Eivai ano^UTa f>e"paio moc; 01jdeioTOi TCOV (is^cov Kai TCOV onaScbvTCOV nap^ioTiKcbv KO|4iaTcov 5svKttTaXapaivouY a%s86v TITTOTCI OTTOHap^iojio KI ai)To 8r||iioupy£i iiopia ooa7:po|krj|KiTa OTOUC; rjysTe<;, TIOU KI auTOi8sv sivai Pspaio Ttcoq KaTaXapaivouvjccivTa TO |iap^io(j6.

KaTci KUTCOIO Tpoito, Ta nap^icmKctTa Spouv K«I KIVOUVTO.I Aayo cog

ci, ^£ yvcb|iovaysviKEi; Kai averaxpKeii;

TOU [lap^ioiaou. Tow;Eivai 8uaKo)io va Sou^sueii; ym TO

o oou, va SoiAeusic; yia TOKai TauToxpova va si;oiKovof.idgyia |X8^8Tr|, OTUV (jdXioTa 8ev

Kai (iia Komoia sipeori Ttpoq TOUTO.

ISRN: 960-7058-05-4

IFflon UeHrpcmbHoro K<

C y 6 6 o r a , 15 a e r y e ra 1990

HAM C

6o/ibiiie He

t JlflMil 1(1} [Ill:U|(iillili) flauntI'flh ii«nflxi>'

JIW M (rtto|IV.'|im'iH MIHH'III'I) Ml1 X'lil| M ''I'My MhM H''

tum Din ttHi iiMn,Hi' Hfi'lfiMV Mbl, |Kii ' IM|(iM, H*/V'llMOI

' •nH ( NUI'N Illtr"i IIM'IHII/IM, tl liltIM|| im I HflC/HiM

• HiMM1!) Mill ll|lil

. , , , . .1 ,

. ...IH H

iy«

•

III! M..

, I.

BepHMie H<I'mun ((i»f il H M»I|/K'"<

• tf.)»l II tf ,rNUKV«*>'< /I

*)C ll»«M(t fll'C I'lri'M

('jinffl'M, H .>TU rtNH ..jUUUIUHO»,

BAZIAHZ PA<t>AHAIAHZ

H

nEPIHETEIA

TOY

MAPHIIMOY

: I L A t \ I

ISDN: 960-7058-05-4

TOD EIKOOTOU Flputou, 1990I. N l K o A o i i u i i A o , , A Zld F.E.M m r i , u / u / i | IS, !()(. 7(), AOi'jva

I ' . I K U . l f v I K ' )

BAZIAHS PAOAHAIAHS

H nEPiriETEIATOY MAPSEMOY

EKAOIEE TOY EIKOITOY HPOTOY

A0HNA 1990

ΜΙΑ ΚΟΥΡΑΣΜΕΝΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Η γριά Γη έχει δει πολλά θαυμαστά να γίνονται στην επιφάνειά της, από τότε που ο «χόμο σάπιενς» (Ο έμφρων, ο σκεπτόμενος άνθρωπος) σηκώθη-κε στα δυο απ' τα τέσσερα μέχρι τότε πόδια του, κι έκανε τ ' άλλα δυο χέρια.

Και καθώς ο άνθρωπος, απ' την οριζόντια θέση του ζώου βρέθηκε στην κάθετη θέση, κοίταξε προς τα πάνω. Και τότε ακριβώς ήταν που έγινε άνθρωπος: Η λέξη άνθρωπος ετυμολογικά σημαίνει «αυτός που κοιτάει προς τα πάνω».

Ωστόσο, υπάρχουν πολλοί που συνεχίζουν να κοιτούν προς τα κάτω, όπως τα πρόβατα που ψάχνουν για χορτάρι.

Είναι αυτοί που αν και «σάπιενς» δεν κατάλαβαν ακόμα πως προορισμός του ανθρώπου δεν είναι να ψάχνει σ ' όλη του τη ζωή την τροφή του, έστω κι αν αυτή είναι παντεσπάνι ή χαβιάρι, αλλά να κοιτάει πάνω: στον ουρανό, τ ' αστέρια, τα σύννεφα, τα πουλιά.

Ίσως κάποτε, όταν η «κοινωνία της αφθονίας» θα είναι μια πραγματι-κότητα για όλους, να γίνουν όλοι ποιητές και, εν πάση περιπτώσει, ικανοί να φέρουν επάξια το χαρακτηριστικό «σάπιενς» (σκεπτόμενοι, διανοούμε-νοι, στοχαστικοί).

Βέβαια, σκεπτόμενοι είναι όλοι οι άνθρωποι. Όμως, οι περισσότεροι καταναλώνουν την πολύτιμη φαιά ουσία είτε για να βρουν τρόπο να φάν', είτε για να φάν' καλύτερα, είτε για να φάν' τον περίδρομο.

Μια ζωή αφιερωμένη από ανάγκη ή από διαστροφή στην ικανοποίηση υλικών αναγκών, σίγουρα δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να διάγει κανείς τον επί της Γης σύντομο βίο του, αφήνοντας τα πνευματικά αγαθά για την «άλλη», την πνευματική ζωή.

Θέλουμε λοιπόν τον παράδεισο επί της Γης. Κι αν μας πουν ουτοπιστές, θ ' απαντήσουμε πως είμαστε λιγότερο ανόητοι απ' αυτούς που θέλουν τον παράδεισο στον ουρανό. Στο κάτω κάτω κανείς δεν επέστρεψε από τον παράδεισο για να μας φέρει νέα από κει. Ενώ ιδιωτικούς παραδείσους επί της Γης έχουμε δει όλοι.

Πώς, λοιπόν, μερικοί τα κατάφεραν και δημιούργησαν τον IX παράδεισό τους σε κάποιο νησάκι του Ειρηνικού, της Καραϊβικής, ή έστω του Αι-γαίου, ή έστω στο Ψυχικό; Για να τον δημιουργήσουν θα πει πως είναι

δυνατή η δημιουργία του. Συνεπώς και η επέκταση του, ώστε να χωρέσουμε κάποτε όλοι εκεί μέσα. Το πρόβλημα δηλαδή είναι να καταλάβουμε γιατί κάποιοι μπορούν να ζουν παραδείσια όντας (μερικοί απ' αυτούς) ζώα σκέ-τα, και συνεπώς ανάξιοι τόσο του χαρακτηριστικού «σάπιενς» όσο και του χαρακτηριστικού «άνθρωπος», ενώ άλλοι είτε βολοδέρνουν μια ζωή για να δημιουργήσουν κι αυτοί το δικό τους παράδεισο, είτε αποσύρονται απογοη-τευμένοι στο Άγιο Όρος, ή σ ' άλλα παρεμφερή ενδιαιτήματα που λει-τουργούν ως εκτροφεία του μεγάλου ονείρου μιας ανέξοδης ευτυχίας.

Δεν κοστίζει τίποτα να σκέφτεσαι τον παράδεισο. Όμως κοστίζει πολύ να δουλεύεις επί της Γης για το γήινο παράδεισο. Συν τοις άλλοις μπορεί να βρεθείς στη φυλακή, ή μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα. Εν πάση περιπτώσει, εμείς θα κρατάμε πάντα ορθό το κεφάλι, προκειμένου να συ-νεχίσουμε να είμαστε άνθρωποι. Όσο γι ' αυτούς που επιμένουν να παρι-στάνουν ακόμα τα πρόβατα, ας επιμένουν. Ξέρουμε πως ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου δεν είναι εύκολο πράγμα. Κι αν μερικοί πιστεύουν πως για να είσαι άνθρωπος αρκεί να γεννηθείς άνθρωπος, είναι γιατί δεν συνάντη-σαν στη ζωή τους πολλούς ανθρωπόμορφους γαϊδάρους, ή άλλα δίποδα ζώα. Ο άνθρωπος, λοιπόν, και γεννιέται και γίνεται. Πιο σωστά, γίνεται αφού γεννηθεί.

Κανείς εχέφρων δεν θα τολμούσε να αμφισβητήσει την κολοσσιαία προ-σφορά του καπιταλισμού στον εξανθρωπισμό του ανθρώπου. Κι όταν λέμε πως ο καπιταλισμός είναι απάνθρωπος, δεν εννοούμε πως είναι περισσό-τερο απάνθρωπος απ' τα προηγούμενα κοινωνικά συστήματα που διαδέ-χτηκε. Το λέμε διότι δεν λέει να αποδεσμεύσει τις τεράστιες δυνάμεις που συσσώρευσε για το καλό όλων. Βέβαια, οι φτωχοί σήμερα μοιάζουν μάλ-λον πλούσιοι σε σχέση με τους φτωχούς του Μεσαίωνα, ας πούμε. Αλλά και οι πλούσιοι, εδώ και μερικούς αιώνες, ουδεμία σχέση έχουν με τους πλούσιους του Μεσαίωνα. Αφού ο κόσμος άλλαξε προς το καλύτερο από οικονομική άποψη, άλλαξαν προς το καλύτερο και οι φτωχοί και οι πλού-σιοι.

Όμως, η «ψαλίδα» σήμερα είναι πολύ μεγαλύτερη. Ανάμεσα σ ' ένα τερατωδώς πλούσιο τέρας και έναν σχετικά φτωχό διάβολο, παρεμβάλλεται η άβυσσος. Η ψαλίδα λοιπόν πρέπει να κλείσει, ή τουλάχιστον να μειωθεί το άνοιγμά της. Γιατί αν δεν κλείσει ομαλά, θα την κλείσουν οι σχετικά φτωχότεροι, ανώμαλα. Μια τέτοια «ανωμαλία» ονομάζεται επανάσταση. Και επειδή κανείς δεν αγαπάει τα αίματα, εκτός κι αν είναι βρικόλακας, καλό είναι η ψαλίδα να κλείσει ειρηνικά και αβίαστα. Πράγμα που δεν προβλέπεται να συμβεί τους προσεχείς καπιταλιστικούς αιώνες — αν υπάρ-ξουν τέτοιοι.

Δυστυχώς όμως οι φτωχότεροι, που δεν είναι πια εντελώς φτωχοί, του-λάχιστον στις χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, αισθάνονται ικανοποιημένοι απ' την τωρινή τους κατάσταση. Και δεν υπάρχει τίποτα πιο καταστροφικό για την πρόοδο, απ' την ικανοποίηση, που συχνά συ-νοδεύεται από ένα θλιβερό και παραπονεμένο «δόξα σοι ο θεός».

Δόξα σοι ο θεός, λοιπόν, που ενώ έφκιαξε έναν κοινόχρηστο παράδεισο για όλους τους αγαθούς, δεν έφκιαξε έναν κοινόχρηστο παράδεισο για τα επί της Γης ζωντανά πλάσματά του; Δεν είμαστε καλά, μα τον Δία! Κάποιο λάθος πρέπει να 'χει γίνει στο σχέδιο της θεϊκής δημιουργίας. Και πρέπει να βοηθήσουμε το θεό να το επανορθώσει, πριν μας πάρει όλους ο διάολος.

Ο σοσιαλισμός διατείνεται πως μπορεί να διορθώσει το θεϊκό λάθος, που, εδώ που τα λέμε, αποδίδεται στο θεό ενώ είναι εντελώς ανθρώπινο. Και όντως άρχισε να το διορθώνει στις 25 Οκτωβρίου του 1917 με το παλιό ημερολόγιο, 7 Νοεμβρίου 1917 με το νέο. Είναι η μέρα που άρχισε στη Ρωσία η Οχτωβριανή Επανάσταση, που είναι νοεμβριανή με το ισχύον νέο ημερολόγιο. Εντούτοις πάρα πολλοί εκεί πέρα παρέμειναν παλαιοημερο-λογίτες!

Είναι λοιπόν οι νεοημερολογίτες που έκαναν την περίφημη πλέον περε-στρόικα, που σημαίνει ανασυγκρότηση. Εννοείται, ανασυγκρότηση του σοσιαλισμού. Που ωστόσο συχνά συγχέεται με τον κομουνισμό. Αλλά κομουνισμός δεν υπάρχει ακόμα πουθενά στον κόσμο. Ούτε καν στις... κομουνιστικές χώρες. Που λέγονται έτσι όχι γιατί είναι κομουνιστικές, αλλά διότι οδεύουν, όπως ισχυρίζονται, προς τον κομουνισμό.

Και πράγματι όδευαν μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ' 70. Οπότε συνέβη κάτι που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ανεξήγητο: Η Σοβιετική Ένωση άρ-χισε να χάνει την ορμή της, η οικονομική ανάπτυξη άρχισε να επιβραδύ-νεται και να γίνεται μικρότερη απ' αυτήν του καπιταλισμού. Ο οποίος εμφανίστηκε ξαφνικά νικητής. Είναι, όμως;

Το χάσιμο μιας μάχης δεν σημαίνει και χάσιμο του πολέμου. Ο αγώ-νας συνεχίζεται υπό καθεστώς περεστρόικα. Κι όπως υπογραμμίζει ο Γκορ-μπατσόφ, στο μεγαλύτερο πολιτικό μπεστ-σέλερ όλων των εποχών «Πε-ρεστρόικα», ας πει επιτέλους η Δύση αν τη συμφέρει ή δεν τη συμφέ-ρει η περεστρόικα. Οι «Τάιμς της Νέας Υόρκης», εφημερίδα περισσότε-ρο ενημερωμένη απ' τη δική μας «Μεσημβρινή», που κάνει λόγο για έ-ναν «αντικομουνιστή στο Κρεμλίνο» (τον Γκορμπατσόφ), απάντησε λέ-γοντας πως η περεστρόικα μπορεί να γίνει ο τάφος του καπιταλισμού, και πως είναι επιτέλους ώρα να ανησυχήσουν οι Δυτικοί και να σταματή-σουν να μιλούν για επιστροφή του καπιταλισμού στη Σοβιετική Ένω-ση. Βλέπεις, υπάρχουν και έξυπνοι υπηρέτες του καπιταλισμού, όχι πάντως

Έλληνες. Αυτοί ήταν και παραμένουν μπουνταλάδες, τουρκιστί. Στα κείμενα που θα ακολουθήσουν θα δούμε γιατί ανακόπηκε η οικονο-

μική ανάπτυξη στην ΕΣΣΔ και τι γίνεται σήμερα για να ξαναπάρει μπροστά μια εξαιρετικά παραγωγική μέχρι τότε μηχανή, που άρχισε να κινείται την 7η Νοεμβρίου 1917, και που δεν σταμάτησε να λειτουργεί, παρά τις φιλό-τιμες προσπάθειες της καπιταλιστικής Δύσης, παρά την επέμβαση 14 χω-ρών (μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, παρακαλώ!) όσο ακόμα ο εμφύλιος πόλεμος διαρκούσε, παρά τα περισσότερα από 20 εκατομμύρια θύματα του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, παρά τα άλλα τόσα θύματα των σταλινικών «εκκαθαρίσεων» που κόντεψαν να εκκαθαρίσουν το σύστημα που επέβαλε ο Λένιν κατά τις «δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο», παρά την υπανάπτυξη της τσαρικής Ρωσίας, παρά την απερίγραπτη φτώχεια των ασιατικών περιοχών, παρά τους συνεχείς εξοπλισμούς που επιβάλλει ο πάντα έτοιμος εχθρός, παρά το διαστημικό πρόγραμμα. Παρά ταύτα, και σε πείσμα όλων αυτών, ο σοσιαλισμός επιβίωσε. Όμως, στα μέσα της δεκαετίας του '70, όπως είπαμε, άρχισε να μαραζώνει. Γιατί; Θα το δούμε.

Προς το παρόν όμως, ας δούμε μερικά νούμερα για να μπορέσουμε να κάνουμε μια πιο έγκυρη σύγκριση ανάμεσα στο σοσιαλισμό και τον κα-πιταλισμό, αφού πούμε προηγουμένως πως η Σοβιετική Ένωση είναι μια απέραντη πολυεθνική χώρα 280 εκατομμυρίων κατοίκων, κατανεμημένων σε 100 έθνη και εθνότητες που κατοικούν επί εδάφους που αποτελεί το 1 / 6 της επιφάνειας της Γης.

Σημειώνουμε ακόμα πως πρόκειται για μια χώρα εξαιρετικά πλούσια σε φυσικούς πόρους, αλλά με μια παραγωγικότητα απελπιστικά χαμηλή.

Λέγεται πως αν οι Σοβιετικοί δούλευαν φιλότιμα όλες τις εργάσιμες ώρες, η Σοβιετική Ένωση θα είχε ξεπεράσει προ πολλού σε ανάπτυξη όλες τις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.

Ωστόσο, όπως έχουν τα πράγματα μέχρι και σήμερα, ο Σοβιετικός ερ-γαζόμενος δουλεύει ωφέλιμα και παραγωγικά μόνο τις δύο απ' τις εργά-σιμες ώρες της ημέρας. Δηλαδή, η παραγωγικότητα του είναι εξαιρετικά χαμηλή, πράγμα που, ωστόσο, δεν είχε τραγικές συνέπειες για την οικο-νομία της χώρας. Το σύστημα αποδείχτηκε ανθεκτικό και στην εκ της τεμπελιάς φθορά. Το σοβιετικό σοσιαλιστικό σύστημα μοιάζει να δουλεύει από μόνο του και ερήμην των πάντων, ακόμα και των γραφειοκρατών, που κι αυτοί κάνουν ό,τι μπορούν για να το καταστρέψουν. Εις μάτην, όμως.

Η Σοβιετική Ένωση, τονίζει ο Γκορμπατσόφ, η πρώτη χώρα στον κό-σμο σι: παραγωγή χάλυβα, πρώτων υλών, καυσίμων και ενέργειας, αντιμε-τ(ΐ)πίζει ελλείψεις ακόμα και σ ' αυτά ακριβώς τα αγαθά, λόγω της σπατά-λης ή της (ϊδέξιας διαχείρισης. Παρά ταύτα, τα πράγματα δεν είναι άσχημα

10

σε απόλυτους αριθμούς. Αυτό που είναι ανησυχητικό, είναι η ανακοπή του ρυθμού ανάπτυξης. Η οποία δεν σταμάτησε, βέβαια, αλλά δεν είναι αυτή

Ί που υπόσχονταν οι προηγούμενοι δείκτες, πράγμα που θα μπορούσε να έχει ως συνέπεια να μην ξεπεράσει η Σοβιετική Ένωση σε ανάπτυξη μέχρι το 2000 την πιο αναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα, τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπως έδειχναν οι μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '70 δείκτες ανόδου.

Παρά ταύτα και ενώ η κρίση είχε αρχίσει, η σοβιετική βιομηχανία αντιπροσώπευε το 80% της αμερικανικής, το 1981, ενώ το 1913 αντιπροσώ-πευε μόλις το 12%. Το άλμα που έγινε είναι απίστευτο και εντελώς άγνωστο στους ρυθμούς ανάπτυξης του καπιταλισμού. Ωστόσο, αυτό το άλμα έγινε τα τελευταία χρόνια βήμα σημειωτόν. Θα δούμε γιατί.

Στη γεωργία τα πράγματα ήταν και είναι καλύτερα, αλλά όχι ενθουσια-στικά. Το 1913 η γεωργική παραγωγή της Ρωσίας αντιπροσώπευε το 65% της αμερικανικής και το 1981 το 85%.

Όμως, για να μπορούμε να μιλάμε για σχετική αφθονία στη Σοβιετική Ένωση, αυτά τα ποσοστά πρέπει να φτάσουν και να ξεπεράσουν το 100%. Η περεστρόικα υπόσχεται μια ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Κανείς δεν μπορεί να είναι βέβαιος ότι θα το πετύχει. Πάντως, αυτό είναι το ζητούμενο — και αυτό εφαρμόζεται. Θα δούμε πώς.

Στα κείμενα, λοιπόν, που θα ακολουθήσουν αυτή την εισαγωγή, θα προ-σπαθήσουμε να δούμε την περεστρόικα αυτή καθ' αυτή, αλλά και στη σχέση της με τον κλασικό μαρξισμό καθώς και στη σχέση της με τον καπιταλισμό.

Εκτός απ' αυτά που θυμάμαι στα σχετικά παλιότερα διαβάσματα, θα χρησιμοποιήσω σαν άμεσα βοηθήματα και τα εξής έργα:

1. Άπαντα Μν\.ν, 55 τόμοι συν 2 τόμοι ευρετήρια, ένα θεματικό και ένα αλφαβητικό, που κάνουν αυτή τη μνημειώδη έκδοση της «Σύγχρονης Επο-χής» εξαιρετικά ευκολομεταχείριστη για το μελετητή.

2. Μαρξ - Ένγκελς: Διαλεχτά έργα, έκδοση «Γνώσεις». 3. Γιώργου Ρούση: Σοσιαλισμός και περεστρόικα, έκδοση «Σύγχρονη

Εποχή». 4. Μίμη Ανδρουλάκη: Σοσιαλιστική αυτοδιοίκηση - αυτοδιαχείριση,

έκδοση «Σύγχρονη Εποχή». 5. Η περεστρόικα σε πρώτο πρόσωπο (άρθρα, μελέτες, γράμματα), έκδο-

ση «Σύγχρονη Εποχή». 6. Η περεστρόικα στον τόπο δουλειάς (ντοκουμέντα-διάλογος), έκδοση

«Σύγχρονη Εποχή». 7. Μ. Γκορμπατσόφ: Ανασυγκρότηση, διαφάνεια, δημοκρατία, έκδοση

«Σύγχρονη Εποχή».

8. Μ. Γκορμπατσόφ: Περεστρόικα, έκδοση «Νέα Σύνορα», μετάφραση Αγγέλα Βερυκοκάκη-Αρτέμη, και

9. Νάθαν Ρόζενμπεργκ και Λ. Ε. Μπίρτζελ τζούνιορ: Πώς πλούτισε η Δύση, έκδοση «Ροές» και στην πραγματικότητα «€ίΐίΐ5&η1ί».

Θα σταθούμε λιγάκι σ ' αυτό το αποκαλυπτικό από πολλές απόψεις βι-βλίο, που είναι κάτι σαν αντι-περεστρόικα, σαν ένα αντίβαρο στην τερά-στια κυκλοφοριακή επιτυχία, ακόμα και στην Αμερική, του βιβλίου του Γκορμπατσόφ.

Πρόκειται για ένα πολύ σοβαρό έργο απίστευτης ειλικρίνειας και πρω-τοφανούς κυνισμού. Εδώ ο καπιταλισμός δεν έχει καμιά πρόθεση να κρύψει ή να εξωραίσει τίποτα απολύτως. Η καπιταλιστική μηχανή περιγράφεται σε πλήρη λειτουργία μέσα στον ιστορικό χρόνο και ο καπιταλισμός προ-τείνεται σαν αυτό ακριβώς που είναι: Ένας κοινωνικός δαρβινισμός που παράγει πλούτο ερήμην όλων των αξιών, πλην αυτών που υπηρετούν τον πλουτισμό.

12

ο ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΩΝΥΜΑ

Δόθηκε υπερβολικά μεγάλη σημασία στο γεγονός πως ο Μαρξ ήταν επι-στήμονας. Όμως, ήταν και φιλόσοφος και σαν φιλόσοφος ξεκίνησε. Φυ-σικά, όντας επιστήμονας, δεν έπαψε να είναι και φιλόσοφος. Το πέρασμα του Μαρξ από τη φιλοσοφία στην επιστήμη ονομάστηκε «επιστημολογική τομή». Και τη λέξη «τομή» πολλοί μαρξιστές την ερμήνευσαν πολύ σχο-λαστικά. Λες και θα ήταν ποτέ δυνατό ένας στοχαστής, με την απίστευτη ευρύτητα της σκέψης του Μαρξ, να ξεχάσει τον παλιό του εαυτό, τότε που και ο ίδιος δεν ήταν... μαρξιστής, αλλά ένας αριστερός νεοχεγκελιανός. Όπως και να 'ναι, ο μαρξισμός, εκτός από επιστημονικός τρόπος προσέγ-γισης των ιστορικών, κοινωνικών και κυρίως οικονομικών γεγονότων, ή-ταν και παραμένει ένα ηθικό σύστημα, ενταγμένο στη μεγάλη παράδοση του ευρωπαϊκού ουμανισμού, του οποίου αποτελεί συνέχεια. Από ηθική άποψη, λοιπόν, ο μαρξισμός ξαναβάζει το πανάρχαιο αίτημα για μια ευ-τυχία για όλους και προσπαθεί να βρει τρόπους να κάνει πραγματικότητα αυτό το αίτημα. Ίσως η απαίτηση του να είναι υπερβολική. Αλλά μόνο τα υπερβολικά πράγματα είναι αποτελεσματικά.

Πρέπει να ξεκινήσεις ζητώντας τον ουρανό με τ ' άστρα, προκειμένου να εξασφαλίσεις έστω μόνο το ψωμί σου. Όποιος ζητάει τα πολλά, εύκολα αποκτάει τα λίγα. Όμως, αν ξεκινήσεις ζητώντας λίγα, δεν είσαι παρά ένας αφελής χριστιανός, που μεταθέτει τα πολλά και τα σπουδαία στην «άλλη» ζωή, αφήνοντας έτσι καθαρό από εμπόδια το πεδίο εντός του οποίου θα κινηθούν οι άρπαγες, που τα θέλουν όλα «ως εν ουρανώ και επί της γης», ή μάλλον, ως επί της γης και εν ουρανώ, για να βάλουμε τα δυο αιτήματα στη σωστή τους σειρά.

Είναι απόλυτα βέβαιο πως οι πλείστοι των μελών και των οπαδών των μαρξιστικών κομμάτων δεν καταλαβαίνουν σχεδόν τίποτα από μαρξισμό κι αυτό δημιουργεί μύρια όσα προβλήματα στους ηγέτες, που κι αυτοί δεν είναι βέβαιο πως καταλαβαίνουν πάντα το μαρξισμό.

Κατά κάποιο τρόπο, τα μαρξιστικά κόμματα δρουν και κινούνται λίγο ως πολύ εμπειρικά, με γνώμονα μερικές εντελώς γενικές και ανεπαρκείς αρχές του μαρξισμού. Τους καταλαβαίνουμε. Είναι δύσκολο να δουλεύεις για το βιοπορισμό σου, να δουλεύεις για το κόμμα και ταυτόχρονα να

13

εξοικονομάς χρόνο για μελέτη, όταν μάλιστα δεν έχεις και μια κάποια έφεση προς τούτο.

Άλλωστε, όπως λέει ο Λένιν, η ιδεολογία εισάγεται στην εργατική τάξη απέξω. Η ίδια δεν έχει το χρόνο να δημιουργήσει ιδεολογίες. Όλες τις ιδεολογίες, όλες τις απόψεις, τις δημιούργησαν καταρχήν αυτοί που είχαν το χρόνο να μελετήσουν. Που είχαν δηλαδή μια μεγαλύτερη ή μικρότερη οικονομική άνεση.

Ο μαρξισμός δημιουργήθηκε εντός του καπιταλισμού, όχι μόνο με την έννοια πως ο καπιταλισμός κυοφορεί και προετοιμάζει το σοσιαλισμό, αλλά και με την έννοια της κυοφορίας και της προετοιμασίας της σκέψης των μεγάλων μαρξιστών θεωρητικών εντός της αστικής τάξης, στην οποία ανήκαν αρχικά και από την οποία αποστάτησαν για να υπηρετήσουν τους προλετάριους και να βάλουν στη διάθεσή τους τη γνώμη τους.

Ο Μαρξ, ο Ένγκελς, ο Λένιν και ένα σωρό ακόμα μεγάλοι επαναστάτες και θεωρητικοί προέρχονταν από την αστική ή τη μεσοαστική τάξη και εν πάση περιπτώσει δεν ήταν προλετάριοι. Ήταν, μ ' άλλα λόγια, «αποστά-τες της τάξης τους». Και πρέπει να εύχεται κανείς να υπάρχουν πάντα τέτοιοι αποστάτες. Στο κάτω κάτω, ο προλετάριος δεν έχει να χάσει τίποτα επαναστατώντας, εκτός από τις αλυσίδες ή έστω τις αλυσιδίτσες του. Όμως, ο αποστάτης της τάξης του έχει να χάσει πάρα πολλά και κυρίως το βόλεμα που δίνει η οικονομική άνεση. Μπορεί να δικαιολογείται μια καχυποψία για τους αποστάτες της τάξης τους, που συχνά μετανιώνουν και επιστρέφουν στο βόλεμα, όμως δεν είναι περισσότερο ύποπτοι από μερι-κούς ιδεολογικά ακατάστατους, ηθικά ανερμάτιστους και γνωστικά ανε-παρκείς προλετάριους.

Όποιος έχει διαβάσει τις «Αναμνήσεις» του Γιάννη Ιωαννίδη, ένα μνη-μείο μαρξίζουσας αγραμματοσύνης και εξοργιστικού εμπειρισμού, καταλα-βαίνει καλύτερα τι θέλω να πω. Και τα «Απομνημονεύματα» του Μάρκου Βαφειάδη δεν είναι και τόσο καλύτερα.

Μ' αυτό δεν θέλω να μειώσω καθόλου την προσφορά αυτών των σπου-δαίων αγωνιστών στο ελληνικό κομουνιστικό κίνημα. Θέλω να πω μόνο πως η παλικαριά δεν φτάνει για μια κομουνιστική επανάσταση. Χρειάζεται και σοβαρή γνώση. Που τώρα, σε καιρούς ειρηνικούς και κάθε άλλο παρά επαναστατικούς, μπορεί να αποκτηθεί ευκολότερα. Όμως, δεν αποχτιέται. Ο εμπειρισμός είναι η κυρίαρχη κατάσταση στο ελληνικό αριστερό κίνημα κι όχι μόνο σ ' αυτό, βέβαια.

Όταν λέμε «κομουνιστική χώρα», σε καμιά περίπτωση δεν εννοούμε μια χ(ί)ρα που γέμισε κάργα κομουνιστές. Ομοίως, δεν είναι γεμάτα από κομου-νιστές τα κομουνιστικά κόμματα. Οι αριβίστες, οι γραφειοκράτες και οι

Μ

αφελείς περισσεύουν παντού. Και στη Σοβιετική Ένωση όχι απλώς περισ-σεύουν, αλλά έχουν κατακυριεύσει τα πάντα. Για να βρεις κομουνιστές από βαθιά πεποίθηση, από ήθος κι από γνώση πρέπει να ψάξεις με το φανάρι και κει κι εδώ και παντού. Ο κομουνισμός ως ήθος και ως γνώση είναι αγαθό εν ανεπαρκεία.

Και ωστόσο, πρέπει να πορευτούμε εν ανεπαρκεία. Διότι, αν περιμέναμε την επάρκεια, θα μπορούσαμε να περιμένουμε και την κομουνιστική πλειο-ψηφία στο Κοινοβούλιο!

Αλλά αυτό δεν αναμένεται να συμβεί πουθενά στον κόσμο, τα προσεχή πεντακόσια χρόνια. Λοιπόν, μ ' όλες τους τις ατέλειες και τις μειονεξίες τα κομουνιστικά κόμματα, είτε κατέχουν την εξουσία είτε όχι, έχουν να παί-ξουν ένα τεράστιο ιστορικό ρόλο: Οφείλουν να βγάλουν τον καπιταλισμό ή τα κατάλοιπα του από τα αδιέξοδα και να αποδεσμεύσουν προς όφελος όλων τις κολοσσιαίες δυνάμεις που εγκλείει η σημερινή οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη. Είναι εκτός πάσης αμφισβητήσεως, πως οι σημε-ρινές παραγωγικές δυνάμεις ουδεμία ουσιαστική σχέση έχουν με τις ση-μερινές παραγωγικές σχέσεις.

Οι παραγωγικές δυνάμεις κοινωνικοποιούνται αυτόματα και αυθόρμητα. Όχι όμως και οι παραγωγικές σχέσεις, που παραμένουν καθηλωμένες στο καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας, που εμποδίζει καταστροφικά την πα-ραπέρα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλισμού, ο οποίος, για να μην αυτοκτονήσει, κάνει συνεχώς και περισσότερες παραχωρήσεις στο αίτημα για κοινωνικοποίηση της παραγωγής, χωρίς όμως να κάνει καμιά παραχώρηση στο επείγον αίτημα για μια ριζική αλλαγή στις παρα-γωγικές σχέσεις, που είναι κυρίως ιδιοκτητικές σχέσεις, αναφερόμενες στην κατοχή των μέσων παραγωγής.

Τούτη η αντίφαση πρέπει να λυθεί πριν καταρρεύσουν τα πάντα. Και την αντίφαση εντέλλονται να τη λύσουν, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, τα μαρξιστικά κόμματα.

Τα οποία ωστόσο έχουν να αντιμετωπίσουν και τις δικές τους, τις εσω-τερικές αντιφάσεις. Ο Ρούντολφ Μπάρο, ο επιλεγόμενος «νέος Μαρξ» απ' τους φανατικούς οπαδούς του (με μια φανερή δόση υπερβολής) λέει πως η κύρια ενδοκομουνιστική αντίφαση είναι, σε ατομικό επίπεδο, το σταθερό έλλειμμα ανάμεσα στην «πλεονάζουσα συνείδηση» και την «ελλειμματική συνείδηση». Η ελλειμματική συνείδηση είναι το τυπικό γνώρισμα του μι-κροαστού, που είναι σε θέση να εγκαταλείψει στη μέση μια... επανάσταση και να τρέξει στο σπίτι, αν η γυναίκα του του τηλεφωνήσει και του πει πως ο μπέμπης... βήχει.

Όσο ο Στάλιν κρατούσε το κνούτο, η συνείδηση γέμιζε με το ζόρι.

15

Όταν η αυστηρή επιτήρηση σταμάτησε, ο μικροαστός που μισοκοιμόταν φοβισμένος ξύπνησε κι άρχισε να ονειρεύεται την ατομική του ευτυχία, ερήμην της ευτυχίας των πάντων. Αυτός να 'ναι καλά, κι οι άλλοι ας παν να κουρεύονται.

Είναι, λοιπόν, ανάγκη ν ' αλλάξουν οι εξωτερικές συνθήκες προκειμένου ν ' αλλάξει και η συνείδηση. Βέβαια, στη Σοβιετική Ένωση οι εξωτερικές συνθήκες άλλαξαν. Όχ ι όμως σε τρόπο που να επηρεάζουν τον καθένα χωριστά.

Ο αναμενόμενος «νέος άνθρωπος» θ ' αργήσει να 'ρθει. Στη σημερινή Σοβιετική Ένωση, ο «νέος άνθρωπος» δεν είναι παρά ο παλιός γελοίος μικροαστός με τη σταθερά ελλειμματική συνείδηση, που τον κάνει κλέφτη, οκνηρό και απατεώνα, όπως και δω, όπως και παντού. Αυτό που έχει αλ-λάξει εκεί είναι η αναγκαία εξωτερική συνθήκη για την εν καιρώ αλλαγή της ατομικής συνείδησης.

Για να αποχτήσουν οι άνθρωποι καπιταλιστική συνείδηση και ν ' αλλά-ξουν το αυστηρά ιεραρχημένο φεουδαρχικό ηθικό σύστημα χρειάστηκαν 400 χρόνια. Γιατί, λοιπόν, έχουμε την απαίτηση ο «Σοβιετικός άνθρωπος» να γίνει όντως ο «νέος άνθρωπος» μέσα σε λιγότερο από το ένα τέταρτο του χρόνου που χρειάστηκε ο «φεουδαρχικός άνθρωπος» για να γίνει «κα-πιταλιστικός άνθρωπος»;

Ίσως μάλιστα, για να εμφανιστεί ο «καινούριος άνθρωπος» χρειαστούν περισσότερο από τέσσερις αιώνες. Γιατί ο γνήσιος κομουνιστής, όπως τον φτιάξαμε στο νου μας μέσα απ' τη θεωρία, είναι ένας σχεδόν άγιος, του οποίου ωστόσο η αγιότητα δεν είναι εξαρτημένη απ' το φόβο της κολά-σεως, γεγονός που κάνει τα πράγματα ακόμα πιο δύσκολα. Δεν έχει σημα-σία αν ο γνήσιος κομουνιστής δεν εμφανιστεί ποτέ στην «καθαρή» του μορφή. Σημασία έχει να μη χαθεί το ιδανικό, που κάνει τον κόσμο να κινείται προς αυτό και να αυτοτελειώνεται.

Ό,τι είχε να κάνει ο καπιταλισμός για την ευτυχία του ανθρώπου, το έχει κάνει. Και έκανε πάρα πολλά. Και αν εμείς σήμερα δυστυχούμε υπό καπι-ταλιστικό καθεστώς, είναι γιατί δεν υπήρξαμε ποτέ ούτε δούλοι ούτε δου-λοπάροικοι, για να καταλάβουμε τι σημαίνει κτηνώδης δυστυχία, μια δυ-στυχία προκαθορισμένη απ' τη γέννηση και χωρίς καμιά δυνατότητα βελ-τίωσης της κατάστασης.

Είναι νηπιώδες λάθος να πιστεύει κανείς πως ο καπιταλισμός έκανε τον άνθρωπο δυστυχέστερο απ' ό,τι ήταν πριν από την εμφάνιση του. Τον έκανε ευτυχέστερο, αυτό είναι απόλυτα βέβαιο. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα μπορούσε να γίνει ακόμα πιο ευτυχής.

Μάλιστα, το αίτημα του μαρξισμού, νοούμενου απ' την ηθική του πλευ-

16

ρά, δεν είναι απλώς η ευτυχία, αλλά μια ευτυχία για όλους. Καμιά ευτυχία δεν είναι δυνατή όταν ο άλλος δίπλα σου δυστυχεί. Καμιά

ευτυχία δεν είναι δυνατή εδώ, όταν στην Αιθιοπία και στο Μπαγκλαντές οι άνθρωποι πεθαίνουν απ' την πείνα κι απ' τη δίψα. Καμιά ηθική δεν είναι πλέον δυνατή έξω απ' το σοσιαλισμό. Λοιπόν, «σοσιαλισμός ή βαρβαρό-τητα». Άλλη λύση δεν υπάρχει.

Ο στηριγμένος στον κοινωνικό δαρβινισμό καπιταλισμός είναι ένα βα-θιά απάνθρωπο σύστημα διότι πιστεύει, όπως πίστευε και ο Δαρβίνος για τα έμβια όντα εν γένει, πως επιβιώνει ο ισχυρότερος.

Αυτό είχε, βέβαια, την αξία του τότε που ο ισχυρότερος έπαιρνε την ισχύ του απ' την καταγωγή του, αλλά η πτώση της φεουδαρχίας με τις κλειστές κάστες, τις αυστηρές συντεχνίες και την άτεγκτη ιεραρχία, δεν σημαίνει πως κατ' ανάγκην πρέπει να ισχύει για πάντα ο σημερινός ηθικός κώδικας που αβαντάρει μια απ' όλες τις ικανότητες που μπορεί να έχει ο άνθρωπος, την ικανότητα να συλλέγει χρήματα και να κάνει περιουσία για προσωπικό του όφελος και μόνο.

Άλλωστε, αυτή η ικανότητα δεν είναι η σπουδαιότερη. Και είναι πλή-θος ατέλειωτο οι καπιταλιστές που νιώθουν την ανάγκη να έχουν φίλους καλλιτέχνες και διανοούμενους. Ξέρουν πως ο πλούτος από μόνος του είναι μεν αναγκαία αλλά όχι και επαρκής προϋπόθεση για την ευτυχία.

Κι εδώ που τα λέμε, ευκολότερα βρίσκει κανείς την ευτυχία στο Άγιο Όρος, παρά σε μια κοσμική συγκέντρωση ηλιθίων και ολικά αφιλοσόφη-των Κροίσων, που δεν ξέρουν πού πάν' τα πέντε, παρ' όλο που ξέρουν πού πάν' τα εκατομμύρια. Σε τελική ανάλυση τα εκατομμύρια πάν' για το χτίσιμο ενός πολυτελούς μαυσωλείου στο νεκροταφείο, που θα στεγάσει ένα πτώμα που πάντα ήταν τέτοιο. Όλοι ξέρουν πως «δεν θα τα πάρουν μαζί τους», αλλά λίγοι έχουν συνείδηση πως μπορεί ν ' αγοράσει κανείς τα πάντα με το χρήμα, εκτός απ' το ήθος, το ταλέντο, και την ευφυΐα. Και το ζητούμενο είναι όλοι οι άνθρωποι να μπορούν κάποτε να αναπτύξουν το ήθος τους, το ταλέντο τους και την ευφυΐα τους, ώστε να μη νιώθουν αδικημένοι κι απ' αυτή τη μεριά.

Γιατί, όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, ο καθένας θα μπορούσε να ισχυριστεί πως αν είχε χρήματα θα γινόταν περίπου μια ιδιοφυΐα. Αυτό το αστείο άλλοθι που στηρίζεται στη γνώση πως το χρήμα είναι όντως ο βασικότερος μοχλός για τα πάντα, αλλά μόνο μοχλός, πρέπει να λείψει.

Δεν είναι δυνατόν ο κάθε βλακέντιος και ο κάθε ανίκανος να παριστάνει τον καμπόσο διότι αυτός ή ο μπαμπάς του έτυχε να έχουν χρήμα.

Το σοσιαλισμό δεν τον θέλουν κυρίως αυτοί που δεν αισθάνονται και τόσο ικανοί σ ' άλλα, πλην της κλοπής και της απάτης.

17

Όπως θα δούμε, η τιμιότητα και ο καπιταλισμός δεν συμβιβάζονται σε καμιά περίπτωση.

Κανείς, βέβαια, δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί πως η Σοβιετική Ένωση γέμισε τίμιους ανθρώπους. Κάθε άλλο, μάλιστα. Όμως, το σύστημα πρέπει να γίνει τέτοιο, ώστε να μην εκκολάπτει την απάτη και το δόλο.

Η περεστρόικα πριν απ' το καθετί έχει ένα ηθικό νόημα: Πρέπει να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις ώστε να απαλυνθούν οι αρπαχτικές διαθέ-σεις του ζώου που κουβαλάμε όλοι μέσα μας.

13

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1917 ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ

ο Μαρξ δεν ήταν μελλοντολόγος. Δεν είπε απολύτως τίποτα για το πώς πρέπει να είναι η κομουνιστική κοινωνία του μέλλοντος. Αυτό που έκανε ο Μαρξ ήταν να μελετήσει τον καπιταλισμό με μια εκπλήσσουσα σοφία και να δείξει πως η πτώση του είναι αναπόφευκτη, και η διαδοχή του από το σοσιαλισμό αναγκαία.

Η κοινωνία που ονειρεύεται ο Μαρξ δεν είναι ταξική. Συνεπώς οι ανα-τροπείς του καπιταλισμού, οι προλετάριοι, δεν διεκδικούν την εξουσία για λογαριασμό τους. Δεν θέλουν να βάλουν υπό τον έλεγχό τους τις άλλες τάξεις· θέλουν να καταργήσουν τις τάξεις, κι αυτός είναι ο ιστορικός τους ρόλος.

Όμως, για να το πετύχουν πρέπει πρώτα να εγκαθιδρύσουν την περίφη-μη «δικτατορία του προλεταριάτου» που την ονομάζει έτσι ο Μαρξ, γιατί δεν έχει καμιά πρόθεση να κρύψει πως μια οποιαδήποτε τάξη που εξουσιά-ζει, ποτέ δεν εξουσιάζει δημοκρατικά.

Αυτό που λέγεται «αστική δημοκρατία» δεν είναι παρά μια δικτατορία της αστικής τάξης, που ντρέπεται να πει το όνομα της. Δεν σημαίνει τίποτα να ψηφίζεις κάθε τέσσερα χρόνια, όταν δεν μπορείς να... εκλέξεις το αφε-ντικό σου, και αν χρειαστεί να το διώξεις.

Άλλωστε, την πραγματική πολιτική εξουσία την ασκούν αυτοί που α-σκούν την οικονομική εξουσία. Και οι αστοί πολιτικοί δεν κάνουν τίποτα περισσότερο απ' το να βοηθούν τους κατόχους των μέσων παραγωγής, να παραμείνουν κάτοχοι των μέσων παραγωγής και να τα χρησιμοποιούν για προσωπικό τους όφελος, αδιαφορώντας τόσο για το όφελος του παραδίπλα καπιταλιστή όσο και για το όφελος όσων εργάζονται για λογαριασμό του.

Η αστική δημοκρατία είναι μια γελοία μπλόφα. Η αστική δημοκρατία διαφοροποιείται και παραλλάσσει, γινόμενη περισσότερο ή λιγότερο δη-μοκρατική κατά τις περιστάσεις, και συχνά απροκάλυπτα δικτατορική (φα-σισμός), παραμένοντας ωστόσο σ ' όλες τις περιπτώσεις μια μπλόφα. Ε-κτός, βέβαια, από κείνες τις περιπτώσεις κατά τις οποίες υποχρεώνεται να δείξει το πραγματικό της πρόσωπο με μια απροκάλυπτη φασιστική δικτα-τορία. (Ο φασισμός είναι η ακραία πολιτική μορφή του καπιταλισμού και, βι':|Ι(ΐια, είναι ο πιο «καθαρός» καπιταλισμός που θα μπορούσε να υπάρξει.)

Ο Μ(ίρξ όχι μόνο δεν είπε τίποτα για το πώς πρέπει να είναι οργανωμένη

19

μια πιθανή κομουνιστική κοινωνία, αλλά ούτε καν θα μπορούσε να φαντα-στεί ότι τούτο το καθεστώς θα πρωτοεμφανιζόταν σ ° έναν απ' τους «ασθε-νέστερους κρίκους του καπιταλισμού», σε μια υπανάπτυκτη τότε χώρα, τη Ρωσία. Η περί «ασθενέστερου κρίκου» άποψη είναι του Λένιν, όχι του Μαρξ.

Και τα προβλήματα αρχίζουν όταν ο μαρξισμός γίνεται μαρξισμός-λε-νινισμός, που είναι η πρώτη και κύρια αναθεώρηση που υφίσταται ο μαρ-ξισμός του Μαρξ.

Στο εξής, οι επαναστάτες ολοένα και περισσότερο θα θυμούνται τον Λένιν και ολοένα και περισσότερο θα ξεχνούν τον Μαρξ. Πιο σωστά, θα τον βλέπουν όπως τον είδε ο Λένιν, προκειμένου να προσαρμόσει το μαρ-ξισμό στις ιδιομορφίες της δικής του χώρας.

Αλλά είναι αυτονόητο πως ούτε ο μαρξισμός, ούτε ο μαρξισμός-λενινι-σμός είναι συνταγές μαγειρικής, που θα μπορούσε να τις εφαρμόσει ο καθένας στην επαναστατική του κουζίνα. Είναι απλώς μέθοδοι ανάλυσης, τρόποι προσέγγισης των προβλημάτων, ευπροσάρμοστα εργαλεία για την ανατροπή του καπιταλισμού — είναι ό,τι θέλεις, εν πάση περιπτώσει, εκτός από συνταγές για την επιτυχία της επανάστασης.

Ο Λένιν, ωστόσο, είχε δίκιο προκειμένου για τη Ρωσία της εποχής του. Η Αυτοκρατορία των τσάρων κάλυπτε μια τεράστια περιοχή της Γης, συ-γκεκριμένα το 1/6 της, όσο περίπου και η σημερινή Σοβιετική Ένωση. Και η θεωρία του Λένιν περί «ασθενέστερου κρίκου» είναι άμεσα συνδε-δεμένη με την άλλη θεωρία του για την «περικύκλωση του καπιταλισμού» (αλλά και την περικύκλωση απ' τον καπιταλισμό), καθώς και με μια τρίτη και σπουδαιότερη λενινιστική άποψη, αυτήν περί ιμπεριαλισμού. (Τον όρο τον καθιέρωσε ο Λένιν για να περιγράψει μ ' αυτόν την επεκτατική τάση του καπιταλισμού έξω απ' τα εθνικά σύνορα της κάθε ισχυρής καπιταλι-στικής χώρας. Ως γνωστόν και απ' τον κλασικό μαρξισμό, ένας καπιτα-λισμός που δεν διευρύνει συνεχώς τις αγορές του και δεν ψάχνει ακατάπαυ-στα για νέες ττηγές πρώτων υλών, είναι καταδικασμένος στον αφανισμό.)

Αργότερα, στην τεράστια έκταση της σοσιαλιστικής Σοβιετικής Ένωσης προστέθηκε η τεράστια έκταση της Κίνας, ενώ οι άλλες σοσια-λιστικές χώρες τσόνταραν κι αυτές το κατά δύναμιν.

Ο ζωτικός χώρος για την αναγκαία ανάπτυξη του καπιταλισμού περιο-ρίστηκε στο μισό περίπου της επιφάνειας της Γης. Η περικύκλωση του καπιταλισμού, μ ' άλλα λόγια, πέτυχε. Και τώρα ασφυκτιά στη στενότητά του επί της Γης, και κοιτάει να επεκταθεί προς τ ' άστρα.

Το είπαμε; ιμπεριαλιστικός καπιταλισμός χωρίς επέκταση προς πάσαν κατεύθυνσιν δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Λοιπόν, λυσσάς ή δεν λυσ-

20

σάς απ' το κακό σου, όταν σε καταδικάζουν σε ασφυξία; Ε, αυτό έκανε κι ο καπιταλισμός: λύσσαξε και φρύαξε με την τακτική της περικύκλωσης που εγκαινίασε ο ιδιοφυής Λένιν.

Τώρα πια, το λεγόμενο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, ασφαλές μιας και ο καπιταλισμός δεν τα κατάφερε να το εξαφανίσει με τη στρατιωτική βία, μπορεί να κάνει τα αναγκαία ανοίγματα προς τον καπιταλισμό, ώστε να ολοκληρώσει την οικονομική του ανάπτυξη. Επιχειρείται, δηλαδή, τώρα, μια στροφή απ' το μαρξισμό-λενινισμό, στο μαρξισμό σκέτο: Τώρα που η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα δεν είναι πλέον υπανάπτυκτες χώρες, τουλάχιστον όσο ήταν, τώρα που μπορούν και ελέγχουν την κατάσταση και δεν φοβούνται τον καπιταλισμό, είναι καιρός να θυμηθούν πως ο σο-σιαλισμός είναι η αναγκαία μετεξέλιξη του καπιταλισμού και συνεπώς χωρίς να προϋπάρξει αναπτυγμένος καπιταλισμός, ο σοσιαλισμός θα μένει λιγάκι μετέωρος και υπανάπτυκτος. Αυτή είναι η άποψη του Μαρξ, που δεν δεχόταν πως ο σοσιαλισμός είναι δυνατός σε μια υπανάπτυκτη χώρα. Και που πίστευε πως ο σοσιαλισμός θα εμφανιστεί καταρχήν στην Αγγλία, τη Γερμανία και την Αμερική.

Όμως εμφανίστηκε τελικά στην καπιταλιστική περιφέρεια. Και έτσι, έγινε λιγάκι... χωριάτικος. Πειράζει;

Καθόλου! Τώρα ο χωριάτικος σοσιαλισμός προσπαθεί να ευπρεπιστεί με την ελεγχόμενη... συμπαράσταση του καπιταλισμού, παραμένοντας πάντα σοσιαλισμός. Αφού τα πράγματα άρχισαν ανάποδα, πρέπει να ισιώσουν. Μια καπιταλιστική ένεση λοιπόν, είναι πρόβλημα τακτικής μέσα σε μια στρατηγική που παραμένει αμετάλλακτη:

Οι σοσιαλιστικές χώρες (πλην ίσως της Πολωνίας) βαδίζουν, διστακτικά είναι η αλήθεια, προς την κομουνιστική κοινωνία. Κι αν τα ανοίγματα προς την αγορά και την υπό περιορισμό «ελεύθερη οικονομία» που επιχειρού-νται τώρα, μερικοί μωροί τα εκλαμβάνουν ως επαναφορά του καπιταλι-σμού, γρήγορα θα απογοητευτούν τόσο όσο και τότε που γελούσαν με το μεγαλειώδες εγχείρημα του Λένιν και περίμεναν το νέο καθεστώς να κα-ταρρεύσει από μέρα σε μέρα, από μόνο του. Και είναι ακόμα στη θέση του. Και έγινε υπερδύναμη. Αν ύστερα απ' όλα αυτά περιμένουν να καταρρεύσει σήμερα, ας περιμένουν.

Περίμεναν 70 χρόνια, να μην περιμένουν άλλα 400, όσα και τα χρόνια της μεταβατικής περιόδου απ' τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό; Τότε τα πράγματα θα έχουν ξεδιαλύνει. Αλλά δεν θα υπάρχει καπιταλισμός για να ΟΓ.ι το ξεκαθάρισμα. Θα έχει πεθάνει από γήρας βαθύ.

Προς το παρόν ο υπαρκτός σοσιαλισμός περνάει μια δύσκολη μεταβα-τική περίοδο. Κι όταν στην ιστορία κάνουμε λόγο για περιόδους εννοούμε

21

αιώνες. Αλλά ξέρετε κανέναν αστό που είναι σε θέση να μετρήσει τον ιστορικό χρόνο με αιώνες; Τον μετράει με χρόνια, όπως και τη ζωή του. Και καλά κάνει. Γιατί δείχνει πως έτσι δεν καταλαβαίνει τίποτα από ιστο-ρία, πράγμα που συμφέρει στο σοσιαλισμό.

Πάντως μερικοί, που δεν είναι ανιστόρητοι, καταλαβαίνουν και πολύ καλά μάλιστα. Οι συνεργάτες των «Τάιμς της Νέας Υόρκης», για παράδειγ-μα. Που ειδοποίησαν τη Δύση να μη χαίρεται γ ι ' αυτά τα ανοίγματα, τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στην Κίνα. Μακροχρόνια, τα πράγματα εκεί δουλεύουν ενάντια στον καπιταλισμό. Ο οποίος τώρα βοηθάει το σο-σιαλισμό να ξεπεράσει την κρίση του και να παραμείνει σοσιαλισμός. Τι κωμωδία!

Τέλος πάντων, αυτοί οι κρετίνοι δεν θα σταματήσουν ποτέ να πλέκουν το σχοινί με το οποίο θα τους κρεμάσουν; Χώθηκαν με χαρά μεγάλη και βουλιμία ακόμα πιο μεγάλη τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στην Κίνα, για ν ' αρπάξουν ό,τι προλάβουν αδιαφορώντας για το γεγονός πως βοηθούν αυτές τις χώρες να διορθώσουν την πορεία τους προς την κατεύ-θυνση που υπέδειξε ο Μαρξ. Τι να πεις και τι να ομολογήσεις. Τελικά, το σοσιαλισμό θα τον σώσει η καπιταλιστική απληστία. Έξοχα! Υπέροχα! Ο καπιταλισμός γεννάει ακόμα και σήμερα το σοσιαλισμό. Αλλά στις πρώην καπιταλιστικές περιφέρειες κι όχι στις μητροπόλεις.

Όταν, λοιπόν, δεν πάει ο Μωάμεθ στο βουνό, πάει το βουνό στον Μωά-μεθ. Εκεί που ο καπιταλισμός περίμενε τον κομουνισμό να πάει κοντά του και να τον καταβροχθίσει, πετάει ο κομουνισμός ένα δόλωμα τόσο δα, και τραβάει κοντά του τον καπιταλισμό για να πάρει απ' αυτόν εκείνα που δεν πρόλαβε να πάρει έγκαιρα, ώστε να είναι συνεπής προς την κλασική μαρ-ξιστική άποψη.

Πειράζει πολύ που τελικά τα πράγματα δεν εξελίχτηκαν κατά την κλα-σική μαρξιστική άποψη; Καθόλου δεν πειράζει! Αντί ο σοσιαλισμός να προχωρήσει απ' το καπιταλιστικό κέντρο προς την καπιταλιστική περιφέ-ρεια, έκανε τελικά την αντίστροφη πορεία. Θα μαλώνουμε τώρα για τη φορά κίνησης; Το αποτέλεσμα μετράει. Και δυστυχώς για τον καπιταλισμό, δεν μετράει υπέρ του καπιταλισμού.

Το γεγονός πως ο σοσιαλισμός, πρώτο στάδιο στην πορεία προς τον κομουνισμό που είναι το ζητούμενο, εμφανίστηκε καταρχήν σε μια υπανά-πτυκτη χώρα και όχι σε μια αναπτυγμένη, όπως προέβλεπε ο Μαρξ, δη-μιούργησε πολλά προβλήματα σ ' αυτήν τη χώρα, που επιχείρησε βιαστι-κά, και συχνά σπασμωδικά, να καλύψει το χάσμα ανάμεσα στην υπανάπτυ-ξη και την ανάπτυξη. Τα προβλήματα στασιμότητας στην οικονομική α-νάπτυξη που αντιμετωπίζει σήμερα η Σοβιετική Ένωση προέρχονται κατά

22

κύριο λόγο απ' το γεγονός πως όλα ξεκίνησαν σε μια χώρα που δεν είχε αναπτυγμένη καπιταλιστική υποδομή, που ο Μαρξ τη θεωρούσε αναγκαία για το πέρασμα στο σοσιαλισμό. Ωστόσο, το πέρασμα έγινε κουτσά στρα-βά και τώρα πρέπει να επιφέρουν κάποιες διορθώσεις στην πορεία πλεύσης. Που δεν σημαίνουν και αλλαγή στην κατεύθυνση πλεύσης. Επί των διορ-θώσεων αυτών ο Λένιν έχει να πει πολλά.

Λέει, λοιπόν, ο Λένιν; Ο σοσιαλισμός θα δημιουργηθεί μετά από πολλές απόπειρες. Και εννοούσε προφανώς πως η δική του απόπειρα δεν ήταν η τελευταία. Ήταν η πρώτη. Αυτή του Γκορμπατσόφ είναι η τελευταία, αλλά μόνο προς το παρόν. Προφανώς θα υπάρξουν κι άλλες απόπειρες.

Λέει, ακόμα, ο Λένιν: Πρέπει να βρίσκουμε τις πιο αποτελεσματικές και σύγχρονες μορφές για να συνδυάζουμε τη δημόσια ιδιοκτησία με το ατο-μικό συμφέρον. Στα παραπάνω λόγια του Λένιν πρέπει να προσεχτεί ιδιαί-τερα πως ο μαρξισμός σε καμιά περίπτωση δεν αποποιείται το ατομικό συμφέρον. Μόνο που το θέλει γενικευμένο. Άλλωστε, ο μαρξισμός μόνο το άτομο έχει κατά νουν και τίποτα άλλο.

Αλλά το άτομο δεν μπορεί να ευημερήσει μέσα σε μια κοινωνία που δεν έχει λύσει τα οικονομικά της προβλήματα. Που δεν είναι προβλήματα γενικά και αφηρημένα, αφού η κοινωνία αποτελείται από άτομα με συγκε-κριμένες ανάγκες. Βέβαια, επί Στάλιν κυρίως, το άτομο τσαλαπατήθηκε λιγάκι, αλλά δεν χάθηκε δα κι ο κόσμος. Σε κάθε αγώνα υπάρχουν απώ-λειες. Το θέμα είναι πόσο γρήγορα και πόσο αποτελεσματικά θα διορθω-θούν τα λάθη. Γιατί αν δεν διορθωθούν, αυτό που θα πάρει τη θέση της περεστρόικα δεν θα είναι ο καπιταλισμός, αλλά ένας καινούριος σταλινι-σμός. (Εγώ, πάντως, σε μια τέτοια δυσάρεστη περίπτωση, θα παραμείνω και μαρξιστής και φιλοσοβιετικός).

Πάντα ο Λένιν σημείωνε το 1917: Αφού αρχίσαμε μια επανάσταση, πρέ-πει να προχωρήσουμε ως το τέλος. Οι μισές δουλειές δεν άρεσαν στο μεγαλύτερο επαναστάτη που εμφανίστηκε ποτέ στην ανθρώπινιι ιστορία.

Ο Γκορμπατσόφ, λοιπόν, προσπαθεί να ολοκληρώσει μια επανάσταση που συνεχίζεται επί 70 χρόνια. Στιγμιαίες επαναστάσεις δεν υπάρχουν, πα(5ά μόνο εδώ στην Ελλάδα, χώρα της στιγμιαίας σκέψης, του στιγμιαίου καφέ και των στιγμιαίων πραξικοπημάτων.

Ακούστε τώρα τον μεγάλο Λένιν μέσα από ένα άλλο τσιτάτο και πέστε μου, κυρίως εσείς οι φωνασκούντες κομματικοί, αλλά όχι αναγκαία και κομουνιστές (οι δυο όροι δεν πρέπει να συγχέονται), πώς σας φάνηκε:

Μας χρειάζονται συνθήματα δράσης, όχι συνθήματα προπαγάνδας. I Ιίίντως, πήξαμε στα συνθήματα προπαγάνδας, που δεν προπαγανδίζουν

τίποτίχ, ούτε καν αυτά που έχουν την πρόθεση να προπαγανδίσουν. Όπως

23

έλεγε ένας άλλος σπουδαίος μαρξιστής, ο Γκράμσι, πρέπει να είναι κανείς μονίμως πειστικός. Δηλαδή να πείθει με τη στάση του, με τη ζωή του, με τη δουλειά του κι όχι με τα λόγια, που στους φλύαρους προπαγανδιστές είναι ιδιαίτερα παχιά. Και τα παχαίνουν ακριβώς γιατί δεν τα πιστεύουν, αυτοί οι αχρείοι γραφειοκράτες, που στη Σοβιετική Ένωση κόντεψαν να διαλύσουν τα πάντα.

Κι αν εδώ στην Ελλάδα δεν θέλουμε να μας χαρακτηρίσουν ΠΑΣΟΚτζή-δες μεταμφιεσμένους σε κομουνιστές, πρέπει το ταχύτερο να απαλλαγούμε από τον υπερεπαναστατικό βερμπαλισμό, κυρίως τώρα που η κατάσταση είναι ήρεμη, και όλοι θα μπορούσαν να παραστήσουν με το αζημίωτο τους υπερεπαναστάτες.

Ας σφίξουν λιγάκι τα πράγματα, ο μη γένοιτο που λέν', και θα δούμε πόσοι θ ' απομείνουν στις επάλξεις. Όσοι, λοιπόν, χαρακτηρίζουν την περεστρόικα αντεπαναστατική (υπάρχουν και στην Αριστερά ηλίθιοι), ας δείξουν πρώτα στην πράξη πόσο καλοί επαναστάτες είναι. Αλλιώς, ας το βουλώσουν. Κι ας ξεφυλλίσουν τους 55 τόμους των «Απάντων» του Λένιν. Είναι ντροπή να μην καταλαβαίνει ένας μαρξιστής τι γίνεται στη Σοβιετική Ένωση. Γίνεται μια επανάσταση, το ίδιο σημαντική μ ' αυτήν του Λένιν.

24

Η ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗ

«Οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού μας άφησαν έναν ορισμό των βα-σικών χαρακτηριστικών του σοσιαλισμού. Οι κλασικοί μας διδάσκουν την προσέγγιση, όχι τις τεχνικές», λέει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην Περε-στρόικα.

Και θα μπορούσαμε να διευκρινίσουμε εμείς: Μας άφησαν μια στρατη-γική, όχι μια τακτική.

Και, ως γνωστόν, τακτική είναι το σύνολο των πρακτικών τρόπων με τους οποίους επιτυγχάνεται ο αρχικός (στρατηγικός) στόχος, που πρέπει να παραμένει αμετακίνητος.

Συνεπώς, το αν η περεστρόικα είναι μια μαρξιστική κοινωνική πρακτική, θα το κρίνουμε απ' το αν διαφυλάγει ή όχι τον αρχικό στρατηγικό στόχο, και όχι από τους τακτικούς ελιγμούς. Στους πολέμους, τη στρατηγική την ορίζουν τα επιτελεία και οι επιτελικοί αξιωματικοί.

Όμως, την εφαρμόζουν στην πράξη οι αξιωματικοί που βρίσκονται στο πεδίο της μάχης, με τους τρόπους που εκείνοι διαλέγουν και που είναι προσαρμοσμένοι στις εκάστοτε συνθήκες, καθώς και στο τυχαίο και το απρόοπτο, που, βέβαια, δεν θα ήταν δυνατό να προβλεφτούν κατά το σχε-διασμό της στρατηγικής.

Η στρατηγική είναι λίγο ως πολύ μια θεωρητική κατασκευή. Αλλά η θεωρία, η όποια θεωρία, δεν είναι για να εφαρμόζεται, όπως πιστεύουμε αφελώς, είναι για να ορίζει τα μάξιμουμ όρια εντός των οποίων πρέπει να κινηθεί η πράξη, με μεγαλύτερες ή μικρότερες αποκλίσεις, δηλαδή η επι-στήμη που μελετάει την εγκυρότητα των μεθόδων όλων των επιστημών.

Αλλά, πάρα πολύ συχνά, έχουμε την τάση να το ξεχνούμε. Και ,να ζη-τούμε μια πλήρη, ακριβή και συνεχή εφαρμογή της θεωρίας, αγνοώντας παντελώς τόσο τον τυπικό ορισμό όσο και την πρακτική χρησιμότητα της θεωρίας.

Η θεωρία, πάντως, είναι τόσο αναγκαία στην πράξη όσο και η πράξη ατη θεωρία. Έτσι μας διδάσκει η υλιστική διαλεκτική, που δεν περιφρονεί ούτε τη θεωρία ούτε την πράξη, και που εξαρτά τη μια απ' την άλλη, τόσο στενά, ώστε να μην μπορεί να γίνεται πλέον λόγος για μια, διακεκριμένη (ϊπ' τη θεωρία, πράξη και μια πράξη που τελείται ερήμην της θεωρίας.

Στην τελευταία αυτή περίπτωση, μιλάμε για εμπειρισμό. Αλλά ο εμπει-

25

ρισμός δεν είναι γνώρισμα του σοσιαλισμού, είναι ένα απ' τα πιο τυπικά γνωρίσματα του καπιταλισμού, που βαδίζει πάντα κατά το «βλέποντας και κάνοντας».

Μ ' άλλα λόγια, ο καπιταλισμός δίνει έμφαση στην πράξη, ενώ ο σοσια-λισμός και στην πράξη και στη θεωρία ταυτόχρονα. Άλλϋ)στε, η καπιτα-λιστική «θεωρία» είναι πάρα πολύ απλή:

Ο καθένας κάνει αυτό που εκάστοτε τον συμφέρει, αδιαφορώντας και για τους γύρω του και για τους επιγενόμενους. Αντίθετα, ο μαρξιστικός σοσια-λισμός, εκτός από τα συμφέροντα μιας συγκεκριμένης κοινωνίας παίρνει υπόψη του και τα συμφέροντα τόσο των άλλων σύγχρονων κοινωνιών όσο και των κοινωνιών του μέλλοντος.

Ο σοσιαλισμός κινείται και δρα μέσα σε μια ιστορική προοπτική. Ενώ ο καπιταλισμός νοεί σαν ιστορία μόνο τα παρωχημένα και νεκρά γεγονότα, αλλά όχι και τα γεγονότα που πρόκειται να συμβούν, χωρίς να ξέρουμε πάντως πώς ακριβώς και πότε ακριβώς θα συμβούν.

Τα προβλήματα που δημιουργεί η απόκλιση απ' τη θεωρία, καθώς και η ανάγκη για μια ευέλικτη τακτική, προκύπτουν ακριβώς απ' το γεγονός πως μπορεί να εικάσει κανείς το μέλλον αλλά όχι και να το προβλέψει.

Αν το μέλλον της κοινωνίας ήταν γνωστό, η διαμάχη ανάμεσα στο σο-σιαλισμό και τον καπιταλισμό θα έχανε το νόημά της. Και αν ο μαρξισμός κάνει εικασίες για το μέλλον, τις στηρίζει πάντα στην προσεκτική μελέτη του παρελθόντος, εντός του οποίου επισημαίνει κάποιους σταθερά επανα-λαμβανόμενους κοινωνικούς νόμους, που κάνουν την ιστορία να κινείται προς αυτήν κι όχι προς την άλλη κατεύθυνση.

Φυσικά, η κίνηση προς την αταξική κοινωνία που επισημαίνει ο μαρ-ξισμός σαν ιστορική δυνατότητα ούτε ομαλή ούτε απρόσκοπτη είναι. Και προϋποθέτει την ενεργό επέμβαση του ανθρώπου, προκειμένου να επιτα-χυνθούν οι υπάρχουσες εντός της κοινωνίας διαδικασίες συνεχούς αλλα-γής·

ο μαρξισμός δεν εφευρίσκει αυτές τις διαδικασίες. Απλώς τις επισημαί-νει και προσπαθεί να τις προσανατολίσει προς μια συγκεκριμένη κατεύθυν-ση. Η ένταση που προβάλλει εδώ η αστική σκέψη είναι πως η ιστορία κινείται τυχαία και κανείς δεν θα μπορούσε να προαποφασίσει για λογα-ριασμό της. Αλλά αν ήταν έτσι, τότε όλα τα επιμέρους μικρά και μεγάλα που συνιστούν την ιστορία θα έπρεπε να είναι και τυχαία και μοιραία. Και η μοιρολατρία ποτέ δεν έκανε καλό σε κανέναν.

Βέβαια, δεν μπορούμε να ελέγξουμε εντελώς τα κοινωνικά γεγονότα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν πρέπει να προσπαθούμε. Όπως ο καπι-ταλιστής θέλει να ελέγχει διαρκώς την επιχείρησή του, χωρίς να το μπορεί

26

πάντα, έτσι και η κοινωνία οφείλει να καταβάλλει προσπάθειες να ελέγξει τη μοίρα της, χωρίς όμως να το μπορεί πάντα. Η χρεοκοπία είναι πάντα δυνατή και στην καπιταλιστική επιχείρηση και στην κοινωνία, καπιταλι-στική και μη.

Σ' όλες τις περιπτώσεις, το παν θα εξαρτηθεί από την επεμβατική ικα-νότητα του ανθρώπου, που δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση μέσα σε συνθήκες πολύπλοκες — τόσο πολύπλοκες, που να κάνουν τον καπιταλι-σμό να παραιτείται από το σχεδιασμό και να περιορίζεται στη διαχείριση της τρέχουσας κατάστασης ή να σχεδιάζει μακροπρόθεσμα και μόνο για το συμφέρον της αστικής τάξης.

Οι μακροπρόθεσμοι σχεδιασμοί προϋποθέτουν μια καλά οργανωμένη θεωρία και τέτοια θεωρία ο καπιταλισμός δεν διαθέτει. Αν θέλετε, θεωρία του είναι η γνωστή ρήση «ό,τι φάμε, ό,τι πιούμε κι ό,τι αρπάξει ο κ.,.λος μας». Αλλά με τέτοιες θεωρίες εκείνος που την αρπάζει στο τέλος τέλος είναι μόνο ο κ.,.λος μας! Αυτός είναι ο λόγος που ο καπιταλισμός κάθεται συνεχώς στα παλούκια και ο καπιταλιστής δεν μπορεί να κοιμηθεί ήσυχος.

Απλοποιώντας στο έπακρο, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο σοσιαλισμός θέλει να μας κάνει όλους να κοιμόμαστε ήσυχοι μεν, αλλά όχι... όρθιοι και να περιορίζουμε τα προβλήματά μας μόνο στα υπαρξιακά, που κι αυτά θα μπορούσαν να απαλυνθούν κάτω από λιγότερο αγχωτικές συνθήκες. Όχι όμως και να καταργηθούν εντελώς.

Τη δυστυχία από την αρρώστια και το θάνατο, π.χ., κανένα κοινωνικό καθεστώς δεν θα μπορούσε να την εξαφανίσει. Εδώ, το πρόβλημά του το λύνει όπως μπορεί ο καθένας, κι αν δεν μπορεί, αυτοκτονεί και ησυχάζει.

Εκτός από τον ιμπεριαλισμό, υπάρχει και ο έρωτας, λέει ένα ψευτοαναρ-χίζον σλόγκαν της μόδας. Που θα μπορούσαμε να το αντιστρέψουμε και να πούμε: εκτός από τον έρωτα, υπάρχει και ο ιμπεριαλισμός.

Τα πράγματα τα βλέπει κανείς από τη μεριά στην οποία στέκεται. Και είναι δικαίωμα του καθένα να διαλέξει τη στάση του απέναντι στον κόσμο. Εμείς διαλέξαμε τη δική μας: Κοιτούμε τον ιμπεριαλισμό, όντας ερωτευ-μένοι με τους πάντες και τα πάντα. Φυσικά και με τη γυναίκα μας ή τη φίλη μας. Και επιθυμούμε κάποτε, να μην περιμένουν οι μισοί Αθηναίοι ταξί και οι άλλοι μισοί τον έρωτα, όπως λέει μια άλλη ρήση της μόδας αλλά να (ϊρίσκουν όλοι και το ταξί και τον έρωτα. Αλλά πώς να ερωτευτεί κανείς σαν άνθρωπος, όταν έχει στο νου του συνεχώς το βόλεμα μέσα σε ένα κοινωνικό σύστημα που ανήγαγε το βόλεμα σε φιλοσοφία;

Ωστόσο, δεν είναι κακό να αρέσκεται κανείς στο βόλεμα. Κακό είναι, ν(ί είναι βολεψιματίας εκ συστήματος, τουτέστιν συνεχώς να προσπαθεί να βολευτεί και συνεχώς να νιώθει άβολα εξαιτίας εκείνης της τυπικά μικροα-

27

στνκής νοοτροπίας που την υπαγορεύει μια ακόμα, πολύ γνωστή ρήση: Καλό είναι ό,τι είναι καλό για μένα. Δυστυχώς, όμως, υπάρχει κι ένα καλό που δεν είναι καλό για μένα...

Αν, π.χ., είμαι βιομήχανος είναι φανερό πως ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να είναι καλό πράγμα για μένα. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως δεν είναι καλό πράγμα και για όσους δεν είναι βιομήχανοι ή δεν ονειρεύονται να γίνουν βιομήχανοι, διότι έχουν άλλα σοβαρότερα πράγματα να κάνουν στη σύντο-μη ζωή τους, π.χ. να σπάζουν συνεχώς το κεφάλι τους μπας και καταλάβουν το πώς και το γιατί της ζωής και του θανάτου, το πώς και το γιατί της κοινωνίας εντός της οποίας βρεθήκαμε ριγμένοι από συνειδητή πρόθεση και συχνότερα από λάθος των γονέων μας, όχι πάντως γιατί το επιδιώξαμε εμείς οι ίδιοι. Και άλλα τέτοια πολλά.

Δυστυχώς, όμως, οι φιλοσοφημένοι άνθρωποι (που δεν πρέπει να συγχέο-νται με τους φιλόσοφους, γιατί ο καθένας θα μπορούσε να είναι φιλοσοφη-μένος άνθρωπος) σπανίζουν τόσο σ ' αυτόν τον κόσμο, όσο και τα γένια στο σπανό. Ακόμα και στην περίπτωση που κάποιος έχει ικανοποιήσει όλες τις υλικές του ανάγκες, μπορεί να παραμείνει τόσο ζώον όσο και ο εντελώς εξαθλιωμένος, από τον οποίο το τελευταίο που θα μπορούσαμε να ζητήσουμε είναι να στοχάζεται τα μεγάλα και σπουδαία.

Κατά το Μεσαίωνα, οι εντελώς εξαθλιωμένοι ήταν το 90% των κατοίκων της Ευρώπης. Ο καπιταλισμός, που έκανε πολύ σπουδαία πράγματα για την υλική ευημερία του κόσμου και ανέβασε πολύ το μέσο όρο του βιοτικού επιπέδου, αντέστρεψε τα ποσοστά:

Σήμερα, οι εντελώς εξαθλιωμένοι είναι το 10% των κατοίκων της Ευρώ-πης. Όμως, η μεσαιωνική ζωώδης κατάσταση παραμένει. Όχι εξαιτίας της πείνας, αλλά εξαιτίας της βουλιμίας. Σχεδόν όλοι ονειρεύονται την καλυ-τέρευση της οικονομικής τους κατάστασης, ακόμα και αυτοί που έχουν λύσει ριζικά και ολικά όλα τα υλικά τους προβλήματα. Και ελάχιστοι ονειρεύονται την καλυτέρευση της νοητικής και ηθικής τους κατάστασης. Αρκούνται σ ' αυτά που τους χάρισε το Άγιο Πνεύμα τη στιγμή της βα-πτίσεως και με βάση τούτα τα «πνευματικά» εφόδια, ορμούν ακάθεκτοι στο φαΐ, αρπάζοντας ό,τι μπορούν από όπου μπορούν.

Φαντάζομαι τον εξής σουρεαλιστικό τρόπο για τη διάλυση μιας συ-ντεχνιακής απεργίας: Αντί για παράταξη των δυνάμεων των ΜΑΤ στον παραδίπλα δρόμο από όπου θα περάσουν οι διαδηλωτές, στρώνεις ένα τε-ράστιο τραπέζι με εύγευστα εδέσματα. Σ ' αυτό το πρώτο φράγμα, εί-ναι σίγουρο πως η ορμή των διαδηλωτών θα εξασθενίσει αρκούντως. Όμως, για όσους σπάσουν το φράγμα του φαγητού, προνοείς ώστε να μη σπάσουν και το δεύτερο φράγμα, που αυτό το κάνεις με... όμορφες γυμνές

2«

γυναίκες, ειδικά στρατολογημένες για τη διάλυση δύσκολων απεργιών. Όσοι ξεφύγουν και από τα δύο φράγματα, δικαιούνται οπωσδήποτε μια

κομουνιστική ταυτότητα, τιμής ένεκεν. Αυτό το τεστ για τον έλεγχο του «καλού κομουνιστή» είναι, βέβαια, φανταστικό, αλλά όχι και τόσο.

Είναι πάρα πολλοί οι κομουνιστές, που το μόνο που σκέφτονται είναι να αλλάξουν θέση με τους σημερινούς εξουσιαστές τους. Ξεχνούν πως ιστο-ρικός προορισμός του προλεταριάτου, όπου απέμεινε εν πάση περιπτώσει προλεταριάτο, είναι η κατάργηση των τάξεων, συνεπώς και της κάθε μορ-φής εξουσίας, και όχι το στρογγυλοκάθισμα στην προλεταριακή εξουσία που πάρα πολύ εύκολα εκφυλίζεται σε γραφειοκρατική εξουσία που έχει ξεχάσει ακόμα και κείνο τον τρομερό λόγο του Στάλιν: «Μας χρειάζεται περισσότερο κράτος προκειμένου να καταργήσουμε το κράτος».

Δεν έχω την παραμικρή ιδέα για το αν τα πίστευε αυτά ο Στάλιν. Πάντως οι διάδοχοί του, κυρίως εκείνος ο ανεκδιήγητος Μπρέζνιεφ, δεν ξέχασαν μόνο το μαρξισμό-λενινισμό ξέχασαν και το... σταλινισμό. Ξέχασαν τα πάντα, εκτός από το βόλεμα. Ξάπλωσαν την αρίδα τους στις ντάτσες κι άρχισαν να ροχαλίζουν μακάρια, περιμένοντας τον κομουνισμό να τους έρθει από την κεντρική λεωφόρο, αυτή της οποίας την κατασκευή εγκαι-νίασε ο Λένιν. Που αν ήξερε τι κουμάσια θα τον προσκυνούσαν υποκρι-τικά, θα έκανε τις δέουσες εκκαθαρίσεις πριν προλάβει να τις κάνει ο Στάλιν ζαβά και πανικόβλητα.

Αλλά και να τις έκανε, το τελευταίο κεφάλι της Αερναίας γραφειοκρα-τικής Ύδρας θα γεννούσε μύρια άλλα. Γιατί τη γραφειοκρατία τη γεννάει το βόλεμα. Αλλά και η αντικειμενική αδυναμία του ΚΚ της Λενινιστικής περιόδου να επανδρώσει τον κρατικό και κομματικό μηχανισμό με κομου-νιστές. Γιατί οι κομουνιστές, πουθενά στον κόσμο, ούτε τότε ούτε τώρα, είναι αγαθά εν επαρκεία. Κι αυτό σημαίνει πως ο Λένιν έπρεπε να κάνει σκόντα στις απαιτήσεις του για κομουνιστικό ήθος, προκειμένου να κινη-θεί όπως-όπως το σαράβαλο, κάτω από μύριες όσες αντίξοες συνθήκες.

Όλοι λοιπόν άρχισαν, πατείς με πατώ σε, να στριμώχνονται στα κομ-ματικά γραφεία ζητώντας μια κομματική ταυτότητα, που θα τους άνοιγε τις πόρτες — και αυτό ήταν το μόνο που ήθελαν. Κι όταν έχεις ανάγκη από στελέχη, κυρίως μικρομεσαία (αχ, αυτοί οι πάντα άθλιοι μικρομεσαίοι!) δεν κάθεσαι να ψάχνεις για κομουνιστικό ήθος και κουραφέξαλα. Ψάχνεις μόνο για ειδικούς και δυνάμενους να διεκπεραιώνουν μια δουλειά.

Κανείς άλλωστε δεν μπορεί να υποχρεώσει τους μικρομεσαίους να μη σκέφτονται μικρομεσαία και να μην κάνουν καθεστώς τη μικρομεσότητα. Πολύ περισσότερο δεν μπορεί να τους υποχρεώσει να γνωρίσουν τη σκέψη του Μαρξ, πόσο μάλλον αφού δεν γνωρίζουν τη... σκέψη σκέτα. Είναι

29

αμφίβολο αν ο Μπρέζνιεφ και οι περί αυτόν είχαν διαβάσει ποτέ στη ζωή τους κάτι περισσότερο από αυτά που υποχρεώθηκαν να διαβάσουν στα πάντα ανεπαρκή κομματικά σεμινάρια που διδάσκουν μαρξισμό-λενινισμό, όπως βολεύει στους εκάστοτε κομματικούς κρατούντες, κάνοντας έτσι και το μαρξισμό και το λενινισμό σκέτο λάστιχο.

Και μη μου πουν κάποιοι άσχετοι προς το βιβλίο κομουνιστές πως το μόνο που χρειάζεσαι για να θεωρείσαι κομουνιστής είναι να 'σαι παλικάρι, γιατί θα τους πω πως η μεγαλύτερη παλικαριά είναι να αναγνωρίζεις και να διορθώνεις αμέσως τα λάθη σου, έξυπνα και με γνώση, κι όχι όταν σου ζητήσουν να κάνεις «αυτοκριτική», ίσα ίσα για να δηλώσεις την υποταγή σου στην εκάστοτε ισχύουσα «γραμμή». Ο Γκορμπατσόφ επιχειρεί τώρα, στη θέση της δόλιας «αυτοκριτικής» να βάλει την κριτική. Θα τα καταφέ-ρει; Ίσως. Αλλά είναι πολύ δύσκολο. Οι κομουνιστές είναι λιγοστοί, ακό-μα και εντός των ΚΚ.

Μ»

ΜΙΑ ΔΙΟΡΘΩΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ εκλέγεται γενικός γραμματέας του Κομουνιστι-κού Κόμματος απ' την ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής το Μάρτιο του 1985. Στην επόμενη ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής που γίνεται σ ' ένα μήνα, ο νέος γενικός γραμματέας ανακοινώνει επίσημα πως «η χώρα βρίσκεται στα πρόθυρα της κρίσης». Και προκαλεί σοκ. Όχι τόσο στα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής που γνώριζαν την κατάσταση, όσο στους κομουνιστές όλου του κόσμου που πίστευαν πως οι οικονομικές και θεσμι-κές κρίσεις είναι φαινόμενο αποκλειστικά καπιταλιστικό.

Η ίδια σημαδιακή ανακοίνωση γίνεται με ενθουσιασμό δεκτή απ' τους καπιταλιστές όλου του κόσμου, που σπεύδουν να γιορτάσουν πρόωρα τη χρεοκοπία του «υπαρκτού σοσιαλισμού». Που για μας τους αριστερούς της Δύσης είναι τόσο οδυνηρά υπαρκτός, που με δυσκολία αντέχουμε την ύ-παρξή του.

Τι θα γίνει, λοιπόν; Με υπαρκτό τον καπιταλισμό και σχεδόν ανύπαρκτο τον «υπαρκτό σοσιαλισμό», τι θ ' απογίνει με τη δική μας προσωπική ύ-παρξη, μέχρι να περάσουμε στην ανυπαρξία;

Μήπως θα 'πρεπε να το πάρουμε απόφαση πως οι ανθρώπινες κοινωνίες είναι ανίκανες να εξανθρωπιστούν περαιτέρω εξαιτίας της ζωώδους κατα-βολής του ανθρώπου;

Μήπως, δηλαδή, ο Δαρβίνος, που μελέτησε τους νόμους εξέλιξης της «κοινωνίας» των ζώων συμπεριλάμβανε σ ' αυτά, χωρίς να το δηλώνει α-περίφραστα, και το σύγχρονο «πολιτισμένο» άνθρωπο, που ο παραδοσια-κός ανθρωπισμός μας έχει κάνει να πιστέψουμε πως είχε ξεφύγει προ πολ-λού απ' το ζωώδες στάδιο της ανάπτυξής του;

Βέβαια, ξέραμε πως ο καπιταλισμός δεν είναι παρά ένας κοινωνικός δαρβινισμός, δηλαδή ένα κοινωνικό καθεστώς που στηρίζεται στο δίκιο του οικονομικά ισχυρότερου.

Όμως δεν ξέραμε, ή μάλλον δεν θέλαμε να το πιστέψουμε, πως ο «υπαρ-κτός σοσιαλισμός» είναι ένα κοινωνικό καθεστώς που στηρίζεται στον γραφειοκρατικά ισχυρότερο, που καταλήγει στο τέλος να είναι και οικο-νομικά ισχυρότερος, μέσα από ένα άτυπο σύστημα προνομίων.

Φυσικά, τα οικονομικά προνόμια της πάντα παρασιτικής γραφειοκρα-τίας είναι κι αυτά παρασιτικά και συνεπώς σε καμιά περίπτωση δεν θα

31

μπορούσαν να συγκριθούν με τα προνόμια των κατόχων των μέσων παρα-γωγής. Διότι, οι γραφειοκράτες απανταχού της Γης παρασιτούν πάντα σε βάρος των ιδιοκτητών των μέσων παραγωγής, αφού οι ίδιοι δεν παράγουν τίποτα πέρα από διαταγές και ρουσφέτια.

Κι αν οι γραφειοκράτες στη Δύση παρασιτούν σε βάρος των ατομικών ιδιοκτητών, έτσι που τους υποχρεώνουν σε «λάδωμα» προκειμένου να κι-νηθεί το σαράβαλο της γραφειοκρατίας, και έτσι που κλέβουν και με συ-στολή και ασύστολα, οι γραφειοκράτες της Ανατολής παρασιτούν σε βά-ρος του συλλογικού ιδιοκτήτη των μέσων παραγωγής που είναι το σοσια-λιστικό κράτος, πράγμα που δεν αλλάζει σε τίποτα την ουσία και τη φύση τόσο του παρασιτισμού όσο και της κλοπής, που είναι η ακραία μορφή του παρασιτισμού, αυτή δια της οποίας το παράσιτο δεν απομυζά μόνο, αλλά και αρπάζει, μετατρεπόμενο έτσι από κυρίως ειπείν παράσιτο σε ζώο αρ-παχτικό. Όπως ακριβώς στον καπιταλισμό. Που μεγαλούργησε, γιατί α-κολούθησε με συνέπεια το δαρβινικής εμπνεύσεως ρητό «ο θάνατος σου, η ζωή μου».

Πιστεύαμε, λοιπόν, πως ο ανθρωπισμός και ο σοσιαλισμός είναι περίπου συνώνυμα. Να όμως που ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» έκανε υπαρκτή μια καινούρια μορφή απανθρωπιάς, που δεν στηρίζεται μόνο στη βία, όπως θέλουν να λέν' οι «ευαίσθητοι» που είναι ολικά αναίσθητοι στη διάχυτη καπιταλιστική βία, αλλά σε μια «κλασική» εφεύρεση των Κινέζων που ονομάζεται μανδαρινάτο. Και που συνίσταται σε ένα πυκνό και καλά ορ-γανωμένο δίκτυο γραφειοκρατών (μανδαρίνων), διάσπαρτων σ ' όλη την απέραντη χώρα, διά των οποίων ο αυτοκράτορας, μόνος ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής, νέμεται τον πλούτο όλης της χώρας, αμείβοντας τους μανδαρίνους σύμφωνα με την «παραγωγικότητά» τους σε καταπίεση, αλλά και σύμφωνα με την αφοσίωσή τους στον αυτοκράτορα.

Βέβαια, ένας μανδαρίνος ούτε την περιουσία του μπορεί ν ' αφήσει στους απογόνους, ούτε το πόστο. Κι αυτό πρέπει να εκτιμηθεί δεόντως, σε σχέση μ' αυτά που συμβαίνουν στον καπιταλισμό, όπου ο κάθε ηλίθιος μπορεί να κληρονομήσει και την περιουσία και το πόστο του μπαμπά.

Όμως, ο Κινέζος, ο Νεοκινέζος, ο Ρώσος, ο Νεορώσος ή όποιος άλλος νεομανδαρίνος, μοιράζοντας εύνοια σ ' όποιον θέλει, μοιράζει ταυτόχρονα και τις προϋποθέσεις για μια καλύτερη ζωή που μπορεί να μην είναι ιδιαί-τερα πλούσια, για παράδειγμα σαν αυτή των κροίσων του καπιταλισμού, όμως είναι καταφανώς καλύτερη απ' το μέσο όρο. Και γίνεται τόσο πιο καλή όσο πιο κοντά στον αυτοκράτορα βρίσκεται ο μανδαρίνος.

Η παραπάνω μανδαρινική οργάνωση της κοινωνικής ζωής και της πα-ραγωγής ονομάζεται «ασιατικός τρόπος παραγωγής». Δυστυχώς ο Μαρξ

η

πέθανε πριν προλάβει να ολοκληρώσει τις μελέτες του πάνω στον ασιατικό τρόπο ζθ3ής. Αν το έκανε, σήμερα δεν θα υπήρχαν αμφισβητήσεις για το αν η Σοβιετική Ένωση είναι ή δεν είναι μια κοινωνία οργανωμένη κατά το σύστημα του ασιαστικού τρόπου παραγωγής. Προσωπικά πιστεύω πως είναι. Αλλά με έντονες και καταφάνερες διαφοροποιήσεις απ' το «κλασικό» μοντέλο της μανδαρινικής οργάνωσης της κοινωνίας.

Εν πάση περιπτώσει, η όποια εκμετάλλευση στη Σοβιετική Ένωση δεν τελείται κατά τα καπιταλιστικά πρότυπα. Τελείται κατά τα μανδαρινικά πρότυπα, αλλά και βάσει τις εύλογης απαίτησης για τη δημιουργία ενός «κοινωνικού αποθεματικού», που συνίσταται σε μια παρακράτηση μέρους της υπεραξίας της δουλειάς του εργαζόμενου για τις ανάγκες της κοινωνίας, που επιστρέφεται στον εργαζόμενο με τη μορφή «κοινωνικού μισθού», δη-λαδή των υπηρεσιών που προσφέρει στο άτομο η κοινωνία (παιδεία, υγεία, δημόσια έργα κ.λπ.). Είναι μέσα και στο πνεύμα και στο γράμμα του μαρ-ξισμού η αναγκαιότητα για τη δημιουργία «κοινωνικού αποθεματικού», που άλλωστε χωρίς αυτό ούτε ο καπιταλισμός μπορεί να κάνει.

Και δύσκολα θα μπορούσε κανείς να αμφισβητήσει πως ο κοινωνικός μισθός στη Σοβιετική Ένωση είναι υψηλότερος απ' αυτόν των περισσό-τερων χωρών της Δύσης. Αν τώρα στον κοινωνικό μισθό προσθέσουμε και τις κολοσσιαίες δαπάνες για τους εξοπλισμούς και το διαστημικό πρόγραμ-μα, που επίσης ανήκουν έμμεσα στον κοινωνικό μισθό, παρότι θα μπορού-σαν να προβληθούν αντιρρήσεις, αφού αυτές οι δαπάνες θα μπορούσαν να περικοπούν ή και να καταργηθούν κάποτε, τότε το σύνολο του κοινωνικού μισθού στην ΕΣΣΔ είναι εξαιρετικά υψηλό, παρά την ύπαρξη μανδαρινάτου που απομυζά απ' το κοινωνικό αποθεματικό, λες και η κοινωνία είναι υποχρεωμένη να καλοταΐζει και μανδαρίνους, ίσα ίσα για να την ταλαιπω-ρούν και να την καταπιέζουν.

Ο μαρξισμός πιστεύει πως κάποτε, κι αν όλα πάν' καλά, δηλαδή αν το επιτρέψουν οι μανδαρίνοι που πρέπει να φύγουν το ταχύτερο απ' τη μέση, γιατί χωρίς την εξαφάνισή τους ο σοσιαλισμός είναι αδύνατος, ο μαρξι-σμός, λοιπόν, πιστεύει πως κάποτε όλες οι αμοιβές θα έχουν τη μορφή κοινωνικού μισθού, ο οποίος όπως ξέρουμε είναι γεγονός και υπαρκτό και αναγκαίο, αλλά μερικευμένο τόσο στον καπιταλισμό όσο και στο σοσια-λισμό — πολύ περισσότερο σ ' αυτόν.

Το σύστημα αμοιβών στο σοσιαλισμό στηρίζεται στην αρχή «στον κα-θένα ανάλογα με την εργασία του». Το σύστημα αμοιβών στον κομουνισμό, που μέλει να 'ρθει όπως πιστεύουμε αλλά πουθενά δεν έφτασε προς τον παρόν, ούτε καν στις κομουνιστικές χώρες, στηρίζεται στην αρχή «στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». (Το σύστημα αμοιβών στον καπιτα-

|ι

λισμό στηρίζεται στην αρχή «στον καθένα ανάλογα με... το μάκρος του χεριού του και την ικανότητα του να είναι απατεώνας».)

Είναι φανερό πως η κομουνιστική αρχή (στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του, που δεν είναι ίδιες για όλους, εγώ, για παράδειγμα, δεν ένιωσα ποτέ την ανάγκη να έχω IX αυτοκίνητο, γιατί αρκούμαι στα αυτοκίνητα των φίλων, στα δημόσια λεωφορεία, στις σπάνιες περιπτώσεις που κινού-νται και στα πόδια μου στη συχνότερη περίπτωση που δεν κινούνται, και η έλλειψη αυτής της ανάγκης είναι για μένα πολλαπλά ωφέλιμη, πρέπει να το ομολογήσετε εσείς που πάτε για... κατούρημα στην εξοχή με το αυτο-κίνητό σας) λέγαμε λοιπόν πως η κομουνιστική αρχή «στον καθένα ανά-λογα με τις ανάγκες του» προϋποθέτει μια συνεχώς και μεγαλύτερη αύξηση του «κοινωνικού μισθού». Που όταν μεγαλώσει πάρα πολύ, ο ατομικός μισθός θα αποχτήσει δευτερεύουσα σημασία και θα λειτουργεί περίπου σαν χαρτζιλίκι.

Επ' αυτού, θα προβάλουν αντιρρήσεις οι άπληστοι και οι άρπαγες. Αλ-λά, αφού οι δικές τους ανάγκες είναι η αρπαγή και η απληστία, δεν έχουμε παρά να τους μπουκώσουμε κάποτε μέχρι σκασμού, για να δούμε τι θα καταλάβουν μέσα στη ζωώδη τους υπανάπτυξη. Βέβαια, η απληστία δεν προβλέπεται να εκλείψει σύντομα μέσα σ ' έναν κόσμο αφιλοσόφητων μι-σοκρετίνων που δεν λέν' να καταλάβουν πως η ζωή είναι τόσο σύντομη, που δεν αξίζει τον κόπο να τη σπαταλά κανείς για να συσσωρεύει για τον εαυτό του πλούτο, ίσα ίσα για να παραμείνει το ζώον που ήταν και πριν πλουτίσει.

Αλλά εν πάση περιπτώσει ας κάνουμε ό,τι μπορούμε όσοι από μας έχου-με μια κάποια φιλοσοφική διάθεση, ώστε να αντιμετωπίζουμε φιλοσοφη-μένα και τη δική μας ζωή και τη ζωή των άλλων. Πάντως, στην κοινωνία του μέλλοντος που ονειρευόμαστε (και κανείς δεν θα μας εμποδίσει να την ονειρευόμαστε, σε πείσμα κάθε χυδαίου «ρεαλισμού») οι άπληστοι θα δια-τηρήσουν το δικαίωμα να είναι άπληστοι, μέχρι να καταλάβουν πως είναι ηλίθιοι, αν το καταλάβουν. Αν δεν το καταλάβουν, τότε η κοινωνία θα πβ^πει να πάρει τα μέτρα της και να τους στείλει στο χωράφι να σκάβουν, μπας και καταλάβουν τι... εστί βερίκοκο! Δηλαδή, πόσο δύσκολα παράγε-ται ο κατά Άνταμ Σμιθ «πλούτος των εθνών».

Βέβαια, κανείς αφελής δεν θα είχε την αξίωση να γίνουν κάποτε όλοι οι άνθρωποι διανοούμενοι. Αλλά εμείς δεν ζητάμε να γίνουν διανοούμενοι, ζητάμε να γίνουν άνθρωποι. Γιατί, αν ο «χόμο εκονόμικους» πιστεύει πως είναι άνθρωπος, ο κυρίως ειπείν γάιδαρος θα πρόβαλε ζωηρή ένσταση, αν μπορούσε να το κάνει.

Όπως και να 'ναι ο «νέος άνθρωπος» που επαγγέλεται ο μαρξισμός δεν

Μ

εμφανίστηκε προς το παρόν στη Σοβιετική Ένωση. Αντ' αυτού, εμφανί-στηκε ο νέος γραφειοκράτης, που αυτός κι αν είναι γάιδαρος! Η δυσκαμ-ψία, μ' άλλα λόγια, του εποικοδομήματος αποδείχτηκε απίστευτα μεγάλη. Όπως και η ανθεκτικότητα της αστικής νοοτροπίας, που είναι πολύ πιο ανθεκτική απ' το καπιταλιστικό καθεστώς, αφού επιβιώνει και υπό σοσια-λιστικό καθεστώς. Και θα επιβιώνει για πολύ.

Οι «κοριοί» δεν υπήρχαν μόνο στην εξημμένη φαντασία του ιδιοφυούς Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι, που αυτοκτόνησε προφανώς γιατί σιχάθηκε τους κοριούς στη «σοσιαλιστική» τους παραλλαγή. (Όπως τους σιχάθηκα κι εγώ στην εγχώρια πράσινη εντομολογική παραλλαγή, χωρίς ωστόσο αυτό να συνιστά επαρκή λόγο για μια πιθανή αυτοκτονία μου. Όχ ι δα και ν ' αυτοκτονήσουμε, γιατί γεμίσαμε πράσινους κοριούς. Υπάρχουν άλλωστε και εντομοκτόνα).

Που λέτε, η Σοβιετική Ένωση γέμισε κόκκινους κοριούς. Εννοώ βαμ-μένους τεχνητά κόκκινους, γιατί κόκκινοι κοριοί δεν υπάρχουν. Είναι οι κύριοι που πρώτοι, αλλά όχι και καλύτεροι, έσπευσαν να παραστήσουν τους κομουνιστές, όταν πληροφορήθηκαν πως το καθεστώς έγινε κομουνι-στικό. Αν το καθεστώς γινόταν οτιδήποτε άλλο, θα γίνονταν κι αυτοί κο-ριοί άλλου χρώματος, π.χ. πράσινου, όπως στις σημερινές κίτρινες μέρες, όπου τα πράσινα άλογα του «σοσιαλισμού» άφησαν το τριφύλλι στα λιβά-δια και ήρθαν να μασήσουν τον κρατικό προϋπολογισμό στις πόλεις.

Και επειδή οι μασέλες τους ήταν αμάθητες, τον μασούν τόσο άτσαλα, που τους επισημαίνεις από μακριά, έτσι που τους τρέχουν τα σάλια. Για να μπορέσουμε, λοιπόν, να φανταστούμε τι έγινε στη Σοβιετική Ένωση με τους κοριούς που λέγαμε, αρκεί να φέρουμε στο νου μας τους δικούς μας πράσινους κοριούς. Που το σοσιαλισμό ξεκίνησαν να φέρουν και την (ΐπάτη εγκατέστησαν παντού.

Δύσκολος ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου! Και μακροχρόνιος. Χρειά-στηκαν μερικές χιλιάδες χρόνια για να γίνει το ζώον άνθρωπος. Να μη χρειαστούν μερικές εκατοντάδες χρόνια για να γίνει το ζώον άνθρωπος, ποσιαλιστής-άνθρωπος; Ας κάνουμε υπομονή. Όχι εμείς, γιατί όλη η υ-πομίΐνή μας έχει ξαντληθεί προ πολλού, αλλά οι ξεκούραστοι επιγενόμενοι και οι επιγενόμενοι των επιγενομένων.

Άλλωστε, τα καλά αργούν να γίνουν κι όταν γίνουν εμφανίζεται η α-παίτηση για τα καλύτερα, πράγμα που μας εμποδίζει να δούμε την πρόοδο που έχει επιτελεστεί στο μεταξύ. Παρά την ύπαρξη λοιπόν κοριών, η πρόο-δος που έχει συντελεστεί στη Σοβιετική Ένωση σε σχέση μ ' αυτό που ήναν η τσαρική Αυτοκρατορία, είναι αναμφισβήτητη.

'Λλλ(ι)στε, ο Λένιν δεν πίστεψε ποτέ πως ο δρόμος προς τον σοσιαλισμό

35

θα ήταν ίσιος. Ο δρόμος προς το σοσιαλισμό δεν είναι μόνο ανηφορικός, αλλά και ελικοειδής. Σήμερα στη Σοβιετική Ένωση βρίσκονται σε μια απ' τις πολλές στροφές αυτού του δρόμου. Που ασφαλώς δεν θα είναι και η τελευταία.

Ο Λένιν λέει πως για να επιτευχθούν οι στόχοι της Γαλλικής Επανάστα-σης του 1789-1793, που έφερε την αστική τάξη και στην πολιτική εξουσία (την οικονομική την κατείχε από δυο αιώνες νωρίτερα) χρειάστηκαν άλλες τρεις «διορθωτικές» επαναστάσεις, που έγιναν το 1830 και το 1871.

Χρειάστηκε, ακόμα, μια μεταρρύθμιση που έγινε το 1832. Στη Γερμανία, πάλι, έγιναν δύο αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις, η μια το 1848 και η άλλη το 1918, και ανάμεσά τους παρεμβλήθηκαν οι πολύ δραστικές μεταρ-ρυθμίσεις της δεκαετίας του 1860. Γιατί, λοιπόν, έχουμε την απαίτηση ο σοσιαλισμός να εγκαθιδρυθεί μια κι έξω, με μία και μόνο επανάσταση, την Οκτωβριανή; Αυτό που γίνεται σήμερα στη Σοβιετική Ένωση είναι επα-νάσταση. «Διορθωτική» επανάσταση. Και ίσως χρειαστεί να γίνουν κι άλ-λες. Έχουμε... «ιστορική» υπομονή. Οι καπιταλιστές δεν έχουν.

.16

^

Η ΤΡΑΓΙΚΗ ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΊΑΣ

«Είμαστε όλοι ταξιδιώτες στο ίδιο καράβι, τη Γη, και δεν πρέπει να το αφήσουμε να ναυαγήσει. Δεν θα υπάρξει δεύτερη Κιβωτός του Νώε», λέει ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην Περεστρόικα. Ο Γκορμπατσόφ, λοιπόν, α-ναγνωρίζει ως συνταξιδιώτες στο ίδιο παλιό καράβι τους καπιταλιστές. Ο Ρήγκαν, όμως, μέχρι πρόσφατα, και μέχρι να τον σφίξει η ανάγκη ώστε να αρχίσει να συζητάει με τους Σοβιετικούς, πίστευε πως δυο καπεταναίοι στο ίδιο καράβι δεν χωρούν, και ότι ο ένας θα ' πρεπε να πεταχτεί στη θάλασσα. Εννοείται πως αυτός που κατά Ρήγκαν θα ' πρεπε να πεταχτεί στη θάλασσα είναι ο νεότερος καπετάνιος, παρά το αυτονόητο γεγονός πως σε τέτοια ψευτοδιλήμματα εκείνος που οφείλει να θυσιάζεται για χατίρι του νεότε-ρου, είναι ο γεροντότερος. Αλλά ο καπιταλισμός δεν γνώρισε ποτέ την έννοια της αυτοθυσίας, παρ' όλο που πάντα γνωρίζει και πολύ καλά μά-λιστα την έννοια της θυσίας (των άλλων). Κατά κινηματογραφική αναλο-γία η «Αυτοκρατορία του Κακού», τουτέστιν η κατά Ρήγκαν Σοβιετική Ένωση, έπρεπε να εξουδετερωθεί από τις «Δυνάμεις του Φωτός». Που, ωστόσο, τις κρατούν στα χέρια τους οι σκοταδιστές. Εν πάση περιπτώσει, η «Αυτοκρατορία του Κακού» δεν καταστράφηκε έγκαιρα, δηλαδή αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και όχι, βέβαια, στη διάρκειά του. Γιατί στη διάρκειά του η «Αυτοκρατορία του Κακού» συμμάχησε με τις «Δυνάμεις του Φωτός» ενάντια στο φασισμό. Που, σημειωτέον, είναι κι αυτός καπιταλισμός, και μάλιστα στην πιο «καθαρή» του μορφή.

Αφού, λοιπόν, οι δύο υπερδυνάμεις συμμάχησαν τότε, γιατί να μη συμ-μαχήσουν και τώρα, που το διαστημόπλοιο Γη κινδυνεύει να γίνει κονιορ-τ(')ς και να επανέλθει στην κατάσταση της αστρικής σκόνης, στην περίπτω-ση που σκάσουν όλα μαζί τα πυρηνικά όπλα, με τα οποία φορτώσαμε κπιπόλαια το καράβι μας, τη Γη, που το περί τον ήλιο ταξίδι του κρατάει ι':νας έτος και γίνεται μέσα σε συνεχείς ημερήσιες περιστροφές περί τον (Ιξονά του, ώστε να κρατηθεί η ισορροπία;

Ποιοι ανισόρροποι, λοιπόν, προσπαθούν να διαταράξουν αυτή την ισορ-ροπία; Και τι λόγο έχουν να τη διαταράξουν οι σοσιαλιστές, αφού οι κ((πιτ(ΐλιστές είναι φύσει και κυρίως θέσει ανισόρροποι;

Ξέρετε κανέναν ισορροπημένο άνθρωπο που θα υιοθετούσε ως σήμα του

37

τρόπου ζωής του τη ρήση «ο θάνατος σου, η ζωή μου;» Όλοι"γνωρίζουμε πως ο καπιταλισμός προχωρεί με πυξίδα αυτή και μόνο τη ρήση είτε το ομολογεί είτε το αποκρύβει, εξαιτίας του χριστιανικού ταρτουφισμού του.

Δυστυχώς, όμως, η μόνη ελπίδα της ανθρωπότητας να γλιτώσει από τον παραλογισμό, και τον πυρηνικό και τον του καθ' ημέραν καπιταλιστικού βίου, δηλαδή ο σοσιαλισμός, δέχτηκε καίρια πλήγματα στη χώρα που πρώτη τον υιοθέτησε ως κοινωνικό σύστημα. Αν, λοιπόν, ο παραλογισμός του Ρήγκαν και των στρατοκρατών του είναι δολοφονικός, ο παραλογισμός τού να αφήνεις το σοσιαλισμό να αυτοκαταστρέφεται είναι αυτοκτονικός.

Η Σοβιετική Ένωση σήμερα δεν απειλείται άμεσα από εξωτερικούς εχθρούς. Κι αυτό, χάρη στην «ισορροπία του τρόμου» που έγινε δυνατή εξαιτίας της πρόνοιας της να εξοπλιστεί η ΕΣΣΔ έγκαιρα και να γίνει υπερδύναμη, παρά τη φτώχεια της και σε βάρος της ευημερίας της.

Ο σταλινισμός ήταν η αναγκαία συνέπεια της δύσκολης περιόδου της αυτοσυντήρησης με κάθε τρόπο, έστω όχι και τόσο σύμφωνος με τις αρχές του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού. Είναι πολλοί αυτοί που βάλθηκαν να καταμετρήσουν, με μεγάλο αθροιστικό ζήλο τα θύματα του σταλινισμού, αλλά ελάχιστοι θέλησαν να προσμετρήσουν και τα χαμένα μέσα στον ιστορικό χρόνο θύματα του καπιταλισμού.

Λες και είναι πιο «ανθρώπινο» να πεθαίνει λίγο λίγο και κάθε μέρα, μέσα σ ' ένα κεκαλυμμένο ή απροκάλυπτα εκμεταλλευτικό σύστημα, που κάνει ωστόσο ό,τι μπορεί να κρύψει τη βαρβαρότητα του διά των φιλανθρωπικών επιδομάτων ανεργίας και τις ελεημοσύνες τύπου ΑΤΑ, λες και αυτό που ζητούν οι εργαζόμενοι είναι η χριστιανή μεγαλοθυμία των αφεντικών και του δικού τους «κράτους προνοίας» που προνοεί περισσότερο για τον εαυτό του και λιγότερο για τους υπηκόους του; Η ελεημοσύνη πάντα ήταν ένας βολικός τρόπος να κερδίζει κανείς, μαζί με τον χριστιανικό, και τον κα-πιταλιστικό παράδεισο, ως εν ουρανώ και επί της γης.

Έλα, όμως, που ο υποσχεμένος από το σοσιαλισμό επίγειος παράδεισος που κρατούσε ζωντανή την ελπίδα τις δύσκολες σταλινικές μέρες και τις χλιαρές και τεμπέλικες μπρεζνιεφικές μέρες, κόντεψε να γίνει κόλαση, περισσότερο εξαιτίας του μπρεζνιεφισμού και λιγότερο εξαιτίας του στα-λινισμού, που στο κάτω κάτω έχει πολλά άλλοθι. Ο σταλινισμός ήταν η μαχόμενη, στρατοκρατούμενη και αστυνομοκρατούμενη μορφή της γρα-φειοκρατίας. Ο μπρεζνιεφισμός ήταν η χυδαία υφέρπουσα μορφή γραφειο-κρατίας αστικού τύπου, στην ασιατική της παραλλαγή.

Είναι ο μπρεζνιεφισμός και όχι ο σταλινισμός (ή τώρα ο γκορμπα-τσοφισμός) που κόντεψε να επανεγκαθιδρύσει σιωπηλά τον καπιταλι-σμό στη Σοβιετική Ένωση. Στη σταλινική περίοδο μπορεί να υπήρχε

,ΙΚ

βαρβαρότητα, διαφθορά όμως δεν υπήρχε, διά τον φόβον των Ιουδαίων. Βέβαια, ο φόβος δεν είναι ο καλύτερος τρόπος να πατάξεις τη διαφθορά.

Αλλά, πάντως, είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος στην περίπτωση που η κατά Ρούντολφ Μπάρο «πλεονάζουσα συνείδηση» δεν είχε γίνει ακόμα κοινή και τρέχουσα κατάσταση. Η περεστρόικα, λοιπόν, έχει να αντιμε-τωπίσει σήμερα και τις κληρονομημένες από το σταλινισμό κοινωνικές δυσπλασίες και δυσμορφίες και τις κληρονομημένες από τον μπρεζνιεφι-σμό μικροαστικές στρεβλώσεις.

Και διατείνεται πως θα επαναφέρει τα πράγματα στο σημείο που τα άφησε ο Λένιν, ώστε να τα αναπτύξει ανετότερα, κατά τον τρόπο που υπέδειξε ο Λένιν. Ο οποίος έλεγε πως «σοσιαλισμός είναι η ζωντανή δη-μιουργικότητα των μαζών». Που ωστόσο δεν κρατήθηκε ζωντανή από τους επιγόνους του, εξαιτίας της έλλειψης πίστης στη ζωντανή δημιουργικότη-τα των μαζών.

Οι οποίες, πάντως, εδώ που τα λέμε, είναι πάντα άκρως επίφοβες, έτσι που καθεύδει μισοναρκωμένο μέσα στο κοινωνικό σώμα το μικροαστικό μικρόβιο για ένα γρήγορο και εύκολο πλουτισμό. Είναι εύκολο, λοιπόν, να πιστεύεις στη «ζωντανή δημιουργικότητα των μαζών». Το δύσκολο είναι να ζωντανέψεις τη δημιουργικότητα των μαζών. Και πώς να τη ζωντανέψεις αν δεν της πετάξεις κίνητρα υλικής τάξεως, έχοντα σχέση με την προσω-πική ευημερία του καθένα.

Άλλωστε, γιατί πρέπει να ζητάμε από τη μάζα να θυσιάζεται υπέρ κά-ποιων ιδεών, τη στιγμή που δεν τις πιστεύουν ούτε αυτοί που τις προτεί-νουν; Μία είναι η ιδεολογία της προτείνουσας γραφειοκρατίας: Το βόλεμα, το αραλίκι και το «εις υγείαν των κορόιδων». Τα σπουδαία λόγια δύσκολα γίνονται σπουδαίες πράξεις, κυρίως όταν είναι ψεύτικα. Και πώς να εγκα-θιδρύσει το σοσιαλισμό μια γραφειοκρατία, που ούτε ξέρει ούτε θέλει να μάθει τι είναι ο σοσιαλισμός; Βρήκαν ποτέ καιρό για μελέτη τούτοι οι μόνιμα υπεραπασχολημένοι με την κλοπή και την απάτη αχρείοι; Και αφού δεν βρήκαν καιρό για γνώση αυτοί οι κηφήνες, πώς θα τον βρει ο ταλαι-πίορημένος μεροκαματιάρης;

Μ μάζα, λοιπόν, είναι ικανή και για το καλύτερο και για το χειρότερο. 11 μάζα δεν είναι εξαγιασμένη από το γεγονός και μόνο πως είναι μάζα. Η μ(ϊζα είναι μια «δεξαμενή» που εμπεριέχει όλες τις δυνατότητες. Και «έχω εμπιστοσύνη στη μάζα», που μας διδάσκει ο Λένιν, σημαίνει ότι πιστεύω πίος αυτή θα αναπτύξει τις καλύτερες δυνατότητές της, αν της δημιουργή-σουμε τις κατάλληλες συνθήκες.

Λλλά η γραφειοκρατία δεν θα ήταν ποτέ σε θέση εξαιτίας της φύσης και της συγκρότησής της, να δημιουργήσει αυτές τις συνθήκες. Η γραφειοκρα-

39

τία είναι πάντα κατώτερη των μαζών. Η γραφειοκρατία δεν πιστεύει στις μάζες, πιστεύει μόνο στο πάση θυσία δικό της βόλεμα, ερήμην των μαζών, ερήμην των ιδεών, ερήμην των ιδεολογιών, ερήμην του μαρξισμού, ερήμην του λενινισμού, ερήμην των πάντων. Η γραφειοκρατία είναι ένα τέρας που τα χέρια του βρίσκονται παντού και το κεφάλι πουθενά.

Δεν είναι ο Στάλιν και ο Μπρέζνιεφ οι κεφαλές που δημιούργησαν τη «σοσιαλιστική» γραφειοκρατία. Είναι η γραφειοκρατία που δημιούργησε και τον Στάλιν και τον Μπρέζνιεφ.

Και τη γραφειοκρατία, με τη σειρά της, τη δημιούργησε η σκληρή ανάγκη, την εποχή που ζούσε ακόμα ο Λένιν. Ο οποίος στα τελευταία του γραπτά μοιάζει να οδύρεται για την αδυναμία του νέου καθεστώτος να βρει ικανά στελέχη για να επανδρώσει τον τεράστιο κρατικό και κομματικό μηχανισμό.

Την Οκτωβριανή Επανάσταση την έκαναν μια χούφτα πανέντιμοι και θαρραλέοι άνθρωποι που έπαιξαν το κεφάλι τους κορόνα γράμματα. Ο Λένιν τότε έδινε στους Μπολσεβίκους πιθανότητες επιτυχίας 20%. Κι ω-στόσο τόλμησε το μεγαλύτερο και δυσκολότερο εγχείρημα που έγινε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Και πέτυχε, χάρη στη δική του μεγαλοφυία, την ικανότητα και την αποφασιστικότητα των συντρόφων του και την άμεση ανταπόκριση των μαζών στο κάλεσμα του για έναν καλύτερο και ανθρω-πινότερο κόσμο. Η ρήση «ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη θέση την κατάλληλη εποχή» δεν βρήκε ποτέ πληρέστερη εφαρμογή σε ολόκλη-ρη την ιστορία του ανθρώπινου γένους.

Όταν τα πράγματα καταλάγιασαν γύρω στο 1921 και το καινούριο κα-θεστώς αποδείχτηκε βιώσιμο προς μεγάλην απογοήτευσιν του καπιταλι-σμού, που στην αρχή δεν πήρε τα καινοφανή πράγματα και πάρα πολύ στα σοβαρά, οι δυσκολίες άρχισαν να ξεφυτρώνουν όπως τα μανιτάρια μετά τη βροχή. Και η σοβαρότερη απ' όλες ήταν η ανυπαρξία στελεχών, κυρίως μικρομεσαίων. (Τα πάντα, τελικά, σκαλώνουν σε αυτούς τους οικτρούς μικρομεσαίους, που η «κεντρώα» τους τοποθέτηση στα πάντα προκαλεί το βάλτωμα και την ακινησία, έτσι, που δεν λέν' να κινηθούν ούτε προς τα δεξιά ούτε προς τα αριστερά του κέντρου ισορροπίας, δηλαδή ακινησίας).

Τα Σοβιέτ, δηλαδή τα λαϊκά συμβούλια αυτοδιοίκησης και αυτοδιαχεί-ρισης που χάρισαν το όνομά τους στη Σοβιετική Ένωση, δεν τα δημιούρ-γησαν οι Μπολσεβίκοι. Δημιουργήθηκαν λίγο ως πολύ αυθόρμητα, στη διάρκεια της Επανάστασης του 1905, που ήταν η «πρόβα τζενεράλε» για τη μεγαλειώδη Οκτωβριανή Επανάσταση. Ωστόσο, τα Σοβιέτ υποστήριξαν με φανατισμό και πείσμα το 1917 τους Μπολσεβίκους. Η μάζα κατάλαβε α-μέσως πως μόνο ο Λένιν και το κόμμα του θα μπορούσαν να τη βγάλουν

40

από τα αδιέξοδα του δύσμορφου τσαρικού μισοφεουδαρχικού καπιταλι-σμού. Χωρίς τα Σοβιέτ η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν χαμένη.

Κι ωστόσο, τα Σοβιέτ άρχισαν να παραλύουν λίγο μετά τη νίκη της Επανάστασης. Κανείς δεν τα διέλυσε, κανείς δεν τα μποϊκοτάρισε, όπως θέλουν να πιστεύουν αυτοί που σε όλα βλέπουν κάποιο σατανικό «δάκτυ-λο». (Η περί «δακτύλων» θεωρία, παντού στον κόσμο και κυρίως εδώ στην Ελλάδα, είναι ο πιο βολικός τρόπος να απεκδύεται κανείς των ευθυνών του. Πάντα, λοιπόν, φταίει κάποιος άλλος και ποτέ εμείς οι ίδιοι.)

Τα Σοβιέτ, λοιπόν, αδράνησαν, γιατί οι άνθρωποι κουράστηκαν. Και προσπάθησαν να μεταθέσουν τις ευθύνες για τη διοίκηση και τη διαχείριση σε «επαγγελματίες». Και επειδή τα αποθέματα σε ικανούς επαγγελματίες εντός του ΚΚΣΕ εξαντλήθηκαν γρήγορα, για να επανδρώσει ο Λένιν την κολοσσιαία κρατική και κομματική μηχανή, που έπρεπε να δουλέψει πάση θυσία και έναντι παντός τιμήματος, αναγκάστηκε να προσφύγει σε άσχε-τους προς το μαρξισμό «ειδικούς».

Οι οποίοι, στην εποχή του Στάλιν, που ανέπτυξε περισσότερο τον ανα-γκαίο διοικητικό πραγματισμό, απέκτησαν και κομματική ταυτότητα. Και έτσι έγιναν στα καλά καθούμενα κομουνιστές!!! Τι τραγωδία! Να σε υπο-χρεώνει η ανάγκη να χρίεις κομουνιστές τους ικανούς και ταλαντούχους στα πάντα ίσως, πλην του απολύτως αναγκαίου κομουνιστικού ήθους!!!

Ο αντικαθεστωτικός ιστορικός Βοσλένσκι στην περιβόητη Νομενκλα-τούρα, έργο σημαδιακό και αποκαλυπτικό, στο οποίο ωστόσο δεν δώσαμε τη δέουσα σημασία τότε που έπρεπε, παρατηρεί πως είναι τεράστιο λάθος να πιστεύουμε πως οι προνομιούχοι (η νομενκλατούρα), είναι κατ' ανάγκη κομματικοί από συνείδηση, ή πως δεν είναι ικανοί και ταλαντούχοι άνθρω-ποι. Οι νομενκλατουρίστες είναι τόσο ικανοί όσο τουλάχιστον και οι μά-νατζερ του καπιταλισμού.

Και σ ' αυτούς, και όχι στους από συνείδηση κομματικούς (και οι νομεν-κλατουρίστες, ωστόσο, είναι κομματικοί αλλά «εξ απονομής») χρωστάει η Σοβιετική Ένωση την τεράστια επιστημονική της ανάπτυξη. Φυσικά, οι νομενκλατουρίστες κάποτε έφτασαν να συγχέονται πλήρως με τους κομου-νιστές και κανείς να μην καταλαβαίνει πια ποιος είναι ποιος και ότι τα προβλήματα του σοσιαλισμού δεν μπορούν να δράσουν έξω από τα πλαίσια του κεντρικού σχεδιασμού που επιβάλλει η κυβέρνηση και το κόμμα.

Λλλά αυτό δεν σημαίνει πως δεν έχουν ένα τεράστιο περιθώριο για να (ΐν(ΐπτύξουν τις ικανότητές τους, που είναι και υπαρκτές και βεβαιωμένες. Ίίχι:ι σημασία που ο Ζαχάροφ, π.χ., που παριστάνει τώρα τον αντικαθε-ππιιτικό και τον υπερασπιστή των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων» δεν είναι κομουνιστής; Αυτό που έχει πρακτική σημασία είναι πως είναι ένας ιδιο-

41

φυής φυσικός καν σαν τέτοιος ανήκει κι αυτός στην νομενκλατούρα. Το καθεστώς άλλωστε τον αξιοποίησε όσο μπορούσε κι αυτό του δίνει σήμερα το δικαίωμα να φωνασκεί ανοήτως κατά του καθεστώτος. Που δεν τον προώθησε όσο θα το ήθελε τούτος ο αρχινομενκλατουρίστας.

Υπάρχουν πράγματα που δεν μπορεί να τα κάνει ο λεγόμενος απλός λαϊκός άνθρωπος. Δεν μπορεί να σχεδιάσει οποιοσδήποτε ένα διαστημό-πλοιο, και δεν μπορεί να διευθύνει ο καθένας μια τράπεζα, όπως πιστεύουν οι εκ μαρξιστών λαϊκιστές τύπου Λούξεμπουργκ, Κορς και Πάνεκουκ, που ήταν οι κεφαλές στη λεγόμενη αριστερή αντιπολίτευση του Λένιν. Ο λαός δεν τα μπορεί όλα — κι ας το πάρουμε απόφαση.

Σε μια εποχή απόλυτης εξειδίκευσης, είναι ανόητο να πιστεύει κανείς πως ο καθένας θα μπορούσε να κάνει το καθετί. Ο λαός θα παραμείνει για πάντα μια δυνατότητα και για το καλύτερο και για το χειρότερο. Και πρέπει αυτή η δεξαμενή να αξιοποιηθεί στο μάξιμουμ. Αυτό προσπαθεί να κάνει η περεστρόικα.

42

ο ΠΡΟΩΡΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ

ο Βλαντνμίρ Ίλιτς Ουλιάνοφ, γνωστός ως Νικολάι Λένιν (Λιένιν, στα ρωσικά) που είναι ένα μόνο, αυτό που επικράτησε, από τα πολλά επανα-στατικά του ψευδώνυμα, πέθανε στις 21 Ιανουαρίου 1924, σε ηλικία μόλις 54 ετών. Τη χρονιά του θανάτου του, το καινούριο καθεστώς που εγκαθί-δρυσε στην πατρίδα του είχε τη νηπιακή ηλικία των 7 ετών, εκ των οποίων μόνο τα 5 ή τα 4 ήλεγχε άμεσα ο μεγάλος επαναστάτης, που έμεινε στο κρεβάτι κάπου δυο χρόνια, σοβαρά άρρωστος από ένα εγκεφαλικό επεισό-διο, που προφανώς του προκάλεσε η παρατεταμένη υπερκόπωση πολλών ετών, πνευματική και σωματική.

Κάτω από ομαλότερες συνθήκες, ο Λένιν θα μπορούσε ίσως να ζήσει άλλα 20 χρόνια τουλάχιστον. Και να πεθάνει, ας πούμε το 1944, περίπου με τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Σε μια τέτοια φανταστική πε-ρίπτωση δεν θα υπήρχε ούτε Στάλιν ούτε Τρότσκι. Συνεπώς και τα εκκα-θαρισθέντα από τον Στάλιν στελέχη θα επιζούσαν και τα άλλα στελέχη που ακολούθησαν τον Τρότσκι δεν θα δημιουργούσαν προβλήματα στην ενό-τητα του Κόμματος.

Ο ρόλος της προσωπικότητας στην ιστορία είναι δεδομένος. Ειδικότερα, ο ρόλος της κολοσσιαίας προσωπικότητας του Λένιν στην ιστορία της Οκτωβριανής Επανάστασης και των πρώτων μετά την επικράτησή της χρόνων δεν είναι απλώς δεδομένος, αλλά και απολύτως καθοριστικός. Οι Μενσεβίκοι χαρακτήρισαν τον Λένιν τρελό, αριβίστα, μονομανή, ιδεολη-πτικό, καταστροφικό, όταν πρότεινε την κατά μέτωπο επίθεση κατά του Κερένσκι και την άμεση μετατροπή της αντιδημοκρατικής επανάστασης του Κερένσκι (της λεγόμενης Φεβρουαριανής Επανάστασης) σε προλετα-ριακή.

Σοβαρές διαφωνίες για το ίδιο θέμα προέκυψαν και στο δικό του επανα-στατικό κόμμα, το Κόμμα των Μπολσεβίκων. Ο Τρότσκι, για παράδειγμα, δεν τάχθηκε εξαρχής υπέρ της ένοπλης επέμβασης των Μπολσεβίκων.

Οι περισσότεροι μαρξιστές, μ ' άλλα λόγια, (και οι Μενσεβίκοι ήταν μα|)ξιστές) προτιμούσαν μια ειρηνική κοινοβουλευτική «πολιτική διείσδυ-ση», στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας που είχε ήδη επικρατήσει μάλ-λον άνετα.

Καλή ώρα σαν τους σημερινούς κομουνιστές της Δύσης, που μη έχοντας

43

κάτι καλύτερο να κάνουν βερμπαλίζουν κι αυτοί εντός των αστικών κοι-νοβουλίων, που η αστική τάξη τα έφτιαξε για λογαριασμό της, κι όχι, βέβαια, για να ρητορεύουν σ ' αυτά οι κομουνιστές, με τη μάταιη βεβαιό-τητα πως διαθέτουν εκεί ένα αποτελεσματικό βήμα για να προπαγανδίζουν απ' αυτό τις ιδέες τους, ως το βαθμό, βέβαια, που συνεχίζουν να έχουν μαρξιστικές ιδέες αυτοί, που εκ των πραγμάτων υποχρεώθηκαν να εγκατα-λείψουν τις λενινιστικές επαναστατικές ιδέες.

Το δυστύχημα όμως είναι πως οι περισσότεροι από τους κοινοβουλευ-τικούς κομουνιστές ρήτορες απανταχού της Γης δεν έχουν πλέον ούτε επαναστατικές, ούτε καν μαρξιστικές ιδέες. Και το μόνο που τους απόμεινε από ιδεολογία είναι ένας αστείος εργατισμός (ουβριερισμός), που ο Λένιν τον πολέμησε με λύσσα, ως την κύρια έκφραση του πολιτικού λαϊκισμού, ενός «ειρηνικού» λαϊκισμού, ανάλογου μ ' αυτόν των Μενσεβίκων και κυ-ρίως των Ναρόντνικων (Λαϊκών), με τους οποίους ο παράτολμος Λένιν βρισκόταν συνεχώς στα μαχαίρια, που λέει ο λόγος.

Σημειώνουμε με την ευκαιρία, πως το κόμμα των Μπολσεβίκων του Λέ-νιν προέκυψε από διάσπαση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, που ιδρύ-θηκε το 1903 και διασπάστηκε με αστραπιαία ταχύτητα την ίδια χρονιά (1903), κατά το δεύτερο συνέδριό του. Η πλειοψηφούσα ομάδα πήρε το όνομα Μπολσεβίκοι, που στα ρωσικά σημαίνει πλειοψηφούντες (οι έχο-ντες πλειοψηφία) και η μειοψηφούσα πήρε το όνομα Μενσεβίκοι, που στα ρωσικά σημαίνει μειοψηφούντες.

Στους Μενσεβίκους, κύριοι ηγέτες ήταν ο πολύς Πλεχάνοφ, ο άνθρωπος που έκανε γνωστό στη Ρωσία το μαρξισμό κι ένας από τους πρώτους και σπουδαιότερους θεωρητικούς του μαρξισμού, και ο Μάρτοφ, ένας φωνα-κλάς και μάλλον αριβίστας.

Στους Μπολσεβίκους, κύριοι ηγέτες ήταν ο Λένιν, κατά κύριο λόγο, αλλά και ο Τρότσκι (που στην αρχή ήταν Μενσεβίκος, αλλά σύντομα μετάνιωσε) καθώς και ο σπουδαίος Ζινόβιεφ, που τον έφαγε κι αυτόν ο παμφάγος Στάλιν. Που ίσως να έτρωγε και τον Λένιν (όλα δυνατά) αν δεν προλάβαινε να πεθάνει, και στην πραγματικότητα να θυσιαστεί για το σπουδαίο όραμα, την καινούρια αταξική κοινωνία, για την οποία ωστόσο ο μεγάλος επαναστάτης δεν ήταν και τόσο σίγουρος στα τελευταία του. Ολοένα και πιο συχνά, στα χρόνια της αρρώστιας, εκδήλωνε τους φόβους του για το μέλλον του σοσιαλισμού.

Ήξερε ο δύστυχος τι καΟίκια είναι οι άνθρωποι. Ήξερε ο καημένος πόσο δύσκολο είναι να βρεθούν άνθρωποι του δικού του ήθους, της δικής του ακεραιότητας, του δικού του πάθους, του δικού του μυαλού, της δικής του μεγαλοσύνης. Γιατί ο Λένιν δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος επαναστάτης

44

και ένας σπουδαίος στοχαστής- ήταν επίσης κι ένας υποδειγματικά τίμιος και ακέραιος άνθρωπος. Ποτέ κανείς δεν αμφισβήτησε την εντιμότητά του, αν και πολλοί, ακόμα και στενοί συνεργάτες του, αφισβήτησαν την πολι-τική αποτελεσματικότητα της παροιμιώδους πλέον περιφρόνησής του για τον κίνδυνο και της αποτυχίας και του θανάτου, που είναι η ύψιστη απο-τυχία, σ ' ένα υπαρξιακό επίπεδο.

Πριν από το καθετί, ο Λένιν ήταν ένας απίστευτα τολμηρός άνθρωπος. Και ριψοκίνδυνος μέχρι μεγαλοφυούς παραφροσύνης. Και πέτυχε ακριβώς γι ' αυτό, κι όχι μόνο διότι ήταν σωστές οι απόψεις του. Άλλωστε, όλες οι απόψεις αποδεικνύονται σωστές ή λανθασμένες πάντα εκ των υστέρων. Τη στιγμή που παίρνονται οι αποφάσεις κανείς δεν μπορεί να ξέρει αν θα καταλήξουν αίσια. Οι αποφάσεις του Λένιν κατέληξαν, βέβαια, αίσια, αλλά όχι και πολύ. Διότι τον διαδέχτηκε ο Στάλιν.

Αλλά αν δεν πέθαινε πρόωρα, δεν θα τον διαδεχόταν ο Στάλιν. Κι αν υποθέσουμε πως ζούσε σήμερα ο Λένιν (είναι σκανδαλώδες να μην είναι τουλάχιστον υπεραιωνόβιοι τέτοιοι άνθρωποι) θα ήταν... Π8 ετών.

Ο Λένιν γεννήθηκε στις 23 Απριλίου του 1870 στο Σιμπίρσκ, μια μικρή πόλη στην αριστερή όχθη του Βόλγα, μεταξύ Καζάν και Σαμάρας. Στην πόλη αυτή ο πατέρας του, Ίλιτς Νικολάγιεβιτς Ουλιάνοφ, ήταν επιθεωρη-τής δημοτικής εκπαίδευσης και η σπουδαία μάνα του, η Μαρία Αλεξαντρό-βνα, μελετούσε μανιωδώς τους Ρώσους και Ευρωπαίους κλασικούς και έ-παιζε πιάνο για τα έξι παιδιά της, τρία κορίτσια και τρία αγόρια. Εκ των οποίων ο μεγαλύτερος, ο Αλέξανδρος, απαγχονίστηκε το 1887 από την τσαρική κυβέρνηση, σαν αναρχικός, δηλαδή ως μέλος εκείνης της εκπλη-κτικής ρώσικης αναρχικής οργάνωσης Ναρόντναγια Βόλια (Λαϊκή Θέλη-ση) που σκότωσε τον τσάρο Αλέξανδρο Β' την 1η Μαρτίου 1881 και ετοιμαζόταν να σκοτώσει και το διάδοχό του Αλέξανδρο Γ ' .

Ο Αλέξανδρος Ουλιάνοφ συνελήφθη και κρεμάστηκε σαν ένας από τους βασικούς οργανωτές της καινούριας απόπειρας κατά της ζωής του καινού-ριου τσάρου, που ήταν η τελευταία έκδοση του ίδιου παμπάλαιου καταπιε-στή τσάρου.

Ο θάνατος του αδελφού του έπαιξε βασικό ρόλο στον πολιτικό προσα-νατολισμό του νεαρού Βλαντιμίρ, που όταν κρεμάστηκε ο μεγάλος του (ιδελφός ήταν 17 ετών. Πολύ σπουδαίο ρόλο επίσης στη διαμόρφωση των ιδεών του έπαιξε ο δάσκαλος πατέρας του και η πιανίστρια και διανοού-μενη μητέρα του.

Κν πάση περιπτώσει, αυτός ο τρομερός άνθρωπος, που έφερε τα πάνω κ(ίτ(ι) στην παγκόσμια ιστορία κι όχι μόνο στην ιστορία της πατρίδας του, πέθανε στα πενήντα τέσσερά του — κι αυτό ήταν ίσως το μεγαλύτερο

45

ιστορικό «δυστύχημα» σ ' ολόκληρη την ιστορία της ανθρωπότητας. Γιατί, αν ζούσε άλλα είκοσι ή έστω δέκα χρόνια, δεν θα δημιουργούνταν

καμιά από τις κατοπινές αμφισβητήσεις για την αξία και τη σημασία αυτού που ονομάστηκε λενινισμός, καταρχήν από τους Μενσεβίκους αντιπάλους τού Λένιν, που ήθελαν μ' αυτόν το χαρακτηρισμό να προσάψουν τη μομφή του προσωπολάτρη στα μέλη του κόμματος των Μπολσεβίκων, που, βέ-βαια, αγαπούσαν και σέβονταν τον Λένιν (ποιος θα μπορούσε να μην αγα-πήσει άλλωστε αυτόν τον καθ' όλα αξιολάτρευτο άνθρωπο) αλλά όχι με τον παλαβό τρόπο που αγάπησαν το διάδοχο του, οι διάδοχοι των Μπολ-σεβίκων.

Ο όρος λενινισμός υιοθετήθηκε και από τους Μπολσεβίκους και από τους πάντες μετά το θάνατο του Λένιν. Ο ίδιος ο Λένιν πάντως δεν θα δεχόταν ποτέ να χαρίσει το όνομά του σε μια θεωρία και τακτική ενταγμένη στη μαρξιστική στρατηγική.

Γιατί ο λενινισμός ανήκει περισσότερο στην τακτική παρά στη στρα-τηγική της προλεταριακής επανάστασης. Είναι, δηλαδή, τρόπος για την επίτευξη του αρχικού και αμετακίνητου μαρξιστικού στόχου. Τη στρατη-γική, μ' άλλα λόγια, της προλεταριακής επανάστασης την ορίζει ο μαρ-ξισμός, όχι ο λενινισμός, παρ' όλο που κάποιοι θεωρητικοί διαφωνούν επ' αυτού.

Αλλά διαφωνούν ολοένα και λιγότερο. Σήμερα, ο σύνθετος όρος μαρξι-σμός-λενινισμός, παρ' όλο που διατηρεί ακέραιη την ιστορική του αξία, δεν προσδιορίζει πλέον μια ενιαία και συμπαγή θεωρία, που την πρότεινε ο Μαρξ και την επεξέτεινε και την προσάρμοσε στις καινούριες συνθήκες ο Λένιν. Γιατί οι σημερινές καινούριες συνθήκες δεν είναι, βέβαια, οι ίδιες μ ' εκείνες της εποχής του Λένιν.

Φυσικά, δεν είναι ίδιες και με κείνες της εποχής του Μαρξ. Κι αν ο λενινισμός είναι αναμφισβήτητα μια αναθεώρηση του κλασικού μαρξι-σμού, μια ακόμα αναθεώρηση και του μαρξισμού και του μαρξισμού-λενι-νισμού δεν είναι προς θεωρητικόν και επαναστατικόν θάνατον, σε μια ε-ποχή μάλιστα που και η μαρξιστική και η λενινιστική πρακτική δεν έ-χουν στη συνείδηση των σημερινών κομουνιστών τη σημασία που είχαν άλλοτε.

Πάντως και ο μαρξισμός και ο μαρξισμός-λενινισμός δεν εμφανίστηκαν, βέβαια, με αποκλειστικό σκοπό να κάνουν τους κομουνιστές ρήτορες στα αστικά κοινοβούλια, κατά κανόνα μάλιστα κακούς ρήτορες και εν πάση περιπτώσει χειρότερους από τους αστούς ρήτορες, που έχουν ασκηθεί αιώ-νες τώρα στο βερμπαλισμό και στη ρητορική απάτη. Αλλά, τι να κάνουμε; Μας απομένει και κάτι καλύτερο να κάνουμε από το να δεχόμαστε το ρόλο

46

ι.

του φιλοξενούμενου στο αστικό κοινοβούλιο και να λέμε κι ευχαριστώ από πάνω στους οικοδεσπότες;

Γιατί το κοινοβούλιο, που δεν το περιφρόνησαν, βεβαίως, ποτέ οι κο-μουνιστές (μάζευε κι ας είν' και ρώγες, που λέει η παροιμία) είναι το πιο τυπικό δημιούργημα της αστικής τάξης, που το έφτιαξε όχι για να λύνονται εκεί οι ταξικές διαφορές, αλλά για να επιλύονται, με το πες και ξαναπές, οι διαφορές των φατριών.

Θέλω να πω πως μπορεί μεν η αστική τάξη να είναι μία, αλλά τα συμ-φέροντά της δεν είναι ενιαία. Και για να μη σκοτώνονται μεταξύ τους οι αστοί, έφτιαξαν τα κοινοβούλια, που έβαλαν μια τάξη στον πάντα σοβού-ντα ενδοαστικό σπαραγμό.

Δεν είναι μυστικό το γεγονός πως ο ένας μπακάλης ευχαρίστως θα σκό-τωνε τον παραδίπλα ανταγωνιστή μπακάλη, αν του το επέτρεπε ο αστικός νόμος όσο και η χριστιανική του συνείδηση. Που η μια συμπληρώνει τον άλλο με τρόπο εξόχως αντισταθμιστικό. Διότι η ηθική είναι ένας εσωτε-ρικευμένος νόμος, βάσει του οποίου οι παραβάτες δεν τιμωρούνται σ ' αυτό τον κόσμο, αλλά στον άλλο, πράγμα που δεν έχει και τόση πρακτική σημασία, αφού τελικά η εσωστραμμένη ηθική δείχνει τα πρακτικά της αποτελέσματα σε τούτο τον κόσμο κι όχι στον άλλο. Περί του οποίου ουδεμία έγκυρη πληροφορία έχουμε, πράγμα που καθιστά δυνατή την α-μαρτία, τουτέστιν την παράβαση του ηθικού νόμου.

Η οποία όμως παράβαση εύκολα διορθώνεται με μια μετάνοια και μια άφεση αμαρτιών, που μπορεί να σου τη δώσει ο πρώτος τυχόν συνοικιακός παπάς με μια ευκολία, άλλο πράγμα! Απόχτησε, λέει, το δικαίωμα να συγ-χωρεί, από τις στενές του επαφές τρίτου τύπου με το Άγιο Πνεύμα. Είναι πάρα πολλοί που τα πιστεύουν όλα αυτά. Και πολύ καλά κάνουν. Διότι ο ανθρώπινος νόμος αποδείχτηκε εντελώς ανεπαρκής για τον έλεγχο της ανθρώπινης βαρβαρότητας. Εδώ, και με τη βοήθεια του θεϊκού νόμου δεν τα πάμε καθόλου καλά, βάλε τώρα με το νου σου τι θα γινόταν αν εμπι-στευόμασταν το διάτρητο ανθρώπινο ήθος των δίποδων αρπαχτικών, μόνο στον ανθρώπινο νόμο,

Ο διωγμός λοιπόν της θρησκείας είναι τερατώδες πολιτικό λάθος. Ακόμα και ο Στάλιν το κατάλαβε αυτό και επανέφερε στη θέση του το Ρώσο πατριάρχη, που είχε εκδιωχθεί στα πρώτα χρόνια της Επανάστασης, τότε που όλοι πίστευαν πως η Επανάσταση θα δημιουργήσει στα γρήγορα το «νέο άνθρωπο». Αμ, δε! Ο νέος άνθρωπος βρίσκεται ακόμα στο δρόμο και μοιάζει χαμένος σε κάποια στροφή της ιστορίας.

Ακόμα κι ένα ρομπότ χρειάζεται κάποιο χρόνο για να φτιάξει ένα άλλο ρομπότ από το «πλευρό» του. Άλλωστε ο άνθρωπος και κυρίως η γυναίκα

47

δεν είναι μπριζόλα για να την κόψουμε από το πλευρό ενός άλλου ζωντα-νού. Ο άνθρωπος και γεννιέται και γίνεται. Πιο σωστά, γίνεται αφού γεν-νηθεί.

Γιατί αν τα πράγματα είχαν άλλως πώς, όλα τα δίποδα γαϊδούρια θα ήταν άνθρωποι. Μια τέτοια ολοφάνερα λανθασμένη άποψη θα ξεσήκωνε τα γνή-σια γαϊδούρια, που θα άρχιζαν να γκαρίζουν όλα μαζί, γιατί τους στερούμε τη συντροφιά κάποιων δίποδων γαϊδάρων. Κοιτάξτε τι γίνεται στο ΠΑΣΟΚ και θα καταλάβετε καλύτερα. Αν πάλι προτιμάτε κοιτάξτε τι γίνεται στην ΕΣΣΔ και θα καταλάβετε ακόμα καλύτερα. Περισσεύουν και κει τα γαϊδού-ρια που παριστάνουν τους κομουνιστές. Μόνη ελπίδα μας, πλέον, ο Γκορ-μπατσόφ.

2«

ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΣΟΤΗΤΑ

Επαναλαμβάνουμε προλογικά μερικά βασικά σημεία απ' τα προηγούμενα. Ο όρος λενινισμός εμφανίστηκε το 1903, αμέσως μετά τη διάσπαση του

μέχρι τότε ενιαίου ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος σε Κόμμα των Μπολσεβίκων (της πλειοψηφίας) και Κόμμα των Μενσεβίκων (της μειοψη-φίας). Όσο ζούσε ο Λένιν, ο όρος δεν είχε υιοθετηθεί από τους Μπολσε-βίκους, γιατί τον θεωρούσαν μειωτικό και υποτιμητικό.

Πράγματι, όταν οι αντίπαλοι του Λένιν, και κυρίως οι Μενσεβίκοι, έλε-γαν «λενινισμός», χλεύαζαν δύο πράγματα ταυτόχρονα, που στην πραγμα-τικότητα όμως είναι ένα: Την τυφλή, όπως νόμιζαν, υποταγή των πλειοψη-φούντων (των Μπολσεβίκων) στις απόψεις του Λένιν, αλλά και μια καινού-ρια θεωρία, που δεν ήταν μαρξισμός, αφού ήταν λενινισμός. Με τον καιρό και οι οπαδοί του Λένιν, από τη στιγμή που κατέλαβαν την εξουσία, υπο-χρεώθηκαν να δεχτούν πως υπήρχε όντως ένα θεωρητικό πρόβλημα:

Ο λενινισμός δεν ήταν ακριβώς μαρξισμός, ήταν μια προσαρμογή του μαρξισμού στις καινούριες συνθήκες, μια τόσο καλή και τόσο έξυπνη προ-σαρμογή από το μεγαλοφυή Λένιν, που κανείς δεν τόλμησε να αμφισβη-τήσει πως ο λενινισμός είναι ταυτόχρονα και μαρξισμός.

Και έτσι προέκυψε ο σύνθετος όρος μαρξισμός-λενινισμός, που ισχύει πάντα. Όμως χωρίς την απολύτως αναγκαία ενωτική παύλα, ο παραπάνω σύνθετος όρος χάνει εντελώς το νόημά του: Ο λενινισμός ενώνεται πράγ-ματι με το μαρξισμό και σχηματίζει μαζί του μια αδιάσπαστη ενότητα, που ισχύει πάντα, παρ' όλο που σήμερα θα έπρεπε ίσως να βρεθεί και μια τρίτη λέξη, που καθώς θα ενωνόταν με τις δύο προηγούμενες, θα διεύρυνε κι άλλο την αρχική και αφετηριακή έννοια του όρου μαρξισμός.

Κάτι τέτοιο θα θεωρούνταν ενδεχομένως «ιεροσυλία». Αλλά οι μαρξι-στές-λενινιστές δεν πρέπει να ξεχνούν πως στην αρχή αυτοί ήταν που θεώρησαν «ιεροσυλία» το μπόλιασμα στον κλασικό, τον «ορθόδοξο» μαρ-ξισμό, της αναθεωρητικής (ρεβιζιονιστικής) σημασίας του καινοφανούς τότε όρου «λενινισμός», που ο ίδιος ο Λένιν δεν τον δεχόταν. Διότι θεω-ρούσε τις απόψεις του λογική και αναγκαία προέκταση των απόψεων του Μαρξ, όπως και πράγματι είναι.

Όμως, τίποτα δεν επιβάλλει μια προέκταση, που την εγκαινίασε ο Λένιν, να σταματήσει στον Λένιν. Ο οποίος, σαν συνεπής διαλεκτικός, γνώριζε

49

πως η ζωή και η πράξη είναι αυτές που δίνουν στους όρους και στις έννοιες το περιεχόμενο τους και όχι το αντίστροφο, που είναι καθαρός ιδεαλισμός, και μάλιστα πλατωνικής καταγωγής.

Δεν είναι η πράξη αυτή που πρέπει να προσαρμόζεται στις ιδέες (πλα-τωνισμός), είναι οι ιδέες εκείνες που πρέπει να προσαρμόζονται στην πρά-ξη, στην οποία άλλωστε έχουν και την αφετηρία τους.

Ο μαρξισμός δεν είναι μια αυθαίρετη θεωρητική κατασκευή- είναι μια θεωρία που βγαίνει με αναγκαιότητα, όπως πιστεύουν οι μαρξιστές, μέσα από την προσεκτική μελέτη των νόμων κίνησης της ιστορίας, στην περί-πτωση που δεχτούμε πως υπάρχουν τέτοιοι νόμοι, πράγμα που οι μη μαρ-ξιστές είτε το απορρίπτουν ασυζητητί είτε το δέχονται με επιφυλάξεις.

Το να ζητούμε, λοιπόν, από τον Γκορμπατσόφ «συνεπή» εφαρμογή στην τρέχουσα πράξη του μαρξισμού-λενινισμού είναι σαν να καταργούμε και το μαρξισμό και το λενινισμό, που δεν είναι παγωμένα και άπαξ δια παντός τελειωμένα δόγματα, αλλά μέθοδοι και τρόποι δράσης, ευπροσάρμοστα «εργαλεία δουλειάς» για την επίτευξη του αρχικού στόχου, που είναι η αντικατάσταση της ταξικής με την αταξική κοινωνία σ ' ένα μέλλον που κανείς δεν θα μπορούσε να το προσδιορίσει με ακρίβεια.

Ο Μαρξ δεν είπε τίποτα για το πώς πρέπει να είναι οργανωμένη η μελ-λοντική κομουνιστική κοινωνία. Και ο Λένιν δεν ισχυρίστηκε ποτέ πως το καινούριο καθεστώς που εγκαθίδρυσε στην πατρίδα του είναι κομουνιστικό.

Για τον Λένιν, το καινούριο «κομουνιστικό» καθεστώς απλώς άνοιγε το δρόμο για τον κομουνισμό, δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για την έλευ-σή του, που ήξερε καλά πως δεν είναι κάτι που θα συμβεί στα αμέσως προσεχή χρόνια. Ο δρόμος προς τον κομουνισμό είναι μακρύς και δύσκο-λος και μια κομουνιστική επανάσταση δεν σημαίνει καθόλου πως την επαύριό της κιόλας ο κομουνισμός παίρνει ως δια μαγείας τη θέση του καπιταλισμού.

Για το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό χρειάστηκαν τε-τρακόσια μεταβατικά, δύσκολα χρόνια. Πώς θα ήταν, λοιπόν, δυνατό το πέρασμα από τον καπιταλισμό στον κομουνισμό να γίνει μέσα σε λίγες δεκαετίες και με μια ακόμα πιο βλακώδη απαίτηση, μέσα σε λίγες μέρες, τις μέρες της διάρκειας μιας επανάστασης, που προκειμένου για την Οκτω-βριανή ήταν δέκα όλες κι όλες;

Είναι εκπληκτικό: Μια τόσο μεγάλη και τόσο σπουδαία επανάσταση επικράτησε σε μια τεράστια χώρα με απίθανη ευκολία. Ο Λένιν σου δίνει την εντύπωση πως... πάτησε ένα κουμπί και ακινητοποίησε αυτόματα ολό-κληρη την απέραντη χώρα. Οι μάζες τάχθηκαν με τους Μπολσεβίκους με μια σχεδόν σκανδαλώδη προθυμία.

50

Φυσικά, ακολούθησε ένας δύσκολος εμφύλιος πόλεμος, αλλά το παιχνίδι είχε ήδη κερδηθεί από τον Λένιν τις πρώτες «δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο», όπως λέει ο Τζον Ριντ.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση συνεπώς ανταποκρίθηκε σ ' ένα βαθύ πόθο της μάζας για κοινωνική δικαιοσύνη. Κι αν νομίζουμε πως αυτός ο πόθος εξέλειπε στη σημερινή Σοβιετική Ένωση, δεν είμαστε μόνο αφελείς αλλά και ανιστόρητοι. Είναι πολλοί αυτοί που έχουν αντιρρήσεις και εκεί και παντού και για το σταλινισμό και για τον γκορμπατσοφισμό και για το καθετί. Αλλά, αν πιστεύουμε πως το ποσοστό των πολιτών της ΕΣΣΔ, που θα ήθελαν την επαναφορά του καπιταλισμού είναι μεγαλύτερο από 2%, ε, τότε πια, εκτός από αφελείς και ανιστόρητοι, είμαστε και ηλίθιοι.

Πώς θα κατανεμηθεί τώρα πια σε ιδιώτες, ω κρετίνοι, η κολοσσιαία κρατική περιουσία; Σε ποιους θα δοθούν τα μεγάλα εργοστάσια; Ή μήπως είναι καπιταλιστής ο χωριάτης που έχει στην ιδιοκτησία του ένα κτημα-τάκι δύο στρέμματα; Ή μήπως είναι επιχειρηματίας ο γκαραζιέρης της γειτονιάς, που διορθώνει αυτοκίνητα;

Ω ανόητοι, ζείτε στον καπιταλισμό, αλλά δεν καταλάβατε απολύτως τίποτα για τον καπιταλισμό. Και τούτο διότι το περίπτερό σας το βαφτίσατε επιχείρηση στηριγμένη στην ιδιωτική πρωτοβουλία.

Είναι αλήθεια πως ο περιπτεράς έχει τη θεωρητική δυνατότητα να ευ-ρύνει τόσο την επιχείρησή του, ώστε να γίνει κάποτε εφοπλιστής, ή βιο-μήχανος ή μεγαλέμπορος. Υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις. Όμως, γιατί κάνετε το τερατώδες λάθος να εκλαμβάνετε σαν κανόνα αυτό που δεν είναι παρά μια εξαιρετικά σπάνια εξαίρεση, που ο καπιταλισμός ωστόσο την έκανε μπαντιέρα, ώστε να συντηρεί την «κρυφή γοητεία της μπουρζουα-ζίας», που συνίσταται στη διατήρηση της ελπίδας για ένα γρήγορο πλου-τισμό; Κι αν σ ' αυτό τον τζόγο, που είναι ο καπιταλισμός, κάποιοι κέρ-δισαν, πόσοι είναι αυτοί που έχασαν;

Τους μετρήσατε ποτέ; Η προσωπική σας πείρα λέει πως είναι πολλοί οι κερδισμένοι τζογαδόροι; Ασφαλώς υπάρχουν και κερδισμένοι τζογαδόροι. Λλλά ποιος σας είπε πως όλοι θα θέλαμε να είμαστε τζογαδόροι, κερδισμέ-νοι ή χαμένοι; Και γιατί θα έπρεπε να μετατρέψουμε ολόκληρη την κοι-ν(ΐ)ν(α σε κοινωνία τζογαδόρων; Και τι θα απογίνουν τελικά αυτοί που αρνούνται να γίνουν τζογαδόροι, είτε γιατί δεν τους αρέσει ο τζόγος είτε γιατί έχουν σοβαρότερα πράγματα να κάνουν;

Ως πότε, λοιπόν, θα βρισκόμαστε πάντα στο έλεος των λίγων κερδισμέ-ν(ΐ)ν τζογαδόρων; Και είναι κέρδος το να κερδίζει κανείς «αμορτί» (στο (ΐκέραιο) το λαχείο; Είναι κέρδος τα μικροποσά που μοιράζουν τα λαχεία, (πι/ (πα γκι να συντηρούν την ελπίδα του κέρδους και να διατηρούν τον

51

τζόγο σε ικανοποιητικά επίπεδα γι ' αυτόν που εκδίδει το λαχείο, τον μόνο σταθερά κερδισμένο από την ύπαρξη του λαχείου;

Μέχρι το 1917, οι περισσότεροι απλοί άνθρωποι πίστευαν πως η μοίρα του κόσμου παίζεται ακατάπαυστα στα ζάρια. Και στην εδραίωση αυτής της πεποίθησης αποφασιστικό ρόλο έπαιξε και η παραδοσιακή, θρησκευ-τικής καταγωγής, μοιρολατρία. Όμως ο Λένιν απέδειξε στην πράξη αυτό που ο Μαρξ είχε ήδη δείξει με τη θεωρία: Ο άνθρωπος μπορεί να πάρει στα χέρια του τη μοίρα του.

Βέβαια, στη Σοβιετική Ένωση τη μοίρα του λαού την κρατούσε μέχρι πρόσφατα στα χέρια της —και ως ένα σημείο την κρατάει ακόμα— η γραφειοκρατία. Όμως, το διώξιμο των γραφειοκρατών, που είναι το κύριο ζητούμενο από την περεστρόικα, δεν σημαίνει καθόλου και επιθυμία κά-λυψης του «κενού» με καπιταλιστές.

Κι όταν λέμε καπιταλιστές, σε καμιά περίπτωση δεν εννοούμε ψιλικα-τζήδες. Οι ψιλικατζήδες ανήκουν, βέβαια, κι αυτοί στην «ελεύθερη οικο-νομία», αλλά αν εκλαμβάνουν τους εαυτούς τους σαν καπιταλιστές, είναι μάλλον ηλίθιοι παρά καπιταλιστές, όπως είπαμε. Ίσως γιατί κανείς δε τους πληροφόρησε πως ο Ωνάσης δεν έγινε δεκτός στο Διεθνές Κλαμπ των Κροίσων, γιατί οι Κροίσοι τον θεωρούσαν... φτωχό και συνεπώς ανάξιο να κυκλοφορεί ανάμεσά τους.

Δεν είμαστε καλά πληροφορημένοι για τα καπιταλιστικά μεγέθη και θεωρούμε πλούσιο τον κάθε βλάχο που έχει μια περιουσία, ας πούμε της τάξης των 500 εκατομμυρίων, αλλά και των 50 εκατομμυρίων μόνο. Θα μου πείτε, και τα 50 εκατομμύρια καλά είναι.

Και βέβαια είναι καλά. Αν τα είχα εγώ πάντως, δεν θα θεωρούσα τον εαυτό μου πλούσιο. Και 1.000 εκατομμύρια αν είχα, πάλι δεν θα θεωρούσα τον εαυτό μου ιδιαίτερα πλούσιο.

Διότι ο πλούτος που γίνεται μεγάλο κοινωνικό σκάνδαλο, αρχίζει να γίνεται σκάνδαλο από έναν εφτάψήφιο αριθμό εκατομμυρίων και πάνω, χωρίς αυτό να σημαίνει πως και τα μικρότερα ποσά δεν συνιστούν κι αυτά ένα σκανδαλάκι, ανάλογο με το ύψος του ποσού που κερδίζει κανείς όχι από την προσωπική του εργασία, αλλά βασιζόμενος στην εργασία των άλλων, πράγμα που ονομάζεται κοινώς εκμετάλλευση.

Ο καπιταλισμός λοιπόν είναι το κοινωνικό σύστημα που βασίζεται στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, πράγμα που το κάνει είτε κρατώ-ντας τα προσχήματα, είτε εντελώς απροσχημάτιστα. Όπως και να 'ναι, καπιταλισμός χωρίς εκμετάλλευση δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Όταν λοιπόν ζητάμε την κατάργηση του καπιταλισμού, αυτόματα ζητάμε την κατάργηση της εκμετάλλευσης.

.'ί2

Προσοχή: Όχι τη μείωση της εκμετάλλευσης, γιατί αυτό μπορεί θαυ-μάσια να το κάνει και ένας «μοντέρνος» καπιταλισμός, που απορρίπτει το μονεταρισμό και αποδέχεται το διαιτητικό κρατικό παρεμβατισμό, όπως συμβαίνει στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες σήμερα, που επειδή αύξησαν όντως τα εισοδήματα των εργαζομένων, δεν σημαίνει καθόλου πως κατάργησαν και τον εκμεταλλευτικό μηχανισμό.

Μπορεί οι φτωχοί να είναι σήμερα λιγότερο φτωχοί, αλλά οι πλούσιοι είναι ακόμα πιο πλούσιοι. Η ψαλίδα δεν έκλεισε, αντίθετα άνοιξε. Και ο καπιταλισμός επιβιώνει χάρη στην ευφυΐα του να μην περιφρονεί πλέον εντελώς το λιγότερο παχύ σκέλος της ψαλίδας, κρατώντας το ωστόσο πά-ντα λιγότερο παχύ από το άλλο, που συνεχίζει να παχαίνει με ρυθμούς πολύ πιο ταχείς απ' ό,τι το λεπτό σκέλος της ψαλίδας.

Έλα όμως που οι εργαζόμενοι νώθουν ικανοποιημένοι από τα ψιχία που τους πετούν κάθε τόσο οι εργοδότες υπό μορφή αυξήσεως, ίσα ίσα για να τους βουλώνουν το στόμα. Επειδή, λοιπόν, είναι πλέον πολλοί αυτοί που δεν πένονται, δεν είναι σε θέση να καταλάβουν πως είναι και τώρα τόσο εκμεταλλευόμενοι όσο ήταν και πρώτα.

Γιατί η εκμετάλλευση δεν είναι πρόβλημα ποσότητας, είναι πρόβλημα ποιότητας. Όπως η έγκυος των ολίγων μηνών δεν είναι «ολίγον έγκυος» αλλά έγκυος για τα καλά, έτσι και ο «ολίγον εκμεταλλευόμενος» είναι για τα «καλά εκμεταλλευόμενος». Έλα όμως να τα πεις αυτά σε ανθρώπους που τα πάντα τα αντιλαμβάνονται ποσοτικά και σχεδόν ποτέ ποιοτικά. Στο σημερινό κόσμο της ποσότητας, η ποιότητα χάνεται ολοένα και περισσό-τερο.

Βέβαια, σύμφωνα με την υλιστική διαλεκτική, η ποσότητα είναι προϋπό-θεση. Η ποσότητα δεν είναι αυτοσκοπός, είναι μέσο για να φτάσουμε στην ποιότητα. Ο καπιταλισμός τα κατάφερε πολύ καλά όσον αφορά την ποσό-τητα και σε πολλές περιπτώσεις δημιούργησε ποιότητες θαυμαστές, εξαρ-τημένες πάντα από την ποσότητα. Όμως σ ' αυτόν κυριαρχεί κατά κανόνα η ποσοτική και όχι η ποιοτική αντίληψη του κόσμου. Έτσι, κανείς δεν (Ια αμφισβητούσε πως η ποιότητα ζωής του πλούσιου είναι καλύτερη από την ποιότητα ζωής του φτωχού. Όμως, «ποιότητα ζωής» είναι μόνο η υλική άνεση;

Τη να την κάνει κανείς την υλική άνεση όταν δεν συμβάλλει στον πίΐραπέρα εξανθρωπισμό του ανθρώπου; Έχει κανένα νόημα να έχεις χρήματα και να είσαι σκέτο κτήνος; Έχει νόημα να είσαι πλούσιος κ'(ΐι να παραμένεις χοντρόπετσος, αδιάφορος περί τα πάντα πλην του πλούτου σου και ολικά άσχετος προς τα «γράμματα και τις τέχνες» ό-π(ΐ)ς λέμε συνοπτικά την έφεση του ανθρώπου για μια συνεχή αυτοβελ-

53

τίωση μέσα απ' αυτό που ονομάστηκε «τη^υματική ζωή»; Είναι πολλοί οι καπιταλιστές που εκτός από οικονομική έχουν και μια

πνευματική ζωή, διάφορη από την άμεσα εξαρτημένη από το Άγιο Πνεύ-μα, στην περίπτωση, βέβαια, που έχουν μια κάποια εξάρτηση έστω μόνο απ' αυτό;

Αφού λοιπόν δεν τα κατάφερε η πλουσιότερη Δύση να ξεπεράσει την ποσοτική αντίληψη του κόσμου, θα ήταν ανόητο να περιμένουμε να την ξεπεράσει η φτωχότερη Ανατολή.

Που προς το παρόν οφείλει μόνο να ξεπεράσει τον πλούτο της Λύσης, αν θέλει κάποτε να κάνει λόγο για καινούριες ποιότητες, για καινούριο τρόπο ζωής, για τον καινούριο άνθρωπο, και άλλα τέτοια μεγάλα και σπου-δαία. Δεν πηδάει κανείς πάνω από την ποσότητα με το αζημίωτο, προκει-μένου να φτάσει κατευθείαν στην ποιότητα.

Κι όταν εδώ λέμε ποσότητα, εννοούμε μια ποσότητα για όλους, κι όχι μόνο για τους λίγους, ούτε για το κράτος, έτσι αφηρημένα. Ο Γκορμπατσόφ λοιπόν προσπαθεί να επαναφέρει την έννοια της ποσότητας στη σωστή της βάση — τη λαϊκή βάση. Όσο για την ποιότητα, θα συνεχίσουμε και θα δούμε...

Η ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ

Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς τι γίνεται σήμερα στη Σοβιετική Ένωση, αν δεν πάρει υπόψη του πως ο μαρξισμός και ο λενινισμός δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα. Επειδή, ωστόσο, το σοβιετικό κράτος προέ-κυψε από έναν άψογο συνδυασμό απ' τους Μπολσεβίκους της μαρξιστικής και της λενινιστικής πρακτικής και θεωρίας, όπως ακριβώς ζητούσε ο Μαρξ, για τον οποίο η θεωρία από μόνη της δεν έχει νόημα (όπως έλεγε, το ζητούμενο δεν είναι να ερμηνεύσουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξου-με), επειδή ακόμα ο μαρξισμός και ο λενινισμός έγιναν με τα χρόνια μια αδιάσπαστη ενότητα, επειδή επιπρόσθετα ο Λένιν είναι μια προσωπικότητα που εντυπωσιάζει τις μάζες, κυρίως στη Σοβιετική Ένωση, πολύ περισσό-τερο απ' όσο ο Μαρξ, για όλους αυτούς τους λόγους είναι δύσκολο πια να δεχτούμε πως κάθε παρέκκλιση απ' το λενινισμό δεν είναι αναγκαστικά και μια παρέκκλιση απ' το μαρξισμό.

Πιστεύω λοιπόν πως η περεστρόικα είναι μια αναγκαία παρέκκλιση από το λενινισμό, αλλά όχι και από το μαρξισμό. Είναι παρέκκλιση με την έννοια που και ο ίδιος ο Λένιν παρεξέκλινε απ' το δικό του λενινισμό, που ωστόσο στην εποχή του δεν είχε όνομα. Η ΝΕΠ (η Νέα Οικονομική Πο-λιτική) δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια προσωρινή αναίρεση από τον Λένιν κάποιων δογμάτων του μαρξισμού, αλλά και κάποιων δικών του παλιότερων απόψεων. Γιατί, αυτό που απασχολούσε τον Λένιν δεν ήταν η άψογη εφαρμογή κάποιων θεωριών, αλλά η πάση θυσία νίκη του προλε-ταριάτου και η επιτυχία της επανάστασης.

Βέβαια, μ' αυτόν τον πραγματισμό, και πρέπει επιτέλους να παραδεχτού-με πως ο Λένιν ήταν πραγματιστής, όταν οι συνθήκες το απαιτούσαν, πράγ-μα που δεν τον μειώνει καθόλου, αφού ούτε προς στιγμήν δεν έχασε απ' τα μάτια του τον θεωρητικά αποσαφηνισμένο αρχικό επαναστατικό στρα-τηγικό στόχο, με τον πραγματισμό του λοιπόν ο Λένιν άνοιξε το δρόμο στον Στάλιν, που αυτός πια ήταν ολότελα πραγματιστής.

Και δεν θα μπορούσε παρά να είναι, σε μια εποχή κατά την οποία η προσήλωση στο «γράμμα» θα ήταν καταστροφική και για το «ττνεύμα».

Όμως, άλλο πράγμα είναι να είσαι περιστασιακά πραγματιστής, πράγμα που ανήκει στην περιοχή της τακτικής, κι άλλο να μεταθέτεις στην περιο-χή της στρατηγικής (αρχικοί και πάγιοι στόχοι) την πραγματιστική τακτική.

55

Την εποχή του Μπρέζνιεφ, η σύγχυση ανάμεσα στην τακτική και τη στρατηγική ήταν πλήρης και απόλυτη. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, δεν υπήρχε τότε ούτε στρατηγική ούτε τακτική.

Υπήρχε μόνο ένας εμπειρισμός, που δεν προχωρούσε καν στο επίπεδο του πραγματισμού, που τουλάχιστον αυτός συνιστά μια καλά συγκροτημέ-νη πρακτικιστική θεωρία, που βοήθησε πολύ στο πέρασμα από τη φεου-δαρχία στον καπιταλισμό, ο οποίος απορρίπτει όλες τις οικονομικές πρα-κτικές που δεν του είναι χρήσιμες και ωφέλιμες.

Ο εμπειριστής, όντας ανίκανος να κάνει επιλογές, καθώς δρα για να δρα, δεν είναι σε θέση να έχει συνείδηση του τι είναι και τι δεν είναι ωφέλιμο και χρήσιμο.

Ο τυφλός εμπειρισμός, που δεν είναι εξαρτημένος απ' τον πραγματισμό (την εμπρόθετη και σχεδιασμένη ωφελιμότητα, θα λέγαμε απλούστερα) δεν είναι παρά ένας ανόητος ακτιβισμός, δηλαδή μια άσκοπη και αστόχαστη υπερδραστηριότητα, που αυτοκαταναλώνεται και αυτοεξαντλείται σε μια δράση που καταντά μη δράση, έτσι που μόνο παρεμπιπτόντως παράγει συγκεκριμένο έργο.

Βέβαια, ανάμεσα στον ακτιβισμό, τον εμπειρισμό και τον πραγματισμό υπάρχει στενή σχέση, αλλά δεν πρέπει να συγχέουμε τα εμπρόθετα σχέδια του εξόχως πραγματιστικού καπιταλισμού με τις απεγνωσμένες προσπά-θειες των εμπειρικών υποψήφιων Κροίσων, που συνεχώς βολοδέρνουν και χτυπιούνται, και συνεχώς εμπιστεύονται την οικονομική τους μοίρα περισ-σότερο στο θεό, παρά στον εαυτό τους.

Ο τζογαδόρος άλλωστε δεν είναι καπιταλιστής, παρ' όλο που πάρα πολ-λοί καπιταλιστές χρωστούν τον πλούτο τους σ ' ένα είδος τζόγου.

Ωστόσο, με την εμφάνιση των Ανωνύμων Εταιρειών και κυρίως των Πολυεθνικών Εταιρειών δεν επιτρέπεται πλέον στον καπιταλιστή να τζο-γάρει. Διότι το προσωπικό του συμφέρον, που άλλωστε μπορούσε να το διακινδυνεύσει, τώρα πλέον είναι εξαρτημένο από το συμφέρον όλων των μετόχων, που δεν μπορεί να τους αγνοήσει. Ο καπιταλισμός έχει ξεπεράσει προ πολλού το εμπειρικό στάδιο ανάπτυξης αν και παραμένει πάντα φα-νατικά προσηλωμένος στον αρχικό πραγματισμό, δηλαδή την αποτελεσμα-τικότητα και την ωφελιμότητα, προς ίδιον του καπιταλιστή όφελος. Πάντα ο στρατηγικός στόχος του καπιταλισμού είναι το όφελος του ιδιώτη και όχι της κοινωνίας στο σύνολό της.

Από τον πραγματισμό είναι φυσικό να λείπει η ανθρωπιά. Πιο σωστά, ο πραγματιστικός ανθρωπισμός δεν είναι ένας ανθρωπισμός για όλους. Ίσως να μην είναι ούτε για τους λίγους, τους ανήκοντες δηλαδή στην ιθύνουσα τάξη, η οποία συγκλονίζεται από ενδοταξικές συγκρούσεις, που

56

πάρα πολύ συχνά καταλήγουν σε αιματηρούς πολέμους. (Σχεδόν όλοι οι πόλεμοι από το 16ο αιώνα και μετά είναι συγκρούσεις ενδοκαπιταλιστικές. Ο Α ' και ο Β ' Παγκόσμιος Πόλεμος ειδικότερα είναι δύο πάρα πολύ τυπικές περιπτώσεις ενδοκαπιταλιστικής ανθρωποφαγίας: Καπιταλιστές ε-πιτίθενται σε καπιταλιστές, με πρόθεση να τους εξαφανίσουν εντελώς).

Λείπει η ανθρωπιά από τον πραγματισμό, γιατί όλα τα μετράει με την πρακτική χρησιμότητα και την υλική αποτελεσματικότητα. Ωστόσο, αν και ερήμην των πνευματικών αξιών, των ψυχικών και συμπεριφορικών ιδιαιτεροτήτων των ατόμων και των εξατομικευμένων αναγκών, πρέπει να αναγνωρίσουμε στον καπιταλιστικό πραγματισμό την ικανότητα να παρά-γει πνευματικό έργο, που πάρα πολύ συχνά αντισταθμίζει ή και αναιρεί την εγγενή στον καπιταλιστικό πραγματισμό απανθρωπιά.

Η ύπαρξη, συνεπώς, σπουδαίων πνευματικών προσωπικοτήτων στα πλαί-σια ενός πραγματιστικού καπιταλιστικού κοινωνικού καθεστώτος κάθε άλ-λο παρά σπάνια είναι. Μόνο που η απομάκρυνση του πνευματικού ανθρώπου και του καλλιτέχνη απ' τα άμεσα και επείγοντα προβλήματα της παραγω-γής υλικών αγαθών, τον κάνει να πιστεύει πως η δικιά του δουλειά τελείται ερήμην της δουλειάς των ανθρώπων που μετέχουν άμεσα στην παραγωγή, είτε σαν επενδυτές-καπιταλιστές είτε σαν μισθωτοί-εργαζόμενοι.

Πραγματισμός λοιπόν είναι ο καπιταλισμός. Αλλά πραγματισμός ήταν και ο σταλινισμός. Πραγματιστική επίσης είναι τώρα η περεστρόικα. Σε τι διαφέρει λοιπόν η μια πραγματιστική παραλλαγή από την άλλη; Διαφέ-ρει στους στόχους και στις επιδιώξεις. Ο καπιταλισμός παραμένει πάντα ένας κοινωνικός δαρβινισμός, όπου νικάει όχι ο ικανότερος, αλλά ο καλύ-τερα προσαρμοσμένος στον ανταγωνισμό και ο δολιότερος, πράγμα που είναι το ίδιο σε τελική ανάλυση.

Γιατί δεν μπορείς να είσαι ευπροσάρμοστος, αν δεν είσαι δόλιος. Και δεν μπορείς να είσαι δόλιος, αν δεν είσαι κάθαρμα, είτε απροκάλυπτα είτε συγκεκαλυμμένα.

Ο πραγματισμός του καπιταλισμού προϋποθέτει τη σκληρότητα και τη λανθάνουσα, διάχυτη βία, που δεν γίνεται αντιληπτή σαν τέτοια, ακριβώς γιατί είναι διάχυτη, παρ' όλο που συχνά η βία συμπυκνώνεται στην κα-πιταλιστική φασιστική της παραλλαγή. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως και ο φασισμός, καπιταλισμός είναι, μόνο που σ ' αυτόν δεν κρατιούνται τα προ-σχήματα για μια «ευπρεπή», κοινοβουλευτικά ελεγχόμενη βία, ώστε η πάλη τ(ι)ν τάξεων να μη γίνει πάλη σκέτα. Όταν όμως η πάλη των τάξεων ξεφύγει (ίπ' το κοινοβουλευτικό μανιπουλάρισμα, οι σταθερά διεκδικούντες την κυημερία τους εργαζόμενοι επανέρχονται στην τάξη, χάρη στη διατεταγ-μένη επέμβαση των δυνάμεων της τάξης και της ασφάλειας, που δεν είναι

57

παρά η οικονομική ασφάλεια της ιθύνουσας αστικής τάξης. Η οποία έχει κάθε λόγο να επιζητεί την τάξη, προκειμένου να κάνει άτακτα τη δουλειά της, διαιωνίζοντας την εκμετάλλευση, αλλά με μέτρα πλέον, για να μη μας πάρουν χαμπάρι οι εργαζόμενοι και γίνουν έξαλλοι.

Γιατί από την εξαλλοσύνη μέχρι την εξέγερση κι απ' αυτήν μέχρι την επανάσταση, οι αποστάσεις είναι πολύ μικρές. Όπως και να 'ναι πάντως, ο φασισμός δεν συμφέρει στην αστική τάξη, παρ' όλο που είναι δικό της «νόμιμο» τέκνο. Άλλωστε, η καλή συμπεριφορά κα τα προσχήματα είναι αυτά που κυρίως συνιστούν την «κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας», που αν δεν φαινόταν γοητευτική θα ήταν τερατώδης, πράγμα που δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτό σε καμιά περίπτωση, παρά μόνο όταν το επιβάλλει η σκληρή ανάγκη. Οπότε ένας προσωρινός «σωτήρας» θα βάλει τα πράγματα στη θέση τους. Μετά απ' αυτόν τα πράγματα θ ' αρχίσουν να δουλεύουν και πάλι με το γνώριμο ευπρεπή κοινοβουλευτικό τρόπο.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο σταλινισμός για το σοσιαλισμό είναι ό,τι και ο φασισμός για τον καπιταλισμό. Από δω και οι αστείες συγχύσεις ανάμεσα στις δύο ακραίες εκφάνσεις δύο εντελώς διαφορετικών, ωστόσο, κοινωνικών συστημάτων. Ο σταλινισμός, που σαν όρος δεν πρέπει να συν-δέεται αναγκαστικά με το πρόσωπο του Στάλιν (υπάρχει και σταλινισμός χωρίς Στάλιν) είναι η πιο ακραία, η πιο δικτατορική και η πιο γραφειο-κρατική μορφή της «δικτατορίας του προλεταριάτου». Που λέγεται έτσι σε αντιδιαστολή με τη «δικτατορία της αστικής τάξης», που αυτή όμως, αντί-θετα απ' τη «δικτατορία του προλεταριάτου» ντρέπεται να πει το πραγμα-τικό της όνομα και εμφανίζεται με το ψευδώνυμο «δημοκρατία», που ωστό-σο σε καμία περίπτωση δεν είναι δημοκρατία, αφού στην αστική δημοκρα-τία δεν είναι ο δήμος (ο λαός) αυτός που παίρνει τις αποφάσεις, ούτε εκείνος που ελέγχει την οικονομική ζωή.

Και ένα κοινωνικό σύστημα, το οποιοδήποτε κοινωνικό σύστημα, παίρ-νει το χαρακτηρισμό του από την τάξη που ελέγχει τα μέσα παραγωγής. Στο αταξικό κράτος, που προσδοκούμε, χωρίς βέβαια να ξέρουμε πότε θα εμφανιστεί σε μια καθαρή μορφή (εμείς θα αρκούμασταν και σε μια λιγό-τερο καθαρή) τα μέσα παραγωγής θα τα ελέγχει υποτίθεται όλος ο λαός και όχι, βέβαια, μόνο οι προλετάριοι.

Προς το παρόν όμως, στη Σοβιετική Ένωση τα μέσα παραγωγής δεν τα ελέγχουν ούτε οι καπιταλιστές, αφού δεν υπάρχουν, ούτε οι προλετάριοι, αφού έχουν παροπλιστεί. Τα ελέγχουν οι γραφειοκράτες, που βάφτισαν τους εαυτούς τους με πρωτοφανή αναισχυντία προλετάριους και καθησύ-χασαν τη βεβαρυμένη τους συνείδηση, σαν τους καλόγερους του Μεσαίω-να, που βάφτιζαν ψάρι το κοτόπουλο για να κάνουν νηστήσιμη την αμαρτία.

Πάντως, ο σταλινισμός ήταν όντως μια αναγκαιότητα, με την ίδια ακρι-βώς έννοια που και στον καπιταλισμό ο φασισμός είναι κι αυτός μια ανα-γκαιότητα. Και κανείς, βέβαια, δεν δέχεται την αναγκαιότητα με χαρά, εκτός και αν είναι διεστραμμένος. (Και ο θάνατος είναι μια βιολογική αναγκαιότητα, η πιο σκληρή απ' όλες, αλλά μη μου πείτε πως υπάρχουν νορμάλ άνθρωποι, που δέχονται με ενθουσιασμό τούτη την αναγκαιότητα.) Δεν προσφεύγουν ο σοσιαλισμός στο σταλινισμό και ο καπιταλισμός στο φασισμό, όταν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Όταν, δηλαδή, μπορούν να ενεργήσουν δημοκρατικά. Γιατί δεν είναι μόνο η δικτατορία, αλλά και η δημοκρατία που είναι σε θέση να προσαρμοστεί σε διαφορετικά κοινωνικά συστήματα. Και είναι εντελώς αισχρή η άποψη εκείνη που επιχειρεί να ταυτίσει τη δημοκρατία με τον καπιταλισμό. Διότι, δημοκρατία, που να πλησιάζει στην αρχαιοελληνική έννοια του όρου, χωρίς σοσιαλισμό είναι εντελώς αδύνατη. Και μόνο αφελείς ή αγράμματοι θα ονόμαζαν δημοκρατία τη δικτατορία της αστικής τάξης. Η αστική τάξη, λοιπόν, απέχει τόσο από τη δημοκρατία όσο και οποιαδήποτε άλλη τάξη, συνεπώς και η τάξη των προλετάριων. Που αν εγκαθιστούν τη δικτατορία τους, δεν το κάνουν για να την καμαρώνουν αιωνίως στην εξουσία, ούτε βέβαια για να ανοίξουν το δρόμο για μια επαναφορά της μασκαράτας, που εδώ στη Δύση τη βαφτί-σαμε δολίως δημοκρατία, χωρίς καλά-καλά να ξέρουμε τη σημασία και την ιστορία της λέξης, αλλά για να εγκαθιδρύσουν, διά της δικτατορίας του προλεταριάτου, που είναι μέσο και σε καμιά περίπτωση σκοπός, τη γνήσια, την αταξική δημοκρατία όλου του λαού.

Φυσικά, σε μια τέτοια δημοκρατία, που είναι το ζητούμενο από το μαρ-ξισμό, έχουν θέση και οι πρώην καπιταλιστές και οι πάντες. Η αταξική κοινωνία δεν εγκαθιδρύεται με τη βιολογική εξόντωση κάποιων τάξεων, αλλά με το ξεπέρασμά τους μέσα από διαδικασίες, που μας τις έκανε γνω-στές ο Μαρξ. Που, ακόμα και αν δεν δεχόμαστε την ορθότητα των απόψεών του, δεν είναι λόγος να τον πετούμε στα σκουπίδια ως περίπου ηλίθιο, μόνο και μόνο γιατί η δική μας ηλιθιότητα σε συνδυασμό με τη δική μας κα-κοήθεια δεν μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τη μεγαλοσύνη του.

Τι ζητούσε ο άνθρωπος; Την κατάργηση των τάξεων, και το σταμάτημα της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι κακό αυτό; Κι αν δεν είναι, γιατί είναι κακός ο μαρξισμός, ω κρετίνοι; Διότι είστε ή ονειρεύεστε να γίνετε εκμεταλλευτές; Διότι είστε κληρονόμοι εκμεταλλευτών; Διότι σας αρέσει να εξουσιάζετε με τον πιο αισχρό τρόπο, την οικονομική σας δύ-νίΐμη, που πάρα πολύ δύσκολα κρύβει όλες τις άλλες αδυναμίες σας;

Δεν καταλάβατε λοιπόν, γιατί ασκεί τέτοια έλξη ο μαρξισμός; Πιστεύετε δηλαδή πως μελέτησαν μαρξισμό όλοι όσοι ακολουθούν τα μαρξιστικά

59

κόμματα; Το ξέρετε καλά πως δεν είναι η θεωρία, που περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφέρει μόνο τους θεωρητικούς του μαρξισμού, αυτή που κάνει τον κόσμο να ασπάζεται τις αρχές του μαρξισμού. Είναι η κολοσσιαία ηθική του δύναμη.

Που συχνά όμως μέσα στο δικό μας πραγματισμό, την παραγνωρίσαμε και μεις οι μαρξιστές. Ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί να ξανασυναντήσει τη μαρξιστική ηθική δια του πραγματισμού, ενός πραγματισμού λενινιστικής καταγωγής.

60

ο ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΙ

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο λενινισμός είναι ο μαρξισμός της εποχής του Λένιν. Ένας τέτοιος υπεραπλουστευτικός ορισμός έχει την πρόθεση να δείξει πως λενινισμός δεν υπήρχε πριν από τον Λένιν, δηλαδή αρκετά πριν απ' την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Και αφού δεν υπήρχε πριν από τον Λένιν, μάλλον φυσικό να μην υπάρχει και μετά τον Λένιν, αφού ο λενινισμός είναι εξαρτημένος, όχι απ' την προσωπικότητα του Λένιν, αλλά από τις ειδικές συνθήκες που επικρατού-σαν στη Ρωσία λίγο πριν και αρκετά μετά την Επανάσταση.

Αν, λοιπόν, δώσουμε στο λενινισμό μια διάσταση χρονική, θα μπορού-σαμε να ορίσουμε με σχετική ακρίβεια την αρχή του, όχι όμως και το τέλος του. Κανείς δεν θα μπορούσε να πει με βεβαιότητα πότε τελειώνει ο λενι-νισμός ή αν καν έχει τελειώσει. Μπορεί και να συνεχίζεται. Αλλά αν συνεχίζεται και σήμερα, είναι προφανές πως δεν μπορεί να συνεχίζεται επ' άπειρον. Εκτός κι αν δεχτούμε πως ο λενινισμός είναι ένα αναγκαίο μεν, αλλά πάγιο και αμετακίνητο «συμπλήρωμα» του μαρξισμού.

Σε μια τέτοια περίπτωση και μόνο, εφόσον ο μαρξισμός εξακολουθεί να ισχύει σαν θεωρία και σαν πρακτική, εξακολουθεί να ισχύει επίσης και ο λενινισμός. Αν, όμως, ο μαρξισμός διαφοροποιείται, προκειμένου να προ-σαρμοστεί σε συνθήκες διάφορες της εποχής του Μαρξ, πρέπει αναγκαστι-κά να διαφοροποιείται και ο λενινισμός — πολύ περισσότερο αυτός, αφού πολύ δυσκολότερα απ' το μαρξισμό θα μπορούσε να γίνει πάγιο και αμε-τακίνητο δόγμα.

Όμως ένα τέτοιο πάγωμα δεν θα ήταν δυνατό να είναι στις προθέσεις ούτε του Μαρξ ούτε του Λένιν, που σαν άψογοι διαλεκτικοί σε καμιά περίπτωση δεν θα δέχονταν την ακινησία και το πάγωμα Κι όταν λέμε πως όλα αλλάζουν εκτός απ' τις θεωρίες, καταλήγουμε ίσως άθελά μας σ ' έναν πλατωνικό ιδεαλισμό, στον οποίο οι ιδέες παραμένουν αιώνια αμετακίνη-τες, όπως ακριβώς κι ο θεός με τον οποίο οι ιδέες ταυτίζονται στη σκέψη του Πλάτωνα.

Η ίδια η διαλεκτική συνεπώς επιβάλλει να μη θεωρούμε το μαρξισμό και το λενινισμό σαν μια συμπαγή δέσμη απόψεων και ιδεών, που παραμένουν αμετακίνητες στον αιώνα των αιώνων, όπως περίπου και τα θέσφατα του Ευαγγελίου.

61

Συχνά ωστόσο γίνεται μια κάποια σύγχυση ανάμεσα στα κείμενα του Μαρξ και του Λένιν και στα ιερά κείμενα.

Κι αυτό θα εξόργιζε και τον Μαρξ και τον Λένιν που δεν ήταν, βέβαια, ευαγγελιστές, αλλά επαναστάτες και στοχαστές. Αν ήξεραν πως κάποιοι θα αντιμετώπιζαν τα λόγια τους σαν θέσφατα ειπωμένα άπαξ διό παντός και αιωνίως ισχύοντα, σίγουρα θα τους τραβούσαν τ ' αφτί, αν δεν τους έδιναν ένα γερό χέρι ξύλο κι αν δεν τους απέπεμπαν βίαια από κοντά τους.

Δεν έχουν, λοιπόν, καμιά θέση σ ' αυτό που ονομάστηκε «μαρξισμός» και «λενινισμός» ή «μαρξισμός-λενινισμός» αυτοί που δεν μπορούν να απαγκι-στρωθούν από ένα θεολογικό τρόπο σκέψης, που συνίσταται σε μια αντι-μετώπιση των ιδεών με τρόπο στατικό και άπαξ διά παντός ορισμένο από τις αυθεντίες.

Ο Μαρξ και ο Λένιν ήταν δάσκαλοι και καθοδηγητές· όχι αυθεντίες. Κι αν τους αντιμετωπίζουμε σαν αυθεντίες, είναι σαν να ενεργούμε ως αντικέρ που ψάχνουμε για το αυθεντικό, παρ' όλο που ξέρουμε πως πάρα πολύ συχνά και οι εξπέρ ξεγελιούνται απ' τις ιμιτασιόν. Και υπήρξαν πάρα πολλές απομιμήσεις και του μαρξισμού και του λενινισμού. Ο σταλινισμός, νοούμενος και σαν θεωρία, ήταν μία μόνο απ' αυτές απομιμήσεις.

Μάλιστα, πολλοί «μελετητές» έσπευσαν να προσθέσουν και μια δεύτερη ενωτική παύλα στον αρχικό μαρξισμό και να τον κάνουν μαρξισμό-λενι-νισμό-σταλινισμό. Αργότερα έφυγε κατ' ανάγκην το τρίτο συνθετικό του όρου. Όχ ι όμως και το δεύτερο. Και τούτο διότι υπήρξε μεν μια αποστα-λινοποίηση, όχι όμως και μια απολενινοποίηση. Αυτή δεν θα ήταν δυνατό να υπάρξει ούτε θα υπάρξει στο μέλλον. Γιατί το καινούριο και πρωτοφα-νέρωτο τότε καθεστώς είναι δημιούργημα κυρίως του Λένιν. Πρέπει λοιπόν να καταργηθεί το καθεστώς που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάστα-ση για να καταργηθεί και ο λενινισμός. Αλλά αν συμβεί αυτό, καταργείται αυτομάτως και ο μαρξισμός που εξέθρεψε το λενινισμό.

Ωστόσο, αυτό το δίλημμα είναι εντελώς φανταστικό και εκτρέψει έναν παιδαριώδη φόβο που στηρίζεται στην άγνοια ή την περιφρόνηση της διαλεκτικής, που θα δούμε άλλη φορά σε τι περίπου συνίσταται. Λοιπόν, όπως όλα, είναι φυσικό ν ' αλλάζει και ο μαρξισμός και ο λενινισμός. Είναι οι καινούριες συνθήκες που απαιτούν την αλλαγή και την προσαρμογή. Ο μαρξισμός και ο λενινισμός δεν είναι πρετ α πορτέ ρούχο που το παίρνει κανείς απ' το σουπερμάρκετ των ιδεών. Είναι μέθοδοι δράσης και σκέψης, και σαν τέτοιες αφορούν καταρχήν όσους είναι σε θέση και να σκεφτούν και να δράσουν. Και επειδή η εποχή μας δεν επιτρέπει την επαναστατική δράση, ας διατηρήσουμε τουλάχιστον την ικανότητα καταρχήν του σκέ-πτεσθαι και μετά του σκέπτεσθαι μαρξιστικά ή λενινιστικά ή και τα δύο

ί.2

μαζί. Είναι φανερό πως δεν μπορεί κανείς να σκέφτεται μαρξιστικά, όταν δεν μπορεί να σκέφτεται καν.

Ο μαρξισμός λοιπόν δεν είναι για μισοηλίθιους και μισοαγράμματους. Και είναι πάρα πολύ σοβαρή υπόθεση για να την εμπιστευτούμε στους μικρομεσαίους των κομουνιστικών κομμάτων και στους από κάθε άποψη ανώριμους κομουνιστές νεολαίους που μόλις έμαθαν να δένουν το βρακί τους. Όλοι αυτοί αν δεν κατανοήσουν τη διαλεκτική πρώτα, ας ξεχάσουν πως θα ήταν δυνατό να κατανοήσουν το μαρξισμό. Δεν υπάρχει οντολογι-κός μαρξισμός. Κι ωστόσο, οι περισσότεροι αντιμετωπίζουν οντολογικά το μαρξισμό. Δηλαδή, σαν ένα σύνολο παγωμένων απόψεων που λειτουργούν σαν αμετακίνητες, ως ο θεός, οντότητες. Δεν θα μπορούσε να γίνει πιο βάναυση προσβολή της σκέψης του Μαρξ.

Ας δούμε, λοιπόν, τώρα τι είναι ο λενινισμός, δηλαδή τι το καινούριο έφερε ο Λένιν στη μαρξιστική θεωρία και πρακτική. Υπάρχουν δύο κλα-σικοί ορισμοί του λενινισμού, ο ένας του Ζινόβιεφ και ο άλλος του Στάλιν. Λέει, λοιπόν, ο Ζινόβιεφ: «Λενινισμός είναι ο μαρξισμός της εποχής του μονοπωλιακού καπιταλισμού (ιμπεριαλισμού), των ιμπεριαλιστικών πολέ-μων, των κινημάτων εθνικής απελευθέρωσης και των προλεταριακών επα-ναστάσεων».

Στον παραπάνω ορισμό λίγο ως πολύ ισχύουν και σήμερα όλα τα σκέλη του, εκτός απ' το τελευταίο. Είναι γνωστό στους πάντες πως προλεταριακές επαναστάσεις δεν γίνονται πλέον. Και εκεί που γίνονται μαρξιστικές επα-ναστάσεις, δεν είναι και τόσο προλεταριακές.

Η Κουβανική Επανάσταση, για παράδειγμα, όχι μόνο προλεταριακή δεν ήταν αλλά ούτε και πήραν μέρος σ ' αυτήν οι κομουνιστές εξ αρχής. Σύρ-θηκαν στην κυριολεξία, όταν είδαν πως ο Κάστρο τους υπερφαλαγγίζει από παντού κι ότι είναι πιο συνεπής μαρξιστής-λενινιστής απ' αυτούς, που «σοσιαλδημοκράτιζαν» επικίνδυνα και καιροσκοπούσαν ακατανόητα.

Στον ορισμό του Ζινόβιεφ, ωστόσο, αυτό που έχει εντελώς ιδιαίτερη σημασία είναι το τελευταίο σκέλος του: Λενινισμός χωρίς προλεταριακή επανάσταση δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Κι αφού η προλεταριακή (:π(ΐνάσταση δεν είναι δυνατή προς το παρόν, αφού μάλιστα διαγράφηκε (ΐπ' το πρόγραμμα των περισσότερων κομουνιστικών κομμάτων (ανάμεσά τους και το ελληνικό), πώς θα ήταν δυνατή στις μέρες μας η πλήρης ισχύς ιους λενινισμού; Οι μέρες μας συνεχίζουν, βέβαια, να είναι ιμπεριαλιστι-κές. Επαναστατικές πάντως με τη λενινιστική έννοια δεν είναι σε καμιά ηι;ρίπτ(ι)ση — κι ας το πάρουμε απόφαση, για να μην παριστάνουμε ανέ-ξοδα τους επαναστάτες τη στιγμή που δεν είμαστε παρά ρεφορμιστές.

Ο λενινισμός επιβιώνει πλέον μουσειακά και έτσι, για την τιμή των

63

όπλων, που λέμε. Και μόνο σε κάποιες αναρχομαρξιστικές ομάδες που τα μέλη τους, οφείλουμε να το καταλάβουμε επιτέλους, δεν είναι ούτε προβο-κάτορες ούτε εχθροί του λαού. Είναι απελπισμένοι άνθρωποι, που είδαν κι απόειδαν και από τον καπιταλισμό και από το σοσιαλρεφορμισμό και άρ-παξαν τα όπλα χτυπώντας, ως κομάντος μιας επανάστασης που δεν έγινε, επίλεκτους στόχους, περισσότερο για λόγους παιδαγωγικούς θα λέγαμε, παρα επαναστατικούς.

Ξέρουν πως δεν πρόκειται να αλλάξουν με τις «πειρατικές» ενέργειές τους το ισχύον κοινωνικό σύστημα, αλλά αυτό δεν τους εμποδίζει να μας υποδεικνύουν ένα χρέος που το ξεχνάμε μέσα στο βόλεμά μας και τον υπερεπαναστατικό γραφειοκρατικό βερμπαλισμό μας. Οι συνθήκες δεν ε-πιτρέπουν μια γενίκευση των μεθόδων τους, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως δρουν έξω απ' τις υποδείξεις του Λένιν. Μάλλον εμείς δρούμε σαν αντι-λενινιστές, παριστάνοντας κι από πάνω τους «ορθόδοξους» λενινιστές, τρο-μάρα μας.

Είναι ντροπή να ομολογήσουμε πως δεν μπορούμε τουλάχιστον προς το παρόν, να είμαστε λενινιστές; Είναι, όπως δείχνει η νοικοκυρίστικη αιδη-μοσύνη μας και ο κοινοβουλευτικός μας καθωσπρεπισμός.

Την ανάγκη φιλοτιμίαν ποιούμενοι, συνεχίζουμε να παριστάνουμε τους λενινιστές αταβιστικά, μέσα σε μια εποχή που απαιτεί μια επείγουσα προ-σαρμογή του μαρξισμού, και κυρίως του λενινισμού, στις καινούριες συν-θήκες που δεν είναι ούτε αυτές της εποχής του Μαρξ ούτε εκείνες της εποχής του Λένιν. Η φολκλορική αντίληψη του μαρξισμού και του λενι-νισμού πρέπει να σταματήσει, αν θέλουμε να μας πάρουν στα σοβαρά και οι μάζες και οι αστοί, που μας φιλοξενούν στο Κοινοβούλιο και στις δε-ξιώσες τους, ίσα ίσα για να μας χλευάζουν και να μας ελέγχουν από πολύ κοντά. Μια συνδιαλλαγή με τον ταξικό εχθρό μπορεί να είναι αναγκαία στις παρούσες συνθήκες, όχι όμως και να ξεχνούμε πως ο αστός παραμένει ταξικός εχθρός μας. Νισάφι πια μ ' αυτούς τους εναγκαλισμούς, τις προ-πόσεις και τους χαριεντισμούς στα αστικά συμπόσια κι αλλού!

Τόσο λίγο μας φοβούνται πλέον οι αστοί, τόσο ακίνδυνους μας θεωρούν, που μας κάθισαν και στο προεδρείο της δικής τους Βουλής. Κι αυτό το εισπράξαμε σαν επιτυχία! Τι κατάντια, ω μεγάλε Λένιν, που συνεχίζουν να σε τιμούν, λέει, τούτοι οι κοσμικοί μισοαστοί εξ απονομής κύριοι που παριστάνουν τους λενινιστέςϋ! Μια γερή φάπα ίσως τους επανέφερε στη λενινιστική τάξη, παρ' όλο που δεν θα ήταν δυνατό να τους επαναφέ-ρει και στη λενινιστική πρακτική, έτσι που κατάντησαν αδιόρθωτοι ρε-φορμιστές, χωρίς ωστόσο να θέλουν να παραδεχτούν πως η εποχή μας επιβάλλει το ρεφορμισμό. Όμως, άλλο να αποδέχεσαι την αναγκαιότητα

64

και άλλο να μην ξέρεις τι σου γίνεται και να χαίρεσαι γ ι ' αυτή την απο-δοχή.

Ας δούμε τώρα και τον ορισμό του Στάλιν για τον λενινισμό: «Λενινι-σμός είναι ο μαρξισμός της εποχής του ιμπεριαλισμού και της προλετα-ριακής επανάστασης, και, ακριβέστερα, η θεωρία και η τακτική της προ-λεταριακής επανάστασης γενικά και η θεωρία και η τακτική της δικτατο-ρίας του προλεταριάτου ειδικά».

Απ' το δεύτερο, το σταλινικό ορισμό, λείπει εντελώς η αναφορά στους ιμπεριαλιστικούς πολέμους και στα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα, και όλη η έμφαση πέφτει στην προλεταριακή επανάσταση και τη δικτατορία του προλεταριάτου.

Αυτός ο ορισμός είναι ο πιο σωστός, γιατί οι πόλεμοι ανάμεσα σε αστικά κράτη ήταν λίγο ως πολύ ιμπεριαλιστικοί πάντα, ακόμα και την περίοδο που ο Λένιν δεν είχε επιβάλει τον όρο «ιμπεριαλισμός» για να ορίσει μ' αυτόν την επεκτατική-κατακτητική τάση του κεφαλαίου σε μια εποχή που η εσωτερική αγορά έτεινε να εξαντληθεί. (Ως γνωστόν, χωρίς συνεχή επέ-κταση, ο καπιταλισμός θα κατέρρεε.)

Είναι πιο σωστός και για ένα δεύτερο λόγο: Τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα είναι φαινόμενα εξαιρετικά πολύπλοκα. Μια χώρα που αποκτά την ανεξαρτησία της δεν σημαίνει πως αυτόματα απαγκιστρώνεται απ' τον έλεγχο του μονοπωλιακού κεφαλαίου. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο καπιταλισμός επανέρχεται δριμύτερος στις χώρες που απέκτησαν την ανε-ξαρτησία τους μαχόμενες κατά του ιμπεριαλισμού. Τα απελευθερωτικά κι-νήματα ούτε κατ' ανάγκην μαρξιστικά είναι ούτε κατ' ανάγκην εγκαθι-δρύουν κομουνιστικό καθεστώς, μετά την επιτυχή έκβαση του αγώνα για την απόκτηση της ελευθερίας. Τη θέση της κλασικής αποικιοκρατίας, δηλαδή της απροσχημάτιστης βίαιης κατοχής μιας χώρας από μια ιμπερια-λιστική δύναμη, την παίρνει κατά κανόνα η «ειρηνική» νεοαποικιοκρατία, στις πολλές και ποικίλες παραλλαγές της.

Οι καπιταλιστές ξέρουν να προσαρμόζονται πολύ πιο άνετα απ' τους μαρξιστές. Και τούτο γιατί ο καπιταλισμός ποτέ στην ιστορία του δεν ήταν δογματικός. Το δόγμα του καπιταλισμού είναι στοιχειώδες και ήταν πάντα ένα και μόνο: Κέρδος πάση θυσία και έναντι παντός τιμήματος. Κέρδος ερήμην όλων των ηθικών και πνευματικών αξιών. Κέρδος και μόνο κέρδος και πάντα κέρδος και εντός της καπιταλιστικής χώρας και εκτός της κα-πιταλιστικής χώρας και στα... αστέρια. Κέρδος πάνω στη γη, κάτω απ' τη γη, στη θάλασσα και στον αέρα.

Φυσικά, το κέρδος δημιουργεί πολιτισμό. Τον δημιουργούν οι άνθρωποι τΐ(ΐυ δεν ασχολούνται άμεσα με τον πλουτισμό, αλλά που επωφελούνται απ'

65

το γενικό κοινωνικό πλούτο, άσχετα με την κατανομή του εντός του κοι-νωνικού συνόλου. '

Είναι αστείος στρουθοκαμηλισμός να λέμε πως ο καπιταλισμός δεν δη-μιούργησε αξιόλογο ή και σπουδαίο πολιτισμό. Δεν μεμφόμαστε γι ' αυτό τον καπιταλισμό, αλλά για το ότι δεν απελευθερώνει τις κολοσσιαίες πα-ραγωγικές δυνάμεις του με μια αλλαγή στις παραγωγικές σχέσεις, ώστε ο πολιτισμός να αναπτυχθεί κι άλλο και να γίνει κτήμα όλου του λαού, σ ' όλες τις παραλλαγές του, υλικές και πνευματικές. Ο μαρξισμός δεν είναι υπέρ της φτώχειας, είναι υπέρ του πλούτου. Μόνο που τον θέλει για όλους.

Παρά ταύτα, ένας «ποβερισμός» (φτωχεϊσμός, θα λέγαμε αδόκιμα), προ-φανέστατα χριστιανικής καταγωγής, κατατρώει μια μορφή εκχυδαϊσμένης μαρξιστικής σκέψης και υποσκάπτει τα θεμέλια του μαρξισμού. Όπως έλεγε ο Λένιν, δεν πάμε να καταργήσουμε την πρώτη θέση στα τρένα, αλλά να κάνουμε όλους να ταξιδεύουν στην πρώτη θέση.

66

ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ «ΤΗΣ ΓΗΣ 01 ΚΟΛΑΣΜΕΝΟΙ;»

ο λενινισμός αναπτύχθηκε αρκετά πριν απ' την Οκτωβριανή Επανάσταση, στα πλαίσια της Β ' Διεθνούς και για να ανασκευαστούν απ' τον Λένιν και τους συντρόφους του κάποιες απόψεις της. Αυτές οι απόψεις θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής: Το προλεταριάτο ούτε μπορεί ούτε πρέπει να καταλάβει την εξουσία σε μια χώρα, αν δεν αποτελεί την πλειοψηφία των κατοίκων αυτής της χώρας, ώστε η δικτατορία του να νομιμοποιείται απο-λύτως, αφού θα είναι μια δικτατορία της πλειοψηφίας.

Το προλεταριάτο και αν καταλάβει την εξουσία δεν μπορεί να την κρα-τήσει για πολύ, αν δεν διαθέτει αρκετούς δικούς του διανοούμενους, καθώς και πολλά «τεχνικά» στελέχη, που θα οργανώσουν την εξουσία και τη διοίκηση. Αυτοί οι διανοούμενοι κι αυτά τα τεχνικά στελέχη, καθώς είναι δύσκολο να προέρχονται όλοι απ' το ίδιο το προλεταριάτο, πρέπει να αναζητηθούν στους φίλους και συμπαθούντες εντός της αστικής τάξης, γιατί δεν γίνεται αλλιώς. Και διότι, αν γίνει αλλιώς, όλα κινδυνεύουν να καταρρεύσουν.

Η κύρια μορφή της ταξικής πάλης του προλεταριάτου είναι η κοινοβου-λευτική πάλη, και διά του Κοινοβουλίου πρέπει να επιδιώξει να καταλάβει την εξουσία. Την οποία και πρέπει να εγκαταλείψει, αν χάσει τη «δεδηλω-μένη» εμπιστοσύνη της Βουλής, ακριβώς όπως γίνεται και στα αστικά κοινοβουλευτικά καθεστώτα.

Αλλά δεν θα τη χάσει, γιατί το προλεταριάτο θα είναι μια σταθερή πλειοψηφία. Η μέθοδος της γενικής πολιτικής απεργίας, που θα παρέ-λυε, υποτίθεται, τα πάντα και θα υποχρέωνε τους αστούς να παραδώ-σουν την εξουσία, πρέπει να εγκαταλειφθεί σαν εξαιρετικά δυσεφάρμοστη, ι;ξ(ίΐτίας του σύμπτωτου των συμφερόντων ολόκληρης της εργατικής τά-ξης. Και χωρίς τη συμμετοχή ολόκληρης της εργατικής τάξης σ ' έναν απεργιακό αγώνα διαρκείας, γενική πολιτική απεργία δεν νοείται. Και αν νοείται δεν μπορεί να έχει τέτοια διάρκεια, ώστε οι αστοί να παραδώσουν ι:ιριΐνικά και από ανάγκη την εξουσία. Τα εργατικά κόμματα πρέπει να ί;χ()\ιν μια σιδερένια πειθαρχία, γιατί μόνο μ' αυτήν θα μπορούσαν να κντιμετωπίαουν τις αντίξοες γι ' αυτά συνθήκες. Πρέπει ακόμα να είναι Μΐι'λικτα στην τακτική τους και να ασκούν αδιάκοπα αυτοκριτική, προκει-μι'.νιιυ τα μέλη τους να αυτοδιαπαιδαγωγούνται μέσα απ' την ειλικρινή

67

επισήμανση των λαθών και να αποχτούν έτσι οργανωτική και διοικητική πείρα.

Ο Λένιν και οι σύντροφοι του, που μέχρι τότε ανήκαν στη Β' Διεθνή, τάχτηκαν εξαρχής και χωρίς περιστροφές υπέρ της βίαιης κατάληψης της εξουσίας απ' το προλεταριάτο. Και πολέμησαν άγρια τις καιροσκοπικές τάσεις που είχαν κυριαρχήσει στη Β' Διεθνή. Πίστευε ο Λένιν, και η κατοπινή εξέλιξη έδειξε πως είχε δίκιο, πως αν το προλεταριάτο πήγαινε, όπως θα λέγαμε εμείς, «με το σταυρό στο χέρι», δεν θα του έμενε στο τέλος ούτε σταυρός ούτε χέρι. Το χέρι θα είχε παραλύσει απ' την αναμονή και ο σταυρός θα είχε πέσει σάπιος απ' το χρόνο.

Ο Λένιν δεν αρ\·ιόταν όλες συλλήβδην τις αρχές της Β' Διεθνούς, αλλά πίστευε πως η επανάσταση έχει απόλυτη προτεραιότητα έναντι των πάντων και πως όλα θα διορθωθούν άπαξ και το προλεταριάτο καταλάβει με τη βία την εξουσία.

Και δικαιολογούσε την επαναστατική βία με το σκεπτικό πως ολόκληρη η κοινωνία στηρίζεται στους άμεσους παραγωγούς που είναι οι προλετά-ριοι, και ότι τελικά οι μόνοι που θα αντιδράσουν θα είναι οι μεγαλοαστοί, που ελέγχουν το μεγαλύτερο κέρδος των μέσων παραγωγής. Αλλά μ ' αυ-τούς μπορεί να τα βολέψει κανείς, γιατί δεν είναι πολλοί. Επίσης, μπορεί εύκολα να τα βολέψει κανείς και με τους αγρότες, που είναι οι φυσικοί σύμμαχοι των εργατών. Όχι, όμως, και με τους μεγαλοκτηματίες που είναι το ανάλογο των βιομηχάνων στην αγροτική οικονομία, αλλά που κι αυτοί δεν είναι πολλοί.

Η ιστορία (η ζωή, όπως λέει συνέχεια ο σ. Φλωράκης) έδειξε πως ο ιδιοφυής Λένιν είχε δίκιο. Κατέλαβε την εξουσία στη Ρωσία με μια ευκολία που άφησε τους πάντες άναυδους. Οι μάζες απ' τις πρώτες κιόλας μέρες ακολούθησαν, θα λέγαμε τυφλά, το μεγάλο οραματιστή, γιατί το δικό του μεγάλο όραμα ταυτιζόταν μ ' αυτό του λαού για κοινωνική δικαιοσύνη. Πρόκειται άλλωστε για ένα πανάρχαιο όραμα που το βλέπουν συνέχεια όλοι «της γης οι κολασμένοι», αυτοί δηλαδή που επαναστατώντας «δεν έχουν να χάσουν παρά μόνο τις αλυσίδες τους».

Έλα όμως που με τον καιρό, της γης οι κολασμένοι, ούτε τόσο κολα-σμένοι είναι πια, ούτε μόνο τις αλυσίδες τους έχουν να χάσουν. Μερικοί, τα στελέχη δηλαδή της καπιταλιστικής επιχείρησης, οι αρχιεργάτες, οι διευθύνοντες και γενικότερα οι υψηλόμισθοι έχουν να χάσουν και το πα-ντεσπάνι τους. Πράγμα εξαιρετικά δυσάρεστο για τους οραματιστές που θέλουν, αφελώς, αυτοί που τρώνε παντεσπάνι να μπορούν να επαναστατούν και για το χαβιάρι όλων, και για το αυτοκίνητο όλων, και για το κότερο όλων, για όλα τέλος πάντων τα αγαθά που πρέπει να τα έχουν όλοι. Αλλά

68

είναι δύσκολο να προτείνεις το μοναδικό επαναστατικό αίτημα, την κατάρ-γηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Είναι τόσο υψηλό αν-θρωπιστικό αίτημα, που πρέπει να ομολογήσουμε πως δεν είναι ούτε για τους χορτάτους ούτε καν για τους μισοχορτάτους.

Όλες τις επαναστάσεις τις έκαναν οι πεινασμένοι. Αλλά οι πεινασμένοι δεν αρκούν πλέον για μια προλεταριακή επανάσταση. Άλλωστε, ο πανέ-ξυπνος καπιταλισμός κάθε τόσο πετάει και καμιά αυξησούλα για να βου-λώσει τα στόματα. Και τα βουλώνει όντως. Με το στόμα γεμάτο και να σου τρέχουν τα σάλια απ' τα σπάνια εδέσματα που αρχίζεις επιτέλους να τρως και συ και να λες «δόξα σοι ο θεός», δεν θα ήταν δυνατό ούτε «ζήτω» να φωνάξεις. Πόσο μάλλον να παίξεις τη ζωή σου κορόνα γράμματα. Κακά τα ψέματα· μπορούν να μας το βουλώσουν τ ' αφεντικά ακόμα και με την ΑΤΑ. Όχι σ ' όλους, αλλά στους περισσότερους σίγουρα.

Πάντως, στην εποχή του, ο Λένιν είχε δίκιο. Ήταν μιλιούνια οι πεινα-σμένοι στη Ρωσία. Κι αν πείνασαν κι αργότερα, ωστόσο πάντα θυμούνταν την αρχαία πείνα πόυ λειτουργούσε αταβιστικά στο ομαδικό ασυνείδητο. Και έκαναν υπομονή. Αλλά και η υπομονή εξαντλείται κάποτε. Διάολε, εκτός απ' την επανάσταση, καταρχήν για τον εαυτό τους. Και οπωσδήπο-τε όχι για τους γραφειοκράτες. Κι αφού δεν είναι ιδεαλιστές οι γρα-φειοκράτες, που είναι χορτάτοι και συνεπώς θα μπορούσαν ανετότερα να ονειρεύονται την ποθητή αταξική κοινωνία, γιατί να είναι οι εργάτες και γενικότερα οι εργαζόμενοι; Ο νηστικός καρβέλια ονειρεύεται, δεν ονει-ρεύεται ιδέες. Οι ιδέες είναι για τους χορτάτους. Όχι για όλους τους χορ-τάτους, αλλά για όσους τέλος πάντων έχουν μια σταλιά φιλότιμο, του κερατά, δηλαδή! Νισάφι πια μ ' αυτή την παχυδερμίαση των χορτάτων, που όσο τρώνε τόσο πεινούν. (Πάντως το πρόβλημα της παχυσαρκίας δεν τους αφορά πλέον. Αφορά μόνο εκείνους που, σαν την αφεντιά μου, θυμού-νται ακόμα την πείνα και περιδρομιάζουν απ' τον αταβιστικό φόβο του λοιμού).

Πίναι δύσκολο να κάνεις κάποιον να γίνει ανθρωπιστής με το περίστρο-φο στο κεφάλι. Κι ένας τέτοιος ένοπλος ανθρωπισμός αυτοκαταργείται σαν ανθρωπισμός. Τι να κάνει όμως ο ανθρωπιστής όταν κάποιοι δεν είναι ((πλώς ζώα, αλλά τέρατα; Καμιά φορά λοιπόν σε πιάνει η αγανάχτηση κι (ΐρχίζεις να βαράς, δώθε κείθε, καλή ώρα σαν την «17 Νοέμβρη».

I Ιάντως ο Λένιν δεν υποχρεώθηκε να φτάσει εκεί. Διότι τον ακολούθη-σαν με ενθουσιασμό οι πεινασμένες μάζες. Και οι πολύ χορτάτοι τα μάζε-ψαν και έφυγαν εγκαίρως απ' τη Ρωσία. Καραβάνια ολόκληρα. Για να /ίνουν οι κόμητες θυρωροί στα ξενοδοχεία πολυτελείας της «ελεύθερης» Λι'κνης. Της οποίας η ελευθερία συνίσταται κυρίως στην ελευθερία του

69

εκμεταλλεύεσθαι υπό την προστασία του νόμου. Αλλά και σε άλλες ελευ-θερίες, είν' αλήθεια, λιγότερο παραγωγικές. '

Πάντως ο Λένιν είχε δίκιο για τον εαυτό του και για τη χώρα του, όταν χαρακτήριζε τους δευτεροδιεθνιστές καιροσκόπους (οπορτουνιστές, επί το μη ελληνικόν επισημότερον).

Όμως, η ζωή έδειξε (σύντροφε Φλωράκη) πως, για τις δικές τους χώ-ρες, οι εκ μαρξιστών οπορτουνιστές (και όλοι οι δευτεροδιεθνιστές ή-ταν όντως μαρξιστές) είχαν κι αυτοί δίκιο. Βλέπεις, το δίκιο δεν είναι κάτι που κατανέμεται... δίκαια. Το ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο, το δείχνει όντως η ζωή. (Έχει δίκιο ο σ. Φλωράκης). Τι γίνεται όμως μέχρι που να το δείξει; Βέβαια, «πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα 'ναι». Εντάξει. Αλλά σε πόσα τέρμινα; Και αν ο Λένιν αποτύγχανε (αυτός ο τρομερός άνθρωπος έδινε στον εαυτό του πιθανότητες επιτυχίας 20% και δεν παρίστανε τον χαζοχαρούμενο υπεραισιόδοξο) λέγαμε λοιπόν πως αν ο Λένιν έπεφτε στην περίπτωση του 20%, τι θα αποδείκνυε η ζωή; Πως είχε άδικο; 1

Στην ιστορία κάθε κριτική είναι πολύ άνετη εκ των υστέρων. Σήμερα μπορούμε να λέμε πως ο Λένιν είχε δίκιο, και δεν αναρωτιόμαστε πλέον πώς τα βόλεψε μ ' εκείνη την τρομερή δυσμενή πιθανότητα του 20%. Οι Μενσεβίκοι τον χαρακτήρισαν τρελό γι ' αυτή τη φοβερή απόφασή του. Το ίδιο θα λέγαμε και μεις, αν είχε αποτύχει. Πως ήταν τρελός. Δηλαδή, αν ο νόμος των πιθανοτήτων λειτουργούσε με το δυσμενές για τον Λένιν ποσοστό, δεν θα μιλούσαμε εμείς σήμερα για λενινισμό. Αλλά πιστεύω πως θα μιλούσαμε για μαρξισμό. Γιατί ο μαρξισμός έχει μια ευρύτητα που δεν την έχει ο λενινισμός. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν πρέπει να μελετάει κανείς το λενινισμό και να συνάγει απ' αυτόν χρήσιμα συμπεράσματα, κυρίως για τις περιόδους κρίσης, αναστατώσεων και πολέμων. Δηλαδή για τις «επαναστατικές καταστάσεις» όπως τις λέμε.

Μια τέτοια επαναστατική κατάσταση υπήρχε και στην Ελλάδα, και στη διάρκεια του πολέμου και μετά τη λήξη του. Τότε που το αστικό κράτος ήταν σαράβαλο. Αλλά αφήσαμε το σαράβαλο να επισκευάσει με τρομερή ταχύτητα τις βλάβες του. Φυσικά, με τη βοήθεια των συμμάχων. Και με τη βοήθεια των άλλων συμμάχων, των Σοβιετικών, τα πράγματα τελικά πήγαν κατά διαβόλου — και συνεχίζουν να πηγαίνουν. Βλέπεις, η γοητευτική για τους επαναστάτες έννοια της επαναστατικής κατάστασης εξαρτάται και από το πόσο οι σύμμαχοι την εκτιμούν σαν τέτοια και πόσο βολεύει τους ίδιους και όχι τους άμεσα ενδιαφερόμενους.

Οι μεγάλες δυνάμεις δεν θα ήταν μεγάλες δυνάμεις αν δεν αποφάσιζαν για τη μοίρα των μικρών δυνάμεων. Αυτά έχει η ζωή (σύντροφε Χαρίλαε).

70 ί

Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό, το μικρό το μικρότερο και το πολύ μικρό πεθαίνει απ' την πείνα.

Αυτά δεν τα πρεσβεύει μόνο ο δαρβινισμός, αλλά και ο κοινωνικός δαρβινισμός, τουτέστιν ο καπιταλισμός. Όσο λοιπόν υπάρχουν γύρω τους καρχαρίες, τα ψαράκια μόνο αν χωθούν στη γυάλα θα μπορέσουν να γλι-τώσουν. Προς το παρόν βρισκόμαστε ακόμα στη γυάλα, όπου μας έχουν βάλει προ πολλού. Και τρώμε υγιεινές τροφές για ψάρια. Και επειδή δεν προβλέπεται να δημιουργηθεί σύντομα επαναστατική κατάσταση, τουλάχι-στον ας αξιοποιούμε τον... προεπαναστατικό χρόνο μας διαβάζοντας επα-ναστατικά. Είναι κι αυτό μια παρηγοριά, που δυστυχώς δεν την έχουν πολλοί. Και μη νομίζετε πως αυτοί που δεν την έχουν εκπαιδεύονται στα... όπλα! Απλώς χάσκουν επαναστατικά! Και κάνουν την επανάσταση θέμα κοσμικής συζήτησης. Διότι το περί καιρού κλασικό θέμα το βαρέθηκαν από τότε που η Μετεωρολογική Υπηρεσία μας τα λέει όλα, ακόμα κι αυτά που δεν ξέρει. Εν πάση περιπτώσει, υπάρχουν και χειρότερα. Στην Αφρική, για παράδειγμα.

Το κωμικοτραγικό σ ' όλη την ιστορία με αγρίους και μη είναι πως οι παλιές θέσεις της οπορτουνιστικής Β' Διεθνούς ολοένα και περισσότερο έρχονται στην επικαιρότητα. Θα 'λεγες πως σχεδόν όλα τα κομουνιστικά κόμματα του κόσμου σήμερα ανήκουν στην προ πολλού πεθαμένη Β' Διε-θνή, την οπορτουνιστική, το ξαναλέμε. (Ξαναδιαβάστε τις θέσεις της, αν δεν τις θυμάστε μ ' όσα μεσολάβησαν απ' την αρχή μέχρι το τέλος αυτού του κειμένου.) Παρά ταύτα όλα σχεδόν τα ΚΚ συνεχίζουν να καταδικάζουν τις θέσεις της Β ' Διεθνούς. Και τούτο διότι τις είχε καταδικάσει ο Λένιν. Ί'ρομερό πράγμα η κεκτημένη ταχύτητα. Κυρίως στις ιδέες, που τρέχουν πτο κεφάλι με την ταχύτητα του φωτός όταν τρέχουν, και με την ταχύτητα της χελώνας όταν σούρνονται.

Και επειδή δεν υπάρχουν προς το παρόν επαναστατικές καταστάσεις, και Γ.πειδή ο Λένιν δεν σκεφτόταν και για λογαριασμό μας, όπως μας βολεύει \'Η πιστεύουμε, και επειδή η Ρωσία του Λένιν δεν είναι η Ελλάδα του ηρ(ϊσινου ήλιου που πάντα δύει και ποτέ δεν ανατέλλει, και επειδή η Σο-βιετική Ένωση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ δεν είναι η Σοβιετική Ένωση ηιΐ) ΙΙλαδίμιρου Ουλιάνοφ, και επειδή υπάρχουν και οι αρχαίοι μας πρό-γονοι που συνεχώς μας μπερδεύουν, και επειδή υπάρχει και το ΚΚΕ που ι:(ν(ΐι, βέβαια, ένα επαναστατικό κόμμα με πολύ κόμμα και λίγη επανάστα-πΐ|, κι επειδή η λίγη επανάσταση δεν είναι κάτι που το διαλέξαμε για όλους (ΐιαοΓις κίιι για πολλούς ακόμα λόγους, ας πάψουμε να παριστάνουμε τους 11/11.|)Γ,π()ΐν(ΐίατάτες, κι ας ανοίξουμε και κανένα βιβλίο.

11/ βιβλία ποτέ δεν έβλαψαν την επανάσταση, όταν εν πάση περιπτώσει

71

εμφανίζονται κάπου κάπου επαναστατικές καταστάσεις. Αντίθετα, η αγραμ-ματοσύνη την έβλαψε, και πολύ μάλιστα, ειδικά εδώ στην Ελλάδα, μια χώρα γεμάτη κάργα επαναστάτες του ρουστίκ σαλονιού. Όπου οι επανα-στάτες που λέγαμε καταστρώνουν τρία επαναστατικά σχέδια τη βραδιά, μέχρι που να κουραστούν και να πάνε για ύπνο, για να δουν κανένα ηδονικό όνειρο με όμορφες γυναίκες και πλούσια τραπέζια. Καλόν ύπνο, λοιπόν. Και καλή όρεξη εντός του ύπνου. Γιατί στον ξύπνιο η ΑΤΑ δημιουργεί προβλήματα σιελόρροιας, που αυξάνουν την όρεξη αντιστρόφως ανάλογα με την αγοραστική δύναμή της.

Ας το καταλάβουμε επιτέλους. Οι μάζες επαναστατούν μόνο όταν πει-νούν. Οι επαναστατικές ιδέες είναι πολύ καλές, αλλά φυτρώνουν κατά κα-νόνα μόνο στο μυαλό αυτών που δεν πεινούν πολύ. Ή που μπούχτισαν και αηδίασαν απ' το πολύ φαΐ. Στη σημερινή Σοβιετική Ένωση οι άνθρωποι δεν πεινούν πολύ ώστε να επαναστατήσουν κατά των γραφειοκρατών, αλλά δεν είναι και πολύ χορτάτοι, ώστε να ασχοληθούν με τις ιδέε^. Πριν δούμε, λοιπόν, τι θα γίνει με τις επαναστατικές ιδέες, πρέπει να φάνε καλά και οι Σοβιετικοί.

72

ο ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΣ ΠΕΘΑΝΕ, ΖΗΤΩ Ο ΛΕΝΙΝ!

Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο λενινισμός έχει δύο σκέλη. Το πρώτο αφορά την κατάληψη της εξουσίας απ' το προλεταριάτο δι ' επαναστάσεως και όχι διά του Κοινοβουλίου, πράγμα που δεν θα το επιτρέψει ποτέ η αστική τάξη που ελέγχει τον κρατικό μηχανισμό και έχει στη διάθεσή της πολύ αποτελεσματικές «δυνάμεις καταστολής» (αστυνομία, στρατό, δικαιο-σύνη, φυλακές) και το δεύτερο αφορά στην οργάνωση και τη διατήρηση της προλεταριακής εξουσίας, εφόσον το προλεταριάτο την έχει ήδη πάρει με τη βία.

Είναι φανερό πως το δεύτερο σκέλος είναι εξαρτημένο απ' το πρώτο. Στη Σοβιετική Ένωση και στις λαϊκές δημοκρατίες μπορούν να μιλούν για την οργάνωση της προλεταριακής εξουσίας, εφόσον ήδη την κατέχουν, όμως τα υπό καπιταλιστικό καθεστώς ΚΚ δεν είναι δυνατό να σχεδιάζουν το δικό τους τρόπο άσκησης της προλεταριακής εξουσίας, εφόσον δεν έχουν έρθει στην εξουσία.

Αν, ωστόσο, οι προοπτικές για κομουνιστική εξουσία, όπως τις φαντά-ζονται και όπως μεθοδεύουν τη δράση τους τα ΚΚ είναι κοινοβουλευτικές, τότε τα κόμματα αυτά δεν είναι λενινιστικά. Διότι υιοθετούν την τακτική της Β' Διεθνούς, που όπως ξέρουμε απέρριπτε την επανάσταση. Αν, αντί-θετα, σχεδιάζουν τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας, όχι μόνο λεκτικά (βερ-μπαλιστικά) αλλά και πρακτικά, πρέπει ανά πάσα στιγμή να είναι έτοιμα για κάτι τέτοιο, άσχετα απ' το πότε θα εμφανιστούν οι κατάλληλες επα-ναστατικές συνθήκες. Διότι δεν έχει νόημα να εμφανιστούν μεν οι κατάλ-ληλες επαναστατικές συνθήκες αλλά το ενδιαφερόμενο ΚΚ να μην είναι κατάλληλα προετοιμασμένο να τις εκμεταλλευτεί.

Σύμφωνα με το λενινισμό, λοιπόν, δεν έχει σημασία αν ένα συγκεκριμένο Κ Κ είναι μη-βίαιο για το λόγο πως οι συνθήκες δεν του επιτρέπουν να είναι β((ηο, αλλά αν είναι έτοιμο ή όχι να καταφύγει στην επαναστατική βία, όταν και αν εμφανιστούν οι κατάλληλες συνθήκες και δημιουργηθούν οι αναγκαίες διεθνείς και εθνικές συγκυρίες.

11 καταφάνερη ανυπαρξία άμεσης προοπτικής για τη δημιουργία επανα-στατικών συνθηκών, υποχρεώνει τα σημερινά δυτικά ΚΚ να περιοριστούν στην κοινοβουλευτική πολιτική. Που γι ' αυτά, ωστόσο, δεν σημαίνει α-πολνιτ(ι)ς τίποτα, αφού δεν έχουν προοπτική για την κατάληψη της εξουσίας

73

διά των βουλευτικών εκλογών. Όμως, στην τωρινή, δυσμενή γι ' αυτά συγκυρία, θα μπορούσαν να περιοριστούν σ ' ένα ρόλο, ας πούμε παιδαγω-γού των μαζών, που είναι εξαιρετικά σημαντικός. Και όντως κάνουν μια τέτοια παιδαγωγική, ας την πούμε έτσι, πολιτική δουλειά, αλλά μόνο μέ-σα απ' την οργάνωση απεργιακών αγώνων και λιγότερο απ' το Κοινοβού-λιο.

Η πράξη, ωστόσο, έδειξε πως οι οργανωμένοι απ' την Αριστερά απερ-γιακοί αγώνες δεν δημιουργούν ταξική συνείδηση· δημιουργούν συντεχνια-κή, δηλαδή φασιστική συνείδηση.

(Ο εισηγητής του φασισμού, ο πρώην σοσιαλιστής Μουσολίνι, ονόμασε το φασιστικό καθεστώς, συντεχνιακό καθεστώς. Όντως, ο φασισμός στη-ρίζεται οργανωτικά στις συντεχνίες, δηλαδή τα χωρίς ταξική συνείδηση «συνδικάτα». Μ' αυτό τον τρόπο, οι διεκδικήσεις μιας ομάδας εργαζομέ-νων, αναιρούν τις διεκδικήσεις μιας άλλης ομάδας εργαζομένων και ο τυ-πικά καπιταλιστικός αγώνας «για περισσότερα» μεταφέρεται και εντός της εργατικής τάξης, που έτσι ασκείται, θα λέγαμε, στον καπιταλισμό και όχι στο σοσιαλισμό.)

Παρά το γεγονός λοιπόν πως τις περισσότερες, τις μεγαλύτερες και τις μαχητικότερες απεργίες τις οργανώνουν τα ΚΚ, μετά τη λήξη της απεργίας ο κάθε συντεχνίτης απεργός επιστρέφει στο κόμμα του, ή κάθεται ήσυχος σπίτι του, έξω από κάθε κόμμα και πίνει την αύξηση που πήρε εις υγείαν των κορόιδων κομουνιστών που τον βοήθησαν να την πάρει. Είναι γελοίο, είναι τραγικά γελοίο, να αγωνίζεσαι για τους εργαζόμενους και οι εργαζό-μενοι να σε εγκαταλείπουν ολοένα και περισσότερο. Πρέπει να έχεις με-γάλη πίστη στη μάζα, για να επιμένεις να δουλεύεις γ ι ' αυτή μέσα σε τέτοιες συνθήκες προδοσίας απ' τη μεριά της.

Η μαρξιστική και η λενινιστική θεωρία καθαυτή, πάρα πολύ δύσκολο θα ήταν δυνατό να λειτουργήσει παιδαγωγικά, να δημιουργήσει δηλαδή ταξική συνείδηση. Γιατί, η όποια συνείδηση δεν είναι πρόβλημα θεωρίας και θεωρητικής κατάρτισης. Είναι μια κατάσταση βιωματική.

Η απεργία, απ' την άλλη μεριά, όπως είδαμε, αποδείχτηκε εντελώς α-κατάλληλη «μέθοδος» για τη δημιουργία ταξικής συνείδησης, σε ανθρώ-πους που συχνά στερούνται συνειδήσεως με την τρέχουσα ψυχολογική έννοια.

Σ ' αυτές, λοιπόν, τις δυσμενείς συνθήκες για τη δημιουργία ταξικής συνείδησης, που είναι προϋπόθεση για μια προλεταριακή-κομουνιστική επανάσταση, ήρθε να προστεθεί, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, και η πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης των δύο κοινωνικών συστημάτων. Όταν, λοιπόν, οι υπερδυνάμεις «τα βρίσκουν», αποκλείεται να μην τα

74

βρουν και οι τάξεις που εκπροσωπούν οι δύο υπερδυνάμεις, εντός όλων των κρατών, καπιταλιστικών και σοσιαλιστικών.

Συνεπώς, ούτε οι εσωτερικές ούτε οι εξωτερικές συνθήκες ευνοούν πλέον την παραπέρα ανάπτυξη της ταξικής συνείδησης. Και χωρίς ταξική συνεί-δηση ας ξεχάσουμε την επανάσταση, σε μια εποχή μάλιστα που η πείνα, που υποσκελίζει και τις συνειδήσεις και τις θεωρίες και τα πάντα, δεν μπορεί πλέον να λειτουργήσει επαναστατικά, όπως έγινε στη Ρωσία του Λένιν. Στις ειρηνιστικές και «οπορτουνιστικές» θέσεις της Β ' Διεθνούς μας έφερε η ανάγκη και όχι η ενσυνείδητη επιλογή.

Παρά ταύτα, μπορούμε να πάρουμε και μεις μέρος στη συζήτηση για το πώς πρέπει να είναι οργανωμένο ένα κομουνιστικό κράτος, αν και δεν ζούμε σε κομουνιστικό κράτος, αν και το δικό μας κράτος δεν προβλέπεται να γίνει κομουνιστικό τον... τον... προσεχή αιώνα. (Η αισιοδοξία και η απαι-σιοδοξία είναι ψυχολογικά φαινόμενα, η επανάσταση όμως και τα «συστή-ματα» είναι κοινωνικά φαινόμενα, κι αν τα αντιμετωπίζουμε ψυχολογικά είμαστε από χέρι χαμένοι, που λέν').

Το πρόβλημα πάντως εδώ είναι να καταλάβουμε πως όταν μιλάμε για τη Σοβιετική Ένωση και τις λαϊκές δημοκρατίες, δεν μιλάμε για μας τους ίδιους, αλλά για κάποιους μακρινούς μας συντρόφους. Κι ωστόσο, πάρα πολύ συχνά, όταν μιλάμε για τα προβλήματα αυτών των χωρών έχουμε την τάση να τα ταυτίζουμε με τα δικά μας προβλήματα, κι ας ξέρουμε πως για τα δικά μας προβλήματα πρέπει να βρούμε δικούς μας τρόπους αντιμετώ-πισής τους. Η περεστρόικα συνεπώς μας αφορά μόνο έμμεσα και μόνο στο βαθμό που τα διεθνή προβλήματα αποκλείεται πλέον να μην είναι και εθνικά, έτσι που τα εθνικά σύνορα, τουλάχιστον από οικονομική άποψη, χάνουν ολοένα και περισσότερο την παραδοσιακή σημασία τους.

Τα παραπάνω σημαίνουν πως άλλο πράγμα είναι ο λενινισμός για τις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και άλλα για τις χώρες του υπαρκτού, του υπαρκτότατου, του οδυνηρά υπαρκτού καπιταλισμού. Στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού, ο λενινισμός αναφέρεται στην οργάνωση του σο-σιαλιστικού κράτους, δεδομένου ότι η επανάσταση έχει ήδη γίνει.

Σε μας όμως ο λενινισμός αναφέρεται στην οργάνωση της επανάστασης κ(ΐι μόνο σ ' αυτήν, δεδομένου ότι η επανάσταση μέλλει να γίνει —αν γίνει— πράγμα εντελώς απίθανο στις παρούσες διεθνείς συγκυρίες.

Ιίπομένως, για μας ο λενινισμός έχει μόνο θεωρητική σημασία, προκει-μένου να καταλάβουμε πώς εφάρμοσε το μαρξισμό, ειδικά ο Λένιν σε μια ι:ιδική περίπτωση, στη Ρωσία της δικής του εποχής. Αλλά και πώς επιχει-ρεί ν(ΐ τον εφαρμόσει ο Γκορμπατσόφ στις συνθήκες που δημιούργησε μια προλετίίριακή επανάσταση, που ωστόσο δεν έχει ολοκληρωθεί και που

75

συνεχίζεται κάτω από συνθήκες πολύ διαφορετικές απ' αυτές της εποχής του Λένιν. Ο γκορμπατσοφισμός, ας τον πούμε έτσι, είναι ο λενινισμός της εποχής μας, όπως εφαρμόζεται σήμερα ειδικά στη Σοβιετική Ένωση, την πρώτη στην ιστορία σοσιαλιστική χώρα, που σαν πρώτη, είναι φυσικό να λειτουργεί, αν όχι σαν πρότυπο, τουλάχιστον ως σταθερό σημεία αναφο-ράς.

Ωστόσο, το θέμα μας σ ' αυτό το κεφάλαιο, προς το παρόν συνεχίζει να είναι ο λενινισμός και όχι ο γκορμπατσοφισμός, που θα τον δούμε αργό-τερα. Και ως ανθρώπους που ζούμε υπό καπιταλιστικό καθεστώς, είναι λογικό να μας ενδιαφέρει το πρώτο και όχι το δεύτερο σκέλος του λενι-νισμού, δηλαδή αυτό που αφορά την οργάνωση της προλεταριακής επανά-στασης και όχι το άλλο που αναφέρεται στην οργάνωση του προλεταρια-κού κράτους. Παρ' όλο που τώρα πια και τα δύο σκέλη μόνο φιλολογική σημασία έχουν για μας τους Δυτικούς μαρξιστές, είναι λογικό να ενδιαφε-ρόμαστε κατά φιλολογική προτεραιότητα για το πρώτο, αφού δεν έχουμε κάνει την επανάσταση. Παρά ταύτα, μιλούμε συχνά σαν να επρόκειτο να οργανώσουμε τώρα αμέσως το δικό μας σοσιαλιστικό κράτος, που δεν έχουμε ιδέα πώς, αν, και με ποιον τρόπο θα προκύψει. Φερόμαστε δηλαδή σαν να είχε ήδη προκύψει. Είναι καλό να "χεις φαντασία, αλλά όχι και να φαντάζεσαι υπαρκτά τα ανύπαρκτα! Και να οργανώνεις τα ανύπαρκτα! Όπως λέει ο λαός «ακόμα δεν τον είδαμε, Γιάννη τον είπαμε» (το δικό μας σοσιαλισμό). Κάτσε να τον δούμε πρώτα και μετά... βλέπουμε!

Ας δούμε λοιπόν τι είναι ο λενινισμός στο πρώτο του σκέλος, αυτό που αναφέρεται στην προλεταριακή επανάσταση, και όχι στην οργάνωση του προλεταριακού κράτους που προκύπτει απ' την προλεταριακή επανάστα-ση. Αυτό το δεύτερο σκέλος θα το κρατήσουμε για μια κριτική αντιμετώ-πιση του γκορμπατσοφισμού.

Σύμφωνα με τον Λένιν, λοιπόν, υπό κεφαλαιοκρατικό καθεστώς και κατά την ιμπεριαλιστική φάση αυτού του καθεστώτος, δηλαδή τη φάση κατά την οποία ο καπιταλισμός δεν είναι δυνατόν πλέον να είναι εθνικός και γίνεται πολυεθνικός, συμβαίνουν τα εξής: 1. Οξύνεται η κρίση σε όλες τις καπι-ταλιστικές χώρες και συνεχώς αυξάνονται τα αίτια που προκαλούν τις ενδοεθνικές ταξικές συγκρούσεις. 2. Παράλληλα, οξύνεται η κρίση στις αποικιακές χώρες, και το επαναστατικό πνεύμα σ ' αυτές αναπτύσσεται ολοένα και περισσότερο, με συνέπεια έναν πολλαπλασιασμό των απελευ-θερωτικών κινημάτων. 3. Οι πόλεμοι γίνονται ολοένα και περισσότερο αναπόφευκτοι, πράγμα που καθιστά αναγκαία τη δημιουργία ενός ενιαίου παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος, προκειμένου να αντιμετωπιστεί ο ενιαίος, παγκόσμιος πλέον καπιταλισμός, στην ιμπεριαλιστική του φάση,

76

που είναι διεθνιστική κατ' ανάγκην. (Η Διεθνής του Κεφαλαίου είναι μια πραγματικότητα.)

Πάντα κατά το λενινισμό, είναι ο ιμπεριαλισμός αυτός που κάνει δυνατό το ξέσπασμα μιας προλεταριακής επανάστασης, όχι στο κέντρο του καπι-ταλισμού, όπως προέβλεπε ο Μαρξ, αλλά στην περιφέρειά του.

Η αλυσίδα μπορεί να σπάσει στον αδύνατο κρίκο της, γιατί είναι δύσκο-λο πλέον να σπάσει στον δυνατό. Άλλωστε, ο ιμπεριαλισμός δεν θα ήταν τέτοιος (δηλαδή επεκτατικός καπιταλισμός) αν δεν είχε ανάγκη απ' όλους τους καπιταλιστικούς κρίκους, προκειμένου να μπορεί να διευρύνεται συ-νεχώς. Γιατί, χωρίς συνεχή επέκταση, καπιταλισμός δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Αν λοιπόν του αφαιρέσουμε τη δυνατότητα να επεκτείνεται, θα μαραζώσει και τελικά θα καταρρεύσει από ασφυξία, δηλαδή από αδυναμία για παραπέρα επέκταση.

Το λενινιστικό σχέδιο περικύκλωσης του «μητροπολιτικού» καπιταλι-σμού είναι πέρα για πέρα μεγαλοφυές. Μπορούμε να καταλάβουμε πόσο μεγαλοφυές είναι αν φανταστούμε το σημερινό κόσμο μας, χωρίς τις σο-σιαλιστικές χώρες. Σε μια τέτοια φανταστική πλέον περίπτωση, ο ζωτικός χώρος του καπιταλισμού θα ήταν ολόκληρη η γη. Καταλαβαίνουμε τώρα γιατί ο καπιταλισμός έχει λυσσάξει με τις σοσιαλιστικές χώρες.

Του έκοψαν τη φόρα και του δημιούργησαν αδιέξοδα στην πιο απόλυτη κυριολεξία: Ο δρόμος επέκτασης του καπιταλισμού σκοντάφτει συνεχώς στα σύνορα των σοσιαλιστικών χωρών, που πρέπει να παραμείνουν σοσια-λιστικές πάση θυσία, ακόμα και στις περιπτώσεις που ο σοσιαλισμός τους δεν είναι και τόσο της προκοπής. Ο ζωτικός χώρος του καπιταλισμού πρέπει να περιοριστεί κι άλλο, μπας και δούμε καμιά άσπρη μέρα και μεις οι ζώντες και υποφέροντες υπό καπιταλιστικό καθεστώς. Βέβαια, ξέρουμε πως είναι πολύ βολικά να είσαι κομουνιστής και να ζεις υπό καπιταλιστικό καθεστώς, ώστε να απολαμβάνεις τα υλικά αγαθά του καπιταλισμού και τα... πνευματικά αγαθά του σοσιαλισμού, αλλά τούτη η κομουνιστική μας σχιζοφρένια πρέπει να σταματήσει κάποτε, ώστε να μην τρελαθούμε για τα καλά κι αρχίσουμε να καταστρώνουμε επαναστατικά σχέδια δρώντας ακα-τάπαυτα καπιταλιστικά και σκεπτόμενοι συνεχώς μαρξιστικά. Ήδη, τούτη η τρέλα έχει πάρει επικίνδυνες διαστάσεις σε μας τους «άνεργους» επανα-στάτες, που μας τρώει το μαράζι!

Λπ' τις παραπάνω τρεις βασικές θέσεις του Λένιν, που προσδιορίζουν επιγραμματικά το ένα σκέλος του λενινισμού, οι δύο πρώτες ισχύουν πάντα:

Οι κρίσεις όντως οξύνονται και τρομοκρατούν πάντα τους «καλούς νοι-κοκυραίους», που ονειρεύονται να γίνουν ακόμα πιο καλοί νοικοκυραίοι, (II ταλαίπωροι, ενώ τα απελευθερωτικά κινήματα δεν λέν' να κοπάσουν.

77

Όμως, τόσο η εξωτερική πολιτική της ΕΣΣΔ όσο και τα ειρηνιστικά κινήματα μας διδάσκουν συνεχώς πως οι πόλεμοι δεν είναι αναπόφευκτοι, όπως πίστευε ο Λένιν. Ωστόσο, αν δεν γίνονται πόλεμοι, δεν δημιουργού-νται επαναστατικές καταστάσεις. Κι αν δεν δημιουργούνται επαναστατικές καταστάσεις δεν ξεσπούν επαναστάσεις. Οπερ έδει δείξαι. Να κι ένα τυπικό παράδειγμα, για να δείξουμε την αλήθεια του αξιώματος που μόλις αναφέ-ραμε: Χωρίς τον Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν θα υπήρχε, κατά πάσα πιθα-νότητα, Οκτωβριανή Επανάσταση. Και χωρίς το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο δεν θα υπήρχαν λαϊκές δημοκρατίες. Ο Γ ' Παγκόσμιος Πόλεμος μπορεί κατ' αναλογίαν να κάνει όλο τον κόσμο σοσιαλιστικό, αλλά ποιος θα μπορούσε να μας εγγυηθεί πως θα υπάρχει κόσμος για να γίνει σοσιαλι-στικός; Αυτό που προέχει άλλωστε είναι η επιβίωση του κόσμου, κι όχι ο σοσιαλισμός ντε και καλά. Το βασικό καθήκον μας σήμερα είναι να σώσουμε την ειρήνη, πρέπει να θυσιαστούν οι λαϊκές δημοκρατίες. Ο πε-ρικυκλωμένος καπιταλισμός δεν έχει νόημα ύπαρξης αν η ενόχληση που δημιουργεί η περικύκλωση είναι δυνατό να οδηγήσει σε πόλεμο.

7Κ

Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

ο Μέγας Ναπολέων έλεγε: «Ας ανοίξουμε πρώτα πυρ και ύστερα βλέπου-με». Του Λένιν του άρεσε πολύ αυτή η κουβέντα του Ναπολέοντα. Όμως, ούτε ο Ναπολέων, ούτε ο Λένιν, ούτε καν κάποιος Έλληνας στρατηγός δεν θα άνοιγε ποτέ πυρ, έτσι, στα κουτουρού. Από στρατηγικής απόψεως το «και ύστερα βλέπουμε» του Ναπολέοντα σημαίνει πως η τακτική του πο-λέμου μπορεί να είναι ευπροσάρμοστη στις συγκεκριμένες συνθήκες που θα εμφανιστούν κατά τη μάχη, όμως δεν αρχίζει κανείς μια μάχη έτσι στα τυφλά. Πρέπει να επιλέξει καλά και το χώρο και το χρόνο.

Η επιλογή του χώρου και του χρόνου ανήκει στη στρατηγική και όχι στην τακτική του πολέμου. Και τούτη η επιμέρους στρατηγική που αφορά μια συγκεκριμένη μάχη (το αν πρέπει ή δεν πρέπει να δοθεί) είναι ενταγ-μένη στη γενικότερη στρατηγική του πολέμου που αποτελείται από πολλές μάχες, που, βέβαια, δεν θα ήταν δυνατό να κερδηθούν όλες. Το σημαντικό είναι να μη χαθεί ο πόλεμος. Και οι πιθανότητες να χαθεί μειώνονται όταν, τόσο η όλη στρατηγική του πολέμου όσο και η στρατηγική της κάθε μάχης χωριστά, είναι σχεδιασμένες με γνώση και μυαλό.

Καλός στρατηγός, λοιπόν, είναι αυτός που μπορεί να καταστρώνει απο-τελεσματικά στρατηγικά σχέδια, ρεαλιστικά και εφαρμόσιμα, ώστε οι α-ξιωματικοί που θα τα εκτελέσουν να μην πελαγώνουν προσπαθώντας να σχεδιάσουν εκ των ενόντων μια τακτική (που είναι δική τους υπόθεση), αυτοσχεδιάζοντας εκ του προχείρου μέσα στη φωτιά της μάχης και κάνο-ντας συνεχώς «πειράματα», δηλαδή σκοτώνοντας με δόσεις τους μαχητές, μέχρι που να βρουν ή να μη βρούν το «όπτιμουμ» της τακτικής για την επιτυχή έκβαση της μάχης, δηλαδή την εκτέλεση του στρατηγικού σχε-δίου.

Η προλεταριακή επανάσταση είναι ένας πόλεμος. Συνεπώς, απαιτεί μια γενική στρατηγική. Και η γενική στρατηγική, πριν απ' το καθετί, προϋ-ποθέτει μια σωστή επιλογή του χρόνου και τόπου κατά τον οποίο (χρό-νο) θα πρέπει να εκδηλωθεί μια προλεταριακή επανάσταση που, βέ-βαια, γίνεται έτσι κι αλλιώς σε συγκεκριμένο τόπο και συνεπώς η συ-γκεκριμένη στρατηγική αναφέρεται μόνο σ ' αυτό το συγκεκριμένο τόπο κι όχι εν γένει εκεί που ζουν «της γης οι κολασμένοι». Που, όσο κολασμέ-νοι και να 'ναι, δύσκολα μπαίνουν στην κόλαση του πολέμου, ο οποίος

79

υπόσχεται, κρατώντας συχνά το λόγο του, την κυρίως ειπείν κόλαση. Τα μέλη των ΚΚ έχουν ένα υψηλό αγωνιστικό φρόνημα, αλλά αυτό δεν

σημαίνει πως πρέπει να εκμεταλλεύονται αυτό το φρόνημα κάποιοι μικρό-νοες αυτοσχεδιάζοντες τυχάρπαστοι, καλή ώρα σαν τους δικούς μας εδώ, που αμέσως μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου και παρά τη Γιάλτα, αποφάνθηκαν πως η κατάσταση ήταν επαναστατική. Και μπορεί εντός της χώρας να ήταν όντως επαναστατική η κατάσταση. Όμως οι διεθνείς συ-γκυρίες ήταν άκρως απαγορευτικές για τέτοιου είδους δύσκολα και επικίν-δυνα εγχειρήματα.

Ο Λένιν σχεδίασε τη στρατηγική του κάτω από εντελώς διαφορετικές διεθνείς συγκυρίες. Και ταυτόχρονα πήρε υπόψη του την τεράστια ενδο-χώρα στο σχεδιασμό της στρατηγικής του. Άλλωστε στην εποχή του ούτε τα άρματα μάχης ούτε τα αεροπλάνα έπαιζαν πολύ σοβαρό ρόλο στο σχε-διασμό μιας πολεμικής στρατηγικής. Διότι η στρατηγική των αρμάτων και των πολεμικών αεροπλάνων θα αναπτυχθεί πλήρως στη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Και σήμερα αυτή η στρατηγική έχει χάσει το νόη-μά της. Οι διηπειρωτικοί πύραυλοι αχρήστευσαν στρατηγικά και τα τανκς και τα αεροπλάνα.

Όπως, λοιπόν, οι επαναστάτες αμέσως μετά τον πόλεμο δεν είχαν καμιά πιθανότητα να κερδίσουν το δικό τους πόλεμο χωρίς τανκς και αεροπλάνα, έτσι και οι σημερινοί πιθανοί επαναστάτες δεν μπορούν να κερδίσουν μια επανάσταση που δεν θα είχε σχεδιαστεί στρατηγικά στη στρατηγική βάση των πυραύλων μικρού βεληνεκούς. Κι αυτό γιατί είναι βέβαιο πως ο τακτι-κός στρατός του αστικού κράτους θα σχεδιάσει τη δική του στρατηγική στη βάση των πυραύλων μικρού βεληνεκούς.

Συνεπώς, μία και μοναδική λύση απομένει για τους πιθανούς σημερινούς επαναστάτες: η «τακτική κομάντος» με την ανάπτυξη του αντάρτικου των πόλεων, όπως υπέδειξαν οι Τουπαμάρος, που όμως αποκλείεται να είναι κάτι περισσότερο από ένας συνεχής διακοπτόμενος μακροχρόνιος πόλεμος φθοράς, στον οποίο λίγοι θα μπορούσαν να αντέξουν.

Από κάθε άποψη, λοιπόν, οι συγκυρίες δεν ευνοούν σήμερα τις προλε-ταριακές επαναστάσεις. Και δεν λογαριάζουμε εδώ τη μείωση του προλε-ταριάτου, που συρρικνώνεται ολοένα και περισσότερο με την τακτική των ελεγχόμενων παροχών του αστικού κράτους, που λειτουργούν (οι παροχές) σαν βαλβίδες ασφαλείας για το σύστημα.

Που έμαθε πια καλά να αυτορρυθμίζεται, ποντάροντας στον οικονομίστι-κο προσανατολισμό μιας μάζας, η οποία δεν έχει στο νου της παρά μόνο την αύξηση, την όποια αύξηση, ακόμα και των χιλίων δραχμών, για να μην πω των εκατό δραχμών.

80

ο συνολικός πλούτος της Δύσης αυξάνει, δεν μειώνεται. Αυτό το πρό-βλεψε και ο Μαρξ. Ο οποίος όμως δεν πρόβλεψε πως οι προλετάριοι δεν θα εξαθλιώνονταν κι άλλο, παρ' όλο που με καθαρά μαρξιστικές έννοιες σκεπτόμενοι, η «σχετική εξαθλίωση» είναι τώρα ακόμα μεγαλύτερη, καθώς η «ψαλίδα» έχει ανοίξει κι άλλο και η ανισότητα στα εισοδήματα είναι πλέον κολοσσιαία: οι πρώην φτωχοί μπορεί να έγιναν λιγότερο φτωχοί, αλλά οι πρώην πλούσιοι έγιναν τερατωδώς πλούσιοι, παράλογα πλούσιοι.

Ωστόσο, ο λιγότερο προνομιούχος δεν είναι σε θέση να καταλάβει πως ο κοινωνικός πλούτος ολοένα και περισσότερο πολώνεται προς τα δεξιά του κοινωνικού φάσματος. Διότι ο τώρα σχετικά φτωχός θυμάται την πα-λιότερη απόλυτη φτώχεια του και λέει ηλιθίως «δόξα σοι ο θεός». Να γιατί τώρα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, χρειάζεται στην επανάσταση η ενημέρωση και η γνώση: πρέπει να καταλάβουν οι εργαζόμενοι το μηχα-νισμό λειτουργίας της εκμετάλλευσης, προκειμένου να δουν πως συνεχί-ζουν να είναι βάναυσα εκμεταλλευόμενοι μέσα σ ' ένα αστικό «κράτος προνοίας», που δεν προνοεί παρά μόνο για τον εαυτό του, μοιράζοντας τα ψιχία του κοινωνικού πλούτου στους φτωχότερους και κάνοντας τους έτσι να νιώθουν λιγότερο φτωχοί, όπως είπαμε.

Ωστόσο, είναι λίγα τα ΚΚ που ενέγραψαν στη στρατηγική τους τη γνώ-ση και την ενημέρωση για τον τρόπο της λειτουργίας της καπιταλιστικής κοινωνίας. Πώς να δημιουργηθεί, λοιπόν, ταξική συνείδηση κάτω απ' αυ-τές τις συνθήκες; Τι μπορεί να σημαίνει πλέον η παλιά ιαχή «κάτω ο καπιταλισμός», όταν ακριβώς ο καπιταλισμός είναι αυτός που εύκολα δίνει αυτοκίνητο, σχεδόν στον καθένα, τηλεόραση έγχρωμη στον καθένα και πιπίλα πολυτελείας για τον μπέμπη, στον κάθε μπέμπη; Βερνίκι νυχιών, εδώ στη Δύση, μπορεί ν ' αγοράσει πλέον η κάθε Κατίνα. Και βερνίκι για τα νύχια των ποδιών, εδώ στη Δύση, είναι δυνατό να 'χει η κάθε στραβοκάνα. Όμως, IX τζετ 200 θέσεων μπορεί να το 'χει ο κάθε Μήτσος; Έλα τώρα να πεις στον εν λόγω Μήτσο πως είναι παράλογη σπατάλη του κοινωνικού πλούτου η εναέρια κυκλοφορία μιας παρέας κροίσων από δέκα άτομα με 1Χ τζετ διακοσίων θέσεων. Θα σου πει: Μπράβο τους, αφού τα κατάφεραν. Και δεν θα αναρωτηθεί πώς τα κατάφεραν. Θα ερμηνεύσει αυτό το κοινω-νικό γεγονός σαν εύνοια της τύχης, σαν εύνοια του θεού, και σε μια πολύ πιο προχωρημένη κατάσταση αποβλάκωσης, σαν συνέπεια της ξυπνάδας. Λες και οι ηλίθιοι ανάμεσα στους πλούσιους δεν αντιπροσωπεύουν το ίδιο (ίκριβώς ποσοστό με τους ηλίθιους οπουδήποτε αλλού. Ξεχνάμε συχνά πως κ(η ιι εξυπνάδα και η βλακεία είναι κατηγορήματα υπερταξίας και υπερ-κομματικά. Το ποσοστό των ηλιθίων, για παράδειγμα, στη Νέα Δημοκρα-ι((ΐ, το ΠΛΣΟΚ, την Ε.ΑΡ. και το ΚΚΕ είναι ακριβώς το ίδιο. (Και το

81

μεγάλο πρόβλημα για μας τους Αριστερούς είναι η... αριστερή βλακεία. Με τη δεξιά βλακεία τα βολεύουμε, όπως όπως. Άντε όμως να τα βάλεις πέρα μ' ένα σύντροφο που εκτός από σύντροφος τυχαίνει να είναι και βλάκας, χωρίς, βέβαια, να ευθύνεται προσωπικά γι ' αυτό).

Παρ' όλο, λοιπόν, που η μόνη αποτελεσματική επαναστατική στρατη-γική που μας έμεινε πλέον είναι η γνώση (ο Γκράμσι το κατάλαβε καλά αυτό), εντούτοις δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε την, ας την πούμε, κλασική στρατηγική της προλεταριακής επανάστασης. Και τούτο για να είμαστε έτοιμοι στη σπάνια περίπτωση που θα ξαναδημιουργηθούν επαναστατικές συνθήκες — αν ξαναδημιουργηθούν, υπό στρατηγικό καθεστώς πυρηνικών όπλων που δυσκολεύει πολύ τα στρατηγικά επαναστατικά πράγματα, κα-θότι όλες οι επαναστάσεις στρατηγικά στηρίχτηκαν στην προσωπική αν-δρεία, καθώς και στην ικανότητα του επαναστάτη να διακινδυνεύει συνε-χώς τη ζωή του.

Αλλά πώς να είναι πλέον κανείς ανδρείος, όταν οι πύραυλοι είναι τηλε-χειριζόμενοι και η τέχνη του πολέμου έχει μετατεθεί προ πολλού στους τεχνικούς του πολέμου; Εδώ αχρηστεύτηκαν οι στρατοί, να μην αχρηστευ-τούν οι επαναστάτες, με την πυραυλική στρατηγική;

Εν πάση περίπτωσει. Καλό είναι να γνωρίζουμε την επαναστατική στρα-τηγική. Την επαναστατική τακτική που, βέβαια, είναι άλλο πράγμα, ας την αφήσουμε για μετά. Δηλαδή για τότε που θα κηρυχθεί η επανάσταση!!! Άλλωστε, η στρατηγική, περισσότερο απ' την τακτική που αφορά κυρίως τα αστικά κόμματα που ποτέ δεν είχαν σοβαρή στρατηγική πέραν αυτής που επιβάλλει το κλέπτειν νομίμως και παρανόμως, λέγαμε λοιπόν πως η στρατηγική είναι κάτι το χρήσιμο και για τις ειρηνικές κοινοβουλευτικές περιόδους, προκειμένου τα ΚΚ να μη χασμώνται εντός του αστικού κοι-νοβουλίου που είναι πολύ ανθυγιεινός χώρος για έναν επαναστάτη, που θα 'πρεπε να ασφυκτιά εκεί μέσα. (Ρωτήστε και το σ. Γιώτη να δείτε τι τρα-βάει μέσα στη Βουλή ο σ. Φλωράκης, με γραβάτα και τα τέτοια. Ασφαλώς, πάντα θα θυμάται με νοσταλγία τον καθαρό αέρα του βουνού). Λοιπόν, το να γνωρίζει κανείς την επαναστατική στρατηγική σημαίνει πως μπορεί να σχεδιάσει μια ειρηνική κοινοβουλευτική στρατηγική λιγότερο γραφειο-κρατική και ρουτινιάρικη.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ πως η αλλαγή τακτικής στη σημερινή ΕΣ-ΣΑ δεν σημαίνει καθόλου και αλλαγή στρατηγικής. Αυτή παραμένει αμε-τάλλαχτη από την εποχή του Αένιν. Μια αλλαγή στρατηγικής εκεί θα σήμαινε αλλαγή του κοινωνικού συστήματος. Και επειδή ο καπιταλισμός μόνιμα μπερδεύει τη στρατηγική με την τακτική, γιατί δεν έχει στρατηγική και εκλαμβάνει την τακτική ως στρατηγική, αντιμετώπισε την περεστρόικα

Χ2 ^

ως αλλαγή στρατηγικής. Ξεχνάει ο καπιταλισμός ένα παλιό αξίωμα, γνω-στό κι απ' τον Κλαούζεβιτς, σύμφωνα με το οποίο η έννοια της στρατη-γικής επιμερίζεται στα δύο: το πρώτο σκέλος της στρατηγικής τέχνης αφορά το σχεδιασμό ολόκληρου του πολέμου και το άλλο αφορά το σχε-διασμό μιας συγκεκριμένης μάχης.

Ο καπιταλισμός είχε πάντα μια στρατηγική μάχης, όμως δεν είχε ποτέ μια στρατηγική πολέμου, για να μιλήσουμε κατ' αναλογία με στρατιωτική ορολογία. Και πώς να 'χει ο καπιταλισμός στρατηγική πολέμου, αφού αυτό που τον ενδιαφέρει κυρίως είναι οι μάχες ανάμεσα σε καπιταλιστικές επιχειρήσεις, που η μια βλέπει την άλλη σαν εχθρό που πρέπει να εξοντω-θεί; Ο μεγαλύτερος εχθρός για τον καπιταλιστή είναι ο παραδίπλα καπι-ταλιστής. Και ύστερα ο κομουνιστής. Αν ο καπιταλισμός αντιμετώπιζε όντως τον κομουνισμό σαν τον υπ' αριθμόν 1 εχθρό του και με μια στρα-τιωτική έννοια, θα ήταν σε θέση να σχεδιάσει μια μακρόπνοη αντικομου-νιστική στρατηγική. Όμως, ο συνεχής ενδοταξικός-ενδοκαπιταλιστικός εμφύλιος πόλεμος δεν επιτρέπει (ευτυχώς) στον καπιταλισμό να ενεργήσει σαν οργανωμένη τάξη, που θα ήταν σε θέση να υπερασπιστεί οργανωμένα και συντονισμένα τα ταξικά της συμφέροντα.

Πάντως, μετά το Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο, ο καπιταλισμός άρχισε να (ϊντιλαμβάνεται κι αυτός την αξία της γενικής στρατηγικής, δηλαδή του σχεδιασμού. Η Διεθνής Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο είναι δύο μόνο περιπτώσεις στρατηγικού σχεδιασμού απ' τη μεριά του καπιτα-λισμού. Που, όμως, πάντα θα υστερεί σε στρατηγική από τον κομουνισμό. Διότι τα ταξικά συμφέροντα στον καπιταλισμό είναι τόσο πολύ αντικρουό-μενα, που με χίλια βάσανα καταφέρνουν οι καπιταλιστές να μη βγάζουν ο ένας τα μάτια του άλλου, αν και πολύ θα το ήθελαν. Γιατί αν δεν το ήθελαν, δεν Οα ήταν καπιταλιστές αλλά σοσιαλιστές.

Ας δούμε εν κατακλείδι το βασικό αξίωμα της στρατηγικής της προλε-κιριακής επανάστασης (έτσι, για φιλολογική ενημέρωση), όπως αυτό δια-ηιπ(ί»νεται από τον Αένιν με καταπληκτική σαφήνεια, Αέει, λοιπόν, ο Αένιν: «Λεν αρκεί οι καταπιεζόμενες μάζες να αντιληφθούν και να διαπιστώσουν (νη είναι αδύνατον πλέον να ζουν όπως άλλοτε και να ζητούν μεταβολές. I Ιρι':πι;ι και η άρχουσα τάξη να μην μπορεί να ζει και να κυβερνάει όπως (ίλλοτε. Μόνον όταν οι μεν κατώτερες τάξεις δεν θέλουν πλέον και οι (/ν(!)ΓΓ.ρες δεν μπορούν πλέον να ζουν κατά τον παλιό τρόπο, μόνο τότε είναι ουνατό να θριαμβεύσει η επανάσταση». Προσέξτε σ ' αυτή την εντελώς ΐΛ πληκτική λενινιστική αρχή, που είναι ο πυρήνας του λενινισμού και της λι.νινιπτικής στρατηγικής, αρχής, που είναι ο πυρήνας του λενινισμού και 11)1, λενινιστικής στρατηγικής, τη διαλεκτική, στενή ζεύξη που κάνει ο

83

^ » 11

Λένιν ανάμεσα στις δυο αντιμαχόμενες τάξεις: Το αδιέξοδο πρέπει να υπάρ-χει και στις δύο πλευρές. Μ' άλλα λόγια, την επανάσταση πρέπει να τη «ζητάει» ολόκληρη η κοινωνία. Οι προλετάριοι συνεπώς δεν αποφασίζουν γιατί έτσι θέλουν (βολονταριστικά) για την επανάσταση τους. Αποφασίζει έμμεσα ολόκληρη η κοινωνία, με την περιπλοκή της σ ' ένα ολικό και γενικό αδιέξοδο.

Να δούμε, λοιπόν, πώς θα ξεπεράσει ο καπιταλισμός τα μόνιμα και στα-θερά επανερχόμενα αδιέξοδά του, αν τα ξεπεράσει τελικά. Προς το παρόν, κάθε τόσο φτάνει στο χείλος των γενικών οικονομικών κρίσεων, αλλά χάρη στη φοβερά αναπτυγμένη επιστήμη της πολιτικής οικονομίας, που είναι η πλέον ζητούμενη από τον καπιταλισμό επιστήμη, ο καπιταλισμός τα καταφέρνει και γλιτώνει. Να δούμε όμως πώς θα τη γλιτώσει όταν η Βραζιλία, το Μεξικό και η Αργεντινή κηρύξουν χρεοστάσιο, δηλαδή όταν εκφωνήσουν εκείνο το τρομερό «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» και αρνηθούν να πληρώσουν τα χρέση τους στη Δύση. Σε μια τέτοια αναμενόμενη περίπτω-ση θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι. Μαζί τους θα γελάσουν και οι Σοβιετικοί. Που έδειξαν πολλές φορές πως τις δικές τους κρίσεις μπορούν και τις ξεπερνούν σχετικά ανώδυνα. Εδώ ξεπέρασαν το σταλινισμό και να μην μπορέσουν να ξεπεράσουν τον μπρεζνιεφισμό;

84

Η ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ

Όταν λέμε «δικτατορία του προλεταριάτου» δεν εννοούμε «δικτατορία των γραφειοκρατών». Άλλωστε, τα σημερινά κομουνιστικά κόμματα είναι αμ-φίβολο αν είναι προλεταριακά στην πράξη, ώστε να νομιμοποιείται λογικά και να τεκμηριώνεται θεωρητικά ο όρος «δικτατορία του προλεταριάτου», στην περίπτωση βέβαια που οι γραφειοκράτες δεν έχουν παραμερίσει ήδη τόσο τους προλετάριους από την εξουσία όσο και τους κομουνιστές από το κόμμα για να αναδειχτούν αυτοί και μόνο σε μια εξουσιαστική μανδα-ρίνικη κάστα, που ασκεί την εξουσία στο όνομα του προλεταριάτου και του κόμματος του προλεταριάτου. Θέλω να πω πως ακόμη και στην περίπτωση που δεν εμφανιζόταν το φαινόμενο της γραφειοκρατίας και στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού», δεν μπορούμε να μιλούμε για «δικτατορία του προλεταριάτου», αν την εξουσία δεν την ασκούν οι ίδιοι οι προλετάριοι και ΐ)χι οι κομματικοί εκπρόσωποί τους, όπως γίνεται με ένα διαφορετικό τρό-πο στα αστικά κοινοβουλευτικά συστήματα.

Στη Σοβιετική Ένωση ο όρος «δικτατορία του προλεταριάτου» μετά το (Ιίίνατο του Λένιν άρχισε να χάνει σιγά σιγά το αρχικό του περιεχόμενο, (ίΐ>τό που του έδωσαν οι κλασικοί του μαρξισμού-λενινισμού, και κατάντη-(κ: κενό σχήμα λόγου. Η περεστρόικα, λοιπόν, προσπαθεί να δώσει, σε τούτον το σπουδαίο και ιστορικά σημαίνοντα όρο, το αρχικό του νόημα.

Συνεπώς, αυτό που επιχειρεί να κάνει η περεστρόικα δεν είναι η εγκα-θίδρυση μιας δημοκρατίας κοινοβουλευτικού τύπου, που δεν σημαίνει απο-λύτως τίποτα, αλλά η επανεγκατάσταση στην εξουσία του προλεταριάτου, ι';ζ(ΐ» και πέρα απ' την κηδεμονία του κόμματος αλλά πάντως με πρωτοβου-λ((ί του κόμματος.

11 ρέπει να σημειώσουμε εδώ πως προλετάριοι δεν είναι μόνο οι κομου-νιστές ή τα μέλη των ΚΚ. Προλετάριος είναι ο καθένας που στην αγορά ι |)γ(ΐαί(ΐς δεν έχει να πουλήσει παρά μόνο την εργατική του δύναμη, και οι; μκι περισσότερο «μοντέρνα» παραλλαγή του όρου «προλετάριος», την ικιινότητά του για εργασία.

<1>υσικά, δεν μπορεί να είναι προλετάριος αυτός που έχει στην κυριότητά ι ου Γ(ΐ μι;σ(ΐ παραγωγής, δηλαδή ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής (μηχα-\Ί'ιμιπ((, γιι κ.λπ.). Πάντα)ς, ο προλετάριος μπορεί να νοικιάσει απ' το κράτος

85

τα μέσα παραγωγής, όπως γίνεται σήμερα στην Κίνα, και όπως ετοιμάζεται να κάνει και η Σοβιετική Ένωση, παραμένοντας ωστόσο προλετάριος. Γιατί, αυτό που έχει σημασία δεν είναι τόσο η χρήση των μέσων παραγω-γής όσο η ιδιοκτησία τους. Συνεπώς μια εκχώρηση των μέσων παραγωγής στους εργαζόμενους (εργάτες και αγρότες) δεν σημαίνει σε καμιά περίπτω-ση επαναφορά του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής.

Γιατί, τα κοινωνικά και οικονομικά συστήματα χαρακτηρίζονται και προσδιορίζονται από την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και όχι από τη χρήση τους. Είναι φανερό πως αν ο ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής παραμένει η κοινωνία, το κράτος θα μπορούσε να αφαιρέσει τη χρήση των μέσων παραγωγής από τους ιδιώτες, αν και όταν το κρίνει χρήσιμο και συμφέρον για ολόκληρη την κοινωνία.

Τα παραπάνω σημαίνουν τελικά πως κάθε φόβος για επαναφορά του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής στις χώρες του υπαρκτού σοσια-λισμού είναι εντελώς ασύστατος, στην περίπτωση, βέβαια, που τα μέσα παραγωγής δεν δίνονται σε ιδιώτες, αλλά εκχωρούνται «υπό προθεσμία» σε ιδιώτες, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, και πάντα υπό τον έλεγχο του κράτους.

Όπως και να 'ναι πάντως, το πρόβλημα της δικτατορίας του προλετα-ριάτου παραμένει, και συνεπώς οφείλουμε να δούμε πώς γίνεται αντιληπτό σήμερα, κάτω από συνθήκες πολύ διαφορετικές απ' αυτές που υπήρχαν όταν εμφανίστηκε ο όρος, καταρχήν στη θεωρία και εν συνεχεία στην πράξη.

Καμιά επανάσταση δεν τελειώνει με την κατάληψη της εξουσίας. Το σημαντικότερο, άλλωστε, σε μια επανάσταση δεν είναι η κατάληψη της εξουσίας, αλλά η άσκησή της με τρόπο σύμφωνο προς το πρόγραμμα της επανάστασης. Αν μια επανάσταση έγινε από το προλεταριάτο, πρέπει και η εξουσία να ασκείται από το προλεταριάτο. Προλεταριακή επανάσταση με γραφειοκρατική εξουσία μετά την επανάσταση δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Είναι καθαρή απάτη να καταλαμβάνει κανείς την εξουσία εν ονόματι του προλεταριάτου και να την ασκεί ερήμην του προλεταριάτου.

Το προλεταριάτο μπορεί να ασκήσει την εξουσία με πολλούς τρόπους, και όχι κατ' ανάγκην δικτατορικά. Όμως, στην πράξη, καμιά εξουσία δεν είναι δημοκρατική. Οι λέξεις «εξουσία» και «δικτατορία» εναι σχεδόν συ-νώνυμες, αν και το περιεχόμενο της έννοιας εξουσία είναι πολύ πιο ευρύ και ελαστικό από το περιεχόμενο της έννοιας «δικτατορία» (ή «δημοκρα-τία»). Δεν έχει νόημα, για παράδειγμα, το καθεστώς να είναι άψογα δημο-κρατικό, αλλά οι εντός αυτού λειτουργούντες θεσμοί να είναι αυταρχικοί. Άλλωστε ένας δημοκράτης που δέρνει τη γυναίκα του και ταπεινώνει τα

«6

παιδιά του, σε καμιά περίπτωση δεν δικαιούται το χαρακτηρισμό «δημο-κράτης». Ένας ψεύτης, ένας κλέφτης, ένας απατεώνας, σε καμιά περίπτωση δεν δικαιούται το χαρακτηρισμό «σοσιαλιστής». Ένας ρουσφετολόγος, οπαδός της «κουμπαροκρατίας», σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να είναι είτε δημοκράτης απλά, είτε σοσιαλιστής, είτε επαναστάτης. Είναι, νέτα σκέτα, ένα χαμένο κορμί, που υποδύεται ένα ρόλο που δεν είναι ο δικός του.

Ο όρος «δικτατορία του προλεταριάτου» δεν έχει καμιά πρόθεση να κρύψει πως η εξουσία, που αυτή η δικτατορία ασκεί είναι όντως δικτατο-ρική, όπως άλλωστε κάθε μορφή ταξικής εξουσίας. Και μη μου πείτε πως είναι δημοκρατία η κοινοβουλευτική δικτατορία της αστικής τάξης, όταν αυτή μας καλεί στις κάλπες κάθε τέσσερα χρόνια, ίσα ίσα για να νομιμο-ποιήσει το δικαίωμα να ασκεί την εξουσία ερήμην των ψηφοφόρων.

Βέβαια, είναι μια παρηγοριά να διαλέγεις εσύ το δικτάτορα σου, αλλά αν τον αντιλαμβάνεσαι ως δημοκράτη αυτό τον καλυμμένο δικτάτορα ση-μαίνει πως δεν έχεις σαφή ιδέα τι σημαίνει δημοκρατία. Δημοκρατία λοι-πόν είναι η «εξουσία του λαού» (του δήμου). Η σωστή μετάφραση στη νεοελληνική γλώσσα της αρχαιοελληνικής λέξης «δημοκρατία» είναι λαο-κρατία. Πέστε, όμως, τη λέξη αυτή σε έναν ψευτοδημοκράτη, και θα δείτε τι έχει να γίνει!

Το τελικό ζητούμενο στη σοσιαλιστική εξουσία είναι η λαοκρατία, δη-λαδή η δημοκρατία με την αρχαιοελληνική έννοια της λέξης. Τουτέστιν, η υπό του λαού ασκούμενη άμεση (και όχι αντιπροσωπευτική) εξουσία. Βέβαια, κάτι τέτοιο παραμένει ένα ιδανικό. Και, βέβαια, η δικτατορία του προλεταριάτου σε καμιά περίπτωση δεν είναι η πραγμάτωση αυτού του ιδανικού.

Όμως, αν η δικτατορία του προλεταριάτου (η δικτατορία των εργαζο-μένων, για να το πούμε αλλιώς) δεν τείνει, έστω μακροχρόνια, στη λαοκρα-τία (τη δημοκρατία με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου), χάνει εντελώς το ιστορικό της νόημα και συνεπώς καθίσταται περιττή.

Όπως και να 'ναι, υπάρχει περισσότερη δημοκρατία στη δικτατορία του προλεταριάτου, παρά στην αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία. Του-λάχιστον, θα έπρεπε να υπάρχει. Στην πράξη, όμως, συμβαίνει εντελώς το αντίθετο: Υπάρχει περισσότερη δημοκρατία στην αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, παρά στη δικτατορία του προλεταριάτου.

ΓΓ αυτό, δεν φταίει, βέβαια, η δικτατορία του προλεταριάτου αλλά η οικειοποίηση του όρου από τη δικτατορία των γραφειοκρατών, που αυτο-πρ(πείνεται ερήμην και της στοιχειωδέστερης προφάνειας, ως δικτατορία του προλεταριάτου.

87

Ας δούμε λοιπόν τι είναι δικτατορία του προλεταριάτου, ώστε να έχουμε το αναγκαίο θεωρητικό σημείο αναφοράς, που θα μας επιτρέψει να αποφαι-νόμαστε περισσότερο έγκυρα αν είναι ή δεν είναι δικτατορία του προλε-ταριάτου ένα εξουσιαστικό σύστημα που αυτοπροτείνεται ως τέτοιο.

Η αναγκαιότητα της δικτατορίας του προλεταριάτου προέρχεται από το αναμφισβήτητο γεγονός πως η αστική τάξη, για πολλούς και ποικίλους λόγους, εξακολουθεί να είναι ισχυρότερη από το προλεταριάτο, ακόμα και στην περίπτωση που το προλεταριάτο την εξεδίωκε απ' την εξουσία. Σύμ-φωνα με τον Λένιν, για να διατηρηθεί η προλεταριακή εξουσία, πρώτο και αναγκαίο στάδιο για το πέρασμα στην εξουσία που θα ασκεί ολόκληρος ο λαός (όταν η κοινωνία γίνει αταξική), πρέπει η εξουσία των προλετάριων να προβεί στις παρακάτω ενέργειες ευθύς μόλις γίνει εξουσία δι ' επανα-στάσεως:

1. Να συντρίψει την αντίσταση των γαιοκτημόνων και των κεφαλαιοκρα-τών, που είναι φυσικό να αντιστέκονται στην αλλαγή του δικού τους κοι-νωνικού καθεστώτος.

Η βία, σ ' αυτό το στάδιο, είναι συχνά αναγκαία, και νομιμοποιείται από το γεγονός πως και ο καπιταλισμός ασκεί μια συνεχή, αν και συχνά λαν-θάνουσα βία, με πολλούς και ποικίλους καταναγκασμούς, που υπονο-μεύουν, αργά αλλά σταθερά, την υγεία και τη ζωή των εργαζομένων. Η απειλή της ανεργίας και της πείνας είναι οι πιο ισχυροί απ' τους διαρκείς καταναγκασμούς, δια των οποίων η αστική τάξη ασκεί την εξουσία της.

Όμως, τα πράγματα στο σημερινό καπιταλισμό έχουν αλλάξει αρκετά. Το «κράτος πρόνοιας» παρ' όλο που προνοεί περισσότερο για τον εαυτό του παρά για τους υπηκόους του, αναμφισβήτητα έχει βελτιώσει τη ζωή των εργαζομένων υπό καπιταλιστικό καθεστώς. Συνεπώς, αν ο υπαρκτός σοσιαλισμός δεν βελτιώσει τη ζωή των δικών του εργαζομένων περισσό-τερο απ' όσο ο καπιταλισμός, η πρακτική και ηθική σημασία του σοσια-λισμού εξαφανίζεται αυτομάτως.

Το βιοτικό επίπεδο στις περισσότερες καπιταλιστικές χώρες είναι αναμ-φισβήτητα καλύτερο απ' ό,τι στις περισσότερες σοσιαλιστικές χώρες. Όχ ι γιατί ο καπιταλισμός είναι καλύτερος, αλλά διότι ο υπαρκτός σοσια-λισμός δεν είναι και τόσο σοσιαλισμός. Πρέπει, λοιπόν, ο υπαρκτός σο-σιαλισμός να γίνει όντως σοσιαλισμός.

Αν δεν γίνει, όλα έχουν χαθεί για το μαρξισμό, ίσως για πάρα πολλά χρόνια, μέχρι που ο καπιταλισμός να μετεξελιχθεί αυτομάτως σε σοσιαλι-σμό, κάτω από την ανάγκη της παραπέρα ανάπτυξής του. Δεν θα ήταν μόνο ανιστόρητος αλλά και ηλίθιος όποιος υποστήριζε πως ο καπιταλισμός θα παραμείνει για πάντα όπως είναι σήμερα. Το διάδοχο του αναπτυγμένου

88

καπιταλισμού κοινωνικό σύστημα, αν δεν είναι ο σοσιαλισμός, πρέπει να μας πουν ποιο θα είναι. Αλλά δεν μας το λέν' διότι πιστεύουν πως η ανθρωπότητα, άπαξ και έφτασε στον καπιταλισμό, θα σταματήσει σ ' αυτόν την ανάπτυξή της, λες και η ανάπτυξη θα ήταν ποτέ δυνατό να ανακοπεί.

2. Η προλεταριακή εξουσία οφείλει να συγκεντρώσει γύρω απ' τους πρωτοπόρους προλετάριους, όλους ανεξαίρετα τους εργαζομένους. Κάτι τέτοιο, όμως θα ήταν αδύνατο αν οι προλετάριοι δεν ήταν όντως πρωτο-πόροι. Αλλά πώς να γίνουν πρωτοπόροι οι προλετάριοι, όταν τη θέση τους στην εξουσία την έχουν πάρει οι γραφειοκράτες; Ιδού ένα δύσκολο πρό-βλημα, που καλείται να λύσει ο Γκορμπατσόφ.

3. Η προλεταριακή εξουσία είναι οπλισμένη. Όχι μόνο για να κυριαρ-χήσει αποτελεσματικά πάνω στον ταξικό εχθρό στο πρώτο βίαιο στάδιο της δικτατορίας του προλεταριάτου, αλλά κυρίως για να περιφρουρήσει το καινούριο κοινωνικό σύστημα και να το προφυλάξει από τους κινδύνους της γειτνίασης με το παλιό, που φυσικά συνεχίζει να υπάρχει γύρω από το καινούριο και να το απειλεί συνεχώς, με ολική εξαφάνιση.

Ο υπαρκτός σοσιαλισμός αναπτύχθηκε, όσο αναπτύχθηκε, σε συνθήκες περικύκλωσης από τον καπιταλισμό, που συνιστά μια διαρκή και υπαρκτή απειλή για τον υπαρκτό σοσιαλισμό. Πρέπει να σταματήσει τούτη η διαρ-κής εξωτερική απειλή, για να μπορέσει ο υπαρκτός σοσιαλισμός να γίνει όντως σοσιαλισμός.

Όχ ι γιατί μόνο έτσι θα αξιοποιήσει παραγωγικά τα τεράστια κεφάλαια που δαπανά για τους εξοπλισμούς, αλλά και διότι θα αφαιρέσει από τους γραφειοκράτες όλα τα άλλοθι που επικαλούνται συνεχώς για τις αυθαιρε-σίες τους.

Να γιατί οι διακηρύξεις των Σοβιετικών για ειρήνη δεν είναι κενό σχήμα λ(^γου. Αν ο πόλεμος είναι αναγκαίος στον καπιταλισμό για να ξεπερνάει τις κρίσεις του και να επεκτείνεται, η ειρήνη αποτελεί προϋπόθεση για το σοσιαλισμό. Αν δεν υπήρχε η πιθανότητα εμπλοκής σε πόλεμο με τον Κίίπιταλισμό, είναι βέβαιο πως η Σοβιετική Ένωση θα είχε ξεπεράσει προ πολλού όλες τις δυσμορφίες της.

Ο Μαρξ φανταζόταν τον κομουνισμό σαν ένα παγκόσμιο κοινωνικό σύ-στημα. Είναι φανερό, ωστόσο, πως αυτό το σύστημα δεν θα ήταν δυνατόν ν(ΐ εμφανιστεί ταυτόχρονα, μια κι έξω σ ' όλο τον κόσμο. Ούτε ο καπιτα-λισμός, άλλωστε, εμφανίστηκε ταυτόχρονα, μια κι έξω, σ ' όλο τον κόσμο.

Πριν από το 1917 δεν υπήρχαν σοσιαλιστικά κράτη. Τη χρονιά αυτή ι,μφ(ΐνίστηκε μια πρωτόγνωρη μορφή κράτους. Και, ευτυχώς, το καινούριο κρ(1τ()ς ήταν μεγάλο σε έκταση και πληθυσμό, πράγμα που του επέτρεψε \Ίΐ αντισταθεί αποτελεσματικά στον πάντα επίβοιΛο καπιταλισμό.

89

Με τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου εμφανίζονται κι άλλα σοσια-λιστικά κράτη στην Ευρώπη. Και καθώς το απελευθερωτικό και αντιαποι-κιακό κίνημα αναπτύσσεται, προστίθενται καινούριες περιοχές της Γης στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο. Η Κούβα παλιότερα και η Νικαράγουα σήμερα είναι «σκάνδαλο» πρώτου μεγέθους για τον αμήχανο καπιταλισμό, που βλέπει να συρρικνώνεται ολοένα και περισσότερο η περιοχή δράσης του.

Είναι φανερό λοιπόν πως η δυναμική της ιστορίας δεν βρίσκεται με τη μεριά του καπιταλισμού. Ο Λένιν λέει:

«Το προλεταριακό κράτος πρέπει να είναι κράτος δημοκρατικό, αλλά αποκλειστικά και μόνο για το προλεταριάτο και τους ακτήμονες. Και κρά-τος δικτατορικό, αλλά αποκλειστικά και μόνο εναντίον της αστικής τά-ξης». Αφού, λοιπόν, δεν υπάρχει αστική τάξη στη σημερινή Σοβιετική Ένωση, εναντίον ποιου είναι δικτατορική η δικτατορία του προλεταριά-του; Εναντίον του εαυτού της; Πάλι ο Λένιν λέει: «Η δικτατορία του προ-λεταριάτου είναι αμείλικτος αγώνας, αιματηρός και αναίμακτος, βίαιος, και ειρηνικός, στρατιωτικός και οικονομικός, παιδαγωγικός και διοικητικός, ένας αγώνας εναντίον των δυνάμεων και των παραδόσεων της παλιάς κοι-νωνίας».

Αν είναι έτσι, οι δυνάμεις της παλιάς κοινωνίας είναι τόσο ισχυρές στη Σοβιετική Ένωση, ώστε να δικαιολογείται η εξουσιάζουσα βία; Δεν νομί-ζω. Σήμερα το προλεταριακό κράτος, πάντα κατά τις υποθήκες του Λένιν, περισσότερο από κάθε άλλη φορά πρέπει και οφείλει να είναι κράτος δημοκρατικό. Περισσότερο δημοκρατικό απ' όσο είναι η αστική κοινο-βουλευτική δημοκρατία. Ο Γκορμπατσόφ γνωρίζει καλά τον Λένιν. Αυτοί που δεν τον γνωρίζουν είναι οι κομματικοί γραφειοκράτες.

90

ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΗΤΑΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ α ν α γ κ α ί ο ς ;

Περεστρόικα χωρίς αποσταλινοποίηση δεν νοείται σε καμιά περίπτωση. Όμως, αποσταλινοποίηση δεν σημαίνει, έτσι απλά, καταδίκη του Στάλιν και των μεθόδων του. Άλλωστε, ο σταλινισμός μόνο συμβατικά συνδέεται με το όνομα και την προσωπικότητα του Στάλιν. Συνεπώς, δεν ξοφλάει κανείς με το σταλινισμό αν περιοριστεί στο να καταδικάσει άκριτα και επιπόλαια τον Στάλιν. Γιατί ο Στάλιν υπήρξε αναμφισβήτητα μια οργανω-τική ιδοφυΐα, και αυτό του το αναγνωρίζουν ακόμα και οι αντίπαλοι του, ακόμα και ο Τρότσκι. Όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτών των κειμένων, χωρίς τον Στάλιν και τις μεθόδους του, είναι αμφίβολο αν θα υπήρχε σή-μερα η Σοβιετική Ένωση. Ο Χρουστσιόφ, που εγκαινιάζει την αποσταλι-νοποίηση, στρέφει εξαρχής την προσοχή του σε μια εντελώς λανθασμένη κατεύθυνση: αντιλαμβάνεται το σταλινισμό σαν μια ενδοκομματική υπόθε-ση, σαν κάτι που αναφέρεται αποκλειστικά και μόνο στις μεθόδους που μετήλθε ο Στάλιν για να καθυποτάξει τους κομματικούς του αντιπάλους και να κυριαρχήσει, ως απόλυτος δικτάτορας, όχι στη Σοβιετική Ένωση, αλλά στο Κομουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης. Μ' άλλα λόγια, δεν είναι σε θέση ο Χρουστσιόφ να αντιληφθεί πως ο σταλινισμός δεν είναι ένα ενδοκομματικό «γεγονός», αλλά ένα κοινωνικό φαινόμενο. Και σαν τέτοιο, εξαιρετικά δύσκολο και πολύπλοκο. Ο Γκορμπατσόφ πάντως γνω-ρίζει πως δεν θα ήταν δυνατό να καταδικάσει κανείς το σταλινισμό άκριτα και επιπόλαια. Κάτι τέτοιο θα ήταν κι αυτό σταλινισμός απ' την ανάποδη. Ο σταλινισμός είναι, βέβαια, συνδεδεμένος με την προσωπικότητα του Στάλιν και τις μεθόδους του, αλλά αυτός που ίσως ευθύνεται λιγότερο απ' όλους γι ' αυτές τις μεθόδους είναι ο ίδιος ο Στάλιν, όπως θα δούμε. Άλλωστε ο Στάλιν, για κάμποσα χρόνια μετά το θάνατο του Λένιν, καθο-δηγούσε το κόμμα και το κράτος συλλογικά, με το κλασικό πλέον διοικη-τικό σχήμα της τριανδρίας (τρόικα).

Δεν ήταν εξαρχής δικτάτορας, και κατά πάσα πιθανότητα δεν είχε εξαρ-χής την πρόθεση να γίνει δικτάτορας. Έγινε δικτάτορας κάτω από πολύ συγκεκριμένες συνθήκες, που πρέπει να ερευνηθούν προσεκτικά. Αν πει κανείς πως τα πράγματα θα εξελίσσονταν πολύ διαφορετικά στην ΕΣΣΔ αν δεν υπήρχε ο Στάλιν, αν στη θέση του βρισκόταν, π.χ., ο Τρότσκι, είναι

91

σαν να αποδέχεται σαν πρώτο και κυρίαρχο το ρόλο της προσωπικότητας στην ιστορία. Αλλά μια τέτοια ιστορική βουλησιαρχία απέχει έτη φωτός απ' το μαρξισμό, που για τη μελέτη της ιστορίας απαιτεί μια προσεκτική ανάλυση των συγκεκριμένων κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Δεν είναι η προσωπικότητα που δημιουργεί την ιστορία, είναι η ιστορία που σε μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή απαιτεί μια συγκεκριμένη προσωπι-κότητα.

Ο Στάλιν, λοιπόν, ήταν και μαρξιστής και λενινιστής. Ασφαλώς παρε-ξέκλινε και απ' το μαρξισμό και απ' το λενινισμό. Όμως, τι σημαίνει τελικά «παρέκκλιση;» Ποιος μπορεί να εγγυηθεί το «σταθερό σημείο ανα-φοράς», ώστε να ορίσει την παρέκκλιση σαν απομάκρυνση απ' αυτό; Αν το σταθερό σημείο αναφοράς είναι τα κείμενα του Μαρξ, η απαίτηση για μια παρέκκλιση σημαίνει τελικά δυνατότητα σχολαστικής εφαρμογής στην πράξη του μαρξισμού. Αλλά, αυτός ακριβώς είναι ο δογματισμός.

Συνεπώς ο άκριτος αντισταλινισμός είναι μια ακόμα μορφή δογματισμού κι αυτοί που κατηγορού\· τους σταλινικούς για δογματισμό ί;ί\'αι απλού-στατα αντιδιαλεκτικοί, στην περίπτωση που δεν είναι ανιστόρητοι ή και ηλίθιοι.

Ο σταλινισμός είναι μια ακόμα μορφή δογματισμού κι αυτοί που κατη-γορούν τους σταλινικούς για δογματισμό είναι, απλούστατα, αντιδιαλεκτι-κοί, στην περίπτωση που δεν είναι ανιστόρητοι ή και ηλίθιοι.

Ο αντισταλινισμός είναι κι αυτός δογματισμός, συχνά πολύ πιο επικίν-δυνος απ' το σταλινικό δογματισμό. Δεν έχει κανείς παρά να προσέξει τη συμπεριφορά των τροτσκιστών, των μαοϊκών ή όποιων άλλων, για να δια-πιστώσει πως ο δικός τους δογματισμός σε τίποτα δεν υπολείπεται του σταλινικού, για να μην πω πως είναι ένας δογματισμός εντελώς καιροσκο-πικός, αφού όλοι αυτοί μιλούν και κρίνουν με την ασφάλεια που παρέχει στον οποιονδήποτε μια θεωρία που δεν έγινε πράξη, μια άποψη που δεν δοκιμάστηκε στην πράξη.

Ο σταλινισμός όμως δεν είναι αφηρημένη θεωρία, είναι πράξη και μά-λιστα μια πράξη πολύ οδυνηρή. Πρέπει, λοιπόν, να την αντιμετωπίσουμε σαν τέτοια, όχι για να μην κάνουμε λάθη στο μέλλον, αλλά για να μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη.

Πάντως, τα καινούρια λάθη δεν πρόκειται να τα αποφύγουμε. Κι όποιος ισχυρίζεται πως αυτός και μόνος αυτός θα εφαρμόσει αλάνθαστα το μαρ-ξισμό, απλούστατα δεν είναι μαρξιστής. Είναι... θεολόγος που παριστάνει το μαρξιστή.

Το σημαντικό, συνεπώς, δεν είναι να μην κάνουμε λάθη, αλλά να μην επαναλαμβάνουμε συνεχώς τα ίδια λάθη. Στο κάτω κάτω, διάολε, το να

92

κάνεις καινούρια λάθη είναι και θέμα... ποικιλίας, που κάνει την ιστορική πράξη λιγότερο ανιαρή.

Όπως και να 'ναι, ας παραιτηθούμε απ' την ιδέα πως δεν θα ήταν δυνατό να κάνουμε λάθη στο μέλλον, κι ας θεωρήσουμε το λάθος σαν δυσάρεστο μεν, αναγκαίο δε γεγονός. Διότι στη διαλεκτική, το λάθος δεν είναι παρά μέρος της άρνησης. Και χωρίς την άρνηση, η κατάφαση κα-θίσταται αδύνατη.

Αν δεν υπήρχε το «όχι», το «ναι» δεν θα είχε κανένα λογικό νόημα. Αν δεν υπήρχε η νύχτα, δεν θα υπήρχε ούτε η μέρα. Αν για τους θρησκευό-μενους δεν υπήρχε ο διάβολος, ο θεός τους θα ήταν εντελώς αστείος. Κι αν δεν υπήρχε ο Στάλιν, δεν θα υπήρχε ούτε ο... Γκορμπατσόφ.

Θέλω να πω πως, αν όλα πήγαιναν εξαρχής καλά στην ΕΣΣΔ, δεν θα υπήρχε σήμερα πρόβλημα ανασυγκρότησης. Θέλω να πω ακόμα πως σε μια διαλεκτική αντίληψη των πραγμάτων, ο γκορμπατσοφισμός δεν είναι το τελικό και οριστικό στάδιο στην ανάπτυξη του σοβιετικού κομουνισμού. Κατά πάσα πιθανότητα θα χρειαστούν κι άλλες περεστρόικες στο μέλλον κι άλλες αναθεωρήσεις κι άλλες παρεκκλίσεις.

Η ιστορία είναι ένα εκκρεμές που συνεχώς παρεκκλίνει, δεξιά και αρι-στερά, απ' την κάθετη θέση που ορίζει την ακινησία. Είτε, λοιπόν, η ιστορία κινείται και συνεπώς παλαντζάρει μια από δω και μια από κει, προχωρώντας προς τα μπροστά, είτε μένει ακίνητη, οπότε πεθαίνει.

Ακίνητα είναι μόνο τα πτώματα. Οι ζωντανοί οργανισμοί συνεχώς κινού-νται και συνεχώς αλλάζουν. Κάθε ορθοδοξία, λοιπόν, με την απαίτησή της για ιδεολογική σταθερότητα, μυρίζει πτωμαΐνη. Ας το καταλάβουμε επιτέ-λους. Μαρξισμός χωρίς διαλεκτική, είναι σκορδαλιά χωρίς σκόρδο. Αυτό, βέβαια, το λέν' και οι εκ γραφειοκρατών «κομουνιστές». Μόνο που αυτοί ιίιιν ξέρουν τι είναι η διαλεκτική. Δεν θέλουν να καταλάβουν, δηλαδή, πως η διαλεκτική χωρίς την αρνητικότητα εκπίπτει αυτομάτως σε οντολογία.

Αοιπόν, θα το πω καθαρά: Εγώ είμαι... σταλινικός! Όχι γιατί αποδέχο-μαι τις μεθόδους του Στάλιν, αλλά διότι μου είναι αδύνατο να πω πως οποιοσδήποτε άλλος στη θέση του θα ενεργούσε τότε πολύ διαφορετικά.

Το σταλινισμό τον γέννησε μια δύσκολη εποχή. Γύρω στο 1930 το παλιό ι')νι;ιρο και του Μαρξ και του Λένιν και του Στάλιν και των πάντων για ένα /ρήγορο ξάπλωμα της επανάστασης σ ' ολόκληρη την Ευρώπη καταρρέει ηλήριίΐς.

'Οσι) και να φαίνεται σήμερα αφελές, κανείς δεν πίστευε τότε πως ο κομοΐινισμός, με τη λογική του και την ηθική του, δεν θα εξαπλωνόταν οι'ιντομα π ' ολόκληρο τον κόσμο, τη στιγμή μάλιστα που επικράτησε τόσο ι ύκολα στην τσαρική Ρωσία.

93

Τουλάχιστον για τη Γερμανία, όπου το εργατικό και το κομουνιστικό κίνημα ήταν εξαιρετικά αναπτυγμένο, τουλάχιστον για την πατρίδα του Μαρξ και του Ένγκελς, η επικράτηση του κομουνισμοϋ ήταν πρόβλημα μηνών, όπως ήθελαν να πιστεύουν τότε οι πρωτοπόροι Μπολσεβίκοι. Αλλά αντί του αναμενόμενου κομουνισμού, να σου στη Γερμανία ο ναζισμός το 1933! Από το 1922 κιόλας, με τον Μουσολίνι στην Ιταλία, η αστική τάξη περνάει στην αντεπίθεση. Στην επίφοβη δικτατορία του προλεταριάτου αντιτάσσει την αστική δικτατορία, δηλαδή το φασισμό και την ακραία του έκφανση, το ναζισμό.

Ο φασισμός εμφανίζεται σε χώρες όπου το αστικό κοινοβούλιο αδυνατεί να δώσει άμεσες λύσεις στα τρέχοντα και επείγοντα προβλήματα της κα-πιταλιστικής ανάπτυξης. Ο φασισμός δεν είναι βίτσιο κάποιου παρανοϊκού δικτάτορα, όπως θέλει να τον παρουσιάζει η αστική σκέψη. Είναι ιστορική αναγκαιότητα για τον καπιταλισμό. Που καταφεύγει σ ' αυτόν, κάθε φορά που θα στριμωχτεί πολύ, δηλαδή κάθε φορά που οι αντιθέσεις εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας οξύνονται τόσο, που η προσωρινή λύση δεν μπορεί να βρεθεί παρά μόνο στην καταφυγή στη φασιστική βία. Ο φασι-σμός, λοιπόν, είναι η δικτατορία της αστικής τάξης, με την ίδια έννοια που η δικτατορία του προλεταριάτου, που αυτή τολμάει και λέει καθαρά το όνομά της (δικτατορία), δεν είναι παρά η δικτατορία της εργατικής τάξης.

Σήμερα και η φασιστική δικτατορία και η δικτατορία του προλεταριάτου καθίστανται εκ των πραγμάτων δύσκολες και προβληματικές. Και τούτο γιατί η αστική τάξη υποχρεώθηκε να κάνει πολλές παραχωρήσεις στην εργατική, χάρη κυρίως στην ύπαρξη των κομουνιστικών κομμάτων, που αν μη τι άλλο σοβαρότερο, τουλάχιστον λειτουργούν πάντα σαν λόμπι (σαν ομάδες πιέσεως).

Ενώ, από την άλλη μεριά, η εργατική τάξη χάνει ολοένα και περισσό-τερο τον παραδοσιακό εργατικό της χαρακτήρα, έτσι που αυξάνονται ολοέ-να και περισσότερο οι μάνατζερ, οι «χαρτογιακάδες», οι εργοδηγοί, οι διευθυντές, που όλοι μαζί συναποτελούν τους προνομιούχους ανάμεσα στους εργαζόμενους.

Είναι απίστευτα δύσκολο να πείσεις έναν υψηλόμισθο πως παραμένει εκμεταλλευόμενος, παρά τον υψηλό του μισθό. Ο Μαρξ, όμως, ποτέ δεν όρισε την εκμετάλλευση με απόλυτους αριθμούς. Δεν είπε δηλαδή: εργα-ζόμενοι με μισθό από τόσο και πάνω δεν είναι εκμεταλλευόμενοι. Το σύ-στημα της μισθωτής εργασίας για το μαρξισμό αποκλείεται να μην είναι εκμεταλλευτικό. Για τον απλό λόγο πως κανείς εργοδότης δεν θα σου δώσει μισθό, όσο μεγάλος κι αν είναι αυτός, μεγαλύτερον από το κέρδος που προσδοκά από σένα.

44

Εγώ, για παράδειγμα, είμαι υψηλόμισθος σ ' αυτήν εδώ την εφημερίδα. Ο μισθός μου είναι περίπου τέσσερις φορές μεγαλύτερος από το βασικό. Και ως δημοσιογράφος έχω φοροαπαλλαγές και δωρεάν κίνηση και είσοδο σε κάθε είδους θέαμα. Κι ωστόσο αισθάνομαι σταθερά και μόνιμα εκμεταλ-λευόμενος. Ξέρω πως αν εργοδότης μου έδινε περισσότερα από το κέρδος που του αποφέρω, θα αυτοκαταργούνταν σαν εργοδότης και η επιχείρηση θα χρεοκοπούσε, αν το μέτρο επεκτεινόταν σ ' όλους τους εργαζόμενους σ ' αυτή. Πάντως εγώ δεν πρόκειται να πω ποτέ ευχαριστώ στον εργοδότη μου για τον καλό μισθό που μου δίνει. Κι εύχομαι να πράξετε ομοίως με τους δικούς σας εργοδότες, παρ' όλο που ξέρω πόσο δύσκολο είναι να ξεφύγει κανείς από την αντίληψη πως ο εργοδότης μας κάνει χάρη όταν μας δίνει αύξηση. ,

Όμως, όσο κι αν μας αυξήσει το μισθό, ο εργοδρτης πάντα θα μας χρωστάει. Αυτό ακριβώς είναι ο καπιταλισμός. Ένα διαρκές χρέος προς τον εργαζόμενο. Τα περί χάριτος και τα τέτοια έχουν χριστιανική καταγω-γή και στρέφουν δολίως το πρόβλημα της λιγότερης εκμετάλλευσης στη φιλανθρωπία. Όμως, κανείς καπιταλιστής ποτέ δεν ήταν φιλάνθρωπος. Κι αν εμφανίζεται σαν φιλάνθρωπος δύο τινά πρέπει να συμβαίνουν: είτε πι-στεύει πως θα κερδίσει τον Παράδεισο δια της ελεημοσύνης, όπως οι με-γαλοκυράδες που ελεούν τους φτωχούς κάθε Κυριακή στο προαύλιο της εκκλησίας, είτε, το πιθανότερο, ασκεί μια έξυπνη καπιταλιστική πολιτική δια των παροχών και των αυξήσεων, ίσα ίσα για να μη δυσανασχετήσουμε και αποκτήσουμε ταξική συνείδηση, πράγμα που θα απέβαινε καταστρο-φικό για τα συμφέροντά του.

Ο Μαρξ μας έπεισε πως είναι δυνατή η κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Όμως η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο δεν καταργήθηκε ούτε στην ΕΣΣΔ και στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλι-σμού. Βέβαια, εκεί το κέρδος δεν πάει σε ιδιώτες, αλλά στο κράτος. Και δΓ αυτού στην κοινωνία ολόκληρη. Βέβαια, ένα μέρος του κέρδους το παρακρατούν οι γραφειοκράτες για τις δικές τους αυξημένες(!) ανάγκες.

Όμως, σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να συγχέουμε το γραφειοκράτη με το αφεντικό μας υπό καπιταλιστικό καθεστώς. Ο γραφειοκράτης δεν θα ήταν δυνατόν να αυξήσει επ' άπειρον τα αγαθά του, όπως θα μπορούσε να συμβεί στον καπιταλισμό, όπου δεν υπάρχει μάξιμουμ όριο στον πλούτο του καπιταλιστή.

Στον πλούτο του Σοβιετικού γραφειοκράτη υπάρχει ένα «πλαφόν», που δεν θα μπορούσε να το υπερβεί σε καμιά περίπτωση, αφού δεν έχει τη δυνατότητα να επενδύει. Συνεπώς, η ανεξέλεγκτη εκμετάλλευση του εργα-ζόμενου υπό σοσιαλιστικό καθεστώς είναι αδύνατη εκ των πραγμάτων. Κι

95

αν η παραγωγικότητα δεν είχε το χάλι που έχει, το μέσο επίπεδο ζωής θα ήταν αναμφισβήτητα πολύ υψηλότερο από το σημερινό, ακόμα και στην περίπτωση που οι κλοπές και οι καταχρήσεις συνεχίζονταν.

Όμως, πώς ν ' αυξήσει την παραγωγικότητα ο εργαζόμενος, όταν ξέρει πως έστω ένα μικρό μέρος της απ' αυτόν παραγόμενης υπεραξίας θα το ροκανίσουν τα τρωκτικά; Βλέπουμε, λοιπόν, πως στο οικονομικό πρόβλη-μα εμπλέκεται ξαφνικά και το ηθικό. Και το επικαθορίζει. Είμαστε υπο-χρεωμένοι, λοιπόν, να ξαναδιαβάσουμε προσεκτικά τα νεανικά έργα του Μαρξ, τότε που ο μεγάλος στοχαστής και επιστήμονας ήταν περισσότερο ηθικολόγος και λιγότερο επιστήμονας. Τα Οικονομικοφιλοσοφικά τετρά-δια του 1844 δεν έχασαν την αξία τους, για μόνο το λόγο πως ο ώριμος Μαρξ επικέντρωσε την προσοχή του στην επιστήμη. Άλλωστε επικεντρώ-νω την προσοχή μου στην επιστήμη δεν σημαίνει πως ξεχνώ όσα ήδη έμαθα για τη φιλοσοφία ή όσα μαθαίνω γι ' αυτήν παράλληλα με την επιστήμη. (Σημειώνουμε εδώ πως η ηθική ανήκει στη φιλοσοφία.) Ο Μαρξ δεν ήταν μόνο μεγάλος επιστήμονας, ήταν και μεγάλος φιλόσοφος. Αλλά αυτό έχουμε την τάση να το ξεχνούμε, ίσως γιατί εντρυφεί κανείς δυσκο-λότερα στη φιλοσοφία απ' ό,τι στην επιστήμη.

Ο σταλινισμός, λοιπόν, πριν από το καθετί είναι μια απομάκρυνση από τη μαρξιστική φιλοσοφία και μια προσκόλληση στη μαρξιστική επιστήμη· τόσο επίμονη, που τελικά και η επιστήμη εκπίπτει σε πρακτικισμό και εμπειρισμό.

Δεν ξέρω όμως αν μπορούσε να γίνει διαφορετικά σε μια εποχή κατά την οποία αυτό που προείχε ήταν η πάση θυσία επιβίωση του καινούριου κα-θεστώτος. Δεν ξέρω αν το καθεστώς θα επιβίωνε χωρίς τον Στάλιν.

96

ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ

Το 1925, σε εφημερίδα της Τιφλίδας δημοσιεύεται μια επιστολή του Στάλιν γραμμένη το 1911, στην οποία οι αιχμές για την επαναστατική... ανεπάρ-κεια του Λένιν είναι κάτι παραπάνω από φανερές! Ο Στάλιν λοιπόν ειρω-νεύεται τον Λένιν! Αλλά ο Λένιν δεν ζει πλέον για να του απαντήσει. Όμως, το 1925, που κάποιοι σύντροφοι δημοσιεύουν αυτό το περίεργο γράμμα, ο Στάλιν είναι ήδη, εδώ και τρία χρόνια, γεν. γραμματέας του Κ.Κ. της Σοβιετικής Ένωσης (εξελέγη το 1922, όσο ζούσε ο Λένιν) ενώ από την προηγούμενη χρονιά, το 1924 (χρονιά του θανάτου του Λένιν, σε ηλικία 54 ετών) έχει εξασφαλίσει πλήρως για τον εαυτό του τη σίγουρη διαδοχή του Λένιν, σε μια πολύ κρίσιμη για τη χώρα καμπή.

Το 1925 λοιπόν, που δημοσιεύεται το γράμμα, ο Λένιν είναι προ πολλού ένας μεγάλος θρύλος. Και ο μύθος του Στάλιν εντελώς ανύπαρκτος.

Άλλωστε, ο Στάλιν εξελέγη ήσυχα και νομιμότατα γεν. γραμματέας απ' την Κ.Ε., ακριβώς απ' αυτούς που αργότερα θα τους στήσει σχεδόν όλους στον τοίχο.

Τραγική ειρωνεία; Όχ ι ακριβώς. Απλώς εμπλοκή στα σατανικά γρανά-ζια της ιστορίας, που είναι τραγική από την ίδια της τη φύση. Όποιος δεν θέλει να πάθει τίποτα από το συχνά θανατηφόρο ιστορικό γίγνεσθαι, πρέπει να κάτσει στ ' αβγά του, όπως λέει ο λαός, αν και δεν είναι σίγουρο πως και σ ' αυτήν την περίπτωση τα τσόφλια των σπασμένων αβγών δεν θα του μπουν στον κώλο! Η ιστορία στις δύσκολες στιγμές της, παίρνει σβάρνα τους πάντες και αλέθει σάρκες, με μια τυφλή μανία, που σ ' αφήνει πάντα άναυδο κι απορημένο.

Οι αστοί ξέχασαν τι συνέβη με τη δική τους επανάσταση. Στο Παρίσι, την περίοδο της Τρομοκρατίας, το αίμα έτρεχε ποτάμι και κανείς δεν ήξερε από πού θα του ' ρθει.

Κοντά στον Μαρά και κυρίως τον Ροβεσπιέρο, ο Στάλιν φαντάζει σκέτος άγγελος!! Ωστόσο, ο αρχιτρομοκράτης Ροβεσπιέρος ουδεμία, βέβαια, σχέ-ση θα ήταν δυνατό να έχει και με το μαρξισμό και με τον κομουνισμό και με το σταλινισμό και μ ' όλα αυτά τα σατανικά και ματοβαμμένα μεταγε-νέστερα. Ο Ροβεσπιέρος ήταν ένας σοβαρότατος αστός, που βουτήχτηκε στο αίμα χωρίς καλά καλά να το καταλάβει. Θα ήταν αδύνατο να γίνει (ιλλιώς σε μια περίοδο που οι πάντες υποπτεύονταν τους πάντες σαν «ε-

97

χθρούς του λαού». (Τούτη η τρομερή κουβέντα ακούστηκε για πρώτη φορά στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.)

Λέγαμε, λοιπόν, πως οι αστοί όχι μόνο μισούν την ιστορία εν γένει, αλλά ούτε καν τη δική τους ιστορία δεν θέλουν να ξέρουν!

Δεν θέλουν να ξέρουν, δηλαδή, πως το καπιταλιστικό οικονομικό και κοινωνικό σύστημα, μέχρι που να εγκατασταθεί καλά στην εξουσία και να ροντάρει τον κοινοβουλευτικό του μηχανισμό, έκοψε κεφάλια με μια ευ-κολία σαν να 'ταν κολοκυθοκορφάδες.

Ας μας αφήσουν, λοιπόν, ήσυχους στη δική μας βαρβαρότητα! Υπολεί-πεται κατά πολύ της δικής τους. Κι ας κάνουν τον κόπο να μάθουν πρώτα την ιστορία του καπιταλισμού κι ύστερα την ιστορία του σοσιαλισμού. Ή, μπας και πιστεύουν πως ο καπιταλισμός ήταν πάντα κοινοβουλευτικά φω-νακλάδικος και παρασκηνιακά δραστήριος; Και μη μου πείτε: περασμένα, ξεχασμένα! Γιατί θα πούμε και μεις για το σταλινισμό: περασμένος, ξεχα-σμένος, και θα πατσίσουμε! Αλλά αν το πάμε έτσι αμφότεροι, τότε χαιρέτα μου τον πλάτανο της ιστορίας!

Εσείς, πονηροί αστούληδες, ύστερα από τόσα χρόνια μετά το 1789 μπο-ρείτε να παριστάνετε τη στρουθοκάμηλο. Τα δικά μας, όμως, είναι σχετικά καινούρια. Άλλωστε, εμείς τη βρομιά μας τη σηκώνουμε στη ράχη μας — και προχωρούμε! Και δεν πρόκειται να σας ζητήσουμε σαπούνι! Σας το αφήνουμε να πλύνετε άλλου είδους δικές σας βρομιές! Ο καθένας, λοιπόν, με την ιστορική βρομιά του.

Βέβαια, εσάς, εδώ και πάρα πολλά χρόνια, κάποιος σας μίλησε για το... «ρεξόνα» και έκτοτε τη βολέψατε μια χαρά με τα αρώματα. Όμως, τα σοσιαλιστικά αρώματα είναι ατελέστατα: Εκεί που πάν' να κρύψουν την πρώτη βρομιά προσθέτουν μια δεύτερη με τα βρομερά αρώματα των απο-κρύψεων και της λογοκρισίας. Δηλαδή, τι να κάνουμε τώρα; Να κατα-σκευάσουμε αρώματα πριν κατασκευάσουμε εσάνς για λεμονάδες; Έτσι κάνατε εσείς στον καιρό σας; Α, μπα, δεν κάνατε έτσι.

Απλώς, απαρνηθήκατε τους ματοβαμμένους προγόνους σας. Ούτε να τους ξέρετε. Ουστ, κοπρόσκυλα! Έξω απ' τον μπαχτσέ της ιστορίας! Εκεί μέσα έχει και φίδια.

Και μη μου πείτε: ας λογικευτούμε πλέον κι ας σκοτώσουμε όλα τα ερπετά. Διότι η ιστορία αναπαράγει τα ερπετά όπως η Λερναία Ύδρα τα κεφάλια της. Και μη μου πείτε να επιστρατεύσουμε κανέναν Ηρακλή, γιατί αυτά συμβαίνουν μόνο στη μυθολογία, όχι στην ιστορία.

Βέβαια, εσείς συχνά μπερδεύετε την ιστορία με τη μυθολογία. Και μεις την μπερδεύουμε, άλλωστε. Είμαστε πάτσι, λοιπόν, κι εδώ.

Να δείτε εμείς τι πλάκα πάθαμε με το μύθο του Στάλιν! Μερικοί ακόμα

98

δεν πληροφορήθηκαν πως ο Στάλιν δεν ήταν θεός, ή έστω ημίθεος, αλλά ένας πολιτικός που βρέθηκε στην καρδιά του τυφώνα, και παρά ταύτα κράτησε γερά το τιμόνι.

Στο κάτω κάτω, αδερφέ, εκτός από ιστορία δικαιούμαστε να έχουμε και μυθολογία. Εσείς κάνατε μύθο τον Καραμανλή και μεις να μην κάνουμε μύθο κοτζάμ Στάλιν.

Λοιπόν, ο καθένας με τους μύθους του. Κι αν τους βάλουμε δίπλα δίπλα, τα παιδιά, μεγάλα και μικρά, θα προτιμήσουν σίγουρα τους δικούς μας. Είναι πιο περιπετειώδεις και έχουν πολλή δράση. Και μη μου πεις πως η ανθρωπότητα πέρασε προ πολλού το μυθικό της στάδιο, γιατί θα σας θυ-μήσω, εκτός από τους διάφορους θεούς, και όλους τους μάγους, κλασικούς και μοντέρνους, που γιατρεύουν πάσαν σωματικήν τε και πνευματικήν νό-σον.

Λοιπόν, ο καθένας με τη νόσο του, εν αναμονή του γιατρού, που όλο κινάει να ' ρθει και όλο χάνεται στο δρόμο. Οι μύθοι άλλωστε παράγουν έργο. Στο όνομα του θεού, του πιο μεγάλου και διαρκούς μύθου που εφεύρε ο άνθρωπος, έγιναν μεγαλειώδη πράγματα. Πειράζει λοιπόν που με το ό-νομα του Στάλιν βαφτίστηκαν στη Σοβιετική Ένωση 400 πόλεις και χωριά; Χώρια οι δρόμοι, τα σοκάκια, οι πλατείες, τα εργοστάσια, οι παιδικοί σταθμοί, τα κολχόζ, τα σοφχόζ και δεν συμμαζεύεται. (Πόσα χωριά της Ελλάδας μόνο φέρουν το όνομα αγίων;)

Το σημαντικό λοιπόν είναι όχι πόσο μεγάλος ήταν ο μύθος του Στάλιν, αλλά πόσο μεγάλο έργο παρήγαγε αυτός ο μεγάλος μύθος. Αυτός ο μεγάλος μύθος, λοιπόν, εκβιομηχάνισε την ΕΣΣΑ, την εξόπλισε και την έκανε υπερ-δύναμη. Βέβαια, ο ίδιος μύθος άφησε υποσιτισμένους τους μουζίκους. Τι να κάνουμε, δεν μπορείς να τα 'χεις όλα.

Πάντως, δεν είναι ο σταλινικός μύθος που έστειλε στο απόσπασμα εκα-τομμύρια Σοβιετικούς, κυρίως κομουνιστές, για το θάνατο των οποίων ο-δύρεστε, αντί να χαίρεστε που κάποιος τους καθάρισε στη θέση σας και σας απάλλαξε από ένα πολύ δύσκολο έργο. Δεν μπόρεσαν τότε να επέμβουν οι Δυτικοί στα εσωτερικά της ΕΣΣΔ. Κι έτσι, επενέβησαν τελικά οι ίδιοι οι Σοβιετικοί στα σοβιετικά εσωτερικά τους και τα έκαναν Γης Μαδιάμ!

Κι αντί να χαίρεστε που σκοτώνονταν μεταξύ τους οι άνθρωποι, έρχεστε και παίρνετε τη μεριά των θυμάτων! Ε, λοιπόν, κάπου τα μπερδέψατε μέσα στον ψεύτικο ανθρωπισμό σας! Α, να μου χαθείτε, ταρτούφοι! Αφήστε μας στην ησυχία μας να σκοτωνόμαστε μεταξύ μας και σκοτώστε και σεις τους δικούς σας. Τι τους έχετε τους γκάνγκστερ; Λοιπόν, ο καθένας με το αίμα του.

Ο Στάλιν είναι ίσως το πιο σημαίνον τραγικό πρόσωπο της παγκόσμιας

99

ιστορίας. Η κόρη του Σβετλάνα Αλελούγιεβα, που απαρνήθηκε τον πατέρα της, που κατέφυγε στη Δύση, και που, βέβαια, ουδεμία σχέση έχει μ' αυτό που λέγεται μαρξισμός-λενινισμός (και σταλινισμός) λέει πως ο φοβερός μπαμπάς συχνά εκδήλωνε την περιφρόνησή του για ό,τι ηχηρό και πομπώ-δες λεγόταν τότε για το άτομό του. Δεν ήταν ηλίθιος ο Στάλιν για να μην καταλαβαίνει πόσο καταστροφικό πράγμα είναι η προσωπολατρεία.

Απλώς, η προσωπολατρεία τον βόλευε πολιτικά, σε μια εποχή που η επίκληση στη λογική δεν θα ήταν δυνατό να είναι αποτελεσματική. Η επίκληση στη λογική, άλλωστε, ποτέ πουθενά δεν ήταν ιδιαίτερα αποτε-λεσματική. Και, βέβαια, ούτε σήμερα είναι. Για να μην πάμε μακριά, ο θρίαμβος του ΠΑΣΟΚ πριν από λίγα χρόνια είναι ο θρίαμβος του παρα-λόγου.

Αλλά περίπου το 40% των Ελλήνων χρειάστηκαν κάπου έξι χρόνια για να καταλάβουν πως... πράσινοι ήλιοι δεν υπάρχουν σε τούτο τον κόσμο. Κι αν υπάρχουν φωτίζουν μόνο τα πράσινα λιβάδια όπου βόσκουν τα πρά-σινα άλογα. Το ξαναλέμε: Σημασία δεν έχει η ύπαρξη μύθων, αλλά το έργο που αυτοί παράγουν. Τώρα, πώς το μυθικό παράγει το πραγματικό, αυτό είναι μια άλλη μεγάλη ιστορία.

Άλλωστε, ο μύθος του Μεγάλου Στάλιν άργησε πάρα πολύ να πάρει την τελική του μορφή. Ολοκληρώθηκε μόλις το 1935 από τον περιλάλητο Ααυ-ρέντι Μπέρια, τούτον τον σταλινικότερο του Στάλιν σταλινικό. Ο μελλο-ντικός αρχηγός της μυστικής αστυνομίας, που τον σκότωσε ο Χρουστσιόφ (ε, να μη σκοτώσει κι αυτός κάνα δυο;) σε μια σειρά διαλέξεων που έκανε αυτή τη χρονιά στην Τιφλίδα (ήταν κι αυτός Γεωργιανός) επιχείρησε να μυθοποιήσει ολοκληρωτικά και οριστικά τον Στάλιν από νεαράς ηλικίας.

Οι διαλέξεις του Μπέρια εκδόθηκαν το 1936 σε βιβλίο υπό τον τίτλο «Σχετικά με την ιστορία των οργανώσεων των Μπολσεβίκων στην Υπερ-καυκασία». Εξυπακούεται πως η «ιστορία των οργανώσεων» δεν ήταν παρά η ιστορία του Στάλιν, αμέσως μετά που την κοπάνησε από την ορθόδοξη ιερατική σχολή της Τιφλίδας, όπου φοιτούσε για να γίνει παπάς.

Μπορείτε να φανταστείτε τον Στάλιν παπά; Εγώ μπορώ. Αλλά με τη νοσηρή μου φαντασία τον προάγω αμέσως σε δεσπότη, στη συνέχεια σε πατριάρχη και λίγο μετά σε υπερπατριάρχη των απανταχού της Γης ορθο-δόξων. Θα είχε μεγάλη πλάκα να βλέπαμε τους Έλληνες ορθοδόξους χρι-στιανοκομουνιστές υπό τας διαταγάς του Στάλιν!

Εδώ που τα λέμε, θα του πήγαινε πολύ η ποιμαντορική ράβδος και τα χρυσοποίκιλτα άμφια του Στάλιν. Είχε ύφος δεσπότη. Ήταν γεννημένος δεσπότης. Άλλωστε, δεν λέμε πως δεσποτικά κυβέρνησε την ΕΣΣΔ; Όπως περίπου ο Σεραφείμ την Ελλάδα. Και μη μου πείτε πως την Ελλάδα σήμερα

Ι(Κ)

την κυβερνάει ο Παπανδρέου, διότι θα πέσετε τραγικά έξω. Στην πραγμα-τικότητα και εκ του αφανούς, την Ελλάδα την κυβερνάει το δεσποταριό.

Εν πάση περιπτώσει, ο Στάλιν δεν έγινε τελικά παπάς, έγινε Μπολσεβί-κος. Του πήγαινε καλύτερα. Σ' αυτό βρήκε την κλίση του. Και αποδείχτη-κε μεγάλο ταλέντο.

Ένα μεγάλο ταλέντο συνίσταται από μικρότερα ταλέντα, ενωμένα σ' ένα υπερταλέντο. Έτσι, ο Στάλιν ήταν ταυτόχρονα: μεγάλος γλωσσολόγος, μεγάλος οικονομολόγος, μεγάλος φιλόσοφος (μαρξιστής, φυσικά), μεγάλος γενετιστής, μεγάλος στρατιωτικός, αλλά όχι και τόσο μεγάλος, είναι αλή-θεια, μουσικοσυνθέτης. Ίσως δεν το ξέρετε, καιρός λοιπόν να το μάθετε; Ο Στάλιν συνέθεσε και μια όπερα! Δεν είναι βέβαιο πως τη συνέθεσε ο ίδιος προσωπικά, αλλά δεν έχει σημασία. Ο πραγματικός συνθέτης έτσι κι αλ-λιώς δεν είχε μεγαλύτερο μουσικό ταλέντο απ' αυτό του Στάλιν, που στο κάτω κάτω ήξερε να ψέλνει.

Το μέρος που γεννήθηκε αυτό το μεγάλο πολυΐαλέντο, στο Γκόρι της Γεωργίας, το 1879, διαμορφώθηκε ανάλογα με τη μεγαλοσύνη του. Στον τόπο όπου γεννήθηκε ο Στάλιν, χτίστηκε ένας τεράστιος θόλος από γυαλί και ατσάλι. Αριχτεκτόνημα φαραωνικής εμπνεύσεως και εκτελέσεοος, αντά-ξιο του μόνου εκτός Αιγύπτου φαραώ. Γιατί ο Στάλιν δεν ήταν ούτε δικτά-τορας, ούτε πρόεδρος, ούτε τίποτα απ' όλα αυτά τα πεζά και τετριμμένα. Ήταν φαραώ. Κομουνιστής φαραώ, βέβαια, αλλά πάντως φαραώ!

Ωστόσο, από το 191-7 που παίρνει ένα πολύ ενεργό μέρος στην Οκτω-βριανή Επανάσταση, μέχρι το 1928, που εδραιώνει την εξουσία του, ο Στάλιν στερείται παντελώς προσωπικών μύθων και επ' αυτού ακολουθεί μέχρι τότε το καλό παράδειγμα του Λένιν, που ήξερε πόσο επικίνδυνο πράγμα, επικίνδυνο καταρχήν για το φορέα του μύθου, είναι ο μύθος. Οι πιστοί μπορούν να σε φάν' ζωντανό όταν διαπιστώσουν πως είσαι ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να σταθεί στο ύψος του μύθου του.

Δεν είναι βέβαιο πως ο Στάλιν προσωπικά πήρε μέρος στη μυθοποίηση του. Πάντως, τον μυθοποίησαν καταρχήν οι κοντινοί του γραφειοκράτες, αυτοί με τη γλώσσα-σπάτουλα που τριγυρίζουν τους ισχυρούς. Στη συνέ-χεια ο μύθος πέρασε στο λαό, όπου τα μυθολογικά πράγματα είναι πολύ απλά και εύκολα. Αιώνες ατέλειωτους, στον κόσμο ολόκληρο, ο λαός ζει με ζωτικούς αλλά και θανατερούς μύθους.

Ο απλός Σοβιετικός άνθρωπος αγάπησε πραγματικά τον Στάλιν. Όπως όλους τους ήρωες των πανάρχαιων παραμυθιών. Έτσι, κανείς τότε δεν το (1()ήκε παράξενο που ο Στάλιν μετέθεσε το όριο της θανατικής ποινής στα δώδεκα χρόνια, πράγμα που του επέτρεπε να εκτελεί άνετα αυτούς που ήταν πάν(ύ από δώδεκα χρονών.

ΙΟΙ

Είναι μια λεπτομέρεια όχι και τόσο γνωστή, που νομίζω πως δείχνει σαφέστατα το μέγεθος της τραγωδίας να γεννιέσαι και να μεγαλώνεις σε μια ιστορική περίοδο που το παλιό δεν πέθανε ακόμα και το καινούριο δεν γεννήθηκε ακόμα.

Μπορεί το προλεταριάτο να είναι η μαμή της ιστορίας, όπως λέει ο Μαρξ, αλλά ο μαιευτήρας Στάλιν εφάρμοζε την καισαρική τομή με τέτοια άνεση που σου κόβεται η ανάσα.

Όπως και να 'ναι, πάντως, το παιδί γεννήθηκε. Αλλά δεν μεγάλωσε. Έμεινε υπανάπτυκτο. Με μεγάλη καθυστέρηση, ο Γκορμπατσόφ καλείται να το ταίσει, μπας και πάρει πάνω του, και ξεπεράσει τις παιδικές αρρώ-στιες του κομουνισμού, όπως θα 'λεγε ο μεγάλος Λένιν.

102

ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΣΤΑΛΙΝΟΠΟΙΗΣΗΣ

Όσοι προσπάθησαν να γράψουν την ιστορία του Στάλιν μπερδεύτηκαν αξεδιάλυτα. Μ' αυτόν τον άνθρωπο είναι αδύνατο να πει κανείς με βεβαιό-τητα πού τελειώνει η πραγματική ιστορία του και πού αρχίζει το περί αυτόν παραμύθι. Η αποσταλινοποίηση που επιχειρείται στη σημερινή Σοβιετική Ένωση δεν φαίνεται να τα πάει καλύτερα με το διαχωρισμό των πραγμα-τικών από τα φανταστικά γεγονότα που αφορούν τον Στάλιν, ώστε να μά-θουμε επιτέλους ποιος πραγματικά ήταν και τι πραγματικά έκανε ή δεν έκανε ο «πατερούλης». Κατά πάσα πιθανότητα, ο Στάλιν θα μείνει για πάντα ο άνθρωπος με τα δύο πρόσωπα. Το ένα μυθικό και το άλλο πραγ-ματικό.

Και οι μελετητές θα μαλώνουν αιωνίως για το αν όντως έκανε ή δεν έκανε αυτό ή εκείνο. Τα ντοκουμέντα που υπάρχουν κάθε άλλο παρά αξιόπιστα είναι, έτσι που τα ταχτοποίησαν οι σταλινικοί για να εδραιώσουν το μύθο του Μεγάλου Στάλιν, που δεν έπρεπε να σκιαστεί από το θρύλο του Με-γάλου Λένιν, αλλά να φαίνεται σαν αναγκαία προέκτασή του. Από το 1898 που ο Στάλιν μπαίνει στο κόμμα των Μπολσεβίκων σε ηλικία 19 χρονών (γεννήθηκε το 1879) μέχρι το 1912 πού ο Λένιν τον διορίζει με κοπτάτσια (χωρίς να εκλεγεί) στην πρώτη Κεντρική Επιτροπή του κόμματος των Μπολσεβίκων (ο Στάλιν είναι τότε 33 χρονών) δρα κυρίως στην Υπερκαυ-κασία και συγκεκριμένα στην Τιφλίδα, στο Μπατούμ και το Μπακού, τις τρεις μεγάλες βιομηχανικές πόλεις της Υπερκαυκασίας, όπου οι Μπολσε-βίκοι έχουν μια κάποια δύναμη ανάμεσα στους εργάτες. Για να τον επιλέξει λοιπόν ο Λένιν και να τον «διορίσει» στην Κεντρική Επιτροπή χωρίς να εκλεγεί απ' αυτή, σημαίνει πως είχε εκτιμήσει το εκπληκτικό και αναμ-φισβήτητο οργανωτικό του ταλέντο που φάνηκε καταρχήν στην Υπερκαυ-κασία και που ίσως είναι το μόνο ταλέντο που διέθετε ο Στάλιν. Κι αυτό ακριβώς το ταλέντο θα του χαρίσει αργότερα τον τίτλο του διαδόχου του Λένιν.

Εκείνη την εποχή η νεαρή Σοβιετική Ένωση, πριν από το καθετί, χρεια-ζόταν οργάνωση.

Συνεπώς, δεν είναι παράδοξο που τα μέλη της ΚΕ εξέλεξαν δημοκρατι-κότατα το 1922 αυτόν το διορισμένο από τον Λένιν στην ΚΕ, ως γεν.

103

γραμματέα του ΚΚ, παραγνωρίζοντας τα μεγάλα και σοβαρά μειονεκτήμα-τά του, όπως: ο απότομος χαρακτήρας του, η εριστικότητά του, που σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε να συγκριθεί μ' αυτή του Τρότσκι, του Κάμενεφ, του Ζινόβιεφ και του Μπουχάριν, που όλοι τους ήταν υποψήφιοι στη διαδοχή του Λένιν.

Όμοις, η υπαγορευμένη από την αδήριτη ανάγκη εκλογή του Στάλιν στο ύπατο κομματικό αξίωμα, θα σημαδεύει μέχρι και σήμερα όλα τα κομου-νιστικά κόμματα, όχι μόνο μ' αυτό που ονομάστηκε σταλινισμός, αλλά κυρίως με την καταστροφική άποψη πως τα ηγετικά στελέχη ενός ΚΚ δεν είναι ανάγκη να έχουν σοβαρή μαρξιστική παιδεία. Αρκεί να είναι καλοί οργανωτές. Δηλαδή, αυτό που θα μετράει πλέον θα είναι η αποτελεσματι-κότητα μιας δράσης καθ' εαυτήν και όχι η ουσιαστική συμφωνία τούτης της δράσης με τις αξίες και τις αρχές του μαρξισμού.

Οι κομουνιστές ηγέτες, μεγάλοι και μικροί, θα περιοριστούν από άποψη θεωρητική, σ' αυτά που έμαθαν στα κομματικά σεμινάρια και τις «εξετά-σεις» στα μέλη και στους οπαδούς του κόμματος θα τις δίνουν μόνο στον τομέα της οργανωτικής αποτελεσματικότητας.

Βέβαια, κανείς δεν θα ήταν δυνατό να παραγνωρίσει την αξία και τη σημασία της οργάνωσης σ' ένα ΚΚ. Όμως, το ίδιο ακριβώς ζητάει και ο καπιταλισμός από τα στελέχη του, τους μάνατζερ: καλή και αποτελεσμα-τική οργάνωση της επιχείρησης. Αλλά τα ΚΚ δεν είναι επιχειρήσεις. Είναι κόμματα ταγμένα στην αλλαγή του υπάρχοντος κοινωνικού συστήματος και την οικοδόμηση μιας νέας κοινωνίας. Έτσι, τουλάχιστο καταλάβαινε ο Μαρξ την έννοια του ΚΚ.

Αλλά, πώς ν' αλλάξεις το υπάρχον κοινωνικό σύστημα, όταν δεν ξέρεις τι ακριβώς είναι το προτεινόμενο από σένα τον ίδιο καινούριο κοινωνικό σύστημα; Τι μπορείς να κάνεις, όταν, για παράδειγμα, δεν έχεις κατανοήσει με πληρότητα πως ο καπιταλισμός δεν είναι εξ ορισμού εχθρός του σοσια-λισμού, κάτι το μανιχαϊστικά αντίθετο προς το σοσιαλισμό, αλλά μια α-ναγκαία προϋπόθεση για να ξεπηδήσει ο σοσιαλισμός μέσα από τον κα-πιταλισμό που τον κυοφορεί με ιστορική αναγκαιότητα; Οι καπιταλιστές δεν είναι εχθροί μας με την τρέχουσα χυδαία και λαϊκιστική έννοια, είναι οι κοινωνικοί μας πρόγονοι, είναι αυτοί που μας εξέθρεψαν στον κόρφο τους, χωρίς, βέβαια, να υποπτεύονται τι... φίδια ζέσταιναν εκεί.

Και πώς να το υποπτευθούν όταν κι αυτοί δεν είναι σε θέση να καταλά-βουν τα στοιχειωδέστερα των πραγμάτων, για παράδειγμα: πως ο καπιτα-λισμός είναι αδύνατο να μη μετεξελιχτεί σε κάτι καινούριο και διαφορετικό κι όταν πιστεύουν πως είναι το τελειότερο κοινωνικό σύστημα και σαν τέτοιο η ανθρωπότητα οφείλει να το διατηρήσει στον αιώνα των αιώνων;

104

Έχω διαβάσει ό,τι έχουν γράψει οι παλιότεροι Έλληνες αγωνιστές του κομουνιστικού και του σοσιαλιστικού κινήματος της χώρα μας. Σας βεβαιώ πως η μαρξιστική σκέψη σ' αυτά τα κείμενα είναι τόσο στοιχειώδης και παιδαριώδης, που σχεδόν ντρέπεσαι που είσαι υποχρεωμένος να συμπαρα-τάσσεσαι μαζί τους, μιας και σου είναι αδύνατο να συμπαραταχθείς με οποιονδήποτε άλλο. Λες: Τουλάχιστον τα ΚΚ υπηρετούν την ιστορία και το μέλλον. Και ηρεμείς, μέχρι που να σου δώσουν άλλη μια σφαλιάρα οι αδαείς και οι αγράμματοι.

Και από σφαλιάρα σε σφαλιάρα, τελικά την κοπανάς και ιδιωτεύεις ηρέμως, όταν, βέβαια, δεν περνάς στο στρατόπεδο του ταξικού εχθρού σου, για να γίνεις καλός νοικοκύρης και να τη βολέψεις πουλώντας στον εργο-δότη σε καλή τιμή τις όποιες ικανότητές σου. Τι τραγωδία! Να θέλεις ν' αγιάσεις και να μη σ' αφήνει ο διάολος, όπως θα έλεγαν οι χριστιανοί.

Έλεος, σύντροφοι! Μάθετε επιτέλους να χρησιμοποιείτε και το μυαλό εκτός απ' το νωτιαίο μυελό, όπου εδρεύουν τα εξαρτημένα ανακλαστικά (της επανάστασης). Έχουμε ανάγκη από παιδεία και εξυπνάδα περισσότε-ρο από τον καθένα. Οι Κολοκοτρωναίοι και οι Καραϊσκάκηδες είναι πολύ καλοί, αλλά μόνο για τις εμπόλεμες καταστάσεις.

Εφόσον όμως είναι δύσκολο, έτσι κι αλλιώς, να έχεις ηγέτες της ποιό-τητας του Λένιν, τουλάχιστον ας εφαρμόσουμε ένα δυαδικό εναλλακτικό σύστημα καθοδήγησης του κόμματος: Στις μαχητικές περιόδους να το διοι-κούν ηγέτες τύπου Κολοκοτρώνη και στις ειρηνικές ηγέτες τύπου Γκράμσι. Θα μου πείτε: Και πού να τους βρούμε αυτούς τους τελευταίους; Αν ανά-μεσα στο 10% των Ελλήνων δεν μπορούμε να βρούμε έναν ηγέτη-διανοού-μενο, να πάμε να πνιγούμε όλοι μαζί στο Φάληρο, όπου τα νερά είναι βρόμικα.

Αυτή η πλευρά του σταλινισμού, δηλαδή ο εμπειρισμός και ο πρακτι-κισμός, δεν ερευνήθηκε επαρκώς. Κι ωστόσο, η γραφειοκρατία είναι από-λυτα συναρτημένη με τον πρακτικισμό και τον εμπειρισμό. Όσο λιγότερα από μαρξισμό ξέρει κανείς, τόσο νιώθει την ανάγκη να ζητήσει προστασία σε κενά μαρξιστικής σκέψης οργανωτικά σχήματα, που με τον καιρό εκ-πίπτουν σε γραφειοκρατικούς-διοικητικούς μηχανισμούς, που δουλεύουν για να δουλεύουν χωρίς να παράγουν έργο, πέρα από το αναγκαίο για την υλική, ηθική και υπαρξιακή επιβίωση των γραφειοκρατών, που παριστά-νουν τους κομουνιστές γιατί έτσι δήλωσαν κάποτε και το παρατσούκλι τούς έμεινε.

Πάντως ο Λένιν είναι αυτός που υπέδειξε με το διορισμό του Στάλιν στη ΚΕ, την αξία και τη σημασία της σωστής και αποτελεσματικής οργάνωσης τ(ϋν ΚΚ. Όμως, η εποχή ήταν που τότε έδινε αναγκαστικά έμφαση στην

lO.S

αποτελεσματική οργάνωση και ο Λένιν το ήξερε. Ωστόσο, τα δυτικά ΚΚ σήμερα, ούτε τον «περικυκλωμένο σοσιαλισμό» έχουν να προφυλάξουν, ούτε τα όπλα ετοιμάζονται να πάρουν. Εκτός κι αν ετοιμάζονται και δεν το ξέρουμε! Και καλά να μην το ξέρουμε εμείς, η Ασφάλεια όμως; Η ειδικευ-μένη στη δίωξη των κομουνιστών Ασφάλεια; Για σκέψου πόσο θα αναζω-γονούνταν τα Σώματα Ασφαλείας αν τους έπεφτε στο χέρι καμιά κομουνι-στική γιάφκα με όπλα ή έστω με ασύρματους μόνο!

Ο διανοούμενος Τρότσκι στο έργο του Στάλιν επισημαίνει σωστά το αναμφισβήτητο, άλλωστε, γεγονός πως ο κομουνιστής ηγέτης διαφέρει από τον αστό ηγέτη στο ότι πρέπει να είναι οπωσδήποτε και διανοούμενος. Στην παραπάνω διατύπωση αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ο σύν-δεσμος «και». Και τι άλλο, λοιπόν, εκτός από διανοούμενος: Μα, οργανω-τής πράγμα που συνάγεται καθαρά και από την αλληλογραφία Λένιν-Στά-λιν. Αν και από τους κομματικά νεότερους στην ομάδα των ηγετών Μπολ-σεβίκων που έκαναν την επανάσταση ο Στάλιν κατάφερε ωστόσο πολύ σύντομα να έχει την πλήρη αναγνώριση των οργανωτικών ικανοτήτων του από τον Λένιν, όπως άλλωστε μαρτυράει καθαρά και ο διορισμός του απ' αυτόν στην ΚΕ.

Ο Τρότσκι προσπαθεί ν' αποδείξει πως ο Στάλιν δούλευε από χρόνια εναντίον του Λένιν και ενδεχομένως να είχε στο νου του να τον ανατρέψει! Αν είναι δυνατό να έχει περάσει κάτι τέτοιο από το κεφάλι του οποιουδή-ποτε συνεργάτη του Λένιν! Ο Τρότσκι επί του προκειμένου ψεύδεται απρο-σχημάτιστα, μέσα στο μένος του κατά του Στάλιν. Το γεγονός πως ο Στάλιν παραμέρισε τελικά τον κύριο διάδοχο του Λένιν, τον Τρότσκι, δεν σημαίνει πως ήταν οπωσδήποτε σε θέση να παραμερίσει και τον ίδιο τον Λένιν. Και οι οποιεσδήποτε αψιμαχίες του με τον Λένιν δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ακόμα εκδήλωση της παροιμιώδους ανικανότητας του Στάλιν να είναι ευγενικός προς τους συναρόφους του.

Τούτος ο πελώριος Γεωργιανός, με το παράστημα αρκούδας, παρέμεινε σ' όλη του τη ζωή ο αγροίκος γιος του τσαγκάρη από το Γκάρι, που τσακω-νόταν κάπου κάπου με το θρήσκο πατέρα του, ο οποίος είχε τη φαεινή ιδέα να κάνει παπά το γιο του, που όμως τελικά την κοπάνησε και από το πατρικό σπίτι και από την ιερατική σχολή για να πάει κατευθείαν στις παράνομες ομάδες των Μπολσεβίκων σε ηλικία μόλις 19 χρονών.

Ο ηγέτης των Μενσεβίκων, ο Μάρτοφ, υποστηρίζει πως η κύρια δουλειά του Στάλιν στην Υπερκαυκασία ήταν να οργανώνει ένοπλες ληστείες τρα-πεζών, που και τότε τις έλεγαν «απαλλοτριώσεις», από το προϊόν των ο-ποίων υποτίθεται πως συντηρούνταν όλοι οι Μπολσεβίκοι! Όμως, εκτός από τον Μάρτοφ κανείς άλλος δεν υποστηρίζει αυτή την άποψη.

ΚΚι

Άλλωστε, είναι βέβαιο πως οι Μπολσεβίκοι δεν έκαναν ποτέ ένοπλες ληστείες.

Κι αν ο ζωηρός και νεαρός Στάλιν, που δεν τον χωρούσε ο τόπος, πήρε καμιά σχετική... ιδιωτική πρωτοβουλία, δεν χάθηκε ο κόσμος! Μόνο κά-ποιοι καταθέτες χάθηκαν, ενδεχομένως. Που ίσως βοήθησαν, χωρίς να το θέλουν, την επανάσταση που ερχόταν. Και που θα τους «απαλλοτρίωνε» για τα καλά.

Για να το πω καθαρά: αν ο Στάλιν είχε κάνει τις «απαλλοτριώσεις» για τις οποίες μιλάει ο Μάρτοφ, θα... ανέβαινε στην εκτίμηση μου! Στην πε-ρίπτωση, φυσικά, που δεν είχε περάσει δια μαχαίρας, αργότερα, σχεδόν όλους τους ηγέτες της επανάστασης. Αλλά κι αν δεν έκανε τις «απαλ-λοτριώσεις» ο Στάλιν, θα μπορούσε κάλλιστα να τις είχε κάνει αν προέ-κυπτε θέμα. Ένα τέτοιο οργανωτικό ταλέντο θα μπορούσε να οργανώσει στο άψε σβήσε μια ληστειούλα. Χωρίς φόνο. Γιατί ο Μάρτοφ δεν μιλάει για ληστεία μετά φόνου. Τους φόνους ο Στάλιν θα τους αφήσει για αργό-τερα.

Άλλωστε, δεν υπήρξε ποτέ «αιμοδιψής», όπως θέλουν να τον εμφανίζουν οι αντίπαλοι του. Ό,τι έκανε ως τρομοκράτης, το έκανε όντας και ο ίδιος τρομοκρατημένος σε μια εποχή που στη νεαρή και ασθενική Σοβιετική Ένωση οργίαζε κυριολεκτικά η δυτική κατασκοπία, ενώ οι σύντροφοι τρώγονταν, όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτών των κειμένων, μ' έναν τρόπο που απέχει πολύ από το «δημοκρατικό συγκεντρωτισμό» και φέρνει για πρώτη φορά τόσο φανερά στο επαναστατικό προσκήνιο τον ψυχολο-γικό παράγοντα.

Οι σύντροφοι του Λένιν δεν ήταν πάντα τόσο «ιδεολόγοι» όσο θέλουμε να τους φανταζόμαστε. Κοντά στην ιδεολογία, άλλωστε, υπάρχει έτσι κι αλλιώς και ο ψυχισμός και οι χαρακτηρολογικές ιδιαιτερότητες και οι συμπεριφορικές ιδιορρυθμίες και ένα σωρό άλλα πράγματα που περιπλέ-κουν κι άλλο μια ήδη αντικειμενικά περιπεπλεγμένη κατάσταση.

Μέσα σ' αυτό το κομφούζιο, όπου ο καθένας αγωνιζόταν να επιβάλει την άποψή του για το δέον γενέσθαι και παρά το γεγονός πως οι αποφάσεις παίρνονταν τελικά πάντα κατά πλειοψηφίαν, ήταν φυσικό να δημιουργή-σουν μύριες συγχύσεις, όχι μόνο από τη μεριά του Στάλιν. Όπως θα δούμε, η κομματική συμπεριφορά των Ζινόβιεφ και Κάμενεφ ήταν κάτι παραπάνω από περίεργη σ' όλη αυτή τη συγχυσμένη περίοδο. Συχνά ήταν γελοία και ολικά αναξιοπρεπής.

Όμως, ο «αποθανών δεδικαίωται». Κι όταν ο αποθανών έχει πεθάνει από τις σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος του Στάλιν δικαιώνεται τρεις φορές: την πρώτη όπως όλοι οι πεθαμένοι, τη δεύτερη όπως όλοι οι εκτε-

107

λεσμένοι και την τρίτη όπως όλοι οι εκτελεσμένοι από τον «αιμοσταγή» Στάλιν.

Θέλω να πω πως οι μύθοι είναι συνήθως ντουμπλ-φας: στη μια όψη καταγράφονται οι μυθοποιημένοι «κακοί» και στην άλλη οι μυθοποιημένοι «καλοί». Μας είναι δύσκολο να καταλάβουμε πως ενδέχεται να υπάρχουν κακοί και στη μεριά των θυμάτων του Στάλιν και μας είναι ακόμα πιο δύσκολο να καταλάβουμε πως ο Στάλιν δεν ήταν ένας εξ ολοκλήρου «αρ-νητικός ήρωας». Όχι μόνο γιατί έκανε πολλά για τη Σοβιετική Ένωση, αλλά κυρίως διότι η «βαρβαρότητα» του δεν ήταν ένα βίτσιο εξαρτημένο από τη χαρακτηροδομή του.

Ήταν η συνέπεια μιας συγκεκριμένης πολιτικής που εφαρμόστηκε σε μια συγκεκριμένη περίοδο, όχι μόνο από τον Στάλιν, αλλά απ' όλους τους κομματικούς παράγοντες, είτε αυτοί ήταν με τη μεριά του Στάλιν είτε ήταν πολέμιοί του. Η αποσταλινοποίηση, λοιπόν, δεν είναι απλή υπόθεση και νομίζω πως ο Γκορμπατσόφ το έχει κατανοήσει αυτό.

IOS

Η ΠΑΡΑΚΑΜΠΤΗΡΙΑ ΟΔΟΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ

Σχεδόν όλα τα ανώτερα στελέχη του κόμματος των Μπολσεβίκων έζησαν πολλά χρόνια εκτός Ρωσίας, οργάνωσαν το κόμμα τους στην Ευρώπη, και είχαν μια άμεση και στενότατη επαφή μ' αυτό που λέγεται ευρωπαϊκός πολιτισμός. Ο Στάλιν, όμως, δεν το κούνησε ποτέ απ' τη Ρωσία, πριν απ' την Οκτωβριανή Επανάσταση. Και δεν είχε σαφή ιδέα τι σημαίνει Ευρώπη και ευρωπαϊκή κουλτούρα ή ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα. Ο Στάλιν ήταν ένας γνήσιος «ιθαγενής». Γεωργιανός την καταγωγή, αλλά Ρώσος μέχρι μυελού οστέων από πεποίθηση. Ο θαυμασμός του για τους Μεγαλορώσους (έτσι λέμε τους κυρίως Ρώσους, τους Λευκορώσους και τους Ουκρανούς, που συγγενεύουν πάρα πολύ εθνολογικά) δεν είχε κανένα όριο, αλλά δεν είναι σίγουρο πως δεν έπαιζε θέατρο για πολιτικούς λόγους.

Αυτόν τον τρομερό «ιθαγενή», για τον οποίο ο κόσμος άρχιζε απ' τη Γεωργία και τελείωνε στη Μεγαλορωσία, ανάμεσα στο 1908 και το 1916, έξι φορές τον συνέλαβε, τον φυλάκισε και τον εξόρισε η τσαρική αστυνο-μία και έξι φορές δραπέτευσε!!! Κανένα κλουβί δεν μπορούσε να χωρέσει το θηρίο. Δίπλα, λοιπόν, στις οργανωτικές του ικανότητες, πρέπει να προ-σθέσουμε κι ένα θάρρος και μια «φυσική» ευφυία, πολύ πάνω απ' τα κοινά μέτρα. Σίγουρα ο Στάλιν ήταν ένας προικισμένος, ένας χαρισματικός άν-θρωπος, όπως λέμε. Και οπωσδήποτε δεν ήταν καθόλου, μα καθόλου τυχαίο πρόσωπο, όπως θέλουν να λένε οι εχθροί του και κυρίως ο Τρότσκι, που, αυτός τουλάχιστον, έχει κάθε λόγο να υποτιμά τον Στάλιν.

Αλλά, τι να κάνεις! Ο Στάλιν παρέμεινε εφ' όρου ζωής Ασιάτης και ποτέ δεν κατάλαβε κατά βάθος πως ο μαρξισμός είναι γνήσιο προϊόν του ευρω-παϊκού πνεύματος και όχι αυτοφυές λουλούδι της στέπας.

Δεν καταλάβαινε τίποτα από σοβαρή μουσική, αντίθετα απ' τον Αένιν που είχε μια αξιοθαύμαστη μουσική παιδεία, και δεν ήξερε τίποτα από Λογοτεχνία, αντίθετα απ' τον Τρότσκι, που ήταν ένας εξπέρ στην ευρωπα-ϊκή λογοτεχνία.

Ωστόσο, ο Στάλιν ήταν ένας φανατικός κινηματογραφόφιλος! Στον προ-σωπικό του κινηματογράφο έβλεπε και δυο και τρεις ταινίες στη σειρά! Σαφής ένδειξη της πολιτιστικής του υπανάπτυξης: Όταν αγαπάς μόνο τον κινηματογράφο και καμιά άλλη τέχνη, σημαίνει πως αντιμετωπίζεις τη

109

μί:γάλιι τέχνη του κινιιματογράφου σαν χαχόλος χωρικός, που δεν μπορεί να εντυπωσιαστεί παρά μόνο από το επί της οθόνης νταβαντούρι.

Ένας απαίδευτος που πάει συχνά στο σινεμά, το μόνο που θα καταφέρει τελικά είναι να αυξήσει την ομορφωσιά του. Καμιά άλλη τέχνη δεν προ-ϋποθέτει τόσο πολύ την παιδεία, όσο ο κινηματογράφος. Είμαι βέβαιος λοιπόν πως ο Στάλιν βλέποντας σινεμά, απλώς έχασκε με τις ώρες, ανοί-γοντας συνεχώς το στόμα του από θαυμασμό για όσα θαυμαστά έβλεπε επί της οθόνης, σαν μικρό παιδί.

Ωστόσο, παρά την έλλειψη σοβαρής παιδείας, ο Στάλιν έγραψε ουκ ολίγα κείμενα. Το 1953 που πέθανε, μόλις είχε εκδοθεί στη Σοβιετι-κή Ένωση ο 13ος τόμος των απάντων του, οπότε ο βλακέντιος Χρουστσιόφ διατάσσει τη διακοπή της έκδοσης! Έτσι καταλάβαινε την αποσταλι-νοποίηση! Σαν σταλινικού τύπου απαγόρευση των κειμένων του Στά-λιν.

Και ιδού τα μεγάλα παράδοξα: Για να συμπληρωθούν τα άπαντά του Στάλιν με άλλους τρεις τόμους (σύνολο τόμων 16) αναλαμβάνουν την εκ-δοτική πρωτοβουλία Αμερικανοί εκδότες, κι έτσι οι τρεις τελευταίοι τόμοι των απάντων εκδίδονται στην Αμερική!!! Οι Αμερικανοί ενδιαφέρονται περισσότερο απ' τους Σοβιετικούς να γνωρίσουν τις απόψεις του Στάλιν!!! Οι Αμερικανοί δεν περιφρονούν τους εχθρούς τους. Προσπαθούν να τους γνωρίσουν για να τους χτυπήσουν αποτελεσματικότερα.

Ο έξυπνος ο Χρουστσιόφ, όμως, έδειξε την περιφρόνησή του προς τον Στάλιν διακόπτοντας την έκδοση των απάντων του Στάλιν. Πονάει μάτι, βγάζει μάτι. Τέτοια έκαναν συνέχεια εκεί πέρα και κόντεψαν να στραβω-θούν, οι ηλίθιοι. Καλά που ήρθε, λοιπόν, ο Γκορμπατσόφ για να τους φορέσει τα γυαλιά και να διορθώσει όπως όπως τη στραβωμάρα. Καιρός ήταν. Ο καταρράκτης είχε προχωρήσει πολύ και η εγχείρηση θα γινόταν ολοένα και περισσότερο δύσκολη.

Δεν είναι σίγουρο πως όλα τα κείμενα των απάντων τα έγραφε ιδιοχείρως ή καθ' υπαγόρευσιν ο Στάλιν. Πάντως, τα τρία βασικότερα έργα του τα έγραψε οπωσδήποτε μόνος του. Πρόκειται για τα: Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα Μαρξισμός και γλωσσολογία (1950) και Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ (1952)

Το πρώτο απ' τα παραπάνω βιβλία έχει τεράστιο ενδιαφέρον. Ο Στάλιν ήταν ένας εξπέρ στα προβλήματα των εθνοτήτων. Άλλωστε, ο Στάλιν, όσο ζούσε ο Λένιν ήταν Λαϊκός Επίτροπος (υπουργός) Εθνοτήτων.

Όντας Γεωργιανός, ο Στάλιν ήταν υπεράνω πάσης υποψίας για μεγαλο-(ίωσικό σοβινισμό, που και σήμερα είναι ισχυρός στην ΕΣΣΔ. Υπάρχουν άνθρωποι εκεί σήμερα, που ναι μεν αποδέχονται το σοσιαλισμό, τον θέλουν

110

ΐ)μ")ς μόνο γι« τη Μιχάλη I'iDoi'a, τουτίστιν την κυρΰος Ρωσία, τη Λευκο-()(θπία κ;(ίΐ την Ουκρανία. Κοίτα να δεις, φίλε μου, βλακεία που δέρνει μερικούς μερικούς «μαρξιστές». Επειδή η ρωσική εθνότητα κυρίως έκανε την επανάσταση, τη θέλουν ολόκληρη δική τους! Ο σοσιαλσοβινισμός στην πιο ακραία του μορφή!

Δεν κουμαντάρει κανείς εύκολα τις 200 εθνότητες που συναποτελούν τη Σοβιετική Ένωση, όπως άλλωστε έδειξε και το πρόβλημα που δημιουργή-θηκε πρόσφατα στο Ναγκόρνο Καραμπάχ, όπου παρά τη συνεχώς και ει-λικρινά διακηρυσσόμενη ευγνωμοσύνη των Αρμενίων για τη βοήθεια που τους πρόσφερε το νέο καθεστώς το 1917, ώστε να ξεφύγουν απ' το λεπίδι των Τούρκων, έρχονται τώρα και ζητούν την ενσωμάτωση στην ενσωμα-τωμένη στην ΕΣΣΔ Αρμενία, μιας ενσωματωμένης στην ΕΣΣΔ περιοχής του ενσωματωμένου στην ΕΣΣΔ Αζερμπαϊτζάν! Οι σοβινιστές, λοιπόν, πα-ραμένουν ηλίθιοι και υπό σοσιαλιστικό καθεστώς!

Ο Στάλιν τα κατάφερε έξοχα με τις πολλές και ποικίλες εθνότητες χάρις σ' ένα ευφυέστατο τέχνασμα: Πρόβαλε με έμφαση τη δική του (γεωργιανή) συμμετοχή στην Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά όταν έγινε απόλυτος άρ-χων χτύπησε ανελέητα τους συμπατριώτες του Γεωργιανούς, στους οποίους δεν χαρίστηκε ποτέ και για κανένα λόγο. ,

Ο Στάλιν διακήρυσσε συνεχώς την πανενωσιακή του πολιτική, τουτέ-στιν μια πολιτική τοποθετημένη υπεράνω εθνοτήτων, μια πολιτική καθαρά σοβιετική. Μάλιστα, έκανε ό,τι μπορούσε για να μπερδέψει τις εθνότητες ενθαρρύνοντας τις επιμείξεις και κουβαλώντας πληθυσμούς από δω εκεί κι από κει παρακεί.

Όμως, ο σπουδαίος πολιτισμός και η σημαίνουσα ιστορία ήταν έτσι κι αλλιώς Μεγαλορωσική. Και, δεδομένης της αγάπης του Στάλιν για τη Ρωσία, δεν δυσκολεύτηκε καθόλου στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πο-λέμου, να ανασύρει όλους τους μεγάλους ήρωες του ρωσικού παρελθόντος και να τους προτείνει κι αυτούς σαν... πανενωσιακούς, τουτέστιν ανήκοντας σ' ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση.

Ο Λένιν, άλλωστε, ήταν «γνήσιος» Ρώσος. Και τον Λένιν τον λάτρευαν απαξάπαντες στη Σοβιετική Ένωση και όχι μόνο οι Ρώσοι. Εκμεταλλεύ-τηκε, λοιπόν, και την αγάπη του λαού της Σοβιετικής Ένωσης για τον Λένιν, για να καταφέρει τελικά να πείσει και τους μουσουλμάνους Ασιάτες, πως όλοι ανήκουν σε μια ολοκαίνουρια εθνότητα, τη σοβιετική εθνότητα, που όμως δεν υπάρχει στην πραγματικότητα. Η ΕΣΣΔ ήταν και παραμένει μια πολυεθνική χώρα, με λιγότερο ή περισσότερο εμφανώς διαχωρισμένες τις εθνότητες, που δεν είναι ανάκατες όπως στις ΗΠΑ, που κι αυτές είναι πολυεθνική χώρα, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Στις ΗΠΑ οι εθνότητες δεν

111

κατοικούν σε διακεκριμένες γεωγραφικές περιοχές και δεν μιλούν διαφο-ρετικές γλώσσες.

Μη βλέπετε που εμείς οι Έλληνες θεωρούμε τους Ελληνοαμερικάνους, Έλληνες, ενώ οι Ιταλοί, για παράδειγμα, δεν θεωρούν τους Ιταλοαμερικά-νους, Ιταλούς. Εμείς οι Έλληνες έχουμε άλλου είδους σοβινιστική λόξα: Θεωρούμε περίπου ελληνική περιοχή κάθε τόπο που τον κατοικούν Έλληνες, έστω και χιλιοστής γενιάς!

Έχουμε παρασυρθεί προφανώς απ' τους μετανάστες-γκαρσόνια που δεν βλέπουν την ώρα να επιστρέψουν στην πατρίδα, να χτίσουν ένα σπιτάκι στο χωριό και να πεθάνουν ως Αμερικάνοι, με τα έξοδα της κηδείας πλη-ρωμένα από το αμερικανικό ΙΚΑ, όπου πλήρωναν τα ένσημα όταν δού-λευαν εκεί σαν γκαρσόνια (εστιάτορες, αν προτιμάτε, πράγμα που δεν αλ-λάζει και πολύ τα πράγματα).

Όμως, οι Ελληνοαμερικάνοι που το πήραν απόφαση να γίνουν όντως Αμερικάνοι, μας έχουν γραμμένους στα παλιά τους αμερικάνικα παπούτσια και συσσωματώνονται σε ελληνοαμερικανικά σωματεία μόνο για να δη-μιουργήσουν το απολύτως αναγκαίο στην Αμερική λόμπι, τουτέστιν την ομάδα παντοειδούς πιέσεως. Κι εμείς τα κοθώνια καμαρώνουμε για τους «αποδήμους» μας, που δεν ξεχνούν τη μητέρα πατρίδα!

Θέλω να πω με τα παραπάνω, πως το εθνικό πρόβλημα είναι τρομερά δύσκολο σ' ολόκληρο τον κόσμο. Και στη Σοβιετική Ένωση είναι ακόμα πιο δύσκολο. Ο Στάλιν, παρά τις προσπάθειές του, δεν κατάφερε τελικά να μπερδέψει αποτελεσματικά τις 200 εθνότητες κι ύστερα να κάνει τις δημο-κρατίες κάτι σαν τις Πολιτείες των ΗΠΑ: Διοικητικά διαμερίσματα ενός ενιαίου κράτους.

Το πιο επικίνδυνο πρόβλημα που ενδεχομένως θα δημιουργήσει η ε-δραίωση της περεστρόικα θα είναι η αναζωπύρωση του εθνικισμού. Ήδη τα πρώτα σημάδια φάνηκαν. Οι διάφοροι χαχόλοι δώθε κείθε, με τη βοή-θεια των Αμερικανών ίσως, θ' αρχίσουν να θυμούνται ο καθένας τους δικούς του ένδοξους προγόνους κι άντε να βρεις άκρη όταν μπουν στη μέση οι πρόγονοι. Δεν βλέπετε τι τραβάμε εμείς εδώ με τους δικούς μας ενδόξους προγόνους, παρά το γεγονός πως μας χωρίζουν απ' αυτούς από δύο μέχρι δυόμισι χιλιάδες χρόνια; Πολύ φοβάμαι ότι την αναγκαιότητα για έναν μελλοντικό Στάλιν στην ΕΣΣΔ θα την προκαλέσουν οι «εθνικά σκεπτόμε-νοι», που κύριο γνώρισμά τους είναι η έλλειψη σκέψης.

Και τι κάνουμε τότε; Φτου κι απ' την αρχή! Ξανά Στάλιν, ξανά περε-στρόικα, ράβε ξήλωνε δουλειά να μη σου λείπει, κι όλα αυτά για να σου λείπει το ψωμί! Πιστεύω λοιπόν, πως το κύριο πρόβλημα που θα αντιμε-τωπίσει ο Γκορμπατσόφ στο άμεσο μέλλον είναι το εθνικό. Και τότε θα

112

υποχρεωθούν να ξαναδιαβάσουν προσεχτικά το Ο μαρξισμός και το εθνικό ζήτημα του Στάλιν.

Το αστείο πάντως μ' αυτή την εθνική ιστορία είναι πως, ενώ ο Στάλιν ήταν πανενωσιακός εντός της Σοβιετικής Ένωσης, αποδείχτηκε σοβινι-στής, με μια έννοια μαρξιστική αυτή τη φορά, στις σχέσεις της Σοβιετικής Ένωσης με τον άλλο κόσμο. Ο «σοσιαλισμός σε μία χώρα» είναι θεωρη-τικό δημιούργημα του Στάλιν. Ο Λένιν, μέχρι που πέθανε, πίστευε πως ο σοσιαλισμός σε μία χώρα είναι προσωρινή λύση ανάγκης, κι ότι αν ο σοσιαλισμός δεν εξαπλωθεί σύντομα, τουλάχιστον στις γειτονικές χώρες αν όχι σ' όλο τον κόσμο, θα καταρρεύσει και ο σοσιαλισμός σε μία μόνο χώρα.

Αλλά δεν κατέρρευσε. Χάρις στον Στάλιν. Και στο αίμα που χύθηκε επί των ημερών του. Βέβαια, υπάρχει και η άποψη που" λέει, καλύτερα να κατέρρεε· όμως, τότε ο σοσιαλισμός δεν θα επεκτεινόταν στη μισή Ευρώπη αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. Ούτε η Κούβα θα υπήρχε ούτε η Νικαράγουα. Ούτε ο αφρικανικός μαρξισμός. (Ο Μαρξ να τον κάνει μαρξισμό, αλλά δεν βαριέσαι. Μάζευε κι ας είναι και ρώγες άγουρες.)

Ιδού λοιπόν το μέγιστο των παραδόξων: Χωρίς την τυπικά αντιμαρξιστι-κή άποψη του Στάλιν για το σοσιαλισμό σε μία χώρα, σήμερα δεν θα υπήρχε σοσιαλισμός σε πολλές χώρες! Ο αντιμαρξισμός λοιπόν δημιούρ-γησε μαρξισμό! (Προσοχή: Εδώ χρησιμοποιούμε τη λέξη «αντιμαρξισμός» όχι για να δηλώσουμε την αντίθεση με το μαρξισμό, αλλά για να τονίσουμε μια ουσιαστική παρέκκλιση απ' αυτόν.)

Θυμόμαστε από προηγούμενο κεφάλαιο πως ο Λένιν ήταν αυτός που πρώτος παρεξέκλινε απ' τον «ορθόδοξο» μαρξισμό με τη θεωρία του, που έγινε πράξη, για την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού σ' έναν απ' τους ασθενέστερους κρίκους του καπιταλισμού, κι όχι σ' έναν απ' τους ισχυ-ρότερους, όπως προέβλεπε ο Μαρξ. Συνεπώς, ο Στάλιν έρχεται δεύτερος μετά τον Λένιν. Όχι μόνο γιατί τον διαδέχτηκε, αλλά και διότι παρεξέκλι-νε κι άλλο απ' τον «ορθόδοξο» μαρξισμό. Πειράζει; Δεν νομίζω! Τις πα-ρεκκλίσεις θα κοιτάμε τώρα, ή τα αποτελέσματα;

Όμως αν κοιτάμε τ' αποτελέσματα, ας μην τα ζητάμε όλα τέλεια, δη-λαδή όλα σύμφωνα με τον μαρξισμό του Μαρξ. Αρκεί να ξέρουμε τι είναι ο μαρξισμός, τι ζητάει, πού το πάει, σαν «καθαρή» θεωρία, προκειμένου να μπορούμε να ορίσουμε τις παρεκκλίσεις κι όχι να τις θεωρούμε σαν την τελειότερη εφαρμογή του μαρξισμού που θα μπορούσε να υπάρξει. Ο εφαρ-μοσμένος σοβιετικός μαρξισμός απέχει πολύ απ' το θεωρητικό μαρξισμό του Μαρξ. Διότι, όπως είδαμε, όλα στη Σοβιετική Ένωση έγιναν ανάποδα

11.1

στην πράξη. Ανάποδα ενήργησε ο Λένιν, ανάποδα ενήργησε και ο Στάλιν. Και τώρα ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί να ισιώσει τις αναποδιές.

Όταν τα πράγματα δεν γίνονται εξαρχής με τη σειρά τους, κάποιος πρέπει τελικά να τα βάλει σε σειρά. Αυτό, λοιπόν, προσπαθεί να κάνει σήμερα ο Γκορμπατσόφ. Να διορθώσει τις συνέπειες της βιασύνης της ιστορίας. Που, όμως, αν δεν τη βιάσουμε λιγάκι, θα συνεχίσει να κινείται σαν τον κάβουρα.

114

ΕΝΑΣ ΦΑΥΛΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΕΥΘΕΙΑ

Η σύγκρουση του Στάλιν με τον Τρότσκι, που κορυφώνεται ανάμεσα στο 1924 και το 1927 δεν έχει σαν αιτία το πρόβλημα της διαδοχής του Λένιν. Πιο σωστά, το πρόβλημα της διαδοχής του Λένιν, αμέσως μετά το θάνατο του, συναντάται μ' ένα άλλο πολύ σοβαρό πρόβλημα: Θα μπορούσε να επιβιώσει η επανάσταση αν περιοριζόταν στη Σοβιετική Ένωση; Οι δια-νοούμενοι της Κεντρικής Επιτροπής, και κυρίως ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ, που γνώριζαν καλά το μαρξισμό και που είχαν ζήσει πολλά χρόνια στην Ευρώπη, πίστευαν πως η άποψη του Στάλιν για «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα» θα ήταν καταστροφική για τη χώρα αυτή.

Μ' άλλα λόγια, δεν τους ενδιέφερε τόσο το τι θ' απογίνουν τα κομου-νιστικά κινήματα των άλλων χωρών της Ευρώπης, αν θα καταλάβουν ή όχι την εξουσία για τον εαυτό τους, αλλά το τι θ' απογίνει η νεαρή Σοβιετική Ένωση ολομόναχη και περικυκλωμένη. Είναι λάθος, λοιπόν, ν' αντιμετω-πίζουμε τον Τρότσκι σαν διεθνιστή παντί τρόπω, που εξαρχής ενδιαφέρεται για το παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα. Ενδιαφερόταν μόνο, όπως και ο Στάλιν, για την επιβίωση της Σοβιετικής Ένωσης. Μόνο που δεν θεωρούσε δυνατή αυτή την επιβίωση, αν δεν διεθνοποιούνταν, και μάλιστα σύντομα, η επανάσταση. Η θέση αυτή είναι απόλυτα σύμφωνη με το μαρξιστικό δόγμα. Ο Στάλιν, όμως, που δεν ήξερε το μαρξισμό τόσο καλά όσο οι άλλοι, προχώρησε με το θράσος της άγνοιας, βασισμένος στο βαθύ πόθο του σοβιετικού λαού να διατηρήσει οπωσδήποτε και ερήμην κάθε θεωρίας αυτά που είχε κερδίσει με τον Λένιν. Ο λαός δεν γνωρίζει από θεωρίες. Γνωρίζει και αναγνωρίζει μόνο τα απτά και συγκεκριμένα γεγονότα. Και το συγκεκριμένο γεγονός στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν το ήδη υπαρ-κτό και πολλά υποσχόμενο τότε στο λαό καινούριο καθεστώς.

Η μάζα του σοβιετικού λαού θα έπεφτε σε μαύρη απελπισία, αν της έλεγαν πως το παν στη χώρα θα εξαρτηθεί απ' το τι θα κάνουν οι άλλες χίόρες, που κι αν επαναστατούσαν δεν ήταν καθόλου σίγουρο πως θα κέρ-διζαν την επανάσταση.

Οι Σοβιετικοί πάντως την είχαν κερδίσει, και μάλιστα πολύ άνετα. Ο λαός, λοιπόν, τάχτηκε σαφέστατα με τη μεριά του Στάλιν, όταν ζήτησε «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα». Και ο Στάλιν κέρδισε τελικά τη Γενική

115

Γραμματεία του κόμματος ακριβώς γι ' αυτό. Βέβαια δεν είχε τη μαρξιστική θεωρία μαζί του, είχε όμως το λαό, στην αρχή τουλάχιστον. Δεν είχε τον γνήσιο Μαρξ μαζί του, είχε όμως την τεράστια πείρα του από μια αδιάκοπη δουλειά πολλών ετών ανάμεσα στο λαό. Δεν ήταν διανοούμενος, ήταν όμως ένας βαρβάτος χωριάτης που γνώριζε το Ρώσο χωρικό όσο λίγοι.

Η νίκη του Στάλιν επί του Τρότσκι είναι τελικά η νίκη της εμπειρίας πάνω στη θεωρία. Πράγμα που δημιούργησε πολλές δυσάρεστες συνέπειες. Αλλά και μια ευχάριστη: Ο σοσιαλισμός σε μία μόνο χώρα έγινε πραγμα-τικότητα. Ο Μαρξ πάντως πήγε περίπατο. Άλλη μια φορά δηλαδή ο ρε-βιζιονισμός (ο αναθεωρητισμός), που κανείς δεν τον θέλει για τον εαυτό του, κυριάρχησε επί της ορθοδοξίας. Και τούτο, άσχετα προς το γεγονός πως ο Στάλιν αυτοχειροτονήθηκε τελικά ο ορθοδοξότερος των ορθοδόξων μαρξιστών.

Αλλά και οι άλλοι έπραξαν ομοίως. Οι πάντες άλλωστε διεκδικούν την ορθοδοξία για τον εαυτό τους και θεωρούν όλους τους άλλους ρεβιζιονι-στές. Αυτό το κλασικό πλέον ανέκδοτο συνεχίζεται και επί των ημερών μας και μάλιστα σε μια εποχή που στη Δύση τουλάχιστον, τίποτα το σοβαρό δεν διακυβεύεται από τέτοιου είδους εντελώς πλατωνικά πλέον διλήμματα.

Ας σοβαρευτούμε, λοιπόν, κι ας μην κατηγορούμε οι μεν τους δε για ανορθοδοξία και παρέκκλιση, τη στιγμή που δεν λέμε να καταλάβουμε πως τόσο ο λενινισμός όσο και ο σταλινισμός ήταν ήδη δύο πάρα πολύ σοβαρές παρεκκλίσεις απ' τον μαρξισμό του Μαρξ. Που όσο λιγότερο τον γνωρί-ζουμε τόσο περισσότερο φωνασκούμε για να υπερασπίσουμε τη μαρξιστική μας ορθοδοξία, που δεν είναι τίποτα περισσότερο από την τρέχουσα γραμ-μή του κόμματος ή του κομματιδίου, που αύριο μπορεί ν' αλλάξει γραμμή με την ίδια άνεση που άλλαξε εκατοντάδες φορές μέχρι τώρα. Άλλο λοι-πόν κομματική πειθαρχία κι άλλο μαρξιστική καθαρότητα.

Την 4η Φεβρουαρίου 1931, ο Στάλιν εκφωνεί έναν πραγματικά ιστορικό λόγο, στον οποίο διακηρύσσει σταράτα πως η Σοβιετική Ένωση βρίσκεται 50 ή 100 χρόνια πίσω απ' τις αναπτυγμένες χώρες του κόσμου κι ότι αν δεν τις φτάσει μέσα σε 10 χρόνια το πολύ, θα καταστραφεί. Σήμερα, τα λόγια του ηχούν προφητικά.

Όμως, προκειμένου να φτάσει η Σοβιετική Ένωση τις αναπτυγμένες χώρες, αρχίζει ο τρελός χορός του σταχανοβισμού και του ξεπατώματος των εργαζομένων. Είναι μια καθαρή τρέλα, που αγγίζει τα όρια της εξόντω-σης. Όμως είναι ο μόνος τρόπος που βρίσκει ο Στάλιν για να αντισταθ-μίσει τα μειονεκτήματα απ' τη θεωρία του για το σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα, δημιουργώντας έτσι καινούρια χάντικαπ. Φαύλος κύκλος. Ωστόσο, η Σοβιετική Ένωση επιβιώνει τελικά χάρη σ' αυτόν ακριβώς το φαύλο

116

κύκλο. Αν, λοιπόν, περιμέναμε να εξελιχτούν τα πράγματα σύμφωνα με τη μαρξιστική θεωρία, που αποκλείει κατηγορηματικά κάθε είδους βία πέρα από την εντελώς αναγκαία για το φίμωμα των λίγων μεγαλοαφεντικών, θα περιμέναμε ακόμα.

Ο Στάλιν ήταν ανυπόμονος. Από μικρός ήταν ανυπομόνος. Κι όποιος είναι ανυπόμονος δεν κάθεται με τις ώρες να πείθει τους άλλους με τα λόγια. Τους κλείνει το στόμα με μια σφαίρα στο ανοιχτό στόμα και ησυχάζει. Τρόπος του λέγειν δηλαδή, ησυχάζει αλλά, εν πάση περιπτώσει, πρέπει να σταματήσει κάποτε αυτό το καλαμπούρι του ψευτοανθρωπισμού, το κλη-ρονομημένο από το χριστιανισμό. Κάθε φορά που η ιστορία κάνει άλματα, το αίμα τρέχει ποτάμι. Κι αν δεν θέλουμε να τρέξουν αίματα, να κάτσουμε να περιμένουμε τον καπιταλισμό να ωριμάσει, να σαπίσει και να γεννήσει φυσιολογικά το νέο κόσμο που 'ναι να 'ρθει. Αλλά αυτό ακριβώς είναι η σοσιαλδημοκρατία: Μια υπομονετική αναμονή του νέου κόσμου, μια ανα-μονή χωρίς αίματα και βία.

Η επανάσταση λοιπόν είναι για τους ανυπόμονους. Για τους υπομονετι-κούς είναι η σοσιαλδημοκρατία τύπου Β' Διεθνούς, απ' τη διάσπαση της οποίας ξεπετάχτηκε το κόμμα των Μπολσεβίκων, που συγκέντρωσε τους ανυπόμονους.

Ο Λένιν κι αν ήταν ανυπόμονος. Γι ' αυτό, μεταξύ άλλων, ήταν μεγάλος επαναστάτης κι όχι διότι γνώριζε καλύτερα το μαρξισμό. Το μαρξισμό τον γνώριζε άριστα και ο Μάρτοφ, ο ηγέτης των Μενσεβίκων. Αλλά αυτός δεν ήταν ανυπόμονος. Και ως εκ τούτου διαχώρισε τη θέση του απ' τον Λένιν.

Σήμερα που τα πράγματα στη Δύση μάς υποχρεώνουν να μην είμαστε ανυπόμονοι, είτε εγγραφόμαστε στη 17η Νοέμβρη αν δεν μπορούμε να κουμαντάρουμε την ανυπομονησία μας είτε στρώνουμε τον κώλο μας και διαβάζουμε κανένα μαρξιστικό βιβλίο. Αλλά όχι μόνο μαρξιστικό. Γιατί κάτι τέτοιο σε καμιά περίπτωση δεν θα το ενέκρινε ούτε ο Μαρξ, ούτε ο Λένιν, ούτε ο Τρότσκι, που είχαν μια τεράστια γενική παιδεία. Αυτό πάντως που δεν δικαιούμαστε να κάνουμε είναι να παριστάνουμε τους επαναστάτες του σαλονιού, χαϊδεύοντας με το ένα χέρι την γκόμενα δίπλα στο τζάκι και υψώνοντας σε γροθιά το άλλο. Αυτό δεν λέγεται επαναστατικότητα, λέγε-ται υστερία. Και σε μια τέτοια περίπτωση καλό θα είναι να μας βλέπει κάπου κάπου κανένας γιατρός.

Την ίδια περίοδο που ο Στάλιν διακηρύσσει την τρελή εντατικοποίηση της παραγωγής, που έφερε τη Σοβιετική Ένωση στη θέση που βρίσκεται σήμερα (γιατί από κει και πέρα δεν προχώρησε και πολύ), αμολάει κι ένα δεύτερο τρομερό σλόγκαν, που κανείς δεν το περίμενε:

liv έτει 1931, δεκατέσσερα χρόνια μετά την επανάσταση, ο Στάλιν λέει

117

πως οι ταξικές συγκρούσεις όχι μόνο δεν υποχώρησαν, αλλά έχουν γίνει πιο έντονες απ' ό,τι ήταν τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, όταν οι Λευκοί διατηρούσαν ακόμα τις ελπίδες τους για μια ανατροπή των Μπολ-σεβίκων.

Όλα πλέον είναι έτοιμα για τις εκκαθαρίσεις. Αφού ακόμα υπάρχουν ταξικοί εχθροί, πρέπει να σφαχτούν. Κι αφού ακόμα υπάρχουν άνθρωποι που δεν λένε να καταλάβουν πως πρέπει να επιταχύνουν την παραγωγή (γιατί, πάει, χαθήκαμε) πρέπει κι αυτοί να σφαχτούν.

Έλα, όμως που είναι δύσκολο να διακρίνεις τον πραγματικό ταξικό εχθρό, έτσι που όλα τα καθάρματα έσπευσαν αμέσως να εγγραφούν στο ΚΚ για να τη βολέψουν! Τρελαίνεσαι ή δεν τρελαίνεσαι μέσα σ' αυτό το κομφούζιο; Αυτοκτονείς ή δεν αυτοκτονείς όπως ο Μαγιακόφσκι, που τότε ακριβώς τίναξε τα μυαλά του στον αέρα; Νομίζω πως το ίδιο θα 'κανα κι εγώ, αν ζούσα στη Σοβιετική Ένωση, αυτή την πλήρως συγχυσμένη πε-ρίοδο, όπου έχανε η μάνα το παιδί κι ο σύντροφος το σύντροφο.

Λοιπόν, ας μην παριστάνουμε τους αυστηρούς κριτές, όταν μια λειψή φαντασία δεν μας επιτρέπει να μπούμε με την καρδιά μας σε μια εποχή που δεν είναι η δική μας.

Βέβαια, το 1931 δεν έχουν αρχίσει ακόμα οι περίφημες δίκες της Μό-σχας, τούτες οι τραγικές δίκες, όπου οι σύντροφοι παίρνουν τα κεφάλια των συντρόφων κι όχι των ταξικών εχθρών, παρ' όλο που τους βαφτίζουν ταξικούς εχθρούς για να εξιλεωθούν.

Όμως, έχουν εμφανιστεί ήδη όλες οι ιστορικές προϋποθέσεις για να γίνουν δυνατές οι δίκες; Η εντατικοποίηση της παραγωγής είναι μια πραγ-ματικότητα. Μια πραγματικότητα επίσης είναι οι ταξικές συγκρούσεις, που όντως συνεχίζονται, πράγμα που το έβλεπαν οι πάντες και όχι μόνο ο Στάλιν.

Εδώ συνεχίζονται σήμερα, με τη στρατιά των κλεφτών και των απατεώ-νων και να μη συνεχίζονταν τότε; Η ταξική και η κοινωνική συνείδηση δεν είναι πράγματα που τα αγοράζει κανείς απ' τον μπακάλη. Είναι μια απελπιστική αργή διαδικασία ωρίμασης. Κι όποιος ετοιμάζεται να φέρει αντίρρηση, ας ρίξει μια ματιά στις στάσεις των λεωφορείων, εδώ στην Αθήνα. Όταν λοιπόν οι άνθρωποι δεν είναι σε θέση να μπουν στην ουρά όμορφα και πολιτισμένα, για τι είδους κοινωνική συνείδηση θα ήταν δυ-νατό να γίνει λόγος, προκειμένου για άλλα σοβαρότερα πράγματα;

Πριν από δύο χρόνια έκανα ένα μεγάλο ταξίδι με πούλμαν κάργα από κομουνιστές με βούλλα. Όλοι ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμοι να βγάλουν ο ένας το μάτι του άλλου, για το παράθυρο που ο ένας το ήθελε ανοιχτό και ο άλλος κλειστό, για τα μπισκότα που έπεφταν απ' το δίχτυ στα μαλλιά

l is

της κυρίας κ.λπ. κ.λπ. Τους φαντάζομαι όλους αυτούς τους χυδαίους μέλη του κόμματος σε χώρα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Ε, λοιπόν, σας ορκί-ζομαι πως θα ζητούσα αμέσως άσυλο στην πλησιέστερη καπιταλιστική χώρα. Ίσα ίσα για να παραμείνω κομουνιστής.

Αν ο Γκορμπατσόφ δεν βάλει φρένο στη χυδαιοποίηση του κομουνι-σμού, του υψηλότερου ιδανικού που εμφανίστηκε μέχρι σήμερα στον κό-σμο, τους κομουνιστές θα πρέπει να τους αναζητούμε κάποτε μόνο στη Δύση.

Αλλά όχι αναγκαστικά στις εκδρομές που οργανώνουν οι κομματικές οργανώσεις. Αν βρεθώ σ' άλλη μια τέτοια εκδρομή, πολύ φοβάμαι πως θα μεταβληθώ σε σταλινίσκο, που πετάει τους βλακωδώς ασχημονούντες στο δρόμο απ' την ανοιχτή πόρτα του πούλμαν, όταν τρέχει με εκατό χιλιό-μετρα την ώρα. Κάτι τέτοια βλέπει κανείς και γίνεται σταλινικός χωρίς να το πάρει είδηση.

Να εξηγούμαστε, πάντως, για να μην τρομάξουν οι αστοί: Όταν λέμε σταλινικός, εννοούμε κομουνιστή που σκοτώνει κατά προτίμηση έναν άλ-λο κουμουνιστή. Συνεπώς, ας μείνουν ήσυχοι οι μη κομουνιστές. Κινδυ-νεύουν λιγότερο απ' όλους από τους σταλινικούς. Ο σταλινισμός ήταν κυρίως μια ενδοκομουνιστική τραγωδία, με σαφέστατες κοινωνικές αιτιο-λογήσεις οφειλόμενες στις δύσκολες συνθήκες και στην έλλειψη τόσο ταξικής όσο και κοινωνικής συνείδησης.

Αυτή είναι η άποψη του Ρούντολφ Μπάρο. Από τότε που διάβασα την Εναλλακτική λύση αυτού του σπουδαίου στοχαστή, που οι θαυμαστές του τον ονόμασαν, μάλλον υπερβάλλοντας, «ο νέος Μαρξ», κατάλαβα πως ο σταλινισμός και η γραφειοκρατία έχουν και μια σοβαρότατη ψυχολογική και ηθική διάσταση. (Μαθαίνω πως το σημαδιακό αυτό βιβλίο του Μπάρο μεταφράζεται και στα ελληνικά. Ελπίζω να διαβαστεί κι απ' τους «κομου-νιστές», προκειμένου να μην αυτοεγκλείονται εντός εισαγωγικών.)

Λοιπόν, ο «καινούριος άνθρωπος» δεν δημιουργήθηκε προς το παρόν στην ΕΣΣΔ. Ο «καινούριος άνθρωπος» εκεί είναι ο παλιός άνθρωπος με καινούρια σκούφια. Οι πραγματικοί κομουνιστές που υπάρχουν σήμερα στην ΕΣΣΔ και που, βέβαια, είναι πολλοί περισσότεροι, σε απόλυτους («ριθμούς, απ' ό,τι ήταν την εποχή του Λένιν, έχουν να κάνουν πολλή δουλειά. Γιατί ο «καινούριος άνθρωπος» δεν βγαίνει έτοιμος απ' την κοιλιά της μάνας του.

Μόνο εδώ στην Ελλάδα βγαίνει έτοιμος απ' την κοιλιά της μάνας του ο ορθόδοξος χριστιανός. Εδώ, οι καλοί χριστιανοί γεννούν καλούς χρι-στιανούς, με την ίδια έννοια που οι παχουλές αγελάδες γεννούν παχουλά [ιοσχαράκια. Όμως και στη Σοβιετική Ένωση ο «νέος άνθρωπος» πολλά

119

χρόνια τώρα γεννιέται με τον ίδιο ελληνορθόδοξο τρόπο: Κομουνιστής γεννάει κομουνιστή και ο μπέμττης είναι ο «Νέος άνθρωπος!» Μα, είναι δυνατόν; Όλα είναι δυνατά με τους γραφειοκράτες. Γραφειοκράτες είναι, ό,τι θέλουν κάνουν. Κι αν θέλουν βάζουν κάτω τη γυναίκα τους και σπέρ-νουν εντός της το νέο άνθρωπο. Όταν με το καλό μεγαλώσει ο νέος άν-θρωπος, θα γίνει ένας νέος παλιάνθρωπος που θα διαδεχτεί τον μπαμπά, που κουράστηκε να κλέβει και πρέπει επιτέλους να πάρει τη σύνταξή του.

Θέλω να πω μ' όλη αυτή τη φλυαρία πως, κι αν δεν υπήρχε ο Στάλιν, δεν είναι καθόλου σίγουρο πως ο «νέος άνθρ(ι)πος» θα ευδοκιμούσε σή-μερα στην ΕΣΣΔ. Έχουμε κάνει τον Στάλιν αποδιοπομπαίο τράγο για ανεπάρκειες πολύ πιο ουσιαστικές, που έχουν σχέση κυρίως με τη δυσκαμ-ψία της ανθρώπινης συνείδησης και την απελπιστικά αργή αλλαγή του εποικοδομήματος. Εμείς εδώ, πάντως, που δεν έχουμε προς το παρόν να κάνουμε τίποτα στην οικονομική βάση, μιας και δεν κατέχουμε την εξου-σία, ας κάνουμε τουλάχιστον μια σοβαρή δουλειά στο εποικοδόμημα.

120

ο ΡΕΒΙΖΙΟΝΙΣΤΗΣ ΣΤΑΛΙΝ ΕΠΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ

Στο παράδοξα σημαντικό έργο του Μαρξισμός και γλωσσολογία, ο Στάλιν αρνείται το γεγονός πως η γλώσσα ανήκει στο εποικοδόμημα! Και ανατρέ-πει, μια κι έξω, όλες τις απόψεις, όλων των γλωσσολόγων, όλων των επο-χών σ' Ανατολή και Δύση. Το καταρχήν κοινωνικό φαινόμενο που είναι η γλώσσα, ο Στάλιν το αφήνει μετέωρο ανάμεσα στην υλική βάση και στο πνευματικό εποικοδόμημα, να αιωρείται έτσι πάνω απ' τα απορημένα κε-φάλια μας. Παρά ταύτα, όμως, κι εδώ βρίσκεται το μεγάλο παράδοξο, υποστηρίζει πως το εποικοδόμημα έχει μεγαλύτερη σημασία απ' ό,τι λέει ο κλασικός μαρξισμός.

Κατά τον Στάλιν, όλες οι μεγάλες επαναστάσεις προήλθαν από το εποι-κοδόμημα!

Φυσικά, κάτι τέτοιο παραπέμπει ευθέως σε μια άκρατη βουλησιαρχία, που καθιστά δυνατή την κοινωνική αλλαγή με ένα «αποφασίζομεν και διατάσσομεν».

Όμως, μ' έναν τρόπο εντελώς τρελό, οι σύγχρονοι μαρξιστές, π.χ. ο Αλτουσέρ, ο Πουλαντζάς, ο Λεφέμπρ κι όλοι αυτοί που μετέθεσαν την προσοχή τους απ' τη μελέτη της υλικής βάσης στη μελέτη του πνευμα-τικού εποικοδομήματος, βρίσκουν τον πρώτο δάσκαλό τους στο πρόσωπο του Στάλιν! Εντελώς απίστευτο! Σχεδόν μυθώδες! Οι κατεξοχήν πολέμιοι του σταλινισμού συναντούν έναν Στάλιν εντελώς ανορθόδοξο μαρξιστή, που πιστεύει πως η επανάσταση είναι πρόβλημα πνευματικού εποικοδομή-ματος κι όχι υλικής βάσης! Σίγουρα ο Μαρξ θα κάνει τούμπες στον τάφο του! Κατόπιν τούτου, δεν μας είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε την ειλικρι-νή πίστη του Στάλιν σ' εκείνο τον τσαρλατάνο τον Λισένκο, που υποστή-ριζε πως μπορεί να ανατρέψει τους νόμους της φύσης και να κάνει τη ρωσική γη να καρπίζει κατά βούλησιν. Να, λοιπόν, τι έκρυβε η πίστη του Στάλιν στο εποικοδόμημα: Μια βουλησιαρχία που ξεπερνάει σε απολυτό-τητα κι αυτήν του Σόπενχαουερ. Και να γιατί οι νεομαρξιστές δεν θα ήταν δυνατό τελικά να έχουν σχέση με τούτο τον εντελώς παράδοξο σταλινικό ιδεαλισμό, που λες και ο Στάλιν τον κουβαλάει στη ράχη του απ' την εποχή που φοιτούσε στην ιερατική σχολή της Τιφλίδας.

Σίγουρα, η θεολογία έχει μπει στον σταλινισμό απ' την πίσω πόρτα, για να μην την πάρουν χαμπάρι.

121

Σίγουρα η ειλικρινής αγάπη του σοβιετικού λαού για τον Στάλιν είναι χριστιανορθόδοξης τάξεως.

Σίγουρα, οι ελληνορθόδοξοι κομουνιστοχριστιανοί στον τόπο μας σή-μερα είναι κρυπτοσταλινικοί, χωρίς να το ξέρουν. (Ούτε ο Στάλιν ήξερε πως κάπου βαθιά μέσα του παρέμεινε χριστιανός. Και μη μου φέρετε σαν αντεπιχείρημα τη βαρβαρότητα του, γιατί η χριστιανική βαρβαρότητα δεν πάει πίσω. Και δεν εννοώ μόνο στην Ιερά Εξέταση. Εννοώ επίσης τον Αυγουστίνο Φλωρίνης, τους οπαδούς του 666, τους σθεναρά αγωνιζόμενους παπάδες για την εκκλησιαστική περιουσία, το ποιμενικοαντάρτικο ύφος του αρχιεπισκόπου Σεραφείμ, και άλλα πολλά και ποικίλα).

Ούτως εχόντων των βουλησιαρχικών πραγμάτων, όπου η βούληση κα-βατζάρει όλα τα υλικά και πνευματικά εμπόδια κόβοντας κεφάλια, ο Στάλιν πίστευε, και ήταν ειλικρινής, πως το 1936 ο σοσιαλισμός στην ΕΣΣΔ ήταν μια αναμφισβήτητη πραγματικότητα, κι ότι ο κομουνισμός βρισκόταν επί θύραις. Μ' άλλα λόγια, το σοσιαλιστικό «ο καθένας κατά την εργασία του» πολύ σύντομα θα αντικαθίστατο απ' το κομουνιστικό «ο καθένας κατά τις ανάγκες του». Δυστυχώς, όμως, στη σημερινή Σοβιετική Ένωση δεν ισχύει εντελώς ούτε το «ο καθένας κατά την εργασία του». Ποια εργασία του, άλλωστε; Η τεμπελιά και η νωχελικότητα δεν είναι εργασία. Οι Σοβιετικοί πολίτες έφτασαν ζαβά και από μόνοι τους στον κομουνισμό πριν καν φτά-σουν στο σοσιαλισμό: Σήμερα ο καθένας εκεί εργάζεται κατά τις ανάγκες του. Και εργάζεται λίγο, γιατί το καθεστώς φρόντισε οι ανάγκες αυτές να είναι εντελώς στοιχειώδεις.

Λοιπόν, ή αυξάνει τις ανάγκες του κόσμου ο Γκορμπατσόφ, προκειμένου να φιλοτιμηθούν οι εργαζόμενοι και να εργαστούν για να ικανοποιήσουν τις αυξημένες ανάγκες τους ή αφήνει τα πράγματα στο σημερινό... κομου-νιστικό στάδιο ανάπτυξης, αυτό δηλαδή που προέκυψε με την κατάργηση του σοσιαλιστικού σταδίου ανάπτυξης!

Είπαμε να κάνουμε άλματα, αλλά όχι και σάλτο μορτάλε, και να φέρνου-με σε αμηχανία τον Μπρέζνιεφ, που άραξε στο κενό μεταξύ σοσιαλισμού και κομουνισμού και περίμενε την εξ ύψους βοήθεια, τρώγοντας απ' τα έτοιμα, που έτσι κι αλλιώς δεν ήταν πολλά.

Ο Γκορμπατσόφ, λοιπόν, αφήνει τον κομουνισμό γι ' αργότερα και προ-σπαθεί απεγνωσμένα να εγκαθιδρύσει ένα σοσιαλισμό της προκοπής και όχι σαν εκείνο που είχε εγκαταστήσει με το νου του ο Στάλιν το 1936, την εποχή που είχε αρχίσει τις εκκαθαρίσεις νομίζοντας προφανώς, πως το μόνο που εμπόδιζε τη χώρα να πάει μπροστά ήταν οι «εχθροί του λαού», όπως ονόμαζε τους δικούς του εχθρούς.

Πιστεύω, όμως, πως ο Στάλιν δεν ήταν ανέντιμος. Ήταν απλώς ένας

122

άνθρωπος που πίστευε πως για να έχεις κάτι, αρκεί να το θέλεις πολύ. Αυτό ακριβώς είναι η βουλησιαρχία. Αλλά η βουλησιαρχία είναι καθαρός ιδεα-λισμός, και έχει άμεση σχέση με τη γνωστή... δύναμη της προσευχής! Όπου ο πιστός, καθώς αισθάνεται ασθενική τη δική του βούληση, ζητάει συμπλήρωμα απ' τη θεϊκή βούληση. Ο σταλινισμός στο βάθος βάθος είναι θεολογία.

Αλλά όποιος είναι έτοιμος ν' ανάψει την πυρά για να κάψει τον Στάλιν, ας σκεφτεί πρώτα αν ποτέ ένιωσε την επιθυμία να επικαλεστεί τη βοήθεια του θεού, ή έστω της καφετζούς ή ακόμα του αστρολόγου. Δηλαδή ο Ρή-γκαν με την αστρολογία του, τι είναι, δεν είναι... σταλινικός; Σώσον και συ τον λαόν σου, μεγάλε Στάλιν! Οι δύο επικλήσεις είναι ακριβώς όμοιες. Η ανθρωπότητα βρίσκεται ακόμα στο θεολογικό στάδιο της ανάπτυξής της, σ' Ανατολή και Δύση. Ας κάνουμε λοιπόν υπομονή, κι ας... προσευ-χόμαστε στο θεό ν' αλλάξουν γρήγορα τα πράγματα. Η απόσταση απ' το θεό της Πολιτείας μέχρι το θεό του Κρεμλίνου είναι μεγάλη από γεωγρα-φικής απόψεως, αλλά από ψυχολογικής απόψεως το Κρεμλίνο και η Πο-λιτεία βρίσκονται δίπλα δίπλα.

Ελέησον ο θεός κατά το μέγα έλεός σου, βοήθησόν μας και ελέησον. Κύριε ελέησον, Κύριε ελέησον. Κύριε ελέησον. Έτι δεόμεθα υπέρ αναπαύ-σεως της ψυχής του κεκοιμημένου δούλου του Θεού Ιωσήφ Βισαριόνοβιτς. Και πάρε υπόψη σου. Κύριε, πως ο Ιωσήφ κάποτε ήθελε να σε υπηρετήσει, αλλά δυστυχώς τον παρέσυρε ο Σατανάς, πράγμα, που θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα, ακόμα και στον αρχιεπίσκοπο —Θεός φυλάξοι!

Και δώσε μας λίγη φώτιση. Κύριε, γιατί στην πραγματικότητα είναι το μόνο που μας χρειάζεται. Τον άρτον ημών τον επιούσιον, άσ' τον γι ' αύριο!

Και μη εισενέγκεις ημάς εις πειρασμόν, προκειμένου να περιοριστεί λιγάκι η δωροδοκία σ' Ανατολή και Δύση. Κύριε, Κύριε, είπον και ελά-λησον και αμαρτίαν ουκ έχω.

Εδώ που τα λέμε μεταξύ μας, έχω και παραέχω, οι ορθόδοξοι όλων των κατηγοριών είναι αυτοί που δεν έχουν. Χάρη στη χριστιανική εξομολόγη-ση και την κομματική αυτοκριτική, οι αμαρτίες συγχωρούνται κι έτσι ξαλαφρωμένοι είμαστε πανέτοιμοι για καινούριες. Εγώ πάντως τις αμαρτίες μου τις θέλω. Μου χρειάζονται. Είναι αναγκαίες. Με προφυλάσσουν απ' τον κίνδυνο να γίνω' από άνθρωπος στρουθοκάμηλος.

Και δεν κάνω αυτοκριτική, για τον απλό λόγο πως κάνω κριτική. Δεν μπορεί κανείς να τα κάνει όλα. Όλα μαζί μόνον ο Στάλιν μπορούσε να τα κάνει. Και να σκοτώνει και να εδραιώνει το σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα και να στέλνει τον Ραμόν Μερκαντέρ στο Μεξικό, στου διαόλου τη μάνα,

12.1

να εκκαθαρίσει τον Τρότσκι καθαρίζοντας τον, και να μπει στο μαυσωλείο δίπλα στον Λένιν, και να βγει απ' το μαυσωλείο γιατί δεν τον ήθελε κοντά του ο Λένιν (αι κακαί συναναστροφαί φθείρουσι χρηστά ήθη) και να κάνει σούπερμαν τον ήρωα Σταχάνοφ και ένα σωρό ακόμα, ων ουκ έστιν αριθμός.

Αθάνατε Στάλιν! Ήσουν πολύ μυστήριο μούτρο! Κατάλαβες πως τούτος ο κόσμος δεν μπορεί να κάνει βήμα χωρίς παραμύθιασμα. Και μετέτρεψες, όθεν, τον μαρξισμό σε μυθολογία. Άντε, τώρα, να ξεμπλέξουμε εμείς, έτσι που μυθολογούντες και ορθολογούντες μπλέξαμε τα μπούτια μας και δεν ξέρουμε τι μας γίνεται. Άντε, τώρα, να βρει άκρη ο Γκορμπατσόφ μέσα σ' αυτό το μυθολογικορεαλιστικό χάος, όπου πετάξαμε τον καημένο το θείο Βλαδίμηρο, δίπλα στον κατακαημένο παππού Κάρολο. Ο οικογενεια-κός μας τάφος δεν χωράει άλλους, σύντροφοι! Γι ' αυτό βγάλαμε τον Στάλιν απ' το μαυσωλείο. Μην τον ξαναβάλετε εκεί. Δύο μύθοι και καλοί φτάνουν. Ο τρίτος περισσεύει. Έτσι κι αλλιώς τα κάναμε μαντάρα και με τον Μαρξ και με τον Λένιν, που τους γνωρίζουμε κυρίως κατ' όνομα, τουτέστιν ως μύθους. Νισάφι πια με τις μυθολογίες.

Οι στενοκέφαλοι επικριτές του Στάλιν και οι στενοκέφαλοι οπαδοί του, που υπάρχουν ακόμα (κοίτα να δεις αταβισμός!) είναι δύο διαφορετικές, αλλά στο βάθος ίδιες κατηγορίες μυθολογούντων. Οι πρώτοι ασπάζονται την κακή πλευρά του μύθου και οι δεύτεροι την καλή. Όλοι οι μυθολο-γούντες επί του θέματος αντιστρέφουν χιαστί τα επίθετα «καλός» και «κα-κός» και τα μοιράζουν στους αντιφρονούντες κατά τα κέφια τους. Καλά κάνουν, αλλά κάποιους από μας, ας μας επιτρέψουν να μείνουμε έξω απ' τη μυθολογία.

Διότι προτιμούμε την ιστορία. Που δεν είναι παραμύθι για να το αφη-γείται κανείς όπως του κατέβει. Ας το καταλάβουμε επιτέλους: Ο Στάλιν δεν ήταν ούτε καλός ούτε κακός. Ο Στάλιν δεν ήταν πρωταγωνιστής σε φιλμ γουέστερν. Ήταν ο πρωταγωνιστής στην πιο δύσκολη περίοδο του σοβιετικού κράτους. Βέβαια, τα θαλάσσωσε αρκούντως. Αλλά πού ξέρετε πως ένας άλλος στη θέση του δεν θα τα θαλάσσωνε περισσότερο; Και μη μου πείτε πως είστε σίγουροι πως δεν θα τα θαλάσσωνε, γιατί θα υποπτευθώ πως έχετε στενές επαφές τρίτου τύπου με το Άγιον Πνεύμα, απ' όπου αντλείτε τις πληροφορίες σας.

Εγώ που δεν έχω, δυστυχώς, τέτοιες επαφές, παραμένω ολικά αμήχανος μπροστά στο σταλινικό φαινόμενο, και το αποδέχομαι τέτοιο που 'ναι, ευχόμενος, αν και οι ευχές παραπέμπουν στη λευκή (την καλοποιό) μαγεία, να μην επαναληφτεί. Και δεν θα επαναληφτεί αν ο Γκορμπατσόφ πετύχει.

Αν δεν πετύχει, ένας καινούριος Στάλιν θα εμφανιστεί και φτου κι απ' την αρχή! Ε, φτάνει πια με τα φτου και φτου. Και βέβαια είναι αφέλεια

124

πρώτου βαθμού να πιστεύει κανείς πως αν ο Γκορμπατσόφ αποτύχει, ένας κάποιος Ρώσος Ρήγκαν θα πάρει τη θέση του. Αυτά είναι όνειρα θερινής καπιταλιστικής νυχτός, που τα βλέπουν κυρίως οι ανιστόρητοι.

Και μιας και μας περισσεύει λίγος χώρος ακόμα (δεν θα ήθελα να γεμίσω το υπόλοιπο λευκό της σελίδας με τη φωτογραφία του Στάλιν, γιατί είναι ντεμοντέ) θα. σας πω ένα ακόμα πραγματικό σταλινικό παραμύθι. Που λέτε ο Στάλιν, μέχρι το 1931 περίπου, προέβλεπε πως η Ηνωμένες Πολιτείες θα κηρύξουν τον πόλεμο στη Μεγάλη Βρετανία!! Διότι, λέει, οι ΗΠΑ ήταν ανερχόμενη καπιταλιστική δύναμη και η Αγγλία κραταιά (ακόμα τότε) καπιταλιστική δύναμη. Απ' αυτόν τον πόλεμο περίμενε πώς και πώς να νικηθεί η Αγγλία, γιατί αυτή θεωρούσε τον υπ' αριθμόν 1 εχθρό του.

Έτσι παλαβά σκεπτόμενος, ερμήνευσε την άνοδο του Χίτλερ στην εξου-σία σαν αδυναμία της γερμανικής αστικής τάξης κι αυτή η αδυναμία δεν ήταν παρά μια εισαγωγή στην κατάρρευση του γερμανικού καπιταλισμού.

Αυτά, τα πίστευε το 1933. Όμως το 1935 κατάλαβε, επιτέλους, πως ο Χίτλερ δεν είχε στο νου του παρά την καταστροφή της Σοβιετικής Ένωσης, τώρα αμέσως. Ενώ η δόλια Αγγλία καιροφυλακτούσε για προ-σφορότερη ευκαιρία. Κήρυξε λοιπόν ο Στάλιν την πολιτική των λαϊκών αντιφασιστικών μετώπων παντού στην Ευρώπη, όπου κάτι τέτοιο ήταν δυνατό. Είναι η αρχή μιας άτυπης προς το παρόν συμμαχίας με τις αντι-φασιστικές καπιταλιστικές χώρες, μεταξύ των οποίων και ο υπ' αριθμόν 1 εχθρός του, η Αγγλία.

Όμως, το 1939 τα πράγματα σφίγγουν πάρα πολύ. Ξέρει πως αν ο Χίτλερ του επιτεθεί, κανείς δεν θα τον βοηθήσει. Όπως και έγινε: Στην αρχή του πολέμου κανείς δεν βοήθησε τη Σοβιετική Ένωση, κι όλοι περίμεναν πρώτα να συντρίψει ο Χίτλερ τον Στάλιν και ύστερα να συντρίψουν αυτοί τον Χίτλερ. Μ' ένα σμπάρο δύο τρυγόνια, κατά την πάγια ταχτική της πάντα δόλιας Αγγλίας.

Άλλωστε από έναν τέτοιο πόλεμο, ο Χίτλερ θα ' βγαίνε εξασθενισμένος! Ο Τσόρτσιλ παραήταν σατανικός. Αλλά ο Στάλιν αποδείχτηκε σατανικό-τερος. Τον Αύγουστο του 1939 έστειλε τους ανθρώπους του στο Μόναχο και υπέγραψαν με τον Χίτλερ σύμφωνο μη επιθέσεως. Και η Αγγλία και η Γερμανία και η Σοβιετική Ένωση έπαιζαν θέατρο, περιμένοντας να δουν ποιος θα επιτεθεί πρώτος σε ποιον. Η Αγγλία στη Γερμανία, η Γερμανία στην Αγγλία, η Αγγλία στη Σοβιετική Ένωση, η Γερμανία στη Σοβιετική Ένωση; Τελικά και παρά το σύμφωνο μη επιθέσεως που έδωσε στον Στάλιν την ευκαιρία να ετοιμαστεί για πόλεμο, το στοίχημα το κέρδισε η Αγγλία. Π Γερμανία επετέθη στη Σοβιετική Ένωση.

Χαρά οι Άγγλοι! Μέχρι που είδαν πως ο Χίτλερ τις τρώει άγρια στη

125

Ρωσία. Κι έτσι, συμμάχησαν με τη Σοβιετική Ένωση κατά του Χίτλερ. Μύλος. Τότε ήταν που μπερδεύτηκαν τα πράγματα, κι ακόμα δεν ξεμπερ-δεύτηκαν εντελώς.

Οι Ρώσοι έπαιξαν τον πρώτο ρόλο στο να σωθεί η Δύση. Όμως, σώζο-ντας τη Δύση έσωσαν τον εαυτό τους. Μύλος!

126

Ο ΣΤΑΛΙΝ ΗΤΑΝ ΚΕΝΤΡΩΟΣ!

ο Στάλιν ήταν δεξιός ή αριστερός; Αστεία ερώτηση, θα πείτε. Και βέβαια ήταν αριστερός. Όμως, για να είναι κανείς αριστερός πρέπει να υπάρχει μια Δεξιά σε σχέση με την οποία προσδιορίζεται η Αριστερά — και το αντίστροφο. (Δεν μπορεί να γίνεται λόγος για αριστερό αν δεν υπάρχει δεξιό και δεν μπορεί να γίνεται λόγος για δεξιό αν δεν υπάρχει αριστερό.) Αφού λοιπόν ο Στάλιν ήταν αριστερός, σε σχέση με ποια Δεξιά θα ορίσου-με την αριστερή του τοποθέτηση; Αν ορίσουμε ως Δεξιά όλα τα αστικά, μεσοαστικά και μικροαστικά κόμματα είναι φανερό πως δεν θα μπορέσουμε να προσδιορίσουμε, με βάση αυτά, την αριστερή τοποθέτηση του Στάλιν, για τον απλό λόγο πως τέτοια κόμματα ούτε τότε υπήρχαν ούτε τώρα υπάρχουν στη Σοβιετική Ένωση. Βέβαια, υπήρχαν και τότε και συνεχί-ζουν να υπάρχουν και σήμερα στη Σοβιετική Ένωση δεξιές ή δεξιάζουσες κοινωνικές δυνάμεις, αλλά αυτές, όντας άμορφες και απροσδιόριστες, κα-θώς δεν είναι συγκροτημένες σε κόμμα, δεν είναι κατάλληλες για τη δεξιά «σημαδούρα» που ζητάμε, προκειμένου να ορίσουμε την Αριστερά μέσα σε ένα καθεστώς που παραμένει αριστερό κάτω απ' όλες τις γραφειοκρατικές παραμορφώσεις του. Αριστεροί λοιπόν είναι και ο Λένιν, και ο Στάλιν, και ο Χρουστσιόφ και ο Μπρέζνιεφ, και ο Αντρόποφ και ο Γκορμπατσόφ. Συνεπώς, την κυρίως ειπείν Δεξιά στη Σοβιετική Ένωση πρέπει να την αναζητήσουμε εκτός Σοβιετικής Ένωσης, στον καπιταλισμό. (Διότι στη Σοβιετική Ένωση το καθεστώς παραμένει πάντα αριστερό.)

Πάντως υπήρχε και υπάρχει πάντα και μια Δεξιά εντός της Σοβιετικής Ένωσης, όχι πάντως σαν κόμμα δεξιό, ούτε μόνο σαν κοινωνική δύναμη εκτός κόμματος, αλλά εντός του Κομουνιστικού Κόμματος. Αυτό σημαίνει πως έχει και η Αριστερά τη Δεξιά της, αλλά τοποθετημένη εντός της Αριστεράς! Είναι, θα λέγαμε, μια Αριστερά δεξιότερη της Αριστεράς. Κι αυτό σημαίνει πως υπάρχει και μια Αριστερά αριστερότερη της Αριστεράς.

Με άλλα λόγια, κάθε Αριστερά έχει, αφενός, μια αριστερότερη Αριστε-ρά και αφετέρου μια δεξιότερη Αριστερά.

Όμως, το αριστερά και το δεξιά τόσο σαν τοπικοί όσο και σαν πολιτικοί προσδιορισμοί καθορίζονται πάντα από την ύπαρξη ενός κέντρου. Όπως, λοιπόν, υπάρχουν κεντρώα κόμματα υπό καθεστώς αστικής δημοκρατίας, έτσι υπάρχει και ένα κέντρο εντός του ίδιου αριστερού κόμματος.

127

Και έτσι, το κάθε κομουνιστικό κόμμα έχει εντός του ένα κέντρο, μια δεξιά και μια αριστερή πτέρυγα, που μπορεί να μη φαίνονται, όμως, υπάρ-χουν και λειτουργούν αφανώς.

Σε αντίθεση με τα κεντρώα κόμματα υπό καθεστώς αστικής δημοκρατίας, το κομουνιστικό κέντρο κατέχεται πάντα και σε όλες τις περιπτώσεις από την κυριαρχούσα και διευθύνουσα τάση, στην οποία είναι υποταγμένες οι άλλες δυο. Αν τώρα, μια απ' αυτές τις δυο τάσεις κυριαρχήσει κάποτε στο κόμμα, τότε γίνεται αυτή κέντρο. Και αν αυτή προηγουμένως ήταν η αρι-στερή τάση, τώρα θα εμφανιστεί στην κενή θέση της μια άλλη αριστερή τάση. Αν όμως προηγουμένως ήταν δεξιά τάση, τώρα θα φανεί στη θέση της μια άλλη δεξιά τάση, ώστε να υπάρχει πάντα το μετακινούμενο σχήμα: δεξιά-κέντρο-αριστερά.

Όπως καταλάβαμε ήδη, αυτό το σχήμα είναι δυναμικό, πάντα εξελίξιμο και πάντα ανατρέψιμο. Καμιά δεξιά, κανένα κέντρο, καμιά αριστερά δεν παραμένει αιωνίως αυτή που ήταν κάποτε. Η παλιά αριστερά μπορεί να μετατεθεί κάποτε στο κέντρο ή και στη δεξιά αν εμφανιστεί ένα νέο πο-λιτικό σχήμα αριστερότερο, κάτω από την πίεση των κοινωνικών δυνά-μεων. Φυσικά, μπορεί να συμβεί και το αντίστροφο: Να μετατεθεί προς τα δεξιά — πάντα εντός των πλαίισίων της αριστεράς, ας μην το ξεχνάμε, αφού μιλάμε πάντα για μια δεξιά, ένα κέντρο και μια αριστερά εντός του ίδιου αριστερού κόμματος.

Φυσικά, οι χαρακτηρισμοί δεξιά, κέντρο και αριστερά είναι εντελώς σχηματικοί και η κάθε τάση μπορεί να αυτοχαρακτηρίζεται όπως αυτή θέλει. Παρά ταύτα όμιος, και με κριτήρια παρμένα από τη μαρξιστική θεωρία, πρέπει να υπάρχει και μια αντικειμενικά, δηλαδή βασισμένη στα κλασικά κείμενα του μαρξισμού, προσδιορισμένη κλιμάκωση του φάσμα-τος.

Αλλά στα κλασικά κείμενα του μαρξισμού μπορεί ανετότατα να στηρίξει κανείς και τη δεξιά Αριστερά και την κεντρώα Αριστερά και την αριστερή Αριστερά. Είναι πρόβλημα ερμηνείας των γραφών. Και τότε; Πώς θα κα-ταλάβουμε αν η ακολουθούμενη πολιτική στα ΚΚ είναι δεξιά, κεντρώα, ή αριστερή; Θα μου πείτε πως το πράγμα δεν έχει και μεγάλη σημασία, αφού εδώ μιλάμε για δεξιά, κέντρο και αριστερά ενταγμένα και τα τρία στην ίδια Αριστερά, και όχι για λίγο ως πολύ ευδιάκριτα αστικά κόμματα. Πράγματι, το πράγμα δεν θα έπρεπε να έχει ,και μεγάλη σημασία αν δεν έμπαινε πρόβλημα διεκδίκησης της μαρξιστικής ορθοδοξίας και από τις τρεις πτέ-ρυγες.

Όμως, το πρόβλημα μπαίνει ούτως ή άλλως, και πάντα εκ των πραγμά-των. Και τότε είναι που η κυριαρχούσα και κυβερνώσα τάση είναι αυτή που

128

αποφασίζει ότι υπάρχει μια αριστερά προς αυτήν και μια δεξιά προς αυτήν, όταν βέβαια το αποφασίζει. Γιατί στην πράξη αποφασίζει σπάνια και κυ-ρίως για να ασκήσει την πολιτική της και όχι γιατί διάβασε προσεκτικό-τερα τον Μαρξ και αποφάνθηκε αναλόγως.

Έτσι, λοιπόν, στην εποχή του Λένιν, όπως και σε αυτή του Στάλιν (κέντρο κατ' ανάγκην, αφού κατείχε την εξουσία) υπήρχε μια «αριστερή παρέκκλιση» και μια «δεξιά παρέκκλιση». Εννοείται παρέκκλιση απ' την ισχύουσα άποψη περί κομουνισμού, μαρξισμού και τα συναφή. Και προ-κειμένου για τον Στάλιν, παρέκκλιση απ' αυτό που εκείνος θεωρούσε σω-στό.

Το κακό με τους κομουνιστές είναι πως ενώ και οι τρεις (σχηματικές) τάσεις διεκδικούν μετά μανίας η καθεμιά για τον εαυτό της το χαρακτη-ρισμό «Αριστερά» και μάλιστα «γνήσια Αριστερά», καμιά απ' τις τρεις δεν θα δεχόταν για τον εαυτό της το χαρακτηρισμό «Δεξιά». Πώς θα ήταν δυνατό να συμβεί κάτι τέτοιο, άλλωστε αφού και οι τρεις τάσεις αυτοχα-ρακτηρίζονται «γνήσιες;»

Ούτως εχόντων των περιπεπλεγμένων πραγμάτων ο Στάλιν ήταν δεξιός ή αριστερός; Δεξιός, θα πει ο Τρότσκι. Αλλά το ότι ήταν αριστερός δεν θα το πει κανείς. Διότι, είπαμε, ο καθένας διεκδικεί για τον εαυτό του την αριστερή γνησιότητα, και συνεπώς δεν αναγνωρίζει αριστερή γνησιότητα σε κανέναν άλλο.

Είτε δεξιός είτε αριστερός ήταν ο Στάλιν, κεντρώος πάντως ήταν σίγου-ρα, όσο κατείχε την εξουσία, γιατί αυτός καθόριζε τη διάταξη του ιδεολο-γικού φάσματος και προς τα δεξιά του και προς τα αριστερά του, παρότι ούτε αυτός δεν αναγνώριζε επισήμως αριστερότερη απ' τη δική του Αρι-στερά, με την ίδια ακριβώς έννοια που και οι αντίπαλοί του δεν αναγνώ-ριζαν αριστερότερη (δηλαδή γνησιότερα αριστερή) από τη δική τους Α-ριστερά.

Όπως καταλάβαμε ήδη, η λυδία λίθος εδώ βρίσκεται στο μεταφυσικά βεβαρημένο επίθετο «γνήσιος». Μπορεί να υπάρχει γνήσιο τυρί, ας πούμε, αλλά γνήσιες απόψεις και ιδέες υπάρχουν μόνο στην μπακαλοειδή φαντα-σία των πάσης φύσεως δογματικών. Κι αν νομίζουμε πως δογματικοί είναι μόνο οι σταλινικοί, μάλλον δεν καταλαβαίνουμε πως ο δογματισμός και η μεταφυσικά βεβαρημένη γνησιότητα που λέγαμε είναι το ίδιο πράγμα. Οι σταλινικοί, οι τροτσκιστές, οι μπουχαρινικοί, αλλά και οι γκορμπατσοφι-κοί είναι όλοι το ίδιο δογματικοί, ως το βαθμό τουλάχιστον που διεκδικούν ο καθένας για τον εαυτό του τη μαρξιστική γνησιότητα. (Αχ, αυτή η κα-ταραμένη γνησιότητα!)

Και για να λύσω μια πιθανή απορία επί τη ευκαιρία, εγώ προσωπικά δεν

129

είμαι τίποτα απ' όλα αυτά, και ταυτόχρονα είμαι όλα αυτά. Μπορεί να πιστεύω στην αναγκαιότητα της περεστρόικα, αλλά σε καμιά περίτπωση δεν θα απορρίψω την ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης, δηλαδή του πρώ-του, και θα λέγαμε πειραματικού, σοσιαλιστικού καθεστώτος που εμφανί-στηκε στον κόσμο. Και η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης περιέχει και τον Λένιν, και τον Στάλιν, και τον Τρότσκι και τον Μπουχάριν — και το μουζίκο. Η ιστορία της Σοβιετικής Ένωσης είναι η ιστορία μιας χώρας υπό συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό καθεστώς κι όχι το μηχανικό άθροι-σμα των ιστορικών κάποιων προσωπικοτήτων. Εγώ, λοιπόν, δεν είμαι με κανέναν. Είμαι με το μαρξισμό και το σοσιαλισμό, άσχετα αν και γω στο βάθος βάθος συμπαθώ ηλιθίως κάποια απ' τις παραπάνω προσωπικότητες περισσότερο απ' τις άλλες. Και δεν εννοώ, βέβαια, τον Λένιν, γιατί αυτόν τον συμπαθούν οι πάντες, ακόμα και οι κομουνιστές που δεν ξέρουν τίποτα γι ' αυτόν! Συμπαθώ όμως πολύ και τον Στάλιν. Αλλά μου είναι αδύνατο να μη συμπαθήσω εξίσου πολύ και τον Τρότσκι.

Κι αν κάποιος μου προσάψει τη μορφή του χαοτικού και απροσανατό-λιστου ιδεολογικά, θα του πω, με το συμπάθιο, πως είναι ένας ολικά άμοι-ρος της διαλεκτικής βλακέντιος, που όλα τα ανάγει στη γνησιότητα (αχ, αυτή η γνησιότητα!) και έτσι είτε συμπαθεί είτε αντιπαθεί.

Όμως, εδώ δεν μπαίνει πρόβλημα συμπάθειας και αντιπάθειας, διότι η συμπάθεια και η αντιπάθεια είναι συναισθήματα, και τα συναισθήματα ταιριάζουν περισσότερο στους ερωτευμένους παρά στους μελετητές των ιστορικών και κοινωνικών γεγονότων, που οφείλουν να κρατήσουν την ψυχραιμία τους και να μην επιτρέψουν στα συναισθήματα να παραλύσουν τη νόηση, αν και αυτό είναι πάρα πολύ δύσκολο.

Όμως, μια δόση συναισθηματισμού είναι απολύτως αναγκαία στα πά-ντα, προκειμένου να μην αποξηρανθούμε, βουτηγμένοι μέσα στην «καθαρή νόηση». Κι αν είναι να φορτώσουμε τον πολιτικοκοινωνικό συναισθημα-τισμό μας κάπου, ας τον φορτώσουμε στον Μαρξ. Χαλάλι του. Αφού πρώτα τον γνωρίσουμε, μπορούμε ύστερα και να τον αγαπήσουμε, μ' έναν τρόπο λιγάκι ερωτικό, αν θέλετε. Γιατί όχι; Εδώ κάποιοι αγαπούν (κοίτα να δεις διαστροφή!) τον Μητσοτάκη και τον Παπανδρέου και μεις να μην αγαπή-σουμε μια μεγαλοφυία;

Αν λοιπόν δεν καταλάβουμε τι σημαίνει για τους κομουνιστές ο όρος «παρέκκλιση» δεν θα καταλάβουμε τίποτα απ' την αριστερή εκδοχή της τραγωδίας. Παρέκκλιση, λοιπόν σημαίνει παρεκτροπή, κλίση, κούνημα, απομάκρυνση απ' το εκάστοτε κέντρο, δηλαδή απ' την εκάστοτε κυριαρ-χούσα ομάδα. Φυσικά, οι κυριαρχούσες ομάδες αλλάζουν. Συνεπώς αλλάζει μαζί τους και η έννοια της παρέκκλισης. Έτσι, όποιος σήμερα είναι στα-

130

λινικός στη Σοβιετική Ένωση παρεκκλίνει απ' τον γκορμπατσοφισμό, φεύγει απ' τη σημερινή κεντρώα κατάσταση. (Δεν θα κουραστούμε να το λέμε: Είναι κεντρώα αυτή η κατάσταση, αποκλειστικά και μόνο διότι κα-τέχει σήμερα την εξουσία!)

Ένας καλός κομουνιστής είναι πάντα κεντρώος, όταν, βέβαια, δεν είναι οπορτουνιστής- θέλω να πω πως ένας καλός κομουνιστής δεν μάχεται την κυρίαρχη σε μια δεδομένη στιγμή τάση εντός του κόμματος. Κι όταν λέμε «κομματική πειθαρχία» αυτά ακριβώς εννοούμε. Όμως, άλλο πειθαρχώ κι άλλο το βουλώνω και κάνω τον ψόφιο κοριό, κατά το δη λεγόμενο, για να μη χάσω τα προνόμια μου. Η πειθαρχία δεν είναι υποταγή, είναι ενσυνεί-δητη επιλογή. Κι όποιος δεν θέλει να πειθαρχήσει σε «γραμμές» κάθεται σπίτι του και πειθαρχεί στις αιώνιες προσταγές του θεού, ας πούμε, παρι-στάνοντας κι από πάνω το λεύτερο και τον άνετο, ο κρετίνος. Όποιος θέλει λοιπόν να νομιμοποιήσει το δικαίωμα να μιλάει για πλήρη, απόλυτη και ριζική ελευθερία (ως το βαθμό που αυτή είναι δυνατή, γιατί δεν είναι δυ-νατή στον απόλυτο βαθμό) πρέπει πρώτα να απαλλαγεί απ' τη διαρκή και αφανή δικτατό ρεύση που ασκούν οι μεταφυσικοί καταναγκασμοί.

Γίνεται φανερό απ' τα παραπάνω πως οι λέξεις «δεξιός» και «αριστερός», ως πολιτικοί όροι νοούμενες, είναι πέρα για πέρα συμβατικές. Δηλαδή, αυτό που σήμερα λέγεται «Αριστερά» θα μπορούσε να λέγεται και «Δεξιά» ή όπως αλλιώς, και να μην αλλάζει τίποτα ως προς το περιεχόμενο. Συνε-πώς, ένας απλός χαρακτηρισμός με μια απ' αυτές τις δυο λέξεις δεν είναι παρά χαρακτηρισμός. (Μπορεί να γράψω «τυρί» πάνω σ' έναν τενεκέ που περιέχει μόνο σαλαμούρα, και αν είμαι απατεών, και αν βρω κορόιδα μπο-ρώ να τον πουλήσω για τυρί!)

Το σημαντικό είναι, ο χαρακτηρισμός, που είναι μορφή, να ανταποκρί-νεται και σ' ένα περιεχόμενο. Αλλά το πολιτικό περιεχόμενο επισημαίνε-ται πολύ πιο δύσκολα απ' ό,τι η πολιτική μορφή. Κι έτσι αρχίζουν τα μπερδέματα για το ποιος είναι όντως αριστερός και ποιος παριστάνει τον αριστερό.

Δυστυχώς δεν υπάρχει «αριστερόμετρο» όπως ακριβώς (και εξίσου δυ-στυχώς) δεν υπάρχει βλακόμετρο! Άλλωστε, καμιά ποιότητα δεν είναι δυνατό να μετρηθεί. Μπορεί μόνο να εκτιμηθεί. Διότι οι ποιοτικές μετρή-σεις συνάπτονται αναγκαστικά με τις ποσοτικές αλλά αυτό μπορεί να προ-καλέσει πολλές συγχύσεις, ως προς τη σχέση της ποιότητας με την ποσό-τητα.

Θα καταλάβουμε καλύτερα πόσο συμβατικοί είναι οι όροι «Αριστερά» και «Δεξιά» όταν δούμε την ιστορία τους. Λοιπόν, αυτοί οι όροι πρωτοεμ-(ρανίστηκαν στη Γαλλία το 1815, τον πρώτο χρόνο της Παλινόρθωσης (της

34

μοναρχίας). Τότε, οι περισσότερο φιλελεύθεροι, έτυχε να κάθονται στην αριστερή ταέρυγα της αίθουσας του Κοινοβουλίου, και οι συντηρητικότε-ροι στη δεξιά. Από τότε, τα προοδευτικά κόμματα ταυτίστηκαν με την αριστερά και τα συντηρητικά με τη δεξιά.

Αν οι Γάλλοι κοινοβουλευτικοί εκπρόσωποι κάθονταν τότε ανάποδα, ανάποδα θα ονομάζαμε σήμερα και τα δυο μεγάλα κομμάτια των πολιτικών δυνάμεων και της κοινωνίας.

Ύστερα απ' τα παραπάνω, δώστε εσείς την απάντηση στο ερώτημα αν ο Γκορμπατσόφ είναι αριστερότερος των προηγηθέντων απ' αυτόν ηγετών της Σοβιετικής Ένωσης, ή δεξιότερος. Εγώ αδυνατώ να απαντήσω. Απλώς, θεωρώ τον Γκορμπατσόφ συνεπή μαρξιστή, κι αυτό μου φτάνει.

132

Η ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΟΝΤΑΣ ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΗΣ

Αλλιώς χρησιμοποιούνται οι πολιτικοί όροι «Δεξιά» και «Αριστερά» στο αστικό κοινοβουλευτικό καθεστώς, αλλιώς στα ΚΚ που βρίσκονται στην εξουσία κι αλλιώς στα ΚΚ που δεν βρίσκονται στην εξουσία. Στο αστικό κοινοβουλευτικό καθεστώς, Δεξιά είναι τα συντηρητικά κόμματα εν γένει και Αριστερά τα προοδευτικά κόμματα εν γένει. Για τα ΚΚ που βρίσκονται στην εξουσία, Δεξιά δεν υπάρχει επισήμως και Αριστερά αυτοχαρακτηρί-ζεται η κομματική ομάδα που ελέγχει το Κόμμα σε μια δεδομένη περίοδο, παρ' ότι υπάρχουν και «φράξιες» που είναι αριστερότερες χωρίς ωστόσο να τους αναγνωρίζεται αυτός ο χαρακτηρισμός. Στα ΚΚ που δεν βρίσκο-νται στην εξουσία, τα πράγματα είναι πολύ πιο ενδιαφέροντα. Και μόνο απ' αυτά θα μπορούσαμε να καταλάβουμε τελικά τι σημαίνει «δεξιός αριστε-ρός», «αριστερός αριστερός» και «κεντρώος αριστερός».

Έτσι, λοιπόν, στη κομουνιστική-μαρξιστική πρακτική, όταν οι κομου-νιστές λένε «αριστερός», αναφερόμενοι σ' έναν επίσης κομουνιστή, εν-νοούν αυτόν που έχει μια κάποια δόση ιδεαλισμού, που τον αναγκάζει να κλίνει, περισσότερο ή λιγότερο, είτε προς τον προγενέστερο του μαρξι-σμού ουτοπικό σοσιαλισμό είτε προς το αναρχικό κίνημα, που κι αυτό προηγείται κατά πολύ χρονικά του κομουνισμού, αφού είναι περισσότερο μια ηθική και συναισθηματική διαχρονική κατάσταση, παρά μια έλλογη και απολύτως συνειδητή στράτευση. Δύο ακόμα βασικά γνωρίσματα του εντός της κομουνιστικής Αριστεράς αριστερού είναι το θάρρος και η ανυ-πομονησία.

Συνήθως οι κομουνιστές χαρακτηρίζουν τους δικούς τους αριστερούς υπεραριστερούς, προφανώς για να τους ξεχωρίζουν απ' τους «καθαρούς» αριστερούς, την καθαρότητα των οποίων, ωστόσο, ποτέ κανείς δεν κατά-φερε να προσδιορίσει με ακρίβεια. (Δεν ξέρουμε τι είναι ο «καθαρός» α-ριστερός, για τον απλό λόγο πως η καθαρότητα είναι περισσότερο ένα ιδανικό παρά μια υπαρκτή κατάσταση.)

Οι υπεραριστεροί, με τον πλούσιο συναισθηματισμό και το περίσσεια ()(ίρρος, λέγονται (σήμερα) και «γκοσίστες» (αριστεριστές), και ο όρος αυ-τός χρησιμοποιείται υποτιμητικά απ' τους «καθαρούς» κομουνιστές.

Ο αριστερισμός, που τείνει ακατάσχετα προς τον αναρχισμό, έχει κάνει

133

μεγάλες ζημιές στο κομουνιστικό κίνημα, και δίκαια ο Λένιν τον χαρακτη-ρίζει «παιδική αρρώστια του κομουνισμού». Όμως, κανείς λογικός κομου-νιστής δεν θα μπορούσε να καταδικάσει, έτσι απερίσκεπτα, τους αριστερι-στές, για τον ίδιο λόγο που κανείς ενήλικος δεν θα μπορούσε να καταδι-κάσει ένα ζωηρό, ατίθασο και θαρραλέο έφηβο, πολύ περισσότερο όταν αυτός είναι έντιμος και ειλικρινής.

Οι αριστεριστές, λοιπόν, παρά τη βιασύνη τους που συχνά συνεπάγεται λάθη, που συνήθως έχουν δυσάρεστες συνέπειες για όλο το κομουνιστικό κίνημα, είναι πάντα χρήσιμοι, κυρίως κατά τις δύσκολες περιόδους, οπότε μια κάποια δόση απερισκεψίας και τρέλας είναι αναγκαία προκειμένου να μπορεί κανείς να μπαίνει ευκολότερα στη μάχη. Γιατί, δύσκολα διακινδυ-νεύει κάποιος τη ζωή του παρακινημένος μόνο απ' την ψυχρή λογική και την αίσθηση του χρέους απέναντι στην Ιστορία και στους συντρόφους του.

Βέβαια, μπορεί να μπει κανείς στη μάχη από χρέος και καθήκον, αλλά τέτοιοι μαχητές σίγουρα δεν είναι οι καλύτεροι. Οι καλύτεροι μαχητές είναι πάντα οι πληθωρικοί και ολίγον απερίσκεπτοι «αισθηματίες», οι πά-ντα έτοιμοι και να σκοτώσουν και να σκοτωθούν για τα ιδανικά τους. Φυσικά, μια τέτοια κατάσταση, όντας συναισθηματική κατά κύριο λόγο, είναι πάντα και για όλους επικίνδυνη, αλλά μέσα στη μάχη κανείς δεν θα ζητούσε ψυχραιμία και λογική. Οι υπεραριστεροί, μ' άλλα λόγια, δεν δη-μιουργούν προβλήματα στο κομουνιστικό κίνημα κατά τη μάχη, εντελώς το αντίθετο μάλιστα, αλλά πριν και κυρίως μετά απ' αυτήν.

Είναι βέβαιο πως τα μέλη της 17 Νοέμβρη σε μας εδώ, σε μια επαναστα-τική περίοδο, θα βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή του πυρός, ενώ πολλοί «γνήσιοι» αριστεροί θα την είχαν κοπανήσει κατά το δη λεγόμενον και δεν θα ήξεραν πού να κρυφτούν για να γλιτώσουν το τομάρι τους, προδίδοντας απροσχημάτιστα και τους συντρόφους και το Κόμμα, προκειμένου να σω-θούν. Όπως ο καλός καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται, έτσι και ο καλός κομουνιστής στον ένοπλο αγώνα διακρίνεται, κι όχι στους διαδρόμους του Σπιτιού του Λαού στον Περισσό.

Βεβαίως, υπάρχουν και αριστεριστές του σαλονιού. Είναι αυτοί που κάθε βράδυ σχεδιάζουν δυο τρεις επαναστάσεις στο καφενείο, παρέα με άλλους «επαναστάτες» του καφενείου και έτσι ξαλαφρωμένοι πάνε όλοι για ύπνο, προκειμένου να σχεδιάσουν το επόμενο βράδυ άλλες πεντέξι επαναστάσεις.

Σ' αυτούς κυρίως εντοπίζει τον κίνδυνο ο Λένιν, όταν χαρακτηρίζει τον αριστερισμό σαν παιδική αρρώστια του κομουνισμού. Γιατί, όταν αυτοί οι φαφλατάδες υπερεπαναστάτες εισχωρήσουν στα ΚΚ μπορεί να κάνουν τε-ράστιες ζημιές, καθώς την καφενειακή αντίληψη περί επαναστάσεως θα τη μεταφέρουν τώρα και στο Κόμμα, με κίνδυνο να το παρασύρουν ίσως σε

ΙΜ

ηλίθιους τυχοδιωκτισμούς, τάξεως ψυχολογικής περισσότερο, και λιγότε-ρο ιστορικής και κοινωνικής.

Φυσικά, οι πρώτοι που θα φύγουν απ' το ΚΚ σε μια δύσκολη στιγμή είναι τούτοι οι ελαφρώς ψυχικά άρρωστοι μικροαστοί υπερεπαναστάστες, που αντιμετωπίζουν τα αριστερά κόμματα σαν τους καταλληλότερους χώ-ρους για την ψυχοθεραπεία τους. Διότι όντως, μια αριστερή ομάδα ή ένα αριστερό κόμμα μπορεί να λειτουργήσει και ψυχοθεραπευτικά. Αλλά είναι φανερό πως δεν είναι αυτός ο προορισμός τους, αν και η ψυχοθεραπευτική τους δυνατότητα δεν θα έπρεπε να υποτιμάται υπέρ το δέον: Είναι τόσοι πολλοί αυτοί που έχουν ανάγκη από ψυχοθεραπεία και δεν είναι σε θέση να πληρώσουν τον ψυχοθεραπευτή.

Αυτό που μόλις περιγράψαμε, λέγεται «αριστερή παρέκκλιση». Υπάρχει ωστόσο και μια «δεξιά παρέκκλιση». Σαν τέτοια, χαρακτηρίζουμε την τάση νοικοκυρέματος, τη ροπή προς την ηρεμία και τον εφησυχασμό που έχουν πάρα πολλοί κομουνιστές, που θα προτιμούσαν όλες οι κοινωνικές αλλαγές να γίνονται ειρηνικά, λες κι αυτό δεν θα το ήθελε κάθε λογικός άνθρωπος, λες και δεν ξέρουμε όλοι πως η επαναστατική βία, όταν την εύχεται κανείς άκριτα και την επιδιώκει πάση θυσία, δεν είναι παρά μια διαστροφή.

Κανείς επαναστάτης δεν παίρνει τα όπλα και δεν καταφεύγει στη βία από αγάπη στα αίματα. Κι αν χρειαστεί να σκοτώσει, το κάνει (πρέπει να το κάνει) σαν θύτης και όχι σαν χασάπης, και μετά οφείλει να κλάψει πάνω απ' το πτώμα του θύματός του. Ο επαναστάτης είναι ένα τραγικό πρόσωπο, δεν είναι ένας αλήτης.

Η εντός της Αριστεράς «Δεξιά», λοιπόν, έχει την ακατάσχετη τάση να μισεί τη βία με τρόπο τυπικά χριστιανικό, και ίσα ίσα για να δίνει στην κυρίως ειπείν Δεξιά την ευκαιρία να ασκεί αυτή τη διαρκή, δική της βία, που επειδή είναι «διακριτική» τώρα πια, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει.

Οι δεξιοί κομουνιστές προσέτι, έχουν την τάση να τείνουν περισσότερο προς την εξουσία παρά προς την κοινωνική αλλαγή. Τους ενδιαφέρει δη-λαδή περισσότερο να αναρριχηθούν στην κυβερνώσα εξουσία με ειρηνικά μέσα (η περίπτωση Αλιέντε είναι πολύ διδακτική) διότι οι αστοί θα τους κόψουν τα ποδάρια μόλις το κρίνουν σκόπιμο, βουρλίζονται μέσα στο αστικό Κοινοβούλιο που οι αστοί το έφκιαξαν αποκλειστικά για δική τους χρήση. Κι έτσι σιγά σιγά εγκαθίσταται εκείνη η ιδιάζουσα σχιζοφρένια του μονίμως αντιπολιτευόμενου κομουνιστή, που εύχεται ίσως να μείνει για πάντα αντιπολιτευόμενος, γιατί μόνο στην αντιπολίτευση έχει κανείς την ευχέρεια να γκρινιάζει συνεχώς και εκ του ασφαλούς.

Ενώ, λοιπόν, οι «δεξιοί» κομουνιστές ονειρεύονται την κυρίως ειπείν εξουσία, εξουσία πάντως δεν βλέπουν, ούτε υπάρχει περίπτωση να δουν στο

135

προσεχές μέλλον. Ο καπιταλισμός ποτέ και σε καμιά περίπτωση δεν πα-ρέδωσε την εξουσία αμαχητί για πάντα...

Κατά τα άλλα, οι «δεξιοί» κομουνιστές είναι υπέρ της πολιτικής αποτε-λεσματικότητας και της πολιτικής σκοπιμότητας και πιστεύουν κι αυτοί πως «η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού». Εντάξει. Όμως ποιου εφικτού; Το όντως εφικτό για τους «δεξιούς» κομουνιστές είναι η καταδίκη να πα-ραμείνουν αιωνίως αντιπολίτευση — κι αυτό μόνο κατά παραχώρηση των αστών.

Γιατί οι αστοί τραβούν όταν το κρίνουν σκόπιμο μια δικτατοριούλα και επαναφέρουν τους κομουνιστές στην αστική τάξη, για να τους νομιμοποιή-σουν ίσως αργότερα, γιατί έτσι αποφάσισαν αυτοί, γιατί έτσι συμφέρει σ' αυτούς, κι όχι γιατί θα ήθελαν να δουν τους κομουνιστές ν' αυξάνονται και να πληθύνονται με ειρηνικούς τρόπους. Ας το καταλάβουμε επιτέλους:

Τα κομουνιστικά κόμματα στη Δύση, χάνοντας την επαναστατική τους προοπτική έχασαν και τη δυνατότητα να απειλούν το αστικό καθεστώς.

Το μόνο που μπορούν να κάνουν πλέον με ειρηνικούς τρόπους είναι να λειτουργούν σαν λόμπι (σαν ομάδες πιέσεως) πράγμα, βέβαια, εξαιρετικά χρήσιμο προκειμένου ο εργαζόμενος να βελτιώσει τις αποδοχές του. Όμως ο ιστορικός ρόλος των κομουνιστικών κομμάτων δεν είναι η βελτίωση των μισθών (αυτό είναι καθήκον των συνδικάτων), αλλά η αλλαγή του κοινω-νικού συστήματος.

Αν, λοιπόν, οι αντικειμενικές δυσκολίες των πρώτων χρόνων της Ρωσι-κής Επανάστασης δημιούργησαν μια σειρά από στρεβλώσεις του μαρξι-σμού, συγγνωστές και κατανοητές, αν ακόμα η άσκηση της εξουσίας απ' τα ανατολικά ΚΚ δημιουργεί μια δεύτερη σειρά στρεβλώσεων, που κι αυτές έχουν την (παράλογη) λογική τους, οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα δυτικά ΚΚ είναι τάξεως εντελώς διαφορετικής, και προέρχονται απ' την ανθεκτικότητα του καπιταλισμού, που δεν λέει να πεθάνει φυσιολογικά ώστε να τον θάψουμε με τιμές και δημοσία δαπάνη.

Είναι απίστευτα μεγάλη η «κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας». Και έ-γκειται αυτή η γοητεία στην αίσθηση του τζόγου που εγκατέστησε στα πάντα ο καπιταλισμός: Ο ένας στους χίλιους όντως κερδίζει. Αλλά μπορεί κανείς να στηρίξει μια κοινωνία στον τζόγο και στο λαχείο; Μπορεί, λένε οι θεωρητικοί του καπιταλισμού. Αρκεί να μη φερόμαστε υπέρ το δέον συναισθηματικά στους χαμένους και να τους εγκαταλείπουμε χωρίς κλαυθ-μηρισμούς στην κακή τους τύχη, φροντίζοντας να τους πετούμε από δίπλα κι έναν παρηγορητή θεό, για να μην απελπίζονται υπέρ το δέον και να μην αυτοκτονούν. Γιατί αν λείψουν οι άνεργοι, θα εξαφανιστεί αυτόματα ο καπιταλισμός.

1.16

Είναι αδύνατο να ελεγχθεί η «αγορά εργασίας» αν, απ' τον εργαζόμενο, λείψει η απειλή της ανεργίας. Και είναι αδύνατο να διαμορφωθούν τα μεροκάματα σε τιμές συμφέρουσες για τον εργοδότη, αν δεν έχει τη δυνα-τότητα να απολύει και να προσλαμβάνει κατά το συμφέρον του, ανεβοκα-τεβάζοντας την τιμή του πιο δύσχρηστου εμπορεύματος που είναι η εργα-τική δύναμη.

Δύσκολοι, λοιπόν, οι καιροί για τους κομουνιστές, σ' Ανατολή και Δύση. Παρά ταύτα, οι κοινωνικοί νόμοι του μαρξισμού λειτουργούν πάντα εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας, και τη διαφοροποιούν συνεχώς. Αυτό που ατόνησε στις μέρες μας δεν είναι ο μαρξισμός, είναι ο κομουνισμός. Και τούτο, εξαιτίας κυρίως της ανθεκτικότητας του καπιταλισμού, που δεν έφτασε ακόμα στα τελευταία του, όπως πίστευαν οι κομουνιστές αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πόλεμου. Κι αφού αντικειμενικά δεν έχουμε τη δυνατότητα να ανατρέψουμε άμεσα τον καπιταλισμό, ας τον παρενοχλούμε τουλάχιστον όσο μπορούμε, και εντός του δικού του Κοι-νοβουλίου και εκτός του Κοινοβουλίου. Κυρίως εκτός.

Γιατί εντός ξέρει να μας αντιμετωπίζει. Άλλωστε, δεν μας φοβάται πλέον καθόλου. Αντίθετα, εκμεταλλεύεται έξοχα τα άλλοθι που πρόθυμα του προσφέρουμε για να εμφανίζεται στο έπακρο δημοκρατικός.

Όμως, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τι έχει να γίνει αν τυχόν κάποιο ΚΚ γίνει κάποτε κόμμα εξουσίας, και ξεφύγει από τη σημερινή μόνιμη αντιπολιτευτική του μιζέρια. Πράγμα που, βέβαια, δεν προβλέπεται για τα προσεχή πεντακόσια χρόνια.

Και μέχρι τότε; Απλούστατα μέχρι τότε θα παρηγοριόμαστε με οργανώ-σεις σαν τη 17 Νοέμβρη, ίσα ίσα για να διατηρούμε το ηθικό μας!

Αλλά τι να το κάνεις το ηθικό αφού δεν θα μπορέσουμε να το αξιοποιή-σουμε όταν και αν μας δοθεί η ευκαιρία; άστα, βράστα! Άλλωστε, τέτοιου είδους ευκαιρίες εμφανίζονται εξαιρετικά σπάνια. Ξαναβράστα, λοιπόν! Και πληροφορήσου. Για τους νόμους κίνησης αλλά και τους λόγους στα-σιμότητας του ιστορικού γίγνεσθαι.

Συνάγεται όθεν εκ των ανωτέρω ότι το ρεβιζιονισμό, εδώ στη Δύση, τον επιβάλλουν σήμερα τα πράγματα. Αλλά και στην Ανατολή τον επιβάλλουν επίσης τα πράγματα. Έστι δε ρεβιζιονισμός η αναθεώρηση της μαρξιστι-κής-λενινιστικής θεωρίας και η προσαρμογή της στις καινούριες συνθή-κες.

Το αντίθετο του ρεβιζιονισμού είναι ο δογματισμός, τουτέστιν η φανα-τική προσήλωση στο «καθαρό» μαρξιστικό δόγμα. Συνέπεια του δογματι-σμού είναι ο σεκταρισμός, δηλαδή ο απομονωτισμός, η έλλειψη ικανότη-τας να κάνει κανείς τους αναγκαίους μόνο συμβιβασμούς και να υποχωρεί

Ι.-ί?

προσωρινά, όταν χρειάζεται. Γιατί αλλιώς, μπορεί να καταλήξουμε στον τυχοδιωκτισμό με την κομουνιστική έννοια, δηλαδή σε μια βιαστική δρά-ση με κάθε τρόπο, όταν οι συνθήκες καθιστούν σχεδόν βέβαιη την απο-τυχία.

Το αντίθετο του τυχοδιωκτισμού είναι ο οπορτουνισμός, δηλαδή ο και-ροσκοπισμός, δηλαδή το «άσ' τα και βλέπουμε».

Μ' άλλα λόγια πρέπει να είναι κανείς φακίρης για να μην πονάει όταν κάθεται πάνω σ' όλα αυτά τα καρφιά. Κι εδώ που τα λέμε, ο Γκορμπατσόφ είναι και ολίγον φακίρης! Θα πετύχει; Μακάρι. Όμως, αν πετύχει, θα πετύχει πολύ δύσκολα.

1

138

ΟΙ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΉΣ ΑΝΤΙΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ

Ποτέ τα πράγματα δεν ήταν ειδυλλιακά εντός του ΚΚ της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και εντός των Μπολσεβίκων, πριν αυτοί καταλάβουν την εξουσία το 1917. Υπήρχε πάντα μια κομματική αντιπολίτευση, είτε «δεξιά» είτε «αριστερή», και συχνά οι διχογνωμίες ήταν τόσο μεγάλες, που πάρα πολλές φορές κινδύνεψαν να τιναχτούν όλα στον αέρα.

Εντός των αστικών κομμάτων οι διχογνωμίες είναι λιγότερο επικίνδυνες για την υπόσταση του αστικού κόμματος, απ' όσο εντός των μαρξιστικών κομμάτων. Διότι οι διχογνωμίες των αστών πολιτικών ξεκινούν είτε από τα πολύ συγκεκριμένα υλικά συμφέροντα των κοινωνικών στρωμάτων που εκπροσωπούν, είτε από τις διαμάχες για την κατοχή και τη νομή της εξου-σίας, που παραπέμπουν επίσης σε συγκεκριμένα υλικά συμφέροντα. (Οι αστοί, σαν κοινωνική τάξη, είναι οπαδοί του «χυδαίου υλισμού», ακόμα και όταν κόπτονται υποκριτικότατα για το πνεύμα και άλλα τέτοια ηχηρά και παραπλανητικά.)

Στους μαρξιστές, αντίθετα, οι διχογνωμίες ξεκινούν τόσο από τη «δια-μάχη» για τη σωστή ερμηνεία, όσο και από την επιθυμία για μια γνωστή εφαρμογή του μαρξισμού στην πράξη, αν και σε πολλές περιπτώσεις εμ-φανίζονται και διχογνωμίες αστικής καταγωγής και προελεύσεως, καλά κρυμμένες εντός της θεωρητικής διαπάλης.

Αλλά τα πράγματα δεν μπορεί παρά να συμβαίνουν έτσι. Γιατί θα ήταν δύσκολο να ζητήσει κανείς από ένα μαρξιστή πλήρη και σωστή γνώση του μαρξισμού. Άλλωστε, μια τέτοια γνώση δεν θα ωφελούσε και πολύ, αφού η καθημερινή ζωή βάζει συνεχώς καινούρια προβλήματα, που δεν τα προ-βλέπει το δόγμα. Γι ' αυτό ακριβώς λέμε πως ο μαρξισμός είναι μέθοδος και όχι δόγμα. Είναι μια μέθοδος προσέγγισης και ερμηνείας των προβλη-μάτων που ακατάπαυτα αναφύονται μέσα στην πολύπλοκη και πολύμορφη κοινωνία των ανθρώπων και όχι, βέβαια, μια αστεία προσπάθεια «συμμόρ-φίοσης» των γεγονότων προς τη θεωρία.

Για να μπορεί κανείς να ερμηνεύει μαρξιστικά τα γεγονότα, πρέπει να γνωρίζει τη μαρξιστική θεωρία όσο γίνεται πιο καλά.

[1αρ(ί ταύτα όμως, η θεωρία από μόνη της δεν αρκεί, κυρίως όταν γίνε-ται (χντιληπτή σαν ένα σύνολο νόμων και κανόνων, περίπου όμοιων

139

μ' αυτούς των θετικών επιστημών, πράγμα ολοφάνερα λανθασμένο. Ο νόμος της υπεραξίας, π.χ., ουδεμία σχέση θα μπορούσε να έχει με το

νόμο της βαρύτητας, ας πούμε. Ο Μαρξ δεν κουράστηκε να καταγγέλλει τη μηχανιστική ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων. Κι ωστόσο, η μη-χανιστική ερμηνεία είναι κοινός τόπος σε μια εκχυδαϊσμένη αντίληψη του μαρξισμού, τον οποίο πολλοί αντιλαμβάνονται περίπου όπως οι χριστιανοί τα σωρευμένα στη Βίβλο δόγματα της θρησκείας τους. Ας το καταλάβου-με επιτέλους. Ο μαρξισμός είναι μέθοδος ανάλυσης των ιστορικών και κοινωνικών φαινομένων κι αυτή τη μέθοδο μπορεί κανείς να τη μάθει με μελέτη.

Το πόσο δύσκολα είναι τα μαρξιστικά πράγματα στη μαρξιστική πράξη, θα φανεί από μια ανασκόπηση, που θα επιχειρήσουμε στη συνέχεια, των διχογνωμιών και των αντιθέσεων εντός του ΚΚΣΕ, αρχίζοντας από την προεπαναστατική περίοδο, όταν το ΚΚΣΕ λεγόταν ακόμα Ρωσικό Σοσιαλ-δημοκρατικό Εργατικό Κόμμα.

Προθεσή μας, να κάνουμε φανερή την πολύπλοκη λειτουργία της αντι-πολίτευσης εντός των ΚΚ και να δείξουμε τη σημασία της για μια πλη-ρέστερη ερμηνεία των πολύμορφων προβλημάτων που βάζει συνεχώς μια ζωντανή κοινωνία, που συνεχώς αλλάζει και διαφοροποιείται, αντίθετα με το δόγμα που παραμένει ακίνητο και παγωμένο. Άλλωστε, κατά την υπό-δειξη του Ρούντολφ Μπάρο, αλλά και του Ζαν-Πολ Σαρτρ πριν απ' αυτόν (δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Σαρτρ δεν ήταν μόνο υπαρξιστής αλλά και μαρξιστής), πρέπει να παίρνουμε υπόψη τόσο τον ηθικό, όσο και τον ψυ-χολογικό παράγοντα, όταν μελετάμε τη ζωή και τη δράση προσωπικοτή-των που υιοθέτησαν το μαρξισμό ως μέθοδο προσέγγισης της ιστορίας.

Οι αποφάσεις που παίρνει ένας επαναστάτης δεν θα εξαρτηθούν μόνο από το πόσο καλά ή άσχημα αντιλαμβάνεται τον Μαρξ, αλλά και από το ήθος του, τον ψυχισμό του, τις αρρώστιες του, τους έρωτές του, τις φιλο-δοξίες του, την αγωγή του, την καταγωγή του κ.λπ. κ.λπ. Και δεδομένου ότι τα περισσότερα από τα στελέχη των κομουνιστικών κομμάτων δεν τα πάνε και τόσο καλά με τη θεωρία, οι εξωμαρξιστικοί, θα λέγαμε, παράγο-ντες παίζουν καθοριστικό ρόλο στην κομματική συμπεριφορά τους.

Τόσο καθοριστικό, που η μαρξιστική θεωρία να στρεβλώνεται σχεδόν αυτόματα.

Όπως γίνεται π.χ. στην ψυχολογίστικη στάση μας απέναντι στους πλού-σιους, που συχνά τους θεωρούμε συλλήβδην ύποπτους για μόνο το λόγο πως είναι πλούσιοι, ξεχνώντας πως ο Ένγκελς ήταν βιομήχανος, πως οι «αποστάτες της τάξης τους» έχουν παίξει έναν τεράστιο ρόλο στο παγκό-σμιο κομουνιστικό κίνημα, πως η ιδεολογία εισάγεται στην εργατική τάξη

140

απ' έξω, όπως λέει ο Λένιν. (Η εξουθενωτική δουλειά του εργάτη δεν του επιτρέπει να γίνει εύκολα διανοούμενος κι αυτό τον υποχρεώνει να εισάγει τη δική του ιδεολογία από κείνο το στρώμα της αστικής τάξης, που είναι σε θέση να σκεφτεί υπερταξικά και ενάντια στα συμφέροντα της αστικής τάξης στην οποία ανήκει.)

Κι έτσι, ενώ απορρίπτουμε τον ψυχολογισμό, τον εισάγουμε τελικά στην όχι και τόσο μαρξιστική μας σκέψη χωρίς να το καταλάβουμε. Κι αυτό γιατί έχουμε την τάση να κεντροθετούμε τα προβλήματα, όπως επισημαίνει η επιστημολογία, δηλαδή να βάζουμε το προσωπικό μας πρόβλημα στο κέντρο ενός προβλήματος που δεν είναι προσωπικό. Η επανάσταση π.χ. δεν είναι προσωπικό μας πρόβλημα, αλλά όταν την αντιμετωπίζουμε με γνώ-μονα το προσωπικό μας και μόνο συμφέρον, τη μετατρέπουμε σε προσω-πικό μας πρόβλημα, πράγμα καταφάνερα λανθασμένο.

Επειδή το πρόβλημα της κεντροθέτησης είναι πάρα πολύ κρίσιμο για την κατανόηση όσων θα πούμε στη συνέχεια, για να ερμηνεύσουμε το πολύπλοκο φαινόμενο της ενδοκομματικής αντιπολίτευσης, κρίνω σκόπιμο να χρησιμοποιήσω εδώ σαν τυπικό παράδειγμα κεντροθετημένης προσέγ-γισης των πραγμάτων την προσωπική μου περίπτωση.

Παρά το γεγονός, λοιπόν, πως γνωρίζω το πρόβλημα της κεντροθέτησης, συχνά αντιμετωπίζω τα θέματα κεντροθετικά. Καμιά φορά, δεν είναι η θεωρία αυτή που με οδηγεί, αλλά το μίσος μου για την αστική τάξη, στην οποία δεν ανήκω, αφού από καταγωγή είμαι μικροαστός και από αγωγή προλετάριος. (Οι γονείς μου ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, δεν κληρονόμησα τίποτα από κανέναν και ζω αποκλειστικά από το μισθό μου, πράγμα που με εξομοιώνει με τους προλετάριους. Συνεπώς δεν είμαι αποστάτης της τάξης μου γιατί η τάξη μου ουσιαστικά είναι το προλεταριάτο, όχι όμως με μια τυπικά μαρξιστική έννοια, αφού αυτό που πουλάω στον εργοδότη δεν είναι η εργατική μου δύναμη, κι αφού δεν παράγω αντικείμενα αλλά κείμενα.)

Και για να ξανάρθουμε στο θέμα μας, που είναι η κομουνιστική αντιπο-λίτευση: Η πρώτη σοβαρή αντιπολίτευση στο παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα εμφανίστηκε στα χρόνια 1907-1909, όταν μπήκε το ερώτημα αν το Ι'ωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα έπρεπε ή δεν έπρεπε να πάρει τότε μέρος στις εκλογές για την ανάδειξη των βουλευτών της Δούμας (της τσα-ρικής Βουλής). Ο Λένιν έλεγε πως οι κομουνιστές έπρεπε να πάρουν μέρος πτις εκλογές. Όμιος, αντιμετώπισε μια πολύ δύστροπη αντιπολίτευση ε-ντός του κόμματος.

ί ίολλοί υπεραριστεροί αρνούνταν τη συμμετοχή των κομουνιστών στο αστικό Κοινοβούλιο. Κι έτσι το 1909 ο Λένιν δίνει δυναμικά τέλος στη

141

διαμάχη, που ττηρε και θεωρητική μορφή, διαγράφοντας από το κόμμα των Μπολσεβίκων τους υπεραριστερούς.

Μ' άλλα λόγια, ο κατοπινός μεγάλος επαναστάτης, το 1909 εμφανιζόταν πιο «δεξιός» Μπολσεβίκος, αφού σε αντίθεση με τους υπεραριστερούς Μπολσεβίκους δεν περιφρονούσε τη δυνατότητα που δινόταν στους κομου-νιστές για συμμετοχή στο αστικό Κοινοβούλιο.

Όμως ανάμεσα στο 1912 και 1917 πολλοί απ' τους διαφωνήσαντες πα-λιότερα Μπολσεβίκους προσχώρησαν στους Μπολσεβίκους του Λένιν, γιατί είχε αρχίσει ήδη να ετοιμάζεται για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Οι καιροί είχαν αλλάξει μέσα σε σύντομο χρόνο και ο Λένιν προσαρμό-στηκε αναλόγως.

Σ' αυτήν την κρίσιμη διάσταση απόψεων ο Τρότσκι δεν πήρε τη μεριά κανενός. Για τον απλό λόγο πως δεν ήταν Μπολσεβίκος, αλλά συμπαθούσε μάλλον τους Μενσεβίκους, παραμένοντας ουδέτερος. Με συνέπεια να κα-τηγορηθεί αργότερα για καιροσκοπισμό, ίσως όχι άδικα.

Αφού ξεκαθάρισε λοιπόν τα πράγματα με τους υπεραριστερούς Μπολ-σεβίκους διαγράφοντάς τους, ο Λένιν έπρεπε να αντιμετωπίσει στη συνέ-χεια και τους δεξιούς Μπολσεβίκους, που ήθελαν συμβιβασμό με τους Μενσεβίκους και ήταν υπέρ της «σταδιακής επανάστασης». Δηλαδή ήταν ενάντια στη βίαιη κατάληψη της εξουσίας με «επίθεση». Τούτη η δεξιά τάση εντός του κόμματος των Μπολσεβίκων αυτοδιαλύθηκε, ύστερα απ' τη σύλληψη του αρχηγού της, του Ρίκοφ, απ' την Οχράνα (τη μυστική αστυνομία ταυ Τσάρου) κι έτσι ο Λένιν απαλλάχτηκε απ' το καθήκον να τους διαγράψει κι αυτούς, όπως σίγουρα θα έκανε, αυτός ο αποφασιστικός επαναστάτης που έπειθε εύκολα τους συντρόφους του, αλλά και τους τρα-βούσε δυνατά τ' αφτί κάθε φορά που το έκρινε σκόπιμο για την ευόδωση των σχεδίων του, που, βέβαια, ήταν η κατάληψη της εξουσίας.

Ο Λένιν δεν ήταν ένας σαχλοδημοκράτης· ήταν επαναστάτης. Και όταν είσαι επαναστάτης υποχρεώνεσαι συχνά να μην κολλάς σαν στρείδι στις περίφημες δημοκρατικές διαδικασίες, τούτο το καταφύγιο για κάθε πονηρό και αριβίστα. Πριν απ' το καθετί, ο Λένιν ήταν ένας άψογος διαλεκτικός: Ήξερε να αποφεύγει όλα τα δόγματα και να «ελίσσεται». Όχι όπως οι αστοί πολιτικοί, αλλά όπως υπαγόρευαν οι συνεχώς τροποποιούμενες εξω-τερικές συνθήκες.

Κανείς πολιτικός στην παγκόσμια ιστορία (και ο Λένιν ήταν μεγάλος πολιτικός) δεν είχε την ικανότητα αυτού του δαιμόνιου ανθρώπου να κα-τανοεί σε βάθος και σε πλάτος αυτό που λέγεται πραγματικότητα. Έτσι, η κάθε κίνησή του υπαγορευόταν όχι απ' τις προσωπικές του φιλοδοξίες, αλλά απ' την πίστη του πως οι προλετάριοι είναι σε θέση να κυβερνήσουν

142

μ' έναν εντελώς καινούριο και πρωτόγνωρο τρόπο, αναλαμβάνοντας να απελευθερώσουν απ' την εκμετάλλευση όχι μόνο τους εαυτούς τους, αλλά όλους τους επιγενόμενους, με την εγκαθίδρυση της αταξικής κοινωνίας. Φυσικά, δεν θα μπορούσε να φανταστεί τι καθίκια θα έφτιαχνε στα εργα-στήριά του ο μπρεζνιεφισμός που, σημειωτέον, θα έπρεπε να λέγεται μάλ-λον σουσλοφισμός, γιατί ο Σουσλόφ ήταν αυτός που επέβαλε τον Μπρέζ-νιεφ στην ΚΕ και τον ήλεγχε αυστηρά απ' το παρασκήνιο. (Ο Μπρέζνιεφ ήταν στο βάθος ένας αγαθότατος άνθρωπος, που ουσιαστικά δεν ενδιαφε-ρόταν για τίποτα, και γ ι ' αυτό ακριβώς ήταν κατάλληλος για «φροντ-μαν», όπως θα λέγαμε σήμερα).

Ο Λένιν καλεί τους Μπολσεβίκους (και όλους τους Ρώσους) να ανατρέ-ψουν την προσωρινή κυβέρνηση του Κερένσκι με τις περίφημες και θρυ-λικές «Θέσεις του Απρίλη» (του 1917). Πρόκειται για ένα κείμενο εντελώς εκπληκτικό από κάθε άποψη. Εδώ, η πολιτική σκοπιμότητα, η μαρξιστική θεωρία και ο καθορισμός της τακτικής του επαναστατικού αγώνα σχημα-τίζουν ένα αρραγές και αδιάσπαστο σύνολο που δεν «μπάζει» από πουθενά.

Μόνο διαβάζοντας αυτό το συντριπτικό κείμενο καταλαβαίνει κανείς πληρέστερα τι σημαίνει «Εφαρμοσμένος μαρξισμός» και πόσο μεγάλη ση-μασία έχει για ένα συνεπή μαρξιστή να είναι τρία πράγματα ταυτόχρονα: Καλός γνώστης της μαρξιστικής θεωρίας, καλός πολιτικός αναλυτής, και θαρραλέος άνθρωπος.

Αναζητήστε τις «Θέσεις του Απρίλη», γνωστές και με τον τίτλο «Τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην τωρινή επανάσταση», στον 31ο τόμο των Απάντων του Λένιν, έκδοση «Σύγχρονη Εποχή», σύνολο τόμων 55. (Για είκοσι χρόνια περίπου, αυτή τη μνημειώδη έκδοση την επιμελούνταν, μέχρι την ολοκλήρωσή της, ο Θόδωρος Λιακόπουλος, στον οποίο χρω-στούμε απέραντη ευγνωμοσύνη όλοι εμείς που ενδιαφερόμαστε γι ' αυτά τα προβλήματα που μας παιδεύουν μια ζωή.)

Οι «Θέσεις του Απρίλη», με τις οποίες ο Λένιν βάζει μπουρλότο στον «παλιό κόσμο», υποστηρίχτηκαν στην αρχή από ελάχιστους Μπολσεβί-κους —και συγκεκριμένα απ' την αριστερή πτέρυγα του Κόμματος δηλαδή τους συντρόφους που ο Λένιν είχε διαγράψει το 1909 και που στο μεταξύ είχαν επανέλθει στο Κόμμα.

Μετά απ' το πρώτο ξάφνιασμα, τις «θέσεις» τις αποδέχονται κι άλλοι Μπολσεβίκοι, μεταξύ των οποίων και ο Στάλιν. Που όμως δεν ήταν ούτε αριστερός ούτε δεξιός Μπολσεβίκος. Ήταν κεντρώος! (Για φαντάσου!) Τις αποδέχτηκε επίσης κι ο δεξιός Μπολσεβίκος Μπουχάριν, καθώς και η αριστερή πτέρυγα των Μενσεβίκων και των μενσεβικιζόντων, όπως ο Ρά-ντεκ, ο Ρακόφσκι και ο Τρότσκι.

143

Βλέπουμε λοιπόν πως όταν ήρθε η κρίσιμη στιγμή για την επίθεση του προλεταριάτου, οι δισταγμοί και οι αμφιβολίες παραμερίστηκαν. Αλλά οι διαφωνίες θα ξαναφανούν με μεγαλύτερη ένταση όταν οι Μπολσεβίκοι γίνουν εξουσία. Και τα πιο σοβαρά προβλήματα τότε θα τα δημιουργήσουν καταρχήν μερικοί δεξιοί Μπολσεβίκοι, αυτοί ακριβώς που αντιστάθηκαν λυσσωδώς στο σχέδιο του Λένιν για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Μεταξύ τους ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ.

Αυτοί οι δύο Μπολσεβίκοι ηγέτες (της δεξιάς πτέρυγας) όχι μόνο δεν πήραν μέρος στην επανάσταση τις πρώτες δύσκολες μέρες, αλλά έκαναν κι ό,τι μπορούσαν για να αποτρέψουν τον Λένιν και τους αριστερούς Μπολ-σεβίκους να επιτεθούν στον Κερένσκι. Όπως θα δούμε, ο ρόλος των Ζι-νόβιεφ και Κάμενεφ δεν ήταν και τόσο «καθαρός» ούτε αργότερα.

Θέλω να πω με τα παραπάνω δύο πράγματα: Πως το περιεχόμενο των εννοιών «δεξιός» και «αριστερός» εντός των κομουνιστών κομμάτων δεν παραμένει ποτέ σταθερό και πως αυτό που τελικά μετράει δεν είναι η ιδεολογική «καθαρότητα», αλλά η έλλειψη καιροσκοπισμού. Οι αριβίστες και οι καιροσκόποι δεν μπορούν να έχουν θέση σ' ένα κομουνιστικό κόμ-μα.

144

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΛΕΝΙΝ ΕΙΝΑΙ ΑΤΑΚΤΑ!

ο περίφημος «δημοκρατικός συγκεντρωτισμός» δημιούργησε πολλά προ-βλήματα τόσο στα ΚΚ όλου του κόσμου όσο και στις αριστερές ομάδες και ομαδούλες. Και συνεχίζει να δημιουργεί και στον Γκορμπατσόφ. Το να είσαι δημοκράτης και ταυτόχρονα συγκεντρωτικός είναι μια καταφάνερη αντίφαση. Διότι ο όρος «συγκεντρωτισμός», ενώ εξυπονοεί την κομματική πειθαρχία, έχει ωστόσο και μια εννοιολογική απόχρωση φανερά δικτατο-ρική, έτσι που υποχρεώνει τη μειοψηφία εντός του κόμματος να υποτάσ-σεται στην κομματική πλειοψηφία, και οι διαφωνίες να σταματούν αυτο-μάτως μόλις παρθεί μια απόφαση απ' την πλειοψηφία. Όμως, είναι φανερό πως οι δαφωνήσαντες θα συνεχίσουν να διαφωνούν σιωπώντας, αν, βέβαια, δεν έχουν πεισθεί στο μεταξύ για την ορθότητα της απόφασης που πάρθηκε απ' την πλειοψηφία, πράγμα που συμβαίνει σπανιότατα, για τον απλό λόγο πως οι πλειοψηφούντες δεν θα μπορούσαν να ισχυριστούν αν είναι όντως μαρξιστές, πως η δική τους απόφαση ήταν σώνει και καλά η ορθή. Κι έτσι όλοι τελικά σιωπούν, προκειμένου να διατηρηθεί η κομματική πειθαρχία, που μοιάζει λιγάκι με τη στρατιωτική. Η δημιουργημένη μ' αυτό τον τρόπο κατάσταση ετοιμάζει το έδαφος για την εμφάνιστη του δικτάτορα.

Όταν το κόμμα βρίσκεται στην παρανομία, ουδέν πρόβλημα ή μάλλον ελάχιστα τα προβλήματα.

Είτε συμφωνείς με την κομματική πλειοψηφία είτε διαφωνείς, η ζημιά και για το κόμμα και για το μαρξισμό, που δεν αρνήθηκε ποτέ τη δημο-κρατία, δεν είναι και πολύ μεγάλη.

Και αν, ως διαφωνών, υποκύψεις στην απόφαση της πλειοψηφίας, το κάνεις για να διατηρηθεί η εντελώς αναγκαία συνοχή του κόμματος σε συνθήκες παρανομίας. Όσο λοιπόν ένα ΚΚ, ούτε την εξουσία κατέχει ούτε στην κοινοβουλευτική ζωή μετέχει, το δύσκολο πρόβλημα του δημοκρα-τικού συγκεντρωτισμού λύνεται σχετικά εύκολα. Γιατί ο εχθρός, πάντα και σ' όλες τις περιπτώσεις, είναι επαρκής λόγος για συσπείρωση και συνοχή. Όμως, μόλις εξαφανιστεί ο εχθρός οι διαφωνίες και οι έριδες γίνονται εντονότερες.

Οι Μπολσεβίκοι είχαν την ευκαιρία να διαπιστώσουν για πρώτη φορά π(ος οι ομαλές συνθήκες δεν ευνοούν την κομματική συνοχή (και ότι, α-ντίθετα, οι φυγόκεντρες και διασπαστικές τάσεις πολλαπλασιάζονται όταν

145

λείψει ο τόσο αναγκαίος για τη συνοχή εχθρός, ή μάλλον η άμεση απειλή που αυτός επιβάλλει), είχαν λοιπόν την ευκαιρία να το διαπιστώσουν στη διάρκεια της Φεβρουαριανής Επανάστασης, δηλαδή απ' το Φεβρουάριο του 1917 μέχρι τον Οκτώβριο του 1917.

Είναι η περίοδος που στη Ρωσία λειτουργεί για πρώτη φορά στην ιστο-ρία της η αστική δημοκρατία (υπό τον Κερένσκι) και το κόμμα των Μπολ-σεβίκων δρα νόμιμα.

Αυτή την περίοδο εμφανίζονται πολλές ομάδες μέσα στο κόμμα του Λένιν, που θα έρθει στη Ρωσία μόλις τον Απρίλιο. Η πιο ισχυρή απ' αυτές είναι εκείνη στην οποία ηγείται ο Στάλιν παρέα με τον Κάμενεφ. (Τι τρα-γική ειρωνεία να συνεργάζεται, σ' αυτή τη φάση, ο Στάλιν μ" έναν απ' τους μετέπειτα κυριότερους εχθρούς του!) Αυτοί οι δυο, λοιπόν, προΐστα-νται της ηγετικής ομάδας.

Το Μάρτιο του 1917 οι Στάλιν και Κάμενεφ εισηγούνται την υπό όρους υποστήριξη της Προσωρινής Κυβέρνησης (αυτής που έδιωξε τον τσάρο, γιατί τον τσάρο τον έδιωξαν οι αστοί, ενώ οι Μπολσεβίκοι απλώς τον εκτέλεσαν). Δηλαδή, ο Στάλιν και ο Κάμενεφ φέρονται «κεντρώα», πράγμα πολύ φυσικό αφού είναι η κυρίαρχη ομάδα μέσα στο κόμμα, που το διευ-θύνει και το καθοδηγεί.

Στα δεξιά αυτού του προοκτωβριανού σταλινικού κέντρου εμφανίζεται μια ισχυρή δεξιά ομάδα Μπολσεβίκων, που ζητάει τη συνεργασία με τους Μενσεβίκους του Μάρτοφ, ας πούμε τους σοσιαλδημοκράτες της εποχής, που κι αυτοί ωστόσο είναι μαρξιστές — δεν πρέπει να το ξεχνάμε αυτό.

Φυσικά, υπήρχε και μια αριστερότερη της κεντρώας σταλινικής ομάδας, που ζητούσε δράση άμεση και ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης εδώ και τώρα.

Ερχόμενος ο Λένιν στη Ρωσία τον Απρίλη του 1917 βάζει τέλος σ' αυτό το αντιπολιτευτικό μπολσεβίκικο χάος, και υποχρεώνει όσους απ' τους δικούς του υποστήριζαν τη συνεργασία με τους Μενσεβίκους, να προσχω-ρήσουν στους Μενσεβίκους και ν' αφήσουν ήσυχους τους Μπολσεβίκους να προετοιμαστούν για το «μεγάλο άλμα» του Οχτώβρη, για το οποίο ο Λένιν έχει πάρει ήδη τις αποφάσεις του.

Μόνο που δεν βιάζεται υπέρ το δέον και περιμένει το παραπέρα ξεχαρ-βάλωμα του πολύ φρέσκου και πολύ άπειρου αστικού κράτους που δη-μιούργησε η Φεβρουαριανη Επανάσταση. (Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η καθεστωτική αλλαγή στη Ρωσία έγινε σε δύο στάδια, μέσα στον ίδιο χρό-νο, το 1917: Κατά το πρώτο στάδιο οι αστοί ανατρέπουν το εντελώς φθαρ-μένο τσαρικό καθεστώς και κατά το δεύτερο στάδιο οι Μπολσεβίκοι ανα-τρέπουν τους ανατροπείς και τους αποκλείουν απ' τη νομή της εξουσίας

146

και τα καλά που αυτή συνεπάγεται, πριν καλά καλά προλάβουν να τη χαρούν. Αυτό ονομάστηκε «διαρκής επανάσταση», δηλαδή αστική στην αρχή και στη συνέχεια προλεταριακή, χωρίς διακοπή.)

Με την κατάληψη της εξουσίας απ' τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο του 1917, και κυρίως απ' το 1918 που τα πράγματα ξεκαθαρίζουν, μέχρι το 1927 που ο Στάλιν αρχίζει να εδραιώνει την εξουσία του (ο Λένιν πέθανε το 1924), οι αριστερές και οι υπεραριστερές ομάδες εντός του ΚΚΣΕ ξε-φυτρώνουν σαν τα μανιτάρια στη βροχή. Το παλιό, γνωστό τροπάρι περί «προδοσίας των επαναστατικών αρχών», οι αριστερότεροι του Λένιν αρι-στεροί το λένε για να τ' ακούσει καταρχήν ο Λένιν, που απ' όλους αυτούς τους υπεραριστερούς θεωρείται και χαρακτηρίζεται «προδότης της επανά-στασης».

Στην ιστορική συνέχεια, η κατέχοντες την κομματική, ή την κομματική και ταυτόχρονα κρατική εξουσία μαρξιστές, θα χαρακτηρίζονται μονίμως, απ' τους εκτός κόμματος και εκτός εξουσίας μαρξιστές «εχθροί της επα-νάστασης».

Δεν μπορεί να γίνει αλλιώς. Η διαμάχη παντού, συνεπώς και εντός της μαρξιστικής Αριστεράς δεν θα σταματήσει ποτέ. Είναι φυσικό, είναι δια-λεκτικό και είναι απολύτως μαρξιστικό. Η κομουνιστική κοινωνία θα είναι κι αυτή κοινωνία συγκρούσεων, όχι πάντως ταξικών.

Ας ευχηθούμε μόνο αυτές οι συγκρούσεις να μην καταλήγουν στη σφα-γή, όπως στη σταλινική περίοδο, αλλά να είναι διαφωνίες πάνω στο «δέον γενέσθαι» οξείες, οξύτατες, όχι πάντως αιματηρές. Κάπως σαν τις διαφω-νίες που υπάρχουν σήμερα εδώ στην Ελλάδα ανάμεσα στα μαρξιστικά κόμματα και κομματάκια, εφόσον, βέβαια, δεχτούμε πως είναι μαρξιστικά, πράγμα λίαν αμφίβολο, δεδομένου ότι ο μαρξισμός προϋποθέτει σοβαρή μελέτη και οι κομματικοί και μικροκομματικοί είναι πολύ απασχολημένοι με τα οργανωτικοδιεκπεραιωτικά, ώστε να μπορέσουν να στρώσουν τον κώλο τους και να διαβάσουν καμιά σελίδα του παππού Κάρολου και του θείου Βλαδίμηρου, που τους καταντήσαμε σκέτα ονόματα και σύμβολα κατάλληλα μόνο για τη διακόσμηση των κομματικών γραφείων και των αιθουσών των συνεδρίων.

Εν πάση περιπτώσει. Ο καθένας κάνει ό,τι μπορεί. Κι αυτοί που φωνα-σκούν προσκοπικά, το κάνουν γιατί αυτό μόνο μπορούν να κάνουν. Τι να κάνουμε; Να τους εκκαθαρίσουμε ή να τους «καθαρίσουμε;» Ας προφυλα-χτούμε από τον πειρασμό να γίνουμε σταλινικοί, πολύ περισσότερο όταν βρίζουμε συνεχώς και ηλιθίως τον άλλο θείο μας, τον Ιωσήφ, τον εισηγητή T(i)V συχνών «εκκαθαρίσεων».

I Ιου λέτε, όταν ο Λένιν έκλεισε ειρήνη με τη Γερμανία τον Ιανουάριο

147

του 1918 (πρόκειται για την περίφημη Συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ) έ-γινε χαμός εντός του κόμματος των Μπολσεβίκων. Λυσσωδώς εναντίον της συνθήκης που έσωσε τη νεαρή και αδύναμη σοβιετική εξουσία ήταν, με-ταξύ πολλών άλλων, ο Τρότσκι, ο Μπουχάριν, ο Τζερζίνσκι κ.α. Ο Στάλιν δεν πήρε θέση. Πονηρός ο Στάλιν από τότε!

Και αν ο Λένιν τελικά επέβαλε στο κόμμα την απόφαση για τη συνθήκη, το χρωστάει στον «αριστερό» Τρότσκι που δεν θέλησε να ωθήσει τα πράγ-ματα στα άκρα και συγκράτησε τους αντιφρονούντες, αν και διαφωνών και ο ίδιος, κι όχι στον «δεξιό» Μπουχάριν που ήταν έτοιμος να τα κάνει όλα γυαλιά καρφιά, τούτος ο μετριοπαθής και διαλλακτικός άνθρωπος, που τότε απαιτούσε σώνει και καλά ιδεολογική μαρξιστική καθαρότητα, τη στιγμή που ο κόσμος χανόταν.

Η συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ είναι πάντως μια ολοφάνερη παρέκκλι-ση από τις ιδεολογικές αρχές των προλετάριων, που υποχρεώθηκαν από τα πράγματα να συμβιβαστούν με τον εχθρό. Άλλωστε, ο Λένιν ποτέ δεν θεώρησε πράγμα μεμπτό τον συμβιβασμό όταν, βέβαια, αυτός δεν είναι ένας καλυμμένος οπορτουνισμός και μια αισχρή δολιότητα.

Γιατί λοιπόν πρέπει να κατηγορήσουμε τον Γκορμπατσόφ για συμβιβα-στικές παρεκκλίσεις; Δηλαδή, τι πρέπει να κάνει; Ν' αφήσει τη Σοβιετική Ένωση να καταστραφεί εν ονόματι της «ιδεολογικής καθαρότητας»; Κα-ταλαβαίνουν οι επικριτές της περεστρόικα πως τελικά συμπλέουν με τους αντιμαρξιστές; Μπα! Πού να το καταλάβουν! Σάμπως είναι μαρξιστές αυτοί που κατηγορούν τον Γκορμπατσόφ για μαρξιστική ασυνέπεια; Φωνακλάδες πρόσκοποι είναι! Γιούπι-γιούπι-ούμε θα σας καταπιούμε! Και τέρμα ο μαρ-ξισμός τους, με τούτη την προσκοπική κραυγή.

Πάντως, οι αριστερότεροι του Λένιν αριστεροί, μεταξύ του 1919 και του 1920 είχαν δημιουργήσει κατάσταση κυρίως στην Ουκρανία, περιοχή με μεγάλη παράδοση στο αναρχικό κίνημα. Ενώ, σ' ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση το 1920 δημιουργήθηκε μια πολύ ισχυρή αριστερή (αριστερότερη αυτής του Λένιν) τάση με επικεφαλής συνδικαλιστές σαν τον Σλιάπνικοφ και τον Λουτόβινοφ. Σ' αυτούς ανήκε και η περίφημη φεμινίστρια και υπουργός (επίτροπος) Προνοίας τότε, Αλεξάνδρα Κολοντάι.

Αυτή η αντιπολιτευόμενη στην πολιτική του Λένιν ομάδα, που ονομά-στηκε Εργατική Αντιπολίτευση, πρέσβευε πως τα συνδικάτα πρέπει να είναι ανεξάρτητα από το κόμμα, πράγμα ορθότατο. Και πως τα συνδικάτα πρέπει να έχουν τον άμεσο έλεγχο ολόκληρης της βιομηχανίας, πράγμα ορθότατο ομοίως. Αλλά πώς να ελέγχουν οι εργάτες άμεσα την παραγωγή, όταν η διοίκηση και η διεύθυνση απαιτεί ειδική γνώση και πείρα; Ήταν δυνατόν, τότε, να εμπιστευτεί το νεαρό και άπειρο κομουνιστικό καθεστώς

148

τη μοίρα του σε εμπειρικούς, όσο καλοπροαίρετοι κι αν ήταν; Η γραφειοκρατία στη σοβιετική της παραλλαγή προέκυψε κυρίως από

την ανάγκη ύπαρξης στελεχών, σ' όλα τα επίπεδα. Πολλά από τα στελέχη της τσαρικής βιομηχανίας διατηρήθηκαν. Από τον Λένιν διατηρήθηκαν! Φυσικά, δήλωσαν «νομιμοφροσύνη» στο νέο καθεστώς, μόνο και μόνο για να διαφυλάξουν τα πόστα τους. Εξυπακούεται πως πάρα πολλοί απ' αυτούς ήταν παλιάνθρωποι μεγάλης κλάσεως. Έλα, όμως, που η ηθική δεν κάνει πάντα παρέα με τη γνώση, κυρίως την ειδική γνώση. Έλα, όμως, που η κοινωνία έχει ανάγκη από τους ειδικούς περισσότερο απ' όσο έχει ανάγκη από τους ηθικούς!

Μ' αυτά και μ' άλλα πολλά, η γραφειοκρατία τελικά έγινε καθεστώς στην ΕΣΣΔ. Ένα γραφειοκρατικό καθεστώς που ονομάστηκε κομουνιστι-κό, ίσα ίσα για να μπορούν οι γραφειοκράτες να αλωνίζουν ανετότερα.

Κι αν συνεχίζετε να επιμένετε πως ύστερα από τόσα χρόνια σοσιαλιστι-κού καθεστώτος θα έπρεπε να έχει αλλάξει η συνείδηση και να εμφανιστεί ο «καινούριος άνθρωπος» κοιτάξτε λιγάκι τον εαυτό σας για να δείτε πόσο καινούριοι γίνατε από τότε που γίνατε μαρξιστές, όσο γίνατε εν πάση περιπτώσει.

Αν, πάλι, προτιμάτε, ρίξτε μια ματιά στο ΠΑΣΟΚ, και θα καταλάβετε καλύτερα τι σημαίνει να δηλώνεις πως είσαι σοσιαλιστής όντας τενεκές ξεγάνωτος. Λοιπόν, η συνείδηση είναι πολύ μυστήριο πράγμα. Άλλοτε σκληρή και δύσκαμπτη σαν το ατσάλι κι άλλοτε σκέτο λάστιχο.

Μετά το πρώτο εγκεφαλικό επεισόδιο που έπαθε ο Λένιν το 1922, το Πολιτικό Γραφείο εξέλεξε μια διευθύνουσα τριανδρία (τρόικα) από τους Στάλιν, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ. Κύριος στόχος της τριανδρίας ήταν να εμποδίσει τον Τρότσκι να ανεβεί στην εξουσία όταν θα πέθαινε ο Λένιν. Όμως, το φθινόπωρο του 1922 ο Λένιν συνήλθε από την αρρώστια και για ένα μικρό διάστημα επανήλθε στην Κεντρική Επιτροπή. Και έμεινε μέχρι που να τον βρει σε λίγο το δεύτερο εγκεφαλικό επεισόδιο.

Σ' αυτό το σύντομο μεσοδιάστημα ήταν που κατάλαβε πως η τρομερή ακαμψία που έδειχνε ο Γεωργιανός Στάλιν στη λύση των πολλών προβλη-μάτων που έβαζε η συνύπαρξη 200 εθνών και εθνοτήτων μέσα στη Σοβιε-τική ένωση θα δημιουργούσε προβλήματα στο μέλλον. Και στην περίφημη Λιαθήκη του, που γράφηκε ανάμεσα στο Δεκέμβρη του 1922 και το Γενάρη του 1923 συνιστά την απομάκρυνση του Στάλιν.

ΙνΙάλιστα, έρχεται σε επαφή με τον Τρότσκι, που πολύ τον εκτιμούσε, πα|)ύ τον καιροσκοπισμό που έδειξε κατά καιρούς αυτός ο πολύ σπουδαίος ηγέτης, και μαζί μεθοδεύουν τον τρόπο για την απομάκρυνση του πληθω-|)ΐ κ«)ύ και θυελλώδους Στάλιν, που ήδη είχε πάρει φόρα με την ισοπεδωτική

149

του πολιτική πάνω στις μειονότητες και τις εθνότητες. (Ήταν υπουργός Εθνοτήτων.)

Αλλά η δεύτερη αποπληξία του Λένιν, που είχε ως συνέπεια την ολική του παράλυση, ματαιώνει το σχέδιο.

Τον Απρίλιο του 1923, όσο ζούσε ακόμα ο Αένιν, όντας όμως εντελώς ανίκανος πλέον να επέμβει στα πράγματα, γίνεται το 12ο Συνέδριο του κόμματος, το τελευταίο όπου όλες οι τάσεις εκφράζονται ελεύθερα και άνετα. Το κύριο πρόβλημα που απασχολεί το Συνέδριο είναι οι αυτονομι-στικές τάσεις κάποιων εθνοτήτων.

Παρ' όλο που δεν πάρθηκαν σαφείς αποφάσεις, γίνεται φανερό ωστόσο πως οι σύνεδροι είναι έτοιμοι να ψηφίσουν το δικαίωμα για την αυτοδιά-θεση των εθνοτήτων. Αλλά ο Στάλιν επεμβαίνει δυναμικά και ματαιώνει μια τέτοια προοπτική. Είναι η πρώτη του αυθαιρεσία. Σε λίγο θα συλλάβει τον Τάταρο ηγέτη Γκαλίεφ. Είναι η πρώτη σύλληψη κομουνιστή ηγέτη με την κατηγορία της προδοσίας. Όλα, λοιπόν, άρχισαν με το πρόβλημα των εθνοτήτων. Αυτό ακριβώς που είναι το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα και για τον Γκορμπατσόφ.

150

ΟΤΑΝ Ο ΣΤΑΛΙΝ ΗΤΑΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ

Όσα θα πούμε σήμερα είναι καίριας σημασίας για το ρόλο που έπαιξε η εσωκομματική αντιπολίτευση στην εμφάνιση του φαινομένου που αργότε-ρα θα ονομαστεί σταλινισμός.

Με το θάνατο του Λένιν στις 21 Ιανουαρίου 1924 ήταν φυσικό να δη-μιουργηθεί μια ταραχή κι ένας φόβος μέσα στο ΚΚΣΕ. Δεν υπήρχε πια η ισχυρή προσωπικότητα του Λένιν, που ήξερε να διατηρεί με λεπτούς χει-ρισμούς την εσωκομματική δημοκρατία, παρά τις πολλές και συνεχείς δια-φωνίες με τους συντρόφους του. Γιατί, όσο και να διαφωνούσε κανείς μαζί του, τελικά όλοι σέβονταν και εκτιμούσαν απεριόριστα τον αναμφισβήτητο ηγέτη της Οκτωβριανής Επανάστασης, το δημιουργό της Σοβιετικής Ένωσης.

Στο 13ο Συνέδριο του κόμματος το Μάιο του 1924, το πρώτο μετά το θάνατο του Λένιν, ο Τρότσκι διακηρύσσει: «Το κόμμα έχει πάντα δίκιο». Όμως δεν το πιστεύει και τόσο. Είναι ήδη πολύ πικραμένος καθώς βλέπει να παραμερίζεται ολοένα και περισσότερο απ' τους παλιούς συντρόφους του. Είναι βλέπεις Εβραίος, κι αυτό, όσο και να 'ναι, παίζει ρόλο στον παραγκωνισμό του.

Όμως, το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς (1924) και ενώ δεν έχει κλείσει χρόνος ακόμα απ' το θάνατο του Λένιν, ο Τρότσκι κάνει μια πολύ βίαιη επίθεση κατά των Ζινόβιεφ και Κάμενεφ, όχι όμως και κατά του Στάλιν, που μαζί με τους δυο προηγούμενους συναποτελούν τη διευθυντική τριαν-δρία μετά το θάνατο του Λένιν.

Ο Τρότσκι, λοιπόν, αποκαλύπτει τον ύποπτο ρόλο του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επαναστάσης. Και όσα τους κα-ταμαρτυράει τώρα, θα τα χρησιμοποιήσει ο Στάλιν αργότερα για να απαλ-λαγεί απ' τους δυο «καιροσκόπους» της τρόικας.

Το γεγονός, πάντως, πως ο Τρότσκι δεν επιτίθεται προς το παρόν και στον Στάλιν σημαίνει πως του αναγνωρίζει τουλάχιστον το θετικό ρόλο που έπαιξε στη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης — κι αυτόν το ρόλο μόνον οι κακόπιστοι θα μπορούσαν να του τον αμφισβητήσουν και τότε και σήμερα.

Ί ο κόμμα, δηλαδή οι Στάλιν, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ, ανταπαντούν στον

151

Τρότσκι το ίδιο βίαια. Τον κατηγορούν για Μενσεβικισμό, δηλαδή για «δεξιά παρέκκλιση».

Αλλά δεν είναι και τόσο βέβαιοι. Κι έτσι λανσάρουν, τότε ακριβώς, τον όρο «τροτσκισμό».

Η διαμάχη παίρνει και θεωρητικές διαστάσεις. Ο Στάλιν λανσάρει τη θεωρία για το σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα τότε ακριβώς, και ο Τρότσκι ανταπαντά με τη θεωρία για τη διαρκή επανάσταση. Η διαμάχη καταλήγει στην απομάκρυνση του Τρότσκι τον Ιανουάριο του 1925 απ' το κρίσιμο πόστο του Επιτρόπου του Πολέμου (υπουργού Αμύνης, θα λέγαμε εμείς), το οποίο ωστόσο δεν του προσφέρει πολιτικά πλεονεκτήματα: Βρίσκεται ανάμεσα σε στρατιωτικούς κι όχι ανάμεσα σε πολιτικούς.

Αίγους μήνες μετά την απομάκρυνση Τρότσκι απ' το Επιτροπάτο (υ-πουργείο) του Πολέμου, μια νέα αντιπολιτευτική κίνηση απειλεί με διάλυ-ση το κόμμα. Οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ, οι δύο της τρόικα, προσπαθούν να εκδιώξουν δολίως τον Στάλιν απ' την τριανδρία και να μείνουν κυρίαρ-χοι του παιχνιδιού, δυο άνθρωποι βάσιμα ύποπτοι για καιροσκοπισμό, ό-πο)ς απέδειξε ο Τρότσκι.

Αμφισβητούν, λοιπόν, την αξία της θεωρίας του Στάλιν για το σοσια-λισμό σε μία μόνο χώρα, και ασκούν δριμύτατη κριτική στη λενινιστική Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ), που τη συνεχίζουν με συνέπεια οι Στά-λιν, Μπουχάριν και Ρίκοφ, που είναι προς το παρόν στενοί συνεργάτες και ομονοούν σχεδόν στα πάντα.

Στο 14ο Συνέδριο, το Δεκέμβριο του 1925, οι Ζινόβιεφ και Κάμενεφ προσπαθούν να ανατρέψουν τον Στάλινι Ο Ζινόβιεφ βασίζεται στον έλεγχο που ασκεί στην κομματική οργάνωση του Αένινγκραντ, αλλά οι σύνεδροι υποστηρίζουν τον Στάλιν, και η απόπειρα ανατροπής του έχει οικτρό και αστείο τέλος. Προς το παρόν, πάντως, όλα γίνονται δημοκρατικά. Ο Στάλιν δεν είναι ακόμα δικτάτορας.

Στη διαμάχη Ζινόβιεφ και Κάμενεφ απ' τη μια και Στάλιν απ' την άλλη, ο Τρότσκι μένει αδιάφορος και απαθής. Άλλωστε, θεωρεί τον Ζινόβιεφ το μεγαλύτερο εχθρό του και προς στιγμήν σκέφτεται να συμμαχήσει με τον Στάλιν ενάντια στον πολύ επικίνδυνο Ζινόβιεφ. Όμως, την άνοιξη του 1926 οι σταλινικοί αποκτούν τέτοια δύναμη, που ο Τρότσκι συμμαχεί τε-λικά με τον υπ' αριθμόν 1 εχθρό του, τον Ζινόβιεφ, εναντίον του Στάλιν! Το λυσσώδες κυνήγι της εξουσίας από μαρξιστές αρχίζει να γίνεται κωμι-κοτραγικό.

Ο συνασπισμός Τρότσκι-Ζινόβιεφ-Κάμενεφ ονομάζεται Μπλοκ της Ε-νωμένης Αντιπολίτευσης, έτσι φανερά και καθαρά. Η εσωκομματική δη-μοκρατία συνεχίζει να λειτουργεί.

152

Τον Ιούλιο του 1926, το Μπλοκ δημοσιεύει την περίφημη Πλατφόρμα . των Δεκατριών. Είναι μια βίαιη επίθεση κατά της Νέας Οικονομικής Πο-λιτικής (ΝΕΠ) του Λένιν που συνεχίζει να εφαρμόζει με συνέπεια ο Στάλιν.

Τα πράγματα, λοιπόν οξύνονται επικίνδυνα και για το κόμμα και για το νεαρό σοσιαλιστικό κράτος, και ο Στάλιν διώχνει απ' το Πολιτικό Γρα-φείο στην αρχή τους Ζινόβιεφ και Κάμενεφ και στη συνέχεια τον Τρότσκι, που έχει συμμαχήσει μαζί τους. Η απομάκρυνση του Τρότσκι γίνεται τον Οκτώβριο του 1926. Ο Ζινόβιεφ, μέχρι τότε πρόεδρος της Κομιντέρν (της Κομουνιστικής Διεθνούς, δηλαδή της Γ' Διεθνούς) αντικαθίσταται απ' τον Μπουχάριν.

Όμως, πολλοί οπαδοί του Μπλοκ αρχίζουν να το εγκαταλείπουν και επανέρχονται στην κυρίαρχη σταλινική ομάδα. Ανάμεσά τους και η Κρού-πσκαγια, η σύντροφος του Λένιν, που το 1925 είχε πάει με τον Ζινόβιεφ. Ενώ οι περισσότεροι υπεραριστεροί εγκαταλείπουν τον Τρότσκι, που εμ-φανίζεται σαν ο συνεπής αριστερός ηγέτης, και προσχωρούν κι αυτοί στην ομάδα του Στάλιν.

Την άνοιξη του 1927 και ενώ η πρώτη κρίση μοιάζει να εκτονώνεται, ξεσπάει δεύτερη με αφορμή την υποστήριξη που παρέχει ο Στάλιν στον Τσανγκ Κάι Σεκ κι όχι στον Μάο. Το αντιπολιτευτικό Μπλοκ έχει δίκιο, αλλά ο Στάλιν είναι περισσότερο πραγματιστής και λιγότερο μαρξιστής: Ζητάει για την Κίνα μια αστική δημοκρατία, που τη θεωρεί ευκολότερη. Άλλωστε και ο Μάο είναι περισσότερο κομφουκιανιστής παρά μαρξιστής.

Με την ευκαιρία της «υπόθεσης Κίνα» το Μπλοκ ξαναεπιτίθεται στη ΝΕΠ, κατηγορώντας τον Στάλιν για σκανδαλώδη εύνοια προς τους αγρότες σε βάρος των εργατών. Ο Στάλιν δεν έχει αρχίσει ακόμα τη βίαιη ,κολε-κτιβοποίηση ~ κι αυτήν ακριβώς ζητάει το Μπλοκ Τρότσκι-Ζινόβιεφ-Κάμενεφ. Λίγο αργότερα ο Στάλιν θ' αλλάξει την τακτική του και θα τσαλαπατήσει τους αγρότες, δηλαδή θα εφαρμόσει την τακτική που προ-τείνουν οι εχθροί του, οι οποίοι όμως στο μεταξύ θα απομακρυνθούν ορι-στικά απ' το προσκήνιο. Μύλος.

Επιπλέον, το Μπλοκ κάθε άλλο παρά την εσωκομματική δημοκρατία υποστηρίζει. Είναι υπέρ του αυστηρού «δημοκρατικού συγκεντρωτισμού» περισσότερο κι απ' τον Στάλιν. Και ο Στάλιν θα εκμεταλλευτεί σε λίγο αυτή την απαίτηση των ανθρώπων του Μπλοκ για αυστηρή πειθαρχία για να τους εκκαθαρίσει, ακριβώς στο όνομα της πειθαρχίας. Μ' άλλα λόγια, όχι μόνο τα 'θελαν και τα 'παθαν οι του Μπλοκ, αλλά και υπέδειξαν στο Στάλιν το πώς θα έπρεπε να ενεργήσει για να διατηρήσει την απολύτως αναγκαία εσωκομματική πειθαρχία.

Την άνοιξη του 1927, η Μεγάλη Βρετανία, ο υπ' αριθμόν 1 εχθρός τότε

15.·?

της Σοβιετικής Ένωσης μοιάζει έτοιμη να επιτεθεί κατά της χώρας του Λένιν. Μπροστά στον όντως υπαρκτό κίνδυνο, οι Τρότσκι, Ζινόβιεφ και Κάμενεφ κάνουν την αυτοκριτική τους, κατά το έθιμο, αλλά παρά ταύτα ξαναεπιτίθενται κατά του Στάλιν, που συνεχίζει να είναι δημοκράτης παρά τις κάποιες παρασπονδίες.

Την 7η Νοεμβρίου 1927, δέκατη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης (η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι οκτωβριανή με το παλιό ημερολόγιο, με το νέο είναι νοεμβριανή), το Μπλοκ έχει την οικτρή ιδέα, παρά τις συνεχείς διακηρύξεις του για τη σημασία της κομματικής πειθαρχίας, να οργανώσει διαδήλωση στους δρόμους της Μόσχας κατά του Στάλιν, που συνεχίζει να είναι δημοκράτης.

Ε, λοιπόν, τους τσακίζεις ή δεν τους τσακίζεις; Αυτό ακριβώς έκανε η Γκε Πε Ου, η μυστική αστυνομία του Στάλιν: τους τσάκισε. Και έκανε πάρα πολύ καλά, εδώ που τα λέμε.

Κι έτσι οι δυο κύριοι ηγέτες του Μπλοκ, ο Τρότσκι και ο Ζινόβιεφ διαγράφονται οριστικά απ' το κόμμα. Λίγο αργότερα, στο 15ο Συνέδριο που γίνεται το Δεκέμβριο του 1927, διαγράφονται με άκρα επισημότητα και οι υπόλοιποι: Κάμενεφ, Ράντεκ, Πιατακόφ, Πρεομπραζένσκι, Ρακόφσκι, Σμιρνόφ κ.ά. Ίδια η κατηγορία για όλους: Έγιναν όργανα των αστών! Το ίδιο καλαμπούρι θα το πει πολλές φορές ο Στάλιν, αλλά, όπως καταλάβαμε ήδη, οι αντιπολιτευόμενοι δεν του έδωσαν μόνο βάσιμες αφορμές αλλά και τα όπλα για να τους πολεμήσει! Μύλος!

Όμως, προσέξτε να δείτε την πλάκα: Ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ, περίπου ένα χρόνο μετά τη διαγραφή τους, υπαναχωρούν, μετανιώνουν και επιστρέ-φουν στο κόμμα με την ουρά στα σκέλια. Ξέρουν πως η διαγραφή δεν αφήνει κανένα περιθώριο για ελιγμούς και πολιτικάντικες στρεψοδικίες. Κι έτσι αφήνουν τον πάντα αξιοπρεπή και σοβαρό Τρότσκι ολομόναχο να αντιπολιτεύεται, χωρίς πιθανότητες επιτυχίας πλέον, τον Στάλιν.

Οι τροτσκιστές εξορίζονται και σκορπίζονται στην απέραντη χώρα και ο Τρότσκι βρίσκεται πεταγμένος στη μακρινή Άλμα Άτα, όπου τον στέλ-νουν να «ξεκουραστεί» τον Ιανουάριο του 1928. Πέρασαν μόνο ένδεκα χρόνια απ' την Οκτωβριανή Επανάσταση και ο οργανωτής του ένδοξου Κόκκινου Στρατού βρίσκεται έξω απ' το στρατό, έξω από το κόμμα, έξω απ' τα πάντα, βουτηγμένος μέχρι το κεφάλι στη θλίψη και τη δυστυχία.

Ο Τρότσκι ήταν αναμφισβήτητα ο δεύτερος μετά τον Λένιν. Δυστυχώς, όμως, ευέλικτος πολιτικός δεν υπήρξε ποτέ. Ήταν συνεπής μαρξιστής, αλλά δεν ήξερε να κάνει τακτικές υποχωρήσεις, ο ξεροκέφαλος. Σ' αυτό αποδείχτηκε πολύ κακός μαθητής του Λένιν. Και πήγε άδικα των αδίκων, αυτός ο πολύ μεγάλος επαναστάτης. Θα ήταν τραγικό αν ο Γκορμπατσόφ

154

L

δεν αποκαταστήσει τουλάχιστον τη μνήμη του. Στην ιστορία της ΕΣΣΔ, η θέση του Τρότσκι θα είναι πάντα δίπλα στον Λένιν.

Προσωπικά, έχω έναν τόσο μεγάλο θαυμασμό γι ' αυτόν τον υπέροχο επαναστάτη που συχνά ένιωσα τον πειρασμό να προσχωρήσω στους τρο-τσκιστές. Όμως, κατάλαβα κάποτε πως στερείται σοβαρού νοήματος να ανήκεις σε μια φράξια, πολύ περισσότερο όταν κι αυτή έγινε με τον καιρό σταλινικότερη του Στάλιν, και δογματικότερη των δογματικών σταλινικών.

Μετά τη διάλυση της αριστερής αντιπολίτευσης, ο Στάλιν στρέφεται κατά της δεξιάς αντιπολίτευσης, της οποίας ηγέτες είναι ο Μπουχάριν, ο Ρίκοφ και ο Τόμσκι, δηλαδή τρεις άνθρωποι που μαζί με τον Στάλιν απο-τελούν τη συλλογική ηγεσία του κόμματος, μετά την εκπαραθύρωση του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ.

Ο Στάλιν, ωστόσο, παραμένει ακόμα δημοκράτης. Αλλά, όταν θέλεις ν' αγιάσεις και δεν σ' αφήνουν οι διαόλοι, τελικά γίνεσαι και συ διάολος και ησυχάζεις από κάθε μορφής αντιπολίτευση, κυρίως όταν αυτή δεν ξέρει να αντιπολιτεύεται και απλώς διεκδικεί πάση θυσία την εξουσία, ίσως για να δικτατορεύσει πολύ πιο βάναυσα.

Οι παραπάνω «δεξιοί» ήταν οι τυπικοί εκπρόσωποι της ΝΕΠ (Νέα Οι-κονομική Πολιτική, που σημαίνει περίπου μετάθεση της οικονομικής ορ-γάνωσης της κοινωνίας σ' ένα είδος ιδιωτικής πρωτοβουλίας, που, το ξα-ναλέμε, ήταν πολιτική επιλογή του Λένιν, πράγμα που σημαίνει πως ο Γκορμπατσόφ σήμερα δεν κάνει τίποτα το καινούριο· εφαρμόζει απλώς τη ΝΕΠ.)

Όμως, ο Στάλιν εγκαταλείπει ξαφνικά το 1928 τη ΝΕΠ, που ευνοεί τους αγρότες και τη γεωργική παραγωγή, και ρίχνεται με μανία σ' ένα πρόγραμ-μα ταχύτατης εκβιομηχάνισης, που ευνοεί τους εργάτες. Συνεπώς, οι «δε-ξιοί» της ΝΕΠ (Μπουχάριν κ.ά.), έπρεπε να εκπαραθυρωθούν κι αυτοί. Όπερ και εγένετο, με τυπικά σταλινική ευκολία. Τούτος ο άνθρωπος ενερ-γούσε πάντα σαν κομάντο.

Η δεξιά αντιπολίτευση ήταν ισχυρή μόνο στη Μόσχα. Είχε όμως ερεί-σματα και στα συνδικάτα. Οι εργάτες διαισθάνονται περισσότερο παρά καταλαβαίνουν πως η ταχεία εκβιομηχάνιση δεν θα ευνοήσει ούτε αυτούς τελικά. Ο σταχανοβισμός θα αποδειχτεί καταστροφικός.

Τα συνδικάτα τα καθοδηγεί ο Τόμσκι και την Κομιντέρν ο Μπουχάριν, που αντικατέστησε τον Ζινόβιεφ. Ο τέταρτος της πρώην σταλινικής τε-τρανδρίας, διαδόχου της τριανδρίας Στάλιν-Ζινόβιεφ-Κάμενεφ, ο Ρίκοφ, πρόεδρος του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων, δηλαδή πρωθυπουργός, όπως θα λέγαμε εμείς, αντικαθίσταται και αυτός απ" τον Μολότοφ το 1930. Ο Στάλιν έχει πλέον παντού μόνο δικούς του ανθρώπους.

155

Η αντιπολίτευση, αριστερή και δεξιά, έχει σχολάσει διά παντός. Ο Στά-λιν, σχεδόν χωρίς να το πάρει είδηση, και κάτω απ' τη φορά των πραγ-μάτων, γίνεται ολοένα και περισσότερο αυταρχικός, βοηθούντος και του άξεστου χαρακτήρα του.

Πάντως, μέχρι το 1930 κάνει ό,τι μπορεί ο άνθρωπος για να πάει κόντρα στη... φύση του! Και η αντιπολίτευση, δεξιά και αριστερή δεν έκανε τίποτα σοβαρό για να τον βοηθήσει να ελέγξει την αυταρχική φύση του.

Στο μεταξύ, έχουν μαζευτεί γύρω του οι αιώνιοι τσανακογλείφτες του εκάστοτε ισχυρού. Που θα τον ξεσκονίζουν και θα τον λιβανίζουν με ζήλο αξιοπρόσεκτο. Το καλάμι που καβάλησε στο τέλος ο Στάλιν δεν το καβά-λησε μόνος του. Τον βοήθησαν να το καβαλήσει αφενός οι αντιπολιτευό-μενοι που δεν άσκησαν πάντα και σ' όλες τις περιπτώσεις έξυπνη, διακρι-τική και κυρίως μαρξιστική αντιπολίτευση, και αφετέρου οι γραφειοκρά-τες, που πάντα έχουν ανάγκη από έναν ισχυρό προστάτη για να τη βο-λεύουν, οι γυμνοσάλιαγκοι.

Ο Στάλιν υπήρξε ένα τραγικό πρόσωπο. Κανείς δεν μπορεί να τον κα-τηγορήσει για ανεντιμότητα. Δόλο έχει μπόλικο, αλλά πίστευε ειλικρινά πως ό,τι έκανε το 'κανε για το καλό της επανάστασης και των εξαθλιω-μένων μουζίκων.

Ο Στάλιν ήταν μια μεγάλη προσωπικότητα κι ένας σπουδαίος επαναστά-της. Δυστυχώς, όμως, ήταν υπέρ το δέον άξεστος και χωριάτης. Και όχι καλά ενημερωμένος στο μαρξισμό, όπως ο Λένιν κι όπως ο Τρότσκι. Σε λίγο θα χάσει τον έλεγχο και θ' αρχίσει να σκοτώνει τους συντρόφους τους. Οι δίκες της Μόσχας πλησιάζουν. Θα τις παρακολουθήσουμε.

156

ΑΛΛΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΚΙ ΑΛΛΟ ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ

Το είπαμε ήδη, αλλά πρέπει να το ξαναπούμε: Μέσα σε κάθε κομουνιστικό κόμμα υπάρχουν τάσεις δεξιές, κεντρώες και αριστερές, παραμένοντας, ω-στόσο, αριστερές και οι τρεις.

Όταν λοιπόν οι κομουνιστές μιλούν για κομματική «δεξιά» και «αριστε-ρά» εννοούν τη δική τους Δεξιά και τη δική τους Αριστερά, κι όχι, βέβαια, την κυρίως ειπείν αστική Δεξιά και την υπεραριστερά, δηλαδή τους αρι-στεριστές, τους γκοσίστες όπως τους λέμε σήμερα.

Άλλωστε, κάθε κόμμα και κάθε πολιτική ομάδα έχει μια δεξιά, μια αριστερά κι ένα κέντρο. Έτσι, στην αστική Δεξιά υπάρχει μια πτέρυγα δεξιά, μια κεντρώα και μια αριστερή, πάντα εντός των πλαισίων του δεξιού κόμματος ή ομάδας. Ομοίως και οι γκοσίστες έχουν κι αυτοί τη δεξιά, την αριστερά και το κέντρο τους.

Αυτά τα όχι και τόσο περίεργα μπερδέματα στις κατατάξεις και στους χαρακτηρισμούς συμβαίνουν γιατί οι προσωπικές απόψεις του κάθε ανθρώ-που για το καθετί είναι, απλώς, προσωπικές. Όμως, όταν οι άνθρωποι ομαδοποιούνται το κάνουν πάνω σ' ένα μίνιμουμ κοινών απόψεων, αφού είναι εντελώς αδύνατο να συμφωνήσουν όλοι για όλα.

Έχει παρατηρηθεί πως όσο προχωρούμε προς τα δεξιά του πολιτικού φάσματος μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, τόσο πολλαπλασιάζονται οι χω-ριστικές και διασπαστικές τάσεις.

Και τα συνεπή δεξιά κόμματα, δεν είναι ακριβώς κόμματα, είναι περιστα-σιακές ταξικές ομαδοποιήσεις, που συνεχώς αλλάζουν το συσχετισμό των δυνάμεών τους.

Τούτο συμβαίνει γιατί ο αστός και η ουρά του, ο μικροαστός, έχει με-γάλη κινητικότητα: Μετακινείται από δω κι από κει, εντός του πολιτικού φάσματος, ανάλογα με τα πολύ προσωπικά του συμφέροντα. Ο αστός και ο μικροαστός δεν έχουν ιδεολογία, έχουν μόνο πορτοφόλι, που παίρνει τη θέση ιδεολογίας. Μακριά, λοιπόν, απ' τους αστούς και τους μικροαστούς. Είναι επικίνδυνοι, γιατί δεν έχουν κανένα έρμα, και είναι ικανοί για τα πάντα.

Ακόμα και ο αστός εργοδότης θα προτιμούσε να έχει στη δούλεψή του έναν αριστερό. Γιατί ξέρει πως, αυτός, δεν θα είναι ένας γελοίος, ένας

157

μυξιάρης και γκρινιάρης, ένας ασυνείδητος και ανεύθυνος, παρ' όλο που ο αριστερός είναι που θα του δημιουργήσει κυρίως τα προβλήματα σε περίπτωση απεργίας. Όμως, με την ανάπτυξη του συνδικαλισμού οι απερ-γίες δεν είναι πλέον πρόβλημα ταξικής συνείδησης, αλλά αυτόματης λει-τουργίας των εργασιακών αντανακλαστικών. Οι απεργοί κατάντησαν ένα άμορφο κοπάδι διεκδικητών, πέρα και πάνω από ιδέες, εκτός απ' αυτές που υπαγορεύει η συνήθως τρύπια τσέπη τους. Το εργατικό κίνημα αστοποιεί-ται ολοένα και περισσότερο και, όντας κυρίως διεκδικητικό, οι εργάτες τελικά δεν διαφέρουν πλέον στο ήθος και στη συμπεριφορά σε τίποτα απ' τους αστούς, που μοναδική τους ιδεολογία είναι το χρήμα.

Ο ουβριερισμός (εργατισμός) —που τόσο ενοχλούσε τον Λένιν— τείνει να γίνει κατάσταση εντός των αριστερών κομμάτων, που αντιλαμβάνονται το κομματικό καθήκον ολοένα και περισσότερο σαν καθήκον για την ορ-γάνωση απεργών. Απεργία να 'ναι κι ό,τι να 'ναι. Ακόμα και τ' αφεντικά που λέει ο λόγος, να κατέβουν σε απεργία εδώ στην Ελλάδα, το ΚΚ θα τους... συμπαρασταθεί! Ισοπεδώσαμε ιδεολογικά ακόμα και το συνδικαλι-σμό, τη μεγαλύτερη κατάκτηση των εργαζομένων. Όλα αυτά δεν είναι απλώς «δεξιές παρεκκλίσεις» είναι αστοποίηση του εργατικού κινήματος, εκχυδαϊσμός του εργατικού κινήματος.

Τα περισσότερα και κυρίως τα δυσκολότερα προβλήματα στη νεαρή Σοβιετική Ένωση των ετών 1925-1930 τα δημιούργησε η περίφημη Εργα-τική Αντιπολίτευση υπό τον Σλιάπνικοφ. Στην πραγματικότητα, αυτοί οι άνθρωποι δεν ήταν ακριβώς κομουνιστές, ήταν μάλλον ουβριεριστές (ερ-γατιστές). Όμως, αναμφισβήτητα, ήταν προλετάριοι. Και πώς να πάει κα-νείς κόντρα στους προλετάριους, όταν διατείνεται πως τον ενδιαφέρει πολύ το ΚΚ, δηλαδή το κόμμα των προλετάριων;

Και τι κόμμα προλετάριων θα ήταν αυτό, όταν περιφρονεί τους προλε-τάριους, για μόνο το λόγο πως δεν είναι και τόσο καλοί κομουνιστές, αφού τους ενδιαφέρει περισσότερο η άμεση βελτίωση των συνθηκών της ζωής τους και λιγότερο η ριζική, σοσιαλιστική αλλαγή των κοινωνικών όλου του κόσμου;

Η απάντηση σ' αυτό το δύσκολο ερώτημα είναι τελικά απλή: Τα ΚΚ δεν είναι η εργατική τάξη στο σύνολό της, είναι η πρωτοπορία της εργα-τικής τάξης. Η οποία, όντας πρωτοπορία, εργάζεται ή, μάλλον, πρέπει να εργάζεται (γιατί, όπως θα δούμε, δεν εργάζεται και τόσο) για τα συμφέροντα ολόκληρης της εργατικής τάξης, γενικότερα όλων των εργαζομένων, έστω κι αν μερικοί απ' αυτούς είναι κακόμοιρα φασιστάκια, ηλίθια και αγράμ-ματα, ικανά μόνο να φωνάζουν ζήτω ή κάτω, κατά τις περιστάσεις και κατά την περιοδικότητα των ψυχοπαθολογικών τους κρίσεων.

158

Γιατί, ο θυρωρός-φασίστας, ακόμα και ο καστανάς-νεοδημοκράτης σί-γουρα δεν είναι και τόσο ομαλά άτομα, αφού δανείζουν την ψήφο τους σε κόμματα που σαφώς δεν είναι τα δικά τους από ταξική άποψη. Σκέφτονται, λοιπόν, οι φουκαράδες σαν αστοί, ενώ δεν είναι παρά εξαθλιωμένοι υπο-προλετάριοι.

Αλλά το ίδιο περίπου φαινόμενο εμφανίζεται και στις σοσιαλιστικές χώρες: Κομουνισμό δικής του συνταγής τους τάισε ο Στάλιν, με το ζόρι, κομουνισμό μολογούσαν γενικώς, χωρίς να έχουν ιδέα οι περισσότεροι περί τίνος ακριβώς πρόκειται. Κι όταν χρειάστηκε να τους ταίσει το κα-θεστώς νορμάλ τροφή, διαπίστωσε με έκπληξη ότι οι ιδέες, όσο σπουδαίες κι αν είναι, δεν τρώγονται.

Αλλά στη Σοβιετική Ένωση έβαλαν τους μουζίκους να χορέψουν θεο-νήστικοι, τους καημένους. Βέβαια, μπορεί οι πεινασμένοι να είναι αυτοί που θ' αλλάξουν τον κόσμο, όμως δεν θα τον αλλάξουν για να παραμείνουν πεινασμένοι αυτοί και χορτάτοι οι γραφειοκράτες, που παριστάνουν τους κομουνιστές, τη στιγμή που δεν είναι παρά σκέτα καθάρματα. Όμως, άντε να τους πεις πως δεν είναι κομουνιστές όταν σου τρίβουν συνεχώς στη μούρη την κομματική τους ταυτότητα, λες και η ταυτότητα κάνει τον κο-μουνιστή κι όχι ο κομουνιστής την ταυτότητα.

Παρά ταύτα όμως, η υπό κομουνιστικό καθεστώς αστική «ιδεολογία» τού «άρπαξε να φας και κλέψε να 'χεις» δεν αφορά μόνο την κορυφή, αφορά και τη λαϊκή βάση. Ο λαϊκισμός, που εξαγιάζει το λαό, έτσι αυτόματα και χωρίς πολλή συζήτηση, είναι επικίνδυνος παντού —και στα κομουνιστικά κόμματα είναι δυο φορές επικίνδυνος. Την πρώτη, γιατί ο λαός «εν γένει» δεν είναι παρά η άμορφη μάζα (λαός είναι και οι φασίστες και οι γραφειο-κράτες), και τη δεύτερη, διότι γ ι ' αυτόν ακριβώς το λαό (τη μάζα, γιατί η μάζα σημαίνει λαός στα αρχαία ελληνικά) αγωνίζονται τα ΚΚ και όλες οι αριστερές ομάδες, πράγμα που σημαίνει πως ένας κομουνιστής αγωνίζεται για όλους, συνεπώς και για τον ταλαίπωρο φασίστα, πράγμα καθόλου εύ-κολο από συναισθηματικής άποψης, γιατί κάτι τέτοιο απαιτεί, εκτός από ήθος, και καλή γνώση του μαρξισμού.

Θέλω να πω πως υπεύθυνη για τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν είναι μόνο η γραφειοκρατία και η κομματική ηγεσία, αλλά και η λαϊκή βάση. Πιο συγκεκριμένα, μια διαιω-νιζόμενη μικροαστική νοοτροπία της λαϊκής βάσης, που αυτοκαταναλώνε-ται ως μικροαστική συνεχώς, μια και ποτέ δεν θα μπορέσει να γίνει αστική. Στα αστικά καθεστώτα, ο μικροαστός έχει πάντα την ελπίδα ιιως θα προα-χθεί σε αστό κι αυτή ακριβώς η ελπίδα, αν και πραγματώνεται σπανιότατα, σΐινιστά την «κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας». Όλοι ονειρεύονται να

159

«πιάσουν την καλή» κι αν είναι δυνατόν, την πάρα πολύ καλή. Όμως την καλή και κυρίως την πολύ καλή την πιάνουν λίγοι, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Αλλά ο τρόπος δεν έχει σημασία. Σημασία έχει πως το αστικό καθεστώς συντηρεί την ελπίδα για ένα γρήγορο πλουτισμό, πράγμα που δεν είναι δυνατό υπό σοσιαλιστικό καθεστώς, γιατί εκεί η ελπίδα για πλουτι-σμό έχει ένα αξεπέραστο «πλαφόν». Και εκατομμυριούχος να γίνεις εκεί δια της κλοπής (δεν υπάρχει άλλος τρόπος) δεν θα ξέρεις τι να κάνεις τα λεφτά σου, αφού δεν μπορείς να τα επενδύσεις ή να τα καταθέσεις στην τράπεζα, χωρίς να σε πάρουν χαμπάρι. Παρά ταύτα όμως, η «κρυφή γοητεία της μπουρζουαζίας», τουτέστιν το όνειρο και η ελπίδα για έναν πλούτο που σαν δυνατότητα υπάρχει για όλους και σαν πραγματικότητα για ελάχιστους, λειτουργεί και κει. Και στη βάση, και στην κορυφή και παντού.

Την πρώτη θλιβερή διαπίστωση για την ύπαρξη μιας τέτοιας νοοτρο-πίας, οι θεωρητικοί την τοποθετούν γύρω στο 1928, με την Εργατική Α-ντιπολίτευση, που ωστόσο εμφανίζεται σαν μια υπεραριστερή ομάδα, καλά οργανωμένη, που κάνει αριστερή αντιπολίτευση στον Στάλιν. Όμως, ο Στάλιν και οι περί αυτόν δεν έχουν καμιά δυνατότητα να πείσουν την Εργατική Αντιπολίτευση πως τα αιτήματά της είναι μάλλον ουβριεριστικά παρά κομουνιστικά.

Δεν μπορεί να την πείσει, γιατί τα αιτήματα που βάζουν αυτοί οι υπε-ραριστεροί είναι και δίκαια και σωστά: ζητούν άμεσο έλεγχο των πάντων απ' τους εργάτες, και αν είναι δυνατόν κατανομή του εισοδήματος κατά το κομουνιστικό πρότυπο; στον καθένα κατά τις ανάγκες του, όχι στον καθένα κατά την εργασία του, όπως είναι το σοσιαλιστικό πρότυπο.

(Έχουμε εδώ μια ευκαιρία να καταλάβουμε τη διαφορά ανάμεσα στον κομουνισμό και το σοσιαλισμό.)

Όμως, το καθεστώς στη Σοβιετική Ένωση ούτε τώρα ούτε, πολύ περισ-σότερο, τότε ήταν κομουνιστικό. Ο κομουνισμός και εκεί και παντού είναι το αιτούμενο, όχι το υπάρχον. Η Σοβιετική Ένωση δεν είναι κομουνιστική χώρα, είναι μια χώρα που «βαδίζει προς τον κομουνισμό», αν και τα τελευ-ταία είκοσι τουλάχιστον χρόνια δεν βάδιζε προς πουθενά: κάνει σημειωτόν, εν πλήρει αμηχανία.

Όπως και να 'ναι πάντως, είναι καλά να ξέρουμε πως όταν λέμε «κο-μουνιστική χώρα» εννοούμε σοσιαλιστική (ο καθένας κατά την εργασία του). Κι είναι ακόμα πιο καλό να συνειδητοποιήσουμε επιτέλους πως μια κομουνιστική χώρα δεν είναι τέτοια επειδή γέμισε κάργα κομουνιστές (εί-ναι τόσο λίγοι κι εκεί οι πραγματικοί κομουνιστές όσο και παντού αλλού) αλλά διότι έχει εγγράψει στο πρόγραμμά της την πορεία προς τον κομου-νισμό, την έλευση του οποίου κανείς δεν θα μπορούσε να προσδιορίσει

160

χρονικά. Ο κομουνισμός θα έρθει όταν η αφθονία των αγαθών είναι τόσο μεγάλη, ώστε ο καθένας να παίρνει ό,τι έχει ανάγκη.

Ο Μαρξ υπέδειξε τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωπότητα μπορεί να βαδίσει προς αυτή την υπέροχη ουτοπία. Που τώρα μας φαίνεται σαν τέ-τοια. Γιατί όλα τα ήδη πραγματοποιηθέντα, σ' όλους τους τομείς του επιστητού, κάποτε φάνταζαν ουτοπικά. Ουτοπία ήταν όχι μόνο ο κομουνι-σμός αλλά και ο σοσιαλισμός, πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Σ' έναν άλλο τομέα, ουτοπία ήταν κάποτε το όνειρο να περπατήσει ο άνθρω-πος στο φεγγάρι.

Αλίμονο, λοιπόν, αν λείψουν οι ουτοπίες. Θα αποβλακωθούμε. Αρχίζου-με ήδη να αποβλακωνόμαστε. Οι ουτοπίες δεν λειτουργούν όπως άλλοτε, δεν παράγουν έργο όπο)ς παλιότερα, έχουν ατροφήσει μέσα σ' ένα στείρο ηθικά και ιδεολογικά πραγματισμό, που είναι το κύριο γνώρισμα του κα-πιταλισμού.

Ο εργατισμός (οι άμεσες διεκδικήσεις) είναι πραγματισμός, δεν είναι κομουνισμός. Το λέει ο Λένιν, όχι εγώ. Κι όμως η Εργατική Αντιπολίτευση στη Σοβιετική Ένωση είχε δίκιο: Η απαίτηση για ένα σοσιαλισμό «εδώ και τώρα», όσο κι αν είναι αίτημα απομακρυσμένο από το μαρξισμό του Μαρξ (ο Μαρξ δεν ήταν μελλοντολόγος και δεν έθεσε κανένα χρονικό όριο για την έλευση του κομουνισμού) είναι ωστόσο απολύτως κατανοητή; Δεν μπορεί κανείς να ζητάει επ' άπειρον από έναν ολόκληρο λαό να δουλεύει για την κοινωνία του μέλλοντος. Γιατί θα ξεχάσει να δουλεύει για την κοινωνία του παρόντος. Κι αυτό ακριβώς έπαθαν στη Σοβιετική Ένωση. Και τώρα ο Γκορμπατσόφ προσπαθεί, όπως μπορεί, να κάνει τον κόσμο να δουλέψει για την κοινωνία του παρόντος, τη σοσιαλιστική, όχι την κομου-νιστική. Για την κομουνιστική έχουμε καιρό. Αρκεί να μην την ξεχάσουμε.

Το τραγικότερο γεγονός που συνέβη τα πρώτα χρόνια του σταλινισμού ήταν η συντριβή της Εργατικής Αντιπολίτευσης, αυτής ακριβώς απ' την οποία ξεπετάχτηκαν στις μέρες μας όλες οι αριστερίστικες ομάδες. Όμως, θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά; Προσωπικά δεν είμαι καθόλου σίγου-ρος. Ο κρυμμένος μέσα στην Εργατική Αντιπολίτευση εργατισμός (ουβριε-ρισμός) είναι πάντα επικίνδυνος. Διότι δεν φτάνει να είναι κανείς εργάτης ή εργαζόμενος.

Πρέπει και να έχει συνειδητοποιήσει την κολοσσιαία κοινωνική σημα-σία, την κυριολεκτικά ιστορική σημασία που έχει το γεγονός να είναι κανείς εργάτης ή εργαζόμενος, δηλαδή να στηρίζει με την εργασία του και μόνο ολόκληρη την κοινωνία κι ολόκληρο τον πολιτισμό, κι όχι μόνο τον εαυτούλη του, τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Γιατί ο ουβριερισμός εξαντλείται σ' αυτά τα λίγα.

161

Ένας απ' τους ηγέτες της Εργατικής Αντιπολίτευσης, ο Τόμσκι, αυτο-κτόνησε το 1936, έξι χρόνια μετά τον Μαγιακόφσκι, που αυτός αυτοκτό-νησε για εντελώς προσωπικούς λόγους. (Τα συνηθίζουν αυτά οι ποιητές.) Δημιουργήθηκε μια ολόκληρη μυθολογία γύρω απ' την αυτοκτονία του Μαγιακόφσκι (που δεν αυτοκτόνησε καθόλου για κοινωνικοπολιτικούς λό-γους, όπως θέλουν να λένε οι σαχλοί αστούλη,^ες μελετητές). Όμως, πολύ λίγα γράφηκαν γύρω απ' την τραγική αυτοκτονία του Τόμσκι: Ο Στάλιν ετοιμαζόταν να τον καθαρίσει κι αυτόν. Αυτόν τον πανέντιμο άνθρωπο, που πίστευε ειλικρινά πως οι εργάτες, από μόνοι τους, είναι σε θέση να πετύ-χουν τα πάντα, στα γρήγορα. Ένα ακόμα τραγικό πρόσωπο στις παρυφές των δικών της Μόσχας.

162

ΟΙ ΔΙΚΕΣ ΤΗΣ ΜΟΣΧΑΣ

Κάθε «εκκαθάριση» σ' ένα ΚΚ προϋποθέτει μια «παρέκκλιση». Όσοι πα-ρεκκλίνουν απ' την εκάστοτε ισχύουσα κομματική γραμμή, εκκαθαρίζο-νται. Επί Στάλιν, μάλιστα, το επίσημο ρήμα «εκκαθαρίζω» και το ανεπίση-μο «καθαρίζω» πάρα, πολύ συχνά είναι συνώνυμα, με μια μικρή διαφορά ωστόσο: Το «καθάρισμα» είναι οριστική, ριζική και ανεπανόρθωτη «εκκα-θάριση», ενώ η «εκκαθάριση» αφήνει περιθώρια επιστροφής του εκκαθα-ρισθέντος στο κόμμα, αν και όταν το κόμμα το κρίνει σκόπιμο, και εφόσον φυσικά ο εκκαθαρισθείς αποδείξει πως δεν θα «παρεκκλίνει» και στο μέλ-λον.

Όμως, πώς να μην παρεκκλίνεις, όταν η γραμμή αλλάζει κάθε τόσο; Είναι δύσκολο να παρακολουθείς το εκκρεμές στην κίνηση του, εκτός κι αν είσαι πάρα πολύ ευέλικτος. Αλλά πολύ ευέλικτος είναι συνήθως ο και-ροσκόπος. Που, στην κυριολεξία, σημαίνει «αυτός που κοιτάζει τον καιρό» (τον λέμε και οπορτουνιστή, απ' τη λατινική λέξη opportunitas (οπορτού-νιτας) που σημαίνει συμφέρον, ωφέλεια.)

Απ' την ετυμολογία και μόνο καταλαβαίνουμε πως δεν συμβιβάζεται να 'σαι κομουνιστής και μαζί καιροσκόπος, ώστε να πορεύεσαι πάντα κατά κει που κάθε φορά φυσάει ο άνεμος της «καθοδήγησης». Και ναι μεν δεν θα δημιουργούνταν πρόβλημα αν η καθοδήγηση έπραττε πάντα κατά το μαρξιστικά ορθότερον, έλα όμως που η γραμμή αλλάζει όχι πάντα με ά-ψογα μαρξιστικά κριτήρια, παρότι αυτά επικαλείται η εκάστοτε διευθύνου-σα κομματική ομάδα προκειμένου να αλλάξει τη γραμμή, κατά πώς αυτή καταλαβαίνει τα πράγματα.

Και αν μεν καταλαβαίνει καλώς, έχει καλώς. Αν όμως εσύ πιστεύεις πως δεν καταλαβαίνει καλώς, έχει κακώς για σένα, που κινδυνεύεις, όπως στη σταλινική περίοδο, να βρεθείς στον άλλο κόσμο στα καλά καθούμενα, τη στιγμή μάλιστα που δηλωμένη πρόθεσή σου ήταν να δουλέψεις για το καλό (ΐυτού του κόσμου. Εκτός, βέβαια, κι αν δηλώνοντας πως δουλεύεις για το καλό του κόσμου, τελικά δουλεύεις για το προσωπικό σου καλό, που δο-λίως το ταύτισες με το καλό του κόσμου. Οπότε η εκκαθάριση είναι μάλλον ενδεδειγμένη. Όχι όμως και το «καθάρισμα», που όπως είπαμε είναι μια (ΐιματηρή εκκαθάριση, που τη λάνσαρε και την έκανε μόδα, τότε, ο Στάλιν.

Ιίπί ιδεολογικού επιπέδου, οι κατηγορίες που μπορούν να σου προσά-

163

ψουν είτε για να σε εκκαθαρίσουν είτε για να σε καθαρίσουν είναι στά-νταρντ, και είναι οι παρακάτω έξι:

1. Άπατρις κοσμοπολιτισμός. Τουτέστιν έλλειψη αγάπης για τη σοσια-λιστική πατρίδα, καλαμπούρι αντιμαρξιστικό απ' τα λίγα.

2. Ιδεαλισμός. Εδώ χωράνε τα πάντα. Απ' το να αγαπάς τον Ντοστογιέ-φσκι, ας πούμε, μέχρι να σου ξεφύγει και να πεις «ω, θεέ μου!»

3. Αντικειμενισμός. Που σημαίνει να δίνεις μεγάλη σημασία στις αντι-κειμενικές συνθήκες, παραγνωρίζοντας την «επαναστατική βούληση» και το συναγόμενο απ' αυτήν ηρωισμό.

4. Υποκειμενισμός. Που σημαίνει να δίνεις μεγάλη σημασία στο υποκεί-μενο, και κυρίως στην αφεντιά σου, σε βάρος των αντικειμενικών συνθη-κών. Βέβαια, στο μαρξισμό ο υποκειμενισμός και ο αντικειμενισμός σχη-ματίζουν αδιαχώριστο διαλεκτικό δίπολο, αλλά ποιος νοιάζεται για φιλο-σοφικές λεπτότητες όταν είναι να κάνει τη δουλειά του και να σε καθαρί-σει, ή έστω να σε εκκαθαρίσει, άλλοτε για αντικειμενική και άλλοτε για υποκειμενική παρέκκλιση;

5. Φορμαλισμός. Είναι μια κατηγορία που δεν αφορά μόνο τους καλλι-τέχνες αλλά όλους όσους δίνουν υπέρ το δέον μεγάλη σημασία στους τύπους και τους κανόνες. Όμως, οι πιο φανατικοί οπαδοί του πιο χοντροει-δούς φορμαλισμού είναι οι ίδιοι οι γραφειοκράτες, που έκαναν τον όρο μομφή και ψόγο θανατηφόρο για τους μη γραφειοκράτες. Και

6. Διανοουμενισμός. Δηλαδή το να είσαι διανοούμενος περισσότερο απ' όσο πρέπει. Όμως, πόσο πρέπει; Και επειδή συνήθως οι γραφειοκράτες είναι εμπειρικοί και αγράμματοι, το «πόσο» το κατεβάζουν στα μέτρα τους. Για να μην κατηγορηθείς λοιπόν για διανοουμενισμό πρέπει να είσαι α-γράμματος.

Καταλαβαίνουμε πόσο προσεκτικός πρέπει να είναι ένας κομουνιστής για να μην παρεκκλίνει, κατά τον έναν απ' τους έξι τρόπους, ή κατά ζεύγη τρόπων, ή κατά τριάδες τρόπων, ή μ' όλους τους τρόπους μαζί, οπότε δεν τον σώζει τίποτα. Η επιμονή του Μαρξ στο σεβασμό της ιδιαιτερότητας της κάθε ανθρώπινης προσωπικότητας πάει περίπατο.

Οι περίφημες «δίκες της Μόσχας» στηρίχτηκαν «θεωρητικά» στις παρα-πάνω «αρχές». Αλλά πρακτικά στηρίχτηκαν σε μία και μόνο αρχή: την τρομοκρατία. Η οποία είχε δύο κύριες παραλλαγές: την εξορία και την εκτέλεση.

Κι αν μεν πρόκειται για εξορία ή εκτέλεση δεδηλωμένα και βεβαιωμένα αντικομουνιστών, τσιμέντο να γίνει, θα μπορούσε να πει ένας υπέρ το δέον κυνικός. Αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα άγριο κυνηγητό κομουνιστών από κομουνιστές, για ένα βάρβαρο ενδοκομουνιστικό εμφύλιο πόλεμο που

164

σ' αφήνει άναυδο, και που αν ήταν δυνατό να τον δει ο Μαρξ θα έφριττε. «Τι κάνετε εκεί πέρα, ρε κοπρίτες» θα έλεγε. «Και ισχυρίζεστε πως είστε μαρξιστές. Α, να μου χαθείτε, καθίκια του κερατά». (Και μη μου πείτε πως ο Μαρξ δεν θα μιλούσε έτσι. Ποιος δεν θα μιλούσε έτσι, βλέποντας αυτή την τραγωδία;)

Οι «δίκες της Μόσχας» είναι τρεις και έγιναν το 1936, το 1937 και το 1938, αντιστοίχως. Όμως όλα άρχισαν δύο χρόνια νωρίτερα, το Δεκέμβρη του 1934, με τη δολοφονία του Κίροφ, κομματικού γραμματέα του Λένιν-γκραντ. Υποτίθεται πως τον σκότωσε ένας οπαδός του Ζινόβιεφ, πράγμα που δεν πρέπει να αποκλείεται εντελώς γιατί ο Ζηνόβιεφ ήταν μεγάλο μούτρο.

Πάντως, το πιο πιθανό είναι να τον σκότωσε ο Στάλιν, και να φόρτωσε το φόνο στον πάντα επικίνδυνο γι ' αυτόν Ζινόβιεφ, όχι μόνο για να τον εκκαθαρίσει, αλλά και για να μπορέσει ν' αρχίσει τις εκκαθαρίσεις εν γένει, γιατί τα πράγματα είχαν εκτραχυνθεί πάρα πολύ εντός του κόμματος, όπως ήδη είδαμε, και εκτραχύνονταν ολοένα και περισσότερο καθώς το νεαρό καθεστώς απομακρυνόταν ολοένα και περισσότερο και απ' τις αρχές του μαρξισμού και απ' τις αρχές του λενινισμού.

Το 1934, που αρχίζει αυτή η οικτρή ιστορία, ο Λένιν είναι ήδη πεθαμένος εδώ και δέκα χρόνια, και οι επίγονοι μαλλιοτραβιούνται όχι τόσο για την ορθότερη εφαρμογή του λενινισμού, όσο για τη νομή της εξουσίας. Τι τραγωδία, ω παππού Κάρολε! Όποιος και να σκότωσε τον Κίροφ (το έ-γκλημα παραμένει ανεξιχνίαστο) ήταν πάντως ένας πολύ βολικός για τον Στάλιν θάνατος, ακριβώς γιατί ήταν ένας σκοτεινός θάνατος. Του προμή-θευσε τα αναγκαία προσχήματα για να επισημαίνει παντού κατασκότεινους εχθρούς. Και κατασκότεινοι εχθροί (του) γίνονται τελικά οι πάντες, μηδέ των σταλινικών εξαιρουμένων, κι εδώ είναι το κωμικό αυτής της τραγικής ιστορίας: Μαζί μ' όλους τους άλλους, έφαγε το σκοτάδι και πάρα πολλούς βεβαιωμένα σταλινικούς, γιατί η καχυποψία από ένα σημείο και πέρα λει-τουργούσε εντελώς ηλίθια, όπως άλλωστε σε κάθε περίοδο τρομοκρατίας μέσα στην ιστορία.

Πάντως, οι αστοί ας πάψουν να τσαμπουνάνε και να μυξοκλαίνε γ ι ' αυτή την οικτρή υπόθεση: Πρέπει να χαίρονται κάθε φορά που κομουνιστές σκοτώνουν κομουνιστές και τους απαλλάσσουν έτσι από ένα δύσκολο και δυσάρεστο «καθήκον». Άλλωστε, θα δούμε και τ' άπλυτα των αστών στη συνέχεια αυτών των κειμένων. Εκεί να δεις τρομοκρατία! Να σου σηκώ-νεται η τρίχα.

ί οΐ) Κίροφ δολοφονηθέντος μυστηριωδώς πώς το 1934, δεν είναι πλέον δύσκολο για τον Στάλιν να στήσει την πρώτη δίκη το 1936. Κύριος κατη-

165

γορούμενος ο Ζινόβιεφ, φυσικά. Και ο φίλος και συνεργάτης του, Κάμενεφ. Όμως ήταν αναίσχυντο σταλινικό ψέμα πως τάχα συνεργάστηκαν με τον Τρότσκι με σκοπό να ανατρέψουν και τον Στάλιν και το σοσιαλισμό. Κι αν υποθέσουμε πως συνωμότησαν και πως είχαν σκοπό να ανατρέψουν τον Στάλιν, αυτό σε καμιά περίπτωση δεν σημαίνει πως ήθελαν να ανατρέψουν και το σοσιαλισμό. Όμως, βλέπεις, ο Στάλιν είχε ταυτίσει ήδη το σοσια-λισμό με τον εαυτό του — κι εδώ ακριβώς βρίσκεται ο πυρήνας του στα-λινισμού.

Εν πάση περιπτώσει, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ και μια ομάδα οπαδών τους, «ομολόγησαν». Και εκτελέστηκαν την άλλη μέρα. Όμως κανείς δεν στε-νοχωρήθηκε ιδιαίτερα από το θάνατό τους γιατί, το είπαμε ήδη, αυτοί οι δύο κύριοι δεν ήταν και τόσο σόι, τόσο από μαρξιστικής όσο και από κομουνιστικής απόψεως, χωρίς αυτό να σημαίνει, βέβαια, πως έπρεπε να σταλούν να συναντήσουν τον Μαρξ στον Παράδεισο. Που όταν τους είδε εκεί θα πρέπει να είπε: «Ω, διάολε! Ποιος σας έστειλε εδώ, έτσι πρόωρα! Εκείνος ο αχρείος ο Στάλιν, υποθέτω!»

Η δεύτερη δίκη, του 1937, αφορούσε όντως τροτσκιστές, όχι πάντως τον Τρότσκι αυτοπροσώπως, που ήδη είχε απελαθεί. Αυτοί που δικάζονται τώρα είναι οι σύντροφοι και συνεργάτες του Τρότσκι, Ράντεκ, Πιατακόφ, Σοκόλνικοφ, Σερεμπριάκοφ και άλλοι. Διότι «συνωμότησαν» τόσο με τους Γερμανούς όσο και με τους Ιάπωνες με σκοπό την παλινόρθωση του κα-πιταλισμού. Το σταλινικό ψέμα παραήταν χοντροειδές, αλλά μέσα στη σύγχυση και στον πανικό δεν ήταν δύσκολο στον Στάλιν να το πλασάρει σαν αληθέστερο της αληθείας, σαν αυτονόητο σχεδόν.

Σ' αυτή τη δεύτερη δίκη λοιπόν πέφτουν κεφάλια πανέντιμων ανθρώπων, που έδειξαν μια εκπληκτική αυταπάρνηση στη διάρκεια της επανάστασης, πριν από είκοσι χρόνια. Αιωνία τους η μνήμη, που λέει ένα χριστιανικό ανέκδοτο. (Τι ωφελεί να είναι η μνήμη σου αιώνια, όταν δεν σ' αφήνουν να ζήσεις όσο είναι να ζήσεις;)

Η τρίτη δίκη, του 1938, αφορά τους ηγέτες της «δεξιάς παρέκκλισης» Μπουχάριν και Ρίκοφ. Με την ευκαιρία δικάζονται και καταδικάζονται κι όσοι τροτσκιστές απέμειναν, δηλαδή ο Ρακόφσκι και ο Κρετσίνσκι, καθώς και ο πρώην υπουργός (επίτροπος) Εσωτερικών, ο Γιάκοντα, που δεν ανήκε σε φατρίες, αλλά τολμούσε να έχει προσωπική άποψη και να τη λέει. (Κι ας μη βιαστούν να πανηγυρίσουν επί του προκειμένου οι κριψίνοες αστού-ληδες, που έχουν πάντα προσωπική άποψη αλλά σπανιότατα τη λένε, και συνεπώς είναι σαν να μην την έχουν. Είναι κι αυτοί καιροσκόποι και μάλιστα πολύ πιο επικίνδυνοι από τους κομουνιστές καιροσκόπους, γιατί ο καιροσκοπισμός τους έχει δημοκρατική κάλυψη και στηρίζεται στην

166

«ελευθερία του λόγου». Ποια ελευθερία του λόγου, βρε καθίκια του κερατά; Τολμάτε να έχετε λόγο αρθρωμένο, ώστε να ζητάτε την ελευθερία να τον εκφράζετε; Α, να μου χαθείτε, τενεκέδες ξεγάνωτοι.)

Η κατηγορία που τους προσάπτουν είναι η προδοσία, έτσι γενικώς, χω-ρίς αυτό να σημαίνει πως ο τρομερός εισαγγελέας Βισίνσκι δεν βρίσκει τρόπους να τεκμηριώσει... λεπτομερειακά την προδοσία! Εδώ ένας Έλληνας εισαγγελίσκος της πεντάρας είναι σε θέση να τεκμηριώσει ένα ψευδές κατηγορητήριο, και να μην είναι ο Βισίνσκι που ήταν όντως ένας ιδιοφυής νομομαθής; (Πράγμα που, βέβαια, δεν τον εμπόδισε καθόλου να είναι κι ένα μεγάλο κάθαρμα. Ούτε η υπερειδίκευση ούτε η ευφυία από μόνες τους εξασφαλίζουν το ήθος). Λοιπόν, τουφεκίστηκαν κι αυτοί. Πυρ!

Κι έπεσε νεκρός μαζί τους κι ο Μαρξ. Κατακαημένε Κάρολε, τι σου 'μελε να πάθεις! Και τι συνεχίζεις να παθαίνεις! Τώρα, βέβαια, δεν σκο-τωνόμαστε μεταξύ μας, αλλά από ενδοκομουνιστική κακοήθεια τα πάμε τόσο καλά όσο και την εποχή του Στάλιν. Κατακαημένε Κάρολε! Κάθε μέρα σε σκοτώνουν οι γραφειοκράτες. Για να δούμε, θα σε σώσει τελικά ο Γκορμπατσόφ; Το ελπίζω και το εύχομαι, αλλά δεν είμαι και τόσο σί-γουρος. Οι γραφειοκράτες φυτρώνουν παντού. Είναι τόσο εύκολο να πα-ραστήσεις τον κομουνιστή, ίσα ίσα για να τη βολέψεις, είτε πρακτικά, είτε ψυχολογικά, είτε υπαρξιακά, είτε άλλως πώς! Για, λοιπόν, στρώστε τον κώλο σας και διαβάστε καμιά σελίδα του Μαρξ και του Λένιν μπας κι αποκτήσετε μια σταλιά κομουνιστικό ήθος, γιατί θα μας πάρει ο διάολος όλους μας, κομουνιστές και μη.

Το 1937, δηλαδή τότε που έγινε η δεύτερη δίκη, έγιναν κι άλλες πολλές στο περιθώριο της. Ήταν, ας πούμε, συμπληρωματικές, μη τυχόν και ξε-φύγει κανένας «προδότης της σοσιαλιστικής πατρίδας». Δηλαδή: εχθρός του Στάλιν. Που εκτός του ότι είχε ήδη ταυτιστεί με το σοσιαλισμό άρχισε να ταυτίζεται τώρα και με την πατρίδα! Αλλά αυτό το συνηθίζουν πολλοί ηγέτες, κι εδώ στη Δύση, και συνεπώς δεν είναι γνώρισμα των κομουνιστών μόνο, αν και σ' αυτούς το πράγμα φαντάζει κωμικό.

Όμως, στη διάρκεια της δεύτερης δίκης, το 1937, συνέβη κι ένα εντελώς εκπληκτικό γεγονός, που δεν του δώσαμε τη δέουσα σημασία, έτσι παρα-συρμένοι από τη βαρβαρότητα. Ο γραμματέας του ΚΚ Ουκρανίας, ο Πό-σιτσεφ, ανέλαβε πρωτοβουλία εντός της Κεντρικής Επιτροπής για τον περιορισμό των υπερβολών του Στάλιν. Δηλαδή, η αντιπολίτευση ήταν ακόμα δυνατή!

() I Ιόσιτσεφ θα εκκαθαριστεί, βέβαια, κι αυτός αργότερα, αλλά προς το παρί^ κανείς δεν τον ενοχλεί. Γιατί το ΚΚ της Ουκρανίας είναι πάντα το κίιλύτερο και το σωστότερα οργανωμένο εθνικό κομουνιστικό κόμμα, ε-

167

ντός των πλαισίων φυσικά του ΚΚΣΕ. Η αναρχική παράδοση της Ουκρα-νίας ασφαλώς έχει παίξει το ρόλο της εδώ.

Οι εκκαθαρίσεις συνεχίστηκαν επί καθημερινής βάσεως μέχρι το θάνατο του Στάλιν το 1953. (Πάντως, κάτι λίγες έκανε κι ο Χρουστσιόφ, έτσι, για να μην ξεχαστεί η παράδοση). Ωστόσο, και παρά τις εκκαθαρίσεις, ο σπα-ραγμός εντός του ΚΚΣΕ, εντός των σταλινικών, δηλαδή, σοβούσε πάντα. Η διαμάχη του διαβόητου Ζντάνοφ, κομματικού γραμματέα του Λένιν-γκραντ και του Μαλένκοφ, οργανωτικού αναπληρωτή του Στάλιν ήταν λυσσώδης.

168

Η Γ' ΔΙΕΘΝΗΣ ΗΤΑΝ... ΕΘΝΙΚΗ

Απ' το 1938 που ο Στάλιν εδραιώνει την προσωπική του εξουσία, μέχρι το 1953 που πεθαίνει, δηλαδή για 15 χρόνια που διαρκεί ο κυρίως ειπείν σταλινισμός, κανείς δεν κάνει πλέον λόγο στη Σοβιετική Ένωση ούτε για «παρέκκλιση», ούτε για «κομματική αντιπολίτευση», ούτε για «εσωκομμα-τική δημοκρατία», ούτε για «σοσιαλιστική δημοκρατία», ούτε για τίποτα. Τάξη και ανασφάλεια επικρατεί στην απέραντη χώρα του Λένιν.

Ο διάδοχος του Στάλιν, ο Νικίτα Χρουστσιόφ, θα υποχρεωθεί, βέβαια, να κάνει ορισμένους ελιγμούς, προκειμένου να υποσκελίσει τους άλλους μνηστήρες του κενού σταλινικού «θρόνου», όμως δεν θα φτάσει ποτέ σε ακρότητες.

Τους τρεις κύριους αντιπάλους του, τον Μαλένκοφ, τον Κανγκάνοβιτς και τον Μολότοφ θα τους υποχρεώσει, εξυπνότατα, «να πάρουν θέση κα-θαρή στο πρόβλημα της διαδοχής του Στάλιν». Και την πήραν μ' έναν εντελώς ανόητο τρόπο:

Επιχείρησαν να ανατρέψουν τον Χρουστσιόφ τον Ιούνιο του 1957, πέ-φτοντας έτσι στην παγίδα που τους έστησε ο πονηρός Ουκρανός. Που, σημειωτέον, άρχισε την καριέρα του σαν βοσκός, για να προαχθεί αργό-τερα σε εργάτη, και να γίνει μέλος του Κόμματος το 1918, οπότε και μα-θαίνει να γάφει και να διαβάζει σ' ένα κομματικό σχολείο.

(Η σταδιοδρομία του Νικίτα Σεργκέγιεβιτς Χρουστσιόφ, που λανθασμέ-να τον λέμε και Κρούστσεφ, είναι τόσο θεαματική όσο δεν είναι ούτε καν αυτή του Στάλιν. Τούτος ο εξαθλιωμένος γιος μουζίκου, ο εντελώς αγράμ-ματος —δηλαδή αναλφάβητος— μέχρι τα 24 χρόνια του, τον έφτασε στο ύπατο κομματικό αξίωμα το 1958 και πέθανε μάλλον πανευτυχής αν και έκπτωτος το 1971, σε ηλικία 77 χρονών. Μόνο στη Σοβιετική Ένωση θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο.)

Αν τα πνεύματα ηρεμούν στη Σοβιετική Ένωση μετά το 1938, φυσικά με το ζόρι και «δια τον φόβον των Ιουδαίων», δηλαδή του Στάλιν, τα πνεύματα στα εκτός Σοβιετικής Ενώσεως ΚΚ, κάθε άλλο παρά ηρεμούν. Αντίθετα, τότε ήταν που έγινε χαμός στα δυτικά ΚΚ.

Οι Ευρωπαίοι, κυρίως, κομουνιστές έπρεπε να επιλέξουν, όχι μόνο ανά-μεσα στον Στάλιν και τον Τρότσκι και στις απόψεις που αυτοί εκπροσω-πούσαν, αλλά και στον Μάο, που θα εμφανιστεί κι αυτός στο διεθνές προ-

169

σκήνιο αμέσως μετά τη λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου και θα μπερ-δέψει ακόμα περισσότερο μια ήδη πολύ μπερδεμένη κατάσταση.

Πάντως, ο ιδεολογικός... κομουνιστικός πλουραλισμός εκτός Σοβιετικής Ενώσεως είναι γεγονός: Οι κομουνιστές της Δύσης έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε τρεις αλληλοσπαρασσόμενες τάσεις. Επιπρόσθετα, έχουν την ευχέρεια να εντάσσονται και να ξαναεντάσσονται και σε άλλες μικρότερες ομάδες, ανάλογα με τα κέφια τους και τα διαβάσματα τους — όσοι διαβά-ζουν, εν πάση περιπτώσει, γιατί οι περισσότεροι αλλάζουν προσανατολι-σμό, έτσι, για λόγους συναισθηματικούς μάλλον παρά ιδεολογικούς.

Χάος. Αλλά χάος πολύ χαριτωμένο θα λέγαμε και πολύ γόνιμο ιδεολο-γικά. Αν και συχνά οι ιδεολογικές διαμάχες πήραν τη μορφή αιματηρών συγκρούσεων, κυρίως ανάμεσα σε «επίσημους» κομουνιστές και τροτσκι-στές που κι αυτοί, σημειωτέον, είναι κομουνιστές κι ας μην τους αναγνω-ρίζουν το χαρακτηρισμό οι «επίσημοι» κομουνιστές.

Όμως, οι περισσότερες αναταραχές εντός των δυτικών ΚΚ δεν προήλ-θαν απ' τους τροτσκιστές ή τους μαοϊκούς, που έτσι κι αλλιώς δεν θα ήταν δυνατό να αναμειχθούν στα εσωτερικά των ΚΚ, αλλά απ' τους ίδιους τους «επίσημους» κομουνιστές. Οι οποίοι, κάθε φορά που άλλαζε η πολιτική της Σοβιετικής Ενώσεως, πράγμα πολύ φυσικό για ένα κόμμα, ακόμα και «δογ-ματικό», έπρεπε να προσαρμοστούν κι αυτοί αναλόγως. Εύκολο όμως το 'χεις να γίνεσαι ανεμοδείκτης, παρακολουθώντας μια «γραμμή» που κάνει συνεχώς ζικ-ζακ;

Όταν ο Λένιν δημιούργησε την Κομουνιστική Διεθνή, τη λεγόμενη Γ' Διεθνή, το 1920, είχε στο νου του δύο πράγματα: Αφενός να συγκροτήσει ένα διεθνές κομουνιστικό όργανο, που θα αναλάμβανε το συντονισμό της επαναστατικής δράσης σ' όλο τον κόσμο και αφετέρου να φτιάξει έναν οργανισμό ικανό να βοηθήσει τη νεαρή Σοβιετική Ένωση στα πρώτα δύσκολα χρόνια της, στη βάση της «διεθνιστικής αλληλεγγύης». Όμως το όνειρο για το ξάπλωμα της επανάστασης έσβησε λίγο μετά το θάνατο του Λένιν και το σταλινικό δόγμα για το «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα» καθιστούσε εκ των πραγμάτων προβληματική τη λειτουργία της Γ' Διε-θνούς, η οποία αναγκαστικά περιορίζεται τώρα στο ρόλο του μόνιμου υ-ποστηριχτή της Σοβιετικής Ένωσης.

Συνεπώς, όσοι διαφωνούν με τη μεταβαλλόμενη πολιτική της Σοβιετι-κής Ένωσης, δεν έχουν θέση στην Γ' Διεθνή! Αλλά μια τέτοιου εί-δους «σοβιετική» Διεθνής δεν είναι Διεθνής, είναι... εθνική, ρωσικά εθνι-κή μάλιστα! Κι έτσι η Γ' Διεθνής έγινε με τον καιρό ένα είδος λέσχης των φίλων της Σοβιετικής Ένωσης, κάτι σαν τους σημερινούς Ελληνοσο-βιετικούς Συνδέσμους απανταχού της γης, που λειτουργούν περισσότε-

170

po τουριστικά και φολκλορικά και λιγότερο ιδεολογικά και πολιτικά. Όμως, η Γ' Διεθνής είχε να παίξει κι ένα τρίτο ρόλο, καθαρά ιδεολο-

γικό. Οι ιδιαιτερότητες των κομουνιστικών κομμάτων όλου του κόσμου δημιουργούσαν τεράστια προβλήματα στη μαρξιστική θεωρία, που όφειλε να προσαρμόζεται στις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε χώρας, αν, βέβαια, ήθελε να παραμείνει μαρξιστική. Γιατί ο μαρξισμός δεν είναι ρούχο πρετ-α-πορτέ, ραμμένο στους Σοβιετικούς ράφτες. Στο κάτω κάτω ο μαρξισμός δεν είναι ρώσικο «προϊόν», είναι γερμανικό.

Η ανάγκη ύπαρξης ενός διεθνούς κομουνιστικού οργάνου έγινε επιτακτι-κή το 1919, δύο χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, όταν ο περί-φημος «Σύνδεσμος Σπάρτακος» στη Γερμανία αποτυγχάνει να κάνει την επανάσταση στη χώρα στην οποία ανέμεναν οι μαρξιστές να εκραγεί κα-ταρχήν.

Γιατί μόνο η Γερμανία τότε συγκέντρωνε τις αναγκαίες, κατά τη μαρξι-στική θεωρία, προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο. Απ' την αριστερή πτέρυγα λοιπόν του διαλυμένου «Σπάρτακου», που συγκέντρωνε κοινωνικές δυνά-μεις της «ευρείας Αριστεράς», όπως θα λέγαμε σήμερα, προκύπτει το Κο-μουνιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας, που δεν έζησε πολύ.

Όπως και στο γεννήτορα «Σπάρτακο», οι μαρξιστές σπαράσσονται από οξύτατες θεωρητικές αντιθέσεις που έχουν σαν συνέπεια να δημιουργηθούν πολλές ομάδες και ομαδούλες, που, βέβαια, δεν ευνοούν την κοματική πειθαρχία, την εντελώς αναγκαία σε μια δύσκολη περίοδο σαν αυτή μετά από μια ήττα, που είχε τεράστιες συνέπειες για ολόκληρο το διεθνές κο-μουνιστικό κίνημα. Το είπαμε: Οι κομουνιστές όλου του κόσμου περίμεναν πολλά, σχεδόν τα πάντα, απ' τους Γερμανούς συντρόφους.

Το βιβλίο του Λένιν Αριστερισμός, παιδική αρρώστια του κομουνισμού, γράφεται αυτή την περίοδο, μ' αφορμή τις έριδες εντός του γερμανικού Κ Κ, όπου οι υπεραριστεροί δημιουργούν πολλά προβλήματα με τον επα-ναστατικό ρομαντισμό τους — κι αυτόν ακριβώς τον επαναστατικό ρομα-ντισμό είναι που χαρακτηρίζει ο Λένιν «παιδική αρρώστια του κομουνι-σμού». Τούτο το βιβλίο παραμένει πάντα η πιο σωστή και η πιο σοφή υπεράσπιση της αναγκαιότητας του προγραμματισμού της επαναστατικής δράσης όσο και της αναγκαιότητας των συμβιβασμών και των συμμαχιών μπ κόμματα και κοινωνικές δυνάμεις που δεν είναι κομουνιστικές. .

Ο Γκορμπατσόφ, κι όχι μόνο αυτός βέβαια, έχει πάρει πολλά απ' αυτό το εκπληκτικό έργο «κομουνιστικής τακτικής», που βγαίνει μέσα απ' την ιιι:ίρα μιας νικηφόρας προλεταριακής επανάστασης. Ο Λένιν το έγραψε τον Απρίλιο και το Μάιο του 1920. (Θα το βρείτε στον 41ο τόμο των Απάντων του Λένιν, έκδοση «Σύγχρονη Εποχή», σύνολο τόμων 55, συν δύο τόμοι

171

ευρετήρια, το ένα αλφαβητικό και το άλλο θεματικό, που καθιστούν τούτη την εκπληκτική έκδοση εξαιρετικά εύχρηστη. Αν δεν προσέτρεχα κάθε τόσο στα Άπαντα του Λένιν, μάλλον δεν θα μπορούσα να γράψω αυτά τα κείμενα.)

Οι περίφημοι «είκοσι ένας όροι» του καταστατικού της Κομουνιστικής Διεθνούς (της Γ' Διεθνούς), που καθορίστηκαν στο δεύτερο συνέδριό της, δεν επιβάλλουν μόνο τη διεθνή κομουνιστική πειθαρχία, σύμφωνα με το πνεύμα του μαρξισμού, αλλά και το ρώσικο έλεγχο της Διεθνούς. Αυτό το τελευταίο, διότι οι κομουνιστές όλου του κόσμου μόνο απ' το ΚΚΣΕ θα μπορούσαν να περιμένουν μια αποτελεσματική βοήθεια, σύμφωνα με τις αρχές της «διεθνιστικής Αλληλεγγύης».

Αλλά και διότι η επιτυχία της επανάστασης στη Ρωσία αποτελούσε ήδη μια εγγύηση για την επιτυχία μιας ενδεχόμενης επανάστασης και αλλού, χωρίς όμως αυτό να είναι και τόσο σίγουρο, όπως άλλωστε απέδειξε η πράξη. Τότε όμως όλοι οι κομουνιστές όλου του κόσμου πίστευαν πως, μια κι έγινε η αρχή, το καλό παράδειγμα των Ρώσων προλετάριων θα το ακο-λουθήσουν όλοι «της γης οι κολασμένοι».

Έλα όμως που «της γης οι κολασμένοι», χάρη στον κεϋνσιανισμό κυ-ρίως (τον κρατικό παρεμβατισμό, που οδηγεί στο καπιταλιστικό «κράτος πρόνοιας»), δεν είναι πλέον και τόσο κολασμένοι, για να μην πούμε πως απέχουν πολύ τώρα πια απ' το να είναι κολασμένοι, με τη συνεχή βελτίω-ση των αποδοχών τους, τούτη την αποτελεσματική δικλείδα ασφαλείας του καπιταλισμού, ο οποίος ανοίγει τη στρόφιγγα των παροχών κάθε φορά που η κοινωνική πίεση βάζει σε κίνδυνο τα ανθεκτικά τοιχώματα του καπιτα-λιστικού καζανιού.

Άλλωστε, η αύξηση της παραγωγικότητας που δημιουργούν οι νέες τεχνολογίες μειώνει το κόστος των παροχών, που εντούτοις δεν είναι δυ-νατό να λύσουν τα συνεχώς ογκούμενα κοινωνικά προβλήματα τελεσίδικα και οριστικά. Διότι το εκμεταλλευτικό σύστημα, στο οποίο στηρίζεται η καπιταλιστική παραγωγή, παραμένει αμετάλλαχτο, πράγμα που ωστόσο δεν γίνεται εύκολα αντιληπτό απ' τον εργαζόμενο, εξαιτίας ακριβώς της αδυναμίας του να διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στη δική του σχετική ευημερία και την «κοινωνική ευημερία», πράγμα που προϋποθέτει έναν υψηλό βαθμό αφαίρεσης, δηλαδή ικανότητας για το πέρασμα απ' το με-ρικό στο γενικό, απ' το «είδος» στο «γένος», όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης.

Εδώ οι πλείστοι δεν είναι ικανοί να νοήσουν την έννοια «δέντρο» ως γενική (αφηρημένη) έννοια και κάθε φορά που λένε «δέντρο» φέρνουν στο νου τους ένα συγκεκριμένο δέντρο (μηλιά, πεύκο, έλατο κ.λπ.) και θα κα-ταλάβουν πως η κοινωνία είναι κάτι διάφορον του ατόμου, παρότι αποτε-

172

λείται από άτομα; (Η κοινωνία δεν είναι το μηχανικό άθροισμα των ατό-μων).

Η Κομουνιστική Διεθνής απέτυχε, διότι ο Στάλιν λάνσαρε το δόγμα του «κομουνισμού σε μία μόνο χώρα», πράγμα που ούτε καν να το διανοηθεί δεν θα ήταν δυνατό ο Λένιν και πολύ περισσότερο, βέβαια, ο Μαρξ. Η άποψη του Στάλιν πως ο κομουνισμός είναι δυνατός σε μία μόνο χώρα, δημιούργησε αργότερα αυτό που ονομάστηκε «εθνικός κομουνισμός». Που είναι, ακριβώς, ο σταλινικός «κομουνισμός σε μία μόνο χώρα», μόνο που τώρα λέγοντας «χώρα» εννοούμε την κάθε χώρα χωριστά κι όχι μόνο τη Σοβιετική Ένωση.

Μ' άλλα λόγια η κάθε χώρα, όπως συνάγεται απ' το δόγμα του Στάλιν, θα μπορούσε να έχει το δικό της κομουνισμό, που πρέπει να τον επιβάλλει με τις δικές της δυνάμεις, χωρίς αποτελεσματική βοήθεια απ' τη μεριά της ΕΣΣΔ, της μόνης χώρας ωστόσο που θα μπορούσε να προσφέρει μια απο-τελεσματική βοήθεια, παίρνοντας όμως υπόψη την ιδιαιτερότητα της κάθε χώρας.

Κι εδώ ακριβώς εμφανίζεται μια εντελώς κωμική αντίφαση, που προέρ-χεται απ' τη σχεδόν επιδεικτική περιφρόνηση της διαλεκτικής. Εκείνοι που ωρύονται για την αξία και τη σημασία του «εθνικού κομουνισμού» είναι συνήθως οι σφοδρότεροι πολέμιοι του Στάλιν, αυτού δηλαδή που εισηγήθηκε τον εθνικό κομουνισμό! Τρελαίνεσαι ή δεν τρελαίνεσαι; Κά-που οι «ευρωκομουνιστές» μπέρδεψαν, εκτός απ' τα μπούτια τους, και τα κεφάλια τους! Και πώς να μην τα μπερδέψουν, αφού ξέχασαν και τον Μαρξ και τον Λένιν, και ρίχτηκαν σαν λυσσασμένοι στον Στάλιν, λες και ο Στάλιν αυτοπροσώπως φταίει για τη δυσπραγία του διεθνούς κομουνιστι-κού κινήματος; Μα, κύριοι, η δυσπραγία αυτή έχει βαθύτερα και ουσιαστι-κότερα αίτια, κι αν συνεχίσετε να τα φορτώνετε όλα στον κακό δαίμονα, τον Στάλιν, δεν θα προκόψετε ούτε τώρα σαν «ευρωκομουνιστές».

Άλλωστε ο ευρωκομουνισμός, η πιο εμφανής συνέπεια του (σταλινικού, το ξαναλέω) «εθνικού κομουνισμού» χρεοκόπησε πλέον εντελώς. Και δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως τα ευρωκομουνιστικά κόμματα δεν ήταν ή δεν είναι λιγότερο δογματικά και αρτηριοσκληρυμένα απ' τα μη ευρωκομου-νιστικά. Κοιτάξτε, για παράδειγμα, το ΚΚΕ Εσωτερικού, ή την Ελληνική Αριστερά. Παρά τις συνεχείς περί του αντίθετου διακηρύξεις τους, είναι (σως περισσότερο δογματικά απ' το «ορθόδοξο» ΚΚΕ, γιατί απέχουν απ' τη διαλεκτική περισσότερο απ' το «δογματικό» ΚΚΕ.

Και απέχοον απ' τη διαλεκτική, γιατί δεν θέλουν να καταλάβουν πως χ(ι)ρίς τη βοήθεια της ΕΣΣΔ, είτε αυτό μας αρέσει είτε όχι, η εγκαθίδρυση κ(ίΐ η εγκατάσταση του κομουνισμού σε κάποια χώρα είναι μάλ,λον αδύνατη.

173

ο κομουνισμός δεν θα προκύψει απ' το αστικό Κοινοβούλιο. Ούτε πλέον απ' τη «δράση των μαζών», όπως πιστεύουν οι πάντα ρομαντικοί αριστε-ριστές. Γιατί οι μάζες αρνούνται να δράσουν. Διότι δεν πεινούν πλέον. Μπορεί να θαυμάζουμε π.χ. τη 17 Νοέμβρη, αλλά έχουμε πλήρη συνείδηση πως η δράση της είναι αναποτελεσματική και σε τελική ανάλυση μάταιη. Τη θαυμάζουμε ωστόσο, γιατί ο κάθε επαναστάτης παραμένει στο βάθος ένας αδιόρθωτος ρομαντικός, που συνεχίζει να οραματίζεται έναν καλύτερο κόσμο, τη στιγμή που ο κόσμος οραματίζεται τη μάσα και τη χλάπα, εδώ και τώρα.

Η κομουνιστική επανάσταση είναι αδύνατη στις παρούσες συνθήκες. Γιατί ούτε η κοινοβουλευτική δράση ούτε η αριστερίστικη δραστηριότητα είναι δυνατό να έχουν διαρκές και σταθερό αποτέλεσμα. Τι απομένει, λοι-πόν; Απομένει η πίστη στα ιδανικά μας και η ελπίδα πως κάποτε ο συσχε-τισμός των κοινωνικών δυνάμεων θ' αλλάξει.

Κι ας μην ξεχνάμε πίος οι λεγόμενες «λαϊκές δημοκρατίες» της Ανατο-λικής Ευρώπης δεν προέκυψαν απ' τον «εθνικό κομουνισμό», αλλά από την επέμβαση των Ρώσων. Αν λοιπόν η Σοβιετική Ένωση εξαφανιστεί, θα εξατμιστούν κι όλες μας οι ελπίδες για έναν καλύτερο κόσμο. Όσο για τις «λαϊκές δημοκρατίες», αυτά τα τεχνητά κομουνιστικά κράτη, θα μπορούσαν κάλλιστα να εξαφανιστούν χωρίς η απώλεια να είναι μεγάλη.

174

ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ

Η «μαμά Ρωσία» πρέπει ή δεν πρέπει να φροντίζει τα παιδιά της; Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, που δεν είναι και τόσο χαζό όσο φαίνεται εκ πρώτης όψείος, πρέπει πρώτα να απαντηθεί ένα άλλο: Οι λαϊκές δημοκρα-τίες της Ανατολικής Ευρώπης, τα μαρξιστικά καθεστώτα του υπόλοιπου κόσμου και τα κομουνιστικά κόμματα όλου του κόσμου είναι ή δεν είναι παιδιά της «μαμάς Ρωσίας»; Αναμφισβήτητα είναι. Γιατί αν δεν γινόταν η Οκτωβριανή Επανάσταση, κι αν το κομουνιστικό καθεστώς που προέκυψε απ' αυτήν δεν είχε την τάση να επεμβαίνει στα εσωτερικά των άλλων κομουνιστικών κομμάτων (συχνά και στα εσωτερικά των καπιταλιστικών κρατών) τουλάχιστον οι λαϊκές δημοκρατίες της Ανατολικής Ευρώπης σί-γουρα δεν θα υπήρχαν σήμερα. Και εκτός ίσως απ' την Κίνα, είναι αμφί-βολο αν θα υπήρχαν και τα άλλα κομουνιστικά ή φιλοκομουνιστικά κα-θεστώτα απανταχού της Γης (Κούβα, Νικαράγουα κ.λπ.) Διότι, εκτός από τη βοήθεια που δέχτηκαν απ' τη «μαμά» τούτα τα νήπια, έβρισκαν και βρίσκουν πάντα στη Σοβιετική Ένωση ένα σταθερό σημείο αναφοράς και κανονίζουν την πολιτική τους με βάση αυτό το σημείο αναφοράς. Είτε μας αρέσει είτε όχι, η Σοβιετική Ένωση είναι εκ των πραγμάτων και εκ της ιστορίας αδύνατο να αρνηθεί το ρόλο της «μαμάς».

Βέβαια, όλα τα παιδιά μεγαλώνουν κάποτε και θέλουν να απαγκιστρω-θούν απ' την κηδεμονία των γονέων. Το ίδιο περίπου συνέβη και με τα κομουνιστικά καθεστώτα που έχουν πλέον μια κάποια ηλικία.

Έλα, όμως, που ο πατερούλης, ο Στάλιν, όσο ζούσε ήταν αδύνατον να δεχθεί πως τα παιδιά μεγαλώνουν. (Πόσο γρήγορα μεγαλώνουν! Αν και καμιά φορά γεννιούνται προβληματικά). Το συνηθίζουν πολύ αυτό όλοι οι αυταρχικοί πατεράδες.

Αλλά, όποιος μέμφεται τον πατερούλη με τις μουστάκες, ας φέρει πρώτα στο νου του το δικό του πατέρα.

Εδώ, λοιπόν, δεν μπορούμε να ξεμπλέξουμε εύκολα με το φυσικό μας πατέρα που 'ναι δίπλα μας και τα λέμε μαζί του κάθε μέρα και θα ξεμπλέ-καμε, έτσι απλά, με το μεγάλο σύμβολο της κομουνιστικής ισχύος που εγγυόταν, έστω και συναισθηματικά μόνο, την κομουνιστική μας επιβίωση, και συντηρούσε, έστω εντελώς ανοήτως, την ελπίδα για μια ακόμα νίκη του κομουνιαμού σε μια ακόμα χώρα, σύμφωνα πάντα με το σταλινικό δόγμα

175

για τον κομουνισμό σε μία μόνο χώρα, απ' το οποίο δόγμα προέκυψε ο «εθνικός κομουνισμός», στέλνοντας σε μόνιμες διακοπές και τον Μαρξ και τον Λένιν;

Κοιτάξτε όμως να δείτε τι τρομερά προβλήματα δημιούργησε αυτή η αμφιθυμική σχέση αγάπης-μίσους προς τη «μαμά» των εφηβικών, ή και των ανδρωμένων κομουνιστικών κινημάτων απανταχού της οικουμένης:

Όλοι αναγνωρίζουν τη σημασία να έχει κανείς καλούς και ισχυρούς γονείς, αλλά οι μισοί μισούν και τους καλούς γονείς. Εδώ στην Ελλάδα, για παράδειγμα, όλοι περίμεναν να επέμβει ο Στάλιν στη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου μιμούμενος τους Αμερικανούς, αλλά οι μισοί κομουνι-στές καταδικάζουν σήμερα ασυζητητί κάθε επέμβαση των Σοβιετικών στα εσωτερικά των άλλων κομουνιστικών κομμάτων.

Ε, λοιπόν, κύριοι, αποφασίστε: Ή η «μαμά» θα επεμβαίνει πάντα, ή δεν θα επεμβαίνει ποτέ. Όχι να επεμβαίνει όποτε μας βολεύει και να μην επεμβαίνει όποτε δεν μας βολεύει. Ούτε η «μαμά» ούτε η μαμά είναι δούλος και υπηρέτης μας. Κι αυτά τα παιδικά καμώματα πρέπει να σταματήσουν κάποτε.

Επιτέλους, ας καταλάβουμε πως η «μαμά» είναι αναγκαία, αν όχι για κανέναν άλλο ουσιαστικότερο λόγο, τουλάχιστον για να μας συμπαρίστα-ται... ηθικά! Αλλά αν και μεις δεν της συμπαραστεκόμαστε, τουλάχιστον ηθικά, η «μαμά» δεν είναι ανόητη να επιμένει να μας αγαπά! Θα πει, αει σιχτίρ μπάσταρδα, άντε κόψτε το λαιμό σας. Και πόσο εύκολα κόβεται ένας κομουνιστικός λαιμός, δεν λέγεται! Ρωτήστε και τους στρατοδίκες. Αυτοί ξέρουν.

Τώρα μάλιστα που η «μαμά» άρχισε να καταλαβαίνει πως δεν πρέπει να είναι αυστηρή, έχουμε και πρόσθετους λόγους να την αγαπούμε. Πρέπει να την αγαπήσουν ακόμα κι αυτοί που τη μισούσαν θανάσιμα μέχρι να εμφα-νιστεί ο Αντρόποφ και στη συνέχεια ο Γκορμπατσόφ.

Καταλαβαίνουμε τώρα γιατί δεν βλέπουν καθόλου με καλό μάτι την περεστρόικα οι Αμερικανοί και οι άλλοι. Φοβούνται, και με το δίκιο τους, πως το παγκόσμιο κομουνιστικό κίνημα θα συσπειρωθεί και θα ομονοήσει και πάλι, σε μια καινούρια βάση αυτή τη φορά, δημοκρατική και γνήσια συντροφική.

Γιατί οι έριδες ανάμεσα στους κομουνιστές διαφόρων χρωματικών απο-χρώσεων του κόκκινου ήταν πάντα καταστροφικές. Κι όταν δεν είναι τρα-γικό, είναι αυτόχρημα κωμικό να βλέπεις να σκοτώνονται μεταξύ τους άνθρωποι που αγωνίζονται για τον ίδιο σκοπό, την εγκαθίδρυση της ατα-ξικής κοινωνίας, που κάθε άλλο παρά εύκολο πράγμα είναι. Άλλωστε, αν ήταν εύκολο πράγμα δεν θα ξεφύτρωναν όλες αυτές οι κομουνιστικές ομά-

176

δες και ομαδούλες, που όλες ισχυρίζονται πως βρήκαν το κρυφό μονοπάτι που οδηγεί κατευθείαν στον κομουνισμό. Αμ, δε! Ας καταλάβουμε επιτέ-λους πως δογματικοί δεν είναι μόνο οι σταλινικοί.

Δογματικός είναι ο καθένας που δεν έχει συνειδητοποιήσει πως χωρίς τη διαλεκτική δεν υπάρχει ούτε μαρξισμός ούτε κομουνισμός. Και η δια-λεκτική είναι, για να το πούμε έτσι σχηματικά και επιγραμματικά, η κα-τανόηση της αξίας και της σημασίας της αρνητικότητας. (Λεν είναι δυνατό να υπάρξει η μέρα χωρίς τη νύχτα, ο ανήφορος χωρίς τον κατήφορο, η ζωή χωρίς το θάνατο. Το «ναι» δεν θα είχε λογικό περιεχόμενο χωρίς το «όχι», απ' όπου αντλεί το νόημά του — και αντιστρόφως.)

Προσέξτε, τώρα, πώς λειτούργησε η αρνητικότητα και εντός και εκτός της Σοβιετικής Ένωσης μετά το θάνατο του Λένιν, που την κρατούσε στα όρια μιας εποικοδομητικής αντιπολίτευσης (που είναι η άρνηση μιας θέ-σης). Το 1928 ο Τρότσκι και ο τροτσκισμός καταδικάζονται επίσημα εντός της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά η καταδίκη βγαίνει αυτομάτως και εκτός Σοβιετικής Ένωσης, σύμφωνα με την αρχή των συγκοινωνούντων δοχείων, τη λειτουργία της οποίας επιτηρεί η «μαμά».

Το 1934, οι τροτσκιστές, που αυτοχαρακτηρίζονται συνεπείς κομουνι-στές και καθαροί μαρξιστές (ακριβώς τα ίδια λένε για τον εαυτό τους κι όλες οι μαρξιστικές ομάδες και φράξιες) ιδρύουν την Δ' Διεθνή, που την αντιπαραθέτουν στην Γ' Διεθνή, την κομουνιστική, δηλαδή τη σταλινική.

Αλλά η Δ' Διεθνής, ούτε τόσο τέταρτη ούτε τόσο διεθνής υπήρξε. Ήταν πάντα μια ασήμαντη μειοψηφία μέσα στο διεθνές εργατικό κίνημα και πουθενά δεν έπαιξε πολύ σοβαρό ρόλο.

Διότι, η Δ' Διεθνής δεν είχε «μαμά»! Κι όταν είσαι ορφανός, άστα, χέστα. Όσο δίκιο να 'χεις, δύσκολα θα στο αναγνωρίσουν. Κι αν στο αναγνωρίσουν, θα είναι μόνο θεωρητικά. Κι ακόμα πιο δύσκολα θα σ' ακολουθήσουν οι μάζες, που δεν καταλαβαίνουν και πολύ από θεωρία. Αντίθετα, καταλαβαίνουν και μάλιστα πολύ καλά τη σημασία της ύπαρξης μιας «μαμάς».

ΓΓ αυτό ακριβώς, ακόμα κι αν δεν υπήρχε η «μαμά» θα έπρεπε να την Γ.φεύρουμε. Και να σταματήσει επιτέλους το λαϊκιστικό καλαμπούρι: οι μάζες ξέρουν, οι μάζες καταλαβαίνουν. Αν ήταν τόσο απλά τα πράγματα για τις μάζες, όλα τα προβλήματα του κόσμου, θα είχαν λυθεί προ πολλού μι; τον απλούστερο, ειρηνικότερο και... ιδεαλιστικότερο τρόπο.

Απ' το 19. 0 περίπου μέχρι το 1945 τα κομουνιστικά πράγματα ηρεμούν παντού στον κόσμο. Είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής του διεθνούς κομουνιστικού κινήματος. Παντού όπου χρειάζεται, οι κομουνιστές είναι αυτοί που σηκώνουν το κύριο βάρος της άμυνας και της αντίστασης κατά

177

του φασισμού. Η παραδοσιακή δυσπιστία της μάζας αρχίζει επιτέλους να κάμπτεται και τα δυτικά κομουνιστικά κόμματα αυξάνουν τη δύναμη τους μ' έναν τρόπο άκρως εντυπωσιακό.

Όμως οι χαρές και τα πανηγύρια δεν θα κρατήσουν πάρα πολύ. Ήδη τα πρώτα σύννεφα εμφανίζονται κατά το τέλος του πολέμου, το 1943, όταν ο Τίτο παρακούει τον Στάλιν και αρνείται να σχηματίσει κυβέρνηση συ-νασπισμού με τα αστικά κόμματα της Γιουγκοσλαβίας, όπως ήταν η «γραμ-μή» τότε παντού στην Ευρώπη. Και ναι μεν ο Τίτο, που στην αρχή χαρα-κτηρίστηκε απ' τους Σοβιετικούς υπεραριστερός, αυτονομείται πλήρως απ' τη «μαμά» το 1948, όμως την προκοπή των Γιουγκοσλάβων την είδαμε. Και σήμερα τη βλέπουμε καλύτερα. Να μια τυπική περίπτωση που η «ε-θνικά υπερήφανη και ανεξάρτητη πολιτική» ενός κομουνιστικού κόμματος οδήγησε εκτός απ' το χάος και στη «δεξιά παρέκκλιση». (Τι θα γίνει τέλος πάντων μ' αυτές τις αιώνιες παρεκκλίσεις.)

Στις άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι Σοβιετικοί βάζουν βίαια τέρμα στις παρεκκλίσεις του στιλ «εθνικός κομουνισμός» τύπου Τίτο. Και μη μου πείτε καλά έκαναν γιατί η καθαίρεση, για παράδειγμα, του Βλαντισ-λάβ Γκομούλκα το 1949 και η φυλάκιση του το 1951 δεν βοήθησε και πολύ τα πράγματα σε μια χώρα βουτηγμένη στην καθολική αποβλάκωση. Την πραγματική εξουσία στην Πολωνία συνεχίζουν να την ασκούν οι παπάδες. Και ο πάπας.

Το 1958 ο Γκομούλκα επανεγκαθίσταται στην εξουσία, γιατί οι Σοβιε-τικοί αλλάζουν στο μεταξύ γνώμη και προκρίνουν πως, μια πιο χαλαρή επιτήρηση είναι η ενδεδειγμένη πολιτική για μια χώρα όπου ο σοβινισμός, βοηθούντος και του παπισμού, αποτελεί παραδοσιακή γάγγραινα. Αλλά η παλιά γάγγραινα κακοφόρμισε στις μέρες μας μ' εκείνον τον αστείο Βα-λέσα, τον προστάτη-πατέρα των εργατών, που αρχίζει την κάθε απεργία με μια προσευχή και την τελειώνει με μια λιτανεία. Και παρ' όλα αυτά τα φαιδρά, έχει την αγάπη των ευρωκομουνιστών, τρομάρα τους και τρομάρα του!

Ο τιτοϊκής καταγωγής «εθνικός κομουνισμός», που ωστόσο πρώτος τον δίδαξε ο Στάλιν όπως είδαμε (αλλά μόνο για την πατρίδα του) προκάλεσε κωμικοτραγικά φαινόμενα σ' ολόκληρη την Ανατολική Ευρώπη. Και αι-ματηρά. Έτσι, αυτή την εποχή και μέσα σ' αυτό το μπέρδεμα, στην Ουγ-γαρία εκτελείται ο ηγέτης Λάζο Ράικ, στη Βουλγαρία ο Τράικο Κοστόφ, στην Τσεχοσλοβακία ο Βλαντιμίρ Κλεμέντις, και στην Αλβανία ο Κότσι Ζόζε. Σ' εμάς εδώ ο Μάρκος Βαφειάδης τη γλιτώνει παρά τρίχα.

Πάντως, το 1949, διώχνεται απ' το ΚΚΕ ως τιτοϊκός, και σήμερα, πικρα-μένος και απογοητευμένος υποστηρίζει ο καημένος το ΠΑΣΟΚ, όπως τό-

178

σοι και τόσοι παλιοί και αξιοσέβαστοι αγωνιστές, που δεν κατάλαβαν πως η ιστορία είναι «σατανικό» πράγμα, και πως το να ((γράφεις ιστορία» δεν είναι τόσο εύκολο, όσο θέλει να λέει το ΠΑΣΟΚ. Το γράψιμο της ιστορίας είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων, και, βέβαια, δεν είναι πρόβλημα βούλησης.

Δεν αρκεί να θέλεις να γράψεις ιστορία, πρέπει και να μπορείς. Πρέπει, επίσης, να το επιτρέπουν οι κοινωνικές δυνάμεις καθώς και οι διεθνείς συγκυρίες. Κι εμείς εδώ πήγαμε να γράψουμε ιστορία απ' το 1946 μέχρι το 1949, αλλά τη χρονιά αυτή υποχρεωθήκαμε να διαγράψουμε ό,τι είχαμε γράψει μέχρι τότε. Διότι δεν πήραμε υπόψη πως η ιστορία, τη σήμερον ιμπεριαλιστικήν ημέραν, γράφεται κυρίως απ' τους συμμάχους και τους «συμμάχους», άνευ των οποίων οι ((εθνικές δυνάμεις», που βέβαια πάντα είναι αναγκαίες, μπαίνουν στο εθνικό μουσείο και διατηρούνται εκεί στη σαλαμούρα.

Και μην ξεχνάμε πως και οι καπιταλιστές έχουν μια «μαμά», τη «μεγάλη χώρα της ελευθερίας» (τρομάρα τους για ελευθερία, αλλά εν πάση περιπτώ-σει), τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, που εκπροσωπούν το ηνωμένο κεφάλαιο του καπιταλιστικού κόσμου. Αφού, λοιπόν, έχουν εκείνοι μια ((μαμά» γιατί να μην έχουμε κι εμείς;

Και για να το πούμε και σε μια δημαγωγική παραλλαγή: Εκείνοι έχουν κ·(ίνέναν πρόγονο της αξίας του Λένιν; Πού να τον βρουν; Ανάμεσα στους Κοσκωτάδες και τους ομοίους του; Βέβαια, υπάρχουν και κόκκινοι Κοσκω-τάδες. Όχ ι όμως ορίτζιναλ, και όχι του διαμετρήματος των γνήσιων. Είναι κι αυτό μια παρηγοριά. Όπως λέμε, απ' το ολότελα καλή κι η Παναγιώ-ταινα. Όσο για την κυρα-Κατίνα, αυτήν άστην, δεν κάνει για τίποτα, ούτε στην Ανατολή ούτε στη Δύση. Της κυρα—Κατίνας δώσ' της μια τηλεό-ριισιι και παρ' της την ψυχή. Και την ψήφο, φυσικά! Φυσικότατα!

II Ουγγαρία είναι μια πρωτοπόρος κομουνιστική χώρα σ' όλα. Όχ ι μόνο εξαιτίας του σπουδαίου Μπέλα Κουν, αλλά κυρίως γιατί σ' αυτή τη χ(ί)ρα φάνηκαν πρώιμα όλες οι δυσκολίες του να δουλεύεις για την κοινω-νία του μέλλοντος κάτω από συνθήκες πολύ δύσκολες.

Λπ' το 1953 μέχρι το 1955 η δεξιά πτέρυγα του ΚΚ Ουγγαρίας υπό τον Ίμρι; Νάγκι και η αριστερή πτέρυγα υπό τον Ματίας Ράκοζι βρίσκονται πι; συνεχή διαμάχη. Τελικά επικρατεί ο σταλινικός Ράκοζι, αλλά πρόσκαι-p(i. Ί ο περίφημο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ που γίνεται το Φεβρουάριο του Ι').ν> ιιυ()οδοτεί παντού στον κομουνιστικό κόσμο νέες ενδοκομματικές τα-ριιχές, που στην Ουγγαρία παίρνουν τραγικές διαστάσεις. Η εξέγερση (κιιτ' (ϊλλους αντεπανάσταση) τον Οχτώβρη του 1956 επαναφέρει στην ιΟ'ΐΐπί» τον Νάγκι, ο οποίος καταγγέλλει τη συμμαχία ανάμεσα στη Σο-

179

βιετική Ένωση και στην Ουγγαρία, επιχειρώντας έτσι να επιβάλει τον πιο εθνικό απ' όλους τους εθνικούς κομουνισμούς που είχαν εμφανιστεί μέχρι τότε. Και ο Χρουστσιόφ, που μόλις είχε αρχίσει την αποσταλινοποίηση, επεμβαίνει σταλινικότατα στην Ουγγαρία και γίνεται χαμός.

Στην εξουσία εγκαθίσταται τώρα ο Γιάνος Καντάρ. Που, όμως, παρά το σταλινισμό του επιχειρεί τα πρώτα δημοκρατικά ανοίγματα, σε μια ανατο-λική χώρα.

Σήμερα η Ουγγαρία είναι και πάλι στην πρωτοπορία της περεστρόικα, κι ό,τι γίνεται σ' αυτή την τρομερή χώρα με τη μεγάλη ιστορία και την αξιοπρόσεκτη φυλετική ιδιαιτερότητα (οι Ούγγροι είναι μογγολικής κατα-γωγής, πρώτα ξαδέλφια των Τούρκων και των Φινλανδών) πρέπει να θεω-ρείται αν όχι σημαδιακό, τουλάχιστον ενδεικτικό για το κατά πού θα πάνε τα πράγματα στην Ανατολική Ευρώπη του μέλλοντος. Η Ουγγαρία από παράδοση είναι η χώρα των πιο τολμηρών κοινωνικών πειραματισμών.

180

Η ΑΞΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΤΣΚΙΣΜΟΥ

Κανείς μαρξιστής δεν πιστεύει πλέον ότι η διεθνής προλεταριακή επανά-σταση βρίσκεται επί θύραις. Κανείς, εκτός ίσως απ' τους τροτσκιστές. Λλλά και αυτοί χάνουν σιγά σιγά την αισιοδοξία τους. Εντούτοις, η μελέτη του τροτσκισμού μπορεί να είναι πάρα πολύ χρήσιμη, για τροτσκιστές και μη. Διότι ο τροτσκισμός έχει ένα τεράστιο συναισθηματικό και ιδεολογικό πλεονέκτημα: Δεν κυριάρχησε πουθενά στον κόσμο, δεν επικράτησε ποτέ στο εργατικό κίνημα, και ως εκ τούτου οι τροτσκιστές έχουν όλη την άνεση να ισχυρίζονται πως είναι οι «καθαρότεροι μαρξιστές». Και ίσως είναι.

Μόνο που η καθαρότητά τους προέρχεται απ' την έλλειψη επαφής με τη σκληρή και αδυσώπητη πραγματικότητα, που αλλοιώνει κατ' ανάγκην την καθαρότητα της θεωρίας και την υποχρεώνει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Άλλωστε, ούτως ή άλλως, δεν είναι η πραγματικότητα που οφείλει να προσαρμόζεται στη θεωρία, είναι η θεωρία που πρέπει να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα. Όμως, μέχρι πού μπορεί να φτάσει (ηιτή η προσαρμογή, χωρίς να καταστραφεί η θεωρία; Κανείς δεν θα μπο-ρούσε να το πει. Ο Λένιν προσάρμοσε τη (μαρξιστική) θεωρία στις συν-θήκες της εποχής του και της χώρας του χωρίς να την καταστρέψει (όχι ΐ)μ(ϋς και χωρίς να την αλλοιώσει). Ο Στάλιν προσάρμοσε τη (μαρξιστική) Οι;(ΐ)ρία στις συνθήκες της εποχής του και της χώρας του... αλλάζοντάς της ια φώτα, κάνοντάς την σχεδόν αγνώριστη.

Απ' αυτή την άποψη, ο Τρότσκι στάθηκε πιο... τυχερός: Λεν χρειάστηκε να προσαρμόσει πουθενά τη δική του άποψη για το

μίίρξισμό, κι έτσι συνεχίζει να φαντάζει σαν ο «καθαρός ιδεολόγος», σαν ο ιιγέτης που ίσως έκαμνε θαύματα, αν ήταν αυτός ο διάδοχος του Λένιν.

Μπορεί, βέβαια, και να 'κανε. Αλλά ποιος σοβαρός άνθρωπος είναι (SiiwncW να το υποστηρίξει αυτό σοβαρά; Αν η γιαγιά μου είχε καρούλια, Λΐ;ν θα ήταν γιαγιά, θα ήταν πατίνι. Οι τροτσκιστές λοιπόν κάνουν ανετό-UITU ηιηίνι στην πίστα που αυτοί κατασκεύασαν με άριστα δομικά υλικά, ΐ|ΐι:|)μίνα κατευθείαν απ' την πιο καθαρή μαρξιστική θεωρία που θα μπο-ρούοι; να υπάρξει.

11 μόνη αξιοσημείωτη πρακτική επιτυχία που είχαν αυτοί οι υπέροχοι

181

δονκιχότες του μαρξισμού ήταν στη μακρινή Κεϋλάνη, όπου στις εκλογές του 1956, οι τροτσκιστές ήρθαν δεύτερο κόμμα. Αυτό ήταν όλο. Πουθενά στον κόσμο δεν εμφανίστηκε ένα μαρξιστικό τροτσκιστικό καθεστώς, ώστε να ξέρουμε τι θα μπορούσε να σημαίνει «εφαρμοσμένος τροτσκισμός». Συνεπώς, είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουμε τον τροτσκισμό μόνο στο επίπεδο της θεωρίας. Ενώ, από πρακτική-πολιτική άποψη θα μπορού-σαμε να τον δούμε μόνο σαν το σοβαρότερο και αποτελεσματικότερο αντί-βαρο στο σταλινισμό.

Παρ' όλο που οι τροτσκιστές δεν μπόρεσαν να γίνουν πουθενά υπολο-γίσιμη πολιτική δύναμη, άσκησαν ωστόσο μια τεράστια επιρροή στο πα-γκόσμιο εργατικό κίνημα.

Όντας ο τροτσκισμός κατ' ανάγκην έξω απ' τη φθορά που επιφέρει η οδυνηρή πραγματικότητα στην ανώδυνη θεωρία, και φανταζόμενοι μια σχεδόν ιδανική πραγματικότητα κατά το δυνατόν σύμφωνη με τη θεωρία, εν πάση περιπτώσει περισσότερο σύμφωνη με τη μαρξιστική θεωρία απ' την τρομερή «σταλινική πραγματικότητα» που συνεχίζει να φέρνει σε α-μηχανία τους μαρξιστές, έδωσαν την ευκαιρία σ ' ένα πλήθος διανοούμενων και ιδεολόγων να συσπειρωθούν γύρω απ' τις απόψεις του «προφήτη» Τρότσκι, μιας μορφής σχεδόν μυθικής και «εξαγιασμένης» μετά τη βάναυ-ση δολοφονία του στο Μεξικό, την 20ή Αυγούστου 1940, απ' τον απεσταλ-μένο του Στάλιν δολοφόνο Ραμόν ντελ Ρίο Μερκαντέρ.

Τουλάχιστον οι εκ τροτσκιστών διανοούμενοι είναι σε θέση να σκε-φτούν μαρξιστικά μ ' έναν τρόπο λιγότερο δογματικό, χωρίς να τους λείπει κι αυτονών ο δογματισμός κάπου κάπου.

Πάντως, κανείς δεν θα τολμούσε να τους συγκρίνει με τους σταλινικούς, τους επικίνδυνα και θανατηφόρα χοντροκέφαλους σταλινικούς. Ωστόσο, οι λιγότερο διανοούμενοι τροτσκιστές και συνεπώς οι περισσότεροι δογμα-τικοί έπεσαν κι αυτοί στην παγίδα της προσωπολατρίας (ο Τρότσκι λατρεύ-τηκε περίπου σαν άγιος απ' τους λιγότερο μυαλωμένους και πεπαιδευμέ-νους τροτσκιστές). Εντούτοις, ο τροτσκισμός ποτέ δεν έχασε τουλάχιστον την ηθική του αξία, πράγμα που θα φανεί καλύτερα όταν αποκατασταθεί αυτός ο μεγάλος επαναστάτης απ' τον Γκορμπατσόφ.

Θα ήταν μια αποτυχία της περεστρόικα αν άφηνε έξω απ' την γκλά-σνοστ την προσωπικότητα και κυρίως το έργο του Τρότσκι, του δημιουρ-γού του Κόκκινου Στρατού.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως ο Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, ο γιος του πλούσιου γαιοκτήμονα απ' τη Νότια Ουκρανία, που έμαθε τα πρώτα του γράμματα στην Οδησσό, και που πέρασε στην ιστορία με το επαναστατικό ψευδώνυμο Τρότσκι, ήταν ο δεύτερος μετά τον Λένιν και στη

182 J

να μιλήσεις λοιπόν πιεστικά για το «νέο άνθρωπο» όταν ο αντισημιτισμός, ακόμα και στη σημερινή Σοβιετική Ένωση δεν είναι καθόλου σπάνια κατάσταση;

Η γραφειοκρατία, για να μη δυσαρεστήσει την εξαθλιωμένη και αποβλα-κωμένη μάζα, αλλά και για να στρέψει, κατά το χιτλερικό πρότυπο, τη λαϊκή δυσαρέσκεια στον αιώνιο αποδιοπομπαίο τράγο, τον Εβραίο, δεν πήρε ποτέ αποφασιστική θέση σ ' αυτό το κρίσιμο θέμα. Ώρες ώρες σου ' ρχεται να πάρεις φόρα και να χτυπάς το κεφάλι σου στον τοίχο. Συνεχίζεις ν ' αγωνίζεσαι για το λαό, γνωρίζοντας πως μαζί μ ' όλα τ ' άλλα, τα δυ-σκολότερα, έχεις ν ' αντιμετωπίσεις και προκαταλήψεις εντελώς βλακώ-δεις, όπως το μένος των ηλιθίων κατά των Εβραίων.

(Προσοχή: Ο αντισημιτισμός και ο αντισιωνισμός δεν είναι το ίδιο πράγμα. Οι σιωνιστές είναι οι εξ Εβραίων σοβινιστές που συνεχίζουν να πιστεύουν, εξίσου ή και περισσότερο ηλίθια με τους αντισημίτες, πως οι Εβραίοι είναι ο περιούσιος λαός, και σαν τέτοιος έχει δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει, κυρίως στο κράτος του Ισραήλ. Πρέπει να είμαστε αντισιωνι-στές, σε καμιά περίπτωση όμως αντισημίτες).

Όπως και να 'ναι, η μοίρα του Τρότσκι ήταν τυπικά εβραϊκή: Ήταν πλούσιος (στα νιάτα του), ήταν ευφυής, ήταν καλλιεργημένος, ήταν μεθο-δικός, ήταν ιδεολόγος, ήταν ριζοσπάστης, ήταν επαναστάτης. Αλλά ήταν και εγωιστής στο έπακρο. Και δύστροπος. Και πολιτικά δύσκαμπτος. Και φανατικός. Του άρεσε να παριστάνει τον «προφήτη» και σ ' αυτό τον βοη-θούσε πολύ η εκπληκτική του ευφράδεια, η ρητορική του δεινότητα, η συναρπαστική εξυπνάδα του, η τεράστια γενική παιδεία του.

Μέχρι το 1917 μάλλον πίστευε τον εαυτό του καλύτερο απ' τον Λένιν, και ίσως κάπου τον ζήλευε. Όμως, μετά το 1917 τον αποδέχτηκε πλήρως.

Ωστόσο, ποτέ δεν μπόρεσε να ανεχτεί τον αγροίκο Στάλιν. Ούτε όσο βρισκόταν στη Ρωσία, ούτε αργότερα. Τούτο το «αργότερα» μοιάζει αυτο-νόητο, αλλά δεν είναι και τόσο. Αν ο Τρότσκι είχε κατανοήσει τη διαλε-κτική πλήρως και σε βάθος, δεν θα δημιουργούσε τα προβλήματα που δημιούργησε. Όφειλε να καταλάβει πως η ιστορία δεν είναι πρόβλημα βούλησης μόνο, και πως ό,τι συνέβη στη Σοβιετική Ένωση δεν συνέβη μόνο γιατί στην εξουσία ήταν ο Στάλιν, αλλά διότι στη χώρα αυτή ο σοσιαλισμός εγκαθιδρύθηκε ερήμην της «καθαρής» μαρξιστικής θεωρίας, που δεν προβλέπει σοσιαλισμό για υπανάπτυκτους. Εντελώς το αντίθετο, ο σοσιαλισμός και ο κομουνισμός, σύμφωνα με τον Μαρξ, προϋποθέτουν αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες. Ωστόσο η συγκυρία το 'φερε ώ-στε τα πράγματα να γίνουν ανάποδα, και τούτη την αναποδιά δεν την πήρε σοβαρά υπόψη του ο ιδεολόγος Τρότσκι.

184 J

μία Διεθνής Επιτροπή. Διαπρεπέστεροι εκπρόσωποι του είναι ο Τζέρι Χίλι και ο Πιερ Λαμπέρ. Η ομάδα αυτή έχει στις τάξεις της κυρίιας πολιτικούς κι όχι θεωρητικούς. (Σ' αυτή την ομάδα ανήκει και η Βανέσα Ρεντγκρέιβ).

Μια τρίτη ομάδα με το όνομα παμπλιστές δεν εδρεύει πουθενά. Θα μπο-ρούσαμε όμως να πούμε πως σήμερα εδρεύει στην Αθήνα, αφού ο ηγέτης της, ο Έλληνας Μισέλ Πάμπλο (Μιχαήλ Ράπτης), ζει τώρα στην Αθήνα. Η ομάδα αυτή, καθαρά επαναστατική, ανέπτυξε μέχρι το 1975 περίπου μια άκρως αποτελεσματική δράση κυρίως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και κυρίως με την πολιτική του «αντρίσμ», δηλαδή της εισχώρησης των τρο-τσκιστών σε προϋπάρχουσες ομάδες και κυρίως σε προϋπάρχοντα και ά-σχετα προς τον τροτσκισμό επαναστατικά-απελευθερωτικά κινήματα.

Χωρίς να είμαι ένας κυρίως ειπείν τροτσκιστής έζησα και δούλεψα μέσα σ ' αυτή την ομάδα περίπου ενάμιση χρόνο στο Αλγέρι.

Ήταν η πιο σημαντική εμπειρία της ζωής μου, καθώς και του φίλου Μανιού Παπακώστα που ήμασταν μαζί εκεί. Το να ζεις και να δουλεύεις κοντά στον Μιχάλη Ράπτη (Μισέλ Πάμπλο), που ήταν ο διάδοχος του Τρότσκι στη Γραμματεία της Δ ' Διεθνούς για κάμποσα χρόνια, είναι μια εμπειρία που δεν ξεχνιέται ποτέ και που σε σημαδεύει για πάντα. Πάντα θα θυμούμαι με ευγνωμοσύνη αυτόν τον εκπληκτικό άνθρωπο, που για μένα ήταν το μοντέλο του τέλειου κομουνιστή και του υποδειγματικού αγωνιστή, που εγκατέλειψε μια πολλά υποσχόμενη ακαδημαϊκή καριέρα πολιτικού μηχανικού για να περιφέρεται μια ζωή ανά τον κόσμο σαν διεθνής επανα-στάτης, μαζί με τη σύντροφό του, την Έλλη Δυοβουνιώτη, κόρη διαπρε-πούς καθηγητή πανεπιστημίου. Είναι συναρπαστικό να βλέπεις τους «απο-στάτες της τάξης τους» να δουλεύουν με τέτοιο φανατισμό και τέτοιο πεί-σμα ενάντια στην τάξη τους! Και σου σπαράζουν την καρδιά κάποιοι μα-κάριοι «προλετάριοι», εντελώς αποβλακωμένοι μέσα στην ηθική και νοη-τική τους μιζέρια.

186

χωρίς την οποία κομουνισμός της προκοπής δεν μπορεί να υπάρξει. Η πράξη, ωστόσο, δικαίωσε τον Τρότσκι. Και ο Λένιν πάντα έντιμος και

πάντα έτοιμος για τις αναγκαίες προσαρμογές αναγνώρισε πως ο Τρότσκι είχε δίκιο το 1904, το 1905 και το 1906, δηλαδή τότε που το ζήτημα της επαναστατικής τακτικής ήταν το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα στις θεωρητικές συζητήσεις των Ρώσων μαρξιστών. Άλλωστε, η επανάσταση του 1905, η «πρόβα τζενεράλε της Οκτωβριανής Επανάστασης» όπως ονομάστηκε, ήρ-θε πολύ επίκαιρα, ακριβώς πάνω στο φούντωμα μιας συζήτησης που θα αποδειχτεί κρίσιμη για την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Και πράγματι, η Φεβρουαριανή αστική Επανάσταση του 1917 και η Οκτωβριανή Επανάσταση της ίδιας χρονιάς δεν είναι παρά μια «διαρκής επανάσταση». Η θεωρία του Τρότσκι επιβεβαιώθηκε σύντομα στην πράξη.

Φυσικά, σε βάρος του «καθαρού» μαρξισμού. Και θα επιβεβαιώνεται συνεχώς με τα μαρξιστικά καθεστώτα που έκτοτε εμφανίστηκαν εδώ κι κει, σε κοινωνίες όχι μόνο φεουδαρχικές, όπως η ρωσική πριν από το 1917 αλλά και προφεουδαρχικές. Κανείς δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί πως ο αφρικανικός κομουνισμός, π.χ., έχει κάποια σχέση με τον «καθαρό» μαρ-ξισμό.

Έχει όμως σχέση με τη θεωρία του Τρότσκι για τη «διαρκή επανάστα-ση», γεγονός που δίνει μια επαρκέστατη εξήγηση στο ότι ο τροτσκισμός έχει σημαντική απήχηση στις υπανάπτυκτες χώρες που επιχειρούν την αντιαποικιακή-απελευθερωτική τους επανάσταση που δεν θα ήταν δυνατό, βέβαια, να χαρακτηριστεί προλεταριακή. (Ούτε η κινεζική ούτε η κουβα-νική θα ήταν δυνατό να χαρακτηριστούν προλεταριακές επαναστάσεις με την κλασική μαρξιστική έννοια του όρου.)

Πάντως, ο Λένιν είχε δίκιο στη θεωρητική διαμάχη του με τον Τρότσκι: Η υπερπήδηση του σταδίου της πλήρους καπιταλιστικής ανάπτυξης στη Ρωσία είναι η κύρια και βασική αιτία των δεινών που αντιμετώπισε η πρώτη κομουνιστική χώρα. Δεν παραβαίνει κανείς ατιμωρητί τις βασικές αρχές του μαρξισμού.

Και οι βασικές αρχές του μαρξισμού αρνούνται το άλμα από τη φεου-δαρχία κατευθείαν στον κομουνισμό.

Ο Μαρξ θεωρεί τον αναπτυγμένο καπιταλισμό προϋπόθεση για να υπάρ-ξει σωστός κομουνισμός. Η ιστορία όμως βιάστηκε και τα γεγονότα πήραν μπάλα και τον «καθαρό» μαρξισμό. Το καθεστώς που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση έπρεπε να κάνει και τη δουλειά που δεν πρόλαβε να κάνει η βραχύβια αστική επανάσταση του Κερένσκι, που γκρέμισε τον τσάρο.

Αλλά όταν δουλεύεις και σαν καπιταλιστής και σαν κομουνιστής ταυ-

ΙΚΚ

1

L

τόχρονα γίνεσαι τελικά ιδεολογικά ερμαφρόδιτος, και τούτον τον ερμαφρο-διτισμό τον πλήρωσε ακριβά η ΕΣΣΔ.

Αυτό όμως δεν σημαίνει πως οι Ρώσοι έπρεπε να περιμένουν να ωριμά-σουν οι κοινωνικές συνθήκες για να κάνουν την προλεταριακή τους επα-νάσταση σύμφωνα με το γράμμα του μαρξισμού. Άλλωστε, και πάλι η ιστορία έδειξε πως οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ωριμάζουν πολύ αργά στον καπιταλισμό, πράγμα που δίνει σε τούτο το κοινωνικό σύστημα μεγάλα περιθώρια αντοχής. Ίσ(ΰς λοιπόν χρειαστούν και δύο αιώνες για να επιβεβαιωθεί στην πράξη ο «καθαρός» μαρξισμός.

Και μέχρι τότε, κάθε διαφοροποίηση του καπιταλισμού προς το ριζοσπα-στικότερο και το μαρξιστικότερο είναι καλοδεχούμενη. Έτσι, αν μη τι άλλο σοβαρότερο τουλάχιστον, απαλαίνεται η διαρκής και διάχυτη καπι-ταλιστική βαρβαρότητα. Κι ας το καταλάβουμε: Σοσιαλισμός ή βαρβαρό-τητα. Άλλη λύση δεν υπάρχει.

Κατά τον Τρότσκι, η μόνη εγγύηση πως θα μπορέσει να πραγματοποιή-σει η αστική τάξη, με συνέπεια και ακρίβεια, όλες τις μεταρρυθμίσεις που υπόσχεται με τη δική της επανάσταση, είναι η ταυτόχρονη ύπαρξη δίπλα της, της προλεταριακής επανάστασης. Οι κομουνιστές για ένα διάστημα θα λειτουργήσουν σαν «ομάδα πίεσης», όπως θα λέγαμε σήμερα.

Και η πράξη έδειξε πως τα δυτικά κομουνιστικά κόμματα των καιρών μας καθώς και οι άλλες μαρξιστικές ομάδες λειτουργούν αναγκαστικά πλέον με τον τρόπο που υπέδειξε ο Τρότσκι: Σαν ομάδες πίεσης, σαν το «αντίπαλο δέος» των αστικών κομμάτων, που υποχρεώνονται να προβούν σε ριζοσπα-στικές μεταρρυθμίσεις ακριβώς γιατί φοβούνται τα μαρξιστικά κόμματα που θα μπορούσαν εύκολα να λειτουργήσουν σαν «συλλέκτες» των δυσα-ρεστημένων απ' τη διακυβέρνηση των αστικών κομμάτων.

Και όσο πιο μεγάλα ή πιο απειλητικά είναι τα μαρξιστικά κόμματα, τόσο πιο αποφασιστικές και πιο ριζικές γίνονται οι μεταρρυθμίσεις στις οποίες προβαίνουν τα αστικά κόμματα προκειμένου να σταματήσουν τη ριζοσπα-στικοποίηση και την επαναστατικοποίηση του λαού. Κατά κάποιον κωμι-κό τρόπο, τα κομουνιστικά, και γενικότερα τα μαρξιστικά κόμματα παίζουν κι αυτά το ρόλο τους στην επιβίωση του καπιταλισμού, έτσι που τον υπο-χρεώνουν να απομακρύνεται από τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό του «λεσέ φερ» (τον «καθαρό» καπιταλισμό) και να γίνεται επεμβατικός και μεταρρυθμιστικός.

Το «κράτος προνοίας», η πιο εμφανής παραλλαγή επεμβατικού καπιτα-λιστικού κράτους δεν θα υπήρχε χωρίς τα μαρξιστικά κόμματα που ανα-γκάζουν τον καπιταλισμό να λάβει πρόνοια για τους δυστυχούντες. Κι όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτών των κειμένων, ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε

IS9

χάρις στην αρμόζουσα σ ' αυτόν περιφρόνηση όλων των ηθικών αξιών, που τις διατηρεί όταν τις διατηρεί μόνο για το θεαθήναι που λένε και μόνο ως το βαθμό που δεν παρεμποδίζουν την ανάπτυξη του. Ο καπιταλισμός και η ανηθικότητα είναι σχεδόν συνώνυμα.

Κατά τον Τρότσκι λοιπόν και κατά τη θεωρία της «διαρκούς επανάστα-σης» η προλεταριακή επανάσταση, που το 1906 μόνο να την προσδοκούν θα ήταν δυνατό οι Ρώσοι μαρξιστές, έπρεπε να είναι αστική στους στόχους της, αλλά προλεταριακή στις μεθόδους της.

Πράγμα που σημαίνει πως οι προλετάριοι, οι μικροαστοί, οι αγρότες και οι διανοούμενοι θα 'πρεπε να κάνουν όλοι μαζί τη δουλειά που δεν στάθηκε δυνατό να κάνουν οι αστοί. Με την προϋπόθεση, βέβαια, πως όλοι αυτοί θα έμπαιναν υπό την «προστασία» και την καθοδήγηση των προλετάριων, γιατί μόνο αυτοί θα μπορούσαν να εγγυηθούν π(ΰς η επανάσταση δεν θα σταματήσει τη συνεχή της εξέλιξη και την αδιάκοπη πορεία της προς την αταξική κοινωνία.

Με άλλα λόγια οι προλετάριοι έπρεπε να λειτουργήσουν σαν λοκομμο-τίβα που θα 'σερνε πίσω της πολλά βαγόνια, δηλαδή όλες τις μη αστικές κοινωνικές δυνάμεις ολόκληρης της κοινωνίας.

Άλλωστε σύμφωνα με τον «καθαρό» μαρξισμό οι προλετάριοι δεν επι-θυμούν την εξουσία για τον εαυτό τους, δεν θέλουν να καβαλήσουν την εξουσία για πάντα. Απλώς, μπαίνουν μπροστάρηδες στον αγώνα για την πορεία ολόκληρης της κοινωνίας προς την αταξική κοινωνία, για όφελος ολόκληρης της κοινωνίας, κι όχι μόνο των προλετάριων. Οι προλετάριοι από την ίδια τους την κοινωνική υπόσταση και μόνο μπαίνουν κατ' ανά-γκην μπροστά, αφού αυτοί είναι οι άμεσοι παραγωγοί, αφού σ ' αυτούς στηρίζεται κάθε παραγωγικό σύστημα, αφού αυτοί συντηρούν όλα τα οι-κονομικά συστήματα με τη δουλειά τους. Αυτοί, ωστόσο, είναι που παίρ-νουν τα λιγότερα από το σύνολο του κοινωνικού πλούτου, που τον νέμονται τα αφεντικά και οι μεσάζοντες.

Οπωσδήποτε, πάντως, οι προλετάριοι δεν ονειρεύονται ή μάλλον δεν πρέπει να ονειρεύονται, σύμφωνα με τον «καθαρό» μαρξισμό, να γίνουν αυτοί τα αφεντικά και να εκμεταλλεύονται αυτοί κάποιους καινούριους προλετάριους.

Κι ωστόσο, ως ένα μεγάλο βαθμό, αυτό συνέβη στην ΕΣΣΑ: Οι παλιοί προλετάριοι έγιναν αφέντες δια της γραφειοκρατίας και τώρα εκμεταλλεύο-νται τους υποτακτικούς τους. Ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα δεν ανήκει, βέβαια, στον κομουνιστικό τρόπο παραγωγής. Ούτε, όμως, και στον καπι-ταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ανήκει στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, όπως οι αρχαίες αυτοκρατορίες της Εγγύς Ανατολής, η Κινεζική Αυτοκρα-

190

ΤΑ ΤΡΑΓΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΤΡΟΤΣΚΙ

H κρίσιμη περίοδος της προετοιμασίας τη Οκτωβριανής Επανάστασης βρίσκει τον Τρότσκι στη Νέα Υόρκη. Από κει έρχεται στη Μόσχα το Μάιο του 1917, ένα μήνα μετά τον Λένιν. Και ερχόμενος συνεχίζει να αντιπολι-τεύεται τον Λένιν, αυτή την κρίσιμη περίοδο, επιμένοντας φανατικά στις απόψεις που είχε υιοθετήσει το 1904.

Βέβαια, κατά την επανάσταση του 1905 οι απόψεις του Τρότσκι για την επανάσταση και το ρόλο του κόμματος σ ' αυτή φαίνονται να επιβεβαιώ-νονται πανηγυρικά. Όμως, το 1917 δεν είναι 1905. Στα δώδεκα χρόνια που μεσολάβησαν, η Ρωσία απέκτησε Σύνταγμα και ο τσάρος έχασε ένα μέρος από τη δύναμή του ως απόλυτος μονάρχης, πράγμα που επέτρεψε στους αστούς να κάνουν την επανάστασή τους. Ο λαός τώρα αρχίζει να ελπίζει σε καλύτερες μέρες.

Όμως δώδεκα χρόνια είναι πολύ λίγα για να φανούν τα αποτελέσματα των τσαρικών μεταρρυθμίσεων, και η σωρευμένη αγανάκτηση, τόσο από τις σφαγές του 1905 όσο και από τα δεινά πριν από το 1905, συνεχίζει να ογκώνεται. Συνεπώς, από μια άποψη, η επανάσταση του 1917 θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν συνέχεια της επανάστασης του 1905.

Όμως, ανάμεσα στις δυο επαναστάσεις υπάρχει μια τεράστια διαφορά. Την επανάσταση του 1905 δεν την οργάνωσαν οι Μπολσεβίκοι, παρ' όλο που έπαιξαν σοβαρό ρόλο σ ' αυτή. Η επανάσταση του 1905 ήταν μια αυθόρμητη και λίγο ως πολύ ακαθοδήγητη εξέγερση των μαζών, που έδει-ξαν τότε μια εντελώς εκπληκτική ωριμότητα. Τα Σοβιέτ, π.χ., δημιουργή-θηκαν στη διάρκειά της, εντελώς αυθόρμητα. Ήταν ο τρόπος που βρήκε ο λαός να αυτοοργανωθεί σε συμβούλια (Σοβιέτ), που σε ορισμένες περιο-χές, όπως στην Αγία Πετρούπολη, το κατοπινό Λένινγκραντ, ασκούσαν ολόκληρη την εξουσία. Τέτοιο φαινόμενο είχε να εμφανιστεί στην Ιστορία από την εποχή της Κομούνας του Παρισιού, που κι αυτή ήταν αυθόρμητη, που κι αυτή δεν είχε άμεση σχέση με κάποιο κόμμα (κοίτα και το δικό μας Πολυτεχνείο).

Έχουμε, λοιπόν, δύο κολοσσιαίας σημασίας γεγονότα, την Κομούνα και τα Σοβιέτ, που δείχνουν πως ο λαός είναι όντως σε θέση να αυτοοργανωθεί και να αυτοδιοικηθεί.

Όμως, τόσο η Κομούνα όσο και τα Σοβιέτ τελικά διαλύονται από το

193

αστικό ή το μισοαστικό κράτος πάρα πολύ εύκολα. (Το ίδιο συνέβη και με το Πολυτεχνείο).

Η λαϊκή, αυθόρμητη και ανοργάνωτη βία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις θεσμικές δυνάμεις καταστολής της οργανωμένης κρατικής βίας. Όταν το κράτος έχει στη διάθεσή του την αστυνομία και το στρατό, ο λαός δεν μπορεί να ελπίζει πως θα διατηρήσει τις δικές του δομές κοινωνικής ορ-γάνωσης. Τελικά νικάει ο ισχυρότερος κι όχι ο σωστότερος, οι καλά οπλι-σμένοι λίγοι κι όχι οι άοπλοι πολλοί.

Ο λαός, λοιπόν, δεν μπορεί να ελπίζει πως θα διαφυλάξει τη λαϊκή εξουσία αν δεν φροντίσει γ ι ' αυτό το δικό του κόμμα, το κόμμα των προ-λετάριων. Αυτή είναι η άποψη του Λένιν. Που βρίσκει ριζικά αντίθετο τον Τρότσκι. Ο οποίος μέχρι το 1921, όπως λέει ο βιογράφος του Ισαάκ Ντόι-τσερ, πιστεύει με αμείωτο πάθος πως ο λαός δεν έχει ανάγκη από αυστηρά και συγκεντρωτικά κόμματα για να αυτοδιοικηθεί.

Οι απόψεις του Τρότσκι βρίσκονται πολύ κοντά σ ' αυτές των κλασικών του αναρχικού κινήματος, του Κροπότκιν και του Μπακούνιν, που απεχθά-νονται κάθε μορφή κράτους και πιστεύουν στην ικανότητα της μάζας για αυτοοργάνωση και αυτοδιοίκηση. Βέβαια, αυτό είναι και ιδανικό του κο-μουνισμού. Όμως, ο Μαρξ, σε αντίθεση με το σύγχρονό του και αντίπαλό του στο διεθνές εργατικό κίνημα, Μπακούνιν, πρεσβεύει πως η κατάργηση του κράτους δεν είναι πρόβλημα βούλησης αλλά ωρίμασης των παραγω-γικών δυνάμεων, με την καθοδήγηση ενός προλεταριακού κόμματος καλά και αυστηρά οργανωμένου.

Μ' άλλα λόγια, ο Μαρξ διαφώνησε με τον Μπακούνιν ως προς τη μέθοδο κι όχι ως προς το στόχο. Κι ακριβώς ο κοινός στόχος ήταν που συντηρούσε την αλληλοεκτίμηση ανάμεσα στους δυο μεγάλους ηγέτες, παρά τις συχνές και ανοιχτές συγκρούσεις τους στην Α ' Διεθνή, όπου ανήκαν και οι δύο.

Άλλωστε δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως το Κομουνιστικό Μανιφέστο το μετέφρασε στα ρωσικά ο Ρώσος Μπακούνιν. (Και ο δεύτερος των με-γάλων αναρχικών ηγετών και θεωρητικών, ο Κροπότκιν, ήταν κι αυτός Ρώσος, και μάλιστα πρίγκιπας! Πράγμα καθόλου τυχαίο.)

Στη διάρκεια της επανάστασης του 1905 ο Τρότσκι είχε αναδειχτεί, από τον ίδιο το λαό κι όχι από το κόμμα, σε υπ' αριθμό 1 ηγέτη του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Έκτοτε απόκτησε μια, θα λέγαμε, τυφλή πίστη στην ικανότητα της μάζας να επιλέγει τους ηγέτες έτσι απλά, εύκολα και χωρίς άνωθεν εντολές.

Αντίθετα, ο Λένιν πίστευε πως η μάζα έχει ανάγκη από ένα καλά οργα-νωμένο προλεταριακό κόμμα, όχι για να υποτάξει μ ' αυτό το λαό, αλλά για

194

ξε με τον πιο πανηγυρικό τρόπο. Οι αστοί όταν χάσουν την εξουσία μπο-ρούν να γίνουν θηρία. Και η θηριωδία των Λευκών αντεπαναστατών ήταν χωρίς προηγούμενο. Σ ' αυτή τη βία λοιπόν ο Λένιν υποχρεώθηκε να αντι-τάξει βία. Και διατήρησε την εξουσία ακριβώς γι ' αυτό.

Όμως, η αρχική αναγκαία βία διατηρήθηκε στα χρόνια του Στάλιν, περισσότερο από υπερβάλλοντα φόβο για την κατάρρευση του καθεστώτος από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς, και λιγότερο απ' τη σαδιστική διάθεση του Στάλιν, όπως θέλουν να λένε οι άσχετοι προς τη διαλεκτική. Όμως, κάποτε, γύρω στο 1935, η καχυποψία αρχίζει να γίνεται πανικός και ο επαναστατικός πέλεκυς αποκεφαλίζει πλέον δικαίους και αδίκους συλλή-βδην, μέσα σε μια αιματηρή δίνη απ' την οποία ακόμα δεν συνήλθε η Σοβιετική Ένωση. Τώρα ωστόσο που το καθεστώς είναι εδραιωμένο, ο Γκορμπατσόφ μπορεί να μην είναι καχύποπτος. Και αν το άφηναν (το καθεστώς) οι καρχαρίες της Δύσης να εδραιωθεί νωρίτερα, ίσως να μη γινόταν παθολογικά καχύποπτος ούτε ο Στάλιν.

Αν, τώρα, η Δύση αρχίσει να απειλεί και πάλι τη Σοβιετική Ένωση, να είστε βέβαιοι πως ένας καινούριος αιματηρός κύκλος ίσως αρχίσει εκεί. Εν ολίγοις, μέρος τουλάχιστον της ευθύνης για όσα συνέβησαν επί Στάλιν πρέπει να μετατεθεί στους αδιάλλακτους, απέναντι των κομουνιστών, κα-πιταλιστές.

Συν τοις άλλοις, λοιπόν, η πολιτική του Γκορμπατσόφ αφαιρεί απ' τη Δύση τα προσχήματα που της επιτρέπουν να είναι εθχρική και επιθετική έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Και καθώς ο φόβος εκλείπει σιγά σιγά, ένας κομουνισμός με ανθρώπινο πρόσωπο αρχίζει να εμφανίζεται αργά και με χίλια βάσανα στη σημερινή Σοβιετική Ένωση.

Ο Τρότσκι, ο οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, δεν τον οργανώνει, βέβαια, για να κάνει παρελάσεις στην Κόκκινη Πλατεία, αλλά για να ασκεί βία, όταν χρειάζεται να την ασκήσει. Ήδη σαν οργανωτής του Κόκκινου Στρατού είναι υποχρεωμένος να εγκαταλείψει τις παλιότερες και «ειρηνι-κότερες» απόψεις του για την αυτοάμυνα και την αυτοοργάνωση του λαού. Κι ο Κόκκινος Στρατός μπορεί να λέγεται και σήμερα λαϊκός για το λόγο πως υπηρετεί τα συμφέροντα του λαού' πάντως λαός δεν είναι.

Ο Κόκκινος Στρατός δεν ήταν ποτέ ο ένοπλος λαός, όπως ονειρευό-ταν παλιότερα ο Τρότσκι. Ο ένοπλος λαός μόνο αντάρτικο θα μπορού-σε να δημιουργήσει, όχι τακτικό στρατό. Και χωρίς τακτικό στρατό θα ήταν αδύνατο να κρατηθεί η νεαρή τότε Σοβιετική Ένωση. Πολύ πε-ρισσότερο θα ήταν αδύνατο να κρατηθεί σήμερα, που οι στρατοί δεν στη-ρίζονται πλέον στη γενναιότητα των στρατιωτών, αλλά στην επαγγελ-ματική κατάρτιση των στελεχών που επιβάλλει η σύγχρονη στρατιωτι-

196

κ ή τεχνολογία. (Ο πόλεμος έγινε κι αυτός υπόθεση τεχνοκρατών.) II θεωρητική διαμάχη λοιπόν του Τρότσκι με τον Κάουτσκι είναι η

πιινίπεια των στρατιωτικών καθηκόντων που αναλαμβάνει ο Επίτροπος του I Ιολίμου, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας όπως θα λέγαμε εμείς. Και ο Τρό-τπκΊ με την πρότερη φανατική πίστη στις δυνατότητες του λαού για αυ-τί )()ργάν(ΰση στα πάντα, ακόμα και στον πόλεμο, συνειδητοποιεί εκ των πραγμάτων τη μαρξιστική θέση πως ο λαός δεν είναι παρά μια «δεξαμενή» που εμπεριέχει όλες τις δυνατότητες, και για το καλύτερο και για το χει-()ότερο. (Κι όποιοι αριστεροί λαϊκιστές συνεχίζουν να επιμένουν ακόμα και οι'ιμερα για την «αγιότητα» του λαού, ας φέρουν στο νου τους το γερμανικό λαό που πέθαινε με απίστευτη άνεση για τον Χίτλερ. Πρόκειται για τον ίδιο λαό που λίγα χρόνια πριν στήριζε με τον όγκο του τα αριστερά κόμματα. Και μη μου πείτε το τετριμμένο πως ο λαός παρασύρθηκε ή ξεγελάστηκε απ' τον Χίτλερ, γιατί το πρόβλημα, ακριβώς, είναι γιατί ο λαός παρασύ-ρεται και ξεγελιέται τόσο εύκολα σαν νήπιο.)

Οι σημερινοί τροτσκιστές συνεχίζουν εν πολλοίς να είναι λαϊκιστές, (')π(ΐ)ς άλλωστε και οι γκοσίστες και οι αναρχικοί. Η πίστη αυτών των ανθρώπων στο λαό είναι, βέβαια, συγκινητική αλλά μ ' αυτού του είδους τΐ)ν πίστη, όπως και με κάθε άλλη, δεν βγαίνει τίποτα. Η ιστορία κραυγά-ζι;ι: Ο λαός είναι ικανός και για το καλύτερο και για το χειρότερο, όπως λέει ο Μαρξ. Εξαρτάται απ' τις συγκυρίες, απ' τις ιδεολογίες, απ' τα κόμματα, απ' τους ηγέτες.

I "ιατί ο λαός από μόνος του είναι μια αδρανής μάζα, κατά το μάλλον και ήττον απολιτική και αδιάφορη για τη μοίρα του κόσμου. Άσε που ολοένα K(ti περισσότερο αυτή η «ιδεολογία» ξαπλώνεται και σε ηγετικά στρώματα διανοουμένων και καλλιτεχνών κυρίως, που το προσωπικό τους βόλεμα το ανάγουν σε κοσμοθεωρία, σύμφωνα με μια βασική αρχή της επιστημολο-γίας που ονομάζεται κεντροθέτηση, και που συνίσταται στην τάση που έχουμε, όλοι να βάζουμε στο κέντρο των προβλημάτων του κόσμου το Π()()σ(ΐ)πικό μας πρόβλημα που το ανάγουμε σε κοσμοθεωρία ενώ δεν είναι παρά ΙΚοθεωρία, που σημαίνει προσωπική άποψη για τη ζωή, αντίθετα απ' την κοσμοθεωρία που είναι μια κοινωνική άποψη για τη ζωή.

II στροφή του Τρότσκι απ' την αρχική του θέση, πως ο λαός μπορεί περισσότερα απ' το κόμμα του λαού, γίνεται σταδιακά, απ' το 1917 μέχρι to 1921, και πρέπει να είναι γ ι ' αυτόν πολύ οδυνηρή, έτσι που διαπιστώνει π(ΐ)ς II πραγματικότητα δεν αφήνει πολλά περιθώρια για «καθαρές» θεωρίες. ( Τούτη τιιν οδύνη τη δοκιμάσαμε λίγο ως πολύ όλοι όσοι νοιαζόμαστε για Γΐ| μοίρα του κόσμου και δεν «κοιτούμε τη δουλειά μας» σαν καλοί και Π()νΐ)ρο( νοικοκυραίοι.)

197

Η ΑΞΙΑ ΚΑΙ Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΡΟΤΣΚΙΣΜΟΥ

Κανείς μαρξιστής δεν πιστεύει πλέον ότι η διεθνής προλεταριακή επανά-σταση βρίσκεται επί θύραις. Κανείς, εκτός ίσως απ' τους τροτσκιστές. Λλλά και αυτοί χάνουν σιγά σιγά την αισιοδοξία τους. Εντούτοις, η μελέτη του τροτσκισμού μπορεί να είναι πάρα πολύ χρήσιμη, για τροτσκιστές και μη. Διότι ο τροτσκισμός έχει ένα τεράστιο συναισθηματικό και ιδεολογικό πλεονέκτημα: Δεν κυριάρχησε πουθενά στον κόσμο, δεν επικράτησε ποτέ στο εργατικό κίνημα, και ως εκ τούτου οι τροτσκιστές έχουν όλη την άνεση να ισχυρίζονται πως είναι οι «καθαρότεροι μαρξιστές». Και ίσως είναι.

Μόνο που η καθαρότητά τους προέρχεται απ' την έλλειψη επαφής με τη σκληρή και αδυσώπητη πραγματικότητα, που αλλοιώνει κατ' ανάγκην την καθαρότητα της θεωρίας και την υποχρεώνει να προσαρμοστεί στην πραγματικότητα. Άλλωστε, ούτως ή άλλως, δεν είναι η πραγματικότητα που οφείλει να προσαρμόζεται στη θεωρία, είναι η θεωρία που πρέπει να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα. Όμως, μέχρι πού μπορεί να φτάσει (ηιτή η προσαρμογή, χωρίς να καταστραφεί η θεωρία; Κανείς δεν θα μπο-ρούσε να το πει. Ο Λένιν προσάρμοσε τη (μαρξιστική) θεωρία στις συν-θήκες της εποχής του και της χώρας του χωρίς να την καταστρέψει (όχι ΐ)μ(ϋς και χωρίς να την αλλοιώσει). Ο Στάλιν προσάρμοσε τη (μαρξιστική) Οι;(ΐ)ρία στις συνθήκες της εποχής του και της χώρας του... αλλάζοντάς της ια φώτα, κάνοντάς την σχεδόν αγνώριστη.

Απ' αυτή την άποψη, ο Τρότσκι στάθηκε πιο... τυχερός: Λεν χρειάστηκε να προσαρμόσει πουθενά τη δική του άποψη για το

μίίρξισμό, κι έτσι συνεχίζει να φαντάζει σαν ο «καθαρός ιδεολόγος», σαν ο ιιγέτης που ίσως έκαμνε θαύματα, αν ήταν αυτός ο διάδοχος του Λένιν.

Μπορεί, βέβαια, και να 'κανε. Αλλά ποιος σοβαρός άνθρωπος είναι (SiiwncW να το υποστηρίξει αυτό σοβαρά; Αν η γιαγιά μου είχε καρούλια, Λΐ;ν θα ήταν γιαγιά, θα ήταν πατίνι. Οι τροτσκιστές λοιπόν κάνουν ανετό-UITU ηιηίνι στην πίστα που αυτοί κατασκεύασαν με άριστα δομικά υλικά, ΐ|ΐι:|)μίνα κατευθείαν απ' την πιο καθαρή μαρξιστική θεωρία που θα μπο-ρούοι; να υπάρξει.

11 μόνη αξιοσημείωτη πρακτική επιτυχία που είχαν αυτοί οι υπέροχοι

181

δονκιχότες του μαρξισμού ήταν στη μακρινή Κεϋλάνη, όπου στις εκλογές του 1956, οι τροτσκιστές ήρθαν δεύτερο κόμμα. Αυτό ήταν όλο. Πουθενά στον κόσμο δεν εμφανίστηκε ένα μαρξιστικό τροτσκιστικό καθεστώς, ώστε να ξέρουμε τι θα μπορούσε να σημαίνει «εφαρμοσμένος τροτσκισμός». Συνεπώς, είμαστε υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουμε τον τροτσκισμό μόνο στο επίπεδο της θεωρίας. Ενώ, από πρακτική-πολιτική άποψη θα μπορού-σαμε να τον δούμε μόνο σαν το σοβαρότερο και αποτελεσματικότερο αντί-βαρο στο σταλινισμό.

Παρ' όλο που οι τροτσκιστές δεν μπόρεσαν να γίνουν πουθενά υπολο-γίσιμη πολιτική δύναμη, άσκησαν ωστόσο μια τεράστια επιρροή στο πα-γκόσμιο εργατικό κίνημα.

Όντας ο τροτσκισμός κατ' ανάγκην έξω απ' τη φθορά που επιφέρει η οδυνηρή πραγματικότητα στην ανώδυνη θεωρία, και φανταζόμενοι μια σχεδόν ιδανική πραγματικότητα κατά το δυνατόν σύμφωνη με τη θεωρία, εν πάση περιπτώσει περισσότερο σύμφωνη με τη μαρξιστική θεωρία απ' την τρομερή «σταλινική πραγματικότητα» που συνεχίζει να φέρνει σε α-μηχανία τους μαρξιστές, έδωσαν την ευκαιρία σ ' ένα πλήθος διανοούμενων και ιδεολόγων να συσπειρωθούν γύρω απ' τις απόψεις του «προφήτη» Τρότσκι, μιας μορφής σχεδόν μυθικής και «εξαγιασμένης» μετά τη βάναυ-ση δολοφονία του στο Μεξικό, την 20ή Αυγούστου 1940, απ' τον απεσταλ-μένο του Στάλιν δολοφόνο Ραμόν ντελ Ρίο Μερκαντέρ.

Τουλάχιστον οι εκ τροτσκιστών διανοούμενοι είναι σε θέση να σκε-φτούν μαρξιστικά μ ' έναν τρόπο λιγότερο δογματικό, χωρίς να τους λείπει κι αυτονών ο δογματισμός κάπου κάπου.

Πάντως, κανείς δεν θα τολμούσε να τους συγκρίνει με τους σταλινικούς, τους επικίνδυνα και θανατηφόρα χοντροκέφαλους σταλινικούς. Ωστόσο, οι λιγότερο διανοούμενοι τροτσκιστές και συνεπώς οι περισσότεροι δογμα-τικοί έπεσαν κι αυτοί στην παγίδα της προσωπολατρίας (ο Τρότσκι λατρεύ-τηκε περίπου σαν άγιος απ' τους λιγότερο μυαλωμένους και πεπαιδευμέ-νους τροτσκιστές). Εντούτοις, ο τροτσκισμός ποτέ δεν έχασε τουλάχιστον την ηθική του αξία, πράγμα που θα φανεί καλύτερα όταν αποκατασταθεί αυτός ο μεγάλος επαναστάτης απ' τον Γκορμπατσόφ.

Θα ήταν μια αποτυχία της περεστρόικα αν άφηνε έξω απ' την γκλά-σνοστ την προσωπικότητα και κυρίως το έργο του Τρότσκι, του δημιουρ-γού του Κόκκινου Στρατού.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως ο Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρονστάιν, ο γιος του πλούσιου γαιοκτήμονα απ' τη Νότια Ουκρανία, που έμαθε τα πρώτα του γράμματα στην Οδησσό, και που πέρασε στην ιστορία με το επαναστατικό ψευδώνυμο Τρότσκι, ήταν ο δεύτερος μετά τον Λένιν και στη

182 J

να μιλήσεις λοιπόν πιεστικά για το «νέο άνθρωπο» όταν ο αντισημιτισμός, ακόμα και στη σημερινή Σοβιετική Ένωση δεν είναι καθόλου σπάνια κατάσταση;

Η γραφειοκρατία, για να μη δυσαρεστήσει την εξαθλιωμένη και αποβλα-κωμένη μάζα, αλλά και για να στρέψει, κατά το χιτλερικό πρότυπο, τη λαϊκή δυσαρέσκεια στον αιώνιο αποδιοπομπαίο τράγο, τον Εβραίο, δεν πήρε ποτέ αποφασιστική θέση σ ' αυτό το κρίσιμο θέμα. Ώρες ώρες σου ' ρχεται να πάρεις φόρα και να χτυπάς το κεφάλι σου στον τοίχο. Συνεχίζεις ν ' αγωνίζεσαι για το λαό, γνωρίζοντας πως μαζί μ ' όλα τ ' άλλα, τα δυ-σκολότερα, έχεις ν ' αντιμετωπίσεις και προκαταλήψεις εντελώς βλακώ-δεις, όπως το μένος των ηλιθίων κατά των Εβραίων.

(Προσοχή: Ο αντισημιτισμός και ο αντισιωνισμός δεν είναι το ίδιο πράγμα. Οι σιωνιστές είναι οι εξ Εβραίων σοβινιστές που συνεχίζουν να πιστεύουν, εξίσου ή και περισσότερο ηλίθια με τους αντισημίτες, πως οι Εβραίοι είναι ο περιούσιος λαός, και σαν τέτοιος έχει δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει, κυρίως στο κράτος του Ισραήλ. Πρέπει να είμαστε αντισιωνι-στές, σε καμιά περίπτωση όμως αντισημίτες).

Όπως και να 'ναι, η μοίρα του Τρότσκι ήταν τυπικά εβραϊκή: Ήταν πλούσιος (στα νιάτα του), ήταν ευφυής, ήταν καλλιεργημένος, ήταν μεθο-δικός, ήταν ιδεολόγος, ήταν ριζοσπάστης, ήταν επαναστάτης. Αλλά ήταν και εγωιστής στο έπακρο. Και δύστροπος. Και πολιτικά δύσκαμπτος. Και φανατικός. Του άρεσε να παριστάνει τον «προφήτη» και σ ' αυτό τον βοη-θούσε πολύ η εκπληκτική του ευφράδεια, η ρητορική του δεινότητα, η συναρπαστική εξυπνάδα του, η τεράστια γενική παιδεία του.

Μέχρι το 1917 μάλλον πίστευε τον εαυτό του καλύτερο απ' τον Λένιν, και ίσως κάπου τον ζήλευε. Όμως, μετά το 1917 τον αποδέχτηκε πλήρως.

Ωστόσο, ποτέ δεν μπόρεσε να ανεχτεί τον αγροίκο Στάλιν. Ούτε όσο βρισκόταν στη Ρωσία, ούτε αργότερα. Τούτο το «αργότερα» μοιάζει αυτο-νόητο, αλλά δεν είναι και τόσο. Αν ο Τρότσκι είχε κατανοήσει τη διαλε-κτική πλήρως και σε βάθος, δεν θα δημιουργούσε τα προβλήματα που δημιούργησε. Όφειλε να καταλάβει πως η ιστορία δεν είναι πρόβλημα βούλησης μόνο, και πως ό,τι συνέβη στη Σοβιετική Ένωση δεν συνέβη μόνο γιατί στην εξουσία ήταν ο Στάλιν, αλλά διότι στη χώρα αυτή ο σοσιαλισμός εγκαθιδρύθηκε ερήμην της «καθαρής» μαρξιστικής θεωρίας, που δεν προβλέπει σοσιαλισμό για υπανάπτυκτους. Εντελώς το αντίθετο, ο σοσιαλισμός και ο κομουνισμός, σύμφωνα με τον Μαρξ, προϋποθέτουν αναπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες. Ωστόσο η συγκυρία το 'φερε ώ-στε τα πράγματα να γίνουν ανάποδα, και τούτη την αναποδιά δεν την πήρε σοβαρά υπόψη του ο ιδεολόγος Τρότσκι.

184 J

μία Διεθνής Επιτροπή. Διαπρεπέστεροι εκπρόσωποι του είναι ο Τζέρι Χίλι και ο Πιερ Λαμπέρ. Η ομάδα αυτή έχει στις τάξεις της κυρίιας πολιτικούς κι όχι θεωρητικούς. (Σ' αυτή την ομάδα ανήκει και η Βανέσα Ρεντγκρέιβ).

Μια τρίτη ομάδα με το όνομα παμπλιστές δεν εδρεύει πουθενά. Θα μπο-ρούσαμε όμως να πούμε πως σήμερα εδρεύει στην Αθήνα, αφού ο ηγέτης της, ο Έλληνας Μισέλ Πάμπλο (Μιχαήλ Ράπτης), ζει τώρα στην Αθήνα. Η ομάδα αυτή, καθαρά επαναστατική, ανέπτυξε μέχρι το 1975 περίπου μια άκρως αποτελεσματική δράση κυρίως στις χώρες του Τρίτου Κόσμου και κυρίως με την πολιτική του «αντρίσμ», δηλαδή της εισχώρησης των τρο-τσκιστών σε προϋπάρχουσες ομάδες και κυρίως σε προϋπάρχοντα και ά-σχετα προς τον τροτσκισμό επαναστατικά-απελευθερωτικά κινήματα.

Χωρίς να είμαι ένας κυρίως ειπείν τροτσκιστής έζησα και δούλεψα μέσα σ ' αυτή την ομάδα περίπου ενάμιση χρόνο στο Αλγέρι.

Ήταν η πιο σημαντική εμπειρία της ζωής μου, καθώς και του φίλου Μανιού Παπακώστα που ήμασταν μαζί εκεί. Το να ζεις και να δουλεύεις κοντά στον Μιχάλη Ράπτη (Μισέλ Πάμπλο), που ήταν ο διάδοχος του Τρότσκι στη Γραμματεία της Δ ' Διεθνούς για κάμποσα χρόνια, είναι μια εμπειρία που δεν ξεχνιέται ποτέ και που σε σημαδεύει για πάντα. Πάντα θα θυμούμαι με ευγνωμοσύνη αυτόν τον εκπληκτικό άνθρωπο, που για μένα ήταν το μοντέλο του τέλειου κομουνιστή και του υποδειγματικού αγωνιστή, που εγκατέλειψε μια πολλά υποσχόμενη ακαδημαϊκή καριέρα πολιτικού μηχανικού για να περιφέρεται μια ζωή ανά τον κόσμο σαν διεθνής επανα-στάτης, μαζί με τη σύντροφό του, την Έλλη Δυοβουνιώτη, κόρη διαπρε-πούς καθηγητή πανεπιστημίου. Είναι συναρπαστικό να βλέπεις τους «απο-στάτες της τάξης τους» να δουλεύουν με τέτοιο φανατισμό και τέτοιο πεί-σμα ενάντια στην τάξη τους! Και σου σπαράζουν την καρδιά κάποιοι μα-κάριοι «προλετάριοι», εντελώς αποβλακωμένοι μέσα στην ηθική και νοη-τική τους μιζέρια.

186

χωρίς την οποία κομουνισμός της προκοπής δεν μπορεί να υπάρξει. Η πράξη, ωστόσο, δικαίωσε τον Τρότσκι. Και ο Λένιν πάντα έντιμος και

πάντα έτοιμος για τις αναγκαίες προσαρμογές αναγνώρισε πως ο Τρότσκι είχε δίκιο το 1904, το 1905 και το 1906, δηλαδή τότε που το ζήτημα της επαναστατικής τακτικής ήταν το υπ' αριθμόν 1 πρόβλημα στις θεωρητικές συζητήσεις των Ρώσων μαρξιστών. Άλλωστε, η επανάσταση του 1905, η «πρόβα τζενεράλε της Οκτωβριανής Επανάστασης» όπως ονομάστηκε, ήρ-θε πολύ επίκαιρα, ακριβώς πάνω στο φούντωμα μιας συζήτησης που θα αποδειχτεί κρίσιμη για την Οκτωβριανή Επανάσταση.

Και πράγματι, η Φεβρουαριανή αστική Επανάσταση του 1917 και η Οκτωβριανή Επανάσταση της ίδιας χρονιάς δεν είναι παρά μια «διαρκής επανάσταση». Η θεωρία του Τρότσκι επιβεβαιώθηκε σύντομα στην πράξη.

Φυσικά, σε βάρος του «καθαρού» μαρξισμού. Και θα επιβεβαιώνεται συνεχώς με τα μαρξιστικά καθεστώτα που έκτοτε εμφανίστηκαν εδώ κι κει, σε κοινωνίες όχι μόνο φεουδαρχικές, όπως η ρωσική πριν από το 1917 αλλά και προφεουδαρχικές. Κανείς δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί πως ο αφρικανικός κομουνισμός, π.χ., έχει κάποια σχέση με τον «καθαρό» μαρ-ξισμό.

Έχει όμως σχέση με τη θεωρία του Τρότσκι για τη «διαρκή επανάστα-ση», γεγονός που δίνει μια επαρκέστατη εξήγηση στο ότι ο τροτσκισμός έχει σημαντική απήχηση στις υπανάπτυκτες χώρες που επιχειρούν την αντιαποικιακή-απελευθερωτική τους επανάσταση που δεν θα ήταν δυνατό, βέβαια, να χαρακτηριστεί προλεταριακή. (Ούτε η κινεζική ούτε η κουβα-νική θα ήταν δυνατό να χαρακτηριστούν προλεταριακές επαναστάσεις με την κλασική μαρξιστική έννοια του όρου.)

Πάντως, ο Λένιν είχε δίκιο στη θεωρητική διαμάχη του με τον Τρότσκι: Η υπερπήδηση του σταδίου της πλήρους καπιταλιστικής ανάπτυξης στη Ρωσία είναι η κύρια και βασική αιτία των δεινών που αντιμετώπισε η πρώτη κομουνιστική χώρα. Δεν παραβαίνει κανείς ατιμωρητί τις βασικές αρχές του μαρξισμού.

Και οι βασικές αρχές του μαρξισμού αρνούνται το άλμα από τη φεου-δαρχία κατευθείαν στον κομουνισμό.

Ο Μαρξ θεωρεί τον αναπτυγμένο καπιταλισμό προϋπόθεση για να υπάρ-ξει σωστός κομουνισμός. Η ιστορία όμως βιάστηκε και τα γεγονότα πήραν μπάλα και τον «καθαρό» μαρξισμό. Το καθεστώς που προέκυψε από την Οκτωβριανή Επανάσταση έπρεπε να κάνει και τη δουλειά που δεν πρόλαβε να κάνει η βραχύβια αστική επανάσταση του Κερένσκι, που γκρέμισε τον τσάρο.

Αλλά όταν δουλεύεις και σαν καπιταλιστής και σαν κομουνιστής ταυ-

ΙΚΚ

1

L

τόχρονα γίνεσαι τελικά ιδεολογικά ερμαφρόδιτος, και τούτον τον ερμαφρο-διτισμό τον πλήρωσε ακριβά η ΕΣΣΔ.

Αυτό όμως δεν σημαίνει πως οι Ρώσοι έπρεπε να περιμένουν να ωριμά-σουν οι κοινωνικές συνθήκες για να κάνουν την προλεταριακή τους επα-νάσταση σύμφωνα με το γράμμα του μαρξισμού. Άλλωστε, και πάλι η ιστορία έδειξε πως οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες ωριμάζουν πολύ αργά στον καπιταλισμό, πράγμα που δίνει σε τούτο το κοινωνικό σύστημα μεγάλα περιθώρια αντοχής. Ίσ(ΰς λοιπόν χρειαστούν και δύο αιώνες για να επιβεβαιωθεί στην πράξη ο «καθαρός» μαρξισμός.

Και μέχρι τότε, κάθε διαφοροποίηση του καπιταλισμού προς το ριζοσπα-στικότερο και το μαρξιστικότερο είναι καλοδεχούμενη. Έτσι, αν μη τι άλλο σοβαρότερο τουλάχιστον, απαλαίνεται η διαρκής και διάχυτη καπι-ταλιστική βαρβαρότητα. Κι ας το καταλάβουμε: Σοσιαλισμός ή βαρβαρό-τητα. Άλλη λύση δεν υπάρχει.

Κατά τον Τρότσκι, η μόνη εγγύηση πως θα μπορέσει να πραγματοποιή-σει η αστική τάξη, με συνέπεια και ακρίβεια, όλες τις μεταρρυθμίσεις που υπόσχεται με τη δική της επανάσταση, είναι η ταυτόχρονη ύπαρξη δίπλα της, της προλεταριακής επανάστασης. Οι κομουνιστές για ένα διάστημα θα λειτουργήσουν σαν «ομάδα πίεσης», όπως θα λέγαμε σήμερα.

Και η πράξη έδειξε πως τα δυτικά κομουνιστικά κόμματα των καιρών μας καθώς και οι άλλες μαρξιστικές ομάδες λειτουργούν αναγκαστικά πλέον με τον τρόπο που υπέδειξε ο Τρότσκι: Σαν ομάδες πίεσης, σαν το «αντίπαλο δέος» των αστικών κομμάτων, που υποχρεώνονται να προβούν σε ριζοσπα-στικές μεταρρυθμίσεις ακριβώς γιατί φοβούνται τα μαρξιστικά κόμματα που θα μπορούσαν εύκολα να λειτουργήσουν σαν «συλλέκτες» των δυσα-ρεστημένων απ' τη διακυβέρνηση των αστικών κομμάτων.

Και όσο πιο μεγάλα ή πιο απειλητικά είναι τα μαρξιστικά κόμματα, τόσο πιο αποφασιστικές και πιο ριζικές γίνονται οι μεταρρυθμίσεις στις οποίες προβαίνουν τα αστικά κόμματα προκειμένου να σταματήσουν τη ριζοσπα-στικοποίηση και την επαναστατικοποίηση του λαού. Κατά κάποιον κωμι-κό τρόπο, τα κομουνιστικά, και γενικότερα τα μαρξιστικά κόμματα παίζουν κι αυτά το ρόλο τους στην επιβίωση του καπιταλισμού, έτσι που τον υπο-χρεώνουν να απομακρύνεται από τον παραδοσιακό φιλελευθερισμό του «λεσέ φερ» (τον «καθαρό» καπιταλισμό) και να γίνεται επεμβατικός και μεταρρυθμιστικός.

Το «κράτος προνοίας», η πιο εμφανής παραλλαγή επεμβατικού καπιτα-λιστικού κράτους δεν θα υπήρχε χωρίς τα μαρξιστικά κόμματα που ανα-γκάζουν τον καπιταλισμό να λάβει πρόνοια για τους δυστυχούντες. Κι όπως θα δούμε στη συνέχεια αυτών των κειμένων, ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε

IS9

χάρις στην αρμόζουσα σ ' αυτόν περιφρόνηση όλων των ηθικών αξιών, που τις διατηρεί όταν τις διατηρεί μόνο για το θεαθήναι που λένε και μόνο ως το βαθμό που δεν παρεμποδίζουν την ανάπτυξη του. Ο καπιταλισμός και η ανηθικότητα είναι σχεδόν συνώνυμα.

Κατά τον Τρότσκι λοιπόν και κατά τη θεωρία της «διαρκούς επανάστα-σης» η προλεταριακή επανάσταση, που το 1906 μόνο να την προσδοκούν θα ήταν δυνατό οι Ρώσοι μαρξιστές, έπρεπε να είναι αστική στους στόχους της, αλλά προλεταριακή στις μεθόδους της.

Πράγμα που σημαίνει πως οι προλετάριοι, οι μικροαστοί, οι αγρότες και οι διανοούμενοι θα 'πρεπε να κάνουν όλοι μαζί τη δουλειά που δεν στάθηκε δυνατό να κάνουν οι αστοί. Με την προϋπόθεση, βέβαια, πως όλοι αυτοί θα έμπαιναν υπό την «προστασία» και την καθοδήγηση των προλετάριων, γιατί μόνο αυτοί θα μπορούσαν να εγγυηθούν π(ΰς η επανάσταση δεν θα σταματήσει τη συνεχή της εξέλιξη και την αδιάκοπη πορεία της προς την αταξική κοινωνία.

Με άλλα λόγια οι προλετάριοι έπρεπε να λειτουργήσουν σαν λοκομμο-τίβα που θα 'σερνε πίσω της πολλά βαγόνια, δηλαδή όλες τις μη αστικές κοινωνικές δυνάμεις ολόκληρης της κοινωνίας.

Άλλωστε σύμφωνα με τον «καθαρό» μαρξισμό οι προλετάριοι δεν επι-θυμούν την εξουσία για τον εαυτό τους, δεν θέλουν να καβαλήσουν την εξουσία για πάντα. Απλώς, μπαίνουν μπροστάρηδες στον αγώνα για την πορεία ολόκληρης της κοινωνίας προς την αταξική κοινωνία, για όφελος ολόκληρης της κοινωνίας, κι όχι μόνο των προλετάριων. Οι προλετάριοι από την ίδια τους την κοινωνική υπόσταση και μόνο μπαίνουν κατ' ανά-γκην μπροστά, αφού αυτοί είναι οι άμεσοι παραγωγοί, αφού σ ' αυτούς στηρίζεται κάθε παραγωγικό σύστημα, αφού αυτοί συντηρούν όλα τα οι-κονομικά συστήματα με τη δουλειά τους. Αυτοί, ωστόσο, είναι που παίρ-νουν τα λιγότερα από το σύνολο του κοινωνικού πλούτου, που τον νέμονται τα αφεντικά και οι μεσάζοντες.

Οπωσδήποτε, πάντως, οι προλετάριοι δεν ονειρεύονται ή μάλλον δεν πρέπει να ονειρεύονται, σύμφωνα με τον «καθαρό» μαρξισμό, να γίνουν αυτοί τα αφεντικά και να εκμεταλλεύονται αυτοί κάποιους καινούριους προλετάριους.

Κι ωστόσο, ως ένα μεγάλο βαθμό, αυτό συνέβη στην ΕΣΣΑ: Οι παλιοί προλετάριοι έγιναν αφέντες δια της γραφειοκρατίας και τώρα εκμεταλλεύο-νται τους υποτακτικούς τους. Ένα τέτοιο κοινωνικό σύστημα δεν ανήκει, βέβαια, στον κομουνιστικό τρόπο παραγωγής. Ούτε, όμως, και στον καπι-ταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ανήκει στον ασιατικό τρόπο παραγωγής, όπως οι αρχαίες αυτοκρατορίες της Εγγύς Ανατολής, η Κινεζική Αυτοκρα-

190

ΤΑ ΤΡΑΓΙΚΑ ΔΙΛΗΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΤΡΟΤΣΚΙ

H κρίσιμη περίοδος της προετοιμασίας τη Οκτωβριανής Επανάστασης βρίσκει τον Τρότσκι στη Νέα Υόρκη. Από κει έρχεται στη Μόσχα το Μάιο του 1917, ένα μήνα μετά τον Λένιν. Και ερχόμενος συνεχίζει να αντιπολι-τεύεται τον Λένιν, αυτή την κρίσιμη περίοδο, επιμένοντας φανατικά στις απόψεις που είχε υιοθετήσει το 1904.

Βέβαια, κατά την επανάσταση του 1905 οι απόψεις του Τρότσκι για την επανάσταση και το ρόλο του κόμματος σ ' αυτή φαίνονται να επιβεβαιώ-νονται πανηγυρικά. Όμως, το 1917 δεν είναι 1905. Στα δώδεκα χρόνια που μεσολάβησαν, η Ρωσία απέκτησε Σύνταγμα και ο τσάρος έχασε ένα μέρος από τη δύναμή του ως απόλυτος μονάρχης, πράγμα που επέτρεψε στους αστούς να κάνουν την επανάστασή τους. Ο λαός τώρα αρχίζει να ελπίζει σε καλύτερες μέρες.

Όμως δώδεκα χρόνια είναι πολύ λίγα για να φανούν τα αποτελέσματα των τσαρικών μεταρρυθμίσεων, και η σωρευμένη αγανάκτηση, τόσο από τις σφαγές του 1905 όσο και από τα δεινά πριν από το 1905, συνεχίζει να ογκώνεται. Συνεπώς, από μια άποψη, η επανάσταση του 1917 θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν συνέχεια της επανάστασης του 1905.

Όμως, ανάμεσα στις δυο επαναστάσεις υπάρχει μια τεράστια διαφορά. Την επανάσταση του 1905 δεν την οργάνωσαν οι Μπολσεβίκοι, παρ' όλο που έπαιξαν σοβαρό ρόλο σ ' αυτή. Η επανάσταση του 1905 ήταν μια αυθόρμητη και λίγο ως πολύ ακαθοδήγητη εξέγερση των μαζών, που έδει-ξαν τότε μια εντελώς εκπληκτική ωριμότητα. Τα Σοβιέτ, π.χ., δημιουργή-θηκαν στη διάρκειά της, εντελώς αυθόρμητα. Ήταν ο τρόπος που βρήκε ο λαός να αυτοοργανωθεί σε συμβούλια (Σοβιέτ), που σε ορισμένες περιο-χές, όπως στην Αγία Πετρούπολη, το κατοπινό Λένινγκραντ, ασκούσαν ολόκληρη την εξουσία. Τέτοιο φαινόμενο είχε να εμφανιστεί στην Ιστορία από την εποχή της Κομούνας του Παρισιού, που κι αυτή ήταν αυθόρμητη, που κι αυτή δεν είχε άμεση σχέση με κάποιο κόμμα (κοίτα και το δικό μας Πολυτεχνείο).

Έχουμε, λοιπόν, δύο κολοσσιαίας σημασίας γεγονότα, την Κομούνα και τα Σοβιέτ, που δείχνουν πως ο λαός είναι όντως σε θέση να αυτοοργανωθεί και να αυτοδιοικηθεί.

Όμως, τόσο η Κομούνα όσο και τα Σοβιέτ τελικά διαλύονται από το

193

αστικό ή το μισοαστικό κράτος πάρα πολύ εύκολα. (Το ίδιο συνέβη και με το Πολυτεχνείο).

Η λαϊκή, αυθόρμητη και ανοργάνωτη βία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις θεσμικές δυνάμεις καταστολής της οργανωμένης κρατικής βίας. Όταν το κράτος έχει στη διάθεσή του την αστυνομία και το στρατό, ο λαός δεν μπορεί να ελπίζει πως θα διατηρήσει τις δικές του δομές κοινωνικής ορ-γάνωσης. Τελικά νικάει ο ισχυρότερος κι όχι ο σωστότερος, οι καλά οπλι-σμένοι λίγοι κι όχι οι άοπλοι πολλοί.

Ο λαός, λοιπόν, δεν μπορεί να ελπίζει πως θα διαφυλάξει τη λαϊκή εξουσία αν δεν φροντίσει γ ι ' αυτό το δικό του κόμμα, το κόμμα των προ-λετάριων. Αυτή είναι η άποψη του Λένιν. Που βρίσκει ριζικά αντίθετο τον Τρότσκι. Ο οποίος μέχρι το 1921, όπως λέει ο βιογράφος του Ισαάκ Ντόι-τσερ, πιστεύει με αμείωτο πάθος πως ο λαός δεν έχει ανάγκη από αυστηρά και συγκεντρωτικά κόμματα για να αυτοδιοικηθεί.

Οι απόψεις του Τρότσκι βρίσκονται πολύ κοντά σ ' αυτές των κλασικών του αναρχικού κινήματος, του Κροπότκιν και του Μπακούνιν, που απεχθά-νονται κάθε μορφή κράτους και πιστεύουν στην ικανότητα της μάζας για αυτοοργάνωση και αυτοδιοίκηση. Βέβαια, αυτό είναι και ιδανικό του κο-μουνισμού. Όμως, ο Μαρξ, σε αντίθεση με το σύγχρονό του και αντίπαλό του στο διεθνές εργατικό κίνημα, Μπακούνιν, πρεσβεύει πως η κατάργηση του κράτους δεν είναι πρόβλημα βούλησης αλλά ωρίμασης των παραγω-γικών δυνάμεων, με την καθοδήγηση ενός προλεταριακού κόμματος καλά και αυστηρά οργανωμένου.

Μ' άλλα λόγια, ο Μαρξ διαφώνησε με τον Μπακούνιν ως προς τη μέθοδο κι όχι ως προς το στόχο. Κι ακριβώς ο κοινός στόχος ήταν που συντηρούσε την αλληλοεκτίμηση ανάμεσα στους δυο μεγάλους ηγέτες, παρά τις συχνές και ανοιχτές συγκρούσεις τους στην Α ' Διεθνή, όπου ανήκαν και οι δύο.

Άλλωστε δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως το Κομουνιστικό Μανιφέστο το μετέφρασε στα ρωσικά ο Ρώσος Μπακούνιν. (Και ο δεύτερος των με-γάλων αναρχικών ηγετών και θεωρητικών, ο Κροπότκιν, ήταν κι αυτός Ρώσος, και μάλιστα πρίγκιπας! Πράγμα καθόλου τυχαίο.)

Στη διάρκεια της επανάστασης του 1905 ο Τρότσκι είχε αναδειχτεί, από τον ίδιο το λαό κι όχι από το κόμμα, σε υπ' αριθμό 1 ηγέτη του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Έκτοτε απόκτησε μια, θα λέγαμε, τυφλή πίστη στην ικανότητα της μάζας να επιλέγει τους ηγέτες έτσι απλά, εύκολα και χωρίς άνωθεν εντολές.

Αντίθετα, ο Λένιν πίστευε πως η μάζα έχει ανάγκη από ένα καλά οργα-νωμένο προλεταριακό κόμμα, όχι για να υποτάξει μ ' αυτό το λαό, αλλά για

194

ξε με τον πιο πανηγυρικό τρόπο. Οι αστοί όταν χάσουν την εξουσία μπο-ρούν να γίνουν θηρία. Και η θηριωδία των Λευκών αντεπαναστατών ήταν χωρίς προηγούμενο. Σ ' αυτή τη βία λοιπόν ο Λένιν υποχρεώθηκε να αντι-τάξει βία. Και διατήρησε την εξουσία ακριβώς γι ' αυτό.

Όμως, η αρχική αναγκαία βία διατηρήθηκε στα χρόνια του Στάλιν, περισσότερο από υπερβάλλοντα φόβο για την κατάρρευση του καθεστώτος από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς, και λιγότερο απ' τη σαδιστική διάθεση του Στάλιν, όπως θέλουν να λένε οι άσχετοι προς τη διαλεκτική. Όμως, κάποτε, γύρω στο 1935, η καχυποψία αρχίζει να γίνεται πανικός και ο επαναστατικός πέλεκυς αποκεφαλίζει πλέον δικαίους και αδίκους συλλή-βδην, μέσα σε μια αιματηρή δίνη απ' την οποία ακόμα δεν συνήλθε η Σοβιετική Ένωση. Τώρα ωστόσο που το καθεστώς είναι εδραιωμένο, ο Γκορμπατσόφ μπορεί να μην είναι καχύποπτος. Και αν το άφηναν (το καθεστώς) οι καρχαρίες της Δύσης να εδραιωθεί νωρίτερα, ίσως να μη γινόταν παθολογικά καχύποπτος ούτε ο Στάλιν.

Αν, τώρα, η Δύση αρχίσει να απειλεί και πάλι τη Σοβιετική Ένωση, να είστε βέβαιοι πως ένας καινούριος αιματηρός κύκλος ίσως αρχίσει εκεί. Εν ολίγοις, μέρος τουλάχιστον της ευθύνης για όσα συνέβησαν επί Στάλιν πρέπει να μετατεθεί στους αδιάλλακτους, απέναντι των κομουνιστών, κα-πιταλιστές.

Συν τοις άλλοις, λοιπόν, η πολιτική του Γκορμπατσόφ αφαιρεί απ' τη Δύση τα προσχήματα που της επιτρέπουν να είναι εθχρική και επιθετική έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Και καθώς ο φόβος εκλείπει σιγά σιγά, ένας κομουνισμός με ανθρώπινο πρόσωπο αρχίζει να εμφανίζεται αργά και με χίλια βάσανα στη σημερινή Σοβιετική Ένωση.

Ο Τρότσκι, ο οργανωτής του Κόκκινου Στρατού, δεν τον οργανώνει, βέβαια, για να κάνει παρελάσεις στην Κόκκινη Πλατεία, αλλά για να ασκεί βία, όταν χρειάζεται να την ασκήσει. Ήδη σαν οργανωτής του Κόκκινου Στρατού είναι υποχρεωμένος να εγκαταλείψει τις παλιότερες και «ειρηνι-κότερες» απόψεις του για την αυτοάμυνα και την αυτοοργάνωση του λαού. Κι ο Κόκκινος Στρατός μπορεί να λέγεται και σήμερα λαϊκός για το λόγο πως υπηρετεί τα συμφέροντα του λαού' πάντως λαός δεν είναι.

Ο Κόκκινος Στρατός δεν ήταν ποτέ ο ένοπλος λαός, όπως ονειρευό-ταν παλιότερα ο Τρότσκι. Ο ένοπλος λαός μόνο αντάρτικο θα μπορού-σε να δημιουργήσει, όχι τακτικό στρατό. Και χωρίς τακτικό στρατό θα ήταν αδύνατο να κρατηθεί η νεαρή τότε Σοβιετική Ένωση. Πολύ πε-ρισσότερο θα ήταν αδύνατο να κρατηθεί σήμερα, που οι στρατοί δεν στη-ρίζονται πλέον στη γενναιότητα των στρατιωτών, αλλά στην επαγγελ-ματική κατάρτιση των στελεχών που επιβάλλει η σύγχρονη στρατιωτι-

196

κ ή τεχνολογία. (Ο πόλεμος έγινε κι αυτός υπόθεση τεχνοκρατών.) II θεωρητική διαμάχη λοιπόν του Τρότσκι με τον Κάουτσκι είναι η

πιινίπεια των στρατιωτικών καθηκόντων που αναλαμβάνει ο Επίτροπος του I Ιολίμου, ο υπουργός Εθνικής Άμυνας όπως θα λέγαμε εμείς. Και ο Τρό-τπκΊ με την πρότερη φανατική πίστη στις δυνατότητες του λαού για αυ-τί )()ργάν(ΰση στα πάντα, ακόμα και στον πόλεμο, συνειδητοποιεί εκ των πραγμάτων τη μαρξιστική θέση πως ο λαός δεν είναι παρά μια «δεξαμενή» που εμπεριέχει όλες τις δυνατότητες, και για το καλύτερο και για το χει-()ότερο. (Κι όποιοι αριστεροί λαϊκιστές συνεχίζουν να επιμένουν ακόμα και οι'ιμερα για την «αγιότητα» του λαού, ας φέρουν στο νου τους το γερμανικό λαό που πέθαινε με απίστευτη άνεση για τον Χίτλερ. Πρόκειται για τον ίδιο λαό που λίγα χρόνια πριν στήριζε με τον όγκο του τα αριστερά κόμματα. Και μη μου πείτε το τετριμμένο πως ο λαός παρασύρθηκε ή ξεγελάστηκε απ' τον Χίτλερ, γιατί το πρόβλημα, ακριβώς, είναι γιατί ο λαός παρασύ-ρεται και ξεγελιέται τόσο εύκολα σαν νήπιο.)

Οι σημερινοί τροτσκιστές συνεχίζουν εν πολλοίς να είναι λαϊκιστές, (')π(ΐ)ς άλλωστε και οι γκοσίστες και οι αναρχικοί. Η πίστη αυτών των ανθρώπων στο λαό είναι, βέβαια, συγκινητική αλλά μ ' αυτού του είδους τΐ)ν πίστη, όπως και με κάθε άλλη, δεν βγαίνει τίποτα. Η ιστορία κραυγά-ζι;ι: Ο λαός είναι ικανός και για το καλύτερο και για το χειρότερο, όπως λέει ο Μαρξ. Εξαρτάται απ' τις συγκυρίες, απ' τις ιδεολογίες, απ' τα κόμματα, απ' τους ηγέτες.

I "ιατί ο λαός από μόνος του είναι μια αδρανής μάζα, κατά το μάλλον και ήττον απολιτική και αδιάφορη για τη μοίρα του κόσμου. Άσε που ολοένα K(ti περισσότερο αυτή η «ιδεολογία» ξαπλώνεται και σε ηγετικά στρώματα διανοουμένων και καλλιτεχνών κυρίως, που το προσωπικό τους βόλεμα το ανάγουν σε κοσμοθεωρία, σύμφωνα με μια βασική αρχή της επιστημολο-γίας που ονομάζεται κεντροθέτηση, και που συνίσταται στην τάση που έχουμε, όλοι να βάζουμε στο κέντρο των προβλημάτων του κόσμου το Π()()σ(ΐ)πικό μας πρόβλημα που το ανάγουμε σε κοσμοθεωρία ενώ δεν είναι παρά ΙΚοθεωρία, που σημαίνει προσωπική άποψη για τη ζωή, αντίθετα απ' την κοσμοθεωρία που είναι μια κοινωνική άποψη για τη ζωή.

II στροφή του Τρότσκι απ' την αρχική του θέση, πως ο λαός μπορεί περισσότερα απ' το κόμμα του λαού, γίνεται σταδιακά, απ' το 1917 μέχρι to 1921, και πρέπει να είναι γ ι ' αυτόν πολύ οδυνηρή, έτσι που διαπιστώνει π(ΐ)ς II πραγματικότητα δεν αφήνει πολλά περιθώρια για «καθαρές» θεωρίες. ( Τούτη τιιν οδύνη τη δοκιμάσαμε λίγο ως πολύ όλοι όσοι νοιαζόμαστε για Γΐ| μοίρα του κόσμου και δεν «κοιτούμε τη δουλειά μας» σαν καλοί και Π()νΐ)ρο( νοικοκυραίοι.)

197

Η ΕΥΡΩΠΑ Ϊ ΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ

H διαμάχη ανάμεσα στο σταλινισμό και τον τροτσκισμό μορφοποιείται γύρω από δύο αντίθετες θεωρίες: Το «σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα» του Στάλιν και τη «διαρκή επανάσταση» του Τρότσκι. Όμως, η σταλινική θεωρία είναι ένα καθαρό σόφισμα, που απέχει έτη φωτός απ' τον «καθαρό» μαρξισμό. Ούτε ο Μαρξ ούτε ο Λένιν είπαν ή άφησαν να εννοηθεί πως θα ήταν δυνατόν να εδραιωθεί η προλεταριακή επανάσταση σε μία μόνο χώρα. Ο Μαρξ μάλιστα πίστευε πως η προλεταριακή επανάσταση θα εκδηλωθεί καταρχήν σε μια υπεραναπτυγμένη καπιταλιστική χώρα και στη συνέχεια Οα επεκταθεί σε όλες τις καπιταλιστικές χώρες (ΗΠΑ, Αγγλία ή Γερμανία) εξαιτίας των εμφανών πλεονεκτημάτων που θα είχε το κομουνιστικό καθε-στώς, που θα συγκινούσαν τον κόσμο όλο. Έπεσε έξω. Η προλεταριακή επανάσταση εκδηλώθηκε καταρχήν σε μια υπανάπτυκη χώρα, τη Ρωσία, ενώ στις αναπτυγμένες ή σχετικά αναπτυγμένες καπιταλιστικά χώρες της Ιίυρώπης (Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία, Αν. Γερμανία κ.λπ.) η επανάσταση δεν επεκτάθηκε, την «επέκτειναν» οι Σοβιετικοί στο τέλος του Β' Παγκό-σμιου Πολέμου.

Ο Λένιν απ' τη μεριά του ήταν σίγουρος πως όπου να - ναι ξεσπάει η προλεταριακή επανάσταση στη Γερμανία, όπου το ΚΚ είναι πανίσχυρο αυτή την εποχή. Όμως, το 1923, ένα χρόνο πριν απ' το θάνατο του Λένιν που είναι ήδη κατάκοιτος, η γερμανική επανάσταση συντρίβεται.

Ο Λένιν λόγω του εγκεφαλικού επεισοδίου δεν είναι σε θέση να μιλήσει ευχερώς και να κάνει σοβαρή κριτική γι ' αυτή την ιστορική αποτυχία, που Ο' ανοίξει το δρόμο στον Χίτλερ. Και οι άλλοι ηγέτες των Μπολσεβίκων πτιιν αρχή τα χάνουν και τα μπερδεύουν κι αρχίζουν να ψάχνουν για αποδιοπομπαίους τράγους, ως συνήθως μετά από κάθε αποτυχία.

Ο Τρότσκι φορτώνει την αποτυχία στον τότε γραμματέα της Κομιντέρν (Κομουνιστική Διεθνής) Ζινόβιεφ και ο Στάλιν κυρίως στη διαλλακτικό-τητα και την έλλειψη αγωνιστικής διάθεσης απ' τη μεριά των Γερμανών κομουνιστών. Έχουν και οι δύο άδικο.

11 γερμανική επανάσταση απέτυχε γιατί δεν μετατράπηκε σε παλλαϊκή ι;ξέγε|)ση, όπως στη Ρωσία, όπου πήρε μέρος ολόκληρος ο λαός υπό την καθοδήγηση των κομουνιστών, κι όχι μόνο οι κομουνιστές.

199

Που ήταν τόσο λίγοι που μόνοι τους δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτα απολύτως σε μια αχανή χώρα. Στη Ρωσία οι κομουνιστές μπήκαν μπροστά-ρηδες και τους ακολούθησαν οι μάζες.

Στη Γερμανία οι κομουνιστές μπήκαν και πάλι μπροστάρηδες, όπως πάντα, και μάλιστα μ ' έναν τρόπο εντελώς ηρωικό, αλλά δεν τους ακολού-θησαν οι μάζες γιατί δεν ήταν τόσο εξαθλιωμένες όσο στη Ρωσία. Άλλωστε, ο Λένιν ήταν ένας. Και ήταν Ρώσος.

Όπως και να 'ναι, τη χρονιά της μεγάλης γερμανικής ήττας, το 1923, όλοι αρχίζουν να καταλαβαίνουν πως η διεθνής προλεταριακή επανάσταση δεν είναι για αύριο. Αλλά για να διατηρηθεί το ηθικό των μαζών, που είχαν αρχίσει να φοβούνται πως όλα καταρρέουν και στη Ρωσία όπου να 'ναι, ο Στάλιν επιχειρεί έναν εντελώς εκπληκτικό αντιπερισπασμό με τη θεωρία της επανάστασης σε μία μόνο χώρα. Πρόκειται για ένα χοντροειδές μη μαρξιστικό παραμύθι. Που, όμως, πέρασε στις μάζες. Κι αυτό ακριβώς είναι το εκπληκτικό: Ο Στάλιν απέδειξε στην πράξη πως είχε δίκιο... έχοντας άδικο. Το τίμημα που πληρώθηκε γι ' αυτό το σταλινικό δίκιο είναι μια άλλη τραγική ιστορία.

Όμως, τι έπρεπε να γίνει; Να παραδώσουν οι προλετάριοι στους αστούς την εξουσία διότι οι Γερμανοί σύντροφοι απέτυχαν; Αλλά, αυτοί είχαν νικήσει νίκη λαμπρή. Κι είναι φανερό πως κανείς δεν παραιτείται από μια επιτυχία, κανείς δεν πετάει στα σκουπίδια τις όποιες κατακτήσεις του. Και το σοβιετικό καθεστώς το 1923, χρονιά που έρχονται τα κακά μαντάτα απ' τη Γερμανία, έχει ήδη ηλικία έξι ετών και κατακτήσεις πολύ σημαντικές στο ενεργητικό του, τις πιο σημαντικές ίσως σ ' ολόκληρη την ιστορία της ΕΣΣΔ.

Ο Στάλιν, λοιπόν, αρχίζει να τα μπουρδουκλώνει θεωρητικά και ψάχνει απεγνωσμένα στον Μαρξ και στον Λένιν για τσιτάτα που θα μπορούσαν να τεκμηριώσουν τη θεωρία του για το σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα. Και ξέρουμε πόσο εύκολο είναι να τεκμηριώσεις μια άποψη παίρνοντας τσιτάτα από δω κι από κει, βγάζοντάς τα απ' το γενικό θεωρητικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουν και έξω απ' το οποίο λειτουργούν σαν εύκολα σοφίσματα. Πρόκειται για μια φριχτή συνήθεια κοινή στους πάντες κι όχι, βέβαια, μόνο στους κομουνιστές.

Αλλά μερικοί απ' αυτούς παίζουν με τα τσιτάτα σαν ζογκλέρ. Και ο Στάλιν ήταν ένας μεγάλος ζογκλέρ. Κι έτσι, δεν δυσκολεύτηκε ν ' «αποδεί-ξει» και θεωρητικά πως έχει δίκιο, χάρη στην τσιτατολογία και την τσι-τατοχρησία. Ας είναι καλά ο άνθρωπος! (Τι κουβέντα κι αυτή!) Αν δεν μπλόφαρε, κατά πάσα πιθανότητα δεν θα υπήρχε σήμερα Σοβιετική Ένωση. Βεβαίως, η μπλόφα είχε τις συνέπειές της, αλλά κανείς δεν θα

200

μπορούσε να κάνει προφητείες για τις αντίθετες συνέπειες, αυτές που θα είχε μια προσκόλληση στον «καθαρό» μαρξισμό. Και λιγότερο καθαρός ο μαρξισμός, άλλωστε, κάνει τη δουλειά του. Σκέψου και να 'ταν, λέει, καθαρός στην περίπτωση της ΕΣΣΔ!

Ο Τρότσκι αυτή την εποχή ακολουθεί κάπως διστακτικά τον Στάλιν στην περί σοσιαλισμού σε μία χώρα θεωρία του.

Όλοι τον ακολουθούν άλλωστε. Κανείς δεν θέλει να παραδεχτεί πως η Οκτωβριανή Επανάσταση θα μπορούσε να είναι μια αποτυχία, για μόνο το λόγο πως η γερμανική επανάσταση ήταν όντως μια αποτυχία. Η Οκτωβρια-νή Επανάσταση, που συνεπήρε τον κόσμο ολόκληρο παντού στη Γη, ήταν μια κολοσσιαία επιτυχία καθ' εαυτή ν. Και όφειλαν να τη στηρίξουν οι πάντες, με νύχια και με δόντια.

Κι έτσι, όλοι έκαναν τα στραβά μάτια. Πως, τάχα, δεν καταλαβαίνουν ότι ο Στάλιν βρίσκεται πολύ μακριά απ' τον Μαρξ, επί του προκειμένου. Όμως, όταν κάνεις στραβά μάτια, θεόστραβα μάλιστα, κάπου την πατάς στο τέλος. Δεν βαριέσαι, δεν χάλασε ο κόσμος. Τα λάθη διορθώνονται. Οι ευκαιρίες όμως δεν βρίσκονται εύκολα. Πρόκειται για τις ιστορικές συγκυ-ρίες, που λένε. Και η ιστορική συγκυρία στη Ρωσία του 1917 ήταν εντελώς εκπληκτική και σκανδαλωδώς ευνοϊκή για τους Μπολσεβίκους. Που μέσα σε δέκα μέρες μόνο, τις «Δέκα μέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» όπως λέει ο σπουδαίος Αμερικανός δημοσιογράφος Τζον Ριντ σ ' εκείνο το εκ-πληκτικό χρονικό του, έφεραν τα πάνω κάτω σ ' ολόκληρο τον κόσμο, αφήνοντας με το στόμα ανοιχτό τους καπιταλιστές, που δεν μπόρεσαν ν ' αντιδράσουν έγκαιρα.

Ακόμα το φυσούν, κι ακόμα να κρυώσει. Είναι αυτό που λέει η παροιμία «μην αφήνεις για αύριο αυτό που μπορείς να κάνεις σήμερα». Και από αύριο σε αύριο, η καπιταλιστική Δύση έφτασε στο σήμερα του Γκορμπα-τσόφ. Οι επιγενόμενοι θα παρακολουθήσουν ασφαλώς ένα πολύ ενδιαφέ-ρον «σίριαλ» με θέμα «ποιος θα φάει ποιον»: η Δύση την Ανατολή ή η Ανατολή τη Δύση; Ο καθένας απαντάει στο ερώτημα όπως τον συμφέρει.

Αλλά αφού ο μαρξισμός πέτυχε, όσο πέτυχε εν πάση περιπτώσει, στην ΕΣΣΔ όντας κουτσός, γιατί να μην πετύχει περισσότερο στο μέλλον, τώρα μάλιστα που αρχίζει ν ' αφήνει τις πατερίτσες;

Οι καπιταλιστές ας ελπίζουν. Η ελπίδα δεν έβλαψε ποτέ κανέναν, και κυρίως τους επιρρεπείς στη μεταφυσική. Το μέλλον λοιπόν μας ανήκει — κι ας χτυπιούνται όσο θέλουν όσοι έχουν διάθεση να χτυπηθούν. Αν θέλουν να τους χτυπήσουμε λιγάκι κι εμείς, καμία αντίρρηση!

Ο Τρότσκι δηλώνει στο 15ο Συνέδριο του Κόμματος το 1926 πως, αν αυτός και οι αντίπαλοί του μπορούσαν να συμφωνήσουν ότι το ευρωπαϊκό

201

προλεταριάτο θα έπαιρνε την εξουσία στα 10-30 επόμενα χρόνια, θα εξα-λειφόταν και το τελευταίο ίχνος προστριβής μεταξύ τους. Όμως, φοβόταν, δήλωσε στο ίδιο συνέδριο, πως οι αντίπαλοί του είχαν την άποψη πως για τα επόμενα 30-50 χρόνια δεν θα ερχόταν βοήθεια από τους κομουνιστές της Δύσης. Ο Στάλιν απέρριψε αυτό τον ισχυρισμό και είπε πως οι χρονικές περίοδοι που ανέφερε ο Τρότσκι έπρεπε να κοπούν τουλάχιστον στο μισό. (Παραθέτω από το ογκώδες δεκάτομο συλλογικό δυτικογερμανικό έργο Μαρξισμός, Κομουνισμός και Δυτική Κοινωνία, ελληνική έκδοση Παπα-ζήση. Πρόκειται για την πιο σημαντική ίσως μεταπολεμική ελληνική έκ-δοση, στην οποία πολλά χρωστάω, όχι μόνο γιατί μου έδωσε την ευκαιρία ν ' αποχτήσω μια εποπτεία των μεγάλων προβλημάτων που απασχολούν το σύγχρονο κόσμο, αλλά και διότι με βοηθάει πάντα να προστρέχω άνετα στις πηγές, με την πληρέστερη βιβλιογραφία που συνοδεύει το κάθε κεί-μενο.)

Απ' όσα είπαμε παραπάνω γίνεται φανερό πως οι έριδες γύρω από τις δυο αντιτιθέμενες θεωρίες, τη σταλινική —για το σοσιαλισμό σε μία μόνο χώρα— και την τροτσκιστική —για τη διαρκή επανάσταση— είναι μάλλον τεχνητές και συντηρούνται περισσότερο για πολιτικούς λόγους και λιγό-τερο για θεωρητικούς λόγους. Είδαμε ήδη πως ο Τρότσκι και ο Στάλιν συμφωνούν πως μέσα σε δέκα ή τριάντα χρόνια από το 1926 ολόκληρη η Ευρώπη θα είναι κομουνιστική. Δηλαδή, τρία χρόνια μετά τη συντριβή της επανάστασης στη Γερμανία, οι Ρώσοι κομουνιστές συνεχίζουν να είναι αισιόδοξοι!

Πέρασαν από τότε 62 χρόνια και σοσιαλιστικές έγιναν μόνο μερικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης, χάρη στη βοήθεια του Κόκκινου Στρατού, κι όχι γιατί πήραν σαν παράδειγμα τη Σοβιετική Ένωση, όπως λογάριαζαν ο Στάλιν και ο Τρότσκι, και πριν απ' αυτούς ο Λένιν —και πριν απ' όλους ο Μαρξ που, βέβαια, δεν είχε στο μυαλό του τη Ρωσία του Στάλιν όταν λογάριαζε πως η προλεταριακή επανάσταση θα ξαπλωθεί σαν φωτιά στον κόσμο όλο, αρκεί να εμφανιστεί η πρώτη φλόγα.

Παρά τις έριδες και τις διαφωνίες τους λοιπόν, όλοι αυτοί οι επαναστά-τες πίστευαν στ ' αλήθεια στην αναμφισβήτητη γι ' αυτούς αξία του μαρ-ξισμού. Εντούτοις, όλοι τους αποδείχτηκαν υπέρ το δέον βιαστικοί. Διότι ο σταλινισμός, όπως εξελίχθηκε, κάθε άλλο παρά πρότυπο για μίμηση θα μπορούσε να είναι. Βέβαια, όπως είδαμε αυτό έχει την ιστορική του αιτιο-λόγηση, αλλά πάντως το γεγονός παραμένει: Ο καπιταλισμός αποδείχτηκε ανθεκτικός, και ίσως έχει πολλές δυνάμεις ακόμα. Πράγμα που δεν αναιρεί καθόλου το μαρξισμό, που άλλωστε είναι κυρίως μια επιστημονική και μια θεωρητική μελέτη της ιστορίας, και ειδικότερα του καπιταλισμού, κι όχι

202

μια μελλοντολογία. Ο Μαρξ δεν είπε τίποτα για το πώς ακριβώς θα είναι η κοινωνία του μέλλοντος:

Έδειξε μόνο πώς είναι αρθρωμένες οι κοινωνικές και οικονομικές δυνά-μεις εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας, κι απ' αυτή την ανάλυση οδη-γήθηκε στο συμπέρασμα πως η καπιταλιστική κοινωνία δεν είναι ούτε το τελευταίο στάδιο στην κοινωνική ανάπτυξη, ούτε το καλύτερο κοινωνικό σύστημα που θα μπορούσε να υπάρξει. Κι ακόμα, πως ο καπιταλισμός κυοφορεί εντός του τις δυνάμεις που θα τον ανατρέψουν και θα βάλουν στη θέση του, στην αρχή το σοσιαλισμό και στη συνέχεια τον κομουνισμό.

Και ο σοσιαλισμός και ο κομουνισμός, για τον Μαρξ, είναι η λογική και ιστορική συνέχεια του καπιταλισμού, με την έννοια ότι πηγάζουν κατ' ανάγκην μέσα από τον καπιταλισμό κι όχι από την αυθαίρετη βούληση κάποιων ηγετών τύπου Στάλιν.

Κανείς, εκτός απ' τους λαούς σε μια δεδομένη στιγμή της ανάπτυξής τους, δεν μπορεί ν ' αποφασίσει για την κοινωνία του μέλλοντος, του δικού τους μέλλοντος. Και οι λαοί στις προηγμένες κοινωνίες της Δύσης δεν έχουν φτάσει ακόμα στο πλήρες αδιέξοδο, ώστε να νοιαστούν για το διά-δοχο κοινωνικό σχήμα. Τούτο το καθήκον, όπως πάντα στην ιστορία, μετατίθεται στους πρωτοπόρους και τους οραματιστές, που δεν λένε «καλόν είναι ό,τι είναι καλόν δι ' εμέ», αλλά ό,τι είναι καλό γι ' όλους.

Και είναι κάτι περισσότερο από εξώφθαλμο πως ο καπιταλισμός δεν είναι καλό για όλους. Είναι καλό μόνο για τα αρπαχτικά και τους ανθρώ-πους μειωμένης κοινωνικής συνείδησης. Φυσικά, και για τους ηλίθιους που όλες τους τις ελπίδες για μια καλύτερη ζωή τις κρεμούν στο Λαϊκό Λαχείο, και περιμένουν και περιμένουν...

Ο Τρότσκι απ' το 1929 ακόμα επισήμανε τον κίνδυνο να μετατραπεί ο κομουνισμός σε σωτηρολογικό μεσσιανισμό. Και πράγματι, για τους απλο-ϊκούς κομουνιστές, που δεν έχουν τη δυνατότητα ή την ευκαιρία να εμβα-θύνουν στα προβλήματα της κοινωνικής εξέλιξης, έτσι λειτουργεί και τώ-ρα. Μόνο που παλιότερα ο Στάλιν είχε καλλιεργήσει τόσο το μεσσιανισμό, που σχεδόν τον ταύτισε με τον κομουνισμό, προκαλώντας έτσι μια τερά-στια καταστροφή στην επιστημονική θεωρία που είναι ο μαρξισμός, καθώς έκανε τους απλούς και ηρωικούς αγωνιστές περισσότερο αφελείς απ' ό,τι 0« ήταν κάτω από άλλες συνθήκες. Ο μαρξισμός πρέπει να ξαναβρεί τη χαμένη στο Γκούλακ λογική του. Φυσικά, και την ανθρωπιά του, που κι αυτή θάφτηκε στη Σιβηρία. Από τα προηγούμενα γίνεται φανερό πως η θεωρία του Τρότσκι για τη διαρκή επανάσταση έχει και μια άλλη διάστα-ση, λιγότερο ενδιαφέρουσα από θεωρητική άποψη, αλλά πάρα πολύ ενδια-φέρουσα από πολιτική άποψη. Την καταλάβαμε ήδη: Αναφέρεται στην

20.1

λαού, στις κομματικές και τις κρατικές αποφάσεις. Ο φόβος για την παρεί-σφρηση πρακτόρων των ιμπεριαλιστών δεν ήταν καθόλου αδικαιολόγητος.

Και οι σαμποτέρ των αστών που είχαν λυσσάξει όταν κατάλαβαν πως το καθεστώς του Λένιν δεν είναι μια μπόρα που θα περάσει, όπως πίστευαν τα πρώτα τέσσερα χρόνια της επανάστασης, δρούσαν επί καθημερινής βάσεως, με την πρόθυμη βοήθεια των Δυτικών και κυρίως των Άγγλων, των πανταχού παρόντων προστατών της «ελευθερίας». (Οι Αμερικανοί θα τους σκαντζάρουν το 1945, κι από τότε θα είναι αυτοί οι προστάτες της «ελευθερίας» μας — τρομάρα της για ελευθερία, αλλά άντε να μιλήσεις όταν ξέρεις πως τα Γκούλακ υπήρχαν. Και επί του προκειμένου το ανέκ-δοτο που λέει «και εσείς που βασανίζετε τους Νέγρους» δεν θα μπορούσε να πάρει τη θέση επιχειρήματος. Ο βασανισμός των Νέγρων είναι ένα πρόβλημα και ο βασανισμός των λευκών κομουνιστών από λευκούς κομου-νιστές ή έστω των λευκών και των εγχρώμων εν γένει από κομουνιστές κάθε χρώματος εν γένει, είναι ένα άλλο πρόβλημα).

Το 1923 λοιπόν, και όσο ο Τρότσκι διατηρεί ακόμα την κομματική του δόξα, μιλάει για τον κίνδυνο μιας ανεπανόρθωτης ρήξης ανάμεσα στην ιΐγκσία του κόμματος και στα κομματικά μέλη. Επί του προκειμένου δεν ήταν δύσκολο στον Τρότσκι να παραστήσει και πάλι τον προφήτη.

ίίίναι γεγονός αναμφισβήτητο πως κάθε ανεξέλεγκτη εξουσία δημιουρ-γεί κατ' ανάγκην μια γραφειοκρατία, προκειμένου να παραμείνει ανεξέλε-γκτη. Άλλωστε, αυτό ακριβώς είναι η γραφειοκρατία σ ' όλες της τις παραλλαγές: Μια εξουσία που αυτοτροφοδοτείται, σχηματίζοντας έναν κλειστό διοικητικό μηχανισμό που αλέθει όλους όσους βρίσκονται εκτός. Οι περίφημοι «απαράτσικι», που στα ρωσικά σημαίνει «οι άνθρωποι του μιίχανισμού», δεν είναι παρά κομματικοί υπάλληλοι που εξυπηρετούν τον κρατικό και τον κομματικό μηχανισμό, χωρίς να ξέρουν καλά καλά ούτε η είναι αυτό που εξυπηρετούν ούτε γιατί το εξυπηρετούν. Προσφέρουν υπηρεσίες επ ' αμοιβή — και πέραν τούτου ουδέν. Ούτε μαρξισμός, ούτε κομουνισμός, ούτε σοσιαλισμός, ούτε... πράσινα άλογα. (Αυτά, απ ' το πα-χν( του ΠΑΣΟΚ, εδώ σε μας).

Ί ο εύλογο ερώτημα που μπαίνει σ ' αυτό το σημείο είναι: Η κρατική )ί|)((φι:ΐ()κρατία είναι αυτή που γεννάει την κομματική, ή η κομματική την κρικική; Παρ" όλο που όπως είδαμε δεν μιλάει επ' αυτού καθαρά, ο Λένιν φι;(νι;τ(ίΐ να πιστεύει το πρώτο: Είναι το κράτος που γεννάει τους γραφειο-Κ|ΐ('πΓ.ς και απ' το κράτος αυτοί περνούν στο κόμμα. Ο Τρότσκι ωστόσο ΐι/ιοοιηρίζει ακριβώς το αντίθετο: «Ο εκφυλισμός του κόμματος έγινε αιτία Mil συνέπεια της γραφειοκρατικοποίησης του κράτους», λέει ο Τρότσκι IIκι II ηιΗΗ^ομιΙνη επανάσταση, το πιο σημαντικό έργο του. (Θα αποκατα-

207

στήσει την επανάσταση ο Γκορμπατσόφ; Το εύχομαι, όπως όλοι οι σοβα-ροί άνθρωποι σ ' Ανατολή και Δύση.)

Κατά τον Τρότσκι, οι Σοβιετικοί γραφειοκράτες της εποχής του αποτε-λούσαν το 20% του πληθυσμού της χώρας και νέμονταν το μισό του εθνικού πλούτου, όσο δηλαδή το υπόλοιπο 80% του πληθυσμού. Κι αν αυτά συνέ-βαιναν το 1936, που ο Τρότσκι γράφει στη Νορβηγία το έργο του Η προ-δομένη επανάσταση (από κει είναι τα νούμερα), αργότερα, επί Στάλιν, κατά τους λογαριασμούς του Βοσλένσκι {Νομενκλατούρα) το ποσοστό των γρα-φειοκρατών, παραμένοντας το ίδιο, πρέπει να νέμονταν, όχι το μισό τώρα πλέον, αλλά τα τρία τέταρτα του εθνικού πλούτου.

Και επί Μπρέζνιεφ δεν περίσσευε σχεδόν τίποτα για τους εκτός Νομεν-κλατούρας. Έτσι ονόμασε ο Βοσλένσκι τους πάσης φύσεως προνομιού-χους, κρατικούς, κομματικούς, κομματικοκρατικούς, και εξωκομματικούς. Γιατί υπάρχουν και τέτοιοι προνομιούχοι, και μάλιστα πάρα πολλοί όπως βεβαιώνει ο πολύς Βοσλένσκι στο περιλάλητο βιβλίο του, που, σημειω-τέον, υπάρχει και σε ελληνική μετάφραση. Είναι λάθος λοιπόν να πι-στεύουμε πως προνομιούχοι είναι μόνο κάποιοι κομματικοί. Αντίθετα, κατά τον Βοσλένσκι δεν είναι προνομιούχοι. Ενώ ένας τεχνοκράτης π.χ. μπορεί να είναι προνομιούχος, χωρίς να είναι κατ' ανάγκην και κομματικός. Άλλωστε, το παραεμπόριο δεν το ασκούν οι κομματικοί. Αξίζει να ση-μειωθεί, τέλος, πως τα μέλη του κόμματος στην ΕΣΣΔ, είναι σχετικά λίγα. Κάπου το 10% επί του συνόλου του πληθυσμού, περίπου όσα είναι κι εδώ σε μας τα μέλη του ΚΚΕ.

Ωστόσο, ο Τρότσκι, παρά την αυστηρή κριτική του, δεν έφτασε στο σημείο να ισχυρίζεται όπως πολλοί άλλοι πως στη Σοβιετική Ένωση δημιουργήθηκε μια καινούρια τάξη. Η γραφειοκρατία, σύμφωνα με το μαρ-ξισμό, δεν είναι τάξη, είναι κοινωνικό στρώμα. Γιατί, σύμφωνα με το μαρ-ξισμό, πάντα η τάξη προσδιορίζεται από τις ιδιοκτητικές σχέσεις με τα μέσα παραγωγής. Συνεπώς, ξανά σύμφωνα με τον «καθαρό» μαρξισμό, η γραφειοκρατία δεν μπορεί να είναι τάξη αφού δεν κατέχει τα μέσα παρα-γωγής. Απλώς τα νέμεται ο γραφειοκράτης, όσο διατηρείται στην εξουσία — και γ ι ' αυτό ακριβώς θέλει να διατηρηθεί στην εξουσία όσο το δυνατόν περισσότερο.

Πάντως, αν εκπέσει απ' το γραφειοκρατικό του πόστο θα πάψει να εί-ναι προνομιούχος. Ενώ ο αστός θα πάψει να είναι προνομιούχος α-στός μόνο αν χάσει τα μέσα παραγωγής που κατέχει, αν δηλαδή «απο-ξενωθεί» από τις πηγές του πλούτου του, που του ανήκουν σύμφωνα με το κληρονομικό δίκαιο. Ο γραφειοκράτης, μ ' άλλα λόγια, δεν κληρονομεί τίποτα. Το πολύ που μπορεί να κάνει είναι να βολέψει τους συγγενείς του

208

σε πόστα. Αλλά αυτό λέγεται νεποτισμός και είναι άλλου είδους ταραχή. Όπως και να 'ναι πάντως, η γραφειοκρατία θριάμβευσε στην ΕΣΣΔ.

Όπως λέει ο Τρότσκι, «όχι με επιχειρήματα και ιδέες, αλλά με το δικό της κοινωνικό βάρος, γιατί ο μολυβένιος κορμός της γραφειοκρατίας ξεπέρασε σε βάρος το κεφάλι της επανάστασης». (Αξίζει να σημειώσουμε εδώ πως ο Τρότσκι ήταν ένας σπουδαίος τεχνίτης του λόγου, και εικόνες σαν την παραπάνω απ' το Η ανολοκλήρωτη επανάσταση κάθε άλλο παρά σπάνιες είναι στο έργο του.)

Πώς και γιατί συνέβη αυτό το κακό με τη σοβιετική γραφειοκρατία, όταν μάλιστα όλοι τη φοβούνταν και όλοι επιθυμούσαν να μην εμφανιστεί αυτό το οικτρό φαινόμενο; Πώς γίνεται κι ένας όντως κομουνιστής να μεταβάλ-λεται ξαφνικά σε αισχρό γραφειοκράτη;

Ας ακούσουμε και πάλι τον Τρότσκι. Νομίζω ότι λέει την τελευταία λέξη επί του θέματος: «Όταν λιγόστεψε η ένταση και οι νομάδες της επανάστα-σης καθηλώθηκαν στις θέσεις τους, ξυπνούσαν τότε μέσα τους, ζωντάνευαν και αναπτύσσονταν όλα τα χαρακτηριστικά της ψυχολογίας του μέσου ανθρώπου, συμπάθειες και επιθυμίες υπαλλήλων ικανοποιημένων απ' τον εαυτό τους (...) Άρχισαν επισκέψεις ανάμεσα στους ηγετικούς κύκλους, τακτικές εμφανίσεις στα μπαλέτα, συντροφικά γλέντια με πιοτό, όπου έ-παιρνε κι έδινε το κουτσομπολιό, όλα αυτά που εμένα δεν μ ' ενθουσίαζαν καθόλου» {Η ζωή μου).

Έχουμε εδώ μια τέλεια περιγραφή της προϊούσας γραφειοκρατικοποίη-σης ενός πρώην επαναστάτη, που έκανε την επανάσταση και ησύχασε. Και καλά αυτός. Αμ, οι άλλοι, οι κηφήνες που δεν έκαναν καμία επανάσταση; Εννοώ οι γραφειοκράτες των δυτικών κομουνιστικών κομμάτων, κυρίως αυτών που δεν πέρασαν τις δυσκολίες που πέρασε το δικό μας ΚΚΕ μ ' εκείνους τους εκπληχτικούς αγώνες του; Αμ, οι παράλλοι, οι δεύτερης και τρίτης γενιάς γραφειοκράτες που δεν τους ήξερε ο Τρότσκι, που τους ξέ-ρουμε, όμως πολύ καλά εμείς; Τι οικτρά ανθρωπάκια, μα τον Μαρξ!

Κάποτε βρέθηκαν λίγο ως πολύ τυχαία κοντά στο ΚΚ, μπήκαν μέσα και την άραξαν παριστάνοντας τους κομματικούς παράγοντες και τα στελέχη -τρομάρα τους για στελέχη, δηλαδή— έναντι μιας ισχνής αντιμισθίας, που συχνά αντισταθμίζεται από μια γονική παροχή και το πράγμα γίνεται έτσι ακόμα πιο ευχάριστο.

ίΐ της γραφειοκρατικής συμφοράς! Θείε Κάρολε, πώς καταντήσαμε έτσι; Θείε Μιχαήλ (Γκορμπατσόφ, εννοώ, για να εξηγούμαστε) κάνε κάτι για τους δικούς σου γραφειοκράτες εκεί πέρα, γιατί εμείς εδώ με τους δικούς μας Οα δυσκολευτούμε πολύ! Διότι οι δικοί μας κομματικοί γραφειοκράτες δεν έχουν να κάνουν και πολλά πράγματα, ούτε καν να φάνε δεν μπορούν

209

του, δεν μπορούμε να καταλάβουμε τελικά πως απόγονοι δεν είναι μόνο τα παιδιά μας, αλλά και τα παιδιά των παιδιών μας, και τα παιδιά των παιδιών των παιδιών μας, και πάει λέγοντας στον αιώνα των αιώνων, και μέχρι τη... συντέλεια του κόσμου.

Που θα συμβεί κι αυτή ύστερα από μερικά εκατομμύρια χρόνια, όταν δηλαδή ο Ήλιος εκραγεί και στη θέση του μείνει μια «μαύρη τρύπα», απ' αυτές που πανικοβάλλουν τους αστρονόμους, όταν ερευνούν τον έναστρο ουρανό κι ανακαλύπτουν συνεχώς «μαύρες τρύπες», που ορίζουν τις θέσεις όπου πριν υπήρχε ένα αστέρι. Και τ ' αστέρια πεθαίνουν, λοιπόν. Όμως, μέχρι να πεθάνει και το δικό μας αστέρι, ο ζωοδότης (στην πιο απόλυτη κυριολεξία) Ήλιος, πρέπει να φροντίσουμε από τώρα για τους απογόνους, κοντινούς και μακρινούς.

Πολλούς σ ' αυτό το μάταιο (για τα άτομα) κόσμο απασχόλησε το δύ-σκολο πρόβλημα της μοίρας των απογόνων. Όμως, κανείς εκτός απ' τον Μαρξ δεν πήρε τόσο στα σοβαρά αυτό το τρομερό πρόβλημα. Τόσο σο-βαρά το πήρε, που όλη του τη ζωή έψαχνε να επισημάνει τους νόμους κίνησης της Ιστορίας. Γιατί η μελέτη της πρότερης Ιστορίας τον είχε πείσει πως οι κοινωνίες δεν διαφοροποιούνται εική και ως έτυχεν. Μπορεί οι νόμοι κίνησης της Ιστορίας να μη μοιάζουν με τους φυσικούς (που άλλωστε είναι κυκλικοί, δηλαδή επαναλαμβάνονται σταθερά), όμως είναι νόμοι. Χαλαροί και δυσεφάρμοστοι, αλλά νόμοι.

Μπορεί να μην υπακούουν αυστηρά στο νόμο της αιτιότητας όμως, υ-πακούουν στο νόμο των πιθανοτήτων, που είναι η μοντέρνα εκδοχή του παμπάλαιου νόμου της αιτιότητας. Σε τελική ανάλυση, η αιτιότητα και η πιθανότητα είναι το ίδιο πράγμα. Και η πιθανότητα να είναι ο καπιταλι-σμός το τελευταίο και το τελειότερο στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης φα-ντάζει κωμική. Συνεπώς, πρέπει να αναζητήσουμε μια άλλη πιθανότητα, περισσότερο σύμφωνη με τα μέχρι τώρα γνωστά δεδομένα της ιστορικής εξέλιξης.

Λοιπόν, μπορεί κανείς να αμφισβητεί όσο θέλει την αξία και τη σημασία της Οκτωβριανής Επανάστασης. Όμως, κανείς ποτέ δεν θα καταφέρει να αμφιβητήσει την ύπαρξή της: Η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι ένα τελε-τεσμένο γεγονός. Και σαν τέτοιο αφορά τους πάντες, μαρξιστές και μη, κομουνιστές και μη.

Μπορεί να αμφισβητούμε τις προτεινόμενες ποικίλες ερμηνείες των ι-στορικών γεγονότων, αλλά τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα μόνο οι ολικά ηλίθιοι θα μπορούσαν να τα αμφισβητήσουν και να κανονίζουν την πορεία τους σαν να μην υπήρχαν. Η Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρξε. Ο Λένιν υπήρξε. Οι Μπολσεβίκοι υπήρξαν. Και ο Στάλιν υπήρξε! Και το να λέμε:

212

καλύτερα να μην υπήρχε ο Στάλιν, είναι σαν να λέμε: καλύτερα να μην είχα βγάλει την ιλαρά όταν ήμουν μπέμπης.

Η ανατροπή της Αυτοκρατορίας των τσάρων και η εγκαθίδρυση στη θέση της του πρώτου κομουνιστικού καθεστώτος της Ιστορίας δεν είναι απλώς ένα γεγονός αναμφισβήτητο, που κανείς ιστορικός σ ' Ανατολή και Δύση δεν θα μπορούσε να το παρακάμψει ως να μην υπήρχε, αλλά και ένα γεγονός που συνεχίζει να επηρεάζει τις τύχες του κόσμου, σ ' ολόκληρο τον κόσμο, είτε αρνητικά είτε θετικά. Αρνητικά όταν τοποθετούμαστε αρ-νητικά απέναντι σ ' αυτό, και θετικά όταν τοποθετούμαστε θετικά.

Αυτό που σε καμία περίπτωση κανένας δεν θα μπορούσε να κάνει, είναι να μην τοποθετηθεί απέναντι σ ' αυτό το γεγονός με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Φυσικά, είναι πάρα πολλοί εκείνοι που αρνούνται να πάρουν θέση. Πρόκειται για τους ίδιους, που αρνούνται να πάρουν θέση σ ' οτιδήποτε, κυρίως όταν αυτό ξεπερνάει τις νοητικές και γνωστικές τους δυνατότητες.

Η Σοβιετική Ένωση καταλαμβάνει το ένα έκτο της επιφάνειας της Γης. Και ό,τι συμβαίνει σ ' αυτό το ένα έκτο της Γης μάς αφορά όλους, και μας Γ,πηρεάζει όλους, είτε αρνητικά είτε θετικά, είτε μας αρέσει είτε δεν μας αρέσει. Άλλωστε, κατά γενική ομολογία όλων των ιστορικών, όλων των ιδεολογικών αποχρώσεων, σ ' Ανατολή και Δύση, η Οκτωβριανή Επανά-σταση είναι το μεγαλύτερο ιστορικό γεγονός των δύο τελευταίων αιώνων της παγκόσμιας ιστορίας. Για να βρούμε ένα ανάλογης ιστορικής σημα-σίας γεγονός πρέπει να πάμε στη Γαλλία του τέλους του 18ου αιώνα.

Λν η Γαλλική Επανάσταση του 1789 ήταν αυτή που έφερε στην πολιτική εξουσία τους αστούς, που κατείχαν την οικονομική εξουσία τουλάχιστον από δυο αιώνες νωρίτερα, η Οκτωβριανή Επανάσταση είναι αυτή που έφερε πτην πολιτική εξουσία τους προλετάριους. Μ' άλλα λόγια, στη Ρωσία τα πρίϋγματα έγιναν ανάποδα: Πρώτα κατέλαβαν την πολιτική εξουσία οι προ-λετάριοι, κι ύστερα επιχείρησαν να γίνουν οικονομική δύναμη. Αλλά ακό-μ(ί δεν έγιναν. Ίσως αρχίζουν όμως να γίνονται τώρα με τον Γκορμπατσόφ. 11 γνήσια προλεταριακή επανάσταση στη Σοβιετική Ένωση μόλις άρχισε!

Μέχρι τώρα φοετοιμαζόταν. Και το νήπιο, που λέγαμε, περνούσε τις παιδικές ασθένειες τη μια κοντά στην άλλη. Και ξέρουμε πόσο μεγάλη t;(vm η παιδική θνησιμότητα στους υπανάπτυκτους. Η σημερινή Σοβιετική Ί -νίοση μπορεί να μην είναι εντελώς αναπτυγμένη χώρα, πάντως υπανάπτυ-κτη δεν είναι.

Και, (ι) του παραδόξου, μια όχι εντελώς αναπτυγμένη χώρα κατάφερε να γίνει υπερδύναμη! Σκέψου και να 'ταν αναπτυγμένη. Τα κατάφερε καλά και μι: ((ολίγον κομουνισμό». Σκέψου να 'ταν πολύς ο κομουνισμός!

Υπάρχει λοιπόν καλύτερη απόδειξη για τη βιωσιμότητα αυτού του κοι-

213

νωνικού συστήματος; Με πολλές αβαρίες, είν' αλήθεια, κατάφερε τελικά να ξεπεράσει όλες τις κρίσεις, να επιζήσει και να ανδρωθεί. Σήμερα, χωρίς να 'χει φτάσει ακόμα στην ηλικία του ενός ιστορικού έτους, το σοβιετικό καθεστώς μοιάζει να ενηλικιώνεται με την υιοθέτηση της δημοκρατίας σαν βασικής και ζωτικής παραμέτρου του σοσιαλισμού.

Δεν θα καταλάβουμε πολλά πράγματα για το τι συμβαίνει σήμερα στη Σοβιετική Ένωση αν δεν γνωρίζουμε πώς εμφανίστηκε, πώς ξεκίνησε και πώς εδραιώθηκε η Οκτωβριανή Επανάσταση, ένα απ' τα πιο μεγάλα ιστο-ρικά γεγονότα της παγκόσμιας Ιστορίας, όπως είπαμε. Και δεν θα μπορέ-σουμε να δώσουμε την πραγματική ιστορική διάσταση σ ' αυτή την Επα-νάσταση, αν την εξαρτήσουμε μόνο απ' τους Μπολσεβίκους και τον Λένιν.

Όχ ι μόνο γιατί ήταν δημιούργημα της μεγάλης μάζας του ρώσικου λαού κι όχι αποκλειστικά των πρωτοπόρων κομουνιστών, αλλά και διότι η Ο-κτωβριανή Επανάσταση είναι η λογική συνέπεια, μέσα στην ιστορική προοπτική, αφενός της Γαλλικής Επανάστασης και αφετέρου μιας ατέλειω-της σειράς αγώνων του ρωσικού λαού, πολύ πριν εμφανιστεί και ο μαρξι-σμός και ο λενινισμός και το κόμμα των Μπολσεβίκων, που θα αναλάβει να τελέσει τη ριζική κοινωνική αλλαγή, που συνεχίζει την παγκόσμια επανάσταση στη Ρωσία εκεί περίπου που την αφήνει ο Μπαμπέφ στη Γαλλία.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση, δηλαδή, είναι μια ευρωπαϊκή επανάσταση, συνέπεια και κατάληξη του ευρωπαϊκού ουμανισμού, με τη μεγάλη παρά-δοση. Αν στην πορεία-της έχασε μεγάλο μέρος του αρχικού ουμανισμού της, όπως είδαμε ήδη, οφείλεται στις πάρα πολύ δύσκολες συγκυρίες κάτω απ' τις οποίες εμφανίστηκε και που τη διαστρέβλωσαν μέχρι που να την κάνουν, συχνά, αγνώριστη.

Σήμερα, επιχειρείται στη Σοβιετική Ένωση το ξανασμείξιμο του ουμα-νισμού και του σοσιαλισμού. Δεν είναι σίγουρο πως η απόπειρα θα πετύχει, αλλά αν δεν πετύχει δεν είναι και προς θάνατον! Ίσως πετύχει στην επό-μενη απόπειρα συμβιβασμού. Η ιστορία δεν βιάζεται, οι άνθρωποι βιάζο-νται γιατί ξέρουν πως ζουν λιγότερο από ένα ιστορικό έτος.

Υπάρχουν, λοιπόν, δύο μεγάλοι και πολύ μακρινοί πρόδρομοι του Λένιν. Ο Μεγάλος Πέτρος (1672-1725) και η Μεγάλη Αικατερίνη (1729-1796). Μη γελάτε! Είναι οι δυο τσάροι που εισάγουν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό στη μέχρι τότε καθυστερημένη και σχεδόν απολίτιστη Ρωσία. Από τότε, ο απύθμενος σλάβικος συναισθηματισμός και ο αυστηρός ευρωπαϊκός ορθο-λογισμός θα δημιουργήσουν το πιο παράδοξο πολιτιστικό κράμα: Ο Ντο-στογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Τσέχοφ, ο Τουργκένιεφ, ο Γκόγκολ, ακόμα και ο Μεντελέγιεφ και ο Τσιολκόφσκι, δυο πολύ μεγάλοι επιστήμονες, πατούν

214

Δεν είναι ανόητοι ν ' αρχίσουν να κηρύσσουν στα καλά καθούμενα την «κοινωνική δικαιοσύνη», τη στιγμή μάλιστα που χρωστούν αυτά που έχουν στην κοινωνική αδικία!

Λοιπόν, στη Ρωσία, απ' το 1870 μέχρι το 1917, δρουν οί παρακάτω κοινωνικές δυνάμεις: Καταρχήν και κατά κύριο λόγο οι πολύ ισχυροί να-ρόντνικοι (λαϊκοί, μάλλον λαϊκιστές, θα λέγαμε εμείς). Οι ναρόντνικοι είναι σοσιαλιστές αγροτικού τύπου και πιστεύουν αφελώς πως η Ρωσία δεν έχει ανάγκη από εκβιομηχάνιση για να εγκαθιδρύσει το σοσιαλισμό. Προς τούτο, αρκεί να οργανώσει καλά την αγροτική οικονομία στη βάση των παραδοσιακών «μιρ» (αγροτικών κοινοτήτων που στηρίζονται στην κοινο-κτημοσύνη της γης και που είχαν μεγάλη παράδοση στη Ρωσία) και των «αρτέλ» (χειροτεχνικών συνεταιρισμών που, επίσης, είχαν παράδοση στη Ρωσία).

Προσέξτε μια σημαντική λεπτομέρεια: σήμερα ο Γκορμπατσόφ ξανα-φέρνει στην επικαιρότητα το πνεύμα των «μιρ» και των «αρτέλ». Οι συνε-ταιριστικές ομάδες «ελεύθερης οικονομίας» που υποστηρίζει το καθεστώς σήμερα, δεν είναι τίποτε άλλο από μια προσπάθεια επιστροφής στην πα-ράδοση των «μιρ» και των «αρτέλ», φυσικά κάτω από σύγχρονες μορφές οργάνωσης και διοίκησης.

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε με σύγχρονη γλώσσα πως οι ναρό-ντνικοι είναι ένα είδος αγροτικού κόμματος. Αλλά, όπως όλα τα αγροτικά κόμματα, δεν είναι πολιτικά αποτελεσματικό. Διότι οι αγρότες, έτσι που είναι σκορπισμένοι δώθε κείθε, δύσκολα συγκροτούν το δικό τους κόμμα. Άλλωστε, η σχετική αυτάρκεια της κλειστής αγροτικής οικονομίας δεν επιτρέπει εύκολα στον αγρότη ν ' αποκτήσει πολιτική συνείδηση, πόσο μάλλον ταξική. Εν πάση περιπτώσει, οι ναρόντνικοι έπαιξαν το ρόλο τους στην αφύπνηση του Ρώσου χωριάτη.

Το δεύτερο ρωσικό κόμμα της προλενινιστικής περιόδου είναι οι σοσια-λιστές. Σ ' αυτό ανήκουν κυρίως διανοούμενοι που είναι σε θέση να δια-βάσουν και συνεπώς να 'χουν μια επαφή με τον ουτοπικό σοσιαλισμό, που αυτή την περίοδο ανθεί στην Ευρώπη, και στη συνέχεια με το μαρξισμό. Τρεις είναι οι σπουδαίοι ηγέτες του μη μαρξιστικού, του προμαρξιστικού και του μαρξιστικού ρωσικού σοσιαλισμού κατά την πριν απ' τον Λένιν περίοδο: ο πολύς Πλεχάνοφ, ένας διανοούμενος μεγάλης αξίας, ο πρώτος χρονικά σοβαρός Ρώσος μαρξιστής (τα έργα του παραμένουν κλασικά), ο Άξελροντ, ένα σπουδαίο οργανωτικό ταλέντο, και η θρυλική Βέρα Ζασού-λιτς, μια ηρωική μορφή με αδαμάντινο ήθος και τάσεις αναρχίζουσες.

Η ομάδα των πριν απ' τον Λένιν σοσιαλιστών ολοένα και περισσότερο θα αποκτά ένα μαρξιστικό χαρακτήρα, στο βαθμό που ο μαρξισμός αρχίζει

218

1

να γίνεται, θα λέγαμε, μόδα ανάμεσα στους Ευρωπαίους διανοούμενους αυτής της περιόδου.

Φυσικά, όπως παντού, έτσι και στη Ρωσία, στους σοσιαλιστές, ανήκουν κυρίως διανοούμενοι. Συνεπώς το κίνημά τους δεν έχει προς το παρόν γερή λαϊκή βάση. Οι ναρόντνικοι είναι πιο ικανοί επ' αυτού.

Ωστόσο, οι σοσιαλιστές κατακτούν ολοένα και περισσότερο το προλε-ταριάτο των μεγάλων αστικών κέντρων και κυρίως της Πετρούπολης, που είναι αυτή την περίοδο η πολιτιστική και πολιτική πρωτεύουσα της Ρω-σίας, καθώς και της Μόσχας, της παλιάς και ιστορικής πόλης, γύρω απ' την οποία μορφοποιήθηκε σιγά σιγά η αυτοκρατορία των τσάρων και που συνέχιζε πάντα να είναι ο θεματοφύλακας και των αρνητικών και των θετικών παραδόσεων του ρωσικού λαού, πολύ περισσότερο απ' τη μοντέρ-να Πετρούπολη, το «Παρίσι του Βορρά», όπως έλεγαν την πόλη του Με-γάλου Πέτρου, που απ' αυτόν πήρε το όνομά της.

Όμως, η πιο ισχυρή, η πιο καλά οργανωμένη, η πιο εντυπωσιακή και κυρίως η πιο αποτελεσματική οργάνωση αυτής της περιόδου είναι η μυθική πλέον Ναρόντναγια Βόλια, που σημαίνει Λαϊκή Θέληση. Είναι μια εκπλη-κτική οργάνωση αναρχικών, ίσως η πιο μεγάλη και η καλύτερα οργανω-μένη οργάνωση αναρχικών που εμφανίστηκε ποτέ στην Ιστορία, και που κοντά της οι Ερυθρές Ταξιαρχίες και η δική μας 17 Νοέμβρη μοιάζουν μάλλον ερασιτεχνικές.

Δίπλα στη Ναρόντναγια Βόλια δρα και μια δεύτερη αναρχική οργάνωση με το όνομα «Γη και Ελευθερία», αλλά δεν καταφέρνει ν ' αποκτήσει το κύρος και τη δόξα της πρώτης, που κυριαρχεί στο ρωσικό επαναστατικό κίνημα για πολλά χρόνια και γίνεται ο φόβος και ο τρόμος των τσάρων, των τσάρεβιτς, των πριγκίπων (και ήταν λόχος ολόκληρος), των αρχόντων, των προυχόντων, των καρχαριών και εν γένει κάθε ΛΜΤ της εποχής.

Όλος ο προοδευτικός κόσμος τότε, αν δεν υποστήριζε, τουλάχιστον έβλεπε με συμπάθεια τη δράση της Ναρόντναγια Βόλια. Είναι πολλοί οι ιστορικοί που υποθέτουν πως αν η Ναρόντναγια Βόλια ήταν προσανατολι-σμένη προς την κατάληψη της εξουσίας κι όχι προς την «παρακώλυση» της τσαρικής εξουσίας, θα την είχε καταλάβει τότε, προλαβαίνοντας τον Λένιν.

Είναι μια άποψη μάλλον άστοχη, γιατί οι αναρχικοί υπάρχουν σ ' αυτό τον κόσμο, όχι για να καταλαμβάνουν την εξουσία, αλλά για να γκρεμίζουν τις εξουσίες, χωρίς να βάζουν τίποτα στη θέση τους. Και τούτο από πεποί-θηση.

(Λναρχικός είναι αυτός που είναι εναντίον της Αρχής, της Εξουσίας, κι (\χι αυτής που δεν έχει αρχές και κάνει ό,τι του κατέβει. Αυτός που κάνει

219

ό,τι του κατέβει, όντας κατά το μάλλον και ήττον ένας οργισμένος αλητά-κος που δεν ξέρει τι του γίνεται, λέγεται αναρχοαυτόνομος, και είναι τόσο ανυπόφορος όσο και ο μικροαστός εκ του οποίου κατάγεται.

Το γνήσιο Αναρχικό Κίνημα είναι τόσο αυστηρό και πειθαρχημένο όσο δεν ήταν ποτέ κανένα αριστερό κόμμα. Ας προσέχουμε, λοιπόν, όταν χρη-σιμοποιούμε τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς. Δεν είναι αναρχικοί όλοι οι γκρινιάρηδες και δεν είναι αντιεξουσιαστές όλοι οι απολιτικοί, που κόπτο-νται για μια κοινωνία χωρίς εξουσία, ίσα ίσα για να μπορούν να παραμεί-νουν βλακωδώς και παιδαριωδώς εξουσιαστές στο στενό τους κύκλο, όπου έχουν την ευκαιρία να ταλαιπωρούν τους πάντες γύρω τους με το νηπιώδη εγωισμό τους.)

Η Ναρόντναγια Βόλια εκτέλεσε εκατοντάδες ΛΜΤ της εποχής. Αλλά η πιο εντυπωσιακή της ενέργεια ήταν η δολοφονία του τσάρου Αλεξάνδρου Β' την 1η Μαρτίου 1881. Ήταν τέτοιος ο πανικός που προκάλεσε η δο-λοφονία του τσάρου, που η αυτοκρατορική εξουσία για πολύ καιρό είχε παραλύσει εντελώς. Κανείς απ' αυτούς τους κηφήνες δεν τολμούσε να πάει άνετα στο γραφείο του ή στη δουλειά του, και για δυο χρόνια τουλάχιστον όλα υπολειτουργούσαν στην τσαρική γραφειοκρατία, λόγω τρόμου.

Διότι οι πάντες ήξεραν πως η Ναρόντναγια Βόλια δεν είναι μια μικρή ομάδα αποφασισμένων ανθρώπων αλλά ένα σχετικά ευρύ λαϊκό κίνημα που, κι αυτό είναι το σημαντικότερο, ήταν αποδεκτό απ' όλη σχεδόν τη μάζα των εξαθλιωμένων μουζίκων. Φυσικά, κι απ' τους προοδευτικούς δια-νοούμενους.

Όπως όλα τα αναρχικά κινήματα, η Ναρόντναγια Βόλια δεν οδήγησε πουθενά τελικά. Όμως, έπαιξε έναν εξαιρετικά σημαντικό ρόλο στην επα-ναστατική προετοιμασία του ρωσικού λαού κι έμμεσα στις επαναστάσεις του 1905 και του 1917. Αξίζει να σημειωθεί πως ο μεγάλος αδερφός του Λένιν, που τον κρέμασε η Οχράνα ύστερα από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του τσάρου, ανήκε στη Ναρόντναγια Βόλια, και ο θάνατος αυτός, καθώς και η ηρωική ατμόσφαιρα που δημιουργούστε στο σπίτι ο μεγάλος αναρχικός αδερφός, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη συναισθημα-τική προετοιμασία του Λένιν.

Κι όπως ξέρουμε, χωρίς συναισθηματική προετοιμασία το πέρασμα στην Αριστερά είναι δύσκολο. Αρκεί, βέβαια, ο επαναστάτης να μην καθηλωθεί στη συναισθηματική αντίληψη του κόσμου και της Ιστορίας, πράγμα που, δυστυχώς, είναι μάλλον ο κανόνας. Τα αριστερά κόμματα και κινήματα πάσχουν από υπερβάλλοντα συναισθηματισμό που μπλοκάρει τη νόηση και δημιουργεί μυριάδες περιπλοκές.

Η περίοδος της βασιλείας του τσάρου Αλεξάνδρου Γ ' (1881-1894), που

220

διαδέχεται το δολοφονημένο Αλέξανδρο Β' , είναι σημαδιακή για το ρω-σικό επαναστατικό κίνημα. Οι ιδέες του Μαρξ, που εισχωρούν ολοένα και περισσότερο στο επαναστατικό κίνημα, δίνουν στους επαναστάτες να κα-ταλάβουν πως δεν μπορούν να βασιστούν με σιγουριά παρά μόνο στους προλετάριους, όσο λίγοι κι αν είναι αυτοί.

Γιατί, τόσο οι αγρότες όσο και οι διανοούμενοι, απ' τη θέση τους και μόνο στο παραγωγικό προτσές, δεν παρέχουν εχέγγυα για ένα ταξικά συ-γκροτημένο επαναστατικό κόμμα. Η ιδέα, λοιπόν, του προλεταριακού κόμ-ματος ωριμάζει. Έτσι, ο Πλεχάνοφ και ο Λαβρόφ, που εκπροσωπούν τους Ρώσους σοσιαλιστές στο ιδρυτικό συνέδριο της Β' Διεθνούς στο Παρίσι το 1889, κάνουν στροφή και διακηρύσσουν την πίστη τους στο προλετα-ριάτο.

Αργότερα θα διαφωνήσουν με τον Λένιν στις μεθόδους δράσης του κόμ-ματος του προλεταριάτου, αλλά δεν θα σταματήσουν να πιστεύουν πως μόνο αυτό είναι πλέον σε θέση να ηγηθεί του κόμματος της ριζικής κοι-νωνικής αλλαγής.

Αυτή την εποχή, όλος ο κόσμος της «συνεπούς», όπως θα λέγαμε σήμε-ρα, Αριστεράς πιστεύει στον ιστορικό ρόλο του προλεταριάτου, όπως τον δίδαξε ο Μαρξ. Και η πίστη αυτή θα διατηρηθεί μέχρι το 1945 περίπου, όταν αρχίσαμε να καταλαβαίνουμε, επιτέλους, πως αυτοί που τους ονομά-ζαμε προλετάριους ρέπουν ακατάσχετα προς το μικροαστισμό και το βό-λεμα. Σε σημείο που τα σημερινά κομουνιστικά κόμματα δύσκολα θα μπο-ρούσαν να χαρακτηριστούν προλεταριακά. Είναι μάλλον μικροαστικά, χω-ρίς αυτό να σημαίνει πως αν ψάξει κανείς προσεκτικά, δεν μπορεί να βρει ακόμα και κομουνιστές μέσα σ ' ένα κομουνιστικό κόμμα.

Όπως και να το κάνουμε, κομουνιστής δεν είναι αυτός που δήλωσε τέτοιος, γιατί έτσι του ' ρθε ή γιατί βρέθηκε κάποτε δίπλα σε κομουνιστές και είπε: Τι καλοί που είναι αυτοί οι καλοί κύριοι! Δεν γίνομαι κι εγώ κομουνιστής, για να 'χω και κομματική ταυτότητα που να βεβαιώνει την κομματική μου στέγη; Τι διάολο, άστεγος θα μείνω εγώ μια ζωή; Γιατί δίνουν τα κόμματα τα στεγαστικά (ιδεολογικά) δάνεια; Για να μπορώ να •χω ιδέα πρετ-α-πορτέ! Όσο για το μυαλό μου, αυτό άσ' το στο ψυγείο. Ιίίναι τόσο αδύνατο το καημένο, που αν αρχίσω να το ζορίζω θα κλατάρει, κι άντε να βρεις μετά καινούριο μυαλό.

Στο τέλος του περασμένου αιώνα, οι απεργίες πληθαίνουν στην Πετρού-πολη. Τώρα όλοι αρχίζουν να καταλαβαίνουν, και περισσότερο απ' όλους ο Λένιν, πως τουλάχιστον στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ρωσίας οι εργάτες (/ποτελούν υπολογίσιμη δύναμη, αφού είναι σε θέση να οργανώνουν με τέτοια επιτυχία συνεχείς απεργίες. Κι αυτή ακριβώς την εποχή, στο τέλος

221

Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1905

Θα μπορούσαμε να πούμε πως η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 που κράτησε δέκα μέρες όλο κι όλο, άρχισε το 1905 και κράτησε ουσιαστικά 12 χρόνια. Όχ ι μόνο γιατί στη διάρκεια αυτών των δώδεκα χρόνων η κατάσταση στη Ρωσία γίνεται συνεχώς και περισσότερο επαναστατική, αλλά και διότι η αυθόρμητη και εν πολλοίς ακαθοδήγητη επανάσταση του 1905 είναι μια «πρόβα τζενεράλε» για όλους: για το λαό καταρχήν, που αρχίζει να συνειδητοποιεί τη δύναμή του, για τον τσάρο μετά, που αρχίζει να συνειδητοποιεί την αδυναμία του και για τους Μπολσεβίκους τέλος που αρχίζουν να προσανατολίζονται στη διά των όπλων βίαιη κατάληψη της εξουσίας. Όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν πως χωρίς το 1905, το 1917 δεν Οα υπήρχε. Θέλουν να πουν πως όσο ιδιοφυής κι αν ήταν ο Λένιν ίσως, δεν Οα πετύχαινε τίποτα αν δεν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για μια γενική ένοπλη εξέγερση, πράγμα που ο Λένιν το διέγνωσε πάρα πολύ έγκαιρα, το 1903. Και σ ' αυτό ακριβώς συνίσταται η ιδιοφυΐα του.

Ο τελευταίος τσάρος, ο Νικόλαος Β' , ανέβηκε στο θρόνο το 1894. Εκτός από άβουλος και πολλαπλά ανίκανος, ήταν σκληρός κι ανόητος, ως συνή-θως συμβαίνει μ ' όλους τους άβουλους και ανίκανους που προσπαθούν να αντισταθμίσουν την έλλειψη ικανοτήτων με το νταηλίκι και τους παλικα-ρισμούς.

Οι μεγαλογαιοκτήμονες, που κυριαρχούν απολύτως στην οικονομική ζ(ι)ή της αυτοκρατορίας, χρησιμοποιούν τον τσάρο για να αρπάξουν κι άλλα τσιφλίκια, αυτή τη φορά στην Άπω Ανατολή. Όμως, οι Ιάπωνες καρχαρίες θεωρούν δικό τους τσιφλίκι την Άπω Ανατολή. Κι έτσι...

Το 1904 ξεσπά ο τυχοδιωκτικός, κι απ' τις δύο πλευρές, Ρωσοϊαπωνικός I Ιόλεμος, που θα οδηγήσει τον τσάρο στην πανωλεθρία. Αγανακτούν, λοι-πόν, τότε όχι μόνο οι εργάτες κι οι αγρότες που πλήρωσαν τη νύφη, όπως πάντα, αλλά και οι αστοί που δεν είχαν κανένα λόγο να πάρουν τη μεριά τιον γαιοκτημόνων, που υποδαύλισαν αυτό τον οικτρό πόλεμο. Οι αστοί συνειδητοποιούν, λοιπόν, πως αν το κοινωνικό σύστημα στη Ρωσία παρα-μείνει για πολύ ακόμα φεουδαρχικό ή μισοφεουδαρχικό (όπως ήταν στην πρ(ΐγματικ(πητα), η χώρα θα καταστραφεί εντελώς.

Λυτή την εποχή, ο καπιταλισμός βρίσκεται σε πλήρη άνοδο σ ' ολόκλη-ρο τον πολιτισμένο κόσμο και οι Ρώσοι αστοί επείγονται ν ' ακολουθήσουν

223

τους ρυθμούς ανάπτυξης της Ευρώπης και της Αμερικής. Συμφωνούν, λοι-πόν, κι αυτοί με τους προλετάριους πως το κύριο εμπόδιο για την ανάπτυξη είναι ο προϊστάμενος των φεουδαρχών, ο τσάρος, και δεν βλέπουν την ώρα να τον ξαποστείλουν, είτε στα κτήματα του είτε στον άλλο κόσμο. Τελικά συνέβη το δεύτερο, όπως θα δούμε.

Το πρόβλημα της ανατροπής του τσάρου είχε μπει ήδη από το 1902, όταν άρχισαν στη Ρωσία οι απανωτές απεργίες των προλετάριων των μεγάλων αστικών κέντρων και κυρίως της Πετρούπολης. Είναι η εποχή που οι εργάτες πιστεύουν πως ο κύριος υπεύθυνος για την κακομοιριά τους είναι ο τσάρος κι όχι τ ' αφεντικά τους.

Στην πραγματικότητα, οι μάζες δεν συνειδητοποιούν εύκολα ποιος ακρι-βώς φταίει για τη φτώχεια τους, που την αποδίδουν, συνήθως, στο θέλημα του θεού, που δεν θέλησε να μεροληπτήσει υπέρ των λιγότερο πλούσιων, ώστε να γίνουν περισσότερο πλούσιοι. Λοιπόν, έχει ο θεός, ξέρει ο θεός, θέλει ο θεός! Αν και οι άνθρωποι είχαν, ήξεραν και ήθελαν, όπως ο καλός θεός που ποτέ δεν θέλησε να είναι το ίδιο καλός με όλα τα παιδιά του, όλες οι συγκρούσεις σ ' αυτό τον κόσμο θα "ανήκαν στη σφαίρα της φαντασίας.

Εν πάση περιπτώσει. Ας μη ζητάμε και πολλά από ανθρώπους που αγω-νίζονται να επιβιώσουν κι ας τους αφήνουμε να προσεύχονται. Κάνει καλό, από ψυχολογικής απόψεως. Η προσευχή και η εξομολόγηση ελαφρώνουν από το άγχος και κόβουν πελατεία απ' τους ψυχίατρους. Εν πάση περιπτώ-σει. Ας μη στερούμε απ' τον κόσμο τις παρηγοριές του. Λέχτηκε πως κι αν δεν υπήρχε ο θεός, θα έπρεπε να τον εφεύρουμε — κι αυτό ακριβώς κάναμε.

Η κατάσταση, λοιπόν, στη Ρωσία ήταν που ήταν έκρυθμη, που λέμε, απ' το 1902, αλλά στη διάρκεια του Ρωσοϊαπωνικού Πολέμου του 1904 παραέ-γινε έκρυθμη, όπως ήταν φυσικό. Και το 1905 η γενική, αγανάκτηση κα-τέληξε σε μια μεγαλειώδη αυθόρμητη εξέγερση των εξαθλιωμένων μαζών.

Οι αστοί βλέπουν αυτή την εξέγερση με μισό μάτι. Απ' τη μια θα 'θελαν πολύ να ρίξουν τον τσάρο οι εξαθλιωμένοι, αλλά απ' την άλλη δεν ήξεραν πού μπορεί να καταλήξει μια ιστορία με αγρίους αφηνιασμένους, που είναι έτοιμοι να σαρώσουν τα πάντα, των αστών μη εξαιρουμένων. Και όπως θα δείξει η συνέχεια των πραγμάτων, οι αστοί είχαν δίκιο να φοβούνται από τότε.

Αυτή την εποχή 699 μεγαλογαιοκτήμονες κατέχουν το ένα τρίτο της απέραντης ρωσικής γης. Τα άλλα δυρ τρίτα είναι «ιδιοκτησία» δέκα εκα-τομμυρίων οικογενειών, που ζουν και ζέχνουν μέσα σε μια απερίγραπτη αθλιότητα. Και, βέβαια, το Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο δεν ήταν οι γαιοκτήμο-νες που τον διεκπεραίωσαν όπως όπως — και που σκοτώθηκαν.

224

η Ρωσία κυοφορεί την επανάσταση. Ο τσαρισμός, δηλαδή, είναι έτοιμος να γεννήσει δίδυμα: την αστική (Φεβρουριανή) επανάσταση και την προ-λεταριακή (Οκτωβριανή) επανάσταση. Το προλεταριάτο, λοιπόν, υπό τον Λένιν θα γίνει η μαμή της Ιστορίας. Βέβαια, το μωρό γεννήθηκε εφταμη-νίτικο, αλλά δεν χάλασε ο κόσμος. Υπάρχουν και θερμοκοιτίδες.

Και η θερμοκοιτίδα που κατασκεύασε ο Στάλιν ήταν το κάτι άλλο. Α-φενός έσωσε το μωρό και αφετέρου κινδύνεψε να το κάνει κάρβουνο. Αυτά συμβαίνουν όταν κανείς δεν έχει πείρα από θερμοκοιτίδες και κοιτάει να τα βολέψει όπως όπως. Όπως, ας πούμε, η εμπειρική μαμή (και ο Στάλιν εμπειρική μαμή ήταν) που ξεγέννησε εμένα σ ' ένα- χωριό της Δυτικής Μακεδονίας. Κανά δυο εικοσιτετράωρα παιδευόταν η καημένη να με φέρει στον άθλιο τούτο κόσμο, χωρίς βέβαια να ζητήσει την άδειά μου, αρκέστη-κε στην άδεια των γονιών μου, λες κι η δική μου ζωή δεν είναι κάτι που ανήκει αποκλειστικά σε μένα, λες κι είναι δανεική. Εν πάση περιπτώσει, ό,τι έγινε έγινε και τέτοια λάθη δεν διορθώνονται παρά μόνο εντός του νεκροταφείου. Όμως, τα λάθη του Στάλιν πού θα διορθωθούν;

Στους Μπολσεβίκους αυτή την εποχή ανήκει και ο πολύς Πλεχάνοφ, παρότι δεν του αρέσουν καθόλου τα αίματα, όπως άλλωστε σε κανένα λογικό άνθρωπο. Το είπαμε: η διαφωνία δεν ήταν πάνω στο αν πρέπει ή δεν πρέπει το κόμμα των Μπολσεβίκων να καταλάβει βίαια την εξουσία, αλλά πάνω στο αν το εν λόγω κόμμα πρέπει να έχει ως μέλη του αποκλει-στικά προλετάριους ή μήπως όλους όσους θα ήθελαν να είναι μέλη του, καλή ώρα όπως στις μέρες μας.

Σήμερα στα ΚΚ ισχύει απολύτως η παροιμία «μπάτε, σκύλοι, αλέστε» — κι αυτό ακριβώς γίνεται: την Ιστορία δεν την αλέθουν πλέον οι καθ' ύλην, όπως λέμε, αρμόδιοι μυλωνάδες, αλλά σκύλοι κάθε ράτσας. Μύλος! Όσο για τον Άξελροντ, που θαύμαζε απεριόριστα τον Λένιν, βρέθηκε με τους Μενσεβίκους του Μάρτοφ. Μύλος, σας λέω! Κι ο μυλωνάς στη θέση του: ο μεγάλος Λένιν βάζει το νερό στ' αυλάκι του μύλου της Ιστορίας το 1903.

Το 1905, κι ενώ ο λαός έχει ήδη αρχίσει να γράφει στη Ρωσία την ιστορία του ακαθοδήγητος, συνέρχεται στο Λονδίνο το πρώτο συνέδριο του αυτονομημένου, πλέον, Κόμματος των Μπολσεβίκων, ακριβώς τον ίδιο καιρό που στη Γενεύη συνέρχεται το πρώτο συνέδριο του αυτονομημένου πλέον Κόμματος των Μενσεβίκων. Σ ' αυτό το ιστορικό συνέδριο των Μπολσεβίκων, οι οπαδοί του Λένιν αποφασίζουν πως η ένοπλη εξέγερση των προλετάριων είναι δυνατή. Μάλιστα, καταστρώνουν και το λεπτομερές σχέδιο της επανάστασης που έμελλε να ονομαστεί Οκτωβριανή. Το κατα-στρώνουν δώδεκα χρόνια πριν απ' την Οκτωβριανή Επανάσταση. Κάτι

226 J

MIA ΒΟΥΛΗ ΓΙΑ ΚΛΑΜΑΤΑ

Κάτω από την πίεση των αιματηρών γεγονότων του 1905, ο τσάρος απο-φασίζει να δώσει στο λαό ένα είδος ψευτοσυντάγματος. Προκηρύσσει λοι-KiW εκλογές για την 17η Οκτωβρίου 1905, και η Βουλή (Δούμα) που προέρ-χΐ'.ται απ ' αυτές συνέρχεται με το πάσο της για πρώτη φορά περίπου ένα χ()όνο μετά τις εκλογές. Είναι μια Βουλή αλαλούμ σκέτο —χειρότερη κι απ • την ελληνική, θα μπορούσαμε να πούμε. Δεν πρόλαβε να συνεδριάσει καλά καλά κάνα δυο τρεις φορές η πρώτη Δούμα και διαλύεται από τον τπάρο! Καινούριες εκλογές, καινούρια Δούμα, η δεύτερη. Που συνέρχεται το Φεβρουάριο του 1907. Και τις πρώτες και τις δεύτερες εκλογές για Δούμα (1<()υλή) τις μποϊκοτάρουν οι σοσιαλδημοκράτες, κυρίως οι Μπολσεβίκοι, i;v(i) οι Μενσεβίκοι, επαμφοτερίζουν. Διαλύεται λοιπόν και η δεύτερη Δού-μα ως υπέρ το δέον... προοδευτική, παρότι δεν μετέχουν οι Μπολσεβίκοι. Τα σχέδια του πρωθυπουργού του τσάρου, του Στολίπιν, είναι να φτιάξει fiia Ιΐουλή κατά παραγγελίαν, στα μέτρα των γαιοκτημόνων που στηρίζουν ιον τσάρο. Και τη φτιάχνει. Ιδού πώς: Διά νόμου μειώνεται κατά 50% ο αριθμός των εργατών εκλογέων και κατά 50% ο αριθμός των αγροτών Γ,κλογέων. Το μεγαλύτερο μέρος της Ασιατικής Ρωσίας αποκλείεται εντε-λώς απ' τις εκλογές ως... απολίτιστο, ενώ οι πολιτισμένοι γαιοκτήμονες (ΐυζίίνουν το εκλογικό τους σώμα κατά το ένα τρίτο σε σχέση με τις προη-γοΓιμί'.νες εκλογές. Η τρίτη Δούμα, που προέκυψεν ούτως πώς, συνέρχεται για πρ(!)τη φορά αμέσως μετά τις εκλογές, το 1907, και πεθαίνει εν πλήρει κακπσχύνη με τη δολοφονία του Στολίπιν το 1911.

() Λένιν αποφασίζει να πάρει μέρος αυτή τη φορά στις εκλογές για την ανάδειξη της τρίτης Δούμας. Και ιδού το αποτέλεσμα: Επί συνόλου 437 βουλι;υτ(ί)ν, οι Μπολσεβίκοι και οι Μενσεβίκοι μαζί έχουν 15 βουλευτές, ι,νιίι πτην προηγούμενη Βουλή μόνοι τους οι Μενσεβίκοι είχαν 64 βουλευ-ιι'λ,. 1 ι τον κάνεις τον άθλιο Στολίπιν, τον σκοτώσεις ή δεν τον σκοτώνεις, ι' 1111 που κοροϊδεύει αναίσχυντα τους πάντες, σαν να ήταν Έλληνας αστός ηολιηκός!

ΙΙ|)ΐσΜ)μαστε στο 1907. Όμως δυο χρόνια νωρίτερα, αμέσως μετά την (ΐικΜίιχία :ης επανάστασης του 1905, οι Μπολσεβίκοι και οι Μενσεβίκοι ιοιοψαοίζουν να συνεννοηθούν στη βάση ενός μίνιμουμ προγράμματος. Οι (ΐροκι/ιαρκτικές επαφές κράτησαν πολύ λιγότερο απ' ό,τι οι ανάλογες ε-

229

παφές του ΚΚΕ και της ΕΑΡ και το 1906 συγκαλούν κοινό συνέδριο στη Στοκχόλμη. (Σκέψου το ΚΚΕ και η ΕΑΡ να έκαναν τις επαφές τους, ας πούμε στο Λίβανο, ή έστω στη Ρόδο ή έστω στη Θήβα.)

Σ • αυτό το συνέδριο, οι Μπολσεβίκοι δηλώνουν πως, κατά την άποψη τους, η Ρωσία βρίσκεται στις παραμονές μιας μεγάλης επανάστασης κι όχι μιας πρόβας για επανάσταση, όπως ήταν το 1905. Αντίθετα, οι Μενσεβίκοι πιστεύουν πως η μοναδική διέξοδος που έχει η Ρωσία είναι η συνταγματική μοναρχία κι ότι ο τσάρος αυτή τη φορά θα υποχρεωθεί εκ των πραγμάτων να γίνει ένας ευπρεπής συνταγματικός μονάρχης, ότι δηλαδή θα υποχρεω-θεί να σταματήσει τις αηδίες με εκλογές προκάτ.

Όμως, παρά τη σαφώς επαναστατική θέση του, ο Λένιν αποφασίζει να πάρει μέρος στις εκλογές για την τρίτη Δούμα, χωρίς ωστόσο να σταμα-τήσει να ετοιμάζεται για επανάσταση. Θέλει να παρακολουθεί τα πράγματα κι απ' τα μέσα.

Όμως, οι πρωτοβουλίες στην τρίτη Δούμα θα περάσουν στο κόμμα των Καντέ, δηλαδή των συνταγματικών δημοκρατών και κυρίως στο κόμμα των Οκτωβριστών, δηλαδή τους φιλελεύθερους μεγαλοαστούς μεταρρυθμιστές, που δεν επιθυμούσαν ρήξη με τον τσάρο, όπως οι Καντέ.

Απ' το 1907 μέχρι το 1911 στην πολιτική ζωή της Ρωσίας κυριαρχεί ο Στολίπιν. Είναι ένας έξυπνος πολιτικός που με χίλιες πονηριές προσπαθεί να συμβιβάσει τα ασυμβίβαστα — και τρώει το κεφάλι του. Φυσικά, ο Στολίπιν τον τσάρο υπηρετεί κι αυτόν προσπαθεί να περισώσει. Και να τι σοφίζεται για να τον περισώσει. Σου λέει ο άνθρωπος: Γιατί περισώθηκε η μοναρχία στην Αγγλία, τη Σουηδία και αλλού; Διότι οι βασιλιάδες τρώνε καλά χωρίς να δουλεύουν (να βασιλεύουν).

Ε, λοιπόν, για να φάει καλά κι ο τσάρος χωρίς να του κόβεται η όρεξη κάθε τόσο απ' αυτόν τον άθλιο όχλο που αρχίζει να μη σέβεται τους παμπάλαιους θεσμούς, πρέπει ανάμεσα στους πολύ πεινασμένους αγρότες και τους πολύ χορτάτους γαιοκτήμονες να παρεμβληθεί το στρώμα των μικρομεσαίων αγροτών, που έλειπε μέχρι τότε. (Σας θυμίζει τίποτε αυτό το σχέδιο; Δεν σας φέρνει στο νου τα εκ μικρομεσαίων πράσινα «νέα τζάκια»; Λέτε ο Παπανδρέου να είναι ο Έλληνας Στολίπιν κι όχι ο Έλληνας Κε-ρένσκι, όπως νόμιζαν μερικοί; Για να δούμε, για να δούμε... Ο Στολίπιν λοιπόν έφτιαξε τα νέα τζάκια. Αλλά έπεσαν και τον πλάκωσαν! Για να δούμε, για να δούμε...)

Ο Πιοτρ Αρκάντεβιτς Στολίπιν δολοφονήθηκε το 1911 από κάποιους νεόπλουτους των νέων τζακιών, που αποδείχτηκαν άπληστοι. (Για να δούμε τι θα δούμε κι εδώ!) Ένα χρόνο μετά το θάνατό του, ανοίγουν και πάλι οι ασκοί του Αιόλου. Η μεγάλη απεργία των χρυσωρυχείων του Λένα τελειώ-

2.10

που οι δυτικές επενδύσεις στη Ρωσία θα εξαφανίζονταν αν αφήνονταν στο έλεος των παμφάγων γαιοκτημόνων; Μπρος βαθύ και πίσω ρέμα, λοιπόν. Και έπεσαν στο ρέμα. Κι ακόμα δεν βγήκαν.

Κοιτάξτε να δείτε τώρα πώς κατανέμονταν τα δυτικά συμφέροντα στη Ρωσία του 1914 και θα καταλάβετε καλύτερα γιατί έπρεπε η χώρα αυτή να πολεμήσει στο πλευρό των συμμάχων της Αντάντ, κι όχι των Γερμανών.

Έχουμε και λέμε: Η Γαλλία ελέγχει το 67,5% των κεφαλαίων που είναι επενδυμένα στη ρωσική μεταλλουργία και το 75% των κεφαλαίων που είναι επενδυμένα στην εξόρυξη του άνθρακα. Η Αγγλία ελέγχει το 40% των κεφαλαίων που είναι επενδυμένα στη νάφθα, το 57% των κεφαλαίων που είναι επενδυμένα στο χαλκό και το 51% των κεφαλαίων που είναι επενδυ-μένα στο χρυσό και στην πλατίνα. Και η Γερμανία ελέγχει μόνο την η-λεκτροτεχνική βιομηχανία (εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικής ενέρ-γειας).

Βέβαια, η Γερμανία μονοπωλεί κατά 100% σχεδόν το ρώσικο ηλεκτρι-σμό, αλλά τούτη η επένδυση είναι εντελώς ασήμαντη κοντά στις άλλες, των άλλων «συμμάχων» και προστατών που αναλαμβάνουν την εκβιομηχάνιση της Ρωσίας.

Όταν τα ξένα συμφέροντα παίρνουν εθνικό χαρακτήρα και χωρίς αυτά ένα έθνος δεν μπορεί πλέον να υπάρξει εφόσον δεν αυτονομείται οικονο-μικά, τότε τα πολυεθνικά συμφέροντα βαφτίζονται εθνικά κι ο κόσμος πάει στον πόλεμο και σκοτώνεται πιστεύοντας ότι υπερασπίζεται τα εθνικά συμ-φέροντα. Τούτο το φριχτό καλαμπούρι συνέβη πολλές φορές στην ιστορία, κι αν εδώ στην Ελλάδα βρεθούμε μπλεγμένοι σε κανένα πόλεμο, ας ξέρουμε τουλάχιστον τώρα για ποια συμφέροντα θα σκοτωθούμε.

Προσωπικά, πάντως, δεν είμαι διατεθειμένος να σκοτωθώ, όχι μόνο για τα πολυεθνικά συμφέροντα, αλλά ούτε καν για τα εθνικά. Διότι ξέρω πως τα λεγόμενα εθνικά συμφέροντα αφορούν κυρίως τους εγχώριους βιομήχα-νους και εμπόρους και όχι εμένα που δεν είμαι ούτε το 'να ούτε τ ' άλλο. Αν θέλουν να κάνουν πόλεμο, ας τον κάνουν με τους μπακάληδες και τους μανάβηδες στην πρώτη γραμμή κι εμένα ας με αφήσουν ήσυχο στα διαβά-σματά μου. Αμ, δε που θα μ' αφήσουν! Θα με δικάσουν και θα με εκτελέ-σουν σαν λιποτάκτη. Ενώ στο μέτωπο έχω πολλές πιθανότητες να γλιτώσω.

Τώρα ξέρετε γιατί θα πάω κι εγώ στον πόλεμο. Για τον ίδιο λόγο που θα πάτε και σεις. Για να υπερασπιστούμε όλοι μαζί τα εθνικά συμφέροντα που δεν είναι όλων μας! Τι εμπαιγμός! Τι τραγωδία! Και να μη μπορείς να ξεφύγεις απ' την παγίδα. Και να έχεις και τα ΚΚ ν ' αγωνίζονται κι αυτά για τα εθνικά συμφέροντα! Να λοιπόν πώς κρατιούνται τα κεραμίδια ξεκάρ-φωτα.

m

νηση) που διορίζει η Δούμα συνεργάζονται προκειμένου να βρουν μια λύση στο αδιέξοδο που έχει δημιουργηθεί. Κι έτσι, οι δυο επιτροπές της δυαδι-κής εξουσίας συναποφασίζουν να ζητήσουν απ' τον τσάρο Νικόλαο Β' να παραιτηθεί υπέρ του τσάρεβιτς (διαδόχου) Μιχαήλ Αλεξάντροβιτς, που είχε τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα. Ο τσάρος υπακούει (τα γεγονότα τον έχουν πάρει σβάρνα) και τη νύχτα της 2ης Μαρτίου 1917 παραιτείται υπέρ του διαδόχου.

Όταν η προσωρινή επιτροπή της Δούμας εξασφαλίζει την παραίτηση του τσάρου παραιτείται κι αυτή και στη θέση της μπαίνει μια «κανονική» κυβέρνηση με επικεφαλής τον πρίγκιπα Λβοφ, που διατηρεί αρχικά και το υπουργείο Εξωτερικών. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος μαίνεται απ' το 1914, δηλαδή εδώ και τρία χρόνια και η Ρωσία εκτός απ' τα εσωτερικά, έχει και εξωτερικά ζόρια. Ωστόσο, πρόκειται για το ίδιο ζόρι τελικά, γιατί ήταν η αγανάκτηση απ' τον πόλεμο αυτή που αναζωπύρωσε τις διαρκείς απεργιακές αναταραχές στην Πετρούπολη, που είναι το θέατρο όλων αυτών που περιγράφουμε τώρα.

(Πρέπει να σημειωθεί σ ' αυτό το κρίσιμο σημείο, πως αν δεν γινόταν ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος, κατά πάσα βεβαιότητα δεν θα γινόταν ούτε η Οκτωβριανή Επανάσταση. Ίσως αυτή να γινόταν κατά το Β ' Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1940, και να λεγόταν αλλιώς. Αν συνέβαινε ένα τέτοιο φαντα-στικό γεγονός ο Λένιν τότε, το 1940, θα ήταν ηλικίας 70 χρονών, νεότερος δηλαδή απ' τον Καραμανλή και ίσος —προσοχή: Στην ηλικία εννοώ— με τον Παπανδρέου. Ως γνωστόν, ο Λένιν πέθανε μόλις 54 χρονών, ίνα πλη-ρωθεί ακόμα μια φορά το ρηθέν: οι καλοί πεθαίνουν νέοι, πράγμα που ίσως εξηγεί και τη μακροβιότητα των δυο Ελλήνων πολιτικών που λέγαμε.)

Στην υπό τον πρίγκιπα Λβοφ προσωρινή κυβέρνηση, υπουργός των Ε-ξωτερικών μετά τον ίδιο αναλαμβάνει ο εξέχων ιστορικός Μιλιούκοφ, ο ηγέτης του Κόμματος των Καντέ (συνταγματικών δημοκρατών) και υπουρ-γός Δικαιοσύνης ο Κερένσκι, ο εκ των σοβιέτ προερχόμενος νέος αστέρας της πολιτικής. (Ο Κερένσκι, που θα καταφύγει στις ΗΠΑ όπως τόσοι και τόσοι όταν οι Μπολσεβίκοι θα καταλάβουν σε λίγο την εξουσία, δεν ήταν καθόλου τυχαίο πρόσωπο. Μόνο που δεν ήταν μαρξιστής, όπως ο Λένιν. Και σαν μη μαρξιστής δεν ήταν σε θέση να εκτιμήσει με επάρκεια τη φορά κίνησης της ιστορίας, που τώρα πια στη Ρωσία δεν κινείται απλώς, αλλά καλπάζει μ ' έναν ξέφρενο ρυθμό, που μόνο ο Λένιν τελικά τον συλλαμβά-νει.)

Η κυβέρνηση του πρίγκιπα Λβοφ ονομάζεται προσωρινή γιατί ετοιμάζει εκλογές. Αλλά δεν θα προλάβει να τις κάνει. Θα την πάρουν μπάλα τα γεγονότα. Το καθεστώς πάντως που εγκαθιδρύει η προσωρινή κυβέρνηση

2%

Μαρτίου η προσωρινή κυβέρνηση υποχρεώνεται να δώσει γενική αμνη-στία και να κηρύξει την αυτονομία της Φινλανδίας, που μέχρι τότε βρισκό-ταν υπό την προστασία του τσάρου. Και την επομένη, 20 Μαρτίου, η προσωρινή κυβέρνηση υποχρεώνεται, πάντα υπό την πίεση του λαού (των σοβιέτ), να θέσει υπό κράτησιν τον τσάρο και την τσαρίνα και να μετα-φέρει την τσαρική φαμίλια στο Τσάρσκογιε Σέλο, την τελευταία τους κα-τοικία.

Και το αστειότερο όλων: Στις 22 Μαρτίου 1917 οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, πρώτες και καλύτερες αναγνωρίζουν το νέο δημοκρατικό καθεστώς της Ρωσίας, που γίνεται και επίσημα δημοκρατικό με την εξορία του τσάρου. Εδώ γελάνε! Γιατί κανείς δεν είναι σε θέση να υποπτευθεί το ρόλο που θα παίξει σε λίγο ο Λένιν. Όλοι τον θεωρούν ένα ρομαντικό φωνακλά. Αλλά με το στόμα του σε λίγο θα μιλήσουν όλοι της γης οι κολασμένοι.

Και συνεχίζουμε την απαρίθμηση των μεταρρυθμίσεων, πάντα κάτω απ' την πίεση των σοβιέτ (της λαϊκής εξουσίας): Στις 24 Μαρτίου εφαρμόζεται το οκτάωρο. Στις 27 Μαρτίου το μεγάλο και ηρωικό σοβιέτ των εργατών και των στρατιωτών της Πετρούπολης στέλνει στα πέρατα της Γης μήνυμα για ειρήνη και δημοκρατία. Στις 2 Απριλίου οι γυναίκες αποκτούν το δι-καίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι.

Η προσωρινή κυβέρνηση αρχίζει να τα χάνει. Η δημοκρατία καλπάζει τόσο ξέφρενα κάτω απ' την πίεση αυτών των τρομερών σοβιέτ, που τώρα πλέον το δεύτερο σκέλος της δυαδικής εξουσίας, τα σοβιέτ, κοντεύουν να πάρουν όλη την εξουσία και να καταργήσουν ντε φάκτο την προσωρινή κυβέρνηση. Σου κόβεται η ανάσα παρακολουθώντας αυτό τον καλπασμό της δημοκρατίας που την επιβάλλει ο ίδιος ο λαός. Ο μαρξισμός μοιάζει να επιβεβαιώνεται στην πράξη μ' έναν τρόπο θα λέγαμε αυτόματο. («Όταν οι συνθήκες ωριμάσουν, τίποτα δεν μπορεί να κρατήσει στη θέση του το παλιό καθεστώς»).

Και τον Απρίλιο του 1917 φτάνει στην Πετρούπολη ο Λένιν απ' την Ευρώπη, μέσω Γερμανίας. Διασχίζει την εμπόλεμη και εχθρική για τη Ρωσία χώρα καλά κρυμμένος μέσα σ ' ένα φορτηγό τρένο. Παριστάνει το... εμπόρευμα, τούτος ο τρομερός άνθρωπος. Μόλις πατάει το πόδι του στο σταθμό της Πετρούπολης πετάει το «ανατρεπτικό» σύνθημα: «Καμιά υπο-στήριξη στην καπιταλιστική ρωσική κυβέρνηση! Κάτω ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος! Ζήτω η κοινωνική επανάσταση». Αυτό ήταν. Έγινε χαμός. Τα συγκεντρωμένα πλήθη παραληρούν.

Σε κάνα-δυο μέρες και συγκεκριμένα στις 7 Απριλίου 1917 ο Λένιν πα-ραβρίσκεται στην πρώτη πανρωσική συνδιάσκεψη των σοβιέτ που γίνεται

238

Όμως, η καινούρια μορφή εξουσίας, η σοβιετική, ήταν άγνωστη και αδοκίμαστη. Ακόμα και οι στενοί συνεργάτες του Λένιν ήταν επιφυλακτι-κοί. Πίστευαν πως ο λαός δεν μπορεί να ασκήσει την εξουσία, ο ίδιος, χωρίς μεσάζοντες και εντολοδόχους. Ο Λένιν τους έπεισε εύκολα με το επιχείρημα πως το κόμμα, που δεν είναι, βέβαια, εξουσία, θα βοηθήσει το λαό να ασκήσει την εξουσία ώστε να μην τα κάνει όλα ρημαδιό, έτσι άπειρος και αγράμματος που ήταν.

Δυστυχώς, η συνέχεια έδειξε πως το κόμμα δεν θα ήταν δυνατό να πε-ριοριστεί στο διαπαιδαγωγικό του ρόλο. Κι έτσι, το κόμμα έγινε εξουσία, γιατί πράγματι τα σοβιέτ (η λαϊκή εξουσία βάσης) άρχισαν να ατονούν σιγά-σιγά. Κανείς δεν διέλυσε τα σοβιέτ. Στη Σοβιετική Ένωση λειτουρ-γούν αδιαλείπτως απ' το 1905. που πρωτοεμφανίστηκαν. Όμως ατονούσαν στο βαθμό που γραφειοκρατικοποιούνταν κι αυτά.

Οι επαγγελματίες της εξουσίας εγκαταστάθηκαν και στα σοβιέτ, και ο εξουσιαστής λαός αποτραβήχτηκε στο περιθώριο. Πάντως, είναι λάθος να νομίζουμε πως αυτό έγινε στη βάση ενός σχεδίου που εκπόνησε η γραφειο-κρατία. Καταρχήν γιατί η γραφειοκρατία δεν είναι ένα προκάτ μόρφωμα, αλλά δημιουργείται σιγά σιγά μέσα απ' τη διοικητική μηχανή, και ύστερα διότι δεν είναι εύκολο να πείθεις συνεχώς τον κόσμο όλο πως πρέπει να ασχολείται συνεχώς με τα κοινά.

Εύκολα οι άνθρωποι εκχωρούν διευθυντικά δικαιώματα στους ειδικούς. Εδώ κάνουμε ό,τι μπορούμε για να ξεφορτωθούμε τη διαχείριση της πολυ-κατοικίας μας και θα φορτωθούμε τη διαχείριση των προβλημάτων, ας πούμε της γειτονιάς μας; Η άμεση δημοκρατία είναι δύσκολη. Στην πραγ-ματικότητα, ούτε η Αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν άμεση. Ο Περικλής ήταν δικτάτορας. Μόνο που δεν το έδειχνε, και ήταν πολύ διακριτικός, τόσο που να θεωρείται υπόδειγμα δημοκράτη!

Αυτοί λοιπόν που κόπτονται για τη λαϊκή (σοβιετική) εξουσία κατά κανόνα ζητούν την εξουσία για τον εαυτό τους, παρά για το λαό. Θέλουν να είναι αυτοί οι εξουσιαστές, γιατί πιστεύουν ότι θα είναι οι καλύτεροι. Όμως, η εξουσία είναι πάντα κακή. Κι αυτός που θα εγκατασταθεί στην εξουσία κινδυνεύει να φθαρεί ταχύτατα. Πρέπει λοιπόν να του ασκείται ένας συνεχής και αδιάκοπος έλεγχος.

Κι όταν λέμε λαϊκή εξουσία αυτό ακριβώς εννοούμε: Το συνεχή και αδιάκοπο έλεγχο αυτών που ασκούν την εξουσία, απ' αυτούς για λογα-ριασμό των οποίων την ασκούν. Η δημοκρατία, πρώτη και κύρια διάστα-ση της λαϊκής εξουσίας, προϋποθέτει διαφάνεια (γκλάσνοστ τη λένε οι Ρώσοι), απ' τη μεριά αυτών που ασκούν την εξουσία. Και συνεχή πε-ρεστρόικα (ανασυγκρότηση) των δομών της εξουσίας, που οφείλει

242 J L

ποταμού Νέβα που συνδέουν τα διάφορα τμήματα της Πετρούπολης, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς και την Κρατική Τράπεζα. Την ίδια στιγμή μεγάλα τμήματα ένοπλων Φινλανδών έρχονται απ' τη διπλανή Φινλανδία (απ' την Πετρούπολη πας με τα πόδια στη Φινλανδία) και η επανάσταση αποκτά αμέσως κι ένα διεθνή χαρακτήρα.

Κι ενώ γίνονται όλα αυτά, το καταδρομικό «Αβρόρα» (Αυγή) φεύγει απ' το Ναύσταθμο της Κροστάνδης εκεί κοντά, μπαίνει στον Νέβα και αγκυ-ροβολεί απέναντι απ' τα χειμερινά ανάκτορα, μ ' όλα τα κανόνια του στραμμένα κατά κει.

Το πρωί της 25ης Οκτωβρίου, και ενώ η κυβέρνηση Κερένσκι συνεχίζει την ολονύχτια συνεδρίασή της, μια ομοβροντία του «Αβρόρα» δίνει το σύνθημα για την έναρξη της καινούριας ιστορικής εποχής που αρχίζει αυτή τη στιγμή. Στρατιώτες, ναύτες, ένοπλοι εργάτες, όλοι ανάκατα και χωρίς μεγάλη τάξη πολιορκούν τα χειμερινά ανάκτορα. Και το απόγευμα της ίδιας μέρας τα καταλαμβάνουν. Και συλλαμβάνουν και τα έντεκα μέλη της κυβέρνησης Κερένσκι που σαστισμένη συνέχιζε τη συνεδρίαση!!! Ο Κερένσκι όμως ξεφεύγει: Είναι ο μόνος που καταφέρνει να ξεφύγει. Σε λίγο θα πάρει το δρόμο για τις ΗΠΑ. (Το στρατηγείο του Λένιν βρίσκεται κοντά) στα χειμερινά ανάκτορα, στο παρθεναγωγείο Σμόλνι).

Όλη η εξουσία τώρα πια βρίσκεται στα σοβιέτ. Και τα σοβιέτ βρίσκο-νται στα ανάκτορα. Είναι καταπληκτικό. Όλα τα ρολόγια του κόσμου σταματούν το απόγευμα της 25ης Οκτωβρίου 1917. (Οι ημερομηνίες πάντα με το παλιό ημερολόγιο). Και διορθώνουν την ιστορική τους ώρα. Είναι η 25η Οκτωβρίου 1917. Το θωρηκτό «Αβρόρα» χαιρετίζει με μια ομοβρο-ντία την αρχή μιας καινούριας ιστορικής περιόδου, για τον κόσμο ολόκλη-ρο κι όχι μόνο για τη Ρωσία. Είναι συγκλονιστικό! Είναι συγκλονιστικό και μεγαλειώδες! Για πρώτη φορά της Γης οι κολασμένοι βρίσκονται στην εξουσία!

Τη νύχτα της ίδιας μέρας που ο ένοπλος λαός μπουκάρει στα χειμερινά ανάκτορα (σήμερα βρίσκεται εκεί το Μουσείο Ερμιτάζ), το μεγαλοπρεπές και απέραντο ενδιαίτημα της τσαρικής εξουσίας, αρχίζει τη συνεδρίασή του το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ.

Η συνεδρίαση κρατάει κάπου δύο εικοσιτετράωρα χωρίς διάλειμμα. Σε 48 ώρες από τότε που ο λαός «εγκαταστάθηκε» στα ανάκτορα, εκδίδεται το πρώτο διάταγμα της νέας μπολσεβίκικης κυβέρνησης που προέκυψε απ' το συνέδριο. Αφορά την ειρήνη και λέει:

Η εργατική και αγροτική κυβέρνηση που προήλθε απ' την επανάσταση της 24ης-25ης Οκτωβρίου και που στηρίζεται στα σοβιέτ, καλεί όλα τα εμπόλεμα έθνη και τις κυβερνήσεις τους ν ' αρχίσουν χωρίς αργοπορία τις

244

Να λοιπόν πώς και γιατί κινητοποιήθηκαν τελικά οι φίλοι των Ρώσων αστών και μοναρχικών στη Δύση. Κινητοποιήθηκαν όταν ο Λένιν τους έδωσε να καταλάβουν πως πρέπει να θεωρούνται ήδη χαμένα τα κολοσ-σιαία κεφάλαια που από ετών είχαν επενδυθεί στην Αυτοκρατορία του τσάρου, που ήταν μια απέραντη δεξαμενή φτηνής εργατικής δύναμης, αλλά και μια κολοσσιαία αγορά όχι με κεφάλαια του τόπου και συνεπώς με κέρδος εξαγόμενο. (Εισαγωγαί - εξαγωγαί τεχνολογίας και εξαγωγαί κέρ-δους.)

Που λέτε, στις 28 Ιανουαρίου 1918, περίπου τρεις μήνες μετά την εύκολη επικράτηση της μπολσεβίκικης επανάστασης, η σοβιετική κυβέρνηση στέλνει το πρώτο άγριο μαντάτο στην «πολιτισμένη» Δύση: Όλα τα εσω-τερικά και εξωτερικά δάνεια, καθώς και οι εγγυήσεις των δανείων, δεν αναγνωρίζονται πλέον. Κύριοι, λέει ο Λένιν, δεν σας επιστρέφουμε τα δα-νεικά που δώσατε στον τσάρο και στους αστούς, για τον απλό λόγο πως δεν υπάρχουν πλέον εδώ πέρα ούτε τσάρος ούτε αστοί. Πάψτε, λοιπόν, να τσαμπουνάτε για «εθνικό χρέος» και «εθνική τιμή» και άντεστε να πάρετε απ' τον τσάρο κι απ' τους αστούς αυτά που τους δανείσατε για να κάνουν και κυρίως για να κάνετε τη δουλειά σας. Εμείς, τέρμα τα δίφραγκα! Δεν σας δίνουμε φράγκο και κόψτε το λαιμό σας!

Έλα, όμως, που κανείς πιστωτής δεν κόβει το λαιμό του από απελπισία, γιατί δεν του επιστρέφεις αυτά που χρωστάς, ή που του χρωστάν' άλλοι, της ίδιας (εθνικής) οικογένειας. (Αμ δε, που είμαστε όλοι μέλη της ίδιας «μεγάλης οικογένειας»! Δηλαδή, εγώ, εσείς κι ο Κοσκωτάς ανήκουμε όλοι στη μεγάλη οικογένεια που λέγεται πατρίδα; Μην το ξαναπείτε, γιατί θα γελάσει και το παρδαλό κατσίκι.)

Οι Μπολσεβίκοι ξέρουν, βέβαια, πως κηρύσσοντας χρεοστάσιο (κοινώς φαλιμέντο) δεν θα καλοπεράσουν απ' τους πιστωτές, που θα κάνουν ό,τι μπορούν, και με το δίκιο τους (ποιο δίκιο τους, δηλαδή; - εν πάση περι-πτώσει) προκειμένου τουλάχιστον να πάρουν πίσω τα κεφάλαια, αν όχι, τώρα πια, να τ ' αβγατίσουν επιτόπου, όπως προέβλεπε το νεοαποικιακό σχέδιο.

Ήξεραν πως οι πιστωτές θα επιτεθούν, φυσικά εν ονόματι της ελευθε-ρίας, της ελεύθερης οικονομίας και άλλων τέτοιων ηχηρών και παραπει-στικών, τη στιγμή που και οι γάτες ξέρουν πως ο καβγάς γίνεται πάντα για το πάπλωμα. (Και ναι μεν οι γάτες το ξέρουν, όλοι οι άνθρωποι όμως δεν το ξέρουν, κι εδώ είναι το πρόβλημα με τα «εθνικά συμφέροντα».)

Όμως, ήδη επιτίθεντο οι Γερμανοί. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως η Οκτωβριανή Επανάσταση έγινε ενώ ο Α ' Παγκόσμιος Πόλεμος μαινόταν κι ότι σ ' αυτό τον πόλεμο οι Ρώσοι ήταν με τη μεριά των Αγγλογάλλων,

248

των Μπολσεβίκων για ειρήνη, που στο Μπρεστ-Λιτόφσκ λίγο έλειψε να κατεβάσουν και τα βρακιά τους, που λέει ο λόγος. Έδιναν και έδιναν συνέχεια ό,τι τους ζητούσαν οι Γερμανοί.

Να δείτε, όμως, πώς πλήρωσαν οι Γερμανοί τη βουλιμία τους: Οι Γερ-μανοί στρατιώτες βλέποντας και θαυμάζοντας τους Μπολσεβίκους εκεί δί-πλα τους στο μέτωπο, θα είναι αυτοί που θα υποκινήσουν πρώτοι τις «τα-ραχές» αργότερα στη χώρα τους. Θα επιχειρήσουν να εγκαταστήσουν κι εκεί σοβιετικό καθεστώς. Δεν το πέτυχαν, βέβαια, αλλά δεν έχει σημασία. Αρκεί η προσπάθεια. Και η προσπάθειά τους ήταν ηρωική και μεγαλειώ-δης. Όλος ο κόσμος γνωρίζει σήμερα τους Σπαρτακιστές, τη Ρόζα Λού-ξεμπουργκ και τον Καρλ Λίπκνεχτ.

Πάντως, η πάλαι ποτέ κραταιά Αυτοκρατορία του τσάρου, μετά το Μπρεστ-Λιτόφσκ περιορίζεται περίπου στα όρια που είχε η ηγεμονία της Μοσκοβίας το 16ο αιώνα. Μ' άλλα λόγια, η Ρωσία χάνει τα εξής εδάφη: Τις Βαλτικές Χώρες (Λεττονία, Εσθονία, Λιθουανία), τη Φινλανδία, την Ουκρανία (αυτή θα την ξαναπάρει σε λίγο) και τα νησιά Άσλαντ. Πέραν τούτων συμφωνεί να πληρώσει στους Γερμανούς τρία δισεκατομμύρια χρυ-σά ρούβλια, σαν πολεμική αποζημίωση. Βέβαια, αυτά δεν θα πληρωθούν τελικά όλα, αλλά οι Γερμανοί έχουν την αφέλεια να πιστεύουν τότε πως θα φύγουν πλούσιοι απ' το μέτωπο.

Και πάνω στην αναμπουμπούλα, νάσου και η Ρουμανία να προσαρτά πραξικοπηματικά τη Βεσσαραβία, ερήμην και των Γερμανών και των Ρώ-σων. Και για να μη χάσει τη Βεσσαραβία η Ρουμανία υποχρεώνεται λίγο αργότερα να εισβάλει στη Ρωσία πρώτη και καλύτερη, με τη βοήθεια των Αγγλογάλλων. Μεγάλα μούτρα οι Ρουμάνοι. Πάντα βρίσκεται κάποιος Τσαουσέσκου γι ' αυτούς τους μεγάλους τυχοδιώκτες της Ευρώπης, που άλλοτε το παίζουν Λατίνοι και άλλοτε Σλάβοι. (Είναι ανάκατα και τα δύο αλλά με κυρίαρχο το λατινικό στοιχείο.)

Η συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ υπογράφεται στις 3 Μαρτίου 1918. Αλλά μόλις κλείνει το επίσημο μέτωπο, ανοίγουν πέντε ανεπίσημα γύρω γύρω απ' τη χώρα του Λένιν. Όλη η «πολιτισμένη» Ευρώπη θεωρεί υπο-χρέωσή της να επιτεθεί στους Μπολσεβίκους. Ακόμα και η Ελλάδα επι-τίθεται και μάλιστα με δύο μεραρχίες, τη 2η και τη 13η υπό τας διαταγάς του υποστράτηγου Νίδερ.

Συγκεκριμένα, ανοίγουν τα εξής ανεπίσημα μέτωπα: Πρώτο μέτωπο στη Φινλανδία, το λεγόμενο φινογερμανικό, όπου εκτός από Φινλανδούς πολε-μούν και Γερμανοί ανεπισήμως.

Δεύτερο μέτωπο το γερμανικό στα δυτικά και στα νότια. Πρέπει να σημειωθεί πως μετά τη δολοφονία του Γερμανού πρεσβευτή Μίρμπαχ από

250

του Μπρεστ-Λιτόφσκ. Και οι Γερμανοί διόρισαν εκεί γκάουλαϊτερ έναν ντόπιο, ονόματι Σκοροπάντσκι. Αλλά ο εθνικιστής Πετλιούρα, αντίπαλος και των Γερμανών και των Μπολσεβίκων εκδιώκει τον άνθρωπο των Γερ-μανών και ανακηρύσσει την Ουκρανία αυτόνομο και ανεξάρτητο κράτος.

Ο Ουκρανός Πετλιούρα λοιπόν, το 1920, ζητάει τη βοήθεια του Πολω-νού Πιλσούδσκι, που παίζει ανάλογο με του Πετλιούρα ρόλο στην Πολω-νία. Και ο Πιλσούδσκι εισβάλλει στην Ουκρανία για να την προστατέψει και απ' τους Γερμανούς και απ' τους Μπολσεβίκους. Όμως στην Ουκρα-νία δρουν πανίσχυρες ομάδες αναρχικών που τους αλλάζουν τα φώτα ολω-νών, συνεργαζόμενες προς το παρόν με τους Μπολσεβίκους.

Οι «ελευθερωτές» και προστάτες Πολωνοί όμως δημιουργούν πολλά προ-βλήματα στους πάντες, ακόμα και στο φίλο τους τον Πετλιούρα. Και τελικά ο λαός δέχεται με ανακούφιση τον Κόκκινο Στρατό που επιβάλλει την τάξη με τον πολύ Τουχατσέφσκι επικεφαλής. Τότε ακριβώς είναι που θα κάνει το θριαμβευτικό ντεμπούτο του στα πεδία των μαχών τούτος ο ιδιοφυής αριστοκράτης αξιωματικός του τσάρου, που έγινε αποστάτης της τάξης του και υπηρέτησε τον Κόκκινο Στρατό απολύτως ευσυνείδητα μέχρι που τον καθάρισε κι αυτόν ο παμφάγος Στάλιν και ησύχασε. (Πάντως, ήταν μάλλον δικαιολογημένη η καχυπον|/ία για τους αξιωματικούς που προέρχονταν απ' τον τσαρικό στρατό. Και ήταν πάρα πολλοί.)

Το Δεκέμβριο του 1918 και ενώ τα γεγονότα στην Ουκρανία βρίσκονται εν εξελίξει, ο γαλλικός στόλος αγκυροβολεί στην Οδησσό και ο γαλλικός στρατός σκορπίζεται σ ' ολόκληρη τη Νότια Ρωσία, προκειμένου να βοη-θήσει και να οργανώσει τις σκόρπιες ομάδες των αντεπαναστατών που σε λίγο θα γίνουν ένας ισχυρός στρατός, υπό τον γνωστό μας Κορνίλοφ στην αρχή (αυτόν που επιχείρησε να ανατρέψει τον Κερένσκι, αλλά τον ανέτρε-ψαν πριν τον ανατρέψουν οι Μπολσεβίκοι), στη συνέχεια υπό τον Ντενίκιν και τέλος υπό τον Βράγκελ. Οι Γάλλοι, αν και τσακισμένοι απ' τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο που μόλις είχε τελειώσει, δούλεψαν καλά στη Νότια Ρωσία. Βλέπεις, είχαν εκεί μεγάλες επενδύσεις.

Όμως, κατόπιν ωρίμου σκέψεως και οι Γάλλοι και οι άλλοι αποφάσισαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους και να ξεκουραστούν επιτέλους. Εμπι-στεύτηκαν λοιπόν την «ελευθερία» των Ρώσων στους Λευκούς, όπως λέγο-νταν τότε όλοι οι αντεπαναστάτες συλλήβδην, προφανώς για να ξεχωρί-ζουν απ' τους κόκκινους. Βέβαια, ήταν μάλλον Μαύροι παρά Λευκοί, αλλά δεν θα μαλώνουμε τώρα για τα χρώματα.

Εγκατέλειψαν, που λέτε, οι δυτικοί τη μέθοδο της άμεσης στρατιωτικής επέμβασης και υιοθέτησαν την προσφορότερη μέθοδο του οικονομικού αποκλεισμού. Καμιά συναλλαγή δεν ήταν δυνατή πλέον με τον «έξ(θ κό-

254

ήθελαν να επιστρέψουν τα σπίτια τους. Αλλά ο Κολτσάκ θύμωσε, και τους τσάκισε. Για μαλλί πήγαιναν οι καημένοι οι Τσέχοι κι απ' το δικό τους τον Κολτσάκ βρέθηκαν κουρεμένοι. Καλά να πάθουν. Άλλωστε, απ' την «Άνοιξη της Πράγας» μας χωρίζουν ακόμα πολλά χρόνια.

Κι ενώ η ιστορία με τον Κολτσάκ δεν είχε τελειώσει ακόμα στα βορειο-νατολικά, κι ενώ η ιστορία με τον Βράγκελ βρισκόταν σε εξέλιξη στα Νοτιοδυτικά, νάσου κι ο στρατηγός Ντενίκιν στα βορειοδυτικά, κοντά στη Φινλανδία, όπου μπαινοβγαίνει σαν στο σπίτι του και ανεφοδιάζεται άνετα για να πολεμήσει τους Μπολσεβίκους και να «σώσει την πατρίδα» κι αυτός, όπως και οι άλλοι όπως κι όλοι οι εθνοσωτήρες στρατηγοί, ή έστω συνταγ-ματάρχες, που πιστεύουν πως επειδή έχουν λόγχες έχουν και μυαλό.

Χιλιάδες φορές στη διαδρομή της ιστορίας κάθισαν πάνω στις λόγχες τους, αλλά μυαλό δεν έβαλαν. Διότι το μυαλό αυτοί οι άνθρωποι το έχουν στα οπίσθια, κι από κει τους φεύγει τουλάχιστον μια φορά την ημέρα, εντός της τουαλέτας. Λοιπόν αντικειμενικός σκοπός και στόχος του Γιουντένιτς ήταν η κατάληψη της Πετρούπολης, της πόλης —σύμβολο της επανάστα-σης, που αργότερα θα πάρει το όνομα του αρχιεπαναστάτη Λένιν και θα γίνει Λένινγκραντ (που σημαίνει Πόλη του Λένιν, ενώ Πέτρογκραντ ση-μαίνει Πόλη του Πέτρου, εννοείται του Μεγάλου Πέτρου).

Όταν επιτέλους οι Μπολσεβίκοι ξόφλησαν μ ' όλους τους αντεπαναστά-στες (Κορνίλοφ, Ντενίκιν, Βράγκελ, Κολτσάκ, Γιουντένιτς κ.ά.) έστρεψαν όλη τους την προσοχή στην Πολωνία, όπου ο τρομερός Πιλσούδσκι απει-λούσε θεούς και δαίμονες, θεωρώντας τον εαυτό του τον πιο κατάλληλο να εξοντώσει τον Λένιν και να επαναφέρει τον τσάρο.

Δεδομένου, τώρα και του παραδοσιακού πολωνικού σοβινισμού (δεν νο-μίζω να υπάρχουν στον κόσμο όλο μεγαλύτεροι σοβινιστές απ' τους Πο-λωνούς), δεδομένης ακόμα και της πανάρχαιας έχθρας των Πολωνών προς τους Ρώσους (εν πολλοίς δικαιολογημένης γιατί τράβηξαν πολλά απ' τους τσάρους κατά καιρούς), οι Πολωνοί έγιναν ο υπ' αριθμόν 1 εχθρός των Μπολσεβίκων στην Ευρώπη. Και ετοιμάζονταν να εκστρατεύσουν κατά της Σοβιετικής Ένωσης Ήδη είχαν βάλει πόδι στην Ουκρανία.

Κατόπιν τούτων όλων, ο Κόκκινος Στρατός εκστρατεύει κατά της Πο-λωνίας. Όμως ενώ προελαύνει συνεχώς και οι δυτικοί αρχίζουν να τρέμουν μήπως δεν ανακόψει την προέλασή του στην Πολωνία, παθαίνει τελικά πανωλεθρία στη μάχη έξω απ' τη Βαρσοβία, και του κόβεται η φορά.

Βέβαια, τον πρώτο ρόλο σ ' αυτή τη μάχη δεν τον παίζουν οι Πολωνοί αλλά ο Γάλλος στρατηγός Βεϊγκάν και τα στρατεύματά του που σπεύδουν, αλλά αυτό δεν έχει σημασία. Σημασία έχει πως ο νεοσύστατος και ορμη-τικός Κόκκινος Στρατός κατάλαβε πως δεν πρέπει να κινείται εκτός των

256

1 Ιστορία δεν είχε ποτέ εκείνη την εκπληκτική επαναστατική βούληση του Στάλιν, που πίστευε πως όλα μπορούν ν ' αλλάξουν ακόμα και οι νόμοι της φύσης (το φιάσκο με τα «πειράματα» του Λισένκο είναι πασίγνωστο) αρκεί να το θέλουν οι άνθρωποι και κυρίως εκείνοι οι σπουδαίοι άνθρωποι που λέγονται κομουνιστές.

Τα αποτελέσματα αυτής της σταλινικής βουλησιαρχίας, που αντιστρα-τεύεται φανερά το μαρξισμό, ήταν καταστροφικά, κυρίως για τον κομου-νισμό. Διότι ο μαρξισμός κρατά πάντα ίσες αποστάσεις ανάμεσα στο υπο-κείμενο που δρα (και θέλει) και το αντικείμενο, δηλαδή τις αντικειμενικές συνθήκες, εντός των οποίων το υποκείμενο (ο άνθρωπος) είναι υποχρεω-μένος να δρα (και να θέλει). Άλλωστε, αυτή ακριβώς είναι η διαλεκτική: Μια συνεχής διελκυστίνδα ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο.

Η ΝΕΠ, λοιπόν, δεν ήταν συνέπεια μόνο της βούλησης του Λένιν, αλλά της κατανόησης και ερμηνείας απ' αυτόν τον μεγάλο διαλεκτικό, του α-ντικειμενικού γεγονότος της συνεχιζόμενης μείωσης της γεωργικής παρα-γωγής.

Όπως είναι γνωστό, όλη η οικονομία όλου του κόσμου στηρίζεται στη γεωργία, που συνιστά τη λεγόμενη «πρωτογενή παραγωγή». Το φαΐ μας, νοούμενο ως προϊόν, δηλαδή η ζωή μας, εξαρτάται μόνο απ' τη δουλειά του αγρότη. Υπάρχουν συνθετικές βιομηχανικές ύλες, αλλά συνθετικό φαΐ δεν θα υπάρξει ποτέ. Κι αν κάποτε υπάρξει ένα είδος φαγητού που θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «τεχνητό», αυτό δεν είναι δυνατό να είναι τίποτα περισσότερο από μια χημική επεξεργασία φυσικών προϊόντων, που μας τα χαρίζει η μάνα γη.

Και για να γίνουμε σαφέστεροι, θυμίζουμε πως τόσο η ΕΟΚ όσο και η ΚΟΜΕΚΟΝ, στις μέρες μας, δημιουργήθηκαν κυρίως για να ελέγχουν την πάντα δύστροπη αγροτική οικονομία, τη βάση και την πηγή των πάντων.

Θυμίζουμε πως ο Λένιν χαρακτήρισε το νέο καθεστώς «συμμαχία εργα-τών και αγροτών». Όμως αυτή η συμμαχία κινδύνευε να καταστραφεί. Διότι οι αγρότες, κάτω απ' οποιεσδήποτε αντικειμενικές συνθήκες, είναι αυτοί που πληρώνουν τελικά τους αγώνες. Συνεπώς, αυτοί πλήρωσαν ακρι-βά και τους αγώνες των προλετάριων στη νεαρή Σοβιετική Ένωση.

Στη διάρκεια της επαναστάσης και του εμφύλιου πολέμου, το σοβιετικό κράτος έπαιρνε απ' τους αγρότες ένα μέρος της παραγωγής για τις ανάγκες των μελών της κοινωνίας που δεν ήταν αγρότες. Και επειδή τα αγροτικά προϊόντα ήταν λιγοστά και επειδή οι ανάγκες του μη αγροτικού πληθυσμού ήταν τεράστιες, αυτά που έπαιρνε το κράτος απ' τους αγρότες, παρ' όλο που δεν ήταν πολλά σε απόλυτους αριθμούς, ήταν ωστόσο αρκετά για να γίνουν φτωχότεροι οι αγρότες απ' ό,τι ήταν προηγουμένως.

260

Κι (Wo πιο μικρός είναι ο αγρότης τόσο mo έντονα νιώθει την έλλειψη ΐιιυ λιγοστού που θα του πάρει το κράτος. Έπρεπε, λοιπόν, το κράτος να πκίρνιη λιγότερα απ' τους φτωχούς αγρότες και περισσότερα απ' τους /ι λι 11 ίσιους, τους φρικαλέους κουλάκους, που δημιούργησαν μυριάδες προ-|(λι'|[ΐ(ίτα στη νεαρή σοβιετική εξουσία. Οι μουζίκοι (φτωχοί αγρότες) δεν ι'ιΐ|)ΐ;πι; να νιώθουν τη σοβιετική εξουσία σαν ένα υποκατάστατο του κου-λιίικου, στα κτήματα του οποίου δούλευαν αιώνες ατέλειωτους, για να συ-μ/ιλιΐ()(ί)σουν το φαΐ που έδιναν τα δικά τους λιγοστά κτήματα.

Γο πρώτο μέτρο που πήρε λοιπόν ο Λένιν με τη ΝΕΠ (Νέα Οικονομική I Ιολιτική) ήταν να καταργήσει την παρακράτηση σε είδος, που εφαρμο-',ι'ΐΓκν στη διάρκεια του πολεμικού κομουνισμού, και να επιβάλει μια δίκαιη κλιμοκίοτή φορολογία στο αγροτικό εισόδημα.

Ί ο 1921 που πρωτοεφαρμόζεται η ΝΕΠ, μια πρωτοφανής σιτοδεία έρχε-ιιιι m συμπληρώσει τις συμφορές που επισώρευε ο εμφύλιος πόλεμος. 11 tdv τέτοια η πείνα αυτή τη χρονιά που, τόσο οι Αμερικανοί όσο κι ο

iiiincti;, κάνουν διεθνή έρανο για να βοηθήσουν τους Ρώσους!!! Αν πέθαιναν III Ι'ώσοι απ' την πείνα, ποιος θα δούλευε για λογαριασμό των Δυτικών, ι'ιιιιν μι: το καλό γκρεμοτσακίζονταν οι καταραμένοι Μπολσεβίκοι και οι κκηιταλιστές της Δύσης ξανάρχονταν στη Ρωσία για να την «ε^πολιτί-(IIIIIV»; Τούτη η φιλανθρωπία, λοιπόν, κάθε άλλο παρά φιλανθρωπία είναι. Ι ,(να ι υστεροβουλία και ρεαλισμός.

Λλλ(ι)στε, πουθενά δεν υπάρχει ανυστερόβουλη φιλανθρωπία. Ο χρι-ιιιιιιν(')ς, π.χ., που ελεεί το φτωχό, το κάνει είτε για να κερδίσει τον παρά-Ημ(ιι) (για τον εαυτό του, φυσικά, όχι για το φτωχό) είτε για να απαλύνει III, ι.νοχές του, αυτές που σωρεύει μέσα του βλέποντας τη δυστυχία γύρω ιιιυ. II (φιλανθρωπία κάνει περισσότερο καλό σ ' αυτόν που την ασκεί, παρά (Γ iiiatW που τη δέχεται.

5 :ΐ(ί χάλια της αγροτικής οικονομικής ήρθαν να προστεθούν και τα χά-Mit ι ης βιομηχανίας. Παρά τις διαταγές, το κόστος των βιομηχανικών ιιριιίΓιντων δεν έπεφτε με τίποτα και η βιομηχανία που κληρονόμησαν οι Μικιλοιιβίκοι απ' τους καπιταλιστές ήταν έτοιμη να παραδώσει το πνεύμα.

Κ(ΐι ΐ| γ|ΐαφι;ιοκρατία, που άρχισε ήδη να εμφανίζεται, το βιολί της. Ι'ρι'ΐμην της γενικής δυσπραγίας, οι γραφειοκράτες, κατά την αρχαία κι-vr,(,iKi| ουνήΟειά τους (θυμίζουμε πως η γραφειοκρατία είναι εφεύρεση των ιιρ/(((ιι»ν Κινέζων), περνούσαν αν όχι καλά προς το παρόν, τουλάχιστον κιιΑι'ιι.ριι ατι' τον δυστυχούντα μέσο όρο. Μ ' αυτά και μ ' άλλα πολλά, ο Λι'VI ν ι.φιιρμ(')ζι:ι τελικά τη ΝΕΠ, που είναι ένα σαφέστατο βήμα πίσω, προς ΐιιν κ(ΐπιιΐ(λιπ(ΐό. L' ήλους τους τομείς της οικονομίας κι όχι μόνο στην ιΐ|Ίΐιιιική.

261

ο Λένιν είχε διαβάσει καλά τον Μαρξ. Δεν έχει νόημα να θέλεις, πρέπει και να μπορείς, πρέπει οι αντικειμενικές συνθήκες να σε κάνουν να μπο-ρείς, χωρίς, βέβαια, να παραιτείσαι απ' τη βούληση ν ' αλλάξεις τον κόσμο βάσει ενός λογικού σχεδίου.

Η ΝΕΠ είχε αρχίσει να δίνει καρπούς, όταν ύστερα από δυο χρόνια, το 1923, συμβαίνει το μεγάλο παράδοξο: Απ' τη σιτοδεία, περνούμε απότομα σε μια εκπληκτική γεωργική υπερπαραγωγή και τα αγροτικά προϊόντα χάνουν το 40% της αξίας τους. Προκειμένου να ξεκάνουν την παραγωγή, οι αγρότες ξεπουλούν σχεδόν μισοτιμής. Και πάνω σ ' αυτήν την καινούρια συμφορά, έρχεται κι ο θάνατος του Λένιν το 1924. Οι διάδοχρί του (ο Στάλιν δεν είναι μόνος του προς το παρόν) θα εφαρμόσουν έναν έντονο κρατικό παρεμβατισμό: τα περισσευούμενα αγροτικά προϊόντα, που δεν βρίσκουν αγοραστές εντός της χώρας, τα αγοράζει το κράτος και τα που-λάει στο εξωτερικό.

Τα ευεργετικά αποτελέσματα του κρατικού παρεμβατισμού γίνονται αμέ-σως αισθητά. Αλλά από δω και πέρα κι απ' το φόβο μην πάθουν καμιά καινούρια νίλα αφήνοντας την καταραμένη αγροτική οικονομία στο έλεος της φύσης, ο κρατικός παρεμβατισμός θα εδραιωθεί και το χειρότερο θα επεκταθεί παντού. Όλα τώρα θα παράγονται βάσει μακρόχρονου προγράμ-ματος, κι απ' το 1928 θ ' αρχίσουν να εφαρμόζονται παντού τα περίφημα πενταετή προγράμματα. Πράγμα που σημαίνει πως μέσα σε πέντε χρόνια πρέπει να παραχθούν αυτά τα προϊόντα, σ ' αυτή την ποσότητα, που θα πουληθούν σ ' αυτή την τιμή και θα τ ' αγοράσουν αυτοί οι αγοραστές.

Όλες οι ζυμώσεις, όλα τα μπερδέματα, όλες οι φασαρίες, θα δημιουρ-γηθούν σ ' αυτή τη δύσκολη περίοδο ανάμεσα στο 1921 και το 1928. Κι έτσι κοντά στη ΝΕΠ, θα εμφανιστεί το 1925 και η ΝΟΠ, τουτέστιν η Νέα Αντιπολίτευση, υπό την άκρως παράδοξη τριαδική ηγεσία του Τρότσκι και των δυο βασικών εχθρών του, του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ.

Ο φανατικός του σχεδιασμού και των πενταετών προγραμμάτων, ο Στά-λιν, είχε αρχίσει ήδη να παίρνει τ ' απάνω χέρι. Ο Μπουχάριν, ο μεγάλος θεωρητικός της ΝΕΠ, σε λίγα χρόνια θα πάει στον παράδεισο με έξοδα του Στάλιν. Αλλά και οι λιγότερο φανατικοί της ΝΕΠ, όπως ο Τρότσκι, δεν θα έχουν καλύτερη τύχη.

Πάντως, ο Στάλιν θριαμβεύει. Όχ ι μόνο γιατί ήταν δολιότερος, αλλά κυρίως διότι ο σχεδιασμός έχει εντελώς εκπληκτικά αποτελέσματα, όσον αφορά τη βιομηχανία. Το 1926 κιόλας, δηλαδή δυο χρόνια πριν εφαρμοστεί το πρώτο πενταετές, η βιομηχανική παραγωγή θα ξεπεράσει το επίπεδο της προεπαναστατικής. Οι προλετάριοι, οι εργαζόμενοι στη βιομηχανία, φαί-νονται να θριαμβεύουν.

262

ρησης, συχνά σε βάρος των πάντων, ακόμα και των πιο κοντινών, των πιο αγαπητών του προσώπων.

Ο Μαρξ, άλλωστε, δεν ήταν ηθικολόγος, ήταν επιστήμονας. Στα ώριμα έργα του δεν είπε ποτέ πως ο άνθρωπος θα ξαναβρεί τη χαμένη στα Τάρ-ταρα αγαθή του φύση, κι ότι όλα θα πάνε καλύτερα διά της καλής πίστεως και της συνεννοήσεως. Αυτές τις αηδίες τις ξέχασαν ακόμα και οι χριστια-νοί.

Και σήμερα καμώνονται πως τις πιστεύουν μόνο οι σοσιαλδημοκράτες, που δεν λένε να καταλάβουν πως αν τα ανθρώπινα προβλήματα ήταν προ-βλήματα καλής ή κακής συνεννόησης, όλα θα είχαν λυθεί τουλάχιστον στις μέρες μας, με τα κοινοβούλιά μας, τον ΟΗΕ μας, την ΕΟΚ μας, τον ΟΟΣΑ μας κι ένα σωρό ακόμα εθνικούς και διεθνείς οργανισμούς, που έγιναν ακριβώς για να υπηρετήσουν τη συνεννόηση ανάμεσα στους ανθρώ-πους και τους λαούς.

Βέβαια, κανείς δεν θα υποστήριζε πως πρέπει να σταματήσουν οι προ-σπάθειες για συνεννόηση. Αν σταματήσουν μέσα στη ζούγκλα του καπι-ταλισμού που ζούμε, θα βγάζουμε ο ένας το μάτι του άλλου με την πιο μεγάλη άνεση. Όμως, αν δεν λυθεί το πρόβλημα της ικανοποίησης των αναγκών όλων των ανθρώπων, με τρόπο οριστικό και όχι περιστασιακά φιλανθρωπικό, όσο δηλαδή υπάρχουν ανικανοποίητοι σε τούτο τον κόσμο, θα ρίχνονται στους ικανοποιημένους με λύσσα και θα τους κομματιάζουν.

Ξέρουμε, άλλωστε, πόσο εύκολα καταργούνται οι συνεννοήσεις και οι συμφωνίες, και επί διαπροσωπικού, και επί διακρατικού, και επί διαταξικού επιπέδου, όταν δεν ικανοποιηθούν τα συμφέροντα των οικονομικά μειονε-κτικών. Ο Μαρξ, λοιπόν, υπέδειξε ένα λογικό τρόπο, ώστε να μειωθούν, κάποτε να καταργηθούν οι συγκρούσεις. Γιατί, όλα τα αίτια όλων των συγκρούσεων είναι καταρχήν οικονομικά. Όχι βέβαια μόνο οικονομικά, αλλά καταρχήν και κατά κύριο λόγο οικονομικά.

Συνεπέστατος μαρξιστής ο Λένιν, αμέσως μετά την επικράτηση της ε-παναστάσης, κατάργησε και το εμπόρευμα και το χρήμα που είναι το ιδα-νικό εμπόρευμα, αυτό που θα μπορούσες να ανταλλάξεις μ' οποιοδήποτε εμπόρευμα με την τρέχουσα έννοια. Στα πρώτα χρόνια του νέου καθεστώ-τος, οι Σοβιετικοί δεν παρήγαγαν για να πουλήσουν με κέρδος και οι αγορές δεν γίνονταν με χρήμα αλλά με βεβαιώσεις που δήλωναν πως δού-λεψες και πως δικαιούσαι, συνεπώς, να πάρεις απ' το μαγαζί μέρος του προϊόντος της εργασίας ενός άλλου.

Αυτή η ειδυλλιακή κατάσταση παραήταν ειδυλλιακή σε μια εποχή φτώ-χειας και δυστυχίας, όπου κανένα αγαθό δεν υπήρχε σε αφθονία στην αγορά. Κι όταν ο Μαρξ υποδείκνυε τον τρόπο λειτουργίας της μη εμπο-

266

ο «φτωχός κομουνισμός» άλλωστε είναι για ηλίθιους και μαρξιστικά απαίδευτους, που δεν λένε να καταλάβουν επιτέλους πως ο Μαρξ συνέλαβε το κοινωνικό του σύστημα για κοινωνίες ήδη πολύ ανεπτυγμένες.

Το είπαμε χίλιες φορές αυτό, αλλά θα το πούμε άλλες τόσες, γιατί εκεί-νος ο οικτρός «ποβερισμός» (φτωχεϊσμός, εκθειασμός της ολιγαρκείας αν όχι και της φτώχειας) τείνει να γίνει κατάσταση σε κάποιες επαναστατικές ομάδες, που έχουν περισσότερη σχέση με το χριστιανισμό παρά με το μαρξισμό.

Βρε ηλίθιοι, είναι δυνατό να πείσετε ποτέ κανέναν πεινασμένο πως πρέ-πει να χορταίνει την πείνα του με ιδανικά; Ακόμα δεν καταλάβατε πως το σύνθημα για τον κομουνισμό δεν μπορεί να είναι «φτώχεια για όλους», αλλά «πλούτος για όλους»;

Όταν λοιπόν εξαφανίστηκε ο πρώτος επαναστατικός ενθουσιασμός άρ-χισαν να εξατμίζονται και τα επαναστατικά ιδανικά. Που, ωστόσο, δεν ήταν ακριβώς ιδανικά για την πλατιά μάζα, αλλά ενθουσιασμός νέτα-σκέτα.

Και με σκέτο ενθουσιασμό (λέξη σημαδιακή, που παράγεται απ' την πρόθεση εν και το ουσιαστικό θεός, που σημαίνει πως σ ' αυτή την κατά-σταση είμαστε κατειλημμένοι απ' το θεό που εγκαταστάθηκε μέσα μας), με σκέτο ενθουσιασμό, λέγαμε, οι κοινωνίες δεν κρατιούνται.

Με σκέτο ενθουσιασμό, που ποτέ δεν διαρκεί πολύ, μπορείς να κάνεις μια επανάσταση, αλλά δεν μπορείς να τη διατηρήσεις για πολύ στην αρ-χική ενθουσιαστική της κατάσταση. Ο ενθουσιασμός είναι πτητικός: εξα-τμίζεται εύκολα.

Μ' αυτά και μ' άλλα το ίδιο πεζά ο Λένιν υποχρεώθηκε τελικά να αναφωνήσει: Μάθετε να εμπορεύεστε!!! Το ίδιο λέει και ο Γκορμπατσόφ σήμερα. Γιατί, ναι μεν ο Λένιν έμαθε τους Ρώσους να εμπορεύονται, αλλά ο Στάλιν τους το ξέμαθε. Ήθελε, βλέπεις, ο μουστάκιας να είναι «καθαρός» μαρξιστής, κι ας μην καταλάβαινε και πολλά πολλά από μαρξισμό. Θα μου πεις: Εύκολο είναι; Εμ, αν ήταν εύκολο θα ήταν μαρξιστές και οι γραφειο-κράτες.

Αυτή η στροφή του Λένιν προς την αγορά και τους νόμους της ονομά-στηκε Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ, απ' τα ρωσικά αρχικά). Η ΝΕΠ εγκαινιάζεται το 1921, αλλά δεν ξέρουμε πότε ακριβώς καταργείται απ' τον Στάλιν. Το γεγονός είναι πως το 1928 που εγκαινιάζεται το πρώτο πενταετές σχέδιο, ΝΕΠ δεν υπάρχει πια. Πιο σωστά, όση είχε απομείνει την κατάπιε το πενταετές.

Από εδώ και μέχρι τον Γκορμπατσόφ, κάθε επόμενο πενταετές, θα κα-ταπίνει το προηγούμενο, κι όλα μαζί θα καταπιούν τον δύστυχο μουζίκο, που μεταθέτει τις καλύτερες μέρες από πενταετία σε πενταετία. Αλλά κάθε

268

1 παλλαϊκό κράτος που αποφάσισε να εγκαθιδρύσει ο Χρουστσιόφ ήταν πέρα για πέρα τεχνητό, αφού η προγενέστερη δικτατορία του προλεταριά-του, για την οποία δεν γίνεται λόγος πια, αρχίζει να μετατρέπεται καθαρά σε καθαρή δικτατορία της γραφειοκρατίας, που θα εγκατασταθεί για τα καλά κατά την εποχή του Μπρέζνιεφ.

Όπως και να 'ναι πάντως, κατά τη σταλινική περίοδο, η Σοβιετική Ένωση αναπτύσσεται μ ' έναν τρόπο εξαιρετικά εντυπωσιακό, παρά την καπιταλιστική περικύκλωση και παρά τον καταφάνερο πλέον φασιστικό κίνδυνο.

Ο Μουσολίνι ιδρύει το Φασιστικό Κόμμα το 1919, και μόλις τρία χρόνια αργότερα, το 1922, αναρριχάται στην εξουσία. Την ίδια χρονιά (1919) που εμφανίζεται το Φασιστικό Κόμμα στην Ιταλία, ο Χίτλερ ιδρύει στη Γερ-μανία το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα, που το 1923 επιχειρεί στο Μόναχο πραξικόπημα για την κατάληψη της εξουσίας, το 1932 διεκδικεί απ' τον Χίντεμπουργκ την προεδρεία της Δημοκρατίας και παρά την ήττα του στις εκλογές, την επόμενη χρονιά (1933) ο Χίντεμπουργκ χρίει τον Χίτλερ κα-γκελάριο, ενώ αμέσως μετά το θάνατο του γέρου στρατηγού, το 1934, ο Χίτλερ ενώνει σε ένα το αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας και του καγκελαρίου (πρωθυπουργού) υπό τον τίτλο φίρερ (αρχηγός).

Δυο χρόνια αργότερα, το 1936, με την έναρξη του Ισπανικού εμφύλιου πολέμου, που θα τελειώσει το 1939 με τη νίκη του φασισμού και στην Ισπανία, ο Χίτλερ δοκιμάζει τη ραγδαία αναπτυσσόμενη πολεμική του μηχανή στη χώρα του Λόρκα, ενώ η φανερή βοήθεια των Σοβιετικών προς το μέτωπο των δημοκρατών που προσπαθούν να σώσουν τη χώρα από τον Φράνκο, εκ των πραγμάτων δεν είναι δυνατό να 'ναι ούτε σοβαρή ούτε αποτελεσματική.

Οι Σοβιετικοί δεν έχουν αυταπάτες. Γνωρίζουν πως το κύριο μέλημα του Χίτλερ είναι η καταστροφή της Σοβιετικής Ένωσης. Όμως ακριβώς το ίδιο ονειρεύονται απ' το 1917 και οι αστικές δημοκρατίες της Δύσης. Κάνουν λοιπόν ό,τι μπορούν για να στρέψουν προς τη Ρωσία τον φανερό πλέον γερμανικό επεκτατισμό, αλλά ο Χίτλερ θα προτιμήσει, τελικά, να ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του πρώτα με τη δημοκρατική Δύση κι ύστερα με την κομουνιστική Ανατολή.

Τότε δεν πίστευε ο Χίτλερ πως η κομουνιστική Ανατολή και η αστική Δύση θα συμμαχήσουν εναντίον του. Κι ωστόσο, η πιο παράδοξη συμμαχία που εμφανίστηκε ποτέ στην ιστορία της παγκόσμιας διπλωματίας τελικά έγινε και ο Χίτλερ συντρίφτηκε. Η πολύ μεταγενέστερη ειρηνική συνύπαρ-ξη εγκαινιάστηκε τότε με την πολεμική συνύπαρξη στον αγώνα κατά του φασισμού.

272 J

να προφυλάξει η Σοβιετική Ένωση τα νώτα της, δεν κράτησε πολύ, απ' το Νοέμβριο του 1939 μέχρι το Μάρτιο του 1940, όμως στοίχισε πάρα πολλά στη σοβιετική προπαγάνδα, που χρόνια τώρα ιδρωκοπάει να μας πείσει πως ό,τι έγινε έγινε για το καλό των Φινλανδών!

Βέβαια, απ' το 1809 η Φινλανδία ανήκε ολόκληρη στην Αυτοκρατορία του τσάρου, αλλά ο Λένιν το 1917 της έδωσε την ανεξαρτησία της. Ο Στάλιν όμως μετάνιωσε το 1939 και είπε να προσαρτήσει στην ΕΣΣΔ τη Φινλανδία. Αλλά σε λίγο ξαναμετάνιωσε, κι αυτή τη φορά είπε ν ' αφήσει ήσυχους τους Φινλανδούς στην ουδετερότητά τους.

Όμως, οι μνησίκακοι Φινλανδοί, το 1941 που ο Χίτλερ κηρύσσει τον πόλεμο κατά της ΕΣΣΔ, εισβάλλουν ως Δονκιχότες στη χώρα του Λένιν αλλά τρώνε τα μούτρα τους, όπως ήταν φυσικό. Και με τη συνθήκη ειρήνης 1947 υποχρεώνονται να κάνουν σοβαρές εδαφικές παραχωρήσεις στην ΕΣΣΔ.

Τούτη η πολιτικά ανισόρροπη κατάσταση ανάμεσα στις δυο χώρες ονο-μάστηκε «φινλανδοποίηση» και ο όρος έμεινε στο διεθνές πολιτικό λεξι-λόγιο για να δηλώνει την επαμφοτερίζουσα λυκοφιλία ανάμεσα σε δυο λαούς.

Πάντα στα πλαίσια της συγκυριακής συμφωνίας με τον Χίτλερ, ο Στάλιν εισβάλλει τον Ιούνιο του 1940 στις τρεις Βαλτικές χώρες (Εσθονία, Λετο-νία, Λιθουανία), προφανώς γιατί θυμήθηκε πως κι αυτές ανήκαν κάποτε στην τσαρική Αυτοκρατορία και τις προσαρτά στην ΕΣΣΔ, όπου και πα-ραμένουν με χίλια βάσανα.

Με την ευκαιρία, είπε ο κύριος, να βάλει λίγο χέρι και στη Ρουμανία και της αποσπά τη Βεσαραβία και τη Βουκοβίνα. Μ ' άλλα λόγια, ο Στάλιν αποδεικνύεται και ολίγον... ιμπεριαλιστής, παραμένοντας μέγας εχθρός του ιμπεριαλισμού! Κι αν δεν ερχόταν η εκπληκτική και μεγαλειώδης νίκη του Κόκκινου Στρατού να σκεπάσει και να κάνει να ξεχαστούν όλες αυτές οι «φιλικές» χειρονομίες του Στάλιν, η εικόνα που θα είχε ο κόσμος για τη Σοβιετική Ένωση μετά τη λήξη του πολέμου δεν θα ήταν καθόλου λαμπρή, εδώ που τα λέμε — και πρέπει να τα λέμε έξω απ' τα δόντια κι όχι να παριστάνουμε μονίμως τους αγίους.

Άλλωστε, δεν χάλασε ο κόσμος αν οι κομουνιστές εμφανίζονται σατα-νικοί κάπου κάπου. Είναι και κουραστικό και ανόητο να είσαι άγιος μέσα σ ' έναν κόσμο που ποτέ δεν είχε περί πολλού την αγιότητα. Κι ο μπαρμπα-Μουστάκιας, δεν εδήλωσε ποτέ άγιος, αν και σπούδασε παπάς!

Το Μάιο του 1945 ο Κόκκινος Στρατός εισβάλλει στο Βερολίνο, πρώτος απ' όλους τους στρατούς των συμμάχων και το Γ ' Ράιχ περνάει πλέον στην ιστορία και επισήμως. (Τι ιστορία κι αυτή του Γ ' Ράιχ, σκέτος εφιάλτης!)

274

κι/κίιπτιιπη, απ' την οποία η ανθρωπότητα δεν θα απαλλαγεί ποτέ; Αν δεν ι K'tii (|)ΐιπική αλλά κοινωνική κατάσταση, ποια είναι τα συγκεκριμένα αίτια ηοιι KiivoDV έναν άνθρωπο φτωχό κι έναν άλλο πλούσιο; Μπορούμε να ιπΐιιήώσουμι; αυτές τις ιδιότητες στην προσωπική ικανότητα και την προ-11(11)11κή ανικανότητα; Αν είναι έτσι, πώς συμβαίνει η ηλιθιότητα κι ο πλού-κΐι, vti κιϋνουν πάρα πολύ συχνά, πολύ καλή παρέα;

Λ(|ΐ()\'ι υπάρχουν άνθρωποι έξυπνοι και δραστήριοι, που παραμένουν όλη ΐιιυς ti) ζωή (ρτωχοί ή, εν πάση περιπτώσει, λιγότερο πλούσιοι από κά-ηΐΜΐιυι; άλλους που είναι λιγότερο έξυπνοι και δραστήριοι, θα ήταν δυνατό \'(ΐ (ΐπ()δ(ί)σουμε την ύπαρξη πλούτου αποκλειστικά στην εξυπνάδα και τη

11(11 ιηριότητα; Km π Οα γίνει π.χ. με τους έξυπνους που προτιμούν, ας πούμε, τη μελέτη

Kill iijv έρευνα απ' το εμπόριο και το λαθρεμπόριο; Αυτούς ποιος θα τους ικίικ.ι; ϋίναι λογικό και έντιμο, οι σοφοί τούτου του κόσμου να πεθαίνουν Μίκ'ι κανόνα στην ψάθα:

I κπί υπάρχουν πλούσια κράτη και φτωχά κράτη; Μήπως υπάρχει καμιά »»|"|φΐ'| πχέπη ανάμεσα στον πλούτο των εθνών και τον πόλεμο ανάμεσα IIIII έθνη;

I ΙΙΜ( υπάρχουν κόμματα ανταγωνιστικά; Γιατί υπάρχουν κόμματα συγ-|Ί νικιί; Λνιίμεσα στα κόμματα υπάρχει συγγένεια πρώτου, δεύτερου και ιρίιιιυ |Ι(ί()μού όπως στους ανθρώπους; Κι αν υπάρχει, γιατί υπάρχει;

I Ιώι, ηυμ|1αίνει το χρήμα να γεννάει χρήμα, αφού είναι άψυχο και κανένα ι'ιψιι/ι ι hr.v [ΐπορεί να πολλαπλασιαστεί από μόνο του; Γιατί τα χρήματά μου (III πολλαπλασιαστούν αν τα βάλω στην τράπεζα και δεν θα πολλαπλασια-ιιΐιιΓιν αν τα βάλω στο χρηματοκιβώτιο που έχω σπίτι μου; Από πού παίρνει II ΐ|ΐιιηι;ζ(ιης το χρήμα που μου δίνει ως τόκο;

I Ιιικις αποφασίζει πως ο μισθός μου πρέπει να είναι Α και όχι Β; Και /ιιιι( II δικ(')ς μου μισθός είναι μεγαλύτερος απ' το δικό σου; Είναι πρό-|Ιλΐ||ΐιι αδικίας; Κι αν είναι, ποιος μας αδικεί και γιατί;

f ill διιιρΟίοΟεί η κατάσταση αν τ ' αφεντικά γίνουν δικαιότερα; Και θ ' ιηΐιήιιιιυμι; αυτά τα προβλήματα στα χριστιανικά αισθήματα των αφεντικών; Κι ιιν ιυχαίνη να μην είναι και τόσο καλοί χριστιανοί; Κι αν τυχαίνει να ι (νιη μι.ν κιιλοί χριστιανοί και να θέλουν ν ' αγιάσουν διά της φιλανθρω-ιιΐιΐι,, (ιλλά δεν τους το επιτρέπει ο ανταγωνιστής τους; Άλλωστε, γιατί η ψιλιινΟριιιηία, που υπάρχει από υπάρξεως φιλανθρώπου ανθρώπου, δεν έλυ-III ιΐιιιί ριζικά και δια παντός κανένα πρόβλημα;

ΙΙιΙΐι, καθορίζονται οι τιμές των προϊόντων που αγοράζουμε; Και γιατί κνιβιΐΜΐιι.βαΙνοΐιν οι τιμές; Γιατί η αξία ενός προϊόντος αποτιμάται σε /|ΐήμιι κι όχι, ας π()ύ[ΐι:, σε βοτσαλάκια του γιαλού;

279

Ποιος αποφασίζει πως αυτό το προϊόν πρέπει να πουλιέται τόσο και το άλλο τόσο; Αν ο χρόνος είναι χρήμα, κι αν το χρήμα είναι το ιδανικό εμπόρευμα, αυτό που θα μπορούσα να το ανταλλάξω μ ' οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα, δεν πρέπει να υπάρχει μια στενή και ουσιαστική σχέση ανά-μεσα στο χρόνο και στο χρήμα, που δεν είναι μόνο σχήμα λόγου και αγγλοσαξονική παροιμία πασίγνωστη; Κι αν υπάρχει όντως σχέση ανάμε-σα στο χρόνο και στο χρήμα, γιατί εγώ που αφιερώνω πολύ χρόνο στη δουλειά που κάνω, κερδίζω λιγότερα απ' τον αργόσχολο που ξύνεται όλη μέρα κι αφήνει την καλή του τύχη να δουλεύει για λογαριασμό του;

Μπας και δεν δουλεύει για λογαριασμό του η καλή του τύχη, αλλά οι κακότυχοι εργάτες και γενικότερα οι εργαζόμενοι καθ' οιονδήποτε τρόπο; Μπας κι ο χαραμοφάης που κληρονόμησε τα χρήματα που τρώει χαράμι απ' τον πατέρα του, που δεν ήταν χαραμοφάης, τελικά τρώει απ' αυτά που «χάρισαν» στον πατέρα του κάποιοι που δούλευαν για λογαριασμό του;

Αν δουλέψεις ολομόναχος, όντας εργατικότατος, ικανότατος και εξυπνό-τατος υπάρχει περίπτωση να γίνεις πλούσιος; Κι αν δεν υπάρχει, γιατί σου χρειάζονται οι άλλοι άνθρωποι, χωρίς τους οποίους αποκλείεται να γίνεις πλούσιος; Κι εφόσον σου χρειάζονται οπωσδήποτε κι άλλοι άνθρωποι για να γίνεις πλούσιος, μπας και χρωστάς τελικά τον πλούτο σου σ ' αυτούς κι όχι στην εργατικότητά σου, την ικανότητά σου, την εξυπνάδα σου;

Γιατί ο Προυντόν είχε δίκιο όταν έλεγε εκείνο το περίφημο «αν ο πλού-τος ήταν προϊόν εργασίας, τότε οι πλουσιότεροι άνθρωποι θα 'πρεπε να είναι οι εργάτες»;

Κι αν ο πλούτος δεν είναι προϊόν εργασίας, μπας κι είναι τελικά προϊόν εκμετάλλευσης;

Και τι θα πει εκμετάλλευση, όταν ο εργοδότης μου δίνει ένα τεράστιο μισθό; Και γιατί να μου δίνει τεράστιο μισθό; Κορόιδο είναι; Κι αφού δεν είναι κορόιδο, κι αφού είναι κερδισμένος από μένα παρά τον καλό μισθό που μου δίνει, από πού βγάζει το κέρδος που έχει από μένα;

Όταν διαπραγματεύομαι το μισθό μου με τον εργοδότη μου, δεν είναι σαν να διαπραγματεύομαι την πώληση ή την αγορά ενός προϊόντος που παρήγαγα; Γιατί κοντά σ ' όλες τις άλλες υπάρχει και μια «αγορά εργα-σίας»; Σ ' αυτή την τρομερή αγορά, ποιος πουλάει και ποιος αγοράζει; Τι πουλάει και τι αγοράζει; Και σε ποια τιμή; Και ποιος αποφασίζει για την τιμή της εργατικής μου δύναμης ή και της ικανότητάς μου προς παραγωγήν ενός συγκεκριμένου έργου, όπως π.χ. αυτό εδώ το κείμενο, που δεν το γράφω, βέβαια, έτσι, για διασκέδαση, αλλά για να πληρωθώ;

Κι αν στην «αγορά εργασίας» με κλέψουν στο ζύγι οι απατεώνες που υπάρχουν κι εδώ όπως και σε κάθε άλλη συναλλαγή; Κι αν εμάς τους

280

1

Φαίνεται παράξενο, αλλά μέχρι τον 18ο αιώνα κανείς δεν είπε: Ο άνθρω-πος δημιουργεί την ιστορία του. Αυτή την τρομερή κουβέντα την εκστό-μισε πρώτος ο Τζοβάνι Βίκο (1668-1744). Ούτε ο μεγάλος Πλάτων, που τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της εποχής του tov απασχολούσαν επίμονα, δεν διανοήθηκε καν πως τα αίτια που κάνουν τις ανθρώπινες πράξεις να είναι αυτές που είναι δεν βρίσκονται στο υπερπέραν όπου μπο-ρεί να «ανιχνεύσει» κανείς τις ιδέες, αλλά εντός της κοινωνίας των ανθρώ-πων.

Αν όντως ο άνθρωπος δημουργεί την ιστορία του, όπως ισχυρίζεται ο πρώτος φιλόσοφος της ιστορίας, ο Βίκο (η φιλοσοφία της ιστορίας είναι ένας ξεχωριστός κλάδος της φιλοσοφικής σκέψης), πρέπει να ψάξουμε να βρούμε γιατί τη δημιουργεί έτσι κι όχι αλλιώς.

Αν και πάλι πούμε πως τη δημιουργεί τυχαία, το μόνο που πετυχαίνουμε είναι να πάρουμε τα ζάρια απ' τα χέρια του θεού και να τα χώσουμε στα χέρια του ανθρώπου, που προσπαθεί απεγνωσμένα να φέρει εξάρες. Και, κάπου κάπου, το πετυχαίνει όντως. Αλλά, γίνεται να παίζουμε συνεχώς στα ζάρια την ύπαρξή μας εν τω κόσμω;

Όμως, αν ρίξουμε μια πρόχειρη και επιπόλαιη έστω ματιά στο σύνολο της ανθρώπινης ιστορίας, θα διαπιστώσουμε εύκολα πως αυτή όχι μόνο διαφοροποιείται συνεχώς, αλλά και συνεχώς βελτιώνει τις συνθήκες ύπαρ-ξης του ανθρώπου επί της γης. Και μη μου πείτε για τον «παλιό καλό καιρό», γιατί αν το πείτε, πρέπει να πετάξετε το ηλεκτρικό ψυγείο, το ραδιόφωνο, το τηλέφωνο, την τηλεόραση, να ξηλώσετε το ασανσέρ και να πάτε να ζήσετε σε καλύβα για να πάψετε να παριστάνετε αφελώς τους δήθεν ρομαντικούς, που δεν λένε να καταλάβουν πιας το ρετρό εν γένει δεν είναι παρά μια μεταμφίεση του φόβου του θανάτου.

Δεδομένου πως ο προσωπικός μας θάνατος θα συμβεί σε χρόνο μέλλο-ντα, κάνουμε ένα φλας μπακ και αγκιστρωνόμαστε απ' τις βεβαιότητες του παρελθόντος, χωρίς ωστόσο να έχουμε καμιά δυνατότητα να επιστρέψουμε σ ' αυτό. Συνεπώς, η νοσταλγία του παρελθόντος εν γένει δεν είναι παρά μια νοσταλγία της χαμένης νιότης μας, πράγμα απολύτως θεμιτό από ψυ-χολογικής απόψεως, αλλά παντελώς στερούμενο νοήματος από ιστορικής και επιστημονικής απόψεως.

Κανένα χτες δεν ήταν καλύτερο απ' το σήμερα και κανένα αύριο δεν θα είναι χειρότερο απ' το σήμερα. Κι αν συχνά συμβαίνουν πισωγυρίσματα κι αν τυχαίνει να ζει κανείς σε μια τέτοια ιστορική περίοδο στασιμότητας ή αναδίπλωσης, αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να χάνουμε την αισιοδοξία μας για έναν καλύτερο κόσμο. Κι αν τη χάσουμε πρέπει να ψάξουμε να δούμε αν αυτό οφείλεται σε λόγους που έχουν περισσότερο σχέση με τον

284

συντηρήσει εφ' όρου ζωής ο συντηρητικός είναι η βλακεία του. Και η δειλία του. Γιατί το θάρρος και η συντήρηση ποτέ δεν έκαναν ζευγάρι.

Εκ των ανωτέρω συνάγεται πως προοδευτικός άνθρωπος δεν είναι μόνο ο αριστερός. Είναι αυτός που δεν πιστεύει πως ο κόσμος δεν αλλάζει. Αν π.χ. πιστεύεις πως ο καπιταλισμός είναι δεκτικός συνεχούς βελτιώσεως πρέπει να είσαι σε θέση να φανταστείς μέχρι πού μπορεί να φτάσει αυτή η βελτίωση. Ο Μαρξ είπε πως μπορεί να φτάσει μέχρι τον κομουνισμό! Μπορεί ν ' αργήσει πολύ, αλλά θα φτάσει.

Κι αν θέλουμε να σπρώξουμε λιγάκι τα πράγματα, πρέπεί κάπου κάπου, να κάνουμε και καμιά επαναστασούλα, κυρίως όταν η ιστορία πεισμώνει σαν γαϊδούρι στον ανήφορο εξαιτίας της γαϊδουρινής συμπεριφοράς των συντηρητικών που λέγαμε. Πάντως αν όλοι ήμασταν όντως προοδευτικοί, οι επαναστάσεις θα είχαν καταργηθεί αυτομάτως.

Άλλωστε, αυτοί που κυρίως απεχθάνονται τα αίματα είναι οι γνήσιοι επαναστάτες. Που χύνοντας λίγο αίμα τώρα κάνουν να μη χυθεί περισσό-τερο αίμα αργότερα. Και μη μου πείτε ποιος ζει ποιος πεθαίνει μέχρι τότε που θα χυθεί το αίμα, γιατί τη νύφη θα την πληρώσουν τα παιδιά σας, τα εγγόνια σας, τα δισέγγονα σας.

Και μη μου ματαπείτε, τι με νοιάζει εμένα για όλους αυτούς τους απο-γόνους, γιατί έτσι θα δηλώσετε συντηρητικός αυτομάτως, οπότε θα συ-γκρουστείτε με τους προοδευτικούς με κίνδυνο να πάτε στον παράδεισο να παριστάνετε εκεί με την άνεσή σας τους συντηρητικούς.

Έτσι κι αλλιώς κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει απ' τον φαύλο κύκλο της ιστορίας, είτε προοδευτικός είτε συντηρητικός είναι. Είμαστε όλοι πιασμέ-νοι στην ίδια παγίδα, και συνεπώς όλοι πρέπει να βοηθήσουμε να βγούμε απ' αυτήν. Κι όχι ν ' αφήνουμε να βγάζουν τα κάστανα απ' τη φωτιά οι ίδιοι και οι ίδιοι. (Αν οι κομουνιστές έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να κερδίσουν τελικά, λέει ο Τεγιάρ ντε Σιαρντέν, νομίζω, που ήταν παπάς και ουδόλως μαρξιστής, αυτό οφείλεται στο ότι είναι οι μόνοι πια που είναι σε θέση να πεθάνουν για συμφέροντα που δεν είναι τα προσωπικά τους).

Ο άνθρωπος δημιουργεί την ιστορία του, σύμφωνοι- αν και αυτοί που συμφωνούν μεν αλλά δεν λένε να κάνουν τίποτα είναι οι περισσότεροι. Όμως ποιες συγκεκριμένες δυνάμεις επενεργούν πάνω στα συγκεκριμένα γεγονότα και τα κάνουν να παίρνουν μια συγκεκριμένη μορφή;

Ο μεγάλος Σκοτσέζος φιλόσοφος της ιστορίας Τόμας Καρλάιλ (1795-1881) λέει πως ο κινητήρας της ιστορίας είναι ο Μεγάλος Άνδρας, που μπορεί να μην είναι ακριβώς μεγάλος, αλλά πρέπει να 'χει τουλάχιστον το νοτιοβαλκανικό αρχηγικό ανάστημα ενός Καραμανλή, ή ενός Παπαν-δρέου, ας πούμε. (Τι να πούμε δηλαδή, καλύτερα να πούμε άστα να παν στο

286

ψης. Τίποτα πιο πρωτόγονο και πιο βάρβαρο απ' την τσιγκουνιά. Αλλά και τίποτα πιο συντηρητικό, με την απόλυτη και κυριολεκτική έννοια της λέξης. Όντας τσιγκούνης συντηρώ, διαφυλάγω το καθετί, ακόμα κι όταν ξέρω πως δεν πρόκειται να μου χρησιμεύσει σε τίποτα.

Χρήσιμο προϊόν είναι το χρησιμοποιούμενο προϊόν, ή αυτό που θα μπο-ρούσε να χρησιμοποιηθεί. Όταν το προϊόν δεν πρόκειται να χρησιμοποιη-θεί, δεν έχουμε λόγο να το παράγουμε. Μόνο οι τρελοί παράγουν ή συλ-λέγουν (απ' τη φύση) άχρηστα προϊόντα. Και μόνο οι τσιγκούνηδες τα αχρηστεύουν συσσωρεύοντας τα ανοήτως. Τα προϊόντα, λοιπόν, παράγο-νται είτε για να καταναλώνονται, όπως τα τρόφιμα και γενικότερα τα λε-γόμενα αναλώσιμα (καταναλώσιμα) αγαθά, είτε για να χρησιμοποιούνται ως «διαρκή αγαθά», όπως π.χ. το αυτοκίνητο.

Ωστόσο, και τα προϊόντα που δεν είναι αναλώσιμα (που δεν τρώγονται, δεν εξαφανίζονται) σε τελική ανάλυση είναι κι αυτά αναλώσιμα. Μόνο που η ανάλωση (η εξαφάνιση) γίνεται πολύ αργά και δεν φαίνεται. Το αυτο-κίνητο του παραδείγματος μας κάποτε θα το «φάμε». Είτε τρώγοντας τα μούτρα μας σε κάποιο αυτοκινητικό ατύχημα, είτε χρησιμοποιώντας το μέχρι διαλύσεως.

Με τη σουρεαλιστική διάθεση που με διακατέχει μονίμως, προσπαθώ να φανταστώ μια κοινωνία που παρήγαγε άπαξ δια παντός τα άφθαρτα προϊό-ντα της, αλλά την ανακαλύπτω μόνο στον Παράδεισο. Τι ευτυχία, αν όλα μας τα 'δινε έτοιμα η φύση, ή έστω αν δούλευαν να τα φτιάξουν, μιας κι έξω, κάποιοι πολύ μακρινοί μας πρόγονοι! Τι συγκλονιστική εικόνα μια ροδακινιά που παράγει κονσερβοποιημένα ροδάκινα κομπόστα. Και μαζί με το κουτί που κρέμεται από τα κλαδιά, η φύση να προνοεί, λέει, να παράγει και το κλειδί για το άνοιγμα της κονσέρβας.

Κι ύστερα σου λένε «τα πάντα εν σοφία εποίησε». Δεν θέλω να προσβά-λω το θεό, αλλά εγώ αν ήμουν στη θέση του θα έφτιαχνα μερικές «βιο-μηχανικές» ροδακινιές όπως τις περιέγραψα παραπάνω. Και θα έκανα το αεροπλάνο να πετάγεται έτοιμο απ' τα βάθη του ωκεανού, συναρμο-λογημένο από τα ζάρια. Και θα έβαζα το αυτοκίνητο να έρχεται και να στέκεται μόνο του στο πεζοδρόμιο έξω απ' το σπίτι μου, με τα κλειδιά στην πόρτα.

Μη μου πείτε πως δεν μου φαίνεται πως έχω δει πολλές ταινίες! Αυτά, λοιπόν, συμβαίνουν μόνο στον κινηματογράφο, όπου όλα είναι δυνατά. Στην κοινωνία, όμως, είναι ο άνθρωπος αυτός που πρέπει να κάνει τα αδύνατα δυνατά. Όντως, είναι εκπληκτικές οι κατασκευαστικές δυνατότη-τες του ανθρώπου. Που, αυτός, ό,τι εποίησε, όντως εν σοφία το εποίησε, προκαλώντας το φθόνο των θεών, παλιότερων και νεότερων. (Θα 'θελα να

290

ρα. Εγώ και όλα να τα 'χα, θα μου 'λείπε ο ουρανός με τ ' άστρα! Τόσο άπληστος (αγέμιστος) είμαι! Απαλλαγείτε λοιπόν από τη διατροφική «θεω-ρία της φασολάδας», ζητήστε και σεις φασιανό στο τραπέζι σας, κι αν δεν γίνετε πιο προοδευτικοί απ' ό,τι είστε να μου τρυπήσετε τη μύτη.

Καταλαβαίνετε, τώρα, γιατί τα κοινωνικά προβλήματα δεν πρόκειται να λυθούν με τις παροχές του σοσιαλδημοκρατικού κράτους προνοίας. Γιατί, όσα και να δώσεις σε κάποιον, θα ζητάει συνεχώς και περισσότερα. Να γιατί η ηθική επιταγή της ολιγάρκειας είναι αντιδραστική: Προλαβαίνει τις εξεγέρσεις. Όπως κάθε ηθική επιταγή, λειτουργεί και αυτή πρακτικά.

Βέβαια, και οι Σοβιετικοί ψέλνουν φάλτσα συνέχεια το περί ολιγαρκείας τροπάριον. Αλλά το κάνουν και αυτοί —κυρίως αυτοί— για λόγους οικο-νομικούς. Πάντως, ο μαρξισμός του Μαρξ δεν μιλάει για ολιγάρκεια, μι-λάει για αφθονία για όλους, ή, εν πάση περιπτώσει, για ίση κατανομή του υπάρχοντος «κοινωνικού προϊόντος», σε μια δεδομένη στιγμή της κοινω-νικής ανάπτυξης. Ο μαρξισμός είναι υπέρ του πλούτου, όχι υπέρ της φτώ-χειας.

Όσοι λοιπόν έχουν χρήματα, ας μη νιώθουν κανένα κόμπλεξ. Αρκεί, βέβαια, να είναι μαρξιστές, αν όχι και κομουνιστές, πράγμα που δεν απο-τελεί αντίφαση, όπως θέλουν να λένε όσοι εκ των μαρξιζόντων, τον Μαρξ διαβάζουν (όσοι τον διαβάζουν, εν πάση περιπτώσει) και το Ευαγγέλιο έχουν στο νου τους. Κάποτε πρέπει να απαλλαγούμε απ' αυτό το μπέρδεμα ανάμεσα στη χριστιανική και τη μαρξιστική ηθική. Η χριστιανική ηθική προετοιμάζει τον άνθρωπο για τον Παράδεισο. Η μαρξιστική ηθική προ-σπαθεί να κάνει τη γη Παράδεισο. Κι αν αυτό είναι ουτοπία, σίγουρα δεν είναι μεγαλύτερη απ' την προηγούμενη, αυτή που υπόσχεται την ουράνια ευτυχία.

Άλλωστε, όλοι ξέρουμε πως ο χριστιανισμός, με τους εκπληκτικούς μύθους του, παρήγαγε ένα απίστευτα σημαντικό έργο. Η εκκλησιαστική μουσική, η θρησκευτική αρχιτεκτονική δεν είναι μύθος, είναι μια συναρ-παστική πραγματικότητα. Χώρια η βοήθεια που ο χριστιανισμός δίνει σ ' όσους φοβούνται υπέρ το δέον το θάνατο.

Ό,τι παράγει και η φύση και η κοινωνία είναι χρήσιμο. Βέβαια, πολλά φυσικά προϊόντα φαίνονται άχρηστα, όμως τίποτα δεν αποκλείει στο μέλ-λον ο άνθρωπος να τα μετατρέψει κι αυτά σε χρήσιμα, όπως τόσα και τόσα, που κάποτε κι αυτά φαίνονταν άχρηστα.

Ο πρωτόγονος άνθρωπος θα θεωρούσε τον εαυτό του ιδιαίτερα δυστυχή αν έπεφτε πάνω σε μια πετρελαιοπηγή. Άλλωστε, ο πολιτισμός δεν είναι παρά μια κοινωνικοποίηση της φύσης, δηλαδή μια μετατροπή του φυσικού δεδομένου σε κοινωνικό.

292

αεροπλάνο πρέπει να ξέρεις την τιμή τόσο του αεροπλάνου, που είναι εμ:πόρευμα, όσο και των πορτοκαλιών που κι αυτά είναι εμπόρευμα. Μόνο έτσι η συναλλαγή ανάμεσα σε εμπόρους θα είναι δίκαιη.

Αλλά η δικαιοσύνη αυτή αφορά μόνο τους εμπόρους και καθόλου τους παιραγωγούς. Κι όταν λέμε παραγωγοί πρέπει πάντα να φέρνουμε στο νου μας αυτούς που δούλεψαν για να παραχθεί το εμπόρευμα. Τους αγρότες που πε ριποιήθηκαν τις πορτοκαλιές προκειμένου αυτές να δώσουν το εμπόρευ-μαι που λέγεται πορτοκάλι, και τους εργάτες (γενικότερα τους εργαζόμε-νους) που δούλεψαν για να φτιαχτεί το -αεροπλάνο.

Η συναλλαγή, λοιπόν, σε τελική ανάλυση είναι συναλλαγή ανάμεσα σε παιραγωγούς, με τη διαμεσολάβηση των εμπόρων, που λειτουργούν πάντα κωι μόνο σαν μεσάζοντες. Γ ι ' αυτό και ο ρόλος τους, αν και αναγκαίος, είναι οπωσδήποτε παρασιτικός. Καταλαβαίνετε τώρα γιατί εμείς οι Έλληνες, ενώ διαπρέπουμε στο εμπόριο, δεν διαπρέπουμε καθόλου στην παραγωγή.

Δεν είναι δυσεξήγητη συνεπώς η ύπαρξη του τεράστιου εξωτερικού χρέους της χώρας: Αφού εμπορευόμαστε περισσότερο απ' όσο επιτρέπει η εθνική μας παραγωγή, είναι φυσικό να δανειζόμαστε χρήματα με τα οποία θα αγοράσουμε τα εμπορεύματα τα οποία θα διακινήσουν οι έμποροι, ώ<στε να υπάρξουν σαν έμποροι. Σε τελική ανάλυση τα δάνεια καταλήγουν στους εμπόρους κι όχι στους παραγωγούς. (Στην έννοια παραγωγός συμπε-ριλαμβάνουμε το βιομήχανο, το βιομηχανικό εργάτη καθώς και κάθε ερ-γοχζόμενο που παίρνει έμμεσα μέρος στην παραγωγή, όπως, π.χ., οι διοικη-τικοί υπάλληλοι μιας βιομηχανίας.)

Γιατί, λοιπόν, το μολύβι και η γραφομηχανή, που κάνουν την ίδια δου-λειά, δεν έχουν την ίδια τιμή; Αφελής ερώτηση, θα μου πείτε. Κι όμως, πριν απ ' τον Μαρξ οι οικονομολόγοι δεν ήξεραν ν ' απαντήσουν με λογική επάρκεια σ ' αυτή την αφελή ερώτηση. Έλεγαν, π.χ., πως ένα εμπόρευμα είίναι ακριβότερο από ένα άλλο, διότι είναι χρησιμότερο και συνεπώς ζη-τιιέται περισσότερο στην αγορά.

Η χρησιμότητα όμως είναι πολύ ρευστή έννοια. Και με ρευστές έννοιες κ(αθαρά παζάρια δεν γίνονται. Η γραφομηχανή, για παράδειγμα, δεν είναι το ίδιο χρήσιμη σε όλους. Αλλά κι αν υποθέσουμε πως είναι χρήσιμη σε όλους τους γραφιάδες, η τιμή της αποχλείεται ν ' ανεβεί πάνω από ένα οιρισμένο όριο, ή να πέσει κάτω από ένα ορισμένο όριο. Άλλωστε, οι τιμές έπσι κι αλλιώς διακυμαίνονται. Πώς λοιπόν θα προσδιοριστεί η μέση τιμή ενός εμπορεύματος; Σε τελική ανάλυση, ο μαρξισμός δεν είναι παρά μια α:πάντηση σ ' αυτό το κρίσιμο ερώτημα.

Η αξία ενός εμπορεύματος, λέει ο Μαρξ, θα καθοριστεί από τον κοινω-

2'96

1 σχουν από μακροχρόνιες ανίατες αρρώστιες. Ο ακαριαίος θάνατος από καρδιά θα 'λεγα πως είναι ο ιδανικός για τον καπιταλισμό θάνατος: Δεν κοστίζει τίποτα σε περίθαλψη, και το κοινωνικό κέρδος είναι προφανές.

Κάθε προϊόν, λέει ο Μαρξ, είναι προϊόν της ανθρώπινης εργασίας. Όλα τα προϊόντα, είτε είναι είτε δεν είναι εμπορεύσιμα δηλαδή είτε παρήχθη-σαν με αποκλειστικό σκοπό να πουληθούν (αυτό είναι το εμπόρευμα) είτε παρήχθησαν για να καταλανωθούν απ' τον ίδιο τον παραγωγό δεν είναι τίποτα περισσότερο από σωρευμένη ανθρώπινη εργασία, που μετριέται σε ώρες εργασίας και όχι διά του πράγματος που παράγεται διά της εργασίας.

Να, λοιπόν, γιατί η εργατική δύναμη είναι ποιοτική έννοια: Διότι ανα-γκαστικά εξατομικεύεται και διαφοροποιείται η ποιότητά της, συνεπώς και η αξία της από άνθρωπο σε άνθρωπο, από εργαζόμενο σε εργαζόμενο.

Ο μαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός, ίσως ο μόνος ανθρωπισμός που δεν είναι γενικός και αοριστολόγος, ο μόνος που δεν εξαρτάται απ' τα «καλά μας αισθήματα» τα οποία αν θέλει κι αν μπορεί τα 'χει κανείς. Όμως, η πολιτική οικονομία δεν είναι πρόβλημα συναισθηματικό, κι είναι αυτόχρημα ηλίθιο να μπερδεύει κανείς κάτι που θα μπορούσε να μοιάζει και με έρωτα, με κάτι ριζικά διάφορον, όπως η ανάγκη να διατηρηθούμε στη ζωή, δουλεύοντας καταρχήν για να ζήσουμε.

Το κόστος παραγωγής, λοιπόν, μετρημένο σε ώρες εργασίας, και συνε-πώς στην εργατική δύναμη που καταναλώθηκε, είναι αυτό που καθορίζει την τιμή των προϊόντων, κι όχι η ζήτησή τους, η χρησιμότητα τους. Το είπαμε ήδη: Ό σ ο χρήσιμο να 'ναι κι όσο κι αν ζητιέται ένα προϊόν, θα έχει μια τιμή η οποία θα κυμαίνεται στα όρια που προσδιορίζονται απ' το κόστος παραγωγής.

Κι αν προσωρινά πουλάμε κάτω του κόστους, αυτό δεν σημαίνει απολύ-τως τίποτα, γιατί πρόκειται για φαινόμενο ευκαιριακό και περιστασιακό. Κανείς δεν μπορεί να πουλάει μονίμως κάτω του κόστους.

Ο ποιοτικά και όχι ποσοτικά καθορισμένος τρόπος προσδιορισμού της αξίας, ονομάστηκε απ' τον Μαρξ «νόμος της αξίας». Και ονομάστηκε έτσι γιατί οι πριν απ' αυτόν οικονομολόγοι, ακόμα και οι δάσκαλοί του στην πολιτική οικονομία Σμιθ και Ρικάρντο, στους οποίους πολλά χρωστάει ο Μαρξ, δεν ήθελαν να παραδεχτούν πως πρέπει να υπάρχει ένας αυστηρός νόμος για τον προσδιορισμό της αξίας. Ότι υφίσταται δηλαδή μια α-ναγκαιότητα που δεν θα ήταν δυνατό να υπακούσει στη βούληση κανε-νός.

Η αξία λοιπόν ενός εμπορεύματος καθορίζεται βάσει ενός συγκεκριμέ-νου και αυστηρού νόμου και δεν είναι η συνέπεια της επενέργειας πολλών και ποικίλων παραγόντων, όπως: η ζήτηση, η χρησιμότητα, η βούληση,

298

παραγωγής πλούτου. Αλλά τι σε νοιάζει εσένα αφού θα πεθάνεις; Εσύ να 'σαι καλά εκεί που θα πας κι άσε τους άλλους στη γη να βουρλίζονται με αγιασμούς ή άλλους προσφορότερους τρόπους παραγωγής πλούτου. Και, πού 'σαι, χαιρετίσματα στην εξουσία την ουράνια! Την ως εν ουρανώ και επί της γης. Πιο σωστά, την ως εν τη γη και εις ουρανόν.

Άσχετα πάντως απ' τη βοήθεια που θα έχεις ή δεν θα έχεις απ' το θεό, οι σίγουρες πηγές κέρδους είναι τρεις: α) Η εμπορική και η βιομηχανική επιχείρηση· β) οι καταθέσεις στην τράπεζα· και γ) η πρόσοδος, δηλαδή αυτά που θα πάρεις ως ενοίκιο από ακίνητα. Ειδικότερα το κέρδος που δίνει η εκμετάλλευση της γης λέγεται γαιοπρόσοδος. Είναι η παλιότερη πηγή κέρδους και το κεφάλαιο άρχισε να συσσωρεύεται μόνο όταν η γαιοπρό-σοδος άρχισε να περισσεύει. Συνεπώς, όλες οι πηγές κέρδους έχουν τη μακρινή τους αφετηρία στη γη, δηλαδή στη γαιοπρόσοδο. Αυτό που η μαρξιστική πολιτική οικονομία ονομάζει «πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου» δεν είναι τίποτε περισσότερο από κεφαλαιοποίηση των κερδών που δίνει η πώληση των αγροτικών προϊόντων. Φυσικά, και σήμερα πίσω από κάθε μορφή κέρδους βρίσκεται το κέρδος που μας χαρίζει η μάνα γη. Μόνο που δεν το καταλαβαίνουμε εύκολα αν δεν είμαστε αγρότες, διότι με την κατανομή της εργασίας, γίναμε όλοι μαλλιά κουβάρια και δεν είμαστε πλέον σε θέση να φτάσουμε στις ρίζες μας.

Για να το πετύχουμε χρειάζεται μελέτη και ψάξιμο. Άλλωστε, η κεφα-λαιοποιημένη γαιοπρόσοδος έχει αυτονομηθεί πλήρως απ' τα χωράφια, εδώ και αιώνες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως το έτσι αυτονομημένο κεφά-λαιο δεν εξαρτάται πάντα απ' τη γη. Η αγροτική οικονομία είναι η στα-θερή βάση ολόκληρης της οικονομίας.

Εκτός από τους παραπάνω τρεις αποτελεσματικούς τρόπους για να βγά-λει κανείς χρήμα, υπάρχει κι ένας τέταρτος, εντελώς αναποτελεσματικός: η αποταμίευση του περισσεύματος του μισθού ή του ημερομισθίου. Όμως, σε αντίθεση με τους τρεις «κλασικούς» τρόπους που είναι ανοιχτοί, τούτος εδώ είναι κλειστός. Θέλω να πω πως ο μισθός είναι αδύνατο ν ' αυξάνεται συνεχώς. Δηλαδή όσο μεγάλος και να 'ναι ο μισθός σου αποκλείεται να γίνεις βιομήχανος με την αποταμίευση.

Μπορείς, όμως, να γίνεις στην αρχή μικροβιοτέχνης, στη συνέχεια βιο-τέχνης και τέλος βιομήχανος, αν όλα παν καλά και κυρίως αν έχεις το θεό που λέγαμε με τη μεριά σου. Όπως και να 'ναι, αν παραμείνεις μισθωτός και δεν έχεις μισθωτούς στη δούλεψή σου ξέχνα τον πλούτο, γιατί δεν υπάρχει ούτε μία περίπτωση πλούσιου που έγινε τέτοιος με τις εκ του μισθού του οικονομίες.

Το πολύ πολύ, με το μισθό σου να πάρεις, κατά το τέλος της ζωής σου.

302

θέλει δεν έχει παρά ν ' αλλάξει δουλειά και να γίνει μισθωτός. Το μυστικό του πλούτου, λοιπόν, είναι καλά κρυμμένο μέσα στη μαγική

λέξη κέρδος. Όμως τι είναι το κέρδος; Από πού προέρχεται; Εφόσον κέρ-δος σημαίνει αύξηση κατά τι της περιουσίας μου κι αφού η περιουσία μου αποτελείται από άψυχα πράγματα, κι αφού τα άψυχα πράγματα δεν γεννάν, δεν αυξάνονται από μόνα τους, το κέρδος πρέπει να προέρχεται από κάτι που είναι ολικά και αποκλειστικά ανθρώπινο.

Εδώ πρέπει να θυμηθούμε το νόμο της αξίας για τον οποίο μιλήσαμε στο προηγούμενο, και να ξαναπούμε πως το προϊόν που παράγει ο άνθρωπος δεν είναι παρά η πραγματωμένη (η «σταθεροποιημένη» σε πράγμα) εργα-τική δύναμη. Αν όντως είναι έτσι, τότε και το κέρδος δεν μπορεί παρά να προέρχεται απ' την εργατική δύναμη. Και επειδή η εργατική δύναμη δεν είναι κάτι το άψυχο (δεν είναι πράγμα) μπορεί και γεννάει. Κέρδος.

Πώς λοιπόν τελείται, αυτή η μυστηριώδης λειτουργία της κυοφορίας και της γέννησης του κέρδους με την αναγκαία επενέργεια της εργατικής δύ-ναμης; Ιδού η απορία. Και οι πριν απ' τον Μαρξ οικονομολόγοι απορού-σαν. Αλλά κανείς δεν επεσήμανε τον κρυφό μηχανισμό της μετατροπής της εργατικής δύναμης σε κέρδος. Ας παρακολουθήσουμε λοιπόν τη σκέψη του Μαρξ επί του κρισίμου αυτού θέματος.

Έχουμε και λέμε: Ο μισθός, δηλαδή η αμοιβή για την προσφερθείσα στον εργοδότη εργατική μας δύναμη διά της οποίας θα κατασκευάσει τα προϊόντα του, προσφέρεται τώρα πλέον ελευθέρως στην ελεύθερη αγορά εργασίας. Εκεί γίνεται ελευθέρως η συμφωνία και ελευθέρως αποφασίζω αν θα πάω ή όχι στη δουλειά που μου προσφέρεται μέσω της αγοράς εργασίας. Κανείς πια δεν με υποχρεώνει να δουλέψω, όπως τον καιρό της δουλείας, ή της δουλοπαροικίας.

Στον καπιταλισμό είμαι όντως ελεύθερος να διαλέξω ανάμεσα στη δου-λειά και την τεμπελιά. Όμως, αν διαλέξω την τεμπελιά και εφόσον δεν δούλεψαν για μένα κάποιοι άλλοι πριν από μένα ώστε να μου αφήσουν κληρονομιά, η επιλογή της τεμπελιάς ισοδυναμεί με απόφαση θανάτου, που θα αφορά όχι μόνον εμένα αλλά και όλους όσους εξαρτώνται οικονο-μικά από μένα. Αοιπόν, τι νόημα έχει η ελευθερία που μας χάρισε ο κα-πιταλισμός; Είναι ελευθερία η δυνατότητα που έχεις να διαλέγεις τον εκ-μεταλλευτή σου; Ά σ ε που με την ανεργία που μας δέρνει ούτε εκμεταλ-λευτή δεν μπορείς πια να βρεις εύκολα.

Ο μισθός μάς δίνεται για να φάμε, να ντυθούμε, να στεγαστούμε (όταν μπορούμε), ν ' αγοράσουμε τα βιβλία μας, να πάμε σινεμά, ν ' αγοράσουμε ένα παγωτό για το κορίτσι μας και γενικότερα για να ικανοποιήσουμε τις βασικές ανάγκες ημών των ιδίων καθώς και των μη εργαζομένων μελών της

304

είναι υψηλότερο δεν σημαίνει πως είναι απαλλαγμένο απ' την αρνητικό-τητα η οποία, ωστόσο, δεν είναι ίδια με μια προγενέστερη αρνητικότητα.

Κάθε άρνηση, είναι μια καινούρια άρνηση, και κάθε κατάφαση, μια καινούρια κατάφαση. Το σημαντικό στη διαλεκτική είναι να καταλάβουμε πως δεν μπορούμε να αποφύγουμε την άρνηση, και για να το πούμε πιο απλά, το δυσάρεστο.

Μια κατάσταση διαρκούς ευδαιμονίας είναι δυνατή μόνο στη φαντασία μας, κι αν είμαστε θρήσκοι, μόνο στον Παράδεισο. Η ευτυχία χωρίς τη δυστυχία χάνει εντελώς το νόημά της, ο κατήφορος δεν υπάρχει χωρίς τον ανήφορο (ο κατήφορος και ο ανήφορος ανήκουν στον ίδιο δρόμο, λέει ο Ηράκλειτος) η μέρα δεν θα υπήρχε χωρίς τη νύχτα, και το αντίστροφο, η δεξιά χωρίς την αριστερά και το αντίστροφο, ο άντρας χωρίς τη γυναίκα και το αντίστροφο, η ζωή χωρίς το θάνατο και το αντίστροφο, και πάει λέγοντας για όλα τα λεγόμενα «διαλεκτικά εννοιολογικά δίπολα», δηλαδή τις έννοιες που δεν μπορούν να «σταθούν» από μόνες τους, αν δεν τις «υποστηλώνει» μια αντίθετη έννοια.

Δεν είναι τυχαίο που καμιά θρησκεία δεν αποδέχεται τη διαλεκτική. Αν την αποδεχόταν, η υποσχεμένη αιώνια ευτυχία, η εξαρτημένη απ' την υποσχεμένη αθανασία, θα ήταν εντελώς ακατανόητη από λογική άποψη. Η στατικότητα, συνεπώς και η αιωνιότητα που είναι η υπέρτατη στατικό-τητα, είναι ακατανόητες για τη διαλεκτική έννοιες.

Υπάρχει όμως και μια μορφή ιδεαλιστικής διαλεκτικής, στην οποία αυτό που συνεχώς ανακυκλώνεται και ανανεώνεται είναι το πνεύμα, που στη συνεχή κίνησή του συμπαρασύρει και την ύλη. Τούτη η μεγαλειώδης δια-λεκτική σύλληψη του Χέγκελ, του μεγαλύτερου και συνεπέστερου ιδεαλι-στή διαλεκτικού που εμφανίστηκε μετά τον Πλάτωνα, δεν γίνεται αποδεκτή από την πλεοψηφία, ας την πούμε έτσι, των ιδεαλιστών. Που είναι τέτοιοι κυρίως γιατί πιστεύουν στα άπαξ δια παντός τελεσμένα γεγονόγα, και σε καταστάσεις κατά το δυνατόν απαλλαγμένες από την αρνητικότητα.

Κοίταξε, για παράδειγμα, τι γίνεται με κείνη την τρομερή έννοια του διαβόλου. Είναι δύσκολο να καταλάβουν οι θεολόγοι και οι θεολογίζοντες πως ο διάβολος είναι τόσο αναγκαίος όσο και ο θεός. Και ότι αν δεν «υπήρχε» ο διάβολος (το κακό) δεν θα υπήρχε ούτε ο θεός (το καλό). Στη θεολογίζουσα αντιδιαλεκτική σκέψη, ο διάβολος είναι κάτι που πρέπει να λείψει οπωσδήποτε. Για τους ιδεαλιστές διαλεκτικούς ωστόσο, που κι αυ-τοί κατανόησαν τη σημασία της αρνητικότητας, αν λείψει ο διάβολος θα λείψει και ο θεός.

Καταλαβαίνουμε τώρα γιατί η θεολογίζουσα σκέψη, που, βέβαια, δεν αφορά κατ' ανάγκη μόνο τους θεολόγους, απορρίπτει κατηγορηματικά και

308 J

θέαμα, αυτοί που απεχθάνονται τα δυσάρεστα και δεν λένε να καταλάβουν πως χωρίς αυτά δεν θα υπήρχαν ούτε ευχάριστα, εφεύραν την αθανασία και την παραδείσια ευδαιμονία και ηρέμησαν οι άνθρωποι.

Και έκαναν πολύ καλά. Κάποτε πρέπει κανείς να ηρεμεί. Είτε παίρνοντάς το απόφαση πως ο θάνατος και η εκμηδένιση είναι συνώνυμα, είτε πείθο-ντας τον εαυτό του πως υπάρχει οπωσδήποτε ένα χάπι εντ (ένα ευτυχές τέλος) που ως χάπι (ευτυχές) πρέπει οπωσδήποτε να μετατίθεται στον ου-ρανό, γιατί το τέλος στη Γη είναι βεβαιωμένα δυσάρεστο.

Θα μπορούσαμε να πούμε λογοπαίζοντας πως υπάρχει μια σχέση ανά-μεσα στο «χάπι» και το «χάπι». Τόσο τα ηρεμιστικά χάπια όσο και τα αποβλακωτικά των τοξικομανών δεν είναι παρά χάπια ευτυχίας ή μάλλον χάπια κατά της δυστυχίας. Και δεν καταλαβαίνω γιατί κυνηγούμε τους δύστυχους τοξικομανείς, ενώ εμείς πίνουμε τα ηρεμιστικά με τη χούφτα. Η δυστυχία εκείνων είναι τόσο μεγάλη, ώστε να ξεφεύγει από τον έλεγχο της φαρμακολογίας και να μη γιατρεύεται μ ' ένα ταβόρ.

Ο Άλντους Χάξλεϊ απέδειξε και πειραματικά πως υπάρχει μια στενή σχέση ανάμεσα στα δύο χάπια ευτυχίας. Εξυπακούεται πως αν ήταν να διαλέξει κανείς ανάμεσα στα δύο χάπια ευτυχίας, θα έπρεπε να επιλέξει το παλιό ακίνδυνο και δοκιμασμένης αποτελεσματικότητας. Η πίστη στο θεό δεν έβλαψε κανέναν, ενώ η πίστη στην «ευτυχογόνο» επενέργεια των ναρ-κωτικών έβλαψε όλους τους χρήστες.

Και μη μου πείτε «ούτε θεός, ούτε ναρκωτικά», γιατί αυτό το σύνθημα δεν τόλμησε κανείς να το εκστομίσει. Αφενός διότι δεν είναι πολλοί αυτοί που τολμούν να πουν πως ο θεός επενεργεί σαν ένα εκπληκτικής αποτελε-σματικότητας ηρεμιστικό διαρκείας, και αφετέρου διότι δεν είναι πολλοί αυτοί που έχουν κατανοήσει την ομοιοπαθητικά πραϋντική λειτουργία της διαλεκτικής.

Υπάρχει, λοιπόν και ένα τρίτο φάρμακο κατά της δυστυχίας, η διαλεκτι-κή. Όμως είναι ακατάλληλο, δυστυχώς, για κοινή χρήση. Η διαλεκτική είναι το παραδοσιακό φάρμακο των φιλοσόφων, αλλά όχι όλων. Δεν παίρ-νεται από το στόμα ή από το σώμα, όπως τα ναρκωτικά, παίρνεται κι αυτό, όπως ο θεός, από το... κεφάλι, στην περίπτωση βέβαια που υπάρχει κατάλ-ληλο για τέτοια φαρμακευτική αγωγή κεφάλι. Γιατί, δεν είναι όλα τα κε-φάλια όμοια. Δηλαδή δεν είναι ευεπίφορα στην πάντα επίφοβη'διαλεκτική.

Πρέπει να σημειώσουμε εδώ, πώς η διαλεκτική και στις δύο παραλλαγές της είναι όντως τρομοκρατική και τρομοκρατούσα. Δεν είναι εύκολο να λες σε κάποιον να μην είναι ούτε αισιόδοξος ούτε απαισιόδοξος, αλλά διαλε-κτικός. Που σημαίνει και αισιόδοξος και απαισιόδοξος ταυτόχρονα.

Αλλά εντελώς ταυτόχρονα, και όχι τη μια αισιόδοξος και την άλλη

310

Η ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗΣ

ο περίφημος «κοινός νους» είναι κοινός γιατί είναι ένας... στατιστικός νους! Πρόκειται δηλαδή για μια έννοια που δεν υπάρχει στην πραγματι-κότητα. Και που σχηματίζεται από ένα είδος υποθετικής άθροισης και ύστερα διαίρεσης: Αθροίζουμε το νου όλων των ανθρώπων ή μιας μεγάλης ομάδας ανθρώπων και, για να βρούμε το μέσο όρο νόησης και παιδείας διαιρούμε με τον αριθμό των ανθρώπων που μετείχαν στο... πείραμα! Αν είναι δυνατόν! Το πηλίκον που θα προκύψει, έτσι παλαβά, είναι αναγκα-στικά μια μαθηματική έννοια. Προήλθε δηλαδή από μετρήσεις και υπολο-γισμούς. Όμως, ο ζωντανός άνθρωπος δεν είναι νούμερο, ακόμα και στην περίπτωση που το επίπεδο της σκέψης του βρίσκεται κάτω απ' τον στα-τιστικό μέσο όρο που ορίζει ο «κοινός νους».

Όμως, η έννοια «κοινός νους» χρησιμοποιείται και με τρόπο όχι εμφα-νώς στατιστικό. Μ ' αυτή τη δεύτερη εννοιολογική παραλλαγή, όταν λέμε «κοινός νους» εννοούμε το συνηθισμένο νου. Δηλαδή ένα μυαλό χωρίς ιδιαίτερη ευφυΐα και χωρίς αξιόλογη παιδεία. Μ ' αυτή τη δεύτερη λοιπόν έννοια, που νομίζω πως είναι απόρροια της πρώτης (της στατιστικής), ανακύπτει μοιραία το δύσκολο ερώτημα: Πώς είναι δυνατό να πάει μπροστά ο κόσμος, όταν ο «κοινός νους», ακριβώς γιατί είναι κοινός, μπλοκάρει σταθερά μυαλά και ευαισθησίες που δεν είναι κοινά; Οι περίφημες «δημο-κρατικές διαδικασίες» έχουν σοβαρό νόημα μόνο στην περίπτωση που ο «κοινός νους» δεν λειτουργεί με τη στατιστική έννοια (προσθέτουμε τις απόψεις και διαιρούμε δια των, ασχέτως περιεχομένου, κεφαλών που είχαν άποψη).

Άποψη μπορεί να 'χουν όλοι για όλα. Αλλά είναι φανερό πως δεν έχουν ίση αξία όλες οι απόψεις.

Όταν συνεπώς λέμε «ο τάδε εκφράζει την προσωπική του άποψη» δεν πρέπει να ξεχνούμε το ερώτημα: Ποιο είναι το πρόσωπο που έχει προσω-πική άποψη; Δηλαδή, ποια είναι η στάθμη της ευφυΐας του και της παιδείας του; Ποια είναι η ταξική του προέλευση, που θα «χρωματίσει» την προσω-πική του άποψη, που γι ' αυτό το λόγο δεν είναι ολότελα προσωπική; Είναι και λίγο ταξική και συνεπώς κοινωνική.

Η ισοπεδωτική άποψη «όλοι είμαστε ίσοι», σ ' όλα ανεξαίρετα, δεν είναι μαρξιστική, είναι χριστιανική. Μόνο ο χριστιανισμός δέχεται πως όλοι οι

Μ?,

άνθρωποι, σαν «παιδιά του ίδιου πατέρα» (του θεού), δεν μπορεί παρά να είναι άδέρφια. Και επειδή ο χριστιανισμός ποτέ δεν έδωσε ιδιαίτερη ση-μασία ούτε στην ευφυΐα ούτε στην παιδεία, τελικά επιβλήθηκε με τον καιρό τόσο η στατιστική έννοια «κοινός νους», όσο και η δεύτερη μειωτική έννοια.

Όταν, λοιπόν, ο μαρξισμός μιλάει για ισότητα, εννοεί μόνο την οικο--νομική ισότητα — και τίποτα περισσότερο. Όλες οι άλλες ανισότητες θα παραμείνουν. Με την ελπίδα, βέβαια, πως οι αλλαγμένες προς το ευνοϊκό-τερο για όλους συνθήκες θα κάνουν πιο άνετη τη ζωή των, απ' τη φύση τους, μειονεκτικών, κι ότι αυτοί θα βελτιώσουν την κατάστασή τους, μέχρι εκεί που το επιτρέπει η ίδια τους η φύση.

Το παραπάνω είναι ένα σύνθετο και πολύπλοκο θέμα, που ενδέχεται να δημιουργήσει παρεξηγήσεις, για το μόνο λόγο πως κανένας βλάκας δεν γνωρίζει πως είναι βλάκας (αν το γνώριζε θα ήταν έξυπνος) και κανένας απαίδευτος δεν είναι σε θέση να ξέρει πως το μαρτύριο του πεπαιδευμένου συνίσταται στο ότι αυτός γνωρίζει πως δεν υπάρχουν μάξιμουμ όρια στη γνώση, που είναι ατελεύτητη. Πιστεύει δηλαδή ο απαίδευτος πως το μά-ξιμουμ όριο της γνώσης είναι η δική του γνωστική ανεπάρκεια, ακόμα και για τα πράγματα για τα οποία η ανεπάρκεια του «κοινού νοός» είναι αυ-ταπόδεικτη.

Αυτό, λοιπόν, που δεν μπορεί να κάνει ο «κοινός νους» είναι κυρίως δύο πράγματα: Να συλλάβει την έννοια της ατέρμονης χρονικότητας και να δουλέψει αφαιρετικά. Το πρώτο «κουσούρι» δεν θα μας απασχολήσει εδώ, παρ' όλο που η εννοιολογική σύλληψη του ιστορικού χρόνου προϋποθέτει την εννοιολογική σύλληψη του ατέρμονα μαθηματικού χρόνου. (Η έννοια του χρονικού απείρου είναι πιο δύσκολη απ' την έννοια του χωρικού απείρου.) Όμως, η αδυναμία να σκεφτεί κανείς αφαιρετικά είναι μια σκέτη καταστροφή, όχι μόνο γΓ αυτούς που δεν μπορούν να σκεφτούν αφαιρε-τικά αλλά και για τους άλλους που μπορούν και που σκοντάφτουν συνεχώς σ ' αυτούς που δεν μπορούν.

Και ο Μαρξ, και ο Ένγκελς, και ο Λένιν δεν έπαψαν να τονίζουν πως τουλάχιστον οι κομουνιστές, πρέπει να μάθουν να σκέφτονται αφαιρετι-κά. Όμως, τι σημαίνει «σκέφτομαι αφαιρετικά»; Και σε τι μου χρειάζε-ται αυτό; Να ένα απλό παράδειγμα: Η λέξη δέντρο δεν είναι συγκεκριμέ-νη, είναι αφηρημένη. Η έννοιά της προκύπτει με αφαίρεση όλων των ειδικών γνωρισμάτων όλων των υπαρκτών δέντρων. Όταν, λοιπόν, λέω «δέντρο» δεν δικαιούμαι να φέρνω στο μυαλό μου κανένα συγκεκριμέ-νο δέντρο. Ή μάλλον, πρέπει να στοχάζομαι πάνω σ ' όλα τα δέ-ντρα που υπάρχουν, όλα τα δέντρα που υπήρξαν και πλέον δεν υπάρ-

314

διαδικασία της αφαίρεσης σ ' αυτό το δεύτερο και εντελώς ανεπαρκές επί-πεδο. Τούτη η αφαιρετική του ανεπάρκεια, λοιπόν, είναι η αιτία που θα τον δυσκολέψει να καταλάβει πως ο «καπιταλισμός» είναι μια ιστορική έννοια. Δηλαδή μια έννοια που εμφανίστηκε κάποτε, που εξελίχτηκε και δολοφο-νήθηκε και που ίσως εκλείψει με λίγη προσπάθεια από ανθρώπους που, κατ' αρχήν, έμαθαν να ξεχωρίζουν τον Καπιταλιστή απ' τον καπιταλιστή, δηλαδή τον καπιταλιστή ως έννοια αφηρημένη (γενικευμένη και ιστορική) και τον συγκεκριμένο καπιταλιστή κ.Α, που ενδέχεται να είναι κάθαρμα, αλλά ενδέχεται να είναι επίσης ένας χρυσός άνθρωπος (όχι μόνο κυριολε-κτικά).

Ένας καπιταλιστής δεν είναι κακός επειδή είναι παλιάνθρωπος (ενδέχε-ται να μην είναι) αλλά διότι, απλά και καθαρά, είναι καπιταλιστής. Δηλαδή ένας άνθρωπος που, σαν άτομο, εμπεριέχεται ήδη στην εξαιρετικά ευρεία έννοια «καπιταλιστής».

Αν λοιπόν κάποτε χρειαστεί να τον σκοτώσω (ο μη γένοιτο, που λέν ' ) αυτός που θα με ενδιέφερε να σκοτώσω δεν είναι ο συγκεκριμένος, καλός ή κακός, άνθρωπος αλλά ο Καπιταλιστής.

Δυστυχώς, η αφηρημένη έννοια Καπιταλιστής καταμερίζεται στις θεω-ρητικά άπειρες συγκεκριμένες έννοιες «καπιταλιστές», κι αυτό περιπλέκει τα πράγματα. (Φαίνεται πως εδώ στην Ελλάδα μόνο η 17 Νοέμβρη είναι πλέον σε θέση να κάνει αυτούς τους όχι και τόσο δύσκολους διαχωρισμούς ανάμεσα στις συγκεκριμένες και τις αφηρημένες έννοιες.) Όμως τα πράγ-ματα περιπλέκονται μόνο στην περίπτωση που δεν μπορούμε να κάνουμε αφαιρέσεις.

Πρέπει να σημειωθεί πως η αφαίρεση είναι μια διεργασία λογική και όχι, βέβαια, ηθική. Γ ι ' αυτό ακριβώς ο φόνος του Καπιταλιστή του παρα-δείγματος φαντάζει αποτρόπαιος στη συνείδηση του ηθικολόγου. Λέχτηκε άλλωστε πως ένας επαναστάτης μπορεί να σκοτώσει με δυο τρόπους: Σαν θύτης, και σαν χασάπης. Δυστυχώς πάρα πολύ συχνά οι κομουνιστές σκο-τώνουν και σαν χασάπηδες. Και μη μου πείτε: ποια η διαφορά αφού, είτε σαν θύτης είτε σαν χασάπης σκοτώνει κάποιος κάποιον, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο τελικά; Γιατί θα αποδείξετε πως δεν μπορείτε να σκέφτεστε αφαιρετικά.

Η αφαιρετική σκέψη, όντως μια καθαρά νοητική διεργασία, και ως εκ τούτου τοποθετημένη αυτόματα «πέραν του καλού και του κακού», δεν είναι δυνατό να γίνει αντικείμενο σπέκουλας απ' τη μεριά των ηθικολόγων. Ο απόστολος Παύλος είχε δίκιο συνεπώς που αντικατέστησε τη λέξη συνεί-δηση με τη λέξη συναίσθηση. (Αυτός ο τελευταίος φιλοσοφικός όρος είναι δικός του, συνεπώς πριν απ' αυτόν δεν υπήρχε.) Είχε δίκιο, γιατί η συνεί-

316