίσει.

Οι δύο αρχιστράτηγοι έκριναν ότι, για να εξασθενήσει το Μεσολόγγι, έπρεπε να καταληφθούν πρώτα οι οχυρωμένες νησίδες της λιμνοθάλασσας. Στις 26 Φεβρουαρίου 40 εχθρικά πλοιάρια, κατάλληλα για πλεύση σε ρηχά νερά, περικύκλωσαν το Βασιλάδι. Σε κάθε πλοιάριο επέβαιναν 30 Αιγύπτιοι στρατιώ¬τες

Page 42: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

και ένα μικρό πυροβόλο. Ταυτόχρονα έπλευσαν προς τη νησίδα 18 λέμβοι γεμάτες με στρατιώτες και μια ακόμη λέμβος οπλισμένη με ένα οβιδοβόλο. Η δύναμη αυτή ήταν στην κυριολεξία αποπνικτική για φρουρά τόσο μικρή όπως αυτή του Βασιλαδίου (80 πεζοί υπό τον Σπύρο Πεταλούδη και 20 πυροβολητές με 14 πυροβόλα υπό τον Ανάσταση Παπαλουκά). Οι υπερασπιστές της νησίδας κλήθηκαν από τον Χουσεϊν πασά, αρχηγό της επιχείρησης, να παραδοθούν, αλλά αρνήθηκαν και άρχισε σκληρή μάχη. Οι Ελληνες κατόρθωσαν επί πολλές ώρες να αποκρούσουν τους επιτιθέμενους. Ξαφνικά, όμως, μια οβίδα έπεσε στα συσσωρευμένα πυρομαχικά των Ελλήνων και προκάλεσε μεγάλη έκρηξη. Από τη σύγχυση που προξενήθηκε, ο εχθρός βρήκε την ευκαιρία και αποβιβάσθηκε στη νησίδα. Από τη γενναία φρουρά του Βασιλα¬δίου διέφυγαν μόνο τρεις, ενώ τέσσερις αιχμαλωτίσθηκαν. Οι υπόλοιποι σφαγιάσθηκαν. Η κατάληψη της νησίδας υπήρξε πραγματική δοκιμασία για τους πολιορκημένους στο Μεσολόγγι. Ειδικά οι κάτοικοι του Ανατολικού κλονίσθηκαν αναλογιζόμενοι ότι έφθασε η σειρά τους. Πράγματι, μετά την κατάληψη του Βασιλαδίου οι Αιγύπτιοι στράφηκαν προς το Ανατολικό. Επόμενος στόχος ήταν να καταληφθούν οι γύρω θέσεις, ώστε να απομονωθεί εντελώς από το Μεσολόγγι.

Στις 28 Φεβρουαρίου ξεκίνησε αιγυπτιακή επιχείρηση για κατάληψη της νησιά Ντολμάς, η οποία βρισκόταν σε απόσταση μόλις μιας ώρας από το Ανατολικό. Η νησίδα αυτή φρουρείτο από 200 οπλοφόρους διέθετε ένα μόνο κανονιοστάσιο. Μετά έναν καταιγιστικό κανονιοβολισμό, οι λογχοφόροι, οι οποίοι επέβαιναν σε πλοιάρια προσέγγισαν τη νησίδα. Οι ΄Ελληνες έπαψαν να πυροβολούν, τόσο κατά την προσέγγιση των πλοιαρίων, όσο και κατά την απόβαση των εχθρών. Η υπεροχή της αιγυπακής δύναμης, όμως, ήταν συντριπτική. Η νησίδα καταλήφθηκε και οι υπερασπιστές• πλην ελαχίστων - σκοτώθηκαν μαζί με τον αρχηγό τους, στρατηγό Λιακατά Γρηγόριο τον Ασπροπόταμο. Ταυτόχρονα με την επίθεση αυτή οι Μεσολογγίτες πραγματοποίησαν επιθετική έξοδο για αντιπερισπασμό. Πεντακόσιοι στρατιώτες υπό τον Κίτσο Τζαβέλλα επιτέθηκαν εναντίον των εχθρικών χαρακωμάτων. Αποκρούσθηκαν όμως και επέστρεψαν στην πόλη φέρνοντας μακάβρια λάφυρα εχθρικά κεφάλια, ενός Ευρωπαίου αξιωματικού του πυροβολικού και ενός Τούρκου βαθμοφόρου.

Αμέσως μετά την κατάληψη του Ντο και της παρακείμενης νησίδας του Πόρο Ιμπραήμ διέταξε επίθεση εναντίον του. Οι φρουροί της νησίδας, εξαντλημένοι από την έλλειψη τροφίμων, απελπισμένοι από την έλλειψη ενισχύσεων και αναλογιζόμενοι τη φρικτή τύχη που περίμενε τις οικογένειές τους αν έπεφταν στα χέρια των εχθρών, αποφάσισαν να προχωρήσουν σε διαπραγματεύσεις με τους Αιγυπτίους, λοιπόν, είδαν τις αιγυπτιακές λέμβους να πλησιάζουν απειλητικά, έστειλαν αγγελιοφόρους με λευκή σημαία και με προτάσεις παράδοσης του Ανατολικού με συνθήκη, Ιμπραήμ δέχθηκε περιχαρής τις καθώς θα γλίτωνε έτσι βαρύ φόρο αίμα τον οποίο θα κατέβαλλε, εάν επιχειρούσε την κατάληψη της νησίδας δια των όπλων Ζήτησε παράδοση των όπλων και της κινητής περιουσίας των κατοίκων του Ανατολικού (κάθε κάτοικος είχε δικαίωμα να κρατήσει μέχρι 100 γρόσια και μια ενδυμασία της επιλογής του, ενώ ο Κιουταχής επικύρανε τη συμφωνία και ανέλαβε να μεταφέρει στην ΄Αρτα εκείνους που θα παραδίδονταν για να τους συντηρήσει για έναν χρόνο.

Η πτώση του Ανατολικού, ήταν μια ανεπανόρθωτη απώλεια για το Μεσολόγγι, το οποίο έχανε το ένα μετά το άλλο τα νότια, δυτικά και ανατολικά ερείσματα του, με αποτέλεσμα όλος ο όγκος το εχθρού ελεύθερος να επιπέσει εναντίον καταπονημένων

Page 43: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

τειχών της πόλης.

Στις 21 Μαρτίου εστάλη από τους δύο Πασάδες στους Μεσολογγίτες κοινή πρόσκληση να παραδοθούν με πραγματικούς ευνοϊκότατους όρους. Τους προτάθηκε να παραδώσουν τα όπλα τους και ότι όσοι επιθυμούσαν θα έφευγαν, όσοι προτιμούσαν να παραμείνουν στην πόλη διατηρούσαν την κινητή και την ακίνητη περιουσία τους χωρίς να τους θίξει κανένας. Η άρνηση της θρυλικής πλέον φρουράς οδήγησε σε ένα νέο γύρο σφοδρότατων κανονιοβολιών εναντίον της πόλης.

Η ΜΑΧΗΤΗΣ ΚΛΕΙΣΟΒΑΣΤην 5 Μαρτίου ο Κιουταχής επιχείρησε να αταλάβει το μικρό νησί Κλείσοβα. το οποίο υπερασπίζονταν μόνο 131 άνδρες με επικεφαλή τον Κραβαρίτη Παναγιώτη Σωτηρόπουλο. Στην αρχή στολίσκος από ελαφρά πλοία άρχισε σφοδρό βομβαρδισμό εναντίον του Μεσολογγίου; που τον υποστήριζει την ίδια δραστηριότητα και τα πυροβόλα της ξηράς. Ενώ, όμως, οι πολιορκημένοι έθεσαν ότι θα ακολουθούσε γενική επίθεση εναντίον τους, ο στολίσκος πραγματοποίησε απότομη στροφή και κατευθύνθηκε εναντίον της Κλείσοβας και Τούρκοι και Αλβανοί επιχείρησαν να αποβιβασθούν στη νησίδα. Μετά την πρώτη έφοδο ο Κίτσος Τζαβέλλας με οκτώ συντρόφους του έσπευσε να ενισχύσει την ελληνική φρουρά. Ο ανδρείος αυτός οπλαρχηγός μαζί με τον Σωτηρόπουλο αντιπαρέταξαν άμυνα, επάνω στην οποία συνετρίβησαν αλλεπάλληλες επιθέσεις του εχθρού. Επιχείρηση που διηύθυνε ο ίδιος ο Κιουταχής ο οποίος μάλιστα πληγώθηκε σοβαρά το μεσημέρι οι τουρκικές δυνάμεις αποχώρησαν ντροπιασμένες, αφήνοντας περισσότερους από 1.000 νεκρούς.Στη συνέχεια εισήλθαν νέες, ξεκούραστες δυνάμεις (τρία τάγματα Αιγυπτίων 3.000 άνδρών με αρχηγό τον Χουσεϊν μπέη ) Επιχείρησαν πέντε αλλεπάλληλες εφόδους, αλλά και τις πέντε φορές υπο¬χώρησαν μπροστά στην ακατανίκητη ανδρεία των μαχητών της Κλείσοβας, οι οποίοι πυροβολούσαν με αξιοσημείωτη επιτυχία εναντίον των Γάλλων αξιωματικών του αιγυπτιακού στρατού, που διακρίνονταν από τις χρυσοποίκιλτες στολές τους. Περί τη δύση του ηλί¬ου, οι ηρωικοί υπερασπιστές αναγκάσθηκαν να καταφύγουν στη μικρή εκκλησία της νησί¬δας, αφού ασκήθηκε εναντίον τους μεγάλη πίεση. Ο ίδιος ο Χουσεϊν παρότρυνε τους άν¬δρες του για την τελική έφοδο. Για κακή του τύχη, όμως, τον επισήμαναν οι ΄Ελληνες σκο¬πευτές που βρίσκονταν στη στέγη της εκκλη¬σίας και τον σκότωσαν. Ο θάνατος του προ¬κάλεσε πανικό στους Αιγυπτίους. Τότε άρχι¬σε μια άγρια καταδίωξη στα ρηχά νερά της λί¬μνης. Γέμισε η περιοχή της λιμνοθάλασσας από σημαίες, σπαθιά, τυφέκια, πλοιάρια με πυροβόλα και άλλα πολεμοφόδια. Περισσό¬τερα από 1.200 πτώματα Αιγυπτίων κείτονταν μπροστά στα χαρακώματα της Κλείσοβας, η κατάληψη της, όμως, δεν είχε γίνει ακόμα δυ¬νατή. Οπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Κασο¬μούλης, "η λίμνη είχε γίνει ένα μείγμα αίμα-τος καί κομμένων ανθρώπινων μελών".

Η πολυθρύλητη μάχη της Κλείσοβας, αν εξετασθεί ανεξάρτητα από τα τόσα άλλα πε¬ριστατικά που διαδραματίσθηκαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας πολιορκίας του Μεσολογγίου, αναμφίβολα πρέπει να ταξινομηθεί μεταξύ των πιο συγκλονιστικών και πολυαίμακτων συγκρούσεων κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Η τρομακτική φθορά που υπέστησαν οι Τουρκοαιγύπτιοι, μόνο με την καταστροφή της στρατιάς του Δράμαλη (τον Ιούλιο του 1822) μπορεί να παραβληθεί. Αν, μάλιστα, ληφθεί υπόψη η πρωτοφανής υπε¬ροχή του εχθρού σε ανθρώπινο δυναμικό, γί¬νεται αντιληπτό ότι η ιστορική αυτή μάχη δεν έχει λάβει τη θέση που της αξίζει στην ελληνική ιστοριογραφία. Δυστυχώς, όμως, η περιφανής αυτή νίκη δεν στάθηκε ικανή

Page 44: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

να αλλάξει την τύχη της πόλης

Η ΠΕΙΝΑ ΚΑΤΑΝΙΚΑ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥΑπό τα μέσα Φεβρουαρίου η κατάσταση στο Μεσολόγγι είχε αρχίσει να γίνεται τραγική. Δεν αρκούσαν πλέον για να τους ενθαρρύνουν οι ηρωισμοί, οι επιτυχημένες επιθετικές έξοδοι και κατορθώματα όπως αυτό της Κλείσοβας. Δεν είχαν πλέον κανένα μέσο να συντηρηθούν.

Μια επιστολή του Μάγερ, που εστάλη στον συνταγματάρχη Στάνχοπ εκείνες τις ήμερε της αγωνίας και μετά την καταστροφή από οβίδα στις 20 Φεβρουαρίου του τυπογραφείο, των "Ελληνικών Χρονικών", αποτελεί το τελευταίο μήνυμα του προπυργίου της ελληνικής αντίστασης.

«Τα βάσανα, τα οποία υπομένομεν, καιμία πληγή την οποία έλαβα εις τους ώμους, δί΄ με εσυγχώρησαν μέχρι τούδε να σας διευθύνω τους τελευταίους μου ασπασμούς. Καταντήσαμεν εις τοιαύτην ανάγκην ώστε να τρεφώμεθα από τα πλέον ακάθαρτα ζώα και πόσχωμεν όλα τα φρικτά αποτελέσματα πείνης και της δίψης. Η νόσος αυξάνει έτιμάλον τας δεινοπάθειας, υπό των οποίων διερχόμεθά. Χίλιοι επτακόσιοι τεσσαράκοντα των αδελφών μας ετελεύτησαν και περίπου των κατό χιλιάδων σφαίραι κανονιών και ριπτόμεναι από το εχθρικόν στρατόπεδον, κατεδάφισαν τους προμαχώνας μας και κατεκρίμνισαν τας οικίας μας. Το δε ψύχος μας ενοχλεί υπερβολικώς, καθότι είμεθα διόλου στερημένοι από ξύλα της φωτιάς.

Με άλας τας στερήσεις ταύτας, είναι αξιοθαύμαοτον θέαμα ο ένθερμος ζήλος και αφοσίωσις της φρουράς μας. Πόσοι γενναί{ άνδρες μετ' ολίγας ημέρας δεν θέλει είοθ πλέον ειμή σκιαί, κατηγορούσα; ενώπιον του Θεού την αδιαφορίαν του Χριστιανικού κόσμου εις τον αγώνα, όστις είναι ο άγων θρησκείαςΟι Αλβανοί, όσοι παραίτησαν τας του Ρεσίτπασά, ηνώθησαν μετά του ΙμπραήμΕν ονόματι όλων των ενταύθα ηρώων,μεταξύ των οποίων είναι και ο Νότης Μπότσαρης, ο Πσπαδιαμαντόπουλος, και εγώ, όστις παρά της Ελληνικής Διοικήσεως εδιωρίοθει αρχηγός ενός στρατιωτικού σώματος, σ΄αναγγέλω την ενώπιον του Θεού ωρισμένηνι πόψασίν μας δια να υπερασπισθώμεν καιι υστέραν σπιθαμήν της γης του Μεσολογγίκαι να συνενταφιασθώμεν υπό τα ερείπια της πόλεως, χωρίς να ακούσωμεν πρότασίν τίνα συνθήκης.

Η τελευταία μας ώρα ήγγικεν. Η ιστορία θέλειμας δικαιώσει και οι μεταγενέστεροι θέ¬λουν ελεεινολογήοει την συμφορόν μας. Εγώ δε καυχώμαι, διότι εντός ολίγου το αίμα ενός Ελβετού, ενός απογόνου του Γουλιέλμου Τέλλου, μέλει να συμμιχθή με τα αίματα των ηρώ¬ων της Ελλάδος. Είθε να μη χαθή μετ' εμού το διήγημα της πολιορκίας του Μεσολογγίου, το οποίον συνέγραψα. Με τοιούτον σκοπόν έκα¬μα διάφορα αυτού αντίγραφα. Φροντίσατε πα¬ρακαλώ, κύριε, να καταχωρισθή εις μερικός ε¬φημερίδας η παρούσα επιστολή μου».

Η παράδοση του Ανατολικού είχε δημιουργήσει αφόρητη κατάσταση στο Μεσολόγγι. Ο κλοιός γύρω από την πόλη είχε γίνει πλέον ασφυκτικός, ενώ οι βομβαρδισμοί ήταν αδιάκοποι και ανηλεείς. Τα τρόφιμα είχαν εκλείψει και οι ασθένειες μάστιζαν τους κατοίκους. Από τις 10 Μαρτίου είχε σταματήσει η διανομή άρτου στη φρουρά. Προκειμένου, λοιπόν, να εξασφαλισθεί το συσσίτιο, σφάζονταν καθημερινά οι γάτες, οι σκύλοι, τα γαϊδούρια, τα μουλάρια και τα άλογα. Στην πόλη δεν υπήρξαν ούτε καν χόρτα, διότι οι αγροί βρίσκονταν έξω από το τείχος. Οι Μεσολογγίτες είχαν πλέον

Page 45: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πρόσβαση μόνο στα αλμυρίκια που φύτρωναν γύρω από τη λιμνοθάλασσα.

Η Διευθυντική Επιτροπή όρισε μια τριμελή επιτροπή, υπό τον σωματάρχη Π Βάγια και τους υποσωματάρχες Σουλτάνη και Παν. Ραζηιότζικα, οι οποίοι περιφέρονταν σε όλες τις κατοικίες αναζητώντας κρυμμένα τρόφιμα. Κατόρθωσε να συγκεντρώσει 1.200 οκάδες αλεύρου, το οποίο και διένειμε χρησιμοποιώντας ένα κύπελλο ως μέτρο. Οι απελπισμένοι Μεοολονγίτες, προκειμένου να εξασφαλίσουν τροφη. κυνηγούσαν μετά μανίας ακόμη και βούρια από τη λιμνοθάλασσα. Αφού καταναλώθηκαν όλα τα ζώα, οι κάτοικοι προοπάθησαν να κορέσουν την πείνα τους με ποντίκια, μεταφέρθηκαν και περιστατικά νεκροφαγίας.

Στις αρχές Απριλίου οι οπλαρχηγοί αποφά¬σισαν έξοδο, σε περίπτωση που τα ελληνικά πλοία, τα οποία είχαν φθάσει στο τέλος Μαρτίου στη Ζάκυνθο με ναύαρχο τον Μιαούλη, δεν κατόρθωναν να τους ανεφοδιάσουν. Τα ολιγάριθμα πλοία, όμως, του ελληνικού στόλου (25 πολεμικά και πυρπολικά) απέτυχαν, παρά τις λυσσώδεις επιθέσεις τους, να διασπάσουν τον αποκλεισμό του τουρκοαιγυπτιακού στό¬λου. Η σύγκρουση, μάλιστα, της 30ής Μαρτίου στα ανοικτά του ΚάΘο Παπά εξελίχθηκε σε ναυμαχία, κατά την οποία 68 εχθρικά πολεμικά ανάγκασαν τη μικρή ελληνική μοίρα να υποχωρήσει με σημαντικές απώλειες. Τότε ο Μιαούλης, άνδρας ικανός να κρίνει ορθά τα πολεμικά πράγματα, δήλωσε με λύπη στα μέλη της επιτροπής των έξι αγωνιστών του Μεσολογγίου (που επέστρεφαν μαζί του) ότι δεν μπορούσε να προσφέρει καμιά Βοήθεια στο Μεσολόγγι, του οποίου την πτώση θεωρούσε θέμα χρόνου.

Η ΑΠΟΦΑΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ

Οι πολιορκημένοι, απελπισμένοι πλέον από την τελευταία αποτυχημένη προσπάθεια επισιτισμού τους, αλλά μη εννοώντας και να παραδοθούν, αποφάσισαν να εξέλθουν ένο¬πλοι με τα γυναικόπαιδα και τους υπόλοιπους αμάχους και διασπώντας τον εχθρικό κλοιό να κατευθυνθούν προς τα ορεινά, όπου θα τους ανέμεναν ειδοποιημένοι οι Ελληνες οπλαρχηγοί.

Η έξοδος διακρινόταν από υψηλότατο βαθμό επικινδυνότητας, λόγω του μεγάλου πλήθους των αμάχων που θα βάδιζαν δύσκολα και τους οποίους όφειλαν να προστατεύσουν οι ένοπλοι. Στη μάχη που σίγουρα θα εμπλέκονταν έπρεπε να προβλεφθούν πολύ μεγάλες απώλειες. Για να ελαττώσουν, λοιπόν, την επι¬θετικότητα των αντιπάλων τους, σκέφθηκαν να προκαλέσουν αντιπερισπασμό του εχθρού με ταυτόχρονη επίθεση στο εχθρικό στ ρατό- πεδο των ελληνικών σωμάτων της επαρχίας και των γειτονικών περιοχών. Εστειλαν τότε δύο στρατιώτες με αλβανικές ενδυμασίες, οι οποίοι μάλιστα μιλούσαν την αλβανική, για να συναντήσουν τον Καραϊσκάκη στη Δερβέκιστα. Οι δύο άνδρες πέρασαν εύκολα κατά τη διάρκεια της νύκτας από το εχθρικό στρατόπεδο χωρίς να γίνουν αντιληπτοί. ΄Οταν έφθασαν στον προορισμό τους, πληροφορήθηκαν ότι ο στρατηγός ήταν βαριά άρρωστος και Βρισκόταν στο χωριό Πλάτανος της Ναυπακτίας. ΄Εσπευσαν, λοιπόν, να τον συναντήσουν για να του περιγράψουν την κατάσταση του Μεσο¬λογγίου και να του ανακοινώσουν την απόφαση των υπερασπιστών για την έξοδο. Παρά την πολύ άσχημη κατάσταση της υγείας του, ο Καραϊσκάκης άκουσε με υπομονή και προσοχή τους απεσταλμένους. Στη συνέχεια μήνυσε στους οπλαρχηγούς της περιοχής να σπεύσουν σε θοήθεια του Μεσολογγίου. Οι οπλαρχηγοί τους υποσχέθηκαν ότι τη νύκτα που θα πραγματοποιείτο η έξοδος σώμα 500 ανδρών θα επετίθετο εναντίον του

Page 46: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

τουρκικού στρατοπέδου στους Μύλους, άλλοι 500 εναντίον του αιγυπτιακού στρατοπέδου στα Τριλάγκαδα και τρίτο σώμα, επίσης αποτελούμενο από 500 άνδρες, θα ανέμενε στην περιοχή Χίλια Σπίτια για να Βοηθήσει τη φρουρά και τον πληθυσμό που θα κατέφθαναν εκεί. Το σώμα αυτό θα έφερε μαζί του πολλά άλογα και μουλάρια για τη μεταφορά των ασθενών και των ηλικιωμένων. Πρότειναν, επίσης, η έξοδος να πραγμα¬τοποιηθεί τη νύκτα της 10ης προς 11η Απριλίου και παρήγγειλαν στη φρουρά να μη κινηθεί παρά μόνο όταν οι ίδιοι θα ξεκινούσαν την ε¬πίθεση εναντίον των εχθρικών στρατοπέδων. Μια ομοβροντία από τον Ζυγό θα έδινε το σύνθημα της εξωτερικής επίθεσης και κατά συνέπεια της εξόδου. Κατά τραγική ειρωνεία την ημέρα συνάντησης των απεσταλμένων των πολιορκημένων με τον Καραϊσκάκη έφθασε κυβερνητική διαταγή, σύμφωνα με την οποία αφαιρείτο από τον Ρουμελιώτη στρατηγό η αρχηγία του στρατού της δυτικής Στερεάς. Η προσωρινή κυβέρνηση του Ναυπλίου έκρινε σκόπιμο να αντικαταστήσει τον Καραϊσκάκη αυτή την κρισιμότατη ώρα και να αναθέσει την αρχηγία στον Κώστα Μπότσαρη, ο οποίος 58 είχε ούτε το ανάστημα ούτε τη φήμη του -γιου της καλόγριας».

Οι αγγελιαφόροι έφεραν το μήνυμα των οπλαρχηγών από τη Δερβέκιστα, αλλά ο Καραϊσκάκης ήταν άρρωστος και αδυνατούσε να ηγηθεί των ανδρών του, ώστε να σπεύσει σε βοήθεια. Ακόμη δεν αποκάλυψαν ότι δεν ήταν πια αρχηγός του στρατιάς της δυτικής Στερεάς, σκεπτόμενοι ότι στο άκουσμα μιας τέτοιας είδησης το ηθικό των συμπατριωτών τους θα έπεφτε κατακσρυφα. Το Μεσολόγγι, μετά την αναφορά των αγγελιοφόρων, η ηγεσία της πόλης συγκεντρώθηκε στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, Απριλίου, για να λάβει τις τελευταίες αποφάσεις.

Στη συζήτηση που ακολούθησε προτάθηκε να σφαγιασθούν οι Τούρκοι αιχμάλωτοι (όπως και έγινε) και τα γυναικόπαιδα, προκειμενού να μη πέσουν στα εχθρικά χέρια, καθόσον ήταν όχι μόνο δύσκολο να τα πάρουν τους κατά την έξοδο αλλά και επικίνδυνο αφού ανά πάσα στιγμή μπορούσαν να τους προδώσουν με τις φωνές και τα κλάματα το Μόλις άκουσε αυτή την εισήγηση ο επίσκοσκοπος Ρωγών Ιωσήφ έγινε έξω φρενών, έτρεξε στην Αγία Παρασκευή, πήρε στα χέρια τουι Εσταυρωμένο και επιστρέφοντας στο συμβούλιο φώναξε: «Εν ονόματι της Αγίας Τριάδος. Είμαι Αρχιερεύς. Αν τολμήσετε ναι κάμετε τούτο, πρώτον θυσιάσετε εμένα. Καια σας αφήνω την κατάραν του Θεού και της Μάνα και όλων των Αγίων. Και το αίμα των αώων να πέση στα κεφάλια σας». Η αποφασιστική στάση του ιεράρχη έκαμψε τους σκληροτράχηλους οπλαρχηγούς. Οι στρατηγοί αποφάσισαν ότι κάθε άνδρας θα αναλάμβανε να υποστηρίξει τα παιδιά της οικογενείας του, τουλάχιστον σε αυτά που ήταν σε θέση να καταλάβουν ότι έπρεπε να κρατήσουν απόλυτη σιωπή την έξοδο. Επίσης, οι γυναίκες να μη αποτελούν εμπόδια στους άνδρες τους την ώρα της φυγής. Αποφάσισαν ακόμη να ναρκώσουν τα βρέφη την ώρα της εξόδου, ώστε να μη κλαίνε. Μετά από αυτή τη συνεννόηση άρχισαν οι προετοιμασίες. Κατασκεύασαν τρεις ξύλινες μεγάλου πλάτους γέφυρες για την μεγάλη τάφρο, ώστε να καταστεί δυνατό να πραγματοποιηθεί με ευχέρεια και ταχύτητα η έξοδος τόσο μεγάλου πλήθους. ΄Επειτα τρύπησαν το τείχος στη θέση του περιτειχίσματος του "Μονταλαμπέρ" και των προμαχώνων του "Μπότσαρη" και του "Μάκρη" και τοποθέτησαν τις γέφυρες. Επέλεξαν τα συγκεκριμένα σημεία γιατί εκεί, στις άκρες της τάφρου, υπήρχαν σωροί χωμάτων ως προκάλυμμα και δεν θα ήταν δυνατό να διακρίνονται οι γέφυρες.

Στις 8 και τις 9 Απριλίου ετοίμασαν τις αποσκευές που θα έπαιρναν μαζί τους, όσο το δυνατόν ελαφρύτερες, καθώς δεν μπορούσαν να προβλέψουν πόσες ώρες θα βάδιζαν. Τα υπόλοιπα υπάρχοντα τους οι περισσότεροι τα έκαψαν για να μη πέσουν στα χέρια

Page 47: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

των εχθρών. Επίσης τις ημέρες εκείνες σ πληθυσμός κοινώνησε μαζικά στις εκκλησίες μέοα σε κλίμα έντονης συναισθηματικής φόρτισης από τον αναγκαστικό εκπατρισμό και το αβέβαιο μέλλον, το οποίο κατά πάσα πιθανότητα επεφύλασσε τον θάνατο. Το κλίμα βάρυνε ακόμη περισσότερο η θέση πολλών ασθενών, τραυματιών και ηλικιωμένων, οι οποίοι δεν μπορούσαν να ακολουθήσουν την έξοδο. Μαζί τους αποφάσισαν να μείνουν και πολλοί συγγενείς τους, μη θέλοντας να αφήσουν τους οικείους τους απροστάτευτους κατά την εισβολή του εχθρού την πόλη. Πολλοί απ' αυτούς μεταφέρθηκαν στα ισχυρότερα σπίτια με τα όπλα τους, για να πολεμήσουν από εκεί τους εισβολείς την τελευταία τους πνοή. Είχαν, δε, αποφασίσει να μείνουν εκούσια στα πυροβόλα και πολλοί πυροβολητές, Μεσολογγίτες στην πλειοψηφία τους, για να υποστηρίξουν την ταυτόχρονη επίθεση των εξωτερικών σωμάτων και των συμπατριωτών τους. Αισιόδοξοι από παλαιότερες νικηφόρους επιθε¬τικές εξόδους, πίστευαν ότι αυτή η αιφνιδιαστική επίθεση θα είχε ως αποτέλεσμα την α¬ποσύνθεση του εχθρού και τη σωτηρία της πόλης. Γι' αυτό και εμπόδισαν την καταστροφή των πυροβόλων, ώστε να παραμείνουν τα τείχη εξοπλισμένα και μετά το τέλος αυτής της δοκιμασίας.

Παρά, βέβαια, τη γενική συγκίνηση, το ηθικό του άμαχου πληθυσμού είχε παραμείνει σε υψηλά επίπεδα. Στα μεγαλύτερα παιδιά δόθηκαν όπλα, οι περισσότερες γυναίκες φόρεσαν ανδρικά ρούχα και οπλίσθηκαν όχι μόνο με πιστόλες αλλά και με βαριές σπάθες. ΄Ηταν αποφασισμένες να μην αιχμαλωτισθούν, αλλά να σωθούν ή να σκοτωθούν πολεμώντας.

Δύο ώρες μετά την έλευση του σκότουί της 10ης Απριλίου, 1.000 άνδρες από τη φρουρά Βγήκαν προς τις γέφυρες και παρέμειναν σε θέση πρηνηδόν πίσω από τους σωρούς το• χωμάτων, αθέατοι από τον εχθρό. Αυτοί θα αποτελούσαν την εμπροσθοφυλακή των τριών φαλαγγών κατά την έξοδο. Λίγες ώρες νωρίτερα είχε υπογραφεί το ακόλουθο σύμφωνο μεταξύ των αξιωματικών της φρουράς. Το τεκμήριο αυτό των γεγονότων της τελευταίας ημέρας της πολιορκίας γραφή• από τον Κασομούλη καθ' υπαγόρευση του ει• σκοπού Ρωγών Ιωσήφ.

«Εν ονόματι της Αγίας Τριάδας

Βλέποντας τον εαυτόν μας, το στράτευμακαι τους πολίτας εν γένει μικρούς και μεγάλους παρ' ελπίδα υστερημένους από όλλα τα κατεπείγοντα αναγκαία της ζωής 40 ημέρες και ότι εκπληρώσαμεν τα χρέη μας ως πια• στρατιώται της πατρίδος εις την πολιορκϊαν ταύτην και ότι εάν μίαν ημέραν μείνωμεν περισοότερον, θέλομεν αποθάνει όρθιοι εις τους δρόμους όλοι.

Θεωρούντες εκ του άλλου ότι μας εξέλειπε κάθε ελπίς βοηθείας και προμηθείας. από την θάλασσαν, καθώς και από την ξηρά ώστε να δυνηθώμεν να βαστάξωμεν, ενώεν ευρισκόμεθα νικηταί του εχθρού, αποφοσίσαμεν• ομοφώνως:Η έξοδος μας να γίνει βράδυ εις τας δυο• ρας της νυκτός της 10 Απριλίου, ημέρα Ιοί• τον και ξημερώνοντας των Βαΐων κατά το σχέδιον ή έλθει ή δεν έλθει βοήθεια.

Α. Ολοι οι οπλαρχηγοί από την ντάπιανι Στορνάρη έως εις την ντάπιαν του Μακρή τους υπό την οδηγίαν των σχηματίζοντες κολώνα-φάλαγγα να ριχθούν εις την ντάπια του εχθρού ευρίσκομένην είς το δεξιόν μας. Η σημαία του Νότη Μπότσαρη θέλει μείνεί οδηγός του σώματος τούτου. Ο στρατηγός Μακρής να την συνοδεύση με ορισθηοομεν ειδήμονας, όπου γνωρίζουν τον τόπον.

Page 48: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Β. Ολοι οι οπλαρχηγοί από την Ντάπια στρατηγού Μάκρη έως εις την Μαρμαρούν υπό την οδηγιαν των, μια κολώνα όλοι, να ριχθούν εις τον προμαχώνα τον ευρισκόμενοι/ προς τα αριστερά κατά των εχθρών Ο στρατηγός Μακρής, με την σημαίαν του ανοικτήν, θέλει είναι ο ίδιος οδηγός του σώματος τούτου, διευθυνομένου αριστερά.

Γ. Δια να μη μπερδευθή το στράτευμα με τες φαμελιές, δίδεται το γεφύρι της ντάπίας του Στορνάρη, καί εκείθεν όλο; οι φαμελίται, εντόπιοι καί ξένοι, να τες συνοδεύσουν «αϊ να διαβούν απ' εκεί. Γα δε άλλα δύο γεφύρια είναι το μεν δια την δεξιάν κολώναν, και της Λουνέττας δια την αριστεράν.

Δ. Κάθε οπλαρχηγός να αρχίση να σηκώνη τους οτρατιώτας του, ελθούσης της ώρας, ανά ίναναπό τον προμαχώνα του, ώστε ο τόπος να μη μείνει εύκαιρος έως εις την υστερην ωραν.

Ε. Οι από την νήσον Μαρμαρούν, άμα σκοτειδιάοη, να τραβηχθσύν από ένας - ένας και να σταθούν εις την ντάπίαν του Χορμόβα.

ΣΤ. Ο Κίτσος Τζαβέλλας, με όλον το βοηθητικόν σώμα, να μείνη οπισθοφυλακή. Αυτός με όλους τους υπ' αυτόν θέλει περιέλθει τελευταίος όλον τον γύρον του φρουρίου δια να δώοη την είδησιν εις όλους και να τους πάρει μαζί το υ.

Ζ, Το σώμα της Κλείσοβας, οδηγουμενον από τους οπλαρχηγούς του, να εξέλθη με τα πλοιάρια, εις την μίαν της νυκτός, σιγανά, και άμα φθάση εις την ξηράν να σταθή έως εις τας Ιο ώρας οπού θα γι'νη το κίνημα απ' εδώ, και ίτε νο κινηθή και αυτό.

Η. Ο τόπος, δηλαδή το σημείον της διευνοεώς μας, θέλει εινα; Ο Αγίος Σίμεός. Οι οδηγοί θέλουν προσέχεί να συγκεντρωθούμεν εκεί όλοι.

Θ. Οι λαγουμτζήδες να βάλουν εις τα φυτίλια φωτιά, λογαριάζονιες να βαστάξουν μετά έξοδόν μας ώρα επέκεινα. Το ίδιον να Ξηγηθούν και οι εις τας πυρίτοθήκας ευρσκόμεμοι ασθενείς και χωλοί. Ηξεύραμεν όλοι Καψάλην ότ; δεν ειχεν ανάγκην οδηγίας.

Ι. Επειδή θα πληγωθούν και πολλοί εξ ηεις τον δρόμον, κάθε σύντροφος χρεώνει 8οηθή τον πληγωμένον και να παίρνη ώνων και τα άρματα του, και εάν δεν είναι ιδίου σώματος.

ΙΑ. Απαγορεύεται αυστηρώς κανένας να μη αφύνει άρμα συντρόφου του εις τον δρόμον, ϊνοιι ή αδυνάτου, αργυρούν ή σιδηκαι φυγή. Οπου φανή ένοχος τοιούτος, σωττίρίαν μας θέλει δίδε; το πράγμα και θέλει θεωρείσθαι ως προδότης.

ΙΙΒ. Οι φαμελίταί όλοι, άμα προκαταλάβουν Ο προμαχώνας αϊ άλλαί δυο κολώνες, αμέσως, ώστε να περιστοιχηθούν από την οπισθοφυλακή

ΙΙΓ. Κανένας να μην ομίλήση ή φωνάξη, την ώρα της εξόδου μας, έως ότου να πέση το εις το ορδί του Κίουταχή από την οπού περιμένομεν, και εάν, κατά δεν έλθουν βοήθειαν όπϊοθεν, κινηθή αμέσως, όταν κινηθούνΟΙ των αδυνάτων και πληγωμένων εξέλθουν και δύνανται, να είδοποιούν από τα σώματα των τούτο.

Page 49: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΙΔ. Τά παιδιά όλα να τα ποτίσουν α φιόνι οι γονείς, άμα σκοτειδιάση.

ΙΣΤ. Το μυστικόν θΰέλει το έχομεν: «Καστρινοί και Λογγίσιοι, τζικούρι και στουρνάρι».

ΙΖ. Δια να ειδοποιηθούν όλοι οι αξιωματικοί το οχέδιον επιφορτίζεται ο Νικόλας Κασο¬μούλης, γραμματεύς του Νικ, Στορνάρη, να περιέλθη από τώρα τα διάφορα σώματα να τους το διάβαση ιδιαιτέρως εις τον καθέναν. Εάν δε εις αυτό το διάστημα, έξαφνα φανή ο στόλος μας, δια θαλάσσης πολέμων και νικών, να μείνωμεν έως ότου ανταποκριθούμεν μετ' αυτού.

Εν Μεσολογγίω, 10 Απριλίου 1826».

Ως προς τον αναφερόμενο στο σύμφωνο Χρήστο Καψάλη, ο γηραιός πρόκριτος, παρά τις παραινέσεις του γιου του, αποφάσισε να παραμείνει στην πόλη και να πολεμήσει μέχρι θανάτου. Οχυρώθηκε στο σπίτι του, το ισόγειο του οποίου είχε μετατραπεί σε φυσιγγιοδε-τείο, με σκοπό να το ανατινάξει μόλις ο εχθρός θα εισέβαλε σε αυτό. Την τελευταία ημέρα πριν από την έξοδο περιφερόταν στην πόλη και καλούσε κοντά του όσους ήθελαν να βρουν ένα ένδοξο τέλος. Επίσης ο ηλικιωμένος ιερέας Διαμαντής Σουλιώτης έλαβε την αποφαση να κρυφτεί στον υπόνομο που υπήρχε μπροστά στον προμαχώνα του "Μπότσαρη.Μόλις θα αντιλαμβανόταν ότι οι εχθροί βρίσκονταν από πάνω του θα ανατίναζε τον υπόνομο.

Η επιτυχία της εξόδου στηριζόταν αφενός στην ορμητική επίθεση των σωμάτων που ευρίσκονταν έξω από το Μεσολόγγι, αφετέρου στην άγνοια του εχθρού για τα ελληνικά σχέδια. Ηταν δεδομένο πως οι απροετοίμαστα πολιορκητές, αν Βρίσκονταν εν μέσω δύο πυρών, ταχύτατα θα περιέπιπταν σε σύγχυση.

Ο Ιμπραήμ, όμως, είχε πληροφορηθεί ήδη από τις 7 Απριλίου τα σχέδια των πολιορκημένων. Εκείνη την ημέρα ένας αυτόμολος Βούλγαρος ή Σέρβος (κατά την επικρατέστερη εκδοχή) ή και κατ' άλλους ένας εκχριστανισμένος Οθωμανός παρουσιάσθηκε στον Αιγύπτιο πασά και του περιέγραψε με κάθε λεπτομέρεια τα διαδραματισθέντα στο Μεσολόγγι ΄Ετσι, σε συνεννόηση με τον Κιουταχή σχημάτισε μια τεράστια παγίδα .

Η ΕΞΟΔΟΣ

Γύρω στις 20.00 της 10ης Απριλίου ακούστηκε ομοβροντία από τη μονή του Αγίου Σημεών. Από τον θόρυβο των πυροβολισμών (οι πολιορκημένοι διαπίστωσαν ότι οι ενισχύσεις που τους ανέμεναν ήταν ολιγάριθμες (300 άνδρες περίπου, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των οπλαρχηγών δεν πειθάρχησε στις εντολές του Καραϊσκάκη) και η διαπίστωση αυτή τους λύπησε πολύ. Δεν πτοήθηκαν, όμως και άρχισαν να συναθροίζονται προς τα μεία των τειχών, όπου βρίσκονταν οι γέφυρες. Τα σώματα θα έπρεπε να προωθηθούν γρήγορα για να περάσουν όσο το δυνατόν ταχύτερο μέσα από τις εχθρικές γραμμές. Οι άνδρες έφεραν γιαταγάνια, το πιο εύχρηοτο όπλογ για μια διάβαση μέσω εχθρικού στρατού, την οποία η ατομική πάλη θα ήταν αναπόφευκτη, ενώ οι προσβαλλόμενοι από τους στρατιώτες του εχθρού δεν θα είχαν καιρό να πιάσουν τα όπλα τους μετά τον πρώτο πυροβολισμό.

Page 50: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ταυτόχρονα έφθασαν στις θέσεις και οι άμαχοι, αλλά σε πλήρη αταξία και με επικίνδυνο συνωστισμό προς τις γέφυρες, Οι μητέρες προσπαθούσαν αλληλωθουμένες να εξασφαλίσουν καίριες θέσεις για τα παιδιά τους, ώστε, όταν θα δινόταν το σύνθημα; εξόδου, να διασχίσουν όσο το δυνατόν γρηγορότερα την απόσταση που τους χώριζε από τη σωτηρία, άλλες τα έχαναν, μερικές αναζητούσαν τους άνδρες τους που τους έχασαν μεσα στο πλήθος. Πολλές γυναίκες και παιδιά έπευταν μέσα στην τάφρο και πνίγονταν από παχύ στρώμα λάσπης που είχε σχηματισθεί ( εκεί από τις συνεχείς βροχές. Από τη γενική αυτή αταξία προκλήθηκε πολύς θόρυβος, από τη γενική διαταγή να επικρατήσει ησυχία, στε να μην αντιληφθεί αμέσως ο εχθρός• επιχειρούμενη έξοδο.

Αλλά ο Ιμπραήμ, όπως προαναφέρθηκε, είχε πληροφορηθεί τα ελληνικά σχέδια και είχε διατάξει να μη κτυπηθούν τοίπου περίμεναν στις γέφυρες, παρά μόνο αφού ξεκινήσουν και απομακρυνθούν αρκετά από την πόλη, ώστε να τους κατακάψουν ευκολότερατα ενεδρεύοντα τάγματα του. Συνεχίσθηκε μάλιστα ο εντατικός καθημερινός κανιοβολισμός των προμαχώνων, ώστε να φαίνεται τελείως απληροφόρητος για την έξοδο. Στην πόλη συνεχίζονταν μέχρι τις πρώτες νυκκτερινές ώρες οι αποχαιρετισμοί μεταξύ έπου θα έφευγαν και των λίγων τραυματιών,ασθενών και γερόντων (600 περίπου) που παρέμεναν. Η ευχή που κυριαρχούσε κατά τραγική ειρωνεία ήταν «καλή αντάμωση στον άλλο κόσμο», Την ίδια στιγμή ο Κασομούλης 'έβη εκεί όπου βρισκόταν ήδη ο Καψάλης του δώσει οδηγίες για την ώρα, κατά την οποία θα ανατίναζε το φυσιγγιοδετείο. έλιο ορμήνεια», του απάντησε ο γέροντας ώρα καλή σος. Και όταν φθάσετε του βουνού τότε θα ακούστε τον Καψάλη που θα σας απαντήσει». στιγμή της δραματικής συνομιλίας του όλη και του Κασομούλη, ο Κίτσος Τζαβέλλας έτρεχε έφιππος την πόλη και οδηγούμενος τους τελευταίους αμάχους προς το σημείο, απ' όπου θα αναχωρούσε το μεγαλύετρο μέρος των γυναικόπαιδων. Οι όνου μετέβαιναν εκεί είχαν το όπλο επ' ώμου κρατούσαν με το ένα χέρι το γιαταγάνι και το άλλο τη σύζυγο ή το παιδί τους. φορούσαν ανδρικά ρούχα, Βάδιζαν δίπλα στους άνδρες περισσότερες κρατούσαν και ένα στην αγκαλιά τους. Μόλις, όμως, το σώμα αμάχων έφθασε στο προκαθορισμένο σημείο αντιλήφθηκε ότι δεν είχε τοποθετηθεί γέφυρα. Τότε, με πρωτοβουλία του Γιώργη και του Βασίλη Χασάπη. μετέφεραν στρώματα από τα γύρω σπίτια, με τα οποία κάλυψαν ένα μικρό τμήμα της τάφρου, και το κατέστησαν βατό. Στη συγκεκρι¬μένη φάλαγγα βρισκόταν ο Μάγερ, πάνοπλος, ο Παπαδιαμαντόπουλος, ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ, ο Κόκκινης, Μεσολογγίτες πρόκριτοι κ.ά.

Η προκαθορισμένη για την αναχώρηση ώρα (02.00) έφθασε. Οι φάλαγγες της φρου¬ράς και των αμάχων, αφού θα περνούσαν διαμέσου του τουρκικού και του αιγυπτιακού στρατοπέδου, θα συναντώντο στην περιοχή «του Κότσικα το αμπέλι», σε απόσταση μιάμισης ώρας από το Μεσολόγγι, όπου άρχιζε ο δρόμος που οδηγούσε στον Αγιο Συμεών. Η ώρα προχωρούσε, αλλά δεν ακουγόταν ο θόρυβος της συμφωνηθείσας επίθεσης των ρουμελιώτικων σωμάτων. Οι Μεσολογγίτες άρχισαν να αδημονούν. Είχε ήδη ανατείλει η σελήνη και είχε υψωθεί αρκετά από τον ορίζοντα μειώνοντας σε πολύ μεγάλο βαθμό το σκοτάδι, το οποίο ήταν απαραίτητο στους επαναστάτες, ώστε να κινηθούν αθέατοι από τους εχθρούς. Πέρασαν τρία τέταρτα Βασανιστικής αναμονής. Τότε ένα σκοτεινό σύννεφο κάλυψε τη σελήνη για λίγα λεπτά αναπτερώνοντας τις ελληνικές ελπίδες, αλλά μια σύντομη δυνατή βροχή διέλυσε τα σύννεφα καθιστώντας το φως της σελήνης ακόμη πιο έντονο. Τα στοιχεία της φύσης έστελναν κακούς οιωνούς γι' αυτό που επρόκειτο να επακολουθήσει. Το επιπλέον αρνητικό στοιχείο τώρα ήταν πως οι Μεσολογγίτες θα δυσκολεύονταν στις

Page 51: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

κινήσεις τους, καθώς το έδαφος είχε γίνει λασπώδες από τη βροχή.

Παρόλα τα αρνητικά προμηνύματα, για τους απελπισμένους πολιορκημένους δεν υπήρχε εναλλακτική λύση, καθώς μια ολιγοήμερη έστω αναβολή της εξόδου θα σήμαινε τον θάνατο από την πείνα για τους περισσότερους Ο Αθανάσιος Ραζηκότσικας, λοιπόν, έδωσε το καθορισμένο σύνθημα: «Εμπρός, Μεσολογγίτες, εμπρός!». Αμέσως ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του οι Σουλιώτες πολεμιστές με την ανατριχιαστική για τους αντιπάλους τους πολεμική ιαχή: «Ντέρα ω Μπούρα, ηερ Μετά» (ατρόμητα παλικάρια, επάνω τους}. ΄Ορμησαν τότε με τα μπαϊράκια τους οι άνδρες της φάλαγγας του Νότη Μπότσαρη και πήραν τρέχοντας, διαμέσου των αιγυπτιακών προμαχώνων, τον δρόμο προς το Μποχώρι. Οι ενεδρεύοντες Αιγύπτιοι στρατιώτες, αφού εξαπέλυσαν πυρά ομαδόν υποχώρησαν σε μικρή απόσταση, μη σταματώντας όμως τους πυροβολισμούς. Η φάλαγγα του Μάκρη προχώρησε προς τον ΄Αγιο Αθανάσιο, και ήδη από τα πρώτα λεπτά της εξόρμησης της άρχισε να υφίσταται βαριές απώλειες.

Ενώ η φρουρά προχωρούσε, έστω και χωρίς το στοιχείο του αιφνιδιασμού, ξεκίνησε η φάλαγγα με τα γυναικόπαιδα, τους ένοπλους Μεσολογγίτες και τους Ευρωπαίους φιλέλληνες, για να περάσει από τον δρόμο που διάνοιγαν τα προ αυτής σώματα. Αλλά, ενώ τα πρώτα γυναικόπαιδα είχαν ήδη περάσει την τάφρο, α¬κούστηκε μια κραυγή: «Οπίσω, οπίσω Μεσολογγίται, στα κανόνια σας». Κανένας δεν έμα¬θε ποιος έδωσε αυτή την εντολή την κρίσιμη εκείνη ώρα. Φημολογείται ότι ήταν κάποιος Αλβανός στρατιώτης που γνώριζε ελληνικά. Με την πράξη του αυτή επεδίωκε να δημιουργηθεί σύγχυση στις τάξεις των Μεσολογγιτών. Ισως, βέβαια, η εντολή να δόθηκε από κάποιον Μεσολογγίτη που εκείνη τη στιγμή έχασε το θάρρος του ή απλώς εκτίμησε πως η φρουρά έπρεπε να επιστρέψει, αφού έπεσε σε ενέδρα, και να αναχαιτίσει από τους προμαχώνες την προσπάθεια του εχθρού να εισχωρήσει στην πόλη. Ανεξάρτητα από το τι πραγματικά συνέβη, η εντολή προκάλεσε μεγάλη σύγχυση. Οι γυναίκες κατελήφθησαν από τρόμο και τα παιδιά άρχισαν να κλαίνε. Τότε όλο το πλήθος, νομίζοντας ότι το παράγγελμα είχε δοθεί από τους στρατιωτικούς αρχηγούς της εξόδου, στράφηκε πίσω στην πόλη. Οι πολεμιστές δε κατάλαβαν τι ακριβώς συνέβη και έχασαν τον έλεγχο. ΄Ετσι τα γυναικόπαιδα βρέθηκαν πάλι εντός των τειχών, απροστάτευτα από τη φρουρά και με ανοικτές εισόδους για τον εχθρό. Πολλοί, όμως, χάθηκαν πριν προλάβουν να επιστρέψουν. Στους πρώτους πεσόντες συγκαταλέγονται ο Αθανάσιος Ραζηκατσίκας, ο Μάγερ, καθώς και η σύζυγος του Αλτάνη, που πολέμησε ντυμένη με ανδρική στολή. Την ίδια τύχη είχαν ο Παπαδιαμαντόπουλος, ο Παλαμάς, ο Κόκκινης, ο Καραπιτέρης, οι Γερμανοί φιλέλληνες Μπαίζερ, Κλομπ, Στσίπαμ, Λατρεβ, Σπιτσέλπεργκ, ο Βαρόνος Μπέντεζελ και πολλοί άλλοι.

Μέσα στον πανικό που επικρατούσε ο Μητρός Δεληγιώργης ήταν ο μόνος που, διατηρώντας την ψυχραιμία του, εκτίμησε σωστά την κατάσταση και διέταξε όσους είχαν περάσει ήδη την τάφρο πριν δοθεί η εντολή επιστροφής να συνεχίσουν την πορεία τους χωρίς να κοιτάξουν πίσω τους. Πράγματι, τρέχοντας ανάμεσα από τις κλαγγές των όπλων και τις οιμωγές του θανάτου, έφθασαν ως τη θέση Παληογαϊδούρα. Στη συνέχεια όσοι δεν έπεσαν ημιθανείς από την εξάντληση προωθήθηκαν ως τον ΄Αγιο Συμεών.

Εν τω μεταξύ τα ελληνικά σώματα, με τα οποία είχε ενωθεί και το σώμα της Κλείσοβας υπό τον Χατζη-Πέτρο, εξακολουθούσαν τη δραματική τους πορεία

Page 52: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

θερίζοντας και θεριζόμενα. Οι πυροβολισμοί άρχισαν να αραιώνουν και κυριαρχούσαν οι ανατριχιαστικοί ήχοι των γιαταγανιών που έπεφταν επάνω σε ανθρώπινα σώματα. Το εχθρικό στρατόπεδο είχε καταστεί ένα απέραντο σφαγείο. Μετά δρόμο μισής μόλις ώρας τα ελληνικά σώμα έπεσαν σε ενέδρα του ιππικού. Παρά, όμως και τον δεύτερο αιφνιδιασμό, τίποτε δεν μπορούσε να σταματήσει αυτό τον ανθρώπινο χείμαρρο, την ορμή του οποίου πολλαπλασίαζε η απελπισία. Οι επαναστάτες ανέτρεπαν άλογα και κατέσφαζαν ιππείς, αλλά αποδεκατίζονταν, με το σώμα του Μάκρη να υφίσταται τις μεγαλύτερες απώλειες. Η ματωμένη πορεία σταμάτησε στου «Κότσικα το αμπέλι». Εκεί Εξοδίτες σταμάτησαν για να ξεκουρασθούν. Ξαφνικά άκουσαν έναν υπόκωφο παρατεταμένο θόρυβο έκρηξης και είδαν μια πύρινη φλόγα να ξεπετάγεται από τη θέση του Μεσολογγίου. Από την ανταύγεια της έκρηξης διέκριναν ένα πολυάριθμο εχθρικό σώμα που ερχόταν εναντίον τους. Οι επαναστάτες, δεν θέλησαν να φύγουν. Αποφάσισαν δώσουν εκεί μάχη, έστω και αν γνώριζαν ότι επρόκειτο να πεθάνουν όλοι, Η νίκη όμως έστεψε και αυτή τη φορά τα ελληνικά όπλα. Οι εξαντλημένοι Εξοδίτες παρέμειναν στο ίδιο σημείο, περιμένοντας να συναντηθούν με ρουμελιώτικα σώματα από τη Δερβέκιστα, τα οποία έπρεπε κατά τα συμφωνηθέντα να ευρίσκονται κάπου εκεί κοντά. Αλλά δεν παρουσιάσθηκαν παρά μόνο ο Πανομαράς και ο Κοντογιάννης με 50 άνδρες και λίγα τρόφιμα. Οι δύο οπλαρχηγοί συνέστησαν συνέχιση της πορείας προς τα υψηλότερα μέρη του Ζυγού, ώστε να εξασφαλισθούν από την καταδίωξη. Μετά από λίγο αποδείχθηκε ότι δίκιο. Μια βροχή από σφαίρες που εξαπολύθηκε εναντίον τους, που τους έπεισε ότι επρόκειτο για νέα επίθεση του εχθρού. Πράγματι, ο Κιουταχής, για να εξοντώσει πλήρως τη φρουρά, έστειλε εναντίον της ισχυρές αλβανικές δυνάμεις υπό τον Μουσάμπεη, που κατέλαθαν οχυρές θέσεις στις υπώρειες του Ζυγού. Οι Ελληνες υποχώρησαν βαλλόμενοι από καταιγιστικά πυρά προς το βουνό, αλλά η πορεία αυτή τους στοίχισε 500 τουλάχιστον νεκρούς. ΄Οταν έφθασαν εξαντλημένοι από την απερίγραπτη κούραση και την πείνα στην κορυφή του Ζυγού, δεν είχαν απομείνει περισσότεροι από 1.300 από τους 3.000 που είχαν επιχειρήσει την έξοδο. Ανάμεσα τους ο Νότης Μπότσαρης, ο οποίος μόλις είχε κατορθώσει να διασωθεί, και ο Δημήτριος Μακρής.

Από τον Ζυγό τα θλιβερά υπολείμματα της φρου¬ράς κατευθύνθηκαν προς τη Δερβέκιστα. Την ίδια στιγμή στο Μεσολόγγι εκτυλίσσονταν δραματικές στιγμές. ΄Οταν οι άμαχοι πανικόβλητοι άρχισαν να επιστρέφουν στα τείχη, εισήλθαν ταυτόχρονα στην πόλη και εκατοντάδες Αλβανοί και Τούρκοι από τις αφύλακτες εισόδους. Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα όλοι οι προμαχώνες καταλήφθηκαν από εχθρό, καθιστώντας αδύνατη την άμυνα των Μεοολογγιτών. Μόνο ο προμαχώνας του «Μπότσαρη» ανατινάχθηκε από τον Διαμαντή Σουλιώτη, ο οποίος μέσα από τον υπόνομο πρόλαθε να πάρει μαζί του δεκάδες Τούρκους. Τελευταία ελπίδα των Μεσολογγιτών ήταν οι ανατινάξεις υπονόμων και παγιδευμένων σπιτιών, μέσα όμως στον πανικό και το σκοτάδι και απουσία ενός συγκεκριμένου σχεδίου οι ανατινάξεις αυτές όχι μόνο ανατίναζαν τον εχθρό, αλλά είχαν και θύματα τούς Μεσολογγίτες. Μετά και την τελευταία αυτή προσπάθεια άμυνας άρχισε η καταδίωξη των γυναικόπαιδων, η σφαγή, η λεηλασία οι πυρπολήσεις. ΄Ολη τη νύκτα ακούγονταν κραυγές πόνου, σπαρακτικοί θρήνοι, πυροβολισμοί και εκρήξεις. ΄Ολοι οι άνδρες και παιδιά άνω των 12 ετών σφαγιάζονταν, οι γυναίκες και τα μικρά παιδιά σύρονταν, ενώ τα σπίτια λεηλατούντο. Πολλοί αναζήτησαν καταφύγιο στις εκκλησίες. Μάταια, όμως, καθώς οι Τούρκοι ορμούσαν μέσα στους ναούς και σκότωναν αδιάκριτα. Οι πυρπολήσεις ολόκληρων συνοικιών έρχονταν να συμπληρώσουν την εικόνα της ματωμένης εκείνης νύκτας.

Page 53: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ωστόσο και ο εχθρός υπέστη σοβαρές απώλειες από τις σποραδικές αλλά ακλόνητες εστίες αντίστασης. Τα ξημερώματα μια μεγάλη ομάδα Τούρκων έφθασε στην αρχοντική οικία του Καψάλη, καλώντας τους ενοίκους να πα¬ραδοθούν. Εκείνος τους άφησε να περικυκλώσουν το σπίτι και περίμενε καρτερικά να παρα¬βιάσουν οι πρώτοι στρατιώτες την είσοδο. Τότε πυροδότησε τα παγιδευμένα πυρομαχικά. Από την έκρηξη καταστράφηκε ολοσχερώς το σπίτι, σκοτώθηκαν όλοι εκείνοι που είχαν καταφύγει σε αυτό, καθώς και οι Τούρκοι που τσ προσέγγισαν. Το επόμενο πρωί εισήλθαν στην πόλη οι Αιγύπτιοι και διέταξαντους Αλβανούς να φύγουν. Οταν οι δεύτεροι αρνήθηκαν, ξέσπασε φονική σύγκρουση μεταξύ των άσπονδων συμμάχων. Αφού επιβλήθηκαν, οι Αιγύπτιοι έστρεψαν τα πυροβόλα των ελληνικών προμαχώνων προς τα σπίτια της πόλης και τα βομβάρδισαν ανηλεώς. Το μεσημέρι της 11ης Απριλίου δεν υπήρχε Μεσολόγγι. Τα μόνα οικήματα που παρέμεναν όρθια ήταν πέντε σπί¬τια, η εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα και το τουρκικό τζαμί. Στο νησάκι του Ανεμόμυλου υπήρχε ακόμη άθικτο το πυροβολείο με τον μύλο. Εκεί είχε καταφύγει ο επίσκοπος Ιωσήφ. Εκεί θα γραφόταν η τελευταία σελίδα δόξας και αυτοθυσίας.

Κατά την έξοδο ο Ιωσήφ βάδιζε με το σώμα του Νότη Μπότσαρη. Οταν, όμως, άρχισε η οπισθοχώρηση, πέρασε με μια λέμβο στον Ανεμόμυλο μαζί με τον Γεώργιο Τζαβέλλα, τον ιερέα Ιωάννη Βάλβη και επτά ακόμη άνδρες. Φθάνοντας εκεί ο επί¬σκοπος σύστησε στον Τζαβέλλα να φύγει, καθώς η παραμονή του δεν εξυπηρετούσε κανέναν σκοπό. Συμφώνησαν και έφυγε με τρεις άνδρες. Επιβιβάοε ένα πλοιάριο και κατευθύνθηκε στο Ευηνοχώρι. Απέμειναν ο Ιωσήφ, ο Βόλβης και οι άνδρες, καθώς και αριθμός αμάχων. Στις 12 Απριλίου οι Αιγύπτιοι επιτέθηκαν με σφοδρότητα στο τελευταίο αυτό προπύργιο του Μεσολογγίου. Μετά από σύντομη αντίσταση ο Ιωσήφ ανατίναξε τον Ανεμόμυλο. Δυστυχώς για τον ηρωικό ιεράρχη η έκρηξη δεν τον σκότωσε, αλλά τον τραυμάτισε βαριά, οι εξαγριωμένοι από τις απώλειες επιτιθέμενοι διαπίστωσαν ότι ο αιμόφυρτος εν ακόμη ζωντανός, τον κρέμασαν από τα χέρια στα ερείπια του Ανεμόμυλου για να επιταχυθεί το μαρτύριο του.Ο ΙΜπραήμ και ο Κιουταχής έστειλαν αναφορά στον σουλτάνο, οι οποίες συνοδεύονταν από δεκάδες κεφάλια επιφανών Ελλήνων και χιλιάδες ζεύγη αυτιών (αν και πολλά προέρχονταν από νεκρούς ομοεθνείς τους για να του αναγγείλουν τη νίκη, οι στρατάρχες ήταν δίκαια πολύ ευχαριστημένοι. Είχαν καταλάβει το Μεσολόγγι, όταν είχαν σχεδόν απελπισθεί. Από τους 10.000 άνδρες του Ιμπραήμ είχαν απομείνει 3.500. Περισσότερο αποδεκατισμένο ήταν το στράτευμα του Κιουταχή. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του Ιμπραήμ προς τον Γάλλο ναύ¬αρχο Δεριγνύ. Δείχνοντας του τη χιονισμένη κορυφή ενός βουνού του είπε: «΄Οπως λιώνει εκείνο εκεί το χιόνι κάτω από τον ήλιο, έτσι θα έλιωναν τα στρατεύματα μας στους βάλτους του Μεσολογγίου αν οι πολιορκημένοι είχαν τροφές για τρεις εβδομάδες ακόμη».

ΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ

Εξαιτίας του γεγονότος ότι η φρουρά της πόλης δεν αποτελούσε τακτικό σώμα με συ¬γκεκριμένο αριθμό στρατιωτών αλλά πολύ συχνά δεχόταν ενισχύσεις, ενώ παράλληλα άνδρες της αποχωρούσαν για άλλα πεδία μαχών, ο συνολικός αριθμός των πεσόντων είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπολογισθεί. Ο Διονύσιος Κόκκινος υπολογίζει τις απώλειες της φρου¬ράς σε 1.700 άνδρες, ενώ ο Αρτέμιος Μίχος σε 1.800. Ο Σπυρομήλιος αναφέρει ότι οι νεκροί από την έναρξη της τελευταίας

Page 54: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πολιορκίας ήταν 2.100 μάχιμοι και 7.000 γυναικόπαιδα. Επίσης, ότι σκοτώθηκαν ακόμη 1.500 άνδρες από αυτούς που βρέθηκαν στο Μεσολόγγι σε διάφορες φάσεις της πολιορκίας. Αλλοι εγχώριοι ιστορικοί αναφέρουν ότι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας σκοτώθηκαν μέσα στην πόλη 1.800-1.900 άτομα, από τα οποία τα 3/4 ήταν Μεσολογγίτες. Ο αββάς Δον Βικέντιο Μικαρέλλι, επικεφαλής του αυστριακού προξενείου στην Πάτρα, σε επιστολή του προς τον υποπρόξενο του πάπα στη Σαρδηνία παραθέτει την πληροφορία ότι κατά την άλωοη του Μεσολογγίου αιχμαλωτίσθηκαν 6.000 άνδρες γυναικόπαιδα. Επίσης, ότι 3.100 κομμένα αυτιά στάλθηκαν στον σουλτάνο ως αποδεικτικό της τουρκοαιγυπτιακής νίκης. Αλλες πληροφορίες αναφέρουν ότι από το Μεσολόγγι εξήλθαν 2.500 ένοπλοι, από τους οποίους σώθηκαν 1.300. Από τον άμαχο πληθυσμό σώθηκαν περί τα 15-20 άτομα.Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΤΩΣΗΣΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Χάρη στην άλωση του Μεσολογγίου ο Κιουταχής έγινε κύριος ολόκληρου του δυτικό τμήματος της Στερεάς Ελλάδας - αν και τα σώματα των εντόπιων οπλαρχηγών μπορούσα να θέσουν υπό σοβαρή αμφισβήτηση την κυ ριαρχία του - και ήταν ελεύθερος να προχωρήσει εναντίον της ανατολικής Στερεάς. Γι τους Ελληνες η απώλεια της πόλης είχε χαρακτηρισθεί από τους ίδιους ως η απώλεια το μοναδικού προπυργίου του Αγώνα. Τα αλλεπάλληλα πλήγματα που είχε καταφέρει έναντίον τους ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο τους δημιούργησαν την αίσθηση ότι στο τελευταίο αυτό οχυρό διακυβευόταν η τύχη της Ελλάδας. Ωστόσο, παρά τη δεινή θέση στην οποία περιήλθε ο Αγώνας μετά την πτώση του Μεσολογγίου, αυτή η απαισιόδοξη αντίληψη ήταν υ¬περβολική. Η διαμορφωμένη πραγματικότητα την άνοιξη του 1826 έδινε ακόμη σοβαρότατες ελπίδες για νίκη των ελληνικών όπλων. Ο Κιουταχής έπρεπε να διεξαγάγει νέες επιχειρήσεις για την κατάληψη της ανατολικής Στερεάς και η κυριαρχία του μπορούσε να αμφισβητηθεί έντονα, όπως προαναφέραμε, από τους επαναστάτες. Απόδειξη η εκστρατεία του Καραϊσκάκη. Οταν, στις ^Οκτωβρίου 1826, ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός ξεκίνησε από την Ελευσίνα, ολόκληρη η δυτική και κεντρική Στερεά Ελλάδα ήταν υποταγμένη στους Τούρκους. Οταν όμως επέστρεψε, στις 23 Φεβρουαρίου 1827, οθωμανική σημαία δεν κυμάτιζε πουθενά, παρά μόνο στα φρούρια της Βόνιτσας, του Μεσολογγίου, του Αντιρρίου και της Ναυπάκτου. Ο Ιμπραήμ, μολονότι ισχυριζόταν ότι είχε υποτάξει την Πελοπόννησο, δεν είχε επιτύχει παρά μόνο την τρομοκρατία του άμαχου πληθυσμού με τις επιδρομές του. Η κατάληψη των φρουρίων της περιοχής όχι μόνο δεν του είχε δώσει τον έλεγχο, αλλά αντίθετα διέσπειρε τις καταπονημένες από τον ανελέητο κλεφτοπόλεμο του Κολοκοτρώνη δυνάμεις του, ως ήταν υποχρεωμένος να αφήνει σε αυτά πολυάριθμες φρουρές. Επιπλέον, ο ελληνικός στόλος παρά τα όποια προβλήματα του και την αποτυχία του να συνδράμει το Μεσολόγγι, αποτελούσε ακόμη εγγύηση για την ευτυχή εξέλιξη του Αγώνα στη θάλασσα. Τέλος, η Ελληνική Επανάσταση είχε ήδη λάβει υπόσταση σημαντικού ζητήματος για τα ανακτοδούλια της Ευρώπης, τα οποία ασχολούντο με τη λύση του, λαμβάνοντας ως αφετηρία την αρχή ότι Έλληνες και Τούρκοι δεν ήταν δυνατό να συνυπάρξουν.

OΙ ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Kατά την εξεταζόμενη περίοδο, αποστο¬λή των ελληνικών πλοίων ήταν η

Page 55: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

προ¬στασία των δύο ναυτικών νήσων (Υδρσς και Σπετσών) και ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου, στην οποία και ανταποκρίθηκαν επιτυχώς. Την τελευταία όμως φορά, λίγες ημέρες πριν από την Εξοδο, όταν ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος είχε κατακλύσει τη λιμνοθάλασσα και τις προσβάσεις της, τα λιγοστά ελληνικά πλοία, ελλειμματικά επανδρωμένα, δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν τον αποκλεισμό.

Ο όρος ελληνικός στόλος δεν χρησιμοποιείται, καθώς κρατικός στόλος το 1821 δεν είχε ακόμη συγκροτηθεί. Τα εξοπλισμένα εμπορικά πλοία της Υδρας, των Σπετσών και των Ψαρών, που επωμίστηκαν το βάρος του αγώνα στη θάλασσα, ήταν ιδιοκτησία των καραβοκυραίων, επανδρωμένα από τους συντροφοναυτες, ενώ κάθε νησί διέθετε τον δικό του ναύαρχο.

Τα ελληνικά πλοία επιχειρούσαν με βάση τη χρονοναύλωση, μετά το πέρας της οποίας επέστρεφαν στις βάσεις τους, ακόμη και αν δεν είχε ολοκληρωθεί η αποστολή τους. Μολονότι η ένδεια είχε επιφέρει σοβαρότατες επιπτώσεις στο ηθικό των καλομαθημένων πληρωμάτων και των οικογενειών τους, οι συντροφοναύτες επιχειρούσαν και ναυμαχούσαν με περισσή ανδρεία και ηρωισμό. Η διακοπή και ασυνέχεια που χαρακτηρίζει τις ναυτικές επιχειρήσεις των ελληνικών μοιρών αυτή την περίοδο είναι απότοκος της κακής διαχείρισης και των σκοπιμοτήτων του Εκτελεστικού Κουντουριώτη - Μαυροκορδάτου.

Ο στόλος των ναυτικών νησιών ήταν υποδεέστερος του αντιπάλου του τόσο σε αριθμό, όσο και σε μέγεθος πλοίων και τεχνολογία, ενώ δρούσε πολύ μακριά από τις βάσεις ανεφοδιασμού του. Αντίθετα, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος είχε ως βάοη διοικητικής μέριμνας τον κόλπο του Ναυαρίνου και ως επιχειρησιακές βάσεις το Κρυονέρι, τη Ναύπακτο και την Πάτρα.

Ο Ιμπραήμ διέθετε έναν ισχυρότατο στόλο, ο οποίος είχε από πενταετίας οργανωθεί απ Γάλλους αξιωματικούς του Ναυτικού των Ναπολεόντειων πολέμων. Πολλά από τα πλοία τους είχαν ως κυβερνήτες Γάλλους αξιωματικούς και, επιπλέον, μετά την ήττα του από τον ούλη έξω από το Ηράκλειο (1-2 Νοεμβρίου 1824) είχε ανανεωθεί. Στα 50 πλοία του στόλου του Ιμπραήμ, με αρχηγό τον απόστρατο αξιωματικό του Γαλλικού Ναυτικού Λετελιέ, προστεθεί και άλλα 40 τουρκικά, υπό τον καταστροφέα των Ψαρών, καπουδάν πασά Χοσρέτ Μεχμέτ (Τοπάλ). Επιπλέον, ο εχθρικός στόλο εμφανίσθηκε ενισχυμένος με ένα ατμοκίνητι| δίκροτο πλοίο, το οποίο αποτελούσε μεγάλη τεχνολογική πρωτοπορία, ενώ για πρώτη φορά χρησιμοποίησε πυρπολικά.

Η επιτροπή των στρατηγών των πολιορκημένων, η οποία είχε σταλεί στο Ναύπλιο για να παρουσιάσει την κατάσταση, δεν είχε αντιληφθεί ότι αυτό που προείχε ήταν η χρηματοδότηση του στόλου των ναυτικών νησιών και δευτερευόντως η μισθοτροφοδοσία των πολιοκημένων. Δίχως κατάλληλα και ικανά πλοία διασπάσουν τον εχθρικό αποκλεισμό, όλα' υπόλοιπα ήταν ανεδαφικά και μάταια. Το σήμαντικό ήταν να κινηθούν τα πλοία προς το Μεσολόγγι.

Η λιμνοθάλασσα συνιστούσε τη μεγάλη περιμετρική θαλάσσια τάφρο των παράκτιων και θαλάσσιων προμαχώνων, των νησίδων δηλαδή Κλείσοβα, Αη Σώστης, Βασιλάδι, Ντολμάς Πόρος. Τα νησάκια αυτά ήταν τα "σκαλοπατάκια", απ' όπου οι πολιορκημένοι λάμβαναν τα εφόδια που έφθαναν από τη Ζάκυνθο και τις ελληνικές ναυτικές μοίρες, όποτε η κυβέρνηση είχε τη θέληση χρηματοδότησης τους και όποτε αυτά κατόρθωναν να διασπάσουν τον αποκλεισμό της εχθρικής αρμάδας.

Page 56: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ο δεύτερος εμφύλιος προκάλεσε επιπτώσεις και στα ελληνικά πλοία, τα οποία, λόνω έλειψής χρημάτων, είχαν επιστρέψει στις θέσεις τους, ενώ σημαντικός αριθμός από πληρώματα τους είχε καταταγεί στα χέρσα στρατεύματα, προκειμένου να εξασφαλίσει τη μισθοδοσία του.

Η διαφαινόμενη οκνηρία της κυβέρνησης οφειλόταν στην επικείμενη Γ' Εθνική Συνέλευση, από την οποία θα εκλεγόταν το νέο Βουλευτικό και Εκτελεστικό. Στην πιο κρίσιμη στιγμή του Αγώνα επικρατούσε ατμόσφαρα προεκλογικής περιόδου, ενώ τα πάντα διαλυθεί στον βωμό της ψηφοθηρίας.

ΝΑΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΝΤΙΠΑΛΩΝ

Ο Ιμπραήμ αποβιβάστηκε (11/12-2-1825) ανενόχλητος στη Μεθώνη με 50 πλοία και μέχ τις 18 Απριλίου είχε διενεργήσει εκεί άλλες δύο αποβιβάσεις στρατευμάτων και εφοδίων. Διέλυσε τις ισχνές πολιορκίες των Πατρών και της Κορώνης και, στη συνέχεια, μια ναυτική μοίρα του ανεφοδίασε την Πάτρα και απομάκρυνε τα λίγα σπετσιώτικα πλοία, που περιπολούσαν στην περιοχή. Εφοδίασε τα Μεθοκόρωνα και ίδρυσε εκεί ισχυρό στρατόπεδο. Ο στόλος των νησιών, ελλείψει χρημάτων απουσίαζε γεγονός που στάθηκε η απαρχή και η αιτία των δεινών του Μοριά και κατόπιν του Μεσολογγίου.

Τα απαιτούμενα χρήματα για τον εξοπλισμό των πλοίων είχαν δαπανηθεί για τον αγώνα εναντίον του Κολοκοτρώνη, ο οποίος φυλακίστηκε στην Υδρα των Κουντουριώτηδων, μαζί με καταξιωμένους οπλαρχηγούς. Αυτοί δεν μπορούσαν να είχαν αντιμετωπίσει την απομείναμη δύναμη του Ιμπραήμ στις ακτές, πετώντας κυριολεκτικά στη θάλασσα. Ο εμφύλιος σπαραγμός για την επικράτηση των πολιτι στρατιωτικών και αντίστροφα είχε στρώσει το "χαλί της υποδοχής" του Αιγύπτιου αρχηγού.

Ο Ιμπραήμ σάρωσε την επαναστατημένη Πελοπόννησο. Μετά την κατάληψη της Σφακτηρίας στις 26 Απριλίου, ακολούθησε η ένδο¬ξος έξοδος του "Αρη", του Αναστ. Τσαμαδού, με κυβερνήτη τον Νικόλαο Βότση. ΄Υστερα από ναυμαχία πέντε ωοών, κατόρθωσε να υπερνικήσει το εμπόδιο 57 εχθρικών πλοίων και. τελικά να διασωθεί, με απώλειες δύο νεκρούς και τραυματίες.

Ο Απριλίου ο Μιαούλης, αφού παρέλαβε πέντε ή έξι πυρπολικά που περίμενε, επιτέθηκε και πυρπόλησε δέκα μεγάλα εχθρικά πλοία καθώς και αποθήκες πυρομαχικών και εφοδίων οτη Μεθώνη, προξενώντας ζημιές στο κάστρο. Δεν κατόρθωσε, όμως, να αλλάξει τον ρου των χερσαίων πολεμικών επιχειρήσε¬ων, καθώς την ίδια ημέρα έπεσε το Παλαιόκαστρο και στις 6 Μαΐου παραδόθηκε το Νεόκαστρο (Ναυαρίνο), με αποτέλεσμα να εξασφαλίσει ο Ιμπραήμ τον στρατηγικό όρμο Πύλου - Ναυαρίνου ως μεγάλη βάση διοικητικής μέριμνας για τις επικείμενες επιχειρήσεις του.

Στις 20 Μαΐου, ο στόλος των νησιών, υπό τους Γ Σαχτούρη, Γ Ανδρούτσο και Απ. Νικ. Αποστόλη, καταναυμάχησε την τουρκική αρμάδα του καπουδάν πασά Χοσρέφ, η οποία είχε αποπλεύσει από την Κωνσταντινούπολη, για να ενισχύσει την πολεμική προσπάθεια των Τουρκοαιγυπτίων, μεταξύ Αττικής, Κέας, Γυάρου και ΄Ανδρου. Στις εχθρικές απώλειες περιλαμβάνονταν η ναυαρχίδα του Χοσρέφ πασά (μια φρεγάτα των 62 πυροβόλων), μια κορβέτατων 32 πυροβόλων, η αιχμαλωσία πέντε φορτηγών,

Page 57: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

καθώς και μια κορβέτα των 28 πυροβόλων που εξόκειλε.Στις 31 Μαΐου, ο Μιαούλης πυρπόλησε έξω από τη Σούδα μια αιγυπτιακή κορβέτα και στις 16 Ιουνίου, νότια των Κυθήρων, συναντήθηκε με 50 - 80 εχθρικά πλοία. Η ανεπάρκεια, όμως, πυρπολικών που αντιμετώπιζαν τα ελληνικά πλοία, δεν τους επέτρεψε να ανασχέσουν την πορεία τους προς το Ναυαρίνο.

Στις 29 Ιουνίου, ο καπουδάν πασάς Χοσρέφ κατέπλευσε στην Πάτρα για να συνδράμει τον Κιουταχή με 56 πλοία, εκ των οποίων οι οκτώ ήταν φρεγάτες. Τα επτά ελληνικά πλοία που βρίσκονταν στην περιοχή, στη θέα της τεράστιας εχθρικής αρμάδας. απομακρύνθηκαν. Ο Χοσρέφ ανεφοδίασε την Πάτρα και παρέδωσε μερικές δεκάδες κανονιοφόρο πλοιάρια, κατάλληλα για τα αβαθή νερά της λιμνοθάλασσας. Στο πλαίσιο του αποκλεισμού τοποθετήθηκαν μίστικα και βάρκες με βομβοβόλα μεταξύ της οχυρωμένης νησίδας Βασιλάδι και του Μεσολογγίου. Η απουσία ελληνικών πλοίων επέτρεπε την απόλυτη ελευθερία κινήσεων στον εχθρικό στόλο. Παράλληλα, ο Τούρκος ναύαρχος χρησιμοποίησε τον κυβερνήτη της αυστριακής φρεγάτας "Ηβη", Βουράτοβιτς, ως μεσολαβητή, προκειμένου να συνθηκολογήσει το Μεσολόγγι. Εισέπραξε όμως τη σθεναρή άρνηση των πολιορκημένων.

Επιτέλους, στις 17 Ιουλίου, συγκεντρώθηκαν 40 ελληνικά πλοία στα Βάτικα, την επιχει¬ρησιακή βάση του στόλου των νησιών, και μια μοίρα 17 πλοίων, υπό τον Γεώργιο Σαχτούρη, απέπλευσε για το Μεσολόγγι, όπου απέκτησε και τήρησε επαφή με τον εχθρικό στόλο, αναμένοντας την κύρια δύναμη, υπό τον Μιαούλη, που κατέπλευσε στις 23 Ιουλίου. Τα ελληνικά πλοία έπληξαν τα εχθρικά, που τηρούσαν τον θαλάσσιο αποκλεισμό, και από αυτά ένα μπρίκι αυτοπυρπολήθηκε για να μην αιχμαλωτιστεί, ενώ ένα άλλο, αλγερινό, εξόκειλε και πυρπολήθηκε. Κατόπιν τούτου, άρχισε ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου, αλλά σε λίγο εμφανίσθηκε ο εχθρικός στόλος. Αμέσως, τα ελληνικά πυρπολικά όρμησαν στη ναυαρχίδα του Χοσρέφ που υποχώρησε ταχύτατα. Τη φυγή της ακολούθησαν και τα υπόλοιπα πλοία του, με αποτέλεσμα ο εχθρικός στόλος να διασκορπισθεί. Δεκατέσσερα πλοία κατέφυγαν στην Πάτρα, ενώταΐ υπόλοιπα έπλευσαν καταδιωκόμενα προς την Κεφαλλονιά και, τελικά, βρήκαν καταφύγιο στην Αλεξάνδρεια.

Μετά την καταδίωξη, ο Σαχτούρης επέστρέψε στη λιμνοθάλασσα, όπου αιχμαλώτισε επτά από τις εχθρικές κανονιοφόρους και εξανάγκασε τις υπόλοιπες να εξοκείλουν, και συνέχισε τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου Στη συνέχεια, ο στόλος των νησιών, υπό τους Μιαούλη, Ανδρούτσο και Αποστόλη, επέστρεψε στις Βάσεις του, αφού άφησε επτά πλοία για τις ανάγκες των πολιορκημένων. Ωστόσο και αυτά, προς μεγάλη απογοήτευση των πολιορκημένων, εγκατέλειψαν το Μεσολόγγι στα μέσα Οκτωβρίου, όταν επανεμφανίσθηκε ο εχθρικός στόλος.

Και ενώ αυτή ήταν η δραστηριότητα των! ελληνικών πλοίων, αποφασίστηκε μια μοίρα υπό τον Τομπάζη, να εκτελέσει αιφνιδιαστική πυρπολική προσβολή στην καρδιά του εχθρού, την Αλεξάνδρεια. Εκεί, όπου ναυλοχούσε ο εχθρικός στόλος. Η προσβολή πραγματοποιήθηκε στις 29 Ιουλίου, αλλά άπνοια της τελευταίας στιγμής, μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. προξένησε την αποτυχία του εγχειρήματος. Ευτυχώς δεν υπήρξαν απώλειες, εκτός από τη μάταιη καταστροφή του πυρπολκού του Κανάρη. Κατά τον επανάπλου της επιδρομικής μοίρας εντοπίστηκαν φορτηγά, συνοδευόμενα από πέντε πολεμικά, στα οποία επιτέθηκαν. Κατόρθωσαν να πυρπολήσουν ένα πολεμικό και να αιχμαλωτίσουν ένα μεταγωγικό, διασκεδάζοντας κάπως τις εντυπώσεις οποί την αποτυχημένη ενέργεια εναντίον της Αλεξάνδρειας.

Page 58: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ΕΝΙΣΧΥΣΕΙΣ ΙΜΠΡΑΗΜ

Ενώ τα ελληνικά πλοία περιπολούσαν μεταξύ Μήλου και Βάτικα, προκειμένου να εντοπίσουν τον εχθρικό στόλο και να αποτρέψουν τυχόν προσβολή στην ΄Υδρα και στις Σπέτσες μια τεράστια αρμάδα, υπό τον καπουδάν πασά Χοσρέφ, κατέπλευσε στις 24 Οκτωβρίου στο Ναυαρίνο από την Αλεξάνδρεια.Στις 31 Οκτωβρίου, το σύνολο των ελληνικών πλοίων απέπλευσε από τα Βάτικα και παραπλέοντας το Ναυαρίνο, εντοπίσθηκε απ τον εχθρικό στόλο. Για 24 και πλέον ώρες οο αντιμαχόμενοι προσπαθούσαν να προσβάλουν αλλήλους, αλλά η σφοδρή θαλασσοταραχή δε τους το επέτρεπε. Η μεταξύ τους επαφή χάθηκε, με αποτέλεσμα ο μεν τουρκοαιγυπτιακός στόλος να καταπλεύσει στις 6 Νοεμβρίου στο Μεσολόγγι, τα δε ελληνικά πλοία στα Βάτικα. Από εκεί τα σπετσιώτικα πλοία κατευθύνθηκαν προς τις Σπέτσες, ενώ τα ψαριανά προς την Αίγινα.

Τελικά, ο Μιαούλης μόνος, με δύο κορβέτες, 25 βρίκια και έξι πυρπολικά, απέπλευσε στις 10 Νοεμβρίου από τα Βάτικα, με προορισμό το Ιόνιο. Λόγω απροθυμίας των συντρόφων ναυτών του δεν προσέβαλε τον εχθρικό στόλο, που ήταν συγκεντρωμένος μέσα στο Ναυαρίνο, αλλά συνέχισε προς Βορρά.

Στον Πατραϊκό και την ευρύτερη περιοχή του, η υδραίικη μοίρα είχε συνεχείς συμπλοκές με 45 εχθρικά πλοία, κατά τις οποίες βυθίστηκε το πυρπολικό του Βώκου. Λίγες ημέρες αργότερα καταστράφηκε και το πυρπολικό του Δημαρά, από λάθος χειρισμό του πληρώματος του. Στη θάλασσα του Δραγαμέστου ο αιγυιπιακός στόλος επιτέθηκε, χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά ανεπιτυχώς, πυρπολικό. Παρά τις συνεχείς συμπλοκές ο ακαταπόνητος Μιαούλης δεν έπαυσε να ανεφοδιάζει ευκαιριακά ο Μεσολόγγι. Η τελευταία συμπλοκή των αντιμαχόμενων πραγματοποιήθηκε στις 25 Νοεμβρίου, όταν ένα εχθρικό βλήμα έκοψε τα χέ¬ρια του πυρπολητή Θεοδ. Βώκου και τον έριξε στη θάλασσα, με αποτέλεσμα να πνιγεί. Το πλήρωμα του στη σκαμπαβία (λέμθο διαφυγής) σώθηκε, αλλά το πυρπολικό του αιχμαλωτίστηκε.Στο μεταξύ, ο μήνας της χρονοναύλωσης είχε παρέλθει και ο Μιαούλης επανέπλευσε στην Υδρα, το πρώτο δεκαήμερο του Δεκεμβρίου είχε προσφέρει στο πολιορκούμενο Μεσολόγγι το μέγιστο δυνατό. Τον Μιαούλη αντικατέστησε ο Γεώργιος Ανδρούτσος με τη ναυτική μοίρα των Σπετσών. Ο Ανδρούτσος έκρινε ότι με τα λίγα πλοία του ήταν αδύνατο να κατά ναυμαχήσει τον πολυάριθμο εχθρικό στόλο και περίμενε τον επανάπλου των πλοίων της Υδρας. Παρέδωσε τα περισσότερα από τα εφόδια, αλλά. τις τελευταίες ημέρες του Δεκεμβρίου, τα πιο πολλά από τα πλοία του τον εγκατέλειψαν για τις Σπέτσες, διότι είχαν τελειώσει οι χρονοναυλώσεις τους.

Στις 12 Δεκεμβρίου, ο Ιμπραήμ αποβιβάστηκε στο Κρυονέρι Μεσολογγίου, προκειμένου να συνδράμει τον Κιουταχή. Ο υπεράριθμος εχθρικός στόλος απέκτησε τη θαλάσσια κυριαρχία της περιοχής, εκκαθάρισε τον Κορινθιακό από τα περίπου 30 ελληνικά πλοιάρια, κατορθώνοντας να ελέγξει τους πλόιμους πόρους των νησίδων Βασιλάδι και Προκοπάνιστου και καθιστώντας τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου ανέφικτο.

΄Εως την Πρωτοχρονιά του 1826, είχε επιλυθεί στην ΄Υδρα το οικονομικό πρόβλημα με εράνους.΄ Ετσι, 24 πλοία, υπό τον Μιαούλη, απέπλευσαν για το Μεσολόγγι, αν και επικρατούσε μεγάλη θαλασσοταραχή. Το πυρπολικό του Πιπίνου, λόγω της κακής

Page 59: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

κατάστασης του, καταποντίστηκε στο Κερί Ζακύνθου, δίχως ανθρώπινες απώλειες. Φθάνοντας στην περιοχή, μια μεσολογγίτικη αντιπροσωπεία πληροφόρησε τον Μιαούλη ότι οι πολιορκημένοι τις τελευταίες 15 ημέρες τρέφονταν με 30-50 δράμια βρασμένο σιτάρι, αλλά, δεδομένης της εμφάνισης των ελληνικών πλοίων, θα ήταν δυνατό να αντέξουν για μια ακόμη εβδομάδα.

Στις 8 Ιανουαρίου, ο Σαχτούρης, ο οποίος εξακολουθούσε να εκφορτώνει παξιμάδια, έ¬στειλε μαζί με αυτά μια επιστολή του, με την οποία τους πληροφορούσε ότι:

α) μετά τη συνάντηση του πρεσβευτή της Βρετανίας στην Πόλη με τους ΄Ελληνες αντιπροσώπους υπήρχαν σοβαρότατες ελπίδες τακτοποίησης του ελληνικού ζητήματος,

β) ο θάνατος του αυτοκράτορα Αλέξανδρου της Ρωσίας θα άλλαζε προς το ευνοϊκότερο τη στάση της Ρωσίας απέναντι στα ελληνικά πράγματα και

γ) τους ζητούσε να αντέξουν ακόμα για έναν - δύο μήνες, οπότε ήλπιζε ότι η κατάσταση θα είχε βελτιωθεί.

Τη νύκτα της 8ης προς 9η Ιανουαρίου, άρχισε να πνέει ο ισχυρός Βορειοανατολικός άνεμος του κόλπου και όλα τα πλοία αγκυροβόλησαν στην Τουρλίδα. ΄Ετσι, διακόπηκε ο ανεφοδιασμός. Μόλις ξημέρωσε, 19 εχθρικά πλοία προσπάθησαν να επιτεθούν, αλλά ο σφοδρός άνεμος τα διασκόρπισε προς τα δυτικά. Το μεσημέρι της επομένης, με την ίδια κακοκαιρία, 13 μεγάλα εχθρικά πλοία επιτέθηκαν στα αγκυροβολημένα στην Τουρλίδα ελληνικά πλοία. Ο Μιαούλης με βάση τον ισχυρό άνεμο εκτίμησε ότι η αποτελεσματικότητα των εχθρικών πυροβόλων θα ήταν περιορισμένη, τόσο, εξαιτίας του μεγάλου διατοιχισμού, όσο της μεγάλης ταχύτητας τους. Για τον λόγο αυτό αποφάσισε να αντιμετωπίσει τον εχθρό αγκυροβολημένος.

Η κατάσταση, όμως, εξελισσόταν πολύ γρήγορα και ο Μιαούλης δεν πρόλαβε να διαβιβάσει τις αποφάσεις του. ΄Οταν, λοιπόν, οι εχθροί, πλησίασαν σε απόσταση βολής πιστολιού, οι έμπειροι ναύτες του ανέπτυξαν "πρωτοβουλία" και γρήγορα έκοψαν τις άγκυρες. Κατόπιν τούτου, ο ναύαρχος άνοιξε πανιά και σε αυτόν του τον χειρισμό τον ακολούθησαν και τα άλλα πλοία. Οι κανονιοβολισμοί, που αντάλλαξαν αμφότεροι, ήταν άστοχοι, όπως ορθά είχε προβλέψει ο εμπειρότατος Μιαούλης.

Το γεγονός, όμως, ότι μετά την αψιμαχία οί εχθρικός στόλος παρέμεινε στις προσβάσεις του Μεσολογγίου ήταν πραγματικά απογοη¬τευτικό. Ο Μιαούλης, ακουσία, είχε δώσει τηκ εντύπωση ότι στη θέα του εχθρικού στόλου] τράπηκε σε φυγή. Μια τέτοια εξέλιξη ήταν φυσικά ανεπιθύμητη.

Την 11η Ιανουαρίου με τον άνεμο μαινόμενο ο εχθρικός στόλος μεθόρμισε από το Μεσολόγγι στον ΄Αραξο. Λόγω της απουσίας των εχθρικών πλοίων στάλθηκε κι άλλο φορτίο με παξιμάδια στο Μεσολόγγι, ενώ πλοιάρια με εφόδια από τη Ζάκυνθο συνέχιζαν τον ανεφοδιασμό του.

Στις 15 Ιανουαρίου, ο κυβερνήτης Αμποτ της αγγλικής κορβέτας "Ρόζα" παρέδωσε επιστολή του στο Βασιλάδι, με την οποία μεταβίβαζε πρόταση του Χοσρέφ να παραδοθούν σ΄αυτόν τον ίδιο. Ανταγωνιστικά, ο Χοσρέφ επιζητούσε να αποκτήσει ο ίδιος τη δόξα του Κιουταχή και του Ιμπραήμ, ο αντικειμενικός, λόγος, όμως, της

Page 60: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πρότασης αυτής ήταν η εξάντληση των εφοδίων του.

Το βράδυ της 15ης προς 16η, μια τουρκική κορβέτα προσάραξε στα ρηχά του Προκοπάνιστου. Αμέσως, τέσσερις φρεγάτες έσπευσαν κοντά της, για να τη βοηθήσουν να αποκολληθεί. Προτού ακόμη ξημερώσει, το περιπολικό του Γ. Πολίτη επιτέθηκε στην προσαραγμένη τουρκική κορβέτα των 24 πυροβόλων, δεχόμενο καταιγιστικά πυρά. Ο Πολίτης όμως δεν ήταν διατεθειμένος να σταματήσει. Οδήγησε το πυρπολικό του δίπλα της και έβαλε φωτιά. Οι περισσότεροι από το πλήρωμα της κάηκαν και οι τέσσερις εχθρικές φρεγάτες τράπηκαν σε φυγή. Τα ελληνικά πλοία ελεύθερα πλέον, "ψάρεψαν" τις άγκυρα τους, τις οποίες είχαν αποκόψει κατά αιφνιδιαστική τους άπαρση, και ουνέχιο τον ανεφοδιασμό.

Ο Μιαούλης εκμεταλλεύθηκε το υψηλό ηθικό των πληρωμάτων μετά την πυρπόληση της κορβέτας και την υποχώρηση των φρεγατών και με τα 25 πλοία του επιτέθηκε στον εχθρικό στόλο. Οι Τουρκοαιγύπτιοι με την εκτίμηση ότι θα έπνεε ο ευνοϊκός γι’ αυτούς άνεμος του Κορινθιακού κόλπου, κατευθύνθηκαν προς το στενό Ρίου - Αντίρριου, όπου δύο αντικριστά φρούρια, τα Μικρά Δαρδανέλια, θα τους προστάτευαν με τα πυροβόλα τους. Πράγματι, ο άνεμος του κόλπου εκπλήρώσε τις προσδοκίες του εχθρού. Αμέσως ο εχθρικός στόλος, των 45 περίπου πλοίων, υπέστρεψε και με ουριοδρομία επιτέθηκε. Ο Μιαούλης από την άλλη πλευρά συνέχιζε να πλέει με ενάντιο άνεμο, να ορτσάρει δηλαδή, με πο¬ρεία παράλληλα αντίθετη της πορείας του εχθρικού στόλου. Οι δύο μοίρες κανονιοβολούσαν, έστρεφαν, ανέστρεφαν, υπέστρεφαν και με επιμονή αντάλλασσαν βολές για περίπου δύο με τρεις ώρες.

Εναντίον των ελληνικών πλοίων επιτέθηκαν τέσσερα πυρπολικά, αλλά ατύχησαν, διότι το ένα καταστράφηκε και το άλλο αιχμαλωτίστηκε. Τα άλλα δύο τότε επανέπλευσαν μαζί με τον υπόλοιπο εχθρικό στόλο στην Πάτρα, ενώ «ελληνικά πλοία επέστρεψαν στην Τουρλίδα. Την επομένη της ναυμαχίας απέπλευσε για την ΄Υδρα ο Σαχτούρης με το "Αθηνά", μεταφέροντας τους τραυματίες και μια επιτροπή στρατηγών των πολιορκημένων για το Ναύπλιο Αλλά και ο Μιαούλης εγκατέλειψε το Μεσολόγγι στις 5 Φεβρουαρίου, διότι είχαν εξαντληθεί τα τρόφιμα. Προορισμός του ήταν η Ύδρα όπου, μαζί με τους προκρίτους, επρόκειτο να αντιμετωπίσει τις διαμαρτυρίες των απλήρωτων πληρωμάτων και των οικογενειών τους.

Κατά τη διάρκεια της τελευταίας του περιπολίας ο Μιαούλης είχε κατορθώσει να εξασφαλίσει τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου, «απωθήσει τον υπέρτερο εχθρικό στόλο, να πυρπολήσει μια κορβέτα των 24 πυροβόλων, «καταστρέψει ένα πυρπολικό, να αιχμαλωτίσει ένα άλλο και να εξασφαλίσει τον ανενόχλητο ανεφοδιασμό από τη Ζάκυνθο.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Κιουταχής. ο οποίος πίστευε στον ναυτι¬κό αποκλεισμό του Μεσολογγίου, είχε κατασκευάσει και είχε φέρει από την Κωνσταντινούπολη σχεδίες και κανονιοφόρους μικρού βυθίσματος. Αλλά και ο Ιμπραήμ κατασκεύαζε σχεδίες με ένα μεγάλο πυροβόλο και τις προωθούσε στη λιμνοθάλασσα, επιδεινώνοντας τον αποκλεισμό. ΄Ολα αυτά, τη στιγμή που τα ελληνικά πλοία είχαν αρχίσει να υστερούν λόγω της κακής συντήρησης και τα πληρώματα τους λόγω της πολεμικής κόπωσης. Επιπλέον, εξαιτίας των οικονομικών προβλημάτων, οι συντροφοναύτες και οι οικογένειες τους είχαν εξαθλιωθεί από τη μακρόχρονη ανέχεια.

Page 61: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Οι πρόκριτοι της Υδρας, δύο μήνες πριν από την ΄Εξοδο, μάταια ζητούσαν από την κυ¬βέρνηση χρήματα έναντι των οφειλομένων, για να συγκρατήσουν την τάξη και την ηρεμία στο νησί των διαμαρτυρόμενων πληρωμάτων και των οικογενειών τους. Ο Σαχτούρης διαμαρτυρόταν στην κυβέρνηση για τη μη λυσιτελή αντιμετώπιση των αναγκών του Μεσολογγίου και προσπαθούσε να αποσπάσει χρήματα για τη δραστηριοποίηση των πλοίων, υποστηρίζοντας ότι μόνο η παρουσία πολυάριθμων και ικανών πλοίων θα εξασφάλιζε τον ανεφοδιασμό του Μεσολογγίου. Παράλληλα, ήταν αναγκαίο να ενισχυθούν τα εκτός του Μεσολογγίου στρατεύματα, ώστε οι πολιορκητές να ετίθεντο μεταξύ δύο πυρών, των πολιορκημένων και του Καραϊσκάκη.

Οι στρατηγοί δεν δέχθηκαν το, κατ' αυ¬τούς, μικρό χρηματικό ποσό που τους έδινε η κυβέρνηση και απεχώρησαν. Δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν ότι το προέχον δεν ήταν η μισθοτροφοδοσία του Μεσολογγίου, αλλά ο εξοπλισμός κατάλληλων και ικανών πλοίων, με τα οποία θα διεσπάτο ο αποκλεισμός, θα ανεφοδιαζόταν το Μεσολόγγι και, επιπλέον, θα εξασφαλίζονταν τα αναγκαία στον Καραϊσκάκη, που βρισκόταν στα νώτα των πολιορκητών. Οσαδήποτε χρήματα, λοιπόν, για τους πολιορκημένους ήταν άχρηστα.

Λόγω της απουσίας ελληνικών πλοίων, στις 17 Φεβρουαρίου, οι Τουρκοαιγύπτιοι κατάφεραν να προσορμίσουν και άλλα 32 λαντζόνια (κανονιοφόρος λέμβος, χωρίς καρίνα και ξάρτια) πλησίον της νησίδας Σκύλλα. Από την Πάτρα κατέπλευσε και αγκυροβόλησε, πλησίον της νησίδας Αη-Σώστης, ένα ατμοκίνητο δίκροτο, το οποίο ρυμούλκησε 50 πλοιάρια και πέντε κανονιοφόρους σχεδίες.ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΕΣ ΣΤΗΝ ΕΥΒΟΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΗΡΥΤΟ

Το τελευταίο τρίμηνο πριν από την άλωση του Μεσολογγίου, όταν οι προεκλογικές μηχανορραφίες είχαν κορυφωθεί, έλαβαν χώρα δύο επιδρομές με οικτρό τέλος, οι οποίες υπήρξαν μοιραίες για την έκβαση της πολιορκίας του Μεσολογγίου. Είναι, δε, πολύ πιθανό να επήρεασαν και την τελική έκβαση ολόκληρης της επανάστασης του 1821.

Στις 12 Ιανουαρίου, ο Χατζημιχάλης και οι Σπετσιώτες πλοιοκτήτες συμφώνησαν για τις λεπτομέρειες της επιδρομής στη Βηρυτό και "διανομήτων λαφύρων. Η συμφωνία κατάδειξε ότι υπήρχε πρώτης τάξεως ναυτική και στρατιωτική δύναμη, αυτοχρηματοδοτούμενη, οποία θα μπορούσε με τους ανάλογους κυβερνητικούς χειρισμούς να είχε προωθηθεί στο Μεσολόγγι, έναντι εκχώρησης εθνικών γαιών, σύμφωνα με τον ήδη από τον παρελθόντα Δεκέμβριο ισχύοντα νόμο. Κάτι τέτοιο, όμως δεν έγινε είτε από παράληψη είτε από αδυναμία είτε από αμέλεια είτε ακόμη από σκοπιμότητα ή υπόδειξη του αγγλικού παράγοντα.

Η επιχείρηση ξεκίνησε στις 9 Μαρτίου με Σπετσιώτικα πλοία και ήταν καταδικασμένη αποτυχία. αν και η αποβατική δύναμη εξασφάλιζε το κριτήριο του εφικτού. Ο Χατζημιχάλης είχε σχεδιάσει την αιφνιδιαστική κατάληψη του φρουρίου της Βηρυτού με τη σύμπραξη του ντόπιου εμίρη Μπεσίρη, αλλά οι οπλαρχηγοί και πλοίαρχοι απέβλεπαν μόνο στη λεία και τη δόξα...

Τα μεσάνυχτα της 16ης προς 17η Μαρτίου, οι ταλαιπωρημένοι στρατιώτες αποβιβάστηκαν στον όρμο της Βηρυτού. Επιτέθηκαν και εισήλθαν στο φρούριο της,

Page 62: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

αλλά λόγω κακοκαιρίας δεν πραγματοποιήθηκε ο ναυτικός βομβαρδισμός του φρουρίου, όπως είχε προγραμματιστεί και η σθεναρή τουρκική αντίσταση έκαμψε τα εκτεθειμένα ελληνικά στρατεύματα, με αποτέλεσμα να εγκαταλείψουν την προσπάθεια ολοσχερούς κατάληψης του φρουρίου, να εξέλθουν από την πόλη - φρούριο της Βηρυτού και να στρατοπεδεύσουν στην πεδιάδα, περι¬μένοντας τα πλοία. Οι επιδρομείς επέστρεψαν στις 20 Απριλίου, όταν πια είχε κυριευθεί το Μεσολόγγι. Εάν, όμως, οι δυνάμεις αυτές, του Φαβιέρου και του Χατζημιχάλη, συνέδραμαν το Μεσολόγγι, τότε η πόλη δεν θα κυριευόταν και οι πολιορκητές του "θα έλιωναν σαν τα χιόνια", όπως ομολόγησε ο ίδιος ο Ιμπραήμ στον Γάλλο Δεριγνύ μετά την άλωση του.

Ο ΤΟΥΡΚΟ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ ΚΥΡΙΑΡΧΟΣ ΣΤΗ ΛΙΜΝΟΘΑΛΑΣΣΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Η εγκατάσταση εχθρικού κανονιοστασίου στη Φοινικιά προστάτευε τα συνεχώς αυξανόμενα εξοπλισμένα σκάφη που προσορμίζονταν στη λιμνοθάλασσα. Ο εχθρός ήταν πλέον έτοιμος και ελεύθερος να εφαρμόσει τα σχέδια του για την άλωση του Μεσολογγίου, έχοντας ως μεγάλο σύμμαχο του την πείνα. Παράλληλα, οι πολιορκημένοι, προκειμένου να αντιμετωπίσουν και το ενδεχόμενο απόδοσης, κατασκεύασαν οχυρώσεις με μέτωπο προς τη θάλασσα.

Ο εχθρικός στόλος, κυρίαρχος στη λιμνοθάλασσα, βομβάρδισε στις 20 Φεβρουαρίου το Βασιλάδι, ενώ στις 25 του ίδιου μήνα ο Χουσεϊν το κατέλαβε.

Εάν δεν κυριευόταν το Βασιλάδι, το πρώτο "σκαλοπάτι" για το Μεσολόγγι, τότε πιθανόν θα καθίστατο δυνατός ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου από τα λίγα ελληνικά πλοία, τα οποία, με καθυστέρηση ενός μήνα, κατέπλευσαν στις προσβάσεις του Μεσολογγίου. Στις 28 Φεβρουαρίου, η ίδια τύχη επεφυλάχθηκε στις νησίδες Ντολμάς και Πόρος και την επομένη,1η Μαρτίου, στο Αιτωλικό.

Ενώ στο Μεσολόγγι λιμοκτονούσαν και όλοι οι πλόιμοι πόροι της λιμνοθάλασσας φρουρούντο άγρυπνα από τους εχθρούς, στο Ναύπλιο, με έρανο, ετοιμάστηκαν 30 πολεμικά και πυρπολικά, δέκα ψαριανά μίστικα και εφόδια για το Μεσολόγγι.

Στις 12 Μαρτίου, ο Βρετανός αρμοστής των Ιονίων νήσων, στρατηγός Φρ. Ανταμ, επεδίωξε να μεσολαβήσει για μια έντιμη παράδοση του Μεσολογγίου, αλλά οι Κιουταχής και, Ιμπραήμ δεν δέχθηκαν να τον συναντήσουν.

Στις 25 Μαρτίου, οι πολιορκητές επιχείρησαν να καταλάβουν την Κλείσοβα, την τελευταία ελεύθερη νησίδα της λιμνοθάλασσας, την οποία υπεράσπιζαν 131 άνδρες, υπό τον Παναγιωτάκη Σωτηρόπουλο. Αρχικά, επιτέβηκε ο Κιουταχής με 3.000 στρατό και απέτυχε. Μάλιστα, τραυματίστηκε και ο ίδιος, ενώ οι απώλει¬ες του υπερέβησαν τις μισές του δυνάμεις.Αμέσως μετά, επιτέθηκε ο Χουσεϊν μπέης με ι¬σάριθμους άνδρες και απέτυχε. Σκοτώθηκε ο ίδιος και οι απώλειες του ανήλθαν σε περισσότερος από 1.500 νεκρούς και τραυματίες. Οι αμυνόμενοι Ελληνες είχαν μόνο 28 νεκρούς.

Στις 27 Μαρτίου, κατέπλευσε στις Εχινάδες η υδραίικη μοίρα, με την οποία επέστρεφε σχεδόν όλη η επιτροπή των στρατηγών του Μεσολογγίου και μετέφερε στρατιωτική ενίΐ σχυση υπό τον Θοδωράκη Γρίβα. Μερικά Σπετσιώτικα πλοία

Page 63: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

ενίσχυσαν την υδραίικη μοίρα, η οποία, όμως, δεν κατόρθωσε να βρει τρόπο να εφοδιάσει το Μεσολόγγι και να αποβιβάσει τους επιβαίνοντες. Είτε ο καιρός δεν σε είτε τα περισσότερα από 48 εχθρικά εφάρμοζαν ασφυκτικό ναυτικό αποκλεισμό.

Τη νύκτα της 3ης προς 4η Απριλίου, ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος επιτέθηκε στον Μιαούλη. Σε αυτή τη συμπλοκή, που δεν επιβεβαώνεται από ελληνικές πηγές, οι ΄Ελληνες έχασα τρία πυρπολικά, εκ των οποίων τα δύο έπεσαν στα χέρια του εχθρού. Κατά τουρκική, αμφίβολη πηγή. η νηνεμία, η τόλμη και η ευελιξία των ελληνικών πλοίων τα έσωσαν από την πλήρη καταστροφή.

Στις 5 Απριλίου, ο Μιαούλης ειδοποίησε την ΄Υδρα ότι το Μεσολόγγι θα κυριευόταν ε¬ντός ολίγων ημερών. Είχε συνειδητοποιήσει ότι ήταν αδύνατον να αντιμετωπίσει τον υπε¬ράριθμο εχθρικό στόλο και ζήτησε από τον βρετανό μοίραρχο της Μεσογείου να μεσολαβήσει για να σωθεί ο μεσολογγίτικος πληθυσμός από την επερχόμενη σφαγή. Πράγματι, την επομένη της Εξόδου κατέπλευσε στην Τουρλίδα ο Βρετανικός πάρων "Charticee”", •προκειμένου ο κυβερνήτης του να μεσολαβήσει για μια έντιμη παράδοση. Το Μεσολόγγι, όμως, είχε ήδη καταληφθεί.

Στις 15 Απριλίου, ο Μιαούλης έστειλε την αναφορά του για την κατάληψη του Μεσολογγίου, στην οποία κατέληγε "Ιδού πώς με την αδιαφορία μας εφέραμεν τον εχθρό μέσα εις τους κόλπους μας...".

Μετά την πτώση του Μεσολογγίου, ο Ιμπραήμ επέστρεψε στην Πελοπόννησο και ο αιγυπτιακός στόλος επανέπλευσε στην Αλεξάνδρεια. Ο Χοσρέφ κατευθύνθηκε προς την Κωνσταντινούπολη, ενώ ο Κιουταχής όδευσε προς την Αττική. Τα ελληνικά πλοία επανέπλευααν στα νησιά τους και η κινητικότητα τούς περιορίστηκε στην είσπραξη φόρων από νησιά και τη δίωξη της πειρατείας.ΛΟΡΔΟΣ ΒΥΡΩΝ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ

THN ΑΥΓΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΜΟΝΗΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ΤΟΥ 1823 (5 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1824, ΜΕ ΤΟ ΝΕΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ) ΕΝΑΣ ΛΑΜΠΡΟΣ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟΣ ΗΛΙΟΣ ΦΩΤΙΖΕ ΣΤΗΝ ΑΚΤΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΛΟΓΠΟΥ, ΟΠΟΥ ΠΛΗΘΟΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΦΑΙΝΟΤΑΝ ΝΑ ΠΕΡΙΜΕΝΕΙ ΚΑΠΟΙΟΝ. ΠΕΡΙ ΤΙΣ 11,00 ΕΝΑ ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΟ ΠΛΟΙΑΡΙΟ ΠΛΕΥΡΙΣΕ ΣΤΗΝ ΑΚΤΗ ΚΑΙ ΑΠΟΒΙΒΑΣΕ ΕΝΑΝ ΑΝΔΡΑ ΝΤΥΜΕΝΟ ΜΕ ΚΟΚΚΙΝΗ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΣΤΟΛΗ. ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗ ΖΗΤΩΚΡΑΥΓΕΣ ΑΠΟ ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΕΣ ΣΤΟΜΑΤΑ, ΠΥΡΟΒΟΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΚΑΝΟΝΙΟΒΟΛΙΣΜΟΙ ΓΕΜΙΣΑΝ ΤΟΝ ΑΕΡΑ. ΚΑΠΩΣ ΕΤΣΙ Ο ΤΖΩΡΤΖ ΓΚΟΡΝΤΟΝ ΝΟΕΛ, 6ος ΛΟΡΔΟΣ ΤΌΥ ΜΠΑΙΡΟΝ ΠΑΤΗΣΕ ΤΟ ΠΟΔΙ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΙΕΡΗ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ. ΕΚΕΙ ΟΠΟΥ ΤΡΕΙΣ ΜΗΝΕΣ ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΘΑ ΑΦΗΝΕ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΤΟΥ ΠΝΟΗ, ΚΟΡΥΦΩΝΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΠΟΛΥΤΑΡΑΧΗ ΖΩΗ ΜΕ ΕΝΑΝ ΘΑΝΑΤΟ ΑΝΤΑΞΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΤΟΥ ΡΟΜΑΝΤΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ.

Στις αρχές Απριλίου του 1823 ο πλοίαρχος Εντουαρντ Μπλάνκιερ, μέλος της Ελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου, η οποία είχε συσταθεί για την ενίσχυση του ελληνικού αγώνα, μαζί με τον Ελληνα Ανδρέα Λουριώτη, έναν από τους διαπραγματευτές των δύο πρώτων εθνικών δανείων, έφθασαν στη Γένοβα και συναντήθηκαν με τον Βύρωνα. Στόχος τους ήταν να πείσουν τον ποιητή, η εμπλοκή του οποίου στα επαναστατικά κινήματα της Ιταλίας ήταν ήδη γνωστή, ότι η πανευρωπαϊκή του φήμη και τα μεγάλα οικονομικά του μέσα θα αποτελούσαν

Page 64: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πολύτιμη συμβολή στον αγώνα των Ελλήνων. Ο Βύρων αποδέχθηκε την πρόταση και άρχισε να αναλογίζεται τα προβλήματα που σχετίζονταν με την ενέργεια του αυτή. Σε έναν λόγο του το 1931 ο Βενιζέλος αναφερόμενος στον ΄Αγγλο ποιητή τον χαρακτήρισε «ποιητική ιδιοφυΐα αλλά και διάνοια πολιτική (που) συνέλαβε ακριβώς και πραγματικά την κατάσταση (στην Ελλάδα)». Την περίοδο εκείνη ο ΄Αγγλος ποιητής δικαιολογεί απόλυτα τον χαρακτηρισμό του ΄Ελληνα πολιτικού: γνωρίζει ότι ως ξένος και ως άτομο δεν μπορεί να επιτύχει πολλά. Πα τον εαυτό του επιφυλάσσει τον απλό ρόλο του χειριστή της επικοινωνίας των Ελλήνων με τους «Δυτικούς φίλους τους», όπως αναφέρει σε επιστολή του στον παλαιό του φίλο Χόμπουχαους χωρίς να τρέφει καμιά από τις φιλοδοξίες που πολλοί από τους Ευρωπαίους που έρχονταν στην Ελλάδα είχαν συνδυάσει με τον φιλελληνισμό τους.

Ο Βύρων αναχώρησε για την Ελλάδα στο τέλος Ιουλίου του 1823 με βρετανικό μπρίκι, φορτωμένο με πολεμικό υλικό και, συνοδευόμενος από τον φίλο και αδελφό της ερωμένης του Πιέτρο Γκάμπα, τον υπηρέτη του Ουίλλιαμ Φλέτσερ, τον Φ. Μπρούνο, έναν νεαρό Ιταλό ιατρό, τον Τρελώνυ και τον Σκωτσέζο φιλέλληνα IX. Μπράουν, έφθασε στις 3 Αυγούστου στο Αργοστόλι της Κεφαλλονιάς. Το νησί επιλέχθηκε ως τόπος προσωρινής δεδομένου ότι και ο Βρετανός διοικητής του, συνταγματάρχης Νάπιερ, έτρεφε φιλικά αισθήματα προς τους ΄Ελληνες και τον αγώνα τους.

Στην Κεφαλλονιά ο Βύρωνας έμεινε περί τους τέσσερις μήνες. Διαβάζοντας μεταγενέστερα κείμενα των Τρελώνυ και Μπράουν (οι οποίοι κατέβηκαν στην Ελλάδα τον Σεπτέμβριο) σχηματίζει κανείς την εικόνα ενός Βύρωνα κυριευμένου από νωχέλεια και αναποφασιστικότητα, Τα πράγματα, βέβαια, δεν ήταν ακριβώς έτσι, Από τη στιγμή που ο Βύρων αποφάσισε να εμπλακεί στην ελληνική υπόθεση επέδειξε σπανια χαρίσματα πολιτικής ευθυκρισίας και πραγματισμού. Γνωρίζοντας τις έντονες διαμάχες που είχαν ήδη ξεσπάσει μεταξύ των διαφόρων ελληνικών πολιτικών φατριών, θέλησε να επιλέξει προσεκτικά τον τόπο στον οποίο θα αποβιβαζόταν, ώστε να μη φανεί ότι ευνοούσε κάποια συγκεκριμένη παράταξη. Από τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης διατηρούσε αλληλογραφία μόνο με δύο πρόσωπα (τα οποία εν τούτοις δεν είχε ακόμη συναντήσει): τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον οποίο γνώρισε μέσω του Σέλλεϋ και τον Μάρκο Μπότσαρη, τον οποίον του είχαν συστήσει τόσο για την προσωπική ανδρεία όσο και για την εντιμότητα του.

Από την Υδρα όπου βρισκόταν εξόριστος την εποχή εκείνη ο Μαυροκορδάτος, κάλεσε τον Βύρωνα να τον συναντήσει εκεί. Ο Βρετανός φιλέλληνας, με επιστολή που έστειλε στο τέλος Σεπτεμβρίου, αρνήθηκε την πρόσκληση για να μη θεωρηθεί η ενέργεια του εχθρική προς την επίσημη επαναστατική κυβέρνηση Μαυρομιχάλη Κολοκοτρώνη. Από την άλλη πλευρά, ο Μ. Μπότσαρης, αφού έγραψε μια επιστολή προς τον Βύρω¬να, την οποία ο τελευταίος ελάμβανε στις 22 Αυγούστου, σκοτώθηκε σε μια νυκτερινή επιχείρηση κατά των προφυλακών του πασά της Σκόδρας Μουσταή. Περί τα μέσα Νοεμβρίου 0 Βύρωνας έλαβε μια «πρόσκληση κατεπείγουσα», σύμφωνα με τα λόγια του Γκάμπα να μεταβεί στην Τρίπολη ή στο Ναύπλιο (τα δύο κέντρα της κυβέρνησης Μαυρομιχάλη). Ο Γκάμπα δεν αναφέρει τον λόγο της πρόσκλησης, αλλά κάτι άλλο: ο Βύρωνας είχε στείλει ένα σώμα Σουλιωτών, το οποίο συντηρούσε ο ίδιος, με αρχηγούς τον Νικ. Τζαβέλλα και τον Αθ. Δράκο, νατον περιμένει στη Γαστούνη. Προφανώς αιτία της ξαφνικής απόφασης του να περάσει

Page 65: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Ελλάδα ήταν μια πρόσκληση του Εκτελεστικό να συμμετάσχει στην πολιορκία των Πατρών

Το λιμάνι της πόλης αποτελούσε τη σημαντικοί ναυτική βάση για τον τουρκικό στόλο στην δυτική Ελλάδα και το φρούριο της ήταν το μοναδικό έρεισμα των τουρκικών δυνάμεων που δρούσαν τόσο στην Πελοπόννησο, όσο και στη Στερ Ελλάδα. Τελικά, η αναχώρηση του Βύρωνα ματαιώθηκε για δύο λόγους: πρώτον η επιχείρηση κατα των Πατρών δεν έλαβε χώρα ποτέ. εξαιτίας της έριδας μεταξύ των ελληνικών πολιτικών φατριών (ο Δ. Κόκκινος καταλογίζει τη ματαίωση της επιχείρησης στον Μαυροκορδάτο) και δεύτερον, την ίδια περίπου εποχή έφθασε στην Κεφαλλονιά από την Υδρα ο Μπράουν μαζί με Ελληνες πληρεξουσίους, οι οποίοι θα μετάβαιναν στο Λονδίνο για να διαπραγματευθούν το ελληνικό δάνειο. Ο Βύρων έπρεπε να συζητήσει μαζί τους αρκετά θέματα, αλλά και να προκατα¬βάλει μέρος του δανείου από δικά του χρήματα. Για να γίνει αυτό έπρεπε να προεξοφληθούν δικά του γραμμάτια από βρετανικούς εμπορικούς οίκους του Ιονίου (Τσ. Χάνκοκ στην Κεφαλλονιά και Σ. Μπάρφ στη Ζάκυνθο). Μέχρι τις αρχές Δεκεμβρίου το θέμα αυτό είχε τακτοποιηθεί, ενώ παράλληλα ο Βύρων έμαθε ότι ο Μαυροκορδάτος κατευθυνόταν στο Μεσολόγγι με μια μοίρα του στόλου της ΄Υδρας. Θεωρώντας, έτσι, ότι τα δημόσια πράγματα στην Ελλάδα είχαν λάβει αισιόδοξη τροπή, πήρε τελικά, την απόφαση να κατέβει στο Μεσολόγγι. Στις 26 Δεκεμβρίου ο Βύρωνας ναύλωσε δύο πλοία, ένα μίστικο στο οποίο επιβιβάστηκε ο ίδιος και μια Βαρύτερη μπομπάρδα, στην οποία επιβιβάστηκε ο Γκάμπα και φορτώθηκαν τα εφόδια που είχε στείλει η Ελληνική Επιτροπή του Λονδίνου. Λόγω των δυνατών ανέμων τα πλοία αναγκάσθηκαν να φύγουν από την Κεφαλλονιά μόλις στις 28 του μηνός.

Πρώ¬τος σταθμός τους ήταν η Ζάκυνθος, όπου παρελήφθη μια μεγάλη ποσότητα χρημάτων από τον τραπεζίτη Σάμουελ Μπαρφ. Το απόγευμα της 29ης Δεκεμβρίου τα πλοία αναχώρησαν από τη Ζάκυνθο με κατεύθυνση το Μεσολόγγι και το ίδιο κιόλας βράδυ η απόσταση μεταξύ τους είχε μεγαλώσει πολύ. Η μπομπάρδα με τον Γκάμπα και τα εφόδια συνελήφθη από μια τουρκική φρεγάτα και οδηγήθηκε στο λιμάνι των Πατρών, όπου θα παρέμενε αιχμάλωτη για λίγες ημέρες. Το μίστικο του Βύρωνα κατόρθωσε να αποφύγει ένα τουρκικό πλοίο αλλά, κατευθυνόμενο προς το σύμπλεγμα των Εχινάδων, έπεσε σε κακοκαιρία και ταλαιπωρήθηκε επί δύο ημέρες. Τελικά ο Μαυροκορδάτος έστειλε πέντε οπλισμένα πλοιάρια και ένα πολεμικό μπρίκι, τον "Λεωνίδα", για να βρουν τον Βύρωνα και να τον συνοδεύσουν στο Μεσολόγγι. Ο Βρετανός φιλέλληνας έφθασε εκεί στις 24 Δεκεμβρίου (κατά το παλαιό ημερολόγιο) και έγινε σύμφωνα με τα «Ελληνικά Χρονικά», δεκτός «εν θριάμβω». Η επιτροπή υποδοχής, εκτός από τον Γκάμπα ο οποίος μόλις είχε απελευθερωθεί από την Πάτρα όπου κρατείτο, απαρτίσθηκε από τον Βρετανό συνταγματάρχη Στάνχοπ κι τον πρίγκιπα Μαυροκορδάτο, τον οποίο ο Βύρωνας συναντούσε πρώτη φορά προσωπικά. Μαυροκορδάτος εξέθεσε στον Βύρωνα το σχέδιό του, που δεν ήταν άλλο από την οργάνωση της διοίκησης των ελεύθερων ελληνικών πε¬ριοχών, κάτι που προϋπέθετε μείωση της ισχύος και υποταγή των τοπικών οπλαρχηγών. Ο , Μεταξάς, ο οποίος δεν συμμετείχε στην επιτροπή υποδοχής του Βύρωνα προφασιζόμενος πως ιδιώτευε, θεώρησε την ιδέα ορθή αλλά ανεκαιρη και αντιπρότεινε μια επιχείρηση από ξηρά και θάλασσα, κατά της πόλης της Ναυπάκτου Τελικά η επιχείρηση αυτή, την οποία ο Βύρων έβλεπε θετικά και προσπαθούσε να διοργανώσει, ματαιώθηκε, εξέλιξη η οποία δεν έπρεπε να αποδοθεί αποκλειστικά στα προσκόμματα που έφερνε ο Μαυροκορδάτος. Οι Σουλιώτες ήταν ανέστιοι και πένητες και οι Ρουμελιώτες αρχηγοί δεν έβλεπαν οπωσδήποτε θετικά

Page 66: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

απομάκρυνση από τις ασφαλείς περιοχές τους κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Από την άλ¬λη πλευρά, η καθυστέρηση της οργάνωσης ενός τακτικού σώματος 3.000 ανδρών, απόφαση που είχε ληφθεί από τη συνέλευση των αντιπροσώπων της δυτικής Ελλάδας τον Δεκέμβριο, οδήγησε στην απομάκρυνση των μοιρών του στόλου της Υδρας και των Σπετσών, δεδομένου ότι τα χρήματα που είχε φέρει μαζί του ο Βύρωνας δεν επαρκούσαν για τη συντήρηση τους. Επιπλέον, δεν υπήρχε το απαραίτητο για μια πολιορκία βαρύ πυροβολικό.

Η Ελληνική Επιτροπή Λονδίνου είχε στείλει τον πυροβολητή Ουίλλιαμ Πάρρυ μαζί με εννέα οπλουργούς, οι οποίοι όμως έφθασαν στο Μεσολόγγι μόλις στις αρχές Φεβρουαρίου. Πρακτικά λοιπόν δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση της επιχείρησης κατά της Ναυπάκτου. Εντούτοις ο Βύρωνας έβλεπε θετικά την ιδέα αυτή και, πριν την άφιξη του Πάρρυ, είχε αναλάβει την προπαρασκευή του σώματος των «πυροβολιστών», αφού πρώτα είχε αποδεχθεί τη στρατιωτική διεύθυνση του εγχειρήματος. Με τυπικό αγγλικό χιούμορ, μάλιστα, είχε παρατηρήσει ότι διέθετε ένα τουλάχιστον από τα προσόντα ενός καλού στρατηγού, μια και δεν είχε τη δυνατότητα να αποχωρήσει, δεδομένου του προβλήματος χωλότητας που αντιμετώπιζε στο ένα του πόδι. Παρά την αναμφισβήτητη γενναιότητα του Βρετανού φιλέλληνα, η ματαίωση της επιχείρησης αποτελούσε, ίσως, ευτύχημα για την υστεροφημία του, μια και η αντίστοιχη περίπτωση Μαυροκορδάτου στη μάχη του Πέτα έδειξε σαφώς ότι η προσωπική ανδρεία δεν είναι πάντοτε συνδυασμένη με επαρκή στρατηγικά χαρίσματα.

΄Ενα επεισόδιο χαρακτηριστικό τόσο της γενναιότητας του Βρετανού ποιητή όσο και της απόφασης του να πεθάνει στην Ελλάδα, σημειώθηκε στις 21 Ιανουαρίου. Εκείνη την ημέρα δέκα τουρκικά πλοία απέκλεισαν από τη θάλασσα το Μεσολόγγι. Οι πολιορκημένοι, οι οποίοι, όπως ήδη αναφέραμε, δεν διέθεταν πλέον στό¬λο και βαρέα πυροβόλα, αποφάσιαν ότι η μόνη λύση θα ήταν μια νυκτερινή καταδρομή με λέμβους και στόχο την πρόκληση των μεγαλύτερων δυνατών καταστροφών στον εξαρτισμό και στις άγκυρες των πλοίων, ώστε αυτά να μείνουν ακυ¬βέρνητα και να εξοκείλουν. Με δυσκολία Ελληνες και φιλέλληνες έπεισαν τον Βύρωνα να μη συμμετάσχει στην επιχείρηση αυτή. Την επόμενη (22/01) ο ποιητής έκλεινε τα 36 του χρόνια και έγραφε το προτελευταίο του ποίημα, σε μια στροφή του οποίου ζητά «τάφο στρατιώτη». Σε άλλη ευκαιρία είπε στον γονδολιέρη του, που τον είχε ακολουθήσει από τη Βενετία: «Οι Ελληνες, οι Τούρκοι ή και το κλίμα δεν &α με αφήσουν να φύγω από την Ελλάδα».

Στις 23 Ιανουαρίου ο Βύρων έγραψε στον Γιουοούφ πασά της Πάτρας μια επιστολή για να τον ευχαριστήσει για την απελευθέρωση του Γκάμπα. Επιδεικνύοντας τόσο τον ανθρωπισμό, όσο και τη διπλωματικότητα που τον διέκριναν, ο Βύρωνας συνόδευσε την επιστολή με τέσσερις Τούρκους αιχμαλώτους, τους οποίους ζήτη¬σε και έλαβε από την «ελληνική κυβέρνηση» (δηλαδή από τον Μαυροκορδάτο) και την παράκληση προς τον πασά να φερθεί με ανθρωπιά σε όσους ΄Ελληνες έπεφταν στα χέρια του.

Στις 15 Φεβρουαρίου ο Βύρων έπαθε μια κρίση, τα συμπτώματα της οποίας θύμιζαν επι¬ληψία και τρομοκράτησαν το περιβάλλον του. Τέσσερις ημέρες αργότερα σημειώθηκε ένα επεισόδιο το οποίο επιτάχυνε την απομάκρυνση των Σουλιωτών από την πόλη. ΄Ενας Σουλιώτης (ονόματι Γιώτης, κατά τον Κασομούλη) επιχεί¬ρησε να επισκεφθεί το οπλοστάσιο για να δείξει στον μικρό γιο (ή ανιψιό) του Μάρκου

Page 67: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

Μπότσα¬ρη, τον οποίο συνόδευε, τα μηχανήματα και τα όπλα που βρίσκονταν εκεί. Οπως ήταν φυσικό; ο φρουρός του απαγόρευσε την είσοδο, επενέβη ο (Γερμανός ή Σουηδός) αξιωματικός υπηρεσίας Σας (3333) και η φιλονικία κατέληξε στον βαρύ τραυματισμό του Γιώτη και στον θάνατο του Σας. Μετά από αυτό η απομάκρυνση των Σουλιωτών από το Μεσολόγγι, όπου είχαν προκαλέ¬σει και άλλα προβλήματα, ήταν επιτακτική. Από μεταγενέστερες διηγήσεις των Γκάμπα και Στάνχοπ φαίνεται ότι ο ρόλος τον οποίο διαδραμάτισε ο Βύρων στις διαπραγματεύσεις για την απομάκρυνση των Σουλιωτών ήταν σημαντικός. Το πρόβλημα ήταν ότι μαζί με τους απείθαρχους Σουλιώτες έφυγαν και οι τρομοκρατημένοι από τα γεγονότα, Βρετανοί τεχνίτες του Πάρρυ.

Στο τέλος Φεβρουαρίου έφθανε στο Μεσολόγγι ο Τ Φίνλεϋ με επιστολές του Ανδρούτσου προς τους Βύρωνα και Μαυροκορδάτο, με τις οποίες καλούσε τους δύο άνδρες σε μια συνέλευση που επρόκειτο να γίνει στα Σάλωνα με στόχο τη συνεργασία των δυνάμεων ανατολικής και δυτικής Στερεάς Ελλάδας. Στις 10 Μαρτίου ο Βύρων έλαβε άλλη μια επιστολή από τη Ζάκυνθο, με αποστολέα τον Δ. Περούκα, ενώ μια ημέρα νωρίτερα (9 Μαρτίου) έφθανε στο Μεσολόγγι ο Σουλιώτης Λάμπρος, απεσταλμένος του Κολοκοτρώνη. Τόσο ο Κολοκοτρώνης μέσω του απεσταλμένου του, όσο και ο Περούκας με την επιστολή του, προσπαθούσαν να πεί¬σουν τον Βύρωνα να κατέλθει στην Πελοπόννησο για να διαδραματίσει ρόλο συμφιλιωτικό μεταξύ των διαφόρων παρατάξεων. Δεδομένου ότι και τα δύο αιτήματα προέρχονταν από ανθρώπους της προηγούμενης κυβέρνησης (Μαυρομιχάλη - Κολοκοτρώνη}, ο Βύρων αρνήθηκε τον διαμεσολαβητικό ρόλο που του προτάθηκε. Τις ίδιες σχεδόν ημέρες ο Γκάμπα αναφέρει μια συζήτηση με τον Βύρωνα, στην οποία ο τελευταίος αναλύει την κατάσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη φύση της Ελληνικής Επανάστασης. Ενδιαφέρον είναι να διαπιστώσει κανείς τον πολιτικό πραγματισμό που επιδεικνύει ο ίδιος άνθρωπος που συμμετείχε τόσο ενεργά μόλις λίγους μήνες νωρίτερα, στο ιταλικό κίνη-Ι μα των Καρμπονάρων. Διαπιστώνει τα ελάχιοτα κοινά σημεία της Ελληνικής και της Γαλλικής Επανάστασης και τονίζει ότι, αν οι Ελληνες ΕΠΗ θυμούν να τύχουν της υποστήριξης, ή έστω της ανοχής, των ευρωπαϊκών δυνάμεων, πρέπει ναι παρουσιάσουν τον αγώνα τους ως μια πάλη του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητας και να την αποσυνδέσουν από πολιτικά ή κοινωνικά αιτήματα.

Στα μέσα Μαρτίου ο Βύρων έλαβε μια επιστολή από την έδρα του Εκτελεστικού, το νίδι, στην οποία του προτεινόταν να μετά! στην έδρα της κυβέρνησης ή να δεχθεί το υπούργημα του "Γενικού Διοικητού της Ελλάδος» (του απελευθερωμένου τμήματος της χώρας εκτός Πελοποννήσου και νήσων), Παρά θέληση του να υπηρετήσει την Ελλάδα "είτε οίκων είτε διοικούμενος», όπως γράφει σε επιστολή του στον τραπεζίτη του Σ. Μπάρφ στη Ζάκυνθο, δεν ήθελε να δώσει θετική απάντηση στις προτάσεις της κυβέρνησης πριν από τη συ¬νέλευση των Σαλώνων. Η αναχώρηση του για την πόλη αυτή είχε προγραμματισθεί για τις 27 Μαρτίου, αλλά τελικά ματαιώθηκε λόγω της οφοδρής κακοκαιρίας των ημερών εκείνων. Στις 29 Μαρτίου 12 πρόκριτοι του Μεσολογγίου υπέγραψαν ένα έγγραφο, με βάση το οποίο ο Βύρωνας κηρύχθηκε επίτιμος δημότης και ευεργέ¬της της πόλης.

Στις 3 Απριλίου ο ανιψιός του Καραϊσκάκη, Ψαρογιαννόπουλος, τραυματίσθηκε στη διάρκεια επεισοδίου στο Μεσολόγγι. Ο Καραϊσκάκης, ο οποίος παρά την απομάκρυνση των οπλαρχηγών και των σωμάτων τους είχε κατορθώσει να παραμείνει στο Αιτωλικό, εξοργισμένος κατέλαβε το Βασιλάδι και έστειλε 150

Page 68: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

άνδρες του στο Μεσολόγγι. Οι τελευταίοι συνέλαβαν τρεις προκρίτους και τους έστειλαν στο Αιτωλικό, ενώ τρομοκράτησαν και την πόλη. Δεν είναι σαφές ποια ήταν η στάση του Βύρωνα στο επεισόδιο αυτό. Ο Γκάμπα γράφει ότι έθεσε το σώμα του σε επιφυλακή, με αυστηρές διαταγές, όμως, για τήρηση απόλυτης ουδετερότη¬τας. Από την άλλη πλευρά, ο ιατρός Μίλλιγκεν αναφέρει ότι η απελευθέρωση των προκρίτων και η απομάκρυνση των στασιαστών από το Βασιλάδι οφειλόταν στις ψύχραιμες ενέργειες του Βύρωνα και στην κινητοποίηση του σώματος των πυροβολητών. Δεν είναι ακόμη σαφές ποια ήταν η στάση του απέναντι στη νίκη του Καραϊσκάκη (13-14 Απριλίου). Είναι γεγονός ότι ανέθεσε στον Γκάμπα να συντάξει μια αναφορά περί των διατρεξάντων», η οποία δημοσιεύθηκε στον "Ελληνικό Τηλέγραφο", για να πληροφορηθεϊ ο λαός τι είχε συμβεί. Η ενέργεια αυτή ήταν προφανώς επικριτική της στάσηςτου Καραϊσκάκη, η οποία έθεσε σε κίνδυνο την ελληνική υπόθεση, αλλά από πουθενά δεν συνάγεται αν ο Βύρωνας συμφωνούσε με την παραπομπή του Ελληνα οπλαρχηγού σε δίκη. ΄Οτι και αν ίσχυε, μόλις πέντε ημέρες ζωής έμεναν στον Βύρωνα μετά τη λήξη της δίκης ου Καραϊσκάκη.

Ο Γκάμπα αναφέρει ότι ήδη από τις 8 Απριλίου η υγεία του Βρετανού φιλέλληνα είχε κλονισθεί. Στις 9 Απριλίου, συντροφιά με τον Γκάμπα, έκανε έναν μεγάλο περίπατο με το άλογο, ο οποίος διακόπηκε από μια ισχυρή καταιγίδα. Στην επιστροφή ο Βύρων επέμενε να μετακινηθεί από την πύλη της πόλης στο σπίτι του με ένα πριάρι, αντί να συνεχίσει με το αλόγο Δύο ώρες μετά την επιστροφή του, ο Γκάμπα το βρήκε ξαπλωμένο στο δωμάτιο του, με έντονα ρίγη και ρευματικούς πόνους. Αδιαφορώντας για την ήδη κλονισμένη υγεία του, ο ποιητής επανέλαβε τον περίπατο του στις 10 ή στις II Απριλίου, επιδεινώνοντας την κατάσταση «Ο Πάρρυ και ο Φλέτσερ, θαλαμηπόλος του ϊύουνα, έπεισαν με δυσκολία τον τελευταίο να αναχωρήσει για τη Ζάκυνθο μέχρι να ανακάμψει. Οι ξαφνικές καταιγίδες, όμως, που ξέσπασαν τις ημέρες εκείνες δεν άφηναν τα πλοία να αποπλεύσουν. Οι ιατροί που τον παρακολουθούοαν ήταν ο νεαρός Μπρούνο, ο Μίλλιγκεν Β, αργότερα, οι Λουκάς Βάγιας, ιατρός του Μαυροκορδάτου, και ο Γερμανός Χ. Τράϊμπερ. τη 17 και 18 Απριλίου ο Βύρων αναγκάσθηκε να δεχθεί να του κάνουν αφαιμάξεις, οι οποίες όμως δεν έφεραν τα επιθυμητά αποτελέσματα.Μια από τις τελευταίες του ικανοποιήσεις ήταν και η επιστολή που του ανήγγειλε την έγκριση του ελληνικού δανείου αλλά και τον διο¬ρισμό του ως προέδρου της επιτροπής διαχείρισης του. Ο Γκάμπα έκρινε σκόπιμο να μην του ανακοινώσει το περιεχόμενο μιας άλλης επιστολής, από τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας, ο οποίος τον πληροφορούσε ότι ο σουλτάνος τον είχε κηρύξει εχθρό της Πύλης.

Την προπαραμονή του θανάτου του οι Ελληνες εόρταζαν το Πάσχα. Παρά τις γνωστές θορυβώδεις συνήθειες που συνοδεύουν τη μεγάλη εορτή, οι Μεσολογγίτες περιφέρονταν σιωπηλοί στην πόλη τους, γνωρίζοντας την κρισιμότητα της κατάστασης του Βύρωνα. Ακόμη και ο Πάρρυ οδήγησε τους πυροβολητές του για γυμνάσια έξω από την πόλη. Το απόγευμα της ημέρας εκείνης ο Βύρων, μιλώντας στον ιατρό Μίλλιγκεν, τόνιζε ότι οι προσπάθειες του να τον σώσει ήταν μάταιες μια και επρόκειτο να πεθάνει. Ζήτησε να μην τον μεταφέρουν στη Βρετανία και να μην τεμαχίσουν το σώμα του, αλλά να τον θάψουν στην πρώτη γωνιά που θα έβρισκαν «χωρίς τελετές και ανοησίες». Μετά έκλεισε τα μάτια και δεν τα ξανάνοιξε παρά μια στιγμή μόνο πριν πεθάνει, περί τις 6.00 το επόμενο βράδυ, 19 Απριλίου 1824.

Καμιά από τις επιθυμίες που εξέφρασε για τη μεταθανάτια μεταχείριση του δεν ικανοποιήθηκε: το σώμα του επέστρεψε στη Βρετανία, αφού ταριχεύθηκε και οι

Page 69: ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΩΝ

πνεύμονες του παρέμειναν στο Μεσολόγγι (πολλοί έχουν την εντύπωση ότι στο Μεσολόγγι παρέμεινε η καρδιά του Βύρωνα, αλλά οι μαρτυρίες των Σπ. Τρικού¬πη, Χ. Νίκολσον και Λ. Μάρσαντ διευκρίνιζαν το θέμα).

Από το Μεσολόγγι το σώμα του Βύρωνα έφυγε στις 2 Μαΐου. Μετά από ένα ταξίδι που διήρκεσε δύο ημέρες το πλοίο που το μετέφερε έφθασε στο λιμάνι της Ζακύνθου. Εκεί η σορός του ποιητή τοποθετήθηκε στο Λαζαρέτο (λοιμοκαθαρτήριο), όπου και παρέμεινε μέχρι τις 25 του ίδιου μήνα. Στη Βρετανία το σώμα του Βύρωνα μεταφέρθηκε με μπρίκι , το οποίο είχε φθάσει στη Ζάκυνθο μεταφέροντας -πικρή ειρωνεία - τον Ε. Μπλάγκιερ και την πρώτη δόση του πρώτου εθνικού δανείου των Ελλήνων.