Οι Αρετές Του Πολέμου - Στίβεν Πρέσφιλντ

Περιεχόμενα

Σημείωση για τον αναγνώστη 11

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΟΡΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ 1. Ένας στρατιώτης 17 2. Η χώρα μου 23 3. Ινδία 30 4. Τελαμών 41

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΦΙΛΟΔΟΞΙΑ 5. Η λοξή φάλαγγα 47 6. Κρατερός 67 7. Τα δόντια του δράκου 74 8. Ο Ιερός Λόχος 95

ΒΙΒΛΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΑΥΤΟΕΛΕΓΧΟΣ 9. Ο δαίμονάς μου 103

10. Ηφαιστίων 122

ΒΙΒΛΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΤΟ ΟΝΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΤΥΧΙΑΣ 11. Η μάχη του Γρανικού 135

ΒΙΒΛΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: Η ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ 12. Μεγάλα έργα 175 13. Σκοτώστε το βασιλιά 185 14. Η στήλη του Ιωνά 198 15. Η Ερινύα 206 16. Η μάχη της Ισσού 220

. 9 .

ΣΤΙΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

ΒΙΒΛΙΟ ΕΚΤΟ: ΥΠΟΜΟΝΗ 17. Η θάλασσα και η καταιγίδα 245 18. Λάφυρα πολέμου 257 19. Μαθήματα πολέμου 262

ΒΙΒΛΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΤΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ 20. Πολεμικά συμβούλια 275 21. Η προέλαση στη Μεσοποταμία 286 22. Γρήγορος σαν βέλος 297 23. Το υλικό της καρδιάς 309 24. Η καμπούρα της καμήλας 318 25. Διαμάντια στον άνεμο 323 26. Η μεγάλη σφήνα 349

ΒΙΒΛΙΟ ΟΓΔΟΟ: Η ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥΣ 27. Χαρταετοί 367 28. Τέρατα του βυθού 398 29. Το τέλος των βασιλέων 408 30. Βασιλικοί παίδες 412 31. Η αγωνία να κυβερνάς 419 32. Στα υψίπεδα του Τουράν 424

ΒΙΒΛΙΟ ΕΝΑΤΟ: Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΕΧΘΡΟ 33. Ο γυμνοσοφιστής 445 34. «Έφτασα στο σημείο να μισήσω τον πόλεμο» 458 35. Αργυράσπιδες 471 36. Η μάχη του Υδάσπη 479

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

37. Ιτάνης 491

Χρονολογικός Πίνακας 501

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 503

· 10 ·

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ είναι μυθιστορία, όχι ιστορία. Σκηνές και χαρακτήρες έχουν επινοηθεί, συγγραφική αδεία. Τα λόγια που βγαίνουν από το στόμα των ιστορικών προσώπων είναι όλα προϊόν της φαντασίας του συγγραφέως.

Μολονότι τίποτε σ' αυτή την ιστορία δεν είναι αντίθετο προς το πνεύμα της ζωής του Αλέξανδρου όπως την κατανόησα εγώ, έχω μεταθέσει ορισμένα ιστορικά γεγονότα γ ια το ενδιαφέρον του θέματος και την πλοκή της ιστορίας. Το λόγο τον οποίο εκφώνησε ο Αλέξανδρος στην Ώπη, όπως αναφέρει ο Αρριανός, τον έκανα πανηγυρικό για το Φίλιππο. Έχω τον Παρμενίωνα στα Εκβά-τανα όταν ο Κούρτιος μας λέει ότι ήταν ακόμη στην Περσέπολη. Η δημηγορία που ο Αλέξανδρος εκφωνεί εδώ στον Υδάσπη ποταμό» στην πραγματικότητα έλαβε χώρα στον Ύφαση, ενώ το αίτημα των ανδρών του για επιστροφή στην πατρίδα, που σύμφωνα με τον Αρριανό του μετέφερε ο Κοίνος στον Ύφαση, το μεταθέτω επίσης στον πρώτο ποταμό. Κάνω αυτή την επισήμανση έτσι, ώστε ο ενημερωμένος αναγνώστης να μην πιστέψει ότι τα γεγονότα μπερδεύτηκαν από μόνα τους.

. 11 .

Καί τοίνυν τούτων τών εθνών ήρξεν ούτε αυτώ όμογλώττων όντων ούτε αλλήλοις, καί όμως εδυνάσθη αφικέσθαι μέν επί τοσαύτην γήν τώ αφ' εαυτού φόβω, ώστε καταπλήξαι πάντας καί μηδένα επιχειρείν αυτώ1.

ΞΕΝΟΦΩΝ «Κύρου παιδεία»

1. Έγινε κύριος λοιπόν τούτων των εθνών» μολονότι δεν μιλούσαν την ίδια γλώσσα με αυτόν ούτε μεταξύ των, και μπόρεσε μόλα ταύτα να εξαπλώσει την εξουσία του σε τόσο απέραντη έκταση με το φόβο που ενέπνεε, και έκανε όλους να τα χάνουν, και κανείς να μη επιχειρή να αντισταθή σ' αυτόν. (Μετ. Στ. Τζουμελέα, εκδόσεις Ζαχαρόπουλος.)

. 13 .

Βιβλίο πρώτο

Η ΟΡΜΗ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ

1

Ένας στρατιώτης

ΠΑΝΤΑ ΗΜΟΥΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ. Δε γνώρισα άλλη ζωή. Από παιδί ακόμα ανταποκρίθηκα στο κάλεσμα των όπλων. Δεν πόθησα τίποτε άλλο.

Γνώρισα ερωμένες, γόνους αρχόντων, συμμετείχα σε αγώνες και έκανα διάφορες τρέλες όταν βρισκόμουν σε κατάσταση μέθης. Κατέστρεψα αυτοκρατορίες, υποδούλωσα ηπείρους, ανακηρύχτηκα αθάνατος ενώπιον θεών και ανθρώπων. Αλλά πάντα ήμουν ένας στρατιώτης.

Από παιδί ακόμα, το έσκαγα από τον παιδαγωγό μου για να αναζητήσω τη συντροφιά των αντρών στους στρατώνες. Το πεδίο των ασκήσεων και ο στάβλος, η μυρωδιά του δέρματος και του ιδρώτα μού ταιριάζουν απόλυτα. Το ξύσιμο του ακονιού στο σίδερο είναι για μένα ό,τι η μουσική για τους ποιητές. Έτσι ήταν πάντα. Δε θυμάμαι να υπήρξε εποχή που να ήταν αλλιώς.

Θα σκεφτεί κανείς ότι όλα όσα έμαθα οφείλονται στις εκστρατείες και στην πείρα που αποκόμισα από αυτές. Όμως δηλώνω ευθαρσώς: όλα όσα ξέρω, τα γνωρίζω από τα δεκατρία μου και, για να πούμε την αλήθεια, από τα δέκα, κι ακόμα πιο μικρός. Τίποτε δεν έμαθα ως έμπειρος διοικητής που να μην το ήξερα από παιδί.

Όταν ήμουν μικρός, καταλάβαινα ενστικτωδώς το έδαφος, την πορεία, την περίσταση και τα στοιχεία της φύ-

.17.


σης. Ήξερα πώς να διαβώ έναν ποταμό και να προβώ στην εξερεύνηση του εδάφους. Πόσες μονάδες με αυτή τη σύνθεση μπορούσαν να διασχίσουν τη μια ή την άλλη απόσταση, πόσο γρήγορα, με πόσο βάρος στην πλάτη, σε ποια κατάσταση θα έφταναν για να πολεμήσουν. Οι στρατιωτικοί σχεδιασμοί ήταν κάτι σαν δεύτερη φύση για μένα. Απλώς κοιτούσα και όλα ήταν ξεκάθαρα. Ο πατέρας μου ήταν ο μεγαλύτερος στρατιώτης της εποχής του, ίσως ο μεγαλύτερος που υπήρξε ποτέ. Κι όμως, όταν ήμουν μικρός του είπα ότι θα τον ξεπερνούσα. Στα είκοσι τρία, το είχα καταφέρει.

'Οταν ήμουν μικρός ζήλευα τον πατέρα μου, φοβόμουν ότι η δόξα του θα ήταν τόσο μεγάλη ώστε δε θα έμενε τίποτε για μένα. Στην πραγματικότητα, δε φοβήθηκα ποτέ τίποτε, εκτός από την κακοτυχία που ίσως με εμπόδιζε να εκπληρώσω το πεπρωμένο μου.

Ο στρατός που είχα το προνόμιο να διοικώ ήταν ανίκητος στην Ευρώπη και στην Ασία. Ένωσε τις πόλεις της Ελλάδας και τα νησιά του Αιγαίου. Ελευθέρωσε από τον περσικό ζυγό τις ελληνικές πόλεις της Ιωνίας και της Αιο-λίας. Υποδούλωσε την Αρμενία, την Καππαδοκία, τη Μικρή και τη Μεγάλη Φρυγία, την Παφλαγονία, την Καρία, τη Λυδία, την Πισιδία, τη Λυκία, την Παμφυλία, ολόκληρη τη Μεσοποταμία και την Κιλικία. Τα μεγαλύτερα οχυρά της Φοινίκης -Βύβλος, Σιδών, Τύρος (και η πόλη των Φιλισταίων, Γάζα)- είχαν πέσει πριν από αυτές. Νίκησε την κεντρική αυτοκρατορία της Περσίας -την Αίγυπτο και την εγγύς Αραβία, τη Μεσοποταμία, τη Βαβυλωνία, τη Μηδία, τη Σουσιανή, την άγρια γη της ίδιας της Περσίας- και τις ανατολικές επαρχίες της Υρκανίας, της Αριας, της Παρθίας, της Βακτριανής, της Ταπυρίας, της Δραγγιανής, της Αραχωσίας και της Σογδιανής. Διέσχισε τον Ινδό και εισήλθε στην Ινδία. Δεν ηττήθηκε ποτέ.

. 18 .

ΟΙ ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Αυτή η στρατιωτική δύναμη ήταν αξεπέραστη όχι για τους αριθμούς της, αν και σε κάθε εκστρατεία έμπαινε στο πεδίο της μάχης καλύτερα οργανωμένη και επανδρωμένη, ούτε για τη λαμπρή στρατηγική ή τις τακτικές της, μολονότι δεν ήταν ασήμαντες, ούτε για την ικανότητα της επιμελητείας της, χωρίς την οποία κανένας στρατός δεν μπορεί να επιβιώσει στο πεδίο της μάχης, πόσο μάλλον να νικήσει. Ο στρατός αυτός πέτυχε χάρη στις πολεμικές ικανότητες των αντρών του και κυρίως λόγω του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού του, που εκφράζεται με τη λέξη δύναμη, τη Θέληση να πολεμήσει. Κανείς στρατηγός της ίδιας ή άλλης ηλικίας δεν ευνοήθηκε τόσο πολύ από την τύχη όπως εγώ - να διοικήσει, δηλαδή, άντρες με τέτοιο πολεμικό πνεύμα, με ανεξάντλητο θάρρος, αφοσιωμένους στους διοικητές τους και στο καθήκον τους.

Τώρα όμως έγινε αυτό που φοβόμουν. Οι άντρες κουράστηκαν από τις κατακτήσεις. Έφτασαν μέχρι την όχθη αυτού του ποταμού της Ινδίας και δε λαχταρούν να τον περάσουν. Πιστεύουν ότι έχουν έρθει πολύ μακριά. Φτάνει πια. Θέλουν να γυρίσουν στην πατρίδα.

Για πρώτη φορά από τότε που ανέλαβα την αρχηγία, θεώρησα απαραίτητο να συστήσω μια μονάδα Ατάκτων -Δυσαρεστημένων- και να τους αποσπάσω από τις κεντρικές μεραρχίες του σώματος. Αυτοί οι άντρες δεν είναι λιποτάκτες ούτε κοινοί εγκληματίες. Είναι εκλεκτά στρατεύματα, παρασημοφορεμένοι παλαίμαχοι, πολλοί από αυτούς εκπαιδευμένοι από τον πατέρα μου και το μεγάλο στρατηγό του Παρμενίωνα. Αλλά είναι τόσο δυσαρεστημένοι από λόγια και πράξεις που έκανα ή παρέλειψα να κάνω, ώστε στην παράταξη μάχης τους τοποθετώ μόνο ανάμεσα σε μονάδες απόλυτα αφοσιωμένες, για να μην κάνουν κάποια λάθος κίνηση τη μοιραία στιγ-

. 19 .


μή. Σήμερα αναγκάστηκα να θανατώσω πέντε αξιωματικούς, όλοι από τη Μακεδονία, των οποίων οι οικογένειες μου είναι ιδιαίτερα αγαπητές, επειδή δεν έσπευσαν να εκτελέσουν μια διαταγή. Δε μου αρέσει διόλου αυτό, όχι μόνο για τη βαρβαρότητα του μέτρου, αλλά επειδή δείχνει έλλειψη φαντασίας από μέρους μου. Πρέπει να διοικώ, λοιπόν, με τον τρόμο και τον καταναγκασμό από δω και μπρος; Εκεί κατάντησε η ιδιοφυΐα μου;

Όταν ήμουν δεκαέξι χρόνων και κάλπαζα για πρώτη φορά επικεφαλής της δικής μου ίλης, ήμουν τόσο συγκλονισμένος που δεν μπορούσα να σταματήσω τα δάκρυά μου. Ο υπασπιστής μου θορυβήθηκε και θέλησε να μάθει τι ήταν αυτό που με είχε ενοχλήσει. Αλλά οι ιππείς στις ίλες κατάλαβαν. Είχα συγκινηθεί από τη θέα τους, από την εξαιρετική τους τάξη, από τις ουλές και τη σιωπή τους, από τα αργασμένα από τα στοιχεία της φύσης πρόσωπά τους. Όταν οι άντρες είδαν την κατάσταση μου, ανταπέδωσαν την αγάπη μου, διότι ήξεραν ότι θα έδινα και τη ζωή μου γι' αυτούς. Στη στρατηγική και στις τακτικές, ακόμα και στην ανδρεία, άλλοι αρχηγοί μπορεί να είναι ίσοι με μένα. Αλλά σ' αυτό κανείς δε με ξεπερνά, δηλαδή στο μέγεθος της αγάπης που νιώθω για τους συμπολεμιστές μου. Αγαπώ ακόμα κι αυτούς που αυτοαποκαλούνται εχθροί μου. Μόνο την κακία και την πονηρία απεχθάνομαι. Αλλά τον εχθρό που στέκεται με γενναιότητα απέναντι μου, αυτόν τον αγκαλιάζω με αγάπη, σαν αδελφό.

Όσοι δεν καταλαβαίνουν τον πόλεμο, πιστεύουν ότι πρόκειται για έναν αγώνα μεταξύ στρατών, φίλου εναντίον εχθρού. Όχι. Μάλλον ο φίλος και ο εχθρός μονομαχούν σαν ένας εναντίον ενός αόρατου ανταγωνιστή, που το όνομά του είναι Φόβος, και πασχίζουν, έστω και εναγκαλισμένοι το θάνατο, να φτάσουν στο ανώτατο όριο των δυνάμεων τους όπου τους περιμένει η τιμή.

. 20 .

Οι ΑΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Αυτό που καθοδηγεί το στρατιώτη είναι η καρδιά, η ψυχή και η δύναμη, η θέληση να πολεμήσει. Τίποτε άλλο δε μετράει στον πόλεμο. Ούτε τα όπλα ή οι τακτικές ούτε η φιλοσοφία ή ο πατριωτισμός ούτε ο φόβος του ίδιου του Θεού. Μόνο η αγάπη για δόξα, επιτακτική ανάγκη, έμφυτη στο αίμα των θνητών, που δεν ξεριζώνεται με τίποτε στον άντρα, όπως στο λύκο ή στο λιοντάρι, και που χωρίς αυτή θα ήμαστε ένα μηδενικό.

Κοίτα εκεί, Ιτάνη. Κάπου πέρα από τον ποταμό βρίσκεται η Ακτή του Ωκεανού: η Εσχατιά της Γης. Πόσο απέχει άραγε; Είναι μετά το Γάγγη; Πέρα από τα Αιώνια Χιόνια; Το νιώθω. Με καλεί. Εκεί πρέπει να σταθώ, εκεί όπου κανείς μονάρχης δεν πάτησε το πόδι του πριν από εμένα. Εκεί πρέπει να στήσω το λέοντα, το έμβλημα της Μακεδονίας. Μέχρι τότε δε θα γνωρίσει αναπαμό η καρδιά μου ούτε θα απαλλάξω από κάθε υποχρέωση το στρατό μου.

Γι' αυτό σε κάλεσα εδώ, νεαρέ μου φίλε. Τις ημέρες, μπορώ να αντιμετωπίσω την κατάσταση, επειδή ξέρω ότι τα βλέμματα των αντρών είναι καρφωμένα επάνω μου. Αλλά τις νύχτες, η κρίση του στρατού με συντρίβει.

Θέλω να ξαλαφρώσω. Πρέπει να βάλω σε μια τάξη τις σκέψεις μου. Πρέπει να βρω μια απάντηση για την αποξένωση του στρατού.

Χρειάζομαι κάποιον στον οποίο να μπορώ να μιλήσω, κάποιον που δεν έχει σχέση με τη διοίκηση, που μπορεί να ακούει χωρίς να κρίνει και να κρατάει το στόμα του κλειστό. Είσαι ο μικρός αδελφός της γυναίκας μου, της Ρωξάνης, και συνεπώς κάτω από τη δική μου προστασία. Κανείς άλλος δεν μπορεί να γίνει μέντοράς σου, σε κανέναν άλλο δεν μπορείς να μεταφέρεις αυτή την ιστορία. Αυτοί είναι οι λόγοι που σε εμπιστεύομαι. Επιπλέον, αναγνωρίζω σε σένα (διότι σε παρακολουθώ στενά από

. 21 .


τότε που ήρθες στην υπηρεσία μου, στη Σογδιανή) μια έμφυτη διοικητική ικανότητα και στρατιωτικά χαρίσματα που καμία εκπαίδευση δεν μπορεί να σου δώσει. Είσαι δεκαοκτώ ετών και σε λίγο θα πάρεις το βαθμό σου. Όταν περάσουμε τον ποταμό, θα οδηγήσεις άντρες στη μάχη για πρώτη φορά. Ο ρόλος μου είναι να σε διδάξω, διότι, παρόλο που είσαι βασιλόπουλο στη χώρα σου, εδώ είσαι μόνο ένας βασιλικός παις, ένας μαθητής της σχολής Πολέμου που είναι η σκηνή μου.

Θα μείνεις να ακούσεις την ιστορία μου; Δε θα σε αναγκάσω, διότι όλα όσα θα σου εμπιστευθώ στην προσπάθειά μου να ανακατατάξω τις προτεραιότητές μου μπορεί να σε βάλουν σε κίνδυνο. Όχι όσο ζω, αλλά αργότερα, καθώς αυτοί που θα με διαδεχθούν θα προσπαθήσουν να χρησιμοποιήσουν τη μαρτυρία σου για δικούς τους σκοπούς.

Θα υπηρετήσεις το βασιλιά και συγγενή σου; Πες «ναι» και θα έρχεσαι σε μένα κάθε βράδυ αυτή την ώρα ή σε κάποια ανάπαυλα, αρκεί να έχω λίγο χρόνο. Δε χρειάζεται να μιλάς, μόνο να ακούς, παρόλο που μπορεί να σε χρησιμοποιήσω, αν χρειαστεί, για εμπιστευτικά και εχέμυθα θελήματα. Πες «όχι» και θα σε απαλλάξω αμέσως, χωρίς να σου κρατήσω κακία.

Είπες ότι θεωρείς τιμή σου να με υπηρετήσεις; Πολύ καλά, νεαρέ μου φίλε. Κάθισε λοιπόν. Ας αρχίσουμε...

. 22 .

2

Η χώρα μου

Η ΧΩΡΑ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΚΑΚΟΤΡΑΧΑΛΟΣ και ορεινός τόπος. Έφυγα όταν ήμουν είκοσι ενός ετών και δε θα επιστρέψω ποτέ.

Τα μεγάλα υποστατικά των πεδιάδων της Μακεδονίας παράγουν καβαλάρηδες που αυτοαποκαλούνται Έλληνες, απόγονοι των γιων του Ηρακλή. Οι ορεσίβιοι κατάγονται από την Παιονία και την Ιλλυρία. Το πεζικό προέρχεται από τα βουνά, το ιππικό από τις πεδιάδες.

Μεγάλα φαράγγια κομματιάζουν τη χώρα μου όπου τα βουνά εναλλάσσονται με τα λεκανοπέδια, δημιουργώντας αυτόνομες περιοχές, θαυμάσια φυσικά οχυρά, τα οποία με τη σειρά τους διαιρούνται σε ορεινές κοιλάδες, όπου ρέουν διάφοροι μικροί και μεγάλοι ποταμοί. Κάθε κοιλάδα κατοικείται από διαφορετικό φύλο και κάθε φύλο μισεί τα άλλα.

Ο νόμος της χώρας μου είναι φατριακός. Αυτό σημαίνει συνεχείς διαμάχες και πολέμους. Το έθιμο απαγορεύει σε έναν άντρα να παντρευτεί γυναίκα από τη δική του περιοχή. Πρέπει να διαλέξει από άλλη. Αν ο πατέρας της δε δώσει τη συγκατάθεσή του, ο μνηστήρας θα κλέψει την κόρη. Τότε το σόι της νύφης κάνει επιδρομή για να την πάρει πίσω. Αυτό γίνεται αιτία για να χύνεται πολύ αίμα, να γράφονται ιστορίες με ηρωικά κατορθώματα,

. 23 .


ακόμα και ποιήματα. Έχω ακούσει μελωδίες από όλο τον κόσμο, καμία δεν έχει μείνει στη μνήμη μου όσο εκείνες των βουνών της πατρίδας μου. Τα τραγούδια μιλούν για έχθρες και καβγαδάκια ερωτευμένων, για απώλεια, για χωρισμό και εκδίκηση.

Η αγάπη που νιώθει ένας ορεσίβιος για τον τόπο του είναι παράλογη, άσβεστη. Έχω αξιωματικούς που οι περιουσίες τους ξεπερνούν εκείνες των ράτζα. Κι όμως, το μεγαλύτερο όνειρό τους είναι να επιστρέψουν στον τόπο τους και να λένε τις ιστορίες τους γύρω από τη φωτιά. Κοίτα εκεί, εκείνους τους τρεις στρατιώτες δίπλα στο σωρό με τα όπλα. Είναι από το ίδιο μέρος. Οι δύο είναι αδέλφια, ο τρίτος είναι θείος τους. Βλέπεις τον τέταρτο πιο πέρα; Είναι από αντίπαλη φυλή. Αν ήταν τώρα στην πατρίδα, αυτοί οι άνθρωποι δε θα μπορούσαν να κοιμηθούν, θα μηχανεύονταν διάφορα σχέδια για να κόψουν ο ένας το κεφάλι του άλλου. Όμως εδώ, στη μακρινή τούτη χώρα, είναι οι καλύτεροι σύντροφοι.

Ο Έλληνας του Νότου ανδρώνεται στην πόλη, μια πόλη-κράτος, όπου υπάρχει η αγορά, η εκκλησία του δήμου και πέτρινα τείχη για να κρατούν έξω τον εχθρό. Είναι καλός ομιλητής, αλλά κακός πολεμιστής. Ο καμπίσιος Σκύθης ζει πάνω στο άλογό του, ακολουθώντας το κοπάδι του και το εποχιακό χορτάρι. Είναι άγριος αλλά όχι δυνατός.

Ο ορεσίβιος όμως... Σκληρός σαν τη βρομιά, ύπουλος σαν το φίδι, ιδού ένας άντρας που μπορεί να του ανοίξεις την κοιλιά με σιδερένιο δόρυ κι όμως είναι σε θέση να συρθεί μέχρι εκεί που είσαι, να σου ξεριζώσει την καρδιά και να τη φάει ωμή μπροστά σου. Ο βουνίσιος είναι περήφανος. Θα σου βγάλει το συκώτι έτσι για πλάκα. Όμως ξέρει να υπακούει. Ο πατέρας του τον έχει διδάξει με το βοϊδοτόμαρο της ζώνης του.

. 24 .


Έτσι φτιάχνονται οι μεγάλοι στρατιώτες. Ο πατέρας μου το είχε καταλάβει. Κάποτε, στην ορεινή χώρα, όταν είπα μια εξυπνάδα περί λασποφάγων ορεσίβιων, ο Φίλιππος μου έκοψε τη φόρα. «Ο γιος μου έχει μαγευτεί από τον Αχιλλέα του Ομήρου» παρατήρησε στον Παρμε-νίωνα και τον Τελαμώνα που ήταν δίπλα του (και οι δύο υπηρέτησαν τον πατέρα μου πριν από μένα). «Λέει ότι κατάγεται από τον ήρωα -από το αίμα της μητέρας του, όχι από το δικό μου- και ονειρεύεται να μαζέψει το δικό του σώμα των Μυρμιδόνων, των "μυρμηγκανθρώπων", που χαρακτηρίζονταν ως "μεγαλήτορες, φιλοπτόλεμοι, κραδίην και θυμόν έχοντες, εγχεσίμωροι και ταχύπωλοι". Αυτοί οι σπουδαίοι πολεμιστές είχαν ακολουθήσει τον "καλύτερο των Αχαιών στην Τροία"». Ο Φίλιππος γέλασε και με χτύπησε χαρούμενα στο μηρό. «Τι νομίζεις ότι ήταν οι άντρες του Αχιλλέα, γιε μου, αν όχι μπάσταρδοι σαν κι αυτούς; Άντρες από φυλές της θεσσαλικής ενδοχώρας, άξεστοι και αγράμματοι, αλλά θαρραλέοι, αποφασιστικοί και σκληροί σαν οπλή Κενταύρου».

Οι άντρες είναι σκληροί στη χώρα μου, και οι γυναίκες ακόμα πιο σκληρές. Ο πατέρας μου το είχε καταλάβει και αυτό. Ερωτοτροπούσε με τα κοριτσάκια των ορέων, ή για την ακρίβεια με τους πατέρες τους, των οποίων τη φιλία και αφοσίωση εξασφάλιζε με κάθε τρόπο. Τριάντα εννέα γάμους έκανε, επτά επίσημους, σύμφωνα με τους υπολογισμούς της μητέρας μου. Μόνο να μαντέψει κανείς μπορεί πόσα κουτσούβελα έσπειρε. Αυτό είναι ένα παλιό αστείο για την αφοσίωση του στρατού μου. Και βέβαια αποκλείεται να με παρατήσουν. Είναι όλοι μηλαδέρφια μου.

Όταν ήμουν δώδεκα ετών, ο αγαπημένος μου φίλος Ηφαιστίων κι εγώ συνοδεύσαμε μια ομάδα στρατολόγησης με επικεφαλής τον πατέρα μου σε μια περιοχή που

. 25 .


τη λένε Τρίεσσα στα βουνά πάνω από την Υπερασώπιον Μάρα. Τα άλογα δε θα μπορούσαν να περπατήσουν σε τέτοιο κακοτράχαλο έδαφος. Θα έσπαγαν τα πόδια τους. Πρέπει να χρησιμοποιούν μουλάρια. 0 πατέρας μου είχε καλέσει τις φατρίες από μερικές αντιμαχόμενες περιοχές. Παρουσιάστηκαν όλοι μεθυσμένοι. 0 Φίλιππος ήταν γεννημένος να διοικεί τέτοιους ανθρώπους. Κόμπαζε ότι μπορούσε να τους ξεπεράσει όλους «στο μεθύσι, στην πάλη και στο πήδημα», και μπορούσε. Οι άντρες τον αγαπούσαν. Όταν έπεσε το σκοτάδι, άρχισε το κυνήγι του χοίρου. Μια γουρούνα σε μέγεθος μικρού αλόγου αφέθηκε ελεύθερη. Άντρες και παιδιά, καταλασπωμένοι, προσπαθούσαν να τη ρίξουν κάτω. Ο Ηφαιστίων κι εγώ κοιτάζαμε καθισμένοι στην πέτρινη μάντρα έναν άντρα με μεγάλα μουστάκια να κάθεται στο λαιμό του ζώου. Οι φίλοι του άρχισαν να του φωνάζουν να καβαλήσει τη γουρούνα και να συνουσιαστεί μαζί της. Ο πατέρας μου τους υποστήριζε με ζήλο, βουτηγμένος μέχρι τη μέση στο βούρκο. Η ευθυμία έφτασε στο κατακόρυφο όταν ο μου-στακαλής έριξε τη γουρούνα στη λάσπη. Όταν ολοκληρώθηκε η πράξη, το άτυχο ζώο σφαγιάστηκε. Το συμπόσιο που ακολούθησε με το κρέας του κράτησε όλη τη νύχτα.

Την επομένη, καθώς γυρίζαμε σπίτι, ρώτησα τον πατέρα μου πώς ενέκρινε και υποστήριζε τέτοιες κτηνωδίες από άντρες που σύντομα θα οδηγούσε στη μάχη. «Ο πόλεμος είναι από μόνος του κτηνώδης δουλειά» αποκρίθηκε.

Θεώρησα την απάντησή του προσβλητική. «Προτιμώ τη γουρούνα από τον άντρα» δήλωσα.

O Φίλιππος γέλασε. «Δε θα κερδίσεις τις μάχες, γιε μου, οδηγώντας ένα στρατό από γουρούνες».

Η ιδιοφυΐα του πατέρα μου ήταν αυτή που σφυρηλά-

. 26 .


τησε εκείνους τους ορεσίβιους χοντράνθρωπους και τους μετέτρεψε σε έναν πειθαρχημένο και σύγχρονο στρατό. Αντιλήφθηκε τη χρησιμότητα της στρατολόγησης αυτών των ανθρώπων, που ήταν για αιώνες δούλοι των παθών τους και των αντιπαλοτήτων τους. Είχε μια νέα αντίληψη για το στρατιώτη, όπου η τάξη και το γένος δε μετρούσαν καθόλου. Ένας άντρας μπορούσε να σταδιοδρομήσει μόνο με την αξία του και, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που κρατούσαν τον βουνίσιο αλυσοδεμένο -η αφοσίωσή του στη φυλή, η κτηνωδία, η άγνοια και η σκληρότητα- θα μετατρέπονταν σε πολεμικές αρετές, όπως πίστη, υπακοή, αφοσίωση και ανελέητη εφαρμογή της δύναμης και του τρόμου.

Από τότε που ήμουν παιδί, όλοι αναγνώριζαν ότι οι Μακεδόνες του Φιλίππου ήταν οι αγριότεροι πολεμιστές στη γη. Όχι μόνο επειδή ήταν από τη φύση τους σκληροί, μεγαλωμένοι σ' αυτή την κακοτράχαλη γη, αλλά επειδή ο πατέρας μου και οι σπουδαίοι στρατηγοί του, Παρμενίων και Αντίπατρος, τους είχαν γυμνάσει με τέτοιον τρόπο ώστε να γίνουν τέλειοι επαγγελματίες. Έτσι, λοιπόν, στην πειθαρχία και στη συνοχή, στην ταχύτητα και στην κινητικότητα, στις τακτικές και στον εξοπλισμό, ξεπερνούσαν όλους τους στρατούς της Ελλάδας, αλλά επίσης τα βασιλικά στρατεύματα και τους μισθοφόρους της Ασίας. Είχαν τόση δύναμη, τόση θέληση να πολεμήσουν, απόρροια της φτώχειας και του μίσους τους για την περιφρόνηση με την οποία τους αντιμετώπιζαν οι αντίπαλοι τους πριν από την εμφάνιση του Φιλίππου, ώστε θα μπορούσε να πει κανείς γι' αυτή τη στρατιωτική δύναμη ότι ήταν η μόνη, εκτός από τους Σπαρτιάτες, που στη μάχη ποτέ δε ρωτούσαν πόσοι ήταν οι εχθροί αλλά μόνο που ήταν.

Ο πατέρας μου δε μου δίδαξε ποτέ τον πόλεμο. Μάλλον με έριξε μέσα σ' αυτόν. Πολέμησα για πρώτη φορά

- 27 -


κάτω από τις διαταγές του στα δώδεκα, οδήγησα το πεζικό στα δεκατέσσερα, το ιππικό στα δεκαέξι. Ποτέ δεν τον είδα τόσο περήφανο, όσο όταν του έδειξα το πρώτο μου τραύμα. Ένα δόρυ είχε τρυπήσει τον αριστερό μου ώμο, όταν είχαμε πάει στο όρος Ροδόπη για να πολεμήσουμε τους Θράκες της κοιλάδας του Νέστου. «Πονάει;» φώναξε ο πατέρας μου συγκρατώντας το άλογό του πάνω στην έξαψη της νίκης, κι όταν απάντησα «ναι», βρυ-χήθηκε: «Ωραία, έτσι πρέπει!» Έπειτα στράφηκε προς τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες που ήταν εκεί κοντά: «Το τραύμα του γιου μου είναι μπροστά, εκεί όπου έπρεπε να είναι».

Πιστεύω ότι ο πατέρας μου με αγαπούσε, πολύ περισσότερο από όσο νόμιζε ή φρόντιζε να δείχνει. Κι εγώ τον αγαπούσα και ήμουν εξίσου ένοχος, αφού δεν μπορούσα να του το δείξω. Τράβηξε μαχαίρι εναντίον μου κάποτε, όταν ήμουν δεκαεπτά χρόνων, και θα με κάρφωνε αν δεν ήταν τόσο μεθυσμένος ώστε να πέσει φαρδύς πλατύς κάτω. Στη χούφτα μου κρατούσα το δικό μου μαχαίρι και θα το χρησιμοποιούσα. Λίγο ύστερα από αυτό, η μητέρα μου αποσύρθηκε στην αυλή των συγγενών της στην Ήπειρο, όπου βρήκα κι εγώ καταφύγιο ανάμεσα στους Ιλλυριούς. Διότι ήταν γνωστό σε όλους ότι η φιλοδοξία μου, από παιδάκι ακόμα, ήταν μεγαλύτερη από του πατέρα μου και καταλάβαινα (όπως και η μητέρα μου), όπως λέει και η παροιμία, ότι πρέπει να υπάρχει

μόνο ένας λέων στο βουνό.

Ήμουν είκοσι ετών όταν δολοφονήθηκε ο Φίλιππος και το εξεγερμένο έθνος με κάλεσε να γίνω βασιλιάς του. Έκτοτε, σπάνια σκεφτόμουν τον πατέρα μου. Τώρα τελευταία ωστόσο έρχεται συχνά στη σκέψη μου. Μου λεί-

. 28 .


πει. Θα ήθελα τη συμβουλή του. Tι θα έκανε αν αντιμετώπιζε μια στάση στην Πενταποταμία; Πώς θα ενέπνεε έναν κουρασμένο και απρόθυμο στρατό;

Και πώς, μα τον Άδη, θα μπορούσα να διαβώ τούτο τον ποταμό;

. 29 .

3

Ινδία

Ο ΗΦΑΙΣΤΙΩΝ ΦΤΑΝΕΙ ΕΓΚΑΙΡΩΣ από τον Ινδό για να παρευρεθεί στις εκτελέσεις. Δύο λοχαγοί και τρεις ουραγοί της μονάδας των «Δυσαρεστημένων» θα εκτελεστούν. Ο αγαπημένος μου σύντροφος έρχεται αμέσως κοντά μου, στο σχηματισμό. Δε σταμάτησε ούτε τη δίψα του να ανακουφίσει. Παραμένει ανέκφραστος καθ' όλη τη διάρκεια της διαδικασίας, αλλά κατόπιν στη σκηνή μου τρέμει και θέλει να καθίσει. Είναι τριάντα χρόνων, εννέα μήνες μεγαλύτερός μου. Είμαστε πολύ καλοί φίλοι από παιδιά.

Μιλάει για τη μονάδα των Δυσαρεστημένων. Είναι μόνο τριακόσιοι στον αριθμό, φαινομενικά ασήμαντοι μέσα σε μια δύναμη που ξεπερνά τους πενήντα χιλιάδες άντρες. Όμως είναι τόσο το κύρος τους στο στράτευμα, αφού έχουν αποδείξει επανειλημμένως την ανδρεία τους, που δεν μπορώ να τους φυλακίσω στο στρατόπεδο (όπου θα μετέδιδαν μόνο το θυμό τους στους άλλους) ούτε να τους αποτάξω και να τους στείλω στην πατρίδα (όπου η εμφάνισή τους θα υποδαύλιζε περαιτέρω τη δυσαρέσκεια). Δεν μπορώ να διαλύσω την ομάδα τους και να μοιράσω τους άντρες της σε άλλες μονάδες. Γι' αυτό το λόγο τους απέσπασα αρχικά. Τι θα κάνω με δαύτους; Με πιάνει πονοκέφαλος και μόνο που το σκέφτομαι. Και το

. 30 .


χειρότερο, χρειάζομαι την παλικαριά τους -και το θάρρος τους- για να περάσω τον ποταμό.

Στην Ινδία δεν υπάρχει σκηνή στημένη με πασσάλους. Κάνει πολλή ζέστη. Η δική μου καλύπτεται μόνο από πάνω και είναι ανοιχτή από όλες τις πλευρές για να περνάει το αεράκι. Τα χαρτιά πετάνε, και το παραμικρό κομματάκι πρέπει να στερεώνεται. «Ακόμα και οι χάρτες μου προσπαθούν να πετάξουν στην πατρίδα».

Ο Ηφαιστίων ρίχνει μια ματιά και παρατηρεί τη σύνθεση του σώματος των βασιλικών παίδων. «Τέρμα οι Πέρσες;»

«Τους βαρέθηκα». Ο φίλος μου δε λέει τίποτε. Αλλά ξέρω ότι ανακουφί

στηκε. Το γεγονός ότι προτίμησα να πάρω συμπατριώτες μας στην υπηρεσία μου είναι καλό σημάδι. Δείχνει ότι επιστρέφω στις ρίζες μου. Στις μακεδονικές μου ρίζες. Ο Ηφαιστίων δε θα με προσβάλει δίνοντάς μου συγχαρητήρια, αλλά καταλαβαίνω ότι είναι ευχαριστημένος.

Ύστερα από εμένα, ο Ηφαιστίων είναι ο πρώτος τη τάξει στρατηγός του εκστρατευτικού σώματος, δηλαδή ολόκληρου του στρατού. Πολλοί τον ζηλεύουν θανάσιμα. Ο Κρατερός, ο Περδίκκας, ο Κοίνος, ο Πτολεμαίος, ο Σέλευκος. Όλοι θεωρούν ότι είναι καλύτεροι στρατιωτικοί διοικητές. Και είναι. Αλλά ο Ηφαιστίων αξίζει για μένα περισσότερο απ' όλους. Όταν αυτός παραμένει ξύπνιος, μπορώ να κοιμηθώ ήσυχος. Όταν έχω αυτόν στο πλευρό μου, δε χρειάζεται να κοιτάζω δεξιά ή αριστερά. Η αξία του υπερέχει της τέχνης του πολέμου. Πέτυχε την παράδοση εκατό και πλέον πόλεων χωρίς αιματοχυσία, διαπρέποντας ως απεσταλμένος. Η ευγένεια και η καλοσύνη, που θα μπορούσαν να είναι μειονεκτήματα σε έναν κατώτερο άνθρωπο, είναι τόσο έμφυτα σ' αυτόν, ώστε αφοπλίζουν τον πλέον υπερόπτη και κακοπροαίρετο αρχηγό

. 31 .


του εχθρού. Έχει το χάρισμα να παρουσιάζει σ' αυτούς τους άρχοντες την πραγματική τους θέση με τέτοιον τρόπο ώστε ο συμβιβασμός (δε μου αρέσει η λέξη υποταγή) να φαίνεται ότι γίνεται κατόπιν δικής τους απαίτησης, και με τόση γενναιοδωρία που τρέχουμε να μαζέψουμε τις υπερβολές της. Χάρη σ' αυτόν, οι δυνάμεις μας μπήκαν σε πέντε πρωτεύουσες όπου βρήκαμε τον πληθυσμό παραταγμένο στους δρόμους να μας επευφημεί. Έχει σώσει το στρατό από θανάτους και ατυχήματα δεκαπλάσια από τον αριθμό του. Όχι ότι τα κατορθώματα που οφείλονται στην ανδρεία του είναι λιγότερα. Έχει εννέα μεγάλα τραύματα, όλα μπροστά. Είναι πιο ψηλός και πιο όμορφος από μένα, καλός ομιλητής και με το βλέμμα στραμμένο στην πατρίδα. Ένα μόνο δεν του επιτρέπει να θεωρείται όμοιός μου. Του λείπει το στοιχείο της κτηνωδίας.

Γι' αυτό τον αγαπώ. Εγώ κρύβω μέσα μου ένα κτήνος. Όλοι οι στρατιωτι

κοί διοικητές μου το έχουν. Ο Ηφαιστίων είναι φιλόσοφος· εκείνοι είναι πολεμιστές. Αυτός είναι καλός και ευγενικός· εκείνοι είναι φονιάδες. Μη με παρεξηγήσεις. Ο Ηφαιστίων έχει ερημώσει ολόκληρες περιοχές. Έχει διευθύνει σφαγές. Αλλά δεν τον αγγίζουν. Παραμένει ωραίος άνθρωπος. Το κτήνος δεν υπάρχει μέσα του. Ακόμα και η εντολή για κτηνώδεις πράξεις δεν τον καταδιώκει. Υποφέρει όσο δεν υποφέρω εγώ. Δε θα πει λέξη γι' αυτό, αλλά οι εκτελέσεις σήμερα του προξένησαν φρίκη. Το ίδιο συνέβη και με μένα, αλλά για διαφορετικούς λόγους. Εγώ απεχθάνομαι τέτοια άχρηστα μέτρα· εκείνος μισεί τη σκληρότητά τους. Εγώ κατηγορώ τον εαυτό μου για έλλειψη προσοχής και φαντασίας. Εκείνος κοιτάζει στα μάτια τους κατάδικους και πεθαίνει μαζί τους.

«Ποιον θα βάλεις τώρα επικεφαλής;» ρωτάει. Εννοεί τους Δυσαρεστημένους.

. 32 .


Δεν ξέρω. «Ο Τελαμών φέρνει τους δύο νεότερους υπαξιωματικούς. Ας μάθουμε περισσότερα γι' αυτούς»·

Ο Κρατερός μπαίνει. Η διάθεση φτιάχνει αμέσως. Είναι ο πιο σκληρός και ο πιο πολυμήχανος στρατηγός μου. Οι εκτελέσεις δεν τον ενόχλησαν καθόλου. Έχει όρεξη για φαγητό. Αναθεματίζει τη ζέστη. Αρχίζει να βρίζει τον αδιάντροπο ποταμό που κόβει το δρόμο μας και αναρωτιέται πώς θα περάσουμε απέναντι αυτόν το λυσσασμένο στρατό. «Λοιπόν;» λέει, ρίχνοντας λίγο νερό στο πρόσωπο και στο λαιμό του. «Ποιοι στρατηγοί συνωμοτούν για την καταστροφή μας σήμερα;»

Οι στρατιώτες, λέει το ρητό, είναι σαν τα παιδιά. Οι στρατηγοί είναι χειρότεροι. Στην ανεπάρκεια και την ακυβερνησία του απλού στρατιώτη, ο στρατηγός παραθέτει την περηφάνια και τη νευρικότητα, την ανυπομονησία, την αδιαλλαξία, την τσιγκουνιά, την αλαζονεία και τη διπλοπροσωπία. Έχω στρατηγούς που δε θα δείλιαζαν μπροστά στις φάλαγγες του Άδη, κι όμως δεν μπορούν να με κοιτάξουν στα μάτια για να μου πουν ότι έσπασαν ή ότι έχουν στραγγίσει πια ή ότι χρειάζονται τη βοήθειά μου. Οι στρατηγοί μου υπακούουν σε μένα αλλά όχι ο ένας στον άλλο. Μονομαχούν σαν γυναικούλες. Φοβάμαι μια εξέγερση από μέρους τους; Όχι, ποτέ. Ζηλεύονται τόσο πολύ ώστε αποκλείεται να μείνουν κάτω από την ίδια στέγη αρκετή ώρα για να σκαρώσουν την ανατροπή μου.

Οι στρατηγοί μου δε θα βρέξουν το πόδι τους σε τούτο το ποτάμι. Όλοι έχουν τα μάτια πίσω, στην αυτοκρατορία. Ο Περδίκκας θέλει τη Συρία. Ο Σέλευκος κάνει σχέδια για τη Βαβυλώνα. Αποκαλώ ήδη τον Πτολεμαίο «Αίγυπτο». Το τελευταίο που χρειάζονται οι στρατηγοί, έτσι πιστεύουν, είναι ένα δόρυ στα σπλάχνα και η αναζήτηση νέων περιπετειών. Ποιος μπορεί να τους κατηγο-

. 33 .


ρήσει; Έκαναν τους σκοτωμούς τους. Τώρα θέλουν να απολαύσουν τη λεία τους. Από τους έντεκα διοικητές του σώματος, εμπιστεύομαι τη ζωή μου μόνο σε δύο, στον Ηφαιστίωνα και στον Κρατερό. Αυτό σημαίνει ότι οι άλλοι με μισούν; Όχι βέβαια! Αντίθετα, με λατρεύουν.

Αυτή είναι μια όψη της τέχνης του πολέμου, νεαρέ μου φίλε, που δεν υπάρχει στα εγχειρίδια. Εννοώ τη μάχη μέσα στο ίδιο σου το στρατόπεδο. Ο νεοδιορισμένος αξιωματικός φαντάζεται ότι ο βασιλιάς διοικεί το στρατό του. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ο στρατός τον διοικεί. Πρέπει να ικανοποιεί την πείνα του για το νέο και την περιπέτεια, να τον κρατάει ενωμένο και σίγουρο (αλλά όχι πολύ σίγουρο, διαφορετικά θα γίνει θρασύς), να τον έχει πειθαρχημένο, να τον προσέχει, να τον ανταμείβει με λάφυρα και δώρα, αλλά να φροντίζει να εξανεμίζει τη λεία του σε οινόπνευμα και γυναίκες, ώστε να λαχταρά να πορευθεί και να πολεμήσει ξανά. Το να οδηγείς ένα στρατό είναι σαν να παλεύεις με μια ύδρα με εκατό κεφάλια. Συντρίβεις το ένα ερπετό, αλλά έχεις άλλα ενενήντα εννέα να πολεμήσεις. Και όσο πιο μακριά πορεύεσαι, τόσο το πράγμα δυσκολεύει. Πάνε εννιά χρόνια από τότε που δημιουργήθηκε τούτο το σώμα. Από το αρχικό στράτευμα πολλοί έχουν γιους που ενώθηκαν μαζί μας, αλλά και εγγόνια. Κέρδισαν και έχασαν περιουσίες. Πώς μπορώ να τους κρατήσω ζωηρούς και σε ετοιμότητα; Από μόνοι τους δεν μπορούν. Πρέπει να προσποιούμαι μαζί τους, όπως ο ηθοποιός στο ακροατήριό του, να τους αγαπώ και να τους οδηγώ όπως ο πατέρας τα δύστροπα παιδιά του. Οι απόψεις του διοικητή; Στο τέλος, θα οδηγήσει το στρατό του μόνο εκεί που θέλει να πάει το σώμα.

«Λοιπόν» παρατηρεί ο Κρατερός «δεν πήγε και τόσο άσχημα».

Εννοεί τις εκτελέσεις.

. 34 .


Όχι άσχημα; «Ναι, το πλήθος ευχαριστήθηκε πολύ με το θέαμα!»

«Πάει, τέλειωσε πια. Το ζευγάρι που ζήτησες είναι εδώ».

Βγαίνουμε έξω. Είναι σαν να μπαίνεις σε φούρνο. Οι δύο υπαξιωματικοί περιμένουν καβάλα στ' άλογα. Είναι οι νεότεροι της δυσαρεστημένης μονάδας και οι μόνοι που δεν κατηγορήθηκαν. Ο Τελαμών τους έφερε, όπως του είχα ζητήσει.

Τους κοιτάζω, ελπίζοντας ότι θα έχουν τα κότσια να τα βγάλουν πέρα. Ο νεότερος είναι από την Πέλλα, στην Παλιά Μακεδονία, ο μεγαλύτερος από την Ανθεμούντα στις νέες επαρχίες. Καλπάζουμε κατά μήκος του φράγματος. Σκοπεύω να δοκιμάσω αυτά τα παλικάρια.

Τον νεαρό τον ξέρω. Τον λένε Αρύββα. Οι άντρες τον φωνάζουν «Κουρούνα». Ο πατέρας του και ο αδελφός του έπεσαν στα Γαυγάμηλα, ήταν και οι δύο αξιωματικοί του σώματος των υπασπιστών. Έχει άλλα δύο αδέλφια και έναν εξάδελφο στην υπηρεσία μου, όλοι παλαίμαχοι που διακρίθηκαν στη μάχη. 0 Αρύββας υπηρέτησε ως βασιλικός παις στη σκηνή μου από τα δεκατέσσερα έως τα δεκαοκτώ. Μπορεί να διαβάζει και να γράφει ελληνικά και είναι ο καλύτερος παλαιστής στο στρατόπεδο στη μεσαία κατηγορία. Ο άλλος υπαξιωματικός, ο Μάτων, είναι μεγαλύτερος, γύρω στα τριάντα, ένας άντρας που ανέβηκε γρήγορα στην ιεραρχία, γι' αυτό και οι άντρες τον αποκαλούν «νόθο». Κατάγεται από αριστοκρατική αλλά φτωχή οικογένεια από την προσαρτημένη Χερσόνησο. Έχει γυναίκα από τη Βακτριανή, εκπάγλου ομορφιάς, η οποία εγκατέλειψε το λαό της για να τον ακολουθήσει και είναι, όπως με πληροφόρησαν, το κίνητρο της φιλοδοξίας του. Και οι δύο υπαξιωματικοί είναι έξυπνοι και στη μάχη τολμηροί, πολυμήχανοι και ατρόμητοι.

. 35 .


Δείχνω τα εχθρικά οχυρά απέναντι από το ποτάμι. Ρωτάω το Μάτωνα από την Ανθεμούντα: «Πώς θα έκανες την επίθεση;»

Ο ποταμός έχει πλάτος τετρακόσιες οργιές2. Πολύ βαθύς για να τον περάσει κανείς με τα πόδια και πολύ ορμητικός για να κολυμπήσει. Πρέπει να τον διαβούμε με πλοία ειδικά γι' αυτή τη δουλειά. Στις τελευταίες εκατό οργιές θα δεχτούμε μια βροχή από βέλη από τους εχθρικούς πύργους. Πενήντα οργιές πριν φτάσουμε, θα περάσουμε ανάμεσα από συμπαγή σώματα τοξοτών και θα καταλήξουμε σε μια λασπώδη όχθη ύψους δεκαοκτώ ποδών. Εκεί θα μας περιμένουν κι άλλοι τοξότες, ενώ η όχθη έχει οχυρωθεί με φράχτη από πασσάλους δέκα πόδια ψηλούς. Το μήκος αυτού του οχυρού είναι περίπου τριάντα στάδια. Πίσω του περιμένει ο ράτζα Πώρος, οι πολεμικοί του ελέφαντες και το σώμα των Ινδών ξατρί-για -των ευγενών που από τη γέννηση τους διδάσκονται μόνο την τέχνη του πολέμου και φημίζονται ότι είναι οι καλύτεροι τοξότες του κόσμου- και ένας στρατός εκατό χιλιάδων αντρών.

2. Θεώρησα πιο σωστό να χρησιμοποιήσω τα αρχαία μέτρα και σταθμά κατά τη μετάφραση του βιβλίου. Ακολουθεί η αντιστοιχία τους με τα σημερινά:

1 πους - 0,3083 μ. 1 δάκτυλος = 1/6 ποδός ή 0,0193 μ. 1 απλό βήμα = 2½ πόδες ή 0,7707 μ. 1 οργιά = 6 πόδες ή 1,83 μ. 1 οδοιπορικό στάδιο = 157,50 μ. 1 αττικό στάδιο = 184,98 μ. 1 περσικός παρασάγγης = 30 οδοιπ. στάδια ή 4.725 χιλ. 1 πλέθρο ως μέτρο μήκους = 100 πόδες ή 30,83 μ. 1 πλέθρο ως τετραγ. μέτρο = 10.000 τετρ. πόδες ή 950 τετρ. μέτρα. 1 μνα = από 640 έως 978 γραμ. (στο βιβλίο χρησιμοποιείται το 640) 1 μέδιμνος = 58 λίτρα - για σιτηρά κυρίως (Σ.τ.Μ.)

36


Ο υπαξιωματικός γυρίζει και με κοιτάζει στα μάτια. «Πώς θα έκανα την επίθεση, αν ήμουν εσύ ή αν ήμουν εγώ;»

Ο Τελαμών γελάει με την αναίδειά του, ενώ εγώ δαγκώνω τα χείλη. Τον ρωτώ ποια είναι η διαφορά.

«Αν ο στρατός επιτεθεί με μένα επικεφαλής, κανένας σχηματισμός πάνω στη γη δεν μπορεί να καταλάβει αυτή τη θέση. Αλλά, αν τον οδηγήσεις εσύ, θα πέσει με ευκολία, παρόλο που τα στρατεύματά μας δεν είναι καλά εξοπλισμένα, πεινάνε και είναι καταρρακωμένα».

Ρώτησα γιατί. «Ξέροντας ότι το μάτι σου είναι επάνω τους, όλοι οι

άντρες θα συναγωνιστούν άγρια σε ανδρεία, προσπαθώντας να κερδίσουν την καλή σου γνώμη, που έχει μεγαλύτερη αξία από τη ζωή τους. Ακόμη, πολεμώντας στην πρώτη γραμμή, θα τους εμψυχώσεις ώστε να ξεπεράσουν τον εαυτό τους. Κάθε στρατιώτης που λέγεται άντρας του Αλέξανδρου θα νιώσει ντροπή αν δεν αποδειχθεί άξιος τούτης της φήμης».

Ο Μάτων τελειώνει. Ο Κρατερός ξεφυσάει οργισμένος. Τόση κολακεία, δηλώνει, δεν ταιριάζει σε άντρες μιας ομάδας που πρόσφατα κατηγορήθηκε για εξέγερση!

Ο νέος απαντάει με σεβασμό αλλά με πάθος. Κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει τους συντρόφους του για έλλειψη θάρρους. «Στην πραγματικότητα ο βασιλιάς» λέει «μας ανέθετε πάντα τις χειρότερες δουλειές, στο ψαχνό του εχθρού. Αν μας κατηγορείς για κάτι, ανάφερε την περίπτωση και θα την αποκρούσω».

Αυτό είναι δύναμη. Παίρνω θάρρος. Ρωτώ τον νεότερο, ποιο θα ήταν το σχέδιό του. Αυτός

είναι ο Αρύββας, η Κουρούνα. «Πρώτα, βασιλεύ» αποκρίνεται «θα δοκίμαζα κάθε

άλλον τρόπο πριν διακινδυνεύσω μια μάχη. Ο ράτζα Πώ-

. 37 .


ρος είναι πολύ έξυπνος, όπως λένε οι άντρες. Μπορούμε να διαπραγματευτούμε μαζί του; Να τον κάνουμε ηγεμόνα κάτω από τη δική μας διοίκηση ή να ζητήσουμε απλώς (ακόμα και να εξαγοράσουμε) τη διέλευση μας μέσα από το βασίλειό του; Ίσως ο Πώρος να έχει εχθρούς που μισεί και φοβάται περισσότερο από μας. Θα μας δεχτεί ως συμμάχους ώστε να στραφούμε ενωμένοι εναντίον αυτών των εχθρών; Μπορούμε να του υποσχεθούμε ότι θα διοικεί επί των αντιπάλων του, που θα έχουν νικηθεί από τις κοινές μας προσπάθειες, ενώ ο στρατός μας θα κατευθύνεται ανατολικά του βασιλείου του, αφήνοντάς του το πιο μεγάλο και πιο πλούσιο κομμάτι;»

Ακούγεται πολύ εύκολο. Τίποτε άλλο; «Ο ποταμός. Γιατί να τον περάσουμε στο σημείο αυ

τό; Κάτω από τα βέλη; Έχοντας απέναντι μας οχυρώσεις; Γιατί όχι δέκα στάδια βορειότερα; Ή είκοσι ή εκατό; Γιατί να επιτρέψουμε ακόμα στον ποταμό να παραμείνει;»

Πράγματι, γιατί; «Να αλλάξουμε το ρου του, βασιλεύ. Να σκάψουμε

αυλάκια και να τον στρέψουμε προς τα δυτικά, όπως έκανε ο Μέγας Κύρος στη Βαβυλώνα. Αποξήρανέ τον και επέτρεψε στο ιππικό μας να τον διασχίσει καλπάζοντας!»

«Άκουσον, άκουσον» παρατηρεί ο Τελαμών. Ο Κρατερός χτυπάει κοροϊδευτικά το θώρακά του. Δείχνω τον ποταμό που έχει φουσκώσει από τις βροχές λίγο πριν από τους μουσώνες. Για να αλλάξουμε το ρου του θα χρειαζόμασταν δέκα στρατούς.

«Τότε ας συγκεντρώσουμε δέκα στρατούς. Προτιμώ να ξοδέψω ένα βαρέλι από τον ιδρώτα των αντρών μου παρά μια ρανίδα του αίματός τους. Η Τύρος μας πήρε μισό χρόνο για να πέσει. Ας ξοδέψουμε δύο, αν χρειαστεί! Υπάρχει και κάτι άλλο. Το θράσος του χτυπήματος. Η τόλμη του και μόνο θα προκαλέσει δέος στον εχθρό.

. 38 .


Θα πιστέψει ότι οι άντρες που πολιορκούν τη χώρα του διαφέρουν από όλους όσους έχει αντιμετωπίσει, με μεγάλα αποθέματα θέλησης και μια φαντασία την οποία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει. Μπορεί να χρονοτριβήσει, να αντισταθεί, αλλά δε θα υπερισχύσει. Κι αυτό θα τον κάνει πιο βολικό στις διαπραγματεύσεις».

Ο μεγαλύτερος υποστηρίζει το σύντροφό του. «Ένα πράγμα μας έχουν διδάξει οι νίκες σου, βασιλεύ. Να βλέπουμε όλους τους εχθρούς εν δυνάμει συμμάχους. Γιατί να αναγκάσουμε τόσο εκπληκτικούς πολεμιστές να μας αντιμετωπίσουν όταν, με το σωστό κίνητρο, μπορούν να πορευτούν στο πλευρό μας; Στο κάτω κάτω, ο αντικειμενικός μας σκοπός δεν είναι να συντρίψουμε όλους τους λαούς, μόνο και μόνο για να τους νικήσουμε και να τους καθυπστάξουμε».

Έβαλα το χέρι μου αντήλιο και κοίταξα τους δύο υπαξιωματικούς. Ο μεγαλύτερος, ο Μάτων, είναι τριάντα ετών, όπως είπα, με πυκνή καστανή γενειάδα και μάτια που μου θυμίζουν την εικόνα του Διομήδη στο ιερό του ήρωα, στη Λευκαδία. Ο μικρότερος, ο Αρύββας, δε δείχνει ούτε για είκοσι δύο, έτσι χωρίς γενειάδα και λεπτός σαν καλάμι που είναι. Αλλά η θωριά του φανερώνει άνθρωπο με αποφασιστικότητα και εξυπνάδα.

Οι δυο άντρες με έχουν κερδίσει. Η διοίκηση των Δυσαρεστημένων, τους λέω, θα είναι δική τους.

«Καταλαβαίνετε γιατί πρέπει να περάσουμε τον ποταμό; Οι θεοί ας μας βοηθήσουν, γιατί σε κείνους εκεί τους προμαχώνες βρίσκεται ο μόνος αξιόλογος εχθρός που αντιμετώπισε ο στρατός μετά τους Πέρσες! Κοιτάξτε με. Νομίζετε ότι δε μοιράζομαι τη δυσαρέσκειά σας; Ότι δεν έχω απογοητευθεί από τις ευτελείς εκστρατείες και τις άδοξες πολιορκίες που αναγκαστήκαμε να κάνουμε από την πτώση του Δαρείου και μετά; Κοιτάξτε εκεί,

. 39 .


στην απέναντι όχθη του ποταμού... Ο Πώρος και οι άντρες του. Τον αγαπώ! Με επανέφερε στη ζωή! Και θα εμπνεύσει πάλι το στράτευμα, και τη μονάδα σας επίσης, όταν τον αντιμετωπίσουμε ως στρατιώτες και ως στρατός».

. 40 .

4

Τελαμών

ΟΤΑΝ ΗΜΟΥΝ ΜΙΚΡΟΣ είχα δύο παιδαγωγούς. Ο Αριστοτέλης μου έμαθε να κρίνω. Ο Τελαμών μου έμαθε να ενεργώ. Ήταν τριάντα τριών ετών. Εγώ ήμουν επτά. Κανείς δεν τοποθέτησε τον Τελαμώνα κοντά μου. Μάλλον εγώ τον ερωτεύτηκα και αρνήθηκα να το κουνήσω από δίπλα του. Μου φαινόταν τότε, αλλά ακόμα και σήμερα, σαν την τέλεια ενσάρκωση του στρατιώτη. Συνήθιζα να τον ακολουθώ στο πεδίο των ασκήσεων, να μιμούμαι το βηματισμό του. Οι άντρες κατουριόνταν από τα γέλια. Δεν το έκανα από έλλειψη σεβασμού. Ήθελα απλώς να βαδίζω όπως αυτός, να στέκομαι όπως αυτός, να ιππεύω όπως αυτός. Είναι από την Αρκαδία, στη νότια Ελλάδα. Η μητέρα μου επιθυμούσε να μιλάω την αττική διάλεκτο. «Άκου τον μικρό! Γουργουρίζει σαν Αρκάδας!» Ο Τελαμών ήταν λοχαγός τότε. Τώρα είναι στρατηγός. Ακόμα δεν μπορώ να τον φέρω από το πεδίο της μάχης στο προσωπικό της σκηνής μου. Ούτε πρόκειται να έρθει. Μια νυχτερινή πορεία είναι το καλύτερο πρωινό γι' αυτόν κι ένα ελαφρύ πρόγευμα, το ωραιότερο δείπνο.

Όταν ήμουν δέκα χρόνων, παρακάλεσα τον Τελαμώνα να μου διδάξει τι σημαίνει να είσαι στρατιώτης. Δε θα απαντούσε με λόγια. Αντί γι* αυτό, πήρε τον Ηφαιστίωνα κι εμένα τρεις μέρες στο βουνό, μέσα στο καταχεί-

. 41 .


μωνο. Δεν καταφέρναμε να τον κάνουμε να μιλήσει. «Αυτό σημαίνει να είσαι στρατιώτης, το να ταξιδεύεις σιωπηλός;» Τη νύχτα κοντεύαμε να παγώσουμε. «Αυτό σημαίνει, το να αντέχεις στις κακουχίες;» Μήπως ήθελε να μας μάθει να παραμένουμε σιωπηλοί; Να υπακούμε σε διαταγές; Να ακολουθούμε χωρίς ερωτήσεις;

Το δειλινό της τρίτης ημέρας πέσαμε πάνω σε μια αγέλη λύκων που κυνηγούσε ένα αρσενικό ελάφι σε μια παγωμένη λίμνη. Ο Τελαμών κάλπασε προς τον πάγο. Στο πορφυρό φως, είδαμε την αγέλη να σκορπίζεται και να καταδιώκει τη λεία της πότε από δω πότε από κει, αλλά πάντα μακριά από τις παρυφές του δάσους και την όχθη. Ο ένας λύκος μετά τον άλλο ορμούσε εναντίον του ελαφιού που είχε κουραστεί πια. Τελικά ένας το έπιασε από το πόδι. Το ελάφι έπεσε στον πάγο. Μέσα σε μια στιγμή η αγέλη ήταν από πάνω του. Πριν ο Ηφαιστίων κι εγώ προλάβουμε να τραβήξουμε το χαλινάρι, οι λύκοι είχαν σκίσει το λαιμό του και το έτρωγαν κιόλας.

«Αυτό είναι ο στρατιώτης» είπε ο Τελαμών. Όταν ήμουν έντεκα χρόνων, θυμάμαι που έβλεπα τον

Τελαμώνα (υπηρετούσε τότε τον πατέρα μου) να σχηματίζει τη μονάδα του λίγο πριν βαδίσουν εναντίον των Τρι-βαλλών. Διέταξε κάθε στρατιώτη του ιππικού να κατεβάσει το γυλιό του και να τον αφήσει στα πόδια του. Τότε ο Τελαμών προχώρησε κατά μήκος της γραμμής, ψάχνοντας κάθε γυλιό και πετώντας καθετί περιττό. Όταν τελείωσε, οι άντρες δεν είχαν τίποτε άλλο εκτός από ένα πήλινο κύπελλο, ένα σιδερένιο σουβλί και ένα μανδύα, που θα έκανε χρέη πανωφοριού και κλινοσκεπάσματος.

Υπάρχουν κι άλλα πράγματα, μας δίδαξε ο Τελαμών, τα οποία δεν έχουν θέση στο σακίδιο ενός στρατιώτη. Η ελπίδα είναι ένα από αυτά. Η σκέψη για το μέλλον ή το παρελθόν. Ο φόβος. Οι τύψεις. Ο δισταγμός.

. 42 .


Την παραμονή της μάχης στη Χαιρώνεια, όταν ήμουν δεκαοκτώ χρόνων και διοίκησα για πρώτη φορά ίλες των εταίρων, ο Ηφαιστίων κι εγώ γυρίσαμε όλες τις σειρές θέλοντας να καταλάβουμε το αξίωμα του μέντορά μας. Πώς ήταν δυνατό να ενεργεί ένας στρατιώτης χωρίς ελπίδα; Προφανώς οι προσδοκίες των αντρών μας ήταν πολύ μεγάλες όπως και οι δικές μας. Στην πραγματικότητα, δεν είχαμε τσιγκουνευτεί καθόλου προκειμένου να αναπτερώσουμε τις ελπίδες τους για δόξα, πλούτη και για κυριαρχία σε όλη την Ελλάδα. Γελούσαμε, όπως όλοι οι νέοι, μαζί με τους συντρόφους μας, όταν ήρθε ένας λοχαγός μαζί με ένα γραμματέα, να γράψει τη διαθήκη κάθε άντρα. Ούτε ένας δεν υπέγραψε φυσικά. «Δίνω τα μπαλάκια μου στον Αντίπατρο!» «Αφήνω τον πισινό μου στο στρατό!» Ήμουν έτοιμος να πω κι εγώ μια εξυπνάδα, όταν ο Μέλας Κλείτος ρώτησε: «Σε ποιον αφήνεις το άλογό σου, Αλέξανδρε;» Εννοούσε το Βουκεφάλα, ένα έπαθλο που άξιζε όσο οι μισθοί δέκα ζωών. Η σκέψη ότι θα μπορούσα να τον αποχωριστώ με έκανε να συνέλθω. Το αξίωμα του Τελαμώνα ξεκαθάρισε αμέσως.

Ένας πολεμιστής δεν πρέπει να πάει στη μάχη χωρίς ελπίδα, δηλαδή κενός από ελπίδα. Καλύτερα να βάλει στην άκρη όλες τις προσδοκίες -πλούτη, φήμη, ακόμα και το θάνατο- και να επικεντρωθεί στο δρεπάνι της εξόντωσης πάνω απ' όλα, αποδεχόμενος αποκλειστικά την έκβαση που είναι γνωστή μόνο στους θεούς. Δεν υπάρχει κανένα μυστήριο σ' αυτό. Όλοι οι στρατιώτες το κάνουν. Πρέπει, ειδάλλως δεν μπορούν να πολεμήσουν.

Αυτό εννοούσε ο Τελαμών όταν ξεδιάλεγε τα πράγματα των στρατιωτών του ή όταν έτρεχε σε παγωμένες βουνοκορφές για να δείξει σε δυο παιδιά με πόση ψυχρότητα σκοτώνει ένα σαρκοβόρο.

Μια άλλη φορά, όταν ήμασταν έφηβοι, ο Ηφαιστίων κι

. 43 .


εγώ ρωτήσαμε τον Τελαμώνα αν η αυτοκυριαρχία είχε θέση στο γυλιό ενός στρατιώτη. «Ναι, έχει» απάντησε, συνεχίζοντας να μπαλώνει το μανδύα του, μια δουλειά που είχε διακόψει η ερώτηση μας. «Διότι ο αυτοέλεγχος του πολεμιστή, του οποίου παρατηρούμε και θαυμάζουμε τη συμπεριφορά, δεν είναι παρά η εξωτερική φανέρωση της εσωτερικής τελειότητας του άντρα. Αρετές όπως η υπομονή, το θάρρος, η ταπεινότητα, τις οποίες ο στρατιώτης φαίνεται ότι έχει αποκτήσει με σκοπό να νικήσει τον εχθρό, στην πραγματικότητα τις χρειάζεται για να τον προστατέψουν από τους εχθρούς που κρύβει μέσα του - τους αιώνιους ανταγωνιστές του όπως η απροσεξία, η απληστία, η οκνηρία, η έπαρση κ.λπ. Όταν ο καθένας μας αναγνωρίσει, όπως οφείλουμε να κάνουμε, ότι κι εμείς έχουμε μπλέξει σ' αυτόν τον αγώνα, θα ανακαλύψουμε ότι κλίνουμε προς τον πολεμιστή όπως ο βοηθός στο μάντη του. Πράγματι, ο αληθινός πολεμιστής μπορεί να νικήσει τον εχθρό του χωρίς να δώσει ούτε ένα χτύπημα, απλώς με το παράδειγμα της αρετής του. Στην πραγματικότητα, όχι μόνο μπορεί να νικήσει τον εχθρό αλλά να τον κάνει φίλο και σύμμαχο του, κι ακόμη, αν το επιθυμεί, δούλο του». Ο μέντοράς μας γύρισε προς το μέρος μας και χαμογέλασε. «Όπως έκανα με σας».

Αυτό μου έδωσε μια ιδέα. Ίσως στις απλές αρετές που έμαθα όταν ήμουν παιδί

βρίσκεται ο τρόπος να γυρίσουμε πίσω, τόσο εγώ όσο και ο στρατός μου. Ο χρόνος πιέζει. Οι άντρες δε θα περιμένουν, ούτε αυτός ο ποταμός.

Ας ξαναπάρουμε λοιπόν το δρόμο, νεαρέ μου φίλε -εγώ θα διηγούμαι κι εσύ θα ακούς. Ας ξεκινήσουμε από την αρχή.

Από τη Χαιρώνεια.

. 44 .

Βιβλίο δεύτερο

ΦΙΛΟΔΟΞΙΑ

5

Η λοξή φάλαγγα

Η ΧΑΙΡΩΝΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΠΕΔΙΑΔΑ βορειοδυτικά των Θηβών. Εκεί, στα σαράντα έξι του χρόνια (εγώ ήμουν δεκαοκτώ), ο Φίλιππος οδήγησε το στρατό της Μακεδονίας εναντίον των συνασπισμένων Αθηναίων, των Βοιωτών και των συμμάχων τους. Ήταν η τελευταία μεγάλη μάχη της ζωής του και η πρώτη της δικής μου.

Η πεδιάδα της Χαιρώνειας εκτείνεται από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά. Στο έδαφός της ευδοκιμεί η λεβάντα και αρωματικά χόρτα και φυτά. Η οχυρωμένη ακρόπολή της βρίσκεται στη διπλή απόκρημνη κορυφή Πετραχός, εκεί όπου -κατά μία παράδοση- η Ρέα έδωσε στον Κρόνο μια πέτρα αντί του Διός. Στην απέναντι μεριά της λεκάνης υψώνεται το όρος Ακόντιο. Ένας στρατός που προελαύνει από τα βορειοδυτικά εισέρχεται στο πλατύτερο τμήμα της πεδιάδας, το οποίο εκτείνεται πάνω από εκατόν πενήντα οργιές. Περνάς ένα ποταμάκι που το λένε Αίμο. Αιμάτινος Ποταμός. Στα αριστερά κυλάει ο Κηφισός. Εκεί οι Έλληνες της νότιας Ελλάδας στήριξαν τη δεξιά πτέρυγά τους. Η αριστερή ακουμπούσε στην ακρόπολη της πόλης. Το μέτωπο του εχθρού είχε λιγότερο από δεκαοκτώ στάδια πλάτος ή δύο χιλιάδες οκτακόσιες ασπίδες.

Από τα πολύ παλιά χρόνια η Χαιρώνεια ήταν τόπος

. 47 .


ενόπλων συγκρούσεων. Είναι ένα φυσικό θέατρο πολέμου, όπως και οι γειτονικές πεδιάδες της Τανάγρας, των Πλαταιών, των Λεύκτρων, της Κορώνειας και των Ερυθρών. Η ιστορία της Ελλάδας έχει γραφτεί σε τούτο τον τόπο. Εδώ και χίλια χρόνια άνθρωποι ματώνουν και πεθαίνουν σ' αυτά τα πεδία.

Σήμερα θα δοθεί μια διαφορετική μάχη. Σήμερα ο πατέρας μου θα βάλει τέλος στην υπεροχή των Νοτιοελλα-διτών. Η ηγεμονία της Ελλάδας θα περάσει σε μας. Στους Έλληνες της Μακεδονίας. Σε μας που τα ξαδέλφια μας στο Νότο μας περιφρονούσαν και μας μισούσαν. Σε μας, τους «νόθους», όπως μας αποκάλεσε ο Αθηναίος Δημοσθένης. Σήμερα θα αποσπάσουμε από τους Έλληνες τη σημαία της Δύσης. Από σήμερα εμείς θα είμαστε οι πρόμαχοι του πολιτισμού.

Η δύναμη του εχθρού είναι τριάντα πέντε με σαράντα χιλιάδες άντρες. Οι δικοί μας είναι λιγότεροι από σαράντα. Ο εχθρός έχει ικανή δύναμη ώστε να τοποθετήσει τους πεζούς του από οκτώ έως δεκάξι ασπίδες βάθος σε όλο το μέτωπο.

Η επίλεκτη μονάδα των συμμάχων είναι ο Ιερός Λόχος των Θηβών. Αριθμεί τριακόσιους άντρες. Η μονάδα αποτελείται από ζευγάρια εραστών, έτσι λέει τουλάχιστον ο ποιητής. Κάθε άντρας λοιπόν, φοβούμενος ότι θα ξεπέσει στα μάτια του αγαπημένου του, θα πολεμήσει σαν τρελός, ενώ σε περίπτωση ήττας θα σταθεί πλάι στο σύντροφό του μέχρι το τέλος.

«Αυτά είναι βλακείες!» Ο Τελαμών είναι ιδιαίτερα καυστικός πάνω σ' αυτό το θέμα. «Αν το να φυστικώσεις το σύντροφό σου αρκεί για να γίνει πρώτης τάξεως στρατιώτης, η δουλειά του λοχαγού θα ήταν μόνο η διαταγή "Κατεβάστε τα και σκύψτε!"» Ο πατέρας μου επίσης ξέρει τις Θήβες καλά. Έμεινε τρία χρόνια εδώ όμη-

. 48 .


ρος στα νιάτα του. Φυσικά, ο Ιερός Λόχος δεν αποτελείται από ζευγάρια εραστών. Πώς θα ήταν δυνατό κάτι τέτοιο; Αυτό το επίλεκτο σώμα έχει επανδρωθεί από τους πλέον τολμηρούς και αθλητικούς γόνους των πιο αριστοκρατικών θηβαϊκών οικογενειών. Σήμερα μάλιστα έχει στις γραμμές του έξι Ολυμπιονίκες και ένα μεγάλο αριθμό νικητών από άλλους αγώνες. Τα έξοδα του λόχου τα έχει επωμιστεί η πολιτεία και τα μέλη του είναι απαλλαγμένα από κάθε υποχρέωση απέναντι της πόλης, εκτός από τα πολεμικά γυμνάσια. Οι παρθένες των Θηβών μάταια προκαλούν τους γενναίους του Λόχου. Γιατί αυτοί, αλίμονο, όπως βεβαιώνει ο συμπολίτης τους Πίνδαρος,

έχουν τη Μάχη νυμφευθεί και μέχρι θανάτου της είναι πιστοί.

Ο Ιερός Λόχος αποτελείται από οπλίτες. Βαριά οπλισμένο πεζικό. Η πανοπλία τους είναι μια περικεφαλαία από ορείχαλκο ή σίδερο (δύο μνες), ένας ορειχάλκινος θώρακας μπρος-πίσω (τέσσερις μνες), κνημίδες (μιάμιση μνα περίπου η μία) και στρογγυλή ασπίδα με διάμετρο τρία πόδια, από βαλανιδιά, επενδυμένη εξωτερικά με ορείχαλκο (από οκτώμισι έως δέκα μνες). Με λίγα λόγια, δεκάξι έως δεκαεπτάμισι μνες μέταλλο και ξύλο, χώρια τα όπλα (άλλες επτά μνες), μανδύα, χιτώνα και υποδήματα. Ο Έλληνας οπλίτης είναι ο πιο βαριά οπλισμένος πεζός του κόσμου. Με την ασπίδα ψηλά γύρω από το σώμα, με ορατά μόνο το θόλο της περικεφαλαίας και τις σχισμές των ματιών από το πάνω μέρος της στεφάνης, ο Ιερός Λόχος παρουσιάζει στον εχθρό ένα γερό τείχος από ορείχαλκο και σίδερο,

Οι ιερολοχίτες είναι τριακόσιοι μόνο στις παρελάσεις. Στο πεδίο της μάχης είναι δύο χιλιάδες τετρακόσιοι. Κά-

. 49 .


θε οπλίτης πλαισιώνεται από επτά πολιτοφύλακες ώστε να σχηματίσει μια σειρά των οκτώ, και διαθέτει επικουρικές δυνάμεις για να παραταχθεί με δεκαέξι άντρες βάθος, σύνολο τέσσερις χιλιάδες οκτακόσιοι. Ο Λόχος δεν έχει ιππικό και δε φοβάται το ιππικό. Οι ιππείς είναι άχρηστοι, αυτό πιστεύουν τουλάχιστον οι Θηβαίοι, απέναντι στη χαλκοπάνοπλη, πυκνοπαραταγμένη, κονταρο-φόρο φάλαγγα.

Όπως κάθε επίλεκτο πεζικό της νότιας Ελλάδας, ο Ιερός Λόχος μάχεται σε συμπαγή και σφιχτοδεμένη φάλαγγα. Τα όπλα των πολεμιστών είναι τα μακριά δόρατα, με τα οποία χτυπούν από ψηλά πίσω από τις χαλκο-πρόσωπες ασπίδες τους, και το κοντό σπαθί, όπως αυτό των Σπαρτιατών, για τη μάχη σώμα με σώμα. Ο Λόχος προχωρά στο ρυθμό του αυλού και δεν έχει κάλεσμα για υποχώρηση. Ο κώδικάς του είναι «μείνε και πέθανε». Οι άντρες του είναι αναμφισβήτητα το καλύτερο πεζικό της Ελλάδας και το πλέον επίλεκτο σώμα οπλιτών στον κόσμο, των δέκα χιλιάδων Αθανάτων της Περσίας μηδέ εξαιρουμένων.

Σήμερα θα τους εξοντώσω. Να πώς έμαθα ότι η δουλειά ήταν δική μου. Στις Φε

ρές της Θεσσαλίας όπου συγκεντρωθήκαμε για τελευταία φορά πριν ο στρατός του Φιλίππου κατευθυνθεί νότια προς τη Χαιρώνεια, ο πατέρας μου διέταξε να παρουσιαστούμε με τις στολές μας. Τα γυμνάσια υποτίθεται θα άρχιζαν με το χάραμα, αλλά η ημέρα πέρασε χωρίς διαταγές, τα μεσάνυχτα ήρθαν κι έφυγαν και μόνο τότε, στη δεύτερη σκοπιά της νύχτας ήρθε η διαταγή να παραταχθούν τα στρατεύματα, μέσα στο σκοτάδι, ανάμεσα σε μια κακοφωνία από αποδοκιμαστικούς ψιθύρους, παράπονα και φωνές των υπαξιωματικών. Φυσικά, ο Φίλιππος το είχε σχεδιάσει έτσι. Ήθελε τους άντρες κουρασμένους

. 50 .


και πεινασμένους, μισοκατουρημένους και ανάστατους. Έτσι η κατάστασή τους θα έμοιαζε περισσότερο με τη σύγχυση της μάχης. Την τελευταία στιγμή κατέφθασε κι αυτός με τους μισούς εταίρους, χίλιους ελαφρούς ιππείς από τη Θεσσαλία και τριακόσιους Θράκες ακοντιστές. Τα άλογα δημιούργησαν ακόμα μεγαλύτερη αταξία στο πεδίο των ασκήσεων. Ένα χλομό φεγγάρι κρεμόταν από πάνω. Η πεδιάδα, ποτισμένη πρόσφατα από μια ξαφνική νεροποντή, ήταν γλιστερή και ύπουλη, ενώ συνεχιζόταν ένα επίμονο ψιλόβροχο. «Βγάλτε τις τάπες! Ξεγυμνώστε τες!» διέταξε ο Φίλιππος μέσω των διοικητών των μονάδων, εννοώντας να αφαιρέσουν τα καλύμματα από κρανιά και λαδωμένη προβιά από τις αιχμές των σαρισών, που είχαν μήκος δεκαοκτώ πόδια.

Αμέσως είχες την αίσθηση ότι ήσουν σε μάχη. Το ακονισμένο σίδερο φάνηκε στη βροχή. Τώρα ο πεζός πρέπει να προσέξει και να μη σπρώχνει, γιατί αυτές οι τροχισμένες μύτες με τον παραμικρό λάθος χειρισμό θα μπορούσαν να κόψουν το αυτί ενός συντρόφου ή να του βγάλουν το μάτι. Ο Φίλιππος διέταξε επίσης να ξεσκεπάσουν τις ασπίδες. Αμέσως τα καλύμματα από βοϊδοτόμαρο αφαιρέθηκαν. Βλαστήμιες ακούστηκαν. Η υγρασία θα την έκανε τη ζημιά της, οι άντρες θα χρειάζονταν ώρες ολόκληρες να γυαλίσουν πάλι τα χάλκινα μέρη. Ακούγαμε τα μουρμουρητά και τις βρισιές. Το κάτουρο των αλόγων έτρεχε. Μυρίζαμε κόπρια τώρα, από άντρες και ζώα, δέρμα αλειμμένο με λάδι, τη δριμεία ανάσα των ανακατεμένων ιλών που γίνονταν ένα με την οσμή του γρασιδιού και τη μυρωδιά του λαδιού στο σίδερο που θυμίζει μάχη όσο τίποτε άλλο.

Ο πατέρας μου είχε πάρει θέση στο ύψωμα κάτω από το ναΐσκο των Αλευαδών. Κάλπασα μέχρι εκεί με τον Ηφαιστίωνα και το Μέλανα Κλείτο, έναν καταπληκτικό

. 51 .


αξιωματικό του ιππικού ο οποίος θα διοικούσε τη βασιλική ίλη των εταίρων. Σταθήκαμε αριστερά του βασιλιά, ο οποίος μιλούσε στους στρατηγούς του, τον Παρμενίω-να και τον Αντίγονο το Μονόφθαλμο, αλογάρηδες κι αυτοί. Οι άλλοι διοικητές των τάξεων σχημάτισαν κύκλο στα δεξιά και πίσω. Ο Φίλιππος εξηγούσε τη διάταξη της μάχης. Μια ερώτηση πλανιόταν στον αγέρα: ποιος θα είχε την τιμή να αντιμετωπίσει τον Ιερό Λόχο;

Ο Φίλιππος την προσπέρασε. Δεν έκανε καμία αναφορά. Ώσπου ο Αντίγονος, που δεν άντεξε άλλο, ρώτησε ανυπόμονα: «Ποιος θα αναλάβει τον Ιερό Λόχο, Φίλιππε;»

Ο βασιλιάς τον αγνόησε και συνέχισε να εξηγεί το σχέδιό του. Και τότε ξαφνικά, σαν να έδιωχνε μια μύγα: «Τους Θηβαίους; Θα τους αναλάβει ο γιος μου».

Αυτή ήταν η μία και μοναδική φορά που ο Φίλιππος μίλησε μπροστά μου γι' αυτό το θέμα, προσθέτοντας μόνο (απευθυνόμενος όχι σε μένα αλλά σε όλη την ομάδα) ότι θα είχα τέσσερις τάξεις πεζεταίρων (έξι χιλιάδες άντρες βαριά οπλισμένους) και την εταιρικήν ίππον.

Ο Ηφαιστίων ήταν έξω φρενών όταν φύγαμε. «Ο πατέρας σου σε υπερεξόπλισε». Ο φίλος μου φοβήθηκε ότι ο Φίλιππος θα μείωνε τη δόξα μου με το να μου προσφέρει μια τόσο μεγάλη δύναμη. Του είπα ότι δεν ήξερε καλά τον πατέρα μου. «Την παραμονή της μάχης, θα αποσύρει τη μία φαλαγγαρχία και το μισό ιππικό».

Κι αυτό έκανε. Ο πατέρας μου δεν ήταν τρελός ή διεστραμμένος, όπως

πίστευαν πολλοί, αλλά πονηρός σαν γάτα. Μελετούσε τις αντιδράσεις των στρατηγών του, έτσι έλεγε, όπως η πόρνη τους σίγουρους πελάτες της. Και με ήξερε καλά. Πιστεύω ότι με αγαπούσε περισσότερο απ' όσο νόμιζε ή παραδέχτηκε ποτέ. Αλλά ο Φίλιππος ήταν βασιλιάς και δεν ήθελε ο γιος του να είναι κατώτερος. Ο Αντίπατρος δε

. 52 .


μου είπε τίποτε εκείνη την ημέρα, γιατί φοβήθηκε μήπως με δυσαρεστήσει. Κάποιος άλλος όμως μου ανέφερε ότι την αυγή ο Αντίπατρος, όταν ο Φίλιππος απέσυρε τις μισές μου δυνάμεις δυο ώρες πριν από τη μάχη, πήγε στον αφέντη του και τον ρώτησε χωρίς να φοβηθεί: «Προσπαθείς να σκοτώσεις τον Αλέξανδρο;» Και ο πατέρας μου του απάντησε: «Μόνο να τον δοκιμάσω».

Ύστερα από τρεις νύχτες φτάσαμε στη Χαιρώνεια. Οι κύριες δυνάμεις του εχθρού -Θηβαίοι, Αθηναίοι και Κορίνθιοι- είχαν καταλάβει το κέντρο της πεδιάδας, ενώ τα σώματα των μισθοφόρων και τα «πολιτικά» στρατεύματα των Μεγάρων, της Ευβοίας, της Αχαΐας, της Λευκάδας, της Κέρκυρας και της Ακαρνανίας κατέφθαναν όλη τη νύχτα. Και ο δικός μας στρατός χρειάστηκε όλη την επόμενη ημέρα μέχρι να ολοκληρώσει την πορεία του, οι προπορευόμενες μονάδες πρώτα, έπειτα το κυρίως σώμα και τέλος αυτοί που είχαν ξεμείνει πίσω.

Φτάνω με τους εταίρους μου αμέσως μετά τους ανιχνευτές και τους πρόδρομους ιππείς που είχαν σταλεί για αναγνώριση. Είμαστε οι μπροστάρηδες, η πρώτη κύρια δύναμη των μακεδονικών μονάδων που φτάνει στο πεδίο. Δική μας δουλειά είναι να προπορευτούμε του στρατού που προελαύνει, να ειδοποιήσουμε το Φίλιππο για τις διατάξεις του εχθρού και για κάθε εμπόδιο που μπορεί να βρίσκεται στο δρόμο του κύριου σώματος. Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Οι Έλληνες φαίνονται καθαρά, μας περιμένουν να πάμε και να σπάσουμε κεφάλια. Καταδιώκουμε τους ψιλούς του εχθρού και καταλαμβάνουμε κάτι που μοιάζει με στρατόπεδο. Διατάζω τους πρόδρομους ιππείς να απλωθούν στην πεδιάδα, να οριοθετήσουν την περιοχή όπου θα παραταχθεί ο στρατός. Κάθε μονάδα που έρχεται λοιπόν παίρνει τη θέση που της υποδεικνύουν οι αξιωματικοί της επιμελητείας.

. 53 .


Οι άντρες που έχω κάτω από τις διαταγές μου (αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί αυτή η φράση) είναι οι μισοί παλαίμαχοι αξιωματικοί του πεζικού -ο μεγάλος Αντίπατρος. ο Μελέαγρος, ο Κοίνος- τους οποίους διάλεξε ο πατέρας μου για να διορθώνουν κάθε νεανική αποκοτιά από μέρους μου, και σύντροφοι της ηλικίας μου - ο Ηφαιστίων, ο Κρατερός, ο Περδίκκας, ο μακρυμάλλης Λεοννάτος που τον φωνάζουμε Μπουκλάκια. Αυτοί θα αναλάβουν τις ίλες των εταίρων. Ο Μέλας Κλείτος διοικεί τη σωματοφυλακή μου. Ο Τελαμών είναι ο δάσκαλός μου στα όπλα. Δείχνει τον Ιερό Λόχο απέναντι. «Πάμε να ρίξουμε μια ματιά».

Όποιο ελιγμό κι αν κάνει ο στρατός των Θηβαίων, ο Ιερός Λόχος είναι πάντα η αιχμή του δόρατός του. Αλλά το πιο σημαντικό θα είναι ο σχηματισμός του που φέρει τη σφραγίδα του: η λοξή φάλαγγα. Καθώς καλπάζουμε στην πεδιάδα στο λυκόφως, τα μάτια μας σαρώνουν το έδαφος και τη διάταξη του εχθρού, αναζητώντας στοιχεία για το πώς θα αναπτυχθεί.

Η λοξή φάλαγγα επινοήθηκε από τον περίφημο Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα. Πριν από αυτόν, οι πόλεμοι των Ελλήνων ήταν απλώς σκληρές και βίαιες συγκρούσεις, κάτι σαν πυγμαχία. Οι στρατοί παρατάσσονταν ο ένας απέναντι στον άλλο, πλησίαζαν αρκετά και άρχιζαν να ανοίγουν τα κεφάλια τους μέχρι κάποια πλευρά από τις δύο να δηλώσει ότι εγκαταλείπει. Συχνά ο ένας στρατός το έβαζε στα πόδια πριν ο άλλος προλάβει να χτυπήσει. Ήταν ένας τρόπος επίσης να κανονίζουν οποιοδήποτε υπό αμφισβήτηση θέμα υπήρχε.

Οι Σπαρτιάτες είχαν γίνει μάστορες στη μάχη με ωθι-σμό και συνέτριβαν συνήθως τους Θηβαίους και τους άλλους αντιπάλους τους.

Η λοξή φάλαγγα έβαλε τέλος σ' αυτό. Ο Επαμεινών-

. 54 .


δας δεν αποδέχτηκε ποτέ αυτό τον όρο. Το αποκαλούσε συστροφή. Δούλευε όπως οι γροθιές ενός πυγμάχου, ο οποίος δε χρησιμοποιεί και τα δύο χέρια ταυτόχρονα, αλλά κρατάει το ένα πίσω ενώ χτυπά με το άλλο. Ο Επαμεινώνδας παρέτασσε το στρατό του όπως πριν, σε ένα μέτωπο παράλληλο με εκείνο του εχθρού. Αλλά αντί να χτυπήσει με το ίδιο βάρος σε όλο το πλάτος του μετώπου, συγκέντρωνε τη δύναμή του σε μία πτέρυγα, την αριστερή, και κρατούσε την άλλη πίσω, ή την «απέρριπτε». Στη μάχη, οι Σπαρτιάτες τοποθετούσαν πάντα τα καλύτερα στρατεύματά τους στο δεξί. Αυτή ήταν η τιμητική τους θέση. Εκεί πολεμούσε και ο βασιλιάς τους, με το άγημα γύρω του, δηλαδή τους ιππείς που αποτελούσαν τη σωματοφυλακή του. Τοποθετώντας τη δύναμή του στην αριστερή πτέρυγα -ακριβώς απέναντι από το Σπαρτιάτη βασιλιά- ο Επαμεινώνδας έπληττε τον εχθρό στο κεφάλι. Πίστευε πως αν κατάφερνε να διασπάσει τα καλύτερα στρατεύματά του, όλα τα κατώτερα στοιχεία θα το έβαζαν στα πόδια.

Πώς δυνάμωσε ο Επαμεινώνδας την αριστερή του πτέρυγα; Πρώτα απ' όλα την παρέταξε, όχι με βάθος οκτώ ασπίδων, όπως έκαναν οι Σπαρτιάτες, ή δεκάξι, όπως συνήθιζαν στο παρελθόν οι Θηβαίοι στρατηγοί, αλλά τριάντα, ακόμα και πενήντα. Κατόπιν έβαλε στη χούφτα των στρατιωτών του ένα νέο όπλο - το δωδεκάποδο δόρυ, που ήταν πιο μακρύ από εκείνο των Σπαρτιατών που ήταν οκτώ πόδια. Τέλος ο Επαμεινώνδας άλλαξε το σχήμα των ασπίδων των συμπολιτών του, δημιουργώντας εσοχές δεξιά και αριστερά και συγκρατώντας τες με λουριά γύρω από το λαιμό και τον ώμο, ώστε ο ακοντιστής του να έχει και τα δύο χέρια ελεύθερα για να χειρίζεται το μακρύ δόρυ.

Ο Επαμεινώνδας αντιμετώπισε τους Σπαρτιάτες στα

. 55 .


Λεύκτρα και τους κατατρόπωσε. Αυτή ήταν η ανατροπή που περίμενε η Ελλάδα για αιώνες. Με ένα αποφασιστικό, δυνατό χτύπημα, οι Θήβες έγιναν η κυρίαρχη δύναμη στην Ελλάδα κι αυτός, ο Επαμεινώνδας, αναδείχτηκε σε μοναδικό ήρωα και μεγαλοφυία.

Ο πατέρας μου γνώρισε τον Επαμεινώνδα. Όταν οι Θήβες ήταν στην ακμή τους, είχαν πάρει ομήρους από τον οίκο της Μακεδονίας. Ο πατέρας μου ήταν ένας από αυτούς. Ήταν δεκατριών ετών. Η περίοδος της ομηρίας του στις Θήβες κράτησε τρία χρόνια. Του είχαν φερθεί καλά κι εκείνος είχε τα μάτια του ανοιχτά. Όταν γύρισε στην πατρίδα, δεν υπήρχε πτυχή στη θηβαϊκή φάλαγγα που να μην τη γνώριζε.

Όταν έγινε βασιλιάς, ο Φίλιππος έφτιαξε το μακεδονικό στρατό κατ' εικόνα του θηβαϊκού. Αλλά ξεπέρασε τον Επαμεινώνδα. Πρόσθεσε άλλα έξι πόδια στο δόρυ, κι έτσι από δώδεκα το έκανε δεκαοκτώ. Ήταν η σάρισα. Ένα πυκνό τείχος από ακονισμένο σίδερο προεξείχε από τον πρώτο ζυγό, και ξεκινούσε όχι από τον τρίτο, αλλά από τον πέμπτο ζυγό. Κανείς εχθρός, όσο γενναίος και βαριά οπλισμένος κι αν ήταν, δεν είχε ελπίδα να βαδίσει εναντίον της και να επιζήσει. Ο Φίλιππος δεν έμεινε εκεί. Μετέτρεψε το στρατό της Μακεδονίας σε επαγγελματική δύναμη που κατέλυε σε στρατώνες και πληρωνόταν με μηνιαίο μισθό. Αυτός και οι μεγάλοι στρατηγοί του Παρμενίων και Αντίπατρος γύμναζαν το στράτευμα εντατικά, ώστε να είναι σε θέση να αναπτυχθεί από φάλαγγα σε τάξη μάχης, να γυρίζει στο πλάι, να κάνει αναστροφή και να εκτελεί κάθε ελιγμό που μπορούσε να κάνει ο παλιομοδίτης οπλίτης, πιο γρήγορα, πιο έξυπνα και με απόλυτη συνοχή. Ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί όπλο σαν τη μακεδονική σαρισοφό-ρο φάλαγγα. Φέρτε τον Επαμεινώνδα από τον τάφο και το πεζικό του Φιλίππου θα τον εξαφανίσει.

. 56 .


Οι σύντροφοι μου κι εγώ διασχίζουμε τώρα το πεδίο της Χαιρώνειας. Οι ιερολοχίτες είναι στη θέση τους, λαδώνουν τα όπλα και κάνουν τα γυμνάσιά τους σαν τους Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες. Δε θα μπορούσε να φανταστεί κανείς ωραιότερους άντρες. Ακόμα και οι βοηθητικοί τους είναι καλοφτιαγμένοι. Το στρατόπεδό τους είναι τετράγωνο, λες και το έχει φτιάξει γεωμέτρης. Οι σωροί των όπλων αστράφτουν στο φως του δειλινού.

Σταματάμε σε απόσταση μισής βολής λίθου. Συστήνομαι και δηλώνω ότι οι Θηβαίοι και οι Μακεδόνες δε θα έπρεπε να πολεμούν μεταξύ τους, αλλά να συστρατευ-θούν εναντίον του θρόνου της Περσίας.

Οι Θηβαίοι βάζουν τα γέλια. «Τότε πήγαινε να πεις στον πατέρα σου να γυρίσει σπίτι!»

Δείχνω το στρατόπεδό τους. «Εδώ θα είναι η θέση σας αύριο;»

«Μπορεί. Πού θα είναι η δική σας;» Ο Μέλας Κλείτος, όπως αποδεικνύεται, γνωρίζει δύο

παλικάρια - παλαιστές, αδέλφια, από τα Νέμεα (έναν από τους τέσσερις ιερούς αγώνες της Ελλάδας που γίνονταν στη Νεμέα της Αργολίδας). Λένε ιστορίες και ζητούν να μάθουν τα νέα ο ένας του άλλου. Στο μεταξύ, ένας πολύ εντυπωσιακός αξιωματικός μεταξύ σαράντα και πενήντα χρόνων έρχεται προς το μέρος μου πεζός. «Είσαι στ' αλήθεια ο γιος του Φιλίππου;» με ρωτάει χαμογελώντας. Ήταν φίλος του πατέρα μου, λέει, και συστήνεται ως Κορωνεύς, γιος του στρατηγού και πολιτικού Παμμένη. Στον οίκο του Παμμένη πέρασε την περίοδο της ομηρίας του στις Θήβες ο Φίλιππος. «Ο πατέρας σου ήταν δεκατεσσάρων χρόνων κι εγώ δέκα» λέει ο Κορωνεύς. «Συνήθιζε να μου κρατά το κεφάλι κάτω από το νερό και να με χτυπάει στα οπίσθια».

Γελάω. «Τα ίδια έκανε και σε μένα!»

. 57 .


Ο Κορωνεύς κάνει νόημα σε έναν όμορφο νέο γύρω στα είκοσι. «Μπορώ να σου παρουσιάσω το γιο μου;» Δεν είναι σωστό να παραμένουμε καβάλα στα άλογα. Οι σύντροφοι μου κι εγώ ξεκαβαλικεύουμε. Πώς είναι δυνατό να πολεμήσουμε αυτούς τους ανθρώπους αύριο με την ανατολή του ήλιου;

Ο γιος του Κορωνέα ονομάζεται Παμμένης, από τον παππού του. Είναι ένας ωραίος νέος με άψογη πανοπλία, μισό κεφάλι πιο ψηλός από τον πατέρα του. Πατέρας και γιος παρατάσσονται ο ένας πλάι στον άλλο, είναι συμπολεμιστές στον Ιερό Λόχο. «Αυτή είναι η θέση μας στο σχηματισμό» δηλώνει ο νέος.

Με δυσκολία συγκρατώ τα δάκρυά μου. Το μαχαίρι στη μέση μου είναι από ατσάλι διακοσμημένο με πετράδια. Η αξία του είναι ένα ασημένιο τάλαντο. «Φίλε μου, θα δεχτείς τούτο το δώρο από μένα ως ένδειξη ευγνωμοσύνης που φροντίσατε τον πατέρα μου;» λέω στον Κορωνέα.

«Μόνο αν πάρεις αυτό εδώ» απαντάει. Και μου δίνει το έμβλημα του λέοντος από το θώρακά του. Ήταν από χρυσοποίκιλτο κοβάλτιο και φίλντισι.

«Τι ευγενικοί άνθρωποι» λέει ο Ηφαιστίων στο γυρισμό.

Εδώ, για την εκπαίδευσή σου, Ιτάνη, πρέπει να θίξω ένα θέμα που τρομάζει όλους τους νέους αξιωματικούς. Εννοώ την εμπειρία να νιώσεις συμπάθεια για τον εχθρό. Ποτέ μην ντραπείς γι' αυτό το συναίσθημα. Δεν είναι άνανδρο. Αντίθετα, πιστεύω ότι είναι η ευγενέστερη απόδειξη στρατιωτικής αρετής. Ο πατέρας μου είχε άλλη γνώμη. Ένα βράδυ, μετά τη μάχη της Χαιρώνειας, έτυχε να του μιλήσω για τη συνάντησή μου με το Θηβαίο ιερολοχίτη Κορωνέα. Ο Φίλιππος με άκουσε προσεκτικά. «Και τι έλεγε η καρδιά σου, γιε μου, εκείνη την ώρα;»

. 58 .


Ήθελε να με πειράξει, το καταλάβαινα, όχι από κακία, αλλά για να διορθώσει τους τρόπους μου, για τους οποίους πίστευε ότι ήταν περισσότερο απ' όσο έπρεπε ευγενικοί. «Ένιωσες οίκτο γι' αυτούς που είχες αναλάβει να σκοτώσεις; Ή έκανες την καρδιά σου πέτρα, όπως λένε οι άντρες ότι κάνει ο πατέρας σου;»

Ήμαστε στην Πέλλα. Δειπνούσαμε με τους αξιωματικούς του Φιλίππου. Οι άντρες στράφηκαν προς το μέρος μου και περίμεναν σιωπηλοί την απάντησή μου.

«Ένιωσα, πατέρα, ότι από τη στιγμή που ήμουν έτοιμος να πληρώσω με τη ζωή μου, είχα την έγκριση να πάρω τη ζωή του εχθρού... και ότι οι θεοί δεν κάνουν εξαιρέσεις σ' αυτή τη συμφωνία».

Μουρμουρητά «Ακουσον, άκουσον!» επιδοκίμασαν την απάντησή μου. «Πράγματι» παρατήρησε ο πατέρας μου «ο ίδιος ο Αχιλλέας δε θα μπορούσε να απαντήσει καλύτερα σύμφωνα με το αρχαίο πνεύμα. Πες μου όμως, γιε μου, πώς θα πολεμούσε ο Αχιλλέας στη σύγχρονη διεφθαρμένη και άδοξη εποχή μας;»

«Θα τους εξύψωνε, πατέρα, με την αρετή του και την αγνότητα του σκοπού του. Όπου κι αν βρισκόταν, ακόμα και σε τούτη την παρηκμασμένη εποχή, ο κόσμος θα γινόταν ευγενικός και αδιάφθορος».

Τούτα τα λόγια είπα και τα εννοούσα. Αυτό που δεν πρόφερα δυνατά ήταν κάτι άλλο. Εκείνη τη στιγμή, καθώς ο πατέρας μου με δοκίμαζε ενώπιον των αξιωματικών του, ένιωσα το δαίμονά μου, την εξαιρετική ιδιοφυΐα μου. Μπήκε σαν φάντασμα μέσα στην αίθουσα. Η αίσθηση ήταν απόλυτα σαφής και σίγουρη. Αντιλήφθηκα, όσο ποτέ άλλοτε, ότι το ταλέντο μου υπερείχε κατά πολύ του πατέρα μου. Ήταν σαν να έβλεπα μέσα από αυτόν. Εκείνος το κατάλαβε. Το ίδιο και ο Παρμενίων στο πλευρό του, όπως ο Ηφαιστίων και ο Κρατερός στο δικό

. 59 .


μου. Ήταν μια στιγμή μεταξύ γενεών, η μία έδυε, η άλλη ανέτελλε.

Τι πρόσφερε ο δαίμονας μου εκείνη τη στιγμή της ανταλλαγής των δώρων με τον ιερολοχίτη Κορωνέα; Παρουσίασε ένα ξίφος με διπλή κόψη: η πρώτη έδειχνε συμπάθεια, επικοινωνία, ακόμα και αγάπη, η δεύτερη την αυστηρή Ανάγκη. «Είναι ήδη νεκροί» είπε ο δαίμονάς μου «τούτοι οι ευγενικοί άντρες των Θηβών. Παίρνοντας τη ζωή τους, Αλέξανδρε, εκτελείς μόνο το χορό που θεσπίστηκε πριν μπουν τα θεμέλια της Γης. Χόρεψε λοιπόν καλά».

Κατά τη διάρκεια της επόμενης ημέρας, οι δύο στρατοί κάνουν διάφορα κόλπα. Την αυγή, ο Ιερός Λόχος παίρνει θέση στο δεξιό άκρο των Θηβαίων. Ύστερα από έξι ώρες βλέπω ότι οι Τριακόσιοι είναι μοιρασμένοι στην πρώτη γραμμή, προς το κέντρο και στην αριστερή πτέρυγα του εχθρού. Αυτό το παιχνίδι δεν είναι ανόητο. Διότι η θέση του Ιερού Λόχου θα αποκαλύψει, όσο γίνεται φυσικά, το αμυντικό σχέδιο του εχθρού. Τα συντάγματά μου παίρνουν τις ανάλογες θέσεις, για κάθε ενδεχόμενο. Καμία είδηση από τον πατέρα μου. Δεν έχει στείλει ακόμα τον αγγελιαφόρο να μου πάρει τη μισή δύναμη. Οι κατάσκοποι μου στη σκηνή του αναφέρουν ότι η διαταγή θα έρθει γύρω στα μεσάνυχτα. Δίνω οδηγίες στους ίλαρχους να γυμνάσουν όλα τα άλογα ελαφρά. Κανένα ζώο δεν πρέπει να ποτιστεί ή να ταϊστεί πολύ. Οι ίπποι καταβάλ-λουν μεγάλες προσπάθειες σαν κι εμάς. Δε θέλω να χαλάσει το στομάχι τους. Όταν νυχτώνει, οι προφυλακές μας συλλαμβάνουν δύο αιχμαλώτους. Ο Μέλας Κλείτος τους φέρνει μέσα. Κανονικά έπρεπε να τους στείλω κατευθείαν στο Φίλιππο και είμαι έτοιμος να το πράξω, όταν...

«Άσε με να στριμώξω λίγο αυτά τα πουλιά. Νομίζω ότι έχουν ένα ωραίο τραγουδάκι να μας πουν».

Πράγματι ο Κλείτος, που είναι δεκάξι χρόνια μεγα-

. 60 .


λύτερός μου, συμπεριφέρεται ανάρμοστα. Μια και φημίζεται, λοιπόν, για τη φαυλότητά του, όπως η χώρα μου, μπορεί να κάνει τις ίδιες απατεωνιές. Αργότερα, στη Σογδιανή, αυτός και ο Φιλώτας (ο οποίος θα προ-βιβαζόταν σε ίππαρχο, θα διοικούσε δηλαδή το ιππικό των εταίρων) ήταν οι μόνοι ανώτατοι αξιωματικοί που δεν ακολούθησαν το παράδειγμά μου να κουρέψουν τα γένια τους και να υιοθετήσουν το ξύρισμα που προτιμούσα. Ο Φιλώτας αρνήθηκε από ματαιοδοξία, ο Κλείτος από πίστη και αφοσίωση στο Φίλιππο. Δεν μπόρεσα να τους κακιώσω. Ο Κλείτος ξέρει να πολεμάει. Τα μπαλάκια του είναι από σίδερο. Ήταν βασιλικός παις του πατέρα μου όταν ήμουν νήπιο. Ο Κλείτος είχε την τιμή να με κουβαλήσει στο λουτρό την ημέρα που πήρα το όνομά μου. Το λέει δημόσια όποτε του δίνεται η ευκαιρία. Αυτό το βρήκα ενοχλητικό και διασκεδαστικό συνάμα. Ο Κλείτος είναι ειδικός στο μαχαίρι και στη στραγγάλη. Ο βασιλιάς έχει εξασφαλίσει τις υπηρεσίες του σε ουκ ολίγες περιπτώσεις. Ο Ηφαιστίων τον θεωρεί μαχαιροβγάλτη, ενώ η μητέρα μου προσπάθησε δυο φορές να τον δηλητηριάσει. Είναι ατρόμητος στη συζήτηση και στο πεδίο της μάχης και ανακάλυψα πως όχι μόνο τον άκουγα, αλλά και τον συμπαθούσα ειλικρινά. Ο Ηφαιστίων κι εγώ νιώθουμε τύψεις για τις απώλειες που είμαστε αναγκασμένοι να προκαλέσουμε στον Ιερό Λόχο. Ο Κλείτος δεν έχει τέτοιες λεπτότητες. Δε βλέπει την ώρα να ορμήσει και να αρχίσει να κόβει κεφάλια. Το γεγονός ότι οι εχθροί είναι καλύτεροι άνθρωποι απ' αυτόν μεγαλώνει μόνο την ευχαρίστησή του. Είναι, όπως παρατήρησε ο ποιητής Φρύνιχος για τον Κλέωνα τον Αθηναίο,

ένας αχρείος, ο δικός μας αχρείος.

. 61 .


Ανακρίνουμε τους συλληφθέντες για να μάθουμε ποια θα είναι η θέση του Ιερού Λόχου αύριο. Και οι δύο ορκίζονται ότι ο λόχος θα είναι στη δεξιά πτέρυγα, δίπλα στον ποταμό. Δεν τους πιστεύω. «Με τι ασχολείσαι, παλικάρι;» ρωτάω τον μεγαλύτερο. Εκείνος δηλώνει διδάσκαλος της γεωμετρίας, μαθηματικός. «Πες μας λοιπόν» λέω τότε εγώ «σε ένα ορθογώνιο τρίγωνο, ποια είναι η σχέση μεταξύ του τετραγώνου της υποτείνουσας και του αθροίσματος των τετραγώνων των δύο καθέτων πλευρών;» Ο άντρας αρχίζει να ξεροβήχει. Ο Κλείτος τον σκουντάει με τη μύτη του σπαθιού του. «Μήπως είσαι ηθοποιός, φίλε;» Οι μπούκλες του νεότερου άντρα φαίνονται ύποπτα τέλειες. «Πείτε μας κάτι από τη Μήδεια, καθάρματα!»

Οι Θηβαίοι δεν είναι τρελοί να τοποθετήσουν τον Ιερό Λόχο στο δεξιό άκρο. Αν το κάνουν, θα χρειαστεί μόνο ν' απαρνηθώ το αριστερό μου για να τους στριμώξω άγρια. Μπορούν να μετακινηθούν προς το κέντρο από αυτή τη θέση, οδηγώντας τις γειτονικές μονάδες σαν πύλη που κλείνει; Όχι, αν κρατήσω πίσω μια δύναμη πεζών και ιππέων η οποία θα τους επιτεθεί από το πλάι και τα νώτα, αν προσπαθήσουν κάτι τέτοιο. Το συζητάω με τον Αντίπατρο, τον οποίο έχει διορίσει ο πατέρας μου μέντορα και σύμβουλό μου. «Ο Λόχος είναι στο κέντρο ή στην αριστερή πτέρυγα, Αλέξανδρε, ποτέ στη δεξιά. Ακόμα και οι Θηβαίοι δεν είναι τόσο βλάκες».

Κάνουμε πρόβες μέχρι τα μεσάνυχτα. Κατόπιν ο Ηφαιστίων κι εγώ παίρνουμε θέση στο παραταγμένο στράτευμα. Η Χαιρώνεια φημίζεται για τα μυρωδάτα φυτά που καλλιεργούν οι αγρότες της. Όλη η κοιλάδα ευω-διάζει από τη μοσχοβολιά τους. Τη νύχτα είναι ακόμα πιο έντονη.

«Τη μυρίζεις, Αλέξανδρε;»

. 62 .


Υπονοεί την επικείμενη μάχη. «Σαν τη γεύση του σίδερου στη γλώσσα». Και οι δυο σκεφτόμαστε ότι η αρωματισμένη πεδιάδα

αύριο το μεσημέρι θα αχνίζει από το αίμα και τη σφαγή. Συνειδητοποιώ ότι ο φίλος μου κλαίει.

«Τι συμβαίνει, Ηφαιστίων;» Περνάει λίγη ώρα πριν απαντήσει: «Αυτό που με πλη

γώνει είναι ότι τούτη η ώρα, η τόσο ανόθευτη και αθώα, δε θα ξανάρθει ποτέ. Όλα θα έχουν αλλάξει αύριο, εμείς πάνω απ' όλα».

Τον ρωτώ γιατί αυτό τον κάνει να κλαίει. «Θα είμαστε μεγαλύτεροι και πιο κακοί» λέει. «Θα

έχουμε μπει στην καρδιά των γεγονότων. Κι αυτή είναι πολύ διαφορετική κατάσταση από το να στεκόμαστε, όπως τώρα, στο κατώφλι». Πηγαίνει λίγο πιο πέρα. Βλέπω ότι τρέμει. «Το πεδίο της πιθανότητας» παρατηρεί «που ήταν ορθάνοιχτο μπροστά μας σε όλη μας τη ζωή, μέχρι αύριο θα έχει στενέψει και συρρικνωθεί. Οι επιλογές θα έχουν τελειώσει, θα αντικατασταθούν από το γεγονός και την ανάγκη. Δε θα είμαστε αγόρια αύριο, Αλέξανδρε, αλλά άντρες».

Αναφέρω μια φράση του Σόλωνα,

Αυτός που θα ξυπνήσει πρέπει να πάψει να ονειρεύεται.

«Μη σκέφτεσαι τόσο πολύ, Ηφαιστίων. Το αύριο είναι αυτό για το οποίο γεννηθήκαμε. Στον ουρανό μπορεί να είναι διαφορετικά, αλλά εδώ κανείς δεν μπορεί να κερδίσει, αν δε χάσει κάτι».

«Πράγματι» παραδέχεται με σοβαρότητα ο Ηφαιστίων. «Κι εγώ θα χάσω την αγάπη σου;»

Ώστε αυτό βασανίζει την τρυφερή καρδιά του! Τώρα εγώ είμαι αυτός που τρέμει. Παίρνω το χέρι του. «Αυτή

. 63 .


δεν πρόκειται να τη χάσεις ποτέ, φίλε μου. Εδώ ή στον ουρανό».

Δυο ώρες πριν από την αυγή ο αγγελιαφόρος έρχεται: όλοι οι αξιωματικοί να συγκεντρωθούν για τις τελικές διαταγές.

Η σκηνή του Φιλίππου είναι φρενοκομείο. Μέσα στο σκοτάδι στριμώχνονται όχι μόνο οι στρατηγοί και οι αξιωματικοί της Μακεδονίας, του ιππικού και του πεζικού, αλλά και οι αρχηγοί των συμμάχων Θεσσαλών, Ιλλυριών, Παιόνων, Θρακών και των άλλων ημιβάρβαρων φυλών, όλοι τους τύφλα στο μεθύσι, και όλοι, παρά το χαλκό και τους παλικαρισμούς τους, χεσμένοι από το φόβο. Ο πόλεμος είναι φόβος, κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί το αντίθετο. Ακόμα κι αυτά τα άγρια γουρούνια από το Βορρά νιώθουν τη σκιά του Θανάτου από πάνω τους στο σκοτάδι.

Πού είναι ο Φίλιππος; Αργοπορημένος όπως πάντα. Η σκηνή εκστρατείας του είναι ένα κατασκεύασμα από διάφορα υλικά που του διέθεσε η επιμελητεία. Οι θεοί μόνο ξέρουν πώς ήταν κάποτε. Η νύχτα είναι ψυχρή και τρομακτική. Τα φύλλα της σκηνής χτυπούν δυνατά και εκνευρίζουν τους υπηρέτες και τους βασιλικούς παίδες. Έξω, τα μικρόσωμα άλογα των αγγελιαφόρων στριμώχνονται δεμένα στα παλούκια τους. Μέσα, οι λύχνοι τρε-μοσβήνουν από το δυνατό αέρα. Οι στρατηγοί ξέρουν ότι θα είναι η μάχη της ζωής τους. Θα πολεμήσουν με τους Θηβαίους που βρίσκονται στο απόγειο της δόξας τους. Αφότου νίκησαν τους Σπαρτιάτες, παραμένουν ανίκητοι εδώ και τριάντα χρόνια. Στο πλευρό τους έχει παραταχθεί η μισή Ελλάδα -Αθηναίοι, Κορίνθιοι, Αχαιοί, Μεγαρείς. Ευβοείς, Κερκυραίοι, Ακαρνάνες, Λευκαδίτες, ενι-σχυμένοι με πέντε χιλιάδες μισθοφόρους, στρατολογημένους από μέρη μακρινά όπως η Ιταλία- όλοι με τις κύ-

. 64 .


ριες δυνάμεις των στρατών τους διότι ήρθαν να πολεμήσουν υπέρ βωμών και εστιών. Σήμερα θα αλλάξει ο κόσμος. Αυτή η μάχη θα κρίνει τη μοίρα όχι μόνο της Ελλάδας, αλλά επίσης της Περσίας και όλης της Ανατολής. Κι αυτό γιατί, από τη στιγμή που ο Φίλιππος θα θριαμβεύσει εδώ, θα επιτεθεί στην Ασία για να φέρει τα πάνω κάτω στην τάξη της γης. Άντρες και ζώα αναριγούν, τεντωμένοι σαν χορδές τόξου. Όλοι είναι τρομαγμένοι, ακόμα και στρατηγοί με πενήντα εκστρατείες στο ενεργητικό τους, ενώ οι νεότεροι αξιωματικοί κουβεντιάζουν στο κρύο σαν πρωτάρηδες.

Και τότε ακούγεται ελαφρύς θόρυβος υποδημάτων, το «βάδισμα της γάτας» όπως το λένε, στη θύρα απέναντι από τους πασσάλους. Ο πατέρας μου περνάει το κατώφλι αθόρυβα. Θαρρείς κι ένα μεγάλο λιοντάρι μπήκε αλαφροπατώντας μέσα στη σκηνή. Μου σηκώνεται η τρίχα. Μέσα σε ένα χτυποκάρδι ο φόβος και η ανησυχία μετατρέπονται σε σιγουριά. Σημάδι της είναι ένας αναστεναγμός, μια συλλογική εκπνοή. Κάθε άντρας ξέρει πια και χωρίς να λεχθεί κουβέντα ότι, με το Φίλιππο εδώ, αποκλείεται να χάσουμε. Το βλέμμα μου μένει καρφω-μένο πάνω στον πατέρα μου. Το εκπληκτικό είναι πόσο λίγα κάνει, σχεδόν τίποτε, για να επιβληθεί. Αν μη τι άλλο, είναι πολύ συγκρατημένος. Τα μάτια των διοικητών, ακόμα και εκείνα των σπουδαίων στρατηγών, ακολουθούν το Φίλιππο καθώς διασχίζει το καλυμμένο με σανίδες πάτωμα. Ροκανίζει ένα κομμάτι λιαστό κρέας που οι άντρες το λένε «σκυλοπόδαρο». Μόλις μπαίνει, ένας βοηθητικός του δίνει έναν τυλιγμένο πάπυρο με την ημερησία διάταξη. Βάζει το σκυλοπόδαρο ανάμεσα στα δόντια, σκουπίζει το ένα χέρι πάνω στο μανδύα του και το άλλο στη γενειάδα του. Ο Παρμενίων και ο Σωκράτης ο Κοκ-κινογένης, ένας ίλαρχος των εταίρων, παραμερίζουν για

. 65 .


να ανοίξουν δρόμο προς το θρόνο εκστρατείας του βασιλιά. Ένας ακόλουθος τον βγάζει προς τα έξω. Ο πατέρας μου δεν κατευθύνεται στην κεφαλή του τραπεζιού ώστε να έχει τον έλεγχο του συμβουλίου. Αντί γι' αυτό σωριάζεται σαν σακί με αλεύρι στο κάθισμα του. Δείχνει να νοιάζεται πιότερο για το κρέας του, παρά για την επικείμενη μάχη. Είναι αδύνατο να περιγράψω το αποτέλεσμα που έχει αυτή η ξεγνοιασιά. Ο Φίλιππος κοιτάζει τον Παρμενίωνα και, δείχνοντας τα σχέδια του πεδίου και τα χαρτιά με τις διαταγές, λέει μόνο τούτα τα λόγια: «Φίλε μου...» σαν να λέει. Συγνώμη που άργησα, παρακαλώ συνέχισε.

Ο Παρμενίων υπακούει. Κι εδώ πρέπει να παρατηρήσω κάτι. Μολονότι οι αξιωματικοί ακούνε σοβαρά την έκθεση του στρατηγού με τις οδηγίες της μάχης, τα λόγια του δεν έχουν καμία σημασία. Όλοι οι διοικητές έχουν ενημερωθεί ξανά και ξανά· ξέρουν πολύ καλά τι πρέπει να κάνουν. Το μόνο που μετρά αυτή την ώρα είναι η εμπιστοσύνη στη φωνή του Παρμενίωνα - και η σιωπηλή παρουσία του Φιλίππου στο πλευρό του.

Όσο για μένα και τις διαταγές μου, αντηχούν με απόλυτη αδιαφορία. «Οι ίλες του Αλέξανδρου» λέει ο Παρμενίων «θα καταστρέψουν το βαρύ πεζικό των Θηβαίων στο αριστερό».

Η σύσκεψη τελειώνει. Ο πατέρας μου δεν επικαλείται ούτε θεούς ούτε προγόνους. Σηκώνεται απλώς, πετάει το κρέας του στο πάτωμα και κοιτάζει τους συντρόφους του με ύφος χαρούμενης προσμονής. «Τι λέτε, φίλοι μου, πάμε ν' αρχίσουμε δουλειά;» προτείνει.

. 66 ·

6

Κρατερός

ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙ είναι οι άντρες και οι μονάδες που είχα κάτω από τις διαταγές μου στη Χαιρώνεια. Έξι ίλες ιππικού των εταίρων -από την Απολλωνία, τη Βοτ-τιαία, την Τορώνη, την Όλυνθο, την Ανθεμούντα και την Αμφίπολη- χίλιοι διακόσιοι ενενήντα ένας άντρες. Ακόμη τρεις φαλαγγαρχίες πεζεταίρων, για την ακρίβεια της Πιερίας υπό το Μελέαγρο, της Ελίμειας υπό τον Κοίνο και των Αργεαδών της Πέλλας υπό τον Αντίπατρο, ο οποίος έχει το γενικό πρόσταγμα του πεζικού μας. Ο Φίλιππος μου πήρε την τέταρτη φαλαγγαρχία, της Τυμ-φαίας με αρχηγό τον Πολυσπέρχωνα. Από το ιππικό ο πατέρας μου ανακάλεσε για δική του χρήση τη βασιλική ίλη και τις πέντε ίλες της Παλαιάς Μακεδονίας, χίλιους τετρακόσιους περίπου ιππείς υπό το Φιλώτα. Κρατάει επίσης για τον εαυτό του, στο δεξιό, και για τον Παρμενίωνα, στο κέντρο, τους Θράκες, τους σαρισοφόρους ιππείς και το παιονικό ελαφρύ ιππικό, κοντολογίς όλο το ελαφρύ ιππικό του στρατεύματος.

Όλες μου οι ίλες είναι πλήρως επανδρωμένες, διακόσιοι είκοσι οκτώ άντρες η καθεμία, εκτός από εκείνη της Το-ρώνης, η οποία έχει μειωθεί στους εκατόν ενενήντα επτά, και της Ανθεμούντος στους εκατόν ογδόντα δύο. Ούτε ένας άντρας δεν αρρώστησε ή τραυματίστηκε. Παίρνω

- 67 -


την Απολλωνία για μένα, διατηρώντας το διοικητή της, το Σωκράτη τον Κοκκινογένη, και ενώνω τις άλλες πέντε σε δύο φάλαγγες, των τριών και των δύο. Τοποθετώ τον Περδίκκα διοικητή της εμπροσθοφυλακής, η οποία θα επιτεθεί μαζί με μένα, και τον Ηφαιστίωνα στην κεφαλή της πτέρυγας, η οποία θα μείνει πίσω, ως εκφοβιστική δύναμη, για να καθηλώσει το δεξί των Θηβαίων.

(Σημείωσε, παρακαλώ, ότι ο στρατός της Μακεδονίας παρατάχθηκε με όλη του τη δύναμη εκείνη την ημέρα. Δεν το ξανακάναμε ποτέ. Η στρατιωτική δύναμη με την οποία αναχώρησα για την Ασία ήταν η μισή από αυτή, εφόσον ένας ισοδύναμος στρατός έπρεπε να μείνει πίσω σε φρουρές στην Ελλάδα. Εκείνη την ημέρα ωστόσο στη Χαιρώνεια, ο Φίλιππος έφερε όλο το στρατό. Εκτός από δύο ίλες του ιππικού των εταίρων και δύο φαλαγγαρχίες πεζεταίρων που είχαν παραμείνει στην Πέλλα, είχαμε κάθε αξιόμαχο άντρα.)

Η πτέρυγά μου συμπληρώνεται από έξι συντάγματα οπλιτών, σύμμαχοι Έλληνες της Αμφικτυονίας, με αρχηγό το Νικόλαο, το Γαντζομύτη, εννέα χιλιάδες συνολικά, και εννιακόσιους είκοσι ψιλούς, μισθοφόρους τοξότες από την Κρήτη και τη Νάξο, ελεύθερους τοξότες από την Ιλλυρία, και μια μονάδα με ιδιαίτερα σημαντικό και ζωτικό ρόλο για τις προωθημένες γραμμές μας, διακόσιοι εβδομήντα Αγριάνες ακοντιστές, υπό το βασιλιά τους Λάγγαρο. Το σύνολο των αντρών, πεζικού και ιππικού, είναι περίπου δεκαέξι χιλιάδες διακόσιοι πενήντα απέναντι σε δεκαεννέα έως είκοσι χιλιάδες, της δεξιάς πτέρυγας των Θηβαίων συμπεριλαμβανομένης. Γνωρίζω πολύ καλά κάθε αξιωματικό από τότε που ήμουν παιδί. Θα μπορούσα να πάω στον Άδη με τον καθένα τους. Άκουσε τώρα μια ιστορία για τον αγαπημένο μου σύντροφο Κρατερό.

Όταν ήμουν δεκάξι χρόνων, ο πατέρας μου άφησε τη

. 68 .


Βασιλική Σφραγίδα στη φύλαξή μου (και επίτροπο τον καλύτερο στρατηγό του, τον Αντίπατρο), ενώ εκείνος έφυγε από την πατρίδα για να πολιορκήσει την Πέρινθο και το Βυζάντιο. Αμέσως οργάνωσα μια εκστρατεία για να τιμωρήσω τους άγριους Μαιδούς της Θράκης, τους οποίους είχε υποτάξει ο πατέρας μου πριν από τέσσερα χρόνια. Μαζί με τους γείτονές τους, τους Λαιαίους και τους Σάτρες, εκμεταλλεύτηκαν την απουσία του και στασίασαν. Ήταν χειμώνας. Πήρα μαζί μου έξι χιλιάδες με διοικητές τον Αντίπατρο και τον Αμύντα του Ανδρομένους. Ο Κρατερός ήταν δεκαεννιά. Είχε κατηγορηθεί για ανθρωποκτονία, ένα έγκλημα για λόγους τιμής, και ήταν τότε υπό κράτηση. Την ημέρα της αναχώρησής μας επρόκειτο να δικαστεί. Από το δεσμωτήριο, με παρακάλεσε να τον πάρω μαζί μου. Η οικογένειά του είχε χρυσωρυχεία στα βουνά που ετοιμαζόμουν να πάω. Περνούσε τα καλοκαίρια του εκεί όταν ήταν μικρός και ισχυρίστηκε ότι ήξερε την περιοχή. Ορκίστηκε ότι θα έβαζε με προθυμία το λαιμό του κάτω από τη λεπίδα, αν δεν έκανε κάποιο σπουδαίο κατόρθωμα.

Δώσαμε δύο μάχες στον Ίβυ και στον Ίστρο, σε περάματα ποταμών, και ύστερα από μια καταδίωξη δύο ημερών και μιας νύχτας στριμώξαμε τους τελευταίους τεσσε-ρεσήμισι χιλιάδες άντρες των φυλών και τον πολέμαρχο τους Τισσικάθη στο δασώδες πέρασμα ανάμεσα στα όρη Αίμος και Οθότις. Στο δρόμο μάς έπιασε ένας άγριος χιο-νοστρόβιλος. Ο εχθρός κρατούσε τα υψώματα τα οποία έπρεπε να πάρουμε για να καταστρέψουμε τη φάλαγγα του. Ήταν αργά το απόγευμα. Το χιόνι έπεφτε πυκνό. Τότε κάλεσα τον Κρατερό.

«Είπες ότι ξέρεις αυτή τη χώρα». «Μα τον Άδη, την ξέρω!» Είπε ότι υπήρχε μια κλεισούρα πιο κάτω, στα δυτικά.

Θα μας οδηγούσε στα μετόπισθεν του εχθρού μέχρι το

. 69 .


πρωί. Θα χρειαζόταν πενήντα άντρες και τέσσερα γερά μουλάρια, τα δύο φορτωμένα με λάδι και τα άλλα δύο με κρασί.

«Πα ποιο λόγο;» «Για το κρύο!» Διακόσιοι δήλωσαν εθελοντές. Πολλοί που σήμερα δι

οικούν στρατεύματα κέρδισαν τη θέση τους στην καρδιά μου εκείνη τη νύχτα. Ο Ηφαιστίων, ο Κοίνος, ο Περδίκ-κας, ο Σέλευκος, ο Μπουκλάκιας και άλλοι που έχουν πεθάνει προ πολλού. Άφησα τον Αντίπατρο και τον Αμύντα με την κυρία δύναμη, με οδηγίες να επιτεθούν στο πέρασμα την αυγή. Ο Αντίπατρος ήταν πενήντα πέντε χρόνων. Εγώ ήμουν δεκαοκτώ. Φοβόταν πολύ για την ασφάλειά μου - και για την οργή του Φιλίππου αν τύχαινε να πάθω κακό. Τον πήρα στην άκρη και του μίλησα με τον πιο γλυκό τρόπο που χρησιμοποιούν οι Μακεδόνες για τους δικούς τους ανθρώπους. «Μικρέ γερο-θείε, αύριο το πρωί τίποτε δε θα με σταματήσει από το να πλήξω πρώτος τον εχθρό. Είναι καλύτερα λοιπόν να τον χτυπήσω από πίσω παρά από μπροστά».

Είχε πέσει η νύχτα όταν φτάσαμε στην είσοδο της κλεισούρας. Τα ζώα είχαν σκεπαστεί από το χιόνι. Είχα σκεφτεί, από σεβασμό στον Αντίπατρο, να στείλω τον Τελαμώνα επικεφαλής της ομάδας, με τον Κρατερό οδηγό του, κι εγώ να γυρίσω στην κυρίως δύναμη. Μια ματιά ήταν αρκετή για να αλλάξω γνώμη. Η ανάβαση θα γινόταν πάνω σε πάγο και ολισθηρό έδαφος. Αν υπήρχε ποτέ μονοπάτι, ήταν θαμμένο κάτω από χιόνια που έφταναν μέχρι το στήθος. Ένας ορμητικός χείμαρρος έπεφτε από ψηλά γεμίζοντας τη χαράδρα με μισολιωμένο χιόνι, αφρό και φοβερό θόρυβο. Έπρεπε να οδηγήσω εγώ την ομάδα. Κανείς άλλος δε θα είχε τη θέληση.

Η ομάδα άρχισε να σκαρφαλώνει. Το κρύο ήταν απερί-

. 70 .


γραπτο και γινόταν ακόμα πιο ανυπόφορο λόγω του σκότους και της υγρασίας. Και το χειρότερο, ένας βόρειος άνεμος που οι ντόπιοι αποκαλούν Ριπαίο ούρλιαζε όλη τη νύχτα. Ακολουθήσαμε τον καταρράκτη, ανεβαίνοντας μια πολύ στενή εσοχή από χαλαρές πέτρες και χαλίκια που γλιστρούσαν επικίνδυνα στην αφέγγαρη νυχτιά. Κάθε φορά που η ομάδα περνούσε το ποτάμι, έπρεπε να γδυθούμε όλοι και να κρατήσουμε γυλιούς και όπλα ψηλά για να μη βραχούν τα ρούχα και τα υποδήματά μας. Διαφορετικά, θα πεθαίναμε από το κρύο. Αναγκαστήκαμε να το διασχίσαμε έντεκα φορές, λόγω των στροφών της κλεισούρας. Το λάδι τελείωσε. Δεν είχαμε τίποτε πια για να τριφτούμε. Οι άντρες δεν ένιωθαν τα χέρια και τα πόδια τους.

Ο Κρατερός ήταν καταπληκτικός. Τραγουδούσε, έλεγε αστεία. Στα μισά του δρόμου συναντήσαμε μια ρωγμή στο βράχο. «Ξέρετε τι υπάρχει εκεί μέσα; Μια αρκούδα που ξεχειμωνιάζει!» Ο Κρατερός δήλωσε ότι ήταν θεϊκό σημάδι. Πριν προλάβει να μιλήσει κανείς, είχε αρπάξει ένα δαυλό, ένα δόρυ και σχοινί και είχε τρυπώσει μέσα.

Οι άντρες μαζεύτηκαν στο στόμιο της σπηλιάς, μελανοί από το κρύο. Πέρασε λίγη ώρα. Ξάφνου ο Κρατερός πετάχτηκε έξω λες και εκτοξεύτηκε από καταπέλτη. «Τι περιμένετε, παιδιά; Τραβήξτε!»

Έχει δέσει μια θηλιά στο πόδι της αρκούδας. Τότε εμφανίζεται το ζώο. Μισοκοιμισμένο ακόμα, το καημένο, σίγουρα νομίζει ότι βλέπει εφιάλτη στον ύπνο του. Ο Κρατερός προσπαθεί να τη ρίξει κάτω, ενώ μερικοί από μας την απειλούμε με τα δόρατά μας. Η αρκούδα όμως δεν πέφτει. Κάθε φορά που ορμάει, οι άντρες μας σκορπίζονται σαν σχολιαρόπαιδα. Τελικά καταφέρνουμε να τη νικήσουμε. Είμαστε πολύ περισσότεροι, βλέπεις. Όσο για το κρύο, ούτε που το νιώθουμε καθόλου. Αντίθετα έχουμε ιδρώσει. Ο Κρατερός βγάζει το λίπος του θηρίου.

. 71 .


Αλειβόμαστε από την κορφή ίσαμε τα νύχια. Φτιάχνει υποδήματα από τη γούνα, γδέρνει το κεφάλι του ζώου και φοράει τη γούνα του στο δικό του. Κάθε φορά που διασχίζουμε το ποτάμι, είναι ο πρώτος που μπαίνει μέσα και ο τελευταίος που βγαίνει, βοηθώντας τους άντρες να περάσουν. Μόλις βγαίνει βιαστικά στην απέναντι όχθη, τρέχει και τρίβει τους άντρες με το λίπος της αρκούδας, ενώ λέει τραγουδάκια με αισχρά υπονοούμενα. Ούτε με χρυσάφι δεν αγοράζεται τέτοιος άντρας. Θα είχαμε πεθάνει χωρίς αυτόν.

Με την αυγή ριχνόμαστε από τα υψώματα στα νώτα του εχθρού και τον κατατροπώνουμε. Τα συντάγματα υπό τον Αντίπατρο και τον Αμύντα κατακλύζουν το πέρασμα. Όταν μοιραζόμαστε τα λάφυρα, κάνω τον Κρατερό άρχοντα του Οθότι, συγχωρώ όλα τα αδικήματά του και πληρώνω από το βαλάντιό μου την αποζημίωση στη φατρία του αδικημένου.

Έτσι ήταν πάντα ο Κρατερός, «Αρκούδα» για πάντα. Και τώρα εδώ, στη Χαιρώνεια, στο σκοτάδι, με τραβάει παράμερα για να με πληροφορήσει ότι οι άντρες έχουν μεγάλη αγωνία, φοβούνται επειδή ο Φίλιππος απέσυρε πολλά στρατεύματα. «Μια λέξη από σένα θα ήταν ό,τι καλύτερο στον κόσμο, Αλέξανδρε».

Δεν πιστεύω σε λόγους πριν από τη μάχη, ιδίως σε μεγαλύτερους διοικητές και συντρόφους που ξέρω μια ζωή. Αλλά σ' αυτή την περίπτωση ίσως χρειάζονται δυο λόγια.

«Αδέλφια, δεν πρόκειται να βρούμε αρκούδες ανάμεσα σε μας και στον εχθρό».

Όλη η ένταση μετατρέπεται σε γέλια. Εδώ, στην πρώτη γραμμή είναι οι συμπολεμιστές μου εκείνης της νύχτας, ο Ηφαιστίων και ο Τελαμώνας, ο Κοίνος, ο Περ-δίκκας και ο Λεοννάτος ο Μπουκλάκιας, ο Αντίπατρος επίσης που οδήγησε τη δύναμη κρούσης εκείνη την αυγή,

. 72 .


και ο Μελέαγρος, του οποίου ο αδελφός Πολέμων κέρδισε τιμές εκείνη την ημέρα ως λοχαγός των πεζεταίρων. Σκέφτομαι ότι πρέπει να κάνουμε αυτό που ξέρουμε. Το έχουμε επαναλάβει τόσες φορές άλλωστε.

«Επιτρέψτε μου να σημειώσω μόνο αυτό, φίλοι μου, όσον αφορά στον εχθρό. Η θέση μας δε μας επιτρέπει να μισούμε αυτούς τους ανθρώπους ή να ευχαριστηθούμε από τη σφαγή τους. Σήμερα δεν πολεμάμε για να αρπάξουμε τη γη τους ή τις ζωές τους, αλλά την υπεροχή τους μεταξύ των Ελλήνων. Με λίγη τύχη θα πολεμήσουν στο πλευρό μας όταν ο Φίλιππος στραφεί στην Ασία και βαδίσει κατά του θρόνου της Περσίας.

»Πριν τελειώσω, θα ήθελα να κρατήσουμε μια τελευταία φράση στο νου μας: πρέπει να νικήσουμε τον Ιερό Λόχο πάση θυσία. Κι αυτό γιατί κανείς στρατός δε νίκησε σε μάχη όταν η επίλεκτη μονάδα του καταστράφηκε. Και μην κάνετε λάθος: η καταστροφή του Ιερού Λόχου είναι δική μας δουλειά. Είναι η αγγαρεία που μας ανέθεσε ο βασιλιάς».

Οι συνάδελφοι μου μουρμουρίζουν. Κάθε δισταγμός έχει πετάξει. Είναι σαν άλογα ιπποδρόμου που αδημονούν να ανοίξει η πύλη.

«Όμως πρέπει να κάνουμε κάτι παραπάνω, αδέλφια, από το να καταβάλουμε τον εχθρό με τη δύναμη. Πρέπει να του δείξουμε ότι είμαστε ανώτεροι άνθρωποι. Ας μην ατιμαστεί κανείς στη νίκη. Θα γδάρω όποιον πιάσω να παίρνει λάφυρα και θελήσει να μετατρέψει σε μονάδα φρουράς αυτή την ίλη που είναι έτοιμη να χάσει το κεφάλι της στο μακελειό».

Η αυγή χαράζει. Οι μονάδες αρχίζουν να κινούνται. Ο Φίλιππος δε φημίζεται για την υπομονή του. Μπροστά καλπάζει ο σημαιοφόρος του.

Φύγαμε!

. 73 .

7

Τα δόντια του δράκου

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ ΜΟΥ ΔΕΝ ΠΙΣΤΕΥΕΙ σε τύμπανα και αυλούς. Στο στρατό του, οι υπαξιωματικοί κρατούν το ρυθμό. Οι φωνές τους είναι βραχνές αλλά μελωδικές και αντηχούν, ακόμα και με αέρα, σαν το πιο διαπεραστικό σφύριγμα. Κάθε άντρας έχει το δικό του τρόπο. Έχω δει καλούς στρατιώτες να υποσκελίζονται λόγω έλλειψης λαιμού και μέτριους να ανεβαίνουν επειδή είχαν δυνατή, ρυθμική φωνή.

Το πεζικό του Φιλίππου προπορεύεται. Ο βασιλιάς καταλαμβάνει το δεξί του πεδίου. Εγώ το αριστερό, ο Παρμενίων το κέντρο. Οι πτυχώσεις του εδάφους εμποδίζουν την ορατότητά μου. Τα συντάγματα του πατέρα μου απέχουν δώδεκα στάδια περίπου. Δεν μπορούμε να τους δούμε και ούτε θα μπορέσουμε μέχρι να πλησιάσουν τον εχθρό. Πρέπει να σταμάτησαν όμως, διαφορετικά οι τάξεις του Παρμενίωνα στο κέντρο (τις οποίες μπορώ να δω) δε θα σχημάτιζαν φάλαγγα ούτε θα σήκωναν τις σάρισες στις χειρολαβές τους για να βαδίσουν με το σώμα γερτό.

Πόσο όμορφα δείχνουν τα στρατεύματα! Δεξιά και αριστερά, τα άλογα ποδοκροτούν ανυπόμονα, χλιμιντρί-ζοντας σιγανά. Πέντε στάδια περίπου μας χωρίζουν από τον εχθρό. Κοιτάζω πίσω τον Ηφαιστίωνα, στην κεφαλή

. 74 .


των ιλών του. Η περικεφαλαία του είναι από σίδερο και έχει γείσο. Αστράφτει σαν να είναι από ασήμι. Το άλογό του, ένα καστανό περήφανο ζώο έξι πόδια ψηλό, ο Γρήγορος, έχει ένα άσπρο σημάδι και τέσσερα λευκά καλτσάκια. Δεν υπάρχει ωραιότερος άντρας και ίππος στο πεδίο.

Όπως πάντα πριν από τη μάχη, ομάδες από έφηβους της περιοχής διασχίζουν με τόλμη το ουδέτερο έδαφος. Οι σκύλοι τους κυνηγάνε. Είναι σπουδαίο άθλημα γι' αυτούς. Έφιπποι αγγελιαφόροι, δικοί μας και του εχθρού, πηγαινοέρχονται, μεταφέροντας μηνύματα και διαταγές για αλλαγές της τελευταίας στιγμής στις παρατάξεις. Δεν υπάρχει κακία μεταξύ αυτών των αντρών. Μάλιστα βοηθούν ο ένας τον άλλο να ιππεύσει ύστερα από ένα πέσιμο. Για λόγους που ποτέ δε θέλησα να μάθω, τα πουλιά επίσης προτιμούν τα πεδία των μαχών. Τώρα έρχονται χελιδόνια και σύννεφα από χαραδριούς. Δε θα δεις ποτέ γυναίκα ούτε γάτα.

Τα στρατεύματα του Παρμενίωνα στο κέντρο αρχίζουν να προωθούνται. Καιρός να μαζέψω την πτέρυγά μου. Κάνω νόημα στον Τελαμώνα. Εκείνος γνέφει στους διοικητές των τάξεων. Οι αρχηγοί του πεζικού βγαίνουν μπροστά από τις φαλαγγαρχίες τους που σχηματίζουν τετράγωνα. Δίπλα τους οι αξιωματικοί, με τις σάρισες οριζόντια, μεταφέρουν τα παραγγέλματα. «Παραταχθείτε! Ετοιμαστείτε!»

Αφού μετρήσουμε μέχρι το πεντακόσια, τα στρατεύματά μου ξεκινούν. Το πεδίο έχει πλάτος δεκαεπτά στάδια περίπου, πολύ ευρύ για συντονισμένη δράση. Δεν μπορώ καν να δω το Φίλιππο, πόσο μάλλον να πάω κοντά του. Ο στρατός μας δε θα δώσει μια μάχη σήμερα, αλλά τρεις: δεξιά, αριστερά και στο κέντρο.

Το σχέδιο του Φιλίππου χωρίζει το πεδίο ανάλογα. Το

. 75 .


μέτωπό μας προελαύνει λοξά. Το δεξιό του βασιλιά θα χτυπήσει πρώτο τον εχθρό. Η φάλαγγα των πεζεταίρων του Φιλίππου -έξι φαλαγγαρχίες, εννιά χιλιάδες άντρες, συν τα τρία συντάγματα των υπασπιστών, χίλιοι άντρες το καθένα- θα αναλάβουν το βαρύ πεζικό των Αθηναίων στην αριστερή πτέρυγα της εχθρικής παράταξης (το δεξί μας). Μόλις έρθει σε επαφή, το μέτωπο του Φιλίππου θα προσποιηθεί ότι υποχωρεί. Γίνονται πολλές θεατρικές κινήσεις στον πόλεμο, όμως ακόμα και οι Αθηναίοι που συχνάζουν στα θέατρα μπορεί να εξαπατηθούν πάνω στην παραζάλη της δράσης. Ο πατέρας μου πιστεύει ότι οι στρατιώτες των Αθηνών διαθέτουν τόλμη, όχι θάρρος. Είναι ερασιτέχνες, στρατολογημένοι από την πόλη. Πέρασαν είκοσι χρόνια από τότε που βρέθηκαν σε πεδίο μάχης για τελευταία φορά, κι αυτό μόνο για ένα μήνα. Η κατάσταση του νου τους, όπως βεβαιώνουν οι φαλαγγίτες του Φιλίππου, θα αποτελείται από ίσα μέρη τρόμου και υπερβολικής συγκίνησης, την οποία θα εκλάβουν για ανδρεία. Πάνω στην έξαψη της επαφής, θα χάσουν τα μυαλά τους. Βλέποντας το πεζικό της Μακεδονίας να υποχωρεί μπροστά τους, θα πιστέψουν ότι υπερτερούν και παρασυρμένοι από τη φαντασία τους θα επιτεθούν με την ελπίδα να το τρέψουν σε φυγή. Τα συντάγματα του Φιλίππου θα υποχωρήσουν μπροστά στην ορμή τους. Αλλά ο Φίλιππος δε θα το επιτρέψει. Οι πρώτοι ζυγοί θα σταματήσουν τον εχθρό με το φράχτη των προτεταμένων σαρισών τους, όπως ένας σκύλος καρφώνεται από το μούγκρισμα ενός ταύρου. Ο Φίλιππος θα παρασύρει την αθηναϊκή φάλαγγα προς το μέρος του μέχρι την πλαγιά όπου το έδαφος αλλάζει και από κατηφοριά γίνεται ανηφοριά. Εκεί, η φάλαγγα του θα σταματήσει την υποχώρησή της. Ο βασιλιάς θα είναι ψηλά στην πλαγιά τότε, ενώ οι Αθηναίοι από κάτω. Με το κάλεσμα της σάλπιγ-

. 76 .


γας, οι πεζεταίροι της Μακεδονίας θα σταθούν γερά στα πόδια τους και θα ορμήσουν εναντίον των Αθηναίων. Τότε η φωτιά του αίματός τους θα σβήσει, καθώς εισέρχονται σ' αυτό που ο Σπαρτιάτης στρατηγός Λύσανδρος συνήθιζε να αποκαλεί «πονοκέφαλο» του ψεύτικου θάρρους. Θα δούμε τον πισινό του εχθρού και τους αφαλούς των ασπίδων τους καθώς θα τις πετούν κάτω και θα τρέχουν έντρομοι να γλιτώσουν το τομάρι τους. Αυτή θα είναι η πρώτη πράξη της μάχης.

Πράξη δεύτερη θα είναι ο Παρμενίων στο κέντρο. Οι πεζεταίροι του θα αναλάβουν τους Κορίνθιους, τους Α-χαείς, τους Έλληνες συμμάχους και τους μισθοφόρους. Οι διαταγές του είναι να πλησιάσουν σε συμπαγή τετράγωνα και να σταματήσουν. Έχει ιππικό και ελαφρύ πεζικό και στις δύο ραφές, που καταλήγουν στην πτέρυγα του πατέρα μου και στη δική μου, ώστε να διατηρεί επαφή και να καλύπτει όλα τα κενά.

Πράξη τρίτη θα είμαι εγώ. Θα αναλάβω τα βαριά στρατεύματα των οπλιτών της

Θήβας και τον Ιερό Λόχο στο δεξιό (αριστερό δικό μας). Ο Φίλιππος δε μου έχει δώσει οδηγίες πώς να επιτεθώ ούτε έχει ζητήσει να μάθει τις προθέσεις μου - αν και ο Αντίπατρος φυσικά θα του έχει διαβιβάσει κάθε λεπτομέρεια. Με ρώτησε μόνο αν ήμουν ικανοποιημένος που είχα ό,τι χρειαζόμουν. Και μόνο γι' αυτό αναγνωρίζω τη μεγαλοσύνη του.

Το σχέδιο του πατέρα μου είναι έξυπνο. Παραχωρώντας μου το αριστερό του πεδίου, μου παραχωρεί μεγάλο πεδίο δράσης για δόξα. Αν επιτύχω, η Μακεδονία θα κερδίσει ένα βασιλόπουλο μαχητή και ο Φίλιππος έναν αληθινό διάδοχο και αντικαταστάτη. Αν αποτύχω ή σκοτωθώ, ο βασιλιάς ξέρει ότι πάλι θα δοξαστεί με το δικό του θρίαμβο στο δεξί (έχει κρατήσει έξι ίλες εταίρων για

. 77 .


να τελειώσουν τη δουλειά) και του Παρμενίωνα στο κέντρο.

Πεντακόσιες οργιές. Οι ιππείς του εχθρού περνούν σε απόσταση λίγο μεγαλύτερη από βολή τόξου. Έχω κι εγώ ανιχνευτές εκεί, για να αναγνωρίσουν τα χρώματα κάθε θηβαϊκού στρατεύματος και να αναφέρουν τη θέση του στο μέτωπο του εχθρού. Είναι ευθύνη κάθε συνταγματάρχη του πεζικού να εντοπίσει το αντίπαλο ταίρι του, ώστε οι άντρες του να ξέρουν ποιον θα χτυπήσουν και ποια είναι η θέση του στην εχθρική παράταξη. Η ευθυγράμμιση των μονάδων ονομάζεται «Ξεδιάλεγμα». Εκτελείται γρήγορα, αλλά με πολύ μεγάλη προσοχή, καθώς το μέτωπο προελαύνει στο πεδίο. Σε κάθε λόχο, η διαταγή περνάει από άντρα σε άντρα, ενώ οι παλαίμαχοι αξιωματικοί στην πρώτη γραμμή εντοπίζουν τα διακριτικά της εχθρικής μονάδας, με την οποία θα πολεμήσουν οι δικές τους. Όσο πλησιάζουν οι στρατοί, τόσο στενεύει ο στόχος. Σε λίγο θα μπορεί να διακρίνει κανείς έναν έναν τους άντρες του εχθρού και να πει: «Αυτός είναι ο άνθρωπός μου. Εκεί είναι η ασπίδα που θα χτυπήσω».

Έχω κι άλλους ανιχνευτές μπροστά, ανοιχτομάτες και ψύχραιμους, οι οποίοι μπορούν να διαβάσουν ένα πεδίο και να αναφέρουν χωρίς να χάσουν τα κεφάλια τους. Η δουλειά τους είναι να βρουν τον Ιερό Λόχο.

Στις τετρακόσιες οργιές ο εχθρός αρχίζει να αναπτύσσεται. Στρατεύματα στο δεξιό του άκρο αρχίζουν να προχωρούν (μπορούμε να διακρίνουμε τον όγκο αλλά όχι τις μονάδες), χωρίς βιασύνη, παραμένοντας σταθερά κοντά στο ποτάμι που προστατεύει την πτέρυγά τους.

«Βλέπεις, Αλέξανδρε;» Ο Μέλας Κλείτος καλπάζει στο πλάι μου. Έχουμε μελετήσει αυτόν τον ελιγμό των Θηβαίων. Νομίζουμε ότι ξέρουμε τι σημαίνει.

. 78 .


«Ναι. Αλλά μπορεί να είναι ο Ιερός Λόχος;» Οι ανιχνευτές μας έπρεπε ήδη να έχουν επιστρέψει. Πού είναι; Πού είναι ο Ιερός Λόχος; «Θέλεις να πάω;» με ρωτάει ο Κλείτος. Εννοεί να

πάει μπροστά. «Όχι, μείνε εδώ». Είμαι έτοιμος να στείλω κάποιον στα μετόπισθεν, στον

Ηφαιστίωνα, για να βεβαιωθώ ότι έχει δει και καταλάβει τι πρέπει να κάνουν οι ίλες του, όταν τον βλέπω μπροστά μου. «Έχουμε τα χρώματα τους;» Εννοεί αν βρήκαμε τον Ιερό Λόχο.

«Όχι ακόμα». «Άφησε με να πάω, Αλέξανδρε». Ο Κλείτος εννοεί ότι

θα του πάρει ελάχιστο χρόνο να διασχίσει το πεδίο και να ξαναγυρίσει. Εγώ όμως τον θέλω μαζί μου.

«Περιμένετε». Ο Τελαμών, δίπλα μου, δείχνει μπροστά. Οι ανιχνευτές μας. Ο νεότερος, ο Άδραστος, έρχεται καλπάζοντας, ενώ από το στόμα του αλόγου του βγαίνει αφρός.

«... ο Ιερός Λόχος!» Ο Άδραστος τραβάει τα ηνία, ξέ-πνοος. «Εκεί! Κοντά στο κέντρο».

Εννοεί ότι οι ιερολοχίτες δεν είναι στην πτέρυγα πλάι στον ποταμό, όπως προσποιήθηκαν χθες, αλλά έχουν μετακινηθεί προς το κέντρο, εκεί όπου το μέτωπο των Θηβαίων συνορεύει με τους Έλληνες συμμάχους τους.

«Πώς είναι παραταγμένοι;» «Σαν μονάδα». Αυτό τα λέει όλα. Αλλά μία αναφορά δε φτάνει. Παρ' όλα αυτά κάνω

νόημα στον Τελαμώνα: «Να μαζευτούν οι διοικητές των τάξεων».

Ένας άλλος ανιχνευτής, ο Ανδοκίδης, επιστρέφει καλ-

. 79 .


πάζοντας. Η αναφορά του επιβεβαιώνει εκείνη του Άδραστου.

Όλοι μαζί πηγαίνουμε σε ένα ύψωμα. Ο Ανδοκίδης δείχνει με το δάχτυλο. «Εκεί, δίπλα στα ψηλά κυπαρίσσια. Βλέπεις τις ασπίδες τους;»

Οι ασπίδες του Ιερού Λόχου είναι χρυσές και κόκκινες. Ακόμα κι από αυτή την απόσταση μπορούμε να τις ξεχωρίσουμε.

«Ποια είναι η παράταξη τους;» «Δύο-επτά-και-ένας. Μέτωπο εκατό». Εννοεί ότι η διαμόρφωση του Ιερού Λόχου είναι δύο

ιερολοχίτες στον πρώτο και στο δεύτερο ζυγό, επτά ζυγοί με στρατευμένους πολίτες στο μέσον και ο τελευταίος ζυγός πάλι ιερολοχίτες.

«Ποιοι είναι στα δεξιά τους;» «Οι Εγχελυοφάγοι». Εννοεί τα πολιτικά στρατεύματα

από τη λίμνη Κωπαΐδα. «Δέκα βάθος, όπως ο Ιερός Λόχος».

«Μόνο δέκα; Είσαι σίγουρος;» Άλλοι δύο ανιχνευτές αναφέρουν, επιβεβαιώνοντάς το. «Τι είναι πίσω από το Λόχο;» «Μπουγάδα» απαντάει ο Άδραστος. Εννοεί τα σχοι

νιά των σκηνών και του στρατοπέδου. Τριακόσιες πενήντα οργιές. Από την αναφορά των ανιχνευτών μαθαίνω το σχημα

τισμό των Θηβαίων. Ο εχθρός μάς δείχνει τον κύριο όγκο των στρατευμά

των του στη δεξιά πτέρυγα που δεν μπορεί να υπερφα-λαγγιστεί. Έπειτα προωθεί τις μονάδες του δεξιού άκρου φανερά και επιθετικά. Το μήνυμά του: δεν μπορείτε να εισχωρήσετε σ' αυτή την πτέρυγα. Παρατάσσει τη φάλαγγά του λοξά προς τη δική μας, προσπαθώντας να μας εκτρέψει προς τα μέσα. Τότε μας δείχνει τον Ιερό Λόχο

. 80 .


- όχι παραταγμένο σε συμπαγή, αρραγή φάλαγγα, αλλά μόνο με δέκα ασπίδες βάθος. Αυτό είναι το δόλωμα. Ο εχθρός ξέρει ότι ο αντίπαλος του σήμερα είναι ο δεκαοκτάχρονος γιος του Φιλίππου, ένας άπειρος νεαρός που φλέγεται για δόξα. Αυτός ο νέος δε θα μπορέσει, έτσι πιστεύει ο εχθρός, να αντισταθεί σε τέτοιο στόχο. Θα ρίξω ό,τι έχω εναντίον του Ιερού Λόχου. Ο εχθρός προσβλέπει σ' αυτό, γιατί είτε θα ενισχύσει την επίλεκτη μονάδα του την κρίσιμη στιγμή είτε έχει ετοιμάσει κάποια άλλη έκπληξη - λάκκους ή παγίδες κρυμμένες πίσω από το μέτωπο της. Δεν έχει σημασία. Ο εχθρός θα αφήσει το πεζικό μου να εμπλακεί σε μια υποχρεωτική μάχη. Στο σημείο αυτό θα έχω δαγκώσει το δόλωμα. Θα είμαι στα σαγόνια της παγίδας.

Στρατηγός των Θηβαίων είναι ο Θεαγένης, ένας πονηρός και έμπειρος διοικητής, ο οποίος έμαθε το επάγγελμα του από αρχηγούς εκπαιδευμένους από τον Επαμεινώνδα. Όταν εμπλακώ χωρίς λόγο με τον Ιερό Λόχο και τα συντάγματα που τον ενισχύουν, ο Θεαγένης θα εξαπολύσει την επίθεσή του από το δεξιό άκρο που στηρίζεται στον ποταμό. Αυτή η πτέρυγα -με τριάντα, σαράντα, ακόμα και πενήντα ασπίδες βάθος- θα στραφεί προς τα μέσα σαν μεγάλη πύλη που γυρίζει γύρω από το στροφέα της που είναι ο Ιερός Λόχος, για να μας χτυπήσει από το πλάι και τα νώτα.

Είναι καλό σχέδιο. Αναδεικνύει τις δυνάμεις της Θήβας και ελαχιστοποιεί τις αδυναμίες της. Ακολουθεί τη λογική του εδάφους. Και αντιμετωπίζει τον ανταγωνιστή με πονηρία. Η πρόβλεψη είναι ότι θα αντιμετωπίσουν ένα νεαρό στρατηγό, ορμητικό, βίαιο, ανυπόμονο για δόξα.

Το σχέδιο όμως εξαρτάται από δύο πράγματα που δεν πρόκειται να συμβούν. Πρώτον, δε θα υπάρξει μακεδονική διείσδυση στη θηβαϊκή γραμμή. Δεύτερον, κανένα

. 81 .


στράτευμα της Μακεδονίας που έχει κρατηθεί πίσω, απέναντι από το άκρο της μεγάλης πύλης των Θηβαίων, δε θα υπερφαλαγγίσει ούτε θα χτυπήσει από τα νώτα τον εχθρό όταν προσπαθήσει να κλείσει την πύλη.

Αυτό είναι δική μου δουλειά. Οι Θηβαίοι δεν καταλαβαίνουν το σύγχρονο πόλεμο.

Πιστεύουν ότι η δύναμη του Φιλίππου βρίσκεται εκεί όπου είναι και η δική τους, στη συμπαγή φάλαγγα του βαρέως πεζικού. Όχι. Ο ρόλος της μακεδονικής φάλαγγας δεν είναι να χτυπήσει τον εχθρό. Η δουλειά της είναι να ακινητοποιήσει τον εχθρό, ενώ το βαρύ ιππικό μας καταφέρνει το αποφασιστικό χτύπημα από τα πλάγια ή τα μετόπισθεν. Οι Θηβαίοι απεχθάνονται το ιππικό. Η ψυχή του οπλίτη νιώθει περιφρόνηση για τα έφιππα στρατεύματα. Δεν πιστεύει ότι οι καβαλάρηδες θα ριχτούν με τη θέλησή τους πάνω στις φονικές μύτες των ακοντίων.

Θα το κάνουμε όμως. Θα το κάνω. Σήμερα θα τους κάνουμε να το πιστέψουν. Όλα αυτά περνούν από το νου μου πιο γρήγορα απ'

όσο χρειάζεται να τα πεις. Ώσπου να μαζευτούν οι διοικητές μου για να λάβουν διαταγές, οι ταξίαρχοι, οι λοχαγοί και οι ουραγοί προβαίνουν σε ανασχηματισμό της παράταξης σύμφωνα με τις αποφάσεις, τις προετοιμασίες και τα γυμνάσια που είχαμε κάνει στη Θεσσαλία κατά την πορεία και εδώ, στο συμβούλιο, στη Χαιρώνεια.

Διακόσιες πενήντα οργιές. Τα στρατεύματά μας συνεχίζουν να προελαύνουν κλιμακηδόν. Τι βλέπει ο εχθρός; Μόνο αυτό που θέλω να δει.

Βλέπει τρεις φαλαγγαρχίες πεζεταίρων, τεσσερεσήμισι χιλιάδες άντρες, δεκάξι σειρές βάθος, που καλύπτουν εκατόν πενήντα οργιές από τις τετρακόσιες πενήντα του μετώπου. (Το πεζικό των συμμάχων καλύπτει τις υπό-

. 82 .


λοιπες τριακόσιες στα αριστερά μας, δίπλα στον ποταμό.) Η μακεδονική φάλαγγα δε μοιάζει με καμία άλλη του αρχαίου ή του σύγχρονου πολέμου. Αντί για το κοντό οκτώ ποδών δόρυ που έχει συνηθίσει να βλέπει ο εχθρός, ο στρατός μου προελαύνει με ένα ακόντιο δεκαοκτώ ποδών. Το μέτωπό μας φαντάζει σαν ένα δάσος από φονικές αιχμές: ένα αδιαπέραστο τείχος με τις σά-ρισες δεξιά και προς τα πάνω, με τις ακονισμένες μύτες τους είκοσι πόδια στον αέρα, με τα κοντάρια να λικνίζονται στο ρυθμό της προέλασης.

Ο εχθρός βλέπει επίσης ότι βαδίζουμε εναντίον του λοξά. Το δεξιό μας οδηγεί. Εν ολίγοις, η προωθημένη φα-λαγγαρχία μας, του Αντίπατρου δηλαδή, βρίσκεται απέναντι από τον Ιερό Λόχο. Αυτό λέει στον εχθρό ότι θα χτυπήσουμε πρώτα εκεί. Ενισχύω αυτή την εντύπωση στέλνοντας τους ψιλούς μου να ρίξουν τη φονική βροχή των βλημάτων τους πάνω από τον Ιερό Λόχο και μόνο στον Ιερό Λόχο.

Σου είπα τι βλέπει ο εχθρός. Τώρα αναλογίσου τι δε βλέπει. Δε βλέπει το βαρύ ιππικό μου, τους εταίρους. Έχω τέσσερις ίλες κατάφρακτων, οκτακόσιους ογδόντα ένα άντρες, ακριβώς πίσω από τη φάλαγγα. Η σκόνη και οι όρθιες σάρισες τους κρύβουν. Ακόμη είναι οι δύο ίλες του Ηφαιστίωνα στα μετόπισθεν αριστερά, με σκοπό να επιτεθούν στο δεξί του εχθρού όταν θ' αρχίσει να στρέφεται προς το μέρος μας. Όπως και να 'χει, ο εχθρός υποτιμά το ιππικό. Όπως και να 'χει, το περιφρονεί.

Διακόσιες οργιές. Οι ακοντιστές μας μπροστά κατευθύνουν τις βολές τους πάνω στον Ιερό Λόχο. Μπορούμε να ακούσουμε το τράνταγμα από διακόσιες οργιές μακριά. Θέλω να πιστέψει ο εχθρός ότι εκεί θα γίνει η επίθεσή μας. Θέλω να εξαπατηθεί ο Ιερός Λόχος και να νομίσει ότι θα επιτεθώ εναντίον του, όπως το είχε σχεδιά-

. 83 .


σει. Οι Αγριάνες ακοντιστές μας δεν είναι παιδιά και ηλικιωμένοι που ρίχνουν κοντάρια (όπως οι ψιλοί του εχθρού, τους οποίους οι άντρες μας έδιωξαν εύκολα από το πεδίο), αλλά τα πιο επιδέξια και θανατηφόρα στρατεύματα εκηβόλων όπλων στον κόσμο. Είναι από ορεσίβιες φυλές, σύμμαχοι του Βορρά, που οι γιοι τους δεν αποκαλούνται άντρες αν δε ρίξουν κάτω με μια βολή ένα αγριογούρουνο ή ένα λιοντάρι. Με τη βοήθεια του ανέμου, οι καλύτεροι άντρες τους μπορούν να εκτοξεύσουν ένα βέλος εκατό οργιές μακριά. Από κοντά οι βολές τους σχίζουν συνήθως σανίδες πάχους είκοσι τεσσάρων δακτύλων.

Εκατόν εβδομήντα πέντε οργιές. Οι ψιλοί μας εκτοξεύουν τα βλήματά τους τόσο κοντά στον εχθρό ώστε μπορούν να δουν τις ίριδες των ματιών τους μέσα από τις σχισμές των χάλκινων περικεφαλαίων τους. Κάθε βέλος ζυγίζει από δυόμισι έως τέσσερις μνες, ενώ η αιχμή τους είναι από ατόφιο σίδερο. Ο εχθρός κρατάει. Ζαρώνει πίσω από τις ορειχάλκινες ασπίδες και αντέχει.

Εκατόν πενήντα. Οι πρώτοι τραυματίες, ψιλοί του εχθρού, κάνουν την εμφάνισή τους. Τα άλογα οσμίζονται αίμα. Ανάμεσα στα γόνατά μου ο Βουκεφάλας αναριγεί σαν πολεμικό πλοίο που ετοιμάζεται για εμβολισμό. Δεν αγγίζω τα ηνία. Η περηφάνια του δε θα το επέτρεπε. Απλώς μετατοπίζομαι στο κάθισμά μου. Αμέσως μαζεύεται.

Έχω βγει μπροστά τώρα με τη σωματοφυλακή μου και τους αγγελιαφόρους, στο διάστημα που βρίσκεται ανάμεσα στις φαλαγγαρχίες του Αντίπατρου και του Κοίνου, στο δεξί άκρο της φάλαγγας. Εκατόν είκοσι πέντε. Οι ψιλοί μας υποχωρούν ανά δέκα. Αποσύρονται ανάμεσα στα κενά του πεζικού που προελαύνει. Μπορούμε να δούμε καθαρά τώρα το χρυσό και το κόκκινο του Ιερού

. 84 .


Λόχου. Οι αρχηγοί του εχθρού, μπροστά στις τάξεις τους, δείχνουν τις πολεμικές μας σημαίες και κάνουν την επιλογή τους όπως κι εμείς.

Ξάφνου ο Τελαμών έρχεται δίπλα μου. «Ενισχύσεις!» Δείχνει μπροστά. Εφεδρικά στρατεύματα ξεχύνονται πίσω από τον εχθρό. Μόνο μετά τη μάχη μαθαίνουμε από αιχμαλώτους ότι αυτές οι μονάδες είναι το σύνταγμα του Ηρακλή, όπου ήταν αρχηγός ο Επαμεινώνδας, μια ταξιαρχία στρατολογημένων πολιτών, δεύτερη μετά τον Ιερό Λόχο σε λαμπρά κατορθώματα, και δύο συντάγματα της υπαίθρου (δηλαδή αγρότες, σκληροί Βοιωτοί χωρικοί), ο Κάδμος και η Ηλέκτρα. Τα ίδια τάγματα που νίκησαν τους Σπαρτιάτες πριν από μια γενιά. Εκείνη τη στιγμή δεν έχω ιδέα για την ταυτότητα αυτών των στρατευμάτων, αλλά βλέπω τις λεπίδες των δωδεκάποδων δοράτων τους καθώς παίρνουν θέση βιαστικά στα μετόπισθεν του Ιερού Λόχου.

Είναι η στιγμή. Νιώθω το βλέμμα του Μέλανα Κλεί-του επάνω μου, αλλά και του Τελαμώνα, του Κοκκινογέ-νη και όλων των συντρόφων. Χρειάζεται να σου πω πόσο ευτυχισμένος είμαι; Σε λίγο μπορεί να έχουμε σκοτωθεί όλοι. Οι συμπολεμιστές μου το αποδέχονται. Το ίδιο κι εγώ. Ο θάνατος δεν είναι τίποτε μπροστά σ' αυτή τη δύναμη, τη θέλησή μας να πολεμήσουμε.

Εβδομήντα πέντε. Κάνω νόημα στον Τελαμώνα: «Σά-ρισες σε θέση επίθεσης».

Με τον ήχο της σάλπιγγας, οι πρώτοι πέντε ζυγοί της φάλαγγας με τους δεκάξι άντρες βάθος χαμηλώνουν τα ακόντιά τους σε οριζόντια θέση. Και πάλι το θέατρο που παίζουμε στον εχθρό έχει σκοπό να τον τρομοκρατήσει. Λόγω του μεγάλου μήκους τους, οι σάρισες δεν κατεβαίνουν απότομα ή αμέσως. Αντίθετα, τα κοντάρια τους χαμηλώνουν ελεύθερα, σχεδόν νωχελικά. Η πολεμική ιαχή

. 85 .


βγαίνει από τεσσερεσήμισι χιλιάδες άντρες. Ο εχθρός απαντά. Ακούμε τον ύμνο του. Αξιωματικοί του Ιερού Λόχου παίρνουν τις θέσεις τους στις πρώτες σειρές. Καλύπτονται με τις ασπίδες τους. Το μέτωπό τους σχηματίζεται, ένα γερό χάλκινο τείχος. Κάθε άντρας στηρίζεται γερά στα πόδια του και, ζητώντας τη βοήθεια των θεών, δυναμώνει τα γόνατά του για να αντέξει στην επίθεση μας.

Ο πόλεμος είναι θέατρο, όπως είπα, και η ουσία του θεάτρου είναι το τέχνασμα.

Αυτό που παρουσιάζουμε, δε θα το κάνουμε. Αυτό που δεν παρουσιάζουμε, αυτό θα κάνουμε. Πενήντα. Κάνω πάλι νόημα να ηχήσει η σάλπιγγα. Αυ

τή τη στιγμή ο Ιερός Λόχος νομίζει ότι η φαλαγγαρχία του Αντίπατρου, το δεξιό μας, ετοιμάζεται να επιτεθεί άμεσα στους ιερολοχίτες.

Δεν το κάνει όμως. Αντί γι' αυτό, με το σάλπισμα, το μέτωπο του Αντίπατρου βαδίζει προς τα αριστερά. Οι φονικές αιχμές των σαρισών των φαλαγγιτών του στρέφονται διαγώνια και δε στοχεύουν πια τον Ιερό Λόχο, αλλά τις μονάδες των πολιτικών στρατευμάτων, στα δεξιά των ιερολοχιτών. Η φαλαγγαρχία του Αντίπατρου, που πλαγιοδρομούσε μέχρι τώρα, απλώς τετραγωνίζει το μέτωπό της και επιτίθεται.

Ο Ιερός Λόχος νόμιζε ότι θα δεχόταν αυτός την επίθεση. Αλλά καμία επίθεση δεν έγινε. Αντίθετα, ο εχθρός βρίσκεται να κοιτάζει έναν άδειο χώρο εκατό οργιών.

Τότε, ενώ εκτοξεύω τη φαλαγγαρχία του Αντίπατρου διαγωνίως του μετώπου των ιερολοχιτών, κάνω κάτι άλλο. Φέρνω μπροστά τις τέσσερις ίλες των εταίρων μου (ο Ηφαιστίων κρατά τις δύο τελευταίες πίσω και αριστερά) που ήταν μέχρι τώρα πίσω από τους πεζεταίρους της δεξιάς πτέρυγας, αθέατοι από τον εχθρό γιατί τους έκρυβαν οι όρθιες σάρισες, και καλπάζω επικεφαλής τους

. 86 .


στη δεξιά πτέρυγα μας, πίσω από την επιτιθέμενη φαλαγγαρχία του Αντίπατρου. Οι ίλες του ιππικού μετατρέπουν τη φάλαγγα από τετράγωνη σε σφηνοειδή. Αυτός ο σχηματισμός λέγεται τα Δόντια του Δράκου. Κάθε σφήνα είναι ένα δόντι και κάθε δόντι ακολουθεί αυτό που είναι μπροστά του.

Το ιππικό των εταίρων κάνει κύκλους γύρω από το «σημείο περιστροφής» όπως τα άλογα στον ιππόδρομο. Όταν καθαρίσουμε τη δεξιά πτέρυγα του Αντίπατρου, θα πάμε αριστερά σε σφηνοειδή φάλαγγα και θα επιτεθούμε στον εχθρό με όλη την ταχύτητα και την ορμή που διαθέτουμε.

Το βλέπουν αυτό οι αρχηγοί του Ιερού Λόχου; Πράγματι, το βλέπουν. Τώρα μπορούν να εκτιμήσουν το σχέδιο μου. Αλλά είναι πιασμένοι ανάμεσα σε δύο δαγκάνες. Αν χτυπήσουν τη φαλαγγαρχία του Αντίπατρου (η οποία, με το διαγώνιο πέρασμα, έχει εκθέσει το δεξιό πλευρό της), το ιππικό μου θα ορμήσει στο δικό τους εκτεθειμένο αριστερό. Αν σταθούν επί τόπου, ο Αντίπατρος θα φάει τις γειτονικές μονάδες τους ζωντανές. Και στις δύο περιπτώσεις, θα επιτεθώ με οκτακόσιους καβαλάρηδες.

Ο εχθρός βλέπει τι πρόκειται να επακολουθήσει. Αλλά δεν μπορεί να κάνει τίποτε για να το αποφύγει. Πρόκειται για βαρύ πεζικό. Ο κορμός του είναι ριζωμένος στο χώμα. Έχει τις ίδιες πιθανότητες απέναντι μας όσες το δέντρο μπροστά στο τσεκούρι του ξυλοκόπου.

Καθώς ο Ιερός Λόχος προχωρεί (ως όφειλε να κάνει για να επιτεθεί στη φαλαγγαρχία του Αντίπατρου από το πλάι), οι σφήνες των εταίρων εμφανίζονται στα αριστερά τους και ορμούν εναντίον τους. Οι επικουρικές δυνάμεις του εχθρού, τα συντάγματα του Ηρακλή, του Κάδμου και της Ηλέκτρας, πρέπει να σπεύσουν τώρα να καλύψουν το

. 87 .


κενό που δημιούργησε η επίθεση του Ιερού Λόχου. Βλέπουμε τους αρχηγούς τους να φωνάζουν και να χειρονομούν και τους γενναίους άντρες τους να προσπαθούν να υπακούσουν.

Πεζικό σημαίνει όγκο και ακινησία. Ιππικό σημαίνει ταχύτητα και κρούση. Ένα κενό δημιουργείται ανάμεσα στον Ιερό Λόχο και

τις επικουρίες του. Σ' αυτό το κενό επιτίθεμαι. Ο Βουκεφάλας χτυπάει πρώτος τον εχθρό. Το άλογό

μου είναι αληθινό θαύμα. Έχει ύψος κοντά έξι πόδια και ζυγίζει περίπου έντεκα μνες. Οι οπλές του στη γη αφήνουν ίχνη φαρδιά σαν τηγάνια. Τα καπούλια του είναι μεγάλα σαν τα καζάνια του συντάγματος. Δεν μπορώ να φανταστώ τον τρόμο που έχει καταλάβει τον πρώτο ιερολοχίτη καθώς τα γόνατα του αλόγου μου τον συντρίβουν για να ακολουθήσει ο συμπαγής όγκος του σιδερένιου προστερνιδίου του. Το μέτωπο σχίστηκε μπροστά μου με μια κραυγή σαν λιωμένο μέταλλο. Ένιωθα τον Κλείτο και τον Τελαμώνα πίσω μου στα αριστερά, το Σωκράτη τον Κοκκινογένη στα δεξιά.

Μια επέλαση του ιππικού δεν είναι τίποτε άλλο από ένα κατευθυνόμενο πανικόβλητο τρέξιμο ζώων. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα άλογα θα αρνούνταν να επιτεθούν σε μια φάλαγγα πεζικού, αφού θα έβρισκαν μπροστά τους το εμπόδιο ενός πέτρινου τείχους. Τα άλογα όμως είναι ζώα αγέλης και πάνω στην τρέλα του τρεξίματος θα ακολουθήσουν τον οδηγό, έστω κι αν πρόκειται να πηδήξουν σε γκρεμό. Στο σφηνοειδή σχηματισμό, όπου το άλογο του αρχηγού είναι μόνο του μπροστά, τα ζώα των αξιωματικών που έπονται δεν ακολουθούν τα δικά τους μάτια και τις αισθήσεις, αλλά το άλογο που προπορεύεται. Κι αν ο μπροστάρης είναι αρκετά γενναίος ή αρκετά τολμηρός και τον ιππεύει ένας αναβάτης

. 88 .


ορμητικός, τα άλλα θα ακολουθήσουν. Το ίδιο ένστικτο, που κάνει ένα κοπάδι να πέσει στον γκρεμό, θα το ωθήσει σε μια φάλαγγα πεζικού.

Οι γενναίοι οπλίτες των Θηβών δεν μπορούν να πιστέψουν ότι ο έφιππος εχθρός είναι αρκετά τρελός ώστε να πέσει μόνος του πάνω στα υψωμένα δόρατά τους. Κι όμως, το κάνουμε. Το κοντάρι μου σπάζει στα δύο πάνω στην ασπίδα κάποιου απίστευτα γενναίου άντρα, του οποίου το δόρυ συντρίβεται την ίδια στιγμή πάνω στο σι-δερόφραχτο στήθος του Βουκεφάλα. Τα μάτια του εχθρού καρφώνονται στα δικά μου μέσα από τις χαραμάδες των περικεφαλαίων μας. Διαβάζω τη λύσσα του και την απόγνωσή του, παρόμοια με τη δική μου για την αναποδιά που έτυχε και στους δυο μας. Ο άντρας βρίσκεται κάτω από τα πόδια του Βουκεφάλα. Μέσα σε μια στιγμή η περικεφαλαία του διαλύεται. Νιώθω αποστροφή για την απώλεια μιας τόσο γενναίας καρδιάς και ορκίζομαι για χιλιοστή φορά πως, όταν αναλάβω την εξουσία, δε θα επιτρέψω ξανά σε Έλληνα να σκοτώσει Έλληνα.

Οι καλλιτέχνες απεικονίζουν τη μάχη του ιππικού με δόρατα που εκτοξεύονται και με σπαθιά που διασταυρώνονται. Αλλά την ώρα της κρούσης το άλογο είναι αυτό που κάνει τη ζημιά, όχι ο άνθρωπος. Ο ιππέας σε μια μάχη δε σκέφτεται τίποτα. Το ίδιο και το άλογο του. Ο αναβάτης λοιπόν πρέπει να χρησιμοποιήσει αυτό το γεγονός κατά του εχθρού. Ακούγοντας τις φωνές των οπλισμένων αντρών, το ένστικτο του ζώου παραγκωνίζει κάθε εκπαίδευση. Ο Βουκεφάλας σηκώνεται στα πισινά του πόδια και συντρίβει ό,τι βρει μπροστά του όπως κάθε επιβήτορας σε άγρια κατάσταση. Κλοτσάει ό,τι υπάρχει πίσω του και μπήγει τα δόντια του σε όποια σάρκα μπορεί να φτάσει. Όταν ένα άλογο νιώσει κάτι να κινείται κάτω από την κοιλιά του, θα το ποδοπατήσει σαν να ήταν

. 89 .


φίδι ή λύκος. Οι θεοί ας βοηθήσουν τον άντρα που θα βρεθεί από κάτω του στη μάχη. Όλα αυτά τα ένστικτα πρέπει να χρησιμοποιήσει ο καβαλάρης κατά του εχθρού. Αλλά ο ιππέας που προπορεύεται ένα μόνο σκοπό πρέπει να έχει: να οδηγεί το ζώο. Να κινείται συνεχώς. Ο επικεφαλής της σφήνας σέρνει όλη τη φάλαγγα ξοπίσω του. Αν σταματήσει, όλη η επίθεση καταρρέει.

Είμαστε δέκα-βάθος στο ψαχνό του εχθρού. Μια θάλασσα από περικεφαλαίες και αιχμές δοράτων βράζει από κάτω μου. Κάνω να βγάλω το σπαθί μου, αλλά η θήκη έχει σπάσει στην αρχική κρούση. Δεν μπορώ να τραβήξω τη σφηνωμένη λεπίδα. Για μια στιγμή σκέφτομαι να φωνάξω στον Κλείτο ή στον Τελαμώνα: «Φωτιά στο δάσος!» - την κραυγή του ιππέα όταν σπάσει το δόρυ του και πρέπει να πάρει ένα άλλο. Αλλά όχι, θα ήταν ατιμωτικό να ξεγυμνώσω ένα σύντροφο για τη δική μου ανάγκη. Έτσι, βγάζω την περικεφαλαία μου και τη σηκώνω ψηλά με σκοπό να τη χρησιμοποιήσω σαν όπλο. Και τότε ξεσπούν χαρούμενες ζητωκραυγές. Ένα τυχερό αστέρι φρόντιζε πάντα τη σταδιοδρομία μου και εδώ, στο ξεκίνημά της, δε με απογοητεύει. Οι εταίροι παίρνουν την κίνηση αυτή σαν θριαμβευτική χειρονομία. Γίνεται αντιληπτή και από τις σειρές των σαρισοφόρων μας, οι οποίοι εκείνη τη στιγμή συντρίβουν το μέτωπο των Θηβαίων. Κι αυτοί χαιρετούν το θρίαμβο εκστατικοί. Τους ακούω να ορμούν και βλέπω τον εχθρό να υποχωρεί κάτω από την πίεσή τους. Ξανασηκώνω την περικεφαλαία και την εκσφενδονίζω με όλη μου τη δύναμη στους στίχους του εχθρού. Με μια δυνατή ιαχή, το πεζικό μας πέφτει επάνω τους. Οι επικουρικές δυνάμεις του εχθρού υποχωρούν. Η πρώτη μας σφήνα αρχίζει να περνάει.

Ένα μεγάλο άνοιγμα προβάλλει εμπρός μας. Είμαστε στο ξέφωτο. Το στρατόπεδο του εχθρού είναι στα εξήντα

. 90 .


πέντε βήματα. Βρίσκεται ήδη σε πλήρη υποχώρηση. Ο Τελαμών με κοιτάζει καλά καλά και μου δίνει το δόρυ του. Οι σφήνες σχηματίζονται πάλι κάτω από τα χρώματά μου. Επιτιθέμεθα στα μετόπισθεν. Κάθε πενήντα άντρες είναι ένα δόντι του δράκου και κάθε δόντι κόβει από ένα κομμάτι κρέας του εχθρού.

Ο αντίπαλος δεν έχει καμία τύχη μπροστά στην ορμή των μεραρχιών μας. Ποιος οπλίτης με το οκτώ ποδών δόρυ του ή επίλεκτος με το δώδεκα ποδών κοντάρι του μπορεί να αντισταθεί στο φαλαγγίτη με τη δεκαοκτάπο-δη σάρισά του; Και οι εταίροι μας, που καίγονται για δόξα, εκείνη την ημέρα θα γκρέμιζαν ακόμα και τον Όλυ-μπο.

Μέσα σε λίγες στιγμές η μάχη στην πτέρυγά μου χωρίζεται σε τρεις συγκρούσεις. Δίπλα στο ποτάμι οι οπλίτες στο δεξί του εχθρού, οι οποίοι είχαν ορμήσει εναντίον του συμμαχικού πεζικού μας, δέχονται επίθεση από τα πλάγια και τα νώτα από τις ίλες του Ηφαιστίωνα. Οι μεραρχίες μας υπό τον Αμύντα και το Νικόλαο μπαίνουν σφήνα από μπροστά. Οι εχθροί κατακρεουργούνται. Στο κέντρο, η φαλαγγαρχία του Κοίνου συγκρούεται με τα πολιτικά στρατεύματα του εχθρού. Μια τιτάνια μάχη λυσσομανάει, μέσα σε ανεμοστρόβιλους κουρνιαχτού και φοβερές κραυγές. Στην πτέρυγά μας, ο Ιερός Λόχος και οι επικουρικές δυνάμεις του έχουν αποκοπεί. Οι εταίροι μας τους επιτίθενται από τα νώτα Οι πεζεταίροι τους κλείνουν από μπροστά. Το επίλεκτο σώμα του εχθρού είναι κυκλωμένο. Και τότε αρχίζει η φοβερή σφαγή.

Όταν μια μονάδα αποκόβεται από τις πτέρυγες που τη στηρίζουν, η αντίστασή της είναι πλέον θέμα χαρακτήρα και θάρρους των αντρών που την αποτελούν. Σ' αυτό, κανένα σώμα με το οποίο πολέμησα δεν ξεπέρασε τον Ιερό Λόχο των Θηβών. Η εξόντωσή τους ήταν ανα-

. 91 .


πόφευκτη από τη στιγμή που η πρώτη μας ίλη διέρρηξε το μέτωπό τους. Κι όμως οι Τριακόσιοι όχι μόνο ανασυγκροτήθηκαν γρήγορα, αλλά, προς τιμήν τους, ενώθηκαν πάλι με τους πολίτες-στρατιώτες που τους πλαισίωναν και τα συντάγματα της πόλης στην πτέρυγά τους, αναγκάζοντάς τους με την ανδρεία τους να πολεμήσουν το ίδιο γενναία. Είχες την αίσθηση ότι δεν αντιμετώπιζες πολεμιστές αλλά ήρωες. Ο Τίμων ο ολυμπιονίκης πυγμάχος σκότωσε δύο άτια μας, όπως μάθαμε αργότερα, το δεύτερο μάλιστα με γυμνά τα χέρια. Έσπασε το λαιμό του ζώου. Ο Θοώτης, πρωταθλητής στο παγκράτιο, δεν έλεγε να το βάλει κάτω αν και είχε τρία δόρατα στην κοιλιά και το μισό πρόσωπο σαρισμένο. Το χρονικό της απίστευτης γενναιότητας του εχθρού γέμισε δύο περγαμηνές στις αναφορές. Αλλά το σπουδαιότερο ήταν ο τρόπος που ανασυντασσόταν σμίγοντας τις δυνάμεις του. Παρόλο που οι σφήνες μας είχαν διασπάσει τις αρχικές τέσσερις χιλιάδες σε τρεις και μετά σε πέντε διαφορετικές ομάδες, αυτές οι μονάδες κατάφεραν με επιθέσεις στο μέτωπό μας, στα διαλείμματα των επελάσεών μας, να ανασυνταχθούν σε πολεμική φάλαγγα. Πολέμησαν πρώτα κοντά στο μοναχικό κυπαρίσσι που σηματοδοτούσε το πρώτο τους μέτωπο, έπειτα σε ένα χαμηλό τοίχο όπου κρεμόταν η μπουγάδα του στρατοπέδου τους και μετά

στα μαγειρεία, στον καταυλισμό των υπηρετών τους, όπου κατάφεραν να ανασυνταχθούν πίσω από μια σειρά χαντάκια μαγειρέματος. Ούτε ένας άντρας δεν έδειξε τη ράχη του. Σε κάθε επίθεση η δύναμη μας βρισκόταν πάντα απέναντι σε στρογγυλές ασπίδες και σπασμένα δόρατα. Κι όταν παίρναμε μια ανάσα, έστω για μια στιγμή, οι ήρωες του Ιερού Λόχου ορμούσαν καταπάνω μας.

Είναι βάρβαρη και άχαρη δουλειά να αποτελειώνεις ένα συμπαγές σώμα αντρών που αντιστέκονται γενναία

. 92 .


και δεν παραδίδονται. Σ' αυτό η φάλαγγα των πεζεταί-ρων δεν έχει το ταίρι της, καθώς τα κοντύτερα δόρατα του εχθρού δεν μπορούν να εισχωρήσουν ούτε πέντε πόδια στο μέτωπο του μακεδονικού μετώπου, ενώ οι άντρες μας είναι σε θέση να κομματιάσουν όποτε θέλουν τον εχθρό. Στην πραγματικότητα το μόνο πρόβλημα που αντιμετωπίσαμε ήταν η κούραση και η αντικατάστασή μας από ξεκούραστους άντρες στη φάλαγγα για να συνεχίσουν τη σφαγή. Οι χιλιάδες του εχθρού έγιναν εκατοντάδες, και οι εκατοντάδες δεκάδες,

Ακούγαμε τις φωνές διαφόρων αξιωματικών των αντιπάλων που φώναζαν στους συμπολεμιστές τους να πουλήσουν ακριβά τη ζωή τους. Τους είπα να φανούν λογικοί και να παραδοθούν. Δε θα το έκαναν όμως. Κάποιες στιγμές στη μάχη, ρωμαλέοι άντρες του εχθρού πύκνωναν τους ζυγούς, μετατρέποντάς τους σε μια μάζα από χαλκό και σίδερο, και προσπαθούσαν να εισχωρήσουν μέσα στον ωκεανό των Μακεδόνων που τους περιέβαλλε. Παρ' ότι αυτοί οι άνθρωποι πολεμούσαν με τη δύναμη της απελπισίας, δεν είχαν καμία ελπίδα, καθώς οι σειρές μας είχαν μεγάλο βάθος, ήταν πολύ πειθαρχημένες και επανδρωμένες με αξιωματικούς. Οι σύντροφοί μας έτρεχαν από όλες τις μεριές -σε ορισμένα σημεία οι στίχοι είχαν είκοσι και τριάντα ασπίδες βάθος- σήκωναν τις σά-ρισες όρθιες και έσπρωχναν με τους αγκώνες και τους ώμους τις ράχες των αντρών μπροστά τους. Οι γενναίοι μαχητές του εχθρού ξεψυχούσαν μέσα σε τόση πίεση και κατέρρεαν όπως οι πνιγμένοι στη θάλασσα.

Όταν η μάχη φτάσει σ' αυτό το σημείο, είναι ευθύνη του νικητή να υπολογίσει τις συνέπειες μιας υπέρμετρης σφαγής και να διατάξει το σταμάτημα του αγώνα. Φωνάζω να σταματήσουν και ζητώ πάλι από τον εχθρό να παραδοθεί. Και πάλι αρνείται. Ένας αγγελιαφόρος έρχε-

. 93 .


ται από τον πατέρα μου. Με καλεί σε ένα συμβούλιο διοικητών. Οι ίλες του Ηφαιστίωνα, θριαμβεύτριες, έχουν ενωθεί μαζί μας. Άλλοι ιππείς έρχονται καλπάζοντας χαρούμενα από τον Παρμενίωνα στο κέντρο. Τελείωσε. Νικήσαμε! Δε νιώθω καμία κούραση, μόνο αγαλλίαση. Και μια απέραντη ανακούφιση.

Αναθέτω στον Αντίπατρο και στον Κοίνο να επιβλέψουν το αποτελείωμα του Ιερού Αόχου, με διαταγές να γλιτώσουν όσο περισσότερους μπορούν, χωρίς να ατιμάσουν κανέναν. Μαζί με τον Ηφαιστίωνα, διασχίζω το πεδίο της μάχης, ακολουθώντας τον αγγελιαφόρο του πατέρα μου. Είναι το πεδίο που ονειρεύεται κάθε καβαλάρης. Είμαστε στα νώτα του εχθρού. Οι μονάδες μας προχωρούν χωρίς να βρίσκουν αντίσταση. Παντού ο εχθρός έχει τραπεί σε φυγή. Έχω αρπάξει το χέρι του Ηφαιστίωνα για να τον συγχαρώ, όταν βλέπω τον υπασπιστή του Κοίνου, τον Πολέμαρχο, να μας κοιτάζει από την πτέρυγα. Καλπάζει προς το μέρος μας, λερωμένος και λαχανιασμένος.

«Οι τελευταίοι ιερολοχίτες, Αλέξανδρε... μερικοί αυτοκτονούν. Τι να κάνουμε;»

. 94 .

8

Ο Ιερός Λόχος

ΟΙ ΙΕΡΟΛΟΧΙΤΕΣ ΠΟΥ ΕΠΕΖΗΣΑΝ είναι καμιά εικοσαριά. Ο Αντίπατρος και ο Κοίνος τους έχουν αφοπλίσει και έχουν αφαιρέσει κάθε αντικείμενο που θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν για να βλάψουν τον εαυτό τους. Αυτό γίνεται λίγο μετά τη μάχη. Η σκηνή είναι σπαρακτική αλλά και φοβερή συνάμα. Όσοι έχουν επιζήσει είναι ακρωτηριασμένοι και σακάτηδες, μερικοί φρικτά, κι όμως έχουν καταφέρει κατά κάποιον τρόπο, σερνάμενοι, κουτσαίνοντας ή τραβώντας ο ένας τον άλλο, να συγκεντρωθούν σε ένα σημείο, στην αμμώδη όχθη όπου είχε παραταχθεί αρχικά ο λόχος τους. Το μοναχικό κυπαρίσσι από πάνω τους μοιάζει με δέντρο του Άδη.

Πηγαίνω κοντά τους με τον Ηφαιστίωνα και τον Πολέμαρχο. Ένας άντρας του εχθρού έχει και τα δύο πόδια σπασμένα, σίγουρα από τις οπλές των ίππων των εταίρων μας, και έχει τυφλωθεί, χώρια τα άλλα τραύματα που φέρει. Είναι αδύνατο να τα μετρήσεις, κάτω από το αίμα και τη βρομιά που καλύπτει τα χέρια του, το πρόσωπο, τη γενειάδα και το στέρνο του. Ο ιερολοχίτης, γνωρίζοντας ότι οι συμπολίτες του έχουν ηττηθεί και ότι οι περισσότεροι σύντροφοι του είναι νεκροί, ανασηκώνεται λιγάκι και παρακαλάει τους νικητές να τον σκοτώσουν. Γύρω του έχουν μαζευτεί αρκετοί Μακεδόνες και

. 95 .


σύμμαχοι, και χαζεύουν τους νικημένους άντρες λες και ήταν αρκούδες σε μάντρα.

Στις εκατό μάχες, αυτό είναι το σπανιότερο πράγμα που μπορεί να δει κανείς: άντρες που στέκονται και πολεμούν μέχρι θανάτου. Ποτέ δε συμβαίνει κάτι τέτοιο. Και οι πλέον επίλεκτες μονάδες, όταν καταλάβουν ότι νικήθηκαν, θα προσπαθήσουν να βάλουν όρους ή θα μηχανευτούν τρόπους να βγουν από τη δύσκολη θέση. Όμως ο Ιερός Λόχος έμεινε και πολέμησε. Οι επιζήσαντες δεν κάνουν καμία κίνηση να δέσουν τις πληγές τους. Μερικοί μάλιστα τις ανοίγουν πιότερο ακόμα, θέλοντας να χύσουν το χυμό της ζωής τους στην άμμο. Έχουν κότσια αυτοί οι μπάσταρδοι. Είναι άλλος ένας τρόπος να δείξουν το μίσος τους απέναντι μας κι ακόμη ότι μας θεωρούν ξένους, όχι Έλληνες.

Ο Φιλώτας έρχεται καλπάζοντας από τα δεξιά του πεδίου. Είναι ο μεγάλος γιος του Παρμενίωνα, ίππαρχος του Φιλίππου πλέον, και ευνοούμενος του πατέρα μου. Μισεί τους Θηβαίους θανάσιμα, ένα μίσος που μεγάλωσε ακόμα πιο πολύ όταν διαπίστωσε την απίστευτη ανδρεία τους.

«Ποιοι νομίζετε ότι είστε, οι Σπαρτιάτες στις Θερμοπύλες;» Κόβει βόλτες μπροστά τους καβάλα στο υπέροχο άτι του. «Νομίσατε ότι ήμασταν Πέρσες, παλιάνθρω-ποι;»

Οι άντρες μου είναι μεθυσμένοι από χαρά, όπως είναι πάντα οι νικητές, επειδή κατάφεραν να ξεφύγουν από το θάνατο. Κοιτάζουν με το στόμα ανοιχτό τους λαμπρούς στρατιώτες των Θηβών, τους οποίους έτρεμαν κυριολεκτικά πριν από λίγο.

«Δε φαίνονται και τόσο σπουδαίοι τώρα!» φωνάζει ο Φιλώτας. Πράγματι, έχει δίκιο. «Κι όμως είναι τα ίδια καθάρματα που πήγαν, όχι μία αλλά δύο φορές, με το

. 96 .


μέρος των βαρβάρων κατά των συμπατριωτών τους Ελλήνων, αυτοί που μέχρι σήμερα έπαιρναν το ασιατικό χρυσάφι και φύλαξαν την ανδρεία τους για να την ξοδέψουν εναντίον μας! Θα προτιμούσαν να γονατίσουν μπροστά στον Πέρση παρά να θεωρήσουν εμάς τους Μακεδόνες ως συμπολεμιστές και συμμάχους!»

Τον διατάζω να πάψει. Μου ρίχνει ένα δολοφονικό βλέμμα. Βλέπω τους άντρες έτοιμους να λεηλατήσουν τον εχθρό. Θέλουν αναμνηστικά. Ένα σπαθί ή ασπίδα, την περικεφαλαία ενός γενναίου άντρα.

«Σταματήστε!» διατάζω. Ο Φιλώτας είναι τριάντα χρόνων. Εγώ είμαι δεκαοκτώ. Το στόμα του πάει ροδά-νι. Θα του το σκίσω επιτόπου, παρά την αδυναμία που του έχει ο πατέρας μου και το ξέρει. Ο βασιλιάς θα φανεί όπου να 'ναι, εκτιμά ο Φιλώτας. Ο Φίλιππος θα του δώσει δίκιο. Ο Φιλώτας φτύνει και γυρίζει το άτι του, δείχνοντάς μου την πλάτη.

Περνά λίγη ώρα. Όλα τα βλέμματα είναι στραμμένα στους επιζώντες του Ιερού Λόχου. Και τότε γίνεται κάτι πολύ παράξενο. Έτσι όπως στεκόμαστε απέναντι σ' αυτούς τους άντρες που μας μισούν και τους μισούμε, με κάποια ανεξήγητη αλχημεία, μετατρέπονται όχι σε εχθρούς αλλά σε ανθρώπους με σάρκα και οστά, σε στρατιώτες σαν κι εμάς. Όλοι είδαμε παθιασμένους και φανατικούς, που λαχταρούσαν το θάνατο. Αυτοί οι άντρες δεν είναι έτσι. Είναι λογικοί άνθρωποι, υπερασπιστές των βωμών και των εστιών τους, οι οποίοι απλώς δεν παραδίνονται. Τώρα ξεχωρίζουμε τα πρόσωπά τους. Η στάση τους που φανερώνει την αφοσίωσή τους, τόσο στους συντρόφους τους όσο και στο λόχο τους, προέρχεται από τον κώδικα τιμής στον οποίο κι εμείς ορκιστήκαμε πίστη. Κανείς δε μιλά, όμως κάθε Μακεδόνας, βλέποντας την εξάντληση και την ψυχική κούραση αυτών

. 97 .


των γενναίων αντρών, καταλαβαίνει ότι σήμερα πολέμησαν ανώτερα από μας. Έδωσαν περισσότερα από μας. Υπέφεραν περισσότερο από μας. Αντιλαμβανόμαστε επίσης πως, αν σκοπεύουμε πράγματι να περάσουμε στην Ασία και να αναποδογυρίσουμε την τάξη της γης, πρέπει να φτάσουμε σ' αυτή τη σφαίρα της θυσίας που διαβάζουμε τώρα στα ηττημένα, τσακισμένα πρόσωπά τους. Αυτή η αλήθεια μας θλίβει. Το μίσος μας έχει μετατραπεί σε οίκτο, και σε αγάπη ακόμα.

Στο χώμα γονατίζει ο ευγενικός ήρωας Κορωνεύς, με το δεξί του χέρι κομμένο από τον αγκώνα, πάνω από το -πτώμα του γιου του Παμμένη. Καυτά δάκρυα ανεβαίνουν στα μάτια μου. Σε λίγο ο πατέρας μου και η συνοδεία του θα έρθουν να γευτούν το θρίαμβο τους. Πώς θα φερθεί ο Φίλιππος σ' αυτούς τους ανθρώπους; Σίγουρα θα συγκινηθεί από την ανδρεία τους, όπως κι εμείς, αλλά θα τους κρατήσει αιχμάλωτους. Με τιμές, ναι, αλλά θα εκμεταλλευτεί την κράτησή τους, για να αποσπάσει χρήματα και παραχωρήσεις από τους συμπολίτες τους και να ραγίσει τις καρδιές τους.

«Αφήστε τους». Ακούω τη φωνή μου σαν να είναι ενός ξένου.

«Δε θα το κάνεις!» φωνάζει ο Φιλώτας, που δεν μπορεί να το πιστέψει.

«Δώστε τους τα όπλα τους!» διατάζω. «Ελευθερώστε τους!»

«Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό! Περίμενε το Φίλιππο!»

Το χέρι μου είναι πάνω στο ακόντιό μου, οι φτέρνες μου χτυπάνε τα πλευρά του αλόγου μου. Αμέσως ο Ηφαιστίων και ο Τελαμών βάζουν τα ζώα τους ανάμεσα σε μένα και στον άντρα που με αψήφησε. Ο Κοίνος και ο Αντίπατρος τους βοηθούν δυναμικά.

. 98 .


«Αλέξανδρε...» Ο Φιλώτας δείχνει τα άδεια χέρια του, θέλοντας να με ηρεμήσει. «Αυτή η νίκη είναι δική σου. Το πεδίο όμως ανήκει στο Φίλιππο. Πρέπει να υπακούσεις στο βασιλιά».

Δεν ακούω τίποτε. Μόνο η θέα των αγαπημένων συντρόφων μου και τα πρόσωπα των μεγαλυτέρων διοικητών, που είναι αποφασισμένοι να καταπραΰνουν την οργή μου, δε με αφήνουν να λερώσω το σίδερό μου με το αίμα αυτού του πατριώτη.

Ο Φίλιππος πλησιάζει. Ο μάντης του Αρίστανδρος προπορεύεται με καμιά δεκαριά βασιλικούς παίδες και σωματοφύλακες. Ο Παρμενίων και ο Μονόφθαλμος Αντίγονος ακολουθούν, έπειτα ο ίδιος ο βασιλιάς. Αμέσως η ιστορία της σύγκρουσης ανάμεσα σε μένα και στο Φιλώτα αναφέρεται από τους λοχαγούς από κάτω. «Κανονικά έπρεπε να σας σπάσω τα κεφάλια. Και των δύο» λέει ο Φίλιππος.

Το βλέμμα του πέφτει στον Κορωνέα. Ο πατέρας μου κλαίει. Ο Μακεδόνας συνταγματάρχης από κάτω είναι ο Ευγενίδης. Οι άντρες τον φωνάζουν «Ερινύα», επειδή είναι πολύ προσεκτικός και άτεγκτος σ' αυτά που λέει.

«Ο γιος μου διέταξε την απελευθέρωση αυτών των ανθρώπων;» ρωτάει ο Φίλιππος τον αξιωματικό του.

Ο Ευγενίδης το παραδέχεται. Ο Φίλιππος κουνάει καταφατικά το κεφάλι, συμφωνεί. «Ακούσατε τη διαταγή!» φωνάζει η Ερινύα στους

άντρες. «Δώστε στον εχθρό τα όπλα του! Αφήστε τους να φύγουν!»

Ο Φίλιππος δε με μαλώνει εκείνη τη στιγμή. Δέχεται αδιαμαρτύρητα την πρωτοβουλία μου. Μόνο το άλλο πρωί, όταν θυσιάζουμε για να ευχαριστήσουμε τον Ηρακλή και το Δία Εταίρειο, με παίρνει παράμερα.

«Μπορούσες να είχες φάει την καρδιά του λιονταριού,

. 99 .

ΣΤΙΒΕΝ ΙΪΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

γιε μου. Αλλά του την έδωσες πίσω. Θα σε μισήσει γι' αυτό. Θα πληρώσεις μια μέρα αυτή την πράξη της άτοπης ευγένειας». Βάζει το χέρι του στον ώμο μου. «Όμως δε σου δίνω άδικο».

Η Χαιρώνεια είναι η τελευταία νίκη του Φιλίππου. Είκοσι ένα μήνες αργότερα σκοτώνεται. Δέχεται την επίθεση ενός φονιά στο γάμο της αδελφής μου Κλεοπάτρας, λίγο πριν από τους αγώνες.

. 100 .

Βιβλίο τρίτο

ΑΥΤΟΕΛΕΓΧΟΣ

9

Ο δαίμονάς μου

ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΤΗΣ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑΣ του Φιλίππου, στο θέατρο των Αιγών, στη Μακεδονία, μόλις είχα μπει στο περιστύλιο. Προπορευόμουν του πατέρα μου στην πομπή, για να πάρω θέση δίπλα στο θρόνο και να τον περιμένω. Ο γαμπρός, ο Αλέξανδρος, ο βασιλιάς της Ηπείρου, βάδιζε πλάι μου. Ο Φίλιππος μας είχε στείλει μπροστά για να δείξει στον κόσμο ότι δε χρειαζόταν σωματοφύλακες. Ακουσα την οχλοβοή μέσα στο θέατρο κι αμέσως κατάλαβα ότι κάτι τρομερό συνέβη, τόσο τρομακτικές ήταν οι φωνές. Γύρισα πίσω τρέχοντας μαζί με τον Αλέξανδρο. Οι γυναίκες ούρλιαζαν. Ο κόσμος θύμιζε θάλασσα που αντιστεκόταν στο πέρασμά μας. Ο φονιάς, ένας νεαρός ευπατρίδης ονόματι Παυσανίας, είχε ήδη συλληφθεί και φονευθεί από τον Περδίκκα του Ορόντη, τον Μπουκλάκια και τον Άτταλο του Ανδρομένους, που υπηρετούσαν ως σωματοφύλακες του βασιλιά. Εκείνη τη στιγμή δεν ήταν σαφές αν ο βασιλιάς ζούσε ακόμα. Προς μεγάλη μου έκπληξη, ένιωσα μεγάλο πόνο και σπαραγμό, όχι μόνο για το χαμό του Φιλίππου, διότι παρά τις διαφορές μας τον αγαπούσα και τον σεβόμουν, αλλά για το έθνος μας, που έχασε τη δύναμη του λιονταριού του. Τότε ακούστηκε ο ολοφυρμός. Ο βασιλιάς ήταν νεκρός. Ακόμα δεν είχα φτάσει κοντά του. Σε μια στιγμή βρέθηκα πίσω από το

. 103 .

ΣΤΙΒΕΝ Π Ρ Ε Σ Σ Φ Ι Λ Ν Τ

Φιλώτα, το γιο του Παρμενίωνα (τον ίδιο Φιλώτα που με είχε προσβάλει τόσο βαριά στη Χαιρώνεια), τη στιγμή που γύριζε προς το συνάδελφό του, τον αδελφό του Κοί-νου, Κλέανδρο. «Αυτό είναι το τέλος της Ασίας» είπε ο Φιλώτας. Εννοούσε ότι το όνειρο να κατακτήσουμε την Ασία είχε πεθάνει μαζί με το Φίλιππο, αφού κανείς άλλος δεν ήταν ικανός να οργανώσει και να διοικήσει μια τόσο μεγάλη εκστρατεία.

Ήμουν δυο βήματα από τον ώμο του Φιλώτα. Δε με είχε δει. Αμέσως κάθε θλίψη για τον πατέρα μου εξαφανίστηκε. Ένιωσα να με κυριεύει απέραντη οργή. Έβλεπα, λες και ήταν πραγματικότητα, το σπαθί μου στα δυο μου χέρια να κόβει το Φιλώτα στα δύο. Έπειτα είδα τον εαυτό μου να ξεριζώνει κάθε σημάδι της ύπαρξής του, το νήπιο γιο του, αλλά και κάθε καθίκι που είχε στη δούλεψή του. Η οργή μου έσβησε τόσο γρήγορα, ώστε κανείς ούτε κι αυτοί που ήταν πολύ κοντά μου μέσα στο πλήθος δεν κατάλαβαν αυτά που με συντάραξαν. Ο θυμός μου πνίγηκε και αντικαταστάθηκε από μια ψυχρή αποφασιστικότητα να αποδείξω ότι ο Φιλώτας δεν είχε δίκιο. Μάλλον το αντίθετο συνέβαινε. Ότι, δηλαδή, η Ασία θα παρέμενε άπιαστο όνειρο χωρίς το θάνατο του Φιλίππου, ότι η εξόντωσή του ήταν απαραίτητη για να γίνει πραγματικότητα η κατάκτηση της γειτονικής ηπείρου.

Συνέχισα να σπρώχνω. Ο πατέρας μου είχε μεταφερθεί στη σκιά ενός γαμήλιου περιπτέρου και κειτόταν πάνω σε ένα δρύινο πάγκο, που τώρα είχε μετατραπεί σε τραπέζι για τους χειρουργούς. Το χτύπημα που είχε σκοτώσει το Φίλιππο ήταν ένα ύπουλο τραύμα κάτω από τα πλευρά. Η κοιλιά και οι λαγόνες του πατέρα μου ήταν γεμάτες αίματα, διαφορετικά δεν ήταν χειρότερος όταν κοιμόταν ύστερα από ένα γερό μεθύσι. Πόσες ουλές, αλήθεια, είχε στο κορμί του! Οι γιατροί είχαν ξεγυμνώσει

. 104 .


το στέρνο του μέχρι τα γόνατα και τώρα, από ντροπή ίσως, ή από σεβασμό για την άφιξή μου, ένας βασιλικός παις, ο Ευκτήμων, σκέπασε με το μανδύα του τα απόκρυφα του βασιλιά. Η κατάσταση που επικρατούσε στη συνέλευση ήταν στα όρια της παραφροσύνης. Σπουδαίοι στρατηγοί και διοικητές βρίσκονταν μια ανάσα από τον πανικό. Μόνο εγώ, όπως έδειχναν τα πράγματα, διατηρούσα την αυτοκυριαρχία μου.

Ένιωθα ψύχραιμος και με αφύσικα καθαρό μυαλό. Οι χειρουργοί ήταν δύο, ο Φίλιππος ο Ακαρνάνας και ο Αμόργης, ένας Θράκας που είχε εκπαιδευτεί στη σχολή του Ιπποκράτη, στην Κω. Σκέφτηκα ότι οι γιατροί θα φοβούνταν για την προσωπική τους ασφάλεια τώρα. Θα έτρεμαν το θυμό μου, και του έθνους, επειδή απέτυχαν να σώσουν το βασιλιά. Έπιασα τα χέρια τους αμέσως για να τους καθησυχάσω.

Ο Φιλώτας είχε καταφέρει να κάνει θέαμα τη θλίψη του. Ο θυμός μου γι' αυτόν είχε ξεθυμάνει. Τον είδα καθαρά έτσι όπως ήταν: ένας άνθρωπος γεννημένος για μαχητής και διοικητής του ιππικού, ναι, αλλά επίσης ένας ματαιόδοξος και ρηχός λιμοκοντόρος. Και κατάλαβα το λόγο της οργής μου για το πρόσωπό του.

Τι έγκλημα είχε διαπράξει ο Φιλώτας; Με είχε αμφισβητήσει. Είχε αμφισβητήσει το δαίμονά μου και το πεπρωμένο

μου. Δε θα τον συγχωρούσα ποτέ γι' αυτό. Δέκα χρόνια αργότερα στην Ινδία ο στρατός συναντή

θηκε για πρώτη φορά με τους Βραχμάνους γυμνοσοφι-στές. Ο Ηφαιστίων ιδίως γοητεύτηκε από τους ιδιόρρυθμους ασκητές και θέλησε να εντρυφήσει στη φιλοσοφία τους. Ο σκοπός των προσπαθειών τους, ανέφερε, ήταν να τοποθετήσουν το κέντρο της ύπαρξης τους, όχι στη θνητή πλευρά της φύσης τους, όπως κάνουν οι περισσότεροι

. 105 .


άνθρωποι, αλλά στην αθάνατη - αυτό που αποκαλούν Άτμαν ή Εαυτός. Ξέρω τι εννοούν, αν και όχι απόλυτα. Ο δαίμονάς μου ήταν, και είναι, τόσο δυνατός ώστε καμιά φορά με κυριεύει ολόκληρο. Έχουμε μιλήσει για ώρες ο Ηφαιστίων κι εγώ, ο Τελαμών και ο Κρατερός επίσης, γι' αυτό το φαινόμενο. Έχω αναφέρει ότι ο δαίμονάς μου, που ήταν ξένος σε μένα και τον οποίο δεν καταλάβαινα ούτε μπορούσα να ελέγξω, με είχε κυριεύσει για τα καλά την ώρα που ακολούθησε τη δολοφονία του πατέρα μου.

«Δεν είναι εγώ» είχα πει «αλλά ένα πλάσμα με το οποίο είμαι δεμένος. Λες κι αυτό το πράγμα που το λένε "Αλέξανδρο" γεννήθηκε μαζί με μένα, τέλεια σχηματισμένο, και ότι μόνο τώρα το ανακαλύπτω, σιγά σιγά, καθώς μεγαλώνω. Αυτός ο ' 'Αλέξανδρος" είναι πιο σπουδαίος από μένα. Πιο κακός από μένα. Γνωρίζει θυμούς που εγώ δεν μπορώ να νιώσω και όνειρα πέρα από αυτά που μπορεί να χωρέσει η καρδιά μου. Είναι ψυχρός και πονηρός, έξυπνος και άσπλαχνος, και δεν ξέρει τι θα πει φόβος. Είναι απάνθρωπος. Αληθινό τέρας, όχι όπως ο Αχιλλέας ή ο Αγαμέμνων, που δεν έβλεπαν πόσο τρομακτικοί ήταν. Όχι, αυτός ο "Αλέξανδρος" ξέρει τι είναι και για τι είναι ικανός. Είναι εγώ, πιότερο κι από μένα, είμαστε αδιαίρετοι. Φοβάμαι ότι πρέπει να γίνω αυτός ή ότι θα αφομοιωθώ από αυτόν».

Όλα τούτα έρχονται στο νου μου καθώς στέκομαι δίπλα στον πάγκο που έχει γίνει το φέρετρο του πατέρα μου. Ο θυμός μου κατά του Φιλώτα δεν είναι οργή επειδή με προσέβαλε. Μάλλον η καρδιά μου τάχτηκε στο πλευρό του δαίμονά μου και θέλει να τον υπερασπιστεί, με μια ένταση που δε θα μπορούσα να συγκεντρώσω από μόνος μου. Στέκομαι έξω από τον εαυτό μου, έκπληκτος γι' αυτό που είμαι και για τις πηγές που έχω στη διάθεση μου. Η αίσθηση είναι χαρά και πολύ μεγά-

. 106 .


λη βεβαιότητα για μένα, για το πεπρωμένο μου. Συνειδητοποιώ ότι μπορώ να συγχωρήσω οποιοδήποτε παράπτωμα -φόνο, συνωμοσία, προδοσία- αλλά όχι την αμφισβήτηση. Όχι την αμφισβήτηση του πεπρωμένου μου. Αυτό δεν πρόκειται να το συγχωρήσω ποτέ.

Εκείνη τη στιγμή, πάνω από τη σορό του πατέρα μου, όλα τα σχέδια για την εκστρατεία των επόμενων έξι μηνών κάνουν την εμφάνισή τους και εγκρίνονται από το ιδιωτικό συμβούλιο της καρδιάς μου. Ξέρω κάθε κίνηση που πρέπει να κάνω και με ποια σειρά πρέπει να τις κάνω. Ξέρω επίσης (παρ' ότι δε θα το δείξω ποτέ) ότι ο Φιλώτας από σήμερα είναι εχθρός μου.

Όσο για την πίστη και την αφοσίωση του στρατού μου, δεν αμφισβητήθηκαν ποτέ μετά τη Χαιρώνεια. Δεν περίμενα να συνέλθει το συμβούλιο των εταίρων φίλων και των πρώτων των Μακεδόνων (πρόκειται για τους ανώτατους πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους). Πήγα κατευθείαν στον Αντίπατρο και στο Μονό-φθαλμο Αντίγονο (οι άλλοι διοικητές, ο Παρμενίων και ο Άτταλος, είχαν πάει να ετοιμάσουν το προγεφύρωμα για την εισβολή στην Ασία). Ήταν στο μεγάλο σκεπαστό πέρασμα, στη λεγόμενη ανατολική Πύλη της Καταιγίδας, μέσω της οποίας οι άμαξες παρέδιδαν τα φορτία τους στο παλάτι όταν είχε κακοκαιρία. Εκεί επίσης φύλαγαν τα άλογα των αγγελιαφόρων του βασιλιά, σελωμένα και έτοιμα για δρόμο. Ο Αντίγονος και ο Αντίπατρος είχαν εντοπιστεί εκεί, μαζί με τον Αμύντα, το Μελέαγρο και αρκετούς άλλους ταξίαρχους, αμέσως μετά τη δολοφονία. Ποτέ δεν το έχω πει αυτό. Πήγα καλπάζοντας κάτω από την πέτρινη αψίδα με τον Ηφαιστίωνα, τον Τελαμώ-να, τον Περδίκκα και τον Αλέξανδρο το Λυγκηστέα, ο οποίος με είχε ντύσει με τη δική του πανοπλία (είχα μόνο έναν ελαφρύ επίσημο χιτώνα για την τελετή) ως σύμ-

. 107 .


βολο αρχηγίας. Πριν από λίγο κρατούσα το κεφάλι του πατέρα μου στα δυο μου χέρια, το αίμα του ήταν ακόμα στους καρπούς μου. Ήταν προφανές ότι οι στρατηγοί συζητούσαν τι θα έκαναν με μένα. Να συμμαχήσουν μαζί μου; Να με κατηγορήσουν;

«Αλέξανδρε...» άρχισε ο Αντίγονος, σαν να ήθελε να μεταθέσει γι' αργότερα αυτή τη συζήτηση.

«Πόσο γρήγορα μπορεί να κινηθεί ο στρατός;» τον έκοψα.

Ο Αντίπατρος δήλωσε πάραυτα ότι ήταν μαζί μου. «Αλλά ο πατέρας σου...»

«Ο πατέρας μου είναι νεκρός» είπα «κι αυτό το νέο θα κάνει αμέσως φτερά και θα φτάσει, όχι μόνο στις φυλές του Βορρά, αλλά και σε όλες τις πόλεις της Ελλάδας». Εννοούσα ότι μπορεί να στασίαζαν. «Πόσο γρήγορα μπορούμε να βαδίσουμε;»

Μας πήρε δύο μήνες. Δεν κοιμήθηκα έξι ώρες συνολικά. Δε θα άφηνα τους στρατηγούς μου, ούτε ανά δύο καμιά φορά, να συζητούν χωρίς να είμαι παρών. Τους είχα συνέχεια στο πεδίο των ασκήσεων και στον προθάλαμό μου. Κοιμόμουν με τον Ηφαιστίωνα από τη μια μεριά, τον Κρατερό και τον Τελαμώνα από την άλλη, ενώ μια ομάδα υπασπιστών βρισκόταν έξω από τη θύρα μου. Ο θρόνος έπρεπε να προστατευτεί. Μια σειρά από μέτρα, δυστυχώς, έπρεπε να παρθούν. Λυπήθηκα τον ετεροθαλή αδελφό μου. Η μητέρα μου είχε φύγει συντετριμμένη. Δεν έκανε καμία προσπάθεια, λοιπόν, να κρύψει τη χαρά της για το τέλος του Φιλίππου, λόγω της αδιαφορίας που έδειχνε σε μένα και επειδή ήταν άπιστος απέναντι της. Η καινούρια σύζυγός του είχε δολοφονηθεί κατόπιν διαταγής της. Εκτέλεσε με τα ίδια της τα χέρια τα μωρά αυτής της ένωσης. Το μικρότερο ήταν ένα αγόρι που η ύπαρξη του απειλούσε την άνοδό μου στο θρόνο. Και δεν

. 108 .


ήταν μόνο αυτά. Η μητέρα μου ήταν δασκάλα στην τέχνη του δηλητηριαστή και είχε δημιουργήσει το δικό της λόχο από νεαρούς ευπατρίδες, που εκτελούσαν τις προσταγές της, χωρίς να συμβουλεύονται κανέναν, ούτε καν εμένα. Οι βιαιοπραγίες που διατάχθηκαν από την Ολυμπιάδα, αν όχι εξ ονόματός μου, από αγάπη για μένα και για να σιγουρέψει το θρόνο μου, ήταν πηγή όχι μόνο φοβερής αγωνίας, αλλά και μεγάλης οργής για την προσβολή προς την εξουσία που πάσχιζα να αποκτήσω. Τρεις φορές μέσα σε μια νύχτα πήγα στο δωμάτιο της μητέρας μου να την ικετεύσω να ελέγχει τις πράξεις της και να μην κάνει υπερβολές. Πριν μπω, είχα αποφασίσει να τη βάλω σε κατ' οίκον περιορισμό, ακόμη και να την τσου-βαλιάσω και να τη στείλω μακριά από το βασίλειο. Ήταν σαν να πήγαινα να επισκεφτώ τη Μήδεια. Μόλις μπήκα, η Ολυμπιάς βρήκε την αυτοκυριαρχία της και, διώχνοντας την ακολουθία της, άρχισε να με συμβουλεύει με τόνο βίαιο και ακαταμάχητο συνάμα. Ποιους στρατηγούς του πατέρα μου έπρεπε να εμπιστευτώ. Ποιον να πιέσω, ποιον να επηρεάσω, ποιον να απομακρύνω. Τι έπρεπε να φοράω, πώς έπρεπε να μιλάω. Ποια βήματα έπρεπε να κάνω σχετικά με την Κορινθιακή Συμμαχία, με την Αθήνα, με τις Θήβες, με την Περσία. Παραληρούσε, καθαρά ωστόσο, όπως η Περσεφόνη. Δεν μπορούσα να κάνω τίποτε εναντίον της. Η καθοδήγησή της ήταν πολύτιμη για μένα. Κάθε βράδυ, την ώρα που έφευγα, άρπαζε τα χέρια μου και κάρφωνε τα μάτια της στα δικά μου, λες και ήθελε να περάσει μέσα μου, μέσω του πάθους της, τόσο τη θέλησή της να θριαμβεύσω όσο και την πεποίθηση της για το μεγάλο μου πεπρωμένο.

Μου είπε ότι ο Φίλιππος δεν ήταν πατέρας μου και ότι τη νύχτα της σύλληψης μου την είχε επισκεφτεί Ο Δίας με μορφή φιδιού. Ήμουν γιος θεού. Κι εκείνη, η μητέρα μου,

. 109 .


ήταν νύμφη θεού. Η βασίλισσα είχε τρελαθεί. Και για να συμπληρωθεί η μοναδική τούτη σκηνή, εκείνη τη στιγμή η Ολυμπιάς φαινόταν να έχει ξαναβρεί την ομορφιά της νεότητάς της. Τα μάτια της έλαμπαν, το δέρμα της γυα-λοκοπούσε. Τα κατακόκκινα μαλλιά της άστραφταν στο φως των λύχνων. Ήταν εντυπωσιακή. Δεν υπήρχε άλλη γυναίκα σαν κι αυτή σε όλη την Ελλάδα. Η μόνη αληθινή ευχαρίστηση που πήρα εκείνες τις πρώτες ημέρες ήταν όταν έστελνα τους στρατηγούς μου Αντίπατρο και Αντίγονο να την επισκεφτούν στα διαμερίσματά της. Κατουριόνταν κυριολεκτικά επάνω τους. Δεν τους κατηγορώ. Ποιος μπορούσε να ξέρει τι σόι αρωματικά είχε ρίξει στο ποτό τους η σύζυγος του Φιλίππου;

Το πτώμα του δολοφόνου σταυρώθηκε, εκτέθηκε και κάηκε πάνω από τον τάφο του πατέρα μου. Εκεί επίσης αποκεφαλίστηκαν οι γιοι του. Επιπλέον εκτελέστηκαν οι μεγάλοι γιοι του άρχοντα Αερόπου, τα εξαδέλφια μου, που κατηγορήθηκαν από το στρατό για συνωμοσία. Θάψαμε και τα άλογα του Φιλίππου μαζί του, αυτά που αγαπούσε περισσότερο, και τη νεαρή σύζυγό του από την Εορδαία. Ιδού ο πανηγυρικός που εκφώνησα:

«Φίλοι και σύντροφοι, αδέλφια συμπολεμιστές μου, ο Φίλιππος πήρε το θρόνο όταν οι περισσότεροι από σας ακολουθούσατε τα κοπάδια σας στα βοσκοτόπια, χειμώνα και καλοκαίρι, ντυμένοι με προβιές ζώων. Όταν οι βάρβαροι γείτονές σας έκαναν επιδρομές, τρέχατε να κρυφτείτε στα βουνά, αλλά ακόμα κι εκεί δεν μπορούσατε να αποκρούσετε τους εισβολείς. Ο Φίλιππος σας κατέβασε από τους κρυψώνες σας και σας έμαθε να πολεμάτε. Αποκατέστησε την περηφάνια σας. Σας έκανε στρατό.

»Σας εγκατέστησε σε πόλεις. Σας έδωσε νόμους. Σας έδωσε μια ζωή χωρίς φόβο και κακομοιριά. Σας έκανε κυβερνήτες των Παιόνων, των Ιλλυριών και των Τριβαλ-

. 110 .


λών, οι οποίοι σας λήστευαν και σας υποδούλωναν πριν έρθει. Τη Θράκη την έκανε Μακεδονία. Τα λιμάνια που διεκδικούσε η Αθήνα τα έβαλε κάτω από τη διοίκησή σας. Σας έδωσε χρυσό και σας έμαθε το εμπόριο. Σας έκανε αφέντες των Θεσσαλών, τους οποίους τρέματε πριν έρθει εκείνος. Ταπείνωσε τους Φωκείς και έστρωσε το δρόμο για σας προς τη νότιο Ελλάδα.

»Η Αθήνα και οι Θήβες είχαν βιάσει τις μητέρες και τις αδελφές σας και είχαν κλέψει τα αγαθά σας επειδή έτσι τους άρεσε. Ο Φίλιππος τσάκισε την περηφάνια τους. Έτσι, αντί να πληρώνουμε φόρο υποτέλειας στον ένα και να προσβλέπουμε στην επιείκεια του άλλου, ήρθαν αυτοί ενώπιον μας ζητώντας προστασία. Πόσο βαθιά είναι η γνώση του στα πράγματα του πολέμου; Διαβάζω τον κατάλογο Ελλήνων και Περσών, ο Κύρος ο Μέγας και ο Δαρείος ο Πρεσβύτερος, ο Μιλτιάδης του Μαραθώνα, ο Λεωνίδας των Θερμοπυλών, ο Θεμιστοκλής, ο Κίμων, ο Περικλής, ο Βρασίδας και ο Αλκιβιάδης, ο Λύσανδρος, ο Πελοπίδας και ο Επαμεινώνδας. Όλοι είναι παιδιά σε σύγκριση με το Φίλιππο. Οι Έλληνες τον διόρισαν ανώτατο αρχηγό του επικείμενου πολέμου κατά της Περσίας, όχι επειδή το επιθυμούσαν (διότι μας μισούσαν και μας περιφρονούσαν, όπως ξέρετε), αλλά επειδή το απαιτούσε η μεγαλοσύνη του. Πριν από το Φίλιππο, όταν λέγατε " Ε ί μαι Μακεδόνας", όλοι σας κορόιδευαν. Τώρα τρέμουν. Όλα τούτα έπραξε, και έφερε τιμή όχι μόνο στον εαυτό του, αλλά σε σας και στη χώρα μας».

Ο στρατός κατέβηκε στην Ελλάδα και έβαλε τα πράγματα σε τάξη. Στην Κόρινθο με αναγνώρισαν ως ηγεμόνα της Συμμαχίας των Πόλεων, στη θέση του πατέρα μου. Τότε οι φυλές πέρα από το Δούναβη παραβίασαν τα σύνορα. Πήγαμε στο Βορρά όσο πιο γρήγορα μπορούσαμε. Η θέληση των αντρών να πολεμήσουν ήταν άσβεστη.

. 111 .


Δώσαμε έξι μάχες σε τέσσερις ημέρες, περνώντας το μεγαλύτερο ποταμό της Ευρώπης δυο φορές χωρίς πλοία ή γέφυρες, μεταφέροντας τέσσερις χιλιάδες άντρες και χίλια πεντακόσια άλογα στην αντίπερα όχθη μέσα σε μία ημέρα. Στο διάστημα αυτό, ούτε ένας στρατιώτης δεν απειθάρχησε, ούτε μια αυστηρή διαταγή δε δόθηκε.

Βόρεια του Δούναβη, ο στρατός τσάκισε δέκα χιλιάδες Γέτες και Τριβαλλούς σε ένα σταροχώραφο. Οι βάρβαροι αυτοί ήταν ένα κεφάλι ψηλότεροι από μας πάνω στα άλογά τους, άντρες ρωμαλέοι που μπορούσαν να σηκώσουν τα μικρόσωμα ζώα τους στα χέρια, κι όμως το έσκασαν σαν τα ποντίκια μπροστά στη μηχανή αυτή που ίδρυσε και τελειοποίησε ο πατέρας μου, με τη βοήθεια του Αντίπατρου και του Παρμενίωνα.

Όταν διασχίζαμε τον Αξιό στην Ειδομένη, γυρίζοντας στην πατρίδα θριαμβευτές, στάθηκα στην άκρη για να δω τη φάλαγγα να περνάει. Αμαξες δεν υπήρχαν. Ο Φίλιππος τις είχε απαγορεύσει επειδή μας καθυστερούσαν πολύ. Ούτε γυναίκες μάς ακολουθούσαν ούτε έμποροι. Ένα υποζύγιο μόνο για πέντε άντρες και ένας υπηρέτης για δέκα. Ό,τι χρειάζεται ο στρατός το κουβαλάει στις πλάτες του, σε ψάθινα σακίδια (με τα απαραίτητα για το ταξίδι) και με έναν αντίστοιχο σάκο περασμένο λοξά στο στήθος και σιδερένιες περικεφαλαίες δεμένες μπροστά. Κάθε φαλαγγίτης συσκευάζει τη σάρισά του σε δύο κομμάτια, με το χάλκινο δακτύλιο που τα συνδέει περασμένο στη ζώνη του, και τα υποδήματα από βοϊδοτόμαρο κρεμασμένα με κορδόνια από ακατέργαστο δέρμα στο λαιμό του. Ξυπόλητη η φάλαγγα περνάει τον ποταμό σαν να ήταν ξηρά. Μα τους θεούς, πώς κινούνται οι άντρες! Ενώ ο εχθρός μάς περιμένει εδώ, εμείς είμαστε τριακόσια ογδόντα οδοιπορικά στάδια μακριά. Εκεί όπου πιστεύει ότι θα είμαστε αύριο, εμείς είμαστε το ίδιο βρά-

. 112 .


δυ. Εκεί όπου πιστεύει, ότι θα είμαστε σήμερα, εμείς περάσαμε χθες.

Παρακολουθώ το βηματισμό των Αγριάνων. Αυτοί είναι οι άντρες μου, τους προσέλαβα από το Βορρά με δικά μου λεφτά και τους ενσωμάτωσα στο στρατό μου. Για τον πόλεμο στα βουνά, οι ακοντιστές είναι απαραίτητοι, γιατί ο εχθρός αμύνεται στα διάσελα και δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί με κατά μέτωπο επίθεση. Πρέπει να καταλάβεις τα υψώματα, και γι' αυτή τη δουλειά το βαρύ πεζικό είναι άχρηστο. Οι Αγριάνες ταξιδεύουν ελαφρά ντυμένοι, με μια χλαμύδα μόνο, που κάνει χρήση μανδύα και κλινοσκε-πάσματος μαζί, σαν τη δική μας. Δεν έχουν πανοπλία ή περικεφαλαία. Όλο το βάρος είναι στα όπλα τους. Μερικοί κουβαλούν καμιά δεκαριά. Το σκάλισμα κάθε ακοντίου μπορεί να πάρει μήνες, ενώ γίνονται θυσίες στο κοντάρι της μελίας ή της κρανιάς καθώς ακόμα μεγαλώνει στο δέντρο. Η «αλήθεια» είναι η μεγαλύτερη αρετή ενός εκηβό-λου όπλου, που σημαίνει ότι πρέπει να είναι εντελώς ίσιο, διότι ένα στρεβλό ακόντιο δε θα πετάξει. Κάθε σαΐτα ή βελόνα, όπως τα λένε οι Αγριάνες, μεταφέρεται σε ένα σωληνοειδές περίβλημα από δέρμα ελαφιού αλειμμένο στο εσωτερικό του με κερί μέλισσας. Τίποτε δεν τσιγκουνεύονται προκειμένου να προστατέψουν την «αλήθεια» του. Οι ακοντιστές κοιμούνται με τις βελόνες τους. Έχω δει άντρες να τις τυλίγουν στους μανδύες τους, ενώ οι ίδιοι τρέμουν από το κρύο, για να μη φουσκώσει το χρώμα από το χιόνι και την υγρασία. Το ακόντιο κάθε άντρα φέρει το έμβλημά του και το έμβλημα της φυλής του. Μετά τη μάχη, σαρώνει το πεδίο, παίρνοντας μόνο τα δικά του και κανενός άλλου. Θα πεθάνει αν το κάνει. Ένα ματωμένο κοντάρι παίρνει το όνομά του και όταν έχει προκαλέσει το θάνατο κάποιου περνάει από τον πατέρα στο γιο.

Η τέχνη του ακοντιστή διδάσκεται από τη μια γενιά

. 113 .


στην άλλη. Τα αγόρια εκπαιδεύονται για χρόνια πριν τους επιτραπεί να ρίξουν ένα ακόντιο στο μπόι ανθρώπου. Στο πεδίο οι Αγριάνες μάχονται ανά ζεύγη -πατέρας και γιος, μεγάλος και μικρός αδελφός- ο μεγαλύτερος είναι αυτός που εκτοξεύει το κοντάρι, ενώ ο μαθητευόμενος τον τροφοδοτεί και εντοπίζει τον εχθρό. Είναι σαν τους κυνηγούς. Χρησιμοποιούν τον άνεμο. Ξέρουν πώς να κρατούν τα κεφάλια των κονταριών τους προς τα κάτω αντίθετα από την κατεύθυνση του ανέμου, κι όταν ο αέρας είναι προς την ίδια κατεύθυνση να οδηγούν το βλήμα τους σαν τους κυνηγούς πουλιών, οι οποίοι πλήττουν το θήραμα τους στη φτερούγα. Ένα ακόντιο ρίχνεται με σφενδόνη και περιστροφή. Χρειάζεται μεγάλη επιδεξιότητα να πετάξεις ένα ακόντιο έτσι ώστε να μην «ψηλώσει» ή να «ταξιδέψει». Για να καταλάβεις πόσο τέλεια είναι η βολή ενός δασκάλου, το βλήμα του δεν πρέπει ούτε να «κορδώνεται» ούτε να «κάνει ουρά», αλλά «να κρατά το κεφάλι του ψηλά» καθώς αναζητά το στόχο του - ένα θέαμα πανέμορφο και τρομακτικό συνάμα. Ο άντρας που τα καταφέρνει, θεωρείται πολύ σπουδαίος. Έχω κάνει εκατοντάδες ώρες εξάσκηση με το κοντάρι. Φαίνεται εύκολο, αλλά είναι απίστευτα δύσκολο. Οι Αγριάνες σπέρνουν την καταστροφή. Η εμφάνιση τους και μόνο στο πεδίο της μάχης έκανε γενναίους εχθρούς να υποχωρήσουν χωρίς να πολεμήσουν.

Συζητάω με το μονάρχη τους, τον Άμαλπι, έφιπποι κι οι δυο, στο πέραμα του Αξιού, όταν ένας αγγελιαφόρος έρχεται καλπάζοντας από το Νότο:

Οι Θήβες ξεσηκώθηκαν μαθαίνοντας το θάνατό σου στη μάχη. Ο πληθυσμός χορεύει στους δρόμους, λέγοντας ότι ξημέρωσε η ημέρα της ελευθερίας στην Ελλάδα.

. 114 .


Πατριώτες των Θηβών, λέει ο απεσταλμένος, αιφνιδίασαν τις φρουρές μας και σκότωσαν τους διοικητές. Η πόλη έχει στασιάσει. Υπάρχει φόβος να ακολουθήσει όλος ο Νότος.

Ο Ηφαιστίων και ο Κρατερός έρχονται κοντά μου. Νιώθω το δαίμονά μου να με κυριεύει καθώς διαβάζω. Να τι αισθάνομαι διαδοχικά: ένα κύμα οργής που ακολουθείται πάραυτα από μια ψυχρότητα. Έπειτα μια κατάσταση απόλυτης αντικειμενικότητας. Το συναίσθημα έχει πετάξει. Το μυαλό μου είναι καθαρό. Σκέφτομαι όπως σκέφτεται ένας αετός ή ένα λιοντάρι. Ο δρόμος για τις Θήβες είναι ό,τι πρέπει από εδώ που βρισκόμαστε. Είμαστε τυχεροί. Δε θα χρειαστεί να περάσουμε από την Πέλλα, την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, όπου το διάβα του στρατού θα αναφερθεί από τους κατασκόπους. Μπορούμε να διασχίσουμε την ορεινή χώρα, χωρίς να πλησιάσουμε σε πόλεις, και να φτάσουμε στην Πελίννα της Θεσσαλίας πριν μας δει άλλος κανείς εκτός από αιγοβο-σκούς. Θα βρεθώ στο κατώφλι των Θηβών, πριν αυτοί οι μπάσταρδοι μάθουν ότι είμαι ζωντανός.

Η οργή που νιώθω δεν είναι, το αναγνωρίζω, επειδή οι Θηβαίοι αναζητούν την ελευθερία τους. Αντίθετα, πρέπει να τους θαυμάζει κανείς γι' αυτό. Ούτε θυμώνω για τη χαρά που ένιωσαν όταν πληροφορήθηκαν το θάνατό μου. Η διαφορά είναι λεπτή.

Αυτό που με εξόργισε είναι που πίστεψαν ότι είμαι νεκρός. Που τόλμησαν να δώσουν πίστη σε κάτι τέτοιο.

Η προσβολή, βλέπεις, είναι προς το δαίμονά μου. Είναι εννιά μέρες δρόμος μέχρι την Πελίννα. Εμείς τον

κάνουμε επτά. Η φάλαγγα προχωράει νότια, ωθούμενη από την οργή. Ο διοικητής της φρουράς στις Θήβες ήταν ένα αξιαγάπητο παλικάρι, ο Αμύντας, ο λεγόμενος «Φρυδάς». Ιδού η ιστορία του. Η σύζυγός του Κύννα είχε γεν-

. 115 .


νήσει μόνο θυγατέρες, τέσσερις, κι ούτε ένα γιο. Ο άντρας έταξε το υποστατικό του στη θεά αν του έστελνε ένα αγόρι. Η προσευχή του εισακούστηκε, αλλά ο πυρετός πήρε το παιδί νήπιο ακόμη. Αυτό τσάκισε φυσικά τον Αμύντα, αλλά ταυτόχρονα τον έκανε καλύτερο άνθρωπο. Έτυχε να έχει έναν αδελφό και έναν εξάδελφο των οποίων οι γυναίκες έφεραν στον κόσμο γιους ταυτόχρονα και είχαν ήδη αγόρια. Και οι δύο λοιπόν, χωρίς να γνωρίζει ο ένας την πρόθεση του άλλου, πήγαν στον αξιωματικό και του πρόσφεραν τα νεογέννητα τους. Οι άντρες έφτασαν στο σπίτι τού Φρυδά σχεδόν ταυτόχρονα. Όλοι τα έχασαν από τη σύμπτωση και έπεσαν στα γόνατα, ευλογώντας τους θεούς. Στο χρόνο επάνω, η γυναίκα τού Αμύντα γέννησε τρίδυμα, όλα αγόρια. Έτσι, ο καλός αυτός άνθρωπος μέσα σε λίγους μήνες, εκεί που δεν είχε κανέναν αρσενικό απόγονο, έγινε πατέρας πέντε γερών αγοριών. Έγιναν δυνατά και όμορφα παιδιά (τώρα ήταν δέκα και έντεκα). Τα αγαπούσε όλα πολύ και ήταν περήφανος γι' αυτά, όπως κι εκείνα για τον πατέρα τους και για τη θέση που κατείχε στις Θήβες. Οι Θηβαίοι του έκοψαν το λαρύγγι και τον κρέμασαν σε ένα αγκίστρι. 0 υπαξιωματικός του ήταν ένας γενναίος από την Ανθεμούντα, ο Ανακρέων. Οι Θηβαίοι τον πέταξαν δεμένο από τις επάλξεις πάνω από τις Ηλέκτρες Πύλες και άφησαν το σώμα του βορά στα σκυλιά και στα όρνια.

Ο στρατός προχωρούσε νότια με βήμα γοργό και οργισμένο. Καταλαβαίνεις πότε είναι πραγματικά θυμωμένοι οι άντρες από τη σιωπή που κρατούν. Αναφορές για μεγαλύτερη επανάσταση φτάνουν κατά την πορεία. Οι διαφωνούντες, τους οποίους είχε εξορίσει ο Φίλιππος, επέστρεψαν στην Ακαρνανία και έγιναν δεκτοί με χαρά. Η φρουρά μας στην Ήλιδα εκδιώχθηκε. Οι Αρκάδες καταπάτησαν τους όρκους τους και έρχονταν σε βοήθεια

. 116 ·


των Θηβών. Το Άργος, η Αμβρακία και η Σπάρτη σχεδίαζαν να εξεγερθούν. Στην Αθήνα, όπως μάθαμε αργότερα, ο δημαγωγός Δημοσθένης είχε εμφανιστεί στεφανωμένος στην εκκλησία του δήμου. Παρουσίασε μάλιστα έναν αυτόπτη μάρτυρα, ο οποίος ισχυρίστηκε ότι είχε δει το πτώμα μου. Η πόλη δεν ήξερε πώς να δείξει τη χαρά της.

Στο δρόμο, οι άντρες μου γνέφουν ότι θα τους κόψουμε τα κεφάλια. Θέλουν την Αθήνα. Ο Μονόφθαλμος Αντίγονος αναφέρει τις προσβολές της πόλης της Παλλάδας προς τη χώρα μας στο παρελθόν, τη μοίρα της Ηιό-νος, της Σκύρου, της Τορώνης και της Σκιώνης, όπου όλοι οι άρρενες ενήλικοι σφαγιάστηκαν, ενώ τα γυναικόπαιδα πουλήθηκαν ως δούλοι. Ο στόλος της Αθήνας είναι τριακόσια πλοία, μου θυμίζει ο Αντίγονος. Ακούγεται ασήμαντος, αλλά, αν επιστρατεύσει όλο το θάρρος του, μπορεί να αποδειχθεί το μαχαίρι στην πλάτη μας όταν θα πορευόμαστε προς την Περσία.

Ο δαίμονάς μου δε θέλει την Αθήνα. Η Αθήνα είναι το κόσμημα της Ελλάδας. Όποιος την καταστρέψει θα είναι το ίδιο άτιμος με τον Ξέρξη.

Έξι μέρες μετά την Πελίννα φτάνουμε στα σύνορα της Βοιωτίας. Την αυγή της δεκάτης τετάρτης ημέρας, ο στρατός φτάνει μπροστά στις Θήβες. Η πόλη παραλύει από τον τρόμο. Οι δυνάμεις μας κυκλώνουν τα τείχη, αποκλείοντας κάθε διαφυγή από μέσα και κάθε ενίσχυση απ' έξω.

Όμως οι Θηβαίοι δεν παραιτούνται. Εισβάλλουν στο στρατόπεδό μας με την κάλυψη της ανακωχής. Οι άντρες της φρουράς μας παραμένουν στα χέρια τους, παγιδευμένοι στο φρούριο της Καδμείας. Ο εχθρός απειλεί να τους τιμωρήσει παραδειγματικά, αν δεν αποσυρθούμε. Στο μεταξύ, στέλνει κρυφά αγγελιαφόρους καλώντας

. 117 .


όλους τους Έλληνες να εξεγερθούν για να σπάσουν τα δεσμά της Μακεδονίας.

Διαπραγματεύομαι με τον εχθρό, ελπίζοντας σε μια διευθέτηση του ζητήματος. Δε θα τη δεχθεί. Την επομένη το μεσημέρι ο Περδίκκας κάνει έφοδο στις Ηλέκτρες Πύλες, Οι Θηβαίοι αντιστέκονται. Πρέπει να στείλω τους τοξότες και τρεις φαλαγγαρχίες, έπειτα θα ακολουθήσω εγώ επικεφαλής της βασιλικής έφιππης φρουράς. Ο εχθρός σπάζει στην Καδμεία. Είμαστε στην πόλη τώρα. Μια έφοδος και οι Θήβες θα πέσουν.

Ο Αντίπατρος πλησιάζει, μαζί με τον Αμύντα και το Μονόφθαλμο Αντίγονο. «Βλέπω, Αλέξανδρε, ότι είσαι απρόθυμος να διατάξεις την καταστροφή μιας τόσο διάσημης πόλης. Δε θέλεις να σε θυμούνται ως τον άνθρωπο που έκαψε τη γενέτειρα του Ηρακλή, την πόλη του Οιδίποδα και του Επαμεινώνδα. Είναι παρελθόν. Κατούρατο!»

Είμαι σε πόλεμο, όχι με τις Θήβες αλλά με το δαίμονά μου.

«Δείξε επιείκεια» προειδοποιεί ο Αντίγονος «και θα χάσεις το στρατό».

Ο Ηφαιστίων τον αντιμετωπίζει με θάρρος: «Διάταξε σφαγή και θα χάσουμε τον Αλέξανδρο».

Εγώ ακούω. Θα δώσω τη διαταγή. Θα σβήσω τις Θήβες από τη γη. «Μη σκοτώσετε τους πολίτες που υπερασπίστηκαν την

υπόθεσή μας» προστάζω. «Σώστε το σπίτι του ποιητή Πίνδαρου και των κληρονόμων του, και όλα τα ιερά και τους βωμούς των θεών. Μην προβείτε σε καμία ενέργεια πριν θυσιάσω στον Ηρακλή και έχω κάποιο σημάδι της συγκατάθεσής του».

Οι Θηβαίοι είναι σαράντα χιλιάδες. Τους κυκλώνουμε

. 118 .


και η σφαγή κρατάει όλη τη νύχτα. Οι άντρες της πόλης μάχονται στις πλατείες και στους δρόμους. Όταν οι ομάδες αποδεκατίζονται τόσο ώστε να ανθίστανται ως μονάδες, σκορπίζονται και κάθε άντρας προσπαθεί να σώσει το τομάρι του. Οικογένειες αμπαρώνονται πίσω από τις θύρες των σπιτιών τους. Όταν παραβιάζονται, οι πολίτες με πελέκια στα χέρια περνούν από τους μεσότοιχους. Πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι, προσπαθούν επίσης να ξεφύγουν από τους Φωκείς, τους Πλαταιείς και τους Ορχο-μένιους (των οποίων τις πόλεις είχαν καταστρέψει οι Θηβαίοι στο παρελθόν), που τους κυνηγούν στους φλεγόμενους δρόμους. Ψηλά από τα τείχη, ο Ηφαιστίων, ο Τελα-μών κι εγώ βλέπουμε τα αδιέξοδα όπου εγκλωβίζονται οι φυγάδες και κατακρεουργούνται.

Οι περισσότεροι χάνονται από τη φωτιά, όχι από το σπαθί. Μέσα στα σπίτια, πρώτα αρπάζουν οι μπογιές. Οι παλιές ξύλινες οροφές ανάβουν σαν προσάναμμα. Οι άψητοι πλίνθοι θρυμματίζονται από τις φλόγες, με αποτέλεσμα να καταρρέουν ολόκληροι τοίχοι. Πούπουλα τινάζονται από τις καπνοδόχους. Μια πύρινη θύελλα μαίνεται. Η φωτιά πηδάει από τις οροφές, από τετράγωνο σε τετράγωνο, ενώ το πυκνοκατοικημένο κέντρο της πόλης που μοιάζει με κυψέλη μεταδίδει τις φλόγες σαν από φυσερό σιδηρουργού, με αποτέλεσμα να καίγονται τα πάντα στο πέρασμά τους.

Ο Ηφαιστίων δεν αντέχει το ολοκαύτωμα. Πηδάει στο άλογο και καλπάζει προς την πεδιάδα. Μπορείς να δεις την πυρκαγιά από πεντακόσια στάδια μακριά και να τη μυρίσεις από τα διακόσια. Κατά διαστήματα όλη τη νύχτα, διάφοροι αρχηγοί των ομάδων λεηλασίας έρχονται ενώπιόν μου. Να γλιτώσουμε τον τάφο της Αντιγόνης; Την Καδμεία;

Στα μέσα της δεύτερης σκοπιάς, μου δείχνουν το πτώ-

. 119 .


μα του Κορωνέως, του ευπατρίδη της Χαιρώνειας. Στο θώρακα μου έχω ακόμη καρφωμένο το έμβλημά του, ένα λιοντάρι. Έπεσε οδηγώντας την επίθεση εναντίον της φρουράς μας, με ένα χέρι, αφού σκότωσε πρώτα δύο δικούς μας.

«Μην αφήσετε τίποτε όρθιο», τους λέω. «Καταστρέψτε τα πάντα». Την αυγή ο Ηφαιστίων, ο Τελαμών κι εγώ μπαίνουμε

στην πόλη. Έξι χιλιάδες σφαγιάστηκαν, τριάντα χιλιάδες θα πουληθούν ως δούλοι. Στην οδό των Σελοποιών, τα πτώματα σχηματίζουν σωρούς που φτάνουν μέχρι τη μέση ενός ανθρώπου. Τα άλογά μας τριποδίζουν πάνω σε καμένες σάρκες και κομμένα μέλη. Γυναίκες και παιδιά έχουν συγκεντρωθεί στις πλατείες, περιμένοντας να πουληθούν από τους δουλεμπόρους. Αυτοί που τους έχουν συλλάβει έχουν γράψει τα ονόματά τους πάνω τους με το ίδιο τους το αίμα, πιο ανθεκτικό από την μπογιά, ώστε οι αφέντες των δούλων να ξέρουν ποιον θα πληρώσουν.

Περνάμε πτώματα, καμένα από τη φωτιά. Ακόμα και ο Τελαμών νιώθει φρίκη. «Κάπως έτσι πρέπει να έμοιαζε η Τροία» λέει.

Δεν το πιστεύω. «Είναι χειρότερο». Ο Αντίπατρος πλησιάζει. «Λοιπόν, αυτό ήταν». Με

χτυπάει στον ώμο σαν πατέρας. «Τώρα όλη η Ελλάδα θα σε φοβάται».

Δεν έχουμε ανταλλάξει κουβέντα όλη τη νύχτα, ο Ηφαιστίων κι εγώ, εκτός από τις απαραίτητες διαταγές τις οποίες μεταβιβάζουν αυτός και ο Τελαμών στους υπεύθυνους συνταγματάρχες. Έχω πει στους δουλεμπόρους να μη χωρίσουν καμιά μητέρα από τα παιδιά της, αλλά να πουλάνε όλη την οικογένεια μαζί. Τώρα με την αυγή οι αθώοι έχουν συγκεντρωθεί στις Πέντε Οδούς έξω από τις Προιτίδες Πύλες. Οι δουλέμποροι επιλέγουν τις

. 120 .


ωραιότερες γυναίκες για να τις πουλήσουν ως παλλακίδες. Παίρνουν τα μωρά από τις αγκαλιές των μανάδων τους, ενώ άλλες γυναίκες κρατάνε από συμπόνια τα μικρά μαζί με τα δικά τους. «Να αφήσω τις διαταγές σου να παραβιαστούν;» ρωτάει ο Τελαμών.

Τον κοιτάζω στα μάτια. Μια καλοπροαίρετη κίνηση φαίνεται παράλογη σ' αυτό το θέμα. Οι αφέντες, αν αναγκαστούν να κρατήσουν γυναίκα και μωρά, θα ξεφορτωθούν τα μικρά μόλις απομακρυνθούν λιγάκι ή θα τα ρίξουν σε κανένα χαντάκι. Τουλάχιστον με τις θετές μανάδες τα παιδιά θα επιζήσουν.

«Άσ' το να πάει» λέω. Η ημέρα έρχεται. Κοιτάζω βόρεια προς τη Χαιρώνεια.

Ομάδες λαφυραγωγών έρχονται κιόλας από τη Φωκίδα και τη Λοκρίδα. Περνούν τις πύλες σιωπηλοί για να πάρουν τα κόκαλα των βασιλικών Θηβών. Να τους σταματήσω; Για ποιο λόγο;

Αργότερα, ο Ηφαιστίων κι εγώ καθαριζόμαστε σε ένα ποταμάκι. Η βρόμα της σφαγής δε θα φύγει τόσο εύκολα. Ο φίλος μου γυρίζει προς τις ερειπωμένες πια Θήβες. «Χθες, δεν πίστευα ότι ήσουν ικανός για κάτι τέτοιο».

«Πράγματι, δεν ήμουν ικανός για κάτι τέτοιο» απαντώ. «Χθες».

. 121 .

10

Ηφαιστίων

ΠΡΩΤΟΕΙΔΑ ΤΟΝ ΗΦΑΙΣΤΙΩΝΑ όταν ήμουν δέκα ετών. Εκείνος ήταν έντεκα. Μόλις είχε κατέβει στην Πέλλα από το υποστατικό της οικογένειάς του στα οροπέδια της Εορδαίας. Ο πατέρας του Ηφαιστίωνα, ο Αμύντωρ, αντιπροσώπευε τα συμφέροντα των Αθηνών στην αυλή του πατέρα μου. Ήταν κληρονομική θέση αυτή του προξένου, όπως την έλεγαν, και ιδιαίτερα τιμητική. Ωστόσο λόγω των πολλών διενέξεων, για να μην πούμε τον ακήρυχτο πόλεμο ανάμεσα στη χώρα μας και τους Αθηναίους, ο Αμύντωρ φοβόταν μήπως η οργή που ένιωθε ο Φίλιππος γι' αυτόν επειδή υπερασπιζόταν την υπόθεση των Αθηνών (παρ' ότι οι δύο άντρες είχαν μεγαλώσει μαζί και παρέμεναν πολύ καλοί φίλοι) επηρέαζε το βασιλιά κατά του μικρότερου γιου του Αμύντορα και εμπόδιζε τη σταδιοδρομία του παιδιού. Έτσι ο Ηφαιστίων απείχε από τη ζωή της αυλής ώσπου έκλεισε τα έντεκα. Τότε μόνο τον έφερε ο πατέρας του στην πρωτεύουσα για να τον προετοιμάσει για τη σχολή των βασιλικών παίδων, όπου θα έμπαινε, όπως κι εγώ, στα δεκατέσσερα.

Εκείνη την εποχή είχα έναν παιδαγωγό, το Λεωνίδα. Αυτός ο άνθρωπος είχε το συνήθειο, για να «σκληρύνει το πετσί μου», να με ξυπνάει μια ώρα πριν από την αυγή και να με πηγαίνει στο ποτάμι όπου έπρεπε να γδύ-

. 122 .


νομαι και να βουτάω ό,τι καιρό κι αν είχε. Τον μισούσα γι' αυτό. Ο Λουδίας στην Πέλλα μουδιάζει το κορμί σου ακόμα και το καλοκαίρι. Το χειμώνα η παγωνιά του δεν περιγράφεται. Δοκίμασα ένα σωρό κόλπα για να αποφεύγω αυτές τις ψυχρολουσίες. Τότε μου ήρθε μια ιδέα. Αντί να τις ανέχομαι ύστερα από πίεση, γεγονός που τις καθιστούσε ακόμα πιο απεχθείς, η επιλογή θα μπορούσε να είναι δική μου. Άρχισα να σηκώνομαι πριν από τον παιδαγωγό μου και να κάνω την αγγαρεία ενόσω αυτός ήταν ακόμα στο κρεβάτι. Ο Λεωνίδας ήταν πολύ ευχαριστημένος από αυτή την εξέλιξη του χαρακτήρα μου, ενώ, όσον αφορά εμένα, το μαρτύριο είχε γίνει ανεκτό τώρα που μπορούσα να πω στον εαυτό μου ότι ήταν δική μου ιδέα. Τέλος πάντων, μιαν αυγή μιας ημέρας τόσο παγωμένης που έπρεπε να σπάσεις τον πάγο στο ποτάμι με μια μεγάλη πέτρα για να μπεις, καθώς επέστρεφα από το κολύμπι μου, πέρασα μπροστά από τη Βασιλική Σχολή Ιππασίας. Άκουσα ποδοβολητά αλόγου. Μπήκα μέσα σιωπηλός. 0 Ηφαιστίων ήταν μόνος του στο στίβο, καβάλα σε ένα πανέμορφο ψηλό καστανό άλογο. Ήταν δικό του και το είχε ονομάσει «Γρήγορο». Ο δάσκαλός του στεκόταν στο κέντρο του ιπποδρόμου και του αράδιαζε ένα κατεβατό οδηγιών, στις οποίες ο Ηφαιστίων ανταποκρινόταν με απόλυτη αυτοσυγκέντρωση αλλά και χαλαρά συνάμα. Δεν είχα ξαναδεί άνθρωπο, άντρα ή αγόρι, τόσο υπομονετικό με το ζώο του. Δεν το πίεζε καθόλου, το οδηγούσε μόνο με τα πόδια του και με το κάθισμά του. Πήγε τον Γρήγορο από τον ελαφρύ καλπασμό στον τροχασμό, από τον ελαφρύ καλπασμό στον πιο ζωηρό, σε απόλυτη πάντα ευθεία, ακόμα κι όταν η γραμμή ήταν καμπύλη. Καθώς διέσχιζε το μακρύ άξονα του στίβου, το άλογό του «δεν κολλούσε στον τοίχο» όπως το δικό μου (όχι ο Βουκεφάλας, δεν τον είχα αποκτήσει ακόμη), και

. 123 .


στις στροφές κρατούσε τα πόδια του από κάτω του, όχι τεμπέλικα σαν το δικό μου, αλλά μαζεμένα, έτοιμα, με καταπληκτική ωστική δύναμη. Έτσι ώστε όταν ο Ηφαι-στίων παρότρυνε τον Γρήγορο να καλπάσει ελαφρά και εν συνεχεία δυνατά, το ζώο ορμούσε κατευθείαν μπροστά και σε πλήρη ισορροπία, έτοιμο να ανταποκριθεί σε κάθε προσταγή, να γυρίσει ή να στρίψει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Ο Ηφαιστίων καθόταν στο άλογο λες και ήταν καρφωμένος επάνω του. Με την πλάτη τεντωμένη, τους ώμους στητούς, τους μυς της κοιλιάς να δουλεύουν όλοι. Οδηγούσε τον ίππο γέρνοντας προς τα μπρος τόσο ελαφρά που σχεδόν δεν το αντιλαμβανόσουν, και τον έστριβε με ένα παρόμοιο πρόσταγμα, χρησιμοποιώντας μόνο τα πόδια και το κάθισμα του. Κοκκίνισα από ντροπή βλέποντας τον, γιατί σκέφτηκα πόσο λίγα ήξερα για τα άλογα εγώ, που μέχρι τότε θεωρούσα τον εαυτό μου ολοκληρωμένο ιππέα για την ηλικία μου. Τι φαντασμένο και αδαές παιδάριο που ήμουν! Ο πατέρας μου! Γιατί είχε βάλει αυτόν τον κουφιοκέφαλο παιδαγωγό το Λεωνίδα να με βουτάει στον πάγο, όταν έπρεπε να μαθαίνω αυτό! Αλλά μετά τα έβαλα με τον εαυτό μου. Εγώ ήμουν ο αφέντης της ζωής μου! Εκείνη τη στιγμή ορκίστηκα όχι μόνο να αφιερωθώ στη μελέτη των αλόγων και στην ιππική τέχνη ώστε να γίνω ασυναγώνιστος καβαλάρης και αξιωματικός του ιππικού, αλλά να πάρω μόνος μου μια γενική μόρφωση, να γίνω ο παιδαγωγός του εαυτού μου, διαλέγοντας τα θέματα στα οποία έπρεπε να εμβαθύνω και αναζητώντας οδηγίες χωρίς τη βοήθεια κανενός. Ο Ηφαιστίων δε με είχε δει ακόμα ούτε τολμούσα να τον πλησιάσω. Σκέφτηκα πως όχι μόνο ήταν ο ωραιότερος νέος που είχα αντικρίσει ποτέ, αλλά ο ωραιότερος άνθρωπος κάθε ηλικίας. Και τότε ορκίστηκα στον εαυτό μου: «Αυτό το αγόρι θα γίνει

. 124 .


φίλος μου. Όταν μεγαλώσουμε, θα πάμε μαζί να πολεμήσουμε τους μονάρχες της Περσίας».

Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι οι έγνοιες ενός αγοριού είναι καθαρά παιδικές. Με μένα δε συνέβαινε κάτι τέτοιο. Στα δέκα μου καταλάβαινα τον κόσμο τόσο καλά όσο και σήμερα, κι ακόμα πιο πολύ, καθώς τα ένστικτά μου δεν είχαν θολώσει από τα μαθήματα και την ανασταλτική επιβολή της συμβατικής σκέψης. Ήξερα εκεί, σε κείνο το στίβο, ότι αυτό το αγόρι, ο Ηφαιστίων, θα ήταν σύντροφός μου σε όλη μου τη ζωή. Τον αγάπησα με όλη μου την καρδιά και ήξερα ότι θα με αγαπούσε κι αυτός. Τίποτε στα χρόνια που ακολούθησαν δεν άλλαξε αυτή την αντίληψη.

Πέρασαν δεκαοκτώ μήνες ακόμα χωρίς να του μιλήσω. Αλλά τον παρακολουθούσα. Όταν κάτι με προβλημάτιζε, πήγαινα να τον βρω και τον κοιτούσα να ιππεύει. Στο τέλος το κατάλαβε. Τίμησε ωστόσο τη σιωπηρή απομόνωσή μας και δε μιλήσαμε ώσπου ήρθε η κατάλληλη στιγμή.

Στα δώδεκα ήμασταν αχώριστοι. Και επέτρεψέ μου να το θέσω απλά, για εκείνους με τα διεφθαρμένα μυαλά: η αγάπη των νέων είναι συνδεδεμένη με τα όνειρά τους. Μοιράζονται μυστικά και προσδοκίες, όχι μόνο για δόξα, αλλά και για την αγνότητα της αρετής, την οποία οι καρδιές τους αντιλαμβάνονται ως βρόμικη ή εκφυλισμένη στη μεγαλύτερη από τη δική τους γενιά, στην οποία όμως αυτοί, οι νέοι, θα δώσουν νέα πνοή και θα την ανυψώσουν. Η αγάπη αυτή δε διαφέρει από των κοριτσιών. Έχει το σωματικό στοιχείο, αλλά στις ευγενικές ψυχές αντικαθίσταται από την πλατωνική αγάπη. Όπως ο Θησεύς και ο Πειρίθους, ο Ηρακλής και ο Ιόλαος, όπως ο Αχιλλέας και ο Πάτροκλος, οι νέοι επιθυμούν να βρουν παρθένες ο ένας για τον άλλο. Δεν ονειρεύονται να γίνουν οι ίδιοι ζευγάρι, αλλά ο παράνυμφος ο ένας του άλλου.

. 125 .


Στα δεκατρία μου χρόνια, η πειθώ του πατέρα μου (και το χρυσάφι του) έφεραν το φιλόσοφο Αριστοτέλη στην Πέλλα, για να υπηρετήσει ως παιδαγωγός στους γιους των εταίρων του βασιλιά, οι οποίοι ενδιαφέρονταν μόνο για τα άλογα, το κυνήγι και τα όπλα. 0 Ηφαιστίων και ο Έκτωρ, ο Πτολεμαίος, ο Μπουκλάκιας, ο Κάσσανδρος, ήμασταν όλοι μέσα. Ο κουνιάδος του Αριστοτέλη Ευφορίων ήταν ο δάσκαλός μας στα ελληνικά. Δουλειά του ήταν να μας κάνει να αποβάλουμε τα απαίσια μακεδονικά και να μιλάμε την καθαρή αττική διάλεκτο. Προσπάθησες ποτέ να μάθεις μια ξένη γλώσσα; Πάντα υπάρχει ένα αγόρι στην τάξη που δεν τα καταφέρνει. Στη δική μας ήταν ο Μαρσύας, ο γιος του Αντίγονου. Όποτε προσπαθούσε να μιλήσει τα ελληνικά των Αθηνών, με κόπο συγκρατούσαμε τα γέλια μας. Ένα μεσημέρι δεν μπορέσαμε να κρατηθούμε άλλο. Ξεσπάσαμε και κυλιόμαστε στο γρασίδι σαν υστερικοί.

Ο Ηφαιστίων σηκώθηκε και άρχισε να μας μαλώνει άγρια. Δεν τον είχα ξαναδεί τόσο θυμωμένο. Το βρίσκαμε λοιπόν τόσο διασκεδαστικό; Έδειξε ανατολικά πέρα από τη θάλασσα. «Προς τα κει είναι η Περσία, ανεγκέφαλοι φίλοι μου, τα μέρη που ονειρευόμαστε να κατακτήσουμε μια μέρα. Οι Πέρσες ξέρουν ότι θα πάμε. Τι κάνουν λοιπόν τώρα; Αντί να χαζογελάνε, οι γιοι της Ανατολής γυμνάζονται συνεχώς. Ενώ εμείς κοιμόμαστε, αυτοί μοχθούν σκληρά. Ενώ εμείς κοπροσκυλιάζουμε, αυτοί ιδρώνουν». Εμείς ντροπιαστήκαμε, ακούγοντας τούτα τα λόγια. Ακόμα και ο παιδαγωγός μας φαινόταν σαστισμένος. «Αυτούς τους νέους της Περσίας δε θ' αργήσουμε να τους συναντήσουμε στο πεδίο της μάχης. Θα είναι αρκετό να αποδείξουμε ότι είμαστε πιο κτήνη από αυτούς; Ποτέ! Πρέπει να είμαστε ανώτεροι από τον εχθρό, όχι μόνο ως πολεμιστές, αλλά και ως άνθρωποι. Πρέπει

. 126 .


να λένε για μας ότι η αυτοκρατορία τους μας αξίζει, διότι τους ξεπερνούμε σε αρετή και αυτοσυγκράτηση!»

Η αναφορά για τον εξάψαλμο του Ηφαιστίωνα διαδόθηκε αστραπιαία στην Πέλλα. Παντού οι άντρες τον χτυπούσαν στον ώμο επιδοκιμαστικά. Όταν έμπαινε στην αγορά, οι σελοποιοί και οι λαχανοπώλες τον επευφημούσαν. Ο πατέρας μου με κάλεσε ιδιαιτέρως. «Αυτό είναι το αγόρι που επέλεξες να γίνει φίλος σου; Εμένα μου φαίνεται ήδη άντρας». Ο μεγαλύτερος έπαινος του Φιλίππου. Ύστερα από αυτό δε θεωρούσαμε πια θηλυπρε-πές να μελετάμε ποίηση ή να προσπαθούμε να μάθουμε σωστά ελληνικά.

Αυτός ήταν ο Ηφαιστίων, ο οποίος με εγκάλεσε, με τον τρόπο του, μετά το μακελειό των Θηβών. Τι μπορούσα να του πω ; Όταν ήμαστε παιδιά είχαμε μάθει, σύμφωνα με τα λόγια του παιδαγωγού μας Αριστοτέλη, ότι ευτυχία ήταν «η ενεργή εξάσκηση των ικανοτήτων ενός ανθρώπου σύμφωνα με την αρετή». Όμως η αρετή στον πόλεμο είναι γραμμένη στο αίμα του εχθρού.

Η μετάνοια, μας είχε διδάξει ο Τελαμών, δεν είχε θέση στο γυλιό του στρατιώτη. Ξέρω ότι αυτό είναι αλήθεια. Ξέρω επίσης ότι για κάθε πράξη υπάρχει ένα τίμημα. Όλοι οι άνθρωποι θα απολογηθούν για τα εγκλήματά τους. Το ίδιο θα κάνω κι εγώ για τα δικά μου.

Η καταστροφή των Θηβών ωστόσο είχε εκπληρώσει το σκοπό της. Είχε δείξει στην Ελλάδα ποιος κρατούσε τα ηνία. Καμέα επαναστατημένη πόλη πια. Όχι άλλες εξεγέρσεις. Αντίθετα, πρεσβείες κατέφθαναν συνεχώς στην Πέλλα, για να με συγχαρούν και να με γεμίσουν με επαίνους. Όλα έδειχναν ότι οι Έλληνες με υποστήριζαν θερμά. Δεν ήξεραν τι να κάνουν για να με βοηθήσουν. «Οδήγησέ μας, Αλέξανδρε!» δήλωναν οι πρέσβεις τους. «Οδήγησέ μας εναντίον της Περσίας!»

. 127 .


Στρατεύματα εθελοντών ήρθαν από την Αθήνα και όλες τις πόλεις της Συμμαχίας. Στρατολογήθηκαν επτά χιλιάδες οπλίτες και εξακόσιοι ιππείς. Πεντακόσιοι ακόμα πεζοί εγγράφηκαν ως μισθοφόροι. Η εκστρατευτική δύναμη αριθμούσε τώρα σαράντα δύο χιλιάδες περίπου, μαζί με τους δέκα χιλιάδες πεζούς και τους χίλιους πεντακόσιους ιππείς που βρίσκονταν ήδη στα στενά, από όπου θα ξεκινούσε η επίθεση στην Ασία.

Η ώρα της Μεγάλης Αναχώρησης πλησίαζε. Η Πέλλα είχε γίνει ένα τεράστιο στρατόπεδο. Ο τόπος έβραζε από λαχτάρα για δράση. Η ανυπομονησία είχε φτάσει σε τέτοιο βαθμό ώστε ακόμα και τα ζώα δεν μπορούσαν να κοιμηθούν. Έπρεπε να γίνει κάτι. Μια κίνηση από μέρους μου, όπως εκείνη του Βρασίδα, ο οποίος έκαψε τα πλοία του στη Μεθώνη, για να καταλάβουν οι άντρες ότι εκείνο το βήμα ήταν μοιραίο, ότι δεν υπήρχε επιστροφή.

Συγκέντρωσα το στράτευμα στο Δίον για την Εορτή των Μουσών. Η ακτογραμμή είναι εντυπωσιακή εκεί. Στο βάθος διακρίνονται η Όσσα και ο Όλυμπος, με τις χιονισμένες κορφές τους. Το έθνος στρατοπέδευσε εκεί, εξήντα χιλιάδες στρατιώτες (συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που θα παρέμεναν στην πατρίδα, υπό τον Αντίπατρο, ως φρουρά), και δυο φορές αυτός ο αριθμός σε συζύγους και ερωμένες, ιπποκόμους, βοηθητικούς και διάφορους άλλους. Διέταξα ένα μεγάλο συμπόσιο. Ξετίναξα το βαλάντιό μου και άδειασα το θησαυροφυλάκιο. 0 Παρμενίων και ο Αντίπατρος κάθισαν στις τιμητικές θέσεις και γύρω γύρω οι άλλοι στρατηγοί και οι αξιωματικοί.

Άρχισα παραχωρώντας τη γη μου. Στη Μακεδονία τα υπάρχοντα του βασιλιά καλούνται Βασίλεια Κυνηγέσια, Βασιλικό Κυνήγι. Όταν ανέβηκα στο θρόνο, αυτά αντι-

. 128 .

ΟΙ ΑΡΕΤΈΣ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

προσώπευαν το ένα τρίτο περίπου του βασιλείου. Ακόμη, όλες οι επαρχίες που κατακτήθηκαν στον πόλεμο θεωρούνται ότι ανήκουν στο θρόνο. Το αποτέλεσμα ήταν να έχω στην κατοχή μου ορυχεία, βοσκοτόπια και δάση για υλοτομία, δεκάδων χιλιάδων πλέθρων. Σε κάθε στρατηγό του Φιλίππου έδωσα μεγάλα αγροκτήματα, με τίτλους και εκτάσεις εις το διηνεκές. Το δικό μου κτήμα, τη Λίμνη με τις απότομες όχθες, το δώρισα στον Παρμενίωνα, ο οποίος προς τιμήν του δεν το αποδέχτηκε. Οι ταξίαρχοι έλαβαν αρχοντικά υποστατικά. Στον Ηφαιστίωνα έδωσα το Βασιλικό Κυνήγι στην Εορδαία, που ανήκε στον πατέρα μου, και αγροκτήματα εξίσου υπέροχα σε κάθε αξιωματικό μέχρι το βαθμό του λοχαγού. Έδωσα στον Αντίγονο τρεις κοιλάδες στον άνω Στρυμόνα. Ο Τε-λαμών πήρε ένα χωριό που βλέπει στον κόλπο της Το-ρώνης. Όσο πιο πολλά έδινα, τόσο πιο ανάλαφρος ένιωθα. Επιθυμούσα να προσφέρω όλα τα υπάρχοντά μου και να κρατήσω μόνο το άλογο και το σπαθί μου. Χάρισα ψαρότοπους, ορυχεία, ποτάμια και περιοχές κοντά σε λίμνες. Οι υπαξιωματικοί πήραν εκτροφεία αλόγων ή βοσκοτόπια. Κάθε φαλαγγίτης πήρε ένα αγρόκτημα. Έσβησα όλα τα χρέη και απάλλαξα από τους φόρους κάθε στρατιώτη. Ό,τι ανήκε στο Φίλιππο και ό,τι ανήκε σε μένα, τα μοίρασα όλα στους φίλους μου. Τις υλοτομικές περιοχές κατά μήκος των συνόρων τις επέστρεψα στους Ιλλυριούς ηγεμόνες από τους οποίους τις είχα αρπάξει. Πρόσθεσα μάλιστα κι άλλα κομμάτια τώρα που ήταν σύμμαχοι μας. Τις επαρχίες που παρήγαγαν σιτάρι στο Δούναβη και βοσκότοπους στη Θράκη τα δώρισα στους συντρόφους μας της Θεσσαλίας, της Παιονίας και στους Αγριάνες. Με κάθε δώρο, νέες επευφημίες ανέβαιναν στον ουρανό. Ο Περδίκκας ήταν αυτός που ρώτησε, αφού του χάρισα ένα μεγάλο αγρόκτημα στη Θρίασσα, μπρο-

. 129 .


στά σε όλους: «Και τι θα κρατήσεις για τον εαυτό σου, Αλέξανδρε;»

Αυτό δεν το είχα σκεφτεί. «Τις ελπίδες μου» αποκρίθηκα, χωρίς να αστειεύομαι.

Η Συνέλευση του Στρατευμένου Λαού ξέσπασε σε ζητωκραυγές που δεν είχαν τελειωμό.

Μόνο τρεις άντρες έμειναν χωρίς δώρο. Οι γενναίοι διοικητές μου, ο Κοίνος, ο Λεοννάτος (ο Μπουκλάκιας) και ο Ευγενίδης (η «Ερινύα» από τη Χαιρώνεια). Τα ονόματά τους δεν ακούστηκαν. Έβλεπες πόσο μεγάλη ήταν η συντριβή τους γι' αυτό. Σίγουρα φοβούνταν ότι είχαν προκαλέσει τη δυσαρέσκειά μου για άγνωστο λόγο κι αυτό τους είχε βυθίσει σε μαύρη απελπισία.

Ο Ευγενίδης είχε λόγους να το πιστεύει, επειδή παραλίγο να αποσκιρτήσει στο Δούναβη για την αγάπη μιας κόρης των βόρειων φυλών και τον είχα συγχωρήσει, έτσι πίστευε τουλάχιστον, από σεβασμό προς τον πατέρα του, ο οποίος υπήρξε σύντροφος του Φιλίππου. Στο μεταξύ, με απόλυτη μυστικότητα, οι πράκτορες μου είχαν εντοπίσει αυτή την κοπέλα, την αγαπημένη τού Ευγενίδη. Επειδή ήταν ελεύθερη γυναίκα (έτσι δεν μπορούσαμε να την πάρουμε με τη βία), την είχα παρακαλέσει με προσωπική επιστολή να δεχτεί το χέρι του άντρα. Και τώρα ήταν εδώ, φορώντας το νυφικό της στεφάνι, κρυμμένη από τον εραστή της, όπως και οι αγαπημένες του Κοίνου και του Μπουκλάκια, που αγνοούσαν κι αυτοί το σχέδιο μου.

Όταν κάλεσα τελικά τους τρεις άντρες να έρθουν μπροστά και τους παρουσίασα τις μέλλουσες συζύγους τους, ο αχός από τις ζητωκραυγές έφτασε, θαρρείς, μέχρι τον ουρανό. Τους παντρέψαμε επί τόπου.

Μέσα σε όλη αυτή τη συγκίνηση και τον ενθουσιασμό, ξέρεις ότι μόνο ένα πρόσωπο σκέφτηκε να μου χαρίσει

. 130 .


ένα δώρο; Ήταν η Έλλη, η αγαπημένη του Ευγενίδη. Μου πρόσφερε ένα ζευγάρι ελαφριά υποδήματα για χορό, ραμμένα από τα χεράκια της. Ποτέ δεν είχα ξανανιώσει τόση χαρά. Η ευτυχία μου ήταν πολύ μεγάλη και, κοιτώντας προς τον Όλυμπο που άστραφτε κάτω από το φεγγαρόφωτο, σκέφτηκα ότι ακόμα και οι θεοί δε θα είχαν νιώσει ποτέ μια τόσο γλυκιά ικανοποίηση.

Τότε οι στρατηγοί σηκώθηκαν να μιλήσουν. «Αδέλφια» είπε ο Μονόφθαλμος Αντίγονος «όταν δολοφονήθηκε ο Φίλιππος, ομολογώ ότι μέσα μου βαθιά αναρωτήθηκα αν ο γιος του ήταν άξιος να τον διαδεχθεί. Προφανώς ο Αλέξανδρος διέθετε θάρρος, ευφυΐα και φιλοδοξία. Θα μπορούσε όμως ένας τόσο νέος αρχηγός να αποσπάσει την πίστη και την αφοσίωση των παλαίμαχων και γηραιών διοικητών; Φίλοι μου, απόψε έχουμε την απάντησή μας! Διότι στα μάτια του νεαρού βασιλιά μας διαβάζω ότι δεν κοιτάζει τα συμφέροντα του, αλλά η δόξα μόνο είναι το έπαθλο για το οποίο πασχίζει. Όπως είπε ο Υρκανός για το Μέγα Κύρο,

Σας ορκίζομαι, φίλοι μου, στους θεούς, ότι είναι πιο χαρούμενος, όταν απλόχερα σε μας δώρα χαρίζει παρά όταν ο ίδιος πλουτίζει».

Ο ένας άντρας μετά τον άλλο σηκώνονταν για να εκφράσουν παρόμοια συναισθήματα. Ο Ευγενίδης μου μίλησε, ενώ δάκρυα κυλούσαν στην πυκνή γενειάδα του. «Μου χάρισες μια νύφη, Αλέξανδρε, την αγαπημένη της καρδιάς μου, και περισσότερα πλούτη απ' όσα ονειρεύτηκα ποτέ. Ωστόσο, μα το χέρι του Δία, αν μου δώσεις μια άδεια να σπείρω ένα διάδοχο στην αγαπημένη μου, δε θα επιθυμούσα να περιφέρομαι άσκοπα σ' αυτά τα

. 131 .


κτήματα ή να απολαμβάνω τα έσοδά τους, αλλά ν' αρματωθώ και να σε ακολουθήσω όπου με οδηγήσεις εσύ!»

Στη συνέχεια μίλησε ο ευγενικός διοικητής μου Κοίνος. «Πήγαινε μας στις Σάρδεις, στη Βαβυλώνα, στην ίδια την Περσέπολη. Εγώ τουλάχιστον, Αλέξανδρε, δε θα ησυχάσω μέχρι να σε δω να κάθεσαι στο θρόνο της Περσίας! »

Βιβλίο τέταρτο

ΤΟ ΟΝΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΑΠΟΤΥΧΙΑΣ

. 132 .

11

Η μάχη του Γρανικού

ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙΣ ΤΗΝ ΑΦΗΓΗΣΗ ΜΑΣ, Ιτάνη; Βλέπω ότι τα «ματωμένα μέρη» σού αρέσουν περισσότερο. Ακολούθα το βήμα του στρατού, λοιπόν, καθώς πορεύεται ανατολικά αφήνοντας πίσω του τη Μακεδονία, διασχίζει το στενό που χωρίζει την Ευρώπη από την Ασία (στην αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη που είχε πάρει ο Ξέρξης της Περσίας πριν από εκατόν πενήντα χρόνια) και φυτεύει τη σημαία με το λιοντάρι σε έδαφος που διεκδικούσε τότε ο Δαρείος ο Τρίτος. Πού είναι τώρα ο σημερινός Αφέντης της Ανατολής; Δεν καταδέχτηκε να έρθει να μας χαιρετήσει, εμάς τους εκδικητές παλαιών λαθών, μόνο έστειλε τους υποτελείς του, τους σατράπες των δυτικών επαρχιών, με εκατό χιλιάδες άλογα και πεζούς, για να μας πετάξουν στη θάλασσα. Οι στρατηγοί του είχαν στρατοπεδεύσει κοντά στην πόλη Ζέλεια, στη σκιά της ιερής Τροίας, αποκλείοντας τις λεγόμενες Ασιατικές Πύλες. Αλλά ας μπούμε κατευθείαν στη δράση.

Στη μάχη του Γρανικού ποταμού λίγο έλειψε να σκοτωθώ (αυτό συνέβη άλλη μία φορά στη Γάζα, όταν δέχτηκα ένα βέλος από έναν καταπέλτη). Εκεί ο Πέρσης ιππέας Ροισάκης κατάφερε να χτυπήσει με το σπαθί του το θόλο της περικεφαλαίας μου. Παρά ένα δάχτυλο, θα έπαιρνε όλη την κορφή της κεφαλής μου. Το ιππικό της

. 135 .


Περσίας είναι οπλισμένο με ακόντιο και κοντό μαχαίρι, τον ακινάκη, ή τουλάχιστον ήταν εκείνη την εποχή, πριν μάθουν από εμάς την ανωτερότητα του δόρατος, εκτός από τους Χιλίους και τους συγγενείς του βασιλιά. Τα όπλα των εν λόγω ευγενών είναι δώρο του θρόνου και πολεμούν με το Δαμασκηνό σπαθί, ένα φοβερό όπλο, παρόμοιο με αυτό που χρησιμοποιούσε ο Μέγας Κύρος. Το ξίφος έχει μία μόνο κόψη, είναι απίστευτα γερό και βαρύ, με λαβή και λάμα σφυρηλατημένα από μονοκόμματο συριακό ατσάλι.

Ο σπαθισμός του Ροισάκη έκοψε το πάνω μέρος της περικεφαλαίας μου τη στιγμή που το δόρυ μου τρυπούσε το στήθος του ακριβώς κάτω από τη δεξιά θηλή του. Το εχθρικό χτύπημα ήταν τόσο δυνατό που μου πήρε όλο το σιδερένιο θόλο μαζί με το λοφίο από λευκά φτερά γε-ρακιού. Επιπλέον έκανε ένα βαθύ κόψιμο στο κρανίο μου, το οποίο, μετά τη μάχη, χρειάστηκε είκοσι επτά ράμματα για να δέσει. Εκείνη τη στιγμή δεν ένιωθα τίποτε και το μόνο που με ενοχλούσε ήταν το αίμα που κυλούσε μες στα μάτια μου. Υπάρχει ένα μυστικό που γνωρίζουν όλοι οι τραυματίες και είναι το εξής: όταν ξέρεις ότι το τραύμα σου δε θα σε σκοτώσει ή ότι δε θα σε αφήσει ανάπηρο, το χαίρεσαι. Νιώθεις περηφάνια γι' αυτό. Μέχρι τότε είχαμε χάσει στη μάχη τριάντα από τους πιο γενναίους εταίρους της ίλης του Σωκράτη του Κοκ-κινογένη, ο οποίος είχε κάνει την αρχική επίθεση και υπέφερε τρομερά από τα ακόντια που εκτόξευε ο εχθρός από την απόκρημνη όχθη. Η αγωνία αυτών των ηρώων, που έτυχε την ημέρα εκείνη να έχουν σειρά πρωτοπορίας, με αποτέλεσμα να βρουν το θάνατο, ξέσκιζε τα σωθικά

μου. Ήθελα να ματώσω κι άλλο, να υποφέρω πιο πολύ, για το χατίρι τους.

Όταν ο βασιλιάς της Μακεδονίας επιτίθεται στον

. 136 .


εχθρό επικεφαλής των εταίρων του, έχει στο πλευρό του τόσο ανδρείους ιππείς, καβάλα σε τόσο υπέροχα ζώα, τόσο καλά γυμνασμένους και υποκινούμενους από τόσο μεγάλη λαχτάρα για δόξα, που κάνουν τη δύναμη πραγματικά ακαταμάχητη. Τίποτε στον πόλεμο, αρχαίο ή σύγχρονο, δε συγκρίνεται με την επέλαση αυτού του όπλου. Με τίποτε δεν μπορεί συγκριθεί. Ο Μέλας Κλείτος είπε κάποτε ότι, καθώς κάλπαζε στην κεφαλή της σφήνας που επιτίθετο, είχε την αίσθηση ότι ήταν πάνω σε ένα εκπληκτικό σιδερένιο πολεμικό πλοίο σπρωγμένο από την καταιγίδα. Δεν είναι κακό αυτό, μόνο που αφήνει έξω το βασικό στοιχείο που κάνει την έφοδο των εταίρων ακατανίκητη. Εννοώ τη φωτιά και την ανάσα της κεραυνοβόλας επέλασης. Δεν είναι μηχανική. Έρχεται μέσα από τα σπλάχνα. Καλπάζοντας στη μύτη του εμβόλου, μπορώ να μυρίσω, στα αριστερά μου, την ανάσα του Τελαμώνα που βρομάει σκόρδο. Το πόδι μου χτυπάει στον ώμο του Γρήγορου, του αλόγου του Ηφαιστίωνα, στα δεξιά μου. Νιώθω το χαλκό του προστερνιδίου του. Στη μύτη μου φτάνει η μυρωδιά από τα κομμάτια της τύρφης που τινάζονται ψηλά απύ τον καλπασμό μας. Ο Βουκεφάλας από κάτω μου είναι τόσο καυτός που η σάρκα του αχνίζει. Τα ρουθούνια του βγάζουν φωτιές. Νιώθω τη θέλησή του, όχι ως επέκταση της δικής μου, αλλά σαν μια δύναμη που γεννιέται από τη δική του γενναία καρδιά. Είναι ζωηρός και έχει πλήρη επίγνωση του τι συμβαίνει, σαν να είναι πολεμιστής και όχι ζώο. Η χαρά του με ανάβει. Τρέφομαι από αυτή, όπως κι αυτός τρέφεται, το νιώθω, από τη δική μου. Το λατρεύει αυτό. Γι' αυτό γεννήθηκε άλλωστε.

Καθώς η ίλη μας βουτάει στα αβαθή του Γρανικού και τα κοντάρια του εχθρού περνούν δίπλα από τα αυτιά μας με έναν ήχο σαν να σκίζεται λινό, το άλογό μου κι εγώ βυθιζόμαστε σε έκσταση ενώ αφηνόμαστε στα χέρια της

. 137 .


μοίρας. Νιώθω το τράνταγμα του αμμώδους και χαλικό-στρωτου βυθού έτσι όπως το λαμβάνουν οι οπλές του Βουκεφάλα και μεταδίδεται από τα μπροστινά του πόδια προς τα πάνω. Γέρνω προς τα μπρος για να τον οδηγήσω και να τον κατευθύνω. Νιώθω την ώθηση από τα καπούλια του καθώς η ραχοκοκαλιά του τεντώνεται και μαζεύεται. Είναι απόλυτα συγκεντρωμένος από κάτω μου. Ιππεύω έναν κεραυνό.

Χτυπάμε τον εχθρό. Μια μυρωδιά από πέτρα, κάτου-ρο και σίδερο είναι διάχυτη παντού. Ό,τι έπρεπε να ετοιμαστεί, ετοιμάστηκε. Ό,τι έπρεπε να προβλεφθεί, προβλέφθηκε. Από δω και μπρος το λόγο έχει η τύχη. Μια βροχή από βλήματα μας κάνουν στόχο τους. Εκατό καρδιές ζητούν τη βοήθεια των θεών για να μας ρίξουν κάτω. Τίποτε δεν μπορεί να μας προστατεύσει, ούτε η πανοπλία μας ούτε η θέλησή μας ούτε οι σύντροφοι στο πλευρό μας (αν και σε λίγο η λεπίδα του Μέλανα Κλεί-του θα κόψει από τον ώμο το δεξί χέρι του Πέρση ιππέα Σπιθριδάτη, τη στιγμή που ετοιμάζεται να με στείλει στον Άδη). Μόνο ο άρχοντας του Ολύμπου μπορεί, στον οποίο εγώ, όπως όλοι όσοι βρίσκονται στα σαγόνια του θανάτου, προσεύχομαι ακατάπαυστα.

Με ρώτησες, Ιτάνη, αν νιώθω φόβο. Απαντώ: Εγώ δεν μπορώ. Ο στρατιώτης στη γραμμή επιτρέπεται να νιώσει τρόμο. Ο αρχηγός ποτέ. Πάρα πολλά, βλέπεις, εξαρτώνται από αυτόν. Οι ζωές των συντρόφων του, η έκβαση της μάχης. Δεν μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του την πολυτέλεια του φόβου. Τρώω τον δικό μου, όπως ένα λιοντάρι καταβροχθίζει ένα παιδί. Τον εξαφανίζει η θέλησή μου για δόξα και η υποχρέωσή μου στο στράτευμα.

Ο Γρανικός είναι ένα ορμητικό και ρηχό ποτάμι. Κατεβαίνει από το όρος Ίδη κοντά στις πηγές του Σκάμανδρου που ποτίζει τις πεδιάδες της Τροίας και ελίσσεται

. 138 .


ανάμεσα σε κωνοφόρα δάση και κλήθρα. Καθώς πέφτει με ορμή, δημιουργεί βαθιές χαράδρες στις απόκρημνες ακτές. Κάνει το γύρο της πλαγιάς της Ίδης, χαράσσοντας ένα ίσιο πέτρινο αυλάκι βόρεια προς την Προποντίδα, και διασχίζει την πεδιάδα της ελληνικής πόλης Αδράστειας. Το πεδίο είναι αμμώδες, αλλά σταθερό, ό,τι πρέπει για ιππασία. Πολύ ωραίο μέρος για ένα στρατό της Ασίας να συναντήσει και να απωθήσει έναν εισβολέα.

Όπως είπα, ο βασιλιάς Δαρείος δεν είναι παρών. Έστελνα προδρόμους ιππείς όλη την ημέρα, μήπως δουν κανένα σημάδι του άρματός του και της ξεχωριστής λαμπρής πανοπλίας του. Βρίσκεται χιλιάδες παρασάγγες ανατολικά, μάθαμε, και αναπαύεται στα Σούσα ή στην Περσέπολη. Είμαι πολύ απογοητευμένος.

Ο άρχοντας της Ασίας πιστεύει ότι οι αντικαταστάτες του αρκούν για να με απωθήσουν.

Ο στρατός μας κάνει την εμφάνισή του στην πεδιάδα του Γρανικού, ενώ η ημέρα έχει προχωρήσει ήδη πολύ, ύστερα από πορεία τεσσάρων ωρών από την πόλη Πρίαπο. Σε δυο ώρες θα πέσει το σκοτάδι. Οι Πέρσες είναι τραβηγμένοι στην απέναντι όχθη. Οι ιππείς τους, είκοσι χιλιάδες (σχεδόν τέσσερις φορές περισσότεροι από μας), έχουν σχηματίσει μεγάλο μέτωπο, που φτάνει τα δεκατέσσερα στάδια περίπου. Οι ιππείς τους δεν περιμένουν δίπλα στα ζώα τους, αλλά κάθονται επάνω τους, με πλήρη πανοπλία. Στα νώτα τους -αρκετά πίσω, στα δύο στάδια περίπου- είναι παραταγμένο το βαρύ πεζικό του εχθρού. Έλληνες μισθοφόροι, κυρίως Αρκάδες και Πελοποννήσιοι, με μερικούς Σπαρτιάτες, έξι ή επτά χιλιάδες συνολικά, μια εκπληκτική δύναμη παρ' ότι η δική μας τους ξεπερνά σε αριθμό αισθητά. Τα στρατεύματα του πεζικού ενισχύονται απ' ό,τι φαίνεται από άλλες εξήντα χιλιάδες άντρες από διάφορες περιοχές, Φρύγες, Μυσούς, Αρμέ-

. 139 .


νιους, Παφλαγόνες, που σίγουρα τους έχουν επιστρατεύσει. Δεν είναι στρατιώτες αλλά αγρότες και εργάτες που θα το σκάσουν με την πρώτη γρατσουνιά στο γόνατο. Εμείς είμαστε μερικές εκατοντάδες λιγότεροι από σαράντα τρεις χιλιάδες: οι πεζεταίροι σχηματίζουν έξι συντάγματα από χίλιους πεντακόσιους άντρες το καθένα. Οι υπασπιστές είναι τρεις χιλιάδες, οπλισμένοι όπως το βαρύ πεζικό. Υπάρχουν οι μεραρχίες υποστήριξης των Οδρυσών, Τριβαλλών, Ιλλυριών, Παιόνων, Ελλήνων συμμάχων, και μισθοφορικό πεζικό, ελαφρύ και βαρύ, κι ακόμη η δύναμη των τακτικών Μακεδόνων, δέκα χιλιάδες γενναίοι άντρες περίπου, και Θράκες μισθοφόροι, άλλες τριάντα χιλιάδες συνολικά. Το ιππικό μας αποτελείται από οκτώ ίλες της εταιρικής ίππου με αρχηγό το Φιλώτα, διακόσιοι άντρες η καθεμία (αν και μερικές έχουν ενισχυθεί με επιπλέον άντρες), εκτός από τη βασιλική ίλη που διοικεί ο Μέλας Κλείτος και η οποία έχει τριακόσιους. Οι Μακεδόνες ιππείς είναι συνολικά χίλιοι οκτακόσιοι, όπως και το θεσσαλικό βαρύ ιππικό υπό τον Κάλα, που υπηρετεί κάτω από τις διαταγές του Παρμενίωνα. Ο τελευταίος θα παραταχθεί στο αριστερό. Οι σαρισοφόροι ιππείς είναι οκτακόσιοι, σχηματίζουν τέσσερις ίλες και είναι όλοι Μακεδόνες. Η ίλη του ελαφρού ιππικού των Παιόνων διαθέτει διακόσιους, το ελληνικό συμμαχικό ιππικό εξακόσιους, ενώ το θρακικό τετρακόσιους. Υπάρχουν επίσης πεντακόσιοι Κρήτες τοξότες και άλλοι τόσοι Αγριάνες ακοντιστές. Ο στρατός εμφανίζεται στην πεδιάδα, σε απόσταση οκτώ σταδίων περίπου από το ποτάμι. «Τώρα!» καθοδηγώ τον Τελαμώνα, ο οποίος θα περάσει τη διαταγή να σχηματιστεί η γραμμή του μετώπου. «Γρήγορα».

Το σώμα από παράταξη πορείας αναπτύσσεται σε τάξη μάχης. Η φάλαγγα καταλαμβάνει το κέντρο. Οι υπασπιστές του Νικάνωρος είναι στα δεξιά. Ακολουθούν

. 140 .


(πάντοτε από τα δεξιά προς τα αριστερά) οι φαλαγγαρ-χίες του Περδίκκα, του Κοίνου, του Αμύντα του Ανδρομέ-νους, του Κρατερού, του Μελέαγρου και του Φιλίππου του Αμύντα. Στα αριστερά της παράταξης είναι το θρακικό ιππικό, μισθοφόροι, το ελληνικό συμμαχικό ιππικό, υπό το Μονόφθαλμο Αντίγονο, και το θεσσαλικό ιππικό. Στα διακόσια βήματα υπάρχει κάτι σαν λόφος που μοιάζει με σπυρί. Προς τα κει κατευθύνομαι λοιπόν καβάλα στο άλογο μου, προς το «Σπυρί». Χρέη αγγελιαφόρων εκτελούν έντεκα υπασπιστές με γρήγορα, ευκίνητα άλογα που το λέει η καρδιά τους. Όπως οι μονάδες μιας μεραρχίας έχουν κάποια ευθύνη εκ περιτροπής, το ίδιο συμβαίνει και με τους εν λόγω υπασπιστές. Περιμένουν από πίσω μου. Τα μάτια τους δε με αφήνουν ούτε μια στιγμή. Με ένα νόημα του Τελαμώνα, ο επόμενος απεσταλμένος έρχεται μπροστά να παραλάβει το μήνυμά του και να φύγει αμέσως. Δε διαβιβάζω το κείμενο προσωπικά, αλλά το λέω στον Ηφαιστίωνα, στον Πτολεμαίο, στον Ευμένη ή στον Ερυθρό Άτταλο, οι οποίοι αποτελούν μαζί με άλλους έντεκα ιππείς το άγημά μου (τους σωματοφυλακές μου στη μάχη). Η πρώτη λέξη είναι το όνομα του διοικητή στον οποίο απευθύνεται το μήνυμα. Ακολουθεί το κείμενο. Τέλος, οποιαδήποτε ερώτηση. «Φιλώτα, παράταξε τη γραμμή στα τριακόσια (βήματα από τον ποταμό), μια (ίλη) βάθος, σε δόντια δράκου των πενήντα. Μην κάνεις καμία κίνηση. Μήπως χρειάζεσαι κάτι;» Ο υπασπιστής φεύγει καλπάζοντας. Ώσπου να πάρουν ο δεύτερος, ο τρίτος και ο τέταρτος αγγελιαφόρος τα μηνύματα τους, ο πρώτος έχει γυρίσει με την απάντηση του Φιλώτα.

«Ανάπαυση!» Το πεζικό λύνει τις δερμάτινες χειρολαβές που συγκρατούν το βάρος των σαρισών τους. Χώνουν την άκρη των όπλων τους στο χώμα. Τα όρθια κοντάρια μοιάζουν με δάσος από δέντρα χωρίς κλαριά με ένα μό-

. 141 .


νο σιδερένιο φύλλο. Τα στρατεύματα πέφτουν στο ένα γόνατο, κρεμώντας τις ασπίδες στο στήθος τους, αφήνοντας το έδαφος να πάρει το βάρος, αλλά διατηρώντας το λουρί δεμένο πάνω στον ώμο τους. Κάθε σειρά (σε βάθος) των δεκαέξι έχει τον βοηθητικό και τον υπηρέτη της. Αυτά τα νεαρά αγόρια πηγαίνουν τώρα από άντρα σε άντρα κουβαλώντας ασκιά με κρασί. Οι στρατιώτες το δέχονται στις χούφτες τους. Είναι στ' αλήθεια εκπληκτικό πόσο μπορεί να πιει ένας άντρας όταν τον διακατέχει ο φόβος.

Τον περασμένο μήνα, κατά τη διέλευση μας από την Ευρώπη στη Μικρά Ασία, πέρασα όλες τις νύχτες συζητώντας με τους προπορευόμενους πράκτορες μας και «τους ανθρώπους μας». Έχουν σχηματίσει τώρα ίλη με τα χρώματά μου. Τους έστειλα να κατασκοπεύσουν το περσικό μέτωπο. Θα μου πουν ποιες μονάδες είναι πού, από ποιον διοικούνται, από ποιους αποτελούνται και σε τι αριθμούς.

Αυτοί οι άντρες -οι κατάσκοποι, αν προτιμάς- είναι απαραίτητοι σε κάθε στρατό. Μερικοί είναι λιποτάκτες του εχθρού. Οι περισσότεροι είναι εξόριστοι, πατριώτες από έθνη που είναι κάτω από τον περσικό ζυγό. Έχω δεκάδες από δαύτους. Ο Φίλιππος είχε εκατοντάδες.

Οι τύποι έχουν ενδιαφέρον. Θα περίμενε κανείς να δει ανθρώπους φαύλους, όμως βρίσκεται μπροστά σε ήρωες, σε οραματιστές. Πρέπει να σεβόμαστε αυτούς τους άντρες. Δε διακινδυνεύουν σταδιοδρομία ή κέρδη, αλλά τη ζωή τους και την ύπαρξη των οικογενειών τους. Αν η υπόθεσή μας αποτύχει, οι συμπατριώτες τους δε θα τους φερθούν ως στρατιώτες, αλλά σαν να ήταν προδότες.

Πώς βρίσκει κανείς τέτοιους ανθρώπους; Εύκολα. Θα σε βρουν αυτοί. Ο ένας ξέρει τον άλλο, και ο πρώτος φέρνει μαζί του έναν αδελφό ή ένα φίλο. Να τι έκανε ο

. 142 .


πατέρας μου. Αφού τρομοκρατούσε πρώτα μια πόλη με το στρατό του, έστελνε μετά απεσταλμένους με έναν κατάλογο με τα αιτήματα του. Ταυτόχρονα είχε πράκτορες μέσα στα τείχη του εχθρού. Έτσι, όταν οι πολίτες συγκεντρώνονταν να συζητήσουν δημόσια ή ιδιωτικά, ποτέ δεν έλειπαν οι ομιλητές οι φιλικά προσκείμενοι στο Φίλιππο, εφοδιασμένοι με επιχειρήματα, λαδωμένοι με μετρητά και υποκινούμενοι από την προοπτική να αποκτήσουν αξιώματα κάτω από τη διακυβέρνησή του. Στη συνέχεια, ο Φίλιππος συμπεριλάμβανε στην ακολουθία του τους γιους των πιο ισχυρών οικογενειών της πόλης, είτε ως αξιωματικούς, για να διοικούν τα δικά τους στρατεύματα, είτε ως βασιλικούς παίδες, στη στρατιωτική σχολή του, στη σκηνή του δηλαδή. Οι Έλληνες σύμμαχοι μας, χίλιοι διακόσιοι πεζοί και εξακόσιοι ιππείς, είναι στην πραγματικότητα όλοι όμηροι. Δεν μπορούν να πάνε στα σπίτια τους, και το ξέρουν. Κι αν με προδώσουν, δίκαια ή άδικα, δεν πρόκειται να τους συγχωρήσω.

Αν υπερισχύσουμε στο πεδίο σήμερα, οι πόλεις των παραλίων του Αιγαίου θα πέσουν μία μία στα χέρια μας. Αλλά δεν πρέπει να επιτρέψουμε το χάος στον μετά τη νίκη κόσμο. Ελευθερία, τάξη και δικαιοσύνη είναι αυτά που πρέπει να φέρουμε, αν θέλουμε να εξασφαλίσουμε τα νώτα μας και τις γραμμές ανεφοδιασμού και επικοινωνίας. Για να το επιτύχουμε αυτό, πρέπει να τοποθετήσουμε άντρες ισχυρούς στους οποίους θα μπορούμε να βασιστούμε, άντρες οι οποίοι δε θα εκμεταλλευτούν την καινούρια τους θέση, δε θα συμπεριφέρονται ανεξέλεγκτα και διασπαστικά ούτε θα αναλώνονται σε προσωπικές αντεκδικήσεις. Στις πρώτες μου εκστρατείες θα βρω τρόπο να εφαρμόσω αυτή την αρχή κατά γράμμα: τις πόλεις που θα με δεχτούν ως φίλο, θα τις κάνω φίλες μου· όσες αντισταθούν θα συντριβούν χωρίς έλεος.

. 143 .


Δε θέλω τις πόλεις. Θέλω το Δαρείο. Δε με νοιάζει για το Αιγαίο. Είμαι εδώ για την Περσία. Οι κατάσκοποι μας επιστρέφουν καλπάζοντας. Εδώ

είναι επίσης οι στρατηγοί μου. «Να πάω τώρα;» ρωτά ο Φιλώτας δείχνοντας τον ήλιο που βαίνει προς τη δύση. Αν είναι να πολεμήσουμε σήμερα, εννοεί, αυτό πρέπει να γίνει σύντομα, διαφορετικά θα χάσουμε το φως της ημέρας.

«Είναι φρόνιμο αυτό;» παρεμβαίνει ο Παρμενίων. Λέει ότι ο στρατός περπάτησε εκατό στάδια εκείνη την ημέρα και ότι όλοι οι στρατιώτες δεν είχαν κλείσει μάτι την προηγούμενη νύχτα. Είναι αργά για σήμερα, επιμένει. Γιατί να επιτεθούμε διασχίζοντας τον ποταμό και να πέσουμε στα δόντια του εχθρού; Θέλει να διαβούμε τον πόρο κρυφά τη νύχτα σε ένα σημείο λίγο πιο πάνω ή πιο κάτω και να πολεμήσουμε το πρωί, πριν προλάβει να ανασυνταχθεί ο εχθρός. Έτσι το μέτωπό του δε θα προστατεύεται πια από την όχθη.

Δε μου αρέσει αυτό. «Ο καιρός είναι ό,τι πρέπει για μάχη» πιέζει ο Κρα

τερός. Ο Περδίκκας επικροτεί. «Το αίμα των αντρών βράζει.

Πάμε να κάνουμε μερικές γυναίκες χήρες!» «Πού είναι ο Μέμνων;» Θέλω να ξέρω. Ένας υπασπιστής ετοιμάζεται να φύγει. «Όχι» λέει ο Ηφαιστίων. «Θα τον βρω εγώ». Και φεύ

γει καλπάζοντας για να κατασκοπεύσει τις εχθρικές γραμμές.

Ο Μέμνων είναι ο καλύτερος στρατηγός του Δαρείου. Είναι Έλληνας από τη Ρόδο, μισθοφόρος. Το μισθοφορικό πεζικό που έχει προσλάβει ο εχθρός ανήκει σ' αυτόν.

Πρέπει να μάθω τη θέση του Μέμνονα στην περσική παράταξη. Αυτό θα επηρεάσει τα πάντα.

. 144 .

Οι AΡΕTΕΣ TOY ΠΟΛΕΜΟΥ

Ο Παρμενίων παρατηρεί ότι η ανάπτυξη του εχθρού δεν έχει νόημα. «Γιατί το πεζικό είναι πίσω; Γιατί έχουν παρατάξει μπροστά το ιππικό;» Κόλπο;

Δεν είναι κόλπο, είναι περηφάνια. «Οι Πέρσες ευγενείς είναι ιππείς. Θέλουν για τον εαυτό τους τη δόξα να μας απωθήσουν».

Δεν είναι ένα πεδίο που απαιτεί ιδιαίτερη μελέτη. Μόνο πες μου πού είναι ο Μέμνων. Τον γνωρίζω το Μέμνονα. Όταν ήμουν μικρός, έζησε

μια εποχή στην αυλή του πατέρα μου στην Πέλλα. Με προστάτευε. Έμαθα πολλά από αυτόν για τον πόλεμο, όσα σχεδόν και από το Φίλιππο.

Ο Μέμνων είχε πολεμήσει για το θρόνο της Περσίας. Οι δυνάμεις του είχαν κατακτήσει την Ιωνία για τον Αρταξέρξη όταν ήμουν μικρός. Ο αδελφός του ο Μέντωρ παρέδωσε την Αίγυπτο στον περσικό θρόνο. Τα δύο αδέλφια ζούσαν σαν βασιλιάδες. Έκοψαν νομίσματα και ίδρυσαν πόλεις. Οι γυναίκες τους ήταν Περσίδες από αρχοντικές οικογένειες, τα παιδιά τους είχαν μορφωθεί στα Σούσα και στην Περσέπολη. (Στην πραγματικότητα είχαν παντρευτεί την ίδια γυναίκα, την αρχόντισσα Βαρσίνη. Πρώτα ο Μέντωρ, έπειτα ο Μέμνων όταν σκοτώθηκε ο αδελφός του.) Η επανάσταση έκανε το Μέμνονα να φύγει. Βρήκε καταφύγιο στην αυλή του πατέρα μου.

Ο Μέμνων δεν ήταν ο πρώτος τυχαίος επαγγελματίας στρατηγός. Μετά το Φίλιππο και το Μέντορα, ήταν ο πρώτος που έκανε την τέχνη του πολέμου επιστήμη. Ο Μέμνων είχε αρχίσει ως ναυτικός. Υπήρξε κυβερνήτης σε πλοία. Ήξερε το ναυτικό πόλεμο εξίσου καλά με τον πόλεμο στην ξηρά. Εκείνος σκεφτόταν εκστρατείες, όχι μάχες. Από τα χείλη του άκουσα για πρώτη φορά τον όρο «βλέπω ολόκληρο το πεδίο», που σήμαινε το πολιτικό και το στρατηγικό περιεχόμενο. Ο Μέμνων καταλάβαινε

. 145 .


από πολιτική. Μπορούσε να διαπραγματεύεται. Ήξερε πώς να κερδίζει τους άντρες και πώς να τοος παρακινεί. Μπορούσε να μιλήσει σε μια αίθουσα ακροάσεων, μπορούσε να απευθυνθεί στη συνέλευση. Γνώριζε τον πόλεμο πολύ καλά. Ήξερε πού και πώς να επιτεθεί, αλλά και να αμυνθεί. Μπορούσε να εκπαιδεύει τους άντρες, αλλά και να τους διοικεί. Τάιζε και εφοδίαζε με τα πάντα τα στρατεύματα του και τα πλήρωνε εγκαίρως. Οι άντρες του τον αγαπούσαν. Κι εκείνος συγκρατούσε τα συναισθήματά του. Δεν ήξερε τι θα πει θυμός. Η περηφάνια ήταν κατά την άποψή του ελάττωμα. Αν κέρδιζε με την αναβολή, μπορούσε να περιμένει μια ολόκληρη εποχή. Δεν μπορούσες να τον προκαλέσεις. Θα χρησιμοποιούσε χρυσό πριν από τη βία, ψέματα και απατηλές υποσχέσεις πριν από αυτά. Ωστόσο, όταν η κατάσταση απαιτούσε επίθεση, δε δίσταζε. Ήταν ατρόμητος στη μάχη και ακούραστος στην καταδίωξη. Ταυτόχρονα δεν έλεγε «όχι» σε ένα συμβιβασμό. Προωθούσε τους καλύτερους άντρες του και υπηρετούσε τους αφέντες του με τιμή. Είχε μια αδυναμία, αλλά ήταν καθ' όλα νόμιμη: επιθυμούσε να αναγνωριστεί, όχι τόσο για τη δική του ακτινοβολία ή για την επιχείρησή του, όσο για τη ριζοσπαστική σύλληψη των ιδεών του και την ολοκλήρωσή τους.

Ο Μέμνων ήταν ο πρώτος μάχιμος διοικητής, ο οποίος χρησιμοποίησε χάρτη. Εκείνη την εποχή, κανείς δεν είχε ακουστά κάτι τέτοιο. Η τοπογραφία θεωρείτο εξευτελισμός της τέχνης του πολέμου. Ένας στρατηγός υποτίθεται ότι γνώριζε το πεδίο από δικές του αναγνωρίσεις ή από αναφορές έμπιστων αξιωματικών, οδηγών ή ντόπιων. Το να χαρτογραφείς ήταν ταπεινωτικό.

Αλλά ο Μέμνων δεν κατόπτευε τα πεδία. Χαρτογραφούσε ειδικά πεδία μαχών, όχι μόνο εκείνα όπου στο παρελθόν είχαν συγκρουστεί δυο στρατοί, αλλά τοποθεσίες

. 146 .


άγνωστες στον πόλεμο, οι οποίες ίσως αποδεικνύονταν φιλόξενες εν ευθέτω χρόνω. Διατηρούσε βιβλία για δρόμους και ποτάμια, περάσματα, υψώματα και αυχένες. Είχε σχεδιάσει τη Μικρά Ασία κατά μήκος και κατά πλάτος και σημείωνε τα μονοπάτια και τα ορεινά δρομάκια που ήταν γνωστά μόνο στους γιδοβοσκούς. Επιθεωρούσε περιοχές κατάλληλες για στρατόπεδα, έπειτα μελετούσε με ποιον τρόπο μπορούσαν να προσεγγισθούν, να τροφοδοτηθούν ή πώς να απομακρυνθεί ένας στρατός από αυτές. Όχι πως περίμενε μόνο τη νίκη. Σε κάθε στρατόπεδο ανακάλυπτε πόσες φάλαγγες μπορούσαν να αποσυρθούν εκεί, πόσο γρήγορα, από ποιο δρόμο ή μονοπάτι. Χαρτογραφούσε ακόμα περιοχές για ενέδρες, κατάλληλες για κάλυψη της υποχώρησης που σχεδίαζε, από το στρατόπεδο που σχεδίαζε, για την περίπτωση που έχανε τη μάχη που σχεδίαζε. Κατέγραψε ημερομηνίες για το γύρισμα των εποχών, για την ανατολή και τη δύση του ήλιου και της σελήνης. Ήξερε τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας σε κάθε πεδίο σε όλη την Ασία δυτικά του ποταμού Άλυ. Ήξερε την ημέρα και το μήνα που γινόταν η συγκομιδή του κριθαριού στη Φρυγία, τη Λυδία και την Κιλικία, την τοποθεσία κάθε σιταποθήκης κι ακόμη τα ονόματα αυτών που τις είχαν. Ποιοι ποταμοί ήταν φουσκωμένοι και ποια εποχή; Ήταν διαβατοί; Σε ποιο σημείο; Όταν ολοκλήρωνε μια άσκηση από τη δική του σκοπιά, την εκτελούσε από τη σκοπιά του εχθρού. Πώς μπορούσαν να καταπολεμηθούν οι λαμπρές του διατάξεις; Ποια ήταν τα αδύνατα σημεία του;

Όταν ήμουν έντεκα χρόνων, συνήθιζα να επισκέπτομαι το Μέμνονα. Τον βασάνιζα ώρες ολόκληρες με την ανάκριση μου. Επιθυμούσα να μάθω το δρόμο για την Ασία. Ο μεγάλος στρατηγός καθόταν και μου έδινε όλες τις πληροφορίες. Ποιοι ήταν οι ηγεμόνες της Περσίας; Τι εί-

. 147 .


δους άνθρωποι ήταν; Ο Μέμνων μου μιλούσε για τον Αρσίτη και το Ρεομίθρη, για το Σπιθριδάτη, το Νιφάτη και το Μεγαβάτη. Τους περιέγραφε με τόση λεπτομέρεια ώστε είχα την αίσθηση ότι θα τους αναγνώριζα αμέσως μόλις τους έβλεπα. Ήταν ερωτευμένος με την Περσία. Για το μέγεθος της αυτοκρατορίας, το μεγαλείο, την ευγένεια. Και για τις γυναίκες. Από αυτόν το κόλλησα. Θα υπέθετε κανείς, βλέποντας τις συνεχείς επιθέσεις μου εναντίον της, ότι τη μισούσα. Αντίθετα. Είμαι γοητευμένος από αυτή. Έβαλα έναν άνθρωπο του Μέμνονα, το Δώρο, να μου μάθει την περσική γλώσσα. Μπορώ ακόμα να διαβάσω και δε χρειάζομαι διερμηνέα για να καταλάβω τα περσικά. Αγάπησα τα ονόματα των τοποθεσιών. Βαβυλώνα, Σούσα, Περσέπολη. Ο Μέμνων ήταν ακόμη ερασιτέχνης μάγειρας. Έφτιαχνε ένα είδος χυλού με θυμάρι και σουσάμι και ζύμωνε το δικό του ψωμί, αλέθοντας το κριθάρι στο χειροκίνητο μύλο ενός στρατιώτη. Του πήγαινα λαγούς και τσίχλες. Μελετούσαμε την Κύρου Ανάβαση του Ξενοφώντα, αράδα αράδα. Πόσο στενές είναι οι Κιλίκιες Πύλες; Πόσο γρήγορα μπορεί να διασχίσει ένας στρατός τη Στήλη του Ιωνά; Μπορεί να υπερασπιστεί κανείς τον Ευφράτη; Πώς μπορούν να αλωθούν οι Περσίδες Πύλες; Άκουγα με προσοχή το Μέμνονα να μου αναπτύσσει τη φιλοσοφία του για τον πόλεμο. Πώς μπορούσε να επιτεθεί σε μια σταθερή θέση; Πώς διεξήγε μια κατόπτευση; Η άμυνα είναι πιο δύσκολη από την επίθεση;

Ο Ηφαιστίων επιστρέφει. Έχει εντοπίσει το Μέμνονα. «Εκεί που στρίβει ο ποταμός. Οι γιοι του είναι μαζί

του. Είναι σίγουροι για τον εαυτό τους. Σκοπεύει να μας χτυπήσει σκληρά».

Οι περισσότεροι πόροι είναι στις καμπές. Ο ποταμός είναι πιο ρηχός εκεί που στρίβει. Μπορώ να δω την επιφάνεια που δε γυαλίζει πια (ο απογευματινός ήλιος μας

. 148 .


ευνοεί) καθώς χύνεται πάνω από τη χαλικόστρωτη κοίτη. «Φέρε τον Κόκκινο εδώ» λέω στον Τελαμώνα. Εννοώ το Σωκράτη τον Κοκκινογένη, ο οποίος διοικεί

την ίλη των εταίρων που έχουν σειρά να επιτεθούν πρώτοι. Θα τον εκσφενδονίσω στο Μέμνονα. Στέλνω έναν ιππέα στον Αμύντα του Αρραβαίου, τον οποίο θα τοποθετήσω επικεφαλής των μονάδων που θα υποστηρίξουν τον Κοκκινογένη, και στο Μέλανα Κλείτο, στην πτέρυγα, με τη διαταγή να φέρει τη βασιλική ίλη σε μένα, στο κέντρο.

Ο Κοκκινογένης και ο Αμύντας φτάνουν καλπάζοντας. Τους εκθέτω το σχέδιο με μικρές φράσεις σαν να ήταν κωδικοποιημένες. «Θα βρέξει σίδερο, Κόκκινε».

Εκείνος γελάει. «Δε φοβάμαι να βραχώ». Στους διοικητές μου αναλύω το σχέδιο της επίθεσης

λεπτομερώς. Οι σύντροφοι μου δε χρειάζεται να ξέρουν τι και πώς, αλλά το γιατί. Απευθύνομαι στον Παρμενίω-να για να ακούσουν όλοι.

«Αν καθυστερήσουμε, φίλοι μου, ο εχθρός μπορεί να ξεγλιστρήσει τη νύχτα. Σίγουρα ο Μέμνων ενθαρρύνει αυτό το σχέδιο με όλη του τη δύναμη. Είναι το εξυπνότερο πράγμα που μπορούν να κάνουν. Ξέρει ότι ο χρόνος δουλεύει υπέρ του και εναντίον μας. Αν ο εχθρός φύγει, θα είμαστε αναγκασμένοι να τον καταδιώκουμε από τη μία οχυρωμένη πόλη στην άλλη, ενώ αυτός θα μας εξαντλεί τόσο σε χρήματα όσο και σε εφόδια. Μόνο αν νικήσουμε σήμερα εδώ, οι ίδιες αυτές πόλεις θα πέσουν αμαχητί». Δείχνω την απέναντι όχθη. «Κοιτάξτε εκεί όπου μας περιμένει ο εχθρός. Για ένα τέτοιο θέαμα δεν προσευχηθήκαμε; Τώρα ο δημιουργός της Γης και του Ουρανού μας το προσφέρει. Ας τον ευχαριστήσουμε και ας πάρουμε ό,τι μας ανήκει!»

Γυρίζω προς τον Τελαμώνα. «Φέρτε τους». Εκείνος κάνει νόημα σε έναν αξιωματικό. Οι σάλπιγ-

. 149 .


γες ηχούν. Απέναντι, σε απόσταση δέκα σταδίων, οι ιπ-ποκόμοι βοηθούν τους ιππείς να ανέβουν στις ράχες των αλόγων. Αμέσως το πεδίο μεταβάλλεται. Όλο μου το κορμί ανατριχιάζει. Μια ξέφρενη χαρά με κυριεύει. Πίσω μου, το δάσος των δοράτων ζωντανεύει καθώς οι άντρες σηκώνονται όρθιοι. Οι ίλες παίρνουν τις θέσεις τους στα πλευρά. Η αναμονή τελείωσε. Οι στρατηγοί σκορπίζονται στις τάξεις τους.

Ακολουθεί η παράταξη μάχης των σατραπών του Δαρείου στην πεδιάδα του Γρανικού ποταμού.

Το μέτωπο του εχθρού αποτελείται μόνο από ιππικό. Η αριστερή πτέρυγα είναι δύο χιλιάδες με αρχηγό τον Αρσά-μη, σατράπη της Κιλικίας. Τον υποστηρίζει ο Μέμνων με πεντακόσιους Έλληνες μισθοφόρους ιππείς, Ίωνες κυρίως, που πληρώνονται από το βαλάντιό του. Στα δεξιά τους βρίσκεται ο Αρσίτης, ύπαρχος της προς τον Ελλήσποντο Φρυγίας, ο οποίος υπερασπίζεται το πάτριο έδαφος και έχει το γενικό πρόσταγμα, με χίλιους Φρύγες και τρεις χιλιάδες Παφλαγόνες ιππείς, κι ακόμη δύο χιλιάδες άντρες από την Υρκανία υπό το Σπιθριδάτη, σατράπη της Λυδίας και της Ιωνίας, εξάδελφο του Αρσίτη και γαμπρό του Δαρείου. Αυτοί πολέμησαν με τα χρώματα του Αρσίτη, το λάβαρο του οποίου είναι ένας χρυσός γερανός σε κόκκινο λιβάδι. Οι Πέρσες αποκαλούν αυτές τις σημαίες «φίδια» για το μακρόστενο σχήμα τους και τον τρόπο που κυματίζουν στον άνεμο. Στα δεξιά του Σπιθριδάτη στέκεται ο αδελφός του, ο Ροισάκης, ο οποίος διοικεί χίλιους θωρακισμένους της Μηδίας, με σιδερένιες πανοπλίες, σαν λέπια ψαριού. Σηκώσαμε μία τέτοια πανοπλία μετά τη μάχη. Ζύγιζε σχεδόν οκτώ μνες. Τα ζώα που κουβαλούσαν αυτή την πανοπλία ήταν ίπποι από την Παρθία, δυνατοί σαν πολεμικά άλογα. Το περσικό κέντρο αποτελείται από τέσσερις χιλιάδες βαρύ ιππικό, υπό την αρχηγία των σατραπών

. 150 .


Ατιζύη και Μιθροβαρζάνη της Μεγάλης Φρυγίας και της Καππαδοκίας, κι ακόμη από το Μιθριδάτη, το γαμπρό του Δαρείου, με χίλιους άντρες του ελαφρού ιππικού, τους οποίους πληρώνει ο ίδιος. Ο Μιθριδάτης ιππεύει ένα μαυ-ροκόκκινο άτι που η αξία του, όπως είπαν οι άντρες, είναι είκοσι τάλαντα. Στα δεξιά του με δύο χιλιάδες ιππείς από τη Βακτριανή είναι ο Αρβουπάλης, γιος του Δαρείου και εγγονός του Αρταξέρξη, ο ωραιότερος άντρας της Περσίας μετά τον πατέρα του. Οι Βάκτριοι αυτοί (και οι συμπολεμιστές τους από την Παρθία, την Υρκανία και τη Μηδία) δεν ήρθαν από τις ανατολικές επαρχίες τους που απέχουν χιλιάδες παρασάγγες. Είναι ιδιοκτήτες μεγάλων κτημάτων της περιοχής, κληρονόμοι των ηρώων που κατέκτησαν εκείνα τα μέρη υπό το Μέγα Κύρο και είναι υποχρεωμένοι να υπηρετούν στο πεδίο της μάχης όποτε τους καλεί ο βασιλιάς τους. Το δεξί του εχθρού διοικείται από το Φαρνάκη, αδελφό της γυναίκας του Δαρείου Λυσαίας, με Πάμφυλους, Αρμένιους και Μήδους καβαλάρηδες υπό τη διοίκηση των Νιφάτη, Πετίνη και Ρεομίθρη, όλοι πιστοί στο βασιλικό οίκο. Κι ακόμη ο Ομάρης, ο αδελφός του Δαρείου, ο οποίος διοικεί το ελαφρύ ιππικό της Λυδίας στο δεξιό άκρο των Περσών.

Πίσω τους, σε μια απόσταση τριακοσίων πενήντα περίπου βημάτων, στα υψώματα πέρα από την όχθη είναι παραταγμένο το ελληνικό μισθοφορικό πεζικό που πληρώνεται από το Δαρείο, είναι οι άντρες του Μέμνονα, έξι χιλιάδες επτακόσιοι, σε τρία συντάγματα, υπό τη διοίκηση των γιων του Μέμνονα, Αγάθωνα και Ξενοκράτη, και του γιου του Μέντορα, θυμώνδα. Πίσω από το μισθοφορικό πεζικό του εχθρού περιμένει ένας όχλος επίστρατων, εξήντα με εβδομήντα χιλιάδες, άχρηστοι όλοι ακόμα και εναντίον ενός στρατού λαγών.

Η βασιλική ίλη είναι τώρα στο κέντρο μαζί μου. Ο ιπ-

. 151 .


ποκόμος μου Ευαγόρας έρχεται από τα μετόπισθεν, οδηγώντας το Βουκεφάλα. (Για την πορεία προσέγγισης, ιππεύω τον Ίο, το άλογο που χρησιμοποιώ στις παρελάσεις.) Ο ακόλουθος μου, ο Άνδρων, με σπρώχνει. Καβαλικεύω. Το στράτευμα ξεσπάει σε ζητωκραυγές.

«Δίας Σωτήρας και Νίκη!» Σαράντα χιλιάδες λαρύγγια αντηχούν την ιαχή. Κάνω

νόημα στο Μέλανα Κλείτο και στρέφω το Βουκεφάλα με τα γόνατά μου προς τα δεξιά. Με μικρό καλπασμό, η βασιλική ίλη περνά μπροστά από το μέτωπο.

Όταν ήμουν μικρός, ο Μέμνων με δίδαξε δύο σημαντικές αρχές. Κάλυψη και αποκάλυψη. Πληροφόρηση και παραπλάνηση.

Κάνω την πληροφόρηση τώρα. Σε πόση ώρα θα το μάθει ο Μέμνων; Σύντομα όμως θα τον παραπλανήσω. Θα πέσει στην παγίδα μου; Αν ναι, θα το προσέξουν οι Πέρσες αφέντες του;

Κάνω σήμα στον Τελαμώνα: «Χτύπα το κόκαλο». Το κόκαλο είναι ένα κοντό δοκάρι από ροδόδεντρο, με

γυριστό προς τα πάνω το ένα άκρο. Το χτυπάμε με ένα ξύλινο σφυρί για να κρατάμε το ρυθμό. Ο ήχος είναι δυνατός, σκίζει τον αέρα πιο πολύ από τη σάλπιγγα.

Οι υπεύθυνοι για τα παραγγέλματα φωνάζουν το ρυθμό. Η φάλαγγα προχωρά. Κατευθύνομαι προς τα δεξιά, μπροστά από το μέτωπό μας, με τα λάβαρα της βασιλικής ίλης να κυματίζουν. Ο εχθρός παρακολουθεί. Θα με αφήσει να προχωρήσω χωρίς απάντηση; Ο Μέμνων με βλέπει. Ο δεξιός ελιγμός μου σημαίνει ότι προχωρώ εναντίον του. Ο εχθρός λοιπόν θα παρακολουθεί χωρίς να κάνει τίποτε;

Ο Γρανικός είναι ορμητικός, αλλά διαβατός. Το νερό θα καλύψει τα άλογα λίγο πάνω από τα γόνατα και το πεζικό μας μέχρι το μηρό.

. 152 .


Το ιππικό του εχθρού σχηματίζει μεγάλο μέτωπο στην απόκρημνη απέναντι όχθη. Δεν είναι οπλισμένοι με δόρατα όπως εμείς αλλά με ακόντια. Μόλις μπούμε στον ποταμό, θα τα ρίξουν εναντίον μας. Η πρώτη σύγκρουση θα είναι φοβερή, η δεύτερη θα είναι χειρότερη.

Εξακολουθώ με ελαφρύ καλπασμό να διασχίζω το μέτωπο, διακόσια πενήντα βήματα από το ποτάμι και παράλληλα προς αυτό. Απέχω ακόμη γύρω στα τεσσεράμι-σι στάδια από το άκρο της δεξιάς πτέρυγάς μας.

Το σχέδιό μου είναι το εξής: Έχω τοποθετήσει στο δεξιό άκρο μια καταπληκτική

δύναμη κρούσης, το σύνολο των εταίρων, ενισχυμένο από τους Κρήτες τοξότες μας και τους Αγριάνες ακοντιστές μας. Ο Μέμνων το βλέπει καθαρά. Είναι ακριβώς απέναντι του. Και με βλέπει που πηγαίνω προς τα κει, κουβαλώντας μαζί μου τη βασιλική ίλη. Αυτή είναι η πληροφόρηση.

Αυτό που ελπίζω ότι δε βλέπει (παραπλάνηση) είναι μια άλλη δύναμη, εντός της πτέρυγας αυτής, κρυμμένη εν μέρει από το μεγάλο μέτωπο. Η εν λόγω δύναμη συνίσταται από την ίλη των εταίρων του Σωκράτη του Κοκ-κινογένη, ενισχυμένη από δύο μονάδες του ελαφρού πεζικού υπό τον Πτολεμαίο γιο του Φιλίππου (το «Κεντρί» όπως τον λέμε, διότι στην πατρίδα διατηρεί μελίσσια). Η μονάδα του αποτελείται από διακόσιους επίλεκτους άντρες, όλοι εθελοντές, που παίρνουν διπλό μισθό και είναι τα νεότερα και ταχύτερα στρατεύματα. Έχουν εκπαιδευτεί να δρουν πεζή ταυτόχρονα με το ιππικό, εναντίον ιππικού. Δεν έχουν πανοπλία, προστασία τους είναι η ταχύτητα, η ελαφριά αλλά γερή ασπίδα τους, η πέλτη, και η παράταξή τους μέσα στις σειρές των επιτιθέμενων ιππέων. Όπλα τους είναι το δωδεκάποδο δόρυ και το μακρύ ξίφος. Δεν έχω χρησιμοποιήσει ξανά αυτή τη μονά-

. 153 .


δα ειμή μόνο στα βουνά εναντίον των βάρβαρων φυλών. Μπορούν να ακολουθήσουν το βηματισμό του ιππικού για μια μικρή απόσταση, όπως εδώ στο Γρανικό, και θα κάνουν φοβερά πράγματα, πιστεύω, μέσα στη σύγχυση που σίγουρα θα δημιουργηθεί στην κοίτη του ποταμού και στις απόκρημνες όχθες. Εκτός από τους εταίρους του Κοκκινογένη και το ελαφρύ πεζικό του Πτολεμαίου του Φιλίππου, η ομάδα κρούσης θα έχει επίσης το υπέροχο άγημα των υπασπιστών, υπό τον Άτταλο, τον αδελφό του Πτολεμαίου, το ελαφρύ ιππικό των Παιόνων υπό τον Αρί-στωνα και τέσσερις ίλες σαρισοφόρων ιππέων υπό τον Αμύντα Αρριβαίου, ο οποίος έχει το γενικό πρόσταγμα.

Το σχέδιο μου είναι να τραβήξω την προσοχή του εχθρού, με την εντυπωσιακή αυτή κίνηση, προς τη μεριά της πτέρυγας αυτής. Θέλω να τον πείσω ότι ετοιμάζω επίθεση εναντίον του. Θέλω να αποσύρει από το κέντρο του όσο πιο πολλές ίλες γίνεται για να αντιμετωπίσει τον πλάγιο ελιγμό μου. Αλλά η αρχική επίθεση δε θα γίνει από μένα. Θα γίνει από το Σωκράτη.

Πληροφόρηση και παραπλάνηση είναι εντυπωσιακό όνομα για μια προσποίηση. Θα το καταλάβει ο Μέμνων; Θα μπορέσει να πείσει τους Πέρσες αφέντες του; Δώσε μου μερικά καρδιοχτύπια αναποφασιστικότητας και θα είναι πολύ αργά πια γι' αυτόν.

Συνεχίζω να προχωρώ. Περνώ τον Κοκκινογένη. Τους εταίρους. Τελικά βρίσκομαι στη δεξιά πτέρυγα. Ο εχθρός ανταποκρίνεται τώρα. Αποσύρει στρατεύματα από το κέντρο και τα τοποθετεί απέναντι μας.

«Στείλε τον Κόκκινο τώρα». Ο Τελαμών δίνει το σήμα. Προπορεύονται τα χρώμα

τα του Κοκκινογένη. Είναι πίσω μου. Η βασιλική ίλη κι εγώ τους έχουμε ήδη προσπεράσει. Ακολουθούν οι αξιωματικοί του Σωκράτη στην πτέρυγα. Τώρα ο ίδιος ο Κόκ-

. 154 .


κινος καβάλα στο υπέροχο άτι του, τον Άρπαγα. Η φάλαγγα προχωρεί με βήμα ταχύ.

Μια ιαχή ακούγεται από όλους τους εταίρους. Η ίλη του Κόκκινου είναι στο ξέφωτο. Σχηματίζει τέσ

σερις σφήνες. Οι άντρες του Κεντριού εμφανίζονται μαζί της. Οι ανακατεμένες μονάδες κατεβαίνουν την όχθη. Ο Κόκκινος δίνει την εντύπωση ότι θα διατηρήσει τον τρι-ποδισμό για πάντα. Κάθε άντρας στην παράταξη φωνάζει. Οι σφήνες αρχίζουν να καλπάζουν ελαφρά. Οι πεζοί τρέχουν τώρα. Επιταχύνω τον καλπασμό της ίλης μου. Δεξιά. Όλο προς τα δεξιά. Πιο πέρα ακόμα και από την πτέρυγα του εχθρού.

Ιδού το δίλημμα του Μέμνονα: αν διασπάσει τις ίλες που έχει για να καταδιώξει εμένα και τις χρησιμοποιήσει κατά του Κοκκινογένη, θα συνεχίσω να προχωρώ με αποτέλεσμα να κυκλώσω την πτέρυγά του. Αν δεν το κάνει, ο Κοκκινογένης μπορεί να σπάσει το μέτωπο. Τώρα έρχονται οι σαρισοφόροι και το άγημα των υπασπιστών. Τώρα οι Παίονες. Ιππικό και πεζικό δυόμισι χιλιάδες άντρες.

«Ο Κόκκινος επιτίθεται!» Με μια δυνατή φωνή, οι σφήνες του Σωκράτη ορμούν

κατά του εχθρού. Τι θα συμβεί; Οι Πέρσες μας περιμένουν, αλογάρηδες,

πάνω στις απόκρημνες όχθες του ποταμού. Τα όπλα τους είναι ακόντια και κοφτερά σπαθιά. Δε θα τρέξουν να μας συναντήσουν. Αν το κάνουν αυτό, καταργούν το πλεονέκτημά τους. Όχι, θα κρατήσουν τις θέσεις τους και θα εκτοξεύουν τα βλήματά τους από ψηλά. Η πρώτη βολή θα είναι τρομερή. Άντρες και άλογα θα πέσουν. Αυτό θα προκαλέσει ξεσπάσματα χαράς εκ μέρους του εχθρού. Ενθουσιασμένος, θα εξαπολύσει τη δεύτερη βροχή των βλημάτων του, ύστερα την τρίτη. Οι άντρες μας αγωνί-

. 155 .


ζονται από κάτω, στο ρεύμα του ποταμού. Το βήμα τους είναι ασταθές πάνω στην άμμο και τη λάσπη. Τα δόρατα τους δε φτάνουν τον εχθρό ψηλά στην όχθη και δε διαθέτουν εκηβόλα όπλα.

Ο εχθρός μυρίζεται θάνατο. Δεν μπορεί να συγκρατήσει το αίμα του που κοχλάζει. Τραβάει τα σπαθιά και επιτίθεται. Οι καβαλάρηδες του εχθρού σπιρουνίζουν τα άλογα τους και κατεβαίνουν την απότομη όχθη. Στον ποταμό, το μέτωπό τους, σε μια προσπάθεια να εμποδίσουν την έξοδό μας, θα πιέσει τους ιππείς και τους πεζούς μας, προκαλώντας μεγάλη σύγχυση ανάμεσά τους. Η μάχη αρχίζει. Εκεί θα επιτεθώ.

Η βασιλική ίλη θα πλήξει τον εχθρό με έξι σφήνες των πενήντα. Θα τον χτυπήσουμε στις ραφές που σχηματίστηκαν κατεβαίνοντας την απότομη όχθη, όπου ανοίγουν κενά και εμφανίζονται ρωγμές. Πίσω μας θα καλπάσουν οι υπόλοιπες έξι ίλες των εταίρων, άλλες είκοσι τέσσερις πενηντάδες. Αυτή η δύναμη θα βγει από το ποτάμι σκαρφαλώνοντας στην όχθη. Θα την κυριεύσουμε και θα πιέσουμε σε μια προσπάθεια να διασπάσουμε την περσική γραμμή.

Σε λίγο ολόκληρο το μέτωπό μας θα αρχίσει να κινείται. Τα στρατεύματα των πεζεταίρων θα μπουν στον ποταμό λοξά, πρώτοι οι υπασπιστές του Νικάνορα προς τα δεξιά, έπειτα η φαλαγγαρχία του Περδίκκα, κατόπιν του Κοινού και οι άλλες τέσσερις με τη σειρά. Αν το κέντρο του εχθρού παραμείνει ακίνητο, το ιππικό των εταίρων θα το διασπάσει από τα δεξιά. Αν αποσύρει περισσότερες μονάδες για να βοηθήσει αυτή την πτέρυγα, η φάλαγγα θα βγει από το ποτάμι πίσω από τις αιχμές των σαρισών της. Όταν ο εχθρός ραγίσει σε ένα σημείο, όλοι οι υπόλοιποι θα σπάσουν και θα το βάλουν στα πόδια.

Να πώς το βλέπω. Και έτσι εκτυλίσσεται. Η μάχη διε-

. 156 .


ξάγεται ακριβώς όπως τη φαντάστηκα, εκτός από ένα υπέροχο και παραλίγο αποφασιστικό ξάφνιασμα: την εντυπωσιακή ανδρεία των ευγενών ιππέων Περσών.

Η μάχη στον πόρο μετατρέπεται σε μια σειρά από επιθέσεις εναντίον μου. Αυτό συνεχίζεται σε όλο τον αγώνα μέσα στον ποταμό, στις απόκρημνες όχθες και πέρα από αυτές. Όταν ένας γενναίος της Περσίας επιτίθε-ται, φωνάζει το όνομά του και το όνομα της μητέρας του. Κι αυτό γιατί, αν δοξαστεί, οι σύντροφοι του θα ξέρουν ποιον θα τιμήσουν, κι αν πέσει, ποιον θα συλλυπηθούν. Αυτό θα το μάθουμε αργότερα, από τους αιχμαλώτους. Εκείνη τη στιγμή πιστεύουμε ότι οι Πέρσες είναι απλώς τρελοί, καθώς φωνάζουν κάτι εντελώς διαφορετικό ο καθένας ορμώντας εναντίον μας. Στη Μακεδονία, τα αγόρια διδάσκονται να πολεμούν ανά ζεύγη ή ανά τρεις και όχι ατομικά. Έχουμε μάθει να σχηματίζουμε απέναντι στην έφοδο του εχθρού «χελιδονοουρές», ανάποδες σφήνες με τον αρχηγό στη βάση και δύο στις πτέρυγες μπροστά. Οι πτέρυγες τρομοκρατούν τον εισβολέα, έπειτα πέφτουν επάνω του από τα πλάγια. Το αποτέλεσμα αυτής της τακτικής είναι τρομερό εναντίον εχθρών όπως oι φυλές της Θράκης. Επάνω τους έμαθε το ιππικό μας και έκανε γυμνάσια, επειδή ξέρουν να πολεμούν μόνο ως μοναχικοί ήρωες. Εναντίον των Περσών, οι οποίοι ακολουθούν την ίδια τακτική και μονομαχούν με το ακόντιο και το σπαθί και όχι με το δόρυ, όπως εμείς με φοβερά αποτελέσματα, οι συνέπειες είναι διπλά καταστροφικές. Ακόμη, οι άντρες του βαρέως ιππικού μας προστατεύονται από ορειχάλκινο θώρακα, μπρος και πίσω, ενώ ο εχθρός χρησιμοποιεί μόνο ένα απλό προστερνίδιο, χωρίς καμία προστασία στην πλάτη - πολλοί περιφρονούσαν επίσης την περικεφαλαία. Αυτή η αντίληψη περί περηφάνιας κοστίζει πολύ ακριβά στον εχθρό, διότι μπροστά στη διεισδυ-

. 157 .


τική δύναμη των δοράτων μας, ο θώρακας τους δεν αρκεί, ενώ ο δικός μας και, κυρίως, οι σιδερένιες περικεφαλαίες μας αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμα μπροστά στα κοφτερά σπαθιά τους. Σε τέτοιου είδους μάχη δεν είναι ντροπή να προφυλάσσεις τη ράχη σου τη στιγμή που οι αντίπαλοι προσπαθούν να σε κάνουν κομματάκια (ακόμα και οι δικοί σου, πάνω στη σύγχυση) από κάθε πλευρά.

Στο Γρανικό δε συγκρούονται μόνο δύο στρατοί, αλλά δύο διαφορετικές αντιλήψεις περί της τέχνης του πολέμου. Οι Πέρσες μονομαχούν με τον εντυπωσιακό και αρχαίο τρόπο. Οι Μακεδόνες με το σύγχρονο. Οι περήφανες καρδιές των ευγενών της Περσίας, που στις φλέβες τους κυλά βασιλικό αίμα, δεν μπορούν να αντέξουν την προοπτική ότι θα αποκρουστούν από μια φάλαγγα κοινών πεζικάριων. Εκεί όπου μάχεται ο βασιλιάς και οι γενναίοι της Μακεδονίας, εκεί πρέπει να μονομαχήσουν οι αντρείοι της Ανατολής. Έτσι φεύγουν από τις θέσεις τους στην παράταξη. Σπρωγμένοι από την περηφάνια, ο ένας γενναίος μετά τον άλλο παραδίδει τις μονάδες του στους κατώτερους αξιωματικούς του και σπιρουνίζει το άτι του, ακολουθούμενος από την τιμητική φρουρά των ιππέων του, προς την πτέρυγα του πεδίου όπου μια λαμπρή επίθεση και ένας ευγενικός θάνατος τον περιμένουν. Η πιο εκπληκτική παρατήρηση της ημέρας είναι η εξής: ενώ αρχικά οι ηρωικοί Πέρσες βρίσκονται στην κεφαλή των στρατευμάτων τους στο μέτωπο που καταλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα της όχθης, στο τέλος της μάχης τα πτώματά τους είναι μαζεμένα όλα σε ένα σημείο, στο πέραμα του ποταμού, το οποίο διασχίζω εγώ.

Ο Κρατερός σκοτώνει τον Αρβουπάλη. Ο Ηφαιστίων ρίχνει κάτω με μια κονταριά τον Ομάρη και επεφύλασσε την ίδια τύχη στον Αρσάμη, ο οποίος έχασε το άλογό του

. 158 .


πάνω στη δίνη της μάχης, αν ο ιπποκόμος του Πέρση δεν ορμούσε καβάλα στο ζώο του (οι ιπποκόμοι στην Ανατολή ακολουθούν έφιπποι στη μάχη τον αφέντη τους) και δεν τον άρπαζε από το χέρι. Το δόρυ μου πλήττει το Μιθριδάτη, όταν ξεκόβει από τη συνοδεία του και μου επιτίθεται φωνάζοντας το όνομά μου. Αμέσως μετά πέφτει ο Ροισάκης όταν το σπαθί του παραλίγο να μου πάρει το κεφάλι. Ο Κλείτος κόβει το χέρι του Μιθριδάτη, σώζοντας έτσι τη ζωή μου. (Ο Αρσίτης διαφεύγει στη Φρυγία, μόνο για να κρεμαστεί από ντροπή.) Ο Φιλώτας σκοτώνει τον Πετίνη. Ο Σωκράτης ο Κοκκινογένης καθαρίζει το Φαρνάκη. Ο Μιθροβαρζάνης και ο Νιφάτης που μάχονταν μόνοι τους πέφτουν στις χελιδονοουρές των εταίρων. Οι δύο τελευταίοι διασχίζουν πάνω από οκτώ στάδια του μετώπου για να πέσουν σ' αυτό το σημείο.

Με άλλα λόγια, όλοι οι σπουδαίοι ευγενείς του εχθρού έχουν εγκαταλείψει τα τάγματά τους και έχουν διασχίσει όλο το πεδίο για να με καταδιώξουν.

Όταν η μάχη τελειώνει, οι επωμίδες μου έχουν κοπεί. Το μπροστινό μέρος του θώρακά μου, με το κεφάλι της Γοργόνας που πλαισιώνεται από ασημένιες ανάγλυφες Ώρες, είναι τόσο πολύ κατεστραμμένο ώστε δε διακρίνεται ούτε ένα έμβλημα. Το περιλαίμιό μου, που παραλίγο να αφήσω πίσω λόγω του βάρους του, έχει σκιστεί από μια σπαθιά. Τρία δάχτυλα χωράνε να περάσουν από την τρύπα! Το ύφασμα του χιτώνα μου είναι τόσο πολύ λερωμένο από αίμα και ιδρώτα που δεν μπορώ να το βγάλω και πρέπει να το σκίσω με τη μύτη του σπαθιού. Το προστερνίδιο του Βουκεφάλα είναι τρυπημένο σε έξι σημεία. Ένα μεγάλο κομμάτι κρέας λείπει από το δεξιό του καπούλι. Τα ηνία του έχουν κοπεί και η προμετωπίδα έχει φύγει. Το τρίχωμα του στήθους και των μπροστινών ποδιών του είναι γεμάτο ξεραμένο αίμα και άμμο. Δεν

. 159 .


καθαρίζει ούτε με σαπούνι ούτε με λάδι. Έτσι οι ιππο-κόμοι πρέπει να το ξυρίσουν.

Στα αριστερά μας, τα στρατεύματα του πεζικού και του ιππικού που διοικεί ο Παρμενίων έχουν περάσει στην αντίπερα όχθη και καταδιώκουν το περσικό ιππικό. Όταν η πτέρυγα του εχθρού σπάει στον πόρο, όλο το μέτωπο υποχωρεί. Oι καβαλάρηδες του εχθρού τρέχουν να γλιτώσουν μέσα σε ένα σύννεφο σκόνης, όμοιο με κυκλώνα που σαρώνει έναν όρμο.

Οι Έλληνες μισθοφόροι του εχθρού παραμένουν. Έξι χιλιάδες επτακόσιοι άντρες στο ύψωμα, που δεν πρόλαβαν να πάρουν μέρος στη μάχη, τόσο γρήγορα εξελίχθηκαν τα πράγματα. Είναι πεζοί. Δεν μπορούν να φύγουν όπως οι Πέρσες αφέντες τους. Διατάζω να κυκλωθούν. Εκείνοι πυκνώνουν τις σειρές τους, σχηματίζοντας μια αμυντική περίμετρο, με τα δωδεκάποδα δόρατά τους προτεταμένα. Η νύχτα πλησιάζει. Μαζί με τον Παρμε-νίωνα, το Μέλανα Κλείτο, τον Κοίνο, τον Κρατερό, το Φιλώτα και τον Ηφαιστίωνα σταματάω μπροστά στη φάλαγγα του εχθρού.

Πού είναι ο Μέμνων; Θα σώσω τη ζωή των Ελλήνων αν τον παραδώσουν. Ο επικεφαλής των μισθοφόρων είναι ένας Σπαρτιάτης ονόματι Κλέαρχος, εγγονός του περίφημου Κλέαρχου που πολέμησε με τον Ξενοφώντα. Όταν βγαίνει μπροστά, αναφέροντας τη γενιά του και παίρνοντας όρκο ότι, μα τους γιους του Τυνδάρεω, ο Μέμνων το έχει σκάσει, οι άντρες μας τον λούζουν με βρισιές.

Ο Σπαρτιάτης εκλιπαρεί για τη ζωή των συντρόφων του. Τα στρατεύματά του είναι απόρροια φτώχειας, δηλώνει. Δε διαθέτουν γη, υπηρετούν μόνο για τα λεφτά και δεν έχουν δηλώσει πίστη και αφοσίωση στον Πέρση βασιλιά. Με χαρά θα υπηρετήσουν τον Αλέξανδρο τώρα.

«Να υπηρετήσετε τον Άδη!» ουρλιάζουν οι άντρες μας.

. 160 .


Μισούν αυτούς τους Έλληνες που περιφρόνησαν την υπόθεση μας και στράφηκαν εναντίον των συμπατριωτών τους για το χρυσάφι.

Ο Σπαρτιάτης με ικετεύει. Κάνω την καρδιά μου πέτρα. «Γιε του Λεωνίδα, ετοιμάσου να αντισταθείς και να πεθάνεις».

Με το σήμα μου, η σφαγή αρχίζει. Δεν παρατηρώ απλώς. Διευθύνω το μακελειό. Όπου η δράση χαλαρώνει, εκεί τρέχω. Οι Έλληνες φωνάζουν να λυπηθώ τη ζωή τους, προσφέρουν λύτρα, υπηρεσία, φωνάζουν ονόματα αντρών που γνωρίζω κι εκείνα του πατέρα μου και της μητέρας μου. Αναφέρουν προηγούμενες αποφάσεις μου και επικαλούνται τους θεούς, ζητώντας έλεος.

Αντί γι ' αυτό, τους δίνω το θάνατο. Έχει σκοτεινιάσει τώρα. Χρειαζόμαστε δάδες για να

βλέπουμε τους άντρες που σφάζουμε. Δε φωνάζω «σταματήστε» μέχρι να χαθεί πάνω από το ένα τρίτο και οι επιζώντες να είναι τόσο τρομοκρατημένοι ώστε τα όπλα να πέφτουν από τα χέρια τους και καμία διαταγή να μην τους κάνει να τα πάρουν πάλι. Παραδίδονται γονατιστοί. Αλλά δεν πρόκειται να τους στείλω πίσω στην πατρίδα, αυτούς τους παλιανθρώπους οι οποίοι, αν και Έλληνες, πήραν το χρυσάφι του βάρβαρου και αρματώθηκαν για να μας σφάξουν, αν ήταν μπορετό. Θα σφραγίσω τη μοίρα, όπως σημαδεύουν ανάμεσα στα φρύδια ένα δούλο, όλων αυτών που θα τους ακολουθήσουν.

Ο Ευμενής, ο στρατιωτικός μου σύμβουλος, ρωτάει πώς θα μεταχειριστούμε τους αιχμαλώτους. «Στείλτε τους στη Μακεδονία» του λέω «σαν δούλους, αλυσοδεμένους. Και μην τους μεταφέρετε διά θαλάσσης, πολύ τους πέφτει. Να τους πάτε πεζή, διά ξηράς, με αλυσίδες στους καρπούς και στους αστραγάλους. Βάλτε ζεύγματα στους λαιμούς τους κι όταν κοιμούνται να τους ακινητοποιείτε

. 161 .


με πασσάλους στη γη. Στη Μακεδονία θα δουλέψουν στα ορυχεία και κανείς αξιωματικός ή άντρας, όσο κι αν το αξίζει, δε θα πάρει χάρη ούτε θα ελευθερωθεί έναντι λύτρων, εκτός από τους Θηβαίους, τους οποίους λυπάμαι».

«Κάτω από ποιες συνθήκες θα εργάζονται;» ρωτάει ο Ευμενής.

Οι οδηγίες μου είναι οι εξής: «Να τους βάζετε να δουλεύουν πολύ, να κοιμούνται σε άχυρα και να τρέφονται μόνο με ένα πιάτο νεροζούμι. Ώστε να μάθει όλη η Ελλάδα πώς πληρώνονται οι προδότες που πήραν τα όπλα ενάντια στ' αδέλφια τους για να υπηρετήσουν τον βάρβαρο».

Πάει, τέλειωσε. Η νύχτα αποτρέπει κάθε καταδίωξη. Σε τρεις ώρες, τούτη την ανοιξιάτικη ημέρα, ένας στρατός από τη Δύση προκάλεσε τόση καταστροφή που κανένας άρχοντας της Ασίας δεν είχε υποστεί μέχρι τώρα.

Οι γιατροί κλείνουν το κεφάλι μου με τρεις σιδερένιες «δαγκωματιές σκύλου» και μια χούφτα ράμματα. Με το φως των πυρσών, μαζεύουμε τους τραυματίες και τους νεκρούς. Πηγαίνω κοντά τους ντυμένος με τα κουρέλια του πολέμου όπως κι αυτοί.

Ο πρώτος άντρας που βλέπω είναι ο Έκτωρ, ο μικρότερος γιος του Παρμενίωνα, ο οποίος διοικούσε μια πε-νηντάδα υπό το Σωκράτη Κοκκινογένη. Ο μηρός του είναι σπασμένος, όπως κόβει το κόκαλο ο χασάπης. Ένας φοβερός μώλωπας βάφει με πορφύρα το στήθος του. «Καλά, πάνω σε πόρτα πήγες κι έπεσες, φίλε μου;»

«Πράγματι, με ένα σιδεροκέφαλο επάνω της». Μου δείχνει το χαλκό του θώρακά του που του έσωσε τη ζωή.

Τα δάκρυα σκάβουν αυλάκια στο βρόμικο πρόσωπό μου. Κλαίω από αγάπη γι' αυτόν τον νέο και όλους τους συντρόφους του. Πόσο γενναίοι είναι!

Επισκέπτομαι έναν έναν προσωπικά όλους τους κομ-

. 162 .


ματιασμένους και τους ακρωτηριασμένους. Μετά τη μάχη, ο τραυματίας νιώθει εγκαταλειμμένος και μόνος. Ακούει τους αλώβητους συναδέλφους του έξω από το κινητό νοσοκομείο γεμάτους σφρίγος και ανυπομονησία να προχωρήσουν. Πώς να τολμήσει όμως να τους φωνάξει; Συχνά οι συνάδελφοι του αποφεύγουν να τον επισκεφτούν, κι αυτό επειδή η θέα των πληγών του τους προκαλεί θλίψη ή, δεισιδαίμονες καθώς είναι όπως όλοι οι στρατιώτες, πιστεύουν ότι η κακοτυχία του θα πλήξει και τους ίδιους. Συχνά ο τραυματίας νιώθει ότι έχει αποτύχει. Θα επιστρέψει στην πατρίδα σακάτης; Θα βλέπει τον οίκτο στα μάτια της συζύγου του; Ο τραυματίας αισθάνεται μειωμένος και μόνος, αλλά κυρίως αισθάνεται θνητός. Έχει μυρίσει την ανάσα του Άδη και νιώθει τη γη να χάσκει από κάτω του.

Γι' αυτούς τους λόγους και για να τιμήσω την ανδρεία τους, δεν ξεχνώ κανέναν. Γονατίζω δίπλα σε κάθε άντρα, παίρνω το χέρι του και ζητώ να μάθω τη γενιά του. Για πες μου την ιστορία σου, σύντροφε, και δε θέλω ταπεινοφροσύνες! Τον προστάζω να διανθίσει την αφήγησή του και να υπερβάλει ακόμα για τον ηρωισμό του και τα πλήγματα που κατάφερε στον εχθρό. Το να είσαι τραυματισμένος είναι τρομερό πράγμα, αλλά όταν σε τιμούν και σε θυμούνται γεμίζεις με περηφάνια. Κανείς άλλος δεν καίγεται να επιστρέψει στους ζυγούς τόσο γρήγορα όσο αυτός. Όταν τους δείχνω τις πληγές μου ή τα σημεία της πανοπλίας μου που διαπέρασαν χωρίς να με βλάψουν τα κοντάρια του εχθρού, οι άντρες κλαίνε και σηκώνουν τα χέρια στον ουρανό. Πολλές φορές ο τραυματίας πιέζει ξανά και ξανά το χέρι μου πάνω στο σημείο της πληγής του. Είναι τόσο ισχυρός ο δαίμονάς μου, έτσι πιστεύουν οι συμπατριώτες μου, ώστε δεν προστατεύει μόνο εμένα, γιατρεύει κι αυτούς. Δεν έχω έπαθλα να τους

. 163 .


δώσω, έτσι βγάζω διάφορα αντικείμενα από το γυλιό μου -ένα μαχαίρι, μια παραγναθίδα, ακόμα και τα υποδήματα μου- και τους τα δίνω. Οι άντρες με παρακαλούν να μη διακινδυνεύω τόσο ασυλλόγιστα τη ζωή μου. «Γιατί δεν μπορείς να προκαλείς για πάντα έστω και μια τόσο ισχυρή τύχη σαν τη δική σου».

Είναι μεσάνυχτα πια όταν έχουμε βάλει όλοι ψωμί και κρασί στα στομάχια μας, αλλά ούτε μια ψυχή δεν κοιμάται. Ζητώ από το στράτευμα να συγκεντρωθεί κάτω από τους πυρσούς στην πλαγιά όπου στρίβει ο ποταμός.

«Αδέλφια, έχουμε εισχωρήσει μόνο εκατόν τριάντα πέντε στάδια στην ενδοχώρα από τη θάλασσα. Κι όμως με τη σημερινή μάχη έχουμε αποσπάσει από το χέρι του Δαρείου το ένα τρίτο σχεδόν της αυτοκρατορίας. Όλα τα παράλια του Αιγαίου θα μας ακολουθήσουν τώρα. Τίποτα δε στέκεται ανάμεσα σε μας και τη Συρία, τη Φοινίκη και την Αίγυπτο. Θα γίνουμε οι ελευθερωτές κάθε ελληνικής πόλης κατά μήκος της ακτής. Θα αποκτήσουμε πλούτη που ούτε καν ονειρευόμαστε και τιμές για ένα πολεμικό κατόρθωμα που κανένα έθνος της Δύσης δεν πραγματοποίησε ποτέ. Αυτό το κερδίσατε εσείς, αδέλφια. Σας χαιρετίζω! Αλλά πέρα απ' αυτό, η νίκη σας έχει φέρει πιο κοντά την ημέρα που ο Δαρείος της Περσίας θα έρθει να μας αντιμετωπίσει προσωπικά. Κι όταν το κάνει, θα αποσπάσουμε από τα χέρια του τόση δόξα που θα κάνει το σημερινό θρίαμβο να φαντάζει με παιδικό κατόρθωμα! Με τιμήσατε, φίλοι, αλλά τιμήσατε και τον πατέρα μου. Δεν πρέπει να ξεχνάμε το Φίλιππο, που σφυρηλάτησε αυτό το εργαλείο, το στρατό μας, και ο οποίος, αν μπορούσε, θα έδινε τα πάντα για να βρίσκεται μαζί μας τούτη την ώρα. Φίλιππος!» φωνάζω και όλος ο στρατός το επαναλαμβάνει τρεις φορές, όλο και πιο δυνατά την κάθε φορά.

. 164 .


Κανονικά έπρεπε να περιμένω την επόμενη ημέρα για να τιμήσω τους πεσόντες. Αλλά η αναφορά στον απόντα ηγεμόνα βυθίζει σε θλίψη το στράτευμα. Νιώθω ότι η ώρα με καλεί. Κάνω νόημα στην τιμητική φρουρά. Τα σώματα των συμπολεμιστών μας μεταφέρονται πάνω σε μια στρατιωτική άμαξα του εχθρού. Τους τοποθετούμε σε δύο σειρές, απέναντι από τα στρατεύματα. Έχουμε χάσει εξήντα επτά Μακεδόνες, είκοσι έξι εταίρους ιππείς, δεκαεννιά από την ίλη του Σωκράτη. Οι σκοτωμένοι του εχθρού, θα μετρήσουμε αργότερα, είναι πάνω από τετρακόσιοι.

Είμαστε όλοι συντετριμμένοι. Οι άντρες στριφογυρίζουν στις θέσεις τους, νιώθοντας άβολα με το θάνατο που βρίσκεται τόσο κοντά τους. Κάνω μερικά βήματα μπροστά για να μπορέσουν τα λόγια μου να ακουστούν στις πίσω σειρές. Δεν έχω ετοιμάσει λόγο. Λέω αυτά που έχω στην καρδιά μου.

«Φίλοι μου, είμαστε ζωντανοί. Οι θεοί μάς χάρισαν τη νίκη. Τη μοιραζόμαστε, ο ένας με τον άλλο, και αυτή η αίσθηση είναι γλυκιά. Αλλά αυτοί εδώ, οι νεκροί σύντροφοι μας, δεν μπορούν να ξέρουν τι κερδίσαμε. Δεν μπορούν να ξέρουν τι κέρδισαν για μας, με το αίμα τους και τη θυσία τους. Ό,τι μας γλυκαίνει, μόνο πίκρα φέρνει σ' αυτούς. Κλαίμε για την τύχη τους και για το θάνατο τους. Αλλά οι σύντροφοι που έφυγαν μακριά μας έχουν πετύχει κάτι που κανείς από εμάς, τους ζωντανούς, δεν μπορεί να διεκδικήσει. Με την ανδρεία τους σήμερα κατέλαβαν μια θέση σε μια σφαίρα πολύ πιο ανώτερη από τη δική μας».

Κάνω νόημα στον επικεφαλής αξιωματικό του σώματος, ο οποίος στέκεται προσοχή μπροστά μου.

«Αδέλφια, παρουσιάστε όπλα σ' αυτούς τους ήρωες». Περιμένω καθώς ο αξιωματικός γυρίζει και φωνάζει τη

. 165 .


διαταγή, η οποία διαβιβάζεται από μονάδα σε μονάδα καθαρά και σίγουρα. Ξίφη και σάρισες των εταίρων και των πεζεταίρων, δόρατα του ελαφριού ιππικού, κοντάρια και ασπίδες των ψιλών τοποθετούνται μπροστά στα μάτια και στην καρδιά κάθε άντρα. Τα στρατεύματα φαίνονται θλιμμένα και ενθουσιασμένα συνάμα. Πλησιάζω και στέκομαι αντίκρυ στους νεκρούς.

«Αγαπημένοι σύντροφοι που πέσατε στη μάχη, δεχτείτε αυτές τις τιμές που εμείς, τα αδέλφια σας, αποδίδουμε σε σας. Διότι με αυτά τα δείγματα θα μάθουμε όλοι με ποιον τρόπο θα φερθούν και σε μας όταν έρθει η ώρα μας».

Η διαταγή δίνεται να κατεβάσουν τα όπλα. Γυρίζω προς το σώμα.

«Σ' αυτούς τους ήρωες, το έθνος θα φτιάξει χάλκινους ανδριάντες. Ο Λύσσιπος είναι αυτός που θα τους σμιλέψει, ο μόνος γλύπτης στον οποίο επιτρέπω να φτιάχνει τους δικούς μου, κι αυτοί οι ανδριάντες θα τοποθετηθούν στην πατρίδα, στο Δίον, στο Άλσος των Μουσών, όπου το έθνος θα μπορεί να τους βλέπει και να τους τιμά για πάντα. Οι οικογένειες των πεσόντων θα μάθουν λεπτομερώς τις ηρωικές πράξεις κάθε γιου και συζύγου. Θα είναι γραμμένες από το δικό μου χέρι και θα τους παραδοθούν το συντομότερο, όπως γίνεται για κάθε αγαπημένο συμπολεμιστή τον οποίο τιμάμε και δε θα ξεχάσουμε ποτέ. Στους γιους τους, το έθνος θα χαρίσει γη και μερίδιο από τα λάφυρα πολέμου. Το έθνος θα καλύψει επίσης τα έξοδα της μόρφωσης των παιδιών αυτών των ηρώων και θα τα απαλλάξει από όλες τις υπηρεσίες. Κάνουμε αυτή την προσφορά, φίλοι, μολονότι ξέρετε καλά όπως κι εγώ ότι οι συγγενείς των γενναίων θα είναι οι τελευταίοι που θα δεχθούν να παραιτηθούν από αυτό το δικαίωμα. Αντίθετα, ωθούμενοι από τιμή και περηφάνια, οι γιοι τους θα έρθουν κο-

. 166 .


ντά μας αμέσως μόλις το επιτρέψει η ηλικία τους, να αγωνιστούν για την υπόθεση μας, ώστε να μην μπορεί να πει κανείς ότι φάνηκαν κατώτεροι των πατέρων τους. Και τώρα, διάβασε τα ονόματα των τιμημένων νεκρών μας».

Όταν διαβάστηκαν τα ονόματα, ο στρατός διατάζεται να κάνει ησυχία.

«Τιμώ επίσης τον εχθρό. Ας μην τον μισήσουμε ποτέ. Διότι κι αυτός πρόθυμα πάλεψε με το θάνατο. Σήμερα ο Παντοδύναμος Δίας μας χάρισε τη δόξα. Αύριο, ο μύλος του μπορεί να μας κάνει σκόνη. Ευχαριστήστε Τον που έσωσε τη ζωή σας, αδέλφια, όπως Τον ευχαριστώ κι εγώ για τη δική μου. Και τώρα πηγαίνετε να ξεκουραστείτε. Το κερδίσατε».

Το Δασκύλιον παραδίδεται την επόμενη μέρα. Μπαίνουμε στις Σάρδεις και στην Έφεσο μέσα σε δύο εβδομάδες. Η Μαγνησία και η Λυδία ανοίγουν τις πύλες τους. Η Μίλητος πέφτει ύστερα από αγώνα. Προχωρούμε προς την Καρία και αρχίζουμε την πολιορκία της Αλικαρνασσού. Την πρώτη νύχτα εκεί, αφού ο Παρμενίων ενημερώνει τους στρατηγούς για το εξαίρετο σχέδιο που έχει μηχανευτεί, γυρίζει προς το μέρος μου και ρωτά αν μπορεί να μιλήσει.

Τι συμβαίνει άραγε; Θα υποβάλει την παραίτησή του; Προετοιμάζομαι για κάτι σοβαρό.

«Σε υποτίμησα, Αλέξανδρε. Σου ζητώ συγνώμη». Ο επιφανέστερος διοικητής του πατέρα μου εκλιπαρεί

την επιείκειά μου. Ένας στρατηγός που έχει περάσει τα εξήντα ίσως δικαιολογείται, δηλώνει, να βλέπει με σκεπτικισμό την άνοδο στην ανώτατη εξουσία ενός νέου που μόλις έχει αφήσει την εφηβεία.

Περνάει λίγη ώρα μέχρι να καταλάβουμε, οι αξιωματικοί μου κι εγώ, ότι ο γηραιός στρατηγός μιλάει ειλικρινά.

. 167 .


«Συγχώρεσε με, Αλέξανδρε, για τις επιφυλακτικές και συμβατικές συμβουλές που σου πρόσφερα. Είναι προφανές ότι αυτό που εφαρμόζεται σε άλλους δε γίνεται να εφαρμοστεί σε σένα. Πίστευα ότι ο πατέρας σου ήταν ο μεγαλύτερος στρατηγός που πέρασε ποτέ, αλλά αναγνωρίζω, παρακολουθώντας σε όλους αυτούς τους μήνες, ότι τα χαρίσματα σου ξεπερνούν κατά πολύ τα δικά του. Αντέδρασα στη σκέψη ότι θα σε υπηρετούσα, το ξέρεις αυτό, και επικρότησα ορισμένες πράξεις που έγιναν εναντίον σου μετά την άνοδο σου στο θρόνο». Εννοεί τότε που τον διέταξα να θανατώσει για κατασκοπεία το γαμπρό του Άτταλο, που επιπλέον ήταν και φίλος του.

«Τώρα τα αφήνω πίσω μου όλα αυτά. Παραμερίζω τη μνησικακία μου, όπως ελπίζω ότι θα αφήσεις κι εσύ κατά μέρος την καχυποψία σου για μένα, γιατί ξέρω ότι είχες πλήρη επίγνωση των συναισθημάτων μου. Είμαι ο άνθρωπος σου, Αλέξανδρε, και θα σε υπηρετήσω όπως υπηρέτησα τον πατέρα σου, για όσο καιρό θα με εμπιστευθείς».

Σηκώνομαι. «Θα με κάνεις να κλάψω, Παρμενίων». Τον αγκαλιάζω με δάκρυα στα μάτια. Καταλαβαίνω

πολύ καλά ότι με τίμησε διπλά κάνοντας αυτή την ομολογία δημόσια, μπροστά στους άλλους. Χρειάζεται κότσια. Χρειάζεται μεγαλείο ψυχής. Με τούτη την πράξη, καλεί όλους τους νεότερους στρατηγούς, δηλαδή όλους, να βάλουν στην άκρη κάθε επιφύλαξη για την ανωτερότητα μου. Οι στρατηγοί χειροκροτούν. Είναι το ίδιο συγκινημένοι. Ο Ασανδρος είναι ο βασιλικός παις που έχει υπηρεσία. «Φέρε το σπαθί του πατέρα μου από το Σίγειο».

Λέω στον Παρμενίωνα ότι ο Φίλιππος τον αγαπούσε πολύ. Πίστευε ότι δεν είχε το ταίρι του ως διοικητής. «Κάποτε που ο Φίλιππος είχε δεχθεί πρέσβεις από την Αθήνα, με πήρε παράμερα και έκανε γελώντας την εξής παρατήρηση: "Όι Αθηναίοι εκλέγουν δέκα στρατηγούς

. 168 .


κάθε χρόνο. Πρέπει να διαθέτουν πολλούς χαρισματικούς ανθρώπους, γιατί εγώ στη μέχρι τώρα σταδιοδρομία μου έχω βρει μόνο έναν". Και μου έδειξε εσένα».

Τώρα κλαίει ο Παρμενίων. Ο Άσανδρος φέρνει το σπαθί του Φιλίππου. Το αφήνω στα χέρια του γηραιού στρατηγού μου. «Θα είναι η μεγαλύτερη τιμή της ζωής μου, Παρμενίων, αν με δεχτείς όχι μόνο ως βασιλιά και διοικητή σου, αλλά ως αληθινό σύντροφο και φίλο».

Και τώρα θα σου πω άλλα δυο ανέκδοτα που έχουν σχέση με το Γρανικό. Το πρωί μετά τη μάχη, σηκώνομαι νωρίς, όπως κάνει κάθε μέρα ο βασιλιάς, για να προσφέρω θυσία. Συνήθως εμφανίζομαι από τη σκηνή μου στο σκοτάδι, συνοδευόμενος από δύο βασιλικούς παίδες και έναν τιμητικό φρουρό. Συναντώ τον Αρίστανδρο το μάντη, ή όποιον πρόκειται να εκτελέσει το τελετουργικό, και προχωράμε μόνοι στο μονοπάτι που οδηγεί στο βωμό.

Εκείνο το πρωί μόλις κάνω την εμφάνιση μου, έχω την αίσθηση ότι όλος ο κόσμος έχει μαζευτεί εκεί πέρα. Το πλάτωμα μπροστά στη σκηνή μου βρίθει από χιλιάδες στρατιώτες, ενώ όλο και περισσότεροι καταφτάνουν από όλες τις μεριές. «Τι συμβαίνει;» ρωτώ τον Αρίστανδρο, φοβούμενος ότι είχα ξεχάσει την ημερομηνία κάποιας γιορτής ή τελετής.

«Θέλουν να σε δουν, Αλέξανδρε». «Να δουν τι;» Δεν μπορώ να φανταστώ ποια παρά

κληση ή ποιο αίτημα θα έθετε μια τέτοια σύναξη. «Να σε δουν απλώς» επαναλαμβάνει ο μάντης. «Να

σε κοιτάξουν». Κατά τη διάρκεια της νύχτας, φαίνεται ότι το κύρος

μου έφτασε στα ουράνια. Εκατοντάδες είναι παραταγμένοι στο μονοπάτι. Στριμώχνονται τόσο πολύ ώστε οι ακόλουθοι μου μετά βίας ανοίγουν δρόμο για να περάσω. «Αλέξανδρε!» φωνάζει ένας άντρας. Αμέσως το αρπά-

. 169 .


ζουν και οι άλλοι. «Αλέξανδρε! Αλέξανδρε!» Οι συμπατριώτες μου φωνάζουν το όνομά μου βροντερά. Ούτε για το Φίλιππο δεν είχαν φωνάξει έτσι. «Άπλωσε τα χέρια σου, βασιλιά μου» με παροτρύνει ο Αρίστανδρος. «Δείξε την ευγνωμοσύνη σου στο στρατό».

Υπακούω. Οι επευφημίες διπλασιάζονται. Για πολλές ημέρες μετά, μόλις κάνω να βγω λίγο έξω,

εκατοντάδες άντρες με παίρνουν από πίσω, με απίθανες εκδηλώσεις αφοσίωσης. Όταν ρωτάω έναν στρατιώτη γιατί αυτός και οι άλλοι με ακολουθούν, απαντάει σαν ήταν το πιο φανερό πράγμα στον κόσμο: «Για να βεβαιωθούμε ότι είσαι εντάξει, βασιλιά μου. Για να είμαστε σίγουροι ότι δε σου λείπει τίποτε».

Ο Τελαμών παρακολουθεί αυτό το φαινόμενο με ενδιαφέρον. Όταν του μεταφέρω την όχι και τόσο ευχάριστη αίσθηση που έχω -ότι, δηλαδή, ο στρατός δεν έχει προσκολληθεί σε μένα, γι' αυτό που είμαι, αλλά σε κάτι άλλο- απαντάει: «Πράγματι, στο δαίμονά σου».

Το δαίμονά μου βλέπουν οι άντρες, όχι εμένα. Αυτός τους έφερε τη νίκη, σ' αυτόν έχουν εναποθέσει τις ελπίδες τους κι αυτόν φοβούνται μήπως χάσουν. Πρέπει να το αποδεχτώ αυτό, μου λέει ο Τελαμών, ως απόρροια του θριάμβου και της διασημότητας. «Δεν είσαι πια ο Αλέξανδρος» λέει «έγινες απλώς "Αλέξανδρος"».

Το δεύτερο επεισόδιο δεν είναι ολόκληρη ιστορία, κράτησε μόνο μια στιγμή.

Οι στρατιώτες είναι λυπημένοι μετά τη νίκη. Δεν ξέρω γιατί. Μια μελαγχολία φαίνεται να τους κυριεύει μετά την επιτυχία. Το ίδιο συμβαίνει και στο στράτευμα μετά το Γρανικό, αλλά πλήττει με ιδιαίτερη σφοδρότητα το μάγειρα ενός συσσιτίου, τον Άδμητο. Αυτός ο άντρας είναι ο πιο δημοφιλής μάγειρας του στρατού. Η φαντασία του κάνει θαύματα. Μπορείς να βασίζεσαι επάνω του,

. 170 .


όπως φαίνεται, γιατί πάντα κάποιο καταπληκτικό φαγητό θα μαγειρέψει από το τίποτε.

Μετά τη σφαγή, ωστόσο, ο Άδμητος χάνει κάθε διάθεση. Οι εικόνες του μακελειού βασανίζουν τον ύπνο του. Δεν καταφέρνει να σφάξει ούτε μια χήνα. Ένας στρατός μπορεί να ειρωνεύεται τέτοια, φαινομενικά αστεία, θέματα. Καλώ τον άντρα στη σκηνή μου, σε μια προσπάθεια να αναπτερώσω το ηθικό του. Προτού προλάβω να μιλήσω, ένα απελπισμένο βογκητό ξεφεύγει από το στήθος του. «Τι θόρυβος είναι αυτός;» κλαψουρίζει. «Ω, θεοί, τι είναι αυτή η φοβερή κραυγή;»

Εγώ δεν ακούω τίποτε. «Εκεί, άρχοντα μου. Πρέπει να το ακούς!» Τώρα το ακούω. Έξω από τη σκηνή: μια μουσική συγ

χορδία, απίστευτα λυπητερή. Όλη η ομάδα σηκώνεται, ακόλουθοι και σωματοφύλα

κες, και πηγαίνουν στο άνοιγμα για να κοιτάξουν έξω. Εκεί, μπροστά στην περιοχή των φρουρών, υπάρχει ένας ορθοστάτης όπου βρίσκονται στοιβαγμένα όπλα. Είκοσι τέσσερις σάρισες έχουν τοποθετηθεί όρθιες για τη νύχτα.

Ο άνεμος, που κρυφοπαίζει ανάμεσα στα κοντάρια τους, δημιουργεί τη θλιμμένη συγχορδία.

Ο μάγειρας Άδμητος στέκεται σαν μαγεμένος. Όπως όλοι μας. Φαίνεται ότι η μελαγχολική μουσική είναι το χτύπημα που θα ραγίσει την καρδιά του.

Βλέποντας αυτό, ένας νεαρός υπηρέτης που τον λέμε Πατούσα πλησιάζει το μάγειρα και του μιλάει με τρυφερό τόνο στη φωνή. «Οι σάρισες τραγουδάνε» δηλώνει. Ο μάγειρας στρέφεται στον υπηρέτη με απορημένη έκφραση, λες και ο νέος έχει ενσαρκωθεί με μόνο σκοπό να απαλύνει τη στενοχώρια του. «Τραγουδούν, ναι» λέει ο μάγειρας. «Αλλά γιατί τόσο θλιμμένα;»

Ο υπηρέτης παίρνει το χέρι του άντρα με μεγάλη προ-

. 171 .


σοχή. «Οι σάρισες ξέρουν ότι δουλειά τους είναι ο πόλεμος. Λυπούνται γι' αυτό. Κλαίνε για τον πόνο που προκαλούν». Και τραγουδάει με πραγματική, καθαρή φωνή τενόρου:

Της σάρισας το τραγούδι είναι λυπητερό Με πόνο το σφυρίζει σιγανά και απαλά. Θα έκανα, λέει, ένα επάγγελμα πιο ευγενικό, Αλλά μόνο τον πόλεμο εγώ ξέρω καλά.

Ο Άδμητος ρουφά τα λόγια του και μένει για λίγο βαθιά σκεφτικός. Η ομάδα κρατάει την ανάσα της.

«Σ' ευχαριστώ» λέει ο μάγειρας στον υπηρέτη και ισιώνοντας το κορμί γυρίζει σε μένα. «Θα είμαι εντάξει τώρα, άρχοντά μου». Και κάνοντας στροφή, κατευθύνεται στα τρόφιμά του και στις κουτάλες του.

Αφηγούμαι αυτή την ιστορία στην Καππαδοκία -δεκατρείς μήνες μετά το Γρανικό- όταν ένας αγγελιαφόρος έρχεται καλπάζοντας με την αναφορά ότι ο Μέμνων, ενώ πολιορκούσε τη Μυτιλήνη, έπαθε ξαφνικό πυρετό. Είναι νεκρός. Βάζω τα κλάματα. Όχι μόνο από σεβασμό για το λαμπρό Ρόδιο, παρ' ότι είναι απεριόριστος, αλλά για το ρόλο που παίζει η τύχη στις υποθέσεις των ανθρώπων, και επειδή διαπιστώνω πόσο εύθραυστη είναι η κλωστή που ενώνει όλους μας με αυτό που αποκαλούμε ζωή.

Ο άνθρωπος που φοβόμουν πιότερο στον κόσμο ήταν νεκρός. Άξιζε όσο πολλοί στρατοί μαζί.

Αυτό σημαίνει ότι ο Δαρείος σίγουρα θα έρθει να πολεμήσει.

. 172 .

Βιβλίο π έ μ π τ ο

Η ΠΕΡΙΦΡΟΝΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ

12

Μεγάλα έργα

ΕΙNAI Ο ΜΗΝΑΣ του Ξατρίγια εδώ στην Ινδία, ο «Μήνας του Πολεμιστή». Έχω οργανώσει ένα κυνήγι στα βουνά, για να ανακουφιστούμε λιγάκι από τη λάβρα των πεδιάδων, αλλά κυρίως για να πάρουμε μια μικρή ανάσα από το στρατόπεδο και τις δυστυχίες του.

Οι ανοιξιάτικοι μουσώνες έχουν αρχίσει. Ο ποταμός έχει ανέβει τρία πόδια, ένας εντυπωσιακός αριθμός (μπορούμε να μετρήσουμε την άνοδο της στάθμης από τα πέτρινα σκαλοπάτια που κατεβαίνουν στο ποτάμι και βρίσκονται στις γύρω από τα χωριά όχθες), με αποτέλεσμα να πλημμυρίσουν οι παρόχθιες περιοχές, προσθέτοντας άλλες πενήντα πέντε οργιές στο πλάτος του. Πώς θα τον διαβώ τώρα; Το στρατόπεδο χρειάστηκε να στηθεί δυο φορές, η πολιορκία παρατείνεται και τα βαριά αντικείμενα μεταφέρονταν κάθε φορά όλο και πιο ψηλά. Οι άντρες ξόδεψαν περισσότερο χρόνο φτιάχνοντας αναχώματα και σκάβοντας αυλάκια για να φεύγουν τα νερά παρά σε γυμνάσια για την επικείμενη επίθεση.

Μια επιδημία πυρετού, που έχει την αιτία της στους βάλτους, ενσκήπτει στο στρατόπεδο. Η μάστιγα χτυπά εντελώς στην τύχη. Κανείς δεν ξέρει από πού την άρπαξε και κανένα ιατρικό μέτρο δεν μπορεί να την αντιμετωπίσει. Τα θύματα ξεψυχούν μέσα σε ένα ασυνάρ-

. 175 .


τητο παραλήρημα. Είναι μια τρομακτική συμφορά που κάνει τα δεισιδαίμονα ήδη στρατεύματα να λένε ανοησίες και τους αποδεδειγμένα γενναίους άντρες να μαζεύονται σε παρέες, σκυθρωποί, βορά σε κάθε κακό οιωνό και θαύμα.

Έχουμε λιποτάκτες τώρα (μέχρι τότε μόνο μισθοφόροι και ξένα στρατεύματα αποσκιρτούσαν) και μάλιστα πολλούς, με αποτέλεσμα να μην τολμώ να παρατάξω το στρατό στο σύνολο του, για να μη δουν οι άντρες πόσα είναι τα κενά. Αντιλαμβάνεσαι, Ιτάνη, απ' όσα σου είπα για τη Χαιρώνεια και το Γρανικό, ότι μια τέτοια κατάσταση θα ήταν αδιανόητη σε τούτο το στράτευμα πριν από μερικά χρόνια.

Αλλά η μεγαλύτερη απειλή προέρχεται πάλι από τη μονάδα των Δυσαρεστημένων.

Όπως σου έχω ξαναπεί, είναι γύρω στους τριακόσιους, οι περισσότεροι παλαίμαχοι της φάλαγγας, με ελάχιστους απογοητευμένους υπασπιστές. Έχω απομονώσει τους γκρινιάρηδες όπως ο γιατρός βάζει σε καραντίνα τον μολυσμένο. Τώρα με πλησιάζουν, ζητώντας να τους απολύσω ως μονάδα. Το αίτημά τους, που παρουσιάζεται μέσω των νέων αρχηγών τους, Μάτωνα και Κουρούνα (οι οποίοι δεν μπόρεσαν να τους επιβληθούν), είναι γραμμένο με σεβασμό και σύμφωνα με την εθιμοτυπία. Κάνει αναφορά στα χρόνια που υπηρέτησαν τόσο η μονάδα όσο και ο καθένας ξεχωριστά με τιμή στο στράτευμα, τις αμέτρητες εύφημες μνείες τους, τις απώλειες που υπέστησαν χωρίς παράπονο. Όχι ότι δεν υπάρχει προηγούμενο. Έχω αποδεσμεύσει έναν αριθμό συμμάχων και μισθωμένων στρατιωτών με αυτή ακριβώς τη διαδικασία. Ούτε μία μακεδονική μονάδα δεν έχει φύγει μέχρι τώρα, επειδή δεν το ζήτησε καμιά. Το πράγμα είναι σοβαρό. Αν μια μονάδα από την πατρίδα επαναστατήσει, θα είναι το

. 176 .


τέλος του στρατού. Αυτός ο φόβος δε με αφήνει να κοιμηθώ, και οι στρατηγοί μου είναι ανήσυχοι.

Η επιδείνωση της υπόθεσης θα έχει σοβαρό αντίκτυπο στη μορφή του σώματος. Το διοικητικό οργανόγραμμα μου δεν επιτρέπει στελέχη από το βαθμό του ταξίαρχου και κάτω. Θέλω όλοι μου οι υπαρχηγοί, οι διοικητές τμημάτων να είναι μάχιμοι αξιωματικοί. Δε θέλω κανέναν που να μην απολαμβάνει το σεβασμό των αντρών. Το σύστημα απαιτεί από κάθε διοικητή διπλά καθήκοντα, να ασχολείται, δηλαδή, με διοικητικές δουλειές κι ακόμη να γυμνάζει τη μονάδα του και να την οδηγεί στη μάχη. Και μέχρι τώρα όλα πήγαιναν καλά. Επειδή κάνω συνέχεια παρέα με τους αξιωματικούς μου στα συσσίτια και στο πεδίο, τυγχάνει να ξέρω οτιδήποτε συμβαίνει στο στρατό -ποιος άφησε έγκυο ένα ντόπιο κορίτσι, ποιος αισθάνεται παραμελημένος, ποιος αδικήθηκε- κι έτσι μπορώ να ενεργήσω σύμφωνα με αυτές τις πληροφορίες. Αλλά στις πρόσφατες εκστρατείες, από τη Σογδιανή και μετά για την ακρίβεια, επιτελέστηκε μια απαράδεκτη αλλαγή. Οι αξιωματικοί μου τώρα κρατάνε μυστικά από μένα. Αποκρύπτουν μη εξακριβωμένες πληροφορίες, από φόβο μήπως τους κάνω κακό πάνω στις κρίσεις του θυμού μου (έχουν χειροτερέψει, το ξέρω, και μόνο τον εαυτό μου κατηγορώ γι' αυτό) και για να προστατέψουν τους άντρες που έχουν κάτω από τις διαταγές τους. Δεν τολμούν να αναφέρουν ένα ξέσπασμα ή μια στιγμή δυσαρέσκειας, φοβούμενοι την οργή μου.

Η παρουσία του Ηφαιστίωνα ήταν μέχρι τώρα μία οδός αποκατάστασης. Ένας αξιωματικός με κάποιο αίτημα, ο οποίος δίσταζε να με πλησιάσει προσωπικά, ήξερε ότι μπορούσε να μιλήσει ιδιαιτέρως στον Ηφαιστίωνα κι αυτός, την κατάλληλη στιγμή, θα μετέφερε την έγνοια του άντρα σε μένα. Αλλά κι αυτός ο δίαυλος σταμάτησε

. 177 .


να λειτουργεί πια, αφού ο Ηφαιστίων έχει προαχθεί και κατέχει τη θέση του Παρμενίωνα. Είναι δεύτερος τη τάξει μετά από μένα. Οι άντρες τον βλέπουν εντελώς διαφορετικά πια και έτσι δεν τον πλησιάζουν. Έχασα λοιπόν τα αυτιά μου.

Συνήθως δεν υπήρχαν εκπλήξεις στο στρατό. Έλεγχα τα πάντα. Τώρα όμως τα προβλήματα παρουσιάζονται το ένα μετά το άλλο- Με τον καιρό έμαθα ότι μόνο με ακραία μέτρα μπορούν να αντιμετωπιστούν.

Αυτό το κυνήγι στα βουνά, δοξασμένοι να είναι οι θεοί, έχει καθαρίσει τα κεφάλια μας. Η ομάδα των στρατηγών αποτελείται από τον Ηφαιστίωνα, τον Κρατερό, τον Περδίκκα και τον Πτολεμαίο. Γύρω στα εξήντα άτομα είναι μαζί τους. Ο Τελαμών και ο Ευμενής είναι υπεύθυνοι της προσωπικής μου ομάδας, αυτό που αποκαλούμε ο Κατάλογος του Βασιλιά. Κυνηγάμε μαύρες λεοπαρδάλεις. Έχουν εντοπιστεί αρκετές έξω από την περίμετρο του στρατοπέδου. Οι βροχές τις κατέβασαν από τα βουνά. Η ομάδα που έχει αναλάβει να ξετρυπώσει τη λεία έχει σαρώσει το βουνό όλη την ημέρα χωρίς ν' απαντήσει ούτε ένα λαγό. Μια ταραχώδης καταδίωξη αρχίζει λίγο πριν από το ηλιοβασίλεμα, που έχει να κάνει με ένα κοπάδι άγριους όνους και τελειώνει με αρκετές τούμπες από το άλογο και κανα-δυο κεφάλια σπασμένα, ευτυχώς όχι σοβαρά. Δεν πιάνουμε τίποτε, τα ζώα ήταν πάρα πολύ γρήγορα και γνώριζαν τα κατατόπια, αλλά το τρέξιμο έλυσε τον κόμπο από το λαιμό μας και έδιωξε την ομίχλη από τα κεφάλια μας. Τώρα, σε μεγάλα κέφια, χου-ζουρεύουμε γύρω από φωτιές πάνω από μια σούπα από αγριόγαλο -τον σκότωσαν οι βοηθοί του μάγειρα- με βουνίσια μπιζέλια, κρασί από την Ίσμαρο και ψωμί από κριθάρι αχνιστό από τους κινητούς φούρνους.

«Αποφάσισα» δηλώνω «να εκτρέψω τον ποταμό».

. 178 .


Δυνατά γέλια υποδέχονται τα λόγια μου. Οι στρατηγοί μου με κοιτάζουν λες και ξεστόμισα κανένα χοντρό αστείο.

«Θα είναι μια μνημειώδης επιχείρηση» συνεχίζω «στην οποία θα λάβουν μέρος κάθε άντρας και ζώο στο στράτευμα». Κάνω νόημα στο Διάδη, τον αρχηγό του Μηχανικού Σώματος, ο οποίος έφτιαξε τα τεράστια πολιορκητικά έργα στην Τύρο και τη Γάζα. Σήμερα τον έχω συμπεριλάβει στον Κατάλογο του Βασιλιά. Σηκώνεται και έρχεται δίπλα μου, κουβαλώντας, όπως πολύ καθαρά βλέπουν οι σύντροφοι μου, παπύρους με μηχανικά και στρατιωτικά σχέδια. «Η πρόθεσή μου, φίλοι μου» λέω «δεν είναι να εκτρέψω τον ποταμό στην πεδιάδα για να σβήσει άδοξα μέσα σε έλη και βάλτους, αλλά να τον κατευθύνω μέσω μιας πέτρινης οδού έτσι ώστε να καταστήσω μόνιμο το ρου του και, με αυτή την ευκαιρία, να μας προσφέρει ένα άνυδρο πέρασμα για να επιτεθούμε στον εχθρό».

Οι σύντροφοι μου δε γελάνε πια. Προς τιμήν τους, αρχίζουν να συλλαμβάνουν το όραμα.

Ο Διάδης παίρνει το λόγο. Είναι ένας ρωμαλέος άντρας, φαλακρός σαν αβγό τρυποφράκτη και, όπως όλοι οι μηχανικοί, πρακτικός σαν μισθοφόρος σωματοφύλακας. Έχει εξετάσει το έδαφος, δηλώνει, και πιστεύει ότι η δουλειά είναι εφικτή. «Στο σημείο όπου στρίβει ο ποταμός, πάνω από το στρατόπεδο, υπάρχει ένας παραπόταμος από στεγανό σχιστόλιθο που κατεβαίνει από την Αλμυρή Οροσειρά. Ένα νέο αυλάκι μπορεί να σκαφτεί και να μεταφερθεί προς τα δυτικά, στα ριζά των βουνών. Το έδαφος χαμηλώνει εκεί και μπορεί να δεχτεί τον ποταμό ή τουλάχιστον μια σημαντική ποσότητα των υδάτων του. Όσο για εργάτες, έχουμε περίπου εβδομήντα χιλιάδες άντρες στο στράτευμα, άλλους τόσους ντόπιους στην

. 179 .


υπηρεσία μας και επιπλέον τους κατοίκους της περιοχής. Το θησαυροφυλάκιο έχει πάρα πολύ χρυσό για να μισθώσουμε πιο δυνατές πλάτες. Από άλογα και μουλάρια έχουμε είκοσι χιλιάδες. Διαθέτουμε ακόμα και ελέφαντες».

Η δουλειά θα είναι σκληρή, αλλά δεν απαιτεί ιδιαίτερη ικανότητα. Είναι απλώς σκάψιμο και πέταμα των χωμάτων. «Μόλις στρέψουμε το κεφάλι του ποταμού, η ίδια του η δύναμη θα οδηγήσει τα νερά του προς την κατεύθυνση που θέλουμε εμείς. Θα κάνει τη δουλειά για μας». Ο μηχανικός χαμογελάει βλέποντας ότι το συμβούλιο δέχεται με σκεπτικισμό το σχέδιό του. «Επειδή κάτι δεν έχει ξαναγίνει, δεν είναι λόγος να λέμε ότι είναι αδύνατο να επιτευχθεί. Και κατά την άποψή μου, δε βλέπω για ποιο λόγο να μη δοκιμάσουμε».

Η ιδέα είναι αρκετά τρελή για να την υιοθετήσουμε. «Η σκληρή δουλειά κάνει καλό στο ηθικό» παρατηρεί

ο Πτολεμαίος. «Θα τους δώσω κάτι να τρώγονται αντί να σκέφτονται τα προβλήματά τους».

«Μου αρέσει αυτό» λέει ο Κρατερός. «Θα επιτεθούμε εμείς στον ποταμό, αντί να επιτεθεί ο ποταμός σε μας».

Ο Ευμενής, ο στρατιωτικός μου σύμβουλος, αναφέρει άλλο ένα πλεονέκτημα. «Ένας στρατός χρειάζεται κάτι μεγάλο για να εξάψει τη φαντασία του. Όπως είπε ο Περικλής,

Μεγάλα κατορθώματα και μεγάλα έργα».

«Κι ακόμη» προσθέτει ο Περδίκκας «θα βουλώσει τα στόματα των Δυσαρεστημένων». Προτείνει να δώσουμε στην εν λόγω μονάδα εξέχουσα θέση στο σκάψιμο. «Αν αρχίσουν να μας κατηγορούν, ο στρατός θα το μάθει με αποτέλεσμα να χάσουν το κύρος τους. Αν όμως δουλέ-

. 180 .


ψουν σκληρά, το μυαλό τους θα καθαρίσει από αρνητικές σκέψεις».

Ο Ηφαιστίων προτείνει ανταγωνισμό για να ανάψουν τα αίματα των αντρών. Να τοποθετήσουμε συντάγματα σε παράλληλους τομείς. Να δίνουμε έπαθλα σ' αυτό που θα τελειώνει πρώτο. «Ή να δίνουμε ένα χρονικό περιθώριο, ας πούμε έξι ημερών, για μια συγκεκριμένη απόσταση. Αν μια ομάδα τελειώνει σε πέντε, έχει ελεύθερη την επιπλέον ημέρα».

Ο Κρατερός προτείνει ένα μεγάλο βραβείο για το τέλος. «Η μονάδα που θα τελειώνει δουλειά έξι ημερών σε πέντε θα μπορεί, αν θέλει, να συνεχίσει, για να έχει το προβάδισμα έναντι των αντιπάλων της».

Λέω στους συντρόφους μου ότι θα στείλω κάποιον στα Εκβάτανα για χρήματα. Το κεντρικό θησαυροφυλάκιο είναι εκεί. Εκατόν ογδόντα χιλιάδες χρυσά τάλαντα. Θέλω να φέρω τριάντα χιλιάδες για πληρωμές και έπαθλα. Εξάλλου, η θέα του χρήματος θα τους συγκινήσει. Ποια είναι η γνώμη τους;

Ο Πτολεμαίος το επικροτεί. «Εξάπτει τους άντρες όταν υπάρχει χοντρό χρήμα στο στρατόπεδο».

«Καλύτερα κι από τις γυναίκες» συμφωνεί αμέσως ο Περδίκκας.

Και ο Κρατερός: «Επειδή το χρήμα αγοράζει γυναίκες!» Οι στρατηγοί μου συμφωνούν. Συγκέντρωση χρημάτων

σημαίνει συγκέντρωση στρατευμάτων. Δύναμη. Προοιωνίζεται μια ώθηση προς τα μπρος.

Βλέπω τον νεαρό μας υπαξιωματικό, την Κουρούνα, να βγαίνει μπροστά. Νιώθει ντροπή για το αίτημα των Δυσαρεστημένων του για απαλλαγή. Θα κάνει τα πάντα ώστε να φανεί αντάξιος της εμπιστοσύνης που του έδειξα.

«Μίλα, μην ντρέπεσαι». «Να... σκεφτόμουν πως, αν στείλεις κάποιους για το

. 181 .


χρυσάφι, να μην το ανακοινώσεις. Να το κρατήσεις μυστικό».

Αυτό, συμφωνούν όλοι, είναι αδύνατο. «Ακριβώς, βασιλιά μου. Άσε τους άντρες να το ανα

καλύψουν από τις φήμες. Αυτό θα τριπλασιάσει τη δύναμη της δημοσιοποίησης και θα εξάψει ακόμα πιο πολύ τη φαντασία των αντρών. Θα πιστέψουν ότι κάτι τολμηρό και σπουδαίο πρόκειται να συμβεί».

«Μα τον Ηρακλή» δηλώνει ο Πτολεμαίος «ανέβασε αυτόν τον άντρα ένα σκαλοπάτι!» Εννοεί να τον κάνω αρχηγό. Όλοι γελούν.

Βλέπω ότι και ο Μάτων καίγεται να συνεισφέρει. «Τίποτε άλλο, φίλοι μου;»

Ο μεγαλύτερος σε ηλικία υπαξιωματικός προτείνει να φέρουμε γλύπτες, να σκαλίσουμε εικόνες στις πέτρινες προσόψεις της νέας διώρυγας. «Η δουλειά με αυτή τη ζέστη και την υγρασία θα είναι σαν τον Τάρταρο για τους άντρες. Άσ' τους να κοιτάνε την πρόοδο των ωραίων προσωπογραφιών και δώσε τους να καταλάβουν ότι αυτό θα διαρκέσει και ύστερα από αυτούς και θα θυμίζει το μόχθο τους.

Εδώ άντρες υπό τον Αλέξανδρο εξέτρεψαν τούτο το μεγάλο ποταμό».

«Και τίνος θα είναι αυτές οι προσωπογραφίες;» ρωτώ. «Φυσικά δικές σου, βασιλιά μου. Αλλά επίσης...» «Ναι;» «Των αντρών. Των ίδιων των αντρών». Μια χορωδία από γρονθοκοπήματα υποδέχεται την

πρόταση. «Κάθε ξεναγία έχει το δικό της διακριτικό στο γυλιό.

Ας τα σκαλίσουμε, βασιλιά μου: τα μακριά κέρατα της

. 182 .


αντιλόπης από τη Βακτριανή, τα φτερά του γερακιού της Σογδιανής, τα δικά μας λιοντάρια και τους λύκους, ώστε ένας άντρας στο τέλος της δουλειάς να σηκώνει τα μάτια και να λέει: " Τ α εγγόνια των εγγονών μου θα δουν κάποτε τι καταφέραμε εγώ και οι σύντροφοι μου"».

Επιδοκιμάζω. Όλοι επιδοκιμάζουμε. Επαινώ το Μάτωνα και την Κουρούνα. Η εκτροπή του ποταμού ήταν δική τους ιδέα.

Όσο για μένα, λέω, ιδού τι σκοπεύω να κάνω. «Θα γδυθώ και θα πάρω μέρος στη δουλειά. Οι άντρες εμπνέονται όταν βλέπουν το βασιλιά τους να μοχθεί στο πλευρό τους. Ποιος δεν επιθυμεί να καυχηθεί: " Ε γ ώ ξεπέρασα στο φτυάρισμα τον Αλέξανδρο!" Αυτό θα είναι το καλύτερο γιατρικό για μένα και θείο τονωτικό για τους άντρες. Όταν η μια μονάδα ξεπερνάει την άλλη. θα γεμίζω τους νικητές με δώρα και επαίνους κι αυτό θα παρακινήσει όλες τις άλλες να παλέψουν για τη διάκριση».

Ο Κρατερός αναρωτιέται πώς θα αντιδράσει ο Πώρος. Θα θελήσει να μας εμποδίσει;

Δε με νοιάζει. «Η διαμάχη μου δεν είναι με το βασιλιά της Ινδίας, αλλά με τους άντρες μας. Έχει πέσει το ηθικό τους. Αν το στράτευμα διέθετε δύναμη, δε θα τα είχαμε ανάγκη όλα αυτά. Θα είχαμε περάσει το ποτάμι πριν από ένα μήνα και τώρα θα πορευόμαστε προς την Ακτή των Ωκεανού και τα Σύνορα της Γης».

Όλη τη νύχτα μιλούσαμε γι' αυτό. Πόσο μακριά μπορεί να είναι; Πέρα από το Γάγγη, απ ' ό,τι ξέρουμε. Αλλά σε πόση απόσταση; Κανείς οδηγός δεν ξέρει να μας πει. Δεν μπορώ να εκφράσω με λόγια πόσο με συγκινεί αυτό: να σταθώ εκεί που κανένας άνθρωπος της Δύσης δε στάθηκε ποτέ! Να δω αυτό που κανείς δεν έχει αντικρίσει μέχρι τώρα! Και να είμαι ο πρώτος για πάντα!

Με θεωρείς ματαιόδοξο ή εγωιστή; Για σκέψου: τι έχει

. 183 .


δώσει ο παντοδύναμος Δίας στον άνθρωπο, εκτός από τη γη; Τα ουράνια τα κράτησε για τον εαυτό Του. Αλλά σε τούτη εδώ τη σφαίρα, κάτω από αυτό τον ουρανό, εμείς, οι θνητοί, μπορούμε να τριγυρίζουμε χωρίς να μας εμποδίζει κανείς και τίποτε, εκτός από τη θέληση μας και τη φαντασία μας. Ξέρεις ποιο πιστεύω ότι είναι το μεγαλύτερο προσόν μου έναντι των αντιπάλων μου; Όχι η τέχνη του πολέμου ή της κατάκτησης. Και σίγουρα όχι η πολιτική.

Είναι η φαντασία. Μπορώ να δω το σύνορο της Γης. Λαμποκοπά μπρο

στά στο εσωτερικό μου μάτι σαν κρυστάλλινη πολιτεία, παρόλο που ξέρω πως, όταν φτάσω εκεί, δε θα είναι παρά μια ακτή με βότσαλα κάτω από έναν ξένο ουρανό. Αλλά δεν έχει σημασία. Είναι η Εσχατιά της Γης, την οποία ούτε ο Ηρακλής ούτε ο Περσεύς ονειρεύτηκαν ποτέ. Μόνο εγώ.

Και τι θα πιάσω όταν σταθώ τελικά πάνω σε κείνη την ακτή; Τίποτα. Δε θα σκύψω καν να σηκώσω μια πέτρα ή ένα κοχύλι. Θα σφίξω μοναχά τα χέρια των συντρόφων μου και θα κοιτάξω μαζί τους τον Ανατολικό Ωκεανό.

Αυτό θέλω. Αυτό είναι το μόνο που επιθυμώ. Καταλαβαίνεις, Ιτάνη; Πέρα από τίτλους και κατακτή

σεις, είμαι τελικά ένα παιδί που δεν επιθυμεί τίποτε περισσότερο από το να περιπλανιέται με τους φίλους του και να περιμένει με αδημονία να δει τι υπάρχει πίσω από το επόμενο βουνό.

Όμως αυτή η εκτροπή μάς έβγαλε από την ιστορία μας. Ας επιστρέψουμε στο Γρανικό και στα παρεπόμενα του.

. 184 .

13

Σκοτώστε το βασιλιά

ΕΧΕΙΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗ, Ιτάνη, στα ημερολόγια του στρατού για τους μήνες που ακολούθησαν τη μάχη του Γρανικού. Εκεί είναι καταγεγραμμένες οι πόλεις της Μικράς Ασίας που κατακτήσαμε ή ήρθαν με το μέρος μας στη συνέχεια. Έδωσα στις ελληνικές πόλεις την ελευθερία τους και τις απάλλαξα από την καταβολή φόρων. Η Καρία δεν είναι ελληνική. Αποκατέστησα τη βασίλισσα Άδα και δέχτηκα την προσφορά της να με υιοθετήσει. Έδωσα πίσω στους Κάρες τους παλιούς τους νόμους, που είχαν καταργήσει οι Πέρσες, και δεν απαίτησα φόρο ως κατακτητής αλλά σαν γιος. Ελευθέρωσα τη Λυδία, τη Μυσία, τη μικρή και τη μεγάλη Φρυγία, ζητώντας μόνο το φόρο υποτελείας που απαιτούσε ο Δαρείος πριν από μένα. Εκατόν δεκαέξι πόλεις προσχώρησαν σε μας. Στις αρχές του καλοκαιριού αρχίσαμε να δρέπουμε τους καρπούς. Μέχρι την επόμενη άνοιξη, όλη η Μικρά Ασία από το Βόσπορο έως την Παμφυλία ήταν στα χέρια μας.

Μετά το Γρανικό απαγόρευσα τη λαφυραγωγία. Ο στρατός προέλαυνε στην Ασία σαν μια απελευθερωτική στρατιωτική δύναμη. Καμία πράξη λεηλασίας δεν έπρεπε να αμαυρώσει το γόητρό της. Τα λάφυρα που πήραμε προέρχονταν από τα θησαυροφυλάκια του Δαρείου στις πόλεις που ελευθερώναμε. Κύρια μέριμνά μας να

. 185 .


καλύψουμε τις ανάγκες του στρατού. Και πρώτ' απ' όλα των ζώων, γιατί χωρίς άλογα και υποζύγια δεν μπορούμε να χτυπήσουμε ταχύτερα απ' όσο τρέχουμε και δεν είμαστε σε θέση να κουβαλήσουμε περισσότερα απ' όσα αντέχει η πλάτη μας. Κατόπιν, διαθέσαμε το χρυσάφι για να ενισχύσουμε τις γραμμές ανεφοδιασμού. Επίσης σε πλοία και σε λιμάνια, στις επικοινωνίες με τη φρουρά του Αντίπατρου στη νότιο Ελλάδα και στη Μακεδονία. Φτιάξαμε αποθήκες και καταστήματα για την επικείμενη προέλαση. Δώσαμε χρήματα για να δωροδοκή-σουμε εχθρούς, για να βοηθήσουμε φίλους, για αμοιβές στους ευεργέτες μας, στους κατασκόπους και τους δικούς μας ανθρώπους. Διαθέσαμε μεγάλα ποσά για απαλλαγές και δώρα στους νέους συμμάχους, για αγώνες και θυσίες στους παλιούς. Στους άντρες έπρεπε να δοθεί χρόνος και τα μέσα να γλεντήσουν. Είχαν κερδίσει αυτό το δικαίωμα με την αξία τους. Στους νιόπαντρους έδινα άδεια και τους έστελνα στην πατρίδα - εξακόσιους άντρες, ανάμεσα τους ο Κοίνος, ο Μπουκλάκιας, η Ερινύα. Άσ' τους να περάσουν τους χειμωνιάτικους μήνες αγκαλιά με τις γυναικούλες τους και να γυρίσουν την άνοιξη, ξέροντας ότι έχουν ένα διάδοχο στα σκαριά.

Έπειτα είναι οι μισθοί και τα διόλου ευκαταφρόνητα δωράκια των αντρών. Ξόδεψα περισσότερο χρόνο σ' αυτά παρά σε οποιαδήποτε άλλη ασχολία εκτός από την εξερεύνηση και τον ανεφοδιασμό. Τα λάφυρα επιβάλλεται να μοιράζονται δίκαια. Δεν είναι σωστό να μην αναφέρουμε ένα γενναίο άντρα και να μην τα ψάλλουμε σε ένα δειλό. Έχω και την αλληλογραφία. Στις Σάρδεις, στη Λυδία, όπου έχει σταθμεύσει ο στρατός για να σταθεροποιήσει την αρχική προέλασή του, χρησιμοποιώ πάνω από σαράντα γραμματείς, οι οποίοι εργάζονται εναλλάξ και στους οποίους υπαγορεύω τις επιστολές μου. Σκοπός

. 186 .


μου είναι να γνωρίζω το όνομα και τα κατορθώματα κάθε άντρα στο στρατό. Δεν είναι βέβαια εφικτό, αλλά θα βάλω ονόματα σε τριάντα ή σαράντα νέα πρόσωπα την ημέρα. Κουβάδες γεμάτοι θησαυρούς καταφτάνουν συνέχεια, χρυσά κύπελλα και ασημένια αγγεία. Τα δίνω αμέσως σε εκείνον που μάτωσε για την υπόθεση της χώρας. Αν μπορώ, δίνω προσωπικά το δώρο στον άντρα. Αν όχι, συνοδεύεται από τις γραπτές μου ευχαριστίες. Ο στρατιώτης, γεμάτος περηφάνια, μπορεί να στείλει το σημείωμα στην πατρίδα, στους γονείς του, ή να το φυλάξει σε ασφαλές μέρος για τη γυναίκα του και το παιδί του. Το κρασί των ακτών του Αιγαίου είναι υπέροχο. Όταν μια σοδειά μού αρέσει, βάζω στην άκρη μια ποσότητα και τη στέλνω σε έναν αξιωματικό που θέλω να τιμήσω, με ένα σημείωμα που λέει ότι ο Αλέξανδρος απόλαυσε αυτό το κρασί με τους φίλους του και επιθυμεί να κάνει κι εκείνος το ίδιο με τους δικούς του.

Ποτέ δεν αφήνω τους άντρες να με δουν κοιμισμένο. Σηκώνομαι πριν ξυπνήσουν και εξακολουθώ να εργάζομαι όταν έχουν ήδη πάει για ύπνο. Όταν πίνουν, πίνω μαζί τους. 'Οταν χορεύουν, χορεύω κι εγώ. Αν αργήσω πίνοντας κρασί, σηκώνομαι με σταθερά πόδια και αφήνω τους αξιωματικούς μου να το δουν. Όταν ο ήλιος τσουρουφλίζει, υπομένω τη ζέστη του αδιαμαρτύρητα. Κοιμάμαι στο χώμα στην εκστρατεία και σε ένα απλό υπόστεγο στο στρατόπεδο, κι όταν προχωράμε στην ύπαιθρο άλλοτε πηγαίνω με τα πόδια κι άλλοτε ιππεύοντας. Από τους θησαυρούς, όπως έχουν διαπιστώσει οι συμπατριώτες μου, δεν κρατώ τίποτε για τον εαυτό μου, εκτός από μερικά τιμητικά δώρα - ένα άλογο ή ένα ωραίο κομμάτι πανοπλίας. Τα αφήνω όλα στην υπηρεσία τους και στην υπηρεσία του σκοπού μας.

Δαρείος.

. 187 .


Ο ηγεμόνας της Ασίας παραμένει στη Βαβυλώνα. Πάρα πολύ μακριά. Θα πάμε εμείς εκεί ή θα έρθει αυτός σε μας; Πού θα τον συναντήσουμε; Πότε; Με τι δυνάμεις;

Στη χώρα μου έχουμε ένα παιχνίδι που το λέμε Σκο-τώστε το βασιλιά. Παίζεται από δυο ομάδες παιδιών, καβάλα σε άλογα, σε ένα γήπεδο με μια γραμμή τέρματος σε κάθε άκρο. Το παιδί με τη σφαίρα είναι ο βασιλιάς. Προσπαθεί να την περάσει μέσα στο τέρμα του αντιπάλου. Οι συμπαίκτες του τον υπερασπίζονται. Όταν ο βασιλιάς πέσει, η ομάδα του χάνει.

Το μεγάλο σχέδιο για τον πόλεμο κατά της Περσίας δεν είναι πιο περίπλοκο από αυτό.

Σκοτώστε το βασιλιά! Από νύχτα σε νύχτα, καθώς προελαύνουμε στα παρά

λια, οι στρατηγοί μου κι εγώ μαζευόμαστε γύρω από ένα τραπέζι για να μελετήσουμε χάρτες και αναφορές αναγνωριστικές, σχέδια, μηνύματα από μακρινούς πράκτορες και ντόπιους. Ο Κρατερός είναι ο πιο επιθετικός. Θέλει να χτυπήσει αμέσως το εσωτερικό, τη Βαβυλώνα και τα Σούσα, εκεί όπου φυλάει ο Δαρείος τους θησαυρούς του και θα συγκεντρώσει το νέο του στρατό. «Να του επιτεθούμε τώρα» με προτρέπει ο Κρατερός «πριν προλάβει να μαζέψει πολύ μεγάλο στρατό, τον οποίο δε θα έχουμε καμία ελπίδα να νικήσουμε».

Ο Παρμενίων είναι επικεφαλής της Παλαιάς Φρουράς. Κι αυτός φοβάται μια σύγκρουση σώμα με σώμα με ένα στρατό εκατομμυρίων. «Ας μην προκαλούμε τους θεούς, Αλέξανδρε. Πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι με τις κατακτήσεις που μας χάρισαν. Κανένας ευρωπαϊκός στρατός δεν ονειρεύτηκε καν να κατακτήσει τις χώρες που κατέχουμε εμείς. Αν ο Δαρείος κάνει παραχωρήσεις, δέ-ξου τες!»

- 188 -


Κάθε νύχτα οι φατρίες συγκρούονται, μέχρι να έρθει η ώρα να παρέμβω και να τους ηρεμήσω. Το έχω μάθει από τον πατέρα μου. Περιμένω μόνο την κατάλληλη ευκαιρία - στην προκειμένη περίπτωση την ονομαστική εορτή του Παρμενίωνα, όπως συνηθίζουμε στη Μακεδονία, ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες γιορτάζουν τα γενέθλια. Εκείνη την ημέρα ο γηραιός στρατηγός θα νιώσει πιο έντονα την τιμή και το σεβασμό που απολαμβάνει και θα έχει μεγαλύτερη επίγνωση πόσο γρήγορα περνά ο καιρός. Περιμένω μέχρι τα μεσάνυχτα. Το κρασί και το κρέας μάς έχουν κάνει ευδιάθετους. Δεν κάνω χρήση του βασιλικού προνομίου, αλλά μιλώ ως στρατιώτης προς στρατιώτες, σαν κι εμένα.

«Φίλοι μου, στην εκστρατεία κατά του Δαρείου δεν πρέπει να ξεχάσουμε μια βασική αλήθεια, ότι ο εχθρός μας δεν κυβερνά ένα έθνος αλλά μια αυτοκρατορία. Οι σύμμαχοι του δεν είναι φίλοι αλλά χώρες υποτελείς. Τις κυβερνά με τη δύναμη, φυσικά, αλλά περισσότερο με το μύθο που τον περιβάλλει, δηλαδή ότι είναι ανίκητος.

»Δε θα πολεμήσουμε, φίλοι μου, με το βασιλιά, αλλά με αυτόν το μύθο.

»Θα φοβηθώ τα εκατομμύρια του Δαρείου; Ποτέ. Ας φέρει τη μισή Ασία αν θέλει. Όσο περισσότερα στρατεύματα ρίξει στο πεδίο της μάχης, τόσο πιο πολλά περιττά όπλα θα φορτωθεί και θα επιβαρύνει ακόμα περισσότερο τους διοικητές του και την επιμελητεία του. Ο πατέρας μου μου δίδαξε το εξής και το πιστεύω: ο στρατός δεν πρέπει να διαθέτει μεγαλύτερο αριθμό αντρών από αυτόν που μπορεί να πορευτεί από το ένα στρατόπεδο στο άλλο και να φτάσει μέσα σε μία ημέρα. Αυτός είναι ο στρατός μας. Σαράντα χιλιάδες πάνω κάτω, όχι περισσότεροι. Αφήστε το Δαρείο να απλώσει τις μυριάδες του απ' άκρη σ' άκρη στον ορίζοντα. Όταν πλήξου-

. 189 .


με την καρδιά του, ο όχλος θα το βάλει στα πόδια όπως τόσοι άλλοι λαγοί.

»Κρατερέ, φίλε μου, κι εσείς, οι νέοι αξιωματικοί, σε σας το λέω: δε θα επιτεθούμε στο εσωτερικό, όσο δελεαστικό κι αν φαίνεται ένα τόσο τολμηρό χτύπημα. Αν βαδίσουμε κατά της Βαβυλώνας ενόσω ο μύθος του Δαρείου παραμένει άθικτος, η πόλη θα αντισταθεί. Θα καταλήξουμε να πολιορκούμε ένα οχυρό του οποίου τα τείχη που το περιβάλλουν είναι τριακόσια σαράντα πέντε στάδια περίπου, ενώ το ύψος τους φτάνει τα πενήντα πόδια. Αν όμως νικήσουμε το βασιλιά στο πεδίο της μάχης, οι πύλες της Βαβυλώνας θ' ανοίξουν μόνες τους για να περάσουμε.

»Να θυμάστε, το να κατακτήσουμε χώμα δε σημαίνει τίποτα όσο αντέχει ο μύθος του βασιλιά.

»Ούτε θα προσπαθήσουμε, φίλοι μου, να κλέψουμε το βασίλειο του Δαρείου με πανουργία ή μηχανορραφίες. Ας τον αφήσουμε να φέρει το στρατό του στο πεδίο όποτε είναι έτοιμος, να μην αποτελείται από βιαστικά συγκεντρωμένα, κατώτερα στρατεύματα. Καλύτερα η δύναμη του να είναι σε πλήρη ετοιμότητα, πλαισιωμένη από τους καλύτερους άντρες της Ασίας. Εκεί όπου βρίσκεται ο βασιλιάς, εκεί θα χτυπήσω. Εκεί όπου στέκονται οι πιο γενναίοι ιππείς του, εκεί θα επιτεθείτε. Και τότε, μετά τη νίκη μας, δε θα πέσει μόνο ο Άρχοντας της Ανατολής, αλλά και ο μύθος που τον στηρίζει.

»Όχι, Παρμενίων, δε θα αρκεστούμε σε δύο δάχτυλα μόνο από το περιθώριο της αυτοκρατορίας του Δαρείου. Θα την πάρουμε όλη. Η Περσέπολη είναι μόνο ο μισός δρόμος. Στόχος μου είναι να κατακτήσω κάθε επαρχία που είχε ποτέ η Περσία, ακόμα και την Ινδία, και να φτάσω μέχρι την Ακτή του Ωκεανού, στα Σύνορα της Γης. Δε θα κάνω διαπραγματεύσεις με το Δαρείο και δε θα

. 190 .


δεχτώ κανένα συμβιβασμό εκτός από την άνευ όρων παράδοση».

Οι τολμηρές επιχειρήσεις προκαλούν απίστευτο ενθουσιασμό και οι μεγάλοι στόχοι πυρπολούν τις καρδιές των ανδρών. Ο Ηφαιστίων είναι μαζί μου, όπως και ο Κρατερός, ο Πτολεμαίος και ο Περδίκκας. Ο Σέλευκος και ο Φιλώτας γρήγορα ενθουσιάζονται με την ιδέα. Μόνο εκείνοι που είχαν εκπαιδευτεί και πολεμήσει κάτω από το Φίλιππο -ο Παρμενίων, ο Μελέαγρος και ο Αμύντας Ανδρομένους (το Μονόφθαλμο Αντίγονο τον είχα τοποθετήσει κυβερνήτη της Φρυγίας)- πιστεύουν ότι δεν πρέπει να έχει κανείς τόσο μεγάλη εμπιστοσύνη στον εαυτό του, γιατί μπορεί να τον προδώσει. Θα μιλήσω στον καθένα ιδιαιτέρως. Θα τους κάνω παραχωρήσεις, θα προβιβάσω τους ευνοουμένους τους, θα τους χαρίσω ό,τι θέλουν για να τους αλλάξω γνώμη, ώσπου να είναι ψυχή τε και σώματι μαζί μου. Αν δεν έρθουν, θα τους ξεφορτωθώ. Ναι, ακόμα και τον Παρμενίωνα.

«Έχετε ακούσει, φίλοι μου, πώς ένας κροκόδειλος καταβροχθίζει ένα νεαρό ταύρο; Αρχίζει από τα πόδια και συνεχίζει μέχρι την καρδιά. Έτσι θα καθαρίσουμε το Δαρείο. Θα καταβροχθίσουμε την αυτοκρατορία του, καταλαμβάνοντας μια επαρχία κάθε φορά. Δε θα βιαστούμε. Θα κυριεύσουμε τις παράλιες πόλεις. Έτσι θα αποκόψουμε το στόλο του εχθρού από τα λιμάνια και τις ναυτικές του βάσεις. Δε θα φύγουμε από μια περιοχή, αν δεν εξασφαλίσουμε πρώτα τα νώτα μας και τις γραμμές ανεφοδιασμού. Ας έρθει ο Πέρσης σε μας. Ας φύγει αυτός από το πάτριο έδαφος του, όχι εμείς από το δικό μας».

Για μήνες μετά το Γρανικό βάζουμε μαύρες τελίτσες στο χάρτη, σημειώνοντας θέσεις και παγιοποιημένα κέρδη. Γυμναζόμαστε. Κάνουμε δοκιμές. Φτιάχνουμε νέες

. 191 .


οδούς, επισκευάζουμε τις παλιές. Με την άνοιξη, οι νιόπαντροι μας επιστρέφουν από την άδεια. Μαζί τους έρχονται ενισχύσεις, τρεις χιλιάδες διακόσιοι πεζοί και πεντακόσιοι ιππείς. Οι άνθρωποι στην πατρίδα τα έχουν χάσει με την επιτυχία μας. Είχα φορτώσει τον Κοίνο, τον Μπουκλάκια και την Ερινύα με χρυσάφι, για να πληρώσουν τους άντρες που θα στρατολογούσαν. Αντί γι' αυτό, αναγκάστηκαν να διώξουν εκατοντάδες εθελοντές, τόσο μεθυστική είναι η προοπτική του πλούτου και της περιπέτειας στην Ανατολή. Όλο το χειμώνα πολεμούσαμε στη Φρυγία και στην Καππαδοκία, κατά μήκος του ποταμού Άλυ και στην οροσειρά του Ταύρου. Ο εχθρός είναι κυρίως ορεσίβιες φυλές, βάρβαροι ελεύθεροι άντρες που προτιμούν την ελευθερία από τη ζωή τους. Τους αγαπώ. Τι θέλω από αυτούς; Μα τη φιλία τους μόνο. Όταν τελικά το πιστεύουν, έρχονται σέρνοντας πουλάρια για δώρα και χρυσά χαλινάρια.

Το βλέμμα μου είναι πάντα καρφωμένο στο Δαρείο. 0 βασιλιάς εργάζεται σκληρά στη Βαβυλώνα, λένε όλες οι αναφορές. Συγκεντρώνει και εκπαιδεύει νέο στρατό. Έχω αναθέσει στον Ηφαιστίωνα την επαφή με τους πράκτορες και τους κατασκόπους μας. Με ενημερώνει μια φορά την ημέρα και το συμβούλιο κάθε πέντε. Δίνει αυτή την αναφορά στο Γόρδιο, στη Φρυγία:

«Οι Πέρσες δεν έχουν τακτικό στρατό, εκτός από τη Βασιλική Φρουρά του Δαρείου, έξι χιλιάδες ιππείς, συμπεριλαμβανομένων των ιπποτών των Χιλίων Οικογενειών (των ισχυρότερων αρχόντων και ευγενών της Περσίας και της Μηδίας) και τους δέκα χιλιάδες Αθανάτους. Η δύναμη που συγκροτεί τώρα για να μας αντιμετωπίσει πρέπει να μαζευτεί ένα ένα στράτευμα, από κάθε επαρχία της αυτοκρατορίας. Η σατραπεία που βρίσκεται στην εσχατιά της Ανατολής απέχει οκτώ χιλιάδες τε-

. 192 .


τρακόσιους παρασάγγες από την Περσέπολη κι ακόμα πιο πολύ από τη Βαβυλώνα. Οι κυβερνήτες τους θα χρειαστούν μήνες για να μαζέψουν αυτό το στρατό και άλλους τόσους για να τον συγκεντρώσουν σε ένα μέρος. Έπειτα όλοι αυτοί οι άντρες πρέπει να οπλιστούν και να εκπαιδευτούν.

»Προφανώς ο Δαρείος δε θα μείνει έτσι μετά την ήττα στο Γρανικό. Θα ξανασκεφτεί τον οπλισμό και τις τακτικές του. Το γενικό πρόσταγμα θα είναι δικό του. Μαζί του τώρα, όπως αναφέρουν οι πράκτορες μας, είναι ο Αρσάμης, ο Ρεομίθρης και ο Ατιζύης, οι οποίοι πολέμησαν εναντίον μας στο Γρανικό και δε θα χάσουν την ευκαιρία να υποδείξουν στο βασιλιά κάποιες τροποποιήσεις και διορθωτικές κινήσεις. Ο Δαρείος έχει καλέσει στην αυλή του τον Τιγράνη, τον πιο φημισμένο διοικητή ιππικού της Ασίας, κι ακόμη τον αδελφό του Οξάθρη, ένα γενναίο άντρα πάνω από εξήμισι πόδια ψηλό. Επίσης τους συγγενείς του Ναβαρζάνη, Δάτι, Μασίστη, Με-γαβάτη, Αυτοφραδάτη, Τισσαμένη, Φραταφέρνη, Δατάμη και Οροντοβάτη (ο οποίος διοικούσε με το Μέμνονα την Αλικαρνασσό), όλοι τους ξακουστοί για την ανδρεία τους και τις ιππευτικές τους ικανότητες. Όλοι αυτοί έφεραν ισχυρά στρατεύματα ιππικού από τις επαρχίες τους, τα οποία ήταν υποχρεωμένοι να διατηρούν. Ο Δαρείος κάλεσε επίσης στη Βαβυλώνα το γιο του Μέντορα Θυμών-δα (ο οποίος, όπως μας πληροφόρησαν οι κατάσκοποι, αναχώρησε αμέσως από ναυτική βάση του εχθρού στην Τρίπολη της Συρίας, κουβαλώντας μαζί του δέκα χιλιάδες Έλληνες επιβάτες και δεκαπέντε χιλιάδες μισθοφορικό πεζικό από το στόλο). Ο βασιλιάς έχει επίσης μαζί του τους γιους τού Μέμνονα, τον Αγάθωνα και τον Ξενοκράτη, με οκτακόσιους μισθοφόρους από την Πελοπόννησο, και τους Έλληνες αρχηγούς Γλαύκο από την

. 193 .


Αιτωλία και Πάτρωνα από τη Φωκίδα, οι οποίοι δεν είναι μόνο καταπληκτικοί διοικητές του βαρέως πεζικού, αλλά έχουν μαζί τους, όπως βεβαιώνουν όλες οι αναφορές, άλλους δέκα χιλιάδες Έλληνες μισθοφόρους, επίλεκτα στρατεύματα, από αυτά που μπορούν να αντιμετωπίσουν τη φάλαγγα μας. Έχουμε λοιπόν τριάντα έως τριάντα πέντε χιλιάδες οπλίτες κατά των είκοσι χιλιάδων δικών μας.

»Μεταξύ των αυλικών του Δαρείου συγκαταλέγονται επίσης πολλοί Έλληνες αποστάτες, αλλά και από τη δική μας χώρα, οι οποίοι δουλεύουν για τη συντριβή της Μακεδονίας και είναι γνώστες των όπλων και των τακτικών μας. Αλλά και ο Δαρείος έχει πράκτορες, στις σκηνές των ιερόδουλων και μεταξύ των υπηρετών, οι οποίοι μας ακολουθούν και εισχωρούν στο στρατόπεδό μας. Να είστε σίγουροι ότι κάθε λέξη, ακόμα κι αυτές που λέμε στον ύπνο μας, βρίσκει τρόπο να φτάσει στα αυτιά του εχθρού».

Πότε θα κινηθεί ο Δαρείος; Πού; Με πόσο στρατό; Προσφέρω το βάρος του σε χρυσάφι σε όποιον άντρα

μου φέρει αυτές τις πληροφορίες. Όταν φτάνει η αναφορά, βρισκόμαστε στην Αγκυρα, στις παρυφές της Αλμυρής Ερήμου, και δεν προέρχεται από κατασκόπους ή λιποτάκτες αλλά από τον ίδιο το Δαρείο, με τη μορφή ενός αιτήματος, που κατάφεραν να πάρουν οι ανιχνευτές μας από έναν αγγελιαφόρο στη Βασιλική Οδό. Το επίσημο έγγραφο απευθύνεται στο Βαρζάνη, σατράπη της Μεσοποτάμιας Συρίας. Τον διατάσσει να περιμένει τον αυτοκρατορικό στρατό, όταν φτάσει σε έξι μήνες (εννοώντας αυτό το φθινόπωρο), με διακόσιες χιλιάδες αμφορείς κρασί, με πενήντα χιλιάδες πρόβατα, με είκοσι πέντε χιλιάδες μέδιμνους κριθάρι, ίσες ποσότητες σιτάρι, σουσάμι, κεχρί κι ακόμη αρκετό νερό και φορβή, ξηρά και νω-

. 194 .


πή, για να καλυφτούν οι ανάγκες των εξήντα χιλιάδων αλόγων, όνων και καμηλών. Η επιστολή διευκρινίζει ότι ένας ικανός αριθμός πήλινων φούρνων (αυτοί με τη στρογγυλή κοιλιά) πρέπει να βρίσκονται επί τόπου ή έτοιμοι προς κατασκευή. Ακόμη τετρακόσιες χιλιάδες πόδια σχοινί για σκηνές και για το δέσιμο των ζώων, εκατό χιλιάδες πάσσαλοι για φράχτες και έξι χιλιάδες τσάπες και αξίνες για τις τάφρους του στρατοπέδου, για την ανέγερση οχυρών και το σκάψιμο αποχωρητηρίων. Για τη βασιλική περιοχή, η επιστολή διατάσσει να βρεθεί μια τοποθεσία σε υπερυψωμένο έδαφος, που να σκιάζεται από δέντρα και να τροφοδοτείται με νερό κάποιου ποταμού, όπου κανείς να μη βάζει το κύπελλο του πριν από το βασιλιά. Η περιοχή του στρατοπέδου να είναι τριάντα τέσσερα πλέθρα περίπου, καθαρισμένη με την τσουγκράνα και περιποιημένη, και με ξεχωριστή περιοχή για τη στάθμευση των σκευοφόρων αμαξών και για το δέσιμο των ζώων. Ο Δαρείος επίσης επιθυμεί από το σατράπη να στείλει αμέσως στη Βαβυλώνα έντεκα χιλιάδες υποζύγια μαζί με τους οδηγούς τους.

Αυτό που με πείθει για την αυθεντικότητα της επιστολής είναι οι ευκολίες που ζητά για το βασιλιά.

Όταν ο Πέρσης μονάρχης πηγαίνει στον πόλεμο, συνοδεύεται από σκευοφόρους άμαξες μήκους δέκα σταδίων περίπου. Αυτές δεν είναι για το στρατό· είναι για τον ίδιο. Τα προσωπικά του είδη.

Κουβαλάει μαζί του συζύγους και μητέρα. Τον συνοδεύει επίσης ο κομμωτής του και αυτός που τον καλλωπίζει. Ο βασιλιάς παίρνει μαζί του ό,τι του είναι ιδιαίτερα αγαπητό, μεταξύ άλλων το μικρό του πάνθηρα και τον παπαγάλο του που μιλά. Κουβαλάει ανδριάντες των προγόνων του, αγαπημένα μαξιλάρια και βιβλία. Έχει παίκτες τυμπάνων, πλαγίαυλου και αυλού, κιθαρί-

. 195 .


στες και πολλούς άλλους μουσικούς. Τον συνοδεύει ολόκληρο το σπιτικό του, όπως μάντεις και μάγοι, γιατροί και γραφείς, θυρωροί, αρτοποιοί, μάγειροι, οινοχόοι, υπηρέτες για το λουτρό, σερβιτόροι, χειρομαλά-κτες, θαλαμηπόλοι. Τον συνοδεύουν επίσης οι παλλακίδες του, όχι βέβαια και οι τριακόσιες εξήντα πέντε που διατηρεί στο σπίτι, αλλά ένα είδος εκστρατευτικού σώματος των εν λόγω γυναικών, οι οποίες συνοδεύονται από τις προσωπικές καμαριέρες τους, υπηρέτριες και συμβούλους ομορφιάς. 0 Μεγάλος Βασιλιάς έχει το δικό του κατασκευαστή στεμμάτων και χυτρών, τυροκό-μους, οινοποιούς, κελάρηδες, οικονόμους, αρχιυπηρέτες και αρωματοποιούς. Έχει έναν άντρα που μεταφέρει τον καθρέφτη του και έναν άλλο που του βγάζει τα φρύδια. Χωρίς να υπολογίσουμε το πλήθος των γραφέων και των ευνούχων οι οποίοι είναι βασιλικοί διαχειριστές, ταμίες, ποιητές.

Η σκηνή στην οποία καθόμαστε τώρα ανήκε στο Δαρείο, Την πήραμε μετά την Ισσό. Η αυθεντική της έκδοση είναι πελώρια. Τάισα εξακόσιους ανθρώπους εδώ μέσα. Στη Βακτριανή σηκώσαμε τα φύλλα και γυμνάζαμε άλογα. Όταν την απέκτησα, χρειάστηκαν σαράντα επιδέξιοι άντρες για να τη στήσουν. Τη χωρίσαμε σε διαμερίσματα μετά τη Δραγγιανή (και με το υπόλοιπο φτιάξαμε ένα νοσοκομείο και σκηνές για τους στρατώνες) και τώρα χρησιμοποιώ το ένα τέταρτο του διαμερίσματος. Ακόμα κι αυτό το κομμάτι αρκεί να στεγάσει τους μισούς βασιλικούς παίδες μου, την τραπεζαρία τους και το αναρρωτήριό τους, αξιωματικούς της βασιλικής ακαδημίας, τα δικά μου καταλύματα, και μένει ακόμα χώρος για τη βάρδια της Βασιλικής Φρουράς. Διαθέτει ακόμη δύο δωμάτια με χάρτες, μια βιβλιοθήκη, χώρο για την ενημέρωση των αξιωματικών κι αυτή την αίθουσα υπο-

. 196 .


δοχής, η οποία ήταν η αίθουσα του βασιλιά, όπου μιλάμε και πίνουμε.

Κουβαλώντας αυτή τη σκηνή, λοιπόν, ο Δαρείος και ο στρατός του ξεκίνησαν από τη Βαβυλώνα για τη Συρία για να με πολεμήσουν. Κι εγώ, έχοντας υπερβολική εμπιστοσύνη στον εαυτό μου και ανυπομονώντας να τον συναντήσω, διέπραξα το μεγαλύτερο λάθος της σταδιοδρομίας μου.

. 197 .

14

Η στήλη του Ιωνά

Ο ΚΟΛΠΟΣ ΤΗΣ ΙΣΣΟΥ είναι ένας μυχός στα παράλια της Μικράς Ασίας, στον αγκώνα της Κιλικίας, εκεί όπου η ακτογραμμή στρίβει νοτιοδυτικά. Στο Νότο πέρα από τα βουνά βρίσκεται η Συρία και η πρωτεύουσα της Δαμασκός, μετά η Φοινίκη και η Παλαιστίνη, η Αραβία και η Αίγυπτος. Ανατολικά δίπλα στη Βασιλική Οδό περιμένει η περιοχή που παράγει τα σιτηρά για το ψωμί της αυτοκρατορίας - η Μεσοποταμία, η «Χώρα ανάμεσα στους Ποταμούς», τον Τίγρη και τον Ευφράτη, και οι αυτοκρατορικές πόλεις της Βαβυλώνας και των Σούσων.

Η παράκτια πεδιάδα της Κιλικίας περιβάλλεται από δυο οροσειρές, του Ταύρου στο βορρά και του Αμανού νοτιοανατολικά. Τα βόρεια περάσματα του Ταύρου, που ονομάζονται Κιλίκιες Πύλες, είναι ένας αμαξιτός δρόμος, τόσο κακοτράχαλος σε ορισμένα σημεία ώστε ο πισινός ενός μουλαριού θα ανοίξει και θα σφυρίξει, τόση προσπάθεια πρέπει να καταβάλει το ζώο για να σύρει το φορτίο του, και κάποια τμήματα είναι τόσο στενά που, όπως λένε οι ντόπιοι, τέσσερις άντρες που ξεκινούν σαν ξένοι θα φτάσουν στην άλλη άκρη σαν παλιά φιλαράκια. Ο Πέρσης σατράπης Αρσάμης είχε διαταγή από το Δαρείο να κρατήσει τα υψώματα, αλλά εγώ τον χτύπησα αμέσως με τους ιππείς και τους Αγριάνες ακοντιστές.

. 198 .


Έκανα τον κύκλο και βρέθηκα από πάνω του, αναγκάζοντας τον να φύγει χωρίς να δώσει μάχη. Κατεβήκαμε στην ωραία και πλούσια πόλη της Ταρσού, η οποία βρίσκεται στη μέση μιας υπέροχης πεδιάδας. Περιβάλλεται από βουνά και θάλασσα, και στα πλούσια χώματα της αφθονούν κάθε είδους φρούτα, αμπέλια και σιτηρά. Κυριεύουμε τους Σόλους και τα Μάγαρσα για να στερήσουμε από τον εχθρικό στόλο δύο από τα λιμάνια του. Στην τελευταία πόλη έρχεται η πρώτη αξιόπιστη πληροφορία, η οποία αναφέρει ότι εθεάθη ο στρατός του Δαρείου.

Τα περσικά στρατεύματα είναι πέντε ημέρες ανατολικά, στους Σώχους, στη συριακή πλευρά του Αμανού. Το στρατόπεδό τους βρίσκεται σε μια ευρύχωρη πεδιάδα, ιδανική για την ανάπτυξη του ιππικού (όπου ο Δαρείος υπερείχε πέντε προς ένα), με μπόλικα σιτηρά και βοσκή. Ακόμη μπορεί να εφοδιαστεί εύκολα με ό,τι θέλει από την Αντιόχεια, το Χαλέπι και τη Δαμασκό. Ο εχθρός δεν πρόκειται με τίποτα να το κουνήσει από μια τόσο προνομιούχα περιοχή. Δε θα έρθει σε μας. Πρέπει εμείς να πάμε σ' αυτόν.

Τώρα πρέπει να καταλάβεις κάτι, Ιτάνη. Η αφήγηση μιας μάχης γίνεται πάντα με σαφήνεια, ιδίως όσον αφορά στον τόπο, η οποία απουσιάζει συνήθως κατά το συμβάν. Πορεύεσαι, λένε οι λοχαγοί, με δύο οδηγούς: τη μα-ντεψιά και τη φήμη. Προχωράμε γρήγορα προς την Ισσό, στο μυχό του κόλπου. Τα βουνά διακρίνονται στα ανατολικά. Ο Δαρείος περιμένει, εκατόν πενήντα δύο οδοιπορικά στάδια από δω, στην άλλη άκρη. Πώς θα φτάσουμε όμως εκεί;

Όταν ένας μεγάλος στρατός διασχίζει μια περιοχή, προσελκύει τους ντόπιους από πολύ μακριά. Ένας στρατός έχει χρήματα. Ένας στρατός προκαλεί ενθουσιασμό. Σε όλες τις χώρες, τους Μακεδόνες τους λένε Μακ. «Ε,

. 199 .


Μακ!» φωνάζουν οι ντόπιοι, χαμογελώντας πλατιά καθώς βαδίζουν πίσω από τη φάλαγγα. Κάθε κατεργάρης κάτι έχει να διαπραγματευτεί: ζωντανά πουλερικά, κρεμμύδια, ξύλα για φωτιά, γκατ στην Πισιδία (μάσησε τον πολτό και περπάτα όλη μέρα), σετιμάς στην Καππαδοκία (άσε το μπιζέλι κάτω από τη γλώσσα σου και όλες οι έγνοιες θα εξαφανιστούν), παραμαγάδαι στην Κοίλη Συρία (βάλε τη σκόνη στο κρασί και θα δεις θεού πρόσωπο). «Μήπως χρειάζεσαι οδηγό, Μακ;» Κάθε κατεργάρης και απατεώνας δηλώνει ότι ξέρει το συντομότερο μονοπάτι για πόσιμο νερό και βοσκή. Ο κουνιάδος του υπηρετεί στους Πέρσες, ορκίζεται, μπορεί να μας πει πού κοιμάται ο Δαρείος και τι έφαγε για πρωινό. Δεν απο-παίρνω αυτούς τους τύπους. Απ' αυτούς μαθαίνουμε τα περάσματα στην Κάρα Καπού και στην Οβάννη, για το μονοπάτι μέσω της Στήλης του Ιωνά και τέλος στις Συριακές Πύλες κάτω από την πόλη Μυρίανδρο, που θα μας οδηγήσουν πάνω από τον Αμανό, στο κατώφλι του Δαρείου. Αυτά τα ξέρουν τα στρατεύματα που προπορεύονται, αλλά όχι κι εκείνα που ακολουθούν. Ψάχνοντας βήμα βήμα πληροφορίες για την τελευταία κλίμακα προς τη Συρία, ανακρίνω προσωπικά πάνω από εκατό ντόπιους και ελέγχω με τους ανιχνευτές μας κάθε κατσικόδρομο και ρέμα μέσω των οποίων ο στρατός μπορεί να φτάσει στο Δαρείο ή εκείνος σε μας.

Όμως κανείς δε μου λέει ακόμα για το Πέρασμα του Λιονταριού στον Αμανό.

Σημείωσε το εξής, νεαρέ μου φίλε. Σφράγισε το στην ψυχή σου με σιδερένια σφραγίδα: ποτέ, ποτέ μη θεωρήσεις κάτι δεδομένο. Ποτέ μην πιστέψεις ότι τα ξέρεις όλα, ώστε να πάψεις να εξερευνάς και να ρωτάς.

Οδηγώ το στρατό μου παραλιακά με νυχτερινή πορεία προς το πέρασμα που λέγεται Στήλη του Ιωνά, στρατο-

- 200 -

Οι ΑΡΕΤΈΣ ΤΟΥ ΠΌΛΕΜΟΥ

πεδεύοντας προσωρινά στην πόλη Μυρίανδρο, από όπου θα διασχίσουμε τον Αμανό μέσω των Συριακών Πυλών και θα αιφνιδιάσουμε το Δαρείο. Μια τρομερή θύελλα καλύπτει την προέλαση μας. Σταματάμε μια μέρα για να ξεκουραστούμε και να στεγνώσουμε τα όπλα και τα εφόδια μας. Είμαι ακριβώς εκεί που θέλω να είμαι, στην περιοχή στην οποία επιδίωξα να φτάσω. Μεσάνυχτα: η φάλαγγα παρατάσσεται για τη νυχτερινή ανάβαση. Προπορεύομαι με την έφιππη φρουρά, τους τοξότες και τους Αγριάνες, οι οποίοι έχουν απαλλαγεί από όλα τα άλλα, εκτός από την πανοπλία και τα όπλα τους. Ξάφνου δυο ιππείς έρχονται καλπάζοντας από το Βορρά. Ο ένας είναι Παίονας ανιχνευτής, του οποίου το όνομα δε θυμάμαι, αλλά που το παρατσούκλι του είναι Κυνηγόσκυλο. Ο άλλος, ένα παλικάρι από την Τρύννα, ένα χωριό κοντά στην Ισσό.

Είδαν το στρατό του Δαρείου. Είναι στα νώτα μας. Πώς είναι δυνατό; Οι αναφορές που είχα πριν από

τρεις ημέρες έλεγαν ότι ο στρατός της Περσίας, μια δύναμη διακοσίων χιλιάδων αντρών, είχε στρατοπεδεύσει στην πεδιάδα ανατολικά των βουνών. Ποιος θα το πίστευε ότι μια τόσο μεγάλη στρατιά θα τα μάζευε από ένα πεδίο ιδανικό για τις ανάγκες της, ευρύχωρο και το πλέον κατάλληλο για το ιππικό της; Μια τοποθεσία για την οποία αναμφίβολα οι διοικητές της είχαν προβεί σε αναγνώριση πριν από μήνες και είχαν καταβάλει πολύ μεγάλους κόπους για να την εφοδιάσουν με νερό, τρόφιμα, ακόμα και να την περιποιηθούν για τη μάχη... Ποιος θα το πίστευε ότι ένα τόσο μεγάλο πλήθος, που έσερνε επιπλέον όλα αυτά τα μεταγωγικά, θα εγκατέλειπε έναν απέραντο στίβο για να στριμωχτεί στα στενά περάσματα της Κιλικίας;

. 201 .


Αλλά είναι αλήθεια. Πέρα από κάθε λογική και προσδοκία, ο στρατός του Δαρείου έφυγε από τους Σώχους και πορεύτηκε βόρεια, από τον Αμανό, μέσω του λεγόμενου Περάσματος του Λιονταριού (το οποίο εξακολουθούσα να αγνοώ) πίσω από την πλαγιά που είχαμε καταλάβει. Οι δύο στρατοί είχαν περάσει σε αντίθετες κατευθύνσεις σε απόσταση εκατόν πενήντα οδοιπορικών σταδίων ο ένας από τον άλλο χωρίς να το γνωρίζουν.

Ο Δαρείος είναι πίσω μας. Μας έχει αποκόψει. Ή, για την ακρίβεια, εγώ μας απόκοψα με την ανυπομονησία και τη βιάση μου.

Και τα χειρότερα έπονται. Σίγουρος ότι ο Δαρείος είναι από την άλλη πλευρά του Αμανού, άφησα τους αρρώστους και τους τραυματίες μας στην παραλία, στο στρατόπεδο μας στην Ισσό. Ο εχθρός φτάνει στο αναρρωτήριο τη στιγμή που το κύριο σώμα μας πλησιάζει στη Μυρίανδρο. Η περιοχή του στρατιωτικού νοσοκομείου είναι απροστάτευτη. Τα στρατεύματα του Δαρείου την κυριεύουν.

Ο βασιλιάς συλλαμβάνει τους τραυματισμένους συντρόφους μας. Πολλούς Μακεδόνες τους αλείφουν με πίσσα και τους βάζουν φωτιά, άλλους τους ξεκοιλιάζουν. Οι Πέρσες κόβουν μύτες και αυτιά και τα δεξιά χέρια. Μόνο οι βάρβαροι της Ανατολής ξέρουν να κάνουν τέτοιο σφαγείο. Όταν η αναφορά φτάνει σε μας, είμαι απαρηγόρητος. Εγώ φταίω! Η τρέλα μου τα έκανε όλα αυτά!

Οι άρρωστοι και οι τραυματίες που καταφέρνουν να ξεφύγουν έρχονται νότια για να προφτάσουν το στρατό μας. Η τριακόντορος που στέλνω βόρεια για να επιβεβαιώσει την αναφορά του Κυνηγόσκυλου βρίσκει καμιά δεκαριά και τους φέρνει πίσω. Κι άλλοι καταφτάνουν με το ξημέρωμα σε άθλια κατάσταση. Είναι αδύνατο να σου την περιγράψω. Σε μια στιγμή εμφανίζεται ο αδελφός

. 202 .


του Μελέαγρου, ο Εφιάλτης, πάνω σε ένα κάρο. Τον έχουν ευνουχίσει και με το γερό του χέρι κρατά το μανδύα του διπλωμένο σαν επίθεμα, για να μη βγουν τα σπλάχνα του έξω. Ο αγαπητός μου Μαρσύας έχει δύο εξαδέλφια μεταξύ των ακρωτηριασμένων. Ο ένας κουβαλάει τον άλλο. Ένας πρόχειρος επίδεσμος υπάρχει γύρω από τον ώμο του, αλλά το κουτσουρεμένο του χέρι αιμορραγεί άσχημα. Οι σακατεμένοι άντρες έρχονται από τα παράλια, μερικοί μπορούν να βαδίσουν, άλλοι πρέπει να μεταφερθούν. Κρύβουν τα παραμορφωμένα μέλη τους με κουρέλια που σκίζουν από τα ρούχα τους, γιατί ντρέπονται να τους δουν σε τόσο φοβερή κατάσταση, παρ' ότι μερικοί αποκαλύπτουν τον ακρωτηριασμό τους, θέλοντας να παρακινήσουν τους συναδέλφους τους να πάρουν εκδίκηση. Η θλίψη των ακρωτηριασμένων αντρών δεν είναι τίποτε δίπλα σε κείνη των συμπατριωτών τους, οι οποίοι τους περικυκλώνουν, επικαλούμενοι το Δία Εκδικητή, σκίζοντας τα ρούχα τους από οργή και απελπισία. Η άφιξη κάθε σακάτη φέρνει νέα για την τύχη των άλλων που έμειναν πίσω και κατακρεουργήθηκαν από τον εχθρό. Φαίνεται ότι ούτε ένας λόχος δεν έμεινε χωρίς αναφορά για κάποιον από τους αγαπημένους του, πάνω στον οποίο να μην έγιναν τόσες ακρότητες όπως μόνο οι δαίμονες της Ανατολής είναι ικανοί να κάνουν. Ανάμεσα στους ακρωτηριασμένους είναι και ο Ευγενίδης, η «Ερινύα», ο ανδρείος ίλαρχός μας από τη Βοττιαία, αυτόν που παντρέψαμε στη μεγάλη γιορτή στο Δίον. Η σύζυγος του Έλλη ήταν αυτή που μου χάρισε τα υποδήματα χορού. Στην αρχή προσπαθεί να φανεί γενναίος. Έπειτα, υποκύπτει στον πόνο και στο σπαραγμό. Καθώς σωριάζεται κάτω, με αρπάζει από τα γόνατα. «Αλέξανδρε! Πώς θα διδάξω το παιδί μου χωρίς χέρι; Πώς θα αγαπήσω την καλή μου χωρίς πρόσωπο;»

. 203 .


Στη θέα των κατακρεουργημένων αυτών αντρών, φτάνω για πρώτη φορά σε ακραία κατάσταση. Καλύτερα να το είχαν κάνει σε μένα! Καλύτερα να είχα υποστεί εγώ έναν τέτοιο ακρωτηριασμό παρά να βλέπω την επίδραση του πάνω στους αγαπημένους μου συντρόφους, που η εμπιστοσύνη τους στο πρόσωπό μου τους άφησε ανυπεράσπιστους σε τέτοια φρίκη. Και τίποτε δεν μπορεί να το διορθώσει αυτό. Ούτε χρυσάφι ούτε τιμές, ούτε η δίκαιη σφαγή εκείνων οι οποίοι διέπραξαν αυτές τις ακρότητες, ούτε η καταστροφή της ίδιας της Περσίας θα μπορέσει ποτέ να αποκαταστήσει την ακεραιότητα των συμπολεμιστών μας. Δε χρειάζεται να πω ότι ο στρατός πρέπει να κάνει αμέσως στροφή και να δώσει μάχη. Όσοι ακρωτηριασμένοι μπορούν να περπατήσουν με περικυκλώνουν και με παρακαλούν ν' αρματωθούν για την επικείμενη σύγκρουση. Μπορούν να κρατήσουν το σπαθί με το αριστερό τους χέρι, λένε, ή, αν δεν τα καταφέρουν, είναι ικανοί να κουβαλήσουν μια ασπίδα, να κρατήσουν ένα άλογο. Δεν τους κάνω το χατίρι. Φοβάμαι ότι λόγω της κατάστασης τους θα βγουν εκτός εαυτού και θα αναζητήσουν το θάνατο από το χέρι του εχθρού, με αποτέλεσμα όχι μόνο να βλάψουν τον εαυτό τους, αλλά επίσης την τάξη και τη συνοχή της επίθεσης.

Νιώθω το δαίμονα μου πλάι μου. Τον απογοήτευσα κι αυτόν. Αλαζονεία. Απερισκεψία. Βιασύνη.

Και τώρα, Αλέξανδρε, δοκίμασε τον πικρό καρπό του μεγαλείου και της φιλοδοξίας. Σε σένα η Ανάγκη χαρίζει τη νίκη. Αυτό είναι το τίμημα της, Φά' το. Κατάπιε το.

Το διοικητήριο μου στη Μυρίανδρο βρίσκεται στο στό-

. 204 .

Οι ΑΡΕΤΕΧΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

μιο ενός κόλπου σε σχήμα μισοφέγγαρου. Οι ακρωτηριασμένοι μεταφέρονται στα σπίτια των ντόπιων που έτρεξαν να προσφέρουν τη συνδρομή τους. Άντρες, γυναίκες και παιδιά κάνουν τα κρεβάτια τους φορεία και μεταφέρουν τους συντρόφους μας μακριά από τη σκόνη και τον άνεμο για να τους φροντίσουν κάτω από στέγες. Κοιτάζω το παράξενο αυτό θέαμα. Ο Παρμενίων είναι δίπλα μου. Ο Κρατερός και ο Περδίκκας ανεβαίνουν βιαστικά προς το μέρος μου. Βλέπω ακόμη τον Πτολεμαίο και τον Ηφαιστίωνα, αλογάρηδες, ν' ανοίγουν δρόμο ανάμεσα στο πλήθος για να με πλησιάσουν. Λοχαγοί και μισθοφόροι πέφτουν πάνω μου, με πρόσωπα γεμάτα θλίψη και οργή. «Οδήγησε μας, Αλέξανδρε!» φωνάζουν. «Οδήγησε μας εναντίον αυτών των χασάπηδων!»

. 205 .

15

Η Ερινύα

ΣΤΗΝ ΙΣΣΟ Η ΘΑΛΑΣΣΑ είναι στα αριστερά μας, οι λόφοι στα δεξιά. Η φάλαγγα, που ξεκίνησε το δειλινό της προηγούμενης νύχτας, προχώρησε ταχύτατα προς το Βορρά, κατά μήκος της παραλιακής οδού, ακολουθώντας πάλι το δρόμο που πήρε πριν από δυο μέρες. Φτάνουμε στη Στήλη του Ιωνά τα μεσάνυχτα. Διατάσσω τα στρατεύματα να πάρουν έναν υπνάκο μερικές ώρες ανάμεσα στα βράχια και με τη «στρατιωτική αυγή», δηλαδή δυο ώρες πριν χαράξει πραγματικά, ξεκινάμε. Η χαραυγή μάς βρίσκει να κατεβαίνουμε προς την πεδιάδα. Έχω τοποθετήσει το πεζικό μπροστά από το ιππικό, ώστε οι γρήγορες μονάδες να μην προπορευτούν πολύ από τις αργές. Οι σαρισοφόροι κάνουν τη δουλειά των πρόδρομων ιππέων. Έχω στείλει επίσης τρία ιπτάμενα αποσπάσματα, από τους νεότερους και δυνατότερους άντρες μας, πάνω στα ταχύτερα άλογα. Η δουλειά τους είναι να μου φέρουν αιχμαλώτους για να τους ανακρίνω. Στον πόλεμο τα μεγάλα γεγονότα συμβαίνουν σε ανύποπτες στιγμές και τώρα κάτι τέτοιο γίνεται προς χάρη μας. Ο φόβος μου, όλη τη νύχτα, ήταν ότι ο Δαρείος με ξεπέρασε στη στρατηγική. Ότι έχει μάθει κατά κάποιον τρόπο, από κατασκόπους ή γηγενείς, ότι κατευθυνόμαστε προς το Νότο με σκοπό να του επιτεθούμε και, με απίστευτη ταχύτητα

. 206 .


και επιδεξιότητα, άλλαξε πορεία και πάει στο Βορρά. Μπορεί να αληθεύει αυτό; Τπάρχει ένα ερώτημα στο οποίο δεν μπορώ να απαντήσω: γιατί ο εχθρός μου πήρε το μεγάλο του στρατό, ο οποίος είναι φτιαγμένος να πολεμά σε ανοιχτά πεδία, και τον μάντρωσε εδώ στα στενά των παράκτιων αυτών λόφων;

Κατεβαίνοντας από τη Στήλη έχω την απάντηση. Ένας νεαρός ιπποκόμος, Ιάσο^ν είναι το όνομά του, ήταν στο αναρρωτήριο, στην Ισσό, όταν ο Δαρείος κατέστρεψε τον καταυλισμό. Αυτό το παιδί παρουσιάζεται τώρα μπροστά μου. Το φέρνει ο αρχηγός και ταξίαρχος του, στον οποίο αφηγήθηκε την ιστορία. Μέσα στη φρίκη εκείνων των ωρών στο στρατιωτικό νοσοκομείο, αναφέρει ο ταξίαρχος, ο νεαρός δεν είχε χάσει το κεφάλι του. Κυκλοφορούσε στο μακελειό και μάζευε πληροφορίες από τους Πέρσες. Πώς το έκανες αυτό, ρωτάω το παιδί.

«Ρώτησε τους, αφέντη. Τους πλησίασα κι αυτοί οι κακούργοι με πήραν για χωριατόπαιδο. Κατάφερα να ανακαλύψω από πού έρχονταν, ποιο δρόμο είχαν ακολουθήσει και πού πήγαιναν»,

«Και τι σε έσπρωξε να το κάνεις αυτό;» ρωτώ. «Ήξερα, βασιλεύ, ότι θα χρειαζόσουν αυτές τις πλη

ροφορίες». Λέει ότι οι Πέρσες δεν είχαν πληροφορηθεί την προέλαση του στρατού μας προς το Νότο. Είχαν πλήρη άγνοια όπως κι εμείς. Πίστευαν ότι η δύναμη μας ήταν ακόμα βόρεια, στην πόλη Σόλοι. Ο εχθρός είχε διασχίσει το βουνό με σκοπό να μας επιτεθεί εκεί. Η όλη υπόθεση ήταν ένα πολύ μεγάλο διπλό λάθος, δικό μου και του .Δαρείου.

\ «Μικρέ» ρωτώ «ξέρεις να καβαλικεύεις άλογο;» J «Πριν ακόμα περπατήσω».

«Τότε, μα το Δία, από τώρα είσαι ιππέας». Διατάσσω τον Τελαμώνα να του βρει ένα γρήγορο ζώο και μια μο-

• 207 ·


νάδα για να αναφέρει. «Θα είσαι πλάι μου απόψε, Ιάσων, στο τραπέζι, όταν θα προσφέρουμε σπονδές για τη νίκη».

Ύστερα από λίγο, μερικοί ανιχνευτές επιστρέφουν με αιχμαλώτους. Επιβεβαιώνουν την αναφορά του νεαρού. Όμως εξακολουθώ να προχωρώ προσεκτικά. Το πέρασμα οδηγεί κατευθείαν πάνω από τη θάλασσα, στη νοτιότερη οδό προσέγγισης της Ισσού. Αν ο Δαρείος έχει στείλει στρατεύματα μπροστά για να καταλάβουν τα υψώματα, μπορεί να πέσει επάνω μας ενώ είμαστε ακόμα σε φάλαγγα πορείας. Προστάζω όλους τους διοικητές να παρατάξουν τις μονάδες τους για μάχη, μόλις το επιτρέψει η ευρυχωρία της πεδιάδας.

Δε χρειάζεται να ανησυχώ. Οι Πέρσες μας περιμένουν σε αμυντική τάξη, στην αμμώδη παραλία στο δέλτα του ποταμού Πίναρου. Λίγο μετά το μεσημέρι αντικρίζουμε τον εχθρό. 0 κόλπος της Ισσού αριστερά αστράφτει στο φως του ήλιου.

«Τον βλέπεις;» Ο Ηφαιστίων πλάι μου δείχνει προς το κέντρο της

εχθρικής παράταξης. Το άρμα του Δαρείου ξεχωρίζει από πολλά στάδια μακριά: είναι ψηλό σαν κάρο ζευγολάτη και βρίσκεται στο κέντρο των μαύρων της Βασιλικής Φρουράς. Δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον άντρα, η απόσταση είναι πολύ μεγάλη. Βλέπουμε μόνο το λοφίο του. Κι όμως, ένα ρίγος με διαπερνά. Επιτέλους ο αντίπαλος μου ήρθε στο πεδίο της μάχης! Επιτέλους ο Αρχοντας της Ασίας στέκεται ενώπιον μας!

Ο Δαρείος της Περσίας. Παρά τη δεσπόζουσα θέση του ως Βασιλεύς των Βα

σιλέων, Αφέντης των Χωρών, Κυβερνήτης της Αυτοκρατορίας από την Ανατολή έως τη Δύση, ξέρω λιγότερα γι' αυτόν (όπως όλος ο κόσμος) από οποιονδήποτε λοχαγό

. 208 .


του εχθρικού συρφετού. Πριν γίνει βασιλιάς, προκάλεσε έναν Αρμένιο γίγαντα και τον νίκησε σε μονομαχία. Είναι ψηλός, λένε οι σύντροφοι μας, ο ωραιότερος άντρας μεταξύ των Περσών. Ο αδελφός του Οξάθρης πολεμάει για δέκα, κι όμως ο Δαρείος είναι πολύ καλύτερος του, τόσο αλογάρης όσο και πεζός. Όλα αυτά βέβαια μπορεί να είναι αλήθεια ή μύθος.

Αυτό που ξέρω εγώ είναι ότι ο εχθρός μου απολαμβάνει την πίστη και την αφοσίωση, όχι μόνο των συγγενών και των συμπατριωτών του αλλά και των ξένων στρατευμάτων, των Ελλήνων μισθοφόρων. Οι αρχηγοί τους είναι επίλεκτοι άντρες, ο γιος του Μέμνονα Θυμών-δας, ο Πάτρων από τη Φωκίδα και ο Γλαύκος από την Αιτωλία. Έκανα προτάσεις σε όλους, τους πρόσφερα τα διπλά και τα τριπλά απ' όσα παίρνουν για να έρθουν σε μένα. Ούτε που το συζήτησαν. Ο Δαρείος τους έχει δώσει Περσίδες συζύγους και υποστατικά. Μορφώνει τα παιδιά τους στην αυλή. Το γεγονός ότι ο αντίπαλός μου εκτιμά αυτούς τους αξιωματικούς δείχνει ότι καταλαβαίνει από πόλεμο και το γεγονός ότι τους φέρεται με τιμή δείχνει ότι καταλαβαίνει τους άντρες.

Ο Παρμενίων σταματά πλάι μου. Θα διοικήσει το αριστερό μας. Ο στρατός του Δαρείου είναι διακόσιες είκοσι χιλιάδες, η μία μεραρχία πλάι στην άλλη, που εκτείνεται μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι, με άλλες εκατό χιλιάδες ντόπιους επίστρατους, που δεν είναι πολεμιστές, και το γενικό πλήθος. Εμείς είμαστε σαράντα τρεις χιλιάδες. Το ιππικό του εχθρού καλύπτει την κοντινή όχθη του Πίναρου. Η στρατιά των πεζών του αποτραβιέται με τάξη, σε διπλή φάλαγγα, πίσω από το ποτάμι. Προς τα πίσω, για οκτώ στάδια, η πεδιάδα είναι ομαλή. Έπειτα η πλαγιά σκαρφαλώνει σε βραχώδεις ράχες. Από κάτω εκτείνεται η απόκρημνη ακτή, σμιλεμένη από αμέτρητους χεί-

. 209 .


μαρρους και ρεματιές σε ορθές γωνίες, καθιστώντας αδύνατη κάθε περσική υποχώρηση. Ξέρουμε το έδαφος. Ήμαστε εδώ πριν από τέσσερις νύχτες. Το πεδίο της μάχης δεν είναι ευρύ, δεκατέσσερα στάδια περίπου. Το ιππικό του Δαρείου για να αναπτυχθεί χρειάζεται χώρο τρεις φορές σαν κι αυτόν. Αν είχε μείνει στη συριακή πλευρά των βουνών, θα μπορούσε να το κάνει. Όμως εδώ σε τούτη την ανώμαλη πεδιάδα δεν μπορεί. Η τύχη μου πάλι με βοήθησε.

Ένας εξαίρετος αξιωματικός, ο Πρωτόμαχος, που οι άντρες τον φωνάζουν «Τηγανίτα» εξαιτίας της περιφέρειας του, διοικεί τους σαρισοφόρους, οι οποίοι σήμερα κάνουν χρέη ανιχνευτών. Με πλησιάζει τώρα με τρεις υπαξιωματικούς του, καθώς επιστρέφει από τον εχθρό.

«Τι γίνεται μπροστά, Τηγανίτα;» «Ένα μικρό γλέντι». Τα νερά του Πίναρου δεν είναι βαθιά (τον διαβήκαμε

πριν από τέσσερις ημέρες χωρίς να βρέξουμε τους πισινούς μας), αλλά οι όχθες του είναι απόκρημνες, ιδίως στο μέρος που κρατάει ο εχθρός, και διάστικτες από πυκνές συστάδες βάτων. Όπου οι όχθες δεν είναι τόσο απότομες, αναφέρει ο Πρωτόμαχος, ο εχθρός έχει τοποθετήσει φράγματα από πασσάλους.

«Γιατί το ιππικό του είναι από αυτή την πλευρά του ποταμού;»

«Καλύπτει την ανάπτυξη του πεζικού του, πίσω από τον ποταμό. Τα άλογα θα τραβηχτούν προς τα πίσω μόλις επιτεθούμε».

Αυτή η αναφορά αξίζει στρατιές. Σημαίνει ότι ο Δαρείος σκοπεύει να αμυνθεί. Παραχωρεί την πρωτοβουλία σε μένα.

Αριστερά είναι η θάλασσα. Λεία γη. Έδαφος για ιππικό. Δεξιά, οι φαγωμένοι από την ορμή των χειμάρρων

. 210 .


λόφοι ανηφορίζουν σε μια εξοχή σε σχήμα μισοφέγγαρου. Εκεί σπεύδει τώρα το ελαφρύ ιππικό του εχθρού κατά χιλιάδες, απειλώντας το δεξί μας. Αν και απέχουμε πεντέμισι στάδια από το εχθρικό μέτωπο, η πτέρυγα αυτή μας υπερφαλαγγίζει ήδη.

Ο γιος του Σωκράτη του Κοκκινογένη, ο Σάθων, πλησιάζει καλπάζοντας από την κατόπτευση του. Είναι δεκαεπτά χρόνων και ανυπόμονος σαν νεαρό κυνηγόσκυλο. Δύο μυαλωμένοι άντρες του πατέρα του σπεύδουν να τον καλύψουν. «Οι Νέοι Πέρσες είναι εδώ, βασιλεύ!» 0 νέος δείχνει δυο σειρές πολεμικών λάβαρων και στις δύο πτέρυγες του περσικού μετώπου. «Βλέπεις τα φίδια τους;»

Εδώ και μήνες ακούμε από κατασκόπους και λιποτάκτες για μια νέα μεραρχία, «τους Ανθρώπους του Βασιλιά», όπως τους λένε, η οποία συγκεντρώθηκε, οπλίστηκε και εκπαιδεύτηκε ειδικά για να μας αντιμετωπίσει. Δε γνωρίζουμε τίποτε γι' αυτό το σώμα, εκτός του ότι είναι πεζικό, όλοι Πέρσες, και ότι διοικητής του είναι ο Βού-βασης, ο εξάδελφος του Δαρείου και κυβερνήτης της Αιγύπτου. Και τώρα είναι εδώ. Ρωτώ τον αριθμό τους και τον οπλισμό τους.

«Σαράντα χιλιάδες» αποκρίνεται ο νεαρός Σάθων χωρίς κανένα δισταγμό. «Δορατοφόροι, όχι τοξότες. Σε δύο πτέρυγες, τετρακόσιοι μέτωπο και πενήντα βάθος».

«Κάθισες και τους μέτρησες έναν έναν;» τον πειράζω. Αλλά είναι σοβαρός σαν χέλι. «Η πανοπλία τους είναι

περικεφαλαία και πλεκτοί θώρακες. Ασπίδες από λυγα-ριά, από την κορφή ίσαμε τα πόδια, όπως αυτές που φέρουν oι Αιγύπτιοι». Δείχνει το κέντρο της εχθρικής παράταξης. «Τα στρατεύματα ανάμεσά τους είναι Έλληνες μισθοφόροι, βαρύ πεζικό. Οι άντρες του Θυμώνδα, κι ακόμη του Πάτρωνα και του Γλαύκου. Είδαμε τα χρώματά τους μπροστά. Το μέτωπό τους είναι περίπου τέσ-

. 211 .


σέρα στάδια. Δεν μπορώ να μαντέψω το βάθος τους, λόγω των πτυχώσεων του εδάφους».

Ο νέος αναφέρει ότι τοξότες του εχθρού, δύο χιλιάδες περίπου, έχουν περάσει στην πλησιέστερη όχθη, μπροστά από το αριστερό του εχθρού, στη ραφή ανάμεσα στους νέους δορατοφόρους Πέρσες και την πτέρυγα του ιππικού, με τους σφενδονήτες στα αριστερά τους. «Μήδες» αναφέρει ο γιος του Σωκράτη «σε ανοιχτή παράταξη, τρεις μεραρχίες βάθος, οπλισμένοι με μακρύ τόξο».

«Φίλε μου» λέω στο νεαρό Σάθωνα «ο πατέρας σου δε μου έδωσε ποτέ καλύτερη αναφορά». Τον στέλνω στην ίλη του, λάμποντας από χαρά.

Το σώμα μας αναπτύσσεται με συμβατική τάξη. Η δύναμη κάλυψης του Δαρείου αποσύρεται πίσω από τον ποταμό και σχεδόν όλο το ιππικό θα πάρει θέση στη δεξιά πτέρυγα, επειδή το έδαφος κοντά στην ακτή ήταν κατάλληλο για τη δράση αυτού του σώματος. Είναι είκοσι πέντε ή τριάντα χιλιάδες. Οι σειρές τους εκτείνονται οκτώ στάδια περίπου προς τα πίσω.

Ο πατέρας μου συνήθιζε να λέει ότι όταν επιτέθεσαι σε έναν εχθρό που υπερέχει αριθμητικά είναι σαν να παλεύεις με αρκούδα. Πρέπει να μπήξεις το μαχαίρι σου στην καρδιά της πριν πέσει επάνω σου το θηρίο και σε συντρίψει.

Έχω συνάψει μια συμφωνία με τον εαυτό μου, από τη Χαιρώνεια και μετά, να κάνω κάθε σχέδιο μάχης πιο απλό από το προηγούμενο. Βλέπω ήδη τη σημερινή σύγκρουση - το σχήμα, δηλαδή, που επιθυμεί ο Δαρείος να πάρει. Και βλέπω άλλη μία σύγκρουση. Το σχήμα με το οποίο θα τον αναγκάσω να πολεμήσει.

Το όραμα του Δαρείου είναι το εξής: δεξιά, προς τη θάλασσα (στο αριστερό μας), ο βασιλιάς θα στείλει το ιππικό του, που έχει πενταπλάσιους άντρες, προσπαθώ-

. 212 .


ντας να διασπάσει και να κυκλώσει το αριστερό μας, να στραφεί κατόπιν στη φάλαγγα των πεζεταίρων μας στο κέντρο, η επίθεση της οποίας, πιστεύει ο εχθρός, θα έχει καταρρεύσει πάνω στις όχθες και στα βάτα του ποταμού, στους φράκτες των πασσάλων, στους πυκνούς σχηματισμούς των δορατοφόρων του βασιλιά και τους επίλεκτους Έλληνες μισθοφόρους. Το αριστερό του Δαρείου, που είναι στα βουνά, δηλαδή το ελαφρύ ιππικό του, θα επιτεθεί από την εξοχή σε σχήμα μισοφέγγαρου και θα πλήξει το δεξί μας από την απροστάτευτη πλευρά του. Όσο σφοδρή κι αν είναι η μετωπική σύγκρουση, πιστεύει ο εχθρός, δε θα μπορέσουμε να διασπάσουμε την παράταξη, τόσο μεγάλο βάθος έχουν οι στίχοι του και τόσο αναρίθμητα είναι τα στρατεύματα και τα συντάγματα και οι μεραρχίες στο κέντρο και στα μετόπισθεν. Τώρα, φίλε μου, ας προσθέσουμε άλλη μία έννοια στο στρατιωτικό σου λεξιλόγιο.

Καλύπτω και αποκαλύπτω. Ένας αρχηγός προχωρά εναντίον του εχθρού «καλυμ

μένος», δηλαδή χωρίς να κάνει φανερές τις προθέσεις του, είτε με τη διαμόρφωση της παράταξής του, τις επιθέσεις αντιπερισπασμού και τη λάθος πληροφόρηση, ή από το ίδιο το έδαφος και τα στοιχεία. Τη στιγμή της επίθεσης «αποκαλύπτεται».

Μια στατική άμυνα είναι πάντα τρωτή επειδή είναι εξ ορισμού ακάλυπτη. Ο αμυνόμενος με τη θέση του δεν αποκαλύπτει μόνο τις προθέσεις του (όπως ο Δαρείος εδώ, καθιστώντας σαφές ότι θα στείλει το ιππικό του από τα (δεξιά, κατά μήκος της θάλασσας) αλλά δείχνει ποια πιστεύει ότι είναι τα ισχυρά του σημεία (η αριστερή πτέρυγα του που υπερφαλαγγίζει τη δική μας, οι απόκρημνες όχθες του ποταμού και οι φράχτες, το βαρύ πεζικό του).

. 213 .

ΣΤίΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

Ο επιτιθέμενος, αντίθετα, δεν αποκαλύπτει τίποτε. Ο επιτιθέμενος έχει την επιλογή να εκτιμά κάθε κίνη

ση που κάνει ο αμυνόμενος, με τις διατάξεις του, ακάλυπτος.

Στην Ισσό, η δεξιά πτέρυγά μας προελαύνει πάνω σε ανώμαλο έδαφος - ρεματιές και φαράγγια τόσο βαθιά ώστε είναι ικανά να καταπιούν ολόκληρες μεραρχίες. Το κακοτράχαλο έδαφος ανάγκασε το Δαρείο να τοποθετήσει μια χούφτα ελαφρύ ιππικό για να υπερασπιστεί αυτή την πτέρυγα. Πιστεύει ότι το έδαφος είναι εντελώς ακατάλληλο για ίλες βαρέως ιππικού. Αυτές οι κλεισού-ρες ωστόσο θα μου επιτρέψουν να «καλυφθώ». Μπορώ να στείλω μονάδες, αριστερά ή δεξιά, και με την προκά-λυψη του ανώμαλου εδάφους να μην είναι ορατές από το Δαρείο. Αυτό κάνω τώρα. Για να υπολογίσω τη δύναμη του εχθρικού ιππικού στην παραλία, στέλνω και τις οκτώ ίλες βαρέως ιππικού της Θεσσαλίας να ενωθούν με το μισθοφορικό και συμμαχικό ιππικό που έχει παραταχθεί ήδη σε κείνη την πτέρυγα. Δίνω οδηγίες στον Παρμενίω-να, ο οποίος διοικεί το αριστερό μας, να καλύψει τον ελιγμό του σώματος μέσα από πτυχώσεις του εδάφους και οδηγώντας το πίσω από τη φάλαγγα. Ο ρόλος των Θεσσαλών θα είναι να πλήξει το περσικό ιππικό από το πλευρό, όταν έρθουν να κυκλώσουν το αριστερό μας.

Μαζί μου κρατάω και τις οκτώ ίλες των εταίρων υπό το Φιλώτα, τις τέσσερις ίλες των σαρισοφόρων ιππέων υπό τον Πρωτόμαχο και την ίλη των Παιόνων υπό τον Αρίστωνα. Θα επιτεθούμε από τα δεξιά.

Μπροστά από την αριστερή πτέρυγά του, στο δεξιό μας, ο Δαρείος έχει παρατάξει σειρές τοξοτών - τους ακροβολιστές που ανέφερε ο Σάθων, ο γιος του Κοκκι-νογένη. Προφανώς οι τοξότες αυτοί θα εξαπολύσουν τα βλήματά τους σε οποιαδήποτε μονάδα προχωράει ενα-

. 214 .


ντίον τους και εναντίον του πεζικού που είναι συγκεντρωμένο στα νώτα τους, για να αποσυρθούν στη συνέχεια μέσα από τους στίχους αυτών των στρατευμάτων όταν πιεστούν πολύ.

Σημείωσε το «ακάλυπτο» αυτής της διάταξης και το πλεονέκτημα που παρέχει στον επιτιθέμενο. Ο εχθρός πιστεύει ότι αυτή είναι η πιο ισχυρή του θέση. Γι' αυτό δεν την έχει καλύψει. Στην πραγματικότητα είναι η πιο αδύναμη και η πιο τρωτή.

Γιατί; Διότι οι τοξότες σε πυκνό σχηματισμό είναι άχρηστοι εναντίον του βαρέως ιππικού. Κανένα τόξο δεν μπορεί να ρίξει ικανοποιητική βολή πέρα από πενήντα οργιές (εδώ με το θαλασσινό αέρα, οι πενήντα πέντε είναι πιο πιθανές), ενώ το ιππικό καλπάζοντας μπορεί να διασχίσει αυτή την απόσταση ώσπου να μετρήσεις μέχρι το επτά. Πόσες βολές θα μπορέσουν να ρίξουν οι τοξότες πριν κάνουν στροφή για να το βάλουν έντρομοι στα πόδια, σπέρνοντας την αταξία στους συντρόφους τους που βρίσκονται πίσω;

Τώρα ας εξετάσουμε τη φύση των νεοσύλλεκτων αυτών δορατοφόρων Περσών, των Ανθρώπων του Βασιλιά.

Αυτά τα στρατεύματα, το ξέρουμε από τους κατασκόπους, ονομάζονται «Καρδάκες», ένας όρος που στα περσικά σημαίνει «δόκιμοι» ή «πεζοί ιππείς». Προφανώς είναι η προσπάθεια των στρατηγών του Δαρείου να διορθώσουν τη σοβαρότερη έλλειψή του, δηλαδή την απουσία πεζικού από Πέρσες, το οποίο θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τη μακεδονική φάλαγγά μας. Τέλος πάντων. Χειροκροτώ την πρόθεση. Αλλά υπολογίζω επίσης τη ματαιοδοξία, τις φατρίες και τις δολοπλοκίες των αυλικών που περιβάλλουν το Μεγάλο Βασιλέα. Οι αξιωματούχοι του Δαρείου, όταν διαμόρφωναν το ένοπλο αυτό σώμα, συμβουλεύτηκαν άραγε τους μισθωμένους Έλληνες αρχηγούς.

. 215 .


οι οποίοι διαθέτουν αληθινή πείρα; Δεν το νομίζω. Αν το έκαναν, θα έχαναν το κύρος τους. Οι βασιλίσκοι θα αναλάβουν την ίδρυση του νέου αυτού όπλου εξ ολοκλήρου μόνοι τους.

Η μάχη σε πυκνή παράταξη δε μαθαίνεται από τη μία ημέρα στην άλλη. Ούτε είναι εθνικό χαρακτηριστικό του Πέρση. Οι Ασιάτες είναι τοξότες. Το τόξο είναι το όπλο τους, όχι το δόρυ. Οι γόνοι των ευγενών, πριν από το Μέγα Κύρο ακόμα, διδάσκονταν «να ρίχνουν με το τόξο και να λένε την αλήθεια». Η μάχη εκ του συστάδην δεν ταιριάζει στον Ανατολίτη. Αυτός προτιμά να μάχεται από απόσταση με εκηβόλα όπλα. Ακόμα και οι ασπίδες των Ανθρώπων του Βασιλιά, ολόσωμες, ίσιες και από λυγαριά, είναι ασπίδες τοξοτών, οι οποίες στερεώνονται στο έδαφος, ως κινητά οχυρά πίσω από τα οποία οι τοξότες μπορούν να ρίχνουν τα βέλη τους. Δεν μπορείς να δώσεις μάχη εκ του συστάδην με μια τέτοια ασπίδα. Έπειτα είναι η διάταξη. Πενήντα βάθος δεν είναι σχηματισμός, είναι όχλος. Ένας άντρας στα μετόπισθεν φοβάται πιο πολύ ότι θα ποδοπατηθεί από τους συντρόφους του κατά τη φυγή παρά από τον εχθρό. Όταν οι πρώτες σειρές λυγίσουν, οι πίσω θα πετάξουν τις ασπίδες τους και θα αρχίσουν να τρέχουν.

Θα επιτεθώ στους τοξότες του Δαρείου και στους Ανθρώπους του Βασιλιά επικεφαλής της εταιρικής ίππου μου. Αυτό θα είναι το μαχαίρι που θα καρφώσω στην καρδιά της αρκούδας. Η φάλαγγά μου στο κέντρο, οι πεζοί και οι ιππείς του Παρμενίωνα στο αριστερό θα συγκρατήσουν τα πόδια της. Πίσω από το περσικό μέτωπο είναι το στρατόπεδο του Δαρείου. Άλλες εκατό χιλιάδες άνθρωποι που ακολουθούν συνήθως το στράτευμα, σύζυγοι, πόρνες και διάφοροι άλλοι. Όταν ο εχθρός το βάλει στα πόδια έντρομος, θα πέσει πάνω στους δικούς του. Οι

. 216 .


λόφοι πίσω του είναι γεμάτοι τάφρους και χαράδρες. Στρατεύματα και άλογα θα τραπούν σε άτακτη φυγή, χιλιάδες θα ποδοπατηθούν. Όσοι διασχίσουν με επιτυχία την πρώτη απόσταση θα δουν τη φυγή τους να εμποδίζεται από τα μεταγωγικά τους. Η ενότητα της μονάδας θα εξαφανιστεί. Οι στρατιωτικοί οδοί θα πήξουν από άντρες, άλογα και άμαξες. Το ιππικό μας θα επιτεθεί στον εχθρό που έχει τραπεί σε άτακτη φυγή. Ο εχθρός που θα πέφτει κάτω θα λογχίζεται στην πλάτη, ο άντρας που θα γυρίζει θα δέχεται το θάνατο από μπροστά. Δεκάδες χιλιάδες θα τελειώσουν τη ζωή τους εδώ, όμως μόνο το ένα δέκατο θα έχει φονευθεί από εμάς. Οι υπόλοιποι θα σκοτωθούν από μόνοι τους ή μεταξύ τους. Στα στενά περάσματα, πολλοί είναι αυτοί που θα ξεψυχήσουν από ασφυξία. Οι σύντροφοι τους θα περάσουν πάνω από τα τσακισμένα πτώματα τους.

Όλοι οι διοικητές έχουν συγκεντρωθεί κάτω από τα χρώματα μου τώρα. Μοιράζω διαταγές για τη μάχη. Οι ταξίαρχοι επιστρέφουν στις τάξεις τους. «Παλιόφιλε» ρωτώ τον Παρμενίωνα «μπορείς να κρατήσεις το αριστερό;»

«Η θάλασσα θα βαφτεί κόκκινη από το περσικό αίμα». Μου αρέσει αυτό το είδος της συζήτησης. Περνάω κα

βάλα στο άλογό μου δίπλα από τις σειρές άλλη μια φορά, όχι για να βγάλω λόγο (ποιος ακούει, άλλωστε, από τόσο μακριά και με τον άνεμο;) αλλά για να ευθυγραμμίσω την προέλαση και για να πάω κοντά σε διοικητές και ήρωες, φωνάζοντας τα κατορθώματά τους και καλώντας τους να δοξαστούν. Οι εύφημες μνείες κυλάνε στην παράταξη σαν κύματα. Οι ιππείς αποκαλούν ένα άλογο «ανεβασμένο» όταν η ανυπομονησία του έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορεί να συγκρατηθεί. Αυτό το παρατηρώ τώρα σε πολλά ζώα και το αισθάνομαι από

. 217 .


κάτω μου, από το νευρικό και χοροπηδητό τριποδισμό του Βουκεφάλα, Δεν μπορούμε να περιμένουμε άλλο. Σε λίγο πρέπει να δώσω διαταγή να ξεκινήσουμε.

Ξάφνου από τα μετόπισθεν εμφανίζεται ένας μοναχικός καβαλάρης. Ο άντρας έρχεται από τον παραλιακό δρόμο καλπάζοντας, σπάει τη ραφή ανάμεσα στους πεζούς και στους ιππείς της αριστερής πτέρυγάς μας και προχωράει μπροστά από το κέντρο της παράταξής μας.

Όλα τα μάτια στρέφονται επάνω του. Ο καβαλάρης αυτός είναι δικός μας, μόνος του, και φέρει την πολεμική σημαία των εταίρων.

«Μα τον Άδη, ποιος είναι πάλι αυτός;» λέει ο Τελα-μών.

Η τριγωνική σημαιούλα είναι η πορφυρόχρους της Βοττιαίας.

«Είναι η Ερινύα!» Τώρα βλέπουμε καθαρά. Ο καβαλάρης είναι ο Ευγε

νίδης που έκλαψε στην αγκαλιά μου στη Μυρίανδρο, πριν από μερικές ώρες, ακρωτηριασμένος από τους Πέρσες.

Ο στρατός παγώνει. Ο άντρας είναι σχεδόν πεθαμένος, μετά βίας στέκεται στη θέση του. «Φέρτε τον πίσω!» διατάζω το Φιλώτα, που στέλνει αμέσως ιππείς.

Πώς μπόρεσε ο σακατεμένος σύντροφος μας να φτάσει μέχρι εδώ, τόσο μακριά; Ήταν ήδη σοβαρά τραυματισμένος στην Ισσό, προτού ο εχθρός αφήσει στο κορμί του τη σφραγίδα των φρικτών βασανιστηρίων του πριν από δύο ημέρες. Έκτοτε διένυσε πεζή διακόσια τρία οδοιπορικά στάδια μέχρι τη Μυρίανδρο και τώρα έκανε για δεύτερη φορά τον ίδιο δρόμο αλογάρης. Καθώς οι ιππείς μας πλησιάζουν για να τον φέρουν πίσω, η δύναμή του επιστρέφει. Ορμάει στο ξέφωτο. Μια κραυγή υψώνεται από το στρατό.

«Ερινύα! Ερινύα!»

. 218 .


Το παραμορφωμένο πρόσωπο του άντρα είναι κρυμμένο πίσω από την περικεφαλαία του. Και τότε, καθώς οι σύντροφοι μας τον πλησιάζουν, τη βγάζει, αποκαλύπτοντας το πρόσωπό του. Στη θέα του oι άντρες σταματούν άθελά τους. Η Ερινύα κάτι τους φωνάζει. Σηκώνει το κομμένο στον καρπό δεξί του χέρι και υψώνει την πολεμική σημαία με το αριστερό.

Διατάζω να επιστρέψουν όλοι οι αξιωματικοί στις μονάδες τους πάραυτα. Χτυπάω με τις φτέρνες το άλογό μου και γυρίζω στη θέση μου. Ακούω τον Τελαμώνα να λέει: «Να τον, προχωράει!» Δε χρειάζεται να κοιτάξω. Ο στρατός φωνάζει πάλι το παρατσούκλι του Ευγενίδη. Χωρίς να περιμένουν τη διαταγή μου, οι τάξεις αρχίζουν να κινούνται.

. 219 .

16

Η μάχη της Ισσού

ΕΤΣΙ ΑΡΧΙΖΕΙ Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΣΦΑΓΗ στην ιστορία του πολέμου μεταξύ Ανατολής και Δύσης, και η πλέον αποφασιστική μάχη, μέχρι στιγμής, για το μακεδονικό στρατό με τις μυριάδες των Περσών.

Τρεις μάχες δίνονται σε ξεχωριστά τμήματα του πεδίου, που η καθεμία θα μπορούσε να θεωρηθεί αξιομνημόνευτη και περίπλοκη. Ωστόσο το αρχικό σχέδιο είναι πολύ απλό. Ας κάνουμε το σχεδιάγραμμά του πάνω σ' αυτό το τραπέζι. Αυτό που θέλω να καταλάβεις, Ιτάνη, είναι η έννοια της πραγματικής δύναμης. Ο εχθρός μας ξεπερνάει κατά πολύ, είμαστε σχεδόν πέντε προς ένα, όμως εκεί όπου η δράση είναι αποφασιστική, εμείς διαθέτουμε αριθμητική υπεροχή και όχι εκείνοι.

Στην πτέρυγα που στηρίζεται στη θάλασσα μια απελπισμένη ιππομαχία θα μαίνεται πάνω από μία ώρα. Στο κέντρο, οι φαλαγγαρχίες μας θα υποστούν φοβερή τιμωρία, εκεί όπου οι απόκρημνες όχθες του ποταμού σπάζουν την τάξη τους και το υπέροχο ελληνικό βαρύ πεζικό του Δαρείου πέφτει επάνω τους, καθώς αγωνίζονται να βγουν από το ποτάμι. Αλλά στη δεξιά πτέρυγα, εκεί όπου επιτίθεμαι με τους εταίρους, ο εχθρός σπάει με την πρώτη κρούση. Η κοιλιά του ανοίγει, σύμφωνα με τη φράση του μεγάλου Αισχύλου, σαν

. 220 .


το κόψιμο της σάρκας κάτω από το ακονισμένο ατσάλι.

Η αρχική επέλαση των εταίρων μου εξαπολύεται στη ραφή ανάμεσα στους Ανθρώπους του Βασιλιά και το ελαφρύ ιππικό, με τους ακροβολιστές αμέσως στα αριστερά τους. Μπροστά τους, στην πλησιέστερη όχθη του Πίνα-ρου, ο εχθρός έχει παρατάξει Μήδους τοξότες -δύο χιλιάδες, όπως ανέφερε ο νεαρός Σάθων- σε τρεις φάλαγγες, η μία πίσω από την άλλη. Η πρώτη εξαπολύει δύο βολές, η δεύτερη μία, η τρίτη καμία, καθώς ot πρώτες σειρές τους, βλέποντας τις ίλες μας να επιτίθενται εναντίον τους, κάνουν έντρομοι στροφή, πετάνε τους γυλιούς τους και το βάζουν στα πόδια. Οι άντρες βουτάνε μαζικά στο ποτάμι με μεγάλη αταξία και πέφτουν πάνω στις πρώτες σειρές των δορατοφόρων Ανθρώπων του Βασιλιά. Πριν προλάβουμε να βάψουμε το πρώτο δόρυ μας με αίμα, ο εχθρός τρέπεται σε άτακτη φυγή.

Επικεφαλής είναι η βασιλική ίλη, δόντια δράκου σε κλιμακωτή διάταξη, προς τα δεξιά. Παίρνω την πρώτη πενηντάδα. Ο Κλείτος τη δεύτερη. Ο Φιλώτας την τέταρτη, τη σφήνα που αποκαλούμε άγκυρα. Αριστερά μου καλπάζει ο Ηφαιστίων. Δεξιά μου ο Τελαμών. Ο Μπου-κλάκιας στα δεξιά του, με το άγημα των ιππέων, τη Σωματοφυλακή μου, σχηματίζουμε τις τρεις πρώτες σφήνες. Μετά τη Βασιλική, έπονται οι άλλες επτά ίλες των εταίρων.

Ο εχθρός σκορπίζεται σαν τα πρόβατα, κατά κύματα που ξεκινούν από ένα μακρύ άξονα. Ώσπου να μετρήσεις μέχρι το εκατό, οι πρώτες ίλες των εταίρων έχουν σπάσει το περσικό μέτωπο. Έχουμε χίλιους οκτακόσιους τώρα στην αντίπερα όχθη, με τέσσερις ίλες σαρισοφόρων -άλλοι οκτακόσιοι άντρες- ακριβώς από πίσω, και μια ίλη Παιόνων κατόπιν. Οι σφήνες έρχονται αριστερά πίσω

. 221 .


από το μέτωπο του εχθρού και ορμούν εναντίον του Δαρείου στο κέντρο.

Η απόσταση μέχρι το βασιλιά είναι πάνω από τριακόσια πενήντα στάδια. Μακρύς δρόμος. Είμαι σίγουρος ότι ο Δαρείος δεν ξέρει ότι χτυπήσαμε την παράταξή του, πόσο μάλλον ότι εισχωρήσαμε μέσα σ' αυτήν, μέχρι να φτάσει κοντά του κάποιος αγγελιαφόρος, αν βέβαια τα καταφέρει ποτέ κανείς. Η προσοχή του βασιλιά είναι στραμμένη στη δεξιά πτέρυγά του και στο μέτωπο, όπου ελπίζει στη νίκη. Δεν ξέρει ακόμα, είμαι πεπεισμένος γι' αυτό, ότι η λεπίδα μας έχει χωθεί στην κοιλιά του.

Τώρα, νεαρέ μου φίλε, ας εξετάσουμε ένα άλλο στοιχείο διάταξης στον πόλεμο: την αμυντική παράταξη.

Όταν οι μεραρχίες σχηματίζουν αμυντική γραμμή, όπως του εχθρού κατά μήκος του Πίναρου, η καθεμία πρέπει να αναπτυχθεί όχι σε μία αλλά σε δύο θέσεις. Θα σχηματίσει το αρχικό αμυντικό μέτωπο, όπου θα κάνει την αντίστασή της, και μια δευτερεύουσα θέση, στην οποία μπορεί να αποσυρθεί σε περίπτωση που δεχτεί ισχυρή πίεση. Οι αμυνόμενοι δεν είναι δυνατόν να κρατούν τις εφεδρείες τους κολλημένες σε ατέλειωτο βάθος, διότι υπάρχει φόβος ο πανικός από τις πρώτες σειρές να μεταδοθεί άμεσα προς τα πίσω, χωρίς τίποτε ενδιάμεσα για να τον σταματήσει. Αυτή τη χρησιμότητα έχει η εφεδρική θέση. Το αναπληρωματικό αυτό μέτωπο πρέπει να είναι αρκετά κοντά στο αρχικό -από τριακόσια έως τετρακόσια βήματα- ώστε η μεραρχία να αποσυρθεί γρήγορα εκεί και να ανασυνταχθεί για να συνεχίσει την άμυνα. Ταυτόχρονα, η εφεδρική αυτή θέση πρέπει να είναι αρκετά πίσω ώστε οι στρατιώτες που οπισθοχωρούν να μπορούν να βάλουν μια απόσταση αναπνοής ανάμεσα σ' αυτούς και στους διώκτες τους.

Αυτός ο σχηματισμός σημαίνει δύο πράγματα για τις

. 222 .


ίλες των εταίρων μας καθώς διασπούν το πρώτο αμυντικό μέτωπο του εχθρού και στρέφονται προς τα αριστερά σε φάλαγγα να το διασχίσουν από πίσω προς το κέντρο του εχθρού. Πρώτον, μας παρέχει μια λεωφόρο -το χώρο ανάμεσα στο πρώτο εχθρικό αμυντικό μέτωπο και την εφεδρική του θέση- μέσω του οποίου μπορούμε να επιτεθούμε. Δεύτερον, μας βεβαιώνει ότι οι εφεδρικές μονάδες του εχθρού στο βάθος (σεβόμενες την αμυντική παράταξη των συντρόφων τους στην πρώτη γραμμή) δε θα τρέξουν να καλύψουν το κενό και να μας απαγορεύσουν την είσοδο.

Οι ίλες μας, όπως είπα, απέχουν τώρα τριάμισι στάδια από το Δαρείο. Αργότερα, από Βαβυλώνιους και Μή-δους αιχμαλώτους, οι οποίοι επάνδρωναν το κέντρο της δευτερεύουσας παράταξης του εχθρού, θα μάθουμε ότι πράγματι παρατήρησαν τη διείσδυσή μας, αλλά μας πέρασαν για την έφιππη Βασιλική Φρουρά του Δαρείου, τόσο αδιανόητο τους φαινόταν ότι το εχθρικό ιππικό, δηλαδή εμείς, θα μπορούσε να εισχωρήσει μέσα από τόσες σειρές τόσο γρήγορα και σε τόσο μεγάλο αριθμό.

Μόνο μια μεραρχία του εχθρού έρχεται να εμποδίσει το δρόμο μας, αυτή της Μεσοποτάμιας Συρίας. Όπως ανακαλύψαμε αργότερα, το έκανε όχι επειδή οι διοικητές της κατάλαβαν τον κίνδυνο και ανταποκρίθηκαν (κι αυτοί, όπως οι Βαβυλώνιοι και οι Μήδοι, δεν μπορούν να πιστέψουν ότι σπάσαμε το πυκνό μέτωπο τους) αλλά επειδή μια άσχετη διαταγή, η οποία κακώς δόθηκε και διαβιβάστηκε, διέταξε μια άσχετη μεραρχία να προχωρήσει για άσχετο λόγο. Με άλλα λόγια, πλήρης σύγχυση.

Βλέπεις το πεδίο, Ιτάνη; Ας προσθέσουμε λοιπόν άλλη μία έννοια στην εκπαίδευσή σου.

Πιάτα και ραφές. Πιάτο είναι ένα μέτωπο που αποτελείται από μια μο-

. 223 .


νάδα κάτω από αυτόνομη διοίκηση. Με άλλα λόγια, ένα τμήμα της παράταξης -λόχος, τάξις, σύνταγμα- που δε διαιρείται, που μπορεί να κινηθεί μόνο ως μονάδα. Όσο πιο μεγάλο το πιάτο, τόσο πιο δυσκίνητος ο σχηματισμός.

Ραφή είναι το σύνορο ανάμεσα στα πιάτα. Όταν η φάλαγγα των πεζεταίρων μας προελαύνει μα

ζί με τα αγήματα των υπασπιστών, για παράδειγμα, οι δώδεκα χιλιάδες άντρες της φαίνονται να συνιστούν ένα συμπαγές τείχος. Στην πραγματικότητα το μέτωπο αποτελείται από εννέα αυτόνομες φαλαγγαρχίες - έξι των πεζεταίρων και τρεις των υπασπιστών. Κάθε φαλαγγαρ-χία είναι ικανή για ανεξάρτητη δράση και υποδιαιρείται σε τάξεις, εξίσου επιδέξιες. Έτσι το μέτωπο περιλαμβάνει τριάντα έξι πιάτα και τριάντα πέντε ραφές. Κάθε πιάτο είναι σε θέση να δράσει μόνο του αν οι συνθήκες ή ο κίνδυνος το απαιτεί, χωρίς να σπάσει τη ραφή που το ενώνει με το σύνολο.

Αυτή είναι η δική μας παράταξη. Τώρα αναλογίσου του εχθρού.

Οι Μεσοποτάμιοι που μας κόβουν το δρόμο είναι ένα πιάτο χωρίς ραφές. Ο αριθμός τους είναι δέκα χιλιάδες (ένα τυχερό ψηφίο στην αριθμολογία των Χαλδαίων) και έχουν ένα μόνο διοικητή, τον κουνιάδο του Δαρείου Σι-σαμένη, χωρίς υποδεέστερους αρχηγούς με εξουσία να δρουν ανεξάρτητα.

Δέκα χιλιάδες στη Μεσοποταμία είναι μια παράταξη εκατό επί εκατό. Θα μπερδεύουν τα πόδια τους. Επιπλέον, το έδαφος ανάμεσά μας είναι σπαρμένο με ρωγμές και χαράδρες. Ο εχθρός προσπαθεί να κάνει επίθεση με το δυσμετακίνητο όγκο του. Αλλά το πεδίο τού προκαλεί σύγχυση. Ακόμη, οι Μεσοποτάμιοι είναι τοξότες -στρατεύματα τα οποία δεν είχαν ούτε τα όπλα ούτε την

. 224 .


κλίση να πολεμήσουν εκ του συστάδην. Στέλνω τρεις πε-νηντάδες εναντίον τους καθώς αγωνίζονται να σκαρφαλώσουν από μια χαράδρα. Αρκούν για να κάνουν τον όχλο να κατρακυλήσει από το βουνό. Ο εχθρός μάς έχει πάρει είδηση πια. Βάλλουν εναντίον μας από τον πάτο της χαράδρας και από τα πλάγια, αλλά τα βέλη τους, έτσι όπως εκτοξεύονται από κάτω προς τα πάνω και με αέρα, μας χτυπούν σαν να είναι πευκοβελόνες που φέρνει η αύρα.

Οι ίλες μας τώρα απέχουν τριακόσια πενήντα βήματα περίπου από το Δαρείο. Τελικά, έχει λάβει γνώση της επέλασής μας. Το ίδιο και οι αρχηγοί των Χιλίων και του ιππικού των Συγγενών του Βασιλιά, αλλά και οι Έλληνες αξιωματικοί, οι οποίοι διοικούν το μισθοφορικό πεζικό που έχει τάξεις στην πρώτη γραμμή.

Σ' αυτό το σημείο, ύστερα από ολιγόωρη μάχη, οι έξι τάξεις της μακεδονικής φάλαγγας έχουν καθηλωθεί από τον εχθρό σε απόσταση εννιά σταδίων περίπου από το κέντρο. Ανάμεσα στις κρημνώδεις όχθες, το ελληνικό πεζικό του Δαρείου και οι λόχοι των Ανθρώπων του Βασιλιά, που δεν έχουν ποδοπατηθεί από την επέλαση των εταίρων μας, προσπαθούν να ρίξουν στο ποτάμι τους πε-ζεταίρους μας, προκαλώντας σοβαρές απώλειες στις σειρές τους. Κι αυτό επειδή η παράταξή τους έχει σπάσει λόγω του ανώμαλου εδάφους, του ποταμού και του φράχτη, κι ακόμη από την προσπάθειά τους να σκαρφαλώσουν στην απόκρημνη όχθη. Στην πτέρυγα δίπλα στη θάλασσα, είκοσι πέντε ή τριάντα χιλιάδες υπέροχοι Πέρσες ιππείς υπό το Ναβαρζάνη (με τον Αρσάμη, το Ρεομίθρη και τον Ατιζύη, οι οποίοι πολέμησαν τόσο γενναία στο Γρανικό) επιτίθενται στο συμμαχικό και μισθοφορικό ιππικό μας, που έχει ενισχυθεί με χίλιους οκτακόσιους Θεσσαλούς ιππείς που έστειλα την τελευταία στιγμή. Αυτό

. 225 .


το μέτωπο πλαισιώνεται από τους τοξότες μας, Κρήτες και Μακεδόνες, τους μισούς Αγριάνες, από είκοσι χιλιάδες Θράκες, από Έλληνες συμμάχους και το μισθοφορικό ελαφρό πεζικό, οι οποίοι πολεμούν ως άμιπποι, δηλαδή πεζοί που δρουν μαζί με το ιππικό.

Από εκεί που βρίσκομαι, δεν μπορώ να δω τίποτε από το μέτωπο. Είναι φανερό πάντως ότι παρόμοια συμπλοκή δεν έχει ξαναγίνει, με ιππικό και πεζικό να πολεμούν σε ένα παράκτιο πεδίο δεκατεσσάρων σταδίων, σε απόκρημνες όχθες και ακτές, ακόμα και μέσα στη θάλασσα. Αν ο Παρμενίων δεν καταφέρει να κρατήσει το αριστερό μας, ο εχθρός θα μας διασπάσει, θα τρέξει στο κέντρο με αναρίθμητες δυνάμεις και θα περικυκλώσει τη φάλαγγά μας από τα πλάγια και τα νώτα. Η σφαγή στο ποτάμι θα είναι καταστροφική. Και οι Πέρσες θα μας σπάσουν. Είναι πάρα πολλοί και πολύ καλοί.

Η επέλαση μου πρέπει να διασπάσει πρώτη το μέτωπό τους. Οι εταίροι πρέπει να φτάσουν στο Δαρείο, στο κέντρο, πριν το ιππικό του Ναβαρζάνη διεισδύσει στην πτέρυγα του Παρμενίωνα.

Ο Ηφαιστίων μου λέει αργότερα ότι έμοιαζα με εξαγριωμένο πολεμιστή, έτσι όπως ορμούσα προς κάθε κατεύθυνση, και ότι το άλογό μου φαινόταν πιο τρελό από μένα. Δεν είναι όμως έτσι. Εγώ νιώθω το μυαλό μου απόλυτα διαυγές και συνετό. Κάθε επίθεση που κάνω έχει το σκοπό της και δεν υποκινείται από τον πόθο για δόξα αλλά από την επίγνωση ότι οι συμπατριώτες μας του αριστερού και του κέντρου βρίσκονται σε φοβερά δύσκολη θέση, η οποία μπορεί να ανακουφιστεί μόνο αν θριαμβεύσουμε εδώ, στο κέντρο, και με τη βεβαιότητα ότι η νίκη -η πολύ μεγάλη, εντυπωσιακή νίκη- βρίσκεται σε απόσταση μιας μόνο βολής ακοντίου.

Η θέση του Δαρείου είναι στο ύψωμα πίσω από τον

. 226 .


Πίναρο, ένα λόφο που έχει σχήμα αναποδογυρισμένης ασπίδας. Το βασιλικό του άρμα είναι πανέτοιμο, τα φτερά και τα στολίδια είναι ορατά πάνω από τη θάλασσα των λοφίων των αλόγων και τους πίλους των ιππέων. Όλες οι επίλεκτες μονάδες συνωστίζονται γύρω του. Είναι χίλιοι πεντακόσιοι. Εμείς είμαστε χίλιοι οκτακόσιοι.

Σ' αυτό το τμήμα του πεδίου, οι δυνάμεις των Μακεδόνων έχουν προς το παρόν αριθμητική υπεροχή.

Θα ήταν καλύτερο για την ιστορία να πω ότι αυτό το χτύπημα είναι νικηφόρο. Η αλήθεια είναι ότι η πάλη γύρω από το βασιλιά μετατρέπεται αμέσως σε σφοδρή μάχη. Μέσα στον ορυμαγδό, ούτε η ιππική ικανότητα ούτε οι τακτικές των μονάδων μετρούν στο ελάχιστο. Η σύγκρουση παίρνει μορφή πεζομαχίας πάνω σε άλογο ή, για να σου δώσω ένα άλλο παράδειγμα, μοιάζει με ορισμένες ναυμαχίες που γίνονται σε στενά ή λιμάνια, όταν τα πλοία δεν είναι σε θέση να εμβολίσουν τον αντίπαλο και έτσι καθηλώνονται δίπλα στα πλοία του εχθρού, αφήνοντας τους επιβάτες να μάχονται στο κατάστρωμα. Οι γενναίοι του Βασιλικού Ιππικού του Δαρείου δεν τολμούν να εγκαταλείψουν τις θέσεις τους γύρω από το βασιλιά και να επιτεθούν εναντίον μας, από φόβο μήπως αφήσουν τον αφέντη τους ακάλυπτο. Κι όμως, παραμένοντας στάσιμοι, το ξέρουν καλά, μπορεί να αποδειχθούν ξύλινα αλογάκια. Οι γενναίοι της Ανατολής παρατάσσονται ο ένας πλάι στον άλλο, με το πρόσωπο στραμμένο προς το μέρος μας, σαν πολεμικά πλοία περικυκλωμένα στη θάλασσα. Οι εταίροι μας ορμούν εναντίον τους, σαν τριήρεις που εμβολίζουν έναν κυκλωμένο στόλο.

Δύο ήρωες του εχθρού ξεχωρίζουν - ο Οξάθρης, ο αδελφός του Δαρείου, και ο Τιγράνης, απόγονος του περίφημου Τιγράνη ο οποίος ακολούθησε το Μέγα Κύρο. Όχι τόσο για το ηρωικό παράστημά τους (είναι και οι δύο

. 227 .

ΣΤΙΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝ'Γ

ψηλοί και λεπτοί, σύμφωνα με το ιδανικό των Περσών) ούτε επειδή πολεμούν μαζί. Αλλά επειδή κάθε άντρας ξεχωριστά σχηματίζει μέτωπα από τους «Εξαδέλφους» και τους Αθανάτους όμοια με αμυντικά τείχη, τα οποία ούτε οι πιο σφοδρές επιθέσεις μας μπορούν να τρυπήσουν. Τώρα οι απώλειες σε άντρες και άλογα είναι σημαντικές. Όπως στο Γρανικό, η υπεροχή του μακεδονικού μακριού δόρατος και ο θώρακας που προστατεύει στήθος και πλάτη αποδεικνύονται αποτελεσματικά. Οι άντρες μας, κρατώντας τα όπλα τους και με τα δύο χέρια, κάνουν φοβερή δουλειά κατά του εχθρού που έχει καταντήσει να χρησιμοποιεί κοντάρια αντί για δόρατα, πολλά από τα οποία είναι κουτσουρεμένα, ή χτυπούν με το σπαθί (ένα απέλπιδο, αναποτελεσματικό χτύπημα όταν δεν καταφέρεται τη στιγμή του καλπασμού). Για προστασία χρησιμοποιούν τους μανδύες τους, τους οποίους έχουν τυλίξει στο αριστερό τους χέρι για να αποφεύγουν τα χτυπήματα, και τα ελαφρά λινά χιτώνιά τους. Δε φορούν περικεφαλαίες, αλλά μάλλινους κεφαλόδεσμους και μικρές ασπίδες. Ο εχθρός προσπαθεί να σχηματίσει οχυρά από άλογα, το ένα δίπλα στο άλλο, ενώ εμείς κάνουμε επιθέσεις μεμονωμένες και σε σφήνες, καρφώνοντας τα δόρατά μας στα πρόσωπα αντρών και αλόγων. Ο Βουκεφάλας είναι τέρας, όπως έχω πει, και εδώ, σπρώχνοντας με τα γερά καπούλια του, ανοίγει τη μια ραφή του εχθρού μετά την άλλη. Πολλοί άντρες του Μεγάλου Βασιλιά πέφτουν με τραύματα στο λαρύγγι και στο σβέρκο. Κι εγώ έχω πληγωθεί στο μηρό. Βλέπω έναν αναβάτη να πέφτει από το άλογό του, συνεχίζοντας να σπαθίζει τον αέρα, ενώ το αίμα τινάζεται από την κομμένη του καρωτίδα. Άλλοι πέφτουν ύστερα από χτυπήματα στην τραχεία τους ή στις κόγχες των ματιών. Εδώ ο Μέλας Κλείτος και ο Φιλώτας διαπρέπουν. Ο Φιλώτας

. 228 .


σκοτώνει το Μεγαβάτη και το Φαρσίνη, ετεροθαλή αδέλφια του βασιλιά, ενώ ο Κλείτος μοιάζει να ανοίγει δρόμο ανάμεσα στο Βασιλικό Ιππικό του Δαρείου. Ο Ηφαιστίων επίσης κερδίζει τιμές αυτή την ημέρα. Ωστόσο πολλοί σκοτώνονται και σακατεύονται, άλογα και άντρες, σε μια μάχη όπου τα χτυπήματα έρχονται από μπρος, πίσω και από τα πλάγια.

Στην κορύφωση της μάχης, ο Δαρείος τρέπεται σε φυγή. Δεν τον βλέπω. Το συνειδητοποιούμε μόνο όταν ο Ηφαιστίων κι εγώ, ο Τελαμών, ο Μέλας Κλείτος και η επικεφαλής σφήνα της βασιλικής ίλης, σκαρφαλώνουμε στο ύψωμα όπου είναι ακόμα στημένες οι πολεμικές σημαίες του βασιλιά. Το άρμα του είναι ακόμα εδώ, αναποδογυρισμένο. Για μια στιγμή φοβάμαι ότι ο βασιλιάς έχει σκοτωθεί. Με πιάνει λύσσα στη σκέψη ότι κάποιος άλλος έκλεψε τη δόξα μου, την οποία διαδέχεται αμέσως μια φοβερή θλίψη, διότι καταλαβαίνω, για πρώτη φορά ίσως, πόσο πολύ επιθυμώ να προστατεύσω τον άρχοντα μιας τόσο μεγάλης αυτοκρατορίας και πόσο καταστροφικός για μένα, τόσο πολιτικά όσο και προσωπικά, αλλά και για τη συνέχιση της διακυβέρνησης του βασιλείου, θα ήταν ο θάνατος του.

«Δαρείε!» ακούω τη φωνή μου λες και βγαίνει από το λαιμό ενός άλλου. Καλπάζω στην κορφή σε κατάσταση αλλοφροσύνης, όπως μου λένε οι σύντροφοι μου αργότερα. Συμπολεμιστές ιππείς ρωτούν τους άντρες αν είδε κανείς το βασιλιά, ενώ άλλοι, πεζοί, αναποδογυρίζουν πτώματα αντρών και αλόγων, μήπως ο Δαρείος έχει πέσει και έχει παγιδευτεί ή κρυφτεί από κάτω. Ξαφνικά, ο Δημήτριος, ένας ιππέας της σωματοφυλακής μου, σταματά μπροστά μου.

«Ο βασιλιάς το έσκασε, Αλέξανδρε!» Δείχνει προς τα πίσω, προς το στρατόπεδο των Περσών. «Άντρες τον

. 229 .


είδαν, αλογάρη, να κάνει το μαστίγιο του να τραγουδά!» Ένα δεύτερο κύμα οργής με κυριεύει, για να αντικα

τασταθεί πάραυτα με μια ψυχρή, απόλυτη διαύγεια. Καταλαβαίνω την ανάγκη της φυγής του Δαρείου. Το παιχνίδι είναι Σκοτώστε το βασιλιά. Ποιος μπορεί να κατηγορήσει ένα μονάρχη που προσπαθεί να σώσει την ανώτατη αρχή του βασιλείου; Ταυτόχρονα νιώθω μεγάλη οργή, όχι τόσο επειδή ο εχθρός με τη φυγή του μου έκλεψε τη δόξα να τον σκοτώσω ή να τον αιχμαλωτίσω, αλλά επειδή μπόρεσε να φύγει. Καταλαβαίνεις;

Είναι βασιλιάς! Έπρεπε να μείνει και να πολεμήσει! Το ότι το έσκασε είναι για μένα μια πράξη ενάντια

στο ιδανικό του ηρωισμού. Δεν το θεωρώ απλώς κακούργημα, αλλά ιεροσυλία. Μα το Δία, η σύζυγος και η μητέρα του άντρα είναι στο περσικό στρατόπεδο! Ο μικρός του γιος είναι επίσης εδώ, για να γίνει μάρτυρας της ανδρείας του!

Επιπλέον, με τη φυγή του ο Δαρείος εγκαταλείπει τις γενναίες καρδιές του στρατού του, που ματώνουν και πεθαίνουν ακόμα και τώρα στο όνομά του και για την τιμή του. Όταν αυτοί οι άντρες μάθουν ότι ο βασιλιάς τους τους εγκατέλειψε, θα σκορπίσουν και θα σφαγιαστούν κατά τη φυγή που η δική του πράξη αυτοπροστασίας έχει κάνει αναπόφευκτη.

Ο Τελαμών σταματά πλάι μου. Έχει δεχτεί μια κονταριά στο γοφό του. Το λινό ύφασμα της θέσης του πάνω στο άλογό του είναι γεμάτο αίματα. Ο Βουκεφάλας επίσης έχει πατήσει σε μια αιχμή ακοντίου. Με δυσκολία περπατάει. Παίρνω το άλογο του Τελαμώνα, αφήνοντας το δικό μου στη φροντίδα του. Στέλνω τους ταχύτερους καβαλάρηδες στον Παρμενίωνα, του οποίου οι ίλες περνούν δύσκολες στιγμές στην πτέρυγα δίπλα στη θάλασ-

. 230 .


σα. «Φώναξε ότι ο βασιλιάς της Περσίας το έσκασε. Άσε τον εχθρό να δει τη χαρά σου. Και τα λόγια σου να μην καταλάβει, θα πιάσει το νόημα, ενώ οι άντρες μας θα πάρουν θάρρος, ξέροντας ότι η νίκη σύντομα θα είναι δική μας».

Τραυματισμένος όπως είναι, ο Τελαμών ετοιμάζεται να λάβει μέρος στην καταδίωξη. «Μείνε εδώ!» τον προστάζω. «Και μην κάνεις καμιά βλακεία».

Καταδιώκουμε το Δαρείο σαράντα τρία στάδια στο στρατόπεδο του εχθρού. Η πτώση της αυτοκρατορίας είναι τόσο κοντά που τη νιώθω στην παλάμη μου. Στο στρατόπεδο επικρατεί πανδαιμόνιο. Η διωκτική μου ομάδα αποτελείται από τη βασιλική ίλη και τη μισή της Αμφίπολης, με τον Ηφαιστίωνα, το Μέλανα Κλείτο και το άγημά μου - τετρακόσιοι άντρες. Γύρω μας υπάρχουν εκατό χιλιάδες του εχθρού. Το θέαμα της φυγής δεν περιγράφεται. Τα λιγοστά μονοπάτια είναι ήδη γεμάτα από αμέτρητους αμάχους, ανακατεμένους με τους επίστρατους των επαρχιών που το έχουν σκάσει, δεκάδες χιλιάδες, από το πεδίο. Πίσω τους κάνουν την εμφάνισή τους ακόμα μεγαλύτερα πλήθη από περσικές μονάδες και συμμάχους.

«Βρείτε το βασιλιά!» φωνάζει ο Κλείτος. «Φέρτε στον Αλέξανδρο το κεφάλι του!»

Είναι τέχνη σε ένα πεδίο, όπου επικρατεί η σύγχυση, η σύλληψη αιχμαλώτων και η ανεπίσημη τρομοκράτηση και ανάκρισή τους. Ιππείς ρίχνουν κάτω μεμονωμένα άτομα και τα σέρνουν από τα μαλλιά ή από τα πόδια μέχρι να ξεράσουν κάποια «αληθινά σκουπίδια». Από έναν ευνούχο του στρατοπέδου μαθαίνουμε ότι ο Δαρείος το έσκασε με ένα άλογο ιπποδρομίας, συνοδευόμενος από τον αδελφό του Οξάθρη και ένα απόσπασμα των «Εξαδέλφων» του βασιλιά. Οι φυγάδες κατευθύνονται βόρεια. Προπορεύεται ήδη πολύ.

. 231 .


Καταδιώκουμε το βασιλιά δυο ώρες ακόμα αφού πέφτει το σκοτάδι. Πάνω από εκατόν ενενήντα οδοιπορικά στάδια- Η νύχτα είναι τόσο σκοτεινή ώστε με δυσκολία μπορεί να προχωρήσει κανείς στο δρόμο με τα πόδια. Τα άλογά μας είναι εξουθενωμένα και τα αφήνουμε να ξεκουραστούν λίγο μέχρι τα μεσάνυχτα για να μπορέσουν να αντέξουν το βάρος μας στην επιστροφή. Σ' αυτό το διάστημα, άντρες, γυναίκες, παιδιά, άμαξες, κάρα και υποζύγια περνούν δίπλα μας στο σκοτάδι.

Ο Δαρείος έχει απομακρυνθεί πολύ τώρα. Γύρω στα μεσάνυχτα βρίσκουμε το μονοπάτι για τους

λόφους πάνω από την περιοχή της μάχης. Η σφαγή του εχθρού ξεπερνά τη χειρότερη φαντασία. Μετά τη φυγή του Δαρείου, ο στρατός του διαλύθηκε και το έβαλε στα πόδια. Όπως το φοβόμουν, οι χαράδρες αποδείχτηκαν φονικές. Χιλιάδες ξεψύχησαν στα βράχια τους, σπρωγμένοι από τους συντρόφους τους πάνω στην αναταραχή. Ρεματιές σε μέγεθος μικρού σταδίου είναι γεμάτες πτώματα. Όταν βλέπεις τόσο πολλούς νεκρούς, η αιτία δεν είναι κάποια εχθρική δράση. Οι δύστυχοι άντρες ανατράπηκαν μάλλον από τους συντρόφους τους, όπως γίνεται συνήθως με το πλήθος που πασχίζει να σωθεί από ένα φλεγόμενο θέατρο, με αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να πεθαίνουν από ασφυξία.

Το περσικό στρατόπεδο απέχει σαράντα τρία στάδια από το πεδίο της μάχης. Όταν φτάνουμε, καβάλα στα εξουθενωμένα άλογά μας, οι άντρες μας το λεηλατούν.

Με πιάνει απελπισία. Αρπάζω τον πρώτο που βλέπω, ένα λοχαγό του συμμαχικού ιππικού που τον φωνάζουν Άρπαγα. Έχει τόσα ασημένια λυχνάρια τυλιγμένα στο μανδύα του που κουδουνίζει σαν γάιδαρος πραματευτή. «Πώς το λες εσύ αυτό;» τον ρωτώ οργισμένος.

«Περιουσία, αφέντη μου!» Και απομακρύνεται χορεύοντας και τραγουδώντας.

. 232 .


Είμαι έξαλλος από θυμό. Διατρέχω καλπάζοντας το στρατόπεδο. Οι άμαξες και οι σκηνές που καίγονται φωτίζουν ένα θέαμα λεηλασίας και αρπαγής. Η περιοχή προστατευόταν από μια τάφρο και φράχτη. Δεν έχει μείνει τίποτε όρθιο μπροστά στη λαχτάρα των αντρών μας για πλούτη. Τίποτε δεν τους σταματά. Ούτε η παρουσία μου ούτε οι φωνές ή οι διαταγές μου.

«Βρείτε τον Παρμενίωνα. Εντοπίστε όλους τους διοικητές. Φέρτε τους εδώ».

Το περσικό στρατόπεδο είναι μια αποθήκη οικιακών και προσωπικών ειδών. Οι άντρες μας δεν έχουν ξαναδεί τόσα πλούτη μαζεμένα - άλογα και γυναίκες, όπλα, αλυ-σωτοί θώρακες, χρυσά αγγεία, χρήματα για την πληρωμή των στρατιωτών. Τίποτε δεν μπορεί να συγκρατήσει τους συντρόφους μας. Βλέπω ότι έχουν συλληφθεί χιλιάδες αιχμάλωτοι. Δεν είναι απομονωμένοι σε ένα μέρος όπως αρμόζει σε αιχμαλώτους ή όπως ορίζει το πολεμικό έθιμο, αλλά κάθε Μακεδόνας έχει μαντρώσει από έναν για να ζητήσει λύτρα ή απλώς για να του πάρει τα όπλα του και τα αγαθά του. Οι σύζυγοι και οι παλλακίδες του εχθρού σύρονται ουρλιάζοντας από τις σκηνές. Οι πόρνες του στρατοπέδου των ιερόδουλων, που είναι πιο σκληρό-πετσες, όχι μόνο δεν αντιστέκονται στους Μακεδόνες, αλλά πιάνουν αμέσως δουλειά. Οι άντρες μου φυσικά ανταποκρίνονται μέ θέρμη, αγοράζοντας τις ιδιαίτερες περιποιήσεις των κοριτσιών με όμορφα δαχτυλίδια που έβγαλαν πριν από λίγο από τα χέρια των στρατιωτών, νεκρών ή κυνηγημένων. Ύστερα τις στριμώχνουν πάνω στους πασσάλους των περιπτέρων, τις αναγκάζουν να σκύψουν πάνω από ρόδες αμαξιών ή απλώς τις πετάνε κάτω και τις παίρνουν σε αυτή τη στάση. Οι νικητές πηγαίνουν από σκηνή σε σκηνή, ντύνονται με φορέματα και άλλα ενδύματα, βάζουν σκουλαρίκια, βραχιόλια, ζώνονται με

. 233 .


διαμαντοποίκιλτα ξίφη και μαχαίρια. Όταν βλέπει κανείς αυτό το θέαμα έχει την εντύπωση ότι, βασιλείς και ιερείς επιδίδονται σε όργια και όχι κοινό πεζικό.

Ο Ηφαιστίων καταλαβαίνει την κατάστασή μου. Προσπαθεί να με συνεφέρει. «Τι σκέφτεσαι, Αλέξανδρε;»

Κοιτάζω το βάρβαρο θέαμα. «Πως ό,τι αγάπησα και μόχθησα γι' αυτό είναι τρέλα». Ο Παρμενίων, ο Κρατερός και ο Περδίκκας έρχονται

κοντά μου. Οι άλλοι δεν έχουν τα κότσια να με αντικρίσουν. Στο τμήμα του στρατοπέδου που βρίσκεται από κάτω μας, γινόμαστε μάρτυρες ενός φαινομένου που δεν έχω ξαναδεί: άντρες καταστρέφουν τα λάφυρά τους από μίσος και κακία. Οι στρατιώτες μας συντρίβουν ανεκτίμητης αξίας τεφροδόχες και αγγεία, ουρλιάζοντας από χαρά. Ανδριάντες, έπιπλα, αγαλματίδια. Οι νικητές τα σέρνουν έξω και τα κάνουν κομμάτια. Βλέπω ένα στρατιώτη να αρπάζει μια υπέροχη εβένινη καρέκλα. Ο Ηφαιστίων του βάζει τις φωνές, αλλά ο άντρας τη σπάζει με την ασπίδα του και μας κοιτάζει χαμογελώντας, σαν να λέει: «Βλέπετε, είμαστε κατακτητές, είμαστε υπεράνω νόμων ή συνεπειών».

Όταν τελικά οι στρατηγοί μου συγκεντρώνονται, τους διατάζω να μαζέψουν τους άντρες για γυμνάσια.

Με κοιτάνε λες και τρελάθηκα. «Γυλιούς και όπλα. Τώρα!» Κανείς δεν πιστεύει ότι σοβαρολογώ. Νομίζουν ότι η

κούραση και η αιμορραγία έχουν σαλέψει τα λογικά μου, ότι αστειεύομαι, που διέταξα τα συντάγματα να παραταχθούν για παρέλαση.

Ο Παρμενίων είναι ο μόνος που έχει τα κότσια να μου μιλήσει.

«Αλέξανδρε, σε παρακαλώ, οι άντρες είναι εξουθενωμένοι! »

. 234 .


«Δεν ήταν εξουθενωμένοι όταν ατίμαζαν το όνομα των Μακεδόνων. Δεν ήταν εξουθενωμένοι όταν ντρόπιαζαν τα χρώματά τους και τη χώρα τους».

Μου παίρνει αρκετή ώρα μέχρι να κάνω το γύρο των στρατευμάτων. Διέρχομαι έφιππος μπροστά από την ταραγμένη, άτακτη μάζα τους.

«Αυτή την ημέρα πετύχαμε μια μεγάλη νίκη! Και πράγματι ήταν. Ώσπου τη βρομίσατε και τη μολύνατε!»

Είναι αδύνατο μέσα στο σκοτάδι να ξεχωρίσω τους συμμάχους και τα μισθοφορικά στρατεύματα, αλλά τελικά καταφέρνω να παρατάξω και τις έξι τάξεις της μακεδονικής φάλαγγας, κάτω από την αρχηγία του Παρμε-νίωνα, του Κρατερού και του Περδίκκα, μαζί με τους υπασπιστές του Νικάνορα. Δε θα υποβάλω τα άλογα σ' αυτή τη δοκιμασία, δε φταίνε σε τίποτε. Έτσι διατάσσω το Φιλώτα να βάλει τους εταίρους σε τάξη, με τους γυλιούς στους ώμους, συμπεριλαμβανομένων των σαρισο-φόρων ιππέων και των Παιόνων, και τον Παρμενίωνα να αναλάβει τους Θεσσαλούς.

«Διοικητές μονάδων, παρατάξτε τα στρατεύματα σε φάλαγγα πορείας».

Γυμνάζω τους άντρες σαν να είναι νεοσύλλεκτοι. Οι ιπποκόμοι και οι πόρνες των Περσών, οι μικροπωλητές και οι βοηθοί, και οι αιχμάλωτοι ακόμα, παρατάσσονται στις παρυφές της πεδιάδας, καθώς οι αξιωματικοί, κατόπιν διαταγής μου, βάζουν τη φάλαγγα σε ανοδική πορεία προς την πλαγιά του βουνού. Ένας στρατιώτης εκτοξεύει μια βρισιά, ανώνυμος μέσα στους στίχους. Σταματώ ολόκληρο το στρατό.

«Σάρισας προτείνατε!» Τους κάνω να ανεβάσουν τα δόρατα τους δυο πήχεις.

Το όπλο είναι δεκαοκτώ πόδια μακρύ. Με τη λεπίδα και την αιχμή, ζυγίζει δέκα ξέστες περίπου.

. 235 .


«Μιλήστε! Ποιο καθίκι από σας έχει κάτι να μου πει;» Συνεχίζουμε. Έχω γυμναστεί, προσωπικά, εκατοντάδες

ώρες με τη σάρισα. Ξέρω κάθε θέση που προκαλεί πόνο και πώς να κάνεις αυτό τον πόνο οδυνηρό. Ένας άντρας πέφτει. Διπλασιάζω το βηματισμό. «Ας πέσει και ο επόμενος! Θα μείνουμε εδώ όλη τη νύχτα!»

Οι συμπατριώτες μου με μισούν τώρα. Θα μου έπιναν το αίμα. Γνέφω στους συνταγματάρχες, οι οποίοι περνούν τη διαταγή στους κατώτερους αξιωματικούς. Στροφή επ' αριστερά, εμπρός μαρς! Στροφή επί δεξιά. Αριστερά και λοξά. Πίσω.

«Δεν απαγόρευσα τη λεηλασία; Μα το Δία, αυτή δεν ήταν η πρώτη ρητή διαταγή σε τούτο το στρατό, ναι ή όχι;»

Οι άντρες ξερνάνε τώρα. Μύξες τρέχουν από τις μύτες τους. Φτύνουν αφρό πάνω στα γένια τους. Ιδρώτας μουσκεύει τις πλάτες τους. Το κρασί που έχουν κατεβάσει ανεβαίνει στα λαρύγγια τους και πέφτει πάνω στα βρόμικα υποδήματά τους.

«Είστε στρατιώτες; Σας αποκαλούσα αδέλφια μου. Πίστευα ότι, μαζί, καμία δύναμη στη γη δε θα ήταν ικανή να μας αντιμετωπίσει. Κι όμως, συναντήσαμε αυτή τη δύναμη σήμερα. Είναι οι δικές μας μοχθηρές και ακυβέρνητες καρδιές!»

Όταν ένας άντρας πέφτει, διατάζω το σύντροφό του να τον μεταφέρει. Όταν κάποιος δυσανασχετεί, τον κυνηγάω με το πλατύ μέρος του σπαθιού μου. Γυμνάζω τη φάλαγγα μέχρι να σπάσουν οι ράχες τους. Τελικά, όταν ακόμα και οι τραυματίες μπαίνουν κουτσαίνοντας στο πεδίο για να βοηθήσουν τους εξαντλημένους συναδέλφους τους, σταματώ. Οι αξιωματικοί παρατάσσουν τους άντρες ενώπιόν μου. Η οργή μου δεν έχει υποχωρήσει ακόμη.

. 236 .


«Όταν σας είδα να πολεμάτε σήμερα, συμπατριώτες μου, είδα άντρες που θα μπορούσα να οδηγήσω ενάντια σε φάλαγγες του Άδη. Είδα συντρόφους που δίπλα τους θα εμπιστευόμουν τη ζωή μου με χαρά. Ένιωθα, όντας μέρος του στρατού σας, ότι θα κέρδιζα φήμη και δόξα αιώνια. Η νίκη! Εχθές πίστευα ότι ήταν το παν. Αλλά εσείς μου δείξατε το λάθος μου».

Κοιτάζω πρόσωπα κόκκινα από την κούραση και μελανά από την ντροπή. Μα τον Άρη, θα τους δέσω μαζί μου. Μα τους ποταμούς του Άδη, θα τους κάνω δικούς μου.

«Ατιμάσατε τον πιο ένδοξο θρίαμβο στην ιστορία των στρατών της Δύσης. Ντροπιάσατε τον εαυτό σας και αυτό το σώμα. Αλλά πάνω απ' όλα ντροπιάσατε εμένα. Διότι αν ένας άνθρωπος ακούσει αυτά που έγιναν σήμερα δε θα πει "Αυτός ο βιασμός έγινε από τον Τίμωνα" ή "Αυτή η προσβολή ήταν έργο του Αξίοχου". Θα πει ότι αυτές οι πράξεις διαπράχθηκαν από άντρες που υπηρετούσαν κάτω από τον Αλέξανδρο. Οι κακές πράξεις σας έχουν αμαυρώσει το όνομά μου, γιατί εσείς είμαι εγώ, κι εγώ είμαι εσείς.

»Πορευόμαστε για τα λάφυρα, αδέλφια; Στόχος μας είναι το χρυσάφι, όπως οι έμποροι; Μα το Δία, θα κόψω το λαρύγγι μου αν μου πείτε ότι πιστεύετε κάτι τέτοιο. Αρκεί να τρέψουμε σε φυγή τον εχθρό για να αποδειχθούμε οι χειρότεροι αγροίκοι; Τότε ετοιμάστε την πυρά μου. Θα την ανάψω μοναχός μου πριν εμφανίσω τόση έλλειψη φαντασίας και επιθυμίας.

»Για φήμη που δεν πρόκειται να χαθεί ποτέ και για αθάνατη δόξα: γι' αυτό πορευόμαστε. Για να ανάψουμε τη φλόγα που ο θάνατος δεν μπορεί να σβήσει. Κι αυτό θα το πετύχω, και μα το ξίφος του Μεγαλοδύναμου Δία, θα το καταφέρετε κι εσείς μαζί μου, όλοι σας!»

. 237 .


Κανείς άντρας δεν κινείται, δεν ανασαίνει καν. Τους μισώ και τους αγαπώ, όπως με αγαπούν και με μισούν κι εκείνοι. Το ξέρουμε αμφότεροι.

«Αδέλφια, θα υπομείνω τα εγκλήματα σας σήμερα μόνο και μόνο επειδή σας αγαπώ. Αλλά ακούστε με τώρα και βάλτε καλά αυτά τα λόγια στην καρδιά σας: τον άνθρωπο που θα ατιμάσει αυτόν το στρατό ξανά, δε θα τον τιμωρήσω όπως έκανα απόψε, όπως ένας πατέρας τιμωρεί τα παιδιά του από έγνοια και φροντίδα για το χαρακτήρα τους, αλλά θα αποπέμψω αυτόν τον άντρα από μένα και από τη μονάδα του για πάντα».

Αυτό τους τσάκισε κυριολεκτικά. «Και τώρα χαθείτε από τα μάτια μου, οι περισσότε

ροι, εκτός από τους αξιωματικούς και τους στρατηγούς. Σε σας, έχω κι άλλα να πω».

Συγκεντρώνω τους αξιωματούχους μου στο πίσω μέρος του στρατοπέδου. Το τι τους έψαλα δε λέγεται. Θα πω μόνο ότι όλοι τους δε θα δίσταζαν να ανταλλάξουν με χτυπήματα του μαστιγίου τις πληγές που άνοιξαν τα λόγια μου στην ψυχή τους.

Τελειώνοντας, στρέφω την οργή μου σε μένα τον ίδιο. «Η τελική ευθύνη γι' αυτή την αποτυχία βαρύνει εμένα. Φαίνεται ότι δε σας έδωσα να καταλάβετε αρκετά, σε σας, τους αξιωματικούς μου, τον κώδικα της τιμής και της ευγένειας, σύμφωνα με τον οποίο περιμένω να συμπεριφέρεστε εσείς και ο στρατός. Γι' αυτό δε θα πάρω τίποτε από τα λάφυρα. Το μερίδιό μου θα μοιραστεί στους τραυματίες και στους ακρωτηριασμένους μας, και θα δοθεί για την ανέγερση μνημείων για τους πεσόντες μας».

Απαλλάσσω τους αξιωματικούς μου και αποσύρομαι στο καταφύγιο που έχει ετοιμαστεί για μένα, δίνοντας οδηγίες στους βασιλικούς παίδες να μην επιτρέψουν την είσοδο σε κανέναν. Κοιμάμαι όλη τη νύχτα και όλο το

. 238 .


πρωί. Σηκώνομαι μόνο για να θυσιάσω για το χατίρι του στρατού και για να δώσω οδηγίες στο Λεοννάτο -τον Μπουκλάκια- να φροντίσει για την άνεση και την ασφάλεια των γυναικών της περσικής βασιλικής οικογένειας. Ανάμεσά τους είναι η σύζυγος του Δαρείου Στάτειρα και η βασιλομήτωρ Σισύγαμβις, οι οποίες συνελήφθησαν στη σκηνή τους στο στρατόπεδο.

Το μεσημέρι ο Περδίκκας με παρακαλάει να περάσει. Οι άντρες νιώθουν τύψεις, δηλώνει. Με εκλιπαρεί να τους λυπηθώ. Τον απαλλάσσω με οργή. Ύστερα στέλνουν τον Τελαμώνα και κατόπιν τον Κρατερό. Τελευταίος μπαίνει ο Ηφαιστίων, ρίχνοντας ένα βλέμμα στους βασιλικούς παίδες, σαν να τους λέει ότι δε θα τους αφήσει να τον διώξουν, όποιες οδηγίες κι αν έχουν λάβει από μένα. Με εξορκίζει στο όνομα της αγάπης που του έχω να κάνω μόνο ένα βήμα έξω. Με βαριά καρδιά, δέχομαι.

Μπροστά στη σκηνή, σε μια πολύ μεγάλη έκταση, είναι αφημένα όλα τα λάφυρα που είχαν πάρει οι άντρες. Χρυσά κύπελλα, πορφυρά φορέματα, άρματα, γυναίκες, έπιπλα. Οι συμπατριώτες μου βρίσκονται ολόγυρα, δεκάδες χιλιάδες. Ο Κρατερός απευθύνεται σε μένα εξ ονόματος των αντρών. «Εδώ είναι όλα, Αλέξανδρε, μέχρι και το τελευταίο ενώτιο και φυλαχτό. Πάρ' τα όλα. Μη μας αφήσεις τίποτε. Αλλά, σε παρακαλούμε, μην κρύβεις το πρόσωπό σου από μας».

Γυρίζω προς τον Ηφαιστίωνα και του λέω ψυχρά: «Γι' αυτό με έβγαλες έξω;»

Κάνω να μπω πάλι στη σκηνή. Ο φίλος μου με αρπάζει από το χέρι. Με ικετεύει να μην είμαι σκληρός απέναντι στους συντρόφους μας. Δε βλέπω πόσο με αγαπούν;

Τους κοιτάζω έναν έναν. Γκριζομάλληδες λοχαγούς, στρατιώτες, ηλικιωμένους αξιωματικούς. Δεν είχα ξαναδεί πρόσωπα τόσο ταπεινωμένα. Οι άντρες κλαίνε. Συ-

. 239 .


γκινούμαι κι εγώ μέχρι δακρύων, αλλά με υπεράνθρωπη προσπάθεια συγκρατούμαι. Είμαι ακόμα οργισμένος μαζί τους. Δε θα τους ξεψαρώσω.

Τέλος βγαίνει μπροστά ο Σωκράτης ο Κοκκινογένης, με το μέτωπο, τα χέρια και τα πόδια γεμάτα επιδέσμους. Ο άντρας ο οποίος, από όλο το στρατό, σήκωσε στους ώμους του το μεγαλύτερο βάρος και φέρθηκε με απόλυτη εντιμότητα.

«Δεν ήμαστε πιστοί σε σένα, Αλέξανδρε; Δε ματώσαμε για σένα; Σε απογοητεύσαμε ποτέ ή δε σε υπηρετήσαμε πάντα με όλη την καρδιά μας;»

Δεν μπορώ να συγκρατήσω άλλο τα δάκρυά μου. «Τι άλλο θέλεις από μας;» Η φωνή του Κοκκινογένη

ραγίζει από τη συγκίνηση. «Θέλω να είστε.., μεγαλοπρεπείς». Ένας αναστεναγμός ακούγεται από ολόκληρο το στρα

τό. «Θέλεις να είμαστε εσύ» φωνάζει ο Κοκκινογένης. «Ναι!» «Μα δεν μπορούμε! Είμαστε απλοί άντρες!» Και η

απόγνωσή του φτάνει στο απόγειό της. Όλη η οργή μου έχει πετάξει. «Είναι δυνατό να πιστεύεις ότι θύμωσα μαζί σου, Σω

κράτη; Ή μαζί σας, φίλοι μου;» Δεν πρόκειται να συγχωρήσω ποτέ τον εαυτό μου που

έγινα αιτία να ακρωτηριαστούν οι άρρωστοι και οι τραυματίες μας. Που άφησα το Δαρείο να δραπετεύσει και έτσι είμαστε αναγκασμένοι να τον καταδιώξουμε και να τον πολεμήσουμε πάλι. Που ο θρίαμβός μας δεν ήταν ολοκληρωτικός.

«Η οργή μου στρέφεται μόνο σε μένα. Εγώ σας απογοήτευσα...»

«Όχι!» φωνάζει ο στρατός. «Ποτέ!»

. 240 .


Ο Κοκκινογένης έρχεται προς το μέρος μου. Ανοίγω την αγκαλιά μου. Ένας θόρυβος ακούγεται από το πλήθος, κάτι ανάμεσα σε βογκητό και κραυγή χαράς. Οι άντρες με περικυκλώνουν. Η πίεση είναι τρομερή. Κλαίμε όλοι μαζί, οι καρδιές μας θαρρείς και θα σπάσουν. Φαίνεται ότι ούτε ένας άντρας δε θα φύγει μέχρι το χέρι του να αγγίξει το δικό μου, μέχρι να βεβαιωθεί ότι έχει πάλι την εύνοια του βασιλιά του.

Εννέα μήνες αργότερα, στην Αίγυπτο, με βλέπουν σαν τον Ώρο, θεϊκό γιο του Ρα και του Αμμωνα. Ενθουσιώδη πλήθη έχουν παραταχθεί στους δημόσιους δρόμους. Βασιλεύω ως Φαραώ και Υπερασπιστής της Ίσιδος και του Οσίριδος. Αλλά δεν είμαι πια ο ίδιος άνθρωπος. Η σύγκρουση στον Πίναρο με έχει αλλάξει.

Ο αρχιστράτηγος χειρίζεται το ακυβέρνητο και το απρόβλεπτο. Στη μάχη διευθύνει το άγνωστο εν μέσω του ακατανόητου. Αυτά ήταν πάντα ξεκάθαρα μέσα μου. Όμως μόνο μετά τον ακρωτηριασμό των συντρόφων μας στην Ισσό, τη φυγή του Δαρείου και την αισχρή διαγωγή του στρατού μας, μόνο τότε κατάλαβα πραγματικά πόσο ελάχιστη εξουσία έχει αυτός ο οποίος αποκαλεί τον εαυτό του Νικητή και Κατακτητή.

. 241 .

Βιβλίο έκτο

ΥΠΟΜΟΝΗ

17

Η θάλασσα και η καταιγίδα

ΣΗΜΕΡΑ ΣΥΝΑΝΤΗΣΑ ΚΑΙ ΜΙΛΗΣΑ για πρώτη φορά με τον Πώρο, τον αντίπαλό μας απέναντι από τούτο τον ποταμό της Ινδίας.

Παρακολουθούσες από την όχθη, Ιτάνη, μαζί με το στρατό. Οι πρεσβευτές συναντήθηκαν στη βασιλική φορτηγίδα του Πώρου, στη μέση του ποταμού. Ήταν δική του ιδέα, αφού ήταν ο ίδιος στο συμβούλιο - σε απάντηση, φαντάζομαι, των γρήγορων εργασιών μας για την εκτροπή του ποταμού κι ακόμη της άφιξης εννιακοσίων μεταγωγικών σκαφών, τα οποία μεταφέρθηκαν διά ξηράς από διάφορες περιοχές του Ινδού. Δέχτηκα ευχαρίστως αυτή την πρόσκληση για διαπραγματεύσεις μέσα στο ποτάμι. Ο αέρας θα ήταν πιο δροσερός στο νερό και χαιρόμουν με αυτή την προοπτική, παρ' ότι η αξιοπρέπεια της εκστρατείας υπέφερε λιγάκι από μια απρόσμενη ατυχία, όπως είδες, όταν κόπηκε ένα σχοινί του πορθμείου μας στα μισά του δρόμου και βρεθήκαμε στο νερό όπως ένα γατί πέφτει σε έναν κάδο. Η λέμβος που στάλθηκε για τη διάσωσή μας ήταν επανδρωμένη από Ινδούς βαρκάρηδες, όλοι πάνω από εβδομήντα ετών. άνθρωποι σεβαστοί λόγω της ηλικίας τους. Έτσι οι απεσταλμένοι μας, κι εγώ ανάμεσά τους, αναγκαστήκαμε να γυμνωθούμε και να βουτήξουμε στο νερό για να πιάσουμε το σχοινί,

. 245 .


έπειτα να ανέβουμε επάνω, ο ένας μετά τον άλλο, οι Μακεδόνες από τη μια, οι Ινδοί από την άλλη. Και τα δύο μέρη είχαν βραχεί μέχρι το κόκαλο μέχρι να φτάσουν στη φορτηγίδα, όπου τους καλοδέχτηκαν με αστεία. (Πάντως στεγνώσαμε μέσα σε λίγη ώρα, με τόση ζέστη που έκανε, το ίδιο και τα ενδύματά μας που τα είχαμε απλώσει στην κουπαστή.) Και επειδή κάθε έννοια αξιοπρέπειας είχε χαθεί μαζί με τα ρούχα μας, όλα έδειχναν ότι η διάσκεψη μας κάθε άλλο παρά ευνοϊκά ξεκινούσε.

Ο Πώρος είναι ένας πανέμορφος άντρας, ένα πόδι ψηλότερος από μένα. Τα χέρια του είναι χοντρά σαν τις κνήμες μου. Τα μαλλιά του κατάμαυρα, δεμένα με μια πεντακάθαρη λινή τιάρα. Δεν τα έχει κόψει ποτέ. Το δέρμα του είναι τόσο σκούρο που φαντάζει κυανό και στα δόντια του έχει βάλει θήκες από χρυσό και διαμάντια. Όταν χαμογελάει -κάτι που κάνει συχνά- αστραφτοκο-πούν. Δε μοιάζει με κανέναν άλλο ηγεμόνα που έχω γνωρίσει. Ο χιτώνας του έχει ζωηρό πράσινο και κίτρινο χρώμα. Δεν κρατάει σκήπτρο, αλλά ένα αλεξήλιο.

Φαίνεται ότι το Πώρος δεν είναι όνομα, αλλά τίτλος όπως ράτζα ή βασιλιάς. Το αληθινό του όνομα είναι Αμριτάτμα, που σημαίνει Αδέσμευτη Ψυχή. Γελάει σαν λιοντάρι και σηκώνεται από το κάθισμα του σαν ελέφαντας. Είναι αδύνατο να μη συμπαθήσεις αυτόν τον άνθρωπο.

Το δώρο του σε μένα είναι ένα μεγάλο κουτί από ξύλο τικ, στολισμένο με φίλντισι και χρυσό. Εδώ και χίλια χρόνια οι ηγεμόνες της χώρας του -εξηγεί μέσω ενός διερμηνέα- παίρνουν δώρο ένα παρόμοιο φέρετρο την ημέρα της ανόδου τους στο θρόνο.

«Τι βάζει κανείς μέσα;» ρωτώ. «Τίποτε». Το φέρετρο, δηλώνει ο Πώρος, υπενθυμίζει

στον ανώτατο άρχοντα την ανθρώπινή του υπόσταση.

. 246 .


Το δικό μου δώρο είναι ένα χρυσό χαλινάρι, που ανήκε στο Δαρείο.

«Γιατί αυτό;» ρωτάει. «Γιατί, από όλα όσα έχω, είναι το ωραιότερο». Ο Πώρος δέχεται την απάντηση με ένα αστραφτερό

χαμόγελο. Στο σημείο αυτό, το ομολογώ, βρίσκω τον εαυτό μου κάθε άλλο παρά σε ευνοϊκή θέση για διαπραγματεύσεις. Διότι, παρόλο που η εθιμοτυπία που ακολουθούμε ο ράτζα κι εγώ είναι γνωστή και οι ενδείξεις σεβασμού άμεμπτες, ο ίδιος ο άντρας με μπερδεύει με την άνεση του, την προσωπικότητα του και την έλλειψη κάθε επιτήδευσης.

Μιλάει για το Δαρείο, τον οποίο γνώριζε και σεβόταν. Ήταν φίλοι. Πράγματι ο Πώρος είχε στείλει χίλιους άντρες του βασιλικού ιππικού του και δύο χιλιάδες ξα-τρίγια, βασιλικούς τοξότες, για να ενισχύσει το Δαρείο στα Γαυγάμηλα.

Ναι, του λέω, τους θυμάμαι. Το ινδικό ιππικό διέσπασε τη διπλή φάλαγγα μας και λεηλάτησε το στρατόπεδο της προφυλακής μας. Καθώς υποχωρούσαν πολεμώντας, λίγο έλειψε να με σκοτώσουν. Και οι τοξότες ήταν οι καλύτεροι που αντιμετωπίσαμε ποτέ.

Ο Πώρος δεν ήταν στα Γαυγάμηλα. Αλλά, λέει, δείχνοντας δύο εντυπωσιακούς αξιωματικούς, σχεδόν εξίσου επιβλητικούς με τον ίδιο, οι γιοι του ήταν. Δηλώνει ότι έχει μελετήσει τη στρατηγική μου σε κείνη τη μάχη και ότι ήταν εμπνευσμένη. Είμαι, σύμφωνα με τα λόγια του, «η ενσάρκωση του Διοικητή Πολεμιστή».

Τον ευχαριστώ και του κάνω κι εγώ τις φιλοφρονήσεις μου.

Τότε τα πράγματα αρχίζουν να πηγαίνουν στραβά. Ο Πώρος κάθεται απέναντι μου σε μια κλίνη μόνος

του, κάτω από τον πολύχρωμο θόλο που σκιάζει εμάς και

. 247 .


όλη την παρέα. Μόλις με έχει προσκαλέσει να επισκεφτώ τη χώρα του μαζί του. Θα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό για μένα, λέει, να δω με τα μάτια μου πόσο καλά οργανωμένο είναι το βασίλειο του, πόσο εύφορη η γη, πόσο ευτυχισμένος ο λαός και πόσο πολύ τον αγαπάει. Σηκώνεται, έρχεται κοντά μου και κάθεται δίπλα μου. Είναι μια αφοπλιστική χειρονομία, μια πράξη που δε δείχνει απλώς καταδεκτικότητα αλλά αγάπη.

«Μείνε μαζί μου» προτείνει ξαφνικά, δείχνοντας πέρα από την όχθη, εκεί όπου απλώνονται τα εδάφη του και το βασίλειό του. «Σου δίνω την κόρη μου για σύζυγο και σε ανακηρύσσω διάδοχο και κληρονόμο μου. Θα είσαι ο γιος μου και θα κληρονομήσεις το βασίλειό μου». Δείχνει τους δύο πανέμορφους γιους του. «Θα σ' έχω καλύτερα κι από αυτά τα παιδιά που είναι αίμα μου».

Έχω μείνει άναυδος μπροστά σε τόση γενναιοδωρία. Ο Πώρος με φιλεύει με το αστραφτερό χαμόγελο του.

«θα σου μάθω πώς να γίνεις βασιλιάς». Εκείνη τη στιγμή κοίταζα τον Ηφαιστίωνα. Σε τούτα

τα λόγια βλέπω τα μάτια του να σκοτεινιάζουν από θυμό. Ο Κρατερός πίσω του τινάζεται λες και δέχτηκε χτύπημα από μαστίγιο.

Αισθάνομαι το δαίμονά μου να μπαίνει σαν λιοντάρι σε αίθουσα αναμονής.

Ζητώ από το διερμηνέα να επαναλάβει την τελευταία φράση.

«Θα σε μάθω» επαναλαμβάνει σε εξαιρετική αττική διάλεκτο «πώς να γίνεις βασιλιάς».

Είμαι έξαλλος από θυμό. Ο Τελαμών μου ρίχνει ένα βλέμμα που μου λέει, Συγκρατήσου. Το κάνω με δυσκολία.

«Η Αυτού Μεγαλειότητα πιστεύει» -απευθύνομαι στο διερμηνέα χωρίς να κοιτάζω τον Πώρο- «ότι δεν είμαι βασιλιάς;»

. 248 .


«Φυσικά και δεν είσαι» έρχεται η απάντηση από τον Πώρο, για να ακολουθήσει ένα γέλιο και ένα εγκάρδιο χτύπημα στο γόνατο. Η σκέψη ότι μπορεί να με έχει προσβάλει, το βλέπω, δεν έχει περάσει καν από το νου του. Πιστεύει ότι όχι μόνο μοιράζομαι την άποψη του για την άγνοιά μου να βασιλεύω, αλλά ότι δέχομαι με ευχαρίστηση την ευκαιρία, που μόλις μου έδωσε, να διορθώσω αυτό το μειονέκτημα.

Ο Ηφαιστίων πηγαίνει και στέκεται μπροστά στον Πώρο. Η φλέβα στον κρόταφό του πετιέται σαν σχοινί. «Τολμάς να αποδίδεις έλλειμμα βασιλικής αρετής σ' αυτόν τον άντρα; Με ποιο μέτρο αναγνωρίζει κανείς ένα βασιλιά, εκτός από το να τρέψει σε φυγή στο πεδίο της μάχης κάθε ηγεμόνα στη γη;»

Οι γιοι του Πώρου κάνουν ένα βήμα μπροστά. Το χέρι του Κρατερού κινείται προς το σπαθί του. Ο Τελαμών μπαίνει ανάμεσα, για να ηρεμήσει τα πνεύματα.

Ο Πώρος έχει στραφεί προς το διερμηνέα, ο οποίος κάνει τη μετάφραση όσο πιο γρήγορα του επιτρέπει η γλώσσα του. Η έκφραση του ηγεμόνα φανερώνει τη σα-στιμάρα του, για να ξεσπάσει μετά σε ένα ηχηρό και μελίρρυτο γέλιο. Είναι ένα γέλιο, όπως συχνά συμβαίνει μεταξύ φίλων, το οποίο σημαίνει, Ω, ελάτε τώρα, παιδιά, ας μη στενοχωριόμαστε με ανοησίες!

Με μια χειρονομία ο Πώρος ηρεμεί τους γιους του και τους άλλους άρχοντες. Κάθεται πάλι στην κλίνη του απέναντι μου, αν και αυτή τη φορά γέρνει μπροστά, τόσο που τα γόνατά μας αγγίζονται κάτω από το τραπέζι που είναι γεμάτο υδρίες και δροσιστικά ποτά.

«Ο φίλος σου όρμησε να σε υπερασπιστεί σαν πάνθηρας!» Ο Πώρος χαρίζει στον Ηφαιστίωνα άλλο ένα αστραφτερό χαμόγελο. Οι σύντροφοι μου αποσύρονται, σαστισμένοι.

. 249 .


Ο Πώρος ζητάει συγνώμη. Ίσως, λέει, η έκφραση του να μην ήταν σωστή. Έχει μελετήσει τη σταδιοδρομία μου, βεβαιώνει, με τόση ακρίβεια που θα με ξάφνιαζε.

«Αυτό που ήθελα να πω, Αλέξανδρε, είναι ότι εσύ είσαι ο καλύτερος πολεμιστής, κατακτητής, ακόμη και ελευθερωτής. Αλλά δεν έχεις γίνει ακόμη βασιλιάς».

«Σαν κι εσένα» λέω, συγκρατώντας με κόπο την οργή μου.

«Εσύ είσαι κατακτητής. Εγώ είμαι βασιλιάς. Υπάρχει κάποια διαφορά».

Τον ρωτώ ποια μπορεί να είναι. «Η διαφορά που υπάρχει μεταξύ της θάλασσας και

της καταιγίδας». Τον κοιτάζω με απορία. Εκείνος εξηγεί. «Η καταιγίδα είναι αστραφτερή και τρομακτική. Σαν

το Θεό, εξαπολύει τους κεραυνούς της δύναμής της, σαρώνει τα πάντα στα πέρασμά της και φεύγει. Αντίθετα, η θάλασσα παραμένει - βαθιά, αβυθομέτρητη, παντοτινή. Η καταιγίδα ρίχνει τους κεραυνούς και τις αστραπές της· ο ωκεανός τα απορροφάει όλα, αμετακίνητος. Καταλαβαίνεις, φίλε μου; Εσύ είσαι η καταιγίδα. Εγώ είμαι η θάλασσα».

Και χαμογελάει πάλι. Έχω σφίξει τόσο πολύ τα σαγόνια μου που, και να

ήθελα, δε θα μπορούσα να απαντήσω. Το μόνο που επιθυμώ είναι να ξεμπερδεύω με αυτή τη διαπραγμάτευση πριν ατιμαστώ χύνοντας το αίμα του οικοδεσπότη μου.

«Βλέπω ωστόσο» συνεχίζει ο Πώρος, όχι και τόσο φιλικά αυτή τη φορά «από το σκοτείνιασμα του προσώπου σου ακούγοντας τα λόγια μου, από το αναψοκοκκίνισμα του στήθους σου και το θυμό που μετά βίας συγκρατείς, ότι είναι σημαντικό για σένα να είσαι βασιλιάς και ότι τα λόγια μου σε πρόσβαλαν, παρ' ότι, αν υπάρχει ειλικρίνεια

. 250 .


στην καρδιά σου, οφείλεις να ομολογήσεις ότι πονούν μόνο με την αλήθεια τους». Αυτό δεν πρέπει να με στενοχωρεί, συνεχίζει ο Πώρος, λαμβανομένου υπόψη του νεαρού της ηλικίας μου. «Ποιος είναι βασιλιάς στα τριάντα, και στα σαράντα ακόμη; Γι' αυτό σε κάλεσα να μείνεις μαζί μου μερικά χρόνια και να γίνω πατέρας, μέντορας και οδηγός σου».

Ο Κρατερός έχει διαβάσει το βλέμμα μου. Κάνει ένα βήμα μπροστά. «Με όλο το σεβασμό, άρχοντά μου» λέει στον Ινδό μονάρχη «η συνέντευξη τελείωσε».

Η ομάδα των Μακεδόνων σηκώνεται. Φωνάζουμε τις λέμβους μας. Το χαμόγελο του Πώρου έχει εξαφανιστεί. Το σαγόνι

του σφίγγεται και τα μάτια του σκυθρωπιάζουν. «Σου πρόσφερα την κόρη μου για γυναίκα σου και το

κληρονομικό δικαίωμα του βασιλείου μου» λέει «κι εσύ απάντησες μόνο με κατήφεια και οργισμένη σιωπή. Θα σου κάνω ωστόσο άλλη μία προσφορά. Γύρισε στα εδάφη που κατέκτησες. Δώσε την ελευθερία στο λαό σου και κάνε τον ευτυχισμένο. Κάνε κάθε άντρα αφέντη του σπιτικού του και ηγεμόνα της δικής του καρδιάς, να μην είναι πια δυστυχισμένοι δούλοι όπως τώρα. Όταν το καταφέρεις αυτό, τότε έλα πάλι σε μένα, κι εγώ θα γίνω μαθητής σου. Εσύ θα με διδάξεις πώς να γίνω βασιλιάς. Μέχρι τότε...»

Του έχω γυρίσει την πλάτη. Η ομάδα μας επιβιβάζεται στη λέμβο. Οι βαρκάρηδες την απομακρύνουν σιγά σιγά.

Ο Πώρος διακρίνεται αμυδρά στο κιγκλίδωμα, σαν πύργος οχυρού.

«Πώς τόλμησες να επιτεθείς στο βασίλειό μου; Με ποιο δικαίωμα δίνεις βία σ' αυτόν που δε σε έβλαψε ποτέ ή ανέφερε το όνομά σου παρά μόνο για να σε παινέ-

. 251 .


ψει; Μήπως νομίζεις ότι εσύ είσαι ο νόμος; Δε φοβάσαι τους θεούς;»

Θα τον σκότωνα εκείνη τη στιγμή, αλλά δεν ήθελα να φερθώ σαν πειρατής πηδώντας από τη μία λέμβο στην άλλη.

«Είπα ότι δεν είσαι βασιλιάς, Αλέξανδρε, και το επαναλαμβάνω. Δεν κυβερνάς τις χώρες που κατέκτησες. Ούτε την Περσία, ούτε την Αίγυπτο, ούτε την Ελλάδα από όπου έρχεσαι, η οποία σε μισεί και θα σε έτρωγε ζωντανό αν μπορούσε. Ποιες υπηρεσίες ίδρυσες για να προωθήσεις την ευημερία του λαού σου; Καμία! Αποκατέστησες απλώς τους δυνάστες που καταπίεζαν και πρώτα το λαό, με τους ίδιους τρόπους, ενώ εσύ και ο στρατός σου περνάτε σαν πλοίο που κυριαρχεί μόνο σε κείνο το τμήμα του ωκεανού όπου αρμενίζει και τίποτε περισσότερο. Δε διοικείς ούτε καν το στρατόπεδό σου, που ταλανίζεται από τις εξεγέρσεις και την αναταραχή. Ναι, ξέρω! Τίποτε δε συμβαίνει στη χώρα σου που να μη μου το αναφέρουν, ακόμα κι αυτά που γίνονται μέσα στη σκηνή σου».

Στέκομαι στην πλώρη της λέμβου μας. Το αίμα των αντρών βράζει. Και στις δύο όχθες, οι στρατοί φωνάζουν από θυμό και απογοήτευση.

«Ώστε θα έχουμε πόλεμο, Αλέξανδρε. Βλέπω ότι είσαι αποφασισμένος. Ίσως νικήσεις. Ίσως είσαι αήττητος, όπως λέει όλος ο κόσμος». Τα μαύρα μάτια του συναντούν τα δικά μου παρά το χάσμα που υπάρχει ανάμεσά μας. «Αλλά ακόμα κι αν σταθείς πάνω από το πτώμα μου και πατήσεις το βασίλειό μου, πάλι δε θα είσαι βασιλιάς, και το ξέρεις».

Κάποτε, όταν ήμουν δεκατεσσάρων ετών και υπηρετούσα τον πατέρα μου ως βασιλικός παις, ακολούθησα το Φίλιππο καθώς κατευθυνόταν οργισμένος στα διαμερίσματα του ύστερα από μια συνάντηση που είχε με πρέ-

. 252 .


σβεις από την Αθήνα. Ο Ηφαιστίων υπηρετούσε κι αυτός ως βασιλικός παις, όπως και ο Κρατερός και ο Πτολεμαίος. Είχαμε όλοι υπηρεσία εκείνο το βράδυ. Θα φρουρούσαμε τον ύπνο του βασιλιά.

«Ώστε η Αθήνα επιθυμεί ειρήνη; Πρώτα θα της δώσω τον Τάρταρο». Ο Φίλιππος εκσφενδόνισε το μανδύα του θυμωμένος. «Η ειρήνη είναι για τις γυναίκες! Ποτέ μην επιτρέψεις εδώ την ειρήνη. Ο βασιλιάς που θέλει την ειρήνη δεν είναι βασιλιάς!» Κατόπιν, γυρνώντας προς το μέρος μας, ο πατέρας μου άρχισε ένα μονόλογο με τόση μανία, ώστε εμείς τα παιδιά στεκόμαστε, ο καθένας καρφωμένος στη θέση του, μαγεμένοι από το πάθος του. «Η ειρηνική ζωή ταιριάζει σε ένα μουλάρι ή σε ένα γάιδαρο. Εγώ είμαι λιοντάρι!» Ποιος ευημερεί στην ειρήνη, ρώτησε ο Φίλιππος, εκτός από τους υπαλλήλους και τους δειλούς; Και όσον αφορούσε την ευτυχία του λαού του: «Δε με ενδιαφέρει να "διοικώ" ή να "κυβερνώ". Ας τιναχτούν και τα δύο στον αέρα και όλες οι γλυκανάλατες τέχνες! Η δόξα και η φήμη είναι οι μόνες άξιες επιδιώξεις ενός άντρα. Η ευτυχία; Να την κατουρήσω! Ήταν πιο ευτυχισμένη η Μακεδονία όταν τα σύνορά μας ήταν αχυρένια και οποιοσδήποτε εχθρός τα κατέλυε ή τώρα που όλος ο κόσμος τρέμει μπροστά μας; Έχω δει τη χώρα μου να γίνεται παιχνιδάκι στα χέρια των εχθρών. Δεν πρόκειται να επιτρέψω αυτή την κατάσταση ξανά, ούτε και ο γιος μου!»

Προσεγγίζουμε στην όχθη μετά την αποτυχημένη συνάντηση με τον Πώρο. Εγώ δεν έχω βγάλει ακόμα τσι-μουδιά. Οι στρατηγοί μου θέλουν να συσκεφτούμε αμέσως. Όχι. Επιμένω να επιθεωρήσω τις εργασίες εκτροπής του ποταμού. Φωνάζουν το Διάδη, που έρχεται τρέχοντας προς το μέρος μας. Κατεβαίνουμε στο εργοτάξιο με μια μηχανή για φορτία, στερεωμένη με ένα σύσπαστο αρκετά γερό να αντέξει ένα βόδι.

. 253 .


Oι εργασίες είναι εντυπωσιακές, έχουν εκατό πόδια βάθος και φάρδος όσο μια μικρή πόλη. Μπροστά, εκεί που θα ανοίξουν οι πύλες για να στρέψουν το ποτάμι στη διώρυγα, υπάρχουν δύο πίνακες από ψαμμόλιθο ύψους πενήντα ποδών. Γλύπτες εργάζονται πάνω στις σκαλωσιές, σμιλεύοντας μια εικόνα στο βράχο.

«Τίνος είναι αυτό το πρόσωπο;» ρωτώ. Ο Διάδης γελά. «Του βασιλιά, φυσικά». «Ποιανού βασιλιά;» «Μα... εσύ, άρχοντά μου». Κοιτάζω ξανά. «Αυτό δεν είναι το πρόσωπό μου». Όλο το αίμα φεύγει από το μηχανικό. Ρίχνει μια μα

τιά στον Ηφαιστίωνα, σαν να ζητάει τη βοήθειά του. «Μα, είναι, βασιλιά μου...»

«Θέλεις να πεις ότι ψεύδομαι;» «Όχι βέβαια». «Είναι το πρόσωπο του πατέρα μου. Οι τέκτονες σκα

λίζουν την κατατομή του Φιλίππου». Ο μηχανικός ρίχνει άλλο ένα έντρομο βλέμμα, αυτή τη

φορά στον Κρατερό. «Ποιος σου είπε να σκαλίσεις το πρόσωπο του πατέ

ρα μου;». «Σε παρακαλώ, κοίταξε, άρχοντά μου...» «Κοιτάζω». «Ο Φίλιππος είχε γενειάδα, η εικόνα είναι ξυρισμένη!» Ο παλιοψεύτης. Του δίνω μια γροθιά στα μούτρα.

Στριγκλίζει σαν γυναικούλα και πέφτει κάτω σαν γουρούνι που το σφάζουν.

Ο Κρατερός και ο Τελαμών μου αρπάζουν το χέρι. Στους πύργους και στις σκαλωσιές χιλιάδες άντρες κοιτούν με ανοιχτό το στόμα.

Ο Ηφαιστίων πιάνει το μέτωπό μου. «Έχεις πυρετό». Και μετά, δυνατά, σε όλους: «Ο βασιλιάς ψήνεται».

. 254 .


Ο Πτολεμαίος βοηθάει το μηχανικό να σηκωθεί. Ο ανελκυστήρας έχει σταματήσει σαράντα πόδια μέσα στο πηγάδι. «Ανεβάστε μας!» διατάζει ο Ηφαιστίων.

Επάνω ερχόμαστε αντιμέτωποι με έναν τοίχο από απορημένα πρόσωπα.

«Ο βασιλιάς κατάπιε ποταμίσιο νερό. Αρρώστησε» δηλώνει ο Ηφαιστίων για να το ακούσουν όλοι. Ζητάει να έρθουν οι γιατροί μου. Είναι φανερό ότι με πείραξε ο ήλιος.

Στη σκηνή, χαίρομαι που μπορώ να προσποιηθώ τον άρρωστο. Πίνω μέχρι που γίνομαι τύφλα στο μεθύσι, μετά χάνω τις αισθήσεις μου ανακουφισμένος. Ο Ηφαιστίων θα μείνει δίπλα μου. Διώχνει τους βασιλικούς παίδες και βγάζει όλη τη νύχτα στην καρέκλα. Όταν ξυπνάω, με πνίγουν η λύπη και οι τύψεις. Η πρώτη μου σκέψη να είναι να αποζημιώσω το Διάδη με χρυσάφι και τιμές για την προσβολή που του έκανα. Ο Ηφαιστίων μου λέει να ησυχάσω. Το έκανε ήδη.

Πηγαίνουμε με τους μάντεις για την πρωινή θυσία. Το κεφάλι μου πάει να σπάσει, λες και έχει καρφωθεί μέσα η αιχμή ενός κονταριού. Έχασα τον έλεγχο, όχι μόνο αυτού του στρατού, αλλά και του εαυτού μου; Μπορώ να κυβερνήσω τούτη την ύστατη στιγμή ακόμα και την καρδιά μου; Περνάει λίγη ώρα μέχρι να μπορέσω να μιλήσω.

«Θυμάσαι, Ηφαιστίων, τι είπες την παραμονή της μάχης της Χαιρώνειας;»

«Ότι μετά το τέλος της μάχης θα είμαστε διαφορετικοί άνθρωποι. Μεγαλύτεροι και πιο σκληροί».

Ύστερα από λίγο. «Είναι ευκολότερο». «Τι πράγμα;» «Να αρχίσουμε δράση». «Ανοησίες! Είσαι κουρασμένος». «Κατάφερνα συνήθως να ξεχωρίζω τον εαυτό μου από

. 255 .


το δαίμονά μου. Τώρα είναι πιο δύσκολο. Δεν μπορώ να ξεχωρίσω μερικές φορές πού τελειώνει αυτός και που αρχίζω εγώ».

«Δεν είσαι το χάρισμα σου, Αλέξανδρε. Χρησιμοποιείς το χάρισμά σου».

«Αλήθεια;» Όταν ξεκινήσαμε, λέω, εκτιμούσα στους φίλους μου το

θάρρος και τη σοφία, την εξυπνάδα, τα πνευματώδη αστεία και την τόλμη. Τώρα το μόνο που ζητώ είναι πίστη και αφοσίωση. «Στο τέλος, έχω ακούσει, ένας άντρας δεν μπορεί να εμπιστευτεί ούτε τον εαυτό του. Μόνο το χάρισμά του. Μόνο το δαίμονά του».

Την ημέρα που θα φτάσω σ' αυτό το στάδιο, θα έχω γίνει ένα τέρας.

«Ο δαίμων» λέω «δεν είναι κάτι που μπορείς να το ακυρώσεις. Είναι μια φυσική δύναμη. Αν πω ότι δεν είναι ίδιον του ανθρώπου είναι κατά το ήμισυ σωστό, γιατί καραδοκεί εντός του ανθρώπου. Κάνεις μια συμφωνία μαζί του. Σε προικίζει με πανσοφία. Αλλά κάνεις συμμαχία με τον ανεμοζάλη και καβαλικεύεις τη ράχη μιας τίγρης».

Στο τέλος της ημέρας, επιστρέφω με τον Ηφαιστίωνα στον τόπο των εκσκαφών του Διάδη. Πράγματι, το πρόσωπο που είναι σκαλισμένο στην πέτρα είναι το δικό μου.

Το επόμενο πρωί συγκαλώ το συμβούλιο. «Αποφάσισα να μην εκτρέψω τον ποταμό. Συγκεντρώστε τις λέμβους που φέρατε από τον Ινδό. Θα περάσουμε απέναντι, μόλις είμαστε έτοιμοι, με έφοδο μέσα στο νερό».

. 256 .

18

Λάφυρα πολέμου

ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ στρατοπέδου μετά την Ισσό, έπεσαν στα χέρια μου μερικές επιστολές. Ήταν προτάσεις προς το Δαρείο από διάφορες πόλεις της Ελλάδας που συνωμοτούσαν για την ανατροπή μου. Στην πραγματικότητα, η όλη υπόθεση περιλάμβανε επίσης ένα κοπάδι απεσταλμένων από τη Σπάρτη, τις Θήβες, την Κόρινθο, την Ήλιδα και την Αθήνα. Όλοι αυτοί ήταν παρόντες στο περσικό στρατόπεδο με αποστολή να δράσουν ύπουλα εναντίον μου.

Δεν είμαι νεοφώτιστος στην πολιτική. Δεν έχω ψευδαισθήσεις. Γνώριζα κάθε εκδοχή της εκστρατείας του Αιγαίου και γι' αυτό το λόγο πήρα τα μέτρα μου: στέρησα από το εκστρατευτικό σώμα τη μισή μακεδονική δύναμη -οκτώ τάξεις πεζεταίρων και πέντε ίλες εταίρων, που άφησα πίσω ως φρουρά με τον Αντίπατρο στην Ελλάδα-, φρόντισα για την ουδετερότητα των παραλίων ύστερα από επίπονες και δαπανηρές προσπάθειες, έδειξα επιείκεια και προσοχή στην Αθήνα, συγχώρησα εκείνους που δούλευαν εναντίον μου σε ορισμένες ελληνικές πόλεις. Όλα αυτά τα έκανα με σκοπό να κατευνάσω τις αντιθέσεις στην πατρίδα. Έπρεπε να εξασφαλίσω τη βάση μου από τις εξεγέρσεις των πόλεων, τις οποίες θα επιχειρούσαν είτε μόνες τους είτε συμμαχώντας με το βασι-

. 257 .


λιά της Περσίας, και, για να ελέγχω μήπως ανοίξει ένα δεύτερο μέτωπο στα νώτα μου. Ήξερα ότι oι Έλληνες θα αντιστέκονταν. Ήξερα ότι απεχθάνονταν τη φυλή μου. Ωστόσο, ένα μέρος του εαυτού μου πρέπει να ήταν λίγο αφελές: πίστευε ότι μπορούσα να τους κάνω να με αγαπήσουν. Ότι με σπουδαίες και ευγενικές πράξεις, προσπαθώντας να φτάσω τους κοινούς Έλληνες προγόνους μας, θα κατάφερνα να βάλω στις καρδιές τους, αν όχι τη Μακεδονία, τουλάχιστον εμένα.

Το αίμα μου έβραζε καθώς διάβαζα τις επιστολές που οι λέξεις τους χαράχτηκαν από τη γλοιώδη συκοφαντία του αυλικού, τη φλογερή κακία του υποκινητή ταραχών ή την ψυχρή πολιτική ενός άρχοντα, ο οποίος δεν ωθείται τόσο από δολιότητα και κακοβουλία. Διάβασα για συνωμοσίες όπου θα πέθαινα δηλητηριασμένος, μαχαιρωμένος, λιθοβολημένος, κρεμασμένος, χτυπημένος από κάποιο εκη-βόλο όπλο, από φωτιά, πνιγμένος, ποδοπατημένος από άλογο. Σκόπευαν να με πνίξουν με ένα χαλί, να με καρυδώσουν με ένα κορδόνι, να μου βάλουν πέτρες και να με πετάξουν στη θάλασσα, να με δολοφονήσουν την ώρα της θυσίας, στον ύπνο μου ή την ώρα που θα ανταποκρινόμουν στο κάλεσμα της φύσης. Από το λεξικό των επιθέτων που χρησιμοποιούσαν για μένα, σημειώνω μόνο το «Τέρας» και το «Κακόβουλος» (τα οποία, για να είμαι ακριβής, μπορεί να χρησιμοποιήθηκαν για το άλογό μου). Στέκομαι ακόμη σε εκείνα που αναφέρονταν στον πατέρα μου (κατανοητό), στην αδελφή μου (μυστήριο) και σε μερικά, τα χειρότερα, που αφορούσαν τη μητέρα μου.

«Φιλοφροσύνες» λέει ο Κρατερός, πετώντας τα. Ο Πτολεμαίος τα λέει «η περιφρόνηση του βούρλου

για τη δρυ».

«Τουλάχιστον, ξέρουμε ποιον θα κρεμάσουμε» παρατηρεί ο Παρμενίων.

. 258 .


Αυτό που με εξοργίζει πιο πολύ είναι ότι οι Έλληνες, μπροστά στους οποίους γονάτισα κυριολεκτικά ζητώντας τη συναίνεσή τους, προτιμούν να ενωθούν με Πέρση βάρβαρο παρά να συμμαχήσουν μαζί μου! Δείχνω τα γράμματα στον Τελαμώνα, γνωρίζοντας ότι θα τα δει με το δικό του ξεχωριστό τρόπο. «Ποιο αντικείμενο από το στρατιωτικό σάκο πρέπει να πεταχτεί τώρα;» ρωτώ το μισθοφόρο μέντορά μου.

«Αυτό το κομμάτι που παίρνει την προσβολή προσωπικά» απαντάει ο Τελαμών.

Έχει δίκιο φυσικά. «Σε ξαφνιάζει, Αλέξανδρε, που σε μισούν αυτοί από

τους οποίους έχεις στερήσει την ελευθερία;» Γελάω. «Δεν ξέρω γιατί σε κρατάω ακόμα κοντά

μου». «Ακόμα κι αν ελευθέρωνες τους Έλληνες» ρωτάει «νο

μίζεις ότι θα σε αγαπούσαν;» Γελάω πάλι. «Κατάλαβε το, Αλέξανδρε, είσαι σεισμός. Είσαι η φω

τιά που καταστρέφει τα πάντα στο πέρασμα της». «Είμαι και άνθρωπος όμως». «Όχι. Παραιτήθηκες από αυτή την πολυτέλεια όταν

στάθηκες μπροστά στην Εκκλησία του Στρατευμένου Λαού και αποδέχτηκες να γίνεις μονάρχης τους. Είναι φοβερό πράγμα να είσαι βασιλιάς» παρατηρεί ο Τελαμών. «Νομίζεις ότι θα είσαι διαφορετικός από αυτούς που προηγήθηκαν. Γιατί όμως; Η ανάγκη δεν αλλάζει. Έχεις εχθρούς. Πρέπει να δράσεις. Ανακαλύπτεις ότι χρησιμοποιείς την ίδια βαρβαρότητα με τους άλλους βασιλιάδες και για τους ίδιους βάρβαρους λόγους. Δεν μπορείς να είσαι φιλόσοφος και πολεμιστής συγχρόνως, όπως λέει ο Παρμενίων. Και δεν μπορείς να είσαι άνθρωπος και βασιλιάς».

. 259 .


Ρωτώ τον Τελαμώνα τι θα έκανε αυτός με τους δόλιους πρέσβεις.

«Θα τους εκτελούσα και δε θα έχανα καθόλου τον ύπνο μου».

«Και με τις πόλεις της Ελλάδας; «Να δράσεις με περίσκεψη, όπως πριν. Στείλε όμως

χρυσάφι στον Αντίπατρο για τέσσερις ακόμα ξεναγίες». Στο τέλος συγχωρώ τους απεσταλμένους. Στο κάτω

κάτω, είναι όλοι γενναίοι άντρες και πατριώτες. Τους κρατώ όμως μαζί μου, ως ομήρους, για να συμπεριφέρονται καλά οι πόλεις τους.

Τι πιο φυσικό να ζητάς την αναγνώριση των ανθρώπων; Όλοι θέλουμε το σεβασμό. Όλοι επιθυμούμε να μας αγαπούν. Ίσως ο κατακτητής το θέλει πιο πολύ από τους άλλους ανθρώπους, διότι αναζητά όχι μόνο τα καλά λόγια των συγχρόνων του, αλλά και των επόμενων γενεών.

Όταν ήμουν δεκαοκτώ ετών, μετά τη νίκη της Χαιρώνειας, ο πατέρας μου με έστειλε με τον Αντίπατρο στην Αθήνα. Μεταφέραμε τις στάχτες των Αθηναίων που έπεσαν στη μάχη και προτείναμε την επιστροφή των αιχμαλώτων τους χωρίς λύτρα - μια ευγενική χειρονομία του Φιλίππου, που είχε σκοπό να διώξει από τους Αθηναίους τον τρόμο αλλά και την αντιπάθειά τους. Πέτυχε. Έγινα ο δωρεοδόχος του. Ομολογώ ότι η διασημότητα μου πήρε λίγο τα μυαλά. Ώσπου ένα βράδυ, σε ένα συμπόσιο, άκουσα ένα σχόλιο, σύμφωνα με το οποίο όφειλα τη διαδοχή μου στη γέννηση και στην τύχη. Αυτό κατέστρεψε την καλή μου διάθεση. Ο Αντίπατρος το είδε και με πήρε κατά μέρος.

«Μου φαίνεται, μικρέ γερο-ανιψιέ» -χρησιμοποίησε την τρυφερή μακεδονική έκφραση- «ότι έδωσες μεγάλη αξία στους Αθηναίους με το να τους κάνεις κριτές της αρετής σου, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι σε θέση

. 260 .

ΟΙ ΑΡΕΤΈΣ ΤΟΥ ΠΟΛΈΜΟΥ

να κρίνουν τίποτε. Είναι απλώς άλλη μια μικρή πόλη που σκέφτεται μόνο τα δικά της οφέλη. Στο τέλος, Αλέξανδρε, ο χαρακτήρας σου και τα έργα σου δε θα κριθούν από τους Αθηναίους, όσο σπουδαία κι αν ήταν κάποτε η πόλη τους, ούτε από οποιονδήποτε σύγχρονό σου, αλλά από την ιστορία, η οποία θα πει αμερόληπτα την αλήθεια».

Ο Αντίπατρος έχει δίκιο. Από κείνη την ημέρα ορκίστηκα να μη νοιαστώ ξανά

για το αν οι άλλοι έχουν καλή γνώμη για μένα. Να πάνε στον Τάρταρο. Θα έχεις ακούσει για την εγκράτειά μου σε θέματα φαγητού και έρωτα. Ιδού ο λόγος: τιμωρώ τον εαυτό μου. Όταν τον τσακώνω να αναρωτιέται για τη γνώμη κάποιου, τον στέλνω στο κρεβάτι χωρίς να γευματίσει. Όσο για τις γυναίκες, του τις στερώ κι αυτές. Έχασα πολλά φαγητά, και ουκ ολίγες ηδονές πριν καταφέρω να ελέγξω αυτό το ελάττωμα - ή έτσι πιστεύω τουλάχιστον.

. 261 .

19

Μαθήματα πολέμου

ΕΝΝΕΑ ΜΗΝΕΣ ΤΩΡΑ, Ιτάνη, είσαι στην υπηρεσία μου ως βασιλικός παις. Καιρός να βγεις από τη μήτρα, δε νομίζεις;

Ναι, θα έχεις το βαθμό σου. Σύντομα θα οδηγείς άντρες στη μάχη. Μη χαμογελάς τόσο πλατιά! Γιατί το μάτι μου θα είναι επάνω σου, όπως και σε κάθε μαθητή που αποφοιτά από τη Σχολή Πολέμου, που είναι η σκηνή μου.

Είχες το μεγάλο προνόμιο αυτούς τους μήνες, από τότε που έγινες δεκτός στο σώμα στη Σογδιανή, να μαθητεύσεις δίπλα σε ευφυείς διοικητές που σπάνια βλέπει η τέχνη του πολέμου. Οι αξιωματικοί αυτοί που τους κόβεις το κρέας και τους βάζεις κρασί -ο Ηφαιστίων, ο Κρατερός, ο Περδίκκας, ο Πτολεμαίος, ο Σέλευκος, ο Κοίνος, ο Πολυσπέρχων, ο Λυσίμαχος, για να μην αναφερθώ στον Παρμενίωνα, το Φιλώτα και το Νικάνορα, το Μονόφθαλμο Αντίγονο και τον Αντίπατρο, τον οποίο δεν είχες την τύχη να γνωρίσεις-, ο καθένας από τη θέση του, μπορούν να σταθούν επάξια δίπλα στους μεγαλύτερους διοικητές της ιστορίας. Τώρα απαιτώ από σένα την ίδια πίστη που ζητώ από αυτούς. Πρέπει να αφομοιώσεις τις συνήθειες και τις αρχές βάσει των οποίων τούτος ο στρατός πολεμά. Γιατί; Μα επειδή από τη στιγμή που αρχίζει

. 262 .


η μάχη, από εκεί που είμαι δεν μπορώ να ελέγξω τίποτε άλλο εκτός από τη μονάδα που έχω κάτω από το χέρι μου, αν και μέσα στο αναπόφευκτο χάος με δυσκολία μπορώ να διευθύνω ακόμα κι αυτή. Πρέπει να διοικείς μόνος σου, νεαρέ μου υπαξιωματικέ, αλλά όχι στα κου-τουρού ή σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία σου. Πρέπει να είναι σύμφωνα με τη γνώμη μου και τη θέλησή μου. Γι' αυτό μιλάμε εδώ όλη νύχτα, οι στρατηγοί μου κι εγώ, κι εσύ και οι άλλοι βασιλικοί παίδες παρίστασθε και ακούτε. Γι' αυτό επαναλαμβάνουμε τα βασικά ξανά και ξανά, ώσπου να γίνουν δεύτερη φύση σε όλους μας.

Ζήτησα από τον Ευμένη, το στρατιωτικό σύμβουλο, να σου δώσει την αλληλογραφία μου. Μελέτησε αυτές τις επιστολές σαν να ήταν σχολικά μαθήματα, αλλά κράτησε καλά αυτό στο μυαλό σου: ο μαθητής μπορεί να διαφέρει από τον παιδαγωγό του, ο μαθητής της στρατιωτικής σχολής ποτέ. Αυτά που βάζω στα χέρια σου απόψε είναι νόμος. Ακολούθησέ τον και καμία δύναμη δε θα σου αντισταθεί. Περιφρόνησέ τον και δε θα χρειαστεί να σε τακτοποιήσω εγώ, διότι θα το έχει κάνει ήδη ο εχθρός.

ΠΕΡΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Προς τον Πτολεμαίο, στην Έφεσο:

Πάντα να επιτίθεσαι. Ακόμα κι όταν βρίσκεσαι σε άμυνα, να επιτίθεσαι. Ο επιτιθέμενος στρατός έχει την πρωτοβουλία και έτσι κατευθύνει τη δράση. Η επίθεση κάνει τους άντρες γενναίους. Η άμυνα τους κάνει δειλούς. Αν μάθω ότι δικός μου αξιωματικός κράτησε αμυντική στάση στο πεδίο, ο εν λόγω αξιωματικός δε θα αναλάβει ποτέ ξανά διοίκηση κάτω από μένα.

. 263 .


Προς τον Πτολεμαίο, στην Αίγυπτο:

Όταν συνδιασκέπτεστε, να αναλογίζεστε εκστρατείες και όχι μάχες πολέμους και όχι εκστρατείες την τελευταία κατάκτηση και όχι πολέμους.

Προς τον Περδίκκα, από την Τύρο:

Αναζήτησε την αποφασιστική μάχη. Ποιο το όφελος να κερδίσουμε δέκα άχρηστες χωρίς καμία συνέπεια, αν χάσουμε αυτή που μετράει; Θέλω να δίνω μάχες που αποφασίζουν την τύχη αυτοκρατοριών.

Προς το Σέλευκο, στην Αίγυπτο:

Είναι εξίσου σημαντικό να κερδίζεις ηθικά όσο και στρατιωτικά. Με αυτό εννοώ ότι οι νίκες μας πρέπει να ραγίζουν την καρδιά του εχθρού και να του αφαιρούμε κάθε ελπίδα ότι μπορεί να μας αντιμετωπίσει ξανά. Δεν επιθυμώ να κάνω τον έναν πόλεμο μετά τον άλλο, αλλά μέσω του πολέμου να δημιουργήσω μια ειρήνη η οποία δε θα επιτρέψει καμία εξέγερση.

ΠΕΡΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΩΝ

Προς τον Κοίνο, στην Παλαιστίνη:

0 αντικειμενικός σκοπός της εκστρατείας είναι να προκληθεί μια μάχη η οποία θα αποδειχθεί αποφασιστική. Προσποιούμαστε, κάνουμε ελιγμούς, προκαλούμε για ένα μόνο σκοπό: να αναγκάσουμε τον εχθρό να μας αντιμετωπίσει στο πεδίο της μάχης.

. 264 .


Αυτό που θέλω είναι μια μάχη, μια μεγάλη μάχη ανάμεσα στις παρατάξεις, στην οποία ο Δαρείος θα έρθει με τον ανθό του στρατού του. Θυμήσου, σκοπός μας είναι να τους συντρίψουμε τη θέληση να αντισταθούν, όχι μόνο των στρατιωτών του βασιλιά, αλλά και των λαών του.

Οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας είναι το αληθινό ακροατήριο αυτών των γεγονότων. Με το μέγεθος και την αποφασιστικότητα των θριάμβων μας πρέπει να τους κάνουμε να πιστέψουν ότι καμία δύναμη στη γη, όσο πολυάριθμη και καλοδιοικούμενη κι αν είναι, δεν μπορεί να μας νικήσει.

Προς τον Περδίκκα, στη Γάζα:

0 σκοπός της καταδίωξης μετά τη νίκη δεν είναι μόνο να εμποδίσουμε τον εχθρό να ανασυνταχθεί παρακάτω (αυτό δε χρειάζεται να το πει κανείς), αλλά να προκαλέσουμε τόσο τρόμο στα ζωτικά του όργανα ώστε να μη σκεφτεί ποτέ να ανασυνταχθεί. Να καταδιώκετε λοιπόν με όλα τα μέσα και να μην τα παρατάτε μέχρι να σας αναγκάσουν ο Άδης ή το σκοτάδι. 0 εχθρός που τράπηκε σε φυγή μια φορά δε θα είναι ποτέ ξανά ίδιος στη μάχη.

Θα προτιμούσα να χάσω πεντακόσια άλογα σε μια καταδίωξη, αν αυτό εμποδίσει τον εχθρό να ανασυνταχθεί, παρά να γλιτώσω αυτά τα άλογα για να τα χάσω -κι άλλα πεντακόσια επιπλέον- σε μια δεύτερη μάχη.

Προς το Σέλευκο, στη Συρία:

Ως διοικητές, πρέπει να κρατάμε τη σκληρότητά μας για μας. Πριν κάνουμε οποιαδήποτε κίνηση μπροστά

. 265 .


στον εχθρό, πρέπει να αναρωτηθούμε, χωρίς ματαιοδοξία και χωρίς να ξεγελάμε τον εαυτό μας, πώς θα ενεργήσει ο αντίπαλος. Ανακάλυψε κάθε χτύπημα και δώσε μια απάντηση σ' αυτό. Κι όταν πιστεύεις ακόμα ότι σκέφτηκες τα πάντα, πάντα θα υπάρχει δουλειά να κάνεις. Να είσαι ανελέητος με τον εαυτό σου, διότι κάθε απερίσκεπτο χτύπημα πληρώνεται με το δικό μας αίμα και με το αίμα των συμπατριωτών μας.

ΠΕΡΙ ΓΕΝΝΑΙΟΔΩΡΙΑΣ

Προς τον Παρμενίωνα, μετά την Ισσό:

Ο Μέγας Κύρος προσπάθησε να προσελκύσει από τον εχθρό τα δυσαρεστημένα στοιχεία από τις δυνάμεις του τελευταίου ή άλλα που υπηρετούσαν αναγκαστικά. Γι' αυτό το λόγο έδειξε στους Αρμένιους και στους Υρκανούς σεβασμό και δε λυπήθηκε κανένα μέτρο για να καλυτερεύσει την κατάσταση τους κάτω από τη δική του κυριαρχία, αντίθετα από τους Ασσυρίους. Κατά την άποψη του Κύρου, σκοπός της νίκης του ήταν να αποδειχθεί πιο γενναιόδωρος σε δώρα από τον εχθρό. Θεωρούσε πολύ μεγάλη ντροπή να μην έχει τα μέσα να ζητήσει τη γενναιοδωρία των άλλων. Πάντα ήθελε να δίνει περισσότερα απ' όσα λάβαινε και μάζευε θησαυρούς γνωρίζοντας καλά ότι τους κρατούσε, όχι για τον εαυτό του, αλλά για τους φίλους που θα καλούσε σε περίπτωση ανάγκης.

Προς τον Ηφαιστίωνα, επίσης μετά την Ισσό:

Κάνε τη γενναιοδωρία πρώτη επιλογή μας. Αν ένας εχθρός δείξει το παραμικρό σημάδι συμβιβασμού, να του φερθείς με διπλάσιο σεβασμό.

. 266 .


Η συμπεριφορά μας να είναι τέτοια ώστε όλα τα έθνη να επιθυμούν να είναι φίλοι μας και να φοβούνται να είναι εχθροί μας.

ΠΕΡΙ ΤΑΚΤΙΚΩΝ, ΜΑΧΩΝ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΩΝ

Κανένα πλεονέκτημα στον πόλεμο δεν είναι μεγαλύτερο από την ταχύτητα. Μια δυναμική αιφνίδια εμφάνιση σου εκεί όπου δε σε περιμένει ο εχθρός τον φοβίζει και τον τρομοκρατεί.

Τα πολυάριθμα στρατεύματα δεν είναι απαραίτητα. Το ιδανικότερο μέγεθος μιας μάχιμης δύναμης είναι αυτό που μπορεί να πορευτεί από το ένα στρατόπεδο στο άλλο και να φτάσει σε μία ημέρα. Όλοι οι άλλοι πλεονάζουν και σε καθυστερούν.

Όλες οι τακτικές στο συμβατικό πόλεμο ένα μόνο προσπαθούν να πετύχουν: τη διείσδυση στην παράταξη του εχθρού. Αυτό ισχύει τόσο στο ναυτικό πόλεμο όσο και στον πόλεμο στην ξηρά.

Μια στατική αμυντική παράταξη είναι πάντα τρωτή. Από τη στιγμή που διεισδύσει κάποιος σε ένα σημείο, κάθε άλλη θέση της φάλαγγας είναι αμφισβητήσιμη. Οι άντρες της δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα όπλα τους και στην πραγματικότητα δεν μπορούν να κάνουν τίποτε εκτός από το να περιμένουν αδύναμοι να ανατραπούν από τους συντρόφους τους που τρέπονται πανικόβλητοι σε φυγή, καθώς η δύναμή μας που έχει διεισδύσει τους συμπαρασύρει από τα πλάγια.

. 267 .


Να είσαι πολύ προσεκτικός μέχρι την κρίσιμη στιγμή. Κατόπιν χτύπα με όλη τη δύναμη που διαθέτεις.

Να θυμάσαι; χρειαζόμαστε νίκη σε ένα μόνο σημείο του πεδίου, εφόσον αυτό το σημείο είναι αποφασιστικό.

Κάθε μάχη συνίσταται από μια σειρά δευτερευουσών μαχών που η σπουδαιότητά τους διαφέρει. Δε με νοιάζει αν χάσουμε κάθε άλλη μάχη, αρκεί να κερδίσουμε αυτή που μετράει.

Πολεμάμε με μια πτέρυγα στήριξης και με μια που επιτίθεται. Σκοπός της πρώτης είναι να παραλύσει επί τόπου, με την προέλασή της και την απειλητική της θέση, την πτέρυγα του εχθρού που είναι απέναντί της. Σκοπός της τελευταίας είναι να χτυπήσει και να διεισδύσει.

Συγκεντρώνουμε τη δύναμή μας και τη ρίχνουμε με μεγάλη βιαιότητα σε ένα σημείο της εχθρικής γραμμής.

Θέλω να έχω την αίσθηση ότι κρατώ έναν κεραυνό. Με τούτο εννοώ το χτύττημα που θα αποφασίσω εγώ πότε θα δοθεί, και το οποίο, όταν καταφερθεί κατά του εχθρού, θα διαλύσει την παράταξή του. Όμοια με τον πυγμάχο ο οποίος περιμένει με υπομονή τη στιγμή που θα ρίξει την καθοριστική γροθιά του, έτσι και ο στρατηγός κρατάει το αποφασιστικό του χτύττημα, προσέχοντας να μην το εξαπολύσει ούτε πολύ νωρίς ούτε πολύ αργά.

Μη ρίχνεις γροθιά, ανταπόδωσε τη γροθιά. Ο σκοπός ενός αρχικού ελιγμού -προσποίηση ή απόσυρση- είναι να προκαλέσουμε τον εχθρό να δράσει πρόωρα. Μόλις κινηθεί, κάνουμε κι εμείς τον ελιγμό μας.

. 268 .


Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια ρωγμή στη γραμμή του εχθρού, μέσα από την οποία θα μπορέσει να επιτεθεί το ιππικό.

Ο στρατιώτης της παράταξης δύο πράγματα μόνο πρέπει να θυμάται: να παραμένει στη σειρά του και να μην εγκαταλείπει τα χρώματά του.

Ένας αξιωματικός πρέπει να οδηγεί από την πρώτη γραμμή. Πώς θα ζητήσουμε από τους στρατιώτες μας να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους, όταν εμείς δειλιάζουμε μπροστά στον κίνδυνο;

Ο πόλεμος είναι ακαδημαϊκός μόνο στο τραπέζι των επιχειρήσεων. Στο πεδίο κυριαρχούν τα συναισθήματα.

Μετατόπιση θέσης σημαίνει κατάληψη εκείνης της περιοχής η οποία αναγκάζει τον εχθρό να κινηθεί. Όταν αντιμετωπίζουμε έναν αντίπαλο παραταγμένο σε αμυντική θέση, η πρώτη μας σκέψη πρέπει να είναι: ποια θέση θα καταλάβουμε εμείς, η οποία θα τον κάνει να υποχωρήσει;

Δουλειά των αξιωματικών είναι να ελέγχουν τη συναισθηματική κατάσταση των αντρών που έχουν κάτω από τη διοίκησή τους. Να μην τους αφήνουν να φωνάζουν από φόβο, γεγονός που θα τους καθιστούσε δειλούς, ούτε να υπερβάλουν εαυτούς σε οργή, γεγονός που θα τους καθιστούσε βαρβάρους.

Μόλις εισέρχεστε σε μια περιοχή, να καταλαμβάνετε πρώτα τα αποθέματα οίνου και ζύθου. Ένας στρατός χωρίς οινοπνευματώδη ποτά είναι λεία της δυσαρέσκειας και της εξέγερσης.

. 269 .


Να χρησιμοποιείτε σύντομες πορείες για να διασχίσετε άνυδρες περιοχές. Έτσι μειώνεται η ταλαιπωρία αντρών και ζώων. Για μια πορεία δύο ημερών έχω ανακαλύψει ότι είναι εξαιρετική μέθοδος να ξεκουράζεστε μέχρι να νυχτώσει πριν ξεκινήσετε, να βαδίζετε όλη τη νύχτα, να αναπαύεστε στη ζέστη της επόμενης ημέρας, κατόπιν να πορεύεστε όλη τη νύχτα. Με αυτόν τον τρόπο συμπιέζουμε την πορεία δύο ημερών σε μιάμιση ημέρα, κι αν ανακαλύψουμε ότι είμαστε ακόμα μακριά από το στόχο μας με τον ήλιο της δεύτερης ημέρας, είναι ευκολότερο για τους άντρες και τα άλογα να συνεχίζουν με το φως, όταν ξέρουν ότι το νερό και η ανάπαυση είναι κοντά.

ΠΕΡΙ ΙΠΠΙΚΟΥ

Η δύναμη του ιππικού είναι η ταχύτητα και η κρούση. Μια στατική παράταξη ιππικού δεν είναι ιππικό.

Ένα άλογο πρέπει να είναι λιγάκι τρελό για να είναι καλό πολεμικό ζώο, ο δε αναβάτης του πρέπει να είναι εντελώς τρελός.

Η συνοχή των στίχων, η οποία χαρίζει την υπεροχή στο πεζικό, είναι πολύ πιο κρίσιμη στο ιππικό. Το πεζικό του εχθρού μπορεί να κρατήσει το έδαφός του εναντίον σκόρπιων αλόγων ανεξαρτήτως αριθμού, αλλά ποτέ εναντίον ιλών που επιτίθενται σε πυκνή φάλαγγα.

Το ιππικό δε χρειάζεται να προβαίνει σε εκτελέσεις κατά την έφοδο. Αρκεί να διασπά τις γραμμές. Μπορούμε να σκοτώσουμε τον εχθρό με την άνεσή μας όταν τον τρέψουμε σε φυγή.

. 270 .


Χρειάζονται πέντε χρόνια για να εκπαιδεύσουμε έναν ιππέα και δέκα για να εκπαιδεύσουμε το άλογό του.

Το ελαφρύ ιππικό είναι άχρηστο.

Αυτό που θέλω σε ένα πολεμικό άλογο είναι «ώθηση» ή, όπως το αποκαλούν οι έμπειροι ιππείς, ωστική δύναμη.

Οι ικανότητες της ιππικής τέχνης απαιτούν συνεχείς ασκήσεις. Ακόμα και μια σύντομη άδεια μπορεί να θέσει ένα άλογο και έναν αναβάτη «εκτός δράσης» έως ότου επανακτήσουν την ακρίβεια και τη σβελτάδα τους επιστρέφοντας στα γυμνάσιά τους.

Το άλογο ενός ιππέα πρέπει να είναι εξυπνότερο από αυτόν. Αλλά δεν πρέπει να το μάθει ποτέ.

Φ!

. 271 .

Βιβλίο έβδομο

ΤΟ ΕΝΣΤΙΚΤΟ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ

20

Πολεμικά συμβούλια

Ο ΔΑΡΕΙΟΣ ΧΡΕΙΑΣΤΗΚΕ είκοσι τρεις μήνες για να μαζέψει νέο στρατό μετά τη μάχη της Ισσού. Όπως και ο προηγούμενος, έτσι κι αυτός συγκεντρώνεται και εκπαιδεύεται στη Βαβυλώνα. Αυτή τη φορά θα πάω εγώ σ' αυτόν. Αυτή τη φορά θα μονομαχήσουμε πέρα από τον Ευφράτη.

Πάνε τρία χρόνια από τότε που πέρασα από την Ευρώπη στην Ασία. Η εκστρατευτική δύναμη έχει προσαρτήσει στις κτήσεις της τη Φοινίκη, την Κοίλη και Μεσοποτάμια Συρία, την Τύρο, τη Σιδώνα, τη Γάζα, τη Σαμάρια, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Έχω γίνει Υπερασπιστής του Γιαχβέ, Ξίφος του Βάαλ, Φαραώ του Νείλου. Οι ιερείς του ήλιου με ανακήρυξαν Παιδί του Ρα, Βαρ-κάρη του Οσίριδος, Γιο του Άμμωνα. Αποδέχομαι όλες τις τιμές, αλλά κυρίως τις θρησκευτικές. Αξίζουν ολόκληρους στρατούς. Οι Πέρσες ήταν τυφλοί όταν κυβερνούσαν την Αίγυπτο: προσέβαλαν τους θεούς της χώρας. Δεν υπάρχει πιο σίγουρος τρόπος για να γίνεις μισητός. Ενώ όταν αποδέχεσαι τους τοπικούς θεούς κερδίζεις την αγάπη του λαού και μάλιστα χωρίς κόστος. Ο Θεός μιλάει με την ίδια φωνή στη Μέμφιδα και στη Μακεδονία. Απεχθάνομαι τον άνθρωπο που δεν ασπάζεται αυτή τη γνώ-

. 275 .


μη, όσο μορφωμένος κι αν είναι. Ο Θεός είναι Θεός, σε όποια μορφή κι αν επιλέγει να παρουσιαστεί. Τον λατρεύω ως Δία, Άμμωνα, Γιαχβέ, Άπι, Βάαλ, με πόδια λιονταριού, με κεφάλι τσακαλιού, με γενειάδα, κερασφόρο· σε μορφή άντρα, γυναίκας, σφίγγας, ταύρου και παρθένου. Πιστεύω σε όλους.

Ο βασιλιάς, με δίδαξε ο πατέρας μου, είναι ο μεσολαβητής του λαού με το Θεό. Επικαλείται την ευλογία του Δημιουργού πριν ο σπόρος πέσει στη γη και λέει ευχαριστίες στη συγκομιδή. Πριν αρχίσει την πορεία κάθε στρατός, πριν αποπλεύσει κάθε πλοίο, πριν ξεκινήσει οποιαδήποτε επιχείρηση, ο μονάρχης προΐσταται. Σε κάθε κρίσιμη κατάσταση, ικετεύει τη συμβουλή του Θεού και την ερμηνεύει. Αν ο βασιλιάς έχει την εύνοια των θεών, την έχει και το βασίλειο. Ποιος είναι τόσο αχρείος για να περιφρονήσει την ευλογία του Παντοδύναμου;

Η Τύρος και η Γάζα πίστεψαν στη δύναμη των οχυρών τους και με ανάγκασαν να τις πολιορκήσω. Τι σπατάλη αίματος και χρημάτων! Οι ζωές εκατόν ενενήντα αντρών χάθηκαν εξαιτίας της εξάμηνης ισχυρογνωμοσύνης των Τύριων, ενώ η Γάζα κόστισε τη ζωή άλλων τριάντα έξι αντρών και εκατόν έντεκα ημέρες. Οι παλιάνθρωποι! Λίγο έλειψε να με καθαρίσουν δυο φορές: με ένα βέλος που έριξαν από καταπέλτη και με βρήκε στο στήθος, και με μια πέτρα που παραλίγο να μου διαλύσει το κεφάλι. Μήπως κάποιος πανούργος θεός τους έκανε να χάσουν τα λογικά τους; Μήπως φαντάζονταν ότι θα επέτρεπα σε οποιαδήποτε πόλη να κατέχει ένα στρατηγικό λιμάνι από όπου οι εχθροί μου θα μπορούσαν να μου επιτεθούν; Μήπως ονειρεύονταν ότι θα περνούσα ήσυχα από εδώ, αφήνοντας τις πόλεις τους άθικτες, παράδειγμα για τις άλλες, ότι η περιφρόνηση της θέλησής μου ήταν το μονοπάτι της σωτηρίας; Οι απεσταλμένοι μου προσπαθούν να λο-

. 276 .


γικέψουν τους αρχηγούς της Τύρου και της Γάζας. Στέλνω επιστολές γραμμένες με το χέρι μου. Θα κάνω τις πόλεις τους πιο πλούσιες, πιο ελεύθερες και πιο ασφαλείς. Κι όμως, ακόμα αντιστέκονται. Με αναγκάζουν να τις κάνω παράδειγμα για τις άλλες.

Αυτό που απεχθάνομαι περισσότερο σ' αυτή την επιμονή είναι ότι μου κλέβει την ευκαιρία να φανώ μεγαλόψυχος. Καταλαβαίνεις; Ο εχθρός δε θα γνωρίσει επιείκεια. Με υποχρεώνει να πολεμήσω όχι ως ευγενής ιππέας αλλά σαν σφαγέας. Γι' αυτό πρέπει να πληρώσει με την καταστροφή του.

Ο κόσμος που βλέπουμε, Ιτάνη, δεν είναι παρά μια σκιά, ένα σκιαγράφημα του Αληθινού Κόσμου, του Αόρατου Κόσμου που υπάρχει από κάτω. Τι είναι αυτό το βασίλειο; Όχι Τι Είναι, αλλά Τι Θα Είναι. Το μέλλον. Ανάγκη είναι το όνομα που δίνουμε σ' αυτό το μηχανισμό μέσω του οποίου το Αέναο κάνει τις δουλειές του. Το φανερό προέρχεται από το αφανέρωτο. Ο Θεός βασιλεύει και στους δύο κόσμους. Αλλά επιτρέπει μόνο στους Εκλεκτούς του να ρίξουν μια φευγαλέα ματιά σ' αυτόν που έρχεται.

Στην Αίγυπτο ένιωθα σαν στο σπίτι μου. Ευχαρίστως θα γινόμουν ιερέας. Η αλήθεια είναι πως είμαι ένας ιε-ρέας-πολεμιστής, ο οποίος πορεύεται όπου τον κατευθύνει η Θεότητα, στην υπηρεσία της Ανάγκης και της Μοίρας. Ούτε μάταιη είναι ούτε μωρή αυτή η θεωρία. Ανα-λογίσου: η εποχή της Περσίας πέρασε. Στον Αόρατο Κόσμο, η αυτοκρατορία του Δαρείου έχει ήδη πέσει. Τι άλλο μπορεί να είμαι εγώ, εκτός από το όργανο αυτού του τέλους που υπάρχει ήδη στο Αλλο Βασίλειο, στη γέννηση του οποίου βοηθώ από τούτο εδώ;

Στην Αντιόχεια της Συρίας οργάνωσα μια μεγάλη γιορτή προς τιμή του Δία και των Μουσών. Δέκα χιλιά-

. 277 .


δες ταύρους θυσίασα στους Ολύμπιους, στον Ηρακλή, στο Βελλεροφόντη, και σε όλους τους θεούς και ήρωες της Ανατολής, ζητώντας την ευλογία τους για τις επικείμενες επιχειρήσεις.

Η εκστρατεία των Γαυγαμήλων (ή αυτό στο οποίο θα εξελισσόταν η εκστρατεία των Γαυγαμήλων) θα αποδεικνυόταν η πλέον περίπλοκη του πολέμου. Όταν κάλεσα τους Μακεδόνες και τους συμμάχους στο ανάκτορο στην Αντιόχεια, ζήτησα από τον Παρμενίωνα να ετοιμάσει ένα έγγραφο με τις προκλήσεις που θα αντιμετώπιζε το σώμα. Το έχω ακόμη. Να τι διάβασε:

«Η προέλαση στη Μεσοποταμία θα απαιτήσει μια πορεία μεταξύ πεντέμισι και επτά χιλιάδων οδοιπορικών σταδίων, ανάλογα με το δρόμο, που στο μεγαλύτερο μέρος του διασχίζει άνυδρες ερήμους. Θα αποκοπούμε από τις βάσεις μας στην ακτή και από τον ανεφοδιασμό μας από τη θάλασσα. Ό,τι χρειαζόμαστε πρέπει να το κουβαλάμε στις πλάτες μας ή να το παίρνουμε από τη χώρα. Επιπλέον, τώρα θα προελάσουμε σε "άγριες περιοχές" στις οποίες έχουμε ελάχιστους πράκτορες ή δικούς μας ανθρώπους.

»Αριθμοί. Πρέπει να φροντίσουμε για τη διατροφή και τη συντήρηση σαράντα επτά χιλιάδων πολεμιστών και των εφοδίων τους, και έξι χιλιάδων επτακοσίων ίππων, από τους πρώτους, και χιλίων εκατό νέων. Τα υποζύγια θα είναι πάνω από δεκαπέντε χιλιάδες. Επιπλέον, ο στρατός έχει αποκτήσει έναν αριθμό εξαρτωμένων ατόμων. Σύζυγοι και παλλακίδες, παιδιά, συγγενείς. Ακόμα και τις γιαγιάδες παίρναμε εκείνο τον καιρό. Το πόσιμο νερό θα είναι πρόβλημα ακόμα κι όταν φτάσουμε στον Ευφράτη, διότι δεν εμπιστεύομαι τα σωθικά μας στο κά-τουρο που έρχεται από τους βάλτους, γιατί αυτό ακριβώς είναι τούτο το ποτάμι. Η ζέστη και ο ήλιος θα είναι

. 278 .


χειρότερα. Το καλοκαίρι, όπως βεβαιώνουν όλες οι αναφορές, οι πεδιάδες βόρεια της Βαβυλώνας κάνουν μόνο για πλάσματα που έχουν γεννηθεί με δηλητηριώδη δόντια και λέπια. Η περιοχή αυτή έχει καταπιεί ολόκληρους στρατούς. Όμως πρέπει να πολεμήσουμε στη ζέστη, λόγω των ημερομηνιών της συγκομιδής. Φεύγοντας από την ακτή την άνοιξη, παίρνουμε το πρώιμο στάρι και καλαμπόκι μαζί μας· φτάνοντας στη Μεσοποταμία στα τέλη του καλοκαιριού, παίρνουμε τη δεύτερη σοδιά, τον ώριμο καρπό αν φτάσουμε νωρίτερα από το σχέδιο, τα απομεινάρια αν κοπροσκυλιάσουμε. Αν βέβαια δεν το έχει βάλει ο Δαρείος στις αποθήκες του ή δεν το έχει κάψει. Στην προκειμένη περίπτωση θα πολεμήσουμε με άδειες κοιλιές.

»Η Βαβυλώνα βρίσκεται στη συμβολή του Τίγρη και του Ευφράτη, δύο μεγάλων ποταμών, αδιάβατων για χίλια στάδια περίπου από την πόλη. Ο ένας ή και οι δύο πρέπει να γεφυρωθούν. Διόλου μικρό κατόρθωμα ακόμα και για στρατό που ξεπερνά το εκατομμύριο. Η περιοχή κατά μήκος του Ευφράτη είναι γεμάτη καλλιέργειες. Διώρυγες και αρδευτικά έργα θα μας εμποδίζουν σε κάθε στροφή. Η πεδιάδα πιο πέρα είναι εντελώς απογυμνωμένη. Για κάνε πως απομακρύνεσαι οκτώ στάδια από το στρατόπεδο και αν σε ξαναδούμε, γράψε μας. Ο βασιλιάς έχει καλέσει στη Βαβυλώνα κάθε πολεμικό έθνος της αυτοκρατορίας του. Το πεζικό και το ιππικό των ανατολικών επαρχιών που απουσίαζαν στην Ισσό -Σκύ-θες, Άριοι, Πάρθοι, Βάκτριοι, Σογδιανοί, Ινδοί- έχουν ενωθεί με το στρατό του Δαρείου κι αυτή τη στιγμή που μιλάμε εκπαιδεύονται. Αυτή η περιοχή δίνει ψωμί σε όλη την αυτοκρατορία. Θα την υπερασπιστεί με ό,τι διαθέτει. Οι βόρειες πεδιάδες όπου σκοπεύει να μας πολεμήσει είναι μεγάλες και άδενδρες, ιδανικές για πόλεμο με τον

. 279 .


παλιό ασιατικό τρόπο. Ο εχθρός θα χρησιμοποιήσει δρε-πανηφόρα άρματα, θωρακισμένους κατάφρακτους, και πολεμικούς ελέφαντες ακόμα. Θα στρατολογήσει επίσης κόσμο από τις ιππικές φυλές της Ανατολής -Δάες και Μασσαγέτες, Σάκες και Αραχώσιους- που τα απέραντα λιβάδια τους παράγουν αμέτρητα πολεμικά άλογα. Οι επαρχίες της Μηδίας και της Υρκανίας μόνο μπορούν να φέρουν σαράντα χιλιάδες άλογα, έτσι μου έχουν πει, και οι σατραπίες της στέπας είναι ακόμα πιο πλούσιες σ' αυτό το είδος».

Ο Παρμενίων ολοκληρώνει την παρουσίασή του και κάθεται. Στην αίθουσα, η οποία έχει στέγη από κέδρο και κίονες από αλάβαστρο, πέφτει νεκρική σιγή.

«Κρατερέ, διασκέδασέ μας λίγο». Ο Κρατερός έχει αναλάβει τον ανεφοδιασμό. Αναφέ

ρει τις πόλεις, τις κωμοπόλεις και τα χωριά από τα οποία πρέπει να περάσουμε και τους τοπικούς πράκτορες με τους οποίους έχουμε συνάψει συμφωνία για εφόδια και ζωοτροφή, οδηγούς, υποζύγια, νερό. Αποθήκες έχουν δημιουργηθεί κατά διαστήματα μεταξύ Δαμασκού και Θα-ψάκου, από όπου θα διασχίσουμε τον Ευφράτη. Από κει και πέρα πρέπει να ζήσουμε από τα προϊόντα της γης. Ο Κρατερός παρουσιάζει απελαθέντες από το Δαρείο, εμπόρους, οδηγούς καραβανιών, ορεσίβιους φύλαρχους. Αυτοί περιγράφουν την περιοχή από την οποία θα περάσουμε. Οι περισσότεροι την έχουμε ήδη ακουστά. Θέλω ωστόσο οι αξιωματικοί μου να τα ξανακούσουν παρέα με τους άλλους. Θέλω να τα εμπεδώσουν ως σώμα.

«Και από κρασί;» ρωτά ο Πτολεμαίος. Εδώ ακούγονται τα πρώτα γέλια. Ο Μπουκλάκιας έχει

αναλάβει αυτό το καθήκον. Οι πράκτορές του έχουν εντοπίσει ζυθοποιία ρυζιού και χουρμάδων, αμπελώνες και «σημαδεμένα», τοπικούς αποστακτήρες που παρά-

. 280 .


γουν ένα ηδύποτο από φιστίκια και χυμό από χουρμαδιά. Δυνατό αλλά πίνεται σε μικρή ποσότητα. Ο Μπουκλάκιας ορκίζεται ότι θα καταλάβει τα πάντα και, μα τους θεούς, θα τα ρουφήξει όλα μόνος του, αν δεν τον προλάβουμε. Ένας χορός από καλοπροαίρετες κοροϊδίες του επιτίθεται.

Πόσα μετρητά έχουμε; Από τη Δαμασκό, είκοσι χιλιάδες χρυσά τάλαντα, από την Τύρο, τη Γάζα και την Ιερουσαλήμ άλλες δεκαπέντε χιλιάδες, από την Αίγυπτο, οκτώ χιλιάδες. Από τις παράλιες πόλεις, έξι χιλιάδες.

Είναι πενήντα φορές περισσότερα από το ποσό που είχαμε όταν ξεκινήσαμε, αλλά ούτε το ένα δέκατο από αυτό που κατέχει ο Δαρείος και θα χρησιμοποιήσει εναντίον μας. «Πόσο καυτή είναι η κοιλάδα του Ευφράτη;» «Πόσο γρήγορος είναι ο Τίγρης;» «Πόσοι είναι οι εχθροί;» Κάθε στρατηγός έχει τον τομέα ευθύνης του και πλαισιώνεται από τους βοηθούς και τους γραμματείς του. Πολλές φορές αυτοί δίνουν τις απαντήσεις.

Δεν πιστεύω ότι τα συμβούλια προσφέρουν πολλά στην προκειμένη περίπτωση. Τα έχουμε ξανακούσει αυτά και θα τα ακούσουμε εκατοντάδες φορές ακόμη σε εκατοντάδες άλλες συνεδριάσεις. Θέλω όμως οι αξιωματικοί μου να βλέπουν και να ακούνε ο ένας τον άλλο να μιλάει. Ιδίως οι μισθοφόροι και οι σύμμαχοι, οι οποίοι, όπως είναι φυσικό, είναι λιγότερο αφοσιωμένοι στην εκστρατεία από τους Μακεδόνες.

Αυτός ο στρατός, όπως όλοι οι στρατοί, είναι διχασμένος από τις φατρίες και τη ζήλια - από το πεζικό, είναι η Παλαιά Φρουρά, οι σύγχρονοι του Φιλίππου, οι οποίοι νιώθουν έχθρα για τους Νέους, της ηλικίας μου. Οι εταίροι της Παλαιάς Μακεδονίας, οι οποίοι εκπαιδεύτηκαν από το Φίλιππο, δεν εμπιστεύονται εκείνους της Νέας επειδή φοβούνται ότι έχουν την εύνοιά μου. Έπειτα, το ελληνικό πεζικό που υπηρετεί αναγκαστικά και κανείς

. 281 .


δεν εμπιστεύεται, κι ακόμη τα εξαδέλφια τους, οι μισθοφόροι οπλίτες, που είναι τόσο κλεισμένοι στον εαυτό τους ώστε κανείς δεν ξέρει τι σκέφτονται. Το συμμαχικό και μισθοφορικό ιππικό είναι ύποπτο αφού μπορούν να το σκάσουν όποτε θέλουν. Έπειτα είναι οι Θράκες και οι Οδρύσες που μιλούν ελάχιστα ελληνικά. Το επίλεκτο βαρύ θεσσαλικό ιππικό που καταδέχεται μόνο τους εταίρους και απαιτεί από αυτούς σεβασμό τον οποίο δεν έχει πάντα. Οι ακοντιστές και οι πελταστές της Θράκης και οι Αγριάνες. Οι παλιοί μισθοφόροι, που ήρθαν μαζί μας από την Ευρώπη, σκληροί σαν κέρατο. Οι νέοι που φλέγονται για δράση, ίσως περισσότερο απ' όσο πρέπει. Οι ξένοι και οι νεοαφιχθέντες Αρμένιοι και Καππαδόκες. Σύριοι και Αιγύπτιοι. Λιποτάκτες από την Κιλικία και τη Φοινίκη που ενώθηκαν μαζί μας μετά την Ισσό. Οι Έλληνες μισθοφόροι που υπηρετούσαν αρχικά υπό το Δαρείο. Για να μην αναφερθώ στους Παίονες και τους Ιλλυριούς ιππείς και το νέο πεζικό της Πελοποννήσου. Ας ακούσουν ο ένας τον άλλο. Ας κοιτάξουν ο ένας τα μάτια του άλλου. Στο συμβούλιο υπερβάλλω τις δυνατότητες του εχθρού, γιατί έτσι ενώνω τα διχασμένα μας στρατόπεδα.

Ο Παρμενίων είναι ο πατέρας μας. Οι πολλές του γνώσεις προσφέρουν σιγουριά αλλά και εξαντλητική προετοιμασία. Ο Πτολεμαίος είναι πανέξυπνος. Σε πουλάει και σε αγοράζει. Ο καλύτερος στρατιώτης μας είναι ο Κρατερός, και ο πιο βλάσφημος επίσης. Τα λόγια του είναι μετρημένα σαν των Σπαρτιατών. Οι άντρες τον αγαπούν. Η φιλοδοξία του Περδίκκα είναι τόσο φανερή όσο και η αλαζονεία του, ξέρει όμως το παιχνίδι. Ο Σέλευκος υπερέχει όλων σε σωματικό θάρρος. Ο Κοίνος είναι πανούργος, ενώ ο Ηφαιστίων μοιάζει με ομηρικό ήρωα. Εγώ μιλώ ελάχιστα. Αυτό το έμαθα από τον πατέρα μου.

. 282 .


Κάνω νόημα στο Λυσίμαχο να πει κάτι ή στο Σιμμία, να μιλήσει κι αυτός για το θέμα που μας απασχολεί. Μου αρέσει να προβάλλω νέους αξιωματικούς, ιδίως αυτούς που δεν είναι ιδιαίτερα αγαπητοί στους άλλους. Κάποιος Αγγελίων, μηχανικός δρόμων, περιγράφει ένα είδος λεμ-βόζευκτης γέφυρας που έχουν σχεδιάσει αυτός και οι άντρες. Δε στηρίζεται σε πασσάλους ή σε άγκυρες με δόντια (οι πρώτοι βαριοί, οι δεύτερες αναξιόπιστες), αλλά χρησιμοποιεί κοφίνια από λυγαριά γεμάτα πέτρες. Την έχει δοκιμάσει στον Ορόντη και στον Ιορδάνη, ποταμούς που έχουν διώρυγες με βορβορώδη βυθό όπως ο Τίγρης και ο Ευφράτης. Πιστεύει ότι μπορεί να ζέψει εκατό πόδια σε μια μέρα και μια νύχτα και να περάσει απέναντι όχι μόνο άντρες αλλά και άλογα. «Δε χρειάζεται να σέρνουμε μαζί μας στοίβες από πασσάλους με τα μεταγωγικά. Μπορούμε να κόψουμε σανίδες επί τόπου από τοπικά υλικά που, σύμφωνα με τις αναφορές, είναι άφθονα, κι ακόμη δε χρειάζεται να κουβαλάμε τις άγκυρες, αφού κι αυτές μπορούν να φτιαχτούν εκεί».

Καλώ το Μενέδημο να μιλήσει, τον ίλαρχο του μισθοφορικού ιππικού, και τον Αρήτη των σαρισοφόρων ιππέων. Ελάχιστοι γνωρίζουν αυτούς τους άντρες, παρ' ότι κατάγονται από ευγενική οικογένεια της Μακεδονίας, επειδή ήρθαν πρόσφατα σε αντικατάσταση αγαπημένων διοικητών και δεν έχουν ακόμα δοκιμαστεί. Ωστόσο η τύχη μας εξαρτάται από τη θέληση και το θάρρος τους. Όταν ο Μενέδημος κομπιάζει στο λόγο του, ασυνήθιστος να μιλάει σε τόσο εκπληκτικό σώμα, φεύγω από τη θέση μου και βάζω το κάθισμα μου δίπλα του. Μαζί αντιμετωπίζουμε τις ερωτήσεις. Του βάζω κρασί γιατί έχει στεγνώσει το λαρύγγι του. Βρίσκει τη φωνή του. Ο Κρατερός τον αποκαλεί «μαύρη χειρ», που σημαίνει έναν πανέξυπνο άνθρωπο που προτιμά την ανωνυμία από την

. 283 .


πονηριά. Η σκηνή ανταποκρίνεται με ένα βρυχηθμό. Χτυπάω το Μενέδημο στον ώμο. Όλα θα πάνε καλά.

Τα μεσάνυχτα έρχονται και παρέρχονται. Φωνάζω να σερβίρουν το φαγητό. Μεταξύ μας, ομολογούμε ότι οι αριθμοί είναι εναντίον μας. Είμαστε πενήντα χιλιάδες. Ο εχθρός μπορεί να είναι ένα εκατομμύριο. Βέβαια αυτός ο αριθμός είναι γελοίος, εφόσον καταμετρά κάθε πόρνη και κάθε νεαρό βοηθό. Πάντως θα αντιμετωπίσουμε επί-στρατο πεζικό πενταπλάσιο του δικού μας και ιππικό που θα μας ξεπερνά κατά πολύ. Όταν το συμβούλιο τελειώνει, ο Κρατερός δίνει φωνή στο φόβο που έχει κάθε άντρας στο νου του. «Από τις μηχανές που μπορεί να χρησιμοποιήσει ο εχθρός, Αλέξανδρε, ποια φοβάσαι πιο πολύ;»

Απαντώ ότι ένα φόβο έχω μόνο. «Ότι ο Δαρείος θα το σκάσει και δε θα μας αντιμετωπίσει στη μάχη».

Η σκηνή σείεται από τα γέλια. Στη Μάραθο, στην Κοίλη Συρία, φτάνει μια επιστολή

από το Δαρείο. Σ' αυτήν, μου προσφέρει την αυτοκρατορία του δυτικά του ποταμού Άλυος (σε μια δεύτερη, την προεκτείνει μέχρι τον Ευφράτη) κι ακόμη δέκα χιλιάδες χρυσά τάλαντα. Θα μου δώσει την κόρη του για γυναίκα, λέει, και ζητάει να του επιστρέψω τη σύζυγό του, το γιο του και τη μητέρα του που αιχμαλώτισα μετά την Ισσό.

Απαντώ:

Οι πρόγονοί σου εισέβαλαν στη χώρα μου και έκαναν πολύ μεγάλο κακό στους Έλληνες και στους Μακεδόνες, αν και δεν τους βλάψαμε ποτέ. Ο πατέρας μου δολοφονήθηκε από πράκτορες που ήταν στη δούλεψη σου, όπως ο ίδιος καυχήθηκες σε επιστολή η οποία δημοσιεύτηκε σε όλον τον κόσμο. Δωροδοκείς τους συμμάχους

. 284 .


μου για να με πολεμήσουν, συνωμοτείς με τους φίλους μου για τη δολοφονία μου. Εσύ άρχισες αυτόν τον πόλεμο, όχι εγώ.

Νίκησα στο πεδίο της μάχης πρώτα αυτούς που έστειλες εναντίον μου, κατόπιν εσένα τον ίδιο και όλο το στρατό σου. Γι' αυτό να απευθύνεσαι σε μένα όχι σαν να είμαι εισβολέας, αλλά κατακτητής. Αν θέλεις κάτι, έλα να μου το ζητήσεις. Ζήτησε τη μητέρα σου, τη σύζυγό σου, τα παιδιά σου. Θα τους έχεις, και ό,τι άλλο με πείσεις να σου δώσω. Αλλά να έρθεις σε μένα, όχι ως ίσος προς ίσο, αλλά όπως θα πήγαινες στο Βασιλιά σου και Ηγεμόνα της Ασίας. Κι αν αμφισβητείς αυτό που λέω, τότε στάσου και πολέμησε και μην το βάζεις στα πόδια, γιατί θα σε ακολουθήσω όπου κι αν πας.

Όταν γράφω ότι θα δώσω στο Δαρείο ό,τι ζητήσει αν έρθει σε μένα, το εννοώ. Δε νιώθω έχθρα απέναντι στον άντρα. Τον σέβομαι. Θα τον έκανα φίλο μου και σύμμαχο. Μπορεί να έχει τα πάντα εκτός από την αυτοκρατορία του. Αυτή είναι δική μου και θα την πάρω.

. 285 .

21

Η προέλαση στη Μεσοποταμία

ΑΝΑΒΑΣΙΣ ΕΙΝΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΛΕΞΗ. Σημαίνει «πορεία στο Εσωτερικό». Στις αρχές του καλοκαιριού, τρία χρόνια μετά το πέρασμα του στρατού στην Ασία, η ανάβαση μας για να βρούμε το Δαρείο αρχίζει.

Το σώμα αναχωρεί από την παραλιακή Τύρο άγρια χαράματα με δυνατό αγέρα και με κατεύθυνση τη Θάψακο, από όπου σκοπεύουμε να περάσουμε τον Ευφράτη. Έχω στείλει τον Ηφαιστίωνα μπροστά με δύο ίλες εταίρων, χίλιους πεντακόσιους συμμάχους πεζούς, τους μισούς τοξότες και τους Αγριάνες και τους επτακόσιους μισθοφόρους ιππείς του Μενέδημου. Θα καταλάβει την πόλη και θα πετάξει δύο ζεύξεις στο ποτάμι, που το πλάτος του είναι τετρακόσιες οργιές σ' αυτό το σημείο.

Από την Τύρο στη Θάψακο είναι δύο χιλιάδες πεντακόσια σαράντα οδοιπορικά στάδια. Ο Ηφαιστίων θα φτάσει στα μέσα του καλοκαιριού και θα πιάσει δουλειά. Το κυρίως σώμα μας θα βρίσκεται εκεί με την πολλή ζέστη. Από τη Θάψακο στη Βαβυλώνα είναι άλλες τέσσερις χιλιάδες εξακόσια οδοιπορικά στάδια περίπου μέσω της Βασιλικής Οδού, κατά μήκος του Ευφράτη. Λόγω της υπερβολικής ζέστης, το σώμα δε θα είναι σε θέση να προχωρήσει πάνω από εκατόν εξήντα στάδια την ημέρα. Φυσικά δε σκοπεύω να τον πιέσω περισσότερο. Έτσι

. 286 .


φτάνουμε στα τέλη του φθινοπώρου. Τότε θα αντιμετωπίσουμε το Δαρείο.

Επέλεξα τον Ηφαιστίωνα γι' αυτή τη δουλειά στη Θάψακο και όχι τον Κρατερό ή κάποιον άλλο, επειδή φοβάμαι μήπως γίνει κάποια συνωμοσία. Ο Δαρείος και οι δικοί του θα καταλάβουν ότι η εν λόγω περιοχή θα είναι ο πρώτος μου στόχος. Ο βασιλιάς θα στείλει σίγουρα ένα μεγάλο απόσπασμα βόρεια της Βαβυλώνας για να με παρακολουθεί ή για να εμποδίσει το πέρασμά μου. Υπάρχει μια πιθανότητα να πάρουμε το διοικητή αυτής της μεραρχίας με το μέρος μας, αν όχι αμέσως, ίσως λίγο αργότερα. Ο Ηφαιστίων θα ρίξει τα εννέα δέκατα των γεφυρών του στο ποτάμι και θα τις κρατήσει μέχρι να φτάσει το κύριο σώμα του στρατού. Οι Πέρσες θα εκτοξεύουν βρισιές από την απέναντι όχθη στα ελληνικά, αν ανάμεσα τους υπάρχει μισθοφορικό πεζικό, που σίγουρα θα έχουν. Υπάρχει καλύτερος από τον Ηφαιστίωνα να εκμεταλλευτεί αυτή την ευκαιρία προς όφελός μας; Του έχω δώσει το ελεύθερο να κάνει οποιαδήποτε συμφωνία μπορεί με τον Πέρση διοικητή. Αν κάτι τέτοιο είναι αδύνατο προς το παρόν, ο Ηφαιστίων θα διαβιβάσει στον αξιωματικό ότι ο Αλέξανδρος τον παρακολουθεί και είναι άντρας (εννοώντας εμένα) ο οποίος ξέρει να ανταμείβει μια πράξη φιλίας.

Η πορεία που ακολουθεί το κυρίως σώμα μας, αναχωρώντας από τα παράλια δέκα ημέρες μετά τον Ηφαιστίωνα, είναι προς την ενδοχώρα μέσω Δαμασκού. Έχω διατάξει τον κυβερνήτη της επαρχίας να μαζέψει εκεί, από όλη τη Συρία, κάθε οπλοποιό και σιδερά που ξέρει να φτιάχνει σπαθιά, μαζί με τα εργαλεία και τα εμπορεύματα του. Ο στρατός παραμένει εκεί πέντε ημέρες, έτσι δίνεται η ευκαιρία στους στρατιώτες να επιδιορθώσουν τα όπλα τους για την επικείμενη μάχη. Η αγορά της

. 287 .


Δαμασκού λέγεται Τέρικ, «Περιστέρι». Οι Σύριοι πιστεύουν ότι αυτά τα πουλιά είναι θεοί. Είναι αμέτρητα και λαγοκοιμούνται σαν τις γάτες.

Και τότε ένα θαύμα συμβαίνει στην αγορά. Ένας λοχαγός μας, αναζητώντας το δείπνο του, αρπάζει ένα κουρνιασμένο τέρικ και, αγνοώντας την απαγόρευση, του στρίβει το λαρύγγι. Η περιοχή ξεσηκώνεται. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο εκατοντάδες άνθρωποι πλημμυρίζουν την πλατεία, ουρλιάζοντας από θυμό. Η αγορά, όπως είπα, είναι γεμάτη με μαγαζιά οπλοποιών. Ο άνθρωπος μας και οι συνάδελφοι του βρίσκονται στριμωγμένοι από ένοπλους κατοίκους της Δαμασκού που θέλουν να τους πιουν το αίμα. Μια γενική εξέγερση διαφαίνεται στον ορίζοντα, ικανή να καταστρέψει την εκστρατεία. Ξάφνου, το περιστέρι κινείται στο χέρι του άντρα. Είναι ζωντανό! Ο λοχαγός ανοίγει τη χούφτα του. Το πουλί πετάει μακριά. Χίλιοι Σύριοι πέφτουν μπρούμυτα και ευλογούν το Θεό.

Από τη Δαμασκό στη Χομς είναι έξι μέρες ταξίδι, εννιακόσια είκοσι οδοιπορικά στάδια. Μια φάλαγγα σε πορεία είναι πάντα λεία κακών οιωνών και φημών. Οι άντρες βαριούνται. Κουτσομπολεύουν σαν γυναικούλες. Τι σημαίνει το επεισόδιο στην αγορά; Το περιστέρι είναι ο Δαρείος; Θα ξεφύγει από την αρπάγη του Αλέξανδρου; Ή μήπως ο λοχαγός έσωσε το στρατό μας από τη σφαγή με ένα θαύμα;

Δυο ημέρες πορεία τριακοσίων περίπου σταδίων μας φέρνουν στη Χάμα. Ύστερα από πέντε ημέρες, επτακόσια στάδια περίπου, φτάνουμε στο Χαλέπι. Στο δρόμο λαμβάνουμε μια επιστολή από τον Ηφαιστίωνα, ο οποίος προπορεύεται με κατεύθυνση τη Θάψακο. Ο Αρίμμας, ο κυβερνήτης που έχω διορίσει στη Μεσοποτάμια Συρία, δεν κατάφερε να προμηθεύσει τα καταστήματα που βρίσκονται στην πορεία μας με στάρι και τρόφιμα που χρει-

. 288 .


άζεται το σώμα για την προέλαση μετά τον Ευφράτη. Η πρώτη μου σκέψη είναι να τον τιμωρήσω παραδειγματικά, αλλά ο Ηφαιστίων, που το περίμενε αυτό, ζητάει στην επιστολή του να δείξω έλεος στον άντρα. Ο Αρρί-μας δεν μπόρεσε να φέρει σε πέρας μια τόσο μεγάλη επιχείρηση. Η αποτυχία του οφείλεται στην ανικανότητα του, όχι σε προδοσία. Φταίω εξίσου κι εγώ επειδή του εμπιστεύτηκα μια θέση πέρα από τα προσόντα του. Τον ανακαλώ και τον στέλνω στην πατρίδα. Βοσκοτόπια, ευτυχώς, υπάρχουν άφθονα εδώ που έχουμε στρατοπεδεύσει, στην κοιλάδα του Ορόντη. Με μια ειδοποίηση στην Αντιόχεια καταφτάνουν χίλιοι επτακόσιοι μουλαράδες. Στρώνω όλο το στράτευμα στη δουλειά. Φορτώνουμε και ξεκινάμε.

Προχωράμε προς τα ανατολικά τώρα, εντός της Αυτοκρατορίας. Μια αλλαγή παρατηρείται στη συμπεριφορά των αντρών. Καλπάζω δίπλα στον Τελαμώνα, στην πτέρυγα της φάλαγγας, όταν διαισθάνομαι την επανάσταση.

«Το νιώθεις;» Το αναγνωρίζει. «Φόβος». Κάθε στάδιο τώρα απομακρύνει το στρατό όλο και

πιο πολύ από τα εδάφη που έχουμε κατακτήσει, από τις βάσεις μας στη θάλασσα. Μπαίνουμε σε περιοχές του εχθρού. Στο οχυρό του. Οι άντρες κοιτάζουν άθελα τους πάνω από τον ώμο τους το δρόμο που αφήνουν πίσω τους. Σκέφτονται πόσο μακριά βρίσκεται από τα εφόδια και την ασφάλεια.

Δεκαπέντε χιλιάδες ενισχύσεις υποτίθεται ότι θα έφταναν στην Τρίπολη, στην ακτή. Είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία μας; Όχι. Αλλά η μη εμφάνισή τους, πρώτα στη Δαμασκό, έπειτα στο Χομς, τώρα στο Χαλέπι, κάνει τη φάλαγγα να αναριγεί. Κακός οιωνός! Πώς μπορούν να το αντιμετωπίσουν οι διοικητές; Εδώ έχουμε κάτι που δε

. 289 .


διδάσκουν οι εκπαιδευτές: την τέχνη της αντιμετώπισης του παραλόγου, τον αφοπλισμό του αδικαιολόγητου και του άγνωστου.

Εμείς ως αξιωματικοί σχεδιάζουμε τους δρόμους μας και τις στρατηγικές μας, όπως οφείλουμε να κάνουμε. Ξεχνάμε όμως ότι και οι άντρες κάνουν το ίδιο. Δεν είναι ανόητοι. Βλέπουν την αλλαγή του τοπίου. Ξέρουν προς τα πού βαδίζουν. Στις σκηνές τους και γύρω από τις φωτιές που ανάβουν, συζητούν. Εμείς στη διοίκηση έχουμε τις πηγές των πληροφοριών μας. Οι άντρες του σώματος και οι μισθοφόροι έχουν κι αυτοί τις δικές τους. Την ημέρα ρωτάνε τους ντόπιους που ακολουθούν τη φάλαγγα, τον κόσμο στις πόλεις από όπου περνάμε, τις πόρνες και αυτούς που ακολουθούν το στρατό και φυσικά ο ένας τον άλλο. Ένα άλογο ιπποδρόμου δεν μπορεί να διασχίσει τη φάλαγγα γρηγορότερα από μια νέα φήμη ή ένα νεογέννητο φόβο.

Ύστερα από δύο στάδια, στην Δούρα Να, η φάλαγγα φτάνει σε μια περιοχή όπου είχε στρατοπεδεύσει ο στρατός του Δαρείου πριν από δεκαοκτώ μήνες, στην πορεία του για τη μάχη της Ισσού. Απομεινάρια του στρατού είναι διάσπαρτα παντού. Μπορείς να δεις τα δρομάκια και τα αποχωρητήρια, τα μεγάλα τετράγωνα χαρακώματα των οποίων οι επάλξεις στηριγμένες με φράχτες από πασσάλους και καλάμια προμηθεύουν ακόμα τους ντόπιους με καυσόξυλα. Σε τέτοιες στρατιωτικές οδούς, είναι πολλοί αυτοί που επισκέπτονται τα στρατόπεδα των εξαφανισμένων στρατών. Το έχω σύστημα να μην περνάω ποτέ τη νύχτα μου εκεί. Είναι κακοτυχία. Και στην προκειμένη περίπτωση, δε θέλω οι άντρες να εκνευριστούν διαπιστώνοντας πόσο μικρή είναι η δύναμή μας δίπλα στου Δαρείου (καλύπτουμε μόνο το ένα πέμπτο του χώρου όπου στρατοπέδευσε ο εχθρός).

. 290 .


Αλλά οι άντρες μας το βλέπουν. Είναι φυσικό άλλωστε. Νιώθω το βήμα τους να αλλάζει. Μουρμουρίζουν τώρα. Πόσες χιλιάδες είχαν οι Πέρσες σ' αυτό το στρατόπεδο; Πόσοι επιπλέον θα είναι όταν τους αντιμετωπίσουμε;

Προχωρώ με σιγανό καλπασμό δίπλα στη φάλαγγα. «Αδέλφια, μου δίνετε εκατό στάδια ακόμα πριν στρα

τοπεδεύσουμε;» Ας περάσουμε το οχυρό του εχθρού. Ας δουν οι

άντρες πόσο δυνατό είναι το βήμα μας, ώστε να καυχώνται αργότερα ότι ο στρατός μας έκανε δύο στρατόπεδα εκεί όπου ο αργοκίνητος Πέρσης έκανε τρία.

Αλλά ο φόβος δαγκώνει τη φάλαγγα. Στο στρατόπεδο εκείνη τη νύχτα λαμβάνει χώρα ένα περιστατικό που έχει σχέση με ένα φοβερό όπλο που έχουν δει οι στρατιώτες μας.

Σε κάθε στρατό υπάρχουν πολυμήχανοι τύποι που μπορούν να ξετρυπώσουν ένα θησαυρό μέσα από ένα βουνό καβαλίνα. Δύο από τους δικούς μας είναι λοχαγοί της φάλαγγας. Οι άντρες τους αποκαλούν ο Μπαλωματής και ο Μανταριστής, επειδή έχουν τη συνήθεια να απαγορεύουν στους άντρες να πετάνε οτιδήποτε. Το έπαθλο τους αυτή τη φορά είναι ένα δρεπανηφόρο άρμα.

Προφανώς κάποιος ντόπιος ληστής το έκλεψε κατά την προέλαση του Δαρείου πριν από ενάμιση χρόνο. Ο Μπαλωματής και ο Μανταριστής, που το μυρίστηκαν, έμαθαν για την ύπαρξή του και, αναγγέλλοντας στους ντόπιους μια αμοιβή, έπεισαν τον παράνομο ληστή να το φέρει.

Το άρμα κάνει αίσθηση. Οι άντρες μας το τριγυρίζουν. «Μα το Δία, πώς είναι να στέκεσαι πάνω σ' αυτό το

σίδερο...» «Καλύτερα να ξυριστώ μ' αυτό».

. 291 .


«Ρίξτε μια ματιά, παιδιά. Θα σέρνεστε με τα γόνατα έτσι και περάσει αυτό από πάνω σας».

Απαίσιες λεπίδες προεξέχουν από τους δύο άξονες του άρματος. Άλλες πάλι είναι συναρμολογημένες στο σκελετό και μπροστά στο ξύλο του ζυγού. Ο ληστής ισχυρίζεται ότι ο Δαρείος είχε εκατό τέτοιους «κόφτες» όταν πορευόταν εναντίον μας πριν από δεκαοκτώ μήνες, αλλά τους άφησε εδώ, σε τούτη την πλευρά των βουνών. Πίστευε ότι το έδαφος της Κιλικίας ήταν πολύ ανώμαλο για να τα χρησιμοποιήσει. Γι' αυτό δεν τα είχαμε δει στην Ισσό. Οι άντρες μας μαζεύονται γύρω από το άρμα, λέγοντας ότι αυτές οι μηχανές θα καθάριζαν καμιά εκατοστή έτσι και έμπαιναν καλπάζοντας σε ένα συμπαγή σχηματισμό. Ο Μπαλωματής εκφράζει το συναίσθημα που επικρατεί. «Ας έχουμε λοιπόν μερικές εκατοντάδες τέτοια μαζί μας!»

Ένα άλλο περίεργο αντικείμενο που μας έδειξαν οι ντόπιοι είναι τα «πόδια της κουρούνας», με τα οποία σκόπευε ο Δαρείος να σπείρει το έδαφος του προηγούμενου πεδίου μάχης για να κάνει ζημιά στο ιππικό μας -και που σίγουρα θα χρησιμοποιήσει στο προσεχές. Αυτές οι μηχανές είναι φτιαγμένες από τέσσερις σιδερένιες ακίδες στερεωμένες σε ένα μόνο άξονα. Όπως κι αν τα ρίξεις, η μία ακίδα βλέπει πάντα προς τα πάνω.

Από την Δούρα Να, μια τριήμερη πορεία τετρακοσίων εξήντα σταδίων φέρνει το στρατό από τη Θάψακο στον Ευφράτη, Είναι η δεύτερη ημέρα του Εκατομβαιώ-νος, στη μέση του καλοκαιριού. Ένα πέπλο καπνού κρέμεται πάνω από την πεδιάδα πέρα από τον ποταμό, όπου εμπροσθοφυλακές του περσικού ιππικού καίνε τα ξερόχορτα. Όπως μαθαίνουμε, ο Δαρείος συνεχίζει να αυξάνει τις δυνάμεις του στη Βαβυλώνα, τέσσερις χιλιάδες έως πέντε χιλιάδες οδοιπορικά στάδια νότια. Ο στρατός

. 292 .


του τώρα πια αποτελείται από ένα εκατομμύριο άντρες. Ένας τόσο μεγάλος αριθμός, όσο παράλογος και δυ

σκίνητος κι αν είναι, σίγουρα σπείρει τον τρόμο στα στήθη εκείνων που πιστεύουν ότι θα τον αντιμετωπίσουν. Διασχίζω το στρατόπεδο με τα πόδια και πλησιάζω το φίλο μας το Γρίνο, ο οποίος κάθεται οκλαδόν πάνω στο χώμα μαζί με καμιά εικοσαριά συντρόφους και κάνει σχέδια με ένα ραβδί.

«Είσαι και ζωγράφος, λοχαγέ;» Σχεδιάζει μια παράταξη ενός εκατομμυρίου αντρών.

Πόσο φαρδύ το μέτωπο; Πόσο βαθύ; Είναι δυνατό να υπάρχει ένα τέτοιο στράτευμα;

«Σκοπεύεις στ' αλήθεια να επιτεθείς σε τόσους πολλούς, βασιλεύ;»

«Ίσως και σε περισσότερους, αν υπολογίσεις τις πόρνες και τους βοηθούς μαγείρου».

«Και δε φοβάσαι, βασιλεύ;» «Θα φοβόμουν... αν ήμουν ο Δαρείος και έπρεπε να

αντιμετωπίσω εμάς». Ο Πέρσης έχει στείλει δύο έφιππες ταξιαρχίες βόρεια

μπροστά από το στράτευμά του. Η μία με τρεις χιλιάδες ιππείς υπό τον εξάδελφό του Σατροπάτη, η άλλη με έξι χιλιάδες υπό το Μαζαίο, κυβερνήτη της Βαβυλώνας. Αποστολή τους είναι να καταστρέψουν την ύπαιθρο χώρα στην οποία προελαύνουμε και να μην επιτρέψουν τη διάβαση του ποταμού. Αυτά τα μαθαίνουμε από τον Ηφαιστίωνα, ο οποίος έχει μιλήσει προσωπικά με το Μαζαίο, όπως έλπιζα.

Ο Μαζαίος είναι ενδιαφέρων τύπος. Μοιάζει με μέλος συμμορίας κακοποιών. Είναι Πέρσης και άνθρωπος του βασιλικού οίκου. Έχει κυβερνήσει διάφορες επαρχίες επί τριάντα χρόνια. Πρώτα την Κιλικία, έπειτα ως ανώτατος σατράπης τη Φοινίκη, την Κιλικία και τις δύο Συρίες.

. 293 .


Έλαβε την εντολή διορισμού του για τη Βαβυλώνα όχι από το Δαρείο αλλά από τον προκάτοχο του, τον Αρταξέρξη Ώχο. Ο Δαρείος ήθελε να τον απομακρύνει από τη θέση του, έτσι ισχυρίζεται ο δημοφιλής αυτός άνθρωπος, αλλά ο Μαζαίος όλο αυτό το διάστημα της θητείας του είχε εισχωρήσει τόσο βαθιά στον υπόκοσμο της Βαβυλώνας, τη λεγόμενη αστάρα, «Κώδικα», που ήταν αδύνατο να εκδιωχθεί χωρίς να καταρρεύσει η οικονομία της περιοχής.

Ο Μαζαίος είναι ο πλουσιότερος ιδιώτης της αυτοκρατορίας. Το ιπποφορβείο του έχει οκτακόσιους επιβή-τορες και δεκαέξι χιλιάδες φοράδες. Για τον ίδιο λένε ότι είναι πατέρας χιλίων γιων. Αλλά αυτό που τον χαρακτηρίζει είναι η απλοχεριά του στο λαό. Η μεγαλύτερη κοσμική γιορτή του βαβυλωνιακού έτους είναι τα Μά-ζαια, όπου ο οικοδεσπότης προμηθεύει με κρέας δεκάδες χιλιάδες και μοιράζει σιτάρι σε τέτοιες ποσότητες ώστε πολλές οικογένειες ζουν με αυτό όλο το χρόνο. Ο Μαζαίος είναι παχύς. Τα ζώα του είναι άτια, όχι μικρόσωμα άλογα. Και δεν έχει πρόβλημα να σατιρίσει τον εαυτό του. Στη γιορτή του κάθε χρόνο, λένε ότι συμμετέχει στο χορό ντυμένος γυναίκα και κελαηδάει με τόσο πειστικό τρόπο ώστε κανείς δεν τον ξεχωρίζει από τους αληθινούς ηθοποιούς.

Υποχωρώντας μπροστά στη δύναμή μας, ο Μαζαίος μας αφήνει να πάρουμε μερικούς αιχμαλώτους. Αυτοί αναφέρουν ότι ο στρατός του Δαρείου είναι ένα εκατομμύριο διακόσιες χιλιάδες. Ο Ηφαιστίων ολοκληρώνει τη ζεύξη του ποταμού και τον διασχίζουμε σε πέντε ημέρες. Αναπαύω το στρατό μου τέσσερις ημέρες στην πεδιάδα, ενόσω μεταφέρουμε τα πολιορκητικά μηχανήματα και τα βαριά αντικείμενα.

Τώρα πρέπει να αποφασίσουμε ποιο δρόμο θα πά-

. 294 .


ρουμε για τη Βαβυλώνα. Θα βαδίσουμε νότια, ακολουθώντας τον Ευφράτη ή θα πάμε ανατολικά προς τον Τίγρη και θα στρίψουμε νότια από εκεί; Συγκαλώ συμβούλιο.

Οι μεγάλες δυνάμεις του εχθρού κυριαρχούν στη συζήτηση. Ο στρατός μόνο γι' αυτό μιλάει. Ακόμα και οι στρατηγοί μου είναι φοβισμένοι και γεμάτοι αγωνία. Παλιές έχθρες έρχονται στην επιφάνεια. Η ψυχραιμία χάνεται, οι συνάδελφοι τρώγονται μεταξύ τους.

Πώς πρέπει να διοικεί κανείς; Με τη συναίνεση των κατωτέρων του; Πράγματι, πρέπει να ακούς. Να ζυγίζεις και να εκτιμάς. Αλλά μετά να αποφασίζεις μόνος σου. Έχεις κολλήσει σε ένα σταυροδρόμι; Διάλεξε ένα δρόμο και μην κοιτάς πίσω. Δεν υπάρχει χειρότερο πράγμα από την αναποφασιστικότητα. Να κάνεις λάθος, αλλά με αποφασιστικότητα. Μπορείς να ευχαριστήσεις τα συστατικά σου στοιχεία; Να μην ακούσω ξανά αυτή τη λέξη! Οι άντρες δεν ευχαριστιούνται με τίποτε και ποτέ. Η πορεία είναι πάντα πολύ μεγάλη, ο δρόμος πολύ δύσβατος. Ποιο είναι το φάρμακο; Η δύσκολη δουλειά. Δώσε στους άντρες σου κάτι που δεν μπορεί να γίνει, όχι κάτι που μπορεί. Μετά μπες μπροστά στον κίνδυνο. Ο μεγάλος Σπαρτιάτης διοικητής Λύσανδρος εξήγησε τη διαφορά μεταξύ τόλμης και θάρρους. Εμείς πρέπει να έχουμε και τα δύο. Την τόλμη να συλλάβουμε το χτύπημα και το θάρρος να το φέρουμε εις πέρας.

Τελικά πώς πρέπει να παίρνει κανείς τις αποφάσεις; Με βάση τη λογική; Ο παιδαγωγός μου ο Αριστοτέλης μπορούσε να ταξινομήσει τον κόσμο, αλλά δεν μπορούσε να βρει το δρόμο του στην πλατεία του χωριού. Πρέπει να βουτάς πιο βαθιά από τη λογική. Οι Θράκες της Βιθυνίας δεν εμπιστεύονται καμία απόφαση, αν δεν την έχουν πάρει μεθυσμένοι. Ξέρουν κάτι που δεν ξέρουμε

. 295 .


εμείς. Το λιοντάρι ποτέ δεν παίρνει λάθος απόφαση. Οδηγείται από τη λογική; Είναι ο αετός «λογικός»;

Λογική είναι το άλλο όνομα της δεισιδαιμονίας. Προχώρα βαθιά, φίλε μου. Άγγιξε το δαίμονα. Αν πι

στεύω σε σημάδια και οιωνούς; Πιστεύω στο Αόρατο. Πιστεύω στο Αναπόδεικτο, σ' αυτό που Θα Γίνει. Οι μεγάλοι αρχηγοί δε λένε αυτό Μπορούμε Να Κάνουμε. Λένε αυτό Θα Μπορούσαμε Να Κάνουμε.

♦ 296 .

22

Γρήγορος σαν βέλος

ΠΟΡΕΥΟΜΑΣΤΕ ΤΩΡΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ προς τον ποταμό Τίγρη. Αυτό μας υπαγορεύουν οι εμβριθείς στρατιωτικές μελέ

τες, αλλά η αλήθεια είναι ότι πήρα την απόφασή μου ύστερα από ένα όνειρο. Ο θεός Φόβος εμφανίζεται μπροστά μου μεταμφιεσμένος σε πάνθηρα. Το θηρίο είναι κατάμαυρο, θαρρείς και είναι φτιαγμένο από σκοτάδι. Ακολουθώ τα ίχνη του μες στη νύχτα. Στο όνειρό μου νιώθω ότι είναι επιτακτική ανάγκη να εξετάσω τον πάνθηρα και να μάθω τι έχει να μου πει. Δεν έχω δαδί ούτε όπλο. Προχωρώ γεμάτος φόβο ότι θα σκοντάψω επάνω του στο σκοτάδι και ότι θα με κάνει κομμάτια. Ξυπνώ τρέμοντας ολόκληρος.

Έχουμε δύο Αιγυπτίους μάντεις στο στρατό και το δικό μας τον Αρίστανδρο. Τους φωνάζω ξεχωριστά. Και οι δυο Αιγύπτιοι λένε ότι ο πάνθηρας είναι ο Δαρείος. Και οι δύο αποδίδουν την ανησυχία μου στην έλλειψη πληροφοριών, επειδή οι ανιχνευτές μας έχασαν την επαφή με τον περσικό στρατό. Το όνειρο δείχνει απλώς την κατανοητή αυτή ανησυχία.

Ο Αρίστανδρος δεν ερμηνεύει τον πάνθηρα. Χωρίς κανένα δισταγμό, ρωτάει: «Σε ποια κατεύθυνση οδηγούσαν τα ίχνη του θηρίου;»

Πορευόμαστε ανατολικά. Το θηρίο δεν είναι ο Δαρείος. Το θηρίο είναι ο φόβος.

. 297 .

ΣΤ1ΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

Μεσολαβούν τρεις χιλιάδες οδοιπορικά στάδια περί-που από τη Θάψακο μέχρι τον Τίγρη. Γιατί αυτός ο δρόμος; Οι διοικητές μου περίμεναν τον άλλο, νότια στην κοιλάδα του Ευφράτη. Αυτός ο δρόμος είναι σαφώς ευκολότερος, βγάζει κατευθείαν στη Βασιλική Οδό, ένα με ενάμιση μήνα μέχρι τη Βαβυλώνα. Ο Ευφράτης κυλάει δίπλα μας. Η βοσκή είναι άφθονη από τα ποτιστικά χωράφια. Εφόδια μπορούν να έρθουν μέσω του ποταμού από τη χώρα που μόλις καταλάβαμε.

Ο Δαρείος θέλει να πλησιάσω από αυτό το δρόμο. Διαφορετικά γιατί έστειλε το Μαζαίο με τόσο μικρή δύναμη για να με εμποδίσει; Γιατί αυτός και ο Σατροπάτης αποσύρθηκαν αφού δημιούργησαν μερικά ασήμαντα περάσματα καίγοντας τη γη;

Ο εχθρός πιστεύει ότι θα ακολουθήσω το δρόμο του Ευφράτη. Μου ρίχνει δόλωμα. Σίγουρα οι μηχανικοί του έχουν ετοιμάσει πεδία μάχης κατά μήκος του ποταμού, σε ορισμένες πεδιάδες που είναι ιδανικές για το μεγάλο στρατό του. Η βάση του ανεφοδιασμού του είναι εκεί, στη Βαβυλώνα. Έχει εξαιρετικούς δρόμους, τον ποταμό και τις διώρυγες για να μεταφέρει άντρες και μηχανές.

Δεν μπορώ να πάρω αυτό το δρόμο. Κατηφορίζοντας τη Βασιλική Οδό διασχίζουμε την πιο

ζεστή περιοχή της χώρας - έναν ποτιστικό διάδρομο ανάμεσα σε καμένες ερήμους. Το δίκτυο των διωρύγων σχηματίζει φυσικά οχυρά. Ο εχθρός μπορεί να πλημμυρίσει αγρούς για να εμποδίσει την προέλασή μας ή να στήσει ενέδρες και να μας επιτεθεί από τα πλάγια. Το σιτάρι είναι ήδη θερισμένο. Μόνο τα κοτσάνια έχουν μείνει. Για να πάρουμε τη σοδειά, πρέπει να πολιορκήσουμε οχυρωμένες πόλεις. Οινοπνευματώδη ποτά; Το μόνο οινόπνευμα που έχουμε είναι αυτό που κουβαλάμε μαζί μας. Και η ζέστη. Θα χάσουμε έναν άντρα στους πέντε που ξερο-

. 298 .


ψήνονται σ' αυτόν το φούρνο, ενώ εκείνοι που δε θα πέσουν από τον ήλιο θα υποκύψουν από το βρόμικο νερό του ποταμού. Έχω δεκαπέντε χιλιάδες ενισχύσεις που έρχονται από την πατρίδα. Αν προχωρήσω νότια του Ευφράτη, όταν φτάσουν θα είναι αργά. Αν πάρουμε έναν άλλο πιο αργό δρόμο, υπάρχει πιθανότητα να μας προφτάσουν.

Αλλά αυτό που μετράει πιο πολύ είναι η στρατηγική: αν πάρουμε το δρόμο του Ευφράτη, ο εχθρός δε θα έχει κανένα κίνητρο να κινηθεί. Ο Δαρείος απλώς θα περιμένει στη Βαβυλώνα, σε πεδία μαχών που έχει ετοιμάσει για τη σφαγή μας, σπέρνοντάς τα με τα «πόδια της κουρούνας» και ισιώνοντας τους ενδιάμεσους δρόμους όπου θα ορμήσουν τα δρεπανηφόρα άρματά του.

Πηγαίνω ανατολικά αντί για νότια. Μακριά από τη Βαβυλώνα, στα αντερείσματα του Αρμενικού Ταύρου. Το ιππικό του Ηφαιστίωνα διώχνει τους ανιχνευτές του Μα-ζαίου που μας ακολουθούν. Καλύτερα να με χάσει ο Δαρείος. Ας αναρωτιέται: Πού είναι ο Αλέξανδρος;

Η φάλαγγα μας ακολουθεί τώρα τον παλιό στρατιωτικό δρόμο που διατρέχει τα υψώματα. Εκεί είναι πολύ πιο δροσερά. Το χορτάρι είναι ακόμα πράσινο, όχι καμένο όπως στις πεδιάδες. Στα ανοχύρωτα χωριά βρίσκουμε θερισμένο σιτάρι. Το παίρνουμε με ευκολία. Και πίνουμε δροσερό νερό από τα βουνά» Μπορεί ο Δαρείος να μας αποκόψει από τα νώτα. Είναι ένας κίνδυνος. Αλλά για να κάνει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να αποσπάσει από το κυρίως σώμα μια δύναμη αρκετά ισχυρή για να αντισταθεί σε όλο το στρατό μας (διότι μπορεί να είναι δικό μου σχέδιο να παγιδεύσω ένα τέτοιο σώμα βόρεια για να το εξολοθρεύσω) και δεν μπορεί να το διακινδυνεύσει, αλλά ούτε να χάσει την επαφή του με τη βάση του που βρίσκεται πολλές εκατοντάδες στάδια μακριά.

. 299 .


Άσε τον εχθρό να ανησυχεί στη Βαβυλώνα, να αναρωτιέται πού έχω πάει. Άσ' τον να βράζει στο ζουμί του μη ξέροντας από ποιο δρόμο θα πλησιάσω. Άσε τους φιλόδοξους στρατηγούς του να τον βασανίζουν. Άσ' τον να συγκαλεί πολεμικά συμβούλια, όπου οξυδερκείς αξιωματικοί θα τον προτρέπουν να κάνει τολμηρές και επιθετικές κινήσεις. Τίποτε δεν είναι πιο δύσκολο στον πόλεμο από το να περιμένεις σε μια θέση. Ο Δαρείος δε θα έχει την υπομονή να το κάνει, όχι μετά την ήττα και τη φυγή του στην Ισσό. Ούτε ο ανήσυχος συρφετός των ιππέων του θα του επιτρέψει μια τέτοια πολυτέλεια. Θα αφήσει τη Βαβυλώνα. Θα έρθει βόρεια να με αναζητήσει. Αυτό είναι που θέλω. Γιατί κάθε παρασάγγη που βάζει ανάμεσα στον εαυτό του και στις αποθήκες του τον φέρνει πιο κοντά σε άσχημες καταστάσεις και σε δυσάρεστα γεγονότα.

Στο μεταξύ εγώ δε βιάζομαι καθόλου. Ελέγχω τις πτέρυγες και τα νώτα μου. Δίνω στις ενισχύσεις μου την ευκαιρία να με προλάβουν. Θα βοσκήσω τα άλογα του ιππικού μου σε πράσινα βοσκοτόπια και θα ποτίσω τα υποζύγιά μου σε ρυάκια του βουνού. Οι υπεύθυνοι για τη βοσκή θα ξυρίσουν την περιοχή και τα στρατεύματά μου θα κάνουν γυμνάσια. Αν χρειαστεί να περιμένουμε μέχρι το χειμώνα για να πολεμήσουμε, θα το κάνουμε. Εγώ έχω να ταΐσω μόνο πενήντα χιλιάδες, ο Δαρείος έχει στην πλάτη του ένα εκατομμύριο.

Αυτό είναι το σχέδιο λοιπόν, ώσπου την εικοστή πρώτη ημέρα οι πρόδρομοι ιππείς αναφέρουν ότι ο Δαρείος έφυγε από τη Βαβυλώνα. Διέσχισε τον Τίγρη, δηλώνουν οι άντρες μας, και κατευθύνεται βόρεια, με δυσκολία, με όλο το στρατό του για να βάλει τον ποταμό -τίγρης στα περσικά σημαίνει «βέλος», λόγω του δυνατού και γρήγορου ρεύματός του- ανάμεσα σ' αυτόν και σε μας σαν αμυντική γραμμή. Απέχουμε πάνω από χίλια διακόσια εί-

. 300 .


κοσι έξι οδοιπορικά στάδια από τον κοντινότερο πόρο, όταν φτάνει αυτή η πληροφορία. Απαλλάσσω τη φάλαγγα που πορεύεται από τα πάντα εκτός από τα όπλα της. Κοίτα το ημερολόγιο πορείας. Φτάνουμε στο πέρασμα σε τέσσερις ημέρες και το περνάμε, ενώ ο Δαρείος είναι ακόμα χίλια στάδια νότια. Κανείς στρατός στην ιστορία δεν κάλυψε τόσο έδαφος, τόσο γρήγορα.

Η πορεία όμως μας έχει εξουθενώσει. Το πέρασμα του Τίγρη λίγο έλειψε να καταλήξει σε αποτυχία, καθώς το νερό φτάνει μέχρι το στήθος των αντρών και τρέχει σαν άλογο που καλπάζει. Τοποθετούμε τέσσερις σειρές ίππους κατά μήκος του πόρου, δύο επάνω, δύο κάτω, και τα δένουμε επί τόπου, ενώ το πεζικό περνάει από τη μέση. Η επάνω ζώνη κόβει λίγο την πίεση του νερού, ενώ η κάτω σχηματίζει ένα ζωντανό τείχος που βοηθάει τους άντρες και τα όπλα να περάσουν απέναντι. Μας παίρνει δυο σπαρακτικά μερόνυχτα για να διασχίσει ο στρατός το ποτάμι. Οι άντρες είναι κάτι παραπάνω από εξουθενωμένοι και λεία, τώρα, των φημών και του φόβου.

Το ιππικό του εχθρού καίει την περιοχή μπροστά μας. Η γη είναι στάχτη, για πολλά πλέθρα. Πυκνά σύννεφα καπνού κρύβουν τον ήλιο. Τη νύχτα λάμψεις σκίζουν τον ορίζοντα. Είναι το τοπίο του ονείρου μου.

Οιωνοί και θαύματα πλακώνουν τώρα. Κάθε κοράκι στον ουρανό, κάθε ερπετό στο χώμα είναι τροφή για τις δεισιδαίμονες εικασίες των αντρών. Αν ένας τύπος φωνάξει στον ύπνο του, το μισό στρατόπεδο θα πεταχτεί επάνω από την υστερία. Μια κατσίκα γεννάει ένα κατσικάκι με τρία κέρατα. Αυτό προοιωνίζεται θάνατο, λένε οι προφήτες γύρω από τη φωτιά. Οι ανιχνευτές που ψάχνουν νερό βρίσκουν μια λιμνούλα η οποία, έτσι όπως πέφτει ο ήλιος επάνω της, παίρνει φωτιά. Κανείς τους δεν έχει ακούσει για τη νάφθα; Οι μάντεις μας έχουν πολλή

. 301 .

ΣΤΙΒΕΝ ΠΡΕΣΧΦΙΛΝΤ

δουλειά: να μαγειρεύουν θετικές ερμηνείες για περίεργα θαύματα.

Ο φόβος είχε εξαπλωθεί σε όλο το στράτευμα. Ένας φόβος παράλογος, ανεξήγητος, ακαταμάχητος. Διπλασιάζω τον αριθμό των ανιχνευτών και τριπλασιάζω την επιχορήγηση τους. Τα μεταγωγικά με τα πολιορκητικά μηχανήματα μας προλαβαίνουν και πασχίζουμε να προχωρήσουμε όσο πιο γρήγορα γίνεται. Ο νεαρός μηχανικός μας Εχεκράτης στήνει στα γρήγορα μια γέφυρα στον Τίγρη και περνάμε απέναντι τις βαρυφορτωμένες σκευοφό-ρους άμαξες.

Πού είναι ο εχθρός; Λιποτάκτες από το στρατόπεδό του αρχίζουν να εμ

φανίζονται. Οι ανιχνευτές τους φέρνουν δεμένους και με κλειστά τα μάτια. Είναι δυσαρεστημένοι μισθοφόροι πάνω σε κλεμμένα άλογα. Πωλητές που έκλεψαν τα εμπορεύματά τους. Γυναίκες που έχουν υποστεί προσβολή. Η διαδικασία απαιτεί οι φυγάδες να είναι χωριστά. Παρ' όλα αυτά φοβερές φήμες κυκλοφορούν στο στρατόπεδο. Ποτέ δεν πετυχαίνει. Το παραμύθι κάθε φεγγαριασμένου απλώνεται σαν φωτιά. Ο εχθρός δεν είναι πια ένα εκατομμύριο. Είναι δύο εκατομμύρια. Τρία. Ένας λιποτάκτης λέει ότι διέσχισε την πεδιάδα στην Ώπι μετά το διάβα του ιππικού του Δαρείου, η γη άχνιζε από κοπριές αλόγων για τετρακόσια στάδια. Ένας άντρας από τη Βαγδάτη ισχυρίζεται ότι η περιοχή του είχε διαταχθεί να παραγάγει χίλιους ταύρους. Τα στρατεύματα του Δαρείου τους έφαγαν σε ένα γεύμα - κι αυτοί ήταν μόνο αξιωματικοί.

Στην πορεία οι άντρες μας βαδίζουν σε «φορεία», ομάδες των οκτώ. Έτσι μπορούν να αφήσουν κάτω τις σάρισές τους, να τις δέσουν σε μία δέσμη και να τις μεταφέρουν οι άντρες στον ώμο ανά δύο, με τη σειρά. Τα φορεία πάντα γελούν ή βρίζουν. Τώρα δεν ακούω τσι-

. 302 .


μουδιά. Οι άντρες βαδίζουν χωρίς να αστειεύονται ή να γκρινιάζουν, ο καθένας με τα δικά του δόρατα, συχνά σε ένα κομμάτι, με τα μάτια στη γη. Κάτι τέτοιες στιγμές, η εξέλιξη των γεγονότων κινδυνεύει να ξεφύγει από τα χέρια σου. Ο πειρασμός είναι να πάψεις να σκέφτεσαι και να υποχωρήσεις στη ροή των γεγονότων. Αυτό πρέπει να αποφευχθεί με κάθε θυσία.

Μισώ τις επιθεωρήσεις. Τώρα όμως πρέπει να γίνει μία, για να στηρίξουμε τους άντρες και να βεβαιωθούμε ότι δε λείπει τίποτε. Ακονόπετρες. Εφεδρικά κοντάρια. Λουριά. Διπλαρώνω έναν νέο λοχαγό που κουβαλάει την περικεφαλαία στο χέρι του. Δέσ' τη στο σακίδιό σου, ανάθεμά σε! Ξύδι για να καθαρίζουμε το νερό. Λίπος για τα πόδια των αντρών. Μα τον Ηρακλή, αν ακούσω ότι έστω και ένας άντρας έβγαλε φουσκάλες, θα τον βάλω να περπατάει με τα χέρια.

Κάνω συμβούλια με τους στρατηγούς μου τρεις φορές την ημέρα τώρα. Κοιμάμαι δύο ώρες το μεσημέρι και μία τη νύχτα. Ο Βουκεφάλας είναι δεμένος έξω από τη σκηνή μου και ο ιπποκόμος μου ο Ευαγόρας διατηρεί τα όπλα μου ακονισμένα και έτοιμα. Είναι ο δημόσιος ρόλος μου τώρα να ποτίζω με σιγουριά τους άντρες. Τα μάτια τους με ακολουθούν όλη την ώρα. Διώχνω το φόβο και το ίδιο κάνουν κι αυτοί. Μέχρι δυο νύχτες μετά την επιθεώρηση, όταν η σελήνη σκοτεινιάζει και χάνεται από τον ουρανό.

Μια έκλειψη. «Αυτό μας έλειπε τώρα!» Ο Κρατερός λυσσάει από το

κακό του βλέποντας παλαίμαχους που έχουν λάβει μέρος σε είκοσι τουλάχιστον εκστρατείες να μαζεύονται κατά ομάδες, να κοιτάζουν έκπληκτοι τον ουρανό και να μουρμουρίζουν τρομαγμένοι ότι αυτό είναι κακό σημάδι. Πρέπει να καθίσουμε και να τους εξηγήσουμε σαν δάσκαλοι

. 303 .


τους αστρονομικούς συσχετισμούς του ήλιου και της σελήνης. «Φέρτε αυτούς τους αλατοφάγους, τους Αιγυπτίους!» ουρλιάζει ο Κρατερός, εννοώντας τους μάντεις. «Μα τον Άδη, καλά θα κάνουν να μαγειρέψουν κανένα νόστιμο παραμύθι».

Και το έκαναν. Έχω ξεχάσει τι ήταν. Κάτι... ότι οι Πέρσες είναι η σελήνη κι εμείς ο ήλιος. Πάντως κατευνάζει το φόβο των αντρών. Προς το παρόν.

«Καλύτερα να τους βάλουμε να κουνηθούν» λέει ο Τελαμών. Το κάνω.

Ιδρώτας. Ταχύτητα. Δράση. Αυτά είναι τα αντίδοτα του φόβου. Δεν πιάνουν όμως. Όχι αυτή τη φορά. Πρόδρομοι ιπ

πείς έχουν εντοπίσει το βασικό στρατόπεδο των Περσών εξακόσια στάδια νότια σε ένα εμπορικό σταυροδρόμι που ονομάζεται Άρβηλα. Ο στρατός του Δαρείου έχει προωθηθεί διακόσια οδοιπορικά στάδια από κει, βεβαιώνουν άλλοι ιππείς, διασχίζοντας ένα μικρό ποτάμι, το Λύκο. Εκεί βρίσκεται μια μεγάλη πεδιάδα, τα Γαυγάμηλα. Οι Πέρσες έχουν προετοιμάσει το έδαφος. Έχουν διακόσια δρεπανηφόρα άρματα και δεκαπέντε ινδικούς πολεμικούς ελέφαντες.

Βάζω σε περιορισμό τους ιππείς που έφεραν την αναφορά. Δε θα τους αφήσω να βγουν έξω ούτε για κατού-ρημα, για να μη διαδοθεί η φήμη. Πάντως, δεν το γλιτώνω. Η έκλειψη μας έχει κατατρομάξει. Κι αυτή η βρομερή έρημος. Διασχίζουμε μια περιοχή που η φωτιά δεν έχει αφήσει τίποτε. Δεν υπάρχει ψυχή ζώσα. Μήπως είμαστε στον Τάρταρο;

Γαυγάμηλα -αυτή είναι η ονομασία ενός μικρού λόφου, του Τελ Γκομέλ- σημαίνει Καμπούρα της Καμήλας.

. 304 .


Τα στρατεύματά μας πασχίζουν να βρουν τη σημασία της. Είναι τυχερό το όνομα; Μήπως προλέγει την καταστροφή ;

Ρωτώ τον Τελαμώνα τι νομίζει ότι φοβούνται οι άντρες.

«Το ξέρεις» λέει. Κι όμως, δεν ξέρω. «Την επιτυχία». Πώς είναι δυνατόν κάτι τέτοιο; «Κι όμως, μπορεί» συνεχίζει ο μέντοράς μου. «Γιατί,

με αυτό το θρίαμβο, η δύναμή μας θα φτάσει εκεί που δεν έχει πάει ποτέ άλλος στρατός στην ιστορία. Οι άντρες φοβούνται το Άγνωστο. Κι εσύ, Αλέξανδρε, θα ανακηρυχθείς ως...»

Ο Μέλας Κλείτος σταματά το άλογό του δίπλα μας, γελώντας κοροϊδευτικά με το σοβαρό ύφος του Τελαμώνα. «Τι καβαλίνες φτυαρίζει ο φιλόσοφός μας σήμερα;» ρωτάει.

Βάζω τα γέλια. «Προλέγει τη νίκη». «Μόνο ένας ηλίθιος το κάνει αυτό!» Και απομακρύνε

ται καλπάζοντας. Η φάλαγγα συνεχίζει την πορεία. Μπρος και πίσω, ο

ουρανός είναι μαύρος από φωτιές που έχει βάλει ο εχθρός. Βρέχει καπνιά και στάχτες. Ο ποταμός απέχει επτά στάδια περίπου στα δεξιά μας, αλλά μέσα στο μισοσκόταδο δεν μπορούμε να τον δούμε. Τα βουνά στα ανατολικά έχουν εξαφανιστεί μες στον καπνό. Διάφοροι ήχοι φτάνουν στ' αυτιά μας. Ακούμε τρομαχτικά ποδο-βολητά αλόγων, απόμακρες φωνές. Ακόμα και η γη αναπηδά. Το βήμα ενός άντρα ξεκολλάει τη φλούδα, σηκώνοντας σκόνη από αλκάλι. Αυτό το πράγμα τρυπώνει στη μύτη και στα μαλλιά σου. Η κιμωλία καλύπτει το πρόσωπό σου. Τα χείλη σου σκίζονται. Οι οπλές των αλόγων

. 305 .


τινάζουν μακριά τη βαριά, γκρίζα σκόνη που ανεβαίνει μόνο μέχρι τη μέση ενός ανθρώπου. Η φάλαγγα προχωρά ανάμεσά της. Έπειτα, το απομεσήμερο της δεύτερης ημέρας, ο ήχος που όλοι οι διοικητές τρέμουν.

Πανικός. Κάτι κάνει το σώμα να βγει εκτός ελέγχου. Κανείς δεν

ξέρει τι. Απ' άκρη σ' άκρη, ο τρόμος βασιλεύει. Πολλοί ξεκόβουν από τους συντρόφους τους, με τα όπλα γυμνά. Σε λίγο, οι άντρες θα αρχίσουν να πετσοκόβονται μεταξύ τους από το φόβο.

«Φάλαγγα, προσοχή!» Μια αιωνιότητα περνά μέχρι να σταματήσει το σώμα.

Διατάζω: «Όπλα αποθέσατε». Άλλος ένας αιώνας καθώς η διαταγή περνάει από τον ένα στίχο στον άλλο. Τελικά κάθε άντρας βάζει το όπλο του στα πόδια του πάνω στο χώμα.

Ο στρατός ξαναβρίσκει τον εαυτό του. Εκείνη τη νύχτα στρατοπεδεύουμε σε μια απογυμνω

μένη πεδιάδα. Με το λυκόφως, ομίχλη κατεβαίνει από τα βουνά. Τα μάτια μας μας παίζουν διάφορα παιχνίδια. Κάπνα και στάχτες κρύβουν τον ουρανό. Μετά, στη δεύτερη φυλακή:

Κι άλλος πανικός. Πέρασαν τα φώτα στον ουρανό για φωτιές του

εχθρού. Φαντάζουν αληθινά - είναι χιλιάδες από δαύτα. Ακόμα κι εγώ ξεγελιέμαι. Περνάνε ώρες μέχρι να ηρεμήσει το στράτευμα.

Ο θεός στέλνει έναν άνεμο. Τα ουράνια ξαστερώνουν για λίγο. Έπειτα μας χτυπά μια αμμοθύελλα. Στο στρατόπεδο επικρατεί χάος. Όλη την επόμενη ημέρα βαδίζουμε μες στη θύελλα, κουκουλωμένοι ολόκληροι -μόνο τα μάτια μας φαίνονται λίγο-, ενώ άμμος σαν ελαφρόπετρα γδέρνει κάθε επιφάνεια και τρυπώνει σε κάθε κοιλότητα. Για πρώ-

. 306 .


τη φορά ακούω από τους άντρες μου τα λόγια που με βασανίζουν μέχρι σήμερα: φτάσαμε πολύ μακριά, κερδίσαμε πάρα πολύ. Οι θεοί στράφηκαν εναντίον μας. Είμαστε τρομαγμένοι, θέλουμε να γυρίσουμε στην πατρίδα.

Άλλη μια νύχτα. Η αμμοθύελλα σταματά απότομα όπως χτύπησε. Οι πρόδρομοι ιππείς αναφέρουν τις αληθινές περσικές φωτιές. Είμαστε μία ημέρα μακριά. Η φάλαγγα μετασχηματίζεται σε δύναμη κρούσης. Το μέτωπό μας είναι πέντε στάδια τώρα. Έχω ιππικό και στις τέσσερις πλευρές.

Οι άντρες είναι σταθεροί. Τώρα έχουν αληθινούς φόβους, όχι φανταστικούς.

Μεσημέρι της τέταρτης ημέρας. Η πεδιάδα των Γαυγαμήλων βρίσκεται μερικά στάδια μπροστά, πίσω από μια σειρά χαμηλούς λόφους. Αυτό θα είναι άραγε το μέρος; Αυτή είναι η περιοχή που θα δώσει το όνομά της στο πεπρωμένο μας;

Καλπάζω μπροστά, παίρνοντας μαζί μου το Μέλανα Κλείτο και την Απολλώνια ίλη του Γλαυκία (έχει αντικαταστήσει το Σωκράτη τον Κοκκινογένη που αναρρώνει από σηψαιμία στη Δαμασκό), και την ίλη του Αρίστωνα με τους Παίονες πρόδρομους ιππείς. Οι Πέρσες καβαλάρηδες που έχουν σταλεί για αναγνώριση υποχωρούν μπροστά μας. Ο Τίγρης είναι στα δεξιά, πιο πλατύς εδώ και φαίνεται καθαρά. Μια σειρά από γαζέλες κατευθύνονται σε μια ρεματιά. Εμείς ανηφορίζουμε προς τους λόφους. Στην κορφή τρεις στρατιώτες μας κάνουν σήμα «Εχθρός» και δείχνουν με τα δόρατά τους νοτιοανατολικά.

Φτάνουμε στο ύψωμα και βρισκόμαστε μπροστά στον εχθρό.

«Μα τα αλαβάστρινα μπαλάκια του Ηρακλή!» φωνάζει ο Κλείτος.

Το περσικό μέτωπο εκτείνεται σε απόσταση τριάντα

. 307 .

ΣΤ1ΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

σταδίων. Το βάθος του είναι διπλάσιο. Τα μεταγωγικά απλώνονται μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι. Μοιάζει με πόλη. Αποσπάσματα ανιχνευτών του εχθρού επιστρέφουν καλπάζοντας στο κέντρο του, σίγουρα εκεί που έχει πάρει θέση ο Δαρείος, για να αναγγείλουν ότι πλησιάζουμε. Διάφορα στρατεύματα του εχθρού μετακινούνται μπροστά από το συμπαγές κέντρο του, κάνοντας δοκιμές. Η πεδιάδα έχει εξομαλυνθεί σαν στίβος και είναι σημαδεμένη με διάφορα γεωμετρικά αζιμούθια. Ο Ηφαιστίων τα δείχνει και λέει: «Είναι οι δρόμοι που καθάρισαν οι μηχανικοί του Δαρείου για τα δρεπανηφόρα άρματα. Τα βλέπετε; Είναι τρεις. Μέτωπο καμιά πενηνταριά αρμάτων, απ' ό,τι βλέπω. Με εκατό βάθος. Κι άλλα πενήντα στα αριστερά».

Ο εχθρός έχει φτιάξει ακόμη κινητούς πύργους, από όπου, σίγουρα, τοξότες και καταπέλτες για φλεγόμενα δαδιά θα εξαπολύσουν τα βλήματά τους καθώς προελαύνουμε.

Ο Μέλας Κλείτος σφυρίζει. «Αυτά τα καθίκια έφεραν όλη την αποθήκη».

Ανεβάζω το στρατό στην κορυφογραμμή, που οι ντόπιοι ονομάζουν Αρούκ, Μισοφέγγαρο. Κατασκηνώνουμε σε τάξη μάχης.

Οι άντρες μας βλέπουν για πρώτη φορά τον εχθρό. Το μέγεθος του ασιατικού στρατού σού φέρνει ίλιγγο. Είναι πάρα πολύ μεγάλος ωστόσο για να προξενεί φόβο.

Μόνο δέος μπορεί να προκαλέσει. Κοιτάζουμε με το στόμα ανοιχτό τις μυριάδες των Περσών, κι εγώ ακόμη, μη μπορώντας να πιστέψουμε στις αισθήσεις μας.

. 308 .

23

Το υλικό τ η ς κ α ρ δ ι ά ς

ΡΩΤΑΣ, ΠΟΣΟ ΚΑΙΡΟ μου πήρε να φτιάξω το σχέδιο της μάχης στα Γαυγάμηλα;

Ήταν κάτι που γνώριζα από τα επτά μου χρόνια. Μια μάχη την οποία έβλεπα να εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια μου χιλιάδες φορές. Είχα δει αυτή την πεδιάδα στα όνειρά μου. Είχα φανταστεί την παράταξη του Δαρείου. Σ' αυτή τη μάχη πολεμούσα νοερά σε όλη μου τη ζωή. Δεν έμενε παρά να τη ζήσω και στην πραγματικότητα.

Χρειαστήκαμε μια ημέρα για να οχυρώσουμε ένα στρατόπεδο και να μεταφέρουμε εκεί τα μεταγωγικά. Ο Δαρείος παραμένει στη θέση του. Όταν πηγαίνω με τρεις ίλες να κάνω αναγνώριση του πεδίου, δε μου επιτίθεται.

Νυχτώνει. Συγκαλώ πολεμικό συμβούλιο. Αυτή τη φορά προεδρεύω εγώ.

«Σύντροφοι, είδαμε τις διατάξεις του εχθρού. Αυτό είναι καλό. Σήμερα είμαστε σίγουροι για τρία πράγματα για τα οποία χθες είχαμε άγνοια. Ας κάνουμε μία ανασκόπηση».

Τίποτε δε στηρίζει πιο πολύ μια ομάδα, η οποία βρίσκεται μπροστά σε μια σοβαρή κατάσταση, όσο μια νηφάλια εξιστόρηση των γεγονότων. Όσο πιο τρομακτική η πραγματικότητα, τόσο πιο άμεσα πρέπει να αντιμετωπίζεται.

«Πρώτον, το περσικό μέτωπο είναι σχεδόν όλο ιππικό.

. 309 .


Είδαμε τις φονικές ζώνες που έχει ετοιμάσει ο εχθρός για τα δρεπανηφόρα άρματά του. Προφανώς ο Δαρείος σχε-διάζει να τα στείλει την ώρα της προέλασης μας. Είναι διαφορετικά από την Ισσό και το Γρανικό, όπου ο εχθρός ήθελε μόνο να αμυνθεί. Συμπέρασμα: ο Πέρσης δε θα μείνει ακίνητος περιμένοντας την επίθεση μας. Θα μας επιτεθεί αυτός».

Στο συμβούλιο παίρνουν μέρος χίλια επτακόσια άτομα. Όλοι οι διοικητές όλων των μονάδων είναι παρόντες. Κάνει κρύο τη νύχτα ακόμα και το καλοκαίρι στην έρημο. Επιμένω ωστόσο να σηκώσουμε όλα τα φύλλα της σκηνής. Θέλω τα στρατεύματα να βλέπουν τους διοικητές τους να δουλεύουν. Μέσα σε ελάχιστη ώρα, χιλιάδες την κυκλώνουν. Αλλοι είναι καθιστοί, άλλοι όρθιοι, τόσο κοντά ώστε μπορούν να μυρίσουν τον ιδρώτα και το χνώτο ο ένας του άλλου.

«Δεύτερον, το εύρος του εχθρικού μετώπου. Η παράταξή του θα υπερφαλαγγίσει τη δική μας με επιπλέον στρατεύματα που θα τοποθετήσει στις δύο πτέρυγες. Αυτό μας λέει πώς θα επιτεθεί ο Δαρείος. Θα επιχειρήσει διπλή υπερφαλάγγιση. Θα προσπαθήσει να μας κυκλώσει και από τις δύο πλευρές με τις πτέρυγες του ιππικού του, με διαδοχική ή ταυτόχρονη επίθεση από το μέτωπο, πρώτα με τα δρεπανηφόρα άρματά του, έπειτα με το ιππικό του. Αυτός είναι ο δεύτερος παράγοντας για τον οποίο πρέπει να έχουμε μια απάντηση.

»Τρίτον, και το πιο σημαντικό, το ηθικό των αντρών μας. Το εχθρικό ιππικό, σύμφωνα με όλες τις εκτιμήσεις, είναι τριάντα πέντε χιλιάδες. Το δικό μας είναι επτά. Δεν μπορούμε ούτε να φανταστούμε τους αριθμούς του περσικού και συμμαχικού πεζικού. Οι ενισχύσεις μας δε μας πρόλαβαν. Οι άντρες είναι τρομαγμένοι Ακόμα και οι εταίροι δε δείχνουν το συνηθισμένο τους ζήλο».

. 310 .


Περδίκκας: «Αυτά είναι όλα, Αλέξανδρε;» Γέλια ακούγονται. Αγχώδη γέλια. «Ξέχασα τους πολεμικούς ελέφαντες του Δαρείου»

λέω. Κάθε έλλειψη σοβαρότητας παύει. «Αυτά είναι, φίλοι μου, τα θέματα που πρέπει να δει

το συμβούλιο. Μήπως άφησα κανένα; Μήπως θέλει κανείς να προσθέσει κάτι;»

Αρχίζουμε. Το υλικό που χειρίζεται ένας διοικητής είναι η ανθρώ

πινη καρδιά. Η τέχνη είναι να δώσει θάρρος στους άντρες του και τρόμο στον εχθρό.

Ο στρατηγός δημιουργεί θάρρος με την πειθαρχία, την εκπαίδευση και την άσκηση· με την εντιμότητα και την τάξη' με την πολύ καλή πληρωμή, τον εξοπλισμό, τις τακτικές και τα εφόδια· με τους σχηματισμούς του στο πεδίο και με την ιδιοφυΐα της παρουσίας του και των ενεργειών του.

Οι έξυπνες διατάξεις παράγουν ανδρεία, όπως οι λανθασμένοι σχηματισμοί μετατρέπουν σε δειλούς ακόμα και τους πιο γενναίους. Ιδού η βασική παράταξη για την επίθεση:

Αιχμή Πτέρυγα Πτέρυγα

Με άλλα λόγια, μια σφήνα. Ή, αν προτιμάτε, ένα διαμάντι:

Αιχμή Πτέρυγα Πτέρυγα

Οπισθοφυλακή

Σφήνες και διαμάντια προωθούν τη συμπλοκή. Οι γω-

. 311 .


νίες δημιουργούν γραμμές υποστήριξης. Οι πτέρυγες στηρίζουν τις αιχμές, και οι οπισθοφυλακές τις πτέρυγες. Οι στρατιώτες στις σφήνες και στα διαμάντια δεν μπορούν να κρυφτούν. Οι σύντροφοι τους τους βλέπουν. Η ντροπή τους κάνει να τραβάνε μπροστά και το θάρρος τους οδηγεί.

Αλλά η πιο ιδιοφυής χρήση της σφήνας είναι να την ενσωματώσεις σε ολόκληρη τη γραμμή επίθεσης, όπως καθοδηγώ τους αξιωματικούς μου στο συμβούλιο, τώρα, την παραμονή των Γαυγαμήλων.

Αιχμή Αιχμή Αιχμή

Πτέρυγα Πτέρυγα Πτέρυγα Πτέρυγα

Γιατί μια τέτοια διάταξη παράγει ανδρεία; Θυμίζω στους διοικητές μου, αν και έχουν δει την αξία της ήδη σε δύο ηπείρους και σε εκατοντάδες πεδία μαχών.

«Οι άντρες στις τάξεις της αιχμής νιώθουν θάρρος επειδή ξέρουν ότι υποστηρίζονται από τις δύο πτέρυγες. Ξέρουν ότι είναι αδύνατο να υπερφαλαγγιστούν και να κυκλωθούν. Ξέρουν ακόμη ότι, μολονότι θα χτυπήσουν πρώτοι τον εχθρό, οι συμπολεμιστές τους θα είναι ακριβώς από πίσω τους στον αγώνα. Και ξέρουν επίσης ότι, αν αποκρουστούν, έχουν ένα ισχυρό μέτωπο για να αποσυρθούν. Όσο για τις τάξεις της δεύτερης σειράς, ο φόβος τους καθώς πλησιάζουν τον εχθρό είναι συγκρατημένος επειδή βλέπουν τους μπροστάρηδες συμπολεμιστές τους να υφίστανται το μεγαλύτερο βάρος της επίθεσης, ενώ οι ίδιοι παραμένουν προς το παρόν ασφαλείς. Εδώ όμως είναι το κρίσιμο σημείο, φίλοι μου: η ανδρεία των συντρόφων τους στην πρώτη γραμμή πυροδοτεί τις καρδιές τους. Ο άντρας, βλέποντας τους συμπολεμιστές του να ορμούν με γενναιότητα κατά του εχθρού, σκέφτεται:

. 312 .


"Μα τις φλόγες του Άδη, θα τους δείξω τι αξίζω κι εγώ!" Ένας άντρας ντρέπεται ακόμα και να διστάσει ή να δει τη μονάδα του να υστερεί πλάι σε άλλες, έτσι οδηγείται από ένα πνεύμα άμιλλας, περηφάνιας και τιμής.

»Αυτό είναι ένα άρθρο πίστης για μένα, αδέλφια. Πιστεύω ότι ένας άντρας, διαπιστώνοντας την ανιδιοτέλεια ενός άλλου, είναι αναγκασμένος από την ευγενική του φύση να ανταγωνιστεί αυτή την αρετή. Καμία δημηγορία δεν μπορεί να το καταφέρει αυτό, κανένα έπαθλο ή επιχορήγηση. Όμως στη θέα της ανδρείας των συντρόφων του δεν μπορεί να αντισταθεί. Γι' αυτό εσείς, οι αξιωματικοί, πρέπει να είστε οι πρώτοι που θα χτυπήσετε τον εχθρό. Με το παράδειγμά σας, υποχρεώνετε τις καρδιές των αντρών σας να ακολουθήσουν. Και το θάρρος τους πυροδοτεί την ανδρεία στους στίχους των συμπατριωτών μας που ακολουθούν.

»Και πιστεύω ακόμη, φίλοι μου. Πιστεύω ότι και ο ουρανός συγκινείται όταν γίνεται μάρτυρας τόσης ανδρείας. Οι ίδιοι οι θεοί δεν μπορούν να μείνουν απαθείς μπροστά σε μια πράξη αληθινού θάρρους, αλλά είναι αναγκασμένοι λόγω της ανώτερης φύσης τους να παρέμβουν προς όφελός του.

»Αύριο σ' αυτή την πεδιάδα» καθοδηγώ τους αξιωματικούς μου των πλαϊνών τάξεων «το εχθρικό μέτωπο θα υπερφαλαγγίσει το δικό μας πάνω από τέσσερα στάδια σε κάθε πτέρυγα. Είναι σίγουρο ότι, καθώς προελαύνουμε, ο Δαρείος θα ρίχνει τη μία ίλη του ιππικού μετά την άλλη εναντίον μας από τα πλάγια. Πώς μπορούμε να παρατάξουμε τις μονάδες μας για να αυξήσουμε όσο γίνεται περισσότερο το θάρρος των συμπατριωτών μας;

»Πρώτον, θα αμυνθούμε κάνοντας επίθεση. Αξιωματικοί των πτερύγων, αμέσως μόλις δείτε τον εχθρό να έρ-

. 313 .


χεται εναντίον σας, αντεπιτεθείτε. Μην περιμένετε να δε-χθείτε το χτύπημα. Να το δώσετε. Δεν πρόκειται για παράλογη τόλμη, αλλά για απλή βασική αρχή. Όταν οι άντρες ξέρουν ότι θα δεχτούν επίθεση, νιώθουν φόβο, όταν ξέρουν ότι θα επιτεθούν, νιώθουν δύναμη.

»Δεύτερον, διατάξεις». Παρατάσσω τις έξι μονάδες των δύο πλευρικών φρουρών σε τροποποιημένα διαμάντια. Η θέση μου στο δεξί θα είναι αμέσως μπροστά από τους σαρισοφόρους ιππείς, με τις ίλες των εταίρων (με τη φάλαγγα των πεζαιτέρων και το κυρίως σώμα του στρατού να εκτείνεται δεκατρία στάδια στα αριστερά), ενώ ο Παρμενίων, ο οποίος θα διοικεί την αριστερή πτέρυγα, θα λάβει θέση μπροστά σε ένα παρόμοιο διαμάντι σ' αυτή την πτέρυγα. Ιδού η φρουρά του δεξιού πλευρού:

Μισθοφορικό ιππικό (Μενίδας) 700 Σαρισοφόροι (Αρέτης) 800 Ελαφρύ Παιονικό ιππικό (Αρίστων) 250 Μισοί Αγριάνες ακοντιστές (Άτταλος) 500 Μακεδόνες τοξότες (Βρίσων) 500 Παλαίμαχοι μισθοφόροι πεζικού (Κλέανδρος) 6.700

Ένα διαμάντι δεν είναι τίποτε άλλο από τέσσερις σφήνες - βόρεια, νότια, ανατολικά, δυτικά. Και τι είναι μια σφήνα; Είναι μία μονάδα εμπρός και δύο στις πτέρυγες. Καταλαβαίνετε πώς ανταποκρίνεται το διαμάντι σε μια επίθεση από οποιαδήποτε μεριά, χωρίς να αλλάξει θέση;

Αυτή η διάταξη πετυχαίνει λόγω του παράλογου στοιχείου της καρδιάς. Η μονάδα μπροστά θα επιτεθεί στον εχθρό με θάρρος, διότι γνωρίζει ότι υποστηρίζεται από τις δύο πτέρυγες και ότι οι συμπολεμιστές της που είναι ακριβώς πίσω της θα λάβουν σύντομα μέρος στη βρομο-δουλειά. Οι πτέρυγες υποστήριξης έχουν το παράδειγμα

. 314 .


μπροστά τους. Βλέπουν την προπορευόμενη μονάδα να πολεμάει με ανδρεία και θα προσπαθήσουν να μη φανούν κατώτερες.

«Τέλος, αδέλφια αξιωματικοί, η παρουσία μου και η δική σας. Όταν τα μάτια σας θα με αναζητούν αύριο, θα πρέπει να κοιτάτε μόνο μπροστά. Εκεί θα είμαι. Κι εκεί θα είστε κι εσείς, στην κεφαλή των μονάδων σας».

Προσπαθώ να βρω την αυτοκυριαρχία μου. Είναι τόσο το πάθος που με διακατέχει, ώστε φοβάμαι ότι η καρδιά μου θα σβήσει μαζί μ' αυτό. Κοιτάζω τον Παρ-μενίωνα πλάι μου, τον Ηφαιστίωνα και τον Κρατερό, τον Πέρδικα, τον Κοίνο, τον Πτολεμαίο, το Σέλευκο, τον Πο-λυσπέρχωνα, το Μελέαγρο, το Μέλανα Κλείτο και το Φιλώτα, τον Τελαμώνα, τον Ερίγυιο και το Λυσίμαχο. Και τους χιλιάδες άντρες απ' έξω που έχουν κυκλώσει τη σκηνή.

Πού είναι ο δαίμονάς μου τούτη την ώρα; Αυτός είναι εγώ κι εγώ είμαι αυτός.

«Πολλοί από σας θα αναρωτιέστε γιατί κοιμάμαι με ένα αντίτυπο της Ιλιάδας του Ομήρου κάτω από το μαξιλάρι μου. Η απάντηση βρίσκεται στο ότι μιμούμαι τους ήρωες αυτών των στίχων. Δεν είναι μυθικά πρόσωπα για μένα, αλλά ζωντανά, άντρες που ανασαίνουν. Ο Αχιλλέας δεν είναι πρόγονος που έζησε πριν από εννέα αιώνες. Τριγυρνάει εδώ γύρω, αυτή τη στιγμή, μέσα στην καρδιά μου. Έχω το παράδειγμα της αρετής του μπροστά μου, όχι μόνο όταν είμαι ξύπνιος, αλλά και στα όνειρά μου ακόμα. Κάνουμε πόλεμο για αίμα ή για πλούτη; Όχι βέβαια! Ακολουθούμε το μονοπάτι της τιμής, για να εκπαιδεύσουμε τις καρδιές μας στις αρετές του αγώνα. Πολεμώντας με τιμή και ήθος εναντίον ενός ευγενικού εχθρού εξευγενιζόμαστε, σαν το χρυσάφι στο χωνευτήρι. Και τα βασικά χαρακτηριστικά της φύσης μας -πλεονεξία και

. 315 .


απληστία, δειλία και αναποφασιστικότητα, ανυπομονησία, φιλαργυρία, αυτοθαυμασμός- σιγά σιγά μεταβάλλονται και εξαγνίζονται. Με τις συνεχείς θανάσιμες δοκιμασίες, αποβάλλουμε αυτές τις ακαθαρσίες, μέχρι το μέταλλο μας να ηχήσει καθαρό και αληθινό. Και δεν εξαγνιζόμαστε μόνο ως άτομα με αυτή τη δοκιμασία. Οι απαιτήσεις της μας δένουν τον ένα με τον άλλο με τόση εκτίμηση που ούτε δυο σύζυγοι δεν μπορούν να γνωρίσουν. Όταν σας αποκαλώ αδέλφια, δεν είναι σχήμα λόγου. Διότι έχουμε γίνει αδελφοί στα όπλα, εσείς κι εγώ. Ούτε ο Άδης δεν έχει τη δύναμη να μας χωρίσει».

Κάνω μια παύση και κοιτάζω τα πρόσωπά τους. Ο θάνατος δεν είναι τίποτε για μένα μπροστά στην αγάπη που νιώθω για τους γενναίους συντρόφους μου.

«Νιώθω φόβο, φίλοι μου; Πώς είναι δυνατόν; Το να στέκομαι στις σειρές μαζί σας, το να μάχομαι για δόξα στο πλευρό σας, είναι όλα όσα ζήτησα στη ζωή μου. Θα κοιμηθώ απόψε με τη μακαριότητα ενός νηπίου, γιατί τούτη την ώρα έχω όλα όσα ονειρεύτηκα: έναν άξιο εχθρό και άξιους συμπολεμιστές για να τον αντιμετωπίσω».

Φωνές επιδοκιμασίας επικροτούν τα όσα λέω. Οι άντρες πίσω επαναλαμβάνουν τα λόγια μου στους συντρόφους τους που είναι ακόμα πιο πίσω. Σηκώνομαι όρθιος τώρα. Δείχνω την πλαγιά από το Μισοφέγγαρο προς την πεδιάδα των Γαυγαμήλων.

«Αδέλφια, τη φήμη που θα αποκτήσουμε αύριο, από αυτό το πεδίο της μάχης, κανείς άντρας ή στρατός δεν κέρδισε ποτέ. Ούτε ο Αχιλλέας ούτε ο Ηρακλής ούτε κανένας άλλος ήρωας της φυλής μας ή άλλης. Εκατό αιώνες μετά, οι άνθρωποι θα λένε τα ονόματά μας. Με πιστεύετε; Θα προελάσετε μαζί μου; Θα καλπάσετε στο πλευρό μου για δόξα παντοτινή;»

Επευφημίες κατακλύζουν τη σκηνή. Οι άντρες αστρά-

. 316 .


φτουν και βροντούν. Οι δυνατές φωνές κάνουν τα δοκάρια της να τρίζουν και τη γη να σείεται και να τρέμει. Κοιτάζω τον Ηφαιστίωνα. Είναι τόσο φοβερή η κραυγή των αντρών μας, μου λέει το βλέμμα του, που σίγουρα ο Δαρείος στο στρατόπεδό του και οι μυριάδες του συρφετού του την ακούνε με τρόμο.

Είμαι η ζωντανή ψυχή του στρατού. Όπως το αίμα κυλάει από την καρδιά του λιονταριού στα μέλη του, έτσι το θάρρος κυλάει από μένα στους συμπατριώτες μου.

Ένα εκατομμύριο ένοπλοι άντρες στέκονται απέναντι μας. Θα τους τρέψω σε φυγή με μόνη τη θέληση μου.

. 317 .

24

Η καμπούρα της καμήλας

ΙΠΠΕΥΩ ΤΟ ΣΤΕΜΜΑ, ένα από τα άλογά μου, καθώς κατηφορίζουμε τους λόφους που τους λέμε Μισοφέγγαρο. Ο Βουκεφάλας ακολουθεί. Τον οδηγεί ο ιπποκόμος μου Ευαγόρας. Το περιλαίμιο και η προμετωπίδα του Βουκεφάλα είναι στη θέση τους όπως και το ελαφρύ κάθισμα για τη μάχη. Ο Ευαγόρας ωστόσο κουβαλάει τα προστατευτικά για τα πόδια και το προστερνίδιο στην πλάτη του. Το άλογό μου είναι δεκαεπτά χρόνων. Θα το ιππεύσω μόνο για την τελική έφοδο.

Τα περιώμια του σύνθετου θώρακά μου δεν είναι δεμένα, στέκονται όρθια δίπλα στα αυτιά μου. Δε θα τα κατεβάσω μέχρι να παραταχθούμε. Θέλω να το δει ο στρατός αυτό. Θέλω να πιστέψουν ότι μπορούν να ανασαίνουν ελεύθερα. Ο βασιλιάς τους είναι τόσο σίγουρος ώστε δεν έχει ντυθεί ακόμη.

Από την πλαγιά μέχρι την πεδιάδα παρεμβάλλονται οκτώ στάδια. Κατεβαίνουμε σε παράταξη μάχης. Το μέτωπό μας είναι δεκατρία στάδια. Του εχθρού, όταν το μετράμε κατόπιν, είναι είκοσι τέσσερα στάδια περίπου. Μας υπερφαλαγγίζει γύρω στα έντεκα στάδια.

Η ημερομηνία είναι η 26η του Βοηδρομιώνος, τέλη καλοκαιριού, επί αρχοντείας του Αριστοφάνη στην Αθήνα. Από τα έγγραφα που βρήκαμε, ιδού η διάταξη του στρατού της περσικής αυτοκρατορίας:

. 318 .


Στην αριστερή πτέρυγα του εχθρού, μπροστά από την κύρια παράταξη του: δύο χιλιάδες σκυθικό ιππικό, άγριοι Σάκες και Μασσαγέτες, οπλισμένοι με λόγχες, με το σκυθικό τόξο και το τούμακ, ένα είδος ρόπαλου με καρφιά. Χίλιοι ειδικοί Βάκτριοι ιππείς, κατάφραχτοι με πανοπλία, οπλισμένοι με ακόντια και δόρατα δύο πήχεις. Εκατό δρεπανηφόρα άρματα με αρχηγό το γιο του Δαρείου Με-γαβάτη. Αυτοί είναι οι λόχοι μπροστά από το μέτωπο. Πίσω σε διπλή σειρά βρίσκονται οι ίλες του ιππικού: τέσσερις χιλιάδες Ινδοί ξατρίγια, πεζοί τοξότες από τη χώρα δυτικά του Ινδού, τέσσερις χιλιάδες ιπποτοξότες της Αρίας υπό το σατράπη τους Σατιβαρζάνη, χίλιοι ιππείς από την Αραχωσία με αρχηγό το συγγενή του Δαρείου Βαρσαίντη. Στα αριστερά τους, δεκαέξι χιλιάδες Βάκτριοι και Δάες ιππείς υπό τον εξάδελφο του Δαρείου Βήσσο, ο οποίος έχει τη διοίκηση όλης της αριστερής πτέρυγας, δύο χιλιάδες ιπποτοξότες της Ινδίας, περσικό βασιλικό ιππικό ανακατεμένο με πεζικό πέντε χιλιάδες, υπό τη διοίκηση του Τιγράνη, ο οποίος πολέμησε με τόση ανδρεία στην Ισσό, το Σουσικό ιππικό χίλιοι άντρες, το Καδουσι-κό ιππικό και πεζικό δύο χιλιάδες. Στο κέντρο, μαζί με τη Βασιλική Φρουρά του Δαρείου, είναι παραταγμένοι δέκα χιλιάδες Έλληνες μισθοφόροι οπλίτες υπό τον Πάτρωνα από τη Φώκαια, χίλιοι από το ιππικό των συγγενών υπό τον αδελφό του Δαρείου Οξάθρη, πέντε χιλιάδες Μηλοφόροι, η επίλεκτη περσική φρουρά πεζικού, που ονομαζόταν έτσι επειδή έφερε χρυσά μήλα (σφαιρώματα) στο δόρυ αντί για αιχμές. Μπροστά τους βρίσκονται πενήντα δρεπανηφόρα άρματα και δεκαπέντε πολεμικοί ελέφαντες με τους αναβάτες τους και τους θωρακισμένους πυργίσκους τους, και εξακόσιοι Ινδοί ιππείς, που τα ζώα τους ήταν εκπαιδευμένα να πολεμούν δίπλα στους ελέφαντες. Αυτοί υποστηρίζονται από τους λεγόμενους

. 3ί9 .


εκτοπισμένους Κάρες, χίλιοι οπλίτες, και από πεντακόσιους Μάρδους τοξότες. Πίσω βρίσκεται ο ίδιος ο Δαρείος, που καλύπτεται στα δεξιά από χίλιους άντρες του περσικού τιμητικού συντάγματος του ιππικού, από άλλες πέντε χιλιάδες Μηλοφόρους και πέντε χιλιάδες ακόμη Έλληνες του μισθοφορικού πεζικού υπό το γιο του Μέντορα Θυμώνδα. Στα δεξιά του, σε μια έκταση δώδεκα σταδίων, είναι παραταγμένο το πεζικό και το ιππικό των Κάρων, κι άλλο ινδικό ιππικό, κι άλλοι Έλληνες μισθοφόροι, Αλβανοί, Σιτακηνοί, ιππικό και πεζικό μαζί, το ταπουρι-κό και το υρκανικό ιππικό από τα νότια της Κασπίας, ιπποτοξότες της Σκυθίας υπό το Μαυάκη, το παρθικό και αραχωτικό ιππικό του Φραταφέρνη, το βασιλικό μηδικό ιππικό του Ατροπάτη, το συριακό και μεσοποταμιακό ιππικό του Μαζαίου. Ο Μαζαίος διοικεί το περσικό δεξί. Απέναντι από αυτή την πτέρυγα παρατάσσονται άλλα πενήντα δρεπανηφόρα άρματα, το επίλεκτο ιππικό της Καππαδοκίας και το αρμενικό ιππικό του Ορόντη και του Μιθραύστη. Έπονται οι Ασιάτες επίστρατοι: οι Ούξιοι του Οξάθρη, οι Βαβυλώνιοι του Βουπάρη, οι επίστρατοι του Οροντοβάτη από την Ερυθρά θάλασσα, οι Σιτακηνοί του Ορξίνη και άλλοι που ήταν αδύνατο να τους μετρήσει κανείς.

Καθώς κατεβαίνουμε προς την πεδιάδα, βλέπουμε καθαρά τις τρεις «λεωφόρους» που έχουν καθαρίσει οι μηχανικοί του Δαρείου για τα δρεπανηφόρα άρματά του. Πάσσαλοι σηματοδοτούν τα περιθώριά τους, με σημαιού-λες που χτυπούν στο φύσημα του ανέμου στο ύψος του ματιού ενός αναβάτη. Έτσι οι αρματοδρόμοι θα μπορούν να τα βλέπουν πάνω από τη σκόνη.

Στα δεξιά μας, καθώς μπαίνουμε στο πλάτωμα, πεντακόσιες οργιές περίπου έχουν σπαρθεί με «πόδια της κουρούνας». Ο Δαρείος θέλει να μας οδηγήσει στο μονο-

. 320 .


πάτι των αρμάτων του. Το περσικό μέτωπο είναι δώδεκα στάδια περίπου μακριά. Οι πρόδρομοι ιππείς του περνούν μπροστά από το μέτωπό μας, σε απόσταση μεγαλύτερη βολής τόξου, σε άλογα ιπποδρόμου που αξίζουν μισθούς μιας ζωής. Οι ταχείς σαρισοφόροι μας τους κυνηγούν. Δίνω διαταγή να σταματήσει η προέλαση.

Βοηθητικοί τρέχουν με ασκιά γεμάτα κρασί. Σταματάμε για να φτιαχτούμε και να διορθώσουμε τα σπασμένα: να δέσουμε τα σανδάλια, να αντικαταστήσουμε το σπασμένο σχοινί της σάρισας, τους σκισμένους ιμάντες της ασπίδας και να σφίξουμε τα λουριά στις τρύπες. «Παραταχθείτε!» «Κατουρήστε όπου στέκεστε!»

Οι ταξίαρχοι μαζεύονται τώρα κάτω από τα χρώματα μου: Παρμενίων, Ηφαιστίων, Κρατερός, Περδίκκας, Πτολεμαίος, Σέλευκος, Φιλώτας, Μέλας Κλείτος, και άλλοι είκοσι. Τίποτε δε θα γίνει που δεν το έχουμε επαναλάβει ήδη εκατό φορές.

Αμυντική διάταξη προσέγγισης. Προέλαση σε λοξό σχηματισμό κατόπιν διαταγής μου. Όλοι οι ζυγοί να παραμείνουν σιωπηλοί μέχρι τη στιγμή της επίθεσης. Ακούστε, υπακούστε και μεταβιβάστε όλες τις διαταγές γρήγορα και με ακρίβεια.

Ο διοικητές τρέχουν στις μονάδες τους. Κάνω νόημα στον Ευαγόρα. Έρχεται καλπάζοντας, σέρνοντας πίσω του το Βουκεφάλα. Ένας βασιλικός παις παίρνει τα ηνία.

Ζητωκραυγές βγαίνουν από τα λαρύγγια πενήντα χιλιάδων αντρών.

Από τη ράχη του Στέμματος πηδάω στη ράχη του Βουκεφάλα. Το δόρυ μου. Περικεφαλαία. Μια δεύτερη ιαχή και μετά μια τρίτη. Τα κοντάρια χτυπούν πάνω στις ασπίδες. Προχωρώ με σιγανό καλπασμό μπροστά, προστατευμένος από τη βασιλική φρουρά, τον Ηφαιστίωνα, το Μέλανα Κλείτο, τον Τελαμώνα.

. 321 .


Σκόνη αιωρείται στο πλάτωμα. Οι σημαίες κυματίζουν στο νότιο άνεμο. Ανεμοστρόβιλοι σαρώνουν το έδαφος, σηκώνοντας σύννεφα σκόνης. Τα φτερά στην περικεφαλαία μου μαδιούνται. Τα ξεκολλάω και τα αφήνω στον άνεμο.

«Δία, Οδηγέ μας και Σωτήρα μας!» Φύγαμε!

. 322 .

25

Διαμάντια στον άνεμο

ΣΤΑ ΧΙΛΙΑ ΤΡΙΑΚΟΣΙΑ ΒΗΜΑΤΑ βλέπουμε τους πασσάλους που έχουν τοποθετήσει οι Πέρσες για να οριοθετήσουν τις λωρίδες για τα δρεπανηφόρα άρματα. Είναι καλάμια, οκτώ πόδια ψηλά, με κόκκινες σημαιούλες στην κορφή. Οι πρόδρομοι ιππείς μας τα ποδοπατούν, κάτω από τις ζητωκραυγές των αντρών.

Προελαύνουμε τώρα σε έδαφος που έχει προετοιμαστεί για τη σφαγή μας. Η περιοχή έχει εξομαλυνθεί εντελώς. Τρεις λωρίδες έχουν καθαριστεί για τους «κόφτες» του Δαρείου. Οι δύο έχουν πλάτος διακόσιες σαράντα πέντε οργιές, η άλλη πεντακόσιες. Είμαστε ακόμα πολύ μακριά για να διακρίνουμε τα άρματα. Νομίζουμε ότι βλέπουμε την αντανάκλαση του ήλιου πάνω στα σιδερένια δόντια τους, αλλά μπορεί να είναι η φαντασία μας.

Ο Ηφαιστίων καλπάζει στα αριστερά μου. Διοικεί το άγημα της έφιππης βασιλικής φρουράς. Αν πέσω, θα αναλάβει τη διοίκηση της δεξιάς πτέρυγας. Ο Μέλας Κλείτος προχωρά στα δεξιά μου. Διοικεί τη βασιλική ίλη. Ο Τελαμών είναι αριστερά του Ηφαιστίωνα, με τον Πτολεμαίο και τον Πευκέστα. Ο Μπουκλάκιας είναι δίπλα στον Κλείτο. Βρίσκονται εδώ για τις πολεμικές τους ικανότητες και επειδή μπορώ να τους στείλω οπουδήποτε στο πεδίο και να πεθάνουν πριν με απογοητεύσουν.

. 323 .


Οι μηχανικοί του Δαρείου έχουν στρώσει τα πλαϊνά του πεδίου με σιδερένια «πόδια κουρούνας» για να εμποδίσουν την προέλαση του ιππικού μας στη φονική ζώνη των δρεπανηφόρων αρμάτων. Αλλά ο εχθρός δεν μπορεί να σπείρει αυτά τα καρφιά σε όλο το χώρο ανάμεσα στο μέτωπό μας και στο δικό του. Πρέπει να αφήσει μία μεγάλη έκταση καθαρή. Διαφορετικά και το δικό του ιππικό, όταν επιτεθεί, θα τρέξει μέσα στις φονικές σιδερένιες αιχμές. Το σχέδιό μου είναι να προελάσω στο στενό διάδρομο μέχρις ότου οι προωθημένες γραμμές μας φτάσουν στο πλάτωμα. Τότε το μέτωπό μας θα πάρει απότομα κλίση προς τα δεξιά για να απομακρυνθεί το γρηγορότερο από τη φονική ζώνη.

Πριν από τη μάχη, έκανα μια αναγγελία που ακούστηκε σε όλο το στρατόπεδο και αφορούσε τους πολίτες που ακολουθούσαν το στρατό: «Όποιος επιθυμεί να πάει στο πεδίο πριν από την προέλαση του σώματος να μαζέψει τα πόδια της κουρούνας, μπορεί να κρατήσει όλα όσα θα έχει στην κατοχή του και να πουλήσει το σίδερο προς όφελός του». Και τώρα οι άντρες στους ζυγούς βλέπουν ένα εκπληκτικό θέαμα, καθώς μεγάλες παρέες νεαρών -μικροπωλητές, βοηθοί πλυντηρίου, παιδιά ζευγολατών και μουλαράδων, άσε τους μαγείρους και τους εμπόρους, ακόμα και μερικά κορίτσια από τον καταυλισμό των ιε-ρόδουλων- ορμούν μπροστά από το στρατό, πολλοί ξυπόλητοι, όλοι άοπλοι και χωρίς πανοπλία, αδιαφορώντας για τις βολές των τοξοτών που βρίσκονται στις πτέρυγες του εχθρού ακόμα και μέσα στο πεδίο με τα καρφιά, για να υποχωρήσουν στη συνέχεια σαν να έκαναν εισβολή. Οι πιο τολμηροί και οι πιο εργατικοί μαζεύουν ακόμα και τα βέλη του εχθρού που, κατά τη γνώμη τους, δεν έχουν μικρότερη αξία. Το αποτέλεσμα είναι ότι το πεδίο καθαρίζεται, τουλάχιστον το μισό, με εκπληκτική ταχύτητα.

. 324 .


Το μέτωπο του εχθρού είναι ορατό τώρα. Είναι διπλάσιο από το δικό μας. Φαίνεται να εκτείνεται απ ' άκρη σ' άκρη του ορίζοντα. Όσο πιο βαθιά προχωράμε, τόσο πιο πολύ εκθέτουμε τα πλευρά μας στις περσικές πτέρυγες.

Προχωράμε αργά. Στ' αριστερά μου κινούνται οι οκτώ ίλες των εταίρων. Ο σχηματισμός τους είναι σφήνες μισής ίλης. Τα δόντια του δράκοντα. Διέρχομαι το μέτωπό τους καλπάζοντας ελαφρά μέχρι το τέλος της γραμμής, αριστερά, προειδοποιώντας για την προέλαση. Φωνάζω τους άντρες με τα ονόματά τους, αφήνω να δουν το πρόσωπο και τα διακριτικά μου. Αγγελιαφόροι και υπασπιστές πηγαινοέρχονται με αναφορές για τον εχθρό, για τις πτέρυγες, για την απόσταση που μας χωρίζει.

Κι εμείς έχουμε πασσαλώσει την πεδιάδα. Πρόδρομοι ιππείς έχουν τοποθετηθεί σαν ανθρώπινες σημαιούλες, οριοθετώντας το σημείο προέλασης. Στα πεντακόσια πενήντα βήματα, εκεί που αρχίζει το άσπαρτο έδαφος, κάνω νόημα να ηχήσουν οι σάλπιγγες: «Σώμα, ελαφρά στροφή προς τα δεξιά!»

Οι σημειοφόροι κάνουν στροφή σαράντα πέντε μοιρών. Πίσω τους, αρχηγοί και υπαρχηγοί συγκεντρώνονται σε κείνο το σημείο και στρίβουν επίσης. Οι τάξεις ακολουθούν. Οι ψιλοί μας καταδιώκουν τους ακροβολιστές του εχθρού. Το βάδισμά μας είναι όμοιο με ανθρώπου που περπατά μέσα σε ποτάμι. Βαδίζουμε ενάντια στο ρεύμα, διαγωνίως. Γλιστράμε δεξιά... δεξιά... δεξιά.

Ο Δαρείος δεν μπορεί να μας δει ακόμη. Οκτώμισι στάδια είναι πολλά. Αλλά οι πρόδρομοι ιππείς του μας έχουν δει. Ο Τελαμών δείχνει δυο από δαύτους καβάλα σε καθαρόαιμα που τρέχουν στο βασιλιά τους. Μετά βλέπουμε άλλους δυο, κι έναν πέμπτο, όλοι να απομακρύνονται καλπάζοντας με την ίδια αναφορά.

. 325 .


Συνεχίζουμε τη λοξή προσέγγιση προς τα δεξιά σε ένα έδαφος εν μέρει καθαρισμένο από τις σιδερένιες σφαίρες με τις ακίδες. Οι στόχοι μας είναι δύο. Να βγούμε από το φονικό έδαφος και να αναγκάσουμε το Δαρείο να κινηθεί.

Για πόσο θα μας αφήνει ο εχθρός να παρεκκλίνουμε; Θα επιτρέψει στη δεξιά πτέρυγά μας να πλευροκοπή-

σει την αριστερή του; Καθώς το κύριο σώμα του στρατού μας παρεκκλίνει

προς τα δεξιά, εγώ διατρέχω το μέτωπο προς τα αριστερά περισσότερο από εννέα στάδια, μέχρι τον Παρμε-νίωνα, ο οποίος διοικεί αυτή την πτέρυγα. Στα εβδομήντα του, ο στρατηγός ιππεύει σαν νεαρός σαρισοφόρος. Εξετάζουμε το σχέδιό μας για τελευταία φορά. Ο Φιλώτας μας προλαβαίνει καλπάζοντας άγρια. Είχε διανύσει πέντε στάδια, ακολουθώντας εμένα από τα δεξιά.

«Μου έκοψες τη χολή, Αλέξανδρε!» Εννοεί ότι με θέλει πίσω στο δεξί πριν αρχίσει η σο

βαρή δράση. Τραβάει απότομα τα χαλινάρια. Το μεγαλόσωμο άλογό του ματώνει.

«Μην το κάνεις αυτό, τον πονάς». Εκείνος γελάει. «Δεν αισθάνεται τίποτε, ούτε κι εγώ!» «Πράγματι» λέει ο Παρμενίων στο γιο του «αλλά αυ

τός δεν είναι τόσο μεθυσμένος όσο εσύ!» Οφείλω να ομολογήσω ότι ο Φιλώτας είναι γενναίος

και θερμοκέφαλος. Άλλωστε, όλοι έχουμε κατεβάσει τη δόση μας. Το οσμίζεται κανείς στον αέρα.

Καταλαβαίνω την αντίδραση του Φιλώτα. Θα γυρίσω, αμέσως μετά απ' αυτόν.

«Φέρε τους ακοντιστές του Βάλακρου μπροστά». «Πήγαινε» λέει ο Παρμενίων. Η ομάδα μου κι εγώ επιστρέφουμε, διατρέχοντας το

μέτωπο. Ο Βάλακρος είναι Μακεδόνας αξιωματικός, ο

. 326 .


οποίος διοικεί ένα μικτό σώμα πεντακοσίων Αγριάνων ακοντιστών και άλλους τόσους τοξότες στρατολογημένους από τους ορεσίβιους της Θράκης. Αυτοί ήρθαν για το χρυσάφι και το κέρδισαν. Τώρα τρέχουν μπροστά, πεζή, στα δεξιά, ανάμεσα στα κενά που σχηματίζουν οι ίλες των εταίρων και παίρνουν τη θέση τους μπροστά από τη φάλαγγα. Οι Θράκες έχουν στίγματα στο σώμα, είναι ξυπόλητοι, με πίλους από αλεπουδοτόμαρο. Οι Αγριάνες πολεμούν σε ομάδες πατέρα-γιου και κουβαλάνε τα αρ-κουδοκυνηγόσκυλά τους μαζί, κάτι μεγάλα τριχωτά θηρία που είναι έτοιμα να πεθάνουν προκειμένου να τους προστατέψουν αν πέσουν.

Δουλειά του Βάλακρου είναι να σταματήσει τα δρε-πανηφόρα άρματα. Τα στρατεύματα των ψιλών του πρέπει να αναχαιτίσουν την επίθεση των μηχανών πριν πέσουν πάνω στην εταιρική ίππο.

Ιδού η διάταξη του στρατού της Μακεδονίας, από τα δεξιά προς τα αριστερά, καθώς προελαύνουμε:

Προηγούνται του δεξιού: χίλιοι τοξότες και ακοντιστές του Βάλακρου. Στην πτέρυγα: μισθοφορικό ιππικό υπό το Μενίδα, επτακόσιοι. Σαρισοφόροι υπό τον Αρέτη, οκτακόσιοι. Ελαφρύ ιππικό των Παιάνων υπό τον Αρί-στωνα, διακόσιοι πενήντα. Οι άλλοι μισοί των Αγριάνων ακοντιστών υπό τον Άτταλο, πεντακόσιοι. Ακολουθούν οι πεντακόσιοι Μακεδόνες τοξότες του Βρίσωνα, κατόπιν oι παλαίμαχοι μισθοφόροι του Κλέανδρου, έξι χιλιάδες επτακόσιοι, πεζικό οπλισμένο με μακρύ δόρυ για να επιτίθεται στο ιππικό. Αυτές οι μονάδες αποτελούν τη φρουρά του δεξιού πλευρού. Δουλειά τους είναι να απωθήσουν οτιδήποτε ρίξει εναντίον μας ο Δαρείος από τα πλάγια.

Στα αριστερά αυτών των τμημάτων, προελαύνουν οι οκτώ ίλες των εταίρων με αρχηγό το Φιλώτα, ενισχυμέ-

. 327 .


νες με δύο χιλιάδες εκατόν σαράντα ιππείς. Έπεται ο Ηφαιστίων με το άγημα της βασιλικής φρουράς, τριακόσιοι στον αριθμό. Έπειτα οι υπασπιστές με αρχηγό το Νικάνορα, τρεισήμισι χιλιάδες οπλίτες. Μετά η φάλαγγα των πεζαιτέρων, έξι τάξεις από χίλιους πεντακόσιους άντρες η καθεμία - του Κοίνου, του Περδίκκα, του Μελέαγρου, του Πολυσπέρχωνα Σιμμίου, του Αμύντα Αν-δρομένους (σ' αυτήν επικεφαλής ήταν ο Σιμμίας διότι ο Αμύντας, ο αδελφός του, ήταν στη Μακεδονία για να στρατολογήσει νεοσύλλεκτους) και του Κρατερού. Δίπλα στα πεζοπόρα τμήματα ήταν παραταγμένο το ιππικό των συμμάχων, με αρχηγό τον Ερίγυιο, κι ακόμη οι οκτώ ίλες του θεσσαλικού ιππικού, το καλύτερο του κόσμου, μετά τους εταίρους μου φυσικά, με διοικητή το Φίλιππο γιο του Μενελάου. Ολόκληρη την αριστερή πτέρυγα διοικούσε ο Παρμενίων και γύρω του βρίσκονταν (κάτω από τις άμεσες διαταγές του) η Φαρσαλική ίλη, οι γενναιότεροι και καλύτεροι άντρες του θεσσαλικού ιππικού.

Πίσω από αυτούς, ύστερα από ένα κενό πεντακοσίων βημάτων, παρέταξα μια δεύτερη φάλαγγα του πεζικού, την οποία αποτελούσαν οι Έλληνες σύμμαχοι, μισθοφόροι της Αρκαδίας και της Αχαΐας, το ελαφρύ ιππικό των Ιλλυριών, των Τριβαλλών και των Οδρυσών. Ακόμη τοξότες και σφενδονήτες της Συρίας, της Παμφυλίας, της Πι-σιδίας, πεντακόσιοι Πελοποννήσιοι μισθοφόροι με αρχηγό το Σπαρτιάτη Παυσανία, ο οποίος είχε αποχωρήσει από την υπηρεσία του Δαρείου, δεκαέξι χιλιάδες άντρες συνολικά. Σ' αυτούς λοιπόν έδωσα οδηγίες να είναι έτοιμοι να αντιμετωπίσουν οποιαδήποτε κυκλωτική κίνηση του εχθρού. Οι μονάδες των πτερύγων να ενωθούν με τη φρουρά του πλευρού για να σχηματίσουν ένα «σκαντζόχοιρο», ένα αμυντικό ορθογώνιο με τις σάρισες, αν χρει-

. 328 .


αστεί. Ανάμεσα στις μπροστινές και τις πίσω φάλαγγες παρεμβάλλονται οι βοηθητικοί με τα εφεδρικά όπλα και οι ιπποκόμοι με τα άλογα.

Η φρουρά του αριστερού πλευρού είναι παραταγμένη όπως η δεξιά, σε ένα διαφοροποιημένο διαμάντι: τετρακόσιοι Έλληνες σύμμαχοι ιππείς που διοικεί ο Κοίρανος, πέντε χιλιάδες εννιακόσιοι Θράκες του ελαφρού ιππικού με τον αρχηγό τους Σιτάλκη, τριακόσιοι πενήντα Οδρύσες ιππείς με διοικητή τον Αγάθωνα και πεντακόσιοι Κρήτες τοξότες με επικεφαλής τον Αμύντα. Οι μονάδες αυτές, όπως εκείνες της απέναντι πλευράς, πρέπει να αντιμετωπίσουν κάθε επίθεση που θα εξαπολύσει εναντίον τους η δεξιά πτέρυγα του Δαρείου, με τους επίλεκτους Καπ-παδόκες, Αρμένιους και Σύριους ιππείς που διοικούνται από το Μαζαίο. Μπροστά τους, για να ανακόψω την ορμή του εχθρού, έχω τοποθετήσει το μισθοφορικό ιππικό που διοικεί ο Ανδρόμαχος, μια μονάδα από παράτολμους άντρες. Ο Παρμενίων, όπως είπα, διοικεί όλη την αριστερή πτέρυγα και ο Κρατερός το πεζικό της. Η δεξιά πτέρυγα είναι δική μου. Συνεχίζουμε να προελαύνουμε λοξά. Οι πρώτες μονάδες μου βρίσκονται ήδη έξω από τις λωρίδες των δρεπανηφόρων αρμάτων. Σύντομα οι προπορευόμενες ίλες των εταίρων θα περάσουν χωρίς κανένα πρόβλημα.

Ο Δαρείος προχωρά μαζί μας. Έχει μετατοπίσει ολόκληρη την αριστερή πτέρυγα του μετώπου του, διατηρώντας την ίδια παρέκκλιση με μας. Δεν μπορεί να το κάνει αυτό για πάντα. Πρέπει να δράσει για να συγκρατήσει τη λοξή προέλασή μας.

«Έρχονται». Ο Τελαμών δείχνει την περσική πτέρυγα. Από από

σταση τριάμισι σταδίων, ο Δαρείος στέλνει τις ίλες που βρίσκονται στο αριστερό άκρο. Βλέπουμε τη σκόνη και

. 329 .


τον ελιγμό τους καθώς στρίβουν για να συγκρατήσουν το δεξιό μας.

«Κι άλλη σκόνη. Από το κέντρο». Ο Μπουκλάκιας δείχνει τα στρατεύματα γύρω από το Δαρείο. Μονάδες βγαίνουν από το μέσον της περσικής παράταξης.

«Πόσοι πιστεύεις ότι είναι;» «Αρκετοί για να λεπτύνει η κοιλιά τους». Αυτό είναι το στοίχημα που έχω βάλει. Αυτός είναι ο

λόγος της δεξιάς παρέκκλισής μας. Όσο πιο πολλές ίλες τραβήξουμε από το κέντρο του Δαρείου, τόσο λιγότερες θα πρέπει να πολεμήσουμε για να τον φτάσουμε.

Σκοτώστε το βασιλιά. Είναι επικίνδυνο παιχνίδι να παρασύρεις τον εχθρό

επάνω σου. Απαιτεί τον πλέον ακριβή συγχρονισμό. Αν το πλευρό μας κρατήσει αρκετά μέχρι να επιτεθούν οι εταίροι μου, η περσική αυτοκρατορία θα πέσει. Αν σπάσει, ούτε ένας Μακεδόνας δε θα φύγει ζωντανός από αυτό το πεδίο.

Γνέφω στον Ηφαιστίωνα. Πρέπει να πάω στο πλευρό. Εκείνος καταλαβαίνει. Αυτός ηγείται της προέλασης τώρα. Αν δε γυρίσω, θα ηγηθεί του στρατού μαζί με τον Παρμενίωνα.

Θυμάσαι, Ιτάνη, το σχεδιάγραμμα που έκανα προηγουμένως;

Μισθοφορικό ιππικό (Μενίδας) 700 Σαρισοφόροι (Αρέτης) 800 Ελαφρύ Παιονικό ιππικό (Αρίστων) 250 Μισοί Αγριάνες ακοντιστές (Άτταλος) 500 Μακεδόνες τοξότες (Βρίσων) 500 Παλαίμαχοι μισθοφόροι πεζικού (Κλέανδρος) 6.700

Αυτή είναι η πτέρυγα που διασχίζω τώρα. Πρέπει να

. 330 .


ελέγξω την τάξη τους και να βεβαιωθώ ότι μπορούν να δεχθούν μια επίθεση. Φτάνουμε στους σαρισοφόρους του Αρέτη πρώτα. Τα άλογά τους είναι μεγαλόσωμα. Οι ουρές τους είναι όρθιες, αφρός πετάγεται από τις μουσούδες τους. Αρχίζουν να πυκνώνουν τις σειρές. Εκατόν πενήντα βήματα περίπου αριστερά (προς το μέτωπο, σε σχέση με τους Πέρσες) βλέπω τις πίσω σειρές του μισθοφορικού ιππικού του Μενίδα. Σε ανάλογη απόσταση, μπροστά, προχωρά το παιονικό ελαφρύ ιππικό με αρχηγό τον Αρίστω-να. Πηγαίνω προς το μέρος τους. Τα άλογά τους είναι μεγαλόσωμα όπως του Αρέτη. Μια σκέψη περνάει από το νου μου: αν κάποια από τις δύο μονάδες επιτεθεί, το μισθοφορικό ιππικό του Μενίδα θα πάει μαζί τους. Οι άντρες δε θα μπορέσουν να συγκρατήσουν τα ζώα τους.

Ο Αρίστων είναι διοικητής του ελαφρού ιππικού. Έπρεπε να βρίσκεται στη μύτη της πρώτης σφήνας, αλλά όταν φτάνουμε εκεί, δεν μπορώ να τον βρω. (Έτυχε εκείνη τη στιγμή να τραβηχτεί προς τα πίσω για να συ-σκεφτεί με τον Άτταλο, οι ακοντιστές του οποίου, πεζή, ακολουθούν τους σαρισοφόρους.) Αντικαταστάτης του Αρίστωνα είναι ο Μίλων, ένας ανιψιός του Παρμενίωνα. Δεν έχει πάρει την αρχηγική θέση που άφησε κενή ο Αρίστων, όπως απαιτεί η διαδικασία. Βρίσκεται ακόμη στην υπ' αριθμόν δύο θέση του στην πτέρυγα της αριστερής σφήνας. Κάνω το γύρο της παράταξης, κατακόκκινος από οργή. «Μα το Δία, κανείς δε διοικεί εδώ πέρα!» Ο Μπουκλάκιας είναι στα αριστερά μου, ο Τελαμών τριγυρίζει στα δεξιά μου. Νιώθω να με σκουντάει στον ώμο με το κοντάρι του δόρατός του.

«Αλέξανδρε!» Γυρίζω. Ένας αγγελιαφόρος έρχεται τρέχοντας από το

Μενίδα. «Εκεί, βασιλεύ!» Δείχνει μπροστά προς το δεξιό πλευρό μας. «Τους βλέπεις;»

. 331 .


Μέσα από τη σκόνη, στα χίλια βήματα, εμφανίζεται. ένα μέτωπο ιππέων άλλο τόσο πλατύ.

Μα τον Ηρακλή, ωραίο θέαμα! «Ποια έθνη; Πέρσες;» «Βάκτριοι, βασιλεύ». Ιππείς των ανατολικών πεδιά

δων. Ο αγγελιαφόρος αναφέρει ότι αυτή η μονάδα βγήκε

από το μέτωπο του εχθρού σε φάλαγγα και πριν από λίγο σχημάτισε γραμμή επίθεσης. Ζητάει διαταγές για το διοικητή του, το Μενίδα.

«Έχει τις διαταγές του. Επίθεση». Πηγαίνω μαζί με τον αγγελιαφόρο στη μονάδα του. Ο

Μενίδας είναι στην πρώτη γραμμή με τους αξιωματικούς του. «Μα την ουρά του Χείρωνα». Δείχνει τον εχθρό. «Αυτοί οι αχρείοι πάνε γυρεύοντας!» Ο Μενίδας είναι κυνηγός. Στην πατρίδα έχει διακόσια υπέροχα κυνηγόσκυλα. Είναι απόλυτα ψύχραιμος, λες και πρόκειται να κυνηγήσουμε λαγούς.

Ο εχθρός δεν καλπάζει ακόμα. Έρχονται με αργό τρι-ποδισμό. Βουνά από σκόνη σηκώνονται πίσω τους. Ο ανεμοστρόβιλος στις ράχες τους πλησιάζει μαζί μ' αυτούς. Οι μπροστινές σειρές τους θαρρείς και βγαίνουν μέσα από καπνό στο χρώμα της άμμου. Το έδαφος της πεδιάδας είναι σαν κρούστα, καλύπτει το ποδοβολητό του εχθρού. Έχεις την αίσθηση ότι ο θόρυβος έρχεται από απόσταση δυο φορές πιο μακρινή.

«Πήγαινε τις πενηντάδες σου κατευθείαν μέσα. Εγώ θα φέρω τους σαρισοφόρους και θα τους ρίξω από τα πλάγια».

Εννοώ ότι θέλω ο Μενίδας να επιτεθεί κατευθείαν στον εχθρό, σε σφήνες των πενήντα.

Εγώ θα παρατάξω τους οκτακόσιους σαρισοφόρους του Αρέτη για να χτυπήσω τον εχθρό στα νώτα, από το πλάι.

. 332 .


Επιστρέφω στο ελαφρύ ιππικό. Ο Αρίστων, ο διοικητής του, έρχεται καλπάζοντας από τα μετόπισθεν.

«Δε μου λες, θέλεις να χάσεις την παράσταση;» Ο τόνος μου του δίνει να καταλάβει ότι δεν είμαι θυ

μωμένος. Αναφέρει το λόγο της απουσίας του. Ο Άττα-λος και οι ακοντιστές, oι οποίοι ακολουθούσαν πεζή, είχαν ξεμείνει πίσω. Ο Αρίστων λοιπόν τους ανάγκασε να τρέξουν για να προλάβουν. Οι τοξότες και οι παλαίμαχοι μισθοφόροι του Κλέανδρου επιτάχυναν κι αυτοί. Τον επαινώ. Σκέφτεται και ενεργεί ως διοικητής.

Του λέω τι θα κάνουν ο Αρέτης και ο Μενίδας. «Τρα-βήξου πίσω και κάλυψε τα πεζοπόρα τμήματα. Έλα μπροστά μόνο όταν δεις ότι το ιππικό της πτέρυγας πιέζεται πολύ».

Στέλνω ένα δικό μου ιππέα στον Κλέανδρο, ζητώντας του να προωθήσει τρεις χιλιάδες παλαίμαχους μισθοφόρους. Οι υπόλοιποι, τρεις χιλιάδες επτακόσιοι, να παραμείνουν στη θέση τους σφραγίζοντας το πλευρό. Θα κινηθούν μόνο αν η κατάσταση γίνει απελπιστική.

Επιστρέφω με την ακολουθία μου πίσω στους σαρισο-φόρους. Επευφημίες ξεσπούν με την εμφάνισή μου. Ο εχθρός πλησιάζει, απέχει γύρω στα χίλια διακόσια βήματα τώρα και φαίνεται πια καθαρά, καθώς το ελαφρύ ιππικό του Αρίστωνα αποσύρεται στα μετόπισθεν. Με λίγα λόγια εξηγώ στον Αρέτη το σχέδιο. Είναι άγρια φύτρα τούτο το παλικάρι, μόνο είκοσι τεσσάρων ετών. Δε φοβάται κανέναν, ούτε καν εμένα. Τον είχα παραπέμψει σε δίκη πριν από ένα μήνα επειδή μου έφερε το κεφάλι ενός Πέρση διοικητή του ιππικού και όχι τον άντρα ζωντανό για να τον ανακρίνω. Υπήρχε καλύτερος απ' αυτόν τώρα;

«Μην καείς με την πρώτη έφοδο» του λέω και δίνω οδηγίες σ' αυτόν και στους αξιωματικούς του, «Μπρος και πίσω. Να έχετε τις σφήνες σας υπό έλεγχο. Ανασυ-

. 333 .


νταχθείτε καθώς περνάτε δίπλα από το Μενίδα και, ξα-νακάντε το».

Ο Αρέτης μου χαμογελάει λοξά. «Θα με αποδοκιμάσεις πάλι, Αλέξανδρε, αν σου φέρω

άλλο ένα κεφάλι;» Ο εχθρός πλησιάζει με ελαφρό καλπασμό. «Μείνε ζωντανός. Σε χρειάζομαι». Ο Αρέτης φεύγει καλπάζοντας. Οι σαρισοφόροι ορ

μούν μπροστά. Τα στρατεύματά μας έχουν επαναλάβει αυτόν τον

ελιγμό χιλιάδες φορές και τον έχουν εκτελέσει εκατοντάδες. Να τι θα γίνει: Οι πενηντάδες του Μενίδα θα ορμήσουν στη μάζα του επιτιθέμενου εχθρού, αλλά δε θα αναζητήσουν τη σύγκρουση. Απλώς θα προσπαθήσουν να διεισδύσουν στο σχηματισμό του όσο πιο πολύ μπορούν. Έπειτα θα φύγουν καλπάζοντας από το πλάι. Ένα σώμα ιππέων αποκλείεται να μην καταδιώξει τον εχθρό που το σκάει. Κι όταν ο εχθρός (δηλαδή εμείς, δηλαδή ο Μενί-δας) τρέπεται σε άτακτη φυγή (ή προσποιείται), οι διώκτες θα βρεθούν αμέσως σε παρόμοια θέση. Οι Βάκτριοι είναι νομάδες της ερήμου. Η έννοια της συνοχής σε μια μονάδα τους είναι εντελώς άγνωστη, όπως και όλες οι τακτικές εκτός από την επίθεση, την περικύκλωση και την υποχώρηση. Είναι καβαλάρηδες αλλά όχι ιππικό, πολεμιστές, όχι στρατός. Πρόσεξε τώρα τι συμβαίνει...

Ο Μενίδας ορμά και διασπά. Οι μισοί εχθροί συνεχίζουν την επίθεση, ενώ οι άλλοι μισοί αρχίζουν να κυνηγούν με αλαλαγμούς το Μενίδα. Εκείνη τη στιγμή, οι σαρισοφόροι του Αρέτη τους χτυπούν από τα πλάγια. Δεν είναι απαραίτητο να προκαλέσεις απώλειες για να σταματήσεις το ιππικό. Αρκεί να ανακόψεις την έφοδό του.

Η μάζα του εχθρού, που βρίσκεται σε αταξία εξαιτίας των σφηνών μας που τη διασπάνε συνεχώς, τα χάνει. Ο

. 334 .


εχθρός βλέπει τα στρατεύματά μας στα πλευρά του και στα νώτα του. Υποχωρεί. Μια τέτοια αντίδραση είναι αναμενόμενη. Δεν μπορεί να αποφευχθεί παρά μόνο από πειθαρχημένα στρατεύματα με άψογους αξιωματικούς και οι Βάκτριοι απέχουν πολύ από αυτό. Τότε, από πίσω, εμφανίζονται οι παλαίμαχοι μισθοφόροι του Κλέαν-δρου. Δεν είναι οπλίτες φορτωμένοι με βαριά ασπίδα και μέταλλο, αλλά πελταστές και πεζοί λογχοφόροι, οπλισμένοι με το δωδεκάποδο δόρυ, ένα φονικό όπλο εναντίον του ιππικού που έχει χάσει την ορμή και τη συνοχή του. Οι άντρες μας σχηματίζουν ακανόνιστες ομάδες που λέγονται «σύννεφα» και «σπάγκοι». Πώς μπορεί να τους καταδιώξει ο εχθρός; Μα καθεμία ομάδα χωριστά, και για να το κάνει αυτό ο αντίμαχος πρέπει να διασπάσει τις σειρές του ακόμα πιο πολύ. Οι άντρες μας πολεμούν ανά ζεύγη ή ανά τρεις, προκαλώντας απώλειες στους ιππείς που βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Τα «σύννεφα» και οι «σπάγκοι» χτυπούν με το δόρυ τους και μετά απομακρύνονται τρέχοντας. Ο εχθρός διασπάται και φεύγει για να ανασυνταχθεί.

Δεν μπορώ να μείνω άλλο εδώ. Πρέπει να γυρίσω στους εταίρους.

(Ο Κλέανδρος μου λέει αργότερα ότι ο υπεύθυνος αξιωματικός του Μυρίνος μέτρησε πόσες έφοδοι και αποκρούσεις έγιναν κατά τη διάρκεια της μάχης στην πτέρυγα. Δεκαεννέα φορές ο εχθρός εξαπέλυσε τα τάγματά του εναντίον αυτού του σώματος και δεκαεννέα φορές οι φρουροί των πλευρών μας τα απέκρουσαν. Τι να πει κανείς για τέτοιους άντρες; Στην παρέλαση μοιάζουν παρακατιανοί. Τα όμορφα κορίτσια δεν τους δίνουν σημασία, προτιμώντας τη λάμψη των εταίρων και την ορμή της έφιππης βασιλικής φρουράς. Αλλά εδώ, στην ιστορική αυτή νίκη, οι άσημες αυτές ομάδες θα κάνουν τα αδύνατα δυνατά.

. 335 .


Οι παλαίμαχοι μισθοφόροι της Αρκαδίας και της Αχαΐας... Γνωρίζω αυτούς τους άντρες μια ζωή. Ο Τελαμών υπηρετούσε τότε στην ομάδα τους. Ο νεότερος στα Γαυγάμηλα ήταν σαραντάρης. Γνωρίζω πάνω από διακόσιους που έχουν περάσει τα εξήντα. Κανείς στρατιώτης δεν μπορεί να συγκριθεί με έναν παλαίμαχο. Σε ένα εκστρατευτικό σώμα μιας κάποιας ηλικίας δε θα βρεις ούτε ένα δειλό. Είτε θα υποχωρήσουν όλοι μαζί είτε θα σκοτωθούν. Ένας ηλικιωμένος άντρας έχει υπομονή και αυτοκυριαρχία. Δώσε μου έναν παλαίμαχο ουραγό και κράτησε ένα λοχαγό. Θα πάρω έναν έμπειρο λοχαγό αντί για ένα στρατηγό. Ούτε η ταχύτητα ή η δύναμη του ηλικιωμένου μειώνονται πολύ. Στην πρώτη έφοδο εκείνη την ημέρα, είδα ένα «σύννεφο» από τριάντα Αχαιούς να καταδιώκει ένα κοπάδι Βά-κτριους καβαλάρηδες. Η μία πτέρυγα κατηύθυνε την έφοδο του εχθρού, οδηγώντας τη στην κοιλιά του «σπάγκου», ενώ η άλλη έκλεινε. Τα μακριά δόρατα των παλαιμάχων έκαναν φοβερή δουλειά. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο, οι είκοσι του εχθρού έγιναν δέκα και οι δέκα, πέντε.)

Το δεύτερο κύμα που εξαπολύει ο εχθρός είναι Σκύ-θες -Σάκες και Μασσαγέτες- καβαλάρηδες της στέπας, που πολεμούν με το τόξο και τον πολεμικό πέλεκυ. Οι λογχοφόροι μας και οι Παίονες πηγαινοέρχονται ανάμεσά τους. Να πώς διεξάγεται η μάχη: η κάθε πλευρά εισχωρεί στην άλλη, την τρέπει σε φυγή, έπειτα αποσύρεται με την κάλυψη μονάδων στήριξης, για να συγκεντρωθεί εκ νέου, να ανασυνταχθεί, να αντικαταστήσει τα σπασμένα όπλα (απομακρύνοντας τους νεκρούς και τους τραυματίες από το πεδίο, μαζί με κάθε λόγχη, πέλεκυ και ακόντιο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί), και να ορμήσει ξανά μέσα στην καυστική σκόνη και το αλκάλι, πάνω στο υπόκωφο έδαφος που δίνει την αίσθηση σε άλογα και άντρες ότι προχωρούν μέσα σε κουρκούτι.

. 336 .


Στη συμβατική μάχη, οι συγκρούσεις στην πτέρυγα σταματούν αμέσως μόλις αρχίζει η κύρια μάχη. Όχι όμως στα Γαυγάμηλα. Ο αγώνας στο δεξιό συνεχίζεται μέχρι το τέλος, και στο αριστερό ακόμα πιο πολύ. Το μέτωπό της είναι τεσσεράμισι στάδια, το βάθος της ακόμα πιο πολύ. Η κλίμακα της σύγκρουσης αυξάνει από στιγμή σε στιγμή, καθώς κάθε πλευρά ενισχύεται από νέα στρατεύματα. Ο Βήσσος, σατράπης της Βακτριανής, διοικεί το αριστερό του Δαρείου. Κατόπιν διαταγής του βασιλιά του αποσύρει πρώτα από το περσικό κέντρο τρεις χιλιάδες ιππείς, μετά έξι, μετά οκτώ. Μπορώ να αντικρούσω μόνο με μεραρχίες που αποτελούν ήδη τη δεξιά πτέρυγα μου· χρειαζόμαστε κάθε επιπλέον άντρα και άλογο για την κύρια επίθεση. Οι μονάδες που απέσπασε ο Βήσσος προέρχονται από τα στρατεύματα που καλύπτουν το πρόσωπο του βασιλιά. Μπορούμε να διακρίνουμε τις μάζες τους, μέσα σε ένα πέπλο σκόνης, καθώς αποσύρονται από την πρώτη γραμμή, πίσω από το παραπέτασμα των δρεπανηφόρων αρμάτων, που στέκονται αναποφάσιστα, καθώς το μέτωπό μας πλησιάζει σιγά σιγά.

Η κύρια παράταξή μας προελαύνει ακόμα με βήμα αργό. Πεντακόσια βήματα μας χωρίζουν από το μέτωπο του Δαρείου.

Έχω επιστρέψει στους εταίρους από το πλευρό. Το ημερολόγιο του στρατού δείχνει ότι έχω έντεκα βοηθούς και αγγελιαφόρους στη διάθεσή μου εκείνη την ημέρα. Χρησιμοποιώ μόνο δύο για το κέντρο και το αριστερό. Οι άλλοι εννιά πηγαινοέρχονται στο δεξιό. Κάθε μήνυμα που φτάνει λέει το ίδιο πράγμα: Στείλε βοήθεια. Κι αυτό που πηγαίνει πίσω: Κρατηθείτε.

Δεν μπορώ να διαθέσω άντρες, έτσι στέλνω τους γενναίους μου. Τον Τελαμώνα και τον Μπουκλάκια, τον Πτολεμαίο και τον Πευκέστα. Θέλω να πάει και ο Μέλας

. 337 .


Κλείτος, αλλά εκείνος αρνείται. Έσωσε τη ζωή μου στο Γρανικό και σκοπεύει να το κάνει κι εδώ.

Βλέπουμε τη θέση του Δαρείου τώρα. Τα λάβαρα των στρατευμάτων της φρουράς του είναι μαζεμένα γύρω του, ενώ οι βασιλικές σημαίες κυματίζουν πάνω από τα κεφάλια τους. Μπροστά του είναι τοποθετημένα στρατεύματα του πεζικού -Έλληνες μισθοφόροι και η βασιλική φρουρά των Μηλοφόρων του. Τα άρματά του, που τα σέρνουν τέσσερα άλογα, στέκονται, αν και δεν μπορούμε να τα δούμε, ανάμεσα στις ίλες του ιππικού των Συγγενών του βασιλιά, είκοσι ή τριάντα σειρές πίσω από το μέτωπο.

Δεν μπορούμε να δούμε πια τη μάχη στα δεξιά μας. Σύννεφα σκόνης την κρύβουν από τα μάτια μας. Την ακούμε ωστόσο. Αντηχεί σαν σεισμός. Μπροστά από τους εταίρους έχω το Βάλακρο με πεντακόσιους Αγριάνες ακοντιστές και άλλους τόσους τοξότες και λογχοφό-ρους. Οι λόχοι στην πτέρυγα τους θέλουν απεγνωσμένα. Αλλά τους χρειάζομαι εδώ. Για να σταματήσουν τα δρε-πανηφόρα άρματα όταν έρθουν.

Στα τετρακόσια βήματα, το κάνουν. Το μέτωπο του εχθρού είναι εκατό άρματα. Οι μηχα

νές ξεκινούν μία μία με προκλητική νωχέλεια. Μπορούμε να δούμε, αλλά όχι να ακούσουμε τα μαστίγια των ηνίοχων. Το φως του ήλιου αντανακλάται πάνω στα δρεπάνια καθώς τα άρματα επιταχύνουν. Έχουμε την εντύπωση ότι αυτό θα κρατήσει για πάντα. «Τα άρματα είναι βαριά» παρατηρεί ο Κλείτος. «Τόσο σίδερο κουβαλάνε!»

Το μέτωπο των «κοφτών» είναι πεντέμισι στάδια περίπου. Στοχεύουν τις ίλες των εταίρων μας, τους υπασπιστές του Ηφαιστίωνα και του Νικάνορα, στα αριστερά τους, και τις δύο φαλαγγαρχίες του Κοίνου και του

. 338 .


Περδίκκα, στο δεξιό άκρο. Ο Κλείτος τα κοιτάζει απόλυτα ήρεμος. «Ωραία δεν είναι;»

Κάνω νόημα σ' αυτόν και στο Φιλώτα: Απλώστε την παράταξη! Μη μιλάτε...

«Όλοι οι αρχηγοί, τα μάτια σας σε μένα!» Κοιτάζω αριστερά, τα δεκαέξι στάδια του πεδίου. Εί

ναι η τελευταία στιγμή που έστω κι ένα τμήμα της μάχης είναι ορατό από τη θέση μου. Τα άρματα του Δαρείου επιτίθενται κι εκεί. Πενήντα στο ψαχνό της φάλαγγάς μας, άλλα πενήντα στη φρουρά του Παρμενίωνα στα αριστερά. Το συμβατικό ιππικό του εχθρού θα αποτελέσει το επόμενο κύμα. Είκοσι χιλιάδες από την Αρμενία και την Καππαδοκία, τη Συρία και τη Μεσοποταμία, τη Μηδία, την Παρθία, την Ταπουρία, την Αρία, την Υρκανία και τη Σογδιανή. Οι θεοί να σε φυλάνε. Κρατερέ. Κι εσένα, Παρμενίων.

Κοιτάζω δεξιά, μέσα στον κουρνιαχτό. Κάπου εκεί, πέρα από τη φονική ζώνη των αρμάτων αλλά χωμένοι στη μάχη της πτέρυγας, πολεμούν οι οκτακόσιοι σαρισο-φόροι του Αρέτη, οι καλύτεροι ιππείς μου, επιλεγμένοι από τους εταίρους μου. Ο επόμενος εκ περιτροπής αγγελιαφόρος είναι ένας δεκαεξάχρονος βασιλικός παις, ο Δημάδης. Τον φωνάζουν Γουρουνότριχα για τα όρθια μαλλιά του. Θα πεθάνει παραδίδοντας το μήνυμα που του δίνω τώρα.

«Στον Αρέτη από τον Αλέξανδρο: απόσυρε τους μισούς σαρισοφόρους σου. Όταν η έφοδος των δρεπανηφό-ρων αρμάτων αναχαιτιστεί, εξαπέλυσε τις σφήνες σου στο πιο αδύνατο σημείο του εχθρικού μετώπου. Όπου κρίνεις εσύ».

Τα μάτια του Δημάδη έχουν γίνει σαν πιάτα του ψωμιού.

«Επανέλαβέ το, Γουρουνότριχα».

. 339 .


Με υπακούει και επαναλαμβάνει επί λέξει. «Γουρουνότριχα, θα πιω μαζί σου στη Βαβυλώνα!» Ορμάει μέσα στη θολούρα. Μπροστά από το ιππικό των εταίρων, οι ακοντιστές

του Βάλακρου επιτίθενται στους κόφτες ανά ομάδες. «Στα άλογα!» ακούω το Φιλώτα να φωνάζει, λες και μπορεί να τον ακούσει κανείς. «Ανεβείτε στα άλογα!»

Τα δρεπανηφόρα άρματα είναι υποχρεωμένα να κινηθούν μέσα στις λωρίδες. Τα άλογα πρέπει να διατηρήσουν τα περιθώρια δεξιά και αριστερά για να μην πέσουν το ένα πάνω στο άλλο. Σ' αυτά τα κενά, οι γενναίοι μας ακοντιστές κάνουν τη ζημιά τους. Τα υπέροχα αυτά στρατεύματα, που μπορούν να πετύχουν μια σανίδα πλάτους δεκάξι δαχτύλων στα εξήντα πέντε βήματα, ρίχνουν τη δεύτερη βολή τους, ενώ η πρώτη είναι ακόμα στον αέρα, και την τρίτη τη στιγμή που τα άρματα ορμούν εναντίον τους. Οι τοξότες μας εξαπολύουν τις σαΐτες τους σε ευθεία βολή. Μέσα σε λίγες στιγμές, η έφοδος των αρμάτων αναχαιτίζεται. Το εύθραυστο έδαφος είναι σύμμαχος μας. Οι ρόδες των αρμάτων βουλιάζουν στο βούρκο. Η κιμωλία δε θα αφήσει τις μηχανές να αναπτύξουν όλη την ταχύτητα. Βλέπω ένα άρμα με τέσσερα άλογα να έρχεται κατευθείαν επάνω μας και το αριστερό άλογο να δέχεται ένα βέλος στη βάση του λαιμού. Το ζώο βγαίνει από το δρόμο του, παρασύροντας όλη την ομάδα και εκτοξεύοντας τον αναβάτη του σαν κούκλα. Η ομάδα των αλόγων στα αριστερά του δεν πλήττεται από κανένα βλήμα. Αλλά η αναταραχή από την επίθεση των ακοντιστών, το γεγονός ότι βλέπουν και ακούνε άντρες πεζούς να τρέχουν μπροστά στα μάτια τους, κάνει τα ζώα να λοξοδρομήσουν έντρομα. Το άρμα τρέχει ολοταχώς προς τα δεξιά, στις άλλες λωρίδες. Οι άλλες μηχανές παρεκκλίνουν για να αποφύγουν τις λεπίδες του. Μέσα σε

. 340 .


ελάχιστο χρόνο μια ομάδα από δώδεκα άρματα δημιουργούν πραγματικό χάος. Μέσα στη γενική σύγχυση επιτίθενται οι ψιλοί του Βάλακρου. Έλπιζα και πίστευα ότι οι βολές τους θα έκοβαν τη φόρα του εχθρού. Αλλά τώρα τον τρέπουν σε φυγή. Τα άρματα, εκτός του ότι πρέπει να επιτίθενται μόνο μέσα στις λωρίδες, οφείλουν να διατηρούν και το μέτωπο αρραγές. Διαφορετικά, ο εχθρός, εμείς δηλαδή, μπορούμε απλώς να διαχωρίσουμε τις τάξεις και να αφήσουμε το μοναχικό άρμα να περάσει ανάμεσά μας. Πάνω στον ορυμαγδό της μάχης, ωστόσο, οι γενναιότεροι και ταχύτεροι ηνίοχοι προσπερνούν τους πιο αργούς, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται κι άλλα χάσματα κατά μήκος των αξόνων και του μετώπου, απομονώνοντας τόσο τα γρήγορα όσο και τα αργά άρματα. Οι τοξότες και οι ακοντιστές μας μπορούν να τους επιτεθούν από τα πλάγια χωρίς το φόβο των δρεπανιών.

Στέλνω τον επόμενο αγγελιαφόρο μου με το ίδιο μήνυμα που έδωσα στο Δημάδη. «Πήγαινε! Μην τυχόν η Γουρουνότριχα δεν κατάφερε να περάσει».

Δίπλα μου ακριβώς, στα δεξιά, η μάχη στο πλευρό μαίνεται χωρίς ανάπαυλα. Όπως μαθαίνουμε αργότερα, οι ίλες της κάθε πλευράς διεισδύουν στην άλλη τόσες φορές, ώστε ένας παρατηρητής μπορεί να εντοπίσει και στις δύο μεριές ίσο αριθμό αντρών δικών μας και δικών τους. Η μάχη δεν επικεντρώνεται σε ένα σημείο του μετώπου ή σε κάποια συγκεκριμένη θέση. Δε βλέπεις στρατιώτες ανακατεμένους να μάχονται ούτε ομάδες αντρών να αλληλοσφάζονται, αλλά μάλλον μοναχικούς ιππείς να ορμούν με φοβερή ταχύτητα σε όλο το μέτωπο. Πολλοί αναβάτες βγαίνουν εκτός, καθώς τα άλογά τους πέφτουν κάτω, ανατρέπονται ή καταρρέουν από την εξάντληση. Σε ένα σημείο, από μια μακάβρια ιδιοτροπία της τύχης, η ορμή γίνεται αιτία μιας τραγωδίας, καθώς ένας ιππέας,

. 341 .


αποκρούοντας γενναία την επίθεση του εχθρού, παρασύρεται κατά την επέλαση των συμπολεμιστών του, για να αποκοπούν κι αυτοί στη συνέχεια και να σφαγιασθούν από την αντεπίθεση εκείνων που πριν από λίγο το είχαν σκάσει μπροστά τους. Συμπλοκές όπου παίρνουν μέρος εκατοντάδες τελειώνουν χωρίς να πάθει κανείς ούτε μια γρατσουνιά, ενώ αψιμαχίες δύο αντρών καταλήγουν σε άτακτη φυγή, καθώς πτέρυγες ιππικού ή νέφη πεζικού εμφανίζονται μέσα από τη σκόνη για να κυκλώσουν τον εχθρό και να τον εμποδίσουν να δραπετεύσει. Χτυπημένα άλογα υποχωρούν κάτω από το βάρος των αναβατών τους. Οι καρδιές των αλόγων ραγίζουν από τη φοβερή προσπάθεια. Ένα άλογο που έχει ξεπεράσει τα όριά του «δένεται». Οι μύες του πιάνονται και καταρρέει. Άλλα ξεψυχάνε από τη ζέστη και την πρόσκρουση. Πολλά υποκύπτουν μόνο από φόβο. Όταν τελικά ο εχθρός κάνει στροφή και φεύγει για να γλιτώσει, τα άλογα και στις δύο πλευρές δε βγάζουν αφρό αλλά αίμα. Εκατοντάδες κείτονται στο πεδίο. Αυτά που δεν είναι σκοτωμένα ή με σπασμένα πόδια είναι τόσο εξουθενωμένα ώστε δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν ποτέ ξανά. Είναι υπέροχα άλογα, εκλεκτής ράτσας και εκπαιδεύονται από την ημέρα που γεννήθηκαν. Οι άντρες τους τα υπεραγαπούν. Κάποιος που δεν έχει υπηρετήσει στο ιππικό δεν μπορεί να το καταλάβει αυτό. Η απώλεια ενός καλού αλόγου είναι πολύ άσχημη όσο και ο χαμός ενός άντρα. Και περισσότερο ακόμα διότι κανένα άλογο δεν καταλαβαίνει γιατί πολεμά. Το κάνει μόνο από αγάπη για μας. Ο χαμός του είναι το ίδιο οδυνηρός με το θάνατο ενός παιδιού. Δεν υπάρχει παρηγοριά.

Σε ποιο στάδιο είναι τώρα η μάχη; Το συζήτησα αργότερα με τον Ονησίκριτο (θα γινόταν αρχικυβερνήτης του στόλου μου στην Ινδία), ο οποίος είχε παραμείνει

. 342 .


στο στρατόπεδο και παρακολουθούσε από τα υψώματα, τριάντα οδοιπορικά στάδια πίσω. Το θέαμα που αντίκριζε έδινε νέο νόημα στη λέξη πανδαιμόνιο. Ο Ονησίκριτος ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένος με το σχέδιο της μάχης και είχε εξαιρετική αντίληψη της τάξης των Περσών. Ωστόσο, αν και τα γνώριζε όλα αυτά καλά, δήλωσε ότι δεν μπορούσε να βγάλει νόημα από το θέαμα που απλωνόταν στην πεδιάδα από κάτω του. Του φαινόταν ότι το πεδίο δεν είχε απλώς αντιστραφεί, αλλά περιστραφεί γύρω από τον άξονά του. Έτσι αυτό που έπρεπε να είναι αριστερά ήταν δεξιά, κι αυτό που έπρεπε να είναι μπροστά ήταν πίσω. Και σαν να μην έφθανε αυτό το χάος, τεράστια σύννεφα αλκαλικής σκόνης καθιστούσαν εφιαλτικούς τους ελιγμούς των μονάδων και των πτερύγων, ενώ οι ήχοι που ακούγονταν ήταν αδύνατο να μην κάνουν έναν άνθρωπο που είχε μια κάποια κλίση στη φιλοσοφία, έτσι είπε ο Ονησίκριτος, να δηλώσει ότι οι άνθρωποι αυτοί έτρεχαν σαν τρελοί.

Πιστεύω την αναφορά του. Το πεδίο πρέπει να του φάνηκε έτσι όπως το περιέγραψε. Ωστόσο, εκεί που καλπάζω, μπροστά από τους εταίρους, όλα είναι σε τάξη. Ισχυρά στρατεύματα των δύο πλευρών πολεμούν με λύσσα. Δίνονται μάχες απίστευτης μάνητας αριστερά, δεξιά και στο κέντρο. Κι όμως, για το Δαρείο κι εμένα, το μοιραίο χτύπημα δεν έχει ακόμα δοθεί. Βρισκόμαστε στο μάτι του κυκλώνα. Οι εταίροι προελαύνουν με αργό τριπο-δισμό. Εκατό δρεπανηφόρα άρματα έρχονται καταπάνω μας. Χιλιάδες Βάκτριοι, Σκύθες, Σάκες και Μασσαγέτες ιππείς μας επιτίθενται από τα δεξιά. Όσο παράλογο κι αν ακούγεται, κάθε κομμάτι είναι ακριβώς εκεί που πρέπει.

Το πρώτο άρμα σκοντάφτει στο φράγμα του Βάλα-κρου. Ο αναβάτης του είναι νεκρός. Έτσι όπως παρασύρθηκε προς τα πίσω, στραγγαλίστηκε από τα ηνία.

. 343 .


Τρία από τα τέσσερα άλογα πλήττονται από ακόντια και βέλη. Καλπάζουν σαν αφηνιασμένα από τον τρόμο τους και μόνο. Το άρμα πέφτει πάνω στις σειρές μας, που χωρίζονται βιαστικά, με τη βοήθεια των πεζών ιπποκόμων μας, μέσα σε βρισιές αναβατών και χλιμιντρίσματα ζώων. Ένας δεύτερος και ένας τρίτος κόφτης έρχονται καταπάνω μας, για να αναποδογυρίσουν μπροστά μας κάτω από τη βροχή των ακοντίων και των βελών που εκτοξεύουν οι Θράκες και οι Αγριάνες του Βάλακρου. Δεν έχω ξαναδεί τόση λύσσα όπως αυτή που δείχνουν οι άντρες μας για τις μηχανές. Τις μισούν. Η κατάσταση των αλόγων μας είναι τόσο ανεβασμένη που μετά βίας μπορούμε να τα συγκρατήσουμε. Στα αριστερά κάθε ζώου βαδίζει ο ιπ-ποκόμος του. Με το δεξί χέρι κρατά το χαλινάρι πλάι στο μάγουλο, για να ελέγχει το άλογο (κανείς αναβάτης δεν μπορεί να το κάνει μόνος του κάτω από αυτές τις συνθήκες), ενώ χρησιμοποιεί το βάρος του σώματός του για να εμποδίσει το ζώο να τραπεί σε φυγή, αφού και οι πλέον εκπαιδευμένοι ίπποι το ίδιο θα έκαναν κάτω από παρόμοιες συνθήκες.

Η κατάσταση είναι σοβαρή. Αν φύγει έστω και ένα άλογο, όλο το κοπάδι θα ακολουθήσει. Ο Κλείτος πιάνει το βλέμμα μου. «Θα φύγουμε τώρα;» Ο πειρασμός να επιτεθούμε πρόωρα είναι μεγάλος. Είμαι συνέχεια σε κίνηση. Πηγαινοέρχομαι από τις παρυφές της μάχης στο πλευρό, στους εταίρους. Πώς να «διευθύνει» κανείς ένα τέτοιο χάος; Η προσπάθεια είναι τρομακτική. Ρίχνεις ένα λόχο στη μάχη, αποσπάς έναν άλλο σε διαφορετικό τομέα. Βασισμένος σε τι; Στο θόρυβο της σύγκρουσης; Σε μια αναφορά που έφτασε πριν από λίγο; Η δοκιμασία της διοίκησης συνίσταται στο εξής: παίρνεις αποφάσεις με μοιραίες συνέπειες, βασισμένος σε ανεπαρκείς και ασαφείς πληροφορίες.

. 344 .


Ο πάταγος από την αναστάτωση φτάνει στο δεξί. Η ένταση κορυφώνεται. Άλογα χωρίς καβαλάρηδες εμφανίζονται από την καταχνιά και ορμούν στη φάλαγγα των εταίρων μας. Διατάσσω τον Κλείτο να συγκρατηθεί. Κι άλλοι κόφτες έρχονται εναντίον μας. Άλογα και άντρες έχουν βγει από τα ρούχα τους.

Συνεχίζουμε να προχωρούμε αργά. Ακόμα μπορούμε να δούμε. Παρά τους ανεμοστρόβιλους της σκόνης, η ορατότητα παραμένει καλή μέσα από ρωγμές που δημιουργεί ο άνεμος. Τώρα κι αυτές αρχίζουν να φράζουν καθώς η μάχη πλησιάζει από το πλάι. Βέλη αρχίζουν να πέφτουν μέσα. Μπροστά, η μάχη μεταξύ αρμάτων και ψιλών είναι συγκλονιστική. Στην παράταξη, ένα άλογο το σκάει, παρασύροντας τον ιπποκόμο και τον αναβάτη του μαζί. Άλλα δύο αρχίζουν να τσινάνε. Ο τρόμος έχει καταλάβει τα ζώα. «Να τα βάλουμε να τρέξουν λίγο» λέει ο Κλείτος δίπλα μου.

Του γνέφω να το κάνει. Ταχύνουμε το βήμα. Ο Βουκεφάλας από κάτω μου είναι ακλόνητος σαν βράχος. Αυτός που στην παρέλαση θα χτυπήσει ανυπόμονα τα πόδια και θα ορμήσει, εδώ, ανάμεσα στις σάλπιγγες, είναι η ψυχή της ηρεμίας. Εγώ έπρεπε να τον στηρίζω κι όχι εκείνος εμένα.

Όλα εξαρτώνται από τον Αρέτη, κάπου εκεί μπροστά με τους τετρακόσιους σαρισοφόρους του. Στέλνω και τρίτο αγγελιαφόρο, μετά απ' αυτόν που έστειλα στο κατόπι του Δημάδη και έναν τέταρτο στη συνέχεια. «Μέλας!» φωνάζω τον Κλείτο. Αν οι ίλες του Αρέτη δεν μπορέσουν να επιτεθούν, θα στείλω τη Βασιλική. Δεν μπορώ να καθυστερήσω άλλο. Η τύχη όλων κρέμεται από την έφοδο των εταίρων στο Δαρείο.

Μήπως σε ζαλίζω με τις λεπτομέρειες, Ιτάνη; Πρέπει να μάθεις όμως πώς εξελίσσονται τα γεγονότα σε πραγ-

. 345 .


ματικό έδαφος. Η έλλειψη ορατότητας, η ανατροπή, η τύχη. Η επίθεση του εχθρού από τα δεξιά πιέζει τόσο πολύ τώρα ώστε οι υπερασπιστές της φρουράς στο πλευρό μας, μονομαχώντας με τον εχθρό κοντάρι με κοντάρι, σπάνε και υποχωρούν προς την πτέρυγα της φάλαγγας των εταίρων. Βέλη πέφτουν τώρα στις σειρές μας. Σε λίγο, η συνοχή των ιλών μας θα σπάσει.

Και τότε επιτίθεται ο Αρέτης. Δεν μπορούμε να ακούσουμε ούτε να δούμε, αλλά το

διαισθανόμαστε από τη σκόνη και την αίσθηση του πεδίου. «Συγκρατήστε τα άλογά σας!» φωνάζω, παρ' ότι ούτε ο Κλείτος δίπλα μου δεν μπορεί να με ακούσει. Οι διαταγές του Αρέτη είναι να βρει τη μαλακή κοιλιά, εκεί όπου η απόσπαση των μονάδων στην πτέρυγα έχει εξασθενίσει το μέτωπό τους, και να επιτεθεί σ' αυτό το σημείο. Οι εταίροι μου θα ακολουθήσουν.

Ωστόσο (αυτό θα το μάθουμε ύστερα από λίγες ημέρες) όταν αυτό το μαλακό σημείο εμφανίζεται, δύο χιλιάδες ινδικό ιππικό του εχθρού, το οποίο ανακλήθηκε από την πτέρυγα από τον ίδιο το Δαρείο, εμφανίζεται μέσα από τον κουρνιαχτό στο μονοπάτι όπου καλπάζουν οι τετρακόσιοι του Αρέτη. Δεν μπορώ να το δω αυτό. Είναι έξω από το πεδίο της ορατότητάς μου λόγω της σκόνης. Ούτε σε καθαρότερο πεδίο θα μπορούσα, γιατί η σύγκρουση μεταξύ των δρεπανηφόρων αρμάτων και των ακοντιστών και των τοξοτών μας δημιουργεί ένα παραπέτασμα που κρύβει τη θέα. Ο Αρέτης θα αναφέρει αργότερα ότι εκείνη τη στιγμή πίστεψε ότι όλα είχαν χαθεί. Πήρε τους τετρακόσιους του και όρμησε εναντίον των δύο χιλιάδων του ινδικού ιππικού. Δεν μπόρεσε να σκεφτεί τίποτε άλλο. Ήξερε μόνο, είπε, πως αν υποχωρούσε θα ήταν μοιραίο. Το αποφάσισε την ώρα που ετοιμαζόταν για την κρούση και δεν το μεταβίβασε στους άντρες

. 346 .


του με κάποιο νόημα ή με λόγο, αλλά με την κατεύθυνση που ο ίδιος πήρε.

Γι' αυτή του την πράξη τον αντάμειψα, όταν πήραμε την Περσέπολη, με πεντακόσια χρυσά τάλαντα, ένα ποσό ίσο με το μισό του ετήσιου φόρου υποτέλειας προς την αθηναϊκή ηγεμονία την εποχή της ακμής της.

Η τύχη παίζει μεγάλο ρόλο στον πόλεμο κι εδώ, τούτη τη στιγμή, μια διαφορετική εξέλιξη της μάχης μάς σταματά. Καθώς ο Μέλας Κλείτος οδηγεί τη βασιλική ίλη προς τα δεξιά, για να επιτεθεί αντί του Αρέτη σε περίπτωση που αυτός αποτύχει, εγώ πηγαίνω στα δεξιά της προπορευόμενης σφήνας. Το σχηματισμό που έχω διατάξει τον λέμε «εις επικαμπήν», δηλαδή η σφήνα μιας πτέρυγας που επιτίθεται, στην προκειμένη περίπτωση η δεξιά, λόγω του ρόλου της βασιλικής ίλης, η οποία αντικαθιστά εκείνη του Αρέτη, πρέπει να ανοίξει δρόμο για το κυρίως σώμα των εταίρων που θα ακολουθήσει και να καλύψει την κρίσιμη πλευρά αυτού του σώματος (τη δεξιά του, καθώς στρέφεται αριστερά και πιέζει από τα νώτα του περσικού μετώπου για να φτάσει στο Δαρείο) από τη μάζα του εχθρού.

Η τύχη τα φέρνει έτσι ώστε να βρεθώ εδώ, δίπλα στον Κλείτο, όταν ο υπαρχηγός του, ονόματι Αλέξανδρος, εμφανίζεται μέσα από τη θολούρα καλπάζοντας.

«Ο Αρέτης επιτίθεται!» φωνάζει ο Αλέξανδρος. Αυτό σημαίνει ότι ο Κλείτος, ο οποίος είναι εξαιρετικός αξιωματικός, είχε στείλει ανιχνευτές με δική του πρωτοβουλία, τη στιγμή που κάλεσα τη Βασιλική στην πτέρυγα. Οι ιππείς του λοιπόν παρατήρησαν την εμφάνιση των δύο χιλιάδων του ινδικού ιππικού και είδαν τον Αρέτη να τους επιτίθεται. Πού; Ο Αλέξανδρος δείχνει το σημείο της συμπλοκής. Ακούμε την κλαγγή των όπλων κάπου προς τα δεξιά.

. 347 .


Το μαλακό σημείο σίγουρα θα είναι εκεί. Κάνω δύο αλλαγές. Επανατοποθετώ τη βασιλική ίλη

μπροστά από τους εταίρους (θα είμαι μαζί με τον Κλεί-το σ' αυτό το σημείο). Και φέρνω άλλη μία ίλη, τη Βοτ-τιαία, στη θέση που ονομάζουμε «γροθιά», δηλαδή πίσω από τη Βασιλική. Θέλω δύναμη για να διεισδύσω.

Ακούγεται τρελό, Ιτάνη, ότι εγώ, με το ένα εικοστό της δύναμης του Δαρείου, κάνω σχέδια να παραβιάσω το κατώφλι του και να στρίψω το βασιλικό του λαρύγγι;

Ξέρω τι έχω και τι δεν έχω. Ξέρω τι έχει και τι δεν έχει. Ρίχνομαι μαζί με τους εταίρους μου στη μάχη. Τα με

γάλα βραβεία κερδίζονται μόνο με μεγάλη τόλμη.

. 348 .

26

Η μεγάλη σφήνα

Η ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ ΔΑΡΕΙΟ γίνεται με μια ωραία σφήνα. Οι δύο ίλες, η Βασιλική και η Βοττιαία, καταλαμβάνουν τη μύτη, ενώ εκείνες της Τορώνης, της Ανθεμούντος και της Αμφίπολης συνιστούν το δεξί. Οι υπόλοιπες ίλες των εταίρων συνθέτουν το αριστερό, με τις τάξεις των υπασπιστών να επεκτείνουν αυτή την πτέρυγα, καθώς προελαύνουν με βήμα γοργό πλάι στην αριστερότερη ίλη των εταίρων. Οι υπασπιστές συνδέουν το ιππικό με τις φα-λαγγαρχίες του Κοίνου και του Περδίκκα, οι οποίες αποτελούν το αριστερότερο άκρο της Μεγάλης Σφήνας.

Αυτή είναι η μία μάχη. Στο δεξί, ο Κλέανδρος, ο Μενίδας, ο Αρέτης, ο Αρί

στων, ο Άτταλος και ο Βρίσων δίνουν μια άλλη. Η κεντρική φάλαγγα δίνει μια τρίτη. Ταυτόχρονα, στο αριστερό, ο Παρμενίων και ο Κρατερός πολεμούν τον εχθρό σε μια τέταρτη. Πρέπει ακόμη να προσθέσουμε μια πέμπτη και μια έκτη. Η εφεδρική μας φάλαγγα συγκρούεται με άντρες του εχθρικού ιππικού και πεζικού στα μετόπισθεν και στην αριστερή πτέρυγα, ενώ δεκαεννέα στάδια πίσω, στο προωθημένο στρατόπεδό μας, οι ανάπηροι και οι άμαχοι δέχονται την επίθεση του ινδικού και του παρθικού ιππικού που προσπαθούν να σώσουν τη βασίλισσα και τη βασιλομήτορα της Περσίας (οι οποίες

. 349 .


όμως δε βρίσκονται εκεί, αλλά στο κυρίως στρατόπεδο, πενήντα στάδια πιο πίσω).

Καμία από αυτές τις μάχες δεν είναι ορατή από τις άλλες ούτε η έκτασή τους μπορεί να διευκρινιστεί, ακόμα κι από εκείνους που βρίσκονται εντός της περιμέτρου της, τόσο πυκνά είναι τα σύννεφα της σκόνης που σηκώνονται από τα πόδια και τις οπλές των μαχόμενων στρατιωτών και ζώων.

Από τη θέση μου κοντά στους εταίρους, δεν μπορώ να δω τίποτε. Αντιλαμβάνομαι την έφοδο από το θόρυβο μόνο - την επέλαση των σαρισοφόρων του Αρέτη εναντίον του ινδικού ιππικού, την οποία ακούμε (ή τουλάχιστον έτσι πιστεύουμε) κάπου προς τα δεξιά και τετρακόσια βήματα περίπου μπροστά.

Αυτό που δεν καταλαβαίνει ένας ο οποίος δε γνωρίζει από μάχες είναι το φοβερό φορτίο της κούρασης. Το βάρος της πανοπλίας και των όπλων μόνο, την ώρα της παρέλασης, θα σπάσει τη ράχη ενός άντρα σε μία ώρα. Και ο στρατιώτης μας δεν είναι σε παρέλαση. Είναι στο πεδίο της μάχης. Έχει βαδίσει, με το γυλιό γεμάτο, κατά πάσα πιθανότητα, μισή ημέρα για να φτάσει μόνο στο σημείο της σύγκρουσης. Έχει βάλει φαγητό στην κοιλιά του; Πότε κοιμήθηκε τελευταία φορά; Είναι άρρωστος ή πληγωμένος; Τώρα πρόσθεσε και το φόβο. Πρόσθεσε τη συγκίνηση, την αναμονή. Υπάρχει ένα είδος εξάντλησης που οι Έλληνες την αποκαλούν απάντληση. Είναι η ατονία που δεν προέρχεται μόνο από τη σωματική κούραση αλλά από το τέντωμα των νεύρων. Ένας αξιωματικός ή στρατιώτης σ' αυτή την κατάσταση μπορεί να πάρει κακές αποφάσεις, να αποτύχει να φέρει σε πέρας ενέργειες που του έχουν ζητηθεί, να μην εκτιμήσει καλά σαφείς καταστάσεις και γενικώς να γίνει κουφός, τυφλός και ανόητος. Και το χειρότερο, η κατάσταση αυτή χτυπάει κά-

. 350 .


ποιον ξαφνικά όπως το σκοτάδι και με τη δύναμη μπουνιάς στα δόντια. Τη μια στιγμή ο άντρας είναι ικανός, την επόμενη είναι άχρηστος.

Αυτή η ένταση, που βιώνει ένας άντρας, στο άλογο είναι διπλή - και σε έναν πολύ πιεσμένο ίππο ακόμα πιο μεγάλη. Τα άλογα δεν καταλαβαίνουν την ανάπαυλα, την οικονομία δυνάμεων. Γι' αυτά υπάρχει μόνο η στιγμή, κι εκείνη την ώρα ξέρουν μόνο τη διαταγή που εσύ κι εγώ τους δίνουμε. Δεν πρέπει να απορεί κανείς που «ανεβαίνουν» τόσο πολύ. Κι αυτό γιατί τα νεύρα τους επηρεάζονται φοβερά από τα δικά μας. Επηρεάζονται τόσο από το δικό μας φόβο και ερεθισμό όσο και των άλλων αλόγων. Ο τρόμος μεταδίδεται από το ένα ζώο στο άλλο πάραυτα. Και οι ίπποι είναι ιπτάμενα ζώα, η πρώτη τους αντίδραση είναι να τρέξουν. Τι τα κρατά; Μόνο ο δεσμός τους μαζί μας. Διότι κάθε άλογο είναι δεμένο με τον αναβάτη του, του οποίου η θέληση να πολεμήσει και η αμοιβαία εμπιστοσύνη που έχει σφυρηλατηθεί όλα αυτά τα χρόνια μαζί του το συγκρατούν και δεν το αφήνουν να υπακούσει στο ένστικτό του. Θυμήσου, τα άλογά μας είναι μαζί μας από πουλάρια ακόμη. Πολλοί από μας ήμασταν παρόντες στα παχνιά την ώρα της γέννησής τους. Η ανάσα μας στα ρουθούνια τους ήταν η πρώτη αίσθηση που γνώρισαν. Τα ταΐσαμε και τα περιποιηθήκαμε, τα θεραπεύσαμε και τα βουρτσίσαμε. Ξενυχτήσαμε δίπλα τους όταν ήταν άρρωστα ή τραυματισμένα. Περάσαμε μαζί χιλιάδες ώρες εκπαίδευσης στο στίβο και στο πεδίο της μάχης. Ούτε οι γυναίκες μας ούτε τα παιδιά μας, ούτε ο ίδιος ο Θεός δε μας ξέρει τόσο καλά όσο τα άλογά μας, ή έχει περάσει τόσες ώρες με τη συντροφιά μας. Ωστόσο, ακόμα και το πιο πιστό άλογο θα το σκάσει. Ακόμα και το πιο γενναίο θα πετάξει. Είναι απορίας άξιο που παραμένουν τελικά, με όλη αυτή την αβάστα-

. 351 .


χτη πίεση που υφίστανται στις σειρές καθώς περιμένουν τη δράση. Κοίτα το άλογό σου στο μάτι. Είναι ακόμα άγριο, γιατί παρά τη δουλειά μιας δεκαετίας, αν συγκρίνεις την ώρα του κινδύνου, την αφοσίωση του σε σένα από τη μια και τα ένστικτα της φυγής και της παραφο-ράς από την άλλη, τότε θα δεις ότι μπορείς να το συγκρατήσεις όπως τον υδράργυρο ή τον καλοκαιρινό κεραυνό.

Πρέπει να χτυπήσω γρήγορα. Πρέπει να συντρίψω το Δαρείο πριν φύγει η καρδιά των αλόγων μου και σβήσει η φλόγα των αντρών μου.

Αποτύχαμε στην Ισσό επειδή η έφοδος μας κόλλησε στη λάσπη. Οι μάζες του εχθρού που μπήκαν ανάμεσα σε μας και στο βασιλιά έσπασαν την ορμή μας και έδωσαν στο Δαρείο το χρόνο να διαφύγει. Πήγαμε πολύ χαλαροί. Δεν είχαμε αρκετή ώθηση.

Ο αντικειμενικός μου σκοπός εδώ στα Γαυγάμηλα, βάζοντας δίπλα στους εταίρους τρεις ταξιαρχίες πελταστών και δύο πεζεταίρων, είναι να διασπάσω το περσικό μέτωπο με αρκετή δύναμη για να συνεχίσω - ενάμισι με δύο στάδια στα νώτα του εχθρού. Θέλω να φτάσω πίσω από το Δαρείο με δύναμη. Πρέπει να είμαι εκεί για να τον εμποδίσω όταν αρχίσει να τρέχει.

Ο απλός πολίτης πιστεύει ότι μπορείς να δεις στο πεδίο της μάχης. Να δεις τι; Ο στρατιώτης στο έδαφος είναι τυφλός σαν παλούκι, ακόμα και ο καβαλάρης, ψηλά από το άλογο του, βλέπει μόνο θολούρα και σκόνη. Οι πρώτες ίλες μας μόλις έχουν χαθεί στην καταχνιά, όταν εμείς σκοντάφτουμε πάνω στο εχθρικό πεζικό που το βάζει στα πόδια για να σώσει τη ζωή του. Αποφεύγουμε με επιτηδειότητα τα κατεστραμμένα δρεπανηφόρα άρματα που από τα υπέροχα άλογά τους άλλα είναι νεκρά και άλλα ξεψυχάνε. Και τότε, ξαφνικά, ένα τείχος από ιππείς

. 352 .


του εχθρού εμφανίζονται λες και ξεφύτρωσαν από τη γη. Ο εχθρός είναι Δάες, ανεξάρτητες φυλές από τις ανατολικές σατραπείες. Τους ξεχωρίζουμε από τα μικρόσωμα, γεροδεμένα άλογά τους, και τα κουρκάν τους, φαρδιές αναξυρίδες μέχρι το γόνατο. Οι Δάες είναι περίπου πεντακόσιοι και έχουν αποσπαστεί από την ποιράταξη, προφανώς για να ενισχύσουν τις μονάδες στα αριστερά τους εκεί όπου επιτίθεται ο Αρέτης. Όταν οι ίλες μας βγαίνουν από τη θολούρα, οι στίχοι του εχθρού είναι στραμμένοι αλλού. Ξαφνιάζονται πιο πολύ από μας. Εμείς καλπάζουμε σε σφήνα μήκους δυόμισι σταδίων περίπου. Οι ζυγοί των Δαών ανοίγουν σαν παραπέτασμα, μια κίνηση που μεταδίδεται σαν τείχος από φωτιά. Είμαι στην αιχμή της προπορευόμενης σφήνας της βασιλικής ίλης. Πίσω μου βροντά το δυνατό ποδοβολητό των οκτώ ιλών της εταιρικής ίππου. Η έφιππη δύναμή μας είναι τώρα στο ίδιο σημείο όπως στη μάχη της Ισσού, όταν διασπάσαμε τους τοξότες και τους Ανθρώπους του Βασιλιά. Έχουμε εισχωρήσει στην εχθρική παράταξη δύο με τέσσερα στάδια περίπου από το κέντρο της. Σκοπός μας είναι τώρα να σχηματίσουμε φάλαγγα και να κάνουμε επίθεση σ' αυτό το σημείο.

Πού είναι ο Δαρείος; Ανάμεσα σ' αυτόν και σε μας υπάρχουν τέσσερα μέ

τωπα υπερασπιστών: τέσσερις χιλιάδες Πέρσες, Σούσιοι και Καδούσιοι ιππείς ανάμικτοι με Πέρσες, Μάρδους και Κάρες τοξότες, το ελληνικό βαρύ πεζικό του Πάτρωνα, οι πέντε χιλιάδες λογχοφόροι της Περσικής Φρουράς των Μηλοφόρων και ο Τιγράνης με τα στρατεύματα των Συγγενών, το Βασιλικό Ιππικό του Δαρείου.

Ο άνεμος που λυσσομανάει στα Γαυγάμηλα, έτσι όπως κατεβαίνει στην πεδιάδα από τα βουνά, φυσάει από τα αριστερά το μέτωπο του Δαρείου. Αυτό σημαίνει ότι το

. 353 .

ΣΤΙΒΕΝ ΠΡΕΣΧΦΙΛΝΤ

σημείο όπου πρέπει να στρίψουμε και, να επιτεθούμε δεν έχει, ορατότητα. Ο Κλείτος με παροτρύνει, να χτυπήσω αμέσως αριστερά, προτού το πεδίο μετατραπεί σε έναν ωκεανό κουρνιαχτού. Μπορεί να σφάλλω, καθυστερώντας τόσο πολύ. Όμως δε θέλω να αφήσω στο Δαρείο οδό διαφυγής. Δε θα τον αφήσω να με γελάσει για δεύτερη φορά. Έτσι δεν παρεκκλίνω από το δρόμο μας προς τα νώτα των Περσών. Όταν τελικά στρίβω αριστερά -δύο στάδια βάθος- μεγάλα κομμάτια κιμωλίας έχουν σηκωθεί ψηλά από το πέρασμα των δύο χιλιάδων ιππέων μας, τα οποία παρασυρμένα από τον αέρα σχηματίζουν ένα παχύ ανάχωμα κατά μήκος του πεδίου της μάχης.

Θα πάμε από αριστερά και θα πλήξουμε το Δαρείο από πίσω. Αλλά ξαφνικά, μέσα στη σκόνη που μας τυφλώνει, πέφτουμε πάνω στους Έλληνες μισθοφόρους του Πάτρωνα. Πρόκειται για πέντε χιλιάδες επίλεκτους οπλίτες, η φρουρά του πεζικού που ήταν τοποθετημένη ακριβώς στα αριστερά του Δαρείου. Πώς είναι δυνατό να βρίσκονται εδώ - στα νώτα του βασιλιά, τέσσερα στάδια από το μέτωπο; Μήπως είδαν την αποτυχία των δρεπα-νηφόρων αρμάτων τους και τους Πέρσες στρατιώτες και στις δύο πτέρυγες να το βάζουν στα πόδια; Οι αξιωματικοί του κράτησαν την ψυχραιμία τους; Μήπως αποσύρθηκαν από την παράταξη και έτρεξαν πίσω γρήγορα να πάρουν θέση για να υπερασπιστούν τον αφέντη τους που αντιμετωπίζει τώρα πολύ μεγάλο κίνδυνο; Δεν έχει σημασία: είναι εδώ, μπροστά στο μονοπάτι μας και παρατάσσονται για να μας επιτεθούν.

Εμείς απλώς τους κυκλώνουμε. Να πώς δουλεύει το ιππικό. Δε σπαταλά το πολύτιμο

κεφάλαιο των αντρών και των αλόγων του σε γραφικές αλλά ανώφελες συγκρούσεις και φονικές μάχες. Αντί γι' αυτό χρησιμοποιεί την ταχύτητα και την κινητικότητά του

. 354 .


για να διασπάσει τα στρατεύματα του εχθρού. Απλώς τα προσπερνά και τα αφήνει μες στη σκόνη. Ύστερα από λίγο, το πεζικό του Πάτρωνα βρίσκεται εκατοντάδες οργιές στα νώτα μας.

Πού είναι ο Δαρείος; Πρέπει να είναι κοντά, αλλιώς οι πεζοί του Πάτρωνα

δε θα είχαν παραταχθεί σ' αυτή την περιοχή. Πρέπει να είναι αριστερά, διαφορετικά δε θα είχαν αφήσει την αμυντική τους θέση για να καλύψουν αυτό το τμήμα.

Σταματώ τους εταίρους και στέλνω ανιχνευτές μέσα στον κουρνιαχτό. Ο νέος που διψάει για περιπέτειες, που φλέγεται να ενταχθεί στο ιππικό, φαντάζεται τη μάχη σαν μια μεγάλη και ένδοξη επέλαση. Τι θα σκέφτονταν αλήθεια οι θερμοκέφαλοι αυτοί παρατηρώντας τους ίλαρ-χους κι εμένα, στο επίκεντρο της μνημειώδους αυτής μάχης, να ακινητοποιούμε τις ίλες και χωρίς βιασύνη να σχηματίζουμε το πολεμικό μέτωπό μας, να καλύπτουμε τα πλευρά και τα νώτα μας κι ακόμα να λύνουμε το γυ-λιό μας και να σκουπίζουμε τον ιδρώτα και τη βρομιά από τα πρόσωπά μας; Μολονότι ακούω τη σφαγή που μαίνεται σε όλα τα σημεία του πεδίου και που μεγεθύνεται εφιαλτικά από τη σκόνη, και μολονότι ξέρω ότι τη στιγμή που εγώ χασομερώ οι συμπατριώτες μου ματώνουν και πεθαίνουν επειδή δεν επιτίθεμαι στα ζωτικά σημεία του εχθρού, δεν μπορώ να διατάξω επίθεση πρόωρα. Δεν μπορώ να ορμήσω στα τυφλά στο χάος. Η στιγμή είναι κρίσιμη. Ούτε οι ανιχνευτές μας που αναδύονται καλπάζοντας μέσα από τη θολούρα φέρνουν κάποια πληροφορία για τη θέση του εχθρού. Στην πραγματικότητα, έχασαν τον προσανατολισμό τους σ' αυτό το άμορφο πεδίο. Μια ομάδα ιπποκόμων που τριγύριζαν πεζή στα σύννεφα της κιμωλίας τους βρήκε και τους έφερε πίσω.

Σκοτώστε το βασιλιά.

. 355 .


Πρέπει να βρούμε το Δαρείο. Επιτέλους οι ιππείς μας επιστρέφουν. Επικεφαλής εί

ναι ο Αλέξανδρος, ο ίδιος άντρας που εντόπισε την επίθεση του Αρέτη. Ο εχθρός είναι δύο στάδια μπροστά, αναφέρει. Ο εχθρός ξέρει ότι έχουμε κάνει κυκλωτικό ελιγμό. Οι μονάδες του είναι έτοιμες να δεχθούν την επίθεση μας.

«Πού είναι ο Δαρείος;» «Στο κέντρο». «Είσαι σίγουρος;» «Είδα τα διακριτικά του». Κάνουμε έφοδο. Ένα μόνο δε μας είπε ο ανιχνευτής μας, καθώς δεν

ήταν δυνατό να το γνωρίζει, ότι δηλαδή ο ιππέας Καρ-μανός, αρχηγός της βασιλικής φρουράς του Δαρείου, έχει διατάξει επίτηδες να υψώσουν τα βασιλικά λάβαρα στο κέντρο (όπου μάχεται πάντα ο βασιλιάς της Περσίας) ενώ ο μονάρχης έχει αποτραβηχτεί στην πτέρυγα.

Με ξεγελάει. Ο αρχηγός της φρουράς με ξεγελάει. Όταν οι σφήνες μας χτυπούν τον εχθρό, ο Δαρείος εί

ναι ήδη έξω από το δεξί μας. Δεν το ξέρω αυτό. Κανείς μας δεν το ξέρει. Ορμάω με το Βουκεφάλα κατευθείαν στα λάβαρα του βασιλιά. Η μάχη διεξάγεται μεταξύ ιππικού και πεζικού συγχρόνως. Ο εχθρός αναγνωρίζει την πανοπλία μου και ρίχνει κάθε αντρειωμένο καταπάνω μου, ενώ οι συμπατριώτες μου φωνάζουν το όνομα του αντιμάχου μας και προσπαθούν να τον εντοπίσουν πάνω από το δάσος των δοράτων και των περικεφαλαίων.

Το περσικό Βασιλικό Ιππικό διοικείται από τον Τι-γράνη, τον ήρωα της Ισσού, τον πιο διάσημο ιππέα της Ασίας. Το άτι του ο Βέλλακρις, ο «Μετέωρος», είναι δώρο από το Δαρείο και όπως λένε κοστίζει είκοσι χρυσά

. 356 .


τάλαντα. Γύρω από τον Τιγράνη μάχονται οι ασύγκριτοι ιππείς Αριοβάτης, Αυτοφραδάτης, Γοβαρζάνης, Μασσά-γης, Τισσαμένης, Βαγόας και Γοβρύας.

Ένας αντρειωμένος ορμά εναντίον μου. Είναι ο Τιγρά-νης. Τον αναγνωρίζω από τον πλούσιο εξοπλισμό του και το εκπληκτικό ζώο που ιππεύει. Ο Αριοβάτης καλπάζει στο πλευρό του. Αυτός ο άντρας μού είναι άγνωστος αλλά προφανώς πρόκειται για αληθινό ήρωα. Ο Μέλας Κλείτος είναι δίπλα μου. (Ο Τελαμών και ο Πτολεμαίος παραμένουν στο δεξί του πεδίου για να βοηθήσουν τον Κλέανδρο, το ίδιο και ο Μπουκλάκιας και ο Πευκέστης. Ο Ηφαιστίων διοικεί το άγημα των υπασπιστών.) Τρεις βασιλικοί παίδες, κάτω των δεκαεννέα χρόνων, αποτελούν τη σωματοφυλακή μου. Ο Τιγράνης οδηγεί μια εξίσου εντυπωσιακή φάλαγγα Συγγενών. Η σύγκρουση θυμίζει κύματα που σπάνε πάνω σε βράχο.

«Ισκαντέρ!» Ο Τιγράνης φωνάζει το όνομά μου στα περσικά, για

να δείξει ότι είμαι δικός του. Ο Μετέωρος ορμάει στο Βουκεφάλα όπως μια τριήρης στο έμβολο. Η πίεση καταπίνει τα πάντα. Η ζέστη σου κόβει την ανάσα. Οι λαιμοί των αλόγων, έτσι όπως τρίβονται μεταξύ τους, βγάζουν φωτιές. Το σαγόνι του Μετέωρου είναι τόσο κοντά στο πρόσωπό μου ώστε η παραγναθίδα μου πιάνεται από το χαλινάρι του. Το μάτι του είναι άγριο σαν θαλάσσιο τέρας. Τα άλογα μάχονται στήθος με στήθος, κάνοντας το δικό τους αλογίσιο πόλεμο, ενώ ο αντίπαλος μου κι εγώ συγκρουόμαστε σαν ξιφομάχοι, δόρυ με δόρυ, πασχίζοντας για ένα άνοιγμα. Ο Τιγράνης άνετα θα μπορούσε να βυθίσει το δόρυ του στο λαιμό του Βουκεφάλα, όπως μπορώ κι εγώ να κόψω την τραχεία του Μετέωρου με το δικό μου. Αλλά δε θα το κάνει, ούτε εγώ.

«Είμαι ο Τιγράνης!» φωνάζει ο αντίπαλός μου στα ελ-

. 357 .


ληνικά. Μου αρέσει αυτός ο άντρας. Να ένας αντρειωμένος! Να ένας ήρωας! Θα του έδινα ένα πλάγιο χτύπημα από τη δεξιά πλευρά μου, αναζητώντας τη σάρκα κάτω από την άκρη του θώρακά του, αλλά η πίεση αντρών και αλόγων είναι τόσο μεγάλη που δεν μπορώ ούτε να στρίψω προς αυτή τη μεριά ούτε καν να κουνήσω το δεξί μου πόδι, που είναι καρφωμένο στο πλευρό του Βουκεφάλα από ένα άλλο άλογο, του βασιλικού παιδός Άν-δρωνα. Δεν μπορώ ούτε ανάσα να πάρω για να κοιτάξω. Χτυπάω πάνω από το λαιμό του Βουκεφάλα, αναζητώντας το λαιμό του Τιγράνη. Αλλά, μέσα στο συνωστισμό, η αιχμή δε βρίσκει το στόχο. Εκτρέπεται από το μέτωπο της περικεφαλαίας του που είναι σε κωνικό σχήμα με προφυλακτήρες στα αυτιά και στο λαιμό, όλα από χρυσάφι. Η φονική μύτη βρίσκει τον Τιγράνη στον ώμο. Αρπάζει το δόρυ με το αριστερό του χέρι, τόσο ψηλά στο κοντάρι ώστε η χούφτα του αγγίζει τη δική μου, και με καρφώνει με το ακόντιό του, σηκώνοντας ψηλά το λυγισμένο δεξί του χέρι. Το όπλο, που έχει μήκος επτά πόδια, είναι από ξύλο κρανιάς, με τετράγωνη σιδερένια αιχμή. Το σιδεροκέφαλο με βρίσκει λίγο πιο πέρα από την αριστερή θηλή, σκίζει το θώρακά μου και περνάει ανάμεσα από τα πλευρά μου και το μέσα μέρος του αριστερού μου χεριού. Σφίγγω το όπλο για να μη μου το πάρει. Είμαι πληγωμένος; Δεν ξέρω αν η λόγχη με έχει πλήξει ή αν έχει αστοχήσει εντελώς. Ξέρω μόνο πως αν είναι να πεθάνω, θα πάρω μαζί μου στον Τάρταρο αυτόν τον άντρα. Ορμάω καβάλα στο λαιμό του Βουκεφάλα, όσο πιο γρήγορα μπορώ με το δεξί μου πόδι πάντα ακινητοποιημένο από το διπλανό άλογο, και τραβώ το δόρυ με όλη μου τη δύναμη, σε μια προσπάθεια είτε να το αποσπάσω από τη λαβή του ανταγωνιστή μου ή, αν δεν το αφήσει, να τον κάνω να χάσει την ισορροπία του. Και

. 358 .


τότε θα κατέβω από το άλογό μου, αν χρειαστεί, και θα του σκίσω το λαιμό με τα χέρια. Καθώς πολεμάμε, με το κοντάρι ανάμεσά μας, το χτύπημα ενός περσικού ροπάλου με βρίσκει με δύναμη στον αριστερό ώμο, κάνοντας με να γείρω στο πλάι και να πέσω πάνω στον Άνδρωνα που είναι δεξιά μου. Εκείνη τη στιγμή, ένα μακεδόνικο δόρυ, που έρχεται από πίσω, από τον Κλείτο, αν και δε βλέπω καλά μέσα στο στριμωξίδι, περνάει δίπλα από την καρωτίδα του Τιγράνη, γραπώνει τον προφυλακτήρα του αυτιού της περικεφαλαίας του και παρά λίγο να τον ρίξει κάτω. Βλέπω το λουρί να κόβεται και την περικεφαλαία, παρασυρμένη από την αιχμή του δόρατος του Κλεί-του, να ελευθερώνεται. Ο Τιγράνης ή έπρεπε να πέσει ή να σπάσει ο λαιμός του. Όμως αυτός συνέρχεται γρήγορα, αρπάζει την περικεφαλαία του που έχει ελευθερωθεί και, γυρίζοντας στο κάθισμά του, την εκσφενδονίζει με λύσσα στον Κλείτο.

Ο Φιλώτας μονομαχεί με τον Αριοβάτη, στα αριστερά του Τιγράνη. Σε μια στιγμή ξεφεύγει από τον αντίπαλό του και στοχεύει το δικό μου αντίμαχο. Και τότε εταίροι και Συγγενείς ρίχνονται σε μια φοβερή ιππομαχία, με αποτέλεσμα ο αντικειμενικός σκοπός αυτής της σύγκρουσης -ο Δαρείος- να ξεχαστεί μέσα στη μάνητα της μάχης.

Καθώς τον αναζητώ, απομακρύνομαι από τον Τιγράνη. Πολεμάμε από τη μία σειρά στην άλλη. Ο Κλείτος φωνάζει, δείχνοντας μπροστά. Τώρα μπορούμε να δούμε το Δαρείο. 0 βασιλιάς απέχει λιγότερο από πενήντα πόδια. Είναι πάνω στο άρμα του και με την άσκαρα στο χέρι, το δόρυ που έχει μήκος δύο πήχεις, πολεμάει μανιασμένα με ιππείς της Βοττιαίας ίλης, αυτής που ήταν στο δεξί άκρο κατά την επέλαση και είχε διεισδύσει, κατά κάποιον τρόπο, τη στιγμή της κρούσης. Τώρα λοιπόν

. 359 .


επιτίθεται στο βασιλικό άρμα. Η σκέψη ότι κάποιος άλλος θα σκοτώσει τον αντίπαλό μου με κάνει να χάσω τα λογικά μου. Μόνο τρεις σειρές ιππέων μάς χωρίζουν από το βασιλιά. Βλέπω τον Καρμανό, τον αρχηγό της βασιλικής φρουράς, να ανασυντάσσει ένα λόχο για να ελευθερώσει το άρμα του Δαρείου. Ορμάω με το Βουκεφάλα προς τα μπρος, μισότρελος από λύσσα και απογοήτευση. Ξάφνου στα νώτα μας εμφανίζεται ένα μέτωπο αποτελούμενο από βαρύ πεζικό του εχθρού. Είναι οι μισθοφόροι του Πάτρωνα που είχαμε αφήσει πίσω κατά την επέλασή μας. Κάποιοι πρέπει να ξεγλίστρησαν από τη Μεγάλη Σφήνα και τώρα είναι εδώ. Καταφέρνουν να διεισδύσουν στη Βοττιαία. Οι πανοπλίες τους σχηματίζουν έναν αμυντικό κλοιό γύρω από το βασιλιά. Θα τον σώσουν. Φωνάζω στους θεούς να μου δώσουν φτερά, δύναμη, οτιδήποτε θα μπορούσε να με κάνει να φτάσω κοντά στον εχθρό μου μέσα από αυτό το συνωστισμό. Τα πόδια μου είναι τόσο κουρασμένα που δεν τα νιώθω από τη μέση και κάτω. Ορμάω πάλι στο πλήθος. Κανονικά οι υπερασπιστές έπρεπε να λυγίσουν, καθώς πολλοί από δαύτους πέφτουν νεκροί και βλέποντας ότι ο βασιλιάς τους ετοιμάζεται να το σκάσει. Όμως οι γενναίοι της Περσίας, μόλις το αντιλαμβάνονται, κάνουν ακόμα πιο υπεράνθρωπο αγώνα. Στο σημείο της διείσδυσης, οι υπερασπιστές διπλασιάζουν τις προσπάθειες τους, πιστεύοντας, έτσι τουλάχιστον θα φαντάζονται, ότι κάθε στιγμή που πληρώνουν με το αίμα τους βοηθάει το βασιλιά τους να απομακρυνθεί ακόμα πιο πολύ. 0 εχθρός υποχωρεί μπροστά μας, πάντα με τάξη, προβάλλοντας σθεναρή αντίσταση. Αυτοί είναι ξεκούραστοι. Εμείς είμαστε εξουθενωμένοι. Η φάλαγγα μας έχει πολεμήσει ήδη μέσα από οκτώ και δέκα σειρές. Τα άλογα μας έχουν καλύψει πολλά πλέθρα από τη στιγμή που κατεβήκαμε στο πεδίο της

. 360 .


μάχης και έχουν αγωνιστεί μέχρις εσχάτων για ένα διάστημα που φαντάζει ώρες. Συγκρούομαι με έναν αντρειωμένο με αλυσιδωτό χιτώνιο, έναν ζερβοχέρη, δύο σειρές από το βασιλιά. Το δόρυ του λίγο έλειψε να πλήξει το αριστερό μου χέρι. Μπήγω το σπαθί μου στο λαιμό του με όλη μου τη δύναμη για να βγάλω τον άντρα από το δρόμο μου, αλλά ο ήρωας ακόμα και νεκρός μπαίνει ανάμεσα σε μένα και στο βασιλιά του. Πέφτει προς τα μπρος, πάνω στη λεπίδα μου, για να με εμποδίσει με το βάρος της ματωμένης σάρκας του να φτάσω στο Δαρείο. Τώρα δεν αισθάνομαι καθόλου τα χέρια μου. Είμαι κουφός από τον αχό της μάχης. Το βλέμμα μου θολώνει από την πίεση του αίματος.

Βλέπω το μισθοφόρο Πάτρωνα να ανασυντάσσει το στρατό του γύρω από το Δαρείο. Η Ιππική Φρουρά του Καρμανού ανοίγει ένα δρόμο διαφυγής. Φωνάζουν αλλά κανένας ήχος δεν ακούγεται. Τα μαστίγια τους χτυπούν αλλά τίποτε δε φτάνει στ' αυτιά μου. Πραγματικός εφιάλτης. Είμαι βυθισμένος σε βούρκο. Μια διπλή σειρά υπερασπιστών προστατεύει ακόμα το βασιλιά. Πέφτουμε επάνω τους -ο Κλείτος, εγώ και οι άντρες της βασιλικής ίλης- αλλά τα χτυπήματα μας είναι σαν να δίνονται κάτω από το νερό. Δε νιώθω καθόλου τα χέρια μου. Το σπαθί μου λες και είναι από ασήκωτο μολύβι.

«Πετάει!» ουρλιάζει ο Φιλώτας. Σε όλη την παράταξη εκατό μακεδονικά λαρύγγια φωνάζουν το ίδιο πράγμα.

Η μάχη συνεχίζεται δυο ώρες ακόμα. Οι ίλες μου δεν μπορούν να διεισδύσουν για να καταδιώξουν το Δαρείο, τόσο απεγνωσμένη είναι η μάχη και στις δύο πτέρυγες μας, στις τάξεις του Παρμενίωνα και του Κρατερού στην αριστερή, του Μενίδα, του Αρέτη, του Κλεάνδρου και του Αρίστωνα στη δεξιά, οι οποίοι χρειάζονται οπωσδήποτε βοήθεια. Στο μεταξύ, απέφυγα το θάνατο τουλάχιστον

. 361 .


δέκα φορές, ενώ πολλοί διοικητές μου έχουν σοβαρότατα τραύματα. Ο Ηφαιστίων λογχίστηκε στο χέρι. Ο Τελαμών χτυπήθηκε και στα δύο πόδια. Ο Κρατερός, ο Κοίνος, ο Περδίκκας και ο Μενίδας έχουν γίνει κόσκινο και οι τέσσερις από τα βέλη. Από τα δύο χιλιάδες πρώτα άλογα, οι εταίροι χάνουν τα μισά από τραύματα ή εξάντληση, οι μισθοφόροι και οι σύμμαχοι ακόμα πιο πολλά.

Όταν νυχτώνει είμαι στο ένατο άλογο της ημέρας, διακόσια οδοιπορικά στάδια από το πεδίο της μάχης. Η διωκτική ομάδα αποτελείται από τη μισή βασιλική ίλη, από τα δύο τέταρτα των σαρισοφόρων του Αρέτη και ένα απόσπασμα από τους Παίονες του Αρίστωνα.

Ο Δαρείος δεν κατευθύνεται νότια, προς τις πλούσιες πόλεις του, τη Βαβυλώνα και τα Σούσα, όπως θα περίμενε κάποιος (προφανώς έχει χάσει τις ελπίδες του ότι θα τις κρατήσει), αλλά νοτιοανατολικά προς το στρατόπεδο του στα Άρβηλα. Φτάνει εκεί γύρω στα μεσάνυχτα, όπως μαθαίνουμε αργότερα από αιχμαλώτους, αφήνοντας τη γέφυρα άθικτη ώστε ο στρατός του που έχει τραπεί σε φυγή να μπορέσει να την περάσει, ενώ αυτός και η ομάδα του πηγαίνουν ανατολικά μέσα από τα βουνά, ακολουθώντας το δρόμο των καραβανιών για τη Μηδία. Τον καταδιώκω μέχρι που νυχτώνει, μετά βάζω τους άντρες και τα ζώα να αναπαυθούν μέχρι τα μεσάνυχτα. Εν συνεχεία πηγαίνουμε στα Άρβηλα όπου φτάνουμε το πρωί. Ο Δαρείος βρίσκεται ώρες μπροστά. Η δημοσιά είναι ένας ωκεανός από φυγάδες. Δεν μπορούμε να περάσουμε.

Ο Αρέτης, που κέρδισε αιώνια δόξα από τη σημερινή μάχη, σταματά δίπλα μου. Τα πλευρά του αλόγου του είναι γεμάτα αλκάλι. Το πρόσωπο του και τα δόντια του ακόμα είναι μαύρα από το αίμα και τη βρομιά. «Άσε το βασιλιά να φύγει, Αλέξανδρε. Είναι τελειωμένος. Δεν πρόκειται να ξανασηκώσει όπλο».

. 362 .


Δεν πρόκειται ν' ακούσω λέξη για παύση της καταδίωξης. Συνεχίζουμε μέχρι τα βουνά. Δεκάδες χιλιάδες τρέχουν μπροστά μας. Βλέπουμε ομάδες αντρών να γκρεμοτσακίζονται σε τυφλά φαράγγια αφού δεν έχουν οδηγό, όπως κι εμείς. Ένας αξιωματικός του Αρέτη βλέπει ένα μουλαρά, ο οποίος ακολουθεί ένα μονοπάτι χώρια από τους άλλους. Τον συλλαμβάνουμε. Ορκίζομαι ότι θα τον κάνω πλούσιο, αν μας οδηγήσει μέσα από αυτά τα βουνά, ή θα του κόψω το λαρύγγι αν μας ξεγελάσει.

Επί δύο ώρες η διωκτική μας ομάδα φιδοσέρνεται σε ένα δρομάκι όχι φαρδύτερο από το αυλάκι που σχηματίζει το κάτουρο ενός βοδιού. Γκρεμοί χάσκουν από κάτω μας. Κάθε φορά που ο Κλείτος χρησιμοποιεί το μαστίγιο του στην πλάτη του οδηγού μας, λέγοντας ότι το μονοπάτι βρομάει, ο άντρας ορκίζεται σε όλους τους σοφούς θεούς: «Το μονοπάτι είναι καλό, άρχοντα μου! Καλό!» Τελικά μας οδηγεί σε μια ανηφοριά από την οποία, μας διαβεβαιώνει, θα δούμε το δρόμο του καραβανιού από όπου το έσκασε ο Δαρείος. Αλλά όταν ανεβαίνουμε και την τελευταία πλαγιά, το μονοπάτι καταλήγει σε αδιέξοδο.

Ο μουλαράς το βάζει στα πόδια. Οι άντρες τον κυνηγούν. Τον πιάνουν και τον φέρνουν εμπρός μου. Δεν είμαι θυμωμένος. Θαυμάζω την καπατσοσύνη και το θάρρος του. «Γλίτωσες τη ζωή του βασιλιά σου» του λέω «αλλά καταδίκασες τη δική σου».

Καθώς επιστρέφουμε, οι σύντροφοι μου αφήνουν τη χαρά τους να ξεσπάσει. Κανένα εμπόδιο δεν υπάρχει πια ανάμεσα σε μας, τη Βαβυλώνα και τα Σούσα. Θ' αρπάξουμε γυναίκες από τους γυναικωνίτες της Ασίας και θα φάμε σε χρυσά πιάτα!

«Η αυτοκρατορία είναι δική σου, Αλέξανδρε. Χαίρε, Άρχοντα της Ασίας!»

. 363 .


Ο δαίμονάς μου παρακολουθεί. Ξέρει ότι με τη φυγή του Δαρείου νίκησα βέβαια έναν αντίπαλο, αλλά έβαλα δύο στη θέση του: την περσική αυτοκρατορία, της οποίας η διακυβέρνηση βαρύνει τώρα εμένα, και το στρατό μου, ο οποίος, πλούσιος από λάφυρα, θα ονειρεύεται την ηρεμία και τις ανέσεις και δε θα είναι διόλου πρόθυμος να ξαναπάρει το δρόμο της δόξας.

Είμαι απαρηγόρητος. Ο Δαρείος μου ξέφυγε πάλι.

. 364 .

Βιβλίο όγδοο

Η ΑΓΑΠΗ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥΣ

27

Χαρταετοί

ΒΑΒΥΛΩΝΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ «Πύλη του Θεού». Τα τείχη της, με τις σμαλτωμένες ανάγλυφες παραστάσεις, είναι εκατόν δεκαπέντε πόδια ψηλά και η περίμετρός τους δύο χιλιάδες εκατόν δέκα πλέθρα περίπου. Ο μύθος λέει ότι ανεγέρθηκαν από τον ίδιο το Ναβουχοδονόσορα. Η ακρόπολη, όπου η Πύλη της Ιστάρ υψώνεται πάνω από τον Ευφράτη, έχει ύψος πεντακόσια πόδια και είναι κτισμένη από οπτοπλίνθους. Η πόλη βρίσκεται σε μια πανέμορφη, τέλεια διευθετημένη πεδιάδα, που τα αρδευτικά της έργα και το πλέγμα των διωρύγων της είναι ένα από τα θαύματα του κόσμου, μετά φυσικά από το σώμα των φο-ροεισπρακτόρων και των υπευθύνων για τη γεωργία, κάτω από την επίβλεψη των οποίων η γη παράγει τρεις σοδειές το χρόνο σουσάμι, κεχρί, κριθάρι, σιτάρι και σίκαλη. Η πεδιάδα της Βαβυλώνας είναι σίγουρα η πιο περιποιημένη περιοχή της γης. Ούτε ένα άνθος δε φυτρώνει χωρίς να έχει σπαρθεί από ανθρώπινο χέρι και δεν ανθίζει χωρίς τη φροντίδα και την περιποίηση του. Χουρμαδιές μεγαλώνουν σε ευθείες σειρές, σε δάση τόσο πυκνά όπως τα πευκοδάση της Θράκης. Αυτά τα δέντρα παράγουν ξυλεία που δε σαπίζει κάτω από το νερό και από τον καρπό τους παράγεται ένα είδος μπίρας με γεύση φρούτου που είναι τόσο πηχτή ώστε πρέπει να την πιεις

. 367 .


με το καλαμάκι. Προκαλεί μια υπέροχη μεθυστική ζάλη, χωρίς να σου αφήνει πονοκέφαλο.

Όταν ο Μέγας Κύρος κατέλαβε τη Βαβυλώνα πριν από διακόσια χρόνια, το έκανε αλλάζοντας το ρου του Ευφράτη, ο οποίος διέσχιζε την πόλη, και επιτέθηκε τη νύχτα από την αποξηραμένη κοίτη.

Εμείς την πήραμε ευκολότερα. Πριν από τα Γαυγάμηλα, πρόδρομοι ιππείς του ελαφρού ιππικού των Παιόνων συλλαμβάνουν έναν αριθμό Περσών. Ανάμεσά τους είναι ένας εξαιρετικά ευφυής νέος λοχαγός, ο Βόας. Ο νέος μιλάει ελληνικά και υπηρετεί ως υπασπιστής του Μαζαίου, διοικητή του περσικού δεξιού στα Γαυγάμηλα και σα-τράπη της Βαβυλώνας. Είμαι σίγουρος ότι ο εξαίρετος αυτός αξιωματικός μάς άφησε επίτηδες να τον πιάσουμε, ακολουθώντας τις οδηγίες του ανωτέρου του. Διατάσσω να τον ελευθερώσουν για να πάει ένα μήνυμα στο Μα-ζαίο: παρ' ότι η εντιμότητά μου δε μου επιτρέπει να τον πιέσω να προδώσει το βασιλιά του στην επικείμενη μάχη, ωστόσο, αν η υπόθεση τελειώσει ευνοϊκά για μένα, δε θα φερθώ άσχημα σε γενναίους εχθρούς αλλά θα αντιμετωπίσω με καλοσύνη όποιον δεχτεί τη φιλία μου. Ο Μα-ζαίος και ο νεαρός αξιωματικός του πολέμησαν παραδειγματικά στα Γαυγάμηλα, όμως από τη στιγμή που το έσκασε ο Δαρείος η πίστη και η υπακοή πέταξαν μαζί του. Απευθύνομαι για άλλη μια φορά στο Μαζαίο και του ζητώ να δεχτεί την προσφορά μου. «Θα βρεις την απάντησή σου στον άνεμο» αποκρίνεται ο σατράπης.

Όταν η Βαβυλώνα γιορτάζει, πετάει χαρταετούς. Το καλοκαίρι, ένας καυτός, ξηρός άνεμος φυσάει στην πεδιάδα. Τα ρεύματα του αέρα διέρχονται από γνωστές τοποθεσίες, έτσι στα τείχη και στους αρδευτικούς σταθμούς κυματίζουν μεγάλα λάβαρα, τα σπίτια των ευγενών παίρνουν χαρούμενη όψη με σημαίες που αναριγούν στο χάδι

. 368 .


του ανέμου και κάθε οικία όσο ταπεινή κι αν είναι έχει τη σημαιούλα της. Οι Βαβυλώνιοι μάστορες των χαρταετών φτιάχνουν τις δημιουργίες τους από πιεσμένο λινό βαμμένο σε εκτυφλωτικά χρώματα, σε ό,τι σχήμα μπορεί να φανταστεί κανείς - χελιδόνια και πεταλούδες, τριζόνια και κοράκια, κυπρίνοι και πέρκες. Και τους πετούν σε απίστευτα ύψη. Όσο πιο σπουδαία η θέση ενός άντρα, τόσο πιο μεγάλοι οι χαρταετοί του. Oι ντόπιοι έχουν παραλλαγές για χαρταετούς που τους πετούν δύο ή τρεις άνθρωποι μαζί (η λέξη στα αραμαϊκά είναι φλακρίτι, «χαρτί»), ακόμα και ομάδες αλόγων: παιδιά μέσα σε ξύλινα κλουβιά τους πετούν ψηλά, κατευθύνοντας τους με ελαφριά λινά σχοινιά ανάλογα προς τα πού φυσάει ο αγέρας.

Χιλιάδες χαρταετοί αρμενίζουν στον ουρανό, καθώς ο στρατός πλησιάζει στη Βαβυλώνα. Οι άντρες μας χοροπηδούν και ζητωκραυγάζουν. Τα παιδιά ραίνουν το δρόμο τους με άνθη και ζαχαρωτά. Ο οικοδεσπότης μας, ο Μαζαίος, μας περιμένει με τις γυναίκες και τα παιδιά του μέσα σε μια λέμβο στη Βασιλική Διώρυγα. Έχει ετοιμάσει μια μεγάλη γιορτή. Οι άντρες μας κοιτάνε με γουρλωμένα μάτια. Ένας δρόμος πενήντα οδοιπορικών σταδίων που οδηγεί στην πόλη έχει στρωθεί με φύλλα φοινικιάς, ενώ τα τελευταία δέκα στάδια με στέφανα και λουλούδια. Έκπληκτα πλήθη είναι παραταγμένα στις άκρες της κεντρικής οδού. Ασημένιοι βωμοί καίνε λιβάνι σε ποσότητες τόσο μεγάλες όσο το περιεχόμενο μιας χει-ράμαξας. Όλα είναι δικά μας. Κοπάδια από άλογα και βόδια, αποθήκες από αρώματα της Ανατολής και μπαχαρικά. Τίποτε δε λείπει, υπάρχουν μέχρι και κουρούνες που μιλάνε και τίγρεις σε κλουβιά.

Έχω παρατάξει το στρατό σε φάλαγγα, για να δείξω στο λαό τους νέους αφέντες του. Πρώτα το θεσσαλικό ιπ-

. 369 .


πικό, με επικεφαλής την ίλη των Φαρσάλων με γυαλισμένες πανοπλίες. Μετά, οι Αγριάνες και οι Μακεδόνες τοξότες, οι ακοντιστές του Βάλακρου. Κατόπιν το ιππικό των Ελλήνων συμμάχων και των μισθοφόρων, οι άντρες του Αρέτη, του Μενίδα και του Αρίστωνα, οι σα-ρισοφόροι και οι πρόδρομοι ιππείς. Οι τραυματίες και όσοι δεν μπορούν να περπατήσουν ή να ιππεύσουν παραμένουν στο νοσοκομείο του στρατοπέδου βόρεια της πόλης, αν και θα τους φέρω μέσα όσο πιο γρήγορα το επιτρέψει η εμφάνιση τους. Μετά τους σαρισοφόρους έρχεται η βασιλική ίλη του Ηφαιστίωνα, οι υπασπιστές του Νικάνορα, και οι δύο με πορφυρούς χιτώνες και τις επίσημες ζώνες των μονάδων τους. Έπειτα οι Κρήτες τοξότες, το συμμαχικό και μισθοφορικό πεζικό, με επικεφαλής τους παλαίμαχους μισθοφόρους του Κλέανδρου. Ακολουθούν τα μεταγωγικά και το Μηχανικό, οι μεραρχίες του Διάδη, έχοντας πλάι τους το μισθοφορικό ιππικό του Ανδρόμαχου και το άλλο μισό του συμμαχικού ιππικού. Οι πολεμικές αποσκευές περνούν για να δείξουμε στον εχθρό πόσο λίγα χρειαζόμαστε. Κατόπιν, μέσα στις άμαξες όπου τις συλλάβαμε, ακολουθούν η βασίλισσα και η βασιλομήτωρ της αυτοκρατορίας μαζί με την ακολουθία τους. Το μικρό γιο του Δαρείου, τον Ώχο, τον έχω ανεβάσει στο άλογό μου, στο Στέμμα. Παρελαύνει στο πλευρό μου. Τις αρχόντισσες τις έχω κρύψει από τα αδιάκριτα βλέμματα μέσα στις άμαξες τους, οι οποίες φέρουν τα βασιλικά λάβαρα που κυματίζουν στον αέρα. Πίσω από τα μεταγωγικά προχωρούν με πανοπλία, με τις σάρισες ψηλά, οι έξι τάξεις της φάλαγγας, με τη σειρά που θριάμβευσαν στα Γαυγάμηλα - του Κοίνου, του Περδίκ-κα, του Μελέαγρου, του Πολυσπέρχωνα, του Αμύντα (υπό τον αδελφό του Σιμμία) και του Κρατερού. Τέλος, έρχονται οι Θράκες του Σιτάλκη, οι μισθοφόροι του

. 370 .


Ανδρόμαχου, το ελληνικό ιππικό με αρχηγό τον Ερίγυιο, το συμμαχικό ιππικό με επικεφαλής τον Κοίρανο, οι Οδρύσες υπό τον Αγάθωνα και το πεζικό των Αχαιών και των Πελοποννησίων με δικούς τους αρχηγούς.

Τη δεύτερη ημέρα μπαίνω στην πόλη και θυσιάζω στο Βάαλ, τον υπέρτατο θεό των Βαβυλωνίων, μαζί με το Μαζαίο και Χαλδαίους ιερείς σύμφωνα με τον ιερό νόμο. Αυτές τις τελετουργίες που είχε καταργήσει ο Δαρείος, τις επαναφέρω. Διατάζω να ξαναχτιστεί ο μεγάλος ναός του Εσαγίλα, που είχε ισοπεδώσει ο Ξέρξης. Δεν επιτρέπω στις αρχόντισσες της αυλής του Δαρείου να επιστρέψουν στα διαμερίσματά τους στην πόλη. Τις κρατώ στο στρατόπεδο μαζί με το στρατό στην πεδιάδα Ασάι, ανατολικά της πόλης, ενώ στέλνω αποσπάσματα να καταλάβουν τις ακροπόλεις και να αφοπλίσουν τη βασιλική φρουρά.

Το τρίτο πρωινό μπαίνω στη Βαβυλώνα για να μείνω. Η περιοχή που τώρα ξέρουμε ως επαρχία της Μεσοποταμίας της Περσικής Αυτοκρατορίας ήταν για αιώνες οι αυτοκρατορίες της Χαλδαίας, της Ασσυρίας και της Βαβυλωνίας και τα βασίλεια της Ουρ, των Σουμερίων και των Ακκαδίων. Εδώ κυβέρνησε η Σεμίραμις, ο Σάργων, ο Σεναχερίμπ, ο Χαμμουραμπί, ο Ναβουχοδονόσωρ, ο Α-σουρμπανιπάλ. Ακόμη Σκύθες και Κασσίτες έχουν εισβάλει στα εδάφη της, αλλά και Χιττίτες και Μήδοι, Λυδοί και Ελαμίτες. Ο Μέγας Κύρος προσάρτησε αυτά τα εδάφη πριν από δύο αιώνες και τώρα εμείς, οι Μακεδόνες και οι άλλοι Έλληνες, νικήσαμε τους διαδόχους του και κάναμε το βασίλειό του υποτελές στη δύναμή μας.

Πού είναι ο Δαρείος; Συγκαλώ συμβούλιο στη μεγάλη Αίθουσα Συμποσίων.

Ο Ηφαιστίων διοικεί το κατασκοπευτικό μας δίκτυο. Προεδρεύει με το χέρι του δεμένο με ένα χειρολάβο.

. 371 .


Τραυματίστηκε από ένα δόρυ στα Γαυγάμηλα. «Κατάσκοποι και λιποτάκτες τοποθετούν το φυγάδα βασιλιά ανατολικά προς την Περσέπολη, πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, ή βόρεια, στο δρόμο για τα Εκβάτανα στη Μηδία».

Το πάτωμα της αίθουσας είναι ένας μεγάλος χάρτης της αυτοκρατορίας. Ο Ηφαιστίων πηγαίνει από την περιοχή που δείχνει τη Βαβυλώνα, στο κέντρο, στα Σούσα, ανατολικά, και εν συνεχεία στις άλλες πόλεις, ενώ oι στρατηγοί μάς παρακολουθούν με την ικανοποίηση των νικητών από τις θέσεις τους σε ένα μεγάλο εβένινο τραπέζι. Συμποσιαζόμαστε με το κρέας και το κρασί του εχθρού. Το συμβούλιο διακόπτεται συχνά από προπόσεις και επευφημίες που δεν μπορώ να κατευνάσω και ούτε θέλω. «Τόσο η Περσέπολη όσο και τα Εκβάτανα απέχουν ένα μήνα δρόμο από εδώ, ίσως και περισσότερο. Και οι δύο πόλεις έχουν μπροστά απότομα βουνά, κάτι σαν φυσικά οχυρά. Οι αναφορές λένε ότι ο Δαρείος έχει ακόμα μαζί του τριάντα χιλιάδες άντρες. Δε θα τον προλάβουμε μέχρι τα μέσα του χειμώνα, έστω κι αν ξεκινήσουμε αύριο, και δεν μπορούμε να ζητήσουμε κάτι τέτοιο, αν θέλετε τη γνώμη μου, από ένα πεζικό που είχε πριν από λίγο τις χειρότερες απώλειες της εκστρατείας ή από το ιππικό του οποίου οι άντρες και τα άλογα υπέφεραν ακόμα πιο πολύ».

«Εξάλλου, νικήσαμε» φωνάζει ο Πτολεμαίος. Και ο Περδίκκας: «Οι άντρες χρειάζονται χρυσάφι...

και χρόνο για να το ξοδέψουν». «Μα τον Ηρακλή, το ίδιο κι εγώ» προσθέτει βιαστικά

ο Κλείτος. Οι άλλοι ζητούν το ίδιο εν χορώ. «Πράγματι» συμφωνώ. «Οι άντρες πρέπει να διασκε

δάσουν. Το κέρδισαν με την αξία τους».

. 372 .


Θα ξεχειμωνιάσουμε στη Βαβυλώνα. Όπως και να 'χει, χρειάζομαι χρόνο για να ξαναφτιάξω το στρατό. Εκτός από τις μεγάλες απώλειες σε άντρες, είχαμε ακόμα μεγαλύτερες σε άλογα - πάνω από χίλια εκπαιδευμένα πρώτα άλογα και δυο χιλιάδες εφεδρικά. Θα μου πάρει μήνες για να τα αντικαταστήσω και να τα εκπαιδεύσω ώστε να έχουν μια κάποια απόδοση.

Αλλά και οι δυνάμεις μας χρειάζονται αναδιάρθρωση. Η επόμενη προέλαση θα γίνει στην ανατολική αυτοκρατορία. Δε θα πολεμάμε σε ανοιχτές πεδιάδες, αλλά σε ερήμους, σε κακοτράχαλα εδάφη και σε βουνά. Θα χρειαστούμε ελαφρύτερες και ταχύτερες μονάδες και ίσως έναν νέο τρόπο πολέμου.

«Θα κυνηγήσεις το Δαρείο αυτό το χειμώνα;» ρωτάει ο Παρμενίων.

Υπάρχει μια διαφορά, λέω, μεταξύ καταδίωξης και καυτής καταδίωξης. Ο βασιλιάς μπορεί να διέφυγε, αλλά δε θα ξεφύγει. Και δείχνω στο ψηφιδωτό πάτωμα την περιοχή της Βαβυλώνας. «Και τώρα, φίλοι μου, ας συγυρίσουμε αυτό το στάβλο».

Αρχίζουμε. Οι κτήσεις μας μας έχουν διδάξει την τέχνη να ελέγ

χουμε μια χώρα. Οι διοικητές μου έχουν πάρει μαθήματα από την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, τη Γάζα και τη Συρία. Και η διαδικασία φαίνεται να εξελίσσεται ομαλά εδώ, εκτός από ένα συμβάν, που εκείνο τον καιρό μας φάνηκε ασήμαντο αλλά αν το εξετάσει κανείς αναδρομικά μυρίζει κακό οιωνό. Έχει να κάνει με το Φιλώτα.

Μετά τα Γαυγάμηλα, του έχω αναθέσει να φέρει στη Βαβυλώνα τα λάφυρα του Δαρείου από το πεδίο της μάχης. Όμως αυτός κουβαλάει επίσης τα άλογα, τα άρματα και τα σύνεργα που χρησιμοποιούνται για την τελετουργία που λέγεται Πομπή του Ήλιου. Αυτή η τελετή

. 373 .


της περσικής μοναρχίας απαιτεί μια σειρά από πανηγυ-ριώτες σε απόσταση έξι σταδίων - ομάδες ιερέων και μάγων, υμνωδών, στεφανοφόρων, κι ακόμη τους δέκα χιλιάδες Μηλοφόρους με πλήρη πανοπλία και το βασιλιά μπροστά μέσα στο Άρμα του Ήλιου.

Ο Φιλώτας έχει τη φαεινή ιδέα να οργανώσει μια σατυρική πομπή και να την περάσει από την κεντρική οδό της Βαβυλώνας, τόσο για να ικανοποιήσει την έπαρση του κατακτητή όσο και για να δείξει τις υπερβολές και τα παράξενα της αυτοκρατορίας που ανατρέψαμε. Ο Φιλώτας το κάνει χωρίς να μου το πει. Μαθαίνω για την παρέλαση, καθώς εργάζομαι στο ανάκτορο, ακούγοντας από το δρόμο τα αστεία και τους χλευασμούς που εκτοξεύουν oι συμπατριώτες μας και τις φωνές των ντόπιων που είναι παραταγμένοι στην Πομπική Οδό στη θέα των αιχμαλώτων που έχουν υποχρεωθεί να συμμετέχουν στο θέαμα για να τους διασκεδάσουν. Βγαίνω στον εξώστη μαζί με τον Παρμενίωνα, τον Ηφαιστίωνα, τον Κρατερό και άλλους, τη στιγμή που ο Φιλώτας περνάει την ψεύτικη πομπή από μπροστά μας. «Κοίτα εδώ, Αλέξανδρε!» φωνάζει από το άλογό του. «Ποια είναι η γνώμη σου γι' αυτό;»

Μεταξύ των αιχμαλώτων υπάρχουν τα απομεινάρια της βασιλικής φρουράς του Δαρείου, των Μηλοφόρων. Το έλλειμμα του ευγενικού αυτού σώματος, που έχει αποδεκατιστεί από τις απώλειες στα Γαυγάμηλα και έχει απογυμνωθεί ακόμα πιο πολύ από τους πιστούς δορυφόρους που συνόδεψαν το Δαρείο στη φυγή του, έχει αναπληρωθεί από αποβράσματα του δρόμου. Η χρυσή επένδυση του μυθικού Άρματος του Ήλιου έχει ξηλωθεί μέχρι το σκελετό, ενώ από τα λευκά άτια του αυτοκράτορα έχουν μείνει πολύ λίγα και αυτά που λείπουν έχουν αντικατασταθεί από κάτι ψωράλογα, ακόμα και γαϊδούρια. Το βλέμμα μου πέφτει σε ένα λοχαγό της Φρουράς των Μη-

. 374 .


λοφόρων, γύρω στα πενήντα, με ευγενικό παρουσιαστικό και πολλά τραύματα μάχης. Το δέσιμο του υποδήματός του, με τις σχίζες δεμένες σφιχτά στη μέση της κνήμης, είναι όμοιο με αυτό που χρησιμοποιεί ένας γιατρός για ένα πόδι που έχει σπάσει χαμηλά.

«Ποια είναι η γνώμη μου, Φιλώτα; Λοιπόν, η γνώμη μου είναι ότι ντρόπιασες αυτούς τους καλούς και άξιους άντρες. Σε διατάσσω να διαλύσεις αμέσως αυτό το θέαμα και να παρουσιαστείς πάραυτα ενώπιόν μου».

Ο Φιλώτας δεν περίμενε τέτοια απάντηση. Τον βλέπω να κοκκινίζει από οργή. Πλησιάζει αμέσως στον εξώστη όπου στέκομαι.

«Τι κατάφερες με αυτή την αποδοκιμασία, Αλέξανδρε» φωνάζει αρκετά δυνατά για να τον ακούσουν όλοι «εκτός από το να ταπεινώσεις άλλους καλούς άντρες, ανάμεσά τους κι εμένα, που με το αίμα και το μόχθο τους άρπαξες αυτούς τους θησαυρούς;» Μια αναταραχή από το πλήθος τον ενθαρρύνει. «Με ποιανού το μέρος είσαι;» με ρωτάει, αφήνοντας κατά μέρος κάθε ευγένεια και σεβασμό.

Κάνω ένα μεγάλο βήμα προς την άκρη του εξώστη. «Ζήτησε συγνώμη από το βασιλιά σου!» διατάζει ο Παρμενίων το γιο του και έρχεται αμέσως πλάι μου. Ο Ηφαι-στίων και ο Κρατερός με πλησιάζουν. Μια ματιά μου αρκεί για να κάνουν το Φιλώτα κομματάκια.

«Να ευχαριστείς το Θεό» του λέω «που μάτωσες στο πεδίο της μάχης πριν από μερικές ημέρες, διαφορετικά θα πλήρωνες ακριβά εδώ και τώρα την αυθάδειά σου».

Αργότερα, ιδιαιτέρως, ο Κρατερός μου μιλάει αυστηρά. «Γιατί το έκανες αυτό, Αλέξανδρε; Να ταπεινώσεις τον ίππαρχό σου δημοσίως, μπροστά στο νικημένο εχθρό; Δε χρειαζόμαστε την αγάπη των Περσών, αλλά το φόβο τους».

. 375 .


Έχει δίκιο φυσικά. Δεν το αρνούμαι. Έφταιξα. Αλλά στην καρδιά μου κάτι έχει αλλάξει. Δε βλέπω

πια τους αντρειωμένους της Ασίας σαν εχθρούς, ούτε τους κοινούς ανθρώπους σαν κινητή περιουσία που μπορεί κάποιος να την κακομεταχειρίζεται.

Με τον Ηφαιστίωνα κάνω το γύρο των κριθοχώραφων, ακολουθώντας τη Βασιλική Διώρυγα. Είναι ώρα φαγητού και δύο στρατιώτες του Μαζαίου έχουν πιάσει μια χήνα. Ένας αγρότης τους χτυπάει με την τσουγκράνα του κι αυτοί γελάνε. Η άφιξή μας σταματάει τη φασαρία. Οι στρατιώτες με δείχνουν στο φυτευτή, περιμένοντας να σταματήσει. Αλλά ο γέρος δε νιώθει δέος για τον κατακτητή του. «Το ίδιο μου κάνει» δηλώνει «όποιος κι αν είναι αυτός ο παλιάνθρωπος που μου αρπάζει τον καρπό μου και κλέβει τα αγαθά μου. Όπως και να 'χει, φτωχός θα είμαι πάντα».

Η τόλμη του άντρα τραβά την προσοχή μου και σταματάω τη συζήτηση. Σκοπεύω να επαναφέρω την τάξη και να τον αφήσω στην ησυχία του. «Ναι» απαντάει «αλλά θα πάρεις τούτη τη γη που καλλιεργώ για τον Πέρση μονάρχη που του ανήκει και την καλλιεργεί αν και απών, και θα τη χαρίσεις σε κάποιον αξιωματικό σου ή στρατηγό, ο οποίος θα την καλλιεργεί αν και απών κατά τον ίδιο τρόπο. Πώς άλλαξε η μοίρα μου λοιπόν; Παραμένω δούλος του ίδιου υπεύθυνου για τις σοδειές στην πόλη, για τον οποίο δουλεύω μια ζωή και ο οποίος θα διευθύνει τώρα το κτήμα για κάποιον διαφορετικό μακρινό ηγεμόνα». Τον ρωτάω να μου πει ακριβώς πόσο φτωχός είναι. Το κάνει με τη βοήθεια των δαχτύλων του. «Για κάθε δέκα μέδιμνους, δίνω τέσσερις στο βασιλιά, δύο στον πράκτορα για δική του χρήση (διαφορετικά θα με διώξει από τη γη) και κρατάω τέσσερις για τον εαυτό μου. Από αυτούς δίνω ένα στους θεούς, ένα στους ιερείς, ένα στην

. 376 .


οικογένεια της γυναίκας μου και τον τελευταίο τον κάνω ψωμί αν είμαι τυχερός».

Ρωτάω τον αγρότη τι θα άλλαζε αν μπορούσε. Δώσε μου αυτή τη γη, απαντάει, και άσε να κρατήσω αυτά που μεγαλώνω. Και να πάρω τον πράκτορα από την πόλη να δουλεύει για μένα. «Θα κάνω αυτό το χοντρό γουρούνι να ιδρώσει!»

Ρωτάω τον αγρότη αν θέλει να τον διορίσω υπεύθυνο για τη Γεωργία ή, αν δε δεχτεί, να βγάλω γι' αυτόν από το θησαυροφυλάκιο τόσα πλούτη ώστε να μη χρειαστεί να ξαναδουλέψει.

«Όχι, σε παρακαλώ!» διαμαρτύρεται ο γέροντας με τρόμο. «Μη μου αφήσεις τίποτε, αφέντη μου, γιατί, μα τους θεούς, οι γείτονές μου θα μου σπάσουν το κεφάλι αν μυριστούν έστω και ένα χάλκινο νόμισμα. Κι ό,τι αφήσουν αυτοί, η γυναίκα μου και το σόι της θα μου το πάρουν μέχρι να απομείνουν μόνο τα κόκαλά μου».

«Τότε τι να σου αφήσω, φίλε μου;» «Τη φτώχεια μου!» Και γελάει. Με τον Ηφαιστίωνα, αρχίζω να μελετάω το σύστημα

στα σοβαρά. «Αυτή η χώρα» παρατηρεί ο σύντροφός μου «δεν αντέχει μικρά υποστατικά και ελεύθερους μι-κροκτηματίες όπως στη Μακεδονία. Τα πάντα εξαρτώνται από την άρδευση, αλλά για να βυθοκορήσεις τις διώρυγες και να τις διατηρήσεις καθαρές (διότι φράσσονται με βούρκο πολύ γρήγορα και τα καλάμια αναπτύσσονται εν ριπή οφθαλμού) χρειάζεται πολλή δουλειά. Αναγκαστική δουλειά. Αυτή η γη θρέφει την τυραννία» ολοκληρώνει ο Ηφαιστίων «όπως το σιτάρι και το κριθάρι».

Εγκαθίσταμαι στο ανάκτορο και ακούω αιτήματα. Αμέσως γίνεται φανερό ότι η δύναμη δεν ανήκει στο βασιλιά, αλλά σε κείνους που έχουν πρόσβαση σ' αυτόν. Μια μηχανή διαφθοράς δουλεύει, όχι μόνο στο κατώφλι

. 377 .


μου, αλλά σε όλους τους δρόμους και τις λεωφόρους που οδηγούν σ' αυτό. Ο Μαζαίος γίνεται ο μέντορας μου, μαζί με το Βόα, το λαμπρό νεαρό αξιωματικό, και δύο ευνούχους, το Φαρνάκη και τον Αδραμάτη.

Οι ευνούχοι-υπουργοί, εύκολα το αντιλαμβάνεται κανείς, είναι οι πλουσιότεροι και οι ισχυρότεροι άνθρωποι του βασιλείου. Δεν επιλαμβάνονται μόνο των φανερών υποθέσεων της αυτοκρατορίας (τη νόμιμη δουλειά τους), έχουν ιδρύσει επίσης ένα μυστικό συνδικάτο, με τους δικούς του αρχηγούς και συμβούλους, και αυστηρό μυστικό κώδικα όπως κάθε άλλη επιχείρηση του οργανωμένου εγκλήματος. Ο Αδραμάτης είναι ο ανώτατος αξιωματούχος του Δαρείου στη Βαβυλώνα. Κάτω από αυτόν, όπως μαθαίνω, είναι άλλοι τέσσερις αξιωματούχοι, οι οποίοι επιβλέπουν ένα δίκτυο αρκετών χιλιάδων υπαλλήλων -φοροεισπράκτορες, δικαστές, διοικητές και γραφείς. Μεταξύ τους υπάρχει συμμαχία, όπως πληροφορήθηκα, και είναι όλοι τόσο διεστραμμένοι όσο ο δρόμος που οδηγεί στα Τάρταρα. Οι αξιωματούχοι του εν λόγω υποκόσμου είναι βαγόμες «στρατιώτες», δηλαδή διαχειριστές διορισμένοι από τους απόντες αφέντες για να προσέχουν τις περιουσίες τους. Οι πράκτορες αυτού του συνδικάτου είναι η πραγματική δύναμη στη χώρα. Υπηρετούν το βασιλιά και συνωμοτούν πέσω από την πλάτη του. Τα πλούτη των ευνούχων δεν είναι σε χρήματα (διότι απαγορεύεται να κατέχουν οτιδήποτε εκτός από τα προσωπικά τους είδη) αλλά σε αρκάμας, «επιρροή». Αυτό βέβαια ισούται με χρήμα. Μεγάλοι στρατηγοί γονατίζουν μπροστά τους και ισχυροί αρχηγοί υποκλίνονται στα πόδια τους. Οι ευνούχοι μπορούν να διώξουν όποιον θέλουν από τη γη του, να αρπάξουν τη γυναίκα του και τα παιδιά του, να πάρουν τα πλούτη του, την ελευθερία, τη ζωή του. Έχουν τη δύναμη να καταστρέφουν ακόμα και τους

. 378 .


γιους και τα αδέλφια του βασιλιά. «Πώς τους ελέγχει ο Δαρείος;» ρωτώ το Φαρνάκη.

«Κανείς δεν μπορεί να τους ελέγξει, βασιλεύ, ούτε κι εσύ, εκτός κι αν κάνεις γενικό ξεκαθάρισμα. Όμως δε θα τολμήσεις, γιατί ολόκληρη η αυτοκρατορία θα διαλυθεί μέσα σε μία ημέρα».

Ζητώ από το Φαρνάκη κάποιες λεπτομέρειες για το κοινό έγκλημα - κλοπή, ανθρωποκτονία, εγκληματικότητα στους δρόμους. Δεν υπάρχει, μου λέει. «Οταν κάποιος κλέψει ένα αχλάδι χάνει το δεξί του χέρι κι όποιος μιλήσει άσχημα στον αφέντη του του κόβουν τη γλώσσα».

Την τρίτη ημέρα στην πόλη, ζητώ από τον Αδραμάτη να μου δείξει το θησαυροφυλάκιο. Είκοσι χιλιάδες τάλαντα είναι αποθηκευμένα εκεί μέσα, ένα απίθανο ποσό, όλο σε ράβδους χρυσού ή αργύρου, εκτός από τέσσερις ή πέντε χιλιάδες σε δαρεικούς ή σε στατήρες. Δεν είναι κλειδωμένο. Οι μόνοι φύλακες, εκτός από τη φρουρά που έβαλε ο Παρμενίων γύρω από τον περίβολο, είναι δύο γραφείς, παιδιά ακόμη, και ένας αρχειοφύλακας τόσο μεγάλος σε ηλικία που δε θα μπορούσε να αντιδράσει σε μια εισβολή ληστών. Αυτή είναι η Ανατολή. Από τη μια μεριά, η παραγωγή ολόκληρης της αυτοκρατορίας λεηλατείται από τους αξιωματούχους που έχουν διοριστεί να την προσέχουν, ενώ από την άλλη θα μπορούσαν να αφήσουν ολόκληρο το θησαυροφυλάκιο του βασιλιά στη μέση της Πομπικής Οδού και να μην πάρει κανείς ούτε ένα νόμισμα.

Όταν ο Μέγας Κύρος κατέκτησε τη Βαβυλωνία πριν από διακόσια χρόνια, με πληροφορούν, διαίρεσε τη χώρα σε δεκαεπτά χιλιάδες τιμάρια που μοίρασε στους νικητές αξιωματικούς και στρατιώτες. Αυτές οι εκτάσεις καταγράφηκαν ως Γη του Τόξου, Γη του Ίππου και Γη του Άρματος. Ο ιδιοκτήτης πρέπει να πληρώνει φόρους στο

. 379 .


βασιλιά κάθε χρόνο και να στέλνει στο στρατό του έναν άντρα για το πεζικό με ασπίδα, πανοπλία, εξοπλισμό και υπηρέτη από τη Γη του Τόξου, έναν ιππέα με ζώο, εξοπλισμό και ιπποκόμο από τη Γη του Ίππου, και έναν αρ-ματηλάτη με άρμα, άλογα και υπασπιστή από τη Γη του Άρματος. Επειδή πολλοί από τους ιδιοκτήτες υπηρετούσαν στην αυλή με διαταγή του Κύρου ή επειδή επέλεξαν μόνοι τους να εκμεταλλεύονται τις περιουσίες τους αν και απόντες ή ως αργόσχολοι ευγενείς, εμπιστεύτηκαν την επίβλεψη των καθημερινών γεωργικών εργασιών σε τοπικούς πράκτορες ή διαχειριστές, οι οποίοι ανέλαβαν να πληρώνουν τους φόρους και να παραδίδουν όλα τα κέρδη στους μεγαλοκτηματίες. Αυτοί οι φοροκτηματίες σχημάτισαν ένα κανέσι, ένα «συνδικάτο» ή «οικογένεια», και συνωμοτούσαν μεταξύ τους με σκοπό να υπονομεύσουν τη δύναμη των Περσών ευγενών, ενώ μεγάλωναν τη δική τους. Οι ευνούχοι που υπηρετούσαν το βασιλιά ήταν γνώστες των συνωμοσιών και δρούσαν από κοινού, επειδή εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους και για να αυξήσουν τη δύναμη τους εις βάρος των ευγενών. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι επίσημοι φοροεισπράκτορες, αυτοί που υπηρετούσαν το βασιλιά, συνεργάζονταν με τους παράνομους φοροεισπράκτορες, οι οποίοι συνωμοτούσαν κατά του βασιλιά, για να αποσπάσουν από τους κατακτητές ευγενείς τα πλούτη που αυτοί και ο βασιλιάς είχαν κερδίσει. Και όλα τούτα εις βάρος των χωρικών.

Εδώ είμαστε. Τώρα θα διαιρέσω κι εγώ τη Βαβυλώνα σε Βασιλικά Τιμάρια και θα τα παραχωρήσω στους συμπατριώτες μου ως αμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Τι άλλο να κάνω; Η εκστρατεία με καλεί. Θα μπορούσα ίσως να αναζητήσω τρόπους ώστε να εξασφαλίσω τη δικαιοσύνη και να προωθήσω την ευημερία του λαού. Αλλά πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο; Τελικά, δεν έχω άλλη

. 380 .


επιλογή εκτός από το να αφήσω τα πράγματα ακριβώς όπως έχουν, να διοικήσω με τους ίδιους αξιωματούχους. Θα κάνω ό,τι ακριβώς έχει κάνει κάθε κατακτητής πριν από μένα.

Θα πάρω τα λεφτά και θα φύγω. Εξάλλου, το να αποκαλέσω τις κρατικές λειτουργίες

διεφθαρμένες θα ήταν άστοχος χαρακτηρισμός. Περνώ μια αξέχαστη βραδιά συζητώντας με τη βασιλομήτορα Σισύγαμβι, η οποία έχει γίνει ένα είδος μέντορα για μένα. «Δεν καταλαβαίνεις, γιε μου. Στην Ανατολή δεν υπάρχει συγκεκριμένος στόχος που πρέπει να επιτευχθεί ούτε δίκαιο μέτρο βάσει του οποίου ένας άνθρωπος θα εδραιώσει ή θα προωθήσει τη θέση του. Δεν μπορεί να "πάε ι μπροστά". Δεν μπορεί να "επιτύχει". Δεν είναι όπως στο στρατό σου, Αλέξανδρε, όπου βασιλεύει η ισότητα και παρέχει ένα στίβο χωρίς προκαταλήψεις. Εκεί ένας φτωχός μπορεί να κάνει την περιουσία του και ένας πλούσιος να αποδειχθεί άξιος της φήμης του. Εδώ δεν υπάρχεις, εκτός κι αν είσαι υποτελής σε κάποιον άλλο».

Η Σισύγαμβις μου εξηγεί λεπτομερώς το δαιδαλώδες πρωτόκολλο της εξουσίας με το οποίο ένα τμήμα της κοινωνίας επιβάλλει τη θέλησή του σε ένα άλλο, που και αυτό με τη σειρά του είναι αιχμάλωτο από αυτή την επιβολή, «Ένα δίκτυο αλληλένδετων τυραννιών εκτείνεται από την κορυφή έως τη βάση και απ' άκρη σ' άκρη. Όλοι ανεξαιρέτως είναι πιασμένοι εκεί μέσα σαν τις μύγες στον ιστό της αράχνης. Εδώ το μόνο που σκέφτεται ένας άνθρωπος είναι πώς θα ικανοποιήσει τον αφέντη του. Δε διανοείται ότι μπορεί να έχει ο ίδιος επιθυμίες. Ρώτησέ τον. Δε θα ξέρει να σου πει. Η έννοια αυτή είναι πέρα από τη φαντασία του».

Αυτή είναι η Ανατολή. Από τη μια βλέπεις πολυτέλεια πέρα από κάθε φαντασία κι από την άλλη εξαθλίωση πέ-

. 381 .


ρα από κάθε περιγραφή. Τα ατέλειωτα βάσανα των χωρικών πλησιάζουν το θείο. Η συμπεριφορά και το κουράγιο τους έχει μια αξιοπρέπεια που δεν την έχουν ούτε οι βασιλιάδες της Δύσης. Αλλά είναι η αξιοπρέπεια της πέτρας, έρμαιο των στοιχείων της φύσης για αιώνες, και όχι ενός ανθρώπου, απογόνου του Θεού.

Λέω στη βασιλομήτορα ότι πολύ θα ήθελα να ήταν ο Δαρείος μαζί μας αυτή τη στιγμή. Για ποιο λόγο, ρωτά.

«Για να μάθω πώς κυβερνούσε έναν τέτοιο κόσμο. Και για να ακούσω τα μυστικά της καρδιάς του πάνω σ' αυτό το θέμα».

Αλλά η αρχόντισσα γυρίζει στο πλάι λυπημένη. «Βασιλιά μου, ο μονάρχης της Ανατολής είναι ο λιγότερο ελεύθερος άνθρωπος. Ο ρόλος του απαιτεί να είναι η Ζωντανή Ενσάρκωση καθετί μεγάλου και ευγενικού. Το μεγαλείο του δίνει ελπίδα και νόημα στη ζωή των υπηκόων του. Ο ίδιος ωστόσο είναι δούλος του λειτουργήματος του. Ο γιος μου ο Δαρείος δε θα επιθυμούσε να σου μιλήσει για τη ζωή του, Αλέξανδρε, αλλά να ρωτήσει, με ζήλια, για τη δική σου».

Χρήμα. Επειδή όλα τα πλούτη πηγαίνουν στο βασιλιά, ο λαός έχει βρει μυστικούς τρόπους κυκλοφορίας του χρήματος για να ξεγελάει τους φοροεισπράκτορες. Μια μαύρη οικονομία εξυπηρετεί τους πάντες και γίνεται εν μέρει με ανταλλαγή προϊόντων, αλλά κυρίως αχαίμα, με «πίστωση». Καμιά φορά παίρνει τη μορφή μιας τοπικής προσφοράς, που μπορεί να είναι σημαδεμένα κομμάτια αγγείου σε ένα σημείο της πόλης ή σφαίρες από μολύβι σε ένα άλλο, καλό μόνο για τη διπλανή γειτονιά. Αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα εμφανίζεται σαν μια εγγύηση πληρωμής από ένα είδος τραπεζίτη του δρόμου, ο οποίος είτε είναι μέλος είτε ενεργεί υπό την προστασία ενός συνδικάτου που κυβερνά την περιοχή. Ας πούμε ότι ένας

. 382 .


γναφεύς έχει ένα κατάστημα που φτιάχνει πίλημα. Πληρώνει τους φόρους του σε είδος, αλλά πώς πληρώνει τους μισθούς; Όχι πάντως σε νόμισμα. Δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα. Πληρώνει με σημειώματα πληρωμής, τα οποία εξασφαλίζονται από το δημόσιο ταμείο του δρόμου. Ποιος προστατεύει τον τραπεζίτη; Το συνδικάτο, το οποίο είναι κάτω από την ασπίδα των αξιωματούχων του βασιλιά. Το σχήμα είναι τόσο περίπλοκο όσο ένας γαλαξίας και τόσο αδιαπέραστο όσο ο νους του Θεού. Ένας περαστικός κατακτητής δεν το ενοχλεί σχεδόν καθόλου. «Είμαι σίγουρος ότι στη Βαβυλώνα όπου μένουν τέσσερα εκατομμύρια ψυχές, τα τρία τέταρτα δεν έχουν ακούσει ούτε το όνομά μου, μόνο του Δαρείου». Αυτό το σύστημα είναι πολύ πιο επιζήμιο για τους απλούς ανθρώπους από τον κατακτητή, Ναι, ένας άνθρωπος κρύβει φόρους. Αλλά με κόστος την καθυστέρηση κάθε πρωτότυπης ιδέας και νεωτερισμού. Διότι ο καθένας είναι κλεισμένος στη δική του περιοχή. Δεν μπορεί να σκεφτεί πέρα από το δρόμο που κατοικεί. Δεν έχει καμία ελπίδα ούτε φιλοδοξίες. Γι' αυτό μια τόσο σπουδαία πόλη μπορεί να κατακτηθεί σαν να είναι τα τείχη της από ύφασμα.

Έπειτα είναι ο σαρκικός έρωτας. Σε μια κοινωνία που το ανθρώπινο πνεύμα είναι τσα

κισμένο από τη γέννα ακόμη, όπου δεν υπάρχει ελπίδα και τα βάσανα σε αποβλακώνουν, όπου τροφή είναι η απελπισία και όλοι είναι δούλοι, σε έναν τέτοιο πολιτισμό, λοιπόν, ο άνθρωπος αντλεί ηδονή από όπου και όποτε μπορεί. Μερικές χαρές είναι απλές και ωφέλιμες. Οι περισσότερες είναι κακές και διεφθαρμένες.

Το λεξιλόγιο της διαφθοράς πουθενά δεν είναι τόσο επιμορφωτικό όσο στη Βαβυλώνα. Κάθε ευφάνταστος και μεθυσμένος νους πέφτει κοντά, όπως κάθε λάγνα στάση και κάθε όργανο επιθυμίας: λάδια, αρώματα και

. 383 .


λιπαντικά, αφροδισιακά, διεγερτικά, τονωτικά. Γυναίκες και αγόρια εκπαιδεύονται στις τέχνες της ηδονής. Τα καταστήματα είναι γεμάτα εργαλεία δουλείας, κυριαρχίας και υποταγής, συσκευές για να φυλακίζουν και να ακινητοποιούν, να προκαλούν πόνο και να τον ανακουφίζουν. Είναι μεγάλοι ερωτικοί ποιητές οι Ασσύριοι και οι Βαβυλώνιοι. Μπορώ να το καταλάβω αυτό, γιατί ελεύθεροι είναι μόνο στο βασίλειο του πάθους. Τα ωραιότερα κτίρια στην Ανατολή δεν είναι οι ναοί τους ή τα ανάκτορά τους αλλά οι γυναικωνίτες, όπου ζουν οι παλλακίδες.

Ωστόσο, παρά την τόση δυστυχία, είναι ένας παλλόμενος, πολύχρωμος κόσμος. Οι γυναίκες είναι ωραίες, τα παιδιά μαυρομάτικα και γεμάτα πονηριά. Οι δουλειές πάνε περίφημα. Πλοιάρια πηγαινοέρχονται στον Ευφράτη πουλώντας φρούτα και λαχανικά, κι ακόμη μεταφέρουν εραστές και εμπόρους σε όλη την πόλη με εκπληκτική ταχύτητα και άνεση. Τα χαρούμενα χρώματα στο μέτωπο του ποταμού, ο υπόκωφος θόρυβος του εμπορικού κέντρου, οι μυρωδιές του σουβλιστού κρέατος και του αχνιστού ψωμιού είναι, αν μη τι άλλο, μεθυστικά. Η μεγάλη πόλη, λιώνοντας από τη ζέστη στην πεδιάδα, κείται γεμάτη αίσθημα και αισθησιασμό. Είναι αδύνατο να μην ερωτευθείς αυτόν τον τόπο.

Εδώ είναι η δυσκολία μου. Ανακάλυψα ότι νιώθω στοργή γι' αυτούς τους αδύνατους Ασιάτες με τα μαύρα μάτια. Ραγίζει η καρδιά μου όταν τους κοιτάζω τόσο εξαθλιωμένους και ανελεύθερους.

Λίγο μετά την είσοδο μας στη Βαβυλώνα, ο Βουκεφάλας παθαίνει σηψαιμία. Ένα τραύμα από τα Γαυγάμηλα έχει μολυνθεί. Η αρρώστια προχωρά προς την καρδιά του με μεγάλη ταχύτητα (είναι σχεδόν δεκαοκτώ ετών) και οι γιατροί μού λένε ότι μπορεί να μη βγάλει τη νύχτα. Τρέχω στο πλευρό του, απειλώντας αυτούς που τον

. 384 .


φροντίζουν πως, αν πεθάνει, θα τον ακολουθήσουν την ίδια στιγμή. Καλώ τους καλύτερους άντρες του στρατού, όχι μόνο τους κτηνιάτρους, αλλά και της γενικής ιατρικής. Στέλνω στρατοκήρυκες στην πόλη να ανακοινώσουν ότι προσφέρω το βάρος του Βουκεφάλα σε χρυσό σε όποιον θεραπευτή, Έλληνα ή βάρβαρο, μπορέσει να του σώσει τη ζωή.

Ο κόσμος των ιππέων είναι μικρός. Ύστερα από μερικές ώρες, ένας αγγελιαφόρος φτάνει από τον Τιγράνη, τον ήρωα της Ισσού και των Γαυγαμήλων. Η ιατρική του σχολή απέχει είκοσι παρασάγγες από δω, ψηλά στον Τίγρη, σε ένα μικρό χωριό, τη Βαγδάτη. Εκεί υπηρετεί ο Φραδάτης, ο καλύτερος χειρουργός-κτηνίατρος της αυτοκρατορίας. Βρίσκεται ήδη καθ' οδόν, αναφέρει ο αγγελιαφόρος, και ακολουθεί μια λέμβος για να μεταφέρουν το Βουκεφάλα. Μένω έκπληκτος από αυτή την πράξη συμπόνιας εκ μέρους του εχθρού μου.

Μας παίρνει δυο ημέρες να ανεβούμε τον ποταμό. Ο Βουκεφάλας δεν μπορεί να σταθεί όρθιος. Τον σηκώνουν με μια ταινία που του έχουν περάσει γύρω από την κοιλιά. Ο Φραδάτης δε φεύγει στιγμή από το πλευρό του, το ίδιο κι εγώ. Μιλώ απαλά στο άλογό μου και χαϊδεύω τα αυτιά του, όπως κάνω από τότε που ήμουν μικρός αυτός είναι ο καλύτερός μου φίλος.

Οι Πέρσες αν μη τι άλλο είναι γνώστες της αλογίσιας σάρκας. Δεν προλαβαίνει να αγγίξει η λέμβος την αποβάθρα στη σχολή του Τιγράνη και ο Βουκεφάλας εξαφανίζεται ανάμεσα στους θαυμαστές του -ιπποκόμους και εκπαιδευτές, σπουδαστές της κτηνιατρικής, εκπαιδευόμενους ιππείς- οι οποίοι έχουν πληροφορηθεί τον ερχομό του και τώρα συνωστίζονται γύρω του, εκστατικοί μπροστά σε ένα τόσο σπουδαίο άλογο, παρά την απελπιστική του κατάσταση. Ο Βουκεφάλας είναι σαν κι εμένα. Τρα-

. 385 .


βάει επάνω του την προσοχή. Κοιτάζω τα μάτια του και νιώθω την αναπνοή μου να επιστρέφει. Θα γίνει καλά.

Μένουμε δεκαπέντε ημέρες στη σχολή του Τιγράνη. Το ίδρυμα είναι ιππική και στρατιωτική σχολή. Οι εγκαταστάσεις είναι υπέροχες, με ξύλινους στάβλους, μονοπάτια και ιπποδρόμια, αλλά το πνεύμα του τόπου έχει καταστραφεί από τον πόλεμο και την ήττα. Δύο τοίχοι του σταδίου είναι γεμάτοι με χαλινάρια συντρόφων που έπεσαν στη μάχη. Πολλοί ιππείς, που έχουν ακρωτηριαστεί στη μάχη, στεγάζονται σε αγροτόσπιτα στη γύρω περιοχή. Όλοι είναι τρομαγμένοι και με πεσμένο το ηθικό.

Αμέσως υπόσχομαι να αποκαταστήσω το μέρος. Δεν έχω ξαναδεί ωραιότερους άντρες από τους νεαρούς Πέρσες που υπηρετούν τον Τιγράνη. Παίρνω τον Ηφαιστίωνα παράμερα. «Ιδού η απάντηση στην αυτοκρατορία!»

Παρακαλώ τον Τιγράνη να με υπηρετήσει. Επιθυμώ να φτιάξει ένα στράτευμα και να εκστρατεύσει στο πλευρό μου. Αλλά δε θα δεχτεί να κυνηγήσει το Δαρείο, το βασιλιά και συγγενή του. Μπορώ να του πάρω τη ζωή, δηλώνει, αλλά όχι την υπηρεσία του. Αυτό επιβεβαιώνει κατά τη γνώμη μου ότι βρήκα επιτέλους έναν ευγενή, ο οποίος μπορεί να βγάλει την αυτοκρατορία από την απελπιστική κατάστασή της.

Ξέρεις πώς γιάτρεψε ο Τιγράνης το Βουκεφάλα; Με τη βοήθεια των θεών. Ο γιατρός και όλοι οι θεραπευτές της Περσίας είναι μάγοι και ειδικοί στην κοσμολογία. «Τα άστρα, σαν τους ανθρώπους, γεννιούνται και πεθαίνουν, άρχοντά μου. Αλλά κανένα άστρο δεν έρχεται μόνο στον κόσμο. Έχει το δίδυμό του. Όταν το ένα λάμπει ή σβήνει, το ίδιο παθαίνει και το άλλο, παρ' ότι κατοικούν σε διαφορετικό ουρανό. Εσύ και το άλογό σου είστε έτσι. Ο Βουκεφάλας υποφέρει, Αλέξανδρε, επειδή η καρδιά σου είναι άρρωστη. Αυτός είναι εσύ, αυτό το

. 386 .


θαύμα, και δε θα βρει ησυχία όσο η καρδιά σου είναι ανήσυχη».

Σ' αυτά τα λόγια καταρρέω σαν παιδί. Καταλαβαίνω αμέσως τι εννοεί ο γιατρός. Μιλάμε όλη νύχτα, αυτός, εγώ, ο Τιγράνης και ο Ηφαιστίων.

Αυτό που με θλίβει περισσότερο στην Ανατολή, δηλώνω, είναι η φτώχεια του λαού της και η αδράνεια με την οποία την αντιμετωπίζει. «Εγώ είμαι τρελός που δεν αντέχω τη δυστυχία τους ή εκείνοι που μπορούν; Μήπως η ελευθερία και η φιλοδοξία δεν είναι τίποτε άλλο από φούσκες σε μια άχρονη θάλασσα πόνου και δυστυχίας; Δεν μπορώ να σου πω πόσο πολύ με στενοχώρησε αυτή η κατάσταση».

Δεν μπορούν Ανατολή και Δύση να ενωθούν; ρωτώ. «Δεν μπορούμε εμείς από την Ευρώπη να πάρουμε σοφία από την Ανατολή κι εκείνη να μάθει την ελευθερία από εμάς;»

«Τις ώρες του τρόμου» λέει ο Τιγράνης «βρίσκω συχνά παρηγοριά ανάμεσα στα παιδιά και στα άλογα. Ίσως η απάντησή σου, Αλέξανδρε, βρίσκεται εκεί».

Ρωτώ τι εννοεί. «Ο στόχος σου δε θα πετύχει ποτέ με την παρούσα

γενιά. Είναι πολύ δεμένοι με τις συνήθειές τους. Αλλά με τη νέα γενιά...»

Τον παρακαλώ να συνεχίσει. «Πάντρεψε τους άντρες σου με τις γυναίκες μας, Αλέ

ξανδρε. Πάρε κι εσύ Περσίδα. Δεν πρέπει να κάνεις πόρνες τις θυγατέρες της Περσίας, αλλά συζύγους. Θα πετύχει! Σε μία μόνο γενιά οι διάδοχοι αυτών των ενώσεων θα αποτελέσουν μια νέα φυλή, η οποία δε θα αποκηρύξει κανέναν από τους προγόνους της χωρίς να αποκηρύξει τον εαυτό της».

Στο μεταξύ, με παροτρύνει ο Τιγράνης, δεν πρέπει να

. 387 .


καταδιώξω το Δαρείο ως έπαθλο της κατάκτησης. Καλύτερα να του κάνω προσφορές συμφιλίωσης και, συμφωνίας. Να τον αποκαταστήσω στο θρόνο του και να τον κάνω φίλο και σύμμαχό μου. «Μην υποβιβάσεις την τάξη των ευγενών της Περσίας. Ενσωμάτωσε τους ευγενείς ιππείς και τους απλούς στρατιώτες στο εκστρατευτικό σου σώμα και από αυτούς -Πέρσες και Μακεδόνες εξίσου- διόρισε ακέραιους άντρες ώστε να κυβερνήσετε την αυτοκρατορία σας με δικαιοσύνη».

«Θα συγκροτήσω ένα στράτευμα με τους Απογόνους αυτούς» προτείνει ο Τιγράνης. «Θα είναι τιμή μου να παρευρεθώ στη γέννηση του Νέου Κόσμου και σου ορκίζομαι, άρχοντά μου, ότι μπορώ να εντάξω στην υπόθεση του πολλούς και ευγενείς. Η απελπισία τους θα εξαφανιστεί αμέσως μπροστά σε μια τέτοια προοπτική».

Τη δέκατη τέταρτη ημέρα, ο Παρμενίων έρχεται από τη Βαβυλώνα. Έχει μάθει, δεν ξέρω πώς, τη συζήτησή μου με τον Τιγράνη. Με παίρνει παράμερα σαν πατέρας. Μήπως έχασα τα λογικά μου; Ο στρατός της Μακεδονίας δε θα ανεχθεί να μεταχειρίζομαι τους Πέρσες ως ίσους. «Φύγε αμέσως από αυτό τον τόπο της τρέλας, Αλέξανδρε. Κάθε ώρα που παραμένεις εδώ αγχώνει και στενοχωρεί ακόμα πιο πολύ αυτούς που σε αγαπούν».

Αυτοί είναι άνθρωποι της Ανατολής, μου υπενθυμίζει ο Παρμενίων, για τους οποίους ο παιδαγωγός μου ο Αριστοτέλης με είχε προειδοποιήσει:

Φέρσου στους Έλληνες ως αρχηγός, αλλά στους βάρβαρους ως αφέντης

και για τους οποίους ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος, που τους ήξερε καλά, δήλωσε:

. 388 .


Κάνουν καλούς δούλους, αλλά ελάχιστους ελεύθερους ανθρώπους.

«Ξέχνα αυτή την τρέλα της ανάμιξης, Αλέξανδρε! Οι ευγενείς της Περσίας, όσο τέλεια κι αν κάθονται στα άλογά τους, είναι ανίκανοι να κυβερνήσουν τον εαυτό τους. Είναι γεννημένοι για τη ζωή του αυλικού και θα είναι για πάντα».

Πώς αισθάνονται οι Μακεδόνες για τους Πέρσες; Τους απεχθάνονται. Τους θεωρούν κατώτερους από γυναίκες, με τις αναξυρίδες τους και τα χρυσά περιδέραια τους. Τους φέρονται με αυθάδεια και περιφρόνηση. Όταν επιστρέψω στην πόλη, πρέπει να επαναφέρω το νόμο και την τάξη, και να καταστήσω προσωπικά σαφές σε κάθε λοχαγό και ουραγό ακόμα ότι αυτοί οι άντρες που νικήσαμε δεν είναι σκύλοι. Δεν πρέπει να τους χτυπάμε ή να τους βγάζουμε με τις κλοτσιές από το δημόσιο δρόμο. Αλλά η αργία και τα πολλά λεφτά έχουν διαλύσει το στρατό με άλλους τρόπους.

Την εικοστή έβδομη ημέρα, προΐσταμαι των αγώνων προς τιμήν των πεσόντων. Αργότερα, όταν περνώ την Πύλη του Μπελ-Μαρντούκ3, βλέπω το δρόμο γεμάτο στρατιώτες. Ανάμεσά τους αναγνωρίζω το λοχαγό Γρίνο, ο οποίος είχε αποκτήσει μεγάλη περιουσία μετά την Ισσό. Αυτός και οι σύντροφοι του στέκονται στην ουρά μπροστά στο τραπέζι ενός τραπεζίτη του δρόμου, έναν αχαιμιστή.

«Τι κάνεις εδώ, Γρίνε;» φωνάζω σταματώντας.

3. Στη μεσοποταμιακή θρησκεία, ο αρχηγός θεός της πόλης της Βαβυλώνας και πρώτος τη τάξει θεός που τελικά ονομάστηκε Μπελ ή Κύριος. Ήταν ο θεός των κεραυνών και δημιουργός της φύσης και του ανθρώπου. (Σ.τ.Μ.)

. 389 .


«Στέκομαι, στην ουρά, βασιλεύ» μου απαντά. Του λέω ότι το βλέπω. «Για ποιο λόγο;» ρωτώ. «Έτσι δε γίνεται και στον αναθεματισμένο το στρατό;

Στέκεσαι στην ουρά για να φας, στέκεσαι στην ουρά για να κατουρήσεις, στέκεσαι στην ουρά για να πληρωθείς».

Καταλαβαίνω τότε ότι περιμένει να δανειστεί από τον αχαιμιστή. «Πώς είναι δυνατό να ξέμεινες εσύ από λεφτά, λοχαγέ;» Του θυμίζω ότι πριν από είκοσι ημέρες πήρε ως δώρο μισθούς τριών ετών.

«Πάνε αυτά». Ο Γρίνος δείχνει τον τραπεζίτη. «Ήρθαμε λοιπόν σ' αυτούς τους παλιανθρώπους για να δανειστούμε τουλάχιστον τα μισά».

Διατάσσω το λοχαγό και τους συντρόφους του να παρουσιαστούν το ίδιο βράδυ για να λογοδοτήσουν. Φαίνεται ότι όλος ο στρατός έχει μαζευτεί, δήθεν τυχαία, έξω από το αρχηγείο μου.

Στο μακεδονικό στρατό, μια ομάδα των οκτώ ονομάζεται, όπως έχω πει, φορείο. Οι άντρες του είναι οι καλύτεροι φίλοι. Πορεύονται μαζί, τυλίγουν τις σάρισές τους μαζί, κοιμούνται, τρώνε και πολεμούν μαζί. «Και βλέπω ότι χρεοκοπήσατε μαζί».

Αχ, εξομολογείται ο Γρίνος, οι φίλοι του μόλις πήραν τα ανέλπιστα αυτά λεφτά, βάλθηκαν να «διευρύνουν τους ορίζοντές τους».

«Μίλα, λοχαγέ». «Θέλαμε να δούμε την πόλη. Χρειαζόμαστε λοιπόν

διερμηνέα. Το καταλαβαίνεις αυτό. Και έναν οδηγό για να μας δείξει τα αξιοθέατα». Το «φορείο» είχε βρει και τα δύο στον ίδιο άνθρωπο, είπε ο Γρίνος, και μάλιστα σε πολύ λογική τιμή. Μετά χρειάστηκαν κάποιον να φρεσκάρει την αμφίεσή τους που είχε φθαρεί κατά την εκστρατεία. Έτσι έχουμε: ένα ράφτη, έναν υποδηματοποιό, έναν ειδικό στους χιτώνες για να είναι εμφανίσιμοι μπρο-

. 390 .


στά στις κυράδες. «Ο κουνιάδος του οδηγού μας ήταν αργυραμοιβός. Τον χρειαζόμαστε για να μη μας γδάρουν. Ξέρεις πώς είναι αυτά τα καθίκια, βασιλεύ. Έτσι ήρθε κι αυτός, και καλύτερα, γιατί ήξερε τη συνοικία των παλλακίδων. Μας έδειξε τις αυλητρίδες και τα ημερομίσθια. Καλά κορίτσια, μόνο λίγο άτυχα, θέλαμε να τα βοηθήσουμε».

Ύστερα από τις τσούλες, εμφανίζονται ένας αρωματο-ποιός, ένας κοσμετολόγος, ένας κομμωτής. Ένας κουρέας για τους άντρες, που τώρα μοιάζουν σαν ρήτορες παρά σαν λοχαγοί. Ένα λουτρό και ο ιδιοκτήτης του. Όλοι πρέπει να δειπνήσουν, έτσι προσλαμβάνουν ένα μάγειρα, ένα βοηθό μαγείρου, έναν αρτοποιό, έναν οινοχόο, ένα ζαχαροπλάστη. Τώρα πρέπει να βρουν ένα μέρος για να κοιμηθούν. Μια έπαυλη στο ποτάμι, μια συμφωνία που περιλαμβάνει καμαριέρες, μια οικοδέσποινα, θυρωρό και ένα νυχτοφύλακα. Επειδή δεν μπορείς να περπατήσεις μες στη ζέστη, χρειάζεσαι μια άμαξα και, επειδή είναι δύσκολο να βρεις κάτι τέτοιο σε μια περίεργη συνοικία σε περίεργη ώρα, ο Γρίνος και οι σύντροφοι του μισθώνουν την άμαξα όλη την ημέρα, με τον οδηγό, τους πεζοπόρους της και έναν ιπποκόμο για τα άλογα, που πρέπει να τα ταΐσουν και να τα σταβλίσουν κι αυτά. Ακόμη τους λήστεψαν. Ναι, τους λεηλάτησαν. Ναι, αγόρασαν γη και ζώα.

«Πώς, δεν αγοράσατε άλογα για τις ιπποδρομίες;» «Μόνο δύο, βασιλεύ». Τρεις από τους άντρες παντρεύτηκαν. «Μη μου πείτε, βοηθάτε τις οικογένειες τους». Δεν μπορώ να θυμώσω με τα αδέλφια και συμπα

τριώτες μου. Τι μπορώ να κάνω όμως; Δεν μπορώ να τους παραχωρήσω γη. Θα τη μετατρέψουν αμέσως σε ρευστό με τη βοήθεια των πρακτόρων του συνδικάτου

. 391 .


και γρήγορα θα σπαταλήσουν κι αυτή την περιουσία όπως την πρώτη. Αρέσει στους άντρες τούτη η πόλη. Παίρνουν μια γεύση της άνετης ζωής. Πολλοί αρχίζουν και λένε ότι θέλουν να γυρίσουν πίσω - στη Συρία ή στην Αίγυπτο, όπου θα μπορούν να σκορπίσουν το χρήμα τους, ή στην πατρίδα, για να πουν τα παραμύθια τους και να εγκατασταθούν σαν άρχοντες. Βγάζω μια προκήρυξη ότι θα δοθεί διπλάσιο δώρο σε όλους, δραχμή προς δραχμή, και έτσι θα έχουν πάλι όσα σπατάλησαν - μόνο που ο ταμίας θα στήσει τα τραπέζια του τετρακόσια στάδια ανατολικά στο δρόμο.

Με άλλα λόγια: Μετακομίζουμε, σύντροφοι. Το σώμα δέχεται. Έχουν φτάσει στ' αυτιά τους φήμες

για ακόμα μεγαλύτερα πλούτη στα Σούσα και την Περ-σέπολη.

Φεύγοντας από τη Βαβυλώνα, διατηρώ το Μαζαίο στη θέση του σατράπη που κατείχε με το Δαρείο. Το θησαυ-ροφύλακά του, το Βαγοφάνη, τον αφήνω κι αυτόν στη θέση του, κάτω από την επιτήρηση ενός Μακεδόνα ελεγκτή. Ακόμη κρατάω το Φαρνάκη και τον Αδραμάτη. Την πόλη τη φρουρώ με παλαίμαχους, μισθοφόρους και με εκείνους που οι πολεμικές τους ικανότητες δεν κάνουν για το ταχύτερο και πιο ευκίνητο σώμα που σκοπεύω να χρησιμοποιήσω στις επόμενες εκστρατείες.

Η πόλη έχει ζωντανέψει με το στρατό κατοχής. Το μερίδιο των στρατιωτών από το θησαυρό του Δαρείου, που περνά από εμένα σ' αυτούς και καταλήγει στα χέρια του λαού, έχει φέρει ευημερία, όπως η πλούσια ιλύ ενός ποταμού. Δεν είχαν ξαναδεί τόσο πλούτο μαζεμένο. Η χώρα έχει πάρει φωτιά. Τα βαλάντια ποτέ δεν ήταν τόσο φουσκωμένα ούτε τόσο χαρούμενες οι εποχές. Έτσι, όταν την τριακοστή τέταρτη ημέρα οι Μακεδόνες μας τα μαζεύουν και ξεκινούν, παρ' ότι πολλοί ντόπιοι είναι χα-

. 392 .


ρούμενοι που βλέπουν τον κατοχικό στρατό να φεύγει, είναι και λυπημένοι συνάμα, αφού χάνουν τη δύναμη και τη ζωντάνια που έβγαλε από το τέλμα τη ζωή τους. Παρατάσσονται στη Βασιλική Οδό, σε μια απόσταση είκοσι σταδίων περίπου, και βραχνιάζουν από τις φωνές και τις επευφημίες καθώς ο στρατός περνά από μπροστά τους.

Προηγουμένως όμως είχα άλλη μία σύγκρουση με τους διοικητές μου. Τριακοστή τρίτη ημέρα: τελούμε μια τελετή μνήμης. Δίνω διαταγή οι στάχτες των Περσών αξιωματικών να ενταφιαστούν κάτω από έναν τύμβο στην ίδια τοποθεσία με τους Μακεδόνες. Αυτό γίνεται δεκτό με οργή από το σώμα. Εκείνη τη νύχτα, την τελευταία μας στην πόλη, κάνω ένα γλέντι για τους αξιωματικούς μου στη μεγάλη Αίθουσα Συμποσίων του Δαρείου, αυτή με το χάρτη της αυτοκρατορίας στο ψηφιδωτό πάτωμα.

Αυτό που εξοργίζει τους συντρόφους μου είναι το εξής: όταν οι ευνούχοι κλείνουν τη θύρα μου, οι φίλοι που έχουν πολεμήσει στο πλευρό μου σε δύο ηπείρους πρέπει να περιμένουν μέχρι να τους δεχθώ. Ο Μέλας Κλείτος δεν αντέχει να με βλέπει να συζητώ με τον Τιγράνη ή το Μαζαίο ή οποιονδήποτε άλλον Πέρση, κι απόψε, μεθυσμένος από το κρασί του χουρμάδων, στέκεται στη μέση του δωματίου και ξεσπάει. «Δε μου λες, Αλέξανδρε, πρώτα θα δέχεσαι τους βάρβαρους και μετά εμάς; Γιατί ορκίζομαι στη μαύρη ανάσα του Άδη ότι δε θα καθίσω να βλέπω αυτούς τους άντρες με τις αναξυρίδες να διαβαίνουν το κατώφλι σου κι εγώ να κάθομαι απ' έξω».

Πηγαίνω κοντά του και του δίνω το χέρι μου. «Κλεί-τε, φίλε μου. Τούτο το δεξί σου χέρι μου έσωσε τη ζωή στο Γρανικό ποταμό. Πώς μπορώ να το ξεχάσω αυτό;»

Αποφεύγει το αγκάλιασμά μου, ενώ κοιτάζει τους άλλους, ζητώντας υποστήριξη. Σίγουρα θα του την έδιναν πολλοί, αν δε φοβούνταν εμένα.

. 393 .


«Εδώ είναι Ανατολή, Αλέξανδρε. Οι άντρες της είναι δούλοι, πάντα ήταν. Γιατί δε θες να το καταλάβεις αυτό; Ακόμα και ο πιο χοντροκέφαλος λοχαγός το ξέρει. Το μέρος αυτό είναι διεφθαρμένο! Κάθε άντρας κλέβει από αυτόν που είναι από κάτω του για να πληρώσει αυτόν που είναι από πάνω του. Ο θησαυρός πετάει στο βασιλιά και όλα τα χέρια βουτάνε μέσα στο ποτάμι καθώς περνάει από δίπλα. Έτσι δουλεύει το σύστημα. Δε θα το αλλάξεις εσύ. Μα το Δία, καλύτερα να ήμουν σκύλος παρά ένας από αυτούς τους δουλοπάροικους ή τους γεωργούς. Κι ενώ εσύ αγωνίζεσαι να κάνεις αυτούς τους γλείφτες ελεύθερους ανθρώπους, περνώντας τις ημέρες σου απομονωμένος με τους ερυθροχίτωνες υπηρέτες σου, αυτοί που σε αγαπάνε και έχυσαν το αίμα τους στο πλευρό σου παραμελούνται. Είμαστε στρατιώτες, Αλέξανδρε, όχι αυλικοί. Ας παραμείνουμε στρατιώτες!»

Δεν έχω θυμώσει. Δε με έχει κυριεύσει η οργή. Αντιλαμβάνομαι ωστόσο ότι αυτή τη στιγμή αντιμετωπίζουμε το μεγαλύτερο κίνδυνο της εκστρατείας από τότε που φύγαμε από την Ευρώπη. Κοιτάζω τον Ηφαιστίωνα. Το καταλαβαίνει κι αυτός, αλλά και ο Κρατερός και ο Τε-λαμών που είναι πλάι του.

«Είστε στρατιώτες;» Στο δρόμο για τα Γαυγάμηλα, υπενθυμίζω στους αξιωματικούς μου, οι άντρες τους είχαν φοβηθεί τόσο πολύ, είχαν καταληφθεί από τόσο παράλογο πανικό, ώστε μαζεύτηκαν γύρω μου σαν παιδιά στο σκοτάδι. «Τώρα όμως από τη θέση του νικητή, αυτοί, όλοι σας, γίνεστε αυθάδεις». Στρέφομαι πάλι προς τον κατήγορό μου, που στέκεται στο σημείο που δείχνει τη Βαβυλώνα. «Εσείς κατακτήσατε τούτη την πόλη, Κλείτε, ή αυτή εσάς;»

Αλλάζει θέση, ντροπιασμένος. Ξέρει ότι ξέρω, όπως όλος ο στρατός, για τη σχέση του με μια παλλακίδα του

. 394 .


ανακτόρου. Τον είχε μαγέψει τόσο πολύ ώστε ξόδεψε μια περιουσία όλες αυτές τις ημέρες για το χατίρι της.

«Θα σου πω τι πιστεύω, αναιδή φίλε μου. Πιστεύω ότι η άδεια και η συνουσία σάς έκλεψαν το μυαλό. Ναι, το μυαλό σας. Όλων σας! Διότι εσείς που αποκαλείτε τους εαυτούς σας στρατιώτες έχετε ξεχάσει τις βάσεις της πρόσκλησής μας. Υπακοή και σεβασμός! Είμαι ο βασιλιάς σας ή όχι; Θα με υπακούσετε; Ή μήπως τα ξαφνικά πλούτη -που ήρθαν σε σας από το δικό μου χέρι— σας έκαναν τολμηρούς και ανυπάκοους; Αμφιβάλλετε για το όραμά μου, αδέλφια; Έχασα την εμπιστοσύνη σας;»

Στην αίθουσα επικρατεί νεκρική σιγή. Το βήμα μου αντηχεί καθώς πηγαίνω στο ανατολικό άκρο του ψηφιδωτού: Ελλάδα και Μακεδονία.

«Όταν ξεκινήσαμε από την πατρίδα, πριν από τέσσερα χρόνια περίπου, πόσοι από σας ονειρεύτηκαν ότι θα φτάναμε τόσο μακριά;»

Διασχίζω τον Ελλήσποντο, δείχνοντας την Τροία και το βόρειο Αιγαίο.

«Κι όμως νικήσαμε εδώ». Στο Γρανικό. «Κι εδώ, κι εδώ». Κατηφορίζω στα παράλια, περνάω τη Μίλητο και την Αλικαρνασσό μέχρι την Ισσό. «Από δω θα γυρίζατε πίσω». Τύρος και Γάζα. «Εδώ θα θέλατε να μείνετε». Αίγυπτος. «Εδώ με συμβουλεύσατε να μην προχωρήσω άλλο». Συρία. «Μήπως κάνω λάθος; Μιλήστε! Ας έρθει μπροστά όποιος θέλει να με διαψεύσει!»

Κανείς δε μιλά. Κανείς δεν κουνιέται. Βγάζω τον Κλείτο από το σημείο του ψηφιδωτού που

αναπαριστά τη Βαβυλώνα. «Τώρα είμαστε εδώ -ξεπερνώντας κάθε τολμηρό

όνειρό μας- και κάνουμε σχέδια για να προχωρήσουμε ακόμα πιο πέρα. Εδώ...» Σούσα. «Εδώ». Περσέπολις. «Και εδώ». Εκβάτανα. «Αυτός είναι ο στόχος σας, στρα-

. 395 .


τιώτες... έτσι δεν αποκαλείτε τον εαυτό σας; Απαντήστε λοιπόν: ποιος θα σας οδηγήσει;»

Ορθώνω το ανάστημα μου. «Ονομάστε τον! Ονομάστε τον άνθρωπο σας κι εγώ θα

κάνω στην άκρη. Ας οδηγήσει ο νέος αυτός στρατηγός τις υποθέσεις σας, εφόσον βρίσκετε ανάξιο το σχέδιό μου».

Ρίχνω μια ματιά ολόγυρα. Όλοι φαίνονται δαμασμένοι. Ούτε ένας δε θα συναντήσει το βλέμμα μου.

«Θα με ακολουθήσετε τότε; Μπορώ να αποκαλώ τον εαυτό μου βασιλιά σας; Γιατί θα πρέπει να γνωρίζετε επίσης -και είναι η πλέον κατάλληλη στιγμή να σας το π ω - ότι δε σκοπεύω να σταματήσω εδώ, στη μέση του πατώματος».

Περνάω την Περσία και τη Μηδία. Την Παρθία, τη Βακτριανή, την Αρία. To μεγάλο οροπέδιο του Ιράν και τα βασίλεια της Βακτριανής, της Αρίας, της Σογδιανής.

«Θα κατακτήσετε τούτες τις χώρες μαζί μου, αδέλφια; Ή θα καθίσετε με τα πλούτη, θα ξαπλώσετε στη μέση του δρόμου και θα το ρίξετε στις πόρνες και στο φαΐ».

Μουρμουρητά από «Όχι!» και «Ποτέ!» Τραβιέμαι προς τα πίσω. Μέχρι τώρα βλέπεις μόνο

καλούς άντρες. «Φίλοι μου, το ξέρω ότι οι καινοτομίες σας ξάφνιασαν

πολύ. Δοκίμασα την υπομονή σας. Αφήστε με να σας ικε-τεύσω, στο όνομα των αγαθών που σας έφερε μέχρι τώρα η συμβουλή μου. Ελάτε μαζί μου. Δείξτε μου εμπιστοσύνη. Διότι όταν πάμε πέρα από την Περσία, σε χώρες που κανένας Έλληνας δε γνωρίζει...»

Περνάω τα βασίλεια που ανέφερα προηγουμένως και φτάνω στον Ινδικό Καύκασο και στην Ινδία.

«...θα χρειαστούμε όλους τους καλούς άντρες που μπορούμε να πάρουμε. Και προετοιμάστε το πνεύμα σας

. 396 .


για παρακάτω, φίλοι μου. Διότι από αυτά τα μέρη που θα υποτάξουμε, θα πάρω κι άλλα ξένα στρατεύματα που θα πολεμήσουν στο πλευρό μου και στο δικό σας. Έτσι πρέπει να γίνει».

Για πρώτη φορά νιώθω τους άντρες να έρχονται με το μέρος μου. Καταλαβαίνουν ή μόλις άρχισαν να καταλαβαίνουν. Κι αυτοί που δεν μπορούν, εμπιστεύονται το όραμά μου και την επαγγελία μου.

«Φαντάζεστε, αδέλφια, ότι μπορούμε να ανατρέψουμε την τάξη της γης εύκολα, μόνοι μας; Ο κόσμος είναι νέος, και θα τον κάνουμε ακόμα πιο νέο. Ποιος θα με ακολουθήσει; Ποιος πιστεύει; Όποιος με αγαπά, λοιπόν, ας έρθει να μου σφίξει το χέρι και να υποσχεθεί την αφοσίωσή του. Γιατί αυτά που σχεδιάζω δεν μπορούν να αγκαλιάσουν τη δειλή ή φοβισμένη καρδιά».

Τώρα περπατώ πάνω από την Ινδία κι ακόμα πιο πέρα. Πηγαίνω τόσο μακριά που στο τέλος στέκομαι στις σκιές, εκεί όπου το φως από τα φανάρια της αίθουσας φτάνει με δυσκολία: στην Ακτή του Ωκεανού στα Σύνορα της Γης.

«Ορκιστείτε τώρα, αδέλφια, και μην καταπατήσετε ποτέ τον όρκο σας. Αν είστε τώρα μαζί μου, θα είστε σε όλο το δρόμο».

Σαν ένας άνθρωπος, η αίθουσα ξεσηκώνεται. «Αλέξανδρε!» φωνάζουν οι αξιωματικοί μου. Και ξανά: «Αλέξανδρε! Αλέξανδρε!»

. 397 .

28

Τέρατα του βυθού

ΜΑΣ ΠΑΙΡΝΕΙ ΕΙΚΟΣΙ ΗΜΕΡΕΣ μέχρι τα Σούσα. Εδώ, το ταμείο του Δαρείου περιέχει πενήντα χιλιάδες τάλαντα, χίλιους διακόσιους τόνους χρυσού και αργύρου. Τόσο πολύ πλούσιο, που δεν μπορούμε να το κουβαλήσουμε μαζί μας. Άλλες σαράντα ημέρες μαχών μάς φέρνουν σε μικρή απόσταση από την Περσέπολη. Είμαστε στην καρδιά της Περσίας τώρα. Στην πατρίδα. Ο Δαρείος έχει διαφύγει βόρεια στα Εκβάτανα, παρ' ότι ο σατράπης του Αριο-βαρζάνης προσπαθεί μόνος του να απογυμνώσει την πρωτεύουσα. Τον χτυπάμε καλύπτοντας εκατόν ογδόντα πέντε οδοιπορικά στάδια μέσα σε δύο ημέρες και μία νύχτα. Στην Περσέπολη, ο θησαυρός του βασιλιά είναι εκατόν είκοσι χιλιάδες χρυσά τάλαντα. Για να μεταφέρουμε ένα μέρος μόνο του ποσού στα Εκβάτανα χρειαζόμαστε πέντε χιλιάδες καμήλες και δέκα χιλιάδες ζευγάρια γαϊδούρια. Η πομπή έχει μήκος εκατόν εβδομήντα σταδίων. Τα πλούτη είναι τόσο πολλά που κανείς δε σκέφτεται να τα κλέψει. Οι άντρες κάθονται γύρω από τις φωτιές, πάνω σε ασημένιες ράβδους. Ανεβαίνουν στα άλογά τους πατώντας πάνω σε μπόγους γεμάτους χρυσάφι.

Έχουν περάσει εννέα μήνες από τα Γαυγάμηλα. Ο στρατός είναι σχεδόν αγνώριστος. Οι ενισχύσεις μας έφτασαν τελικά, δεκαπέντε χιλιάδες ιππείς και πεζοί. Oι

. 398 .


μισοί έχουν διαφθαρεί ήδη από τα πολλά χρήματα που βλέπουν σε κάθε χέρι. Στην Περσέπολη, έχεις την αίσθηση ότι ο μισός κόσμος έχει έρθει κοντά μας. Ηθοποιοί και ακροβάτες έχουν φτάσει από την Αθήνα. Έχουμε αρχι-μαγείρους από τη Μίλητο και κομμωτές από την Αλικαρνασσό. Σελοποιοί και ράφτες έχουν συρρεύσει από τη Συρία και την Αίγυπτο, με χορεύτριες και ταχυδακτυλουργούς, αστρολόγους και οιωνοσκόπους. Κορίτσια της ημέρα, αυλητρίδες και κορίτσια της νύχτας. Οι μαστροποί είναι περισσότεροι από το ιππικό μας, παρατηρεί ο Πτολεμαίος. Κάθε μέρα νέα καραβάνια καταφτάνουν. Εκεί που υπήρχε ένας στρατός τώρα έχει γίνει μια βιοτεχνία. Κάθε παλαίμαχος θαρρείς και κουβαλάει μια γυναίκα ή μια ερωμένη και το μισό συγγενολόι της μαζί. Ο πατέρας μου απαγόρευε τις άμαξες στο στρατό. Στον δικό μου, οι αξιωματικοί ακόμα και οι ουραγοί σέρνουν μαζί τους τα αγαθά τους. Ο Φίλιππος επέτρεπε έναν υπηρέτη για κάθε δέκα άντρες. Στο σώμα μου, οι πρώτοι ξεπερνούν σε αριθμό τους δεύτερους. Φέρουμε τα πλούτη μας και τα καβαλάμε. Τα μικρόσωμα άλογα του Φιλώτα θα έφταναν για μια ίλη στο στρατό του πατέρα μου. Τα υποδήματά του θα μπορούσαν να παπουτσώσουν ένα σύνταγμα. Στην Περσέπολη βρίσκει έναν άντρα με μαλλιά ακριβώς σαν τα δικά του. Νοικιάζει το παλικάρι για να μεγαλώσει καινούριες μπούκλες (οι άντρες τον λένε «το κτήμα της κόμης»), τις οποίες ο κομμωτής (ναι, έχει και τέτοιον μαζί του) του Φιλώτα μετατρέπει σε στέμματα για να φουντώσει τα αραιά σαν άχυρα μαλλιά του.

Λυπάμαι την κατάντια του στρατού μου, αλλά κι εγώ δεν πάω πίσω. Στη Δαμασκό, πήρα τη χήρα του Μέμνο-να, τη Βαρσίνη, στο κρεβάτι μου. Αυτό έγινε ύστερα από πρόταση του Παρμενίωνα, για να με κρατήσει μακριά

. 399 .


από τις παλλακίδες του Δαρείου. Το σχέδιό του ωστόσο είχε επιτυχία. Έχω φτάσει στο σημείο να νοιάζομαι για τη γυναίκα και να εξαρτώμαι από τις υπηρεσίες της. Η Βαρσίνη με προστατεύει. Αν δεν ήταν αυτή, όλοι εκείνοι με τα διάφορα αιτήματα και τα παράπονα θα έτρωγαν όλη μου την ημέρα. Δε με αφήνει να πιω πολύ, αφού αυτή είναι η αδυναμία μου, και στέκεται φρουρός πάνω από το τραπέζι μου.

Για τα γενέθλια της, ετοιμάζω μια γιορτή. Στήνεται μια θεατρική σκηνή. Ακροβάτες οπλισμένοι με σπαθιά (αληθινά, που επιδεικνύουν τις λάμες τους κόβοντας κυδώνια) παίζουν με παντομίμα την κατάκτηση της Περσίας. Το έργο φυσικά κολακεύει τους Μακεδόνες, αλλά, όταν τελειώνει, ο Τιγράνης, ο οποίος έχει γίνει αγαπητός φίλος, σηκώνεται επάνω, προσβεβλημένος. Κατηγορεί τη Βαρσίνη γι' αυτή την αδιάντροπη συκοφαντία. Προς μεγάλη έκπληξη όλων, ο Παρμενίων σηκώνεται όρθιος.

«Ποιο είναι το παράπονο σου, Πέρση;» ρωτάει τον Τι-γράνη. «Εσύ κέρδισες τον πόλεμο, όχι εμείς!»

Δεν έχω ξαναδεί τον Παρμενίωνα τόσο εριστικό και τόσο εξαγριωμένο. Στη μεγάλη αίθουσα πέφτει σιωπή. Ο Παρμενίων απευθύνεται σε μένα,

«Ναι, χάσαμε!» δηλώνει. «Τσακίσαμε τους Πέρσες στο πεδίο της μάχης, αλλά αυτοί μας νίκησαν με την πονηριά τους στα ανάκτορα. Κοίτα τι φοράμε και τι τρώμε, τους ακόλουθους που μας φροντίζουν! Δε νίκησες το Δαρείο, Αλέξανδρε, έγινες Δαρείος. Κι όσο γι' αυτές τις γυναίκες αράχνες που έφερα κοντά σου με τα ίδια μου τα χέρια... Είμαι στ' αλήθεια πολύ κουτός!»

Φωνές ακούστηκαν που του έλεγαν να καθίσει κάτω, επειδή φοβούνταν την οργή μου. «Τώρα πες μου» του λέω «ότι ο πατέρας μου δε θα φερόταν ποτέ έτσι».

«Αυτό είναι αλήθεια».

. 400 .


«Δεν είμαι ο πατέρας μου!» Θυμός ή απελπισία; «Πράγματι» απαντά ο Παρμενίων «αυτό είναι ολοφά

νερο». Κάποτε τέτοια αυθάδεια θα με έκανε να αναζητήσω

ένα σπαθί. Απόψε όμως νιώθω απόγνωση. Ο Ηφαιστίων με υπερασπίζεται. Πράγματι, παραδέχε

ται, ο Αλέξανδρος δεν είναι Φίλιππος. «Διότι ο Φίλιππος δεν αντιμετώπισε ποτέ τόσες προκλήσεις ούτε ονειρεύτηκε καν την ύπαρξή τους! Αν μας οδηγούσε ο Φίλιππος, θα ήμαστε ακόμα στην Αίγυπτο, παραδομένοι στην ακολασία και την αμαρτία...»

«Και τι κάνουμε τώρα;» ρωτάει ο Παρμενίων. «... αντί να προσπαθούμε να φτιάξουμε ένα νέο, κα

λύτερο κόσμο!» Ο Παρμενίων γελάει στα μούτρα του Ηφαιστίωνα. Ο

γερο-στρατηγός έχει περάσει τα εβδομήντα. Έχει δώσει ήδη ένα γιο στην εκστρατεία και θα χάσει άλλον ένα, το Νικάνορα, πριν περάσουν δυο μήνες. Η σάρκα του έχει είκοσι τραύματα τιμής. Με θυμάται από νήπιο και τον πατέρα μου ως το φίλο της νιότης του, με τον οποίο ονειρευόταν... τι άραγε; Όχι πάντως αυτό.

«Δεν μπορώ να κοιμηθώ σε τούτο το κρεβάτι» λέει απευθυνόμενος στον Ηφαιστίωνα. Εννοεί το κρεβάτι μου. «Ούτε με σένα μέσα σ' αυτό».

Ο φίλος μου σηκώνεται πάνω οργισμένος. «Τι σημαίνει αυτό, κάθαρμα;»

Ο Φιλώτας σπεύδει να υπερασπιστεί τον πατέρα του. Τρίζει τα δόντια από το θυμό του. Οι φρουροί, με πρώτο τον Μπουκλάκια, τον αρπάζουν και τον ακινητοποιούν.

«Άρχοντές μου, αυτή είναι η σύνοδος των φιλοσόφων;»

Τα γέλια ηρεμούν τα ξαναμμένα πνεύματα. Οι ακόλουθοι, ένας για κάθε άντρα, τρέχουν να φέρουν καινού-

. 401 .


ρια ρούχα και νερωμένο κρασί. Όταν η οχλοβοή καταλαγιάζει,, ο Ηφαιστίων σηκώνεται όρθιος. Ποτέ δεν ένιωσα τόσο υπερήφανος γι' αυτόν όσο εκείνη τη στιγμή, βλέποντας τον να αντιμετωπίζει με υπομονή την προσβολή και με γενναιότητα το μίσος.

«Αδέλφια!» λέει. «Όταν οι άντρες αγωνίζονται σκληρά για ένα μεγάλο έπαθλο, παραμερίζουν οικειοθελώς την προσωπική τους ματαιοδοξία όσο το αποτέλεσμα είναι ακόμα αβέβαιο. Αλλά όταν επιτύχουν το σκοπό τους, όλοι θέλουν το μερίδιό τους από τα κέρδη. Τώρα είναι η πιο επικίνδυνη στιγμή για μας. Ξαφνικά γίναμε όλοι άρχοντες και αφεντάδες. Κάθε άντρας θεωρεί τη συνεισφορά του ανώτερη από των συμπολεμιστών του και κα-τσουφιάζει βλέποντας τη σοδειά άλλων που θεωρεί ότι κανονικά ανήκει σ' αυτόν. Τι μας συνέβη, φίλοι μου; Μα το Δία, όταν ματώναμε και πεθαίναμε στο πεδίο της μάχης, τι δε θα δίναμε για να δειπνήσουμε σε μαξιλάρια με όλα τα καλά της γης απλωμένα μπροστά μας; Όμως τώρα που είμαστε ασφαλείς και πλούσιοι, τσακωνόμαστε σαν κεραμιδόγατοι!

»Μήπως έχουμε χάσει την αρετή μας; Ελπίζω πως όχι ακόμη. Τώρα όμως έχουμε φτάσει σε ύψη που δεν πέτυχε κανείς μέχρι τώρα, εκτός από τους βασιλείς της Περσίας, και δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να παραμείνουμε εκεί. Είμαστε σαν τα φίδια που έχουν καταπιεί τον ελέφαντα. Κερδίσαμε αυτό το έπαθλο και θέλουμε να το χαρούμε. Μας συντρίβει ωστόσο, ακόμα κι όταν δηλώνουμε ότι είναι δικό μας».

Ο Ηφαιστίων επικαλείται τους θεούς για βοήθεια και καλεί εμάς, τους παντοτινούς συντρόφους του, στον κοινό σκοπό.

«Αδέλφια, ας ανανεώσουμε εδώ και τώρα τη δέσμευσή μας ο ένας στον άλλο και στο βασιλιά μας. Ας δε-

. 402 .


σμευτούμε με το μεγαλύτερο όρκο μας να παραμείνουμε ίδιοι, τόσο στα πλούτη όσο και στην κακοτυχία, σαν αδέλφια όπως ήμαστε σε όλη μας τη ζωή. Θα ορκιστείτε μαζί με μένα, φίλοι μου; Γιατί εδώ είμαστε σαν τους ναυτικούς, έρμαια στη μέση της θάλασσας, τη θάλασσα της επιτυχίας, και καμία πράξη δεν εγγυάται τον τρόπο της συμπεριφοράς μας όσο το να δώσουμε τα χέρια, και να ορκιστούμε ότι δε θα χωρίσουμε ποτέ. Διότι σε τούτη τη θάλασσα κολυμπούν τέρατα που κάτω από την επιφάνεια θα μας έκοβαν τα πόδια από τα γόνατα!»

Οι σύντροφοι μας ανταποκρίνονται στο κάλεσμα του Ηφαιστίωνα. Η κρίση περνάει. Φτάνουμε στα Εκβάτανα στις αρχές του καλοκαιριού. Ο Δαρείος έχει καταφύγει στην ανατολική αυτοκρατορία. Η τελική φρουρά του είναι τριάντα χιλιάδες πεζοί, ανάμεσά τους τέσσερις χιλιάδες Έλληνες, οι άντρες του Πάτρωνα που διέφυγαν από τα Γαυγάμηλα, κι ακόμη πέντε χιλιάδες τοξότες και σφενδονήτες και τρεις χιλιάδες τριακόσιοι Βάκτριοι ιππείς με αρχηγούς τους Βήσσο και Ναβαρζάνη. Το ένα τρίτο της Ασίας ανήκει ακόμη στο βασιλιά. Διαθέτει αρκετούς άντρες και άλογα για να συγκεντρώσει ένα μεγάλο στρατό, παρόμοιο με αυτόν που αντιμετωπίσαμε.

Δεν είναι αυτό που φοβάμαι. Ο Δαρείος είναι τελειωμένος. Αυτό που με στενοχωρεί

είναι ότι οι δικοί του άνθρωποι θα στραφούν εναντίον του πριν προλάβω να σώσω τη ζωή του.

Στα Εκβάτανα βρίσκω ένα γράμμα που έχει αφήσει για μένα ο βασιλιάς. Ο θαλαμηπόλος του, τον οποίο έχω στην ακολουθία μου, επιβεβαιώνει ότι υπαγορεύτηκε από τον κάτοχο της σφραγίδας.

Αλέξανδρε, ο Δαρείος σε χαιρετά. Σου γράφω ως άντρας προς άντρα, παραλείποντας

. 403 .


κάθε βασιλικό τίτλο και προσφώνηση. Μάθε ότι έχεις την αιώνια ευγνωμοσύνη μου για τον τρόπο που φέρθηκες και φρόντισες τη βασίλισσα και την οικογένειά μου. Αν στόχος σου ήταν, με τις πράξεις σου ως άνθρωπος, να φανείς αντάξιος της φήμης σου ως κατακτητής, τα κατάφερες. Υποκλίνομαι μπροστά σου. Και τώρα, φίλε μου, αν μου επιτρέπεις να σε αποκαλώ έτσι (διότι η μακρά ιστορία μας ως ανταγωνιστές, αλλά και τα βάρη που μοιραζόμαστε ως βασιλείς, με κάνουν να πιστεύω ότι καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλον, όσο κανείς άλλος πάνω στη γη), σε παρακαλώ να μου κάνεις μια χάρη. Μη με πιάσεις αιχμάλωτο. Όταν ξανασυναντηθούμε στο πεδίο της μάχης, χάρισέ μου έναν τιμημένο θάνατο. Μη σκεφτείς να μου χαρίσεις τη ζωή από οίκτο ούτε δείχνοντας τη μεγαλοσύνη της καρδιάς σου να με αποκαταστήσεις στο θρόνο μου, καταδικάζοντάς με σε μια ζωή χωρίς τιμή. Ανάθρεψε το γιο μου σαν να είναι δικό σου παιδί. Στη φροντίδα σου εμπιστεύομαι τους αγαπημένους μου. Ξέρω ότι θα τους φερθείς σαν να ήταν δικοί σου άνθρωποι.

Η ειλικρίνεια και η ευγένεια του Δαρείου αγγίζουν την καρδιά μου. Παρά τα όσα λέει, επιθυμώ περισσότερο από οτιδήποτε άλλο να σώσω τη ζωή του, κι όχι μόνο επειδή είναι βασιλιάς. Οργανώνω μια γρήγορη ισχυρή δύναμη από εταίρους, σαρισοφόρους και μισθοφόρους ιππείς, με Αγριάνες ακοντιστές, τοξότες και όση από τη φάλαγγα δεν έμεινε πίσω να φυλάει το θησαυρό. Η φάλαγγα πορεύεται ανατολικά με βήμα ταχύ. Είμαστε στην Υρκανία τώρα, στην περιοχή ανάμεσα στην έρημο της Παρθίας και την Κασπία θάλασσα.

Ο καιρός είναι άσχημος και γεμάτος κακούς οιωνούς.

. 404 .


Αετοί και κοράκια τριγυρίζουν ολόγυρα. Νιώθουμε το χέρι του Θεού από πάνω μας. Βροντές ακούγονται κάθε μέρα μετά το μεσημέρι. Τρομακτικές αστραπές σκίζουν τα ουράνια. Καταρρακτώδεις βροχές μουσκεύουν τους άντρες. Τα ίχνη του εχθρού, φανερά σαν δημόσια οδός το πρωί, εξαφανίζονται στη δύση της ημέρας. Μυριζόμαστε το τέλος της αυτοκρατορίας.

Την έκτη αυγή ένας απεσταλμένος φτάνει από τον Πάτρωνα, τον αρχηγό των Ελλήνων μισθοφόρων, ο οποίος, προς τιμήν του, παραμένει πιστός στο Δαρείο. Οι στρατηγοί του βασιλιά ετοιμάζονται να τον προδώσουν, αναφέρει ο Πάτρων. Με παρακαλάει να συνεχίσω την καταδίωξη και μου δίνει τον αγγελιαφόρο του για οδηγό και συνοδό. Ο ίδιος παραμένει δίπλα στο Δαρείο για να τον προστατέψει από τους άντρες του, αλλά όπως λέει δεν μπορεί να προφυλάξει το βασιλιά για πάντα χωρίς βοήθεια.

Προχωρούμε με μεγάλη ταχύτητα και φτάνουμε στην πόλη Ραγές, που απέχει μιας ημέρας δρόμο από τις Κα-σπίες Πύλες, την ενδέκατη ημέρα. Το μεγαλύτερο μέρος της φάλαγγας δεν μπορεί να μας ακολουθήσει. Ακόμα και άλογα του ιππικού λυγίζουν από την κούραση. Λιποτάκτες από το Δαρείο έρχονται κατά εκατοντάδες σε μας. Άλλοι πάλι πορεύονται μόνοι τους, όπως αναφέρουν οι φυγάδες, για να πάνε στις πατρίδες και στα χωριά τους.

Ξεκουράζω τους άντρες μου επί πέντε ημέρες και μετά ξαναρχίζω την καταδίωξη. Η περιοχή πέρα από τις Πύλες είναι έρημη. Σε ένα χωριό, τα Άσανα, συλλαμβάνουμε το διερμηνέα του Δαρείου, ο οποίος έχει μείνει πίσω λόγω της ασθένειάς του και απ ' αυτόν μαθαίνουμε ότι ο Βήσσος και ο Ναβαρζάνης αφόπλισαν το βασιλιά και τον πήραν μαζί τους. Ο Βήσσος (ο οποίος διοικούσε το

. 405 .


αριστερό του Δαρείου στα Γαυγάμηλα) είναι σατράπης της Βακτριανής, της χώρας όπου έχουν καταφύγει τώρα οι φυγάδες. Όλο το ιππικό του βασιλιά του ανήκει. Αυτός είναι ο αρχηγός του τάγματος που έχει τραπεί σε φυγή στην πραγματικότητα, αν όχι κατ' όνομα.

Παίρνω μαζί μου μόνο τους εταίρους, τους σαρισοφό-ρους, κι ακόμη τους νεότερους και δυνατότερους άντρες του πεζικού, αφήνοντας στον Κρατερό την αρχηγία των στρατευμάτων που μένουν πίσω. Παίρνουμε μόνο τα όπλα μας και φαγητό για δύο ημέρες. Μια γρήγορη νυχτερινή πορεία μάς φέρνει το άλλο μεσημέρι σε ένα χωριό που λέγεται Τίρι. Εκεί βρίσκουμε δυο άντρες του Πάτρωνα, τραυματισμένους. Οι Έλληνες, μας λένε, έχουν πάρει τα βουνά, από φόβο μήπως τους σκοτώσουν ο Βήσσος και ο Ναβαρζάνης. Ο Δαρείος είναι μόνος, ανυπεράσπιστος.

Πόσο μακριά; Εξακόσια οδοιπορικά στάδια. Μας παίρνει όλη την ημέρα και τη νύχτα για να δια

σχίσουμε τετρακόσια, από ένα κακοτράχαλο μονοπάτι και τόσο στενό ώστε τα ζώα μας κινδυνεύουν ανά πάσα στιγμή να γκρεμιστούν. Όταν βγαίνουμε πάλι στη δημοσιά, οι ανιχνευτές μας ανακαλύπτουν, παραπεταμένη, μια σημαία με έναν ανάγλυφο χρυσό αετό, με απλωμένα τα φτερά του.

Την πολεμική σημαία του Δαρείου. Αναπαυόμαστε μέχρι να δροσίσει η νύχτα σε ένα

πάμφτωχο χωριουδάκι που δεν έχει ούτε όνομα. Ο Δαρείος είχε περάσει εκεί το χθεσινό βράδυ. Την ώρα που ετοιμάζουμε ένα γεύμα με ό,τι μπορούμε να βρούμε, εμφανίζεται μια ομάδα που κρυβόταν σε μια λασποκαλύβα. Είναι ο γιος του Μαζαίου, ο Αντίβελος και ο Βαγιστάνης, που το έχουν σκάσει απύ το σώμα που έχει τραπεί σε

. 406 .


φυγή. Από αυτούς μαθαίνουμε ότι ο Δαρείος είναι ακόμα ζωντανός, διακόσια πενήντα στάδια μπροστά. Είναι υπό κράτηση και τον μεταφέρουν μέσα σε μια κλειστή άμαξα.

Γδύνω την ομάδα καταδίωξης κι άλλο. Βάζω μόνο τους πιο νέους και τους πιο ελαφρούς πάνω στα τελευταία άλογα που μπορούν να τρέξουν. Στα μέσα του πρωινού ανακαλύπτουμε τους αποστάτες, πενήντα στάδια μπροστά. Μόλις μας βλέπουν, διαλύουν τη φάλαγγα και το βάζουν στα πόδια.

. 407 .

29

Το τέλος των βασιλέων

ΒΡΙΣΚΟΥΜΕ ΤΟ ΠΤΩΜΑ του Δαρείου σε ένα χαντάκι, σε απόσταση τριών σταδίων από την κεντρική οδό. Η κοιλιά του είναι τρυπημένη αρκετές φορές και με τέτοιον τρόπο που δείχνει ότι κάποιος κρατούσε τα χέρια του ή ότι ήταν δεμένα όταν τον χτυπούσαν. Ωστόσο, παρά τα πολλαπλά του τραύματα, ο θάνατος του δεν ήταν ακαριαίος. Αντίθετα υπέφερε πολύ πριν πεθάνει. Ο Τελαμών σκύβει και τακτοποιεί το μανδύα του βασιλιά που έχει ανασηκωθεί στο πλάι και γυρίζει το σώμα του σε πιο αξιοπρεπή θέση.

«Αυτός που τον σκότωσε είχε τουλάχιστον την ευπρέπεια να το κάνει από μπροστά» παρατηρεί ο Αρκάδας.

«Ναι» προσθέτει ο Ηφαιστίων «αλλά δεν είχαν τα κότσια να τελειώσουν τη δουλειά».

Αρρωσταίνω από τη λύπη μου για την επαίσχυντη προδοσία και οργίζομαι πολύ γι' αυτή την απώλεια. Βγάζω τη χλαμύδα μου και σκεπάζω το πτώμα. Το Σκοτώ-στε το βασιλιά είναι το παιχνίδι, το ξέρω, αλλά θα έδινα τα πάντα για να το δω να τελειώνει διαφορετικά. Η βασιλική τιάρα του Δαρείου λείπει. Αυτό σημαίνει ότι ο δολοφόνος του, εκτός από βασιλοκτόνος, είναι και μνηστήρας του θρόνου. Το τσακισμένο αμάξι που μετέφερε το βασιλιά είναι δίπλα σε ένα μονοπάτι.

. 408 .


«Τον είχε αλυσοδεμένο». Ο Ηφαιστίων δείχνει κάτι σιδερένια δεσμά στο κιγκλίδωμα. «Ο άξονας πρέπει να έσπασε καθώς ανέβαιναν το λόφο. Εδώ στην κορφή, ο Βήσσος πρέπει να του έδωσε ένα άλογο να ιππεύσει. Διέταξαν το βασιλιά να κάνει κάτι κι αυτός αρνήθηκε».

«Τι;» ρώτησε ο Τελαμών. «Να δώσει το στέμμα του;» «Αυτό το είχαν πάρει ήδη οι προδότες. Ίσως να συνε

χίσει να τρέχει». Αρκετά είχαμε δει. Δεν είναι σωστό. Διατάζω να

πλύνουν το σώμα του και να το σαβανώσουν. Θα το πάμε στη βασιλομήτορα, για να ενταφιαστεί στην Περ-σέπολη, στο Μαυσωλείο των Βασιλέων. Διαβάζω την ερώτηση στα μάτια των αξιωματικών. «Βάλτε τον σε ένα φορείο» λέω «και σκεπΆστέ τον με το μανδύα μου. Μεταχειριστείτε το λείψανό του σαν να ήταν το δικό μου».

Όταν ενωνόμαστε με το στρατό στην Εκατόμπυλο, με πιάνει μια πρωτόγνωρη μελαγχολία. Προφανώς, η επόμενη πρόκληση θα είναι να βάλω σε νέο πλαίσιο τον αντικειμενικό σκοπό της εκστρατείας. Τώρα που πέθανε ο Δαρείος, είναι φυσικό να πιστέψουν πως όλα τελείωσαν αφού ο στόχος μας επιτεύχθηκε. Θα θέλουν να γυρίσουν στην πατρίδα. Μπορώ να προλάβω την αναταραχή προσωρινά, καταδιώκοντας το Βήσσο, ο οποίος σίγουρα θα διεκδικήσει το θρόνο ετοιμάζοντας έναν άλλο στρατό ακόμα πιο ανατολικά. Αλλά μετά από αυτό, τι; Πώς;

Η απελπισία μου πάντως δεν έχει σχέση μ' αυτό. Παρακαλώ την παρέα να με συγχωρήσει. Θέλω να μείνω μόνος, θέλω να φύγουν όλοι εκτός από τον Ηφαιστίωνα, τον Κρατερό και τον Τελαμώνα.

Στα διαμερίσματά μου, είμαι τόσο συντετριμμένος που δεν μπορώ ούτε να τους μιλήσω, ούτε καν να πιω. Βλέπω στα μάτια των φίλων μου το φόβο. Φοβούνται για τη

. 409 .


διανοητική μου κατάσταση. Ο καθένας με τη σειρά του προσπαθεί να βάλει λόγια στη λιποψυχία μου. Νομίζουν πως αν την αποσαφηνίσουν και μιλήσουν γι' αυτή, θα με ελευθερώσουν από τη λαβή της.

«Είναι φοβερό πράγμα ο θάνατος ενός βασιλιά» λέει ο Κρατερός. «Ένας κόσμος τελειώνει».

«Συνειδητοποιείς ότι είναι ένας απλός άνθρωπος» λέει ο Τελαμών. «Ματώνει σαν κι εμάς και πεθαίνει σαν κι εμάς».

«Κι όταν κάποιος είναι βασιλιάς» προσθέτει ο Ηφαι-στίων «είναι φυσικό να βλέπει στο τέλος ενός άλλου μονάρχη το δικό του».

Όχι. Δεν είναι αυτό. Ο σύντροφός μου συνεχίζει: «Για κάποιον που διαθέ

τει τον ευγενικό χαρακτήρα σου, Αλέξανδρε, το κακό εδώ δεν είναι τόσο ο θάνατος του Δαρείου, όσο ο τρόπος που πέθανε. Δολοφονημένος από τους δικούς του ανθρώπους, αλυσοδεμένος, φυγάς».

Παρατηρεί επίσης ότι, αν πιάναμε το Δαρείο ζωντανό, η συνέχεια της αυτοκρατορίας θα ήταν πιο εύκολο να εξασφαλιστεί. Ο βασιλιάς θα έκανε τελετουργίες και τελετές που ένας Μακεδόνας δε θα μπορούσε να εκτελέσει ποτέ. Η διαιώνιση του τίτλου του ως Άρχοντα της Περσίας κάτω από την κυριαρχία μου θα μείωνε την πίεση πάνω σε μένα και το στρατό μου.

Ο Κρατερός προσπαθεί να αναλύσει την κατάσταση: «Χάσαμε τον εχθρό μας. Ο αντικειμενικός σκοπός των εκστρατειών μας δεν υπάρχει πια. Και δεν έχουμε τίποτε να βάλουμε στη θέση του».

Ακολουθεί σιωπή. «Η επιτυχία είναι το μεγαλύτερο φορτίο» συνεχίζει ο

Τελαμών. «Είμαστε νικητές τώρα. Όλα τα όνειρά μας πραγματοποιήθηκαν».

. 410 .


«Κι αυτό είναι ένας θάνατος» συμφωνεί ο Ηφαιστίων. «Ίσως ο σκληρότερος απ' όλους».

Η νύχτα κυλά αργά, βασανιστικά, δείχνοντας το τέλος της.

«Σας ζητώ συγνώμη, φίλοι μου» σπάω επιτέλους τη σιωπή. «Πηγαίνετε να κοιμηθείτε. Είμαι εντάξει».

Περνάει λίγη ώρα μέχρι να τους πείσω και άλλη τόση μέχρι να τους βγάλω έξω. Τη στιγμή που ανοίγω τη θύρα, βλέπω χιλιάδες έξω από το κτίριο. Ανησυχούν για την κατάστασή μου.

Αρπάζω τον Ηφαιστίωνα από το χέρι. «Είναι αυτός. Τίποτε άλλο» λέω. «Δεν καταλαβαίνω». «Ο Δαρείος. Ήθελα να του μιλήσω. Να ακούσω τις

απόψεις του. Βλέπεις, είναι ο μόνος άνθρωπος που είχε φτάσει στην κορφή όπου τώρα πρέπει να σταθώ εγώ».

Οι φίλοι μου αναζητούν τα μάτια μου. Μήπως παρα-λογίζομαι;

«Ήθελα τόσο πολύ να τον κάνω φίλο μου».

. 411 .

30

Βασιλικοί παίδες

ΕΝΑΣ ΧΡΟΝΟΣ ΠΕΡΝΑ. Συνεχίζουμε τη θριαμβευτική προέλαση μας. Έξι μήνες ακόμη και τα εδάφη που κατακτάμε από τα Γαυγάμηλα και μετά είναι ίσα με εκείνα που είχαμε καταλάβει σε όλη την προηγούμενη εκστρατεία. Μόνο που δεν υπάρχει δόξα πια. Δόξα και νομιμότητα.

Το ένιωθα για μήνες μέσα στη σκηνή μου, ανάμεσα στους βασιλικούς παίδες. Με το θάνατο του Δαρείου ο αντικειμενικός σκοπός της εκστρατείας μας ολοκληρώθηκε. Λεηλατήσαμε την πρωτεύουσα της Περσίας και γκρεμίσαμε το ανάκτορό της, σύμβολο των εγκλημάτων που διαπράχθηκαν κατά των Ελλήνων και της Μακεδονίας στο παρελθόν. Πάει, τέλειωσε. Ο βασιλιάς είναι νεκρός.

Το απόσπασμά μας καταδιώκει τώρα το μνηστήρα του θρόνου Βήσσο. Φοράει τη βασιλική τιάρα και αυτοαποκαλείται Αρχοντας της Ασίας. Έχουμε μπει στα βασίλεια της Υρκανίας, της Αρίας, της Βακτριανής και άλλων. Ο μισός στρατός μου αποδεσμεύεται με τιμή. Το υπέροχο θεσσαλικό ιππικό μας: και οι οκτώ ίλες στέλνονται στην πατρίδα φορτωμένες με πλούτη. Επτά χιλιάδες Μακεδόνες πεζοί παίρνουν τα δώρα τους και απολύονται. Σύμμαχοι και πολλοί μισθοφόροι είναι ελεύθεροι επίσης, με περισσότερους θησαυρούς από όσους μπορούν

. 412 .


να κουβαλήσουν. Τους αναπληρώνουν εθελοντές των μονάδων τους, που επιλέγουν να μείνουν για το μισθό, και νεοαφιχθέντες από την πατρίδα και τη Μικρά Ασία. Το φθινόπωρο μετά το θάνατο του Δαρείου, τρεις χιλιάδες ιππείς και πεζοί από τη Λυδία ενώνονται μαζί μας. Το χειμώνα μαζεύουμε άλλους χίλιους Σύριους ιππείς και οκτώ χιλιάδες πεζούς από τη Συρία και τη Λυκία. Ένθερμοι εθελοντές συρρέουν από την Ελλάδα και τη Μακεδονία. Γιατί όχι; Έχω του κόσμου τα πλούτη. Στη Ζα-δράκαρτα, το στράτευμα που έχει εκπαιδεύσει ο Τιγρά-νης έρχεται μαζί μας. Για πρώτη φορά το σώμα έχει μια μονάδα που αποτελείται μόνο από Πέρσες. Έχουμε επίσης Αιγυπτίους ακοντιστές και ιππικό από τη Βακτριανή, την Παρθία και την Υρκανία. Πέρσες ευγενείς, από μίσος για το σφετεριστή Βήσσο, δηλώνουν την πίστη και την αφοσίωσή τους και έρχονται μαζί μας. Καλωσορίζω το μισθοφόρο Πάτρωνα και τους χίλιους πεντακόσιους επαγγελματίες του που ήταν προηγουμένως στην υπηρεσία του Δαρείου. Ο στρατός γεμίζει με νέα πρόσωπα και νέες μονάδες. Τους χρειαζόμαστε για να καταδιώξουμε το σα-τράπη της Βακτριανής στις πεδιάδες και στα βουνά της

πατρίδας του. Τα εννέα δέκατα του διοικητικού προσωπικού της αυ

τοκρατορίας είναι Πέρσες (ποιος άλλος μπορεί να την κυβερνήσει;). Ανάμεσά τους ο Αρτάβαζος, ο πατέρας της Βαρσίνης (τον οποίο πρωτογνώρισα παιδάκι ακόμα στην Πέλλα όταν κατέφυγε μαζί με το Μέμνονα στην αυλή του πατέρα μου) και ο Αυτοφραδάτης. Και τους δύο, επειδή είχαν πολεμήσει για το Δαρείο με εξαιρετική αφοσίωση, τους διόρισα σε κυβερνητικές θέσεις. Κι ακόμη έχω δεχθεί στη Σχολή των Βασιλικών Παίδων αρκετούς νέους από την αριστοκρατία της Περσίας, όπως το γιο του Αρτάβαζου Κωφήνα, δύο παιδιά του Τιγράνη και τρία

. 413 .


του Μαζαίου. Έντεκα σε σύνολο σαράντα εννιά. Άλλοι επτά είναι Αιγύπτιοι, Σύριοι, Μήδοι. Δεν είμαι τυφλός, αντιλαμβάνομαι την αντίδραση που μπορεί να προκαλέσει η κίνηση μου, αλλά, ομολογώ, υπερεκτιμώ την ικανότητά μου να την ελέγξω.

Να τι συμβαίνει: για κάθε ξένο ακόλουθο που παίρνω, πρέπει να αποκλείσω ένα Μακεδόνα. Αυτό προκαλεί δυσαρέσκεια στην πατρίδα, αφού κάθε οικογένεια που απορρίπτεται το βλαστάρι της το θεωρεί προσβολή, αλλά και στο στρατό, αφού οι συμπατριώτες μου πιστεύουν ότι ευνοώ τους ξένους. Επιπλέον, οι βασιλικοί παίδες παίρνουν εραστές. Αυτό είναι γεγονός. Αυτά τα παιδιά των δεκατριών και δεκατεσσάρων ετών, όταν έρχονται από τη Μακεδονία, αποπλανούνται από υψηλόβαθμους αξιωματικούς δέκα και είκοσι χρόνια μεγαλύτερους. Ο έρωτας είναι το λιγότερο. Η πολιτική είναι το παν. Οι βασιλικοί παίδες που έρχονται από την πατρίδα γνωρίζουν ήδη τους αξιωματικούς που θα γίνουν μέντορες τους. Οι πατέρες των παιδιών το γνωρίζουν αυτό και το ενθαρρύνουν. Πολλές φορές μάλιστα ασκούν πίεση στους γιους τους. Οι δεσμοί αυτοί ενώνουν οικογένειες. Έτσι τα αγόρια με τη βοήθεια σημαντικών αντρών προωθούν τη σταδιοδρομία τους. Όπως ο Κλείτος ήταν εραστής του πατέρα μου όταν υπηρετούσε ως βασιλικός παις (γεγονός που έπαιξε μεγάλο ρόλο στον κατοπινό διορισμό του σε διοικητή της βασιλικής ίλης), έτσι τώρα κι αυτός παίρνει ένα βασιλικό παίδα, τον Αγγελίδη, ως προστατευόμενό του. Κάθε βασιλικός παις εξασφαλίζει στο μέντορά του μια θέση μέσα στη σκηνή μου.

Όλα είναι καλά όσο έχω αποκλειστικά Μακεδόνες. Η εισαγωγή ξένων αλλάζει τα πράγματα. Οι αξιωματικοί των Μακεδόνων αρνούνται να πάρουν αυτά τα παιδιά υπό την προστασία τους (αφού τα αγόρια φοβούνται πο-

. 414 .


λύ τους Μακεδόνες). Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμα πιο πολύ όταν αντιλαμβάνονται ότι ευνοώ ιδιαίτερα κάποιον. Πες πως δείχνω εύνοια στο γιο του Τιγράνη. Ο Κλείτος και κάθε συντοπίτης φοβάται ότι το παιδί του δε θα έχει την εκτίμηση που πρέπει και το φέρει βαρέως.

Το χρήμα μεγεθύνει όλα τα κακά. Άλλο είναι να επιτυγχάνεις και άλλο να φτάνεις στο σημείο που φτάσαμε εμείς. Το λάθος είναι δικό μου. Απέτυχα να δώσω ένα όραμα στο στρατό αρκετά μεγάλο ώστε να αναπληρώσει αυτό που χάσαμε με το θάνατο του Δαρείου. Και το γεγονός ότι επιδιώκω τη φιλία Μακεδόνων και Περσών, για τους συμπατριώτες μου σημαίνει ότι το έχω παρακάνει αφού υιοθετώ ήθη και έθιμα του εχθρού.

Για να τους εξευμενίσω, τους φορτώνω με πλούτη. Την ανδρεία του Αρέτη στα Γαυγάμηλα την ανταμείβω με πεντακόσια τάλαντα. Η περιουσία που δίνω στο Με-νίδα κάνει το θησαυρό του Αγαμέμνονα να ωχριά μπροστά της. Όταν διορίζω τον Παρμενίωνα σατράπη στα Εκβάτανα, του δίνω ένα κρεβάτι από χρυσό. Στη μητέρα μου στην πατρίδα στέλνω καραβιές από λιβάνι και σάρ-διους λίθους, κανέλα και κάσσια. Στην απαντητική επιστολή της με αποπαίρνει.

Η Ολυμπιάς χαιρετά τον Αλέξανδρο. Γιε μου, η απλοχεριά σου έχει κάνει μικρούς βα

σιλιάδες τους άλλοτε υποδειγματικούς αξιωματικούς σου. Τα δώρα που κάνεις στους φίλους σου, όσο καλοπροαίρετα κι αν είναι, έχουν συνέπειες που δεν μπορούν να σε βοηθήσουν. Τους διαφθείρεις. Διότι τώρα ο καθένας φαντάζεται ότι είναι άρχοντας και οι συγγενείς του στην πατρίδα πετάνε στα ουράνια και έχουν πολύ μεγάλες προσδοκίες. Κάθε στρατηγός που έχει την εύνοιά σου υπερβάλει τη

. 415 .


συνεισφορά του στις νίκες σου και όχι μόνο πιστεύει ότι είναι αναντικατάστατος αλλά ότι τον υποτιμάς και τον περιφρονείς όταν τιμάς άλλους μπροστά του. Το δέρμα τους λεπταίνει από τους μορφασμούς. Δυσανασχετούν και γκρινιάζουν. Ενώ οι γυναίκες τους και τα παιδιά τους στην πατρίδα το με-γαλοποιούν ακόμα πιο πολύ με την αλληλογραφία τους. Όσο πιο πολλά δίνεις, γιε μου, τόσο φουντώνεις τη φιλοδοξία τους. Ο Πτολεμαίος θέλει την Αίγυπτο, ο Σέλευκος εποφθαλμιά τη Βαβυλώνα. Ποιοι είναι αυτοί οι νάνοι που κάνουν τέτοια όνειρα; Τι θα ήταν χωρίς εσένα;

Από την ίδια επιστολή:

Όταν οι αξιωματικοί σου πεινούσαν, ήταν ένα σώμα συντρόφων. Αλλά τώρα έχουν γίνει μυγιάγγιχτοι και είναι έτοιμοι να σε προσβάλουν. Δεν είναι πλέον σύντροφοι αλλά αντίπαλοι. Τους δίνεις πολλά χρήματα, γιε μου, με αποτέλεσμα να μην εξαρτώνται τώρα από σένα. Δώσ' τους γη, παιδί μου, γυναίκες ή άλογα. Χάρισέ τους επαρχίες, αλλά μην τους δίνεις χρυσάφι. Το χρυσάφι αγοράζει οπαδούς. Κάνει τους καλούς ανθρώπους αλαζόνες και τους κακούς αχαλίνωτους.

Έχω εχθρούς τώρα κάτω από την ίδια μου τη σκηνή. Αυτοί που έχουν καθήκον να με υπηρετούν και να με προστατεύουν γίνονται κατάσκοποι με διαφορετικά συμφέροντα από τα δικά μου. Δεν είναι οι βασιλικοί παίδες που σκαρώνουν σχέδια, αλλά οι αξιωματικοί μου, καθώς παλιές αντιπαλότητες ξυπνούν και ο καθένας, από φόβο για τους άλλους, σχεδιάζει να χτυπήσει και μάλιστα πρώτος.

. 416 .


Ξέρω την καρδιά σου, γιε μου. Είναι πιο ευαίσθητη απ' όσο πρέπει. Η αγάπη που έχεις για τους συντρόφους σου σε τυφλώνει και δε βλέπεις ότι είναι ικανοί να σε προδώσουν. Η επιτυχία τους έχει κάνει να ζηλεύει ο ένας τη θέση του άλλου, να φοβούνται τις απάτες τους. Η σκηνή σου έχει γίνει βασιλική αυλή και, είτε σου αρέσει είτε όχι, οι πολεμιστές σου είναι πλέον κόλακες και συκοφάντες.

Ένα βράδυ στη Βακτριανή, ο Μέτρων, ένας βασιλικός παις, μπαίνει φανερά ταραγμένος την ώρα που ήμουν στο λουτρό. Μια συνωμοσία έχει γίνει κατά της ζωής μου, δηλώνει το παιδί. Ο Κεβαλίνος, ο φίλος του, το ανέφερε στο Φιλώτα πριν από μερικές ημέρες για να με ενημερώσει πάραυτα. Ο Φιλώτας όμως δεν το έκανε.

Συγκαλώ το συμβούλιο των Μακεδόνων. Φέρνουν και το Φιλώτα δεμένο. Ο πατέρας του, ο Παρμενίων, είναι πολύ μακριά, στη Δύση, έχει αναλάβει τη φρούρηση του θησαυροφυλακίου στα Εκβάτανα. Διατάζω το Φιλώτα να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Η συνωμοσία, λέει, ήταν ασήμαντη για να την αναφέρει. Ένα αστείο. Δεν την πήρε στα σοβαρά.

«Παλιάνθρωπε!» φωνάζει ο Κρατερός. «Τολμάς να ψεύδεσαι μπροστά στο βασιλιά!»

Δεκατέσσερις βασιλικοί παίδες ανακρίνονται. Οι εννέα έχουν μέντορες, αξιωματικούς από τους εταίρους και τη βασιλική ίλη. Όλα τα αγόρια κατάγονται από διακεκριμένες οικογένειες της πατρίδας. Όλοι μασάνε τα λόγια τους.

«Βασάνισέ τους» λέει ο Πτολεμαίος. «Όπως θα κάναμε με έναν εχθρό στον πόλεμο».

Όλη τη νύχτα συσκέπτομαι με τους βασικούς διοικητές μου, τον Ηφαιστίωνα και τον Κρατερό, τον Πτολεμαίο,

. 417 .


τον Περδίκκα, τον Κοίνο, το Σέλευκο, τον Ευμενή, τον Τελαμώνα και τον Μπουκλάκια. «Δε θα βάλω αυτά τα παιδιά στον τροχό» δηλώνω.

«Τότε στείλ' τους πίσω» λέει ο Περδίκκας. Εννοεί ότι η δυσμένεια θα τους αποτελειώσει, θα ήταν σαν να τους εκτελούσαμε.

Είμαι απελπισμένος από την προδοσία. «Μα το Δία, μακάρι να μην είχαμε κερδίσει αυτόν τον πόλεμο! Καλύτερα να είχα δεχθεί ένα κοντάρι στα σωθικά παρά να ζήσω για να δω αυτούς που αγαπώ να σχεδιάζουν το θάνατό μου!»

Τρέμω την αποκάλυψη της ενοχής του Φιλώτα. «Τι θα κάνεις με τον Παρμενίωνα;» ρωτάει ο Ηφαιστίων.

Δεν μπορώ να εκτελέσω το γιο και να αφήσω τον πατέρα ζωντανό. Κανείς βασιλιάς δεν μπορεί.

Ο Παρμενίων έχει δύναμη. Τον έκανα κυβερνήτη της Μηδίας. Διοικεί τα Εκβάτανα τώρα, με είκοσι χιλιάδες στρατό, πολλοί από τους οποίους τον τιμούν, και φρουρεί το βασιλικό θησαυροφυλάκιο, εκατόν ογδόντα χιλιάδες τάλαντα.

Διατάζω να βασανίσουν το Φιλώτα. Σπάει με την πρώτη. Επτά είναι μπλεγμένοι. Το συμβούλιο δεν κρατάει πολύ. Όλοι θα θανατωθούν.

Τι θα κάνω με τον Παρμενίωνα;

. 418 .

31

Η αγωνία να κυβερνάς

ΟΛΗ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ ΚΑΙ ΤΗ ΝΥΧΤΑ που διαδέχτηκαν τα βασανιστήρια του Φιλώτα, συσκέπτομαι με τους στρατηγούς μου στα διαμερίσματα μου, στη Φράδη. Με τον Ηφαιστίωνα, πιστό σαν τον ήλιο. Με τον Κρατερό, που με αγαπάει πιο πολύ από τον εαυτό του. Με τον Τελαμώνα, που είναι αφοσιωμένος στο δικό του κώδικα, αλλά έναν κώδικα που απαγορεύει την προδοσία. Με τον Περδίκκα που αγαπάει το βασιλιά. Με τον Κοίνο, τον Πτολεμαίο, το Σέλευκο το διοικητή, με τον Κλείτο, τόσο οξύθυμο πάντα, που λέει μόνο την αλήθεια. Εκτός απ' αυτούς, εμπιστεύομαι ακόμη τον Ευμένη και τον Πευκέστα.

«Κανείς δε λέει την αλήθεια στο βασιλιά». Η ώρα είναι περασμένη και είμαι μεθυσμένος. «Κι όσο πιο μεγάλος ο βασιλιάς, τόσο λιγότερη η ειλικρίνεια. Ποιος τολμάει να ψιθυρίσει "Κάνεις λάθος, βασιλιά μου"; Αυτή ήταν πάντα η δύναμή μας, εμάς των Μακεδόνων. Οι γλώσσες μας ήταν σκληρές, αλλά έλεγαν την αλήθεια. Ένας άντρας σηκωνόταν ενώπιον του Φιλίππου και έλεγε τη γνώμη του. Φίλοι μου, αυτό κάνατε πάντα και με μένα. Όχι όμως πια.

»Τι λένε οι άντρες για μένα; Δε χρειάζεται να σας ακούσω για να το μάθω. "Ο Αλέξανδρος έχει αλλάξει. Οι κατακτήσεις τον έχουν διαφθείρει. Δεν είναι ο άνθρω-

. 419 .

ΣΤΙΒΕΝ ΙΙΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

πος που αγαπήσαμε". Γιατί; Επειδή τους οδηγώ από θρίαμβο σε θρίαμβο; Επειδή παραδίδω έναν απέραντο κόσμο στα χέρια τους; Επειδή τους φόρτωσα με θησαυρούς και τους έστειλα πίσω στην πατρίδα πάνω σε πούπουλα;»

Λέω μεγάλα λόγια. Το βλέπω στα μάτια των φίλων μου. Ο Πτολεμαίος είναι ο πιο οξυδερκής από τους στρατηγούς μου. «Αλέξανδρε, μπορώ να μιλήσω για τον κίνδυνο όπως τον αντιλαμβάνομαι;»

«Παρακαλώ». Πήγαινα πέρα δώθε τόση ώρα. Κάθομαι στη θέση

μου. «Αδέλφια» λέει γυρνώντας προς τους συναδέλφους

του στρατηγούς «διορθώστε με αν κάνω λάθος, αλλά βοηθήστε με αν λέω την αλήθεια».

Γυρίζει προς το μέρος μου. «Φίλε μου, τώρα σε φοβόμαστε όλοι». Νιώθω τα λόγια του σαν χαστούκι. «Είναι αλήθεια, Αλέξανδρε. Πίστεψέ το. Όλοι οι αξιω

ματικοί έτσι αισθάνονται». Κοιτάζω τα πρόσωπα των συντρόφων μου. «Μα πώς,

φίλοι μου; Γιατί;» «Φοβόμαστε εσένα... και ο ένας τον άλλον. Γιατί τώ

ρα φαίνεται ότι εσύ, που ήσουν κάποτε φίλος μας και σύντροφός μας, έχεις ανέβει στον ουρανό. Όλη μας τη ζωή ονειρευόμαστε να εκθρονίσουμε τον Άρχοντα της Ασίας. Τώρα πήρες τη θέση του εσύ».

«Μα δεν έχω αλλάξει, Πτολεμαίε. Είμαι αυτός που ήμουν πάντα».

«Όχι! Πώς είναι δυνατό;» Δείχνει την αίθουσα μέσα στην οποία συνεδριάζουμε. Ήταν του Δαρείου. «Μα τους θεούς, κοίταξε αυτό το μέρος! Οι κίονες είναι από κέδρο, η αψίδα από σμάλτο».

. 420 .


«Από κάτω όμως είμαστε εμείς». Τονίζω τις λέξεις. «Όχι, Αλέξανδρε». Βλέπω ότι επιστρατεύει όλο του το

θάρρος για να συνεχίσει. «Μιλάω με ειλικρίνεια, με φόβο να σε δυσαρεστήσω. Τι θα γίνει αν πάρεις τα λόγια μου στραβά; Αύριο μπορεί να πάρεις τη μονάδα μου και να τη δώσεις στο Σέλευκο...»

«Με θεωρείς λοιπόν τόσο άστατο;» Στο δωμάτιο πέφτει σιωπή. Ο Φιλώτας. Οι συμπατριώτες μου σκέφτονται τον πρώην σύντρο

φο μας αλυσοδεμένο να περιμένει την εκτέλεσή του. Και τους άλλους. Τους συγγενείς και συντρόφους του στο στρατό: τον Αμύντα Ανδρομένους και τα αδέλφια του, το Σιμμία, τον Άτταλο και τον Πολέμωνα. Το σωματοφύλακα μου Δημήτριο, τριάντα αξιωματικούς, εκατό υπαξιωματικούς. Πρέπει να τους σκοτώσω όλους; Και τον πατέρα του Φιλώτα, τον Παρμενίωνα;

Στη συνέχεια παίρνει το λόγο ο Περδίκκας. Μετά τον Κρατερό, είναι ο πιο σκληροτράχηλος στρατηγός μου.

«Αλέξανδρε, μιλάμε σαν αδέλφια αυτή τη στιγμή. Δε σε κατηγορούμε. Ψάχνουμε λύσεις. Ο Πτολεμαίος μίλησε. Ζηλεύω το θάρρος του». Έκανε μια παύση, μετά: «Οι άντρες λένε για σένα το εξής: πως πιστεύεις ότι είσαι θεός...»

Κάνω να διαμαρτυρηθώ. Ο Περδίκκας με προλαβαίνει. «... το αποκλείω αυτό» λέει. «Όλοι μας. Αλλά εδώ εί

ναι το ζήτημα, Αλέξανδρε, και τα πράγματα σοβαρεύουν ακόμα πιο πολύ γιατί η αλήθεια είναι ότι έχεις γίνει θεός. Έφτασες εκεί που κανένας άνθρωπος δεν πίστεψε ούτε ονειρεύτηκε ποτέ». Δείχνει τους άλλους στρατηγούς. «Ο καθένας από μας έχει την περηφάνια του. Ξέρει τα προτερήματα του και πιστεύει ότι είναι ικανός για σπουδαία πράγματα. Όλοι όμως συμφωνούν: κανείς δε θα μπορού-

. 421 .


σε να κάνει αυτά που πέτυχες εσύ. Ούτε ο πατέρας σου. Ούτε κανείς από μας. Ούτε όλοι μαζί. Κανείς άνθρωπος, ή άνθρωποι, που έζησε ποτέ. Μόνο εσύ θα μπορούσες να τα κάνεις». Τον κοίταξε στα μάτια. «Σε φοβόμαστε, Αλέξανδρε. Σε αγαπάμε και σε φοβόμαστε, και δεν ξέρουμε πια πώς πρέπει να σου φερθούμε».

«Περδίκκα, μου ραγίζεις την καρδιά». «Και το πιο φοβερό είναι ότι ο φόβος μάς κάνει να συ

νωμοτούμε. Δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι' αυτό. Παίρνω τον Πτολεμαίο παράμερα και τον ρωτώ: Αν έρθουν για το κεφάλι μου, θα πάρεις το μέρος μου; Ρωτάμε ο ένας τον άλλον: Να δράσουμε πρώτα εμείς; Πρέπει να χτυπήσουμε πριν προλάβει να μας χτυπήσει ο άλλος;»

Το βλέμμα μου θολώνει. Δάκρυα ανεβαίνουν στα μάτια μου. «Καλύτερα να είχα πεθάνει πριν ακούσω τέτοια λόγια».

«Είναι αλήθεια» επιβεβαιώνει ο Κρατερός. «Είμαστε στα Τάρταρα».

Κάποτε, όταν ήμουν μικρός, εισέβαλα στο γραφείο του πατέρα μου την ώρα που συνέτασσε μια επιστολή. Οι βασιλικοί παίδες θέλησαν να με διώξουν, αλλά ο Φίλιππος τους απέτρεψε και με κάλεσε κοντά του. Όταν τελείωσε το γράψιμο, μου έδωσε τον πάπυρο να τον διαβάσω. Απευθυνόταν σε κάποιο σύμμαχο και θα το παρέδιδε κάποιος μονάρχης από την αυλή του Φιλίππου. Κάτω από τα αποχαιρετιστήρια λόγια, υπήρχε μια οδηγία: «Σκότωσε τον άνθρωπο που θα φέρει αυτή την επιστολή!»

Όταν τη διάβασα και χώνεψα αυτό που έλεγε, ο Φίλιππος, που είχε σηκωθεί και είχε αρχίσει να ντύνεται για το βραδινό συμπόσιο, μου έδωσε να καταλάβω ότι σε λίγο θα κατέβαινε κάτω να συναντήσει εκείνο τον άνθρωπο, το τέλος του οποίου διέταζε στο γράμμα, μαζί με του πατέρα του και του αδελφού του. Τρόμαξα και τον ρώ-

. 422 .


τησα πώς θα φερόταν στον άντρα. «Θα γελάσω και θα πιω μαζί του» δήλωσε ο Φίλιππος. «Θα τον κάνω να πιστέψει ότι είμαστε οι καλύτεροι φίλοι». Εκείνη τη στιγμή έτυχε να μπει μέσα ο Παρμενίων, ντυμένος για το βραδινό γλέντι. Μόνο αυτός από τους στρατηγούς του πατέρα μου φορούσε πανοπλία, την ελαφριά, για τα συμπόσια και άλλες παρόμοιες εκδηλώσεις. Ακόμα και σε περιπτώσεις άσχετες με το στρατό, φορούσε θώρακα. Τον θαύμαζα γι' αυτό. Πλησίασε τον πατέρα μου. Οι δύο άντρες φιλήθηκαν. Ένιωσα την αμοιβαία αγάπη και το σεβασμό που έτρεφε ο ένας για τον άλλον. Σε μια στιγμή ο Παρμενίων είδε ότι κρατούσα την επιστολή. Προφανώς γνώριζε το περιεχόμενό της και υπολόγισε ότι ο Φίλιππος μου την είχε δώσει να τη διαβάσω. Ήρθε και στάθηκε μπροστά μου. «Αλέξανδρε» είπε μόνο. Κατάλαβα ότι ήταν μια αναγνώριση, ένα είδος αποδοχής.

Δέκα χρόνια μετά, όταν ο Φίλιππος δολοφονήθηκε και τον διαδέχτηκα στο θρόνο, έστειλα μια παρόμοια επιστολή στον Παρμενίωνα, διατάζοντάς τον να συλλάβει και να θανατώσει το γαμπρό του τον Άτταλο για συνωμοσία. Το έκανε.

Άλλα δέκα χρόνια πέρασαν. Αυτή τη φορά γράφω στον Παρμενίωνα διαφορετικές επιστολές που αποστέλλω με ταχείς καμήλες δρομάδες διά μέσου της ερήμου (για να προλάβω τα νέα για την εκτέλεση του Φιλώτα). Τις στέλνω με φίλους ιδιαίτερα αγαπητούς σ' αυτόν ώστε να μην κινήσω τις υποψίες του. Ενώ θα διαβάζει τις επιστολές, οι φίλοι του, κατόπιν διαταγής μου, θα του πάρουν τη ζωή.

«Για να είσαι σωστός βασιλιάς» είχε πει η Σισύγαμβις «πρέπει να βαδίζεις πάνω στην κόψη του ξυραφιού».

. 423 .

32

Στα υψίπεδα του Τουράν

ΤΑ ΝΤΑΡΙ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΑΠΟ τις γλώσσες των ανατολικών επαρχιών της Περσικής αυτοκρατορίας. Τα νταρί και άλλες πέντε χιλιάδες. Κάθε φυλή έχει τη δική της και κάθε μία διαφέρει από την άλλη. Αλλά το ξέρεις αυτό, Ιτάνη. Είναι η χώρα σου. Εδώ πολέμησα τον πατέρα σου και παντρεύτηκα την αδελφή σου.

Γιατί είμαστε εδώ; Μα γιατί από εδώ ξεκινάει ο δρόμος για την Ινδία και την Ακτή του Ωκεανού. Επειδή πρέπει να υποτάξω τους φύλαρχους, πριν οδηγήσω το στρατό μέσω της πρωτεύουσας των Παροπαμισαδών στο Ινδο-κούς και στη συνέχεια στην Ινδία και την Πενταποταμία.

Κοίταξε τα ημερολόγια αυτής της περιόδου. Θα δεις ότι το σώμα πολέμησε επί τρία σχεδόν χρόνια στις επαρχίες Αρία, Παρθία, Δραγγιανή, Βακτριανή, Αραχωσία και Σογδιανή χωρίς να μπορέσει να δώσει μια στρωτή μάχη. Επρόκειτο μόνο για πολιορκίες και μη συμβατικό πόλεμο, εναντίον ντόπιων πολεμιστών που οι άντρες αποκαλούσαν «λυκομαχητές». (Ο Βήσσος είχε παραδοθεί πια και είχε δοθεί στους Πέρσες για να τον τιμωρήσουν παραδειγματικά.) Ήταν επιδρομείς της στέπας και ορεσίβιες φυλές. Οι πρώτοι ανήρχοντο σε τριάντα χιλιάδες, οι δεύτεροι ήταν τριπλάσιοι σε αριθμό και πολέμησαν ταυτόχρονα σαν στρατοί και σαν φυλές. Αρχηγός τους, όπο-

. 424 .


τε είχαν, ήταν ο τελευταίος Πέρσης ηγεμόνας, ο Σπιτα-μένης. Οι άντρες μας τον αποκολούσαν «Γκρίζο Λύκο» λόγω της ρίγας στη γενειάδα του και επειδή ήταν ασύλληπτος σ' αυτό το πετρώδες και άγονο έδαφος.

Είναι αδύνατο να πολεμήσεις ατάκτους με τακτικό στρατό. Ένα νέο σχήμα ήταν απαραίτητο. Επειδή περίμενα κάτι τέτοιο μετά τα Γαυγάμηλα, αναδιοργάνωσα το στρατό. Τον έκανα πιο ελαφρύ και πιο ευκίνητο. Αφαίρεσα τέσσερα πόδια από τις σάρισες. Κάθε άντρας ξεφορτώθηκε μπόλικα πράγματα από το γυλιό του. Οι περικεφαλαίες μετατράπηκαν σε ανάλαφρους πίλους. Απαλλαχτήκαμε εντελώς από την πανοπλία. Στο ιππικό, διπλασίασα τον αριθμό των εταίρων, ενσωματώνοντας τους σαρισοφόρους και τους Παίονες, κι ακόμη τους καλύτερους Πέρσες και ξένους ιππείς. Ήθελα γρήγορες και ευέλικτες μονάδες που να μην εξαρτώνται από τη γη και να δρουν ανεξάρτητα σε εχθρικό έδαφος ακόμη και για μήνες καμιά φορά.

Οι τακτικές μονάδες έπρεπε επίσης να αναπροσαρμοστούν. Εναντίον ενός πολιτισμένου εχθρού, ένας διοικητής έχει στρατηγικούς στόχους που μπορεί να κυριεύσει ή να καταστρέψει, όπως πόλεις ή αποθήκες ανεφοδιασμού, γέφυρες ή δρόμους, που η απώλειά τους προκαλεί προβλήματα στον εχθρό και τον κάνει πρόθυμο για διαπραγματεύσεις. Όταν όμως έχεις να κάνεις με άγριες φυλές, αυτή η τακτική δεν αξίζει τίποτε. Δεν έχουν ιδιοκτησίες. Δεν έχουν τίποτε να χάσουν. Στην πραγματικότητα δε νοιάζονται ούτε για την ίδια τους τη ζωή. Το πολεμάω ατάκτους δεν είναι ακριβές. Τους κυνηγάμε, όπως τα τσακάλια και τα αγριογούρουνα, και ο οίκτος που νιώθεις γι' αυτούς είναι όμοιος με εκείνον για τα άγρια θηρία. Οι μαχητές των υψιπέδων του Τουράν ήταν από τους σκληρότερους πολεμιστές που αντιμετώπισα ποτέ και ο στρα-

. 425 .


τηγός τους, ο Γκρίζος Λύκος, ο μόνος αντίπαλος που φοβήθηκα.

Η θρησκεία του λυκομαχητή είναι η μοιρολατρία. Λατρεύουν την ελευθερία και το θάνατο. Η γλώσσα που καταλαβαίνουν είναι ο τρόμος. Για να νικήσεις, πρέπει να είσαι πιο τρομακτικός από αυτούς. Αυτό μας παίρνει λίγο καιρό, διότι οι άνθρωποι αυτοί, όπως όλες οι απολίτιστες και απομονωμένες φυλές, εκτός από τους συγγενείς τους, δε θεωρούν τους άλλους ανθρώπινα όντα, αλλά ζώα ή κακά πνεύματα. Δεν μπορείς να διαπραγματευθείς με τέτοιο εχθρό. Αντιστέκονται στις μαλαγανιές και στη δωροδοκία, και αυτό που τους παρακινεί είναι η περηφάνια του πολεμιστή. Προτιμούν να πεθάνουν παρά να παραδοθούν. Είναι ματαιόδοξοι, άπληστοι, πανούργοι, ακόλαστοι, κακοί, δειλοί, ανδρείοι, γενναιόδωροι, πεισματάρηδες και διεφθαρμένοι. Είναι ικανοί να αντέξουν πέρα από το ανθρώπινο μέτρο και μπορούν να υποφέρουν τα βασανιστήρια της σάρκας και της ψυχής. Είναι σαν να προσπαθείς να σπάσεις έναν ογκόλιθο.

Η καταδίωξη είναι η ουσία του πολέμου των λύκων, κι όταν λέω καταδίωξη εννοώ μέχρι να στριμωχτεί και να σκοτωθεί και ο τελευταίος εχθρός. Η καλύτερη εποχή να πολεμήσεις τις βάρβαρες φυλές είναι ο χειμώνας. Γιατί το χιόνι τις αναγκάζει να κατέβουν από τα βουνά. Με τις ανασχηματισμένες δυνάμεις μας, ελπίζουμε ότι φέτος θα τα πάμε καλύτερα. Τους κυνηγάμε. Για να νικήσεις αυτούς τους πολεμιστές πρέπει να καταστρέψεις τα ιερά τους. Όταν κυριεύσεις ένα χωριό, εξαφάνισέ το από προσώπου γης. Όταν πιάσεις τους εχθρούς, σκότωσέ τους όλους. Μην αφήσεις ούτε έναν. Σκότωσε ή εκτόπισε όλον τον πληθυσμό. Δεν κάνεις τίποτε αν διώξεις τους άντρες. Θα ξαναγυρίσουν. Συνθήκες ειρήνης ή συμφωνίες; Ξέχνα τες. Ο άνθρωπος της φυλής δεν έχει τύψεις. Όποια τιμή

. 426 .


γνωρίζει περιορίζεται αυστηρά στο είδος του. Δεν μπορεί να ανασάνει χωρίς να ψευδομαρτυρήσει. Κάθε όρκος είναι ψεύτικος, κάθε υπόσχεση απάτη. Έχω παρευρεθεί σε διαπραγματεύσεις φυλών εκατό φορές. Αν ειπώθηκε κάποια αλήθεια, δεν την άκουσα ποτέ.

Ωστόσο, παρά τη δολιότητα και τη διπλοπροσωπία, δεν ήταν δυνατό να μη θαυμάζεις αυτούς τους ανθρώπους. Εγώ προσωπικά έφτασα στο σημείο να τους αγαπήσω. Μου θύμιζαν τους άγριους ορεσίβιους της πατρίδας μου. Οι γυναίκες τους ήταν περήφανες και πανέμορφες, τα παιδιά τους έξυπνα και άφοβα. Ήξεραν να γελούν και να είναι ευτυχισμένοι. Τελικά, επειδή δεν μπορούσα να τους δαμάσω, τους παντρεύτηκα. Παντρεύτηκα την αδελφή σου, τη Ρωξάνη, και πλήρωσα τον πατέρα σου Οξυάρτη πολύ περισσότερα για το προνόμιο αυτό απ' όσο μπορείς να φανταστείς. Ο πατέρας μου σίγουρα θα επιδοκίμαζε αυτή την τακτική. Και πέτυχε.

Όσο για το Σπιταμένη, στο τέλος τον νίκησα με το χρήμα. Οι ελεύθεροι ιππείς των περιοχών -Πάρθοι, Άριοι, Βάκτριοι, Σκύθες, Σογδιανοί, Δάες, Μασσαγέτες- δεν ενδιαφέρονταν για ποιον δούλευαν. Ύστερα από σαράντα παράξενους μήνες κυνηγητού του Γκρίζου Λύκου σε αδιέξοδα και τυφλές διακλαδώσεις, φέρθηκα σοφά και χρησιμοποίησα τα μετρητά. Δεν έχεις ξαναδεί εχθρούς να μετατρέπονται τόσο γρήγορα σε φίλους. Μέσα σε λίγες ημέρες είχαμε ειρηνεύσει τρία τετραγωνικά πλέθρα. Απλώς αγόρασα την περιοχή. Αν ο Σπιταμένης είχε μεγαλύτερες κάσες με θησαυρούς, θα με είχε πηδήξει. Δεν μπορούσα να τον νικήσω και τον πλήρωσα ακριβά.

Ο Βακτριανός θα πολεμήσει για το χρήμα, αλλά δε θα δουλέψει γι' αυτό. Το να ζητάς είναι προσβολή. Να πώς τα φέρναμε βόλτα. Πες ότι θέλαμε να μεταφέρουμε εκατό αμφορείς με κρασί στα Βάκτρα. Μάθαμε να ζητάμε

. 427 .


μια γκιννούζ, μια χάρη - και να αφήνουμε τους ντόπιους να τη μετατρέπουν σε δουλειά. Πλησιάζεις τον αρχηγό. «Θα μου έκανες τη χάρη να μεταφέρεις με τις άμαξες σου αυτό το λύχνο (αυτή τη γιαγιά ή αυτή τη γίδα) όταν πας στα Βάκτρα;» Φυσικά, απαντάει ο φύλαρχος, ευχαρίστηση μου. Κι όταν εμφανίζεται, οι αμφορείς με το κρασί περιμένουν. «Χμμ» παρατηρεί ο αρχηγός «θέλεις να πάρουμε μαζί μας αυτούς τους αμφορείς στα Βάκτρα μαζί με αυτό το λύχνο (ή αυτή τη γιαγιά ή αυτή τη γίδα);» Εφόσον η λέξη πληρωμή δεν έχει αναφερθεί και δεν έχει γίνει αποδεκτή από κανέναν, δεν προσβάλλεται κανείς. Είναι ελεύθερος κανείς να «καλύψει τα έξοδα» με μια εισφορά σε μετρητά.

Όταν παντρεύτηκα την αδελφή σου, έβαλα τους μηχανικούς μου να δουλέψουν ένα ολόκληρο καλοκαίρι για να χαράξουν δρόμους στα υψίπεδα για τον πατέρα σου, για να μπορεί να τον τροφοδοτεί ο στρατός και να τον διατηρεί δυνατό. Όταν γυρίσαμε από την εκστρατεία την άνοιξη, είδα ότι οι δρόμοι είχαν καταστραφεί. Επαναστατημένες φυλές! Πήγα στον Οξυάρτη για να ετοιμάσουμε ένα σχέδιο δράσης. Τότε ο γέρος σου μου ανακοίνωσε ψυχρά ότι αυτός είχε καταστρέψει τους δρόμους. Εγώ κούνησα απλώς το κεφάλι. Οι φυλές δεν ήθελαν να τις φτάνει κανείς. Τους άρεσε να ζουν απομονωμένες. Τις άφησα ελεύθερες.

Αυτό το ανέβα-κατέβα κράτησε τρία ολόκληρα χρόνια. Για να δράσεις σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όλα όσα ήξερες έπρεπε να έρθουν τα πάνω κάτω. Ενώ ένα αξίωμα του συμβατικού πολέμου λέει ότι δεν πρέπει να αποσπάς ποτέ από την κεντρική δύναμη μια μονάδα πιο αδύναμη από το σύνολο, οι συγκρούσεις με τις φυλές απαιτούσαν το αντίθετο. Χώρισα το στρατό σε τέσσερα αυτόνομα σώματα, καθένα με το δικό του βαρύ και ελαφρύ

. 428 .


πεζικό, ιππικό, τοξότες, ακοντιστές, μηχανικούς και μεταγωγικά. Διενεργούσαμε «σαρώματα». Δύο ή τρεις φάλαγγες έμπαιναν σε μια επαρχία σε παράλληλες πορείες. Αγγελιαφόροι κρατούσαν τις μονάδες σε επαφή. Όλοι οι διοικητές είχαν σαφείς διαταγές: μόλις χτυπούσαν τον εχθρό, έπρεπε να τον οδηγήσουν προς το σώμα στήριξης. Μόνο στριμώχνοντας έτσι τον αντίμαχο είχαμε πιθανότητα να τον παρασύρουμε σε μάχη σώμα με σώμα, αλλά ακόμα και τότε ο Γκρίζος Λύκος εύκολα ξεγλιστρούσε.

Το εργαλείο για να αντεπιτεθούμε σ' αυτό το είδος του πολέμου είναι η σφαγή. Πρέπει να μάθεις αυτή την τέχνη, αν θέλεις να νικήσεις. Έχει ένα μειονέκτημα ωστόσο. Αχρηστεύει το ιππικό. Ο Τελαμών τον λέει ο Πόλεμος του Σφαγέα. Και πράγματι ήταν. Πολλοί άντρες μας δεν μπορούσαν να το κάνουν. Τους επέτρεψα να αποσυρθούν ή να απολυθούν τιμητικά, προσφέροντας τους διπλά και τριπλά δώρα και δίνοντας τους να καταλάβουν ότι δεν ήταν ντροπή η «ευαισθησία» τους, όπως την αποκαλούσε ο Κρατερός. Τους αντικατέστησαν άλλοι άντρες, που είχαν στομάχι για τέτοια δουλειά.

Δεν μπορείς να πολεμήσεις βάρβαρες φυλές με συνηθισμένες δυνάμεις ούτε με συνηθισμένους άντρες.

Στο νέο αυτό πόλεμο, μερικοί στρατηγοί βρήκαν τον εαυτό τους. Ο Κρατερός ήταν ένας από αυτούς. Ο Κοίνος επίσης. Αυτοί οι δυο, μαζί με τον Περδίκκα, ήταν οι πιο σκληροί και πιο πολυμήχανοι διοικητές μου. Τούτη η άνευ κανόνων εκστρατεία ήταν ό,τι καλύτερο γι' αυτούς. Άρχισα να κάνω κοινές επιχειρήσεις με τις μονάδες τους. Ήταν ot μόνοι που μπορούσα να στείλω στα βουνά χωρίς το φόβο ότι θα πέσουν σε ενέδρα και θα τους λιανίσουν. Ο Πτολεμαίος και ο Περδίκκας αποδείχτηκαν απολύτως κατάλληλοι για τον ανταρτοπόλεμο. Άλλωστε ο πρώτος είχε αποδείξει τις εξαιρετικές του ικανότητες στις πο-

. 429 .


λιορκίες, ο δε δεύτερος ήταν ένας εμπνευσμένος αρχηγός του ελαφρού ιππικού και πεζικού.

Ο μόνος διοικητής που απέτυχε ήταν ο Ηφαιστίων. Δεν μπορούσε να σκοτώσει γυναίκες και παιδιά. Τον σεβόμουν γι' αυτό. Αλλά δεν μπορούσα να τον στείλω σε ένα πεδίο μάχης με έναν εχθρό τόσο εκπληκτικό όπως ο Γκρίζος Λύκος. Ο κίνδυνος για τους άντρες του ήταν πολύ μεγάλος. Έτσι τον πήρα κοντά μου. Τον έκανα υπαρχηγό της εκστρατευτικής δύναμης. Οι άλλοι στρατηγοί εξοργίστηκαν. Ο ίδιος ο Ηφαιστίων εξέλαβε την προαγωγή του ως ελεημοσύνη. Κάθε άλλο παρά ευχαριστημένος ήταν. Αντίθετα, ένιωθε ταπεινωμένος και οι αντίπαλοι του, που έβραζαν από οργή για την προνομιούχα θέση του, δούλευαν τώρα κρυφά, αν όχι δημοσίως, να προωθήσουν τη δική τους καθιέρωση, προετοιμάζοντας την πτώση του. Όσο πιο πολύ υποστήριζα τον Ηφαιστίωνα ή παρενέβαινα προς όφελος του, τόσο πιο πολύ με μισούσε. Το αποτέλεσμα ήταν να αποξενωθώ από τον άνθρωπο στον οποίο στηριζόμουν και χρειαζόμουν πιο πολύ.

Στα υψίπεδα του Τουράν το σχίσμα μεταξύ των Νέων Ανδρών και του Παλαιού Σώματος μεγάλωσε ακόμα πιο πολύ. Οι παλαίμαχοι διοικητές που είχαν εκπαιδευθεί από τον πατέρα μου δεν υπήρχαν πια: ο Αντίπατρος και ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ήταν στη διοίκηση των φρουρών, ο Παρμενίων είχε δολοφονηθεί, ο Φιλώτας είχε εκτελεστεί. Ακόμη ο Νικάνωρ, ο Μελέαγρος, ο Αμύντας. Πολλοί είχαν πέσει στη μάχη, πέθαναν ή απολύθηκαν. Μόνο ο Μέλας Κλείτος είχε απομείνει. Όταν του είπα ότι σκόπευα να τον διορίσω κυβερνήτη της Βακτριανής, δεν πήρε ούτε το χέρι που του έτεινα, τόσο οργισμένος ήταν. Τη θέση που του έδινα τη θεωρούσε εξορία «στον πάτο του γνωστού κόσμου», όπως έλεγε.

Εδώ επίσης αναγκάστηκα να συγκροτήσω τη μονάδα

. 430 .


των Δυσαρεστημένων. Οι άντρες που την απάρτιζαν, όπως έχω ήδη πει, ήταν παλαίμαχοι του Παλαιού Σώματος. Καλοί άνθρωποι, πολλοί απ' αυτούς είκοσι χρόνια μεγαλύτεροι μου, που παρέμειναν ωστόσο πιστοί στον Παρμενίωνα και με μισούσαν πολύ για το τέλος που του επιφύλαξα. Αυτοί οι άντρες ήταν σκορπισμένοι σε όλες τις μονάδες και μετέδιδαν τη δυσαρέσκεια τους. Τους απομόνωσα σε μια μονάδα, όπου θα μπορούσα να τους ελέγχω, αλλά ήταν μια λύση προσωρινή.

Κάτι έπρεπε να γίνει μ' αυτούς τελικά. Οι Νέοι Άνδρες αποτελούν τώρα το κυρίως σώμα του

στρατού μου. Είναι νέοι διοικητές, της ηλικίας μου, τριάντα και κάτω, που οφείλουν τη φήμη και τη σταδιοδρομία τους σε μένα. Αλλά η δύσβατη και άγρια περιοχή επηρεάζει την πίστη ακόμα κι αυτής της ομάδας. Ο ανταρτοπόλεμος με ανάγκασε να δώσω ανεξαρτησία κινήσεων στους διοικητές μου και τους αρέσει. Ενθαρρυ-μένοι από την αυτόνομη διοίκηση, οι στρατηγοί μου έχουν χάσει την υπομονή τους με τις ατέλειωτες συγκρούσεις που δεν καταλήγουν πουθενά. Καίγονται για τα καλά κομμάτια της αυτοκρατορίας, για τη Βαβυλώνα και την Αίγυπτο, εκεί όπου είναι το χρήμα, η φήμη και η δύναμη. Το χειρότερο είναι ότι, με την αυτόνομη διοίκηση, οι στρατιώτες έχουν χαρίσει την πίστη και την αφοσίωση τους στους διοικητές τους, από τους οποίους εξαρτάται η άνοδος τους, και όχι σε μένα. Με αποτέλεσμα να λέει κάποιος ότι είναι άντρας του Κοίνου ή του Περδίκ-κα και όχι του Αλέξανδρου. Κάθε νίκη που φέρνουν οι λόχοι τους μεγαλώνει την περηφάνια της μονάδας τους, και όχι του στρατού στο σύνολο του. Και κάθε βάρβαρη πράξη που διαπράττουν τους κάνει ακόμα πιο άγριους.

Όταν αντιλαμβάνομαι την κακή επίδραση που έχει αυτός ο φονικός πόλεμος στο στρατό, εντείνω ακόμα πε-

. 43ί .


ρισσότερο την εκστρατεία, ελπίζοντας να εξασφαλίσω την περιοχή και να συνεχίσω. Αλλά ο ένας χρόνος γίνεται δύο και οι δυο, τρεις. Τα στρατεύματά μας έχουν εκκενώσει ολόκληρες εκτάσεις. Περιοχές τρεις φορές πιο μεγάλες από τη Μακεδονία αδειάζουν από τους πληθυσμούς τους. Μόνο οι σκύλοι και τα κοράκια παραμένουν. Από μια επιστολή στη μητέρα μου από τα Μαράκανδα:

Ο δαίμονάς μου είναι τρισευτυχισμένος μ' αυτό το είδος του πολέμου. Όχι όμως εγώ. Η ιδιοφυΐα μου δε νιώθει τύψεις για την καταστροφή των χωριών ή για την εκκένωση των επαρχιών από τους πληθυσμούς τους. Για μένα τέτοιες πράξεις στερούνται ευγενείας. Ανήκουν σε έναν εγκληματία. Απεχθάνομαι να δίνω διαταγές για τέτοια βάρβαρα κατορθώματα.

Στα υψίπεδα του Τουράν, ο δαίμονας μου αρχίζει να μου μιλάει. Είναι ο αντίλαλος των λυκομαχητών εναντίον των οποίων πολεμάμε. Σαν κι αυτούς, ο δαίμονας μου δεν ξέρει από οίκτο. Σαν κι αυτούς, δε φοβάται το θάνατο. Ρώτησες, Ιτάνη, αν ο δαίμων ταυτίζεται με την ψυχή. Όχι. Ο δαίμων και το εγώ είναι υποταγμένα στην ψυχή, αλλά ο δαίμων, αν ξεπεράσει το εγώ, μπορεί να καταργήσει την ψυχή. Τότε ο άνθρωπος γίνεται τέρας.

Στα Μαράκανδα της Σογδιανής, το δόρυ μου πήρε τη ζωή του Μέλανα Κλείτου. Τον δολοφόνησα πάνω στην οργή μου σε κατάσταση μέθης. Αυτή ήταν η πιο βδελυρή πράξη που διέπραξα ποτέ. Πιο επαίσχυντη κι από την καταστροφή των Θηβών, πιο βίαιη από την ισοπέδωση της Τύρου, πιο αισχρή κι από την εκτέλεση ακόμα του Φιλώτα (που βρήκε το θάνατο λόγω της δολιότητάς του) και το φόνο του Παρμενίωνα (μια πράξη που ήταν επιβεβλημένη λόγω της προδοσίας του γιου του).

. 432 .


Η βραδιά είχε αρχίσει όπως κάθε άλλη εκείνα τα χρόνια - με ποτό, καυχησιολογίες και φιλονικίες. Όσο πιο πολύ πίναμε, τόσο πιο πολύ τσακωνόμαστε. Ο Κοίνος μόλις είχε επιστρέψει από μια νίκη στα βουνά, την επιτυχία της οποίας μοιράζονταν οι δυο φάλαγγες υποστήριξης, του Πτολεμαίου και του Περδίκκα. Οι έπαινοι για τους Νέους Άντρες κυλούσαν μαζί με το κρασί.

Ο Μέλας Κλείτος υπερασπιζόταν το Παλαιό Σώμα. Ο Κλείτος είχε έναν εραστή, τον Αγγελίδη. Το πάθος

του γι' αυτό το αγόρι ήταν ανεξέλεγκτο. Το παιδί όμως, ένας έξυπνος και φιλόδοξος νέος, καταλάβαινε ότι το άστρο του Κλείτου έδυε (το έδειχνε ο διορισμός του ως κυβερνήτη της Βακτριανής) και είχε φτάσει στο σημείο να μετανιώνει που τον επέλεξε για μέντορα του. Έτσι, κρυφά, είχε κάνει άνοιγμα σε κάποιον άλλον. Ο Κλείτος το γνώριζε αυτό. Άρχισε να τρομοκρατεί το αγόρι, διατάζοντάς το να ξεκαθαρίσει τη θέση του.

Ποιοι άξιζαν περισσότερο, οι Νέοι Άντρες ή το Παλαιό Σώμα;

Όταν ο Πτολεμαίος και ο Περδίκκας υπερασπίστηκαν τους πρώτους, ο Κλείτος στράφηκε σε μένα για να κάνω τον κριτή. Εγώ επαίνεσα και τα δύο σώματα, δείχνοντας έτσι ότι επιθυμούσα να μη συνεχιστεί άλλο η συζήτηση.

Ο Κλείτος όμως δεν είχε σκοπό να υποχωρήσει. Με τον πλέον βάρβαρο και απεχθή τρόπο έβρισε όχι μόνο τους Νέους Άντρες, αλλά όλους όσοι πολέμησαν κάτω από τις διαταγές μου χωρίς να έχουν υπηρετήσει προηγουμένως το Φίλιππο. Όταν ο Μπουκλάκιας τον διέταξε να το βουλώσει ή να του δίνει, ο Κλείτος πέταξε το κύπελλο του οργισμένος. «Και τι θα κάνεις, αν δεν υπακούσω; Αυτό που έκανες και στο Φίλιππο;»

Όταν δολοφονήθηκε ο πατέρας μου, ο Μπουκλάκιας

. 433 .


και ο Περδίκκας ήταν οι δύο από τους τρεις σωματοφύλακες που έπιασαν το φονιά και τον σκότωσαν. Πολλοί υποψιάστηκαν τον τόσο γρήγορο και βολικό φόνο, αφού έκλεινε μια για πάντα το στόμα του δολοφόνου, και πίστευαν ότι οι δύο άντρες ήταν συνεργοί στο έγκλημα. Και καθώς ο Μπουκλάκιας και ο Περδίκκας ήταν οι αγαπημένοι μου φίλοι, πλανιόταν η υποψία ότι το δικό μου χέρι κρυβόταν πίσω από το φόνο του Φιλίππου.

Αυτούς τους ψιθύρους τους είχα ακούσει χιλιάδες φορές. Όμως δεν έδινα σημασία και τους έδιωχνα με έναν αναστεναγμό. Εκείνη τη νύχτα ωστόσο κάτι έσπασε μέσα μου. Πετάχτηκα από τη θέση μου και άρπαξα το ακόντιο του Μέδοντος, του βασιλικού παιδός που στεκόταν πλάι μου. «Κάθαρμα!» φώναξα στον Κλείτο. «Τολμάς να με λες πατροκτόνο;»

Ο Ηφαιστίων με συγκράτησε. Ο Πτολεμαίος και ο Κοίνος με άρπαξαν από τα χέρια. Μια δυνατή κραυγή αντήχησε στην αίθουσα. Τρεις βασιλικοί παίδες, ανάμεσα τους και ο Αγγελίδης, ακινητοποίησαν γρήγορα τον Κλείτο.

Και τότε ο παλαίμαχος ξέρασε όλα όσα κρατούσε μέσα του τόσο καιρό. Με κατηγόρησε για αλαζονεία και αχαριστία, για έπαρση και μονομανία. Η αδελφή του Κλείτου, η Ελανίκη, ήταν τροφός μου. Ο Κλείτος επικαλέστηκε τότε το όνομα της σπουδαίας εκείνης κυράς, που με είχε βυζάξει στο στήθος της (οι δύο γιοι της είχαν πέσει γενναία στην υπηρεσία μου) και μου θύμισε ότι το δεξί του χέρι είχε σώσει τη ζωή μου στο Γρανικό.

«Τώρα εγώ και ο Φίλιππος δεν είμαστε τίποτε για σένα, Αλέξανδρε. Κορδώνεσαι μέσα στις περσικές πορφύρες και διατάσσεις την εξόντωση γενναίων αντρών, χωρίς τους οποίους θα είχες παραμείνει ένας κακός, ασήμαντος μονάρχης!»

. 434 .


Ο Μπουκλάκιας και ο Περδίκκας έβγαλαν τον Κλείτο από την αίθουσα, ενώ εγώ, τρέμοντας από λύσσα, προσπαθούσα να διατηρήσω την αυτοκυριαρχία μου.

Ξάφνου ακούστηκε μια κραυγή. Ο Κλείτος όρμησε πάλι στην αίθουσα. Υπήρχε ένα χάλκινο πύραυνο στο κέντρο. Ο Κλείτος ανέβηκε πάνω σαν ρήτορας στο βήμα. Πριν προλάβει να ανοίξει το στόμα του, έπεσα επάνω του.

Έσπρωξα τη μύτη του ακοντίου του Μέδοντος που κρατούσα και με τα δύο χέρια στο ψαχνό της κοιλιάς του Κλείτου, ακριβώς κάτω από το θώρακα, εκεί που ενωνόταν η χλαμύδα του με την πόρπη που έφερε τα διακριτικά της ιππαρχίας του. Πηγαινοέφερνα τη λόγχη πάνω κάτω. αναζητώντας την καρδιά του. Το στήθος μου ακουμπούσε πάνω στο δικό του. Παλεύαμε σαν δυο κριάρια στα βουνά. Ένιωσα το φαρδύ τμήμα της τριγωνικής αιχμής να αγκιστρώνεται για μια στιγμή ανάμεσα στα πλευρά της σπονδυλικής του στήλης, ύστερα πέρασε μέσα με έναν ήχο σαν καρφί που τρυπάει μια σανίδα και βγήκε από την πλάτη του. Ο Κλείτος ήταν ακόμα ζωντανός και με χτυπούσε στο λαιμό με την άκρη του σπαθιού του. Έπεσα πάνω του με όλο το βάρος του κορμιού μου. Ένιωσα τη ραχοκοκαλιά του να σπάει. Για μια στιγμή, δεν ένιωθα ούτε θλίψη ούτε ικανοποίηση. Σκεφτόμουν μόνο ότι εκείνος ο άντρας δε θα με προσέβαλλε ποτέ ξανά.

Στη συνέχεια ήταν τόση η συντριβή μου που θέλησα να στρέψω το όπλο στον εαυτό μου. Όχι. Αυτό έγινε αργότερα. Μάλλον απέμεινα ακίνητος σαν πέτρα εκείνη τη στιγμή. Με πλημμύρισε ντροπή. Η λύπη μου ήταν τόσο μεγάλη που νόμιζα ότι θα τρελαθώ. Μου είπαν αργότερα ότι πήρα το σώμα του Κλείτου στα χέρια μου και με δάκρυα στα μάτια παρακαλούσα τους θεούς να τον στεί-

. 435 .


λουν πίσω από τον Άδη. Φώναζα να έρθουν οι γιατροί και με δυσκολία με απομάκρυναν οι φίλοι μου από το στήθος του νεκρού. Όμως η έκφραση της φρίκης στα πρόσωπα τους, όταν τους κοίταξα, διπλασίασε την απόγνωση μου.

Ο ποταμός της Σογδιανής είναι ο Ιαξάρτης. Πέντε μέρες μετά το συμβάν, τον διασχίζει ο Σπιταμένης με εννέα χιλιάδες καβαλάρηδες. Η θλίψη για τον Κλείτο (και η συντριβή μου για το έγκλημα που είχα κάνει) έπρεπε να περιμένει. Συγκροτώ πέντε ιπτάμενες φάλαγγες, παίρνω τη μία για μένα και αναθέτω τη διοίκηση των υπολοίπων στους Κρατερό, Κοίνο, Περδίκκα και Ηφαιστίωνα. Η περηφάνια του τελευταίου δε θα άντεχε άλλο αποκλεισμό από τη δράση.

Να πώς πολεμάει ο Γκρίζος Λύκος. Έχει μάθει τις τακτικές καταδίωξης που χρησιμοποιούμε εμείς με τις αλληλοεξαρτώμενες φάλαγγες. Η μέθοδος του είναι να μας παγιδέψει την ώρα της καταδίωξης, παρασύροντας μας σε κάποιο σημείο της περιοχής, την οποία γνωρίζει καλά, ενώ εμείς όχι. Και τότε χτυπάει. Τη νύχτα επιτίθεται στα στρατόπεδα μας, την ημέρα με ενέδρες που στήνει στις φάλαγγες μας. Τα μικρόσωμα άλογα της Βακτριανής δεν μπορούν να ξεπεράσουν σε ταχύτητα τα δικά μας που είναι από την Παρθία και τη Μηδία σε μια ευθεία επέλαση. Μπορούν όμως να καλπάζουν μπροστά μας για ώρες, μέχρι τα ζώα μας να εξουθενωθούν. Και τότε κάνει στροφή και επιτίθεται. Χρησιμοποιώντας αυτές τις τακτικές, ο Σπιταμένης σφαγιάζει ανατολικά της Κυρούπολης μια μακεδονική φάλαγγα που περιελάμβανε εξήντα εταίρους. Αρχηγός ήταν ο γενναίος μου Ανδρόμαχος, που διοικούσε την αριστερή πτέρυγα στα Γαυγάμηλα. Υπήρχαν ακόμη οκτακόσιοι μισθοφόροι ιππείς και χίλιοι πεντακόσιοι πεζοί. Μόνο τριακόσιοι πενήντα καταφέρνουν να γλιτώ-

. 436 .


σουν. Οι υπόλοιποι σφαγιάζονται, τα πτώματα λεηλατούνται και ακρωτηριάζονται και αφήνονται βορά στους λύκους.

Σίγουρα φαντάζεσαι την κατάσταση των στρατευμάτων μας όταν φτάνει η αναφορά. Ο θυμός, η απογοήτευση και η απέχθεια γι' αυτόν τον πόλεμο στα βουνά έχει κάνει τους άντρες έξω φρενών. Φλέγονται να κάνουν τον εχθρό να πληρώσει. Και κανείς, ούτε καν εγώ, δεν είναι σε θέση να τους συμβουλέψει αυτοσυγκράτηση. Άλλωστε δεν το επιθυμώ.

Καταδιώκουμε το Σπιταμένη στον Ιαξάρτη με τις πέντε φάλαγγες. Στα Νέβδαρα είναι ένας πόρος από όπου ο Γκρίζος Λύκος το έχει σκάσει πολλές φορές. Εκεί μας χτυπάει πάλι. Συγκεντρώνει τις δυνάμεις του στην αντίπερα όχθη και εμποδίζει τη διέλευση μας με ό,τι διαθέτει. Ακόμα και οι γυναίκες του εκτοξεύουν εναντίον μας διάφορα πράγματα οχυρωμένες πίσω από άμαξες. Όταν επιχειρούμε μια γερή έφοδο, οι ληστές το σκάνε στη Σκυθία και εξαφανίζονται στα δάση της πατρίδας τους.

Χωρίζω το σώμα στις πέντε τάξεις και αρχίζω να χτενίζω τη στέπα. Ακόμα και οι άγριοι Σάκες και οι Μασ-σαγέτες έχουν χωριά. Ακόμα κι αυτοί έχουν περιοχές όπου καταφεύγουν για να ξεχειμωνιάσουν. Επί έξι ημέρες προχωράμε βόρεια σε δύσβατες περιοχές, ακολουθώντας ίχνη αλόγων και κάρων. Η φάλαγγά μου κατέχει την αριστερή πτέρυγα, ενώ του Κοίνου, του Ηφαιστίωνα, του Κρατερού και του Περδίκκα καταλαμβάνουν τη δεξιά. Το μέτωπό μας είναι χίλια στάδια. Έχω διατάξει να μην αφήσουν τίποτε ζωντανό.

Το έβδομο μεσημέρι ένας ιππέας έρχεται καλπάζοντας από τον Κοίνο. Η φάλαγγα του Ηφαιστίωνα, αναφέρει, βρήκε πολλά ίχνη που δείχνουν ότι ο εχθρός ανασυγκρο-

. 437 .

ΣΤΙΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦ1ΛΝΤ

τείται. Ο Ηφαιστίων δεν περίμενε βοήθεια, άρχισε αμέσως την καταδίωξη μόνος του.

Μας παίρνει όλη την ημέρα να διασχίζουμε τα πεντακόσια στάδια μέχρι τα ίχνη. Στα εκατό βλέπουμε καπνό. Στα τριάντα πέφτουμε πάνω στη φαλαγγαρχία του Κοίνου. Αναφέρουν ότι το δικό τους ιππικό και του Κρατερού πήγαν να πάρουν μέρος στη σύγκρουση που άρχισε ο Ηφαιστίων. Οι Σκύθες του Σπιταμένη φεύγουν προς το Βορρά, πάνω στα μικρόσωμα άλογα τους. Το έσκασαν μες στο σκοτάδι.

«Τι είναι αυτός ο καπνός;» «Το στρατόπεδο του Λύκου». Η φάλαγγα μου μπαίνει το δείλι. Ο Τελαμών και ο

Μπουκλάκιας είναι στο πλευρό μου. Το στρατόπεδο δεν είναι ένα κεφαλοχώρι, αλλά μια σειρά από χωριουδάκια που εκτείνονται σε μια απόσταση μεγαλύτερη των δώδεκα σταδίων στην αμμώδη κοίτη ενός χειμάρρου κάτω από ασβεστολιθικούς βράχους. Όλες οι σκηνές και οι άμαξες έχουν καεί. Η γη είναι μαύρη κάτω από το λευκό χαλί που έχει στρώσει η χιονοθύελλα.

Μπαίνοντας, κοιτάζουμε τη γύρω περιοχή. Ωραίο στρατόπεδο, παρατηρεί ο Τελαμών. «Καλή ξυλεία, καλό νερό, προφυλαγμένο από τους απόκρημνους βράχους. Οι Σκύθες σίγουρα το χρησιμοποιούν κάθε χειμώνα».

Τώρα βλέπουμε και τα πτώματα των εχθρών. Άντρες σε ηλικία πολέμου, σφαγμένοι, στην προσπάθεια τους να υπερασπιστούν το στρατόπεδο. Είναι πάρα πολλοί για να τους μετρήσουμε όλους, αλλά σίγουρα πρόκειται για εκατοντάδες. Στο κέντρο πενήντα ή εξήντα άμαξες έχουν αναποδογυριστεί βιαστικά. Πίσω τους θα αναζήτησαν καταφύγιο οι γυναίκες και τα παιδιά του εχθρού. Δε χρειάζεται μεγάλη φαντασία να καταλάβεις το μακελειό που έγινε.

. 438 .


Ο Ηφαιστίων που έφτασε πρώτος στο μέρος, επειδή ήξερε ότι οι άλλοι Μακεδόνες διοικητές θα τον έκριναν όταν θα έφταναν εκεί, πήρε τα σκληρότερα μέτρα κατά του εχθρού. Μπορούμε να καταλάβουμε πού έστησε ο αντίμαχος τον κύκλο των αμαξών του και σε ποιο σημείο οι άντρες του Ηφαιστίωνα συσσώρευσαν ξύλα και ξερά κλαδιά και τους έβαλαν φωτιά. Ο αέρας φρόντισε για τα υπόλοιπα. Διακρίνουμε επίσης διάφορα σημεία γύρω από τον κύκλο όπου κάποια άτομα από τον εχθρό, γυναικόπαιδα κυρίως, πάνω στην απελπισία τους πήδηξαν έξω και βρήκαν το θάνατο από τα δόρατα και τα ακόντια μας.

Η φάλαγγα του Κρατερού, στα δεξιά του Ηφαιστίωνα, πρέπει να έφτασε λίγο πριν από μας. Βλέπουμε τον Κρατερό, πεζό ανάμεσα σε ένα πλήθος Μακεδόνων. Χτυπάει κάποιον στην πλάτη για να τον συγχαρεί. Δεν μπορούμε να ακούσουμε τα λόγια του, είμαστε πολύ μακριά, αλλά προφανώς είναι κάτι σαν «Εξαιρετικά! Είναι το λιγότερο που μπορώ να πω».

Ο άντρας τον οποίο επαινεί είναι ο Ηφαιστίων. Κάνουμε το γύρο των μαυρισμένων από τη φωτιά αμα

ξών. Τα γυναικόπαιδα δεν κάηκαν ζωντανά, πέθαναν από ασφυξία. Οι φλόγες ρούφηξαν τον αέρα από τα στήθη τους, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να αναπνεύσουν. Ήταν ήδη πεθαμένοι όταν η φωτιά κατέτρωγε τη σάρκα τους. Όμως αυτή η λεπτομέρεια δε μειώνει τη θλίψη που προκαλεί η θέα των καρβουνιασμένων παιδιών ή των μητέρων που έχουν μετατραπεί σε σκελετούς από στάχτη.

Πλησιάζω σιγά σιγά τον Ηφαιστίωνα. Όπως και ο Κρατερός, δε με έχει δει ακόμη. Τον βλέπω όμως εγώ. Η φρίκη είναι ζωγραφισμένη στο πρόσωπο του. Και τι δε θα 'δινα για να μην την έβλεπα ποτέ.

Μόλις με αντιλαμβάνεται, προσπαθεί βρει την αυτο-

. 439 .


κυριαρχία του. Δε λέει τίποτε για το μακελειό εκείνη τη νύχτα ούτε την επομένη. Αλλά δύο βράδια μετά, στον καταυλισμό, στο δρόμο για τα Μαράκανδα, αυτός και ο Κρατερός συγκρούονται άγρια.

Από την αναχώρηση του στρατεύματος από τη Μακεδονία, κανείς δεν αμφισβήτησε ποτέ τον ύψιστο ηθικό σκοπό της εκστρατεία μας. Τώρα ο Ηφαιστίων τον καταγγέλλει, λέγοντας ότι η υπόθεση μας είναι «επαίσχυντη και ανόσια».

Ο Κρατερός του απαντάει αμέσως οργισμένος: «Δεν υπάρχει δίκιο ή άδικο στον πόλεμο, Ηφαιστίων, μόνο νικητής ή ηττημένος. Κι επειδή δεν μπορείς να χωνέψεις αυτή την αλήθεια, δεν είσαι στρατιώτης ούτε θα γίνεις ποτέ».

«Αν στρατιώτης σημαίνει να είμαι σαν κι εσένα, τότε διαλέγω να είμαι διαφορετικός».

Τους διατάσσω να σταματήσουν. Αλλά η αντιπαλότητα μεταξύ τους έχει τις ρίζες της εδώ και μια δεκαετία. Ο κόμπος έχει φτάσει πια στο χτένι.

«Όλες οι πολεμικές πράξεις είναι νόμιμες» δηλώνει ο Κρατερός «αν γίνονται με σκοπό να υπηρετήσουν τη νίκη».

«Όλες οι πράξεις; Ακόμα και οι σφαγές γυναικόπαιδων;»

«Γι' αυτές τις τιμωρίες ευθύνεται ο εχθρός» δηλώνει ο Κρατερός.

«Πολύ βολικό για σένα!» «... ευθύνεται, λέω, επειδή περιφρονεί τη θέλησή μας

και αρνείται να σκεφτεί λογικά. Κάτι τέτοιες σφαγές διαπράττονται από το χέρι του εχθρού, όχι από το δικό μας».

Ο Ηφαιστίων απλώς χαμογελά, ένα χαμόγελο ωστόσο απελπισίας.

«Όχι, φίλε μου» λέει ύστερα από λίγο, όχι μόνο στον

. 440 .


Κρατερό αλλά και σε μένα και σε όλη τη μονάδα και στον ίδιο του τον εαυτό. «Το δικό μας χέρι μπήγει το σπαθί στο στήθος τους, τα χέρια μας βάφονται με το αίμα των αθώων και δεν πρόκειται να καθαρίσουν ποτέ».

Φτάνουμε στα Μαράκανδα την ένατη ημέρα. Ενταφιάζω το λείψανο του Κλείτου με όσο μεγαλύτερη τιμή γίνεται. Ο πόλεμος έχει φτάσει στον πάτο, και μαζί μ' αυτόν εγώ και ο στρατός.

Η αποξένωση μου από τον Ηφαιστίωνα, παρ' ότι πιο επώδυνη από ποτέ, έχει φτάσει τουλάχιστον σε ένα σημείο όπου εγώ κι αυτός μπορούμε να μιλάμε ο ένας στον άλλον με απόλυτη ειλικρίνεια. Όταν, μόνοι πια, μου επαναλαμβάνει ότι η εκστρατεία είναι «επαίσχυντη», του αναφέρω τα λόγια του μεγάλου Περικλή, ο οποίος, μιλώντας για την ηγεμονία της πόλης του, δήλωσε ότι

μπορεί να ήταν λάθος μας που την αποκτήσαμε, αλλά τώρα που την έχουμε είναι σίγουρα επικίνδυνο για μας να την αφήσουμε να χαθεί.

«Τότε λοιπόν» απαντάει ο φίλος μου «αποδέχεσαι την πιθανότητα ότι αυτός ο Πόλεμος του Σφαγέα -κι εμείς που τον κάνουμε- μπορεί να είναι κακός και άδικος».

Χαμογελώ για την έξυπνη απάντησή του. «Αν είμαστε κακοί, φίλε μου, τότε ο ίδιος ο Ζευς έχει θεμελιώσει την ανομία μας. Γιατί Αυτός και κανείς άλλος έχει κάνει να ριζώσει βαθιά στις καρδιές μας η επιτακτική ανάγκη της κατάκτησης. Όχι μόνο στη δική μου ή στη δική σου, αλλά στην καρδιά κάθε άντρα αυτού του στρατού και σε όλους τους στρατούς της γης». Δείχνω το ορειχάλκινο αγαλματάκι του Δία Εταίρειου πάνω στο γραφείο μου. «Σ' Αυτόν να κάνεις τα παράπονα σου, Ηφαιστίων, όχι σε μένα».

. 441 .


Εκείνο το βράδυ παίρνω την απόφαση. Θα βάλω τέλος σ' αυτή την εκστρατεία της σφαγής, πριν μας καταστρέψει όλους, και θα ανασυγκροτήσω το στρατό για να περάσω στην Ινδία.

Πρέπει να έχουμε έναν καλό πόλεμο. Πρέπει να έχουμε έναν πόλεμο τιμημένο.

. 442 .

Βιβλίο ένατο

Ο ΣΕΒΑΣΜΟΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΟΝ ΕΧΘΡΟ

33

Ο γυμνοσοφιστής

ΕΙΝΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝΩΝ. Μια δεύτερη πλημμύρα σαρώνει το στρατόπεδο. Οι σκηνές παρασύρονται μαζί με τα στηρίγματα τους, ενώ οι δρόμοι έχουν μετατραπεί σε λάσπη. Το στρατόπεδο είναι σε ύψωμα και στραγγίζει γρήγορα, αλλά το ηθικό των αντρών παραμένει πεσμένο. Δεν μπορούν να γυμναστούν και είναι αναγκασμένοι να περνούν τις ώρες τους επισκευάζοντας τον εξοπλισμό τους και αναμορφώνοντας το στρατόπεδο. Η ζέστη στην Ινδία είναι ανυπόφορη. Τα πόδια των αντρών σαπίζουν από την υγρασία. Οι οπλές των αλόγων πρήζονται και γίνονται εύθραυστες. Η βροχή είναι ζεστή σαν κάτουρο, αλλά δεν μπορείς να σταθείς από κάτω. Πέφτει με το τουλούμι. Μόνο τα βουβάλια και οι ελέφαντες μπορούν να την αντέξουν, αφού διαθέτουν ανατολίτικη υπομονή.

Στην άκρη του ποταμού βρίσκονται δυο χωριά, τα Όξιλα και τα Αδάσπιλα. Έχουν ενσωματωθεί σε μία πόλη που αποτελεί το στρατόπεδο μας, συμπεριλαμβανομένων των γυναικοπαίδων και των αγελάδων. Οι γυναίκες κάνουν την μπουγάδα του στρατού, ενώ τα ζώα τον εφοδιάζουν με πηγμένο γάλα και τυρί.

Αναπόσπαστη παρέα μας έχουν γίνει και οι γυμνοσο-φιστές της Ινδίας. Τους βλέπεις την αυγή να κατεβαίνουν

. 445 .


στο ποτάμι, όπου πλένονται και ψάλλουν. Με το σούρουπο, επιστρέφουν και αποθέτουν στο νερό μικροσκοπικά λυχνάρια φτιαγμένα από φύλλα, λάδι και ένα φυτίλι. Το θέαμα που παρουσιάζουν καθώς παρασύρονται από το ρεύμα είναι γοητευτικό. Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους μένουν στο στρατόπεδο («λυμαίνονται», όπως λέει ο Κρατερός). Είναι κάθε ηλικίας, νέοι έως πολύ ηλικιωμένοι, κατάμαυροι από τον ήλιο και αδύνατοι σαν καλάμια. Φοβόμουν ότι οι δικοί μας θα τους αντιμετώπιζαν με υπεροψία και θα τους έβγαζαν με τις κλοτσιές από τη δημοσιά, όπως έκαναν με τους κατοίκους της Βαβυλώνας, αλλά συνέβη το αντίθετο. Οι Μακεδόνες έχουν αποδεχτεί τους ασκητές σαν πατριάρχες και οι σοφοί ανταποδίδουν αυτή την αγάπη, αντιμετωπίζοντας τους σκληροτράχηλους στρατιώτες με σκωπτική διάθεση και υπομονή.

Απόψε οι αξιωματικοί μου κι εγώ δειπνούμε πάνω σε μια ξύλινη εξέδρα που βλέπει στον ποταμό. Η συζήτηση περιστρέφεται γύρω από ένα περιστατικό που συνέβη εκείνη την ημέρα. Η ομάδα μου διέσχιζε το τμήμα του στρατοπέδου που καταλήγει στο χωριό Όξιλα. Ένας βασιλικός παις, ονόματι Αγάθων, προχωρούσε μπροστά για να καθαρίσει το δρόμο, όταν έπεσε πάνω σε μια ομάδα γυμνοσοφιστών που λιάζονταν στη μέση της κεντρικής οδού. Οι άγιοι άνθρωποι αρνήθηκαν να φύγουν για να περάσω. Μια λογομαχία ξέσπασε τότε ανάμεσα στο παιδί και μερικούς πωλητές που άρπαξαν τα ραβδιά για να υπερασπιστούν τους ζητιάνους. Μαζεύτηκε κόσμος. Την ώρα που έφτασα, το επεισόδιο είχε πάρει διαστάσεις. Η ουσία της διαμάχης ήταν η εξής: Ποιος ήταν πιο άξιος για να κατέχει το δικαίωμα του δρόμου; Ο Αλέξανδρος ή οι γυμνοσοφιστές; Τη στιγμή που σταματούσα το άλογο μου, ο Αγάθων συζητούσε έντονα με τον πρεσβύτερο των

. 446 .


σοφών. Το αγόρι με έδειξε και είπε: «Αυτός ο άνθρωπος έχει κατακτήσει τον κόσμο! Εσύ τι έχεις κάνει;» Ο φιλόσοφος τότε απάντησε χωρίς να διστάσει διόλου: «Εγώ έχω νικήσει την ανάγκη να κατακτήσω τον κόσμο».

Γέλασα ενθουσιασμένος. Αμέσως η ομάδα μας υποχώρησε. Ρώτησα το σοφό τι μπορούσα να κάνω γι' αυτόν, δηλώνοντας ότι θα του χάριζα ό,τι δώρο ήθελε. «Το φρούτο που έχεις στο χέρι σου» είπε. Κρατούσα ένα ωραίο ώριμο αχλάδι. Όταν του το έδωσα, το πήρε και το πρόσφερε σε ένα παιδί δίπλα του.

Την άλλη ημέρα επιθεώρησα το στρατό. Κάτι τέτοιες ενέργειες είναι πολύτιμες επειδή ενισχύουν το πεσμένο ηθικό των στρατευμάτων. Οι άντρες γκρινιάζουν πολύ μέχρι να ετοιμαστούν, αλλά από τη στιγμή που παρατάσσονται, μόλις βλέπουν το μέγεθος και την τάξη του στρατού, τα όπλα και τα εξαρτήματα τους ν' αστράφτουν, οι καρδιές τους φουσκώνουν από περηφάνια επειδή συμμετέχουν σε ένα τέτοιο λαμπρό σώμα. Η θέα του κάνει καλό και σε μένα. Στην πατρίδα, θα χρειαζόμουν τρεις ώρες για να ολοκληρώσω την επιθεώρηση, αλλά μέσα σ' αυτή τη ζέστη ακόμα και το ένα τρίτο αυτού του χρόνου θα σε έκανε να λιποθυμήσεις. Έτσι επισπεύδω τη διαδικασία και επιτρέπω στις μονάδες να στέκονται σε ανάπαυση.

Είναι ένας εντελώς διαφορετικός στρατός από εκείνον που ξεκίνησε από την Ευρώπη πριν από οκτώ χρόνια ή που αναχώρησε από τη Βακτριανή και την Αρία πριν από μία εποχή. Στην αριστερή πτέρυγα, δεν υπάρχει πια το λαμπρό θεσσαλικό ιππικό μας, που πήρε τιμητική απόλυση στα Εκβάτανα. Στη θέση τους έχουμε ελεύθερους κατοίκους της περιοχής, Σκύθες και Βάκτριους πολεμιστές. Οι άντρες αυτοί δεν μπορούν να εκπαιδευτούν ώστε να πολεμούν σαν τους Ευρωπαίους, αλλά με τα

. 447 .


βαμμένα πρόσωπα τους και τα μικρόσωμα άλογα τους που τα στολίζουν επιδεικτικά με δέρματα πάνθηρα προσθέτουν λίγο χρώμα και αγριάδα στο στρατό μας.

Το ιππικό των διαδόχων του Τιγράνη, όλοι Πέρσες αλλά εκπαιδευμένοι στις μακεδόνικες τακτικές, ενώθηκε μαζί μας στα Ζαδράκαρτα. Το μισθοφορικό ιππικό του Ανδρόμαχου παραμένει, παρ' ότι ο διοικητής του δεν υπάρχει πια. Τον κατέκοψε ο Σπιταμένης στον ποταμό Πολυτίμητο. Οι τοξότες μου τώρα είναι Μήδοι και Ινδοί, όχι Μακεδόνες, και οι λογχοφόροι μου Πάρθοι και Μασ-σαγέτες. Οι μόνες μονάδες που έμειναν αναλλοίωτες είναι οι ψιλοί Θράκες του Σιτάλκη (αν και ο Σιτάλκης βρίσκεται στη Μηδία και τη διοίκηση έχει αναλάβει ο γιος του ο Σάδωκος) και οι Αγριάνες ακοντιστές. Οι αντικαταστάσεις εμφανίζονται κάθε άνοιξη σαν τον υάκινθο. Έχω γιους, ακόμα και εγγονούς, των πρώτων στρατιωτών μου, που υπηρετούν με την ίδια αφοσίωση όπως οι πατέρες τους.

Η καρδιά της παράταξης παραμένουν οι φαλαγγαρ-χίες (επτά τώρα στην Ινδία αντί για έξι), παρά το γεγονός ότι δε συνίστανται στο σύνολό τους από Μακεδόνες. Μερικές τάξεις αποτελούνται κατά το ήμισυ, ή και λιγότερο ακόμα, από συμπατριώτες μας. Νέοι διοικητές κατέχουν τώρα τις θέσεις των παλιών - Αλκέτας, Αντιγένης (ο αρχηγός των αργυράσπιδων), Λευκός Κλείτος, Ταυ-ρίων, Γοργίας, Πείθων, Κάσσανδρος, Νέαρχος και άλλοι. Στα Ζαρίασπα, είκοσι μία χιλιάδες ενισχύσεις φτάνουν από την Ελλάδα και τη Μακεδονία. Αυτοί και άλλες μονάδες, ανάμεσα τους οι Έλληνες μισθοφόροι του Πάτρωνα και έξι χιλιάδες βασιλικοί Σύριοι λογχοφόροι με αρχηγό τον Ασκληπιόδωρο, αποτελούν τον κορμό του ελαφρού πεζικού μου. Τώρα έχω Δάες ιπποτοξότες που κάποτε πολέμησαν κάτω από τις διαταγές του Σπιταμένη

. 448 .


και έξι χιλιάδες πεζούς τοξότες από τα Τάξιλα. Οι παλαίμαχοι μισθοφόροι του Κλέανδρου είναι ακόμα μαζί μου, αν και ο ίδιος ο Κλέανδρος παραμένει στα Εκβά-τανα. Τώρα που ο Μέλας Κλείτος δε ζει πια, ανέλαβα προσωπικά τη βασιλική ίλη (μαζί με εκείνες της Ανθε-μούντος, της Αμφίπολης και της Βοττιαίας) που αποκαλώ άγημα των εταίρων. Συγκεντρώνω την εταιρική ίππο σε ιππαρχίες, από δυο ίλες η καθεμία, και έχω ανεβάσει τους αριθμούς τους από χίλιους οκτακόσιους σε πάνω από τέσσερις χιλιάδες. Ανάμεσα τους είναι πολλοί Πέρσες, Μήδοι, Λυδοί, Σύριοι και Καππαδόκες.

Υπάρχει διάσταση; Μακεδόνες τώρα είναι μόνο τα δύο πέμπτα του σώματος. Αισθάνονται απέχθεια για τις ασιατικές μονάδες που έφερα, ιδίως τους Πέρσες, που δεν μπορούν, έτσι ισχυρίζονται οι Μακεδόνες, ούτε το όνομα μου να προφέρουν. Γι' αυτούς είμαι ο «Ισκαντέρ». Το γεγονός ότι αυτό με γοητεύει, εξοργίζει τους συμπατριώτες μου. Κι όσο πιο ηλικιωμένος ο άντρας, τόσο πιο βίαιη η αντίδραση του. Αυτή τη στιγμή εκπαιδεύω στο χειρισμό της σάρισας δώδεκα χιλιάδες νεαρούς Αιγυπτίους και σαράντα χιλιάδες Πέρσες στις επαρχίες τους. Οι Μακεδόνες, αν και δεν πρόκειται να αφήσουν ποτέ τη θέση τους και το μισθό τους, δεν αντέχουν στη σκέψη ότι θα τους αντικαταστήσουν ξένοι.

Έρχομαι τώρα στους Δυσαρεστημένους. Η θέση τους στην επιθεώρηση είναι σαν μια μονάδα ραφής ανάμεσα στους υπασπιστές και τη φαλαγγαρχία του Περδίκκα. Φαίνονται όλοι άγριοι, ό,τι πρέπει για μάχη, το παραδέχομαι. Τι κρίμα που πρέπει να τους στριμώξω εκεί, ανάμεσα σε μονάδες απόλυτα πιστές και αφοσιωμένες, για να τους κρατήσω, αν όχι με την αγάπη, τουλάχιστον με το σίδερο.

Για να σπείρω τον ενθουσιασμό στο σώμα, έχω συ-

. 449 .


γκροτήσει νέες μονάδες, με νέα ονόματα και νέα χρώματα. Η πιο διάσημη είναι οι Αργυράσπιδες. Αοτή η μοίρα αποτελείτο στην αρχή μόνο από άντρες του αγήματος των υπασπιστών· Σύντομα συμπεριέλαβα και τους άλλους υπασπιστές, κι ακόμη παλαίμαχους της φάλαγγας οι οποίοι διακρίθηκαν στην εκστρατεία εναντίον του Σπιτα-μένη. Οι ήλοι των ασπίδων και των θωράκων τους είναι από αληθινό ασήμι. Το βάρος τους αξίζει όσο έξι μηνών μισθοί. Ο μύθος ότι οι άντρες το ξύνουν και χρησιμοποιούν τα ρινίσματα του αργύρου για λεφτά δεν αληθεύει.

Νέες μονάδες. Ντόπιοι αξιωματικοί. Αυτά είναι τα κόλπα που πρέπει να επινοεί ο αρχηγός για να «τρέφει το τέρας», δηλαδή την ακόρεστη πείνα του στρατού για αναγνώριση, τιμή και ανανέωση. Αλλά κι αυτά δεν είναι αρκετά. Απόψε λοιπόν πάνω σε τούτη την εξέδρα, μετά την επιθεώρηση, οι αξιωματικοί μου καβγαδίζουν για τις προσποιητές προσπάθειες γεφύρωσης του ποταμού και τα ψεύτικα πλοιάρια που επιμένω να κάνουμε κάθε βράδυ για να εξαντλήσουμε τις σκοπιές του Πώρου με τους επανειλημμένους συναγερμούς. Ο ηθοποιός Θεσσαλός έχει έρθει από την Αθήνα. Μένει γοητευμένος με τη στρατιωτική ζωή. Είναι όπως στο θέατρο!

«Όπως εσύ, Αλέξανδρε, χρησιμοποιείς υποκριτικούς ελιγμούς, για να μην καταλάβει ο εχθρός τα πραγματικά σχέδιά σου, το ίδιο κάνει και ο δραματουργός. Αρχίζει το έργο του, παρουσιάζοντας μια κρίση στη ζωή ενός βασιλιά. Με τα θεατρικά του κόλπα μας κάνει να πιστέψουμε ότι ο μύθος μιλάει για τη φιλοδοξία, παραδείγματος χάριν, για την τιμή ή την απληστία. Όμως καθώς το έργο εξελίσσεται συνειδητοποιούμε ότι όλο αυτό ήταν ένα ψεύτικο μέτωπο. Το αληθινό θέμα του έργου είναι η μοίρα ενός ανθρώπου φτιαγμένη από το ίδιο του το χέρι. Κι όταν αυτό μας ξαφνιάζει στο τέλος, τα συναισθήματα

. 450 .


που μας προκαλεί είναι ανάλογα με τις περίφημες επελάσεις του ιππικού σου. Ο δραματουργός μπορεί να έχει γεμίσει το έργο του με οιωνούς και προάγγελους κακών, θαύματα και θεϊκές παρεμβάσεις. Κι όμως εμείς το ακροατήριο καταλαβαίνουμε ότι οι επιλογές του πρωταγωνιστή και μόνο τον έχουν κάνει αυτό που είναι και ευθύνονται για το τέλος του. Αυτό είναι τραγωδία. Γιατί ποιος από μας μπορεί να πάει πιο ψηλά από αυτό που είναι; Τραγωδία είναι η αιχμαλωσία ενός ανθρώπου από την ίδια του τη φύση. Είναι τυφλός και δεν τη βλέπει. Δεν μπορεί να την υπερβεί. Αν μπορούσε, δε θα ήταν τραγωδία. Και η δύναμη της τραγωδίας είναι ότι τόσο οι κοινοί θνητοί όσο και οι βασιλείς αντιλαμβάνονται ότι πράγματι έτσι είναι η ζωή. Ετοιμάζουμε την καταστροφή μας με τα ίδια μας τα χέρια. Όλοι, εκτός από τους γυ-μνοσοφιστές ίσως, οι οποίοι φαίνονται να αναζητούν πρώτα την καταστροφή, μόνο και μόνο για να αναπτυχθούν μέσα από αυτή!»

Η παρέα γελάει και χειροκροτεί. Όλοι εκτός από τον Ηφαιστίωνα, ο οποίος έχει δεθεί με τους σοφούς της Ινδίας και στενοχωριέται ακούγοντας με πόση ελαφρότητα απορρίπτουν οι άλλοι τους αγώνες τους. Τους υπερασπίζεται.

«Δεν είναι βάρβαροι, Θεσσαλέ. Δεν είναι δούλοι όπως οι Βαβυλώνιοι ή ειδωλολάτρες όπως οι Αιγύπτιοι. Η φιλοσοφία τους είναι πανάρχαια, βαθυστόχαστη και εκλεπτυσμένη. Είναι φιλοσοφία πολεμιστή. Με τις έρευνες μου την άγγιξα μόνο επιφανειακά, αλλά με εντυπωσίασε βαθιά. Αντίθετα από τους ισχυρισμούς σου, φίλε μου, δηλώνω ότι οι ασκητές έχουν πράγματι ξεπεράσει τον εαυτό τους. Διότι σίγουρα δε γεννήθηκαν στην κατάσταση που τους ανακαλύψαμε εμείς. Έφτασαν σ' αυτήν ύστερα από πολλούς αγώνες και σκληρή δουλειά».

. 451 .

ΣΤΙΒΕΝ ΙΙΡΕΣΧΦΙΛΝΤ

Γέλια και άσεμνα αστεία αποδέχονται τα λόγια του. Ο Ηφαιστίων τα αντιμετωπίζει με σκωπτική διάθεση. Είναι πολύ μεγάλη χαρά για μένα να βλέπω (τώρα που ο στρατός έχει αφήσει τα υψίπεδα) ότι έχει αποκατασταθεί τόσο στα μάτια τα δικά μου όσο και στων συντρόφων του. Ο Τελαμών δείχνει το ίδιο ευχαριστημένος με μένα.

«Τι ψάχνουν να βρουν οι φιλόσοφοι αυτοί» συνεχίζει ο Ηφαιστίων «επιζητώντας τη φτώχεια και την παραίτηση; Ελπίζουν, έτσι πιστεύω, να πλησιάσουν το Θεό. Θέλουν να δουν τον κόσμο όπως τον βλέπει ο Θεός και να ενεργούν με τον τρόπο που ενεργεί Αυτός. Προσπαθούν να το πετύχουν, όχι από αλαζονεία αλλά από ταπεινοφροσύνη. Μην κοροϊδεύετε, φίλοι μου. Αναλογιστείτε αυτά που είπε ο φίλος μας ο Θεσσαλός σχετικά με την τραγωδία. Ο δραματουργός είναι ο θεός του έργου του. Κάθε ήρωας είναι δημιούργημα της φαντασίας του. Και μολονότι το ενδιαφέρον των θεατρικών έργων περιορίζεται στα στενά πλαίσια του μύθου τους, η τραγωδία μπορεί και πρέπει "να βλέπει όλο το πεδίο". Καθώς συμπάσχει με όλους τους ήρωες του, ακόμα και με τους κακούς (διαφορετικά δε θα έγραφε τους ρόλους τους), έτσι και ο Παντοδύναμος προσέχει εμάς και τον κόσμο μας. Αυτή, πιστεύω, είναι η κατάσταση στην οποία προσβλέπουν οι γυμνοσοφιστές. Όχι μια σκληρή αδιαφορία, αλλά μια καλοπροαίρετη αμεροληψία. Ο γυμνοσοφιστής προσπαθεί να αγαπήσει τον κακό όπως και τον δίκαιο, αναγνωρίζοντας σε κάθε αδελφή ψυχή το δικαίωμα του ταξιδιού της για να ξεφύγει από την άγνοια και το σκοτάδι».

Ένας χορός από γρονθοκοπήματα επιδοκιμάζει τα λόγια του. Τότε ο Πτολεμαίος καλεί τον Τελαμώνα να πάρει το λόγο, λέγοντας ότι έχει δει το μισθοφόρο να μιλάει με κάποιους από τους ασκητές. «Η αλήθεια είναι ότι ο Αρκάδας μας μοιάζει περισσότερο μ' αυτούς τους ζητιά-

. 452 .


νους παρά με μας! Διότι, αν και πληρώνεται για τη δουλειά του στρατιώτη και δεν κουράζεται ποτέ να λέει ότι έτσι είναι το σωστό, παρατηρώ ότι είναι πάντα άφραγκος και ξοδεύει αμέσως όλα όσα παίρνει». Καλεί τον Τελαμώνα να βγάλει λόγο.

«Για ποιο θέμα;» «Για τον Κώδικα του Μισθοφόρου». Μια ομοβροντία από γέλια υποδέχεται την πρόταση.

Τον έχουμε ακούσει αμέτρητες φορές. Όταν ο Τελαμών αρνείται, σηκώνεται στη θέση του ο Λεονάττος ο Μπου-κλάκιας και μιμούμενος άψογα τον Αρκάδα, πιάνοντας τη γενειάδα του ακριβώς όπως ο Τελαμών, αρχίζει να μιλάει σαν κι αυτόν με μεγάλη επιτυχία. Οι άντρες τον ραίνουν με νομίσματα ξεκαρδισμένοι στα γέλια.

«Δεν υπηρετώ το χρήμα, το χρήμα υπηρετεί εμένα. Με το τέλος της εκστρατείας, δε νοιάζομαι ούτε για επαίνους ούτε για μομφές. Θέλω λεφτά. Θέλω να πληρωθώ. Έτσι ο πόλεμος είναι δουλειά. Δεν αφοσιώνομαι σ' αυτόν. Το να εκστρατεύω για τα χρήματα με κρατάει μακριά από το αντικείμενο της επιθυμίας του διοικητή μου. Υπηρετώ μόνο για την υπηρεσία, πολεμώ μόνο για τον πόλεμο, πεζοπορώ μόνο για την πεζοπορία».

Όταν παύουν τα γέλια, ο Τελαμών αναγκάζεται, ύστερα από τις πιέσεις των συμπολεμιστών του, να βγει μπροστά,

«Πράγματι, φίλοι μου» αναγνωρίζει «μίλησα με τους γυμνοσοφιστές. Έμαθα λοιπόν ότι, σύμφωνα με τη φιλοσοφία τους, οι άνθρωποι χωρίζονται σε τρεις τύπους: ο άνθρωπος της άγνοιας, ταμάς ο άνθρωπος της δράσης, ρατζάς' και ο άνθρωπος της σοφίας, σάτουα. Γύρω από αυτό το τραπέζι υπάρχουν άνθρωποι της δράσης. Όμως, παρ' ότι έχω ζήσει σε όλη μου τη ζωή ως άνθρωπος αυτού του τύπου, αλλά και στις προηγούμενες ζωές μου

. 453 .


(όπως θα έλεγε ο Πυθαγόρας, σύμφωνα με τη θεωρία του περί μεταβίβασης της ψυχής), πάντα επιθυμούσα να γίνω άνθρωπος της σοφίας. Γι' αυτό το λόγο πολεμώ και ακολούθησα το στρατιωτικό επάγγελμα. Η ζωή είναι μια μάχη, σωστά; Υπάρχει καλύτερη εκπαίδευση από το να γίνεις στρατιώτης; Δεν παρατηρήσατε, φίλοι μου, ότι αυτοί οι σοφοί είναι τέλειοι στρατιώτες; Εθίζονται στον πόνο, αγνοούν την ταλαιπωρία, παίρνουν τη θέση τους την αυγή και δεν την εγκαταλείπουν έστω κι αν διψούν, πεινούν, ζεσταίνονται, κρυώνουν ή είναι κουρασμένοι. Είναι χαρούμενοι με όλους τους καιρούς, αυτόνομοι, αυτόβουλοι, αυτοδιοικούμενοι. Μακάρι να είχαμε, Αλέξανδρε, ένα στρατό με τόση θέληση να πολεμήσει! Θα περνούσαμε το ποτάμι πριν μετρήσεις μέχρι το τριακόσια».

«Εννοείς, Τελαμών, ότι η στρατιωτική σου εκπαίδευση σε προετοιμάζει για το επάγγελμα του σοφού;»

Διάφορα αστεία υποδέχονται την ερώτηση μου. Αλλά εγώ σοβαρολογώ. Ο Τελαμών απαντάει ότι θα ήθελε να είναι τόσο σκληρός. «Αυτοί οι άνθρωποι με ξεπερνούν κατά πολύ, φίλοι μου. Πρέπει να μαθητεύσω δίπλα τους πολλές ζωές για να τους φτάσω».

Ο μισθοφόρος δηλώνει ότι διαθέτω πολλές από αυτές τις αρετές.

«Προς τιμή σου, Αλέξανδρε, δεν είσαι δεμένος με τις ανέσεις σου, ούτε με τη ζωή σου ακόμη. Δεν ενδιαφέρεσαι καθόλου για τα εδάφη που κατακτάς ή για τους θησαυρούς τους, εκτός κι αν εξυπηρετούν τις επόμενες εκστρατείες σου. Αλλά υπάρχει κάτι στο οποίο είσαι προσκολλημένος, εις βάρος της ψυχής σου».

«Ποιο είναι αυτό, φίλε μου;» «Οι νίκες σου. Εξακολουθείς να είσαι περήφανος γι'

αυτές. Αυτό δεν είναι καλό για σένα». Ο Τελαμών δείχνει την εξέδρα, το στρατόπεδο, το στρατό. «Καλό θα

. 454 .


ήταν να μπορούσες να απομακρυνθείς απ' όλα αυτά τώρα, απόψε. Φύγε και μην πάρεις τίποτε μαζί σου! Μπορείς;»

Οι άλλοι βάζουν τα γέλια. «Νομίζεις ότι δεν μπορώ;» «Δεν μπορείς ν' αφήσεις τις νίκες σου ή το μεγάλο σου

όνομα, και δεν μπορείς να εγκαταλείψεις τους συντρόφους που αγαπάς και που σ' αγαπάνε κι αυτοί, και εξαρτώνται από σένα. Ποιος είναι ο αφέντης της αυτοκρατορίας; Την κυβερνάς ή σε κυβερνάει;»

Κι άλλα γέλια. «Ξέρεις ότι μόνο από σένα το ανέχομαι αυτό, Τελαμών. Οποιοσδήποτε άλλος θα τιμωρείτο παραδειγματικά!»

«Μα, αγαπητέ μου φίλε» απαντάει ο Αρκάδας χωρίς να γελάσει «το θέμα είναι αν μπορείς να σηκωθείς και να φύγεις. Δεν αρκεί να είσαι στρατιώτης. Όλες οι απαντήσεις δεν περικλείονται στο στρατιωτικό κώδικα. Το ξέρω. Έχω ζήσει πολλές ζωές. Κουράστηκα πια. Είμαι έτοιμος να πετάξω τούτη δω, σαν φθαρμένη χλαμύδα».

Αυτό γίνεται δεκτό με πειράγματα. «Μη μας αφήνεις!» φωνάζει ο Πτολεμαίος. Άλλοι εκφράζουν τα αισθήματα τους με βρισιές.

Ο Τελαμών γυρίζει σε μένα. «Όταν ήσουν μικρός, Αλέξανδρε, σε δίδαξα να είσαι υπεράνω του φόβου και του θυμού. Διψούσες για μάθηση. Νίκησες το μόχθο και την πείνα, το κρύο και την κούραση. Δεν έμαθες όμως να ελέγχεις τις νίκες σου. Αυτές σε κρατούν δέσμιο. Είσαι δούλος τους».

Νιώθω το θυμό να φουντώνει μέσα μου. Ο Τελαμών το καταλαβαίνει. Συνεχίζει.

«Η παρατήρηση του γυμνοσοφιστή ότι "νίκησε την ανάγκη να κατακτήσει τον κόσμο" δε θα μπορούσε να ήταν πιο σωστή. Αυτό που θέλει να πει ο σοφός είναι ότι κατάφερε να ελέγξει το δαίμονά του. Γιατί τι άλλο είναι

. 455 .


ο δαίμων εκτός από τη θέληση για υπεροχή πάνω στους άλλους που ενυπάρχει σε όλους τους ανθρώπους, στα ζώα, ακόμα και στα φυτά, και είναι, κατά βάθος, η ουσία κάθε επιθετικής ζωής».

Αυτό με χτυπάει σαν χαστούκι. «Ο δαίμων είναι απάνθρωπος» δηλώνει ο Τελαμών.

«Η έννοια των ορίων είναι άγνωστη σ' αυτόν. Ανεξέλεγκτος καθώς είναι, καταβροχθίζει τα πάντα μαζί και τον εαυτό του. Είναι κακό αυτό; Είναι κακό το βελανίδι που προσδοκά να γίνει βελανιδιά; Είναι κακός ο μικρός σολομός που αναζητά τη θάλασσα; Στη φύση, η θέληση για κυριαρχία αναχαιτίζεται από την περιορισμένη δυνατότητα του θηρίου. Μόνο στον άνθρωπο αυτό το ένστικτο είναι ανεξέλεγκτο και μόνο σε έναν άντρα» -απευθύνεται σε μένα με ενδιαφέρον- «όπως εσύ, φίλε μου, του οποίου τα χαρίσματα και η υπεροχή ξεπερνούν κάθε εξωτερική εξουσία. Όλοι γνωρίζουμε για αυτοκτονίες» τελειώνει ο Τελαμών «που οφείλονταν σ' αυτό, ότι δηλαδή ένας άνθρωπος έπρεπε να αυτοκτονήσει για να σκοτώσει το δαίμονα του».

Κάθε διάθεση γι' αστεία έχει πετάξει. Οι σύντροφοι μου παραμένουν άκαμπτοι, περιμένοντας το ξέσπασμα της οργής μου. Όμως εγώ, αντίθετα, καλοδέχομαι τα λόγια του Τελαμώνα. Θέλω ν' ακούσω κι άλλα. Γιατί τα θέματα που ανακινεί είναι αυτά με τα οποία παλεύω νύχτα και ημέρα. Ο μέντορας μου το καταλαβαίνει από την έκφραση του προσώπου μου.

«Με πειράζεις, Αλέξανδρε, επειδή σκοπεύω κάποτε να γίνω σοφός. Όμως γνωρίζεις πως κι εσύ έχεις αυτή τη φιλοδοξία. Την είχες από μικρός. Αυτό ήταν που σε τράβηξε σε μένα, παιδάκι ακόμα, τότε που συνήθιζες να με παίρνεις από πίσω στο στρατώνα, ακολουθώντας τα βήματα μου σαν σκιά».

. 456 .


Γέλια υποδέχονται τα λόγια του προς ανακούφιση όλων. Ο Τελαμών συνεχίζει, σοβαρός:

«Ακόμη δηλώνω ότι αυτό το προτέρημα είναι που σε κάνει ανώτερο από τον πατέρα σου. Όχι ανώτερο διοικητή, πρόσεξε τι λέω, παρόλο που είσαι. Ή γενναίο στρατιώτη, παρόλο που είσαι. Δεν υπερέχεις του πατέρα σου γι' αυτούς τους λόγους, αλλά για τον ηθικό σκοπό σου, διότι πράγματι επιθυμείς να γίνεις άνθρωπος της σοφίας, ενώ ο Φίλιππος ήταν ευχαριστημένος να πολεμάει και να γαμάει. Αλλά και οι αγωνίες σου είναι μεγαλύτερες από τις δικές του, επειδή σε πονάει που δεν μπορείς να πετύχεις αυτό για το οποίο ξέρεις ότι είσαι ικανός. Ο πατέρας σου το είχε αναγνωρίσει αυτό. Ήξερε, από τότε που ήσουν παιδί ακόμα, ότι θα τον ξεπερνούσες. Γι' αυτό σε αγαπούσε και σε μισούσε συγχρόνως, Αλέξανδρε. Και γι' αυτό το λόγο εσύ, όπως ο Ηφαιστίων κι εγώ, νιώθεις έλξη για τους σοφούς της Ινδίας και αντιλαμβάνεσαι στις βλέψεις τους το σημάδι αν όχι την ουσία της ύπαρξης σου».

• 457 .

34

«Έφτασα στο σημείο να μισήσω τον πόλεμο»

ΣΤΟ ΣΤΡΑΤΟ ΤΟΥ ΠΑΝΤΖΑΜΠ, όπως αυτοαποκαλείται τώρα η δύναμη μας, υπάρχουν μερικές μεραρχίες Ινδών, ανάμεσα τους το Βασιλικό Ιππικό των Ταξίλων, τοξότες και πεζικό υπό το ράτζα Σασιγούπτα, και στρατεύματα άλλων συμμάχων ηγεμόνων. Οι πολεμιστές αυτοί έχουν ένα αρχαίο έθιμο, να επισκέπτονται δηλαδή προσωπικά τον εχθρό πριν αρχίσουν οι εχθροπραξίες (έναν εχθρό που πολλές φορές είναι συγγενής, λόγω των γάμων που γίνονται μεταξύ των διαφόρων φυλών, μέντορας και φίλος) σε αδελφικό πνεύμα. Έτσι πολλοί Ινδοί σύμμαχοι μας περνούν τη νύχτα το ποτάμι για να πάνε στις γραμμές του Πώρου, ενώ δεν είναι λίγοι οι άντρες του Πώρου που έρχονται κάθε βράδυ με βάρκες σε μας.

Για τους Μακεδόνες κάτι τέτοιο είναι αδιανόητο. Μόλις βλέπουν πολεμιστές του εχθρού να αποβιβάζονται στις όχθες μας, τους συλλαμβάνουν και τους σέρνουν (όχι ευγενικά πάντα) στους διοικητές τους για ανάκριση. Οι αξιωματικοί του Πώρου γίνονται έξω φρενών με αυτή τη μεταχείριση, το ίδιο και οι Ινδοί σύμμαχοι μας. Όταν μου εξηγούν το έθιμο, σέβομαι την ειλικρίνεια τους. Διατάζω να αφεθούν ελεύθεροι όλοι οι αιχμάλωτοι και να τους επιστραφούν τα όπλα. Δεν επιτρέπεται να πιάσουν κανέναν αιχμάλωτο πια. Προσκαλώ επίσης στο τραπέζι μου

. 458 .


πολλούς απ' αυτούς τους άντρες και τους στέλνω πίσω με τιμητικά δώρα.

Υπάρχει ωστόσο ένα πρόβλημα. Αυτή η κατάσταση διαβρώνει τη θέληση των Μακεδόνων να πολεμήσουν, αφού, μετά τη γνωριμία, φτάνουν στο σημείο να θαυμάζουν και να συμπαθούν τους γενναίους του εχθρού. Βλέπεις τους λυγερόκορμους πολεμιστές να τριγυρίζουν φιλικά στο στρατόπεδο, κρατώντας τα αλεξήλια τους και τα τόξα τους από κέρατο και φίλντισι. Όταν συνομιλούν, στέκονται στο ένα πόδι σαν γερανοί, με την πατούσα του άλλου στο εσωτερικό του απέναντι μηρού. Τα μαλλιά τους είναι μαύρα και μαζεμένα στην κορυφή της κεφαλής. Οι φαρδιές μέχρι το γόνατο αναξυρίδες τους είναι σε χαρούμενα πορτοκαλί και φούξια χρώματα. Στολίζονται με χρυσά σκουλαρίκια και το χαμόγελο τους, που το χαρίζουν απλόχερα, είναι αστραφτερό. Έχω ανακαλύψει ότι βοηθάει να μισείς τον εχθρό, όταν τον θεωρείς τουλάχιστον σφαγέα ή βάρβαρο. Οι ξατρίγια του Πώρου δεν είναι ούτε το ένα ούτε το άλλο, ούτε και έχουν διαπράξει εγκλήματα κατά των Μακεδόνων.

Προετοιμάζοντας την επίθεση, έχω στείλει πολλές ομάδες ανιχνευτών στην αντίπερα όχθη. Όλες οι αναφορές περιγράφουν τη χώρα του Πώρου σαν ένα βασίλειο με καλή οργάνωση. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του είναι τα αυτόνομα χωριά με μικρά υποστατικά, τα οποία καλλιεργούνται από ελεύθερους μικροκτηματίες, όπως λέμε στη Μακεδονία. Πρόκειται για ανεξάρτητους γεωργούς, απόλυτα αφοσιωμένους στο βασιλιά τους, τον οποίο σέβονται πολύ και αγαπούν. Οι ανιχνευτές περιγράφουν χωράφια καθαρισμένα και γεμάτα καρπό, γυναίκες πιστές που δουλεύουν σκληρά και παιδιά έξυπνα και ευτυχισμένα. Με άλλα λόγια, οι Μακεδόνες αισθάνονται ότι φέρνουν τον πόλεμο στα Ηλύσια Πεδία και δεν τους αρέσει καθόλου αυτό.

. 459 .


Και το χειρότερο, πλησιάζουν οι μουσώνες. Ο ποταμός φαίνεται να παίζει ύπουλα μαζί μας. Οι χείμαρροι κατεβαίνουν από τα βουνά χωρίς προειδοποίηση, αποτέλεσμα καταιγίδων τόσο μακρινών που δεν μπορείς ούτε να τις δεις ούτε να τις ακούσεις. Το νερό παρασύρει μέσα σε λίγες στιγμές τα αναχώματα από ξύλο, λυγαριά και πέτρα, που οι άντρες έκαναν πολλές εβδομάδες να τα κατασκευάσουν. Όποιο πλοιάριο βρεθεί στο ποτάμι την ώρα της πλημμύρας, παρασύρεται από το νερό με απίστευτη ταχύτητα και οι διασώστες μόνο καλπάζοντας μπορούν να το παρακολουθήσουν.

Η δυσαρέσκεια είναι ζωγραφισμένη στα πρόσωπα των στρατιωτών. Η σιωπή τους δεν προμηνύει τίποτε καλό. Συνεχίζω τις προετοιμασίες για την επίθεση. Χίλιες εννιακόσιες λέμβοι και σχεδίες κατασκευάζονται επί τόπου. Στο μεταξύ, είχα διατάξει τον Κοίνο που ήταν ακόμα στον Ινδό να κόψει τα μικρότερα σκάφη σε δύο κομμάτια και τις τριακοντόρους στα τρία και να τα μεταφέρει με άμαξες στον Υδάσπη, κάτω από την κάλυψη των δυνατών βροχοπτώσεων. Μεραρχίες γυμνάζονται για επίθεση μέσα στο νερό και για δράση εναντίον των ελεφάντων. Φτιάχνουμε ειδικά υποδήματα στα άλογα για πόλεμο σε βαλτώδες έδαφος. Έχω στείλει άντρες στα μετόπισθεν να φέρουν χρήματα και όπλα προκειμένου να ανεβάσω το ηθικό του στρατού. Δύο εφοδιοπομπές έχουν ξεκινήσει από την Άμπη και τα Ρέγαλα, αλλά με τις βροχές και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στο διάβα του ποταμού δεν έχουν φτάσει ακόμα. Είχα κανονίσει ήδη με το νου μου την ημέρα της επίθεσης, χωρίς να την αποκαλύψω σε κανέναν. Οι καθυστερήσεις όμως με αναγκάζουν να τη μεταθέσω τρεις φορές. Η απραξία αποθαρρύνει κάθε στρατό. Τούτον εδώ τον οδηγεί στη δυσαρέσκεια και στη στάση.

. 460 .


Ένα βράδυ, μια αντιπροσωπεία από τους «άτακτους» αξιωματικούς μου παρουσιάζεται στη σκηνή μου. Ο Ηφαιστίων στέλνει όλη την ομάδα να ετοιμάσει γυλιούς πριν το αίτημα τους προκαλέσει την οργή μου. Αργότερα, ο Ηφαιστίων, ο Κρατερός κι εγώ κάνουμε μια βόλτα στο ανάχωμα.

«Αυτά τα καθάρματα έχουν πάρει πολύ θάρρος» λέει οργισμένος ο Κρατερός. «Μα τους θεούς; ξέρω απ' έξω τι ζητάει ο κώλος τους!» Και αφήνει μια πορδή, σαν σάλπισμα.

«Ναι, αλλά μια αντιπροσωπεία» λέω εγώ. «Αυτό είναι καινούριο».

«Χέσ' τη την αντιπροσωπεία τους». «Φαίνονταν πολύ σοβαροί». Αναφέρω τα ονόματα με

ρικών λοχαγών. Καλών, άξιων αντρών. Ο Κρατερός δείχνει τον ποταμό. «Άσ' τους να είναι

καλοί και άξιοι σ' αυτό». Όταν επιστρέφουμε στο στρατόπεδο, έχουμε ένα μα

κρύ παραγωγικό βράδυ. Αρκετές ώρες μετά τα μεσάνυχτα, οι μόνοι που έχουν μείνει είναι οι βασιλικοί παίδες, που χασμουριούνται, και ο Ηφαιστίων.

Τον ρωτώ γιατί είναι τόσο σιωπηλός απόψε. «Αλήθεια; Δεν το πρόσεξα». Ξέρουμε πολύ καλά ο ένας τον άλλο για να κρυφτού

με. «Πες το». Ρίχνει μια ματιά στους βασιλικούς παίδες. Τους κάνω νόημα: αφήστε μας μόνους. Όταν φεύγουν, ο Ηφαιστίων κάθεται, θα ήθελε λίγο

κρασί, το βλέπω, αλλά δε θα το επιτρέψει στον εαυτό του.

«Έχω φτάσει στο σημείο να μισώ τον πόλεμο» λέει. Έπρεπε να τον σταματήσω εκεί. Δε χρειάζεται ν'

ακούσω περισσότερα.

. 461 .


«Εσύ με ρώτησες» συνεχίζει. «Θέλεις να σταματήσω;» Ένας στύλος της σκηνής βρίσκεται πλάι μου. Τον

σφίγγω δυνατά, για να κρύψω το τρέμουλο του χεριού μου.

«Δεν είναι κούραση» εξηγεί ο Ηφαιστίων «ή η επιθυμία να δω την πατρίδα. Είναι ο ίδιος ο πύλεμος. Αυτό που είναι». To βλέμμα του καρφώνεται στο δικό μου. «Νιώθεις οργή τώρα. Ο δαίμονας σου σε κυριεύει».

«Όχι». Κι όμως, είναι αλήθεια. Αυτό συμβαίνει. «Συνέχισε» επιμένω. «Θέλω να σε ακούσω». «Μπορεί να ήμουν αντίθετος με την εκστρατεία στα

υψίπεδα του Τουράν, όχι όμως με την επέκταση της. Η αλήθεια είναι ότι την αγκάλιασα με πάθος όμοιο με το δικό σου. Όμως τα πράγματα άλλαξαν.

»Αυτό που κάνουμε είναι έγκλημα, Αλέξανδρε. Είναι σφαγή τελικά. Παρά τους ύμνους των ποιητών, ο αντικειμενικός σκοπός του πολέμου είναι η επιβολή ενός έθνους σε ένα άλλο, χρησιμοποιώντας τη βία και το φόβο. Η δουλειά του στρατιώτη είναι να σκοτώνει ανθρώπους. Μπορεί να τους λέμε εχθρούς, αλλά είναι άνθρωποι σαν κι εμάς. Αγαπούν τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους, όπως κι εμείς. Δεν είναι λιγότερο γενναίοι ή ενάρετοι ούτε υπηρετούν τη χώρα τους με μικρότερη αφοσίωση. Κι αν ήταν στο χέρι μου, θα έφερνα πίσω στη ζωή όλους τους ανθρώπους που έχω σκοτώσει ή που πέθαναν ύστερα από διαταγή μου. Ναι, θα το έκανα, αν μπορούσα, θα τους ζωντάνευα όλους. Δεν έχει σημασία πόσο θα κόστιζε αυτό σε μένα ή στην εκστρατεία. Λυπάμαι...»

Θέλει να σταματήσει. Δεν τον αφήνω. «Μέχρι την Περσέπολη ήμουν μαζί σου, Αλέξανδρε. Οι

Πέρσες έπρεπε να τιμωρηθούν για τα κακά που προκά-

. 462 .


λεσαν στην Ελλάδα. Όμως εμείς σκοτώσαμε το βασιλιά της Περσίας, κάψαμε την πρωτεύουσα της, γίναμε αφέντες όλων των εδαφών της. Και τώρα τι;» Δείχνει ανατολικά, προς τον ποταμό. «Θα κατακτήσουμε μετά αυτούς τους τίμιους γεωργούς; Γιατί; Τι κακό μας έκαναν; Με ποιο δικαίωμα τους κηρύξαμε πόλεμο; Το κάνουμε για τη δόξα; Αυτός ο στρατός σταμάτησε να είναι ένδοξος πριν από πολύ καιρό. Ή θα επικαλεστούμε τον Αχιλλέα και θα πούμε ότι τον ανταγωνιζόμαστε "στις Αρετές του Πολέμου"; Ανοησίες! Κάθε αρετή που φτάνει στην υπερβολή γίνεται ελάττωμα. Για την κατάκτηση; Κανείς άνθρωπος δεν πρέπει να διαφεντεύει έναν άλλο. Ο πιο αφοσιωμένος υπήκοος θα δώσει στη στιγμή τα πλούτη που κέρδισε κάτω από τη διακυβέρνηση σου με αντάλλαγμα τη φτώχεια που θα είναι όλη δική του. Είχαμε ένα λόγο. Τώρα δεν έχουμε κανέναν».

Σηκώνεται, περνάει το χέρι στα μαλλιά του στενοχωρημένος.

«Ποιος μπορεί να σου αντισταθεί, Αλέξανδρε; Έχεις γίνει η βαλανιδιά που κάνει το δάσος να φαντάζει σαν νάνος. Ο στρατός βράζει από τη δυσαρέσκεια και την αλλοτρίωση. Κι όμως, με μια σου λέξη θα σταθεί προσοχή. Ποιος μπορεί να σου αρνηθεί οτιδήποτε; Όχι πάντως εγώ. Ούτε κι αυτοί».

Ο φίλος μου με κοιτά. «Φοβόμουν ότι θα έχανα την αγάπη σου. Γι' αυτό

κρατούσα το στόμα μου κλειστό. Γιατί θα ήταν ένα ηχηρό χαστούκι στη ματαιοδοξία και στην αλαζονεία. Αλλά τελικά δεν είναι αυτός ο φόβος μου. Φοβάμαι μήπως χάσεις τον εαυτό σου. Ο δαίμονας σου σε τρώει ζωντανό! Καταβροχθίζει αυτόν το στρατό! Αγαπώ τον Αλέξανδρο, αλλά φοβάμαι τον "Αλέξανδρο". Ποιος από τους δύο είσαι;» Με κοιτάζει με απόγνωση. «Θα διαβούμε τούτο

. 463 .


τον ποταμό για σένα. Θα σου δώσουμε τη νίκη σου. Και μετά τι;»

Τελειώνει. Η καταγγελία του δε λέει τίποτε που να μην έχω ήδη πει στον εαυτό μου. Αλλά να το ακούω δυνατά, κατάμουτρα...

«Είσαι ο πιο γενναίος άντρας που έχω γνωρίσει, Ηφαιστίων».

«Μόνο ο πιο απελπισμένος». Κρύβει το πρόσωπο του και κλαίει.

Η πόρπη της χλαμύδας του είναι το χρυσό λιοντάρι της Μακεδονίας. Είναι ο αντικαταστάτης μου, ο δεύτερος τη τάξει στο στράτευμα.

«Αν σκοτωθώ στη μάχη, θα πας το στρατό πίσω στην πατρίδα;» ρωτώ.

Δεν απαντάει. «Θα πρέπει να με αντικαταστήσεις» ψιθυρίζει. Χαμογελώ. «Με ποιον;» Την άλλη μέρα έρχεται η κοπριά του ελέφαντα. Ο λοχαγός Γρίνος έχει σταλεί μαζί με τις ομάδες των

ανιχνευτών στην απέναντι όχθη του ποταμού. Επιστρέφει με ένα μεγάλο ξερό σκατό ελέφαντα. Γκριζοκίτρινο, δυο πόδια ψηλό και μεγάλο σαν λουτήρα. Όλοι βλέπουμε τις ακαθαρσίες των ελεφάντων που εργάζονται για μας. Όμως αυτή που προέρχεται από ένα πολεμικό ζώο είναι διαφορετική. Κάνει αίσθηση στο στρατό. Όλοι θέλουν να τη δουν. Και όλοι αναρωτιούνται για το μέγεθος του πλάσματος που την έκανε.

«Μα τους θεούς» λέει ο Γρίνος «αν αυτό το τέρας σε πατήσει, θα σε λιώσει σαν κρεμμύδι».

Οι άντρες έχουν έρθει σε επαφή με πολεμικούς ελέφαντες (αιχμαλωτίσαμε δεκαπέντε μετά τα Γαυγάμηλα, που δεν μπήκαν στη μάχη), αλλά μέχρι τώρα δεν είχαν αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο να τους έχουν απέναντι

. 464 .


τους. Είναι τρομοκρατημένοι. Τώρα κι άλλες επίφοβες πληροφορίες καταφτάνουν: ο Πώρος, που η αρχική του δύναμη σε ελέφαντες ήταν πενήντα, ζήτησε βοήθεια από τους άλλους ηγεμόνες της Ανατολής. Αυτοί του έστειλαν άλλους εκατόν πενήντα, κι ακόμη χιλιάδες τοξότες, άρματα και πεζικό. Διακόσιοι ελέφαντες είναι παραταγμένοι ανά πενήντα βήματα, με πεζικό στα μεσοδιαστήματα σε ένα μέτωπο που φτάνει τα οκτώ στάδια, με τρεις σειρές βάθος. Τα άλογα δεν αντέχουν τη μυρωδιά ή τα σαλπίσματα αυτών των ζώων. Οι στρατιώτες φοβούνται ότι οι ιππείς μας δεν πρόκειται να βγουν από το ποτάμι όταν έρθουν αντιμέτωποι με τα τεράστια ζώα, ούτε θα αντέξουν μια έφοδο τους στο πεδίο. Οι άντρες τρομοκρατούνται ακόμα πιο πολύ από τις αναφορές σχετικά με το είδος του θανάτου που επιφυλάσσουν οι εν λόγω γίγαντες, ότι δηλαδή μπορούν να τους συντρίψουν κάτω από το βήμα τους, να τους διαπεράσουν με τους χαυλιόδοντές τους ή ακόμη να τους σηκώσουν με την προβοσκίδα ψηλά και να τους πετάξουν κάτω ανοίγοντας τους το κεφάλι.

Ελέγχω το αναρρωτήριο. Ο κατάλογος των ασθενών έχει τριπλασιαστεί. Είναι γεμάτος με «τυχαίους τραυματισμούς». Σε όλο το στρατόπεδο οι άντρες συσκέπτονται κατά ομάδες. Κοιτάζουν ψηλά, κατηφείς ή ντροπιασμένοι, όποτε το βλέμμα μου πέφτει επάνω τους. Ο Κρατερός και ο Περδίκκας τιμωρούν μερικούς για παραδειγματισμό. Ο Πτολεμαίος με παροτρύνει να επισπεύσω την επίθεση. Θέλω να περιμένω (τα χρήματα και τα εφόδια που έχω ζητήσει όπου να 'ναι φτάνουν), αλλά η διάθεση που επικρατεί στο στρατόπεδο με αναγκάζει να αναλάβω δράση. Καλώ τους διοικητές του στρατού.

«Μακεδόνες και σύμμαχοι, δεν είστε ο στρατός που ήσαστε κάποτε. Πρώτα, όταν έκανα έφοδο στον εχθρό, ένιωθα τη φλόγα και την ανδρεία σας στο πλευρό μου.

. 465 .


Τώρα κοιτάζω πίσω και φοβάμαι ότι δε θα σας δω! Ρίξτε μια ματιά στον εαυτό σας. Κατσουφιάζετε και γκρινιάζετε. Το σκατό ενός ελέφαντα σας κάνει να μουρμουρίζετε. Ας πούμε λοιπόν τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη, όπως έλεγε ο πατέρας μου».

Μιλώ στους αξιωματικούς έξω, κάτω από το ανάχωμα, ώστε να μπορεί να συγκεντρωθεί όλο το σώμα και να ακούσει.

«Σας κάλεσα σήμερα εδώ, είτε για να σας πείσω να προχωρήσετε ή για να με πείσετε εσείς να γυρίσω πίσω. Πιστεύετε ότι έχω κάνει λάθος, αδέλφια; Μήπως οι αγώνες μας δεν ήταν επωφελείς; Αν πιστεύετε κάτι τέτοιο, δεν έχω απάντηση για σας. Αν όμως λόγω αυτού του μόχθου όλη η Ευρώπη και η Ασία είναι στα χέρια σας, δηλαδή η Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, η Ιλλυρία, η Θράκη, η Φρυγία, η Ιωνία, η Λυδία, η Καρία, η Κιλικία, η Φοινίκη, η Αίγυπτος, η Συρία, η Αρμενία, η Καππαδοκία, η Βαβυλωνία, η Σουσιανή και όλη η Περσική Αυτοκρατορία, για να μην αναφέρω την Παρθία, τη Βακτριανή, την Αρία, τη Σογδιανή, την Τρκανία, την Αραχωσία, την Ταπουρία και τη μισή Ινδία, τότε ποιο είναι το παράπονο σας; Μήπως δεν έδειξα γενναιοδωρία; Δεν υπάρχει ούτε ένας άντρας που να μην τον έκανα πλούσιο. Μήπως κρατάω τα καλύτερα λάφυρα για τον εαυτό μου; Εκεί είναι το κρεβάτι μου. Δυο σανίδες και ένα σκέπασμα. Τρώω το μισό απ' ό,τι εσείς και κοιμάμαι το ένα τρίτο. Όσο για τραύματα, ας έρθει όποιος θέλει να δείξει τα δικά του και μετά να δείξω τα δικά μου. Δεν υπάρχει μέρος του κορμιού μου, μπροστά κυρίως όπου βρίσκονται τα τραύματα τιμής, που να έχει μείνει αση-μάδευτο. Κι ακόμη δεν υπάρχει όπλο του οποίου να μη φέρω τις ουλές, όλες στην υπηρεσία σας, για τη δόξα σας και τον πλουτισμό σας!»

. 466 .


Κάτι σαν μονοπατάκι διασχίζει το ανάχωμα εκεί που είναι η ένωση του ξύλου και της λυγαριάς. Πηγαινοέρχομαι εκεί πάνω σαν τον ηθοποιό στη σκηνή.

«Όσον αφορά εμένα, φίλοι μου, δε βάζω όρια στις βλέψεις ενός ανθρώπου με ευγενικό πνεύμα, εφόσον οδηγούν σε ανδραγαθήματα. Αν πάλι κάποιος θέλει να ξέρει πόσο μακριά σκοπεύω να πάω, ας μάθει ότι η Ακτή του Ανατολικού Ωκεανού δεν μπορεί να είναι πολύ μακριά από εδώ που βρισκόμαστε σήμερα. Εκεί θα σταματήσω. Όχι πιο μπροστά.

»Κουραστήκατε, φίλοι μου. Μήπως νομίζετε ότι εγώ είμαι από πέτρα; Όμως οι στερήσεις και ο κίνδυνος είναι το τίμημα για ένδοξα κατορθώματα. Υπάρχει ωραιότερο πράγμα από το να ζήσεις γενναία και να πεθάνεις αφήνοντας μια φήμη που δε θα σβήσει ποτέ; Συνερχόμαστε σήμερα ως στρατός. Κι άλλοι στρατοί θα ακολουθήσουν στους αιώνες που θα έρθουν. Κανενός τα κατορθώματα δε θα μπορούν να συγκριθούν με τα δικά μας. Κοιτάξτε γύρω σας, αδέλφια. Κοιτάξτε τα πρόσωπα των συντρόφων σας. Είστε ο ισχυρότερος στρατός στην ιστορία! Οι δοκιμασίες που περάσατε, οι εχθροί που νικήσατε, οι νίκες που πετύχατε είναι υπεράνω όλων των κατακτήσεων που έχουν προηγηθεί, αλλά και εκείνων που θα ακολουθήσουν. Μήπως κάποιος φανταστικός φόβος σάς εμποδίζει να περάσετε αυτό το ποτάμι, μήπως σας κάνει να πιστεύετε ότι τα έθνη και οι εχθροί είναι πάρα πολλοί για να τους αντιμετωπίσουμε; Τα ίδια άκουσα και στη Μακεδονία. Έλεγαν ότι δε θα φτάναμε ούτε στον ποταμό Άλυ. Ότι έπρεπε να σταματήσουμε στον Ευφράτη. Δεν μπορούμε να πάρουμε τη Βαβυλώνα, φώναζαν φοβισμένες φωνές. Ή την Περσέπολη ή τα Βάκτρα. Εγώ είπα ότι μπορούμε, και δεν έκανα λάθος! Κι όμως, ακόμα με αμφισβητείτε.

. 467 .


»Ίσως πετύχαμε πάρα πολλά. Ίσως αυτή να είναι η αρρώστια μας. Σίγουρα είναι το κόλπο του Θεού για να κάμψει τη θέληση μας την ώρα που στεκόμαστε στο τελευταίο σκαλοπάτι. Συνεχίστε μαζί μου, αδέλφια! Δώστε μου άλλη μια ώθηση! Η Ακτή του Ωκεανού δεν μπορεί να είναι μακριά. Όταν σταθούμε εκεί, στα Σύνορα της Γης -και θα το κάνουμε-, τότε, μα το Θεό, δε θα σας ικανοποιήσω απλώς, αλλά θα ξεπεράσω τις μεγαλύτερες προσδοκίες για ωραία πράγματα που μπορεί να έχει ένας άνθρωπος! Θα σας στείλω στην πατρίδα ή θα σας οδηγήσω μόνος μου εκεί, ενώ αυτούς που θα παραμείνουν θα τους κάνω αντικείμενο φθόνου γι' αυτούς που θα φύγουν».

Τελειώνω. Κανείς δεν απαντά. Βλέπω ότι οι άντρες τρέμουν το θυμό μου.

«Μιλήστε, φίλοι μου. Μη με φοβάστε. Μου ραγίζετε την καρδιά αν αυτό αληθεύει».

Ατέλειωτη σιωπή. Κανείς δε σηκώνει το βλέμμα από το χώμα.

Τελικά ο Κοίνος κάνει ένα βήμα μπροστά. Η καρδιά μου σφίγγεται από τη λύπη. Ο Κοίνος, ο ατρόμητος μπροστά στον εχθρό, τώρα πρέπει να χρησιμοποιήσει την εκπληκτική του ανδρεία μόνο και μόνο για να απευθυνθεί σε μένα, στο σύντροφο του.

Ο παλιός μου φίλος μιλάει: «Βλέπω, βασιλεύ, ότι δεν επιθυμείς να πιέσεις τους

Μακεδόνες ως απόλυτος δεσπότης, αλλά μάλλον να τους πείσεις ή να πειστείς από αυτούς. Έτσι, λοιπόν, δε θα μιλήσω εκ μέρους των αδελφών μου αξιωματικών, που τους έχεις γεμίσει με τιμές και πλούτη και είμαστε έτοιμοι να σε ακολουθήσουμε παντού. Θα μιλήσω εκ μέρους των απλών στρατιωτών, οι οποίοι δεν έχουν άλλη φωνή εκτός από τη δική μας και που πάνω τους πέφτει το μεγαλύτερο βάρος της εκστρατείας».

. 468 . j

■.

ι


Ο Κοίνος κάνει την παρατήρηση ότι μετά την Περσέ-πολη, πολλοί πίστευαν ότι ο στρατός είχε ήδη φτάσει πολύ μακριά. Αλλά τις εποχές που ακολούθησαν φτάσαμε τρεις φορές μακρύτερα. Η δύναμη μας έχει υποτάξει πολλούς λαούς και διπλάσια έκταση απ' όση είχαμε όταν κατακτήσαμε την Περσία. Δώσαμε άλλες είκοσι τέσσερις μάχες και κάναμε άλλες εννιά πολιορκίες. Τι συνέβη στο στρατό;

«Σίγουρα δεν μπορεί να μην παρατήρησες, Αλέξανδρε, πόσο μεγάλοι ήταν οι αριθμοί των Ελλήνων και των Μακεδόνων που έφυγαν μαζί σου στην αρχή αυτής της εκστρατείας και πόσο λίγοι βρίσκονται σήμερα εδώ. Πολλούς τους έστειλες πίσω στην πατρίδα με πλούτη και τιμές, βλέποντας ότι δεν άντεχαν άλλο ύστερα από τόσους αγώνες, και έκανες πολύ καλά. Αλλους τους εγκατέστησες σε νεοϊδρυθείσες πόλεις και τους έδωσες γη και συζύγους. Κι αυτό ήταν καλό, διότι αντιλήφτηκες ότι δεν είχαν πια την καρδιά τους στην εκστρατεία. Και πόσοι ακόμη σφαγιάστηκαν από τον εχθρό ή υπέκυψαν από τραύματα και αρρώστιες ή σακατεύτηκαν από υπερβολική δουλειά; Διανύσαμε εκατόν δώδεκα χιλιάδες στάδια και πολεμούσαμε σε κάθε σπιθαμή του δρόμου! Από αυτούς που έχουν επιζήσει, ελάχιστοι διατηρούν ακόμα τη σωματική τους δύναμη. Όσο για το μυαλό τους, αυτό είναι που έχει πιότερο εξασθενίσει. Κάθε άντρας λαχταρά να δει τη μητέρα και τον πατέρα του, αν είναι ακόμα ζωντανοί, τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Επιθυμεί να βρεθεί ξανά στη γενέτειρα του. Είναι κακό αυτό; Δεν το κέρδισε; Αυτή δεν ήταν άλλωστε η πρόθεση σου, όταν με τη γενναιοδωρία σου τον έβγαζες από τη φτώχεια; Όσον αφορά εμένα, Αλέξανδρε, μετά το Γρανικό, μου έδωσες άδεια μαζί με τους άλλους νιόπαντρους. Είχες τη μεγάλη καλοσύνη να μου επιτρέψεις να ξεχειμωνιάσω στην

. 469 .


πατρίδα μαζί με τη γυναίκα μου. Αυτό έγινε πριν από οκτώ χρόνια. Έχω ένα γιο που δεν έχω δει ποτέ. Θα πεθάνω στην υπηρεσία σου, Αλέξανδρε, χωρίς να κοιτάξω έστω μια φορά το προσωπάκι του παιδιού μου;»

Ο Κοίνος με παροτρύνει να πάω το στρατό στην πατρίδα ο ίδιος, να ξαναδώ τη μητέρα μου, να τακτοποιήσω τις υποθέσεις της Ελλάδας. Ύστερα, αν το επιθυμώ, μπορώ να οργανώσω μια δεύτερη εκστρατεία, με νέους άντρες στη θέση των παλιών, ξεκούραστους και όχι ταλαιπωρημένους. «Με πόσο πάθος αλήθεια θα σε ακολουθήσουν, Αλέξανδρε, τα νέα, γεμάτα όρεξη στρατεύματα, όταν δουν ότι εσύ ο ίδιος έφερες πίσω στην πατρίδα τους συντρόφους των πρώτων αγώνων σου και ότι τους έβγαλες από τη φτώχεια και την ανωνυμία, προσφέροντας τους πλούτη και μεγάλη φήμη».

Ο παλιός μου φίλος τελειώνει. Χιλιάδες άντρες επιδοκιμάζουν τα λόγια του. Πολλοί δεν μπορούν να κρατήσουν τα δάκρυα τους και με παρακαλούν να ακούσω τη συμβουλή του.

Πάλι απέτυχα να τους κάνω να καταλάβουν. Η οργή μού τρώει τα σωθικά. Φοβάμαι ότι δε θ' αντέξω. Έτσι διαλύω τη συνέλευση και αποσύρομαι, βράζοντας από θυμό, στη σκηνή μου.

. 470 .

35

Αργυράσπιδες

ΚΑΝΕΙΣ ΔΕΝ ΚΟΙΜΑΤΑΙ εκείνη τη νύχτα. Μα τους θεούς, δεν πρόκειται να αφήσω σε ησυχία αυτούς τους μπά-σταρδους! Τα μεσάνυχτα, δίνω διαταγή η μονάδα των τριακοσίων Δυσαρεστημένων να αφοπλιστεί και να τεθεί υπό κράτηση. Η σύλληψη βάζει φωτιά στο στρατόπεδο. Κυκλοφορεί η φήμη ότι θα τους εκτελέσω. Όλοι αναρωτιούνται αν θα το κάνω τελικά. Διατάζω συγκέντρωση του στρατού για την αυγή. Οι αξιωματικοί πρέπει να φέρουν τους άντρες τους με πλήρη πανοπλία, όπως ορίζει ο νόμος όταν παρευρίσκονται σε κάποια τιμωρία. Οι Δυσαρεστημένοι θα παραταχθούν ξυπόλητοι και ξεσκούφωτοι, φορώντας μόνο χιτώνες.

Οι αγγελιαφόροι που φτάνουν το βράδυ αναφέρουν ότι τα μεταγωγικά με τα χρήματα και τα εφόδια απέχουν μόνο μερικές δεκάδες στάδια. Στέλνω στη φάλαγγα διοικητές με μυστικές διαταγές. Αυτό γίνεται αφορμή για περισσότερες φήμες.

Διατάσσω να σκάψουν ένα μεγάλο τετράγωνο στο μέσον του στρατοπέδου και να στήσουν τριακόσιους πασσάλους, σαν να ετοιμάζω εκτελέσεις. Οι Δυσαρεστημένοι θα αποκλειστούν εκεί μέσα. Γύρω τους θα υψωθεί ένα ανάχωμα που στην κορφή του θα τοποθετηθούν ένοπλοι στρατιώτες.

. 471 .


Στρατοκήρυκες κάνουν γνωστές τις διαταγές μου σε όλο το στρατόπεδο. Δεν τις έχω μεταβιβάσει όπως συνηθίζεται πρώτα στους στρατηγούς μου ώστε να φτάσει στους άντρες μέσω της διοικητικής αλυσίδας. Ας ιδρώσουν λίγο και οι φαλαγγάρχες μου. Αποκλείω ακόμα και τον Ηφαιστίωνα, τον Κρατερό και τον Τελαμώνα. Μόνο στον Αρίστανδρο το μάντη επιτρέπω να μείνει. Θυσιάζουμε στο Φόβο. Όλα τα ζώα που θυσιάζονται ματώνουν ευνοϊκά. Διατάζω να πετάξουν τα καύκαλα και τα εντόσθια στο πίσω μέρος του καταυλισμού. Άσε το στρατό να βγάλει συμπέρασμα από δαύτα!

Τα μεταγωγικά φτάνουν κάτω από το φως των πυρσών τρεις ώρες πριν από το χάραμα. Δίνω διαταγή οι άμαξες να τοποθετηθούν δίπλα στο κεντρικό τετράγωνο και να σφραγισθεί η περιοχή, όχι από Μακεδόνες, που δεν μπορούν να κρατήσουν τη γλώσσα τους, αλλά από τους στρατιώτες των Τάξιλων του ράτζα Άμβι.

Την αυγή κάνω πάλι θυσίες. Στέλνω τον Ηφαιστίωνα πίσω, μαζί με τον Κρατερό, τον Περδίκκα, τον Πτολεμαίο, τον Κοίνο και το Σέλευκο. Διατάζω το στρατό να κλειστεί στο στρατόπεδο. Όποιος πιαστεί έξω από την περίμετρο θα εκτελεστεί σαν κατάσκοπος. Στέλνω τον Τελαμώνα να μιλήσει στους Δυσαρεστημένους. Ζητάει από το λόχο να επιβεβαιώσει τους τωρινούς αρχηγούς του, το Μάτωνα και τον Αρύββα την Κουρούνα, ή να επιλέξει άλλους. Πρέπει όμως να είναι ικανοποιημένοι από τους άντρες που μιλούν εξ ονόματος τους, γιατί τα λόγια των αξιωματικών αυτών θα θεωρηθούν ότι είναι η θέληση όλων.

Ο ήλιος ανατέλλει καυτός στην Ινδία. Παρακολουθώ καθώς φέρνουν τους Δυσαρεστημένους. Κάθε άντρας ήταν κι ένας ήρωας. Το μάτι μου παίρνει τον Έρυκα, τον πρώτο που σκαρφάλωσε στην Άορνο Πέτρα. Το Φίλωνα,

- 472 .


που κρατούσε την ασπίδα του όλη τη νύχτα πάνω από το Λευκό Κλείτο, που ήταν κυκλωμένος από μια ομάδα Βακτρίων που ούρλιαζαν σαν φρενιασμένοι. Τον Αμομ-φάρετο, το «Μισοφέγγαρο», προσωνύμιο που του κόλλησαν από το σχήμα μιας σπαθιάς στην κοιλιά του, ο οποίος έδωσε δώρα τριών ετών στους πλημμυροπαθείς χωρικούς στον Ώξο. Προφανώς, όλοι πίστευαν ότι αυτή η αυγή ήταν η τελευταία τους. Ωστόσο κανείς δεν κλαψουρίζει στον Τελαμώνα ούτε καν ζητάει να πει το όνομα του για να ειδοποιήσει τους συγγενείς του στην πατρίδα.

Εγώ φταίω. Το λάθος είναι δικό μου που αποξενώθηκα από τέ

τοιους άντρες. Με κόκκινα μάτια, με πεσμένο ηθικό, ο στρατός πα

ρατάσσεται. Η μέρα χαράζει κιόλας. Οι Δυσαρεστημένοι στέκονται προσοχή μέσα στον περιφραγμένο χώρο. Ο Μάτων και η Κουρούνα παραμένουν διοικητές τους. Φρουροί στέκουν από πάνω τους. Μπροστά στους άντρες βρίσκονται οι τριακόσιοι πάσσαλοι. Έχω διατάξει να τους σκεπάσουν με ένα σάκο που τους καλύπτει ολόκληρους. Τα υφάσματα κρέμονται άχαρα σαν κλινοσκεπάσματα. Ο στρατός κοιτάζει άναυδος, σαν χαμένος.

Κάνω ένα βήμα μπροστά φορώντας την κόκκινη χλαμύδα της εταιρικής ίππου.

«Μακεδόνες και σύμμαχοι, όταν διέλυσα τη συνέλευση χθες βράδυ, τα σωθικά μου φλέγονταν από οργή. Ξέρω ότι το νιώσατε. Όλη τη νύχτα στις σκηνές σας κάνατε συμβούλια μεταξύ σας. Κι αυτό έπρεπε να γίνει, διότι δεν είστε δούλοι, δέσμιοι της θέλησης ενός τυράννου, αλλά ελεύθεροι άνθρωποι. Κι εγώ έμεινα άγρυπνος. Όλη τη νύχτα στο κεφάλι μου άκουγα τα πάθη για τα οποία μίλησε εκ μέρους σας ο σύντροφος μας Κοίνος. Τα άκουσα και τα κλωθογύρισα καλά στο μυαλό μου».

. 473 .


Σηκώνω το ανάστημα μου. Στο στρατόπεδο δεν κουνιέται φύλλο, μπορείς ν' ακούσεις τους υπηρέτες που πλένουν τα ρούχα εξακόσια πενήντα βήματα μακριά.

«Αδέλφια, κάντε ό,τι νομίζετε. Εγώ όμως θα προχωρήσω».

Από την εξέδρα μου βλέπω απέναντι τον ποταμό. Δείχνω ανατολικά προς τον Πώρο και τις οχυρώσεις του εχθρού.

«Δεν αναγκάζω κανέναν να με ακολουθήσει. Και ιδού η απόδειξη».

Κάνω νόημα στον αξιωματικό της επιμελητείας. Κατόπιν διαταγής του, ο επικεφαλής των μεταγωγικών προχωράει μπροστά από το στράτευμα, ενώ πίσω του ακολουθούν οι άμαξες που ήρθαν χθες τη νύχτα. Είκοσι περίπου κάρα σκορπίζονται γρήγορα, όπως έχω ήδη πει, και σύρονται μπροστά στους συμμάχους και στα ξένα στρατεύματα του στρατού. Σε κάθε μονάδα σταματά και μια άμαξα. Αχθοφόροι πετούν έξω σάκους γεμάτους θησαυρούς. Ο χρυσός δεν πιάνει πολύ τόπο. Μέσα σε ελάχιστο χρόνο, ολόκληρες περιουσίες στοιβάζονται στα πόδια κάθε μονάδας.

«Ιδού η πληρωμή σας, σύμμαχοι και φίλοι. Όταν τα μετρήσετε, θα βρείτε ένα μερίδιο για το πεζικό, διπλό για το ιππικό, τριπλό για τους αξιωματικούς. Είναι αυτά που θα έπρεπε να πάρετε, αν είχαμε πετύχει ολοκληρωτική νίκη. Εμπρός, λοιπόν! Πάρτε τα λεφτά σας!»

Περνάει λίγη ώρα μέχρι να μεταφραστούν τα λόγια μου στις ντόπιες διαλέκτους. Μουρμουρητά αρχίζουν. Μετατρέπονται σε φωνές. Οι σύμμαχοι και τα ξένα στρατεύματα διαμαρτύρονται. Φωνάζουν ότι δε δέχονται. Όχι! Όχι! Δε θ' αγγίξουν ένα θησαυρό που δεν έχουν κερδίσει.

«Πάρτε τον!» Πηγαίνω μπροστά τους. «Πάρτε τον και πείτε ότι διασχίσατε αυτόν τον ποταμό με τον Αλέξαν-

. 474 .


δρο και νικήσατε τους εχθρούς του. Αυτά τα χρήματα θα είναι απόδειξη γι' αυτούς που θα αμφισβητήσουν την ανδρεία σας!»

Η οχλοβοή μεγαλώνει. Για τους πολεμιστές, είναι θέμα περηφάνιας και πρόκλησης. Οι πλέον ανένδοτοι στην άρνηση τους είναι οι Βάκτριοι και οι Πάρθοι. Οι έφιπποι πολεμιστές, Σκύθες, Δάες και Μασσαγέτες, εκφράζουν τον αποτροπιασμό τους. Οι ιππείς του Άμβι και του Σα-σιγούπτα στέκονται σιωπηλοί και αποφασισμένοι. Οι μισθοφόροι της Θράκης και της Ελλάδας απέρριψαν επίσης την αμοιβή αυτή που στερείτο τιμής, όπως και οι Σύριοι, οι Λύδιοι, οι Αιγύπτιοι και οι Μήδοι. Ο Τιγράνης και τα περσικά στρατεύματα δεν καταδέχτηκαν καν να κοιτάξουν.

Με ένα νόημα σταματώ τις φωνές. Οι διοικητές επιβάλλουν την τάξη στις μονάδες τους. Γυρίζω προς τους Μακεδόνες. Ο υπεύθυνος της επι-

μελητείας φέρνει κι άλλες άμαξες. Οι συμπατριώτες μου στέκονται ντροπιασμένοι. Η εξέγερση είναι πλέον παρελθόν; Θα τους κάνω ωστόσο να στριφογυρίζουν στην κρεμάλα.

«Μακεδόνες, εκθέσατε τα παράπονα σας και τα άκουσα. Ορίστε. Εδώ είναι αυτό που θέλατε».

Από τις άμαξες, αχθοφόροι στοιβάζουν κι άλλους σάκους με χρυσό. Τα σακιά είναι βαριά. Πολλά ανοίγουν καθώς πέφτουν στο έδαφος. Τα νομίσματα σκορπίζονται. Στο χώμα μπροστά σε κάθε μονάδα σωροί από πλούτη στοιβάζονται.

«Ιδού η απόλυση σας». Οι βασιλικοί παίδες δείχνουν τους παπύρους. «Είστε ελεύθεροι. Πάρτε τα! Δε σας κρατάω άλλο!»

Κανείς δεν κουνιέται. Όλοι νιώθουν μεγάλη ντροπή. «Τι σας κρατάει, Μακεδόνες; Σας αφήνω ελεύθερους

. 475 .


με τιμή. Σκύψτε! Πάρτε την αμοιβή σας! Πηγαίνετε στην πατρίδα!»

Οι βασιλικοί παίδες, όπως τους έχω ορμηνέψει, περνούν ανάμεσα στις σειρές με τις απολύσεις. Κανείς δε θα τις αγγίξει.

«Έχω κανονίσει ήδη τη μεταφορά σας, αδέλφια. Μαζέψτε τα πράγματα σας! Πηγαίνετε στην πατρίδα. Και μην ξεχάσετε, όταν φτάσετε εκεί, να πείτε στις γυναίκες σας και στα παιδιά σας ότι εγκαταλείψατε το βασιλιά σας μόνο του ανάμεσα στους εχθρούς του στην άκρη της γης. Πείτε τους ότι οι σύμμαχοι, που δεν μπορούσαν ούτε τη γλώσσα του να μιλήσουν, παρέμειναν πιστοί στον Αλέξανδρο, ενώ εσείς, οι συγγενείς και συμπατριώτες του, πήρατε το θησαυρό σας και ξεκινήσατε για το σπίτι. Πείτε τους αυτό και είμαι σίγουρος ότι θα κερδίσετε μεγάλη φήμη. Τι κοιτάτε με το στόμα ανοιχτό; Πήρατε αυτό που θέλατε! Πηγαίνετε, λοιπόν, ανάθεμα σας. Φύγετε!»

Οι συμπατριώτες μου στέκονται σαν αγάλματα. Όλοι νιώθουν ντροπή και αβεβαιότητα.

Οι Δυσαρεστημένοι. Θα του εκτελέσω; Θα τους δέσω και θα τους οδηγήσω στους πασσάλους για να λογχι-στούν;

Απευθύνομαι στους Δυσαρεστημένους. Είναι πολλά τα ηρωικά κατορθώματα που κάνατε, λέω. Αναφέρομαι στον Έρυκα, στο Φίλωνα, στον Αμομφάρετο. Εγώ φταίω, δηλώνω, γι ' αυτή την αποξένωση που δημιουργήθηκε ανάμεσα μας.

«Σας πίεσα αφόρητα, αδέλφια, και σας οδήγησα πολύ μακριά. Επειδή είστε σπουδαίοι, περίμενα θαύματα από σας, και ίσως δεν αναγνώρισα όσο θα έπρεπε τους θριάμβους σας ή δε μοιράστηκα αρκετά τα βάσανα σας. Σας απογοήτευσα, φίλοι μου. Αλλά με απογοητεύσατε κι

. 476 .


εσείς. Δεν παραμείνατε πιστοί σε μένα και στους συμπατριώτες σας. Προτιμήσατε τη δυσαρέσκεια σας από την αφοσίωση σε τούτο το σώμα. Καλλιεργήσατε την γκρίνια και το μίσος σας και φερθήκατε σαν κακομαθημένα παιδιά ή σαν λυσσασμένα ζώα. Τέτοιες πράξεις δεν είναι λάθη κρίσεως, είναι κακουργήματα - στρατιωτικά εγκλήματα που διαπράχτηκαν εν καιρώ πολέμου και τα οποία επιτάσσουν την πιο σκληρή τιμωρία. Αλλά όπως έδωσα στους συμμάχους μας και στους συμπατριώτες μας μια επιλογή, το ίδιο θα κάνω και με σας».

Διατάζω να βγάλουν τα καλύμματα από τους πασσάλους εκτέλεσης. Από κάτω εμφανίζεται μια ολοκαίνουρια ασπίδα, ανέγγιχτη και ακηλίδωτη. Είναι τοποθετημένη σε ένα στήριγμα και αστράφτει στο φως του ανατέλλοντος ηλίου. Κάθε ασπίδα, πληροφορώ το σώμα, δεν είναι καλυμμένη με χαλκό αλλά με ασήμι. Οι ενώσεις είναι ασημένιες, το πρόσωπο είναι ασημένιο, τα καρφιά είναι ασημένια. Η αξία της ξεπερνά το ένα έκτο του ταλάντου.

«Εδώ είναι τα δώρα και οι αμοιβές για τις οποίες γαβγίζατε. Το ασήμι σε κάθε ασπίδα αξίζει όσο η πληρωμή τριών ετών».

Κάνω νόημα στους φρουρούς να αποσυρθούν. Ο μονάδα των Δυσαρεστημένων έχει μείνει άναυδη. Όλος ο στρατός κρατάει την ανάσα του. Ενώ στέκονται με το στόμα ανοιχτό, δίνω μια διαταγή στον υπεύθυνο της επι-μελητείας. Οι άντρες του αφαιρούν εντελώς τα καλύμματα των πασσάλων. Πίσω από τις ασπίδες βρίσκονται τριακόσια νέα σπαθιά και σάρισες, καινούρια υποδήματα και χιτώνες, περικεφαλαίες, χλαμύδες, πλήρης πανοπλία.

Ο στρατός ξεσπά σε επευφημίες. Χρειάζεται να μετρήσει κανείς μέχρι το διακόσια για να αποκατασταθεί η τάξη.

«Αυτός ο εξοπλισμός είναι δικός σας!» λέω στους Δυ-

. 477 .


σαρεστημένους. «Αλλά δε σας υποχρεώνω να τον πάρετε. Το ποσό που αντιστοιχεί στο ασήμι κάθε ασπίδας, θα σας το δώσω σε νομίσματα, αν αυτή είναι η επιλογή σας. Θα σας αποδεσμεύσω με τιμή και θα σας στείλω στην πατρίδα».

Οι Δυσαρεστημένοι γυρίζουν προς το Μάτωνα και την Κουρούνα. Οι νεαροί αξιωματικοί ισιώνουν το κορμί για να χαιρετήσουν...

«Περιμένετε! Πριν αποφασίσετε, να ξέρετε το εξής!» Πηγαίνω και στέκομαι μπροστά στους Δυσαρεστημένους. «Όπου η μάχη μαίνεται πιο πολύ, εκεί θα σας στείλω. Στη δουλειά την πιο ριψοκίνδυνη, εκεί θα είστε επικεφαλής. Όπου ο κίνδυνος πιότερο καραδοκεί, εκεί μπροστάρηδες θα σας βάλω. Οι πολεμικοί ελέφαντες του Πώρου μας περιμένουν στην αντικρινή όχθη. Θα τους επιτεθείτε! Θα φανώ ανελέητος σε όποιον δυσφημήσει και προδώσει το στρατό. Αυτή είναι η τελευταία σας ευκαιρία να επανακτήσετε την τιμή σας. Διαλέξτε, αδέλφια, αλλά διαλέξτε τώρα!»

Ο Μάτων και η Κουρούνα πηγαίνουν πρώτοι. Έπειτα ένας ένας άντρας ή δυο μαζί, κι ύστερα και οι τριακόσιοι προχωρούν και παίρνουν τις ασπίδες τους. Οι άντρες βγάζουν τους χιτώνες της ντροπής και ενδύονται νέους μανδύες επανόρθωσης και αποκατάστασης. Ο στρατός επιδοκιμάζει με κραυγές.

Στην αντίπερα όχθη, ο Πώρος σίγουρα ακούει. Μέσα σε λίγη ώρα, κάθε άντρας που έχει στη διάθεση του θα είναι εξοπλισμένος.

Στέκομαι μπροστά από το στρατό. «Θα περάσω αυτό το ποτάμι, αδέλφια! Ποιος άλλος

θα το διαβεί μαζί μου;»

. 478 .

36

Η μάχη τ ο υ Υ δ ά σ π η

ΔΕ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΝΑ ΑΦΗΓΗΘΩ τη μάχη λεπτομερώς. Ήσουν εκεί, Ιτάνη. Πολέμησες. Νίκησες. Δε βλέπω το λόγο να σου εξιστορήσω αυτά που είδες με τα ίδια σου τα μάτια.

Επίτρεψέ μου να μιλήσω καλύτερα για τη σημασία της μάχης. Τι σήμαινε για μένα και για το στρατό.

Ήταν αυτό ακριβώς που χρειαζόμαστε - μια ηρωική αναμέτρηση εναντίον ενός εχθρού που υπερασπιζόταν το έδαφος του και πολεμούσε με τιμή. Στο τέλος της αναμέτρησης, το πεδίο ήταν δικό μας, πράγματι, αλλά το πιο σημαντικό ήταν που διατηρήσαμε τη ζωή του ανταγωνιστή μας και τη ζωή όσων περισσότερο γενναίων ιππέων και ξατρίγια μπορούσαμε. Καταφέραμε να δράσουμε εναντίον του και εναντίον των αντρών του με ακεραιότητα και εγκράτεια. Κι έτσι νικήσαμε όχι μόνο έναν πεισματάρη και ρωμαλέο εχθρό, αλλά και τους διχασμένους και δύστροπους εαυτούς μας.

Ήταν μια λαμπρή νίκη, η μεγαλύτερη ίσως, επειδή απαίτησε τις πλέον νεωτεριστικές τακτικές, τις πλέον μη συμβατικές γραμμές επίθεσης, τον καλύτερο συντονισμό μεταξύ ανόμοιων μονάδων - τρία σώματα που τα χώριζαν εκατόν τριάντα στάδια το ένα από το άλλο, σε ένα μέτωπο διακοσίων σταδίων περίπου και στις δύο όχθες ενός ορμητικού ποταμού. Αυτή η σύγκρουση (η οποία

. 479 .


ήταν στην πραγματικότητα μια αμφίβια επίθεση σε συνδυασμό με μια μάχη) αντιπροσώπευε την πλέον περίπλοκη και απαιτητική λογιστική πρόκληση που αντιμετώπισε ποτέ ο στρατός -τη μεταφορά μέσω επτακοσίων λέμβων και χιλίων εκατό σχεδίων, σαράντα επτά χιλιάδων αντρών, επτάμισι χιλιάδων ίππων (που το μεγαλύτερο μέρος τους έπρεπε να περάσει νύχτα και με βροχή), με όλο τον οπλισμό τους, πανοπλία και εφόδια, ανάμεσα τους καταπέλτες πεδίου, και άλλοι που εκτόξευαν πέτρες- και απαιτούσε πολύ μεγάλη ευελιξία και αυτοσχεδιασμό από διοικητές που ήταν σκορπισμένοι σε μεγάλη απόσταση, πολλοί από τους οποίους δε μιλούσαν την ίδια γλώσσα, σε ένα πλατύ και πρωτόγνωρο πεδίο, εναντίον ενός εχθρού που δεν πολεμούσε μόνο για τη νίκη, αλλά για να υπερασπιστεί την πατρίδα και την ελευθερία του. Οι μεγάλες δυσκολίες της επιχείρησης έκαναν τις προηγούμενες προσπάθειες να ωχριούν μπροστά της. Άρχισε με μια ανοδική πορεία εκατόν εβδομήντα οδοιπορικών σταδίων, δίπλα στο ποτάμι μέσα στη λάσπη, και τους κεραυνούς μιας νεροποντής που κράτησε όλη τη νύχτα. Βέβαια, κάλυψε τις κινήσεις μας από τον εχθρό, αλλά μετέτρεψε το δίαυλο, φουσκωμένο ήδη από τις πρώιμες βροχοπτώσεις, σε έναν άγριο χείμαρρο. Συνεχίστηκε με το πέρασμα του ποταμού, για την ακρίβεια με το κολύμπι, τουλάχιστον στο τελευταίο τρίτο, ενός ποταμού που είχε πλάτος οκτακόσιες είκοσι οργιές (όλα αυτά πριν από τη μάχη, πριν ακόμα από την παράταξη, στην απέναντι όχθη, για μάχη). Μια πορεία προσέγγισης εκατόν πενήντα δύο σταδίων, που επιτεύχθηκε ύστερα από μία σύγκρουση σε ένα μέτωπο δεκαέξι σταδίων, σε βαλτώδες έδαφος, εναντίον δεκαοκτώ χιλιάδων ιππέων, εκατό χιλιάδων αντρών και διακοσίων πολεμικών ελεφάντων, μια δύναμη που δεν είχε την ευκαιρία να δει ποτέ δυτικός

• 480 -


στρατός, πόσο μάλλον να την αντιμετωπίσει και να τη νικήσει. Κι αυτές ήταν μόνο οι σωματικές δυσκολίες. Η διανοητική και ψυχική πίεση αποδείχτηκαν εξίσου εξοντωτικές, αν όχι περισσότερο. Διότι ο αγώνας, όπως εξελίχτηκε, συμπεριλάμβανε πολλά τυχαία γεγονότα και επεισόδια, εκπλήξεις, αλλαγές μετώπου, ανατροπές, απρόσμενες αναποδιές. Η πιο δραματική ήταν αυτή που οφειλόταν στο δικό μου κακό υπολογισμό για το διάβα του ποταμού, όταν η ομάδα προγεφυρώματος αποτελούμενη από επτά χιλιάδες άντρες προσγειώθηκε πάνω σε αυτό που θεωρούσαμε απέναντι όχθη, για να ανακαλύψουμε μόνο ότι το δυνατό ρεύμα είχε ανοίξει ένα δεύτερο δίαυλο πιο πέρα, τον οποίο τώρα έπρεπε να περάσουμε κολυμπώντας ή να πεθάνουμε. Έτσι το ένα σχέδιο μετά το άλλο έπρεπε να καταργηθεί και να γίνουν αυτοσχεδιασμοί στην πορεία, όχι μόνο από μένα, αλλά από πολλές δεκάδες κατώτερους διοικητές που είχαν χάσει κάθε επαφή μαζί μου και μεταξύ τους μέσα στη σύγχυση, στην απόσταση και τη διάρκεια της μάχης. Η σύγκρουση κράτησε από το δειλινό εκείνης της ημέρας, όταν οι πρώτες φάλαγγες έβαλαν το πόδι τους στο ποτάμι εκατόν εβδομήντα πέντε στάδια βόρεια του στρατοπέδου, μέχρι το ηλιοβασίλεμα της επομένης, στην αντίπερα όχθη, χωρίς ύπνο ή φαγητό, εκτός από αυτά που μπορέσαμε να ξαφρίσουμε στην πορεία, για άντρες ή άλογα. Σ' αυτές τις προκλήσεις, αξιωματικοί και στρατιώτες αποδείχτηκαν πολύ έξυπνοι. Η έφοδος των Δάων ιπποτοξοτών μας στο αριστερό του εχθρού, για να ακολουθήσει η επέλαση των εταίρων μου από το πλάι, ξεπέρασε σε βιαιότητα και δύναμη εκείνη εναντίον του Δαρείου στα Γαυγάμηλα. Ο Ηφαιστίων τραυματίστηκε τρεις φορές, διασπώντας, ένα ιππικό που ξεπερνούσε τις ίλες του πέντε προς μία. Ο Περδίκκας, ο Πτολεμαίος, ο Πει-

. 481 .


θων και ο Αντιγένης οδηγούσαν τις φαλαγγαρχίες των πε-ζαιτέρων, ενώ ο Ταύρων, που διοικούσε τους Μήδους και Ινδούς τοξότες εναντίον ενός συμπαγούς μετώπου οκτώ σταδίων από πολεμικούς ελέφαντες και πεζικό, διέσπασε τις γραμμές τους παρά τις φοβερές απώλειες. Κατάφερε να προκαλέσει μεγάλη σύγχυση στα ζώα με αποτέλεσμα να ποδοπατούν αφενός τους δικούς τους άντρες και αφετέρου το ένα το άλλο. Η επίθεση του Κοίνου από την πτέρυγα τσάκισε τα νώτα του εχθρού. Τα ξένα στρατεύματα μας ήταν εκπληκτικά. Οι Σκύθες ιπποτοξότες απέκρουσαν τα άρματα του γιου του Πώρου μόλις πάτησαν το πόδι τους στην απέναντι όχθη. Το περσικό ιππικό του Τιγράνη έσπασε το δεξί των Ινδών. Το βασιλικό ιππικό του Άμπι κατανίκησε τους ακοντιστές του Πώρου από το Παντζάμπ. Οι ψιλοί Θράκες του Σάδωκου με τη συνεργασία των έφιππων Σάκων και Μασσαγετών έτρεψαν σε φυγή τον εχθρό στη μοναδική αντεπίθεση που ήταν στ' αλήθεια τρομακτική. Ενώ οι αργυράσπιδες του Μάτωνα και της Κουρούνας, μαζί με τα αδέλφια τους του Νεοπτόλεμου και τους υπασπιστές του Σέλευκου (τους πρώτους αργυράσπιδες) ήταν απλώς ανίκητοι στο κέντρο.

Όσο για μένα, παρά την αναποδιά που μας έτυχε στο νησάκι, πολέμησα σαν τρελός μέχρι να ολοκληρωθεί η μεταφορά. Η καρδιά του Βουκεφάλα, είκοσι ενός ετών πια, λίγο έλειψε να σπάσει προσπαθώντας να περάσει κολυμπώντας το ποτάμι. Σκέφτηκα να τον γλιτώσω από την ταλαιπωρία και να πάρω το Στέμμα και τα άλλα μου άλογα στην πορεία. Αλλά δε θα με άφηνε. Στην κορύφωση της μάχης προσπάθησα πάλι να τον παραδώσω στον ιπποκόμο μου Ευαγόρα. Η οργή στο βλέμμα του με έκανε να αλλάξω γνώμη. Δε θα μου επέτρεπε να κατέβω από τη ράχη του μέχρι η σημαία με το λιοντάρι της Μακεδονίας να δέσποζε σε όλο το πεδίο.

. 482 .


Ποιος στρατός θα μπορούσε να κάνει αυτά που κάναμε εμείς; Αλλά τα πράγματα ήταν ακόμα πιο δύσκολα από τη σκοπιά της διοίκησης: μέχρι το πρωινό της μάχης, ο στρατός όχι μόνο αρνιόταν να πάρει μέρος σ' αυτή, αλλά λίγο έλειψε να στασιάσει και να καταστρέψει όλα όσα είχαμε πετύχει. Ομολογώ ότι ευχαριστήθηκα αυτό το θρίαμβο περισσότερο από κάθε άλλον και είδα στα πρόσωπα των στρατηγών μου και των συντρόφων μου ότι ένιωθαν το ίδιο. Δε χρειάστηκε καμιά διακήρυξη για να ελέγξω τα φονικά, ένστικτα του στρατού. Η εκτίμηση που έτρεφαν για τον εχθρό ήταν αρκετή για να τους συγκρατήσει.

Ο Πώρος πολέμησε υπέροχα. Αγωνιζόταν πάνω στον πολεμικό του ελέφαντα (πραγματικός ήρωας κι αυτός), αν και υπέφερε από πολλά τραύματα. Ήταν μάλιστα τόσο σοβαρά ώστε όταν τελείωσε η μάχη και κατέβηκε τελικά από το οχυρό του ζώου του, ύστερα δεν μπορούσε να ξανανέβει και, όπως λένε οι άντρες, τον σήκωσε ο ελέφαντας με την προβοσκίδα του. Όταν του έστειλα το ρά-τζα Άμπι για να ζητήσει την παράδοση του, ο Πώρος περιφρόνησε τον άνθρωπο που θεωρούσε εχθρό του, παρ' ότι γνώριζε ότι δεν είχε καμία ελπίδα. Τελικά του έστειλα τον Ινδό Μερόη, ο οποίος του μετέφερε τις προτάσεις μου. Είπα ότι θα έδειχνα επιείκεια και ότι αυτός και οι άντρες του θα είχαν καλή μεταχείριση. «Πώς επιθυμείς να σου φερθώ;» ρώτησα τον Πώρο όταν τον συνάντησα προσωπικά. «Βασιλικά θα με μεταχειριστείς, ω Αλέξανδρε» αποκρίθηκε. Και σαν βασιλιά τον τιμήσαμε.

Η μεγαλύτερη ικανοποίηση αυτής της μάχης ήταν ότι μας έδωσε την ευκαιρία να δείξουμε μεγαλοψυχία. Σε έναν ευγενή εχθρό πρέπει να φέρεσαι ευγενικά. Έτσι δε δέχτηκα την υποταγή του Πώρου και τον έκανα σύμμαχό μου. Δεν του έθεσα όρους παράδοσης, του χάρισα δώρα φιλίας. Οι αιχμάλωτοι επαναπατρίστηκαν την ίδια

. 483 .


ημέρα, χωρίς λύτρα, μαζί με τα όπλα τους. Επίσης, τις ημέρες που ακολούθησαν τη μάχη, είχα την ευχαρίστηση να συναγωνιστώ σε γενναιοδωρία τους νέους φίλους μου. Οι πεσόντες και των δύο πλευρών ενταφιάστηκαν με τιμές κάτω από τον ίδιο τύμβο, ενώ η πίκρα για το χαμό τους κατευνάστηκε, όσο η θλίψη το επιτρέπει, με όρκους που ανταλλάχτηκαν, να μην ξαναπάρουμε ποτέ τα όπλα ο ένας εναντίον του άλλου.

Τέλος, και το πιο σημαντικό απ' όλα, η δύναμη των αντρών, η θέληση τους να πολεμήσουν είχε επανέλθει. Ο μακρύς επίπονος αγώνας κατά των ληστών και των σφαγέων είχε τελειώσει. Το δώρο του Πώρου στο στρατό της Μακεδονίας ήταν αυτό, η επιστροφή της περηφάνιας και της φλόγας του.

Όταν τέλειωσε η μάχη, ο ήλιος βασίλευε. Είχε αρχίσει να βρέχει. Όχι ο κατακλυσμός της προηγουμένης, αλλά μια ευεργετική μπόρα που έκανε τον ουρανό να θολώσει. Επέστρεφα καβάλα στο Στέμμα στην όχθη απέναντι από το στρατόπεδο μας. Χειρουργοί και γιατροί από τις φάλαγγες του Κρατερού και του Μελέαγρου, που αποτελούσαν την πτέρυγα στήριξης στην αντίπερα όχθη του Υδάσπη (οι διαταγές μου ήταν να μη διαβούν τον ποταμό παρά μόνο αν ο Πώρος έφερνε όλους τους ελέφαντες), είχαν αποβιβαστεί πριν από λίγη ώρα, καθώς όλες οι διαθέσιμες σχεδίες και λέμβοι μέχρι τώρα χρησιμοποιούνταν για τη διαπεραίωση των στρατευμάτων που έπαιρναν μέρος στην επίθεση. Ένα κινητό νοσοκομείο είχε στηθεί δίπλα στο πρασοχώραφο ενός αγρότη. Οι τραυματίες, Ινδοί και Μακεδόνες, μεταφέρονταν εκεί με άμαξες και κάρα. Κάθε εχθρότητα είχε πετάξει. Παρακολουθούσα δύο γιατρούς του στρατού μας, το Μαρσύα από τον Κρότωνα και το Μάρωνα από τη Ρόδο. Δε με είχαν δει. Ξάφνου ένα αγόρι ήρθε τρέχοντας και τους παρέδωσε ένα μήνυ-

- 484 .


μα. Τους είδα να βγαίνουν σαν σαΐτες από τη σκηνή και να τρέχουν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν μέσα από το λασπωμένο πεδίο προς ένα βουλιαγμένο δρόμο, ακριβώς δίπλα στο ανάχωμα. Τους ακολούθησα με το βλέμμα. Μερικοί στρατιώτες ήταν μαζεμένοι εκεί γεμάτοι αγωνία. Προφανώς κάποιος είχε πέσει. Κάποιος σημαντικός.

Ένιωσα να ανατριχιάζω ολόκληρος. Ο Ηφαιστίων; Όχι, μόλις τον είχα δει, τραυματισμένο αλλά όχι σε κίνδυνο. Ο Κρατερός, ο Πτολεμαίος, ο Περδίκκας... όλοι αυτοί θα μπορούσαν να είχαν σκοτωθεί. Κατευθύνθηκα προς τα κει, πρώτα με τριποδισμό, μετά με ελαφρύ καλπασμό. Οι Ινδοί αγρότες καλλιεργούν λαχανικά σε υπερυψωμένες πρασιές. Τα πόδια του αλόγου μου χώνονταν μέχρι τις κνήμες στα αποχετευτικά αυλάκια. Όταν έφτασα σε απόσταση πενήντα ποδών από τους συγκεντρωμένους στρατιώτες, αρκετοί, μόλις με αναγνώρισαν, σηκώθηκαν όρθιοι, φανερά στενοχωρημένοι. Ανάμεσα στους γονατισμένους άντρες, είδα τον ιπποκόμο μου τον Ευαγόρα.

Αμέσως κατάλαβα ότι δεν ήταν άνθρωπος αυτός που φρόντιζαν.

Ξεκαβαλίκεψα και προχώρησα μέχρι την ομάδα. Οι άντρες παραμέρισαν αμέσως για να περάσω, βγάζοντας τις περικεφαλαίες και τους πίλους τους. Ο Βουκεφάλας κειτόταν στη δεξιά πλευρά του. Αμέσως κατάλαβα ότι η μεγάλη του καρδιά δε χτυπούσε πια. Χίλιες φορές είχα ζήσει με τη φαντασία μου αυτή τη στιγμή που ήξερα ότι θα ερχόταν μια μέρα. Παρ' όλα αυτά, το χτύπημα ήταν πολύ μεγάλο. Είχα την αίσθηση ότι δέχτηκα μια πολύ δυνατή γροθιά στο στήθος. Η συγκίνηση που ένιωθα δεν ήταν από θλίψη για το Βουκεφάλα, γιατί είδα ότι το πνεύμα του είχε πετάξει με ασφάλεια. Ήταν μάλλον απελπισία για τη δική μου απώλεια και του έθνους, που θα στερούμαστε την ψυχή και το πνεύμα του. Γονάτισα

. 485 .


στο ένα πόδι και. άρπαξα τον Ευαγόρα από το χέρι για να μην πέσω.

Ένας άντρας είχε το κεφάλι του Βουκεφάλα πάνω στα πόδια του. Κατάλαβα ότι η παρουσία μου τον αναστάτωσε. Φοβόταν μήπως με προσβάλει. Δεν ήξερε αν έπρεπε να σηκωθεί ή να μείνει στη θέση του. Ακούμπησα το χέρι μου στον ώμο του. «Ασε το κεφάλι του εκεί που είναι» είπα. Πήγα να βγάλω το μανδύα μου, αλλά δεν μπόρεσα, τόσο αδύναμα είχαν γίνει τα χέρια μου. Ο Ευαγόρας με βοήθησε. Οι ιππείς πρέπει να τον φρόντιζαν αρκετή ώρα, ήταν φανερό. Προσπάθησαν απεγνωσμένα να του σώσουν τη ζωή. Είχε ξεψυχήσει λόγω ηλικίας και από την υπερβολική κούραση. Δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτε.

«Πάρε τα ονόματα αυτών των αντρών» είπα στον Ευαγόρα, όταν συνήλθα κάπως. Ήταν Οδρύσες ιππείς από τις ίλες του Μενίδα, τις οποίες, κατά την απουσία του, διοικούσε ο Φίλιππος ο γιος του Αμύντα. Τους κοίταξα έναν ένα στα μάτια. «Ποτέ δε θα ξεχάσω την καλοσύνη σας εδώ σήμερα».

Διέταξα τους χειρουργούς να γυρίσουν στα καθήκοντα τους. Οι τραυματίες χρειάζονταν τη φροντίδα τους. Αποδέσμευσα επίσης τους Οδρύσες. Δε θα έφευγαν. Σαν τους Μακεδόνες, οι ιππείς της Θράκης σκοτώνουν το άλογο του νεκρού πάνω από τον τάφο του και θάβουν και τους δύο στην ίδια κρύπτη. Πιστεύουν ότι το άλογο θα μεταφέρει τον αφέντη του στη μέλλουσα ζωή. Εδώ λοιπόν σε ένα πρασοχώραφο, κάτω από το ψιλόβροχο, αυτοί οι άντρες μου πρόσφεραν τις ζωές τους, και των αλόγων τους επίσης, να τις θυσιάσω στον τάφο του Βουκεφάλα.

«Όχι, φίλοι μου. Αλλά κάθε ρανίδα αίματος που προσφέρατε θα σας την ανταποδώσω σε χρυσάφι. Και τώρα αποσυρθείτε στις μονάδες σας, θα έχετε την αιώνια ευγνωμοσύνη μου».

. 486 .


Αυτός είναι ο λόγος που εκφώνησα δύο ημέρες αργότερα, πάνω από τον τάφο του Βουκεφάλα:

«Όταν είδα για πρώτη φορά αυτό το άλογο ήταν τεσσάρων ετών και με δυσκολία τον κρατούσαν από το χαλινάρι. Ένας ιππέμπορος τον είχε φέρει στην Πέλλα μαζί με άλλα υπέροχα ζώα. Ο Βουκεφάλας τα επισκίασε όλα όπως ο ήλιος τα αστέρια. Όμως τσινούσε και κλοτσούσε, και δεν άφηνε κανέναν να τον καβαλικέψει. Ο πατέρας μου τον απέρριψε επειδή δεν ήταν εύκολο να κυβερνηθεί. Εγώ ήμουν δεκατριών ετών τότε και γεμάτος αυτοπεποίθηση, όπως είναι όλα τα αγόρια και τα βασι-λοπαίδια. Κατάλαβα αμέσως ότι όποιος τιθάσευε εκείνο το θαύμα θα ήταν άξιος όλου του κόσμου. Σκέφτηκα επίσης ότι για να τιθασεύσεις ένα τέτοιο πνεύμα, έπρεπε να ραγίσεις και τη δική σου καρδιά.

»Κανείς παιδαγωγός δε μου δίδαξε περισσότερα από αυτό το άλογο. Καμία πολεμική εκστρατεία δε μου έχει προφέρει τόσες γνώσεις όσο τούτο το ζώο. Χιλιάδες ημέρες και νύχτες αγωνίστηκα, ως αγόρι και ως άντρας, πασχίζοντας να ανυψωθώ στο πεδίο όπου κατοικούσε η ψυχή του. Ζήτησε τα πάντα από μένα και, όταν τα έλαβε, με έκανε να ξεπεράσω τον εαυτό μου.

»Αυτός ο στρατός βρίσκεται εδώ χάρη στο Βουκεφάλα. Αυτός ήταν που έσπασε τον Ιερό Λόχο στη Χαιρώνεια. Κανένα άλλο άλογο δε θα μπορούσε να το κάνει. Στην Ισσό και στα Γαυγάμηλα, τα άλογα των εταίρων δε ακολούθησαν εμένα, ακολούθησαν το Βουκεφάλα. Ναι, ήταν άγριος. Ναι, δεν μπορούσε να κυβερνηθεί. Όμως ένα τέτοιο πνεύμα δεν μπορεί να συγκριθεί με μέτρα και σταθμά που ισχύουν για κατώτερα όντα. Γιατί ο Δίας στέλνει θαύματα στη γη; Μα για τον ίδιο λόγο που κάνει έναν κομήτη να περνάει σαν αστραπή στον ουρανό. Όχι για να δείξει αυτό που έχει συμβεί, αλλά αυτό που μπορεί να συμβεί».

. 487 .

ΣΤΪΒΕΝ ΠΡΕΣΣΦΙΛΝΤ

Σ' αυτό το μέρος, λέω, θα ιδρύσω μια πόλη που θα την ονομάσω Βουκεφαλία Αλεξάνδρεια. Είθε οι θεοί να ευλογούν όλους όσοι θα φτιάξουν τα σπίτια τους εντός των τειχών της.

Σκεπάζουμε με χώμα τον τάφο του αγαπημένου μου συντρόφου.

«Φίλοι μου, πολλοί από σας θέλησαν να με παρηγορήσουν γι' αυτή την απώλεια. Μου μίλησαν για την πλήρη ημερών ζωή του, για την αγάπη του σε μένα κι αυτή την επιχείρηση, για τη φήμη του, για τη θέση του ακόμα ανάμεσα στ' άστρα. Μου θυμίσατε ότι όλος ο κόσμος είναι τώρα δικός μου. Από τις μάντρες του, έχω τη δυνατότητα να διαλέξω όποιο άλογο επιθυμώ. Μπορώ να το εκπαιδεύσω ώστε να γίνει ένας δεύτερος Βουκεφάλας. Δεν το πιστεύω. Δεν πρόκειται να βρούμε το όμοιο του σε όλη τη γη. Ήταν ένας και μοναδικός. Και δε θα υπάρξει άλλος σαν κι αυτόν. Τώρα που πέθανε, το τέλος μου σαν έρθει θα είναι πιο υποφερτό γιατί θα έχω την ελπίδα ότι θα τον ξανασυναντήσω στην άλλη ζωή».

Και τότε η πεδιάδα άρχισε να τρέμει από τις βροντές. Αστραπές και κεραυνοί έσκιζαν τον ουρανό. Οι άντρες μου κι εγώ μείναμε έκπληκτοι μπροστά στη δύναμη και την ένταση αυτού του σημαδιού.

«Μακεδόνες και σύμμαχοι, ξέρω ότι δοκιμαστήκατε σκληρά. Οι απαιτήσεις που είχα από σας θα τσάκιζαν κάθε κατώτερο στρατό. Αδέλφια, πιστέψτε σε μένα και ο ένας τον άλλον! Αυτή η νίκη μάς γύρισε πίσω. Είμαστε πάλι ο εαυτό μας. Τίποτε άλλο δεν έχει σημασία. Πιστέψτε στο πεπρωμένο μας και συνεχίστε. Καμία δύναμη στη γη δεν μπορεί να μας σταματήσει τώρα πια!»

. 488 .

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

37

Ιτάνης

ΑΥΤΑ ΗΤΑΝ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΛΟΓΙΑ που είπε ο Αλέξανδρος γι' αυτή την καταγραφή. Εκείνο το βράδυ, όταν παρουσιάστηκα ενώπιον του, με ευχαρίστησε για τη μαρτυρία μου (η οποία είχε εξυπηρετήσει το σκοπό του, δήλωσε) και με πρόσταξε να επιστρέψω στη θέση μου στο σώμα. Κι αυτό έκανα.

Ύστερα από ανάπαυση τριάντα ημερών, ο στρατός συνέχισε την προέλασή του στην Ανατολή. Διέσχισε τον ποταμό Ακεσίνη, με αρκετές απώλειες λόγω το ισχυρού ρεύματος και του ανώμαλου βάθους, και τον Υδραώτη, προσθέτοντας στα εδάφη του Πώρου τα βασίλεια των εχθρών του. Οι νοτιοδυτικοί μουσώνες είχαν αρχίσει. Εβδομήντα ημέρες προχωρούσε ο στρατός κάτω από καταρρακτώδεις βροχές και φοβερή ζέστη, μες στη λάσπη. Η αρρώστια κα-τέτρωγε τη φάλαγγα. Το ηθικό έπεσε. Και το χειρότερο, οι ντόπιοι, όταν τους ρωτούσαμε πόσο κοντά ήταν ο Ανατολικός Ωκεανός (για τον οποίο ο Αλέξανδρος είχε δηλώσει ότι δεν απείχε πολύ όταν τον έβαλε ως τελικό στόχο της εκστρατείας), ανέφεραν ότι έμεναν ακόμα χιλιάδες παρασάγγες, μέσα από δύσβατες περιοχές και αδιάβατους ποταμούς, απόκρημνα και πανύψηλα όρη και επικίνδυνες ερήμους. Ακόμη τόνισαν ότι τα εδάφη αυτά τα υπερασπίζονταν αμέτρητοι πολεμιστές - αν βέβαια υπήρχε

. 491 .


ένας τέτοιος ωκεανός. Σύμφωνα με τις μετρήσεις των σοφών, ο στρατός είχε διανύσει εκατόν δεκαπέντε χιλιάδες οδοιπορικά στάδια αυτά τα οκτώ χρόνια (18.112 χιλιόμετρα). Τελικά, στον ποταμό Ύφαση, μια αντιπροσωπεία των διοικητών και των εταίρων παρουσιάστηκε στο βασιλιά και τον παρακάλεσε να τους λυπηθεί. Η αντοχή των Μακεδόνων είχε φτάσει στα όρια της. Δε θα προχωρούσαν άλλο ανατολικά.

Ο Αλέξανδρος απέκρουσε την πρόταση τους και αποσύρθηκε οργισμένος στη σκηνή του. Σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση, αυτή η κίνηση θα είχε σηκώσει στο πόδι το στρατό. Αλλά τούτη τη φορά οι άντρες ήταν αποφασισμένοι. Όταν ο Αλέξανδρος συνειδητοποίησε ότι καμία πράξη ή λόγος δε θα τους άλλαζε τα μυαλά, πρόσφερε θυσίες στους θεούς για να δει τι θα έλεγαν οι οιωνοί. Δήλωσε λοιπόν, και επιβεβαίωσαν οι μάντεις, ότι οι θεοί συμφωνούσαν με την επιθυμία των συμπατριωτών του. Δε θα τους ανάγκαζε να συνεχίσουν. Ο στρατός θα γυρνούσε πίσω.

Αυτός που είχε αποδειχθεί ανίκητος σε κάθε ανθρώπινη ή φυσική δύναμη, υποχώρησε τελικά στη μιζέρια των αντρών του. Όταν οι τελευταίοι έμαθαν ότι έδωσε τη συγκατάθεσή του, μαζεύτηκαν κατά χιλιάδες γύρω από τη σκηνή του κλαίγοντας από χαρά. Τον ευλογούσαν και τον επευφημούσαν. Χαίρονταν που επιτέλους θα τέλειωναν τα βάσανά τους και υπήρχε η ελπίδα να ξαναδούν τις αγαπημένες τους γυναίκες και τα παιδιά τους, τους γέροντες γονείς τους και τη λατρευτή τους πατρίδα που είχαν αποχωριστεί τόσο πολύ καιρό.

Κατά την επιστροφή στη Δύση, ο Αλέξανδρος συνέχισε τις κατακτήσεις του, υποτάσσοντας πολλά έθνη και λαούς. Τα πιο φημισμένα έθνη ήταν οι Οξυδράκες, οι Μαλλοί, οι Βραχμάνοι, οι Αγαλασσείς, οι Συδράκες, τα βασίλεια του Μουσικανού, του Μοίρη και του Σάμβου. Ακόμη χαρτο-

. 492 .


γράφησε τα περάσματα που ανακαλύφτηκαν για πρώτη φορά προς τον Αραβικό Ωκεανό και την Περσική Θάλασσα.

Στα Σούσα πάντρεψε ενενήντα δύο υψηλόβαθμους αξιωματικούς των εταίρων με Περσίδες νύφες σε μια μεγαλόπρεπη τελετή. Ο ίδιος παντρεύτηκε την κόρη του Δαρείου, τη Στάτειρα, ενώ για τον Ηφαιστίωνα διάλεξε την αδελφή της, τη Δρύπετι. Ήθελε τα παιδιά τους να είναι εξαδέλφια. Ο Αλέξανδρος προσέφερε προίκες στις νύφες κι από ένα χρυσό κύπελλο σε κάθε Μακεδόνα (δέκα χιλιάδες περίπου, όταν καταγράφηκαν) που είχε πάρει σύζυγο από την Ανατολή.

Στα Εκβάτανα, δύο χρόνια μετά το ταξίδι της επιστροφής, ο Ηφαιστίων αρρώστησε και πέθανε. Όλη η γη, θαρρείς, δεν μπορούσε να χωρέσει τη θλίψη του Αλέξανδρου. Για να τιμήσει το φίλο του, διέταξε να του φτιάξουν ένα μεγαλόπρεπο μαυσωλείο, διακόσια πόδια ψηλό, που το κόστος του έφτασε τα δέκα χιλιάδες τάλαντα. Πρόσταξε να κόψουν τις χαίτες των αλόγων και των μουλαριών σε ένδειξη πένθους και έδωσε οδηγίες ακόμα και τις επάλξεις από τα τείχη να γκρεμίσουν σαν υπέρτατη πένθιμη ένδειξη: έμοιαζαν κι αυτά να κλαίνε.

Υπηρέτησα το βασιλιά ως λοχαγός στο άγημα των εταίρων, έτσι ήμουν κοντά του από έξι έως δώδεκα ώρες την ημέρα. Πρέπει να πω, και πρέπει να με πιστέψετε, ότι παρόλο που έδειχνε χαρούμενη και τολμηρή διάθεση, από τότε που πέθανε ο Ηφαιστίων δεν ήταν πια ο ίδιος άνθρωπος.

Για πρώτη φορά άρχισε να μιλάει για το θάνατό του και να εξωτερικεύει το φόβο του για τη μάχη που θα ακολουθούσε, αφού οι αγώνες για τη διαδοχή και τη μοιρασιά της αυτοκρατορίας ήταν αναπόφευκτες. Η Ρωξάνη είχε παιδί τότε. Ο Αλέξανδρος με προειδοποίησε να φροντίσω

. 493 .


για την ασφάλειά της και τη δική μου γιατί, όταν θα έφευγε, φιλόδοξοι άντρες θα έβρισκαν τρόπους να μας δυσφημίσουν και να μας ατιμάσουν, ή και να μας δολοφονήσουν ακόμα, για να προωθήσουν τα σχέδιά τους.

Ο Αλέξανδρος επέστρεψε στη Βαβυλώνα και άρχισε να ασχολείται με το σχεδιασμό νέων εκστρατειών. Επόμενος στόχος του ήταν να υποτάξει την Αραβία. Στα τέλη της άνοιξης του ενδέκατου έτους που πέρασε από την Ευρώ-πη στην Ασία, αρρώστησε. Η κατάσταση του επιδεινώθηκε ραγδαία τις επόμενες ημέρες. Οι γιατροί του δεν μπόρεσαν να τον βοηθήσουν.

Οι στρατιώτες του, θορυβημένοι από τη φήμη ότι ο βασιλιάς τους είχε υποκύψει και αρνούμενοι να πιστέψουν τις διαβεβαιώσεις των αξιωματικών του ότι ζούσε ακόμη, μαζεύτηκαν στο ανάκτορο και ζήτησαν να τον δουν. Τους έκαναν το χατίρι. Οι σύντροφοι του Αλέξανδρου, ο ένας κατόπιν του άλλου, πέρασαν μπροστά από το κρεβάτι του, φορώντας τους στρατιωτικούς χιτώνες. Ο βασιλιάς δεν μπορούσε να μιλήσει πια, αλλά αναγνώριζε κάθε στρατιώτη και τον ευλογούσε με το βλέμμα. Το επόμενο βράδυ άφησε την τελευταία του πνοή πάνω στη γη. Ήταν η 15η

του Θαργηλιώνος σύμφωνα με το αττικό ημερολόγιο, η 28η

του Δαισίου σύμφωνα με το μακεδονικό ημερολόγιο, το πρώτο έτος της 114ης Ολυμπιάδας.

Ο Αλέξανδρος ήταν τριάντα δύο ετών και οκτώ μηνών. Καμιά δική μου περιγραφή δεν μπορεί να αποδώσει το

θρήνο που ακολούθησε το θάνατό του και εξαπλώθηκε σαν παλιρροϊκό κύμα σε όλη την πόλη και την αυτοκρατορία. Αρκεί να πω ότι οι Πέρσες και οι Μακεδόνες ήταν συντετριμμένοι, οι πρώτοι θρηνούσαν το χαμό ενός καλού και συμπονετικού αφέντη, οι δεύτεροι το τέλος του λαμπρού και ασύγκριτου βασιλιά τους.

Το γεγονός ότι μετά το θάνατό του το χρονικό των ημε-

. 494 .


ρών του δεν έμεινε ως ιστορία ούτε για μια στιγμή, αλλά ανυψώθηκε αμέσως στη σφαίρα του μύθου φανερώνει ότι η προσωπικότητα και τα κατορθώματα του Αλέξανδρου ήταν πάνω από τα ανθρώπινα μέτρα. Οι μύθοι για τα επιτεύγματά του ήταν αμέτρητοι, κανείς θνητός δε θα μπορούσε να τα είχε κάνει. Ο θάνατός του άφησε μια τρύπα στο κέντρο του κόσμου. Ωστόσο την ίδια στιγμή η παρουσία του παρέμενε τόσο ισχυρή ώστε, όταν τις εποχές που ακολούθησαν οι στρατηγοί του έριζαν για τη μοιρασιά της αυτοκρατορίας, μόνο μια πρόταση τους έκανε να φερθούν πολιτισμένα: να συναντηθούν στη σκηνή του Αλέξανδρου, ενώπιον του κενού θρόνου του όπου αναπαύονταν το στέμμα και το σκήπτρο του. Οι άντρες φοβούνταν να προσβάλουν ακόμα και τη σκιά του μεγάλου στρατηλάτη, για την περίπτωση που τον συναντούσαν κάτω από τη γη, γιατί σίγουρα και σε κείνο τον κόσμο κανείς δε θα τον ξεπερνούσε.

Και τώρα ίσως δεν είναι άτοπο για το μάρτυρα να μιλήσει μέσα από την καρδιά του.

Αφήνω στους ιστορικούς να εκτιμήσουν τον Αλέξανδρο βασιλιά. Επιτρέψτε σε μένα να μιλήσω για τον άνθρωπο. Πολλοί τον έχουν κατηγορήσει για το ελάττωμα της αλαζονείας (λες και οι εν λόγω κριτές θα αποδεικνύονταν ανώτεροι στη θέση του), για μένα ωστόσο ήταν ο κάλλιστος και ο ευγενέστερος των ανθρώπων. Μου φέρθηκε, παρά τη μικρή μου ηλικία, σαν να ήμουν σύντροφος και στρατιώτης. Ήταν πάντα καταδεχτικός και άνοιγε την καρδιά του με ειλικρίνεια.

Το μέγεθος των θριάμβων του δεν τον εντυπωσίαζε καθόλου. Δήλωσε σ' αυτό το ημερολόγιο ότι το μόνο που επιθυμούσε ήταν να είναι στρατιώτης. Κι αυτό ήταν. Άντεχε τη ζέστη και το κρύο, την πείνα και την κούραση και, το κυριότερο, δεν ήταν άπληστος και πλεονέκτης. Τον έβλε-

. 495 .


πα πάντα να δίνει τα καλύτερα μερίδια στους συντρόφους του. Κοιμόταν σε ένα κρεβάτι εκστρατείας. Ντυνόταν μέσα σε λίγες στιγμές και απεχθανόταν τα στολίδια και τις πολυτέλειες. Χειμώνας και καλοκαίρι ήταν το ίδιο γι' αυτόν. Θάνατος γι' αυτόν ήταν η απουσία της σκληρής δουλειάς. Έδειχνε τον πραγματικό εαυτό του στις αναποδιές και δεν επιζητούσε ποτέ τα εύκολα, μόνο τα δύσκολα και τα επικίνδυνα. Κανείς άλλος δεν αγαπήθηκε τόσο πολύ από τους συντρόφους του ή μισήθηκε περισσότερο από τους εχθρούς του. Δε χρειαζόταν μεγάλα λόγια για να πυρπολήσει τις καρδιές τον αντρών του (παρ' ότι κανείς δεν τον ξεπερνούσε στη ρητορική), αρκούσε μόνο η παρουσία του. Η θέα του αρματωμένου βασιλιά τους έκανε τους φοβισμένους άντρες γενναίους και τους γενναίους θαυματοποιούς. Οι εκστρατείες του διήρκεσαν λιγότερο από δεκατρία χρόνια. Ποιος άλλος κέρδισε τόσα όσα αυτός; Ποιος άλλος θα μπορέσει;

Αυτά που είπε ο Αλέξανδρος για τον αγαπημένο του Βουκεφάλα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και στην περίπτωσή του, ότι δεν ανήκε σε κανέναν, ούτε καν στον εαυτό του, αλλά στους ουρανούς.

Γιατί ο Θεός στέλνει θαύματα στη γη; Μα για τον ίδιο λόγο που κάνει έναν κομήτη να περνάει σαν αστραπή στον ουρανό. Όχι για να δείξει αυτό που έχει συμβεί, αλλά αυτό που μπορεί να συμβεί.

Θα πρόσθετα ακόμη για τον Αλέξανδρο ότι ήταν ανθρώπινος, υπερβολικά ανθρώπινος θα έλεγα, γιατί τόσο οι δόξες του όσο και οι υπερβάσεις του ήταν δημιουργήματα πάθους και ευγενικής έμπνευσης, ποτέ ψυχρός υπολογισμός. Ο εσωτερικός του κόσμος κατοικείτο από τους ήρωες του, τον Αχιλλέα, τον Έκτορα, τον Ηρακλή και τον

. 496 .


Όμηρο και όχι από τους συγχρόνους του. Δεν ήταν άνθρωπος της εποχής του, μολονότι κανείς δε διαμόρφωσε μια εποχή τόσο πολύ. Ζούσε στον καιρό των ηρωικών και ευγενικών ιδανικών, που ίσως υπήρχαν μόνο στη φαντασία του, δημιουργήματα των στίχων του ποιητή. Μετά το θάνατό του, δεν άκουσα ούτε έναν άνθρωπο που τον ήξερε να πει κάτι εναντίον του. Τα λάθη και τα κρίματά του εξαφανίστηκαν μέσα στη λάμψη της παρουσίας του, την οποία αντιλαμβανόμαστε τώρα με μεγαλύτερη καθαρότητα παρά την απουσία του.

Τελειώνω αυτή τη μαρτυρία με ένα ανέκδοτο από την Ινδία. Στον ποταμό Ύφαση, όταν ο στρατός αρνήθηκε να προχωρήσει, ο Αλέξανδρος ανέγειρε δώδεκα μεγάλους βωμούς, αφιερωμένους στους δώδεκα θεούς του Ολύμπου, για να δείξει στις επερχόμενες γενιές τα όρια των κτήσεών του. Ήμουν κι εγώ ανάμεσα σε πολλούς αξιωματικούς στην καθιέρωση αυτών των μνημείων. Η ημέρα ήταν λαμπρή και φυσούσε αέρας, όπως συμβαίνει συχνά σ' αυτή τη χώρα κατά διαστήματα ανάμεσα σε καταρρακτώδεις νεροποντές. Καθώς η ομάδα επέστρεφε στο στρατόπεδο, ο Τελαμών, ο Αρκάδας μισθοφόρος, παρουσιάστηκε μπροστά στο βασιλιά. Ήταν φανερό ότι αυτός και ο Αλέξανδρος γνώριζαν και κατανοούσαν απόλυτα ο ένας τον άλλον. Από όλο το στρατό, μόνο ο Τελαμών θα μπορούσε να ζητήσει την απόλυσή του ανά πάσα στιγμή και σε οποιοδήποτε μέρος. Κι αυτό έκανε τώρα.

Ο Αλέξανδρος ξαφνιάστηκε και λυπήθηκε στην αρχή επειδή θα στερείτο τη συντροφιά του αγαπημένου φίλου του. Μόλις συνήλθε ωστόσο, προσφέρθηκε να γεμίσει τον άντρα με πλούτη. Τι επιθυμούσε ο Τελαμών; Χρήματα, γυναίκες, μια ένοπλη συνοδεία; Ο Αρκάδας δήλωσε με ένα χαμόγελο ότι κουβαλούσε επάνω του όλα όσα χρειαζόταν. Απ' ό,τι βλέπαμε, ήταν ελάχιστα πράγματα, κάποια μα-

. 497 .


γειρικά σκεύη και ένας ταπεινός μπόγος. Ο Αλέξανδρος, ξαφνιασμένος, ρώτησε το μισθοφόρο πού σκόπευε να πάει.

Ο Τελαμών έδειξε το μεγάλο ανατολικό δρόμο, όπου προχωρούσαν μερικοί Ινδοί προσκυνητές. «Αυτοί οι τύποι με ενδιαφέρουν». Επιθυμούσε, είπε, να γίνει μαθητής τους.

«Και τι θέλεις να μάθεις;» ρώτησε ο Αλέξανδρος. «Τι υπάρχει μετά το στρατιώτη». Ο Αλέξανδρος χαμογέλασε και του άπλωσε το δεξί του

χέρι-Ο Τελαμών το άρπαξε. «Έλα μαζί μου» είπε. Στεκόμουν στα αριστερά του Αλέξανδρου, τόσο κοντά

όσο ένας άντρας με το χέρι του. Μου φάνηκε ότι για μια στιγμή ο βασιλιάς το σκέφτηκε. Κατόπιν γέλασε. Και βέβαια δεν μπορούσε να πάει. Ήδη οι άνθρωποι του τον καλούσαν γιατί έπρεπε να ασχοληθεί με άλλες δουλειές. Οι ιπποκόμοι έφεραν τα άλογα της ομάδας. Κάτι με έκανε να παραμείνω στο πλευρό του Τελαμώνα. Τη στιγμή που ο Αλέξανδρος ετοιμαζόταν να ιππεύσει, ένα θλιμμένο, γλυκό τραγούδι έφτασε στ' αυτιά του. Στράφηκε προς τον ήχο. Εκεί όπου οι σαρισοφόροι είχαν φτιάξει το πρόχειρο στρατόπεδό τους, μια δέσμη από σάρισες του ιππικού στέκονταν ορθές, έτοιμες διά παν ενδεχόμενο. Ο άνεμος καθώς περνούσε ανάμεσα από τα κοντάρια τους παρήγαγε αυτόν το μελαγχολικό σκοπό.

«Οι σάρισες τραγουδούν, Τελαμώνα» είπε ο Αλέξανδρος. «Πες μου, δε θα σου λείψει το τραγούδι τους;»

Ο βασιλιάς και ο μισθοφόρος αντάλλαξαν ένα βλέμμα γεμάτο σημασία. Έπειτα ένας βασιλικός παις έσπρωξε τον Αλέξανδρο στη ράχη του αλόγου του.

Θυμόμουν κάπως την ιστορία για το τραγούδι των σα-ρισών, αλλά όχι πολύ καλά. Πώς ήταν; ρώτησα τον Αρκάδα. Ο Τελαμών ήταν έτοιμος να απαντήσει όταν ο Αλέ-

. 498 .


ξανδρος, που άκουσε την ερώτησή μου, γύρισε πίσω και απάντησε ο ίδιος.

Το τραγούδι της σάρισας είναι λυπητερό. Με πόνο το σφυρίζει, σιγανά και απαλά. Θα έκανα, λέει, ένα επάγγελμα πιο ευγενικό Αλλά μόνο τον πόλεμο εγώ ξέρω καλά.

Άνεμος φύσηξε εκείνη τη στιγμή, ανασηκώνοντας το μανδύα του Αλέξανδρου. Είδα να χτυπάει με τη φτέρνα το πλευρό του αλόγου του. Πήρε τα ηνία και κίνησε για το στρατόπεδο, τριγυρισμένος από τους αξιωματικούς του.

. 499 .

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ

Γύρω στα Ο Κύρος ο Μέγας κατακτά την Ασσυρία και 547 π.Χ. τη Βαβυλωνία. Ιδρύει την Περσική

Αυτοκρατορία.

490 π.Χ. Ο στρατός του Δαρείου εισβάλλει στην Ελλάδα. Μάχη του Μαραθώνα.

480/479 π.Χ. Ο Ξέρξης εισβάλλει στην Ελλάδα. Μάχες των Θερμοπυλών, της Σαλαμίνας, των Πλαταιών.

356 π.Χ. Γέννηση του Αλέξανδρου από το Φίλιππο και την Ολυμπιάδα.

338 π.Χ. Μάχη της Χαιρώνειας. Ο Φίλιππος της Μακεδονίας νικά τις δυνάμεις των συνασπισμένων Ελλήνων.

336 π.Χ. Δολοφονία του Φιλίππου. Ο Αλέξανδρος γίνεται βασιλιάς σε ηλικία 20 ετών.

334 π.Χ. Ο στρατός του Αλέξανδρου περνά μέσω του Ελλησπόντου στην Ασία. Η μάχη του Γρανικού ποταμού.

333 π.Χ. Η μάχη της Ισσού. Νίκη του Αλέξανδρου επί του Δαρείου Γ'.

. 501 .


332 π.Χ. Πολιορκίες της Τύρου και της Γάζας.

Ο Αλέξανδρος κατακτά την Αίγυπτο.

331 π.Χ. Η μάχη των Γαυγαμήλων.

331/330 π.Χ. Ο Αλέξανδρος κυριεύει τη Βαβυλώνα, τα Σούσα, την Περσέπολη, τα Εκβάτανα. Θάνατος του Δαρείου.

330/327 π.Χ. Κατάκτηση της Κεντρικής Ασίας. Εκστρατεία κατά των άγριων φυλών στις σατραπείες Υρκανίας, Παρθίας, Αρίας, Δραγγιανής, Αραχωσίας (σημερινό Αφγανιστάν).

326 π.Χ. Διάβαση του Ινδού. Κατάληψη της Πενταποταμίας. Μάχη του Υδάσπη.

326 π.Χ. Άρνηση του στρατού του Αλέξανδρου να προχωρήσει.

323 π.Χ. Επιστροφή του Αλέξανδρου στη Βαβυλώνα.

323 π.Χ. Θάνατος του Αλέξανδρου στις 11 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς. Ήταν μόλις τριάντα δύο ετών.

502

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ευχαριστώ τους αρχαίους συγγραφείς φυσικά, Αρριανό, Κούρτιο, Διόδωρο, Ιουστίνο, Πλούταρχο, Πολύβιο και άλλους. Επίσης ευχαριστώ τους λαμπρούς σύγχρονους λογίους των οποίων τις ιδέες, τις εμπεριστατωμένες γνώσεις και αναπαραστάσεις των μαχών του Αλέξανδρου έκλεψα ασυστόλως: Α.Β. Bosworth, P.A. Brunt, Peter Connolly, A.M. Devine, Theodore Dodge, Donald Engels, Robin Lane Fox, J.F.C. Fuller, Peter Green, G.T. Griffith, George Grote, J.R. Hamilton, N.G.L. Hammond, Victor Davis Hanson, B.H. Liddell Hart, Waldemar Heckel, D.G. Hogarth, E.W. Marsden, R.D. Milns, Sir Aurel Stein, John Warry, Benjamin Wheeler και Ulrich Wilcken. Είμαι υπόχρεος επίσης στα απομνημονεύματα και αξιώματα των Καίσαρα, Βεγέτιου, Ναπολέοντα, Μάρσαλ Σαξ, Φρειδερίκου του Μέγα και ιδιαιτέρως του Βαρόνου ντε Μαρμπό για τις περιπετειώδεις ιστορίες του ιππικού. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης τους μεταφραστές και εκδότες των Loeb Classical Library Series. Οι σημειώσεις και τα ευρετήρια τους, που υπάρχουν σε όλα τα βιβλία των σειρών, και ιδίως τα παραρτήματα είναι ιδιαίτερα βοηθητικά για κάθε ερευνητή, τα δε κείμενα άψογα. Στο διακεκριμένο εκδότη μου Bill Thomas για την αρχική ιδέα, στην εκδότρια μου Katie Hall, της οποίας η συνεισφορά σε αυτό το χειρόγραφο ήταν πολύτιμη και μεγάλη, στο μυστικό μου όπλο συγγραφέα και εκδότη Printer Bowler και στον Gene Kraay, ο οποίος πρώτος μου έστειλε ένα άρθρο για

. 503 .


τη μάχη των Γαυγαμήλων και είπε: «Αυτό μπορεί να σε ενδιαφέρει». Πολλά ευχαριστώ στην Erica Poseley για τις πολύτιμες συμβουλές της σε ιππικά θέματα και στη δόκτορα Linda Rydgig και δόκτορα Brad Dygert για τις κτηνιατρικές γνώσεις τους. Στον Steffen White για την ακούραστη δημιουργικότητα του όσον αφορά στην υποστήριξη και προώθηση αυτού του σχεδίου. Κι ακόμη στο δόκτορα Ιπποκράτη Κάντζιο όπως πάντα, στον γκουρού μου σε οτιδήποτε έχει σχέση με την Ελλάδα.

. 504 .

Ο Μέγας Αλέξανδρος (356-323 π.Χ.) έγινε Βασιλιάς της Μακεδονίας οε ηλικία δεκαεννέα ετών. Έδωοε τις μεγαλύτερες μάχες του και κατέκτησε την πανίσχηρη περσική αυτοκρατορία προτού συμπληρώσει τα είκοσι πέντε του χρόνια. Πέθονε σε ηλικία τριάντα τριών ετών, χωρίς να ηττθεί ποτέ. Η φήμη του ως εξαίρετου πολεμιστή και αρχηγού δεν έχει ανάλογο στα ιστορικά χρονικά. Στο βιβλίο αυτό, ο ίδιος ο Αλέξανδρος, σε μια προσπάθεια να βρει «κάποιον που να μπορεί να ακούει χωρίς να κρίνει και που να κρατάει το στόμα του κλειστό», αφηγείται την ιστορία του: «Πάντα ήμουν στρατιώτης. Δε γνώρισα άλλη ζωή. Από παιδί ακόμα ανταποκρίθηκα στο κάλεσμα των όπλων. Δεν πόθησα τίποτε άλλο...». Αυτή λοιπόν είναι η αρχή. Μόνο η αρχή... Το πορτρέτο του μεγαλύτερου στρατηλάτη όλων των εποχών, του ανθρώπου που ήταν ικανός για τα μεγαλύτερα επιτεύγματα και τα μεγαλύτερα σφάλματα, σχηματίζεται μπροστά στα μάτια του αναγνώοτη φωτισμένο από ένα καινούριο φως.

Οι αρετές του πολέμου συνδυάζουν τον εξομολογητικό τόνο του προσωπικού ημερολογίου με την κοφτή γραφή των πολεμικών ανακοινωθέντων, Ο Στίβεν Πρέσσφιλντ ζωντανεύει με μοναδικό τρόπο ένα θρυλικό ήρωα που μπορούσε να είναι τολμηρός και ευαίσθητος, παθιασμένος και αφοσιωμένος, αλλά συγχρόνως ανάλγητος και απρόβλεπτος. Επιπλέον, περιγράφοντας αριστοτεχνικά τις συγκρούσεις και αποκαλύπτοντας τις τακτικές των αντιπάλων, ξαναζωντανεύει την αιματηρή ατμόσφαιρα των πεδίων των μαχών, φέρνοντας μπροστά στα μάτια μας ανάγλυφη μια ηρωική όσο και άγρια εποχή.

Οι Αρετές Του Πολέμου - Στίβεν Πρέσφιλντ

Documents

Transcript of Οι Αρετές Του Πολέμου - Στίβεν Πρέσφιλντ