1.ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Τα Οργανικά Υλικά ως Αρχαιολογικά Ευρήματα.(αποσπάσιμα)

Μελίνα Κορόζη, Συντηρήτρια Ανασκαφικών Ευρημάτων, WebLab/E.I.E.

Με τον όρο αρχαιολογικά οργανικά υλικά, εννοούμε τα ανασκαφικά ευρήματα οργανικής σύστασης (βασίζεται στον άνθρακα), ή πιο συγκεκριμένα οργανικής προέλευσης. Υπό αυτή την έννοια, τα αρχαιολογικά οργανικά υλικά αποτελούν, είτε τα αντικείμενα δράσης του ανθρώπου κατά την αρχαιότητα, είτε το ίδιο το υποκείμενο των οργανισμών, της χλωρίδας και της πανίδας (δηλαδή φυτά και ζώα) του παρελθόντος, μέχρι και υλικά ορυκτής προέλευσης (όπως πίσσα φτιαγμένη από φυτικά προϊόντα αποσάθρωσης). (Παναγιάρης, 1996, Cronyn, 1990). Και μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε γιατί στην αρχαιότητα τελικά, τα οργανικά υλικά είναι αυτά δεσπόζουν στην ζωή του ανθρώπου. Δεν είναι μόνο η πληθώρα και η ποικιλία των διαθέσιμων φυσικών πηγών μεγάλη, αλλά και τα παραγόμενα προϊόντα και υλικά ήταν πάρα πολλά, από δομικά υλικά όπως το ελεφαντόδοντο και το ξύλο, μέχρι διατηρούμενα υλικά όπως τανίνες και ρητίνες.

Έτσι λοιπόν, τα αρχαιολογικά οργανικά υλικά, είναι είτε αποτέλεσμα ανθρώπινης δραστηριότητας (τέχνεργα), που σημαίνει ότι τα ευρήματα που έρχονται στο φως έχουν τύχει επεξεργασίας προ της "ταφής τους", είτε ανεπεξέργαστα διατηρημένα υλικά της φύσης. Ωστόσο, και στις δύο αυτές κατηγορίες, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το τμήμα εκείνο της οργανικής ύλης που παρέμεινε μετά το θάνατο του οργανισμού, φυτικού ή ζωικού (έστω και αν επακολούθησε ανθρώπινη επέμβαση σε αυτό, ή όχι). Το οργανικό αυτό μέρος δεν είναι άλλο, από τη μεσοκυττάρια ουσία, εφ' όσον, ως γνωστόν, η κυτταρική δομή καταστρέφεται λόγω της αυτόλυσης και τα υγρά συστατικά απομακρύνονται εύκολα και αποικοδομούνται (Παναγιάρης, 1996).

Ο βαθμός αντοχής της μεσοκυττάριας ουσίας απέναντι σε βιολογικούς και φυσικοχημικούς παράγοντες διάβρωσης και κατ΄ επέκταση η αντοχή του ίδιου του αντικειμένου, καθορίζει και τις κατηγορίες προέλευσης των αρχαιολογικών οργανικών υλικών. Έτσι διακρίνουμε :

· τα οργανικά υλικά ζωικής προέλευσης (δέρμα και προιόντα δέρματος, σκελετικά υλικά κλπ), με πρωτεϊνική -κατά βάση- σύσταση (κολλαγόνο, κερατίνη, ελαστίνη κλπ)

· τα οργανικά υλικά φυτικής προέλευσης (ξύλο, ύφασμα, πάπυρος κλπ), με πολυσακχαριτική -κατά βάση- σύσταση (κυτταρίνη, κλπ).

· Τα οργανικά υλικά ορυκτής προέλευσης, με σύσταση διαφόρων ρητινών (κεχριμπάρι, πίσσα κλπ).

ΡΗΤΙΝΕΣΕίναι μη υδατοδιαλυτές ουσίες που υπάρχουν στα φυτά, με σκοπό να τα προστατεύσουν από την αλλοίωση. Είναι πολύπλοκα μη ινώδη ρευστά υγρά, οπυ περιέχουν μία ποικιλία πολυμερών των υδρογονανθράκων, των οποίων η έλλειψη με το πέρασμα του χρόνου ή με επαφή με την ατμόσφαιρα, προκαλεί σκλήρυνση του υγρού.

Επειδή όμως, όπως είδαμε, όλα τα οργανικά υλικά της αρχαιότητας προέρχονται από φυσικές πηγές, ακριβώς για τον ίδιο λόγο, αποτελούν και μέρος της φυσικής διαδικασίας φθοράς που διέπει όλα τα φυσικά υλικά. Σε πολλές περιπτώσεις, η παρουσία κάποιων ανόργανων συστατικών μέσα στη σύσταση των αντικειμένων, συμβάλλει στην καλύτερη διατήρηση των οργανικών μερών των αρχαίων ευρημάτων (πχ το άλας του υδροξυαπατίτη στα οστά). Σε γενικές γραμμές όμως, η οργανική ύλη, ακολουθώντας το νόμο της αυξανόμενης εντροπίας, είτε αποικοδομήται από μία ποικιλία βιοτικών παραγόντων, είτε διαβρώνεται από την επίδραση διαφόρων φυσικοχημικών διαδικασιών (Παναγιάρης, 1996).

ΒιβλιογραφίαCronyn J.M. (1990). The elements of archaeological conservation. Routledge, London and New York.

Παναγιάρης Γ. Η συντήρηση των οργανικών υλικών ως προϋπόθεση αρχαιομετρικής έρευνας. Πρακτικά του 3ου Συμποσίου της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, Αθήνα 6-9 Νοεμβρίου 1996 (υπό δημοσίευση).

2

Φυσικές ιδιότητες του Κεχριμπαριού

Γενικά

Το χρώμα, η ζεστασιά και οι ηλεκτρικές του ιδιότητες έχουν χαρίσει στο κεχριμπάρι φήμη προστατευτικής και μαγικής ουσίας. Λέγεται ότι μπορεί να βοηθήσει αυτούς που υποφέρουν από μολύνσεις του φάρυγγα, βρογχικές και άλλες οργανικές ανωμαλίες, άσθμα, σπασμούς, ρευματισμούς, πόνους των αυτιών, κυστικά προβλήματα, νευρικές ή οστικές δυσπλασίες. Μπορεί να απορροφήσει την αρνητική ενέργεια και να βοηθήσει το σώμα να θεραπευτεί. Χρησιμοποιείται ακόμα για τέλεση

μαγικών επικλήσεων και “σπάσιμο των μαγειών” και βοηθά στην αντιμετώπιση της κατάθλιψης και των τάσεων αυτοκτονίας. Έτσι δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι χιλιάδες χρόνια τώρα καίγεται σαν λιβάνι κατά τη διάρκεια πνευματικών και θρησκευτικών τελετών. Όταν καεί, το κεχριμπάρι απελευθερώνει ευωδιαστό άρωμα πεύκου.

Εξαιτίας την οργανικής του φύσης, το χρώμα του κεχριμπαριού συχνά ποικίλλει, ανάλογα με τον τύπο της ξένης ύλης που σκεπάστηκε με τον χυμό μετά από την έκκριση του φυτού. Το χρώμα του κεχριμπαριού μπορεί να είναι κίτρινο, ή να έχει τον χρυσό τόνο ή το χρώμα του μελιού με το οποίο είμαστε εξοικειωμένοι, αλλά και κόκκινο, μπλε και πράσινο και μπορεί επίσης να είναι αδιαφανές.

Το γνήσιο κεχριμπάρι απελευθερώνει μία ευωδία πεύκου όταν τσιμπηθεί με ζεστή βελόνα. Αντίθετα, το πλαστικό θα μυρίσει δυσάρεστα. Το πραγματικό κεχριμπάρι είναι απαλό και ζεστό στο άγγιγμα, σε αντίθεση με το πλαστικό που είναι σκληρό και κρύο.

Ένα ορυκτό είναι ομοιογενές στερεό στην εμφάνιση με συγκεκριμένη και καθορισμένη χημική σύσταση και κρυσταλλική δομή Είναι συνήθως ανόργανης προέλευσης.

3

Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνεται η διαδικασία μετατροπής του κεχριμπαριού από ρετσίνι κατω από συγκεκριμένες συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης.

Χημική σύσταση

Το κεχριμπάρι ΔΕΝ είναι ορυκτό γιατί είναι οργανικής προέλευσης και άμορφης δομής. Τα τρία στοιχεία Άνθρακας, Οξυγόνο και υδρογόνο συμμετέχουν στην χημική του σύσταση με τις ακόλουθες αναλογίες:

67-87% Άνθρακας 15% Οξυγόνο, 8.5-11% Υδρογόνο. Το Θείο παρουσιάζεται σε μικρές ποσότητες 0.26% ως 0.34% μαζί με 0.5% ανόργανη ύλη,

Φθορισμός

Κάποια κομμάτια κεχριμπαριού φθορίζουν. Τα φθορίζοντα χρώματα που παράγονται είναι το μπλε και το κίτρινο. Γενικά κοιτάσματα με μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε θείο φθορίζουν.

Σκληρότητα

Στην κλίμακα Moh της σκληρότητας το κεχριμπάρι έχει σκληρότητα 1.5 - 2.5. Αυτή διαφέρει ανάλογα από την προέλευση και τον τύπο του κεχριμπαριού. Έτσι η μικρή σκληρότητά του είναι και ο βασικός παράγοντας της δύσκολης συντήρησης του κατά την διάρκεια των χρόνων.

Οπτικές ιδιότητες.

Moh’s Scale

1 - Talc 2 - Gypsum3 - Calcite 4 - Fluorite5 - Apatite 6 - Orthoclase7 - Quartz 8 - Topaz9 - Corundum 10 - Diamond

4

Ο δείκτης διάθλασης το κεχριμπαριού είναι 1,54. Αυτό σημαίνει ότι παραμένει σταθερός άσχετα από τον τύπο και την γεωγραφική του προέλευση. Δηλαδή τα κεχριμπάρι αλλάζει την πορεία του φωτός κατά τέτοια γωνία όπως κάνουν και οι κρύσταλλοι των ορυκτών.

Ειδικό βάρος

Το κεχριμπάρι είναι πολύ ελαφρύ και δίνει την αίσθηση πλαστικού. Οι Έλληνες το αποκαλούσαν ήλεκτρο, εξαιτίας την τάσης του να δημιουργεί σπινθήρες και να έλκει κομμάτια χαρτιού (μέσω του στατικού ηλεκτρισμού) όταν τριβόταν σε ύφασμα. Το πραγματικό κεχριμπάρι επιπλέει σε αλατόνερο (περιεκτικότητας περίπου 2 κουταλιών της σούπας αλάτι ανά κούπα νερού). Αντίθετα, το πλαστικό (σε πολλές μορφές του) και ο βακελίτης βυθίζονται

Το Ειδικό βάρος είναι σχετικά χαμηλό σχεδόν 1,05 – 1,10. Πρακτικά το κεχριμπάρι επιπλέει σε αλατισμένο νερό. Δεν επιπλέει στην θάλασσα αλλά μπορεί και μετακινείται μίλια ολόκληρα σ’ αυτήν.

Χρώμα

Εξαιτίας την οργανικής του φύσης, το χρώμα του κεχριμπαριού συχνά ποικίλλει, ανάλογα με τον τύπο της ξένης ύλης που σκεπάστηκε με τον χυμό μετά από την έκκριση του φυτού. Το χρώμα του κεχριμπαριού μπορεί να είναι κίτρινο, ή να έχει τον χρυσό τόνο ή το χρώμα του μελιού με το οποίο είμαστε εξοικειωμένοι, αλλά και κόκκινο, μπλε και πράσινο και μπορεί επίσης να είναι αδιαφανές

ClearΚαθαρότητα νερού (τελείως διαυγές)Κίτρινο ή κόκκινο (Διαυγές αλλά με μια μικρή απόχρωση)Νεφελώδες, λιπαρό (Διαυγές αλλά με ένα φίνο «νεφέλωμα» Kapusciak ή λαχανόφυλλο (καθαρό με νεφελώδεις

5

White

στροβίλους)Νεφελώδες νόθο ((καθαρό με πυκνά νεφελώματα)Νόθο ενάρετο (Άσπρο / γκρι καθ’ ολοκληρία)Kumst* (Κίτρινο / καφεκίτρινο νεφελώδες καθ’ ολοκληρία)Ημινόθο (Πυκνά νεφελώδες)Οστεώδες ή μαργαριταρένιο (Πυκνά λευκό νεφελώδες)Αφρώδες(λευκό και τελείως απαλό)

*ποτό Τατάρων

Για το χρώμα του κεχριμπαριού έχουν γραφτεί ολόκληρα βιβλία και sites. Πάντως αυτό περιγράφεται κυρίως με δύο τρόπους: την θολερότητα και την απόχρωση. Το περισσότερο θολό κεχριμπάρι είναι το λεγόμενο άσπρο. Μια ολόκληρη γλώσσα έχει αναπτυχθεί για να περιγράψει την θολερότητα του κεχριμπαριού από το λευκό μέχρι το καθαρό κεχριμπάρι. (βλ. πίνακας)

Ο A. Chetnik, στο βιβλίο του ‘Pocket Dictionary of Polish Amber Varieties’ ονομάζει περισσότερο από 80 είδη και αποχρώσεις κεχριμπαριού. Συχνά η

επιφάνεια ενός κομματιού κεχριμπαριού είναι σκουρότερη από το εσωτερικό εξ’ αιτίας της οξείδωσης. Στην διπλανή εικόνα βλέπουμε την διαφορά στο ίδιο κομμάτι ρωσικού κεχριμπαριού μετά τον καθαρισμό.

Αντίδραση στους διαλύτες

Μερικοί μελετητές έχουν σημειώσει τις αντιδράσεις του κεχριμπαριού σε οργανικούς διαλύτες. Η παρακάτω πίνακας είναι μείγμα της μελέτης των Rice, Fraquet and Bauer Το κεχριμπάρι διαλύεται στα ακόλουθα:

Συγκεντρώσεις διαλυτών

Αλκοολικό διάλυμα καλίου 40-55%Αλκοόλη 20-25%

Αμυλική Αλκοόλη 20%Βενζένιο <1%Βενζόλιο10%

Δισουλφιδικός Άνθρακας 24%Χλωροφόρμιο 21-26%

6

Αιθέρας 18-23%Μεθυλική Αλκοόλη 13%Ελαιο Τουρπεντίνη 25% Πετρελαϊκός Αιθέρας 3%

Γίνεται αντιληπτό ότι λόγω των διαφορών του κεχριμπαριού οι αντιδράσεις στους παραπάνω διαλύτες δεν είναι πάντα κοινές.

http://www.gplatt.demon.co.uk/map.htm#THE INDEX 12 ΑΠΡ.2005

Γεωγραφική «εξάπλωση» και ηλικία του κεχριμπαριού

Η ηλικία των κοιτασμάτων του κεχριμπαριού παγκοσμίως υπολογίζεται μεταξύ του Λιθανθρακοφόρου και του Μειόκοαινου δηλαδή από 360 ως 20 εκ. χρόνια. Στον παρακάτω σύνδεσμο ο αντίστοιχος πίνακας μας δίνει τις κατατάξεις των κοιτασμάτων του κεχριμπαριού κατά ηλικία και κατά γεωγραφική προέλευση.

Listing by Age.doc

ΧΡΗΣΕΙΣ

7

Το κεχριμπάρι είναι γνωστό στον άνθρωπο εδώ και χιλιάδες χρόνια. Μία από τις πρώτες αναφορές του είναι στην Οδύσσεια του Ομήρου. Το αρχαίο όνομα του κεχριμπαριού είναι ήλεκτρο. Το φωτεινό χρώμα και η ευκολία με την οποία μπορεί να κοπεί και να δουλευτεί το έκαναν πολύ δημοφιλές κατά την Λίθινη Εποχή. Κατά τη Νορβηγική μυθολογία ήταν τα δάκρυα της θεάς Φρέγια που έπεσαν στη θάλασσα και στερεοποιήθηκαν. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι χαρίζει προστασία και μακροζωία σε όποιον το φοράει. η λέξη κεχριμπάρι σημαίνει αυτό που έλκει τα άχυρα.

«Για ιδές αλήθεια, υγιέ του Νέστορα, πιο αγαπημένε απ' όλους,πως μες στα σπίτια αυτά τ' αχόλαλα ξαστράφτει ολούθε ο μπρούντζος,

το κεχριμπάρι και το μάλαμα, το φίλντισι, το ασήμι!Όμοιο του Δία, θαρρώ, στον Όλυμπο θα δείχνει το παλάτι,

Ομήρου Οδυσσειάς - δ

Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη - Ι. Κακριδή

Πέρα από τα άτομα, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν ανακαλύψει και τον ηλεκτρισμό!!! Είναι γνωστό πως οι αρχαίοι Έλληνες είχαν συνειδητοποιήσει το φαινόμενο του στατικού ηλεκτρισμού από το κεχριμπάρι που το ονόμασαν ``ήλεκτρον΄΄ εξ ου και ο όρος ``ηλεκτρισμός΄΄ (``electricity΄΄ στα αγγλικά). Με το κεχριμπάρι οι Έλληνες κατασκεύαζαν διάφορα αντικείμενα και κομψοτεχνήματα. Ήξεραν ότι το κεχριμπάρι είχε, με τον στατικό του ηλεκτρισμό, την δυνατότητα να έλκει διάφορα σωματίδια όπως τα άχυρα. Άλλωστε η λέξη κεχριμπάρι σημαίνει αυτό που έλκει τα άχυρα.Τον πολιτισμό αλλά και τον πλούτο των αρχαίων Μακεδόνων, δύο αιώνες πριν από την χρυσή εποχή του Φιλίππου και του Αλεξάνδρου, αποκαλύπτουν σαράντα τάφοι, ασύλητοι που έφερε στο φως η σκαπάνη των αρχαιολόγων Παύλου και Αναστασίας Χρυσοστόμου στην ανασκαφή που διενεργούν στη δυτική νεκρόπολη του αρχαίου οικισμού του Αρχοντικού Πέλλας.

Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας «Έθνος», στους τάφους, που ανήκουν σε Μακεδόνες πολεμιστές και τις γυναίκες τους, βρέθηκε χρυσάφι με το οποίο ήταν στολισμένοι.

Συγκεκριμένα, στο κεφάλι έφεραν υφασμάτινη ή δερμάτινη διαδηματική ταινία με χρυσούς ρόδακες, χρυσό επιστόμιο, χρυσά ή αργυρά σκουλαρίκια, περιδέραιο με χάντρες από χρυσό, κεχριμπάρι ή υαλόμαζα.Οι τάφοι, περισσότεροι από 24, είναι κιβωτιόσχημοι, με ορθογώνιες σχιστολιθικές πλάκες και περιέχουν κατά τη μυκηναϊκοί συνήθεια περισσότερους από δυο νεκρούς. Οι καλυπτήρες σφραγίζονται για στεγανοποίηση με παχύ στρώμα πηλού. Διασώθηκαν ξίφος τύπου Σ, με οστέινη επένδυση της λαβής και υπολείμματα της ξύλινης θήκης του, χάλκινη αιχμή ξύλινου δόρατος, περιδέραια γυναικών κεχριμπαρένια ή φτιαγμένα από υαλόμαζα και λίθινες σφραγίδες. http://users.pie.sch.gr/goutzikas/Agiosmnimia.htm# 15-4-05

8

Οι Ρωμαίοι επίσης το θεωρούσαν πρώτης τάξης προστάτη και οι μονομάχοι στόλιζαν με κεχριμπάρι τις ασπίδες και τα όπλα τους.Οι αρχαίοι Γερμανοί το ονόμαζαν "bernstein" που σημαίνει καιγόμενη πέτρα. Όταν καίγεται αναδίδει ακόμα, ύστερα από 50 εκετομμύρια χρόνια!!, άρωμα πεύκου κι έτσι, χρησιμοποιείται σαν λιβάνι.

Συμβολίζει το διηνεκές της ζωής.

Το 1920 η μισή παραγωγή του κεχριμπαριού αφορούσε την κατασκευή αντικειμένων για τους καπνιστές όπως πίπες σταχτοδοχεία ταμπακιέρες κ.α. Γενικά τα προϊόντα κεχριμπαριού μπορούν να χωσιστούν σε τέσσερεις κατηγορίες¨

1. Κοσμήματα2. είδη καπνιστου3. καλλιτεχνήματα4. Αντικείμενα λατρείας Το κεχριμπάρι χρησιμοποιείται ακόμα στην κατασκευή καλυντικών μια που του αποδίδονται «μαγικές δυνάμεις»

Αλλη χρήση του αναφέρεται στην κατασκευή αντικειμένων για το καθάρισμα ρούχων εκμεταλλευόμενοι την ιδιότητά του να έλκει τα χνούδια μεσω του στατικού ηλεκτρισμού.

Παρακάτω παραθέτουμε μερικά από τα ιστορικότερα αντικείμενα φτιαγμένα από κεχριμπάρι:

Το κεχριμπαρένιο αυγό που παρουσιάστηκε από την Κα Heidrun Mohr-Mayer στην πόλη του Gdansk για τα χιλιοστά γεννέθλια της πόλης Victor Mayer. Το

βάρος του 213,48 περιέχει 136g 18k χρυσού76g διμάντια 0,2 k και ρουμπίνια 1,3 k. Η τιμή του 16.000 US$.

From: "Polski Jubiler" No. 1 (1), 1997/8 Š "Polski Jubiler", 1997

9

Μοντέλλο κεχριμπαρένιου πλοίου φτιαγμένο το 1934 από τον "Preussag" στο Koenigsberg.

From: "Polski Jubiler" No. 1 (1), 1997/8 Š "Polski Jubiler", 1997

Ερμάριο από κεχριμπάρι φτιαγμένο στοKönigsberg πρίν 174223ź×16ź×10ź inches

http :// www . emporia . edu / earthsci / amber / amber . htm 17-ΑΠΡ 2005

Φωτογραφία από τον Klaus G. Beyer,στο βιβλίο "The Green Vault"του Joachim Menzhausen, εκδ. Staatliche Kunstsammlungen, Dresden 1977

10

Το κεχριμπάρι έχει χρησιμοποιηθεί και σαν δομικό υλικό. Παραδείγματα φημησμένα το εσωτερικο του ναού της Αγίας Brygida στο Gdansk της Πολωνίας και βέβαια η περίφημη κεχριμπαρένια αίθουσα του παλατιού της Αικατερίνης στην Αγία Πετρούπολη πε τα περίτεχνα κεχριμπαρένια κομψοτεχνήματα στους τοίχους της (βλ. εικόνα)

Φωτογραφία από J. and M. Melhorn. 12/2002

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ

Σήμερα βρίσκουμε κεχριμπάρια διαφανή και αδιάφανα. Τα συναντάμε στο Θιβέτ, Νεπάλ, Βαλτική, Άγιο Δομίνικο, Καναδά και σε άλλες χώρες. Οι ποσότητες όμως είναι περιορισμένες έως σπάνιες. Συναντούσαμε το περίφημο KAHRAMAN σε αραβικές χώρες (Περσία, Αφγανιστάν, Υεμένη, Σουδάν, Αίγυπτο) που τώρα αυτές οι πηγές στέρεψαν τελείως. Βρίσκουμε μόνο στα χέρια ιδιωτών. Αυτό το κεχριμπάρι είναι σε χρώμα κροκί και το άρωμά του όταν ζεσταθεί στα χέρια μας είναι εξαίσιο. Η τιμή του είναι πολύ ακριβή και σχετίζεται με το βάρος, την κανονικότητα, του όγκου της χάνδρας, και την παλαιότητά του. Οι πλακέ χάνδρες είναι οι πιο φθηνές. Το κεχριμπάρι λόγω της θετικής ενέργειας που διαθέτει, η οποία χαλαρώνει το νευρικό μας σύστημα και βοηθά στην θεραπεία του θυρεοειδούς (κατά την άποψη των κρυσταλλοθεραπευτών) λόγω του ηλεκτρικού φορτίου που διαθέτει, έπαιξε και παίζει σημαντικό ρόλο στην ζωή της ανθρωπότητας. Μια έρευνα υποστηρίζει ότι το χρυσόμαλλο δέρας ήταν το κεχριμπάρι. Λόγω αυτών των προσόντων που διαθέτει το κεχριμπάρι και λόγω της σπανιότητας του και της ακριβείας του, ιδίως όταν μέσα σ΄ αυτό έχουν εγκλωβιστεί έντομα και άλλα παρόμοια ζωύφια και τέλος λόγω της μεγάλης αυξανόμενης ζήτησης, η αγορά, με σύμμαχο την χημεία προσφέρει καταπληκτικές απομιμήσεις που είναι πάρα πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει ο αμύητος, το αληθινό από την απομίμηση.

11

Το κρακελάρισμα που παρατηρούμε μέσα στο κεχριμπάρι συμβαίνει μόνο όταν στιγμιαία αυτό αλλάζει θερμοκρασία. Αυτό το περιστατικό στην φύση έχει συμβεί σπάνιες φορές. Επομένως όταν συναντάμε το κρακελάρισμα συχνά, αυτό δηλώνει ότι έγινε τεχνητά.

ΣΚΟΝΗ ΚΕΧΡΙΜΠΑΡΙΟΥ (ΠΡΕΣΑΡΙΣΤΟ ΚΕΧΡΙΜΠΑΡΙ)Προκειμένου να φτιάξουμε χάντρες κεχριμπαριού επεξεργαζόμαστε ακανόνιστα σε όγκο κεχριμπάρια. Κατά την επεξεργασία προκύπτουν ρινίσματα κεχριμπαριού. Όταν τα ρινίσματα αυτά τα αναμείξουμε με χημικές ρητίνες φτιάχνουμε νέες χάντρες οι οποίες λέμε ότι είναι από σκόνη κεχριμπαριού ή πρεσαριστό κεχριμπάρι. Εδώ όμως προκύπτει ένα βασικό θέμα! Πόση ποσότητα ρινισμάτων κεχριμπαριού και πόση ποσότητα χημικής ρητίνης περιέχει το νέο μίγμα που φτιάχτηκε; Μπορεί τα ρινίσματα να είναι μόνο 5% οπότε........Η χημική ανάλυση για να βρούμε τα ποσοστά περιεκτικότητας κοστίζει πάρα πολύ, γι'αυτό έξυπνο είναι να αγοράζουμε μόνο ατόφιο φυσικό κεχριμπάρι.

ΦΑΤΟΥΡΆΝ ΣΟΥΝΤΟΥΡΟΥΣ ΣΑΝΤΑ ΛΟΥΖ ΜΑΣΤΊΚΑ ΑΛΕΜΑΝΙΑ ΛΙΒΑΝΙΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑΕπειδή πάντα το κεχριμπάρι ήταν σπάνιο ακριβό και περιζήτητο, η αγορά κατασκεύασε απομιμήσεις του. Όπως γνωρίζουμε από την παράδοση πρώτος ένας Αιγύπτιος χημικός πριν 200 περίπου χρόνια έφτιαξε απομίμησή του. Έκτοτε τον ακολούθησαν πολλοί και συνεχίζουν ακόμη. Στις μέρες μας στην Συρία, στην Αίγυπτο, στην Τουρκία στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ, στην Ελλάδα συνεχίζεται η παραγωγή απομιμήσεων του.Γύρω από τον Φατουράν έχει δημιουργηθεί ένα μύθος που εκτόξευσε τις τιμές των απομιμήσεων στα ύψη. Λέγεται ότι η σύνθεση που ο Φατουράν έφτιαξε ήταν από σκόνη κεχριμπαριού, μαστίχας, λιβανιού, βακελίτη τα οποία ανέμειξε με κολοφώνιο. Κάποιοι ευκολόπιστοι και επιπόλαιοι ερευνητές πίστεψαν ότι έβαζε κόκκινο κρασί για να δώσει χρώμα. Μπορούμε σε 5 λεπτά να μετατρέψουμε μια «Μαστίκα» σε κόκκινο Φατουράν χωρίς κρασί και άλλες φαντασιώσεις.Η έρευνά μας μας οδήγησε στο ότι ο συνειδητά παραπληροφόρησε για την σύνθεση της συνταγής του και μέχρι τώρα οι απόγονοι του κρατούν το μυστικό όσο βέβαια μπορούν, αφού μια χημική ανάλυση μπορεί να μας δείξει πια είναι η σύνθεση της συνταγής. Όμως το πρόβλημα είναι ότι η ανάλυση στοιχίζει ακριβά και επίσης δεν μπορούμε να ξέρουμε με απόλυτη σιγουριά ποια απομίμηση κεχριμπαριού είναι του Φατουράν και ποια των άλλων που τον μιμήθηκαν στις απομιμήσεις. Σίγουρο είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της απομίμησης είναι βακελίτης, υλικό χημικό ευτελούς αξίας.Όλες αυτές τις απομιμήσεις οι διάφοροι λαοί της είπαν διαφορετικά, όπως: Σούντουρους, Σάνταλους, Καταλίν, Μαστίκα, Φατουράν, χημικές ρητίνες κ.τ.λ.

Δυστυχώς στις μέρες μας υπάρχει σύγχυση, παραπληροφόρηση, μια δογματική τοποθέτηση και μια διαμάχη που οδήγησε στην εχθρότητα γύρω από τι είναι Φατουράν, Σούντουρουζ κ.τ.λ.

12

Το φατουράν είναι για πολλούς το σπουδαιότερο από τα μείγματα των ρινισμάτων του κεχριμπαριού, αναμεμειγμένο με βακελίτη, μαστίχα και κολοφώνιο. Πήρε την ονομασία του από τον Αιγύπτιο Φατουράν που πειραματίστηκε στη δημιουργία μειγμάτων κεχριμπαριού αποκλειστικά για την παρασκευή χαντρών για κομπολόι».

Πώς ξεχωρίζουμε όμως το αληθινό κεχριμπάρι που μερικές φορές στοιχίζει ακόμα και μια περιουσία; «Για να βεβαιωθείτε για τη γνησιότητά του», συμβουλεύει ο Άρης Ευαγγελινός, «βυθίστε το σε ένα ποτήρι με νερό και προσθέστε, ανακατεύοντας σιγά σιγά, αλάτι. Το αυθεντικό κεχριμπάρι θα ανέβει στην επιφάνεια του νερού! Άλλος τρόπος είναι η τριβή μέσα στις χούφτες, όπου όταν θερμανθεί αναδύει μια υπέροχη μυρωδιά λιβανιού (εφόσον δεν έχει υποστεί τεχνητή επεξεργασία). Την ίδια μυρωδιά θα μυρίσετε όταν κάψετε την άκρη μιας χάντρας του με ένα σπίρτο».

Το κομπολόι αποτελεί απαραίτητο βοήθημα στις περισσότερες θρησκείες, αφού βοηθάει τους πιστούς να μη χάνουν το μέτρημα των πολυάριθμων προσευχών. Το μουσουλμανικό κομπολόι αποτελείται από 99 χάντρες -όσες και οι προσευχές-, αριθμός που αντιστοιχεί στις ιδιότητες του Αλλάχ. Στο δέσιμό του, μια ξεχωριστή χάντρα- διαφορετική από τις άλλες, συνήθως

μακρόστενη και ομορφότερη, που ρυθμίζει την ισορροπία -ονομάζεται «ιμάμης» και αντιπροσωπεύει τον Αλλάχ. Υπάρχει όμως και δεύτερος τύπος κομπολογιού που αποτελείται από 33 χάντρες. Εκεί ο πιστός πρέπει να απαγγείλει 33 φορές την καθεμία από τις τρεις ιδιότητες του Αλλάχ που θα επιλέξει, οπότε και καταλήγουμε στον ίδιο αριθμό (99).

Το ροζάριο των καθολικών αποτελείται από 54 μικρές χάντρες περασμένες σε σχοινί ή αλυσίδα, χωρισμένες σε πέντε τμήματα των δέκα χαντρών και τέσσερις μονές. Κάθε χάντρα των δέκα αντιπροσωπεύει το «Αβε Μαρία» και κάθε μονή το «Πάτερ Ημών». Η αλυσίδα καταλήγει στην εικόνα της Παναγίας ή του Χριστού, ενώ στη συνέχεια πέντε χάντρες στη διάταξη 1-3-1 αντιπροσωπεύουν το «Πάτερ Ημών», την Αγία Τριάδα και, τέλος, τη μεγάλη προσευχή στην Παναγία. Σύνολο: 59 χάντρες, αντίστοιχες με 59 προσευχές.

13

Τα βουδιστικά και ινδουιστικά κομπολόγια πήραν το όνομα «μάλα» που σημαίνει προσευχή. Τα βουδιστικά κομπολόγια αποτελούνται από 108 χάντρες και χωρίζονται συνήθως σε τέσσερα μέρη, από 27 χάντρες το καθένα. Κάθε χάντρα αντιπροσωπεύει και μια χάρη του Βούδα. Το σύνολο των επιμέρους μερών ισούται πάντα με το 9, ο οποίος είναι μυστικιστικός αριθμός και συμβολίζει την ένωση του ανθρώπου με το «Απόλυτο». Αντίστοιχα είναι και τα ινδουιστικά, στα οποία κάθε

χάντρα είναι μια προσευχή στο υπέρτατο Oν, που πραγματώνεται στην απόλυτη τριάδα των θεών Βράχμα -Σισνού -Σίβα.

Στον χριστιανισμό έχουμε τα κομποσκοίνια, όπου, σύμφωνα με την παράδοση, ο Αρχάγγελος Γαβριήλ ήταν εκείνος που εμφανίστηκε στο όνειρο του Οσίου Παχώμιου και του δίδαξε τον τρόπο κατασκευής τους. Εννέα πλεγμένοι σταυροί αποτελούν κάθε κόμπο, συμβολίζοντας τα εννέα τάγματα των Αγγέλων, σε ένα σύνολο 33 κόμπων (όσα και τα χρόνια του Χριστού) που καταλήγουν στον θριαμβικό πλεγμένο σταυρό.

Το ελληνικό κομπολόι, η «κομπολογιά» για τους παλιούς μάγκες, πέρασε σε μας από την Ανατολή. Δεν υπάρχει περιορισμός στις χάντρες αφού δεν μετριέται κάτι συγκεκριμένο. Ωστόσο έχει πάντα μονό αριθμό χαντρών, όχι μόνο για λόγους συμμετρίας αλλά και για να φέρνει γούρι, ενώ καταλήγει -όπως όλα τα κομπολόγια- στον «ιμάμη», που στην Ελλάδα λέμε «παπά».

3. ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΧΡΙΜΠΑΡΙΟΥΤο κεχριμπάρι είναι από τα λίγα «ορυκτά» που είναι καλο να τα κρατάς στο χέρι. Η λιπαρότητα των χεριών προστατεύει το υλικό από την οξείδωση.Με την πάροδο των χρόνων το κεχριμπάρι «γερνάει». Η επιφάνειά του αντιδρά με το Οξυγόνο και απόκτά την λεγόμενη «τρέλα». Αυτό είναι μια σειρά από μικρές επιφανειακές ρωγμές. Μοιάζει σαν κάποιος να έχει πετάξει το κεχριμπάρι και αυτό να έχει υποστει επιπόλαιες κυψελοειδείς ρωγμές. Οι ρωγμές μπορούν να απομακρυνθούν με γυάλισμα 3-4 mm από την επιφάνεια του κομματιού.

14

Επίσης το κεχριμπάρι σκουραίνει με τα χρόνια και αποκτά μια κοκκινωπή απόχρωση. Αυτό πιστεύεται ότι έχει να κάνει με την οξείδωση. Σε πολλούς αρέσει αυτή η κοκκινωπή απόχρωση η οποία αυξάνει μάλιστα και την αξία του κεχριμπαριού. Πώς μπορεί να επιβραδυνθεί αυτή η διαδικασία; Όπως είπαμε και στην αρχή κρατώντας το στα χέρια. Να μην κρατιέται το κεχριμπάρι σε ένα συρτάρι. Να φοριέται.

Ένα έξυπνο τρίκ είναι η επάλυψη του κεχριμπαριού με κερί που χρησιμοποιείται στα αυτοκίνητα μία με δύο φορές το χρόνο. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να μην έρχεται το κεχριμπάρι σε επαφή με την ατμόσφαιρα.

Μια καλή διατήρηση ενός κομματιού κεχριμπαριού μπορεί να γινει όπωε ένα έντομο διατηρείται μέσα σε ένα κεχριμπάρι. Δηλαδή η εμβάπτιση του τεμαχίου του κεχριμπαριού σε βερνίκι πολυορεθάνης. Μετά από δύο μέρες το βερνίκι στεγνώνει και είναι αδύνατο να το διακρίνεις στην επιφάνεια του κομματιού. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στις περιπτώσεις που ένα έντομο που εσωκλείεται στο κομμάτι αγγίζει την επιφάνεια του.

Χρειάζεται επισης προσοχή ώστε το κεχζριμπάρι να μην έρχεται σε επαφή με τις λάκ των μαλλιών και τα αρώματα γιατι δημιουργείται ένας ασπριδερός υμένας που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναο και μόνιμος.

http :// www . emporia . edu / earthsci / amber / amber . htm http://www.ambericawest.com/index2.html

Εξετάζοντας την περίπτωση της διατήρησης και της αποκατάστασης του κεχριμπαριού σαν αρχαιολογικό και ιστορικό εύρημα αφού βέβαια έχει χρησιμοποιηθεί συνήθως σε κοσμήματα ή σαν διακοσμητικό υλικό τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά όσον αφορά τον βαθμο αποσύνθεσης και την ανάγκη αποκατάστασης του. Το περιβάλλον μέσα στο οποίο βρίσκεται το κεχριμπάρι «γηράσκει» και διατηρείται, το μικροκλίμα, το κλίμα, επιδρούν σημαντικά στην αλλοίωση ή στην διατήρηση του.Όταν μιλάμε για αλλοίωση εννοούμε την αλλαγή του χρώματος, χάσιμο βάρους υποβάθμιση φυσικών και χημικών ιδιοτήτων. Η παρουσία οξυγόνου δεν είναι η μοναδική αιτία αλλοίωσης του. Πολύ καθοριστική είναι η παρουσία ατμού ενώ είναι άγνωστο κατά ποσό και πως το νερό επιδρά στην αλλοίωση του. Σ’ αυτό μας βοηθά η μελέτη πού εκπονήθηκε στο εθνικό μουσείο της Δανίας έρευνα που ολοκληρώθηκε τον Μάρτιο του 2000 και περιλάμβανε την μελέτη αλλοίωσης και αποκατάστασης 17000 κομματιών κεχριμπαριού Βαλτικής που βρέθηκαν διατηρημένα κάτω από διαφορετικές συνθήκες.

15

Έτσι το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται και γηράσκει το κεχριμπάρι παίζει σημαντικό ρόλο στην διατήρησή του μια που σαν αρχαιολογικό εύρημα μπορεί να εντοπιστεί στην θάλασσα σε βάλτους σε ποτάμια ή θαμμένο κάτω από την γη.

Το κεχριμπάρι που βρέθηκε σε βάλτους ήταν σε καλύτερη κατάσταση από αυτό που βρέθηκε σε ξηρά εδάφη αρχαιολογικών περιοχών και παρουσίαζε μια κάλυψη από μια παχιά επιφανειακή ανοιχτόχρωμη κρούστα με ρωγμές που θρυμματιζόταν εύκολα. Αντίθετα εκείνο που βρέθηκε σε βάλτους δεν παρουσίαζε καθόλου αυτήν τη κρούστα.

Στην παραπάνω εικόνα φαίνεται μια τυπική αποσάθρωση κομματιού κεχριμπαριού που βρέθηκε στο εθνικό μουσείο της Δανίας

Στην διπλανή εικόνα φαίνεται η αλλαγή στα δείγματα κεχριμπαριού μετά από 35 μέρες θερμικής «γήρανσης» σε διαφορετικά περιβάλλοντα. Στα δεξιά φαίνεται δείγμα χωρίς να έχει υποστεί αυτή την «γήρανση».

RH= relative humidity (σχετική υγρασία)

Degradation and inhibitive conservation ofBaltic amber in museum collectionsYvonne Shashoua, PhDMarch 2002Department of ConservationThe National Museum of Denmark

Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι ήταν γνωστή στην βιβλιογραφία η επίδραση του οξυγόνου στην υποβάθμιση των φυσικοχημικών ιδιοτήτων του κεχριμπαριού. Από την έρευνα αυτή φάνηκε και ο σημαντικός ρόλος που

16

παίζει το νερό και οι υδρατμοί χωρίς όμως να έχει αποσαφηνιστεί η διαδικασία στην οποία εμπλέκονται.

ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΟι συντηρητές λαμβάνουν υπόψη τους δύο προσεγγίσεις όταν σχεδιάζουν τον τρόπο αντιμετώπισης του υποβαθμισμένου αντικειμένου που είναι γνωστοί σαν:

α) ενεργητικοί β)αποτρεπτικοί.

Μέχρι σήμερα οι μέθοδοι συντήρησης του κεχριμπαριού που καταγράφονται από το 1870 είναι μόνο ενεργητικοί και έχουν στόχο να δυναμώσουν και να σταθεροποιήσουν τις κομματιασμένες επιφάνειες του κεχριμπαριού. Έχουν λοιπόν στόχο την ένωση των σπασμένων κομματιών το καθάρισμα των επιφανειών και το γέμισμα των περιοχών που έχουν αποδυναμωθεί από την φθορά ή έχουν θρυμματισθεί . Εφαρμόζονται για τον λόγο αυτό πολυμερή υλικά για το γέμισμα και την ενδυνάμωση των εύθραυστων δειγμάτων. Τα πολυμερή αυτά υλικά βασίζονται σε υγρά μείγματα από φυσικά προϊόντα όπως ζελατίνη, μίκα (συστατικό γρανιτικών πετρωμάτων) και μερικές φορές μαλακώνει το μείγμα με την πρόσθεση γλυκερίνης. Το μείγμα εφαρμόζεται ζεστό ακόμα στη επιφάνεια και σκληραίνεται όπου χρειάζεται με φαινόλες ή φορμαλίνη. Με την χρήση του ίδιου μείγματος γίνεται πολλές φορές και η συγκόλληση των θραυσμάτων.

Degradation and inhibitive conservation ofBaltic amber in museum collectionsYvonne Shashoua, PhDMarch 2002Department of ConservationThe National Museum of Denmark

http://www.natmus.dk/cons/reports/2002/amber/amber.pdf

ΠΩΣ ΔΟΥΛΕΥΕΤΑΙ ΤΟ ΚΕΧΡΙΜΠΑΡΙ

17

Το κεχριμπάρι μπορεί να κοπεί να ξυθεί να λειανθεί να τρυπηθεί να το λιμάρει κανείς με ακρίβεια. Όπως σε όλες τις χειροτεχνίες και τις καλλιτεχνίες το να δουλέψει κανείς με το κεχριμπάρι προαπαιτεί να αποκτήσει την «αίσθηση» του υλικού. Το κόψιμο είναι καλύτερα να γίνεται με δισκοπρίονο που να έχει διαμαντένια λεπίδα. Κατόπιν με τροχό ή ιμάντα από άμμο για να σχηματιστεί το επιθυμητό κομμάτι ή η βασική φόρμα. Περίπλοκα κομψοτεχνήμαρτα μπορούν να επιτευχθούν με εργαλεία τύπου Dremel αλλά και εργαλεία οδοντιατρικής. Αφού επιτευχθεί το επιθυμητό μέγεθος και φόρμα η επιφάνειά του είναι ακόμα τραχιά και άγρια. Η λείανση επιτυγχάνεται με τροχό

γυαλίσματος από βαμβακερό ύφασμα Είναι σημαντικό σ’ αυτήν τη φάση να χρησιμοποιούνται τα κατάλληλα μείγματα γυαλίσματος τα οποία να είναι άχρωμα και να εφαρμόζονται κάθε τόσο.

Εφ’ όσον χρειάζεται το κομμάτι τρύπημα αυτό γίνεται συνήθως πάλι με τύπου Dremel εργαλεία και τρυπάνι Nr. 62. Η είσοδος του τρυπανιού για δεύτερη φορά αφού εμβαπτισθεί σε φυτικά ή μεταλλικά έλαια έχει σαν αποτέλεσμα την βελτίωση της εικόνας της διάτρησης. Κατά την διάρκεια της επεξεργασίας το κεχριμπάρι μπορεί να θερμανθεί αλλά αυτό δεν θα προξενήσει καμιά βλάβη αν είναι καλής ποιότητας. Κάποια κομμάτια μάλλον νεότερης ηλικίας μπορεί να μαλακώσουν. Οι τεχνίτες σ’ αυτή την περίπτωση χρησιμοποιούν νερό σαν ψυκτικό. Το κεχριμπάρι λόγω του μικρού βαθμού σκληρότητας μπορεί να χαραχθεί κατά την διάρκεια των εργασιών αλλά είναι εύκολο όπως προαναφέραμε να

γυαλιστεί ξανά. Είναι διαλυτό σε ορισμένους διαλύτες (βλ. στις φυσικές ιδιότητες). Είναι καλό να φυλάσσεται σε υφασμάτινα κουτιά ή πουγκιά. Είναι επίσης καλό να μην έρχεται σε απευθείας επαφή με το φως του ήλιου για

μεγάλες χρονικές περιόδους. Πιστεύεται ότι η έκθεση στον ατμοσφαιρικό αέρα για τρία χρόνια έχει σαν αποτέλεσμα την εξάτμιση κάποιων πτητικών του συστατικών με αποτέλεσμα την «τρέλα» του (βλ. παραπάνω) ή τον σχηματισμό ρωγμών στην επιφάνειά του. Στο εργαστήριο έχει παρατηρηθεί έκθεση του κεχριμπαριού σε υπεριώδη ακτινοβολία για διάστημα μιας εβδομάδας έχει σαν

αποτέλεσμα τον σχηματισμό του σε σωρό από σκόνη. http://www.ambericawest.com/index2.html

18

ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥΕπειδή πάντα το κεχριμπάρι ήταν σπάνιο ακριβό και περιζήτητο, η αγορά κατασκεύασε απομιμήσεις του.Η έρευνά μας μας οδήγησε στο ότι ο συνειδητά παραπληροφόρησε για την σύνθεση της συνταγής του. Όμως το πρόβλημα είναι ότι η ανάλυση στοιχίζει ακριβά και επίσης δεν μπορούμε να ξέρουμε με απόλυτη σιγουριά ποια απομίμηση κεχριμπαριού είναι του Φατουράν και ποια των άλλων που τον μιμήθηκαν στις απομιμήσεις. Σίγουρο είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της απομίμησης είναι βακελίτης, υλικό χημικό ευτελούς αξίας.Όλες αυτές τις απομιμήσεις οι διάφοροι λαοί της είπαν διαφορετικά, όπως: Σούντουρους, Σάνταλους, Καταλίν, Μαστίκα, Φατουράν, χημικές ρητίνες κ.τ.λ.

Δυστυχώς στις μέρες μας υπάρχει σύγχυση, παραπληροφόρηση, μια δογματική τοποθέτηση και μια διαμάχη που οδήγησε στην εχθρότητα γύρω από τι είναι Φατουράν, Σούντουρουζ κ.τ.λ. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα τα περί Φατουράν κ.τ.λ. γι΄ αυτό ας νομίζει ο καθένας ότι θέλει για ότι θέλει. Ας χαίρεται αυτό που έχει και ας αρκείται σ΄ αυτό. Και φρόνιμο είναι να μην υποστηρίζουμε κάτι που δεν μπορούμε να αποδείξουμε. Και πιο συνετό και έξυπνο είναι να αποφεύγουμε τις απομιμήσεις.Σήμερα η ελληνική αγορά έχει κατακλυστεί από Άραβες που προσφέρουν «παλιά Φατουράν» «Σούντουρουζ» κ.τ.λ. εκμεταλλευόμενοι την ζήτηση που υπάρχει για τα παλιά κομμάτια! Έτσι θα πρέπει να προσέχουμε πάρα πολύ, διότι σε μερικές αραβικές χώρες φτιάχνουν χημικά (πολυεστερικά, πλαστικά, βακελίτη) κομπολόγια και τα πουλάνε για παλιά. Ακόμη προσφέρουν «λιβάνια» «τριαντάφυλλα» «Σανταλοξυλο» τα οποία είναι χημικά υλικά, ζυμωμένα ή βαφτισμένα σε αρώματα από λιβάνι, τριαντάφυλλο, σαντάλ κ.τ.λ.Από την έρευνα που πραγματοποιήσαμε προκύπτει ακόμα ένα ενδιαφέρον στοιχείο που αξίζει κανείς να το ερευνήσει: Ποιος ο ρόλος του νερού στην διαδικασία γήρανσης του κεχριμπαριού; Σε ποιες συνθήκες τελικά είναι οι ιδανικές να φυλάσσονται κομμάτια κεχριμπαριού σε μουσεία έτσι ώστε να μην υποβαθμίζονται οι φυσικοχημικές ιδιότητες του υλικού αυτού που χρησιμοποιήθηκε στο βάθος της ιστορίας και ενέπνευσε σ’ όλα τα χρόνια τόσους καλλιτέχνες;

19

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Degradation and inhibitive conservation ofBaltic amber in museum collectionsYvonne Shashoua, PhDMarch 2002Department of ConservationThe National Museum of Denmark

2. MEN Magazine Special Publications S.A. All rights reserved'Αρθρα Τεύχους 122 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2003

3. MAGS Rockhound News • Memphis Archaeological and Geological SocietyVOLUME 50 • NUMBER 03 • MARCH 2004

4. Τα Οργανικά Υλικά ως Αρχαιολογικά Ευρήματα.Μελίνα Κορόζη, Συντηρήτρια

Ανασκαφικών Ευρημάτων, WebLab/E.I.E.

20