ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ - Γ' ΤΑΞΗ

ΚΕΙΜΕΝΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣΓ’ ΛΥΚΕΙΟΥ- ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ

Δ. Σολωμός«Ο Κρητικός»

Βιογραφικά στοιχεία

Γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1798 και πέθανε στην Κέρκυρα το 1857. Σπούδασε νομική στην Ιταλία, και τα πρώτα ποιήματά του τα έγραψε στα ιταλικά. Όταν άρχισε να γράφει στα ελληνικά χρησιμοποιούσε μόνο τη δημοτική. Στα ποιήματά του κυριαρχεί η μελωδικότητα, η ανδρεία κι ο πατριωτισμός.

Ανάλυση του ποιήματος

Ενότητα 1η : απόσπασμα 1 [18.]Η στροφή αυτή λειτουργεί σαν εισαγωγή. Ένας τραυματισμένος πρόσφυγας Κρητικός, μετά την τουρκική σφαγή ναυαγεί σε μια καταιγίδα. Καθώς έχει χάσει την αγαπημένη του, την αναζητεί παρακαλώντας να πέφτουν κεραυνοί για να φωτίζεται η περιοχή. Ο διάλογος με τα στοιχεία της φύσης θυμίζει δημοτικό τραγούδι, που η φύση συμμετέχει στη χαρά ή στον πόνο του ανθρώπου. Κάποια στιγμη τη διακρίνει, αλλά τη χάνει πάλι. Ταυτόχρονα στο βάθος βλέπει κι ένα ακρογιάλι. Η φύση στους στίχους αυτούς περιγράφεται απέραντη. Την απεραντοσύνη την αποδίδουν οι πληθυντικοί αριθμοί (πέλαγα, ακρογιαλιές, βουνά).

Ενότητα 2η : απόσπασμα 2 [19.]Ο Κρητικός επιθυμεί να διηγηθεί όσα του έχουν συμβεί. Τα γεγονότα όμως είναι τόσο απίστευτα, ώστε ορκίζεται ποικιλοτρόπως για την αλήθεια των λόγων του. Δίνει όρκο στα χτυπήματά του, στο όνομα των συντρόφων του που έπεσαν πολεμώντας και σε κάποιο αγαπημένο του πρόσωπο που δε ζει πια. Με κριτήριο το ότι ο Κρητικός αφηγείται αυτά που ήδη έχουν συντελεστεί, υποθέτουμε ότι το πρόσωπο αυτό είναι η αγαπημένη του που δεν επέζησε μετά την τρικυμία. Έπειτα, σε κατάσταση έκστασης, ζητά να «λαλήσει» η Σάλπιγγα της Δευτέρας Παρουσίας. Τότε, ανοίγει διάλογο με κάποιους αναστημένους νεκρούς, οι οποίοι τον πληροφορούν πως η αγαπημένη του είναι στον παράδεισο και τραγουδά αναστάσιμα τραγούδια, έτοιμη να ζήσει ξανά, να αναστηθεί. Στο σημείο αυτό ο Κρητικός βιώνει τη μεταφυσική διάσταση της περιπέτειάς του.

Ενότητα 3η : απόσπασμα 3 [20.]

Ξαφνικά η θύελλα κοπάζει κι ο Κρητικός βρίσκεται μπροστά σε ένα θεσπέσιο όραμα. Βλέπει μια «φεγγαροντυμένη» γυναίκα με θεϊκό παρουσιαστικό και εκπληκτική ομορφιά. Η παρουσία του φεγγαριού είναι ιδιαίτερα έντονη σε αυτήν την ενότητα, ως σύμβολο αισιοδοξίας κι ευτυχίας.

Ενότητα 4η : απόσπασμα 4 [21.]Τα αστέρια αναγαλλιάζουν καθώς τα κοιτάζει η «φεγγαροντυμένη», κι αυτή περπατά με το ψηλό ανάστημά της πάνω στα νερά χωρίς να τα ταράζει. Η εικόνα που περιγράφεται εδώ είναι ιδιαίτερα υποβλητική. Η «φεγγαροντυμένη» προσπαθεί με καλοσύνη να παρηγορήσει τον Κρητικό, ενώ αυτός προσπαθεί να θυμηθεί που την έχει ξανασυναντήσει, ή να καταλάβει αν ήταν απλώς μια υποσυνείδητη μνήμη για την οποία κάποτε δεν είχε δώσει σημασία. Ξαφνικά χάνεται η οπτασία κι αρχίζει μια εσωτερική περιπέτεια. Αναλογίζεται με πόνο τα δεινοπαθήματα της οικογένειάς του, και παρηγορείται μόνο με τη σκέψη ότι φεύγοντας κατάφερε να πάρει λίγο χώμα από την πατρίδα του. Έπειτα, επικαλείται τη «φεγγαροντυμένη» ελπίζοντας να τον βοηθήσει να βρει την αγαπημένη του, η οποία ίσως να είναι ακόμα ζωντανή.

Ενότητα 5η : απόσπασμα 5 [22.]Ο Κρητικός νιώθει να μην έχει πια δύναμη να πολεμήσει για την πατρίδα και συλλογίζεται ότι δεν θα του είναι χαρά ο πόλεμος στο μέλλον. Η θύελλα ξαναρχίζει και η αγαπημένη του κινδυνεύει, κι αυτός σε έκσταση ακουμπά το χέρι του στην επιφάνεια του νερού για να γαληνέψει η θάλασσα. Ύστερα, με τεντωμένο χέρι και με πρωτοφανή δύναμη σκίζει τη θάλασσα και προσπαθεί να φέρει την αγαπημένη του στο ακρογιάλι, ακούγωντας ένα μαγευτικό ήχο. Ο Κρητικός νιώθει την επιθυμία να ακολουθήσει τον ήχο αυτό ξεχνώντας ακόμα και την αγαπημένη του. Ωστόσο, κάποια στιγμή αποδεσμεύεται από τον ήχο αυτό και φτάνει στο ακρογιάλι μαζί με την αγαπημένη του, όπου ανακαλύπτει ότι είναι νεκρή.

Γενικές παρατηρήσειςΤο ποίημα του Σολωμού «Ο Κρητικός» είναι ένα από τα σημαντικότερα ποιήματα της νεοελληνικής γραμματείας. Στο αφηγηματικό στοιχείο, εκτός από την προσδοκία συνάντησης του Κρητικού με την νεκρή αγαπημένη του, υποκρύπτεται και η αλληγορική παράσταση των ελληνικών απελευθερωτικών αγώνων. Ένα δεύτερο στοιχείο που αξίζει επίσης να προσεχθεί είναι το ότι η αναζήτηση της αγαπημένης διαμεσολαβείται από την οπτασία του Κρητικού. Αυτό καταδεικνύει ότι για τον ποιητή ο πνευματικός κι ο φυσικός κόσμος είναι στενά συνδεδεμένοι. Έτσι, η αγνή αγαπημένη του Κρητικού και η αρχετυπική κι απόκοσμη «φεγγαροντυμένη», με την οποία προοικονομείται ο θάνατος της κοπέλας, ουσιαστικά ταυτίζονται.

Ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου

Ενότητα 1η 1) «Ο Κρητικός» είναι ποίημα αφηγηματικό και λυρικό. Στην ενότητα αυτή να επισημάνετε:Α) Τον τρόπο που αρχίζει η αφήγησηΒ) Τα πρόσωπαΓ) Τον τόπο που βρίσκονται Δ) Τη σκηνοθετική εικονοπλασία

Απάντηση: Α) «Ο Κρητικός» αρχίζει μρ την περιγραφή μιας δραματικής σκηνής ναυαγίου, η οποία παίρνει τη θέση προλόγου. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η ενότητα αυτή δίνει στο ποίημα επικό χαρακτήρα, συμπεριλαμβάνοντας παράλληλα πολλά λυρικά στοιχεία.Β) Τα πρόσωπα του ποιήματος είναι δύο, ο Κρητικός αφηγητής και η «κορασιά», η αρραβωνιαστικιά του. Η «κορασιά» είναι βουβό πρόσωπο, χωρίς δράση. Γ) Τόπος της ενότητας είναι η ανοιχτή θάλασσα, σε ώρα καταιγίδας, και μακριά από κάποιο ακριγιάλι. Δ) Η σκηνοθετική εικονοπλασία περιλαμβάνει εικόνες από τη μανία της φύσης στη μέση του πελάγους κι ένα ακρογιάλι στο βάθος του ορίζοντα που διακρίνεται αμυδρά. Ο ήρωα κολυμπά με απόγνωση προσπαθώντας να σωθεί και να σώσει την αγαπημένη του.

Ενότητα 2η 1) Η ενότητα αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο ο αφηγητής προσπαθεί να πείσει τους υποθετικούς ακροατές για την αλήθεια των λεγομένων του. Γιατι; Με ποιον τρόπο προσπαθεί; Τι επικαλείται;

Απάντηση: Ο αφηγητής προσπαθεί να πείσει τους υποθετικούς ακροατές για την αλήθεια των λεγομένων του, γιατί θεωρεί εκ των προτέρων ότι αυτά που έχει να αφηγηθεί υπερβαίνουν το σύνηθες μέτρο κι ότι δε θα γίνουν πιστευτά. Για να κερδίσει την εμπιστοσύνη θεωρεί υποχρέωσή του να ορκιστεί, πρώτα στις λαβωματιές του από τον πόλεμο, ύστερα στο όνομα των Κρητικών συντρόφων του και τέλος σε ένα πολύ αγαπημένο του πρόσωπο που ο θάνατός του του στοίχησε πολύ.

2) Στο δεύτερο μέρος, που είναι σε παρένθεση, η λυρική αφήγηση ανάγεται σε επίπεδο μεταφυσικό. Γιατί; Με ποιους διαλέγεται ο αφηγητής-ήρωας; Τι τους ρωτά και τι του απαντούν; Η απάντησή τους τι είδους γνωρίσματα της κόρης αναδεικνύει; Ποια στοιχεία φανερώνουν τα αισθήματά της προς τον ήρωα;

Απάντηση: Στο δεύτερο μέρος, που είναι σε παρένθεση, η λυρική αφήγηση ανάγεται σε επίπεδο μεταφυσικό εξαιτίας της μεγάλης αγωνίας του αφηγητή. Ο αφηγητής, μπροστά στη μανία της φύσης, που μοιάζει με θεϊκή οργή, αλλά και ουσιαστικά προοικονομώντας τον πνιγμό της αγαπημένης του, βιώνει μια μεταφυσική διάσταση

της περιπέτειάς του, διαλεγόμενος με νεκρούς που αναστήθηκαν. Τους ρωτά αν είδαν την αγαπημένη του, και του απαντούν ότι την είδαν στον ουρανό, με παρθενική όψη, να ψάλλει αναστάσιμους ύμνους και να ανυπομονεί να αναστηθεί. Η απάντησή τους αναδεικνύει την ομορφιά και την καλοσύνη, την αγνότητα και τα αισθήματα της κοπέλας απέναντι στον Κρητικό. Στοιχεία που φανερώνουν τα αισθήματά της προς τον ήρωα είναι τα τραγούδια της και η επιθυμία της να αναστηθεί για να τον ξανασυναντήσει, σύμφωνα με την παράδοση της ορθόδοξης πίστης.

Ενότητα 3η 1) Εδώ η αφήγηση επανέρχεται στην αρχική σκηνή. Να συζητήσετε:Α) Τη μεταστροφή των φυσικών συνθηκών και τις εκφράσεις που την αποδίδουν,Β) Τον όρο «κρυφό μυστήριο» σε σχέση με ό,τι πρόκεοται να ακολουθήσει, Γ) Το όραμα της φεγγαροντυμένης σε σχέση με τις πιθανές ερμηνείες του.

Απάντηση: Α) Στην 3η ενότητα οι φυσικές συνθήκες μεταστρέφονται προς το καλύτερο. Αυτή η μεταστροφή διατυπώνεται με την εικόνα της θάλασσας που ησύχασε και ευωδίασε. Κάποια μυστηριακή δύναμη ανάγκασε τη φύση να ηρεμήσει και να ομορφύνει. Β) Με τον όρο «κρυφό μυστήριο» προοικονομείται η μεταφορά σε έναν υπερκόσμιο χώρο, σε ένα μεταφυσικό πεδίο. Υπογραμμίζεται το ανεξήγητο όσων θα ακολουθήσουν. Γ) Η «φεγγαροντυμένη» μπορεί να ερμηνευτεί ως αποκύημα της φαντασίας του Κρητικού, ο οποίος βρίσκεται μεταξύ ζωής και θανάτου, βιώνοντας παράλληλα το θάνατο της αγαπημένης του. Η «φεγγαροντυμένη» μπορεί να προοικονομεί το θάνατο της αρραβωνιαστικιάς, καθώς συχνάοι άνθρωποι στα πρόθυρα του θανάτου έχουν οραματικές δυνατότητες. Από μια άλλα πλευρά η «φεγγαροντυμένη» μπορεί να ταυτιστεί με την ήδη πνιγμένη κοπέλα, που εμφανίζεται ως υπερκόσμια εικόνα στα μάτια του Κρητικού.

Ενότητα 4η 1) Η ενότητα καλύπτεται με το όραμα της φεγγαροντυμένης. Να παρακολουθήσετε:Α) Την περιγραφή και την κίνηση της οπτασίαςΒ) Τις σκέψεις και τα συναισθήματα του ήρωαΓ) Τη «φωνή» του ήρωα σε σχέση με τα περασμένα γεγονότα στην ΚρήτηΔ) Την επίκληση του ήρωα

Απάντηση: Α) Η φεγγαροντυμένη κοιτάζει τα αστέρια κι εκείνα τη λούζουν με φως. Κατόπι, προχωρά πάνω στη θάλασσα και ανοίγει την αγκαλιά της με ταπεινοφροσύνη για να υποδηλώσει την ομορφιά και την καλοσύνη της. Β) Ο ήρωας κοιτάζει έκπληκτος και

με δέος τη φεγγαροντυμένη κι έχει την αίσθηση ότι τη γνώριζε από καιρό. Ύστερα από τις υποθέσεις που κάνει για τη φεγγαροντυμένη κάνει μερικές φιλοσοφικές σκέψεις για την άβυσσο της ανθρώπινης ψηχής, στην οποία μόνο οι θεοί μπορούν να μπούν. Γ) Αναλογιζόμενος το παρελθόν στην Κρήτη, ο ήρωας φέρνει στη σκέψη του την αρπαγή των αδελφών του από τους Τούρκους, την ατίμωση και σφαγή της αδερφής του, το κάψιμο του πατέρα του και το ρίξιμο της μάνας του σε ένα πηγάδι. Αυτές οιν τραυματικές εμπειρίες θα τον συνοδεύουν σε όλη του τη ζωή, αλλά τη συγκεκριμένη στιγμή της εκμυστήρευσής τους προς τη φεγγαροντυμένη αποκτούν ιδιαίτερο βάρος. Δ) Ο ήρωας επικαλείται τη βοήθεια του θεού και παρακαλεί να διασωθεί η αγαπημένη του, γιατί είναι η μόνη που του έχει απομείνει. Την παρομοιάζει με τρυφερό κλωνάρι, από το οποίο κρατιέται καθώς αιωρείται στην κορυφή ενός γκρεμού.

Ενότητα 5η 1) Το όραμα εξαφανίζεται. Να παρακολουθήσετε:Α) Τη μετάβαση στο παρόν της αφήγησης. Ποια είναι η κατάσταση του ήρωα «τώρα»;Β) Τις άλλες χρονικές μετατοπίσεις- αναδρομές. Ποιες πρόσθετες πληροφορίες δίνουν για το παρελθόν του αφηγητή;Γ) Την επάνοδο στη σκηνή του ναυαγίου και τη μουσική πρόκληση της φύσης (γλυκύτατος ήχος). Με ποιο τρόπο προσπαθεί να προσδιορίσει την υφή του ήχου ο αφηγητής και που καταλήγει;Δ) Το δραματικό τέλος. Πως συνδέεται με την αρχή του ποιήματος;

Απάντηση: Α) Στην τελευταία ενότητα του ποιήματος το όραμα εξαφανίζεται και προβάλλει αμέιλικτη η πραγματικότητα. Στην ψυχή του Κρητικού συντελείται μια μεταστροφή, καθώς από εκείνη τη στιγμή νιώθει ανήπορος να πολεμήσει τον αντίπαλο. Ο Κρητικός σκέφτεται το δυσοίωνο μέλλον του, ότι πιθανώς στο μέλλον θα γίνει ένας φτωχός ζητιάνος σε ξένα μέρη, με μοναδική παρηγοριά την ανάμνηση της αγαπημένης. Β) Ο Κρητικός διασχίζει με περίεργο τρόπο τη θάλασσα, με δύναμη πρωτόγνωρη, μαγαλύτερη κι από αυτή της πρώτης νεότητά του που πολεμούσε με τους Τούρκους. Από τους στίχους αυτούς λαμβάνουμε τις πρόσθετες πληροφορίες ότι ο άνθρωπος αυτός πολέμησε στο παρελθόν τους Τουρκοαιγύπτιους.Γ) Καθώς ο Κρητικός κολυμπά νιώθει να τον συνοδεύει ένας απόκοσμος και μαγευτικός ήχος που τον έκανε νωθρό. Προσπαθώντας να προσδιορίσει την υφή αυτού του ήχου, τον συγκρίνει με τραγούδι ερωτευμένου κοριτσιού στο δάσος, με λάλημα αηδονιού και με ήχο από σουραύλι βοσκών. Ύστερα από τις συγκρίσεις, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε κανένας άλλος ήχος στη γη σαν εκείνο.Δ) Το δραματικό τέλος συνδέεται με την αρχή του ποιήματος με άξονα την ακρογιαλιά και την προσπάθεια του Κρητικού να οδηγήσει εκεί την αγαπημένη του. Η αρχική ελπίδα εξανεμίζεται

στο τέλος του ποιήματος με τη διαπίστωση του θανάτου της κοπέλας, κι ενώ είχε ήδη καταφέρει να τη βγάλει στη στεριά.

Γενικές ερωτήσεις1) Να εντοπίσετε τους χρόνους, τα διάφορα χρονικά επίπεδα της αφήγησης, τις αναδρομές και τις προλήψεις.

Απάντηση: Οι χρόνοι στο ποίημα είναι τρεις, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Η χρονική πορεία του ποιήματος και τα διάφορα χρονικά επίπεδά του δεν είναι ευθύγραμμα, αλλά παρουσιάζουν αναδρομές, περεμβολές και πρωθύστερα. Κατ’ αυτήν την έννοια, από το παρόν του ναυαγιου μεταφερόμαστε στο παρελθόν των κρητικών απελευθερωτικών αγώνων κι από εκεί στο μέλλον του Κρητικού ύστερα από την απώλεια της αγαπημένης του. Ενδιαμέσως, η τεθλασμένη αυτή χρονική πορεία παρουσιάζει κι άλλες μικρότερες χρονικές μετατοπίσεις, παρεμβολές ή αναδρομές. Τέλος, ένα τέταρτο χρονικό επίπεδο, εντελώς ξεχωριστό, υπάρχει στο παρένθετο τμήμα της δεύτερης ενότητας, καθώς αυτοί οι στίχοι παραπέμπουν στον άδηλο χρόνο της έσχατης κρίσης των χριστιανών.

2) Να εντοπίσετε στο ποίημα ήχους, φωτισμούς- χρώματα κι ανθρώπινες φωνές- ομιλίες.

Απάντηση: α) Ήχοι: Ήχοι από αστροπελέκια, από τη Σάλπιγγα, από την τρικυμία της θάλασσας κι από τον ήχο της καρδιάς του Κρητικού. Ξεχωριστή θέση στο ποίημα έχει ο «γλυκύτατος ήχος», που συγκρίνεται με μια σειρά άλλων ήχων (τραγούδι κόρης, λάλημα αηδονιού, σουραύλι). β) Φωτισμοί- χρώματα: Φωτισμοί από τα αστροπελέκια, το μαύρο χρώμα της νύχτας, οι κόκκινες ανταύγειες από το κάψιμο του κόσμου, το φως των αστεριών και του φεγγαριού, το μαύρο χρώμα των ματιών και το χρυσό χρώμα των μαλλιών της φεγγαροντυμένης, το λαμπύρισμα της φύσης, το φως του ήλιου και η μαύρη πέτρα της πατρίδας. γ) Ανθρώπινες φωνές- ομιλίες: Η συνεχής ομιλία του ήρωα αφηγητή, η συνομιλία του με τους κεραυνούς και τους νεκρούς, τα τραγούδια και οι ψαλμωδλιες της αρραωωνιαστικιάς και οι διάφορες επικλήσεις του Κρητικού.

3) Να παρακολουθήσετε τη δράση της φύσης σε σχέση με τον αγώνα του ήρωα.

Απάντηση: Η φύση, και ειδικότερα η θάλασσα, είναι στην αρχή άγρια κι επιθετική απέναντι στο ναυαγό Κρητικό, αλλά ησυχάζει μυστηριωδώς λίγο πρίν από την εμφάνιση της «φεγγαροντυμένης». Ακολούθως, όλη η φύση αλλάζει και ομορφαίνει. Στη συνέχεια, ξαναγίνεται εχθρική. Αυτές οι διακυμένσεις της φύσης αντιστοιχίζονται με τις ψυχικές διαθέσεις του Κρητικού. Όταν υπερισχύει η θέληση ή η μεταφυσική διάθεση του ήρωα, τότε και η φύση φαίνεται υποταγμένη.

4) Να εντοπίσετε τα βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να συζητήσετε το ρόλο και τη λειτουργία τους.

Απάντηση: Τα βασικά σχήματα λόγου που χρησιμοποιούνται στο ποίημα είναι οι μεταφορές και οι παρομοιώσεις. Ο κυριότερος λόγος ύπαρξης των σχημάτων λόγου είναι η δημιουργία της «ποιητικής έκπληξης». Με τα σχήματα λόγου η πραγματικότητα παίρνει «ποιητική μορφή» και το ποίημα δημιουργεί ποιητική συγκίνηση.

5) Να σημειώσετε στίχους και θέματα που βρίσκονται και σε άλλα ποιήματα του Σολωμού.

Απάντηση: Η Σάλπιγγα συναντάται είσης στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και η φεγγαροντυμένη ως ιδέα, ως όραμα, συναντάται και στον «Ύμνο εις την Ελευθερία». Τον στίχο «Καλή ‘ν’ η μαύρη πέτρα της και το ξερό χορτάρι» τον βίσκουμε σχεδόν πανομοιότυπο και στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», όπως και το θόλωμα του νερού μέχρι την ώρα του δειλινού.

6) Να επισημάνετε στο ποίημα τις κύριες γραμματολογικές επιρροές του ποιητή.

Απάντηση: Οι γραμματολογικές επιρροές του ποιήματος «Ο Κρητικός» πηγάζουν κατά κύριο λόγο από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, από τα ομηρικά έπη, το δημοτικό τραγούδι, τον «Ερωτόκριτο» του Κορνάρου και την ευρωπαϊκή αναγεννησιακή λογοτεχνία.

7) Αν η θρησκεία, η πατρίδα, η φύση και η γυναίκα (στην ιδανική μορφή τους) είναι τα κύρια θέματα της Επτανησιακής Σχολής, να βρείτε στον Κρητικό στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι αποτελεί χαρακτηριστικό ποίημα της Επτανησιακής Σχολής.

Απάντηση: α) Για τη θρησκεία: Το ποίημα «Ο Κρητικός» παρουσιάζει άφθονα θρησκευτικά στοιχεία, και μαλιστα μεταφυσικού χαρακτήρα, που τα περισσότερα από αυτά περιστρέφονται γύρω από την ανάσταση των νεκρών και από το μυστήριο της Δευτέρας Παρουσίας. Η επίκληση στο θεό είναι επίσης ένα από τα βασικά θρησκευτικά μοτίβα του ποιήματος. β) Για την πατρίδα: Σ’ αυτό το ποίημα συναντάμε εκτεταμένες και πολύμορφες αναφορές στην απελευθερωτική δραστηριότητα του Κρητικού και στα δεινά που υπέστη η οικογένειά του από τους Τούρκους. Η φιλοπατρία και η ανδρεία, συνδυασμένες μρ την οδύνη για τη σκλαβιά, αποτυπώνονται με τον καλύτερο τρόπο. γ) Για τη φύση: Η φύση παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στον Κρητικό. Τοπία, δέντρα, άνθη, καιρικές συνθήκες, είναι συστατικά στοιχεία της αφήγησης και συγχρόνως σύμβολα και αντανακλάσεις των ψυχικών διαθέσεων του ήρωα και της θείας επενέργειας. δ) Για τη γυναίκα:

Η μέχρι το θάνατο αγάπη για την αρραβωνιαστικιά σηματοδοτεί τον ιερό σύνδεσμο ανδρός και γυναικός. Η γυναίκα στο ποίημα είναι ένα σύμβολο αιώνιας αγάπης και πίστης. Πανέμορφη, σχεδόν πλάσμα της φαντασίας, περισσότερο όνειρο και λιγότερο πλάσμα με σάρκα και οστά, ακόμα και νεκρή, ορίζει ουσιαστικά την τύχη του ήρωα.

Γ. Βιζυηνός«Το αμάρτημα της μητρός μου»


Γεννήθηκε το 1849 και πέθανε το 1896. Το πραγματικό όνομα του συγγραφέα ήταν Γεώργιος Μιχαηλίδης, και πήρε το ψευδώνυμό του άπο τον τόπο καταγωγής του, τη Βιζύη. Σε ηλικία δέκα ετών πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να μάθει τη ραφτική τέχνη. Δύο χρόνια μετά πήγε στην Κύπρο και μπήκε στην υπηρεσία του μητροπολίτη. Το 1872 πήγε στη σχολή της Χάλκης με υποτροφία, κι εκεί άρχισε να γράφει τα πρώτα του ποιήματα. Το 1873, γράφτηκε στη Φιλοσοφική σχολή του πανεπιστημίου Αθηνών, και συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία. Το διήγημα «Το αμάρτημα της μητρός μου» το έγραψε όσο ήταν στο Παρίσι, ένα χρόνο μετά την ανακήρυξή του σε διδάκτορα της φιλοσοφίας. Ο Βιζυηνός θεωρείται ο πατέρας του νεοελληνικού διηγήματος. Τα θέματά του αντλούνται από οικογενειακές αναμνήσεις και από τις παραδόσεις του τόπου του.

Η ταυτότητα του κειμένου

Αφήγηση: (δύο αφηγητές) α’ πρόσωπη- υποδεικνύει την προσωπική μαρτυρία, με εσωτερική εστίαση (αποκαλύπτεται δηλαδή μόνο ό,τι γνωρίζει ο αφηγητής)Αφηγητής: δραματοποιημένος, ομοδιηγητικόςΓλώσσα: καθαρεύουσα στην αφήγηση και δημοτική στους διαλόγους

Ανάλυση του κειμένου

Α’ ενότητα: «Άλλην αδελφήν δεν είχομεν… και εκράτησεν μόνον εμέ πλησίον της»

Ο τίτλος του κειμένου έχει τη μορφή αινίγματος. Με τον τρόπο αυτό υποβάλλεται η προσδοκία της απάντησης σε μια ερώτηση καθώς σκοπός της αφήγησης είναι η ανακάλυψη ενός μυστηρίου. Η άγνοια του αναγνώστη εντείνει το ενδιαφέρον του για την εξέλιξη της αφήγησης.Ήδη από την αρχή του διηγήματος ο αφηγητής περιγράφει με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή την ιδιαίτερη στοργή που έδειχνε η χήρα μητέρα του προς την μοναδική κόρη της

οικογένειας. Ο ίδιος όμως εξηγεί ότι η αδυναμία της μητέρας προς το κορίτσι δεν ήταν προϊόν διακρίσεων από την πλευρά της μητέρας, αλλά δικαιολογημένη από τις αντικειμενικές συνθήκες, δηλαδή από το γεγονός ότι η Αννιώ ήταν η μοναχοκόρη της οικογένειας και μάλιστα με προβλήματα υγείας («καχεκτική και φιλάσθενος»). Η μακροχρόνια αρρώστια της Αννιώς και η συνεχής επιδείνωση της υγείας της αποτελεί και το βασικό αφηγηματικό μοτίβο μέσα από το οποίο εξελίσσεται η υπόθεση και διαγράφονται καθαρότερα οι χαρακτήρες.Παράλληλα, περιγράφεται κι ο χαρακτήρας της Αννιώς. Καλόβουλη, με εξαίρετο ήθος, καλοσυνάτη, αγαπά υπερβολικά όλα τα αδέλφια της. Η προσήλωση της μητέρας και την αδερφών της σ’αυτήν, αντί να καλλιεργήσει εγωιστικές τάσεις, την κάνει πιο φιλική απέναντιι σε όλους. Η τρυφερότητα και η αγάπη προς τα αδέρφια της εκδηλώνεται έμπρακτα όταν τους μοιράζει κρυφά από τη μητέρα της τα «αρρωστικά» που της έφερναν οι επισκέπτες, αλλά κι όταν αρνείται στη εκκλησία να κάνει διακρίσεις στα αδέρφια της. Η στάση της Αννιώς δείχνει έναν άνθρωπο που με πρόωρη ωριμότητα ξέρει να διαχειρίζεται την αγάπη της ομοιόμορφα και δίκαια. Αντίθετα, η αδυναμία της μητέρας στη μοναχοκόρη της την οδηγούσε σε διακρίσεις και άδικες συμπεριφορές απέναντι στα άλλα παιδιά της.

Β’ ενότητα: «Ενθυμούμαι ακόμη… εγλύτωσεν από τα βάσανά του»

Η αγωνία της μητέρας για την κατάσταση της υγείας της Αννιώς την οδηγεί στην εκκλησία, όπου εγκαθίσταται μαζί με το άρρωστο κορίτσι και τον Γιωργή περιμένοντας να γίνει κάποιο θαύμα. Το κεντρικό γεγονός της αφήγησης σε αυτήν την ενότητα είναι η περιγραφή της εφιαλτικής νύχτας στην εκκλησία. Η εκκλησία, όπως και κάθε κλειστός χώρος, στη συνείδηση του αφηγητή είναι χώρος μυστηρίου και δυσάρεστων γεγονότων. Η υποβλητική ατμόσφαιρα του ναού προκαλεί στον αφηγητή δέος και φόβο, και τον προετοιμάζει για δυσάρεστες εξελίξεις. Ο φόβος του πρωταγωνιστή εντείνεται ακόμη περισσότερο όταν ακούει την προσευχή της μητέρας του, η οποία δηλώνει διατεθειμένη να προσφέρει τη ζωή του Γιωργή σαν θυσία στο Θεό με αντάλλαγμα την επιβίωση της Αννιώς. Από τη στιγμή εκείνη πανικοβαλλεται, και βιώνει μια εσωτερική σύγκρουση, αλλά και μια σύγκρουση με την ίδια τη μητέρα του. Παρά τις συνεχείς εκφράσεις κατανόησης για τη μητέρα του ή στοργής για τη αδελφή του, που αποκαλύπτουν την ενοχοποιημένη του συνείδηση, δεν αποφεύγει να εκφράσει την ίδια στιγμή το απερίφραστο παράπονό του για τη μητέρα του. Το ψυχικό σοκ που βιώνει, η απειλή της ζωής του, η απόρριψη της μητέρας του, ανατρέπουν μέσα του τη βεβαιότητα της μητρικής αγάπης.

Γ’ ενότητα: «Πολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου… και απηρχόμην εις τα ξένα»

Μετά το θάνατο της Αννιώς η μητέρα αντιδρά παθητικά, όταν όμως διαπιστώνει πως έχουν έντοβο οικονομικό πρόβλημα συνέρχεται και ρίχνεται στον αγώνα για τη συντήρηση των παιδιών της. Παράλληλα νιώθει την ανάγκη να αναπληρώσει το κενό της χαμένης κόρης της. Για το λόγο αυτό προχωρά σε υιοθεσία ενός άλλου κοριτσιού. Τα αγόρια της οικογένειας φαίνονται να έχουν θετική στάση απέναντι στην απόφαση της μητέρας, αφού μετέχουν στο εθιμικό της υιοθεσίας χαρούμενοι. Στη συνέχεια, όταν εκδηλώνεται η υπερβολική προσήλωση της μητέρας στην υιοθετημένη κόρη και η παράλληλη αδιαφορία γι’ αυτούς, η στάση τους γίνεται αρνητική. Στενοχωρούνται, δυσανασχετούν, και ανακουφίζονται όταν παντρεύεται και φεύγει. Η ανωνυμία αυτού του κοριτσιού δεν είναι τυχαία, αλλά εκφράζει τα αρνητικά συναισθήματα του αφηγητή προς την κοπέλα. Μετά το γάμο της υιοθετημένης κόρης η μητέρα αποφασίζει να υιοθετήσει άλλο ένα κορίτσι. Στην περίπτωση της δεύτερης υιοθεσίας η αγανάκτηση και η αρνητική στάση των αγοριών εκφράζεται πλέον ανοιχτά και άμεσα. Η μητέρα όμως, θυμάται την υπόσχεση που της είχε δώσει ο Γιωργής πριν φύγει για την ξενιτιά, ότι θα τη βοηθήσει με την ανατροφή της υιοθετημένης κόρης, και βασίζεται στην υπόσχεση αυτή.Η λειτουργία του περιστατικού της σωτηρίας του αφηγητή από τη μητέρα του στο ποτάμι είναι καταλυτική, καθώς προετοιμάζει το έδαφος για την οριστική αποκατάσταση των σχέσεων μητέρας-αφηγητή, ο οποίος αρχίζει να αποκαθιστά τη βεβαιότητα για τα αισθήματα αγάπης της μητέρας του. Το κλίμα αρχίζει να γίνεται ευχάριστο και σταδιακά η ατμόσφαιρα αποφορτίζεται.

Δ’ ενότητα: «Η μήτηρ βεβαίως… αλλ’ ισχυρού τινός φόβου»Η ενότητα αυτή αρχίζει με μια αναδρομική αφήγηση. Η αναδρομή αυτή λειτουργεί ως στοιχείο πλοκής, καθώς στη βάση αυτής της υπόσχεσης ο αφηγητής θα αναγκαστεί να συγκρουστεί με την μητέρα του για την υιοθετημένη κόρη. Η σύγκρουση αυτή δικαιολογείται από την άγνοια του αφηγητή για τα κίνητρα της μητέρας του.Η μητέρα είναι φορτισμένη μετά την άρνηση της συνδρομής των παιδιών της για την ανατροφή της υιοθετημένης κόρης. Μόνο στήριγμά της είναι πλέον ο Γιωργής. Αγωνιά κι αδημονεί να μάθει γι’ αυτόν, καθώς προσβλέπει στην βοήθειά του. Οι εκδηλώσεις έκπληξης και αγωνίας από την πλευρά της μητέρας αποδεικνείουν όμως και την αγάπη της για τον Γιωργή, γεγονός που θα καταστήσει εντονότερη την σύγκρουσή τους. Παράλληλα αποκαλύπτεται η προσπάθεια της μητέρας να υπερασπιστεί το κύρος και την τιμή της οικογένειάς της, αφού εξεγείρεται προς όσους διαδίδουν αρνητικές φήμες για τον γιο της. Αντίστοιχα, η έκπληξη του Γιωργή μετά τον ερχομό του για την εικόνα της υιοθετημένης κόρης, εξυπηρετεί κι αυτή στην ένταση της σύγκρουσης με τη μητέρα.

Η Κατερινιώ προκαλεί αντιπάθεια κι απογοήτευση στον αφηγητή, καθώς δεν διαθέτει τις αρετές που θα επιθυμούσε ο ίδιος. Κατά τα πρότυπά του, η ιδανική αδερφή θα έπρεπε να έχει χαρούμενη, όμορφη και κομψή όψη, να έχει καλοσυνάτο χαρακτήρα, ανεπτυγμένο πνεύμα, καλλιεργημένο εσωτερικό κόσμο, και κυρίως να διαθέτει την ικανότητα να παρηγορεί τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Ωστόσο, η μητέρα θεωρεί την Κατερινώ «δικό της παιδί» γιατί το πήρε όταν ήταν βρέφος, προσποιήθηκε ότι το θήλαζε, και το κοίμιζε στην κούνια των παιδιών της. Όμως όλα τα επιχειρήματά της είναι προσπάθειες να κατευνάσει την ενοχή της. Πρέπει να πιστέψει και η ίδια ότι είναι δικό της, μήπως και μπορέσει να εξιλεωθεί μέσω της ανατροφής του. Μάλιστα θεωρεί δοκιμασία από το Θεό το γεγονός ότι το παιδί που υιοθέτησε είναι «ανάξιο». Θέλει να πιστεύει ότι μέσα από αυτήν τη δοκιμασία θα έρθει η εξιλέωσή της και θα ησυχάσει η συνείδησή της. Το αδιέξοδο αυτής της σύγκρουσης θα οδηγήσει τη μητέρα στο να εκμυστηρευτεί στο Γιωργή το «αμάρτημά» της.

Ε’ ενότητα: «Η μήτηρ μου εκρέμασε τη κεφαλήν… και εγώ εσιώπησα»

Στην τελευταία ενότητα του διηγήματος κεντρικό ρόλο έχει η εγκιβωτισμένη αφήγηση, δηλαδή η αφήγηση της μητέρας που παρεμβάλλεται μέσα στην αφήγηση του Γιωργή. Η αφήγηση αυτή εξηγεί λεπτομερώς τα γεγονότα της μοιραίας νύχτας, όπου η μητέρα του Γιωργή καταπλάκωσε άθελά της την ώρα που κοιμόταν ένα άλλο κοριτσάκι που είχε αποκτήσει στο παρελθόν. Μετά από αυτή την αποκάλυψη, ο Γιωργής μπορεί να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τη γενικότερη συμπεριφορά της μητέρας του και κυρίως την εμμονή της για τα κορίτσια. Έτσι το αίνιγμα λύνεται και για τον Γιωργή και για τον αναγνώστη, και το δράμα αποκαλύπτεται σε όλη του τη διάσταση. Η δομή του διηγήματος λειτουργεί κυκλικά, αφού το τέλος λύνει το αίνιμα που τέθηκε στην αρχή με τον τίτλο.Η μητέρα είναι αυτή που αποκαλύπτει και τα πραγματικά συναισθήματα του μικρού Γιωργή για την αδερφή του. Ζήλευε την Αννιώ και ενδεχομένως απέδιδε σ’ αυτην μέρος της ευθύνης για τη μεροληπτική στάση της μητέρας του. Ο ίδιος αποκρύπτει τις πραγματικές σκέψεις του για την Αννιώ, κάτι το οποίο συνιστά μάλλον ένα είδος μετάνοιας από την πλευρά του ώριμου αφηγητή, ο οποίος νιώθει τύψεις για τα παρελθοντικά του συναισθήματα.Για τη μητέρα, η ποιότητα της αμαρτίας δεν καθορίζεται από τη γνώση της από τρίτους. Είναι θέμα βαθιά προσωπικό. Η απόκρυψή της δεν φέρνει ανακούφιση. Το τίμημα θα πληρωθεί από την ψυχή της. Το μέγεθος της αμαρτίας και το βάρος που θα κληθεί να σηκώσει ορίζεται από τον αυστηρότερο κριτή, την ίδα της τη συνείδηση. Η μητέρα του Γιωργή δείχνει με τη στάση της ότι φέρει όλα τα χαρακτηριστικά ενός τραγικού προσώπου.Η σιωπή στο τέλος του διηγήματος υποδηλώνει ότι η απόπειρα κάθαρσης υπήρξε ατελέσφορη. Η αποδοχή αυτή δεν αφορά μόνο την

ενοχή της μητέρας (επειδή σκότωσε κατά λάθος την πρώτη κόρη κι επειδή, τιμωρώντας την ο Θεός γι’ αυτήν την αμαρτία, αφαίρεσε τη ζωή και της δεύτερης κόρης) αλλά και την ενοχή του Γιωργή (επειδή δεν υποκατέστησε την Αννιώ στο θάνατό της, αλλά και λόγω της στάσης του απέναντι στη μητέρα του, λόγω της αδυναμίας του να ανακουφίσει τον πόνο της). Η σιωπή κλείνει το διήγημα κι ανοίγει μέσα του έναν νέο κύκλο δράματος.

Γενικές παρατηρήσειςΤο διήγημα «Το αμάρτημα της μητρός μου» επιβεβαιώνει τον χαρακτηρισμό «ψυχογραφικός και δραματικός πεζογράφος», καθώς ο Βιζυηνός, έχοντας σπουδάσει ψυχολογία, διεισδύει στα μύχια της ψυχής των ηρώων του, αναλύει σε βάθος τους χαρακτήρες τους, αποδίδει τα κίνητρα της συμπεριφοράς τους και τα συναισθήματά τους, τις εσωτερικές συγκρούσεις του καθενός. Ταυτόχρονα, αντλεί από την θρακική καταγωγή του το ηθογραφικό υπόστρωμα του διηγήματός του. Έτσι, βασίζεται σε αυθεντικά πρόσωπα, όπως αυτά του χωριού του και ειδικότερα της οικογένειάς του. Βέβαια, τα ηθογραφικά στοιχεία δεν δίνονται απλώς σαν μια καταγραφή πληροφοριών. Ο Βιζυηνός εντοπίζει όλα τα δραματικά στοιχεία των καταστάσεων και μέσα από το κοινωνικό περιβάλλον γίνεται η ψυχογράφηση των χαρακτήρων. Οι ήρωες δεν είναι άτομα μοναχικά, αντικοινωνικά. Αντίθετα, βρίσκονται σε στενή επαφή με τον περίγυρό τους. Ιδίως οι πρωταγωνιστικοί χαρακτήρες παρουσιάζονται σφαιρικοί, με πολυσύνθετη ψυχοσύνθεση και περίπλοκα κίνητρα στις πράξεις τους. Έχει ο καθένας από αυτούς τις δικές του ατομικές ιδιαιτερότητες, κι είναι τόσο δύσκολο να περιγραφούν όπως ακριβώς ένας ζωντανός άνθρωπος.Ο χαρακτήρας του κειμένου είναι αυτοβιογραφικός, κάτι το οποίο επιβεβαιώνεται από τα στοιχεία του κειμένου. Πιο συγκεκριμένα, το όνομα του αφηγητή ταυτίζεται με το όνομα του συγγραφέα, τα ονόματα των μελών της οικογένειας του διηγήματος είναι τα ίδια με τα ονόματα των μελών της οικογένειας του Βιζυηνού, και ο τόπος αφήγησης, όπως και η Πόλη, συμπίπτουν με την πραγματική πατρίδα αλλά και τα ταξίδια του αφηγητή.Ο Βιζυηνός δεν βασίζεται στην περιγραφή μιας αναμφισβήτητης και μοναδικής πραγματικότητας. Κάθε ήρωας, παρουσιάζει τη δική του πραγματικότητα, ανάλογα με την οπτική γωνία που προσεγγίζει τα γεγονότα, στοιχείο που προσδίδει πιο έντονη δραματικότητα στο έργο και στα πρόσωπα.Στη γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Βιζυηνός αποτυπώνονται στοιχεία του γλωσσικού ιδιώματος της Θράκης (κυρίως στα διαλογικά μέρη), αλλά και η φαναριώτικη παιδεία του συγγραφέα (κυρίως στη λόγια γλώσσα της αφήγησης). Αυτή η ιδιότυπη διγλωσσία συνιστά στοιχείο ρεαλισμού και αληθοφάνειας των χαρακτήρων.Τα θέματα του κείμένου είναι δύο: το συναίσθημα ενοχής της μητέρας και η επιβεβαίωση της μητρικής αγάπης για τον αφηγητή. Αντίστοιχα, δύο είναι και οι στόχοι: η μητέρα ζητά τον εξαγνισμό κι ο γιος τη μητρική στοργή. Οι στόχοι των δύο πρωταγωνιστών είναι

διαφορετικοί, αλλά αναπτύσσονται παράλληλα κι αυτοπροσδιορίζονται. Αρχικά, ο στόχος του γιού εξερτάται από το στόχο της μητέρας. Όσο η μητέρα αποτυγχάνει τόσο κι ο γιός δεν πετυχαίνει το στόχο του. Γι’ αυτό στο τέλος προσπαθεί να τη βοηθήσει, για να πραγματοποιήσει με τον τρόπο αυτό και το δικό του στόχο.Εξετάζοντας τα θέματα που πραγματεύεται το έργο του Βιζυηνού ως τις ιστορίες δύο ανθρώπων, εκ των οποίων ο ένας βασανίζεται από ένα συναίσθημα ενοχής και δεν μπορεί να απαλλαγεί από αυτό, κι ο άλλος αποζητά την αγάπη, καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για ένα έργο με πανανθρώπινα και διαχρονικά χαρακτηριστικά.


1) «Αλλ’ ημείς εγνωρίζαμεν ότι η ενδόμυχος της μητρός ημών στοργή διετέλει αδέκαστος και ίση προς όλα της τα τέκνα». Η βεβαιότητα του αφηγητή για τα αισθήματα της μητέρας διατηρείται σε όλο το αφήγημα; Ανατρέπεται; Αποκαθίσταται; Πως; Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

Απάντηση: Η βεβαιότητα για τα αισθήματα της μητέρας δεν διατηρείται σε όλο το αφήγημα. Με τρόπο δραματικό ανατρέπεται όταν το αγόρι ακούει την προσευχή της μητέρας του, η οποια προσφέρει τη ζωή του σαν αντάλλαγμα για τη ζωή της Αννιώς. Ήδη όμως από τα πρώτα χρόνια της ζωής του, το αγόρι έβλεπε τη μητέρα του να δείχνει ιδιαίτερη αδυναμία και στοργή προς το κορίτσι της οικογένειας, ενώ αυτον, όπως αργότερα του ομολόγησε κι η ίδια τον «απόκοψε» νωρίς. Η στάση της μητέρας συνέχισε να είναι μεροληπτική υπέρ και των υιοθετημένων κοριτσιών, γεγονός που έκανε τον Γιωργή να αμφιβάλλει ακόμα περισσότερο για την αγάπη της μητέρας του. Ωστόσο, η σχέση μάνας και γιού αποκαθίσταται αρχικά με τη σκηνή της σωτηρίας του στο ποτάμι. Η διάσωσή του από τη μητέρα του έκανε το Γιωργή να καταλάβει πως νοιάζεται γι’ αυτόν. Η οριστική αποκατάσταση όμως επήλθε μετά την εκμυστήρευση του αμαρτήματος. Ο Γιωργής, μετά από την αποκάλυψη του μοιραίου γεγονότος, άφησε στο παρελθόν όλες τις αμφιβολίες που είχε για την αγάπη της μητέρας του, και ικανός πλέον να καταλάβει τα κίνητρα των πράξεών της αποφάσισε να τη βοηθήσει να απαλλαγεί από τις τύψεις.

2) «Και είχαμε πια την Αννιώ σαν τα μάτια μας. Και εζούλευες εσύ, και έγινες του θανατά από τη ζούλια σου. Ο πατέρας σου σε έλεγε «το αδικημένο του» γιατί σ’ απόκοψα από πολύ νωρίς, και με εμάλωνε καμμιά φορά, γιατί σε παραμελούσα». Η οπτική γωνία της μητέρας συμπίπτει με την οπτική γωνία του αφηγητή σε ό,τι αφορά τα συναισθήματά του προς την αδερφή του κατά την παιδική του ηλικία; Να τεκμηριώσετε την άποψή σας.

Απάντηση: Η οπτική γωνία του αφηγητή δεν συμπίπτει με την οπτική γωνία της μητέρας. Ο Γιωργής ισχυρίζεται πως η ευνοϊκή μεταχείρηση της Αννιώς δεν έγινε ποτέ αφορμή να δυσαρεστηθούν τα αγόρια, ενώ η μητέρα του θυμάται ότι υπέφερε από ζήλια όταν η προσοχή των γονιών του στρέφονταν στην αδερφή του. Ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει αυτό είναι γιατί ο αφηγητής προσπαθεί να εξωραϊσει τις σχέσεις του με τα άλλα μέλη της οικογένειας. Παράλληλα, δείχνει και τις σκέψεις του ώριμου αφηγητή, ο οποίος νιώθει πλέον ενοχές και μετάνοια για τα αρνητικά συναισθήματα προς τα θηλυκά μέλη της οικογένειας. Οι δύο οπτικές γωνίες δίνουν μια ρεαλιστική χροιά στην ιστορία, καθώς η αλήθεια δεν παρουσιαζεται με μια μόνο όψη.

3) Να ανακαλύψετε τα σημεία του κειμένου τα οποία αποκαλύπτουν τη διάσταση ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και την παιδική συνείδηση που προσλαμβάνει τα συμβάντα π.χ. «Ενθυμούμαι ακόμη οποίαν εντύπωσιν έκαμε επί της παιδικής μου φαντασίας η πρώτη εν τη εκκλησία διανυκτέρευσις».

Απάντηση: Τις παραστάσεις της παιδικής ηλικίας ο αφηγητής της αναφέρει όπως ακριβώς τις προσέλαβε τότε, αλλά τις σχολιάζει και με την οπτική γωνία του ώριμου άντρα. Πιο συγκεκριμένα, στο σημείο της περιγραφής του «ψευτογιατρού» δίνει όλες τις εντυπώσεις που του προξένησε εκείνος ο άνθρωπος, υπάρχουν όμως και ειρωνικά σχόλια υπό την ώριμη οπτική. Επίσης, ο νεαρός αφηγητής αποδίδει τη θρησκευτική συμπεριφορά της μητέρας του σε ευλάβεια, ενώ για τον ώριμο αφηγητή όλα αυτά είναι δεισιδαιμονίες. Ένα άλλο σημείο είναι η προσευχή του Γιωργή, όπου παρακαλά να τον «πάρει» ο νεκρός πατέρας του για να εκδικηθεί τη μητέρα του. Ο ώριμος αφηγητής όμως νιώθει ενοχές γι’ αυτή τη συμπεριφορά του.

4) Ποιες είναι οι γλωσσικές επιλογές του αφηγητή α) ως ενήλικα και πεπαιδευμένου και β) ως παιδιού ή εφήβου. Αναζητήστε αντιπροσωπευτικά αποσπάσματα για να αναδείξετε την «ιδιότυπη αυτή διγλωσσία». Διαπιστώνετε άλλα κριτήρια με βάση τα οποία διαμορφώνονται οι γλωσσικές ποικιλίες του αφηγηματικού λόγου στο κείμενο;

Απάντηση: Η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο μικρός Γιωργής είναι η δημοτική, όπως αποκαλύπτεται στους διαλόγους των προσώπων. Το ύφος είναι νεανικό, ενθουσιώδες και παρορμητικό («Να φάνε τη γλώσσα τους…»). Αντίθετα, ο ενήλικας αφηγητής χρησιμοποιεί λόγια γλώσσα («η ενδόμυχος της μητρός ημών…»), καθαρεύουσα («μοι φαίνεται…»), με προσεγμένο κι ακριβές ύφος. Εκτός όμως από το κριτήριο της ηλικίας, οι γλωσσικές επιλογές του αφηγητή επηρρεάζονται κι από τις κοινωνικές ή πολιτισμικές διαφορές, με στόχο τη ρεαλιστικότερη απόδοση και την αληθοφάνεια των χαρακτήρων.

5) Σε ποια σημεία του διηγήματος διακρίνετε την κοινωνική καταπίεση και τον κοινωνικό έλεγχο που υφίσταται η γυναίκα του περασμένου αιώνα και πώς αντιμετωπίζει η Δεσποινιώ η Μιχαλιέσσα αυτήν την πραγματικότητα;

Απάντηση: Σύμφωνα με τις τοπικές παραδόσεις, ο κοινωνικός έλεγχος ήταν εξαιρετικά έντονος, ιδίως για μια γυναίκα που έχασε νέα το σύζυγό της. Ακόμα και το γεγονός ότι η Δεσποινιώ ήταν μια πολύτεκνη μητέρα δεν της έδινε το δικαίωμα να τεθεί «εκτός» αυτού του ελέγχου. Σύμφωνα με την τοπική κοινή γνώμη, η γυναίκα θα έπρεπε να είναι σεμνή και συγκρατημένη, διαφορετικά θα υφίστατο τα αρνητικά σχόλια των συγχωριανών («τι θα ειπή ο κόσμος»). Σε μια κοινωνία όπου κυριαρχούσε αυστηρά το πατριαρχικό πρότυπο οικογένειας, οι καταπίεση της γυναίκας ξεκινούσε από την παιδική της ηλικία («δεν με άφηκε η γιαγιά σου…»). Η διαπαιδαγώγηση των κοριτσιών στόχευε στον συνειδητό αυτοπεριορισμό τους. Η ίδια η Δεσποινιώ φαίνεται να αποδέχεται, κι ως ένα βαθμό Να συμμερίζεται τα κοινωνικά στερεότυπα της εποχής της. Ακόμα κι όταν τα υπερβαίνει λόγω των προσωπικών, οικογενειακών ή εσωτερικών της αναγκών, φροντίζει να μην έρθει σε σύγκρουση μαζί τους.

6) «…Ιδιαίτερα πρέπει να εξαρθεί η δραματική πυκνότητα και οι επεμβάσεις της μοίρας, που φέρνουν τους χαρακτήρες αντιμέτωπους, κσθώς από ένα, το αρχικό μοιραίο γεγονός, προκύπτουν στη συνέχεια άλλες δραματικές συνέπειες, με αντίχτυπο πάνω σε όλους…» (Κ. Στεργιόπουλος) Ποιο είναι το αρχικό γεγονός στο «Αμάρτημα της μητρός μου» και πως δραματοποιούνται οι συνέπειές του;

Απάντηση: Το αρχικό γεγονός είναι ο θάνατος του μωρού λόγω της απροσεξίας της μητέρας. Το μοιραίο αυτό γεγονός θα έχει αντίκτυπο σε όλα τα μέλη της οικογένειας. Γίνεται με έναν τρόπο ο ρυθμιστής της συμπεριφοράς όλων. Η δραματοποίηση των συνεπειών έχει τη μορφή χιονοστιβάδας: αφού διαταράσσονται οι αρμονικές σχέσεις μεταξύ των γονέων, δημιουργείται στη μητέρα ένα αίσθημα ενοχής που δεν μπορεί να ξεπεράσει. Έτσι, προσηλώνεται στην Αννιώ, τη δεύτερη κόρη της, παραμελώντας τα τρία αγόρια. Η υπερβολική αγάπη της μητέρας προς την κόρη οδηγεί στον ψυχικό τραυματισμό του αφηγητή, κι όταν μετά το θάνατο της Αννιώς προχωρά σε δύο υιοθεσίες οι οικογενειακές σχέσεις διαταράσσονται και τα μέλη οδηγούνται σε συγκρούσεις.

7) «Όσο περισσότερο τυραννηθώ και χολοσκάσω, τόσο λιγότερο θα με παιδέψει ο Θεός για το παιδί που πλάκωσα». Η συντριβή και η ενοχή είναι το μόνομο ψυχικό κλίμα της μάνας. Α) Η αυτοτιμωρία συνιστά πράξη εξιλέωσης απέναντι στο Θεό ή και απέναντι στον εαυτό της;

Β) Καθησυχάζει η μητέρα τη συνείδησή της τελικά, ιδιαίτερα μετά τη συνάντησή της με τον Πατριάρχη; Γ) Ενοχοποιείται η μητέρα στη συνείδησή σας; Ποια είναι η αίσθηση που σας αφήνει η τελική έκβαση της ιστορίας;

Απάντηση: Η αυτοτιμωρία είναι πράξη εξιλέωσης τόσο απέναντι στο Θεό όσο (και κυρίως) απέναντι στον εαυτό της. Αλλά ακόμα κι όταν το θρησκευτικό μέρος αποκαταστάθηκε με τη συγχώρεση από τον Πατριάρχη, η εσωτερική εκκρεμότητά της παραμένει. Η άφεση της αμαρτίας είχε γι’ αυτήν παροδικό χαρακτήρα. Ποτέ δε θα μπορέσει να συγχωρήσει τον εαυτό της και να κλείσει την πληγή από το βαθύ ψυχολογικό της τραύμα. Για την τραγική αυτή μητέρα δεν μπορεί να υπάρξει κάθαρση. Στη συνείδηση του αναγνώστη η μορφή της μητέρας αυτής απενοχοποιείται. Τόσο το ακούσιο της πράξης της, όσο και οι προσπάθειές της να εξιλεωθεί, προκαλούν τη συμπόνοια και τον οίκτο των αναγνωστών.

8) Είναι γνωστό ότι ο Βιζυηνός συνθέτει την αφήγησή του βασισμένος στο αυτοβιογραφικό στοιχείο. Η ανάγνωση του συγκεκριμένου διηγήματος σας δίνει την εντύπωση ότι ο συγγραφέας περιορίζεται στην αφήγηση της ατομικής του περιπέτειας και της οικογενειακής του ιστορίας;

Απάντηση: Πράγματι ο Βιζυηνός βασίζεται στην ανάπλαση προσωπικών εντυπώσεων και βιωμάτων, κάτι το οποίο επιβεβαιώνεται τόσο από τα περιστατικά που περιγράφει, όσο κι από τα ονόματα των χαρακτήρων του διηγήματος, τα οποία είναι ίδια με τα ονόματα της οικογένειας του συγγραφέα. Το αυτοβιογραφικό στοιχείο όμως είναι απλώς το αρχικό υλικό του. Το έργο του υπερβαίνει την προσωπική και οικογενειακή του ιστορία. Το στοιχείο που επικρατεί είναι το ψυχογραφικό και το ηθογραφικό. Μάλιστα το υλικό του διαθέτει όλα τα χαρακτηριστικά του δράματος, γεγονός που ανάγει το έργο του σε κλασικής αξίας κείμενο.

9) Υπάρχει μια φράση κλειδί που αποτυπώνει την εξέλιξη στην ασθένεια της Αννιώς και επαναλαμβάνεται παραλλαγμένη στις πρώτες σελίδες του κειμένου. Α) Αναζητείστε την και καταγράψτε τις εκδοχές της. Β) Γιατί ο αφηγητής την επαναλαμβάνει; Υπηρετεί η φράση αυτή τη δομή του κειμένου; Πως λειτουργεί μέσα στα ετρύτερα συμφραζόμενά της;

Απάντηση: Η φράση κλειδί που καθορίζει την εξέλιξη των γεγονότων, το μοτίβο δηλαδή, είναι η αρρώστια της Αννιώς και η πορεία, η εξέλιξη της ασθένειάς της όπως περιγράφεται («ήτο… καχεκτική και φιλάσθενος», «η ασθένεια… ολοέν εδεινούτο», «η κατάστασις έβαινεν… επί τα χείρω», «εχειροτέρευεν αδιακόπως» «η ασθένεια… ήτο ανίατος»). Την φράση αυτή την επαναλαμβάνει

ώστε να δηλωθούν οι διαδοχικές φάσεις της πορείας της ασθένειας και οι αντίστοιχες αντιδράσεις κι ενέργειες την μητέρας. Με έναν τρόπο στη φράση αυτή βασίζεται η δομή του κειμένου. Η επανάληψή της εξυπηρετεί την κλιμάκωση και την κορύφωση του δράματος. Το μοτίβο αυτό λειτουργεί σαν μεταβατικός κρίκος κάθε υποενότητας.

10) «Σου έφερα δυο παιδιά στα πόδια σου…χάρισέ μου το κορίτσι!» Τι απήχηση είχε η προσευχή αυτή στην ψυχή του Γιωργή;

Απάντηση: Η προσευχή της μητέρας που έτυχε να ακούσει ο Γιωργής αποτελεί για τον ίδιο διάψευση της αγάπης της μητέρας του. Μετά από αυτό το γεγονός αμφιβάλλει για τα αισθήματα της μητέρας του. Από τη πρώτη στιγμή που ακούει τη μητέρα του να προσεύχεται μένει εμβρόντητος και τον κυριεύει ο πανικός. Μετά το αρχικό σοκ τρέπεται σε φυγή από κοντά της αποσύροντας την εμπιστοσύνη του και την συμπαράστασή του προς το πρόσωπό της. Νιώθοντας απογοητευμένος, προσεύχεται κι ο ίδιος να πεθάνει ούτως ώστε να την εκδικηθεί με αυτόν τον τρόπο. Έτσι, δημιουργείται βαθύ χάσμα στη σχέση του παιδιού με τη μητέρα του.

11) Σε ορισμένα σημεία του κειμένου διακρίνουμε ειρωνικές αποχρώσεις στη «φωνή» του αφηγητή. Α) Να τα εντοπίσετε και να τα καταγράψετε. Β) Σε τι στοχεύει, κατά τη γνώμη σας, ο αφηγητής καταφεύγοντας στην ειρωνία;

Απάντηση: Συχνά στο κείμενο συναντάμε ειρωνικά σχόλια από την πλευρά του ώριμου αφηγητή, κυρίως όταν παρουσιάζει δευτερεύοντες χαρακτήρες του έργου, όπως για παράδειγμα στην περιγραφή του «ψευτογιατρού». Στόχος του είναι να διακωμωδήσει στοιχεία του χαρακτήρα και της συμπεριφοράς αυτού του ανθρώπου, να αμφισβητήσει την ιατρική ιδιότητά του και να στηλιτεύσει την διαβεβαίωσή του για τη βελτίωση της υγείας της Αννιώς. Για τον ίδιο λόγο, για να «σχολιάσει» την ιδιότητα του γύφτου, τον αποκαλεί «ραψωδό». Βέβαια, αξιολογώντας συνολικά την ειρωνία του αφηγητή, εντοπίζουμε ότι εξυπηρετεί κι έναν υφολογικό στόχο, ο οποίος είναι η δραματική αποφόρτιση της αφήγησης. Με τον τρόπο αυτό προσπαθεί να απαλύνει κάπως τη βαριά ατμόσφαιρα και να ανακουφίσει τον αναγνώστη από τα αρνητικά συναισθήματα.

12) Με ποια επιχειρήματα θα μπορούσατε να υποστηρίξετε την αληθοφάνεια των χαρακτήρων του διηγήματος;

Απάντηση: Ο αφηγητής, βασισμένος στο αυτοβιογραφικό στοιχείο, αναπλάθει γνήσιες προσωπικές εντυπώσεις. Τα πρόσωπα του διηγήματος, ο χώρος και ο χρόνος που διαδραματίζονται τα γεγονότα, τα ονόματα και τα προσωπικά βιώματα, μαρτυρούν ότι η

ιστορία του διηγήματος είναι σε μεγάλο βαθμό η ιστορία της οικογένειας του συγγραφέα. Η αληθοφάνεια των προσώπων όμως δεν περιορίζεται μόνο εκεί. Οι χαρακτήρες παρουσιάζονται σε βάθος, με έναν τρόπο που μας κάνει να φανταζόμαστε ότι κάπως έτσι θα ήταν και στην πραγματικότητα. Πιο συγκεκριμένα, ο τρόπος που παρουσιάζει ο αφηγητής τα γεγονότα μέσα από δύο οπτικές γωνίες (την παιδική και την ώριμη), είναι απόλυτα φυσικός. Το ίδιο φυσικές είναι και όλες οι ενέργειες της μητέρας, γνωρίζοντας την ψυχολογία που τη διακατέχει. Ο συγγραφέας παρουσιάζει το βάθος της ψυχής των ηρώων κι έτσι οι πράξεις κι οι αντιδράσεις τους γίνονται απόλυτα κατανοητές και αληθοφανείς.

13) Αναζητήστε εκείνα τα στοιχεία που προσδίδουν στο κείμενο θεατρική λειτουργία.

Απάντηση: Στο διήγημα υπάρχουν πολλά στοιχεία που του προσδίδουν χαρακτήρα θεατρικό. Πρώτα απ’ όλα, συμμετέχουν πολλά πρόσωπα, εκ των οποίων άλλα έχουν πρωταγωνιστικό ρόλο, άλλοι είναι δευτεραγωνιστές, και κάποιοι τα «βουβά» πρόσωπα. Ο ίδιος ο αφηγητής είναι ένα πρόσωπο ανάμεσα στα άλλα, με άμεση εμπλοκή στα γεγονότα. Επίσης, υπάρχουν εναλλαγές τόσο στις σκηνές όσο και στα σκηνικα, με εναλλαγή π.χ. κλειστών – ανοιχτών χώρων.

14) Έχει επισημανθεί ότι ο χώρος στα διηγήματα του Βιζυηνού λειτουργεί με συνεχείς αντιθέσεις π.χ. πόλη/ χωριό, μέσα/ έξω, κ.ά. Μπορείτε να εντοπίσετε την αντίθεση «κλειστός χώρος/ ανοιχτός χώρος» στο διήγημα που εξετάζουμε, υποδεικνύοντας τα αντίστοιχα σημεία; Πως εγγράφονται στη συνείδηση του αφηγητή οι χώροι αυτοί και με τι είδους περιστατικά συνδέονται;

Απάντηση: Οι κλειστοί χώροι του διηγήματος είναι το σπίτι και η εκκλησία. Οι ανοιχτοί χώροι είναι η αυλή, ο γάμος και το ποτάμι. Οι κλειστοί χώροι βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με το δράμα και τα συναισθήματα φόβου. Μέσα στο σπίτι έχουν λάβει χώρα όλοι οι θάνατοι, και μέσα στην εκκλησία γίνεται η πρώτη σύγκρουση μητέρας και γιού. Έτσι, ο κλειστός χώρος εγγράφεται στη συνείδηση του αφηγητή ως χώρος δυσάρεστων γεγονότων και μυστηρίου. Ανίθετα, ο ανοικτός χώρος προκαλεί συνήθως ευχάριστη αίσθηση στον αφηγητή, καθώς συνειρμικά ανακαλεί στη μνήμη του ευχάριστα βιώματα, όπως το γλέντι του γάμου, την πομπή της πρώτης υιοθεσίας και τη διάσωσή του στο ποτάμι.

15) «Στο Αμάρτημα της μητρός μου η ηρωίδα, πολύ πριν ομολογήσει τον ακούσιο φόνο της, υπαινίσσεται την αμαρτία της» (Παν. Μουλλάς) Να αναζητήσετε τους σχετικούς υπαινιγμούς.

Απάντηση: Στο διήγημα υπάρχουν δύο προσημάνσεις που υπαινίσσονται το αμάρτημα. Α) «ενθυμήθηκες την αμαρτίαν μου…» (σελ. 133) και Β) «η αμαρτία μου… δεν εσώθηκε ακόμη» (σελ. 146)

16) «Έτσι ο αφηγητής πρόσωπο του Βιζυηνού (παρών μέσα στην αφήγηση) απέχει εξίσου από τον αφηγητή παντογνώστη (απόντα από την αφήγηση) και από τον αφηγητή πρωταγωνιστή (προνομιακό φορέα της αφήγησης)» (Παν. Μουλλάς) Να αναζητήσετε μέσα από το κείμενο τα επιχειρήματα που δικαιολογούν μια τέτοια άποψη.

Απάντηση: Ο αφηγητής του διηγήματος είναι παρών μέσα στην αφήγηση, χωρίς να είναι ούτε παντογνώστης ούτε προνομιακός φορέας. Κατ’ αρχήν, δεν θα μπορούσε να είναι παντογνώστης γιατί την πλήρη γνώση την έχει ένα άλλο πρόσωπο, η μητέρα. Ο ίδιος μαθαίνει και κατανοεί σταδιακά τα γεγονότα. Επίσης, δεν θα μπορούσε να είναι ο πρωταγωνιστής, το προνομιακό πρόσωπο, αφού η δράση του δεν είναι καθοριστική. Οι δράσεις που καθορίζουν την εξέλιξη προέρχονται από την πλευρά της μητέρας.

17) Όπως γνωρίζετε, σε μια αφήγηση συχνά παρατηρούνται αναχρονίες όταν ο αφηγητής παραβιάζει τη χρονική σειρά κατά τη αφήγηση, αναφερόμενος άλλοτε σε γεγονότε προγενέστερα από το σημείο της ιστορίας στο οποίο βρισκόμαστε σε μια δεδομένη στιγμή (αναδρομικές αφηγήσεις) και άλλοτε προλέγοντας γεγονότα τα οποια θα διαδραματιστούν αργότερα (πρόδρομες αφηγήσεις). Α) Να αναζητήσετε και να καταγράψετε τις αναχρονίες του αφηγήματος. Β) Τι επιτυγχάνει με τη χρήση τους ο αφηγητής;

Απάντηση: Στο κείμενο δύο είναι οι πρόδρομες αναχρονίες, η προαναγγελία («ήθελον να ξενιτευθώ») και η αναχώρηση του Γιωργή στα ξένα. Οι αναχρονίες αυτές προετοιμάζουν τον αναγνώστη για τις μελλοντικές περιπέτειες του ήρωα. Υπάρχουν βέβαια και αναδρομικές αναχρονίες. Η πρώτη είναι μετά την προσευχή της μητέρας, η οποία προσπαθει να αιτιολογήσει το περιεχόμενό της. Η δεύτερη αναδρομή γίνεται με την περιγραφή του σιωπηλού θρήνου της μητέρας για το χαμλο του συζύγου της. Η αναδρομή αυτή υπογραμμίζει την αντίθεση με τον έντονο σπαραγμό της για το θάνατο της Αννιώς. Η επόμενη, είναι η σκηνή της διάσωσης στο ποτάμι, που δείχνει το πραγματικό νόημα της υπόσχεσης και επαναφέρει στο προσκήνιο το μοτίβο της σχέσης μητέρας και παιδιού. Η τελευταία αναχρονία, η εκμυστήρευση του αμαρτήματος είναι και η σημαντικότερη. Είναι το στοιχείο που λείπει για τη λύση του μυστηρίου. Μετά την αναχρονία αυτή ο αναγνώστης και ο ίδιος ο Γιωργής είναι σε θέση να ερμηνεύσουν τη συμπεριφορά της μητέρας. Εξετάζοντας συνολικά τη χρήση των αναχρονιών, βλέπουμε ότι με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας επιτυγχάνει την εσωτερική σύνδεση περιστατικών του παρελθόντος και του μέλλοντος με το παρόν. Επίσης, αποφεύγει τη μονοτονία

της γραμμικής αφήγησης και επιβραδύνει την πλοκή, ώστε να κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη.

Εργασίες του σχολικού βιβλίου

1) Στο κείμενο, παράλληλα με την κυρίως διήγηση δίνεται μια εικόνα της καθημερινής ζωής (έθιμα, παραδόσεις, ήθη, προλήψεις, λαϊκές δοξασίες κλπ). Να εντοπίσετε και να σχολιάσετε τα λαογραφικά στοιχεία του κειμένου.

Απάντηση: Τα ήθη της εποχής θέλουν τη γυναίκα κλεισμένη στο σπίτι και τις ελευθερίες της περιορισμένες από την παιδική της ακόμα ηλικία (σελ. 126). Σε αντιστάθμισμα αυτών, τα αρσενικά παιδιά αναλαμβάνουν να προικίσουν τις αδελφές τους (σελ. 141, 142). Μάλιστα για να εκπληρώσουν αυτό το σκοπό ξενιτεύονται, διότι η προίκα των κοριτσιών είναι ένας από τους βασικούς θεσμούς. Η υιοθεσία γίνεται με πανηγυρική διαδικασία, η οποία αρχίζει με τον ιερέα στην εκκλησία και τελειώνει με τον «πρωτόγερο» στην αυλή του σπιτιού (σελ. 139). Αυτή είναι η επικύρωση και η νομιμοποίηση της πράξης υιοθεσίας. Γεγονός πιο σημαντικό και πολύ πιο πανηγυρικό είναι ο γάμος, που επισφραγίζεται με την βραδινή διασκέδαση (σελ. 148).Τον νεκρό τον θρηνούν με ξεφωνητά οι γυναίκες, όχι μόνο του σπιτιού αλλά και οι ξένες τον μοιρολογούν.Η έλλειψη μόρφωσης και μέσων για την αντιμετώπιση των δύσκολων καταστάσεων, ιδίως των ασθενειών, ευνοούν τη δημιουργία προλήψεων και δεισιδαιμονιών. Έτσι οι άνθρωποι πιστεύουν στην ύπαρξη υπερφυσικών δυνάμεων, κακοποιών «εξωτικών» και δαιμονίων (σελ. 128), τα οποία επηρεάζουν δυσμενώς τη ζωή και προσπαθούν να τα αντιμετωπίσουν με όπλα τη θρησκεία και τη μαγεία. Αποτρεπτικό και ακυρωτικό του κακού θεωρείται και η κατάρα (σελ. 144).Η απουσία πάλι επιστήμης δημιουργεί υποκατάστατα αυτής (σελ. 127), ενώ η έντεχνη μουσική αντικαθίσταται από αυτοσχέδιους ραψωδούς, που λυμαίνονται τις ανάγκες και την αφέλεια των απλών ανθρώπων.

2) Έχει επισημανθεί ότι ο Βιζυηνός «βρίσκεται πολύ μακριά από τους απλούς ηθογράφους της γενιάς του…» και πως του χρωστούμε «την πρώτη γενναία προσπάθεια να λυτρωθεί η λογοτεχνική μας παράδοση από τη ρηχή ηθογραφία και την ρομαντική αφήγηση». Λαμβάνοντας υπόψη ότι ως απλοϊκή, ρηχή ή αφελής ηθογραφία χαρακτηρίζεται η επιφανειακή αναπαράσταση ηθώ και εθίμων του χωριού, να επισημάνετε στοιχεία στο αφήγημα που δικαιώνουν την παραπάνω κρίση για τον Βιζυηνό.

Απάντηση: Ο Βιζυηνός εμφανίστηκε σε μια εποχή που στη χώρα μας, είχε αρχίσει να ανατύσσεται η λαογραφία ως επιστήμη και οι

πεζογράφοι είχαν στραφεί προς την ειδυλλιακή ύπαιθρο, με στόχο την περιγραφή των ηθών και εθίμων του ελληνικού λαού. Έτσι καλλιεργήθηκε το ηθογραφικό διήγημα. Ο Βιζυηνός όμως προχώρησε βαθύτερα δίνοντας στο έργο του αυτοβιογραφικό και κυρίως ψυχογραφικό χαρακτήρα.Σκοπός λοιπόν του Βιζυηνού δεν είναι να κάνει μια συστηματική ή έστω απλή καταγραφή λαογραφικών στοιχείων της τοπικής κοινότητας, της οποίας μέλος είναι κι ο ίδιος, αλλά να ενσωματώσει κάποια από αυτά στις ανάγκες της αφήγησης, ώστε με τη βοήθειά τους να ερμηνευτούν αντιληψεις, συμπεριφορές, αντιδράσεις, συναισθήματα. Δε λειτουργούν επομένως σαν μια ρηχή ηθογραφία, ούτε αποβλέπουν στη δημιουργία μιας επιφανειακά ρομαντικής διάθεσης, αλλά κατατείνουν σε ουσιαστικότερους στόχους.

Αλ. Παπαδιαμάντης«Όνειρο στο κύμα»


Γεννήθηκε το 1851 στη Σκιάθο και πέθανε το 1911. Μετά από πολλές δυσκολίες, λόγω της κακής οικονομικής κατάστασης της οικογένειάς του, κατάφερε να γραφτεί στη Φιλοσοφική σχολή Αθηνών. Παράλληλα, μαθαίνει γαλλικά και αγγλικά μόνος του. Ο αγώνας όμως για βιοπορισμό τον αναγκάζει να αφήσει τις σπουδές του για να εργάζεται ως μεταφραστής σε εφημερίδες και περιοδικά. Την ίδια στιγμή αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του στη λογοτεχνία. Το έργο του Παπαδιαμάντη χωρίζεται σε τρεις περιόδους: Στην πρώτη μας δίνει ιστορικά και ρομαντικά μυθιστορήματα. Στην δεύτερη ασχολείται με το ηθογραφικό διήγημα. Στην τρίτη εμφανίζει μια νοσταλγική ποιητική διάθεση. Στο έργο του αναμειγνύει ηθογραφικά με κοινωνικά και ψυχογραφικά στοιχεία. Επίσης, συνδέει τον νεοελληνικό κόσμο με τις προγενέστερες καταστάσεις ζωής του ελληνικού βίου. Στο σύνολο του έργου του ο Παπαδιαμάντης αναπολεί την παιδική του ηλικία. Ο κόσμος του είναι ο κόσμος της σκιαθίτικης κοινωνίας ή της αθηναϊκής συνοικίας. Το πρόβλημα της θέσης της γυναίκας στην κοινωνία, η ξενιτιά, η φτώχεια και η εγκατάλειψη, η ζωή των απλών ανθρώπων του μεροκάματου, τα μεγάλα αδιέξοδα της ανθρώπινης ύπαρξης, είναι από τα πολλά θέματα που πιστοποιούν το ενδιαφέρον του για την ελληνική πραγματικότητα. Από τα θέματα αυτά αντλεί την κοινωνική και ανθρωπιστική αξία το έργο του, κι έτσι διατηρείται πάντοτε ζωντανό κι επίκαιρο.


Αφήγηση: α’ πρόσωπη- υποδεικνύει ότι ο αφηγητής είναι ο πρωταγωνιστής Αφηγητής: δραματοποιημένος, ομοδιηγητικόςΓλώσσα: καθαρεύουσα στην αφήγηση και δημοτική με τοπικά ιδιώματα στους διαλόγους


Α’ διδακτική ενότητα: «Ήμην… πετμέζι»Το «Όνειρο στο κύμα» αποτελεί μια αναδρομική αφήγηση γεγονότων που τοποθετούνται χρονικά σε δύο απομακρυσμένες στιγμές (εφηβική ηλικία- ωριμότητα) και τοπικά σε δύο διαφορετικούς χώρους (νησί- Αθήνα). Το διήγημα αρχίζει με λεπτή αλλά πικρή ειρωνία του αφηγητή για την παρούσα κατάστασή του, συγκριτικά με την ευτυχία του παρελθόντος. Η παρούσα κατάστασή του προσδιορίζεται από την επαγγελματική του αποτυχία, την οικονομική του στενότητα, την αδυναμία του να δράσει ελεύθερα, την ταπείνωση. Έτσι, αισθάνεται απογοήτευση και πικρία. Κυρίως όμως αισθάνεται ανελεύθερος, καταπιεσμένος κι εγκλωβισμένος.Τα αίτια αυτής της ψυχικής κατάστασης είναι η αδυναμία του να βιώσει τα ευχάσιστα συναισθήματα της νιότης του. Είναι η αποξένωσή του από το φυσικό περιβάλλον, το οποίο ήταν η πηγή της ευδαιμονίας του. Ελευθερία, αγνότητα και κάλλος, έχουν γίνει πια ανάμνηση. Με άλλα λόγια, τα βαθύτερα αίτια εντοπίζονται στη συναίσθηση της πτώσης από τον παράδεισο, και ίσως του ανεκπλήρωτου ερωτισμού. Τη θέση τους πήρε ο οικονομικός περιορισμός, η κοινωνική μειονεξία, η ανάγκη να υπηρετεί τον εργοδότη του, να ζει ασφυκτικά σε ένα αστικό περιβάλλον, όπου η σωτηρία της ψυχής του είναι ανέφικτη. Μέσα σε αυτό το κλίμα πυροδοτείται ο κοινωνικός προβληματισμός του αφηγητή.Ως αντιστάθμισμα στον οργανωμένο χώρο του αστικού περιβάλλοντος, προβάλλει το κτήμα του κυρ- Μόσχου. Στον οργανωμένο κοινωνικό βίο αντιπαραβάλλει τον ελεύθερο κόσμο των ποιμένων, και στην καθορισμένη ατομική ιδιοκτησία τον φυσικό χώρο που εκτείνεται έξω και πέρα από αυτήν.Ο αφηγητής, περιγράφοντας τη ζωή του μέσα στη φύση, παρουσιάζει τον εαυτό του να έχει τη δυνατότητα να παίρνει από το χωράφι του γείτονα όσα αγαθά χρειαζόταν, χωρίς το φόβο να διαταραχθούν οι καλές σχέσεις μεταξύ τους. Αναφέρει ως παράδειγμα την ανάλογη σχέση των μαθητών του Χριστού και τις σχετικές διατάξεις του Δευτερονομίου, με βάση τις οποίες νομιμοποιεί κατά κάποιο τρόπο την πράξη του. Η ποιμενική κοινωνία για την αντιμετώπιση των αναγκών του ανθρώπου λειτουργεί αυτορρυθμιστικά. Στηρίζεται σε κανόνες δικαίου που προνοούν για την επιβίωση των μελών της και την αποφυγή συγκρούσεων μεταξύ τους. Η ελευθερία της ποιμενικής ζωής και ο

ανθρωπιστικός χαρακτήρας της τονίζουν την έντονη αντίθεση του αφηγητή απέναντι στην τωρινή ζωή του και φανερώνουν την πίστη πως η ζωή εκείνη ήταν πιο φιλική προς τον άνθρωπο αλλά και πιο κοντά στο Θεό.Στην αναδρομή του στα χρόνια της εφηβείας του, με χιούμορ και περιγράφει τους «αντίζηλούς» του στα χωράφια, τους δημοτικούς υπαλλήλους και τους αγροφύλακες που του έπαιρναν τους πιο εκλεκτούς καρπούς, τον κύριο Μόσχο, και την αγαπημένη του κατσικούλα. Η περιγραφή όμως που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον αναγνώστη είναι η περιγραφή της Μοσχούλας. Πρόκειται αναμφίβολα για μια αριστουργηματική περιγραφή που παρουσιάζει την κοπέλα σαν θεά, την εξιδανικεύει και τη μυθοποιεί.Γι’ αυτόν η κοπέλα Μοσχούλα αποτελεί όνειρο και μάλιστα απραγματοποίητο, άπιαστο. Έτσι, η ελάχιστη μορφή έκφρασης των συναισθημάτων του επιτυγχάνεται με το να αποκαλεί «Μοσχούλα» την αγαπημένη του κατσίκα. Πρόκειται δηλαδή για ένα μηχανισμό υποκατάστασης των συναισθημάτων του, καθώς όσα νιώθει για το κορίτσι τα προβάλλει στην κατσίκα.Η Μοσχούλα από την πλευρά της, δείχνει να ανταποκρίνεται στα συναισθήματα του νεαρού βοσκού, στο βαθμό βέβαια που της το επιτρέπει η θέση της. Απαντά στο κάλεσμά του, έστω κι αν δεν απευθυνόταν σ’ ατυήν, και μετά την απότομη απάντηση του νεαρού δείχνει τη δυσαρέσκειά της. Μάλιστα, η δεύτερη προσέγγιση των δύο νέων υποκινείται από την ίδια. Αυτή του φωνάζει, καλώντας τον να παίξει ένα τραγούδι με τη φλογέρα του. Κι όταν της κάνει το χατίρι, τον αμείβει με δώρα, γεγονός που δείχνει ότι δεν ήταν αδιάφορη γι’ αυτόν. Πρόκειται επομένως για μια τολμηρή νέα, ιδίως αν αναλογιστούμε τα ήθη της εποχής. Στην ενότητα αυτή υπάρχει και μία εγκιβωτισμένη αφήγηση, η οποία βοηθάει στο νακαταδειχθεί η πορεία του αφηγητή ως το παρόν, να φωτιστεί το πώς έφτασε στην τωρινή ζωή του. αρχικά η εγκιβωτισμένη αφήγηση δείχνει σαν παρέκβαση, σαν μια παρένθεση άσχετη με το θέμα. Στην ουσία όμως, μας δίνει σοβαρές αναλογίες ανάμεσα στον ηθικό βίο του πατέρα Σισώη και του βοσκού. Ο πάτερ Σισώης αποτελεί τον πρώτο δάσκαλο του νεαρού βοσκού και ταυτόχρονα το πρότυπό του.

Β’ διδακτική ενότητα: «Μίαν εσπέραν… το ταλαίπωρον ζώον»Μετά από μια περιγραφική παύση, όπου περιγράφεται μέσω της προοπτικής του αφηγητή το απογευματινό θαλασσινό τοπίο, αρχίζει μια κλιμάκωση της δράσης, με κεντρικό θέμα της συγκεκριμένης ενότητας την τυχαία θέαση της Μοσχούλας, που κατέβηκε γυμνή στην παραλία. Στη συγκεκριμένη σκηνή κυριαρχεί το αρμονικό δέσιμο φύσης- ανθρώπου. Μέσα στο παραδεισένιο φυσικό τοπίο εντάσσεται το κάλλος ενός γυμνού νεαρού κοριτσιού. Η περιγραφή του τοπίου και ιδίως του γυμνού κοριτσιού αποκτά ονειρική υπόσταση. Καθώς το ονειρικό στοιχείο κυριαρχεί, γίνεται εμφανής η σχέση της σκηνής αυτής με τον τίτλο του διηγήματος.

Ο συγγραφέας διεισδύει στην ψυχή του νεαρού βοσκού αποκαλύπτοντάς μας τα διλήμματα, τις συγκρούσεις που βιώνει, και την προσπάθεια δικαιολόγησης της απόφασής του. Αρχικά, ο νεαρός αφηγητής σκέφτεται να φύγει αθόρυβα, απορρίπτει όμως αυτή την επιλογή γιατί υπάρχει ο κίνδυνος να τον δει η Μοσχούλα και να τον κατηγορήσει για ανηθικότητα. Στη συνέχεια σκέφτεται να της εξηγήσει ότι βρέθηκε τυχαία εκεί, αλλά δε βρίσκει το θάρρος να το κάνει. Η τρίτη επιλογή του, την οποία θα προτιμήσει τελικά, είναι να μείνει στη θέση του προσέχοντας να μην τον αντιληφθεί κανείς. Ωστόσο, δε θέλει να έρθει αντιμέτωπος με τον πειρασμό, αν και στην πραγματικότητα του είναι δύσκολο να ξεφύγει. Το δίλημμα που αντιμετωπίζει επί της ουσίας το βοσκόπουλο είναι από τη μία η υπακοή στις ηθικές αρχές και από την άλλη η απόλαυση του πειρασμού. Στη σκέψη του έρχονται τα λόγια του πατέρα Σισώη, γιατί αποτελούσαν τον πυρήνα της ηθικής του. Σύμφωνα με την ηθική αυτή, χρέος του είναι να επιτελέσει το ηθικό του καθήκον και να μην υποκύψει στον πειρασμό. Ο πειρασμός όμως αποδεικνύεται πιο δυνατός από τη φωνή της συνείδησής του κι από την ηθική του. Έτσι, απορρίπτει όλες τις πιθανές επιλογές φυγής με «λογικά» επιχειρήματα για να έχει καθαρή τη συνείδησή του και να διακιολογηθεί στον εαυτό του. Αν πραγματικά ήθελε να ξεφύγει από τον πειρασμό χωρίς να θέσει σε κίνδυνο την υπόληψή του θα μπορούσε να το κάνει. Τον συνεπήρε όμως το συναίσθημα και το ερωτικό πάθος.Κι ενώ απολάμβανε το θέαμα συνεπαρμένος, διακόπτεται από το βάλασμα της κατσίκας του, της Μοσχούλας, η οποία πνιγόταν με το σχοινί που την είχε δεμένη. Ασυναίσθητα τρέχει προς το μέρος της κατσίκας κι έτσι η κοπέλα τον αντιλαμβάνεται και τρομάζει. Η σκηνή του πνιγμού της κατσίκας Μοσχούλας λειτουργεί ως προοικονομία των γεγονότων που πρόκειται να συμβούν στην επόμενη ενότητα.

Γ’ διδακτική ενότητα: «Δεν ηξεύρω… τα όρη»Το «δραματικό απρόοπτο» που συμβαίνει σε αυτήν την ενότητα είναι η εμφάνιση μιας αλιευτικής βάρκας. Η Μοσχούλα τρομάζει και κινδυνεύει σοβαρά να πνιγεί. Το γεγονός αυτό επηρρεάζει την πλοκή του έργου. Κατ’ αρχήν ο νεαρός βοσκός ξεπερνάει ένα ακόμα δίλημμά του, και πέφτει στο νερό χωρίς δισταγμούς για να σώσει τη Μοσχούλα. Δεν σκέφτεται ούτε την υπόληψή του, ούτε την αποφυγή του πειρασμού, ούτε ακόμα την αγαπημένη του κατσίκα. Λειτουργεί με πνεύμα αυτοθυσίας, χωρίς να θέλει να επωφεληθεί ερωτικά. Τα χαρακτηριστικά του βοσκού που αναδεικνύονται είναι η αγνότητα και ο ηρωισμός. Η εξέλιξη της δράσης κορυφώνεται και τελικά βιώνει την επαφή με το γυμνό σώμα του κορυτσιού καθώς το σώζει. Στην ουσία, κρατάει στα χέρια του το όνειρό του, κάτι που θα τον σημαδέψει στην υπόλοιπη ζωή του.Η απόλαυσή του ώθησε τον ήρωα στην αμαρτία. Υπέκυψε στον πειρασμό παραβιάζοντας τον ηθικό κώδικα. Η ανάμνηση αυτού του

ονείρου τον συνόδευσε μετέπειτα και τον εγκλώβισε στα εγκόσμια, μη επιτρέποντάς του να υλοποιήσει τον αρχικό του στόχο, να στραφεί στο μοναχισμό, αφού του αποκαλύφθηκαν τα κάλλη της γυναίκας και γενικότερα οι επίγειοι πειρασμοί. Έτσι, έγινε η αιτία να εκπέσει απ’ την αγνότητα στην αμαρτία, και τελικά στη δυστυχία που βιώνει στο παρόν αδυνατώντας να σώσει την ψυχή του.Το διήγημα τελειώνει με την ίδια φράση που ξεκίνησε, υπάρχει δηλαδή κυκλικό σχήμα. Με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας μας μεταδίδη την αίσθηση του τέλους και της ολοκλήρωσης. Ταυτόχρονα, υποδηλώνεται και το τέλος κάθε ελπίδας. Ο αφηγητής παραμένει εγκλωβισμένος στο δυστυχισμένο παρόν του. Η επιθυμία για μια ευτυχισμένη, ελεύθερη ζωή στη φύση θα παραμείνει στο επίπεδο της νοσταλγίας.Με τη φράση «Δια την αντιγραφήν» που θέτει ο Παπαδιαμάντης στο τέλος της αφήγησής του, προσπαθεί να αποποιηθεί την ταύτισή του με τον αφηγητή και να δείξει ότι στην ουσία μεταφέρει αυτολεξεί την αφήγηση ενός άλλου.

Γενικές παρατηρήσειςΤο διήγημα του Παπαδιαμάντη «Όνειρο στο κύμα» χαρακτηρίζεται ηθογραφικό, επειδή απεικονίζει τα ήθη, τα έθιμα, τους χαρακτήρες των ανθρώπων, και την καθημερινή ζωή της υπαίθρου. Σε όλο το διήγημα δεσπόζει η ωραιοποιημένη ειδυλλιακή αναπαράσταση της φυσικής ζωής. Ο νεαρός βοσκός ζει μια αγνή ζωή και βιώνει την ευτυχία μέσα στην ελευθερία και την ομορφιά της φύσης.Στο «Όνειρο στο κύμα» διοχετεύονται πολλές από τις αναμνήσεις του συγγραφέα, όπως το νησιωτικό περιβάλλον και η φύση της Σκιάθου, τα τοπωνύμια του νησιου, η φτώχεια των παιδικών του χρόνων, αλλά και το θρησκευτικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε. Ο χώρος, ο χρόνος, το σκηνικό των δύο κόσμων (φυσικού- αστικού), η φυσιολατρεία και η θρησκευτικότητα αποτελούν αναμφίβολα αυτοβιογραφικά στοιχεία του Παπαδιαμάντη. Ωστόσο, δεν είναι βέβαιο αν το κεντρικό περιστατικό με τη Μοσχούλα ήταν πραγματικό βίωμα, κι ούτε έχει σημασία. Άλλωστε, στο διήγημα εκφράζονται ιδέες με καθολικότερη ισχύ, που αφορούν βασικά προβλήματα του ανθρώπου.Όλα τα παραπάνω συντελούν στη ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής των απλών ανθρώπων της υπαίθρου. Τα ηθογραφικά και λαογρφικά στοιχεία του κειμένου αποδίδουν στο έργο αληθοφάνεια, κι έτσι, μέσα από την περιγραφή της ζωής του βοσκόπουλου και των ασχολιών των απλών ανθρώπων, αποδίδεται ρεαλιστικά η ζωή στην ελληνική ύπαιθρο τον περασμένο αιώνα.Αξιοσημείωτη είναι και η ικανότητα του συγγραφέα να διεισδύει στον ψυχισμό των ηρώων.Επίσης είναι άριστος κοινωνικός παρατηρητής και δεν διστάζει να στηλιτεύσει την κοινωνική αδικία. Στο συγκεκριμένο έργο το κοινωνικό κακό απεικονίζεται στην αρχή και στο τέλος του διηγήματος, με την αποστροφή του αφηγητή για το δυστυχισμένο παρόν που βιώνει στο αστικό περιβάλλον. Κατά την άποψή του, οι

ανώτερες μορφές κοινωνικής οργάνωσης και η ανάπτυξη του πολιτισμού κατέστρεψαν τη σχέση ανθρώπου- φύσης και διέφθειραν την αγνή ψυχή του ανθρώπου. Έτσι, το πρότυπο ζωής που προβάλλεται είναι το αρκαδικό, αφού έχει να κάνει με τη φυσική ζωή, την ελευθερία, την αγνότητα και τη φυγή από την αστική κοινωνία.Αυτή η στάση του ανθρώπου απέναντι στη φύση, όπως την περιγράφει ο συγγραφέας, είναι σύμφυτη με τις αρχές του ρομαντισμού. Για το ρομαντισμό, η φύση δεν είναι απλώς αντικείμενο θαυμασμού, αλλά αποκτάει διαστάσεις συμβόλου. Η φύση είναι σύμβολο ευτυχίας, καλοσύνης κι ελευθερίας. Ο άνθρωπος μέσα στη φύση αναπτύσσει αισθήματα αγάπης προς όλα τα όντα, ενώ μακριά από αυτήν γίνεται σκληρός, αφού ο αστικός βίος του διδάσκει την αδιαφορία και το μίσος. Επίσης, χαρακτηριστική στο ρομαντισμό είναι κι η ταύτιση του ανθρώπου με τη φύση, κάτι που τονίζεται σε αρκετα σημεία του διηγήματος. Επίδραση του ρομαντισμού φανερώνεται επίσης στην ποιητική πνοή του έργου, στη μεταφυσική του διάσταση και στον ανέφικτο έρωτα.Η γλώσσα του είναι εντελώς προσωπική και αποτελεί ένα κράμα από λόγια, εκκλησιαστικά και λαϊκά στοιχεία. Η δημοτική γλώσσα και το λαίκό ιδίωμα της Σκιάθου εμφανίζονται κυρίως στους διαλόγους, ενώ η καθαρεύουσα στην αφήγηση. Επίσης, συμπεριλαμβάνει πολλές φράσεις που παραπέμπουν στη γλώσσα του Ευαγγελίου.


1) Να συζητήσετε τη σχέση συγγραφέα- αφηγητή.Α) Ως προς τη συμμετοχή του στα δρώμενα.Β) Ως προς την πειστικότητά του.Γ) Ως προς το στοιχείο της πλαστοπροσωπείας.

Απάντηση: Α) Ο συγγραφέας είναι ένα πραγματικό πρόσωπο με αληθινή ζωή και υπάρχει έξω από το κείμενο. Αντίθετα, ο αφηγητής είναι ένα πρόσωπο του κειμένου, που υπάρχει μόνο στο πλαίσιο του πλασματικού λόγου, δηλαδή της ιστορίας. Βεβαίως αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα υπάρχουν και ατον αφηγητή. Ο αφηγητής συμμετέχει στα γεγονότα είτε ως πρωταγωνιστής είτε ως αυτόπτης μάρτυρας, γιατί το κείμενο έχει τη μορφή αυτοβιογραφίας ή απομνημονευμάτων, γι’ αυτό και η αφήγηση είναι σε πρώτο πρόσωπο. Είναι όμως δύσκολο να θεωρήσουμε ότι το «εγώ» της αφήγησης ταυτίζεται άμεσα με το συγγραφέα. Ο συγγραφέας δε μοιάζει να μεταφέρει αυτούσια ένα απόσπασμα από τη ζωή του, αλλά μάλλον εμπειρίες και σκέψεις που υπερβαίνουν το ατομικό και έχουν γενικότερη ισχύ και σημασία.Β) Χάρη στις διάφορες τεχνικές που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας και ιδιαίτερα στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί την εστίαση, ο αφηγητής γίνεται πειστικός και η ιστορία του έχει αληθοφάνεια. Ενώ δηλαδή η αφηγηματική φωνή είναι ίδια, χάρη στη διαφορά

προοπτικής δημιουργείται σε πολλά σημεία η εντύπωση ότι έχουμε να κάνουμε με δύο διαφορετικά πρόσωπα, το βοσκό και το δικηγόρο.Γ) Κάτω από το πρόσωπο του βοσκού καλύπτεται ο ίδιος ο αφηγητής. Έχουμε δηλαδή μια πλαστοπροσωπεία με την παραποίηση κάποιων στοιχείων ταυτότητας, ώστε να μη γίνεται άμεση ταύτιση των δύο προσώπων. Τα στοιχεία που παραποιούνται είναι οι πληροφορίες σχετικά με τις σπουδές του αφηγητή και την εργασία του στην Αθήνα.

2) Τι ρόλο παίζει το ονειρικό στοιχείο στην αφήγηση; Υπάρχουν στοιχεία στο διήγημα που μας μεταφέρουν διαδοχικά από τον κόσμο του ονείρου στον κόσμο της πραγματικότητας;

Απάντηση: Το όνειρο γίνεται στον Παπαδιαμάντη πηγή έμπνευσης και ανταποκρίνεται στη ανάγκη του συγγραφέα να διεισδύσει στα μυστήρια του υπερφυσικού κόσμου, στον οποίο πιστεύει πως βρίσκονται κρυμμένες αλήθειες, που μπορεί να γνωρίσει μόνο με τη μεσολάβηση του ονείρου. Η μετάβαση απ’ το όνειρο στη πραγματικότητα και αντίστροφα επιτυγχάνεται με τη διαδοχική μεταφορά από το παρελθόν στο παρόν. Από την άλλη, και μέσα στη χρονική βαθμίδα του παρελθόντος, όνειρο και πραγματικότητα διαδέχονται το ένα το άλλο, σε βαθμό που συχνά τα όριά τους είναι ασαφή. Η μετάβαση από το ρεαλιστικό στο ονειρικό στοιχείο γίνεται με λυρικές περιγραφές και εικόνες, με τη ρυθμικότητα της γλώσσας, και τον πλούτο των επιθέτων. Σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και στοιχεία αντλημένα από λαϊκές παραδόσεις, από τη μυθολογία, και από τη Βίβλο.

3) Πώς λειτουργεί στην υπόθεση του διηγήματος η αναφορά στην προσωπική ιστορία του πατέρα Σισώη;

Απάντηση: Η αναφορά στην ιστορία του πατέρα Σισώη βοηθάει στο να εξηγηθεί η πορεία της ζωής του αφηγητή. Η ιστορία του πατέρα Σισώη έχει αρκετά κοινά στοιχεία με την ιστορία του βοσκού, παρόλο που έχει διαφορετική κατάληξη. Είναι σαφής η αναλογία των δύο ιστοριών: ο πατέρας Σισώης από την αγνή και θρησκευτική ζωή που βίωνε (μοναχός και διάκονος) πέφτει στην αμαρτία καθώς παντρεύεται μια Τουρκοπούλα. Στη συνέχεια μετανοεί και επιλέγει τη ζωή του μοναχού φτάνοντας στη λύτρωση. Ο νεαρός βοσκός διάγει κι αυτός έναν αγνό βίο στη φύση. Όμως ο πειρασμός της γυμνής κοπέλας τον νικά. Αμαρτάνει λοιπόν, υποκύπτοντας στο γυναικείο πειρασμό. Η διαφορά βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτός επιλέγει όχι τη μετάνοια και τη λύτρωση, αλλά τη ζωή στο άστυ. Επιλογή που την πληρώνει με τη δυστυχία του στο υπόλοιπο της ζωής του.

4) Να προσδιορίσετε τα στάδια που προάγουν το μύθο στο διήγημα.

Απάντηση: Στην πρώτη ενότητα δίνεται ο τόπος και ο χρόνος, και ιστορία του πατέρα Σισώη, με τις ευδιάκριτες αναλογίες με την ιστορία του αφηγητή. Έχουμε επίσης το εγκώμιο στην ομορφιά του κοριτσιού και τις πρώτες ενδείξεις έρωτα προς το πρόσωπό της, αλλά και τη δική της διακριτική ανταπόκριση. Στη δεύτερη ενότητα είναι η κορύφωση της πλοκής, με την εικόνα της γυμνής Μοσχούλας, η ομορφιά της οποίας είναι σε απόλυτη αρμονία με το φυσικό περιβάλλον, και παράλληλα τα διλήμματα που βιώνει ο αφηγητής. Εδώ έχουμε και τις πρώτες ενδείξεις για την μελλοντική εξέλιξη των γεγονότων, με τη κατσίκα Μοσχούλα και το σχοινί να λειτουργούν ως προοικονομία. Στην τρίτη ενότητα η δράση αυξάνεται και προσφέρεται στον ήρωα μια απτική εμπειρία του «ονείρου» του, για να καταλήξει με το θέμα του ανεκπλήρωτου έρωτα και της ανάμνησής του.

5) Ποια είναι η άποψη του αφηγητή για την «κοσμική» μόρφωση;

Απάντηση: Ο ήρωας του διηγήματος έζησε ένα μέρος της νεανικής του ζωής εντελώς αγράμματος, αλλά στη συνέχεια της ζωής του σπούδασε στην πρωτεύουσα και ασχολήθηκε με ένα επάγγελμα «των γραμμάτων». Βίωσε επομένως και τις δύο καταστάσεις και μπόρεσε να καταλάβει τις αντιθέσεις ανάμεσα στην «κοσμική» μόρφωση και τη γνώση που προκύπτει από την επαφή με τη φύση. Για τον αφηγητή, η «κοσμική» μόρφωση, όσο χρήσιμη κι αν είναι, δεν μπορεί να κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Η γνώση ως αυτοσκοπός δεν μπορεί να τον κάνει να νιώσει ολοκληρωμένος. Αντίθετα, μέσα στη φύση ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει πραγματικά ελεύθερος και ευτυχής.

6) Αποβαίνει λυτρωτικό ή βασανιστικό για τον αφηγητή το «ζωντανό» όνειρό του;

Απάντηση: Η περιγραφή του περιστατικού με το ερωτικό συναίσθημα, καταλήγει σε έναν ύμνο του αγνού ερωτισμού. Όσο όμως πιο ζωηρά περιγράφει την έκσταση και την ευδαιμονία που του χάρισε η ονειρική εκείνη εμπειρία, τόσο πιο έντονο αποδεικνύεται το ψυχικό του μαρτύριο. Η απόσταση μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας είναι τόσο μεγάλη που τον κάνει να αναφωνεί «Ας ήμην ακόμη βοσκός εις τα όρη». Έτσι το όνειρο, αντί να αποβαίνει λυτρωτικό για τον αφηγητή , γίνεται το μόνιμο ψυχικό του μαρτύριο.

7) Με υλικά του διηγήματος συνθέστε το πρόσωποΑ) Του ώριμου αφηγητή της ιστορίας καιΒ) Του νεαρού βοσκόπουλουΝα επιχειρήσετε επίσης να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα:Α) Ποια είναι η αιτία της δυστυχίας του ώριμου αφηγητή;Β) Ποια είναι η πηγή της ευτυχίας του νεαρού βοσκόπουλου;

Απάντηση: Ο ώριμος αφηγητής είναι πικραμένος κι απογοητευμένος από τη ζωή. Από την άλλη, το νεαρό βοσκόπουλο παρουσιάζεται ως ένας αθώος και ζωντανός έφηβος, που έχει μάθει να κινείται με απόλυτη ελευθερία μέσα στο φυσικό χώρο. Αιτία δυστυχίας του ώριμου αφηγητή είναι το ότι νιώθει εγκλωβισμένος σε ένα στενόχωρο γραφείο, με πενιχρές οικονομικές απολαβές, και έιναι αναγκασμένος να υπακούει πάντα στον εργοδότη του. Αντίθετα, πηγή ευτυχίας του νεαρού βοσκού αποτελεί η αίσθηση ότι είναι φυσικός άνθρωπος. Η ελεύθερη και αμέριμνη ζωή του στον απέραντο χώρο της υπαίθρου τον κάνει να νιώθει μια εσωτερική πληρότητα.

8) Διαφέρει η Μοσχούλα του Ονείρου από τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας; Γιατί ο Παπαδιαμάντης δεν επέλεξε να παραλείψει την αναφορά στην τύχη της ενήλικης Μοσχούλας;

Απάντηση: Η Μοσχούλα του Ονείρου διαφέρει από τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας, η οποία είναι απλώς άλλη μία κληρονόμος των αδυναμιών της πρωτόπλαστης Εύας. Αντίθετα, η Μοσχούλα του Ονείρου ήταν μια μορφή ιδεατή, με πλατωνική ομορφιά, ήταν η ενσάρκωση του ερωτικού πόθου του νεαρού αφηγητή. Ο Παπαδιαμάντης δεν παρέλειψε ωστόσο να κάνει μια αναφορά στην τύχη της ενήλικης Μοσχούλας, ίσως για να δείξει ότι η χαρά δεν είναι παρά μια φευγαλέα στιγμή χωρίς διάρκεια. Να δείξει ότι σε όλα τα ανθρώπινα υπάρχει παρακμή, και την ευτυχία τη διαδέχεται πάντα η δυστυχία.

9) Υπάρχουν στοιχεία στο διήγημα, στα οποία διαφαίνεται αντινομία του φυσικού (ποιμενικού) με τον κοινωνικό (αστικό) βίο;

Απάντηση: Ο ήρωας του διηγήματος ζει διαδοχικά σε δύο περιβάλλοντα, το φυσικό στην αρχή και το κοινωνικό μετά. Και στα δύο αυτά περιβάλλοντα είναι εξαρτημένος από κάπου. Αρχικά, από το μοναστήρι και στη συνέχεια από τον δικηγόρο εργοδότη του. Η διαφορά βρίσκεται στη μορφή και την ποιότητα της εξάρτησης. Από μέρους των μοναχών δεν του ασκείται καμία καταπίεση. Η εξάρτηση είναι ανεπαίσθητη. Αλλά ακόμα κι αυτή η τυπική εξάρτηση διαλύεται κι εξαφανίζεται μέσα στη φύση, που την αισθάνεται σχεδόν σαν ιδιοκτησία του, κι έτσι νιώθει ευτυχής. Αντίθετα, από τη θέση του βοηθού δικηγόρου αισθάνεται δυστυχισμένος και πνιγμένος, γι’ αυτό και μισεί τον αίτιο της δυστυχίας του.

10) Ποια στοιχεία προσδίδουν στο διήγημα ποιητική λειτουργία;

Απάντηση: Στο διήγημα προσδίδεται ποιητική λειτουργία από τα εξής στοιχεία: τη ρυθμικότητα της γλώσσας, τη χρήση παρομοίωσης, τον πλούτο και την ποικιλία των επιθέτων, αλλά και από την ποιμενική ατμόσφαιρα που κυριαρχεί στο μεγαλύτερο

μέρος του διηγήματος, όπως και το ειδύλλιο του βοσκόπουλου με τη Μοσχούλα.


1) Διαβάστε το κείμενο του Δ. Τζιόβα «Ερμηνεύοντας το Όνειρο στο Κύμα». Αφού συγκεντρώσετε τις ερμηνείες που κατά καιρούς έχουν προταθεί για το Όνειρο στο Κύμα, επιλέξτε μία μη την οποία συμφωνείτε και μία με την οποία διαφωνείτε και αιτιολογήστε τις επιλογές σας.

Απάντηση: Θα μπορούσε κανείς να συμφωνήσει περισσότερο με την ερμηνευτική άποψη ότι το διήγημα αντιπροσωπεύει «την αμφιταλάντευση ανάμεσα στο όνειρο και την πραγματικότητα, στη φυσική ζωή και την τεχνητή». Ο πρωτόγονος και ενστικτώδης ερωτισμός είναι το θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Παπαδιαμάντης και με βάση την ηθικοθρησκευτική του ιδιοσυγκρασία περιγράφει την ιδανική εκδοχή του. Αυτή είναι εκείνη που, κατά το διηγηματογράφο, κάνει κάποιον να μένει εκστατικός μπροστά στο γυμνό γυναικείο κάλλος, και την επαφή των δύο σωμάτων να είναι «εκλεκτή και αιθέριος».Αντίθετα, όταν εξελιχθεί σε σαρκική μείξη, τότε περιπίπτει σε αγοραίους έρωτες, και η γυναόκα από όνειρο μετατρέπεται σε «απλή θυγάτηρ της Εύας», όπως λέει με εμφανή απογοήτευση. Οι δύο αυτές αντίπαλες μορφές του έρωτα βρίσκουν την έκφρασή τους στη φυσική και τεχνητή ζωή αντίστοιχα. Το φυσικό περιβάλλον, με την ομορφιά και την αγνότητά του, είναι αυτό μέσα στο οποίο είναι δυνατόν να ανθίσει ο ιδανικός έρωτας. Αντίθετα, το αστικό περιβάλλον είναι τεχνητό και ο έρωτας καταντά «ιδιοτελείς περιπτύξεις» και εντάσσεται στους «κυνέρωτας».

2) Υπάρχει συγγένεια ανάμεσα στη «Μοσχούλα» του Παπαδιαμάντη και στη «φεγγαροντυμένη» του Κρητικού;

Απάντηση: Σε αρκετά σημεία παρατηρείται συγγένεια ανάμεσα στη «Μοσχούλα» του Παπαδιαμάντη και στη «φεγγαροντυμένη» του Κρητικού. Και οι δύο γυναίκες περιγράφονται με τη σωματική τους ομορφιά, η οποία έχει ονειρικές διαστάσεις. Επίσης, οι δύο ήρωες περιπίπτουν σε έκσταση μπροστά στο θέαμα. Η έκσταση αυτή προβάλλεται διαμέσου των στοιχείων της φύσης, αλλά και με άμεση περιγραφή των συναισθημάτων των ηρώων. Και στα δύο κείμενα, το όνειρο διακόπτεται κάποια στιγμή και οι ήρωες επανέρχονται στον κόσμο της πραγματικότητας. Τέλος, και στα δύο ο ερωτισμός είναι εξιδανικευμένος, απαλλαγμένος από την σαρκική επιθυμία και με τη μορφή αυτή γίνεται πηγή ποιητικής δημιουργίας.

3) Διαβάστε «Το μοιρολόγι της φώκιας» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και αναζητήστε κοινά στοιχεία.

Απάντηση: Πολλά είναι τα κοινά σημεία ανάμεσα στα δύο διηγήματα. Και στα δύο έχουμε παραθαλλάσιο τοπίο και το στερεότυπο του νεανικού ζεύγους που πρωταγωνιστεί στο ποιμενικό ειδύλλιο. Σε γενικές γραμμές, δίνεται η εντύπωση ότι το «Μοιρολόγι» είναι μια παραλλαγή του περιστατικού με το βοσκόπουλο και τη Μοσχούλα, με μικρές διαφοροποιήσεις. Οι διαφορές αυτές εντοπίζονται στην ηλικία των νεαρών πρωταγωνιστών, και το θλιβερό τέλος στο «Μοιρολόγι», όπου η Ακριβούλα τελικά πνίγεται. Κι αυτό συμβαίνει επειδή ο μικρός βοσκός «δεν είχεν αισθανθεί την παρουσία της» και δεν έδωσε σημασία όταν «ήκουσε έναν πλαταγισμόν». Κι εδώ ακριβώς εντοπίζεται η ουσιώδης διαφορά. Δεν δημιουργείται ειδύλλιο κι ερωτισμός. Ο μικρός βοσκός δεν αντιλαμβάνεται καν την παρουσία του κοριτσιού, ενώ η Ακριβούλα είναι τόσο μικρή ώστε, ενώ μαγεύεται από τη φλογέρα και θαυμάζει τον βοσκό, δεν υποπτεύεται τι σημαίνουν αυτές οι αντιδράσεις της. Μόνο ο παρατηρητής- αφηγητής το αντιλαμβάνεται, και το αφήνει να αιωρείται στην ατμόσφαιρα εντελώς υπαινικτικά κι αόριστα.

Κ.Π.Καβάφης«Μελαγχολία Ιάσωνος Κλεάνδρου ποιητού εν Κομαγηνή 595

μ.Χ.»


Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, Κωνσταντινουπολίτης στην καταγωγή, γεννήθηκε στην Αλεξάνρεια της Αιγύπτου το 1863 και πέθανε το 1933. Το 1885 εγκαθίσταται οριστικά στην Αλεξάνδρεια κάνοντας σύντομα ταξίδια, κυρίως στη Γαλλία. Συστηματικές σπουδές δεν έκανε, απέκτησε όμως πολλές γνώσεις καθώς είχε εντρυφήσει στην ελληνική ιστορία, ελληνική φιλολογία και ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Το γεγονός ότι έζησε και δημιούργησε στην παροικία της Αλεξάνδρειας εξηγεί εν μέρει και το ιδιότυπο της γλώσσας του (δημοτικισμός + καθαρεύουσα + ιδιωματισμοί). Επηρεάζεται από τον αθηναίκό ρομαντισμό αλλά και το γαλλικό παρνασσισμό. Πρωτοπαρουσιάζεται στα γράμματα το 1904 με λίγα ποιήματα. Τα περισσότερα τα επεξεργάζεται ξανά και ξανά πριν την έκδοσή τους. Ειδολογικά μπορούμε να κατατάξουμε το έργο του σε 3 κατηγορίες: τα φιλοσοφικά ή διδακτικά, τα ιστορικά και τα ερωτικά, κατηγορίες που αντιστοιχούν στις επιδράσεις του ποιητή. Αυτή η διαίρεση είναι όμως μόνο μεθοδολογική. Ο ιδεολογικός χώρος της ποίησης του Καβάφη είναι ενιαίος.


Αφηγητής: Δραματοποιημένος- ομοδιηγητικόςΑφήγηση: Α’πρόσωπη με εσωτερικό μονόλογοΜέτρο: Ελεύθερος στίχοςΓλώσσα: Συνδυασμός δημοτικής με λόγιους τύπους (επικρατούν οι τύποι της δημοτικής γιατί εκφράζουν αμεσότερα τον πόνο του αφηγητή)


Το ποίημα ανήκει στα λεγόμενα «ψευδοϊστορικά» του Καβάφη. Ο Ιάσων Κλέανδρος είναι πρόσωπο φανταστικό, πλαστό. Στην πραγματικότητα όμως λειτουργεί σαν προσωπείο του ίδιου του ποιητή. Ο ρόλος του τίτλου είναι να πείσει τους αναγνώστες ότι αυτός που μιλάει σε α’ πρόσωπο δεν είναι ο ίδιος ο Καβάφης αλλά κάποιος άλλος. Για το λόγο αυτό παραθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα διαβεβαιώσουν τον αναγνώστη ότι πρόκειται για υπαρκτό ποιητή του παρελθόντος. Ο διαχωρισμός όμως των δύο προσώπων περιορίζεται στον τίτλο, κι έτσι η ταύτιση των δύο ποιητών γίνεται αναπόφευκτη. Ο Καβάφης θέλει να διαχωρίσει τον εαυτό του από τον Ιάσονα Κλέανδρο έτσι ώστε το ποίημα να μη θεωρηθεί ως έκφραση του ατομικού δράματος που βιώνει ο ποιητής. Αντίθετα, στόχος του είναι να περιγράψει πιο αντικειμενικά το πρόβλημα κι ο αναγνώστης να εκλάβει τον πόνο των γηρατειών ως ένα διαχρονικό θλιβερό συναίσθημα.Η επίδραση που ασκεί η φθορά του χρόνου, τα γηρατειά, στο σώμα, τη μορφή και την ψυχή του ποιητή είναι καταλυτική. Ως λάτρης του ωραίου ο ποιτής σπαράζει από την ασχήμεια που συνεπάγονται τα γηρατειά στο πρόσωπο (ρυτίδες) και στο σώμα του (απώλεια της νεανικής αλκής). Η λέξη «μορφή» παραπέμπει μάλλον στο πρόσωπο, όπου είναι πιο φανερή η φθορά του χρόνου, χωρίς να αποκλείεται η αναφορά και στην ψυχική μορφολογία. Το προσωπικό δράμα του ποιητή εκφράζεται απόλυτα με τη φράση «είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι», που σημαίνει ότι η πληγή είναι φρικτή λόγω της σωματικής φθοράς, αλλά και εξαιτίας της ψυχικής φθοράς (ανασφάλεια, μοναξιά, μελαγχολία) που επιφέρει ο χρόνος. Ο ποιητής δηλώνει την αδυναμία του να παρηγορηθεί ή να υπομείνει. Δεν μπορεί να δεχτεί παθητικά και χωρίς διαμαρτυρία την κατάσταση, και ζητά κάποιο φάρμακο, κάποια θεραπεία.Έτσι προσφεύγει στην τέχνη της ποίησης. Ζητά από τα φάρμακα της ποίησης, που είναι η Φαντασία και ο Λόγος (προσωποποίηση), να του απαλύνουν την φρικτή πληγή. Επικαλείται τη Φαντασία γιατί απ’ αυτήν γεννιέται και πλάθεται η έμπνευση για την ποιητική δημιουργία, γιατί εδώ κυριαρχεί απόλυτη ελευθερία ως προϋπόθεση της ποιητικής σύνθεσης. Μέσα από τη φαντασία επιτυγχάνεται η απόδραση από τη σκληρή πραγματικότητα. Μέσω αυτής γίνεται η επιστροφή στο παρελθόν. Ο Λόγος εδώ είναι η γλώσσα, οι λέξεις μέσα από τις οποίες ενσαρκώνεται το ποίημα και αποκτά επικοινωνιακό περιεχόμενο. Έτσι εκφράζεται η ποιητική δημιουργία. Λόγος όμως είναι και η λογική διεργασία μέσα από την

οποία οικοδομείται η ποιητική έμπνευση και το ποίημα τελειοποιείται. Απέναντι λοιπόν στη φθορά ο ποιητής αντιπαρατάσσει την ποίηση.Η εναπόθεση των ελπίδων του Ιάσωνος στην ποίηση αποτελεί «δοκιμές νάρκης του άλγους». Αναγνωρίζεται λοιπόν ότι η ποίηση και τα φάρμακά της αποτελούν πρόσκαιρο καταφύγιο, μερική λύτρωση του δράματος του ποιητή, όχι ριζική αντιμετώπισή του. Την ικανοποίηση που φέρει κάθε φορά η ποιητική δημιουργία την ακολουθεί η επαναφορά στην πραγματικότητα και την αλήθεια. Η διαπίστωση αυτή αποτελεί τραγικότητα της αυτογνωσίας του ποιητή. Γνωρίζει την αλήθεια, ότι η διαδικασία της φθοράς είναι αναπόφευκτη, και δεν καλλιεργεί ψευδαισθήσεις.


1) Γιατί ο Καβάφης υποδύεται ένα άγνωστο πρόσωπο, έναν ιστορικά ανύπαρκτο ποιητή του 595 μ.Χ.; Έχετε σκεφτεί πως θα λειτουργούσε η Μελαγχολία του Ιάσωνος Κλεάνδρου…, αν απλώς είχε τον τίτλο Μελαγχολία Ποιητού;

Απάντηση: Η συγκεκριμενοποίηση του προσώπου του ποιητή (του δίνει όνομα, άρα υπόσταση) καθιστά τον πόνο του ποιητή όχι ένα πρόβλημα θεωρητικό αλλά πρόβλημα που αφορά κάποιο συγκεκριμένο άτομο. Ωστόσο ο ρεαλισμός που πετυχαίνει ο Καβάφης μέσα από την υπόσταση του φανταστικού ποιητή δεν αφήνει πριθώρια για ελπίδα. Γιατί ο Ιάσων είναι ένα πρόσωπο του παρεθόντος που δεν υπάρχει πια. Επομένως, η ποίηση μόνο πρόσκαιρα απάλυνε την οδύνη που του προκαλούσε το πέρασμα του χρόνου. Η ποίηση δεν μπόρεσε να του χαρίσει αιώνια ζωή. Εξάλλου, ο ποιητής, πέρα από δημιουργός είναι και καθημερινός άνθρωπος με απόλυτη επίγνωση των προβλημάτων και της δυνατότητας να επιλυθούν, όπως και της δύναμης που έχει η ποίηση. Πρόκειται για δύναμη όχι απεριόριστη και μάλλον αμφίβολη, γι’ αυτό ο ποιητής χαρακτηρίζει τα φάρμακα της ποίησης «δοκιμές». Με το τέχνασμα ενός υποτιθέμενα υπαρκτού ποιητή, ο Καβάφης τοποθετεί το ρόλο της ποίησης σε ένα επίπεδο ρεαλιστικό, χωρίς να της προσδίδει ιδιότητες ή ικανότητες που δεν έχει, ή να εναποθέτει σ’αυτή προσδοκίες που δεν είναι σε θέση να υλοποιήσει. Αντίθετα, αν ο τίτλος έμενε γενικός (Μελαγχολία Ποιητού), αν ο ποιητής δεν ήταν συγκεκριμένος, αν δεν γνωρίζαμε ότι έχει ήδη πεθάνει, τότε θε έμενε μια ελπίδα για το μέλλον, ότι δηλαδή η ποίηση μπορεί να απαλλάξει τον ποιητή από τη μελαγχολία που του προκαλεί η σκέψη της φθοράς, ότι μπορεί να τον απαλλάξει από την ίδια τη φθορά. Επιπλέον, αν στη θέση του τίτλου και του περιεχομένου ο Καβάφης τοποθετούσε έναν αληθινό ποιητή, τότε το πρόβλημ θα αφορούσε μόνο το συγκεκριμένο πρόσωπο. Η αναγωγή του σε φανταστικό το καθιστά πρόβλημα του οποιουδήποτε ποιητή, και του Καβάφη ειδικότερα.

2) Με ποιους εκφραστικούς τρόπους επιτυγχάνεται η επικοινωνία του ποιητή με την Τέχνη της Ποίησης; Ποιο είναι το κλίμα της επικοινωνίας αυτής;

Απάντηση: Το ποίημα αποτελείται από δύο δυσανάλογες ως προς το μέγεθός τους στροφές. Στην πρώτη ο Καβάφης εκθέτει το πρόβλημα του Ιάσωνα και τον ρόλο που μπορεί να παίξει η ποίηση στην άμβλυνσή του. Η δεύτερη αποτελείται από τρεις στίχους που επαναλαμβάνουν τα βασικά μοτίβα της πρώτης. Το πρώτο ενικό πρόσωπο υποδηλώνει ότι ο Καβάφης υποδύεται το ρόλο του Ιάσωνος. Το δεύτερο ενικό πρόσωπο υποδηλώνει τη συνομιλία του ποιητή με την ίδια την ποίηση, μέσω της οποίας προσπαθεί να συμφιλιωθεί με τα γεράματα και με την αγωνία του θανάτου. Στην ουσία δεν πρόκειται για συνομιλία αλλά για εσωτερικό μονόλογο. Ο Καβάφης προσωποποιεί την ποίησή του, αποδίδοντάς της οντότητα, νοημοσύνη και γνώση. Αντίστοιχα, τα κεφαλαία γράμματα στις λέξεις Τέχνη, Φαντασία, Λόγος, φανερώνουν ότι και σ’αυτές αποδίδει ξεχωριστή ύπαρξη.

3) Στο ποίημά του Εκόμισα εις την τέχνην ο Καβάφης αναφέρει μεταξύ άλλων για την ποίηση: ξέρει να σχηματίζει Μορφήν της Καλλονής/ σχεδόν ανεπαισθήτως τον βίον συμπληρούσα. Ποια η σχέση των στίχων αυτών με το ποίημα που εξετάζουμε;

Απάντηση: Η ποίηση αισθητοποιεί την ομορφιά, δίνει μορφή στην ιδέα του ωραίου. Η ποίηση διευρύνει το πεδίο της ανθρώπινης εμπειρίας. Είναι γνώση που συμπληρώνει την ατελή ζωή του ανθρώπου, αναπληρώνει τις ελλέιψεις του, ακόμα και τη νεότητα. Η τέχνη κάνει το εφήμερο αιώνιο, σπάζοντας τα στενά όρια του χρόνου. Η διατήρηση της ομορφιάς της ζωής μέσω της ποίησης είναι μια απάντηση στο πρόβλημα του χρόνου και του γήρατος. Η ποίηση αντιστέκεται στο χρόνο και τη φθορά του, δημιουργώντας αισθητικές αξίες που είναι απρόσβλητες από αυτή τη φθορά. Γίνεται έτσι μέσον θεραπείας της μελαγχολίας για την απώλεια της νεότητας.


1) Διαβάστε το ποίημα του Νίκου Καρούζου «Διερώτηση για να μην κάθομαι άνεργος». Πού εντοπίζεται ο διάλογος με την καβαφική «Μελαγχολία»; Με ποιες άλλες ποιητικές επιλογές αντιπαραθέτει ο Καρούζος την προσωπική του στάση απέναντι στα ποιήματα;

Απάντηση: Ο ποιητής Νίκος Καρούζος. Στο ποίημά του «Διερώτηση για να μην κάθομαι άνεργος» εκφράζει μια αγωνία ανάλογη με του Καβάφη στο ποίημα «Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου, ποιητού εν Κομαγηνή 595 μ.Χ.» με επίκεντρο την επίκληση της ποίησης. Τόσο ο ένας όσο κι άλλος ποιητής

αναρωτιούνται για τη φύση και τη θέαη της ποίησης στη ζωή μας. Η μικρή διαφορά βρίσκεται στις άλλες επιλογές, με τις οποίες αντιπαραθέτει την προσωπική του στάση απέναντι στα ποιήματα, στην οπτική γωνία από την οποία επικαλείται την ποίηση, καθώς «διερωτάται» όχι από την πλευρά του ερχομού του γήρατος, αλλά από μια γενικότερη υπαρξιακή σκοπιά. Το τελικό συμπέρασμα του Καρούζου ότι τα ποιήματα είναι «ενθύμια φρίκης» έρχεται σε αντίθεση με το καβαφικό συμπέρασμα ότι η τέχνη της ποίησης βοηθάει «για λίγο- για να μη νοιώθεται η πληγή». Ο Καβάφης λοιπόν, αντίθετα από τον Καρούζο, παρουσιάζεται βέβαιος για την «ιαματική» ιδιότητα της ποίησης ενόψη του γήρατος. Ο Καρούζος αναζητεί, θέλει να πιστέψει στην «ιαματική» αξία της ποίησης, αλλά έχει αναστολές.

2) Στον βυζαντινής τεχνοτροπίας πίνακα (σελ. 67) του Νίκου Εγγονόπουλου, «Η θυσία του ποιητή» (1935) είναι εμφανής ο δοιάλογος με τη «Μελαγχολία Ιάσονος Κλεάνδρου». Χαρακτηριστική είναι η επιγραφή στον πίνακα: «Η θυσία του ποιητή Ιάσονος Κλεάνδρου εν Κομαγηνή». Εσείς πως αντιλαμβάνεστε την αναφορά στο καβαφικό ποίημα;

Απάντηση: Ο τίτλος του πίνακα του Νίκου Εγγονόπουλου «Η θυσία του ποιητή» παραπέμπει εμμέσως στη θυσία του Αβραάμ, πράγμα για το οποίο, εκτός του τίτλου και της αναπαράστασης, συνηγορεί και η βυζαντινή τεχνοτροπία. Επιπροσθέτως, στο πάνω μέρος του πίνακα είναι γραμμένος ο πλήρης τίτλος του ποιήματος του Καβάφη, έχουμε δηλαδή σαφή αναφορά στο καβαφικό ποίημα. Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις, Αβραάμ είναι ο ηλικιωμένος ποιητής, που αναγκέζεται να θυσιάσει τον αγαπημένο γιό του, τον Ισαάκ, δηλαδή την ίδια τη νεότητά του και τη δύναμή του. Λίγο πρίν από τη θυσία ο θεός του στέλνει ένα κριάρι κι έτσι αποφεύγεται η θυσία. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο παρεμβαίνει κι η ποίηση και επουλώνει την πληγή από το γηρασμό του σώματος και της μορφής.

Μ. Πολυδούρη« Μόνο γιατί μ’αγάπησες»


Γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1902 και πέθανε στην Αθήνα το 1930. Παρακολούθησε μαθήματα των νομικών επιστημών αλλά δεν πήρε το πτυχίο της. Ποιητικά ανήκει στο ρεύμα του νεορομαντισμού. Ευαίσθητη και μελαγχολική, εξέφρασε μέσα από τα ποιήματά της τον γυναικείο έρωτα αλλά και την πίκρα και την απογοήτευση για τη ζωή. Επηρεάστηκε από το πεσιμιστικό ποιητικό πνεύμα του Καρυωτάκη.


Αφηγητής: ΟμοδιηγητικόςΑφήγηση: Σε β’πρόσωποΜέτρο: Ιαμβικός στίχος, εναλλαγή 12σύλλαβου- 7σύλλαβου, ομοιοκαταληξίαΓλώσσα: Δημιτική καθομιλουμενη, απλή, ζεστή, προφορική ομιλία με λυρικό ύφος.


Η Πολυδούρη είναι λογοτέχνης που δε ζει για να γράφει, αλλά γράφει για να ζήσει. Οι στίχοι της δεν αποβλέπουν στον αναγνώστη, αλλά στην ανάγκη να δώσει διέξοδο στα συναισθήματά της. Όπως φαίνεται από τον τίτλο του ποιήματος, η ποίηση έχει λόγο ύπαρξης όταν απευθύνεται σε ένα «εσύ»: σαν ημερολόγιο ή ερωτική επιστολή δηλαδή, το ποίημα έχει συγκεκριμένο αποδέκτη, δε μιλάει γενικά για τον έρωτα. Μοιάζει σαν να γράφτηκε για να υπάρξει ανταπόκριση στο ερωτικό κάλεσμα, αλλά και για να βιώσει η ίδια το ερωτικό συναίσθημα πιο έντονα. Η αγάπη κι ο έρωτας παρουσιάζονται σαν υπέρτατη αξία της ζωής και της ποίησης. Η ποίηση επιτελεί το ρόλο της μόνο όταν εξυμνεί την αγάπη. Η ποίηση επομένως δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μέσον για την εκδήλωση της αγάπης. Και η ίδια η ζωή υπάρχει μόνο για να υπηρετεί την αγάπη. Για την ποιήτρια, το κέντρο του κόσμου είναι το πρόσωπο στο οποίο στρέφεται η αγάπη της. Στο πρόσψπο αυτό επικεντρώνει το ενδιαφέρον κάθε μέρας, νύχτας, εποχής, σκέψης και ζωής, κάτι το οποίο εκφράζεται στο ποίημα με την επανάληψη της λέξης «μόνο». Το δεύτερο θέμα που απασχολεί την ποιήτρια είναι η μελαγχολία και η νοσταλγία. Οι λόγοι που την κάνουν να νιώθει αυτή τη μελαγχολία είναι ο πόνος για τον αγαπημένο της που χάθηκε, και η θλίψη για το θάνατό της που πλησιάζει. Το μελαγχολικό και νοσταλγικό κλίμα αποτυπώνεται στο ποίημα με τα ρήματα, που βρίσκονατι όλα σε αόριστο χρόνο. Όλα αυτά συνέβησαν στο παρελθόν, σε συγκεκριμένο χρόνο, και τελείωσαν, δεν έχουν πλέον συνέχεια. Ο αόριστος δηλώνει αυτό που υπήρξε και τελείωσε, δεν έχει μέλλον, χάθηκε οριστικά και αμετάκλητα.Η κάθε στροφή είναι κυκλική, τελειώνει δηλαδή με τον ίδια στίχο που άρχισε. Η επανάληψη δίνει ρυθμό στο ποίημα, αλλά υπογραμμίζει κάθε φορά μια πτυχή του έρωτά της. Ο έρωτάς της είναι διαρκής, απόλυτος, και ανυστερόβουλος. Μορφοποιεί την ύπαρξή της, την καταξιώνει ως οντότητα, δίνει νόημα στην καθημερινή ζωή και της επιτρέπει να πεθάνει βιώνοντας το αίσθημα της πληρότητας και της ικανοποίησης. Η ψυχική ομορφιά της ποιήτριας και η αγνότητα του αισθήματός της δίνει σχεδον θρησκευτική υπόσταση στον έρωτά της και εξυψώνει την ίδια στο χώρο της μεταφυσικής.


1) Τη σχέση της με την ποίηση η Πολυδούρη την ομολογεί και σε ένα από τα τελευταία και ανέκδοτα ποιήματά της με τον εύγλωττο τίτλο «Εμένα τα τραγούδια μου ήταν μόνο για Κείνον»: Λοιπόν γιατί να δέχομαι το κάλεσμα της Μούσας;/ Σαρκάζει η πίστη μέσα μου των θείων και των γήινων/ Μια ανόσια λύρα των παθών σε μένα δεν ταιριάζει/ Εμένα τα τραγούδια μου ήταν μόνο για Κείνον. Ποια η σχεση του αποσπάσματος με το Μόνο γιατί μ’αγάπησες;

Απάντηση: Η Πολυδούρη μέσα από τα ποιήματά της δηλώνει με κατηγορηματικό κι απόλυτο τρόπο ότι ο έρωτας είναι η αιτία τόσο της βιολογικής όσο και της ποιητικής της ύπαρξης. Ο λόγος για τον οποίο γράφει δεν είναι για να μιλήσει για θέματα «θεία και γήινα», ούτε και η έκφραση ατομικών παθών. Η Πολυδούρη είναι ειλικρινής. Καθόλου δεν την ενδιαφέρει ο εξωτερικός κόσμος με τα προβλήματα και τις μεταφυσικές αγωνίες του, ούτε και τα πάθη (μίσος, επιδίωξη του χρήματος, επιτυχία). Το δικό της θέμα είναι ο έρωτας. Γι’αυτό και στα ποιήματά της απευθύνεται πάντα σε δεύτερο πρόσωπο, σε ένα συγκεκριμένο ή αφηρημένο ερωτικό αντικείμενο.

2) Δείξτε πώς η μετρική μορφή υπηρετεί το ποιητικό αποτέλεσμα.

Απάντηση: Το ποίημα αποτελείται από πέντε πεντάστιχες στροφές, με πλεκτή ομοιοκαταληξία, ανισοσύλλαβο στίχο και ιαμβικό μέτρο. Η επανάληψη του πρώτου στίχου στο τέλος κάθε στροφής δίνει ρυθμό, μουσικότητα στο ποίημα, που μεταδίδεται στον αναγνώστη. Μαζί με τη μουσικότητα μεταδίδεται κι ο εσωτερικός κόσμος της ποιήτριας. Η εξωτερική πραγματικότητα (ήλιος, μέρα, νύχτα κλπ) γίνεται το μέσο έκφρασης του εσωτερικού βιώματος.

3) Το ποίημα της Πολυδούρη υπερασπίζεται και συγκεκριμένη ποιητική επιλογή. Ποια είναι αυτή και σε ποιο είδος ποίησης προσιδιάζει;

Απάντηση: Η ποίηση της Πολυδούρη είναι ερωτική και λυρική, μουσική, με έκδηλο το βιωματικό στιχείο και την ένταση των συναισθημάτων. Ο έρωτας είναι αυτός που δικαιώνει τη ζωή και την τέχνη, είναι το μέσο για να κερδίσει κάτι από την ουσία της ζωής. Με απλές εικόνες μεταφέρει στην ποίησή της τα προσωπικά της βιώματα, με αποτέλεσμα τα ποιήματά της να μοιάζουν με ερωτικές επιστολές.

4) Στο κόσμο των αξιών της ζωής και της ποίησης της Πολυδούρη, ποια είναι η υπέρτατη αξία;

Απάντηση: Η υπέρτατη αξία για την Πολυδούρη είναι η αγάπη κι ο έρωτας, όχι μόνο ο έρωτας για κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο αλλά ο έρωτας για καθετί, όπως πχ για τη θλίψη που βιώνει κανείς από την απώλεια του ερωτικού αντικειμένου. Καθετί βιώνεται με την ένταση του ερωτικού πάθους. Την ίδια την ποιήτρια δεν την συγκινεί τίποτα άλλο παρά η ανάμνηση ενός έρωτα που τον θεωρεί μοναδικό και ιερό.

Ν. Εγγονόπουλος«Ποίηση 1948»

Μ. Αναγνωστάκης«Στο Νίκο Ε. …1949»

Α] Ν. Εγγονόπουλος- «Ποίηση 1948»


Γεννήθηκε το 1910 και πέθανε το 1986. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε στο Παρίσι και στην Αθήνα. Στην ποίησή του συνδυάζει παραδοσιακά στοιχεία (ομοιακαταληξία, μέτρο, ρυθμό) και ελεύθερο στίχο. Είναι ένας από τους κύριους εκπροσώπους του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.


Το έτος γραφής του συγκεκριμένου ποιήματος είναι το 1948, στο αποκορύφωμα δηλαδή του εμφυλίου πολέμου. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της εποχής είναι ο σπαραγμός κι ο θάνατος. Είναι δηλαδή μια εποχή αντιποιητική, η ποίηση είναι πλέον μια μάταιη πολυτέλεια. Η σιωπή έχει σ’αυτήν την εποχή μεγαλύτερο νόημα από τους στίχους, αφού μπορεί να αποδώσει την τραγικότητα με έναν τρόπο απόλυτο. Ωστόσο, ο ποιητής επισημαίνει όλα τα παραπάνω επιλέγοντας να γράψει ποίηση. Εξαιτίας όμως της τραγικής κατάστασης τα ποιήματά του είναι πικρά και λίγα. Εξάλλου, πάντοτε η ποίησή του εξέραζε την πίκρα και την θλίψη του για την ιστορική πραγματικότητα που βίωσε (μικρασιατική καταστροφή, προσφυγικό, πόλεμος ’40, κατοχή, εμφύλιος).Στο ποίημα δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία ρητορείας, μελοδραματισμού ή εξάρσεων. Απουσιάζουν παντελώς λυρικές εικόνες και εκφράσεις. Αντίθετα, κυριαρχεί παντού ο θάνατος. Η ποίηση υποχωρεί από σεβασμό προς το θέμα των νεκρών, και χρειάζεται μόνο για να εκφράσει τον πόνο του ποιητή. Οι εικόνες είναι απροσδόκητες και χωρίς λογική συνοχή, σαν να βρίσκονται μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου (στοιχείο υπερρεαλισμού). Ο λόγος είναι τεμαχισμένος και η διατύπωση ελλειπτική. Αυτή η μορφή του λόγου σχετίζεται άμεσα με την εποχή του εμφυλίου

πολέμου. Όπως ακριβώς η εποχή, έτσι κι ο λόγος σπαράχτηκε από το μακελειό. Έτσι το ποίημα, με τον χαμηλόφωνο και εξομολογητικό τόνο, παίρνει τη θέση μιας πένθιμης κραυγής για το ρόλο του ποιητή και της ποίησης.

Β] Μ. Αναγνωστάκης- «Στο Νίκο Ε. …1949»


Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1925 και πέθανε το 2005. Σπούδασε Ιατρική και τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1986. Ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά. Για τη γενιά του ποιητή η πολιτική και κοινωνική στράτευση ήταν από τα ουσιώδη γνωρίσματά της, και διεκδίκησαν ζωτικές αξίες όπως η ελευθερία και οι κοινωνική δικαιοσύνη.


Στο ποίημα είναι έντονο το κλίμα του θανάτου. Όλες οι εικόνες μεταφέρουν το σκηνικό του εμφυλίου πολέμου: οι νεκροί σύντροφοι, οι φωνές αγωνίας, η απουσία προστασίας και ασφάλειας, η ερημιά κι η εγκατάλειψη. Η εικόνα της σημαίας που έχει τρυπήσει και σαπίσει, δίνει τη αιτία του εμφύλιου σπαραγμού: ο πόλεμος ήταν ιδεολογικός. Ωστόσο, παρά τη φρίκη και τον πόνο που ξεχειλίζουν στους στίχους του ποιήματος, ο ποιητής καταφέρνει και κρατά το μέτρο, αποφεύγοντας υπερβολές και εξεζητημένους μελοδραματισμούς. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να μεταφέρουν αυτό το κλίμα είναι καθημερινές λέξεις του προφορικού λόγου, με απλό και εξομολογητικό τόνο. Οι στίχοι, όπως και στο ποίημα του Εγγονόπουλου είναι ελλειπτικοί και απουσιάζει κάθε στοιχείο λυρισμού. Στο συγκεκριμένο ποίημα σκούγεται καθαρή η φωνή του ποιητή Αναγνωστάκη. Μιλάει για το χρέος των ποιητών, οι οποίοι πρέπει να συντηρήσουν τις ιστορικές στιγμές για να μην περάσουν στη λήθη.

Γ] Παραλληλισμός των δύο κειμένων

Το ποίημα του Αναγνωστάκη είναι «απάντηση» στο ποίημα του Εγγονόπουλου. Κάτι τέτοιο αποδεικνύεται κυρίως από τον τίτλο («Στο Νίκο Ε.») και την χρονολογία (1949), αλλά και από τη θεματική σχέση την δύο ποιημάτων, δηλαδή η ποίηση σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Το ιστορικό πλαίσιο των δύο ποιημάτων ταυτίζεται (εμφύλιος πόλεμος) και η μορφή τους είναι επίσης όμοια. Και στα δύο συναντάμε ακρωτηρισμένο λόγο, με μικρούς στίχους, χωρίς στίξη, χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία, για να αποδοθεί η ακρωτηριασμένη εποχή. Ωστόσο η στάση των δύο ποιητών απέναντι στο χρέος της ποίησης ως προς την ιστορική πραγματικότητα διαφέρει. Ο Εγγονόπουλος θεωρεί την ποίηση αδύναμη να αρθρώσει το λόγο της μέσα στις

αιματηρές συνθήκες του διχασμού από τον εμφύλιο σπαραγμό. Θεωρεί την ποίηση μάταιη πολυτέλεια σε τέτοιες εποχές, όπου το μόνο που ενδιαφέρει τους ανθρώπους είναι η επιβίωση. Θεωρεί τη σιωπή προτιμώτερη. Για αυτό και τα ποιήματά του είναι τόσο πικραμένα και τόσο λίγα, ίσα ίσα για να εκφράσουν αυτή την αδυναμία.Αντίθετα, ο Αναγνωστάκης δε συμφωνεί με την άποψη της ποιητικής παραίτησης του Εγγονόπουλου. Πιο αγωνιστικός, κοντά στην «στρατευμένη» ποίηση, πιστεύει ότι η τέχνη είναι καθρέφτης της πραγματικότητας. Πιστεύει στον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη, οπότε, κατά την άποψή του, ο ποιητής πρέπει να συμμετέχει ενεργά και να καταγράφει όλα όσα συμβαίνουν στην εποχή του. Για τον Αναγνωστάκη η ποιητική παραίτηση ισοδυναμεί με λιποταξία. Πιστεύει πως μόνο ο ποιητής θα μιλήσει για το θάνατο, τα ερείπια και τους εφιάλτες. Η ευαισθησία του είναι η μόνη εγγύηση για τη σωστή καταγραφή.


1) Να εξεταστούν συγκριτικά τα δύο ποιήματα. Ποια είναι η επιλογή του Εγγονόπουλου και ποια του Αναγνωστάκη;

Απάντηση: Τα δύο ποιήματα συνιστούν ένα νοητό διάλογο ανάμεσα στους δύο ποιητές για το πώς αντιλαμβάνεται ο καθένας την ποιητική λειτουργία. Στο ποίημα του Εγγονόπουλου εκφράζεται η αδυναμία της ποίησης να λειτουργήσει μέσα στις συνθήκες του εμφύλιου σπαραγμού. Στη σιωπή της ποίησης του Εγγονόπουλου, ο Αναγνωστάκης προβάλλει την καταγγελτική δύναμη της ποίησης μέσα από την απεικόνιση του δράματος. Αν βέβαια ο Εγγονόπουλος ήθελε να μείνει πιστός στη διακήρυξή του, τότε θα έπρεπε να σιωπήσει και να μη γράψει ούτε μια ποιητική γραμμή. Το ποίημα του όμως, μέσα από τη σιωπή και την άρνηση που υποδεικνύει, αποτελεί μια θορυβώδη καταγγελία της τραγωδίας του εμφυλίου, τη διατύπωση μιας θέσης τόσο ποιητικής όσο και πολιτικής. Στην ουσία τα δύο ποιήματα έχουν το ίδιο θέμα. Μόνο που ο Αναγνωστάκης είναι περισσότερο αναλυτικός, ενώ ο Εγγονόπουλος φορτίζει τις ψυχές των αναγνωστών με τους συνεχείς διασκελισμούς. Με την τεχνική αυτή, που δεν επιτρέπει να ολοκληρωθεί το νόημα κανενός στίχου, δημιουργεί την αίσθηση της αγωνίας και του φόβου. Η πρωτοπρόσωπη σφήγηση του Εγγονόπουλου και η αναγνώριση ότι η ποίησή του στάζει πίκρα στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στον ίδιο τον ποιητή και στο δράμα που βιώνει, καθώς το έργο του είναι η συνεχής καταγγελία, ο αγώνας. Την ίδια θέση εκφράζει κι ο Αναγνωστάκης με αντίστοιχο τρόπο: και στα δύο ποιήματα ερωτήσεις ρητορικές σε παρένθεση στρέφουν τη ματιά στον ποιητή και την ποίησή του. Η παρένθεση όμως του Αναγνωστάκη δηλώνει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που δηλώνουν οι πρώτοι στίχοι του Εγγονόπουλου. Στην αφωνία του ποιητικού λόγου του ποιητή, ο Αναγνωστάκης αντιπαραβάλλει το

χρέος του ποιητή να μιλήσει, να γίνει η τέχνη του πράξη κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας και καταγγελίας.

2) Ποια γενικά συμπεράσματα προκύπτουν για το χρέος της ποίησης απέναντι στη σύγχρονη πραγματικότητα; Ποια είναι η δική σας άποψη για το θέμα αυτό;

Απάντηση: Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα δύο ποιήματα είναι ότι η ποίηση είναι μεν πράξη αυτόνομη, από την άλλη όμως αντλεί το περιεχόμενό της από την ιστορική πραγματικότητα. Τα θέματα που φωτίζει είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους, ακόμα κι αν κάποιοι νόμίζουν πως δεν τους αφορούν. Ιδίως σε εποχές ταραγμένες, όπως η εποχή του εμφυλίου, η ποίηση γίνεται πράξη κοινωνικοπολιτικής διαμαρτυρίας και καταγγελίας. Επομένως, ακόμα και μέσα από τη σιωπή λειτουργεί ως έκφραση αποτροπιασμού από την πλευρά του ποιητή. Σίγουρα η τέχνη δεν έχει ως σκοπό την ωραιοποίηση της πραγματικότητας, δεν στοχεύει μόνο στην ηρεμία του νου και της ψυχής. Κυρίως στοχεύει στην παρουσίαση της αλήθειας. Η ποίηση επομένως θα πρέπει να εμπνέει μια συγκεκριμένη στάση ζωής στον καλλιτέχνη, που είναι συνυφασμένη με την καταγγελία της τυραννίας σε όποια μορφή κι αν βρίσκεται. Ο ποιητής με λίγα λόγια δεν πρέπει να μένει στο περιθώριο των εξελίξεων, αλλά να κάνει την δική του επανάσταση μέσα από το έργο του.

Γ. Παυλόπουλος«Τα Αντικλείδια»


Ο Γιώργης Παυλόπουλος γεννήθηκε το 1924 στον Πύργο Ηλείας. Σπούδασε Νομικά και ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά. Ήταν ένας από τους ιδρυτές του «Πυργιώτικου Παρνασσού», ενός συλλόγου που βοήθησε την πολιτιστική παραγωγή κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Η γραφή του Παυλόπουλου διακρίνεται για τη φιλοσοφική της διάθεση και τα συμβολιστικά της στοιχεία. Συγχρόνως είναι σαφής στη διατύπωση των νοημάτων, με λιτό ύφος, ώστε να οδηγήσει τον αναγνώστη βήμα βήμα σε κάποιο φιλοσοφικό ή κοινωνικό συμπέρασμα. Από τα ποιήματά του ξεχωρίζουν τα «ποιήματα ποιητικής».


Το ποίημα «Τα Αντικλείδια» αποτελεί μια φιλοσοφική θεώρηση της λειτουργίας της ποίησης. Στον πρώτο στίχο, η λέξη Ποίηση γράφεται με κεφαλαίο το αρχικό της γράμμα, για να υποδηλωθεί η σημασία και η αξία της, ενώ παράλληλα επιχειρείται να δοθεί κι

ένας ορισμός της ποίησης. Η παρομοίωσή της με πόρτα συμβολίζει την είσοδο σε κάτι που δεν γνωρίζουμε. Έτσι, δημιουργείται μια μυστηριώδης ατμόσφαιρα. Ο δεύτερος στίχος αρχίζει να προσδιορίζει κάπως το περιεχόμενο της ποίησης, να άρει το μυστήριο και να δημιουργεί μια άγνοια. Η ποίηση δεν απευθύνεται σε όλους. Πολλοί προσπαθούν να την προσεγγίσουν αλλά δεν την καταλαβαίνουν. Αυτοί είναι οι αμύητοι, που δεν έχουν ιδέα από ποίηση. Υπάρχει επίσης μια κατηγορία ανθρώπων που παίρνουν κάποια γεύση από την ποίηση. Οι άνθρωποι αυτοί κατορθώνουν να περάσουν την πόρτα της ποίησης, όμως απογοητεύονται γιατί βρίσκουν κλειστή την έξοδο και δεν μπορούν να βρούν το «κλειδί».Η προσπάθεια του ανθρώπου να ανοίξει τη πόρτα της ποίησης αποκτά δραματικές διαστάσεις, αφού μπαίνει τόσο εύκολα αλλά δεν μπορεί να βγεί όταν δει σε βάθος, όταν εισχωρήσει στα πιο μεγάλα μυστικά. Καμιά φορά, όπως λέει ο ποιητής, οι άνθρωποι καταστρέφουν και τη ζωή τους ψάχνοντας μάταια να βρούν κάπου το μυστικό, κι όσο περισσότερο το ψάχνουν φτιάχνοντας αντικλείδια, τόσο περισσότερο απομακρύνονται από τη λύση. Αντικλείδια είναι τα ποιήματα που φτιάχνουν όσοι έχουν λίγες ποιητικές γνώσεις. Από τα ημιτελή αυτά ποιήματα επιδιώκεται να γίνει το πέρασμα στο ολοκληρωμένο ποίημα. Φυσικά από την προσπάθεια αυτή δεν εξαιρεί τον εαυτό του. Έτσι, χρησιμοποιεί πρώτο πληθυντικό πρόσωπο («ανοίξουμε») για να δείξει ότι είναι κι ο ίδιος ένας ποιητής που προσπαθεί να ανοίξει την πόρτα της ποίησης.Το ποίημα τελειώνει με τον ίδιο στίχο που άρχισε, σχηματίζοντας κύκλο ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο.


1) Τι σημαίνει «Πολλοί κοιτάζουν μέσα χωρίς να βλέπουν τίποτα»; Μπορεί να ισχύει το αντίστροφο; Να βλέπουμε χωρίς να κοιτάζουμε;

Απάντηση: Οι «πολλοί» είναι το μεγάλο πλήθος, οι ανυποψίαστοι άνθρωποι που δεν συγκινούνται με την ποίηση. Ο ποιητής με τη φράση αυτή υποδεικνύει την ποιητική ματιά και παρατηρεί ότι η πνευματική αυτή ματιά λείπει από πολλούς ανθρώπους. Αντιστρόφως, αλλοι διαθέτουν ενόραση και φαντασία για να συλλαμβάνουν τον εσωτερικό κόσμο της ποίησης. Έτσι, μπορεί να ισχύει το αντίστροφο, δηλαδή κάποιοι να βλέπουν χωρίς να κοιτάζουν, αλλά αυτοί είναι λιγότεροι από τους πρώτους.

2) «…μαγεμένοι πηγαίνουνε να μπουν…» Τι τους παρακινεί να μπούν; Από τι δηλαδή μαγεύονται; Τι μπορεί να βλέπουν; Εσείς τι βλέπετε;

Απάντηση: Οι άνθρωποι που παρακινούνται να μπουν στην ανοιχτή πόρτα της ποίησης, είναι οι περισσότερο ευαίσθητοι. Παρακινούνται να «μπουν» γιατί διαισθάνονται ότι πίσω από την

ανοιχτή πόρτα υπάρχει ένας θαυμάσιος κόσμος, υπάρχει η ομορφιά, η αρμονία και η γνώση. Κάτι ανάλογο βλέπει κι ο αναγνώστης, δηλαδή έναν μαγευτικό κόσμο, που αξίζει όχι μόνο να τον πλησιάσει κανείς αλλά να γίνει και κοινωνός του.

3) Γιατί η πόρτα κλείνει για όσους δεν μπόρεσαν να δουν στο βάθος;

Απάντηση: Η πόρτα κλείνει για όσους δεν μπόρεσαν να δουν στο βάθος. Αυτή η αποστροφή, που μοιάζει και με αντίφαση, ερμηνεύεται κάτω απ’ το πρίσμα ότι όσο περισσότερο εμβαθύνει κανείς στο μυστήριο της ποιητικής δημιουργίας, τόσο ανακαλύπτει την αδυναμία του να το ερμηνεύσει. Αν κάποιος εισχωρήσει στην ανοιχτή πόρτα της ποίησης και «δει», τότε έχει επιτύχει μια ταύτιση με την ποίηση και κατά συνέπεια δύσκολα γυρίζει πίσω. Αντίθετα, αν «δεν δει» τότε επιστρέφει πίσω.

4) Στο γνωστό παραμύθι «Ο Αλή- Μπαμπάς και οι σαράντα κλέφτες» μια λέξη μαγική ανοίγει τη σπηλιά με τους θησαυρούς. Μπορείτε να αναζητήσετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο παραμύθι και τον ποιητικό μύθο;

Απάντηση: Αν στο γνωστό παραμύθι μια λέξη μαγική ανοίγει τη σπηλιά με τους θησαυρούς, στο ποίημα αυτό η μαγική λέξη είναι τα αντικλείδια. Κάθε ποίημα είναι ένα αντικλείδι και με αυτό προσπαθούν ο ποιητές να ανοίξουν την πόρτα της ποίησης. Το έργο αυτό είναι ανέφικτο, αλλά δεν υπάρχει άλλη εναλλακτική λύση από την καταφυγή στα ποιήματα αυτά, ώστε μακροπρόθεσμα να «ανακαλύψουμε» την ποίηση.

5) Ποιος είναι ο ορισμός των ποιημάτων; Ταυτίζονται τα ποιήματα με την Ποίηση;

Απάντηση: Τα ποιήματα είναι έμμετρος, ρυθμικός, αρμονικός λόγος. Σύμφωνα με το ποίημα του Παυλόπουλου, τα ποιήματα δεν ταυτίζονται με την Ποίηση, γιατί τα ποιήματα είναι απλώς τα «αντικλέιδια», δηλαδή το μέσον με το οποίο φτάνουμε στην Ποίηση. Η ουσία της Ποίησης είναι μυστηριακή, των ποιημάτων όμως όχι. Η ποίηση είναι μια κλειστή πόρτα και τα ποιήματα είναι η απόπειρα να ανοίξουμε αυτή την πόρτα, όταν βρεθούμε μέσα και κλείσει πίσω μας.

6) Γιατί το ποίημα κλείνει όπως άρχισε; Γιατί δεν παραβιάζεται ποτέ η ανοιχτή πόρτα της ποίησης;

Απάντηση: Το σχήμα του κύκλου στο ποίημα (ο πρώτος στίχος είναι ίδιος με τον τελευταίο) αποτελεί μια μορφοποίηση της βασικής ιδέας του ποιήματος ότι η πρόκληση- πρόσκληση της Ποίησης συνεχώς ανανεώνεται. Η πόρτα της Ποίησης είναι ανοιχτή

και κλείνει, για να μην ανοίξει ποτέ πια. Δεν παραβιάζεται, είτε γιατί αποτελεί σχήμα οξύμωρο η παραβίαση μιας ανοιχτής πόρτας είτε γιατί όσοι διαβαίνουν το κατώφλι της δεν κατέχουν το μυστικό να την ανοίξουν. Η «κυκλικότητα» του ποιήματος υποδηλώνει, τονίζει και υπογραμμίζει την κυκλικότητα και τη συνέχεια της ποιητικής πρόκλησης και δημιουργίας.

Γ. ΙωάννουΑ] «Μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς»

Β] «Στου Κεμάλ το σπίτι»


Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927 από γονείς πρόσφυγες της Ανατολοκής Θράκης. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης. Ο Γιώργος Ιωάννου θεωρείται ο εισηγητής του σύντομου πεζογραφήματος, που στέκεται ανάμεσα στο δοκίμιο και την αφήγηση των ψυχικών περιπετειών του ομιλούντος προσώπου. Το νέο αυτό λογοτεχνικό είδος και οι γενικότερες αισθητικές αρχές του Ιωάννου έχουν ασκήσει ως τώρα σημαντική επίδραση στη σύγχρονη νεοελληνική πεζογραφία. Ο λόγος του έχει προέλευση βιωματική. Υποστήριζε ότι καλή λογοτεχνία δεν μπορεί να γραφτεί όταν ο λόγος δεν έχει βιωματικό βάρος κι όταν ο λογοτέχνης δεν τον έχει ψηλαφίσει με την ψυχή του και το πνεύμα του.

Α] «Μες στους προσφυγικούς συνοικισμούς»


Αφήγηση: α’ πρόσωπη- υποδεικνύει ότι ο αφηγητής είναι ο πρωταγωνιστής Αφηγητής: δραματοποιημένος, ομοδιηγητικόςΓλώσσα: απλή και καθημερινή


Ενότητα 1η: «Στέκομαι και κοιτάζω τα παιδιά… συναντημένοι»

Ο αφηγητής, καθισμένος σε ένα καφενείο, συλλογίζεται τους πρόσφυγες θαμώνες που θα έρθουν σε λίγο τελειώνοντας τις δουλειές τους. Όλη η αφήγηση επικεντρώνεται στο παρόν, χωρίς χρονικές ανακλήσεις. Αρχίζει με την εικόνα των παιδιών που παίζουν, για να οδηγηθεί συνειρμικά στους πατεράδες τους, που αγωνίζονται για επιβίωση μέσα σε αντίξοες συνθήκες. Οι άνθρωποι αυτοί, αυθεντικοί και λαϊκοί, παιδιά προσφύγων και οι ίδιοι,

βρίσκονται στο επίκεντρο της πρώτης ενότητας, όπως και ολόκληρου του αφηγήματος.

Ενότητα 2η: «Η αλήθεια πάντως είναι… διαπίστωση»Ο αφηγητής διατείνεται ότι έχει την ικανότητα να αναγνωρίζει τους πρόσφηγες με βάση την κοινή καταγωγή και τη συλλογική μνήμη, που λειτουργούν σαν μυστικοί δεσμοί μεταξύ τους. Σπάνια κάνει λάθος, κι ακόμα και να συμβεί κάτι τέτοιο πάλι μόνος το διαπιστώνει. Επίσης, απαριθμεί όλες τις ράτσες των προσφύγων, υπαινίσσεται τη δική του καταγωγή και αυτοβιογραφείται. Η ενότητα δοιακρίνεται για το δοκιμιακό ύφος του αφηγητή.

Ενότητα 3η: «Κι όμως πόση συγκίνηση… να με κρατήσουν στις παρέες»

Η συνάντηση του αφηγητή με τους πρόσφυγες τον φορτίζει συναισθηματικά καθώς του θυμίζουν την κοινή τους ιδιότητα και την πατρίδα του, την οποία δεν έχει δεί ποτέ. Αρχικά προσπαθεί να γενικεύσει τα συναισθήματά του χρησιμοποιώντας β’ ενικό πρόσωπο, στη συνέχεια όμως επιστρέφει στο α’ ενικό και το εξομολογητικό ύφος που αντανακλά το προσωπικό βίωμα. Ακολουθεί η κλιμάκωση των συναισθημάτων του καθώς περιπλανάται στους προσφυγικούς συνοικισμούς. Οι «εγκληματίες των γραφείων», για να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα, δημιουργούν εσωτερικές διχόνοιες στους πρόσφυγες και τους διώχνουν κι από τη νέα πατρίδα με τη μετανάστευση. Με την εστίαση της προσοχής του στη μεταχείρηση που επιφύλαξε το ελληνικό κράτος στους πρόσφυγες, εγκαταλείπει τους χαμηλούς τόνους και το ύφος του γίνεται έντονο και αυστηρό. Ακολουθεί η αντίθεση ανάμεσα στους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Το σχόλιό του είναι σε γ’ πρόσωπο με προφανή σκοπό να δώσει αντικειμενικό χαρακτήρα στις απόψεις του.

Ενότητα 4η: «Ολομόνεχος, ξένος, παντάξενος… για να διευκούνονται οι αταξίες»

Με την επιστροφή του αφηγητή στο κέντρο της πόλης αναδύεται ο δεύτερος θεματικός πυρήνας του κειμένου, η μοναξιά, και συμπλέκεται με τον πρώτο, την προσφυγιά. Με τον τρόπο αυτό ο κάτοικος της σύγχρονης μεγαλούπολης παραλληλίζεται με τον πρόσφυγα, που μακριά από τα πάτρια εδάφη νιώθει μετέωρος και μόνος.Με τους πετυχημένους συνειρμούς του οδηγείται στη λύτρωση: την υπέρβαση της μοναξιάς και την άρση της αλλοτρίωσης (το προγονικό ποτάμι συμβολίζει την αδιάσπαστη συνέχεια της ράτσας). Τέλος, η αντίθεση που διέπει τη δεύερη παράγραφο της ενότητας επιτρέπει στον αφηγητή να εκφράσει την απέχθειά του για το σύγχρονο πολιτισμό και πιο συγκεκριμένα για το φαινόμενο της αστικοποίησης.

Ενότητα 5η: «Γι’ αυτό ζηλεύω… της ράτσας μου τριγύρω»Ο αφηγητής νιώθει ξένος μέσα στο πλήθος της μεγαλούπολης. Ο άνθρωπος πλέον είναι καχύποπτος με τους γύρω του, κλείνεται στον εαυτό του, και μάλιστα με την πρόφαση του πολιτισμού. Για το λόγο αυτό δεν κρύβει την προτίμησή του να ζούσε έστω και σε προσφυγικό συνοικισμό.Έτσι συμπληρώνεται η κυκλική αφήγηση. Ο αφηγητής αρχίζοντας την αφήγηση από τους πρόσφυγες, καταλήγει με συνειρμούς κι εξομολογήσεις προς τον εαυτό του, χωρίς να διασπά το κεντρικό θέμα, εκεί από όπου ξεκίνησε. Η υπέρβαση της μοναξιάς θα επέλεθει μέσα από την προγονική μνήμη, που ενσαρκώνεται στη ζωή των προσφύγων.


1) Τι νόημα προσδίδει ο αφηγητής στους όρους «πρόσφυγες», «ράτσα», «πατρίδα»; Πιστεύετε πως το ίδιο νοηματικό περιεχόμενο υφίσταται στις μέρες μας ή έχει τροποποιηθεί;

Απάντηση: Πρόσφυγες: Ο αφηγητής εννοεί τους απογόνους των ξεριζωμένων της Μικράς Ασίας και του Πόντου. Σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται για όσους εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν την χώρα τους για πολιτικούς ή για οικονομικούς λόγους και καταφεύγουν σε μια άλλη χώρα. Ράτσα: Στο σηγκεκριμένο κείμενο η λέξη αυτή δηλώνει μια ομάδα ανθρώπων (όχι έθνος) που μιλάει μια συγκεκριμένη διάλεκτο, έχει ορισμένα κοινά εξωτερικά χαρακτηριστικά, συμπεριφορές και ήθη. Σήμερα σημαίνει κυρίως τη φυλή και παραπέμπει στη ρατσιστική ιδεολογία, τις κοινωνικές διακρίσεις και το φασισμό. Πατρίδα: Για τον συγγραφέα και τους απογόνους των προσφύγων πατρίδα είναι ο τόπος καταγωγής τους.Σήμερα χρησιμοποιούμε τον όρο πατρίδα για να δηλώσουμε τον τόπο γέννησης ή καταγωγής μαζί με τα άτομα που τον κατοικούν και μαζί με τις παραδόσεις και τις αξίες που τα διέπουν.

2) Στο κείμενο ο αφηγητής κινείται ανάμεσα σε δύο διαφορετικές ανθρώπινες κοινότητες: τους ανθρώπους της πόλης και τους πρόσφυγες. Πώς αντιμετωπίζει τους κόσμους αυτούς:Α) Ποια είναι εκείνα τα σημεία όπου αυτοβιογραφείται;Β) Τι τον ωθεί να μιλά με συγκίνηση για επιστροφή «επιτέλους στην πατρίδα», ενώ βρίσκεται ήδη στον τόπο που γεννήθηκε;

Απάντηση: Α) Ο κόσμος που λαχταρά και τον νιώθει δικό του ο συγγραφέας είναι οι πρόσφυγες και οι συνοικισμοί τους. Αντίθετα, οι άνθρωποι της πόλης είναι ξένοι κι απόμακροι. Ανάμεσα σε αυτούς τους δύο κόσμους κινείται εκ περιτροπής και αυτοβιογραφείται σε πολλά σημεία του κειμένου: Όταν ταυτίζεται με τους απογόνους των προσφύγων, όταν αντιπαραθέται τους πρόσφυγες των συνοικισμών με τους διεσπαρμένους, κι όταν με τα

μάτια της φαντασίας του δίνει στους προσφυγικούς συνοικισμούς τη μορφή της πατρίδας του.Β) Στο νέο περιβάλλον της πόλης αισθάνεται μόνος, ξένος και χαμένος. Ζει με ανθρώπους που νοιάζονται μόνο για τον εαυτό τους και δεν μπορεί να βρεί κανέναν κώδικα επικοινωνίας με αυτούς. Αυτή η απόσταση από τους ανθρώπους της καθημερινής ζωής είναι ένας από τους λόγους που τον κάνει να λαχταράει με τόσο πάθος την πατρίδα. Ο δεύτερος και βαθύτερος λόγος είναι όμως άλλος, που ούτε οι πρόσφυγες και οι συνοικισμοί τους δεν μπορούν να τον ικανοποιήσουν. Ο λόγος αυτός είναι διατυπωμένος σε μία μόνο φράση: «Το αίμα μου από εκεί μόνο τραβάει».

3) Κατά πόσο στο παρόν πεζογράφημα βρίσκουν εφαρμογή τα λόγια του Νίκου Καζαντζάκη στην «Ασκητική»: Το πρώτο σου χρέος, εκτελώντας τη θητεία σου στη ράτσα, είναι να νιώσεις μέσα σου όλους τους προγόνους. Το δεύτερο, να φωτίσεις την ορμή τους και να συνεχίσεις το έργο τους. Το τρίτο σου χρέος, να παραδώσεις στο γιό τη μεγάλη εντολή να σε ξεπεράσει.

Απάντηση: Για τον Καζαντζάκη «ράτσα» είναι η παράδοση. Και ο άνθρωπος, ως μέλος της ράτσας, οφείλει να μελετήσει και να αγαπήσει την παράδοσή του και μετά να συνεχίσει το έργο των προγόνων του. Το τρίτο στάδιο είναι να μεταδώσει την αγάπη αυτή στις νεότερες γενιές. Τα λόγια αυτά βρίσκουν απόλυτη εφαρμογή στον Ιωάννου. Περιπλανώμενος ο ίδιος ανάμεσα σε πρόσφυγες, ανακαλύπτει την αγάπη της ράτσας και κατά συνέπεια της παράδοσης και της μετάδοσής της στους μεταγενέστερους.

Β] «Στου Κεμάλ το σπίτι»


Αφήγηση: α’ πρόσωπη- υποδεικνύει ότι ο αφηγητής είναι παρών στα γεγονόταΑφηγητής: δραματοποιημένος, ομοδιηγητικόςΓλώσσα: απλή και καθημερινή


Ενότητα 1η: «Δεν ξαναφάνηκε… κι ακόμα πιο πέρα»Αφορμή του πεζογραφήματος αποτελεί μια αινιγματική γυναικεία μορφή, που εμφανιζόταν στο παλιό σπίτι του αφηγητή με την μεγάλη μουριά στην αυλή. Ο αφηγητής παρουσιάζει κυρίως τα εξωτερικά χαρακτηριστικά της γυναίκας και στοιχεία της συμπεριφοράς της, αποφεύγοντας να εισχωρήσει στον εσωτερικό της κόσμο. Μεγάλη έκταση καταλαμβάνει και η περιγραφή της μουριάς, σαν μια μικρή περέμβαση μέσα στην αφήγηση.

Ενότητα 2η: «Την πρώτη φορά… να το γκρεμίσει»Με αναφορές στο παρελθόν εκθέτει τα γεγονότα με χρονολογική σειρά. Έχοντας ως κέντρο τη μυστηριώδη γυναίκα και το παλιό αρχοντικό σπίτι κοντά στο σπίτι του Κεμάλ, ο αφηγητής σχολιάζει την αντοχή των σχέσεων των απλών ανθρώπων κατά τη δοκιμασία τους λόγω των εθνικών διαφορών (πόλεμος και ανταλλαγή πληθυσμών). Έτσι, τα περιεχόμενα του πεζογραφήματος σχετίζονται άμεσα με τον τίτλο του, εφόσον η αφήγηση ξεδιπλώνεται έχοντας ως σημείο αναφοράς στο χώρο και το χρόνο το σπίτι του Κεμάλ, που αποτελεί ισορικό μνημείο αλλά και σύμβολο ατομικών και συλλογικών δραμάτων. Το αφήγημα χτίζεται πάνω σε δύο θεματικούς άξονες: τον πόνο της προσφυγιάς και τη σύγκρουση παλιού- νέου. Με την αντίθεση πηγάδι- βρύση εισάγεται το θέμα της κατάρρευσης του παλιού κόσμου, το οποίο συμπλέκεται με το θέμα του πόνου της προσφυγιάς. Το αισθητοποιούν η μόλυνση του νερού του πηγαδιού από το βόθρο και το τρεχούμενο νερό της βρύσης από το υδρευτικό δίκτυο.Μετά την αποκάλυψη της εθνικής ταυτότητας της γυναίκας, η συμπάθεια της οικογένειας δίνει τη θέση της στην οργή και την αγανάκτηση, καθώς μέσα τους ξυπνάν οι νωπές μνήμες από την αγριότητα των Τούρκων απέναντι στους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Η σκέψη όμως ότι θα μπορούσαν να είναι οι ίδιοι στη θέση της τους μαλακώνει και πάλι.

Ενότητα 3η: «Δεν την ξανάδαμε… δεν ματαείδα»Επαναφέρεται το θέμα της σύγκρουσης παλιού και νέου κόσμου, μέσα από τη κατάληξη του ερειπωμένου σπιτιού. Έτσι κλείνει ο κύκλος προσφυγιά- κατάρρευση παλιού κόσμου- προσφυγιά.

Γενικές παρατηρήσειςΗ αφήγηση οργανώνεται με βάση το χρόνο, που λειτουργεί σε διαφορετικά επίπεδα. Η αφήγηση ξεκινά από το παρόν, με την τεχνική της αναδρομής πηγαίνει πίσω στο παρελθόν, και καταλήγει πάλι στο παρόν με προέκταση όμως στο μέλλον.


1) Γιατί τα αρχικώς αρνητικά συναισθήματα του αφηγητή απέναντι στη γυναίκα μετατρέπονται εντέλει σε θετικά; Τι έχει μεσολαβήσει; Είναι δικαιολογημένη μια τέτοια μεταστροφή;

Απάντηση: Η μεταστροφή των συναισθημάτων του ακολουθεί τη σταδιακή αποκάλυψη του μυστηρίου της μαυροφορεμένης γυναίκας. Ο αφηγητής, όπως και τα άλλα μέλη της οικογένειας, ένιωσε πρώτα συμπάθεια για μια ομοιοπαθή. Κατά την τελευταία άφιξή της, όταν

τη βλέπουν μπροστά στο γκρεμισμένο κι ερειπωμένο σπίτι της, η συμπάθεια προάγεται σε συγκίνηση. Κι όταν στο τέλος αποκαλύπτεται ότι αυτή ήταν η κόρη του μπέη που σπάραζε καθώς φεύγανε, τα θετικά συναισθήματα εδραιώνονται οριστικά κι εξαφανίζεται κάθε ίχνος της παλιάς αντιπάθειας και ενόχλησης.

2) Μέσα στο διήγημα συνυπάρχουν, αλλά και συγκρούονται δύο κόσμοι, δύο διαφορετικές εποχές. Πως καταγράφεται στη συνείδηση του αφηγητή η εισβολή του νέου κόσμου; Είναι δικαιολογημένα τα συναισθήματα που του προκαλεί;

Απάντηση: Με την ύψωση της πολυκατοικίας στη θέση του παλιού σπιτιού ο αφηγητής βλέπει με θλίψη να μετατρέπεται μια όμορφη και ζεστή φωλιά ανθρώπων σε ένα άχαρο κι απρόσωπο κτίριο. Δεν έχει πια ο τόπος τίποτα το ελκυστικό, τίποτα που να δένει τους ανθρώπους συναισθηματικά με αυτόν. Δκαιολογημένα λοιπόν ο αφηγητής αισθάνεται να γκρεμίζεται μαζί με το παλιό σπίτι κι ένας κόσμος ολόκληρος, και η ανθρώπινη μορφή και υπόστασή του να αντικαθίσταται από έναν κόσμο άφιλο, ουδέτερο και ψυχρό.

3) Η απουσία μελοδραματισμού και η ποιητική ελλειπτικότητα χαρακτηρίζουν τον τρόπο με τον οποίο χειρίζεται την εσωτερική φόρτιση και τη συγκίνησή του ο πεζογράφος. Ποια στοιχεία του κειμένου δικαιολογούν αυτή την άποψη;

Απάντηση: Κατ’ αρχάς αποδίδει τη συγκινησιακή φόρτιση της γυναίκας χωρίς ίχνος επιτήδευσης. Μόνο λίγες λέξεις, καθημερινές και συνηθισμένες, αισθητοποιούν την ταραχή της ψυχής. Αλλά και τα συναισθήματα των μελών της ελληνικής οικογένειας διαγράφονται με απλό και άμεσο τρόπο: η ταραχή, η οργή και η αγανάκτηση απέναντι στους Τούρκους δεν διατυμπανίζονται ούτε συνοδεύονται από ακραίες αντιδράσεις.

Κ. ΔημουλάΑ] «Σημείο Αναγνωρίσεως»

Β] «Κονιάκ Μηδέν Αστέρων»

Βιογραφικά στοιχείαΓεννήθηκε το 1931 στην Αθήνα, όπου και ζεί. Παντρεύτηκε τον μαθηματικό και ποιητή Άθω Δημουλά, με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά. Εργάστηκε ως υπάλληλος στην Τράπεζα της Ελλάδος. Το 2002 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Θέματα που κυριαρχούν στα ποιήματά της είναι η απουσία, η φθορά, η απώλεια, η μοναξιά και ο χρόνος. Χαρακτηριστικά της ποίησής της είναι η

προσωποποίηση αφηρημένων εννοιών, η ασυνήθιστη χρήση κοινών λέξεων και η πικρή φιλοπαίγμων διάθεση.

Α] «Σημείο Αναγνωρίσεως»


Ενότητα 1η: στιχ. 1-2Η ποιήτρια προσφωνεί ένα γυναικείο άγαλμα ως γυναίκα. Έτσι, από την αρχή συμβολίζει τη μοίρα της γυναίκας. Με τη λέξη «εγώ» τονίζει τη συναισθηματική αντίδραση μπροστά στο άψυχο άγαλμα. Ο δεύτερος στίχος αρχίζει με τη λέξη «όλοι» κι έτσι δημιουργείται μια αντίθεση ανάμεσα στο «εγώ» της ποιήτριας και στο «όλοι», που αναφέρεται σε όλους τους ανθρώπους. Η επανάληψη του επιρρήματος «κατευθείαν» δίνει έμφαση και δυναμώνει την αντίθεση.

Ενότητα 2η: στιχ. 3-30Η ποιήτρια συνομιλεί με το άγαλμα, και του απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο για να δηλώσει την οικειότητα που αισθάνεται. Περιγράφει την εξωτερική του όψη και μεταπηδά από την εθνική και ιστορική αλληγορία, με αφορμή αυτήν την εξωτερική όψη, σε πεδία κοινωνικής καταπίεσης. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται στο «διακοσμητικό» ρόλο της γυναίκας στη κοινωνία. Στόχος αυτών που κατευθύνουν τις τύχες των γυναικών, δηλαδή των ανδρών, είναι να εμποδίζουν τη γυναίκα να απολαύσει την ομορφιά της φύσης και της ζωής. Ταυτόχρονα, περιγράφει την ψεδαίσθηση κίνησης που δίνει το άγαλμα, δείχνοντας με τον τρόπο αυτό την επιθυμία της γυναίκας να αποκτήσει ελευθερία και να ζήσει το όνειρο. Έτσι η αιχμαλωσία δεν έχει ιστορικό και εθνικό χαρακτήρα, αλλά κοινωνικό.Τέλος, η δημιουργική φαντασία οδηγεί την ποιήτρια σε μια υπόθεση. Εάν οι καταπιεσμένοι και οι δούλοι επαναστατούσαν για την ελευθερία τους και την ισότητα, οι νεκροί για να κερδίσουν την αθανασία τους και οι γυναίκες για τη συναισθηματική απεξάρτησή τους από τους άντρες, οι γυναίκες θα ήταν αυτές που θα έμεναν για πάντα δέσμιες.

Ενότητα 3η: στιχ. 31-40Η ποιήτρια συνεχίζει τη συνομιλία με το άγαλμα, σχολιάζοντας με πίκρα τη γυναικεία προσφορά στη δημιουργία, και αποκαλύπτει το λόγο για τον οποίο το προσφωνεί γυναίκα. Το άγαλμα, επειδή είναι ακίνητο, συμβολίζει την υποδούλωση, την αδυναμία για οποιαδήποτε πρωτοβουλία. Πιο συγκεκριμένα, συμβολίζει την αιχμαλωσία και την καταπίεση της γυναίκας, τη κακή κοινωνική της θέση. Τα δεμένα χερια του αγάλματος, αποτελούν και το «σημείο αναγνωρίσεως», την ταύτιση ποιητικού υποκειμένου με το άγαλμα- γυναίκα. Όπως εξομολογείται , το άγαλμα είναι ο σιωπηλός

και ιδανικός συνομιλητής, κατάλληλος για την επικοινωνία με τους καταπιεσμένους ανθρώπους.

Ενότητα 4η: στιχ. 41-42Στην τελευταία ενότητα η ποιήτρια υπερθεματίζει για την προσφώνηση που έχει επιλέξει. Με τρόπο αξιωματικό εκφράζει την πεποίθησή της ταυτίζοντας την έννοια «γυναίκα» με την έννοια «αιχμάλωτος».


1) Ποιο εξωτερικό ερέθισμα αποτέλεσε την αφετηρία του ποιήματος και πώς αυτό συνδέεται με το «Σημείο αναγνωρίσεως» του τίτλου;

Απάντηση: Εξωτερικό ερέθισμα, το οποίο αποτέλεσε αφετηρία του ποιήματος, είναι ένα άγαλμα, ένα μαρμάρινο γυναικείο γλυπτό με δεμένα πισθάγκωνα τα χέρια. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το γλυπτό του Κωνσταντίνου Σεφερλή «Η Βόρειος Ήπειρος», που βρίσκεται στην Αθήνα. Από τον υπότιτλο του ποιήματος συμπεραίνει κανείς ότι τα δεμένα χέρια του αγάλματος- γυναίκας λειτούργησαν ως εφαλτήριο για την έμπνευση της γυναίκας.«Τα επί αιώνες δεμένα χέρια» του γυναικείου αγάλματος κατά την ποιήτρια παραπέμπουν και στη γυναικεία καταπίεση ανά τους αιώνες, στη στέρηση των δικαιωμάτων της γυναίκας, στην πολύμορφη εκμετάλλευση του σώματος και της εργασίας της σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γής, κατά εποχή και κατά περίπτωση. Αν και στη σύγχρονη ανεπτυγμένη κοινωνία η θέση της γυναίκας είναι σαφώς βελτιωμένη, η ποιήτρια, με γνώμονα τη διαχρονική, πολύμορφη και πολύτροπη καταπίεση της γυναίκας, μεταπηδάει από την ιστορική και εθνική αλληγορία του αγάλματος στην κοινωνική αλληγορία. Συμπερασματικά, «σημείο αναγνωρίσεως» είναι τα δεμένα χέρια, γιατί αυτά παραπέμπουν στην κοινωνική αιχμαλωσία της γυναίκας.

2) Είναι σωστή η άποψη πως στο ποίημα αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού για να λειτουργήσει τελικά ως σύμβολο το πρότυπο του γλύπτη;

Απάντηση: Είναι σωστή η άποψη πως στο ποίημα αναιρείται ο συμβολισμός του γλυπτού για να λειτουργήσει τελικά ως σύμβολο το πρότυπο του γλύπτη. Αν ο συμβολισμός του γλυπτού παραπέμπει στην ιστορική πραγματικότητα της αλύτρωτης Βορείου Ηπείρου, εντούτοις μπορούμε να συμπεράνουμε ότι κι ο ίδιος ο γλύπτης ξεκίνησε από την κοινωνική αιχμαλωσία της γυναίκας. Το πρότυπο του γλύπτη ήταν μια γυναίκα με τα χέρια της δεμένα κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Η κοινωνική αιχμαλωσία της γυναίκας έδωσε στο γλύπτη το έναυσμα για να αποτυπώσει καλλιτεχνικά την ιστορική αιχμαλωσία της Βορείου Ηπείρου.

3) Να σχολιάσετε τους στίχους: Για τα δεμένα χέρια σου που έχεις/ όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω/ σε λέω γυναίκα.

Απάντηση: Οι στίχοι «Για τα δεμένα χέρια σου που έχεις/ όσους πολλούς αιώνες σε γνωρίζω/ σε λέω γυναίκα» μαρτυρούν ότι ο πυρήνας του νοήματος στομ πόημα αυτό βρίσκεται στα δεμένα χέρια. Ύστερα από όσα έχουν προηγηθεί, τα δεμένα χέρια παύουν πια να είναι τα δεμένα χέρια ενός αγάλματος, και μετατρέπονται στα δεμένα χέρια μιας γυναίκας, μιας ζωντανής γυναίκας, της γυναικείας ύπαρξης συνολικά, η οποία καταπιέστηκε από την αρχή της ιστορίας μέχρι σήμερα. Η μεταφορά είναι αναπότρεπτη, γι’ αυτό και η ποιήτρια στους αμέσως επόμενους δύο στίχους, με τους οποίους τελειώνει το ποίημα, επεξηγεί και υπερθεματίζει, προτείνοντας ταυτοσημία των λέξεων «αιχμάλωτη» και «γυναίκα».


1) Να εξετάσετε συγκριτικά το «Σημείο Αναγνωρίσεως» της Δημουλά με το ποίημα της Ζωής Καρέλλη «Ο έφηβος των Αντικυθήρων».

Απάντηση: Το ποίημα της Ζωής Καρέλλη «Ο έφηβος των Αντικυθήρων» έχει αφετηρία, όπως και το ποίημα της Κικής Δημουλά, ένα άγαλμα. Το άγαλμα παριστάνει έναν νέο άντρα. Η Ζωή Καρέλλη προσεγγίζει τον «έφηβο των Αντικυθήρων» με μια σχεδόν ερωτική διάθεση, η οποία της δίνει αφορμή να πλάσει έναν ύμνο στη νεότητα, στην αρμονία και στην ομορφιά, και συγχρόνως της δημιουργεί συγκεκριμένες αναστολές. Κάτω από αυτό το πρίσμα παρατηρούμε ότι η αφετηρία των δύο ποιημάτων είναι παρόμοια, δηλαδή ένα ποίημα. Ωστόσο η Κική Δημουλά προσλαμβάνει το ερέθισμά της ως σύμβολο κοινωνικής καταπίεσης της γυναίκας, ενώ η Ζωή Καρέλλη προσλαμβάνει το δικό της ερέθισμα ως σώμβολο ανάδειξης του άντρα. Τέλος, τόσο στη μία όσο και στην άλλα περίπτωση οι αρχικοί συμβολισμοί των αγαλμάτων φιλτράρονται και τελικά αναιρούνται από τα βιωματικά υλικά και την ψυχοσύνθεση των ποιητριών.

2) Όταν προσεγγίζουμε ένα έργο τέχνης με το προσωπικό μας βιωματικό υλικό, είναι δυνατό να οδηγηθούμε σε ερμηνεία του που αναιρεί τις προθέσεις του δημιουργού του. Μπορεί η «ερμηνεία» μας αυτή να γίνει αφετηρία μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας;

Απάντηση: Η προσωπική ερμηνεία ενός έργου τέχνης μπορεί πράγματι να γίνει αφετηρία μιας άλλης πρωτότυπης καλλιτεχνικής δημιουργίας, υπό την προϋπόθεση πάντα της καλλιτεχνικής προδιάθεσης. Απτά παραδείγματα είναι τόσο το ποίημα της Δημουλά όσο και της Καρέλλη, οι οποίες με τα ποιήματά τους

αναίρεσαν το συμβολισμό των αγαλμάτων- ερεθισμάτων τους, δηλαδή αναίρεσαν τις προθέσεις των δύο γλυπτών. Πολλά έργα έχουν ως αφετηρία ένα άλλο έργο, και πολλά από αυτά αναιρούν τις προθέσεις των «αρχικών δημιουργών» εν όλω ή εν μέρει. Τελικά, εκείνο που έχει σημασία, είτε μεταφέρονται οι προθέσεις από ένα έργο τέχνης σε ένα άλλο είτε όχι, είναι η οργάνωση, η δυναμική και η αισθητική αξία του νέου έργου.

Β] «Κονιάκ Μηδέν Αστέρων»


Με το ποίημα αυτό η ποιήτρια θίγει το ζήτημα της απώλειας των ευτυχισμένων ημερών, του χρόνου που περνάει χωρίς επιστροφή, καθώς και της βαθύτατης φθοράς των αισθημάτων.Ο τίτλος του ποιήματος είναι χαρακτηριστικός: είναι ένα ποτό δυνατό, που έχει ξεθυμάνει πλέον. Το «κονιάκ των αστέρων» είναι δυνατό, όμως το «μηδέν» του αφαιρεί τη δύναμη.Στην πρώτη στροφή η ποιήτρια σκέφτεται ότι τα αισθήματά της είναι συγκεχυμένα. Τα θλιβερά και τα ευχάριστα περιστατικά έρχονται όλα μαζί στο μυαλό της. Αυτό όμως που κυριαρχεί στη σκέψη της είναι ένα θλιβερό γεγονός, δηλαδή ο θάνατος του ερωτικού συντρόφου της. Για το λόγο αυτό καταλήγει στο συμπέρασμα ότι πρέπει να προστρέξει στις ωραίες αναμνήσεις της, καθώς η ζωή της είναι πια ξεθυμασμένη, όπως ένα κονιάκ «μηδέν αστέρων». Με τη χρήση του ρήματος σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο και με το «πρέπει» συνειδητοποιεί ότι όλα είναι μάταια και πρόσκαιρα. Έτσι προοικονομείται η εμφάνιση της παλιάς φωτογραφίας στη δεύτερη στροφή του ποιήματος, καθώς και η ανάγκη να σκέφτεται κανείς ευτυχισμένες στιγμές του παρελθόντος, έστω κι αν αυτό δεν ωφελεί άμεσα.Στη δεύτερη στροφή η ποιήτρια κοιτάζει μια παλιά φωτογραφία, από ευτυχισμένες στιγμές της νεότητάς της. Η φωτογραφία αυτή θα ενεργοποιήσει τη μνήμη της, καθώς την απεικονίζει με το σύντροφό της σε κάποια παραλία, όταν και οι δύο διακατέχονταν από ερωτική διάθεση και όρεξη για σχέδια που αφορούν στο μέλλον. Το περιεχόμενο αυτής της φωτογραφίας, απεικονίζει για την ποιήτρια την πληρότητα και την απόλαυση.Η θάλασσα γίνεται σύμβολο ζωής, χαράς, κίμησης, γονιμότητας, κι ερωτικής επιθυμίας. Κάτω από αυτό το πρίσμα, όλες οι αναμνήσεις της ποιήτριας συμπεριλαμβάνουν τη θάλασσα.


1) Ποια η σχέση του τίτλου με το περιεχόμενο του ποιήματος;

Απάντηση: Η ποιήτρια προσπαθεί να φέρει στη μνήμη της ευτυχισμένες στιγμές του παρελθόντος. Ωστόσο, ό,τι έχει περάσει μοιάζει με ξεθυμασμένο ποτό, με ξεθυμασμένο κονιάκ. Ο μεταφορικός τίτλος του ποιήματος παραπέμπει στους αστερίσκους με τους οποίους αξιολογείται η ποιότητα του κονιάκ. Όσο περισσότεροι αστερίσκοι, τόσο καλύτερη η ποιότητα. Κονιάκ μηδέν αστέρων δεν υπάρχει στην πραγματικότητα, είναι έννοια που δημιουργεί η ποιήτρια για να εκφράσει την απόλυτη φθορά και το βαθύ πέρασμα του χρόνου.

2) Τι απεικονίζει κατά τη γνώμη σας η παλιά φωτογραφία;

Απάντηση: Η παλιά φωτογραφία απεικονίζει την ποιήτρια σε κάποια παραλία, εύθυμη κι ευτυχισμένη, συντροφιά με αγαπημένα της πρόσωπα. Πιθανώς η ποιήτρια ήταν ερωτευμένη εκείνο το διάστημα και νόμιζε ότι όλος ο κόσμος ήταν δικός της, ότι η ευτυχία δεν είχε τέλος κι ότι η φθορά κι ο θάνατος ήταν μια πάρα πολύ μακρινή υπόθεση.

3) Ποιες έννοιες αποκτούν στο ποίημα υπόσταση υποκειμένων;

Απάντηση: Οι έννοιες που αποκτούν στο ποίημα υπόσταση υποκειμένου πρέπει να είναι αφηρημένες. Έτσι λοιπόν, τέτοιες έννοιες είναι κατά τη σειρά στο ποίημα: η αταξία, η τάξη, ο χαμός, το ανώφελο, και η μνήμη. Η αταξία μιλάει και η τάξη σωπαίνει, ο χαμός έχει πείρα, το ανώφελο χρειάζεται μια συμπαράσταση, και η μνήμη πρέπει να ξαναβρεί το λέγειν της. Βλέπουμε επομένως ότι σε αυτό το ποίημαοι έννοιες παίρνουν υπόσταση και μοιάζουν να συμπεριφέρονται σαν πρόσωπα.

4) Γιατί δεν έχει σημασία ο ακριβής προσδιορισμός του τόπου; Γιατί ήταν παντού τότε η θάλασσα; Αποκτά η λέξη θάλασσα διαστάσεις συμβόλου στο ποίημα; Τι εντέλει σημαίνει το να είναι παντού θάλασσα; Και τι θα σήμαινε το να μην είναι πουθενα;

Απάντηση: Ο ακριβής προσδιορισμός του τόπου δεν έχει νόημα, γιατί η αξία της φωτογραφίας βρίσκεται κυρίως στις ευτυχισμένες στιγμές των προσώπων που εικονίζονται. Η θάλασσα ήταν τότε παντού υπό την έννοια ότι συμβολίζει τη χαρά της ζωής και την ανεμελιά της νεότητας. Το να είναι παντού θάλασσα σημαίνει ότι αυτό που επικρατούσε ήταν η νεότητα, ο έρωτας, η έκσταση, τα οράματα, οι στόχοι και η πίστη για το μέλλον. Από την άλλη πλευρά, το να μην είναι πουθενά θα σήμαινε κυριαρχία της φθοράς, θα σήμαινε την παραίτηση από τη ζωή κι από το μέλλον.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ - Γ' ΤΑΞΗ

Documents

Transcript of ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ - Γ' ΤΑΞΗ