ysi

Η Α Ρ Ι Σ Τ Ε Ρ Α

Ζ Τ Ο Ν m

Χ Ε Ρ Μ Π Ε Ρ Τ Μ Α Ρ Κ Ο Υ Ζ Ε Wmmk

m r "Κ. » . f < '

Χάνς Χάιντς Χόλτς To λάθος της μεγάλης άρνησης

Ί* *

Ί ί Ρόμπερτ Στάιγκερβαλντ Κριτική στο «Έρωτας και πολιτισμός»

• jp

I .f

•

•

• "ν • •

Σχετικά μέ τή διαμάχη ανάμεσα στην άριστερά και τον Χέρμπερτ Μαρκοΰζε υπάρχουν, όπως γράφει ό Χάνς Χάιντς Χόλτς, άναφερόμενος στην κριτική τοΰ Γκέρντ-Κλάους Καλτενμπροΰνερ, «μερικά χαρακτηριστικά πρό-τυπα: ό περίφημος διάλογος άνάμεσα στόν "Ερνστ Κασ-σίρερ και τόν Μάρτιν Χάιντέγγερ τό καλοκαίρι τοϋ 1929 στο Νταβός, ή εριστική διαμάχη άνάμεσα στόν Γκέοργκ Λούκατς και τόν Κάρλ Γιάσπερς στο 'Rencontres Interna-tional de Geneve' ή ή γοητευτική φιλονικία άνάμεσα στόν Γερμανοαμερικανό πολιτειολόγο Λέο Στράους καϊ τόν Ρωσογάλλο φιλόσοφο Άλεξάντρ Κοζέβ γιά τήν τυραννία και τή σοφία. Και ή κριτική διαμάχη μέ τόν Χέρμπερτ Μαρκοΰζε δέν πρόκειται νά διεξαχθεί κάτω άπ' αύτό τό έπίπεδο.» Ό Χέρμπερτ Μαρκοΰζε, ή νέα πέτρα τοΰ σκανδάλου μέ-σα στους κόλπους της μαρξιστικής θεωρίας, όπου καϊ σ' αύτή, καϊ πόσο μάλλον σ' αυτή παρά στήν ψυχολογία τοΰ Σίγκμουντ Φρόυντ, κάθε διατύπωση νέας σκέψης, πού έτσι ή άλλιώς ένυπάρχει διαλεκτικά μέσα της άπό τους νόμους πού διέπουν τήν παραπέρα έξέλιξή της, χαρα-κτηρίστηκε σάν άναθεώρηση, άποσκίρτηση, σχίσμα, ρε-βιζιονισμός, τρίτος δρόμος κλπ., έπιβεθαιώνει γιά μιά ά-κόμη φορά ότι δέν έχουμε φτάσει στο τέλος τής ιδεολο-γίας καϊ τής θεωρητικής συζήτησης. Ή δυσερμήνευτη, περίφημη 11η θέση τοΰ Μαρξ στόν Φόυερμπαχ, πού υπο-βάλλει σταμάτημα των φιλοσοφικών συζητήσεων γιά τήν έρμηνεία τοΰ κόσμου γιά χάρη τής έμπρακτης άλλαγής του, είναι άκριθώς αύτή πού προκάλεσε τϊς περισσότερες συζητήσεις.

Δρχ. 30

Χ. Χ. ΧΟΛΤΣ - Ρ. ΣΤΑ Ι ΓΚΕΡΒΑΛΝΤ

Η Α Ρ Ι Σ Τ Ε Ρ Α

ΑΠΑΝΤΑ ΣΤΟΝ Χ. ΜΑΡΚΟΥΖΕ

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Γιώργου Βαμβαλή

Ε Π Ι Κ Ο Υ Ρ Ο Σ

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΩΛΗΣΗ : ΒΙΒΛΙ0ΙΙ2ΛΕ10 «ΟΡΙΖΟΝΤΕΣ», ΑΡΗ ΓΑΖΩΝΗ — ΑΛ. ΧΑΡΑΜΟΓΛΗ Ο.Ε., ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΓΣ 13 (ΣΤΟΑ)

ΑΘΗΝΑΙ 143 — Τηλ. 621.481

Ή μετάφραση Ιγινε άπό τό γερμανικό πρωτότυπο

® ΕΠΙΚΟΓΡΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1972

Στοιχειοθετήθηκε και έκτυπώθηκε στήν Αθήνα τό Νοέμβριο τοδ 1972 στό τυπογραφείο Γ. ΛΕΟΝΤΑΚΙΑΝΑΚΟΓ (Δουκ. Πλακεντίας 31, Χαλάνδρι, τηλ. 6812457) γιλ λογαριασμό τ<3ν έκδόσεων ΕΠΙΚΟΓ-ΡΟΣ, Φυλής 43, Αθήναι 104, τηλ. 819.780.

«ΕΡ ϊΟΟυΚΟδ» Ρυβϋο&Ιίοηδ, 43, Ρ1ιγΗ§ δί., ΑίΗβπδ 104, θΓ€βοβ — Τοί. 819-780

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Χάνς Χάιντς Χόλτς Τό λάθος τ*)ς μεγάλης άρνησης 7

Ρόμπερτ Στάιγκερβαλντ Κριτική στο «"Ερωτας και πολιτισμός» 36

ΧΑΝΣ ΧΑΪΝΤΣ ΧΟΛΤΣ

Το λάθος τής μεγάλης άρνησης

«Τό νέο βιβλίο του Μαρκουζε άρκεΐ δπωσδήποτε για νά Α-ποτελέσει αιτία για διαμάχη σέ άνώτατο έπίπεδο. Γ ι ' αύ-τδ ύπάρχουν μερικά χαρακτηριστικά πρότυπα: δ περίφημος διάλογος άνάμεσα στον 'Έρνστ Κασσίρερ και τον Μάρτιν Χάιντέγγερ τό καλοκαίρι του 1929 στο Νταβός, ή έριστική διαμάχη άνάμεσα στόν Γκέοργκ Λούκατς και τόν Κάρλ Γιάσπερς στό ΓΚοηοοηΐΓ£3 ΙηίοΓηαΙίοηαΙ άο Οοηένβ' τό 1946 ή ή γοητευτική φιλονικία άνάμεσα στόν Γερμανοα-μερικανό πολιτειολόγο Λέο Στράους και τόν Ρωσογάλλο φι-λόσοφο Άλεξάντρ Κοζέβ γιά τήν τυραννία και τή σοφία. Και ή κριτική διαμάχη μέ τόν Χέρμπερτ Μαρκουζε δεν πρόκειται νά διεξαχθεί κάτω άπ' αυτό τό επίπεδο.»1* Αύ-τή ή άπαίτηση, πού τήν έγείρει ένας αυστηρός κριτής του Μαρκουζε, είναι δικαιολογημένη* άνάμεσα στούς κριτικούς του πολιτισμού και τής κοινωνίας της εποχής μας δ Μαρ-κουζε είναι σίγουρα Ινας άπό τούς πιο σοβαρούς και τούς πιο πλούσιους σέ σκέψεις* οί παρατηρήσεις του Ιχουν βα-ρύτητα, γιατί εδώ εχουμε νά κάνουμε μέ εναν άνδρα πού μιλάει μέσα άπό βαθύτατο κλονισμό καΐ αύτά πού λέει δέν τά λέει άσκοπα και μή δεσμευτικά. ΜΑν ή πνευματική εν-τιμότητα (μέ τήν προϋπόθεση πνευματικού επιπέδου) ά-ποτελεί μέτρο, δ Μαρκουζε άνταποκρίνεται (και άπό τις δυό άπόψεις) στις απαιτήσεις του.

Ό ϊδιος δυσκόλεψε βέβαια τόν έαυτό του νά προσκρούσει σέ κριτικούς του επιθυμητού ϋψους. Ή συνθηματική Ιννοια «μονοδιάστατος», πού τήν εισάγει περιττά γιά τήν περι-γραφόμενη άπ' αύτόν δομή της βιομηχανικής κοινωνίας, εί-ναι στήν πραγματικότητα έπιφυλλιδική και προκαλεί μέ ά-σχημο τρόπο έπιφυλλιδικές άντιδράσεις. Γιά διαστάσεις μι-λάμε π.χ. (άφηρημένα - μαθηματικά) στόν χωροχρονικό

7

κόσμο των δεδομένοι των θεωριών τοϋ Αϊνστάιν καΐ του Μινκόφσκι' ή (παραστατικά - γεωμετρικά) στόν κόσμο τών άντικειμένων τοϋ Εύκλείδη μέσα στο χώρο. Ακόμη και μιά άτροφική κοινωνία, που καταργεί κάθε διαχωρισμό έσωτε-ρικών άντιφάσεων σέ θέσεις πού άναιροΰνται άμοιβαία καΐ προκαλούν τήν πρόοδο, μπορεί νά γίνει νοητή σά μοντέλο μόνο κάτω άπό τις τρεις διαστάσεις τοϋ χώρου και στό χρό-νο. θά μπορούσαμε νά τήν όνομάσουμε «άπολιθωμένη», για-τί μέσα της δέν κυριαρχεί πιά γνήσιος ιστορικός χρόνος: «μονοδιάστατος» είναι μιά μεταφορά πού δεν εύσταθεί, πού δέν κάνει παραστατικό αυτό πού έννοεί, μιά ψευδής εικό-να πού στήν πραγματικότητα προκαλεί ενα κύμα ψευτοκοι-νωνιολογικής φλυαρίας και ένσωματώνεται σέ ενα ιδίωμα πού καλύπτει παρά φωτίζει τό θέμα. Μονοδιάστατο όνομά-ζει δ Μαρκοϋζε τό γεγονός δτι ή άναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία δυνάμει τής διεθνούς της όργάνωσης εμποδίζει τή θεώρηση τών Ισωτερικών της άντιφάσεων καί ϊται δέν μπο-ρεί νά άναπτυχθεΐ μιά άντίθετη κίνηση πού θά μπορούσε νά δδηγήσει στήν αύτοδιάλυσή της. "Ολες οι μορφές έμφά-νισης αύτής τής κοινωνίας είναι κατά τόν Μαρκοϋζε τοπο-θετημένες σέ τέτοιο επίπεδο κατανόησης και ή κατανόησή τους σέ τέτοιο βαθμό χειραγωγημένη, ώστε τό σύστημα ε-ξουσίας πού υπάρχει στή βάση σταθεροποιείται διαρκώς.

Διάλυση θεωρίας και πράξης

Ή διδασκαλία τοϋ Χέρμπερτ Μαρκοϋζε είναι φιλοσοφική θεωρία στήν αύστηρή έννοια ενός ιδεολογικού διαχωρισμού θεωρίας και πράξης, έφόσον δέ θά μπορούσε νά ορίσει που-θενά ή μάλιστα νά δημιουργήσει άπό μέσα της τό σημείο τής πραγματοποίησης της. Ή θεωρία τοϋ Μαρκοϋζε βρίζε-ται άπό τό γεγονός δτι βχι μόνο δέν περιέχει τήν ένότητα τής θειορίας καί πράξης, γιά τήν δποία μιλάει διαρκώς δ Μαρκοϋζε σά τόν μοναδικό δυνατό τρόπο συγκεκριμένης φι-λοσοφικής συζήτησης μετά τόν Μάρξ, άλλά σά συνέπεια τής

8

παράστασής της γιά τό αναπόφευκτο τών τεχνολογικών μορ-φών έξουσίας πρέπει ακριβώς νά τήν άποκλείει.

Ή άντίθεση άπέναντι στδ δίαΐυδ <μιο τής κοινωνίας υ-πάρχει σέ διάφορες μορφές. "Ετσι Ιχουμε π.χ. μιά διαμορ-φωμένη ρομαντική άντίθεση άπέναντι στδν καπιταλισμό τών άρχών του 19ου αιώνα, πού καταλήγει σέ εκπληκτικά καθαρές περιγραφές τών ελλείψεων τής άστικής κοινωνίας* μετά εχουμε μιά πολύπτυχα διαμορφωμένη άντιπολιτευτική ιδεολογία πριν άπδ τήν επανάσταση του 1848: αύτή ή άν-τίθεση άρκοϋσε δμως μόνο γιά τή δημιουργία επαναστατι-κής συνείδησης, άλλά βχι νά επιφέρει έπαναστατική άνα-διαμόρφωση τών κοινωνικών συνθηκών. "Οταν δ Μάρξ καί δ Ένγκελς άνάλυσαν στήν «Ιερή οικογένεια» καί στή «Γερ-μανική Ιδεολογία» άπδ τήν πλευρά τους κριτικά τις εμφα-νίσεις μιας «κριτικής κριτικής», ..Απαίτησαν δτι ή θεωρία — δσο ριζικά κι αν άναιρεΐ — δέν επιτρέπεται νά περιο-ρίζεται στή θεώρηση του υπάρχοντος* καθήκον της είναι μάλλον νά επεμβαίνει ή Γδια μεταβλητικά στήν ιστορική διαδικασία. Άλλά αύτδ σημαίνει δτι ή θεωρία πρέπει νά περνάει άπδ τή γενική περιγραφή μιας κοινωνικής κατά-στασης καί τής Αντίστοιχης σ' αύτή κατάστασης τής συνεί-δησης σέ ιστορικά συγκεκριμένες άναλύσεις μιας δρισμένης κατάστασης καί στις περικλειόμενες μέσα σ' αύτή πραγμα-τικές δυνατότητες άποφάσεων καί ενεργειών, οχι γιά νά προσφέρει συνταγές γιά τήν πολιτική ένέργεια, άλλά γιά να" τής" αντιτάξει ενα επίπεδο διαλογισμού, μέ τή βοήθεια τοϋ οποίου θά μπορέσει αύτή νά κατανοήσει τήν ούσία της. Ή πολιτική ενέργεια έπιδιώκει τήν πραγματοποίηση μιας

^ ιστορικής κατάστασης!| Μόνο ή κατανόηση τοϋ ιστορικού Τώρα στις έξαρτήσεις καί τις τάσεις του μας έπιτρέπει νά τοποθετούμε πραγματοποιήσιμους σκοπούς (δυνατότητες) καί νά βρίσκουμε βατούς δρόμους πρδς αύτούς. Ή κριτική συν-είδηση πρέπει νά γνωρίζει δτι ή άλλαγή τών συνθηκών έπιφέρει ταυτόχρονα άλλαγή τοϋ άνθρώπου μέσα σ' αύτές τις συνθήκες, δτι δηλαδή κάθε πολιτική δραστηριότητα εί-ναι ταυτόχρονα αύτοαλλαγή καί δτι στδ άποτέλεσμα αύτής

9

τής δραστηριότητας πρέπει νά συνυπολογιστεί καί αύτή ή αύτοαλλαγή. Ή πράξη πού δέν τό λαβαίνει αυτό υπόψη της είναι τυφλή, ή θεωρία πού προσφέρει μόνο ενα γενικό σχέδιο άλλαγμένα>ν συνθηκών είναι κενή' μιά κενή θεωρία δημιουργεί τυφλή πράξη.

Ή ενότητα θεωρίας καί πράξης βασίζεται πάντα στδ Λό-γο* περικλείει τδν ορθολογισμό τής πολιτικής συμπεριφο-ράς. Φυσικά υπάρχει καί πράξη πού άνεξάρτητη άπό τή θεωρία προέρχεται άπό συναισθηματικούς καί άπό συμφέ-ροντα οριζόμενους αυθορμητισμούς, καί ή όποια κατασκευά-ζει μετά μιά θεωρία σάν δργανο ή σά δικαιολόγηση καί ό βασικός χαρακτήρας της είναι αυτός τής προκατάληψης* τό-τε υπερισχύουν τά άνορθολογικά κίνητρα, ή ενότητα θεω-ρίας καί πράξης υπάρχει μόνο φαινομενικά, ή θεωρία δέν είναι πιά θεωρία τής πράξης, άλλά άπλώς παράγωγο τής πράξης, είναι άποξενωμένη άπό τά γεγονότα καί δέν επα-ληθεύεται στήν πορεία καί άπδ τήν πορεία τής Ιστορίας.

Ή ιστορία δέν είναι κάτι στατικό* συμβαίνει στο χρόνο σάν αλλαγή. Ή λογική τής Εστορίας περικλείει τήν άρνη-ση, άπέναντι ατό, ύπαρχος, τήν άντίφαση στή γυμνή θετικό-τητα. Ή ορθολογική κατασκευή τής ιστορίας, μέ άλλα λό-για: ή λογική πολιτική πρέπει άπδ τό "Ενα, πού ύπάρχει, νά εξάγει τό "Αλλο (τό ετερον), πού θά υπάρξει.1 Έτσι δ Λόγος βρίσκεται εο ίρδο σέ διαμάχη μέ τήν καθαρή θετι-κότητα, μέ τό δίαίιΐδ ηιιο, μέ τήν άδράνεια. (ΓΓ αυτό δέν υπάρχει καμιά «λογική» συντηρητική θεωρία* ό συντηρητι-σμός περιέχει σύμφωνα μέ τή φύση του ά - λογικότητα) ^ Ό Λόγος δρα πάντα διαρρηκτικά, γιατί ουσιαστικά φέρει μέσα του τό Νέο. "Ο,τι υπάρχει παράγει άπδ μέσα του τήν άντίφασή του, τό μή - είναι τοϋ έαυτοϋ του. Τό υπάρχον έ-χει στήν καρδιά του, σύμφωνα μέ τή δικαστική άπόφαση τοϋ χρόνου, τό θάνατο, πρέπει νά σαπίσει. Ό Λόγος, πού άναλαμβάνει αύτή τή διαδικασία τής σήψης, έπεμβαίνει ε-νάντια στδ Είναι γιά τό Γίγνεσθαι. Τό υπάρχον, πού θέλει νά διαιωνιστεί, είναι άνορθολογικό, γιατί ή πτώση του έγ-κειται ήδη άναγκαΐα μέσα του. Ή άντίφαση, πού σύμφωνα

10

μέ τούς δρους πού υπάρχουν μέσα της ώθεί στήν άρνηση τοϋ υπάρχοντος, είναι αντίθετα ορθολογική, γιατί βρίσκε-ται σέ συμφωνία μέ τό νόμο τής ιστορίας.

Στήν περιγραφή τής ύπεραναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας άπό τόν Μαρκοϋζε αύτή ή σχέση Αντιστρέφεται. Στή σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία άποδίδεται ενας με-γάλος βαθμός εσωτερικού ορθολογισμού, ό οποίος βέβαια, 8-πως ομολογεί δ Μαρκοϋζε, καταστρέφεται άπό τόν άνορθο-λογισμό τοϋ "Ολου,2 άλλά διαφαίνεται στή λειτουργία τών κοινωνικών διαδικασιών καί ετσι παραλύει τήν άνάπτυξη δρθολογικής κριτικής. Μέ άλλα λόγια: δ Μαρκοϋζε πιστεύει δτι τό σύστημα εξουσίας τής σύγχρονης βιομηχανικής κοι-νωνίας εχει πετύχει μέ ορθολογική οργάνωση νά στρέψει τις εσωτερικές του άντιφάσεις προς τά £ξω (σάν Αντίθετη στάση προς τό «σοσιαλιστικό στρατόπεδο») καί νά τις διο-χετεύσει στήν επιθετικότητα τής εξωτερικής πολιτικής, ε-νώ στο εσωτερικό ή συνοχή τοϋ συστήματος τής τεχνικά Α-πρόσκοπτης πορείας Απαιτεί διαμόρφωση τής κοινωνίας χω-ρίς άντιφάσεις, τήν οποία καί Αποδέχονται τά άτομα σάν Α-νάλογο πρός τό σύστημα ορθολογισμό: «Εξαιτίας τοϋ τρό-που, μέ τόν δποίο έχει οργανώσει τήν τεχνική της βάση, ή σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία τείνει πρός τό όλοκληρω-τικό.. . Κάτω άπό τις συνθήκες ενός άνερχόμενου βιοτικού επιπέδου ή άσυμφωνία μέ τό σύστημα σάν τέτοιο φαίνεται ανόητη.»8 Επειδή λοιπόν, κατά τόν Μαρκοϋζε, στήν ύπερα-ναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία δέ γίνονται αισθητές οι έσωτερικές αντιφάσεις τοϋ συστήματος καί δέν εμφανίζον-ται σά συμπτώματα κρίσης τής κοινωνίας, ή κοινωνική συ-νέχεια δέν μπορεί πιά νά διασπαστεί μέ ορθολογική κριτι-κή: «Απέναντι στόν δλοκληρωτικό χαρακτήρα τών έπι-τευγμάτων τής Αναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας λεί-πει άπό τήν κριτική θεωρία μιά ορθολογική βάση γιά τήν υπέρβαση αυτής τής κοινωνίας.»4 Έτσι ή Αντίσταση πού στρέφεται ενάντια στήν άπανθρωπιά τοϋ συστήματος, δηλα-δή ενάντια στή μηχανοποίηση τοϋ άνθρώπου καί τόν ύπο-βιβασμό του σέ μέσο, πέφτει σέ Ανορθολογικά έπιχειρήμα-

11

τα καί σέ Ανορθολογικούς τρόπους συμπεριφοράς. «Ή προ-οδεύουσα μονοδιάστατη κοινωνία μεταβάλλει τή σχέση άνά-μεσα στο ορθολογικό καί τό άνορθολογικό. Στό πλαίσιο τών φανταστικών καί παράφρονων Απόψεων του όρθολογισμοϋ της δ χώρος τού Ανορθολογικού γίνεται χώρος του πραγμα-τικά ορθολογικού.»5* Ακόμη κι δταν στόν Ανορθολογισμό κρύβεται ενας υπερβατικός δρθολογισμός (δπως έν δψει τής λογικής δομής τής Ανθρώπινης ύπαρξης δέν μπορεί νά εί-ναι καθόλου διαφορετικά), μιά θεωρία, πού βρίσκει τήν «Αν-τικειμενική Αλήθεια» της μόνο στήν πράξη, δέν επιτρέπε-ται ούδέποτε νά είναι άνορθολογική, δηλαδή νά άπομακρύ-νεται άπό τις δομικές συσχετίσεις, τις μορφές πορείας καί τις πραγματικές δυνατότητες τοϋ υπάρχοντος κόσμου, δη-λαδή άπό τις ιστορικές νομοτέλειες. Ή θεωρία δέν Ιχει πιά τότε τήν άλήθεια της στό άντικείμενο, γίνεται ιδεολογία, «ψευδής συνείδηση», πού μετατρέπει τό άντικείμενο τής πα-ράστασης σέ φετίχ καί δέν άποδείχνεται μέ τήν πράξη.6 Ή ένότητα θεωρίας καί πράξης διαλύεται.

Ή θεωρία τοϋ Μαρκοϋζε δέ δέχεται τήν πράξη ουτε σά μέρος της ούτε διαμορφώνεται μέσα στήν πράξη σά μέ-ρος της. Ή πολιτική πράξη δέν τής ταιριάζει* γιατί τό πε-ριεχόμενο τής θεωρίας είναι ή άπόλυτη διαφορά άνάμεσα στήν κακή θετικότητα τοϋ δοσμένου καί στό «εντελώς "Αλ-λο» τοϋ βασιλείου τής ελευθερίας, άνάμεσα στό Είναι καί τό Πρέπει, άνάμεσα στήν άρνηση τοϋ ιδανικού εδώ καί τώρα καί σέ μιά δλοκληρ(οτική άρνηση τής άρνησης, στήν όποια θά μετατραπεί τό Έδώ καί τό Τώρα κάποτε (καί αύτό ση-μαίνει τοϋ άγιου Ποτέ). Ή δομική συγγένεια μιας φιλοσο-φίας, πού διαχωρίζει μέ τέτοιον τρόπο τήν πραγματικότη-τα άπό τή δυνατότητα καί φέρνει άντιμέτωπες τήν πραγ-ματικότητα καί τήν ιδέα, μέ τις άρχές τής σκέψης τής δια-λεκτικής θεολογίας είναι δλοφάνερη: ή θεωρία τοϋ Μαρ-κοϋζε καταλήγει σέ μιά έσωκοσμική έσχατολογία, τής ό-ποιας ή ύγιής κατάσταση δέν παράγεται μέ τή διαρκή πο-λιτική εργασία στις λεπτομέρειες τής κοινωνικής ζωής, άλ-λά πρόκειται νά προέλθει άπό τή διαποτισμένη μέ τελολο-

12

γικές προσδοκίες πίστη (καί στήν άνάγκη μέ τή μαρτυρική θυσία) τών δπαδών της. Τό «εντελώς "Αλλο» δέν μπορεί να παραχθεί παρά μόνο νά προκληθεί. Στήν καθημερινή ζωή αύτό σημαίνει έξέγερση, δχι έπαναστατική πράξη. Αυτή ή σχεδόν - θεολογική, πάντως μή - Ιστορική άντίληψη περιφρο-νεί τή στοιχειώδη γνώση τής διαλεκτικής σκέψης, δτι τά ά-ποτελέσματα τών ιστορικών διαδικασιών μπορούν νά επιτευ-χθούν μόνο μέ μεσολαβήσεις μέσα στό υπάρχον* εξαλείφει τήν έννοια τής προόδευσης γιά χάρη μιας ιδέας τής διάβα-σης χωρίς νά λαβαίνει υπόψη της δτι σύνορα μπορούμε μό-νο τότε νά τά διαβούμε, άφοϋ πρώτα τά φτάσουμε προοδευ-τικά. Χαρακτηριστική είναι έδώ ή ορολογία: ένώ ή «πρό-οδος» χρησιμοποιείται εντελώς στήν έννοια τής «τεχνολογι-κής προόδου» μέ τήν άρνητική άπόχρωση μιας συνδεόμενης μ5 αύτή τελειοποίησης τών μέσων εξουσίας,6 οι έκφράσεις «υπέρβαση» καί «ύπερβαίνω» άνυψώνονται σέ Ιννοιες - κλει-διά πού ορίζουν τή δομή τής λεγόμενης «κριτικής θεωρίας».7

Ό Μαρκοϋζε ένδιαφέρεται άμεσα γιά τό πολιτικό υπερπέ-ραν μιας ούτοπίας καί άπελπίζεται στούς σταθμούς πού θά ο-δηγούσαν εκεί. Ή σκέψη του άντικατοπτρίζει έκείνη τή δι-πλή κατάσταση τής άπογοήτευσης πού προκλήθηκε άπό τό ενα μέρος άπό τις δίκες τής Μόσχας καί άπό τό άλλο άπό τήν παλινόρθωση ενός ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού μετά τόν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο* επαναλαμβάνει σέ νέα βαθμίδα τήν εμπειρία πού ό Μαρκοϋζε άναγνώρισε σά βασική τοϋ ύ-παρξισμοϋ τοϋ Σάρτρ: «Τό ιστορικό άτοπο πού ύπάρχει στό γεγονός δτι δ κόσμος δέν κατάρρευσε μετά τήν ήττα τοϋ φα- / σισμοϋ, άλλά γύρισε στις προηγούμενες μορφές του, δτι δέν^ επιχείρησε τό πήδημα στήν Ιλευθερία, άλλά παλινόρθωσε μέ^ τιμές τό παλαιό καθεστώς — αύτό τό άτοπο ζει στήν ύπαρξι-\ στική άντίληψη.»8 Έτσι δέν πρέπει νά μας ξαφνιάζει δτι δ- \ ρισμένες ύπαρξιστικές αντιλήψεις έμφανίζονται στό Ιργο τοϋ ) Μαρκοϋζε.

13

Ή μεγάλη άρνηση

Ή κοινωνική πράξη Ιχει τήν ανάγκη τής συσχέτισης μέ τήν πραγματικότητα. 'Άν ή επαναστατική συνείδηση του ξεχω-ριστού ατόμου τοποθετηθεί εξω άπό τήν κοινωνική συνέχεια, άν βγει εξω άπό τή συνάρτηση μέ τις ορίζουσες πού δρίζουν τή μορφή τής ζωής μέσα στό σύστημα εξουσίας, στό όποιο α-σκείται ή κριτική, καί προκαλούν τήν ταύτιση τοϋ άτόμου μέ τήν καταπιεστική πραγματικότητα, άν δηλαδή ενεργεί σύμ-φωνα μέ τήν άρχή τοϋ ολοκληρωτικού καί άμεσου «'Όχι», τό-τε ό στασιαστής άποβάλλεται σάν ξένο σώμα, τό πολύ - πολύ τοϋ επιτρέπεται νά περιφέρει τήν αιρετική του ύπαρξη στό περιθώριο τής κοινωνίας9 καί ίστορικοπολιτικά δέν εχει καμιά άπολύτως επίδραση. Ό Μαρκοϋζε είδε αύτή τή δυσκολία χω-ρίς δμως νά δείξει μιά διέξοδο &π αύτή. Ή άπάντησή του εί-ναι ένα μείγμα άπό θεωρητική άπογοήτευση καί έσχατολογι-κό πείσμα. Άπό τό ενα μέρος λέει: «Άπό θεωρητικές καί εμ-πειρικές αιτίες ή διαλεκτική έννοια έκφράζει τήν ίδια της τήν απελπισία.»10 Άπό τό άλλο δμως ή δήθεν εναρμόνιση τών έ-σιοκοινωνικών άντιθέσεων στήν καταπιεστική χειραγώγηση τοϋ άνθρώπου χαρακτηρίζεται σά Φαίνεσθαι πού «δέν καταρ-γεί ουτε τήν άντίφαση άνάμεσα στήν αυξανόμενη παραγωγι-κότητα καί τήν καταπιεστική έφαρμογή της ούτε τήν έπιτα-κτική άνάγκη γιά τή διάλυση τής άντίφασης».11 Ή άνάγκη γιά τό ξεπέρασμα τοϋ ύπάρχοντος συστήματος εξουσίας, γιά τήν κατάργηση τής εξουσίας άνθρώπων πάνω σέ άνθρώπους γενικά δέν μπορεί δμως κάτω άπό τούς ορούς τής χειραγώ-γησης σύμφωνα μέ τήν άποψη τοϋ Μαρκοϋζε νά δημιουργή-σει άντίστοιχη πράξη. Μένει στή θεωρητική έξέγερση πού ά-κριβώς εξαιτίας τοϋ ριζοσπαστισμού της άποκαλύπτεται σάν καθαρά θεωρητική. «Στήν πιο άναπτυγμένη της βαθμίδα ή εξουσία έμφανίζεται σά διοίκηση καί στούς ύπεραναπτυγμέ-νους τομείς τής μαζικής κατανάλωσης ή διοικούμενη ζωή γί-νεται ή καλή ζωή τοϋ "Ολου, γιά τήν υπεράσπιση τής όποιας συνενώνονται οί άντιθέσεις. Αύτή είναι ή καθαρή μορφή τής εξουσίας. Αντίθετα ή άρνηση της έμφανίζεται σάν ή καθαρή

14

μορφή τής άρνησης. "Ολο τό περιεχόμενο φαίνεται πώς Ανά-γεται στή μιά άφηρημένη άπαίτηση γιά τό τέλος τής έξου-σίας — ή μόνη πραγματικά επαναστατική άπαίτηση καί τό γεγονός πού θά πιστοποιούσε τά επιτεύγματα τοϋ βιομηχανι-κού πολιτισμού. Έν δψει τής δραστικής άρνητικής άπάντη-σης πού δίνει τό υπάρχον σύστημα σ' αυτή τήν άρνηση, ή άρ-νηση αύτή έμφανίζεται στήν πολιτικά άδύναμη μορφή τής ®Α-πόλυτης άρνησης5 — μιά άρνηση, πού φαίνεται τόσο πιό πα-ράλογη, δσο πιό πολύ τό υπάρχον σύστημα αναπτύσσει τήν παραγωγικότητά του καί άλαφρώνει τό βάρος τής ζωής.»12 Ά-πό τήν άντίφαση άνάμεσα στήν Απελπισία τής θεωρίας καί τήν υπόγεια παραπέρα διατήρηση τών κοινωνικών άνταγω-νισμών, πού θά έπρεπε νά δημιουργούν επαναστατική πρά-ξη, προέρχεται εκείνος ό ριζοσπαστισμός τοϋ ολοκληρωτι-κού "Οχι, ό όποιος — δπως δλοι οί άσχετοι καί άναρχικοί ριζοσπαστισμοί — είναι στό αποτέλεσμα ένας άσκοπος φαι-νομενικός ριζοσπαστισμός.

Απέναντι σέ ένα ολοκληρωτικό σύστημα μπορεί νά Αν-τιταχθεί ένα όλοκληραπικό Οχι, ένα "Οχι στό σύστημα στήν όλότητά του. Άλλά έτσι ό άρνητής βγαίνει έξω άπό τό σύ-στημα, καταφεύγει στήν πιθανότητα τής άλλαγής καί επα-φίεται στήν Ανατροπή άπέξω. Αύτό σημαίνει πώς θά πρέπει νά καιροσκοπεί γιά τήν παραπέρα διόγκωση τής σύγκρου-σης στό χώρο τής συνύπαρξης τών καπιταλιστικών καί σο-σιαλιστικών κοινωνικών συστημάτων, ή όποια συνύπαρξη δ-μως έχει κατά τή θεωρία τοϋ Μαρκοϋζε οδηγήσει σέ παρα-μόρφωση τοϋ σοσιαλισμού σέ νέο σύστημα έξουσίας.13 Ή έλ-πίδα γιά άνατροπή τής κρατούσας τάξης μέ εισβολή — δη-λαδή μέ τόν τρόπο τής πτώσης τής Ρωμαϊκής Αύτοκρατο-ρίας — δέ χωράει εμπειρικά στή θεωρία τοϋ Μαρκοϋζε. Εξάλλου δ Μαρκοϋζε δέν είναι κανένας πέρα γιά πέρα θεω-ρητικός τής βίας, πού στήν έποχή τών πυρηνικών δπλων θά ριψοκινδύνευε ή θά υποστήριζε μιά διεθνή σύγκρουση. Ή άπογοήτευσή του εχει μάλλον τις ρίζες της στήν άναγκα-στική συνύπαρξη τών δύο μεγάλων κοινωνικών συστημάτων εξαιτίας τής πολεμικής τεχνικής εξέλιξης πού φαίνεται νά

15

ευνοεί τή διαιώνιση καταπιεστικών μορφών οργάνωσης τής Ανθρώπινης ζωής.

Άλλά καί σύμφωνα μέ τήν κλασική μαρξιστική θεωρία τής κοινωνίας ή ύποχώρηση στήν προσδοκία μιας Ανατρο-πής άπέξω δέ θά ήταν έπιτρεπτή. Ή κάπως άπρόσεκτη δια-τύπωση δτι ή έπανάσταση δέν είναι έξαγώγιμο προϊόν, δέ δημιουργήθηκε μόνο σάν έκφραση τακτικής στά πλαίσια τής συνύπαρξης. Τό άντικειμενικό της περιεχόμενο βρίσκεται ήδη προγραμματικά στό «Κομμουνιστικό μανιφέστο»: « Ά ν καί δχι κατά περιεχόμενο, δ άγώνας τοϋ προλεταριάτου έ-νάντια στή μπουρζουαζία είναι τυπικά έθνικός. Τό προλε-ταριάτο κάθε χώρας πρέπει φυσικά νά καθαρίσει πρώτα μέ τή δική του μπουρζουαζία.» Ό νεαρός Μάρξ είχε δρίσει στις θέσεις στόν Φόυερμπαχ τήν έπαναστατική πράξη σά σύμ-πτωση τής άλλαγής τών συνθηκών καί τής Ανθρώπινης αύ-τοαλλαγής, πράγμα μέ τό όποιο λέγεται καθαρά δτι ή έπα-νάσταση δέν μπορεί νά επιβληθεί σέ μιά κοινωνία, Αλλά δτι μπορεί νά γεννηθεί μόνο Απ5 αύτή. Ό άντάρτης, πού ξεκό-βει άπό τήν κοινωνία πού ζεϊ, άφαιρεϊ ταυτόχρονα άπό τήν άνταρσία του τό έδαφος πάνω στό δποϊο στηρίζεται. Πέφτει στό γκρεμό τής άναρχίας.

Ή μεγάλη άρνηση είναι λίγη. Μιά κριτική θεωρία πρέπει νά προσφέρει κάτι περισσότερο άπό μιά έντελώς άφηρημένη δλοκληρωτική άρνηση στόν όρίζοντα μιας εξίσου άφηρημέ-νης ούτοπικής δλοκληρωτικής έκδοχής' πρέπει νά είναι σέ θέση νά δρίζει τήν κατεύθυνση τών έπόμενων βημάτων. Μό-νο δ δρόμος είναι συγκεκριμένα ιστορικός, άν καί εχει ση-μασία καί είναι άπαραίτητο νά μή ξεχαστεί κατά τήν πο-ρεία δ σκοπός, ή δλοκληρωτική έκδοχή' γιά χάρη αύτής τής θύμησης δ Μαρκοϋζε θά μείνει καί έκεϊ πού είναι χωρίς δρόμο σημαντικός καί άρωγός. Ή μεγάλη άρνηση δμως έ-χει στό μάτι τό σκοπό χωρίς νά γνωρίζει τό δρόμο. Είναι έσχατολογική σέ έκείνη τήν έννοια πού υπαινίχθηκε δ Βάλ-τερ Μπένγιαμιν στό τέλος τών «Ίστορικοφιλοσοφικών θέ-σεων»: «Άλλά γι ' αύτό δέν έγινε στούς Εβραίους τό μέλ-λον δμοιογενής καί κοινός χρόνος. Γιατί σ' αύτόν κάθε δευ-

16

τερόλεπτο ήταν ή μικρή πόρτα άπδ τήν όποια θά μποροΟ-σε νά μπαίνει ό Μεσσίας.»14 Ό μεσσιανισμός καί ή έσχατο-λογία δέν έχουν δμως ιστορική υπόσταση. Τό άναρχικό τους άντίθετο, ή μεγάλη άρνηση, έξαλείφει τις ιστορικές συσχε-τίσεις. Μιά θεωρία πού καταλήγει σ' αύτή τήν πράξη (ή μάλλον μή - πράξη), κάνει τήν ιδέα τής έπανάστασης μή ι-στορική καί Ιτσι περιττή.

Ή έξέγερση τών άποκληρωμένων και τών εξαθλιωμένων

Μή ιστορική, δηλαδή χωρίς συνείδηση τής Ιστορικής της κατάστασης καί τών κοινωνικών της εξαρτήσεων, είναι καί ή έξέγερση, άπό τήν όποια έλπίζει δ Μαρκούζε τή δυνατή άλλαγή, γιά τήν δποία υποθέτει δτι μπορεί νά διασπάσει τήν άνθεκτική συνοχή τής ορθολογικά κατασκευασμένης βιομη-χανικής κοινωνίας. Τό δτι απέναντι στδ άναθεμάτισμα άπό τό άστικό κατεστημένο οΐ ΟΑΙΗΙΗΙΒΓ καί οι Β Ε Α Ι Η & Δ , οΐ Ρ Γ Ο -

νοδ καί οι Ηίρρίοδ άξίζουν μιά κοινωνιολογικά θεμελιωμέ-νη, άνάλογη κατανόηση, τό δτι ή συμπάθεια βρίσκεται στό μέρος έκείνων πού άναζητούν μιά έκφραση γιά τήν άσυνεί-δητη άντίσταση άπέναντι στό κατεστημένο σύστημα έξουσίας καί ένάντια στήν κονφορμιστική υποταγή, είναι μιά συγκι-νησιακή συνέπεια πού προκύπτει άπό τήν άνάλυση τοϋ ά-πάνθρωπου τρόπου δργάνωσης τής όψιμης καπιταλιστικής κοινωνίας. 5 Αλλά άκριβώς τό φανερά άναρχικό γνώρισμα πού φέρουν αύτές οΐ έξεγέρσεις δέν είναι έξαιρετικά αμφίβολο, επειδή τό ιδιωτικό "Οχι, ή άτομική άρνηση στήν επιβεβλη-μένη τάξη δέν τή διαλύει, άλλά βγάζει τόν άρνητή σάν ά-ουτσάιντερ στό περιθώριο τής τάξης; Ή άθικτη δμως στό κέντρο δύναμη δέν μπορεί μόνο νά άνέχεται στό περιθώριο έκκεντρικές αρνήσεις καί παρεκκλίσεις, άλλά καί νά τις χρησιμοποιεί σά στήριγμά της* μέ δυό τρόπους: πρώτον, μέ τό νά έκτρέπει προκαταβολικά κάθε δημιουργούμενο σοβα-ρό κίνδυνο γιά τή θέση της σέ άτομική στάση διαμαρτυρίας,

2 17

καί, δεύτερον, δυνάμει ενός ατβνιιηοηΐυιη € ηοβαΐίνο χρη-σιμοποιεί τδ φόβητρο τής αναρχίας γιά νά έξηγεΐ σέ δλους τούς άμφισβητίες τήν «καλή έννοια» τής ύπάρχουσας τά-ξης. Ό άπλυτος Ηιρργ δέν είναι ή λύση άπέναντι στό δπάρ-χον, άλλά γελοιοποιεί αύτή τή λύση. Γι5 αύτό ή θετική Α-ξιολόγηση τών αναρχικών έκρήξεων άπό τόν Μαρκοϋζε εί-ναι πολύ άδιαφοροποίητη: «Σ* αύτή τήν κατάσταση ή Αντι-πολίτευση τής Αμερικανικής νεολαίας θά μποροΰσε νά άπο-κτήσει πολιτική επίδραση. Αύτή ή αντιπολίτευση είναι δια-ποτισμένη άπό βαθιά δυσπιστία άπέναντι σέ κάθε ιδεολογία (άκόμη καί στή σοσιαλιστική) * είναι σεξουαλική, ήθική,

πνευματική καί πολιτική έξέγερση μαζί. Σ5 αύτή τήν έν-νοια είναι ολοκληρωτική, στραμένη ενάντια σέ όλόκληρο τό σύστημα* είναι ή άποστροφή μπρος στήν 'κοινωνία τής Αφθονίας9, ή ζωτική Ανάγκη νά μήν τηρήσει τούς κανόνες ενός έξαπατητικοΰ καί αιματηρού παιχνιδιού — νά μή συμ-πράξει πιά. "Αν αύτή ή νεολαία άποστρέφεται τό ύπάρχον σύστημα τών Αναγκών καί τήν αύξανόμενη μάζα τών προϊ-όντων του, τό κάνει γιατί παρατηρεί καί ξέρει πόσες θυσίες, πόση σκληρότητα καί πόση κουταμάρα εισέρχονται καθημε-ρινά στήν παραγωγή τοϋ συστήματος. Αύτά τά άγόρια καί τά κορίτσια δέν κρίνουν πιά τις καταπιεστικές άνάγκες σάν εύεργετήματα καί άσφάλεια τής έξουσίας — μέσα τους έμ-φανίζεται ίσως μιά νέα συνείδηση, ένας νέος τύπος μέ δια-φορετικό ένστικτο γιά τήν πραγματικότητα, γιά τή ζωή καί τήν ευτυχία* έχουν τήν ευαισθησία γιά μιά έλευθερία πού δέν έχει καί δέ θέλει νά έχει καμιά σχέση μέ τις έφαρμοζό-μενες έλευθερίες στή γερασμένη κοινωνία. Μέ λίγα λόγια: έδώ είναι ή^'συγκεκριμένη άρνηση5 τοϋ υπάρχοντος, άλλά χωρίς Αποτελεσματική δργάνωση καί στήν πραγματικότη-τα άνίκανη νά άσκήσει άποφασιστική πολιτική πίεση. Μόνο σέ συμμαχία μέ τις δυνάμεις, πού Αντιστέκονται στό σύστη-μα 'άπέξώ', μπορεί μιά τέτοια Αντιπολίτευση νά γίνει νέα πρωτοπορία* ανα μείνει άπομονω^ περιπέ-σει σέ Ασημαντότητα καί έτσι νά χαθεί μέσα στό σύστημα.»16

Δέν υπάρχει άμφιβολία δτι δ Μαρκοϋζε πέφτει έδώ σέ

18

ενα κατηγορητικό σφάλμα: αύτό πού περιγράφει δέν είναι κατά κανέναν τρόπο ή «συγκεκριμένη άρνηση» του ύπάρ-χοντος, ή όποια θά μπορούσε νά ύπάρχει μόνο στήν έκδοχή, δηλαδή στόν καθορισμό τοϋ "Αλλου, άλλά ή γενική, μή συγ-κεκριμένη άρνηση, ή απλή άρνηση ή άπόρριψη, ή αναρχική προβαθμιδα μιας διαλεκτικής άντί - θέσης, ή οποία δέν πρέ-πει νά είναι μόνο διάφορη άπό τή θέση, άλλά καί άλλη." Κάθε «συγκεκριμένη άρνηση» θά ήταν σέ θέση νά Ασκεί πο-λιτική πίεση. Τό δτι ό Μαρκοϋζε ομολογεί τήν πολιτική μή άποτελεσματικότητα τής ολοκληρωτικής άντιπολίτευσης, Α-ποκαλύπτει ταυτόχρονα τήν έσφαλμένη της βάση* άν κάπου πρέπει νά ισχύει τό κριτήριο τής πρακτικής Απόδειξης, αύ-τό τό κάπου είναι έδώ.

Κάτι διαφορετικό είναι φυσικά ή εντελώς συγκεκριμένη άρνηση τοϋ βιετναμικοϋ πολέμου. Έδώ τό "Οχι σέ έναν ει-δικό τομέα, πού πλήττει δμως τό σύστημα στήν καρδιά, γί-νεται συγκεκριμένο Όχι : στόν πόλεμο στό Βιετνάμ Αντι-παρατίθεται τό σύνθημα «ειρήνη στό Βιετνάμ», στις κλήσεις γιά τήν κατάταξη στό στρατό τό κάψιμο τών κλήσεων* έδώ στό "Οχι υπάρχει ήδη ή θετική άντίθεση, στό περιεχόμενο τοϋ "Οχι πραγματοποιείται ή μετατροπή άπό τήν άφηρημέ-νη - γενική στή συγκεκριμένη άρνηση. IV αύτό ή Αντίστα-ση άπέναντι στήν έπιθετική πολιτική τής κυβέρνησης τών ΗΤΤΑ θά μπορούσε νά γίνει πραγματικά σημείο Αποκρυστάλ-λωσης γιά μιά πραγματική, κοινωνικά διαρρηκτική άντιπο-λίτευση — άλλά άκριβώς γι ' αύτό δχι σάν δλοκληρωτική άρ-νηση τής κοινωνίας, άλλά σάν άπόρριψη τών φανερών, αι-σθητών έλλείψεών της* ή έπεξεργασία εναλλακτικών λύσεων καί δημοκρατικών έλέγχων θά δδηγήσει μετά σιγά - σιγά στήν άναδίπλωση τοϋ ψευδούς συστήματος έξουσίας σάν "Ό-λου — άλλά μέ τή μεσολάβηση τών συγκεκριμένων αιτιών τής άρνησης καί δχι σά συνέπεια μιας άσχετης «μεγάλης άρνησης». Ή κοινωνία μεταβάλλεται μέ πολιτικό αγώνα, καί δ πολιτικός άγώνας ξεκινάει άπό τήν ξεχωριστή Αφορ-μή. Διαδηλώσεις μπρος στόν Αευκό Οικο προσφέρουν έλπί-δες, ή φυγή στή μαριχουάνα δχι. Τί έννοεί δ Μαρκοϋζε δ-

19

ταν λέει δτι ή εξέγερση του κοινωνικού μή - κονφορμισμοϋ (τών Βε&Ιη&δ, Ηίρρίβδ, ΡΓονοδ καί τών συγγενικών τους φοιτητών στα πανεπιστήμια) θά έπρεπε νά συμμαχήσει μέ δυνάμεις πού Αντιστέκονται στό σύστημα «άπέξω»; Αύτό δέν ήχεϊ καθαρά —- έρμηνεύοντάς το λάθος θά μπορούσαμε νά νομίσουμε πώς άπό τούς έξεγειρόμενους πρέπει νά συγκρο-τηθεί μιά «πέμπτη φάλαγγα» τοϋ παγκόσμιου κομμουνισμού. Άλλά δέν πρόκειται γ ι ' αύτό. «Απέξω» σημαίνει μάλλον έκεϊνα τά μέρη τής κοινωνίας πού δέν έχουν ένσωματωθεϊ στό δρθολογικό σύστημα τής λειτουργίας της: οΕ άποκηρυγ-μένοι καί ο! έξοστρακισμένοι. Γι5 αυτούς λέει: «Κάτω άπό τή συντηρητική λαϊκή βάση βρίσκεται τό ύπόστρωμοί τών ε-ξοστρακισμένων καί τών άπόκληρων: οΕ άδικημένοι καί διωγ-μένοι άλλων φυλών καί άλλων χρωμάτων, οΕ άνεργοι καί οι άνίκανοι γιά έργασία. Ζουν έξω άπό τή δημοκρατική δια-δικασία* ή ζωή τους χρειάζεται άμεσα καί πραγματικά τήν κατάργηση τών άφόρητων συνθηκών καί θεσμών. Έτσι ή άντιπολίτευσή τους είναι έπαναστατική, άν καί δχι ή συνεί-δηση τους. Ή άντιπολίτευσή τους πλήττει τό σύστημα άπέξω καί Ιτσι δέν εκτρέπεται άπό τό σύστημα* είναι μιά βασική δύναμη πού παραβιάζει τούς κανόνες τοϋ παιχινιδιοϋ καί τό άποκαλύπτει σά φτιαγμένο παιχνίδι. "Οταν συγκροτούν ομάδες καί βγαίνουν στό δρόμο, χο>ρίς δπλα, χωρίς προστα-σία, γιά νά άπαιτήσουν τά στοιχειωδέστερα δικαιώματα το3 πολίτη, ξέρουν δτι άντιμετωπίζουν σκυλιά, πέτρες καί βόμ-βες, φυλακή καί στρατόπεδα συγκεντρώσεως, άκόμη καί τό θάνατο. Ή δύναμή τους στέκει πίσω άπό κάθε πολιτική δια-δήλωση γιά τά θύματα τοϋ νόμου καί τής τάξης. Τό γεγονός δτι άρχίζουν νά άρνοϋνται νά παίξουν τό παιχνίδι, μπορεί νά είναι τό γεγονός πού χαρακτηρίζει τήν άρχή τοϋ τέλους μιάς περιόδου.»17

Ή περιγραφή προσανατολίζεται φανερά στήν κατάσταση τών ΗΠΑ. Ή μεγάλη στρατιά τών άπόκληρων καί έξαθλιω-μένων πού παράγει ή περιέχει αύτή ή κοινωνία — μιά κοι-νωνία πού δ Μαρκοϋζε τή θεωρεί πρότυπο τής άναπτυγμέ-νης βιομηχανικής κοινωνίας —, άναιρεϊ τή θέση του γιά

20

τή στατικότητα τοϋ συστήματος καί τήν ταύτιση τών άν-θρώπων μέ τήν τύχη τους μέσα στο σύστημα.1* Μόνο μιά ά-κριβής άνάλυση τής ταξικής κατάστασης στήν κοινωνία τών ΗΠΑ καί τών μορφών πού έχει πάρει εκεί δ ταξικός αγώ-νας, θά μπορούσε νά δδηγήσει σέ μιά ιστορικοπολιτική θεω-ρία τής κοινωνικής άλλαγής έκει καί έτσι στήν πράξη. Γιά τις συνθήκες στήν Εύρώπη, πού άπό τήν πλευρά τους είναι πολύ διαφορετικές καί στήν Ιταλία άπαιτοΰν άλλη στρατη-γική άπό δ,τι π.χ. στή Γαλλία καί πάλι μιά άλλη στή Δυτ. Γερμανία (καί ουτω καθεξής), τά συμπεράσματα πού έξά-γονται άπό τήν κατάσταση στις ΗΠΑ δέν είναι μεταβιβά-σιμα. Στή Δ. Γερμανία δέν ύπάρχουν π.χ. έξαθλιωμένες μά-ζες πού νά ζούν έξω άπό τήν ορθολογική κοινωνική διαδι-κασία* ύπάρχουν δμως εμπειρίες μέ τόν έθνικοσοσιαλισμό πού εύνοούν μιά φιλελεύθερη - δημοκρατική άμυνα άπέναν-τι σέ δικτατορικές έπιδιώξεις σέ ένα μεγάλο μέρος τής ά-στικής τάξης καί στήν πλειοψηφία τής εργατικής τάξης. ΤάΓ) συγκεκριμένα πολιτικά μέτωπα πρέπει νά καθορίζονται παν- ξ τοϋ άπό τήν έκάστοτε ιδιαίτερη κατάσταση. Μιά γενική θε- / ωρία μπορεί πάντα νά χαράξει μόνο τό γενικό πλαίσιο τών( έννοιών, μέσα στό δποιο θά κινούνται έδώ κι έκει τά πραγ- \ ματικά δημοκρατικά κινήματα καί θά άναφέρονται σ' αύτό ) στή διάρκεια τής έξέλιξης.

Ό Μαρκοϋζε δέν ξεκαθαρίζει καί κάτι άλλο: δτι ή άλλα-" γή τής κοινωνίας προϋποθέτει συνειδητοποίηση δχι μόνο τών ελλείψεων τοϋ ύπάρχοντος, άλλά καί τών πραγματικά δυ-

1 νατών έναλλακτικών λύσεων σέ κάθε φάση τής Σστορικής διαδικασίας. Τό 1964 άρνεΐται άκόμη αύτή τή «συγκεκρι-

~ μένη άρνηση»: «Ή κριτική θεωρία τής κοινωνίας δέ δια-θέτει έννοιες πού θά μπορούσαν νά γεφυρώσουν τό χάσμα άνάμεσα στό παρόν καί τό μέλλον του* άφοϋ δέν προσφέρει τίποτε καί δέν παρουσιάζει καμιά έπιτυχία, μένει άρνητι-κή. Μ5 αύτό θέλει νά μείνει πιστή σ' αύτούς πού έχουν δώ-σει καί δίνουν τή ζωή τους στή μεγάλη άρνηση.»19 "Ενα χρόνο Αργότερα ήχει πιό διαφωτιστικά. «Περισσότερο άπό κάθε άλλη φορά ισχύει ή πρόταση δτι ή πρόοδος στήν έ-

21

λευθερία Απαιτεί πρόοδο στή συνείδηση. "Οπου τό πνεύμα έχει γίνει ύποκείμενο - άντικείμενο τής πολιτικής καί τών μεθόδων της, ή πνευματική αυτονομία, ή προσπάθεια τής καθαρής σκέψης εχει γίνει ύπόθεση τής πολιτικής εκπαί-δευσης (ή μάλλον: τής άντιεκπαίδευσης.»28 Ή μεγάλη ζύ-μωση, πού στέκει στήν άρχή θεμελιακών κοινωνικών άλλα-γών, μπορεί νά άρχίσει άπδ τούς μή ενσωματωμένους στό σύστημα. Ή διαδικασία τής άλλαγής πρέπει νά Αναπτυχθεί σύμφωνα μέ τούς νόμους τής διαλεκτικής στήν καρδιά τής κοινωνίας — μόνο σά ριζική δημοκρατική διαδικασία έχει πιθανότητες γιά ιστορική έπιτυχία. Αύτή ή διαδικασία προ-ϋποθέτει συνείδηση τών δρων τής άνελευθερίας καί τών δυ-νατοτήτων τής ύπερνίκησής της. Σ' αύτή τήν έννοια τά «μορ-φωτικά στοιχεία» τής μπουρζουαζίας χαρακτηρίζονται στό «Κομμουνιστικό μανιφέστο» σάν τά «δπλα τού προλεταριά-του». Ισχύει πάντα δτι τό ύποκείμενο τής κοινωνικής προό-δου μπορεί νά είναι μόνο ή έργατική τάξη πού έχει Αποκτή-σει συνείδηση τοϋ έαυτοϋ της, δηλαδή ταξική συνείδηση. Μόνο αύτή έχει στά χέρια της τούς μοχλούς τής οικονομι-κής δύναμης* σάν οργανωμένη μάζα (στά συνδικάτα, στά εργατικά κόμματα) έχει τή δυνατότητα γιά τή διαμόρφω-ση κριτικής συνείδησης, γνώμης καί βούλησης. Ή καπιτα-λιστική κοινωνία θά είναι σταθερή δσο θά μπορεί νά κρα-τά τούς άνθρώπους σέ άβεβαιότητα γιά τήν κατάστασή τους καί νά τούς φενακίζει μέ μιά φαινομενική έξαίρετη λειτουρ-γία τής κοινωνίας γιά τό καλό δλων. Μπορεί..δμως νά έμ-ποδίσει τό γεγονός δτι ή παραγμένη Απ' αύτή άνελευθερία, η τεράστια άλλοτρίωση τοϋ άνθρώπου από τόν ίδιο τόν ε-αυτό του θά γίνει άρχικά αισθητή σέ δλο καί περισσότερους άνθρώπους καί μετά θά τή συνειδητοποιήσουν; Είναι ή χει-ραγώγηση πλήρης καί Ακαταμάχητη; Ή άπάντηση σ' αύ-τές τις έρωτήσεις Αποφασίζει γιά τό δικαίωμα νά άσκεΐται ή κριτική θεωρία τής κοινωνίας μόνο σάν άρνητική.21

22

Χειραγώγηση χωρίς τέλος;

Δέν υπάρχει καμιά άμφιβολία γιά τήν παγκοσμιότητα τής χειραγώγησης τής συνείδησης. Ή διαφήμιση, ή ψυχαγωγία καί ή πολιτική προπαγάνδα άποτελοΰν στή μέθοδο καί στό περιεχόμενο ένα ενιαίο καί στενά πλεγμένο σύμπλεγμα κα-θοδήγησης τής κοινής γνώμης πού τοποθετείται σά δίχτυ πάνω στή μή κριτική καί άμόρφωτη σκέψη. Έτσι τό ξεχω-ριστό άτομο κρατιέται σέ ένα προκαθοριζόμενο άπό τά συμ-φέροντα τής έξουσίας πλαίσιο γνωμών, μέσα στό όποιο πι-στεύει πώς μπορεί νά διαμορφώνει δικές του κρίσεις καί νά έχει άνεξάρτητη γνώμη. Ή δημοκρατία βασίζεται δμως στή δυνατότητα άντικειμενικών θέσεων* ακριβώς αυτή ή δυνα-τότητα έχει διακοπεί κάτω άπό τις συνθήκες τής χειραγώ-γησης τής συνείδησης. Ή χειραγώγηση είναι σύμφωνα μέ τή φύση της καί τήν έννοιά της καλυμένη άφαίρεση τής έλευθερίας, δηλαδή άφαίρεση τής έλευθερίας κάτω άπό τό μανδύα τής έλευθερίας. Άφαίρεση τής έλευθερίας σημαίνει δμως έγκαθίδρυση ή διατήρηση τής έξουσίας. Έτσι ή χει-ραγώγηση έξυπηρετεί τήν έξουσία τών χειραγωγούντων ή, πράγμα πού είναι τό ίδιο, τήν καταπίεση τών χειραγωγού-μενων. Ή καταπίεση είναι παρεμπόδιση τής εξέλιξης τοϋ Έγώ, τό Έγώ είναι ή άτομική δομή τών ορμών, τών άναγ-κών καί τής έκφρασης. Εφόσον ή καταπίεση εκτελείται κά-το) άπό τό μανδύα τής έλευθερίας, οΕ καταπιέσεις μετατίθεν-ται στό ίδιο τό άτομο καί παίρνουν τό χαρακτήρα άπωθή-σεων. Οι άπωθήσεις είναι κατά συνέπεια έκφραση μιας κοι-νωνικής δομής πού απαιτεί άπό τόν άνθρωπο στερήσεις γιά τό συμφέρον τής υπάρχουσας έξουσίας. Εφόσον αύτές οΐ στερήσεις έχουν σκοπό νά τροποποιούν κατά τέτοιον τρόπο τήν άρχικά κοινοτικά άναρχική δομή τοϋ Έγώ, ώστε νά εξασφαλίζεται ή έπιβίωση σέ ειρηνική κοινωνική κοινότη-τα, έγκειται σ"* αύτό ένα νόμιμο έπίτευγμα τοϋ πολιτισμού. Ή «πρόσθετη καταπίεση» πού ξεπερνά αυτά τά δρια έπι-βάλλει περιορισμούς πού άπαιτοϋνται μέ υποταγή τοϋ ξε-χωριστού άτομου σέ μιά μορφή τής κοινωνίας πού είναι όρ-

23

γανωμένη σέ σχέση έξουσίας* προκαλεί κοινωνική δυσφο-ρία, ή οποία κατακάθεται άρχικά έσωτερικά στόν ψυχικό τομέα του άτόμου, ενώ μέ συσσωρευόμενη ένταση, πού κα-ταλαμβάνει τις μάζες, στρέφεται πρός τά έξω καί προκαλεί τόσο αύθόρμητες δσο καί, μέ άναλογισμό τών αιτιών της, λογικές πολιτικές άντιδράσεις.22

Στή συνάφεια τής μείωσης τοϋ οικείου περιβάλλοντος καί τής αύξησης τής άμεσης δημόσιας έπιρροής στόν άναπτυσ-σόμενο άνθρωπο ό Μαρκοϋζε βλέπει τήν αιτία γιά τήν άπο-φασιστική έξασθένηση τής άνθεκτικότητας τοϋ Έγώ άπέ-ναντι στις άπαιτήσεις μιας πραγματικότητας πού χαρακτη-ρίζεται άπό τήν ύπάρχουσα τάξη τής έξουσίας. Άπό τό έ-να μέρος αύξάνεται έτσι ή χειραγωγικότητα τοϋ άτόμου καί άπό τό άλλο — στήν έννοια τής φροϋδικής άρχής τής Ισο-τιμίας τών εύνοϊκών γιά τή ζωή καί τών καταστρεπτικών όρμικών στοιχείων28 — παράγεται μιά αύξανόμενη έξω-στρεφής έπιθετικότητα, ή όποία ξεθυμαίνει στόν πολιτικό έξτρεμισμό.24 Έτσι άπό κοινωνικοψυχολογικές αιτίες ή πο-λιτική τάση τής έξέλιξης τής άναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας θά έπρεπε άναγκαστικά νά όδηγεί σέ φασιστοει-δείς μορφές.

Αύτός δ κίνδυνος ύπάρχει σίγουρα* καί είναι σημαντικό, ?σως μάλιστα ζωτικό νά έξετάζουμε δχι μόνο τόν πολιτικο-οικονομικό, άλλά καί τόν ψυχολογικό μηχανισμό πού δρα στήν δψιμη καπιταλιστική κοινα>νία. Παρ* δλα αύτά δ Μαρ-κοϋζε ύποτιμά καί έδώ τις έσωτερικές άντιφάσεις πού δη-μιουργεί τό σύστημα τής χειραγωγημένης αύτοκαταπίεσης. Ή, άν καί καλυμένη, διεύθυνση τής συνείδησης άπέξω καί ή έκτροπή τής αύτοεξέλιξης τοϋ ξεχωριστού άτόμου, ή δπο-ταγή του σέ ένα σύστημα άξιώσεων γιά προσαρμοστική πρός τήν άγορά συμπεριφορά (μέ προσποιητή, άλλά στήν πραγ-ματικότητα στερημένη ικανοποίηση) προκαλεί μιά σταθε-ρή, περισσότερο ή λιγότερο φανερή δυσφορία, πού παρουσιά-ζεται μέ τις ήπιότερες μορφές τής «κακής διάθεσης», τής Ιδιοτροπίας γενικά, ώς τις βαριές ψυχικές καί ψυχοσωματι-κές διαταραχές* ή αύξηση τών άσθενειών πού περιλαμβά-

24

νονται στή γενική διάγνωση «νευροφυτικές διαταραχές» α-ποτελεί δείγμα γι ' αυτό. Φυσικά μιά τέτοια δυσφορία μπο-ρεί άπό τό ένα μέρος νά καταλήξει σέ μή ειδική έπιθετικό-τητα πού έκτρέπεται μετά γιά τό συμφέρον τής ύπάρχου-σας έξουσίας μέ φασιστοειδή τρόπο* άπό τό άλλο μέρος δ - ^ μως προκαλεί γενικά τήν κριτική καί έτσι προσφέρει γόνιμο έδαφος γιά κοινωνική διαφώτιση καί έκφραση τής έπιθετι-κότητας ένάντια στήν ύπάρχουσα έξουσία. Χώρες μέ μεγά-λη παράδοση στό έργατικό κίνημα έχουν έδώ διαφορετικές , προοπτικές άπό άλλες χωρίς έργατικό κίνημα. "Οπου έπί-Λ, σης προστίθενται έμπειρίες άπό τήν άντίσταση ένάντια στό φασισμό καί τόν έθνικοσοσιαλισμό, οί προϋποθέσεις γιά τήν υπερνίκηση τής χειραγώγησης είναι εύνοϊκές. Ένα συνδι-' καλιστικό κίνημα, τά μέλη καί οι λειτουργοί τοϋ όποιου ά-ναγνωρίζουν τούς κινδύνους τής χειραγωγικής εύθυγράμμι-σης καί διαφωτίζουν, ένεργοποιοϋν καί κινητοποιούν τους συναδέλφους τους, μπορεί νά άποτελέσει άποφασιστικό φράγ-μα άπέναντι στήν δλοκληρωτική καί άμετάκλητη καταπίε- . ση. Καί δέν είναι κατά κανέναν τρόπο έτσι, σάν γιά τις Αν-τιφάσεις τής καπιταλιστικής κοινωνίας νά πρόκειται μόνο γιά τέτοιες πού έκφράζονται άπλώς στή συνείδηση (ή στό άσυνείδητο). Ακόμη καί ή σέ μεγάλο βαθμό όρθολογικά οργανωμένη βιομηχανική κοινωνία τοϋ δψιμου καπιταλι-σμού δέν μπορεί νά άποφύγει στις προσπάθειες γιά τή στα-θεροποίηση τοϋ συστήματος έξουσίας κάτω άπό τούς μετα-βαλλόμενους ορούς παραγωγής νά έρθει σέ άντίφαση μέ τά ήδη κατεστημένα συμφέροντα τών έξουσιαζόμενων. Έτσι"\ ένα χτύπημα π.χ. ενάντια στό δικαίωμα γιά άπεργία, δπως I περιέχεται στά σχέδια κατάστασης άνάγκης τής δυτικογερ- / μανικής δμοσπονδιακής κυβέρνησης, άναγνωρίζεται σάν τέ-\ τοιο άπό τούς ένδιαφερόμενους παρ* δλη τή χειραγώγηση / τής κοινής γνώμης* ή άπόπειρα γιά μιά τέτοια έπέκταση τής έξουσίας προκαλεί άντίσταση καί ξυπνΑει τήν έπιθυμία γιά άνανέωση, διασφάλιση καί διεύρυνση τών δημοκρατικών δικαιωμάτων. Τά σχέδια κατάστασης άνάγκης στή Δ. Γερ-μανία φέρνουν στό προσκήνιο τήν άπαίτηση γιά συνδικαλι-

25

στικό συγκαθορισμό στόν γενικό κοινωνικό χώρο — σά συγ-κεκριμένη εκδοχή ή σά «συγκεκριμένη άρνηση». Εκτός άπ' αύτό δημιουργείται έντελώς γενικά δυσπιστία άπέναντι στούς χειραγωγούς — και παίρνει πρώτη πολιτική μορφή στήν άπαίτηση γιά άπόκρουση τοϋ κύριου χειραγωγοϋ, γιά περιορισμό τής μονοπώλησης τών μέσων διαμόρφωσης τής κοινής γνώμης. Έδώ εμφανίζονται οι πρώτες φάσεις τής συνειδητοποίησης στόν συγκεκριμένο πολιτικό άγώνα άπό τίς περιστάσεις πού δημιουργεί, δχι σάν όλοκληρωτικό "Οχι ά-πό τήν άρχή, άλλά σά βαθμίδες τής άνάπτυξης μιας πολιτι-κής κατάστασης. Ή χειραγώγηση χάνει τήν έπίδρασή της σταδιακά. Άφοϋ διασπαστεί μιά φορά, είναι δυνατό ή μαζι-κή της επίδραση (καί μόνο σά μαζική είναι γενικά διαρ-κώς άποτελεσματική) νά διαβρωθεί παραπέρα.

"Ετσι ή ιδέα δτι ή ,χειραγώγηση έχει άδιάσπαστη συνέ-χεια είναι μή διαλεκτική. Στήν ούσία τής χειραγώγησης έγκέιτάΓΊίτι πρέπει νά άφήνει ένα περιθώριο έλευθερίας γιά νά μή βιώνεται ή καταπίεση συνειδητά. "Οσο κι άν γί-νεται προσπάθεια νά κρατηθεί φαινομενικό αύτό τό περιθώ-ριο, μένει άντίφαση άπέναντι στήν έπιδιωκόμενη δλοκλη-ρωτική ρύθμιση. Μέσα του Αναπτύσσεται αύτό πού τελικά διασπά τό κλειστό σύστημα τής έξουσίας. Ή έξουσία δέν μπορεί στή διάρκεια νά παρουσιάζεται σάν έλευθερία, τό / πρόσχημα Αποκαλύπτεται* γιατί ή διαλεκτική άρνηση έγ κείται στό ίδιο τό πράγμα, άπ' αύτό πρέπει νά έξαχθοΰν οί άντιφάσεις καί νά τεθούν σέ κίνηση σά δυνάμεις τής ι-στορίας.

Ή ψεύτικη σταθερότητα

Ή ιδέα γιά τήν άπεριόριστη χειραγωγικότητα τοϋ λεγόμε-νου «μονοδιάστατου» άνθρώπου συνδέεται πολύ στενά μέ τή θέση γιά τή σταθερότητα τής όψιμης καπιταλιστικής κοι-νωνίας. Ό Μαρκοϋζε ισχυρίζεται δτι ή κοινωνία μπορεί νά διατηρείται σταθερή, γιατί κατορθώνει νά χειραγωγεί

26

τούς άνθρώπους σέ ύπακοή στήν εξουσία, καί δτι μπορεί νά συνεχίζει τή χειραγώγηση, επειδή ή προσαρμοσμένη στήν άγορά ρύθμιση τής συμπεριφοράς έγγυάται συνέχιση τής εύημερίας. Κάτω άπό τούς δρους γενικής εύημερίας ή άλ-λαγή τής κοινωνίας θά ήταν περιττή — γιατί τί άλλο μπο-ρεί νά άπαιτήσει δ πολίτης άπό τήν κοινωνία έκτος άπό τή διασφάλιση τής εύημερίας του; «Στό βαθμό πού ή άπελευ-θέρωση άπό τήν έλλειψη, ή συγκεκριμένη ουσία κάθε έλευ-θερίας, γίνεται πραγματική δυνατότητα, χάνουν οί έλευθε-ρίες πού άνήκουν σέ μιά κατώτερη βαθμίδα τής παραγωγι-κότητας τό προηγούμενο περιεχόμενο τους. Ή άνεξαρτησία τής σκέψης, ή αύτονομία, τό δικαίωμα γιά πολιτική άντιπο-λίτευσή χάνουν σήμερα τή βασική τους κριτική λειτουργία σέ μιά κοινωνία πού είναι δλο καί περισσότερο σέ θέση νά ικανοποιεί τις άνάγκες τών άτόμων μέ τόν τρόπο πού είναι οργανωμένη. Μιά τέτοια κοινωνία μπορεί δικαιολογημένα νά άπαιτεί νά γίνονται άποδεκτές οί αρχές καί οι θεσμοί της, καί μπορεί νά περιορίσει τήν άντιπολίτευσή σέ συζήτη-ση καί προαγωγή έναλλακτικών πολιτικών μεθόδων μέσα στό δίαΐυδ ςιιο. 9Απ* αύτή τήν άποψη φαίνεται πώς λίγο ένδιαφέρει άν ή αύξανόμενη ικανοποίηση τών άναγκών έ-πιτυγχάνεται μέ ένα αύταρχικό ή μέ ένα μή αύταρχικό σύ-στημα. Κάτω άπό τούς δρους ένός άνερχόμενου βιοτικού έ-πιπέδου ή μή συμφωνία μέ τό σύστημα σάν τέτοιο φαίνεται κοινωνικά άνόητη.»2"

'Άν ή ευημερία γιά δλους καί ή ορθολογική έλλειψη άν-τιφάσεων στό σύστημα ήταν πραγματικά τόσο άδιαφιλονί-κητη δπως υποθέτει δ Μαρκοϋζε, ή λύπη του γιά τήν άπω-λεσμένη άντιπολίτευσή θά έπρεπε νά χαρακτηριστεί σά ρο-μαντικός άνορθολογισμός. Άλλά άκριβώς δ ίδιος δ Μαρκοϋ-ζε έχει δείξει δτι ή εύημερία τοϋ άνθρώπου (πού προϋπο-θέτει τή συμφωνία τής ζωής του μέ τήν ανθρωπολογική του δομή) δέν μπορεί νά άποκατασταθεί ποτέ σέ μιά κοινωνία πού στηρίζεται στήν έξουσία,2" καί δτι κάθε σχέση τής έ-ξουσίας καί τής δουλείας πρέπει νά είναι άντιφατική.27 Τό δτι μιά κοινωνία μπορεί νά κρατηθεί χωρίς άντιφάσεις, μό-

27

νό έπειδή παράγει αυξανόμενη προσφορά καταναλωτικών ά-γαθών, άποτελει ιδεολογική προϋπόθεση πού άνήκει στήν ψευδή συνείδηση τοϋ ύπεραναπτυγμένου βιομηχανικά όψι-μου καπιταλισμού: «"Οσο πιό πολύ οι έξουσιαστές είναι σέ θέση νά προσφέρουν καταναλωτικά άγαθά, τόσο σταθερότε-ρα θά δεθεί δ πληθυσμός στις διάφορες έξουσιαστικές γρα-φειοκρατίες».28 Αύτή ή πρόταση δίνει ύπόσταση στή σημα-σία τής άφθονίας τών άγαθών γιά τήν κατάσταση τής συνεί-δησης τοϋ άνθρώπου. Έδώ δ Μαρκοϋζε ύπόκειται στις κα-ταναγκαστικές παραστάσεις τής καταναλωτικής κοινωνίας. Τό δτι μόνο ή μονομερής προτίμηση τής ύλικής κατανάλω-σης άπέναντι σέ άλλες άνάγκες τής άνθρώπινης εξατομί-κευσης δδηγεί σέ έμφανίσεις άποδιοργάνωσης στήν καπι-ταλιστική βιομηχανική κοινωνία, προκύπτει βασικά σά συ-νέπεια άπό τή θεωρία τοϋ Μαρκοϋζε, παραμελείται δμως άπ' αυτόν στήν άνάλυση τής κοινωνίας και στήν πολιτική πρόγνωση.29 Ή διεύρυνση τής κατανάλωσης δέν είναι μάλι-στα δ κοινωνικός σκοπός πού ύπάρχει στή βάση τοϋ πολι-τικού αύτονόητου τοϋ δψιμου καπιταλισμού. Μέσα σ αύτό τό σύστημα γίνεται μάλλον ή παραχώρηση στήν ούμανιστι-κή εικόνα τοϋ άνθρώπου νά εισαχθεί τουλάχιστον σά δήθεν ιδανικός σκοπός στή συνείδηση. "Ετσι δμως ή πράξη τοϋ δψιμου καπιταλισμού πέφτει σέ φανερή άντίφαση πρός τό σύστημα τών άξιών του, ή δποία δέν μπορεί νά καλυφθεί μέ καμιά χειραγώγηση. Ό Μαρκοϋζε έχει δεί πολύ καλά αύ-τό τό πρόβλημα: «Πώς σχετίζονται τά μέσα τής κοινωνίας μέ τούς σκοπούς στούς δποίους πιστεύει; Οι σκοποί είναι δή-θεν καθορισμένοι άπό τόν (κοινωνικά) έπιδοκιμασμένο Ρά-νώτερο πολιτισμό'* έτσι άποτελοϋν άξίες πού όφείλουν νά έν-σωματωθοϋν περισσότερο ή λιγότερο άνάλογα στούς κοινω-νικούς θεσμούς και τις κοινωνικές συνθήκες.»80 Άλλά άπ' αύτό δέν έξάγει τό συμπέρασμα δτι στήν έξουσία τοϋ δψιμου καπιταλισμού έμφανίζονται διαφορές άνάμεσα στούς δηλω-μένους σκοπούς καί τήν πραγματική μορφή, οι δποίες κλο-νίζουν άπό μέσα τή σταθερότητά της καί διατηρούν σέ κί-νηση τήν Εστορική διαδικασία τής κοινωνικής άλλαγής.

28

Εκτός άπδ τή βασική άντίφαση άνάμεσα στήν άνθρωπιά καί τήν έξουσία δέν ύπάρχουν δμως καί οικονομικές καί δο-μικές άντιφάσεις στή βάση τής κοινωνίας τοϋ δψιμου καπι-ταλισμού; Αντιφάσεις πού προέρχονται άπδ τίς συνθήκες τής παραγωγής της καί τδν ταξικό χαρακτήρα;31 Καί έδώ δ Μαρκοϋζε δέ βλέπει πολύ μακριά, άφοϋ έπιμένει στή στα-θερότητα τής ύπάρχουσας τάξης: «Ή σημερινή κοινωνία φαίνεται πώς είναι σέ θέση νά άναστέλλει τήν κοινωνική άλλαγή — μιά ποιοτική άλλαγή πού θά επέβαλλε ούσιαστι-κά διαφορετικούς θεσμούς, νέα κατεύθυνση τής διαδικασίας παραγωγής, νέους τρόπους τής άνθρώπινης ζωής. Ή άνα-στολή τής κοινωνικής άλλαγής είναι ίσως τδ σημαντικότερο επίτευγμα τής άναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας* ή γε-νική άποδοχή τής 'έθνικής ύπόθεσης', τοϋ δικομματικού συ-στήματος, ή παρακμή τοϋ πλουραλισμού, ή έξαπατητική συμφωνία κεφαλαίου καί οργανωμένης έργατιάς σέ ένα ι-σχυρό κράτος πιστοποιούν τήν ενοποίηση τών άντιθέσεων πού είναι άποτέλεσμα καθώς καί προϋπόθεση αύτοϋ τοϋ ε-πιτεύγματος.»32 Είναι δμως οί άντιθέσεις πραγματικά ένο-ποιημένες; Σέ δλες τίς καπιταλιστικές βιομηχανικές χώρες υπάρχει μιά φανερή άντισυνδικαλιστική πολιτική τών έπι-χειρήσεων καί τών κυβερνήσεων. Στήν αισθητή ή άναμενό-μενη άντίσταση τού έργατικοϋ κινήματος ή άρχουσα τάξη άπαντα μέ δικτατορικές τάσεις καί φιλοδοξίες, οΕ δποΐες πά-λι μέ τή σειρά τους προκαλούν νέα άντίσταση στδ δημοκρα-τικό στρατόπεδο τής κοινωνίας.88 Έτσι γίνονται συνειδη-τές καί οξύνονται οΕ ταξικές έντάσεις μέσα στήν καπιταλι-στική κοινωνία. Στήν έκτίμηση τοϋ Μαρκοϋζε γιά τή στα-θερότητα τής βιομηχανικής κοινωνίας άντιπαραθέτουμε κά-τι άλλο, μιά μαρτυρία άπδ τίς έμπειρίες τοϋ πολιτικού άγώ-να: «Ή κρίση τής άστικής οικονομίας είναι πολύ βαθιά. Στδ σύστημα τοϋ κρατικομονοπωλιακοϋ καπιταλισμού έμ-φανίζονται έντελώς νέα προβλήματα, τά δποϊα οΕ άρχουσες τάξεις δέν μπορούν πιά νά τά λύσουν μέ τά παραδοσιακά μέσα. Στις μεγαλύτερες χώρες τίθεται σήμερα κυρίως τό | πρόβλημα τής συγκέντρωσης τής οικονομικής διεύθυνσης, τό !

29

δποίο προσπαθούν νά πραγματοποιήσουν μέ τή βοήθεια προ-γραμματισμού άπδ πάνω καί μέ κρατική έπέμβαση. Αύτό τδ πρόβλημα στέκει στήν ήμερήσια διάταξη σέ δλόκληρη τή Δύση. . . Ό άγώνας γιά τή δημοκρατία παίρνει μέσα σ* αύ-τό τό πλαίσιο ένα άλλο άπ' δ,τι μέχρι τώρα, συγκεκριμένο, περιεχόμενο, ένα περιεχόμενο πού συνδέεται στενότερα μέ τήν πραγματικότητα τής οικονομικής καί τής κοινωνικής ζωής. Ό καπιταλιστικός προγραμματισμός βαδίζει δηλαδή χέρι - χέρι μέ άντιδημοκρατικές καί αύταρχικές τάσεις, στις δποίες πρέπει νά άντιπαρατεθει μιά δημοκρατική μέθοδος καί στήν οικονομική διεύθυνση.»34 Σ' αύτδ προστίθεται δτι ή καπιταλιστική βιομηχανική κοινωνία δέν είναι όργανω-μένη ενιαία. Είναι κατά βάση διασκορπισμένη έθνικά. Στήν έπιβολή εθνικών συμφερόντων έμφανίζονται άντίθετες έ-πεκτατικές κινήσεις, δ συναγωνισμός τών οποίων μπορεί νά δδηγήσει σέ πίεση πάνω στδ βιοτικό έπίπεδο, άντίθετα δη-λαδή άπδ τήν αισιόδοξη έκτίμηση τοϋ Μαρκοϋζε, σέ μείο)ση τής κατανάλίοσης καί σέ μή ικανοποίηση μόλις ξυπνημένων αναγκών.35

Ή κλασική διέξοδος μιας κοινωνίας γεμάτης συγκρού-σεις είναι νά διοχετεύει τίς έσωτερικές της συγκρούσεις πρδς τά έξω καί νά συγκολλά τίς αντιθέσεις της σέ μιά χει-ραγωγούμενη ενότητα. Χαρακτηριστική γι5 αύτή τήν τάση είναι ή διαβόητη πρόταση τοϋ Γουλιέλμου Β ' κατά τήν έ-κρηξη τοϋ πρώτου παγκόσμιου πολέμου: «Δέ γνωρίζω πιά κόμματα, γνωρίζω μόνο Γερμανούς!» Μέ έκκληση στήν έ-θνική ενότητα συνδέεται ή φαινομενική οικονομική άνθη-ση μέ τά πρωτεία τής οικονομίας τών έξοπλισμών. Σ' αύτή τήν άπατηλή εικόνα έχει πέσει θύμα δ Μαρκοϋζε δταν πι- ;

στεύει «δτι ή άναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία, ένώ διαι-ωνίζει τόν κίνδυνο, γίνεται πλουσιότερη, μεγαλύτερη καί κα-λύτερη. Ή άμυντική δομή εύνοει τή ζωή ενός μεγαλύτερου άριθμοϋ άνθρώπων καί επεκτείνει τήν έξουσία τοϋ άνθρώ-που πάνω στή φύση.»86 Καί αύτδ τό επιχείρημα προέρχεται άπό τή στρατηγική τοϋ καπιταλισμού* τά νεότερα δραστικά μέτρα τής κυβέρνησης τών ΗΠΑ, πού σά συνέπεια τοϋ πο-

30

λέμου στό Βιετνάμ προβλέπουν σημαντικούς περιορισμούς στόν μή πολεμικό τομέα, προσφέρουν τό καλύτερο άντιεπιχείρη-μα. Ή θέση, δτι ή άμυντική δομή τής κοινωνίας προάγει τή σταθερότητά της, δέν μπορεί νά κρατηθεί στή διάρκεια. "Αν-τίθετα, στή διάρκεια όδηγεί σέ οικονομικές δυσκολίες πού κλονίζουν τήν εμπιστοσύνη στό κυρίαρχο σύστημα καί στήν έσωτερική του σταθερότητα.

Ή διοχετευμένη πρός τά έξω κατάσταση σύγκρουσης έ-πανεπιδρά καταστρεπτικά στό κυρίαρχο σύστημα έξουσίας. Ό πόλεμος στό Βιετνάμ έπαληθεύει αύτή τή λογικά κατα-σκευαζόμενη κατάσταση τών πραγμάτων: οί θυσίες πού ά-παιτούνται γιά τήν επιθετικότητα τής έξωτερικής πολιτικής βιώνονται στό έσοηερικό σά γενική πίεση καί σέ πολλές πε-ριπτώσεις σάν προσωπικό κακό. Ή άντίφαση άνάμεσα σέ μιά φανερά άνήθικη διεξαγωγή πολέμου καί στις δήθεν υ-περασπιζόμενες άξιες όδηγεί στή διαμόρφωση μιας κριτι-κής στάσης πού στήν πορεία τής συζήτησης μπορεί νά έξε-λιχθεί παραπέρα σέ κριτική σέ όλόκληρο τό σύστημα. Γιά νά διατηρήσει τήν ισχύ της άπέναντι στήν κριτική σκέψη, ή άρχουσα τάξη καταφεύγει σέ τρομοκρατικά μέτρα, μέ τά όποια άποκαλύπτει τό πραγματικό της πρόσωπο. Πώς ή στραμένη πρός τά έξω έπιθετικότητα, σάν άντικομμουνι-σμός έναρμονισμένη πρόχειρα μέ τήν ισχύουσα ιδέα γιά τήν κοινωνία, μπορεί πολύ γρήγορα νά μετατραπεί σέ γυμνή καταπίεση, τό έχει δείξει ή ιστορία τοϋ μακαρθισμού στις ΗΠΑ. Τέτοια άνοιχτή τρομοκρατία δέν έπιδρά μόνο στούς άμεσα καταδιωκόμενους, άλλά σά σύστημα ένοχοποιήσεων, κατασκοπεύσεων καί έκφοβισμών στρέφεται ένάντια σέ πο-λυάριθμους καί ούσιαστικά ένάντια σέ δλους τούς πολίτες. Σέ στιγμές κρίσης ή καλοπροαίρετη χειραγώγηση μετατρέ-πεται σέ κακοήθη καταπίεση. Ό άνορθολογισμός τοϋ συ-στήματος βγαίνει στήν έπιφάνεια καί γίνεται άντικείμενο τής κριτικής άπό τό πνεύμα έκείνου τοϋ ορθολογισμού, τόν δποίο ειχε άρχικά διαμορφώσει τό σύστημα σάν ορθολογι-σμό τοϋ κονφορμισμοϋ. Στό έδαφος τής υπάρχουσας τάξης φωλιάζει δ τυφλοπόντικας τής διαλεκτικής καί σκάβει τίς

31

γαλαρίες του. Ή έξουσία δέν μπορεί παρά νά γίνει κάποτε αισθητή σάν καταπιεστική καί έτσι νά προκαλέσει τήν άντί-σταση έναντίον της.

Ή άπογοήτευση του Μαρκουζε έν δψει τής σταθερής καί διαρκώς χειραγωγημένης βιομηχανικής κοινωνίας τοϋ δψι-μου καπιταλισμού είναι άβάσιμη. Άπό τούς άντικειμενικούς δρους αύτής τής κοινο^νίας δημιουργούνται οί άντιδυνάμεις. Ή άντίθεση άπέναντι στήν κακή πραγματικότητα δέν έχει παλινδρομήσει στήν άπομονωμένη άτομική άρνηση, στό με-γάλο "Οχι τοϋ ξεχωριστού άτόμου. Τουλάχιστον στις μεγά-λες βιομηχανικές χώρες τής Εύρώπης ύπάρχουν παραδό-σεις φιλελεύθερων άγωνιστικών δργανώσεων, μέ τις όποιες μπορεί νά συνδεθεί ή άντίσταση. Ή παραπέρα έξέλιξη τοϋ δψιμου καπιταλισμού σέ σύστημα όλοκληρωτικής διεύθυν-σης τών μαζών δέν είναι άκατάσχετη* ή κοινωνική άλλαγή δμως δέν πρέπει νά έκτελεστεί άπό αιρετικές θέσεις ύπερ-βολών. Ή άπάντηση σέ κάθε δυνατό σύστημα έξουσίας εί-ναι ή συγκεκριμένη δημοκρατία* ή πράγματοποίησή της πρέπει νά έπιχειρηθεί άπό τό έσωτερικό τής ύπάρχουσας

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1*. ΟβΓά - ΚΙαιίδ ΚαΙΙβη&ΓΐιηηβΓ, ΚονοΙιιίίοη&ΓβΓ ΕΓΟΒ, ϋβΓ ΫΟΗΙΣΟΓ ΗΟΓΙ>6ΓΙ Μαιχιΐδβ, ΜΒΓΊΑΐΓ 2 3 6 , Νοέμβριος 1967, σελ. 1083. Κριτική στόν ΜαρκοΟζε βλ. έπίσης:ΙοδβΓ δοΐιΙβίΓδίοίη, ΟββοηναΓίδ-ρΓοβΙβιιιβ <168 ΓονοΙυίίοη&Γβη Κ&πιρΓβδ, Μ&ΓΧίδΙίδοΙιο ΒΙαΙΙΰΓ, Νο-έμβριος - Δεκέμβριος 1967. ΚοβοΓΐ δίοΐβοπναΐά, ΗοΓ&βΓί Μαιχιΐδβ, ϋίαΙοΙαΠς άα νοΓΖ\νβίί1ιιη§, ΜαΓχίδίιοίιβ Β1£ΙΙΟΓ, Νοέμβριος - Δε-κέμβριος 1967. ΡΓαηζ ΜαΓβΙε, ΡβΓδρο^Ιίνοη άβΓ ΙηάιΐδΙπθββδοΙΙ-δο Ι ιαΠ,^β ιιηά Ζίβΐ, Ψί^η, Όκτώβριος 1967. ΟϋηίβΓ ϋοη&ΙΙι, ΖΙΙΓ ϋίδίαΐδδίοη ϋΐ3βΓ ΗβΓ&βΓΐ; ΜαΓ&ιίδο, ϋ ίο \να1ΐΓΐιοίΙ, 29.9. 1967

1. Ή κατασκευή καί ή άπαγωγή σάν δροι μιας φιλοσοφίας τής ένότητας θεωρίας και πράξης έννοοΟν πάντα καί τήν παρεμβολή τής

32

«κριτικής - πρακτικής δραστηριότητας». Τή λογική * οντολογική σχέ-ση τοϋ «Ενός» πρός τό «"Αλλο» (το Ιτερον) έχει επεξεργαστεί δ Πλάτωνας στόν «Παρμενίδη».

2. «Καί δμως αύτή ή κοινοονία σά σύνολο είναι ανορθολογική. Ή παραγωγικότητα της καταστρέφει τήν έλεύθερη άνάπτυξη τόδν αν-θρώπινων αναγκών και Ικανοτήτων, ή ειρήνη της διατηρείται μέ τή διαρκή απειλή πολέμου, ή άνάπτυξή της εξαρτάται άπό τήν κατα-πίεση τών πραγματικών δυνατοτήτων γιά τήν Ικανοποίηση τοΟ άγώ-να γιά τήν ύπαρξη — ατομικά, έθνικά, διεθνώς». ΗβΓββΓί ΜαΓΟίΐδβ, Ό&τ βίηάίπιβηδίοηαΐβ Μοηδοΐι, Νβαννίβά ιιηά ΒβΓΐίη1967σ. 11 κ.έ.

3. Στό ίδιο, σελ. 22 καί 23. 4. Στό Ιδιο, σελ. 16 5*. Στό ίδιο, σελ. 258. 5. «Μιά μή άντικειμενική ούσία δέν είναι ούσία». ΚΕΓΙ ΜΑΓΧ, 0 -

Ιςοηοππδοΐι - ρΐιίίοδορίιίδοΐιε Μ&ηιΐδίςπρίε, φύλλο XXV I I . Γιά τδ πρόβλημα του «φετιχισμού» πρβλ. επίσης .Γο&ςΐιίιη δοΐιίοΐ^εΐ, ΡβΙίδοΙι οάοΓ άί& Οπίΐβη ά€δ ΗοΙζΚορίδ ' καί Ηαηδ Ηβίηζ Ηοΐζ , Ιάβοΐο-§ΐβ1ίΠί;ίδθ1ΐ6 ΒοΐϊίειΊίΐιηδβη ΖΙΙΓ Ρβίίδοΐι - ΡΟΓΠΙ, καί τά δυό στόν κατά-λογο Ρβΐΐδοΐι - Ροπηβη του δίαόΐίδοΐιβδ Μιΐδοιιπι δοΜοδδ ΜοΓδ-βΓοίοΙι Ι,βνοΓΚιΐδβη

6. Π.χ.: ΜαΓουδε, ΟβΓ ©ίικϋιτιεηδίοη&ΐο Μοηδοΐι, ά.ά., σελ. 62 κ.ε.

7. Π.χ.: στό ίδιο, σελ. 13.

8. ΗοΓβεΓί Μ&Γοιίδβ, ΚιιΙίιΐΓ ιιηά ΟοδεΙΙδοΙιαΓί 2, ΡΓαηΙςίιΐΓΐ αω Μαίη 1965, ΕχΐδΙβηίί&ΚδΠΐϋδ, σελ. 51. 'Ο ΜαρκοΟζε ξεκινάει άπδ τήν εσφαλμένη προϋπόθεση, «ούτε 6 θρίαμβος ούτε ή κατάρρευση τοΟ φασισμού προκάλεσαν οποιαδήποτε βασική άλλαγή τής υπαρξιστικής αντίληψης*. Στό Ιδιο. Πρβλ. άντίθετα τήν έρμηνεία τής Ιστορίας τής εξέλιξης τής σκέψης του Σαρτρ στόν Η^ηδ Ηεΐηζ Ηοΐζ , ΌΟΓ ίταη-ζοδίδοΐΐβ ΕχίδΙοηΐϊ&Ηδπιιΐδ, ΊΊιοοπ© υηά Αίαιιαίίίαΐ, δρβγ©Γ χιηά

Μϋηοΐιβη 1958, σελ. 9 - 65. Μ (Ί|. 'Ο μηχανισμός τής ανοχής, δπως σωστά τή χαρακτηρίζει δ ζ

ΜαρκοΟζε σάν «καταπιεστική», τίθεται τότε σέ ένέργεια. Βλ. \νο1ίί, ΜΟΟΓ, ΜαΓΟίΐδβ, Κπϋ ΐ ί ΆΒΓ ΓΕΊΗΒΗ ΤοΙβΓαηζ, Ρι-αηΐί-ΓιιΠαπι Μαίη 1966.

10. Μαιχιΐδβ, Όε ι βίικϋιηθηδίοη&ΐβ Μβηδοΐι, ά.ά., αελ. 264. 11. Στό Ιδιο, σελ. 266 κ.ε. 12. Στό Ιδιο, σελ. 266. 13. Πρβλ. ΗβΓ&βΓΐ Μ&ΓΟίδθ, Όίβ ΟοδοΙΙδοΙιαΓίδΙοΙίΓβ (Ιβδ §ο\ν-

ίβ ΐ ίδοΐ ιοη Μ&Γχίδίηυδ, Νβιιννίβά υηά Β β Γ ϋ η 1964. Ό Ιδιος, ΡβΓ-δροΐείίνβη άβδ δοζίαϋδίηιΐδ ίη άβΓ ίηάιΐδΐποΐΐ οηί^ΐοΚβΙίοη Οβδΰΐΐ-δοΐιαίΐ, ηβυβ ΚπίιΚ, 31.8.1965, σελ. 11 κ.§.

14. \ΝΑ1ΊΒΓ Ββηί&ππη, δ ς ΐ ι π ί ί ο η , §κδ. ΤΗ. \Υ. ΑάοΓηο καί ΟΓΟ-

3 33

ΙΒΐ ΑάοΓηο, ΡΓ&ΠΚΓΙΙΓΙ Α πι Μαίη, τόμ. Τ, σελ. 506. 15. Η€Γΐ)6Γί ΜαΓουδε, ΙδΙ άίβ Ιάββ άβΓ Κβνοΐυΐίοη βίηβ Μγ-

δίίΠΚαίΐοη? ΚιίΓδ&υοΙι 9, Ιούνιος 1967, σελ. 6. 16. Μιά άπό τίς θεμελιακές προϋποθέσεις τής διαλεκτικής σκέψης

είναι δτι πρέπει νά γίνεται διαχωρισμός άνάμεσα στό ν€Γδθ1ιίβάβ-ηβδ (§τερον) καί τό υηίβΓδοΙιίοάοηβδ (διάφορον). Δέν μπορεί νά έ-χει διαφύγει άπό τόν ΜαρκοΟζε δτι στό χωρίο πού παραθέτουμε πα-ραπάνω (βλ. σημ. 15) δέ μιλάει γιά τό ΙΙηΙϋΓδοΙιίβάβηβδ (διάφο-ρον), άλλά γιά τό νβΓδοΙιΐβίΙβηβδ ;(§τερον), πέφτει δηλαδή σέ μιά μή διαλεκτική έννοια τής αντίφασης. Ένώ δμως μεταχειρίζεται τή διαλεκτική κατηγορία τής «συγκεκριμένης άρνησης», καταφέρνει λά-θρα νά δίνει τήν εντύπωση διαλεκτικής σκέψης, μιά μέθοδος που είναι χαρακτηριστική γιά τόν άριστερό χεγκελιανό άναρχισμό ( δίίΓηβΓ!)

17. ΜαΓΟίΐδβ, ϋ 6 Γ βίηάίπιβηδίοη&ΐβ ΜβηδοΗ, ά.ά., σελ. 267. 18^ Στό 'ίδιο, σελ. 37: « Ό όπερασιοναλισμός στή θεωρία καί τήν

πράξη γίνεται θεωρία καί πράξη τής περιστολής. Κάτω άπό τή χει-ροπιαστή δυναμική της αύτή ή κοινωνία είναι £να εντελώς στατι-κό σύστημα τής ζωής: αναπαράγεται διαρκώς άπό τήν άρχή στήν καταπιεστική παραγωγή της και στήν εύνοϊκή εύθυγράμμιση». Ε -πίσης στό ίδιο, σελ. 30 κ.έ.: «Τό άποτέλεσμα δέν είναι προσαρμο-γή, άλλά μίμηση: μιά άμεση ταύτιση τοϋ άτόμου μέ τήν κοινωνία του καί έτσι μέ τήν κοινωνία σάν "Ολο.. . Ή ταύτιση δέν είναι φαινομενική, άλλά πραγματικότητα. Ή πραγματικότητα δημιουρ-γεί δμως μιά προχωρημένη βαθμίδα τής άλλοτρίωσης. Αύτή §χει γίνει έντελώς άντικειμενική* τό ύποκείμενο, πού έχει άλλοτριωθεΐ, ενσωματώνεται στήν αλλοτριωμένη του ύπαρξη.»

19. Στό Ιδιο, σελ. 268. 20. \νο1ίΤ, ΜοοΓβ, ΜαΓαίδο, Κ π Ι ί Κ άβΓ Γβίποη ΤοΙβΓαηζ, ά.ά,.

σελ. 123. 21. βΟ \νβΓΠ€Γ ΗοΓπιαηη στό σχέδιο μιας νέας θεωρίας τής έξα-

θλίωσης, πού ξεκινάει άπό τήν εξίσωση τής άκρότατης άλλοτρίω-σης καί τής δλοκληρο>τικής έξαθλίωσης του άνθρώπου σάν άνθρώ-που, έχει επεξεργαστεί μιά προοπτική τής δψιμης καπιταλιστικής κοινωνίας, ή οποία φαίνεται πώς πολιτικά είναι πιό πραγματική άπ' αύτή του ΜαρκοΟζε. Βλ. Ροΐββη βίηβΓ Τΐιβοπβ, Εδδα^δ ϋββΓ

«ϋαδ Καρΐί&Ι» νοη ΚΣΙΓΙ Μ Ε Γ Χ , Έ τ ζ η Μ η τ ί ζ τ ά Μαίη 1967, σέ αύτό ν/βπιβΓ Ηοίπιαηη, νεΓβΙβηάυηβ, σελ. 27 κ.ε.

22. Γιά τό γενικό πρόβλημα τής εφαρμογής ψυχαναλυτικών θεω-ριών σέ κοινωνικές καταστάσεις πρβλ. ΗΟΓΒΒΓΊ ΜΑΓΟΊΊΔΟ, ΕΓΟ8 ΥΗΆ ΚΙΛΙΙΙΙΓ, ΔΊΙΙΗΒΊΐΓΊ 1957 (νέα έκδοση μέ τόν τίτλο Τπβ&ΔΙΠΙΊΑΙΊΓ ιιηά ΟοδοΙΙδςΙι&Γΐ στή ΒίΜίοΐΙιβΙί διι&ιΊαιιηρ, ΡΓαηΙςΓαΓί απι Μαίη 1965).

34

23. Μ&Γ01156, ΚιιΙΙϋΓ υηά ΟβδβΙΙδοΙιαΓί 2, ά.ά., σελ. 99 (Οαδ νβΓίΐΕΐίοη άθΓ Ρδγοίιο&ηαΐνδβ, στδ ίδιο, σελ. 85 /.§.).

24. 23τό ίδιο, σελ. 103 κ.ε. 25. ΜΕΓοιΐδ69 ϋβΓ βίηάίηιβηδίοηαΐβ Μβηδοΐι, ά.ά., σελ. 21 κ.έ. 26. Βλ. τό πρώτο μέρος τοϋ ΕΓΟ§ υηά ΚΥΙΊΙΐΓ, Ά.ά. 27.ΗβΓΐ)βΓΐ ΜαΓΟίΐδβ, νβπηιηίί ιιηά Κονοΐνιίίοη, ΝβιιΝνίβά υικ!

ΒβΓίίη 1962, σελ. 108 κ.έ., σελ. 193, σελ. 336. Βλ. Ιπίσης γιά τό θέμα αύτό τΙς λεπτομερείς έρευνες τοδ Ηαηδ Ηβίηζ Ηοΐζ , Η β η ιιηά Κηβοΐιί ββί Εβίβηίζ υηά Ηβββΐ, ζαΓ ΙηίβΓρΓβίαίίοη άετ ΚΙαδ-δβη§βδβ11δθ1ια£ί, Νβιιννίβά ιιηά ΒβΓίίη 1967.

28. Μ&ΓΟίδβ, ϋβΓ βίηάίηιβηδίοηίΐΐβ Μβηδοΐι, ά.ά., σελ. 63. 29. Σέ μερικά συμπτώματα, δπως τή γενική δυσφορία στήν κοι-

νωνία της εύημερίας, τήν αδςηση τοδν ψυχοσωματικά έξαρτημένων άσθενειων, τήν εμφάνιση μιας λανθάνουσας επιθετικότητας, άναφερ-θήκαμε ήδη. "Αλλα σημάδια κρίσης, δπως ή μεγάλη αδξηση του ποσοστοΰ τής νεανικής εγκληματικότητας, δ αύξανόμενος άριθμός των διαζυγίων, ή έξάπλωση του άλκοολισμοδ (για νά διαλέξουμε στήν τύχη μερικά δείγματα) αναφέρονται έδω συμπληρωματικά.

30. ΜαΓΟίΐδβ, Κ ι ι Ι ί ι ΐ Γ ι ιηά ΟβδβΠδοΙιαΓί 2, ά.ά., σελ. 149 (ΒβπιβΓ-Ιαιη^βη ζι ι βίηβΓ Νβυ&βδΙί ιηπιι ιη§ άβΓ Κ υ Ι ί ι ΐ Γ , σελ. 147 κ.ε.).

31. Βλ. Ηαη$ Ηβίηζ Ηοΐζ , Όϊο νβΓδβΙιΙβίβΓίβ Κ1αδδδβη§βδβ11-δοΐιαίΐ, στό \ν&δ ίδί 1ίη1ίδ? έκδ. ΗοΓδί ΚΓϋ§βΓ, Μϋηβΐιβη 1963, σελ. 69 κ.§.

32. ΜαΓουδβ, ΟβΓ βίηάίηιβηδίοη&ΐβ ΜβηδβΙι, ά.ά., σελ. 14. 33. Έδω αναφερόμαστε άκόμη μιά φορά στο έξαιρετικό παρά-

δειγμα τής 'Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας τής Γερμανίας: Σχεδια-σμός κατάστασης άνάγκης, μείωση τής κοινωνικής πολιτικής, πρω-τεία τής εξαγωγικής οικονομίας μέ ταυτόχρονη Οπερβολική Υποστή-ριξη τής Βιιη<1βδ\νβ1ΐΓ καΐ άλλα παρόμοια μέτρα γιά τή «διαμόρφω-ση» τής κοινωνίας δξόνουν τις έσωτερικές πολιτικές εντάσεις καΐ ευ-νοούν κινήσεις γιά τήν άλλαγή τής κοινο)νίας, άν καΐ άρχικά σέ μι-κρό, αλλά αύξανόμενο βαθμό.

34. ΡΕΙΠΗΓΟ Το§1ίαίίί, Κβάβη ιιηά δοΙιπΓίβη, ΡΓ3ΠΚΓΙΙΓΙ ΕΠΊ Μαίη 1967, σελ. 217 κ.έ.

35. Π.χ. ή οικονομική πολιτική τής Γαλλίας* ο! δυσκολίες στήν ΕΟΚ' οΐ συνέπειες τής δποτίμησης τής λίρας.

36. Μ&Γ01136, ΟβΓ βίηάίαιβηδίοηαΐβ ΜβηδοΗ, ά.ά., σελ. 11.

35

ΡΟΜΠΕΡΤ ΣΤΑΪΓΚΕΡΒΑΛΝΤ

Κριτική στο «Έρωτας και πολιτισμός»

Ό Μαρκοϋζε ήταν πάντα άντιντετερμινιστής. «Προσδιοριστι-κοί παράγοντες» για τήν κοινωνία είναι γι5 αύτόν τό πολύ -πολύ προϊόντα τής άνθρώπινης δραστηριότητας πού θεωροϋν-ται αποξενωμένα, άλλοτριωμένα. Ό Μαρκοϋζε ύποθέτει μιά εσωτερική άτέλεια της χεγκελιανής και τής μαρξικής θεω-ρίας για τήν κοινωνία. ΚαΙ οι δυο δέ συνέλαβαν τό μέγεθος των προβλημάτων πού όφειλαν να λυθοϋν. Κατά συνέπεια δεν έδειξαν τούς κατάλληλους δρόμους. Γιατί δεν άκολού-θησε τό προλεταριάτο τήν έπαναστατική αποστολή του; Προ-φανώς ή θεωρία του καιροσκοπισμού δέν άρκει γκ3& νά ά-παντήσει στήν έρώτηση. Υπάρχουν στή δομή των ορμών του άνθρώπου δυνάμεις πού έμποδίζουν τήν άπελευθέρωση και δρουν γιά τή διαιώνιση της καταπίεσης; Δέ χρειάζεται λοιπόν συμπλήρωση του Μάρξ μέ μια ανάλυση αύτής της δομής τών δρμών, δηλαδή μέ τήν δψιμη μεταψυχολογική θεωρία του Φρόυντ για νά μπορέσουμε νά δοϋμε τά προβλή-ματα σωστά και νά βγάλουμε τά σωστά συμπεράσματα; Σάν τό πρόβλημα πού δέν άναλύθηκε έντελώς στό μαρξισμό δ Μαρκοϋζε βλέπει αυτό της έξουσίας. Κατά συνέπεια άναζη-τα στό πνεϋμα τοϋ Φρόυντ 2ναν διαφορετικό άπέναντι στόν Μάρξ τρόπο γιά τή λύση αύτοΰ τοϋ προβλήματος. Μ5 αύτόν πιστεύει πώς μπορεί νά αποκαλύψει τά σφάλματα στά οικο-δομήματα τής σκέψης τοϋ Χέγκελ και τοϋ Μάρξ και νά ύ-ποδείξει δρόμους γιά τήν έπαναστατικοποίηση τοϋ καπιτα-λισμοϋ και τήν υπερνίκηση τών παραμορφώσεων τοϋ σοσια-λισμού. Φυσικά γνωρίζουμε δτι αύτό είναι μόνο μιά παρά-φραση τής παλαιάς ύποκειμενίστικής άντίληψης τοϋ Μαρ-κοϋζε γιά τήν ελευθερία.

Γιά νά κάνουμε κατανοητή τή θεωρία τοϋ Φρόυντ γιά τήν εξουσία θά εξηγήσουμε σύντομα μέ τή βοήθεια Ινός σχήμα-τος τΙς βασικές έννοιες τής μεταψυχολογίας τοϋ δψιμου Φρό-

36

υντ και τις σχέσεις τών περιγραφόμενων μέσα σ" αυτές τις βασικές έννοιες «φαινομένων»:

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ μέσα σ' αύτόν δρουν δυο βασικές όρμές

4 I

έρμή τής ζωής (έρωτας) ορμή τοΰ θανάτου (θάνατος)

έπιδιώκει: επιδιώκει: Ένωση τής ζώσας ούσίας Επιστροφή στήν άνώδυνη σέ δλο και μεγαλύτερες κατάσταση πριν από τό θά-καΐ διαρκέστερες ενότητες να το στή δράση τους προσκρούουν και οί δυο βασικές ορμές στό

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Αύτό είναι γιά τήν ά μ ε σ η ικανοποίηση τής δρμής τής ζωής πολύ φτωχό και έχθρικό και επιβάλλει άποφασιστικές τροποποιήσεις τών βασικών ορμών

τ ρ ο π ο π ο ι ή σ ε ι ς ο ρ μ ώ ν μέ έκτροπή και άναστολή

α π ο τ έ λ ε σ μ α ανασταλμένη, άναβλημένη, αντικαταστημένη, αλλά μόνο

Ιτσι σχετικά σίγουρη και ωφέλιμη ι κ α ν ο π ο ί η σ η τ ώ ν δ ρ μ ώ ν

'Έτσι δημιουργείται ή δυναμική τών δρμών σάν άγώνας άνάμεσα

δ ρ μ ή τ ή ς ζ ω ή ς δ ρ μ ή τ ο υ θ α ν ά τ ο υ π ε ρ ι β ά λ λ ο ν

Στά τρία βασικά συμπλέγματα αύτής τής δυναμικής τών δρμών άντιστοιχοΰν οί τρεις βασικές αρχές

ά ρ χ ή τ ή ς ή δ ο ν ή ς ά ρ χ ή τ ή ς Ν ι ρ β ά ν α ά ρ χ ή τ ή ς π ρ α γ μ α τ ι κ ό τ η τ α ς

Ή άρχή τής ήδονής επιδιώκει τήν απεριόριστη άνάπτυξη του έρωτα μέ χαλαρωτική ικανοποίηση. Στήν πραγματικό-

37

τητα αύτδ σημαίνει διαιώνιση τής ήδονής, παρεμπόδιση τών έντάσεων, έπιδί(οξη ισορροπίας: ή άρχή τής ήδονής Ιχει έ-ναν εξαιρετικά συντηρητικό χαρακτήρα. Έτσι έρχεται σε γειτνίαση μέ τήν άρχή τής Νιρβάνα πού έπιδιώκει τήν ύ-περνίκηση τής ζωής, γιατί αύτή σημαίνει ύπεροχή έντά-σε(ον, δυσφορίας και άναγκών. Ταυτόχρονα ή άρχή τής Νιρβάνα είναι μιά μορφή τής άρχής τής ήδονής, εφόσον ε-πιδιώκει κατάργηση τών έντάσεων.

Ό Φρόυντ είδε τή σύγκλιση τών δύο αρχών, άλλά άπ5

αύτδ δέν έβγαλε τδ συμπέρασμα τής ένότητάς τους. Τήν ψυ-χική ζωή τήν ερμήνευσε σά μείγμα και τών δύο αρχών. Ή δρμή τοϋ θανάτου, ή ή δρμή τής καταστροφής, εξαναγκά-ζεται νά μπει στήν υπηρεσία τής δρμής τής ζωής, άλλά κρατά τήν ένέργειά της, ή δποία απλώς εκτρέπεται. Έτσι δέν άπευθύνεται πιά ένάντια στον ίδιο τδν οργανισμό, άλλά άναπτύσσεται σάν κοινωνικά ώφέλιμη επιθετικότητα: άπέ-ναντι στδν έξωτερικδ κόσμο (στή φύση και τούς κοινωνικά έπιτρεπτούς έχθρούς) και σά συνείδηση, ήθική, ύπερ - έγώ, πού έξυπηρετει τήν κοινωνική κυριαρχία πάνω στις ορμές.1

Ή έπιθετικότητα λοιπδν — ας τδ προσέξουμε αύτδ — προέρχεται σύμφωνα μ' αύτή τή φροϋδική θεωρία άπδ τή δομή τών δρμών, άπδ τή γενική μας σχέση πρδς τδν εξω-τερικό κόσμο κάτω άπδ συνθήκες μιας γενικής «άνάγκης τής ζωής»!

Στά πλαίσια αύτοϋ τοϋ μεταψυχολογικοϋ σχήματος δ Φρόυντ άναπτύσσει — και δ Μαρκοϋζε τδν άκολουθεΐ — τή θεωρία του γιά τδν πολιτισμό: Ή άρχή τής ήδονής πού ε-ξουσιάζει άρχικά τδν οργανισμό έπιθυμει μόνο άποφυγή τοϋ πόνου καθώς και άποκόμιση ήδονής άπδ ζώνες τοϋ σώμα-τος (αύτή είναι ή φροϋδική Ιννοια γιά τή σεξουαλικότητα, πού δέ χαρακτηρίζεται μόνο άπδ γεννητική σεξουαλικότη-τα) . Στό φτωχό και έχθρικό περιβάλλον μας δέν μπορεί νά άναπτυχθει αύτή ή ορμή τής ήδονής. Ή παραίτηση άπδ τις δρμές είναι άναγκαία. Ή άρχική σεξουαλικότητα εκτρέπε-ται άπδ τδν γενικό οργανισμό στά γεννητικά μέρη τοϋ σώ-ματος πού έξυπηρετοϋν τήν άναπαραγωγή, ώστε δ ύπόλοι-

38

πος δργανισμός νά απελευθερωθεί γιά τήν άναγκαία έργα-σία. Έτσι αύτή ή έργασία είναι χωρισμένη άπό τήν ήδονή, είναι άλλοτριωμένη εργασία, είναι καταπιεστικά μεταμορ-φωμένη δρμική ενέργεια καί δημιουργεί σάν τέτοια τδν πο-λιτισμό.

"Ας προσέξουμε εδώ: ή άλλοτρκομένη εργασία είναι κά-τι εντελώς διαφορετικό απ5 δ,τι στδν Μάρξ. Είναι δυσάρε-στη εργασία, επειδή ή ανάγκη τής ζωής μας εξαναγκάζει νά άπωθουμε τήν άποκόμιση τής ήδονής άπδ ζώνες του σώ-ματος στά γεννητικά όργανα. Ή ίδια ή εργασία δέν είναι πιά πρώτη έκφραση ζωής του άνθρώπου, δέν είναι πιά βά-ση τών πρακτικών, θεωρητικών καί κοινωνικών του σχέ-σεων, άλλά καρπός τής σύγκρουσης ανάμεσα στις ακόρεστες δρμές του καί τό φτωχό περιβάλλον. Ό μεγαλειώδης ελλη-νικός μύθος του Ηρακλή στό σταυροδρόμι υποχωρεί πίσω άπδ τον βιβλικό γιά τήν προέλευση τής εργασίας: Χάσαμε τον παράδεισο καί πρέπει νά κερδίζουμε τό ψωμί μας μέ τδν ιδρώτα τοϋ προσώπου μας. Ό πολιτισμός μας τελικά βαρύνεται άπό τή βάση του μέ καταπίεση, γιατί προέρχε-ται άπό καταπιεστική, δυσάρεστη, άλλοτριωμένη εργασία.

Ή άρχή τής ηδονής πρέπει νά μετατραπεί σέ άρχή τής πραγματικότητας γιά νά γίνει δ οργανισμός κοινωνικά ικα-νός. Αύτή ή άρχή τής πραγματικότητας «δέν είναι τίποτε άλλο άπό τήν άρχή τής παραγα>γικής παραίτησης, αναπτυγ-μένη σά σύστημα δλων τών τροποποιήσεων τών δρμών, τών παραιτήσεων, τών έκτροπών, τών μετουσιώσεων, πού πρέ-πει νά επιβάλλει ή κοινωνία στά άτομα, γιά νά τά μετα-βάλλει άπό φορείς τής αρχής τής ήδονής σέ κοινωνικά χρή-σιμα δργανα έργασίας. Στήν έννοια αύτή ή άρχή τής πραγ-ματικότητας είναι ταυτόσημη μέ τήν άρχή τής προόδου...»8

Σέ τί συνίσταται τό άποτέλεσμα μιας τέτοιας έξέλιξης κά-τω άπό τήν κυριαρχία τής άρχής τής πραγματικότητας; Ό Ιρωτας προάγει τήν κοινωνία μέ άποσεξουαλικοποίηση τοϋ δργανισμοΰ καί κάνοντάς τον κατάλληλο γιά υπηρεσία σάν δργανο έργασίας. Τό άποτέλεσμα είναι μιά ερμηνεία τής ευτυχίας σά δευτερεύουσας άπέναντι στήν κοινωνική παρα-

39

γωγικότητα. 'Αποφασιστική σημασία αποκτά ή άπόδοση. 'Ανάλογα είναι διαμορφωμένο τδ κοινωνικδ σύστημα τών ά-ξιων. Ή δρμή τοϋ θανάτου τροποποιείται' στήν έννοια κοι-νωνικά ώφέλιμης επιθετικότητας στρέφεται πρδς τά εξω ή εξυπηρετεί, στραμένη πρδς τά μέσα, τή διαμόρφωση τής συνείδησης, τής ήθικής κλπ, γιά τήν καταπίεση τών δρμών μας.

'Αποφασιστικό είναι κατά τδν Φρόυντ καί τδν Μαρκοϋ-ζε ότι μ' αύτή τήν καταπιεστική μεταβολή τών δρμών μας δέ γίνεται μόνο δυνατή ή πρόοδος τοϋ πολιτισμού, άλλά καί αύτόματη. Πρόκειται γιά δλο καί περισσότερη άπελευθέρω-ση ώφέλιμης εργασιακής ένέργειας, ή όποία δμως — σύμ-φωνα μ' αύτή τή θεωρία — είναι κ α τ α π ι ε σ τ ι κ ή ένέργεια. Ή άρχική Libido γίνεται παραγωγικότητα. Αύ-τή συσσωρεύει άπδ τδ ένα μέρος δλο καί περισσότερα ύλι-κά καί πνευματικά μέσα τής παραγωγής. Άπδ τδ άλλο μέ-ρος δμως άπαγορεύει στούς παραγωγούς — γιατί είναι κα-ταπιεστική! — τήν πλήρη άπόλαυση τών παραγμένων άπ' αύτούς άγαθών.

Έτσι «έξηγεΐται» λοιπδν ή έκμετάλλευση πάλι άπδ τή δομή τών δρμών μας!

"Οποιος γνωρίζει τή θεωρία τής άναπαραγωγής τοϋ Μάρξ, καταλαβαίνει δτι έδώ έχουμε νά κάνουμε μέ μιά βιο-λογικοποίηση τής καπιταλιστικής διαδικασίας τής παραγω-γής. Άπδ τήν άναπαραγωγή τής σχέσης τοϋ κεφαλαίου γί-νεται μιά τέτοια τής καταπίεσης καί τής τάξης τών άξιων της. Καί δπως ή τελευταία λέξη τής μαρξικής θεωρίας τής άναπαραγωγής είναι ή σοσιαλιστική επανάσταση, έτσι καί ή τελευταία λέξη αύτής τής θεωρίας τοϋ Φρόυντ καί τοϋ Μαρκοϋζε είναι ή βιο - ψυχική επανάσταση. Α ύ τ δ είναι ή έμβάθυνση τής μαρξικής λογικής άπδ τδν Μαρκοϋζε!

Ή θεωρία τοϋ Μάρξ στηρίζεται φυσικά σέ άκριβή, επι-στημονική άνάλυση τής πραγματικής καπιταλιστικής διαδι-κασίας τής παραγωγής καί άναπαραγωγής, ενώ ή θεωρία τοϋ Φρόυντ καί τοϋ Μαρκοϋζε στηρίζεται σέ μυθολογικές βάσεις. Ένώ δ Μάρξ υποδείχνει τδν πραγματικό κοινωνικό

40

αντίπαλο καί τδν πραγματικό δρόμο γιά τήν υπερνίκηση τών προβλημάτων, δ Φρόυντ καί δ Μαρκοϋζε μένουν στήν έκκληση καί στή διακήρυξη τής έλπίδας γιά μιά βιο - ψυ-χική ανακατασκευή τοϋ άνθρώπου.

Μέσα σ' αύτή τήν εξέλιξη δ Φρόυντ εξάγει τήν εξουσία κατά τδν άκόλουθο τρόπο (παραθέτουμε ένα χωρίο τοϋ Μαρ-κοϋζε πού αντικατοπτρίζει τή φροϋδική θεωρία) : « . . . ή ιστορία τοϋ άνθρώπου άρχίζει μέ τδ δτι μέσα σέ μιά πρω-τοομάδα δ ισχυρότερος, δ πρωτοπατέρας, γίνεται άπόλυτος εξουσιαστής καί σταθεροποιεί τήν έξουσία του, μονοπωλών-τας γιά τδν έαυτό του τή γυναίκα — τή μητέρα ή τις μη-τέρες — καί στερώντας σέ δλα τά άλλα μέλη τής ομάδας τήν άπόλαυση. Καί αύτδ σημαίνει δτι ούτε ή φύση ούτε ή φτώχεια ούτε ή άδυναμία έπιφέρουν τήν πρώτη καί γιά τήν έξέλιξη τοϋ πολιτισμού άποφασιστική καταπίεση τών δρ-μών, άλλά δ δεσποτισμός τής εξουσίας — τδ γεγονός δτι έ-νας δεσπότης μοιράζει καί εκμεταλλεύεται άδικα τή φτώ-χεια, τήν έλλειψη καί τήν αδυναμία, δτι σφετερίζεται τήν άπόλαυση καί αναθέτει τήν εργασία στά άλλα μέλη τής ο-μάδας.» Αύτδ όδηγει σέ εξέγερση τών γιων. Σκοτώνουν τδν δεσποτικό πρωτοπατέρα καί προσπαθούν νά επιβάλλουν άλ-λη τάξη τών πραγμάτων. Οι τύψεις συνειδήσεως γιά τδ έγ-κλημα δδηγοϋν στή δημιουργία τής δύναμης πού λέγεται «ύπερ - εγώ», ή δποία επιβάλλει τις ίδιες παραιτήσεις άπδ τις δρμές δπως πριν δ πρωτοπατέρας. Αύτή ή πρώτη δοκι-μή τής άπελευθέρωσης τών δρμών τελειώνει μέ τδ δτι οΕ «έ-παναστατικοί γιοι ή άδελφοί βλέπουν ή νομίζουν πώς βλέ-πουν δτι δέ γίνεται χωρίς έξουσία καί δτι δ πατέρας δέν ή-ταν περιττός δσο δεσποτικός κι άν ήταν. Ό πατέρας επανα-φέρεται άπδ τους άδελφούς, ε κ ο ύ σ ι α τώρα καί, μπο-ρούμε νά πούμε, γενικά: σάν ήθικότητα, δηλαδή οι άδελφοί επιβάλλουν στους Ιαυτούς τους τις ίδιες παραιτήσεις άπό τις δρμές καί τις ίδιες στερήσεις πού τους είχε πριν έπιβάλλει δ πρωτοπατέρας.» 'Έτσι έπιτυγχάνεται ή έσωτερίκευση τής πατρικής έξουσίας: Πηγή τής ήθικότητας καί τής συνείδη-σης. Μ' αύτδ άρχίζει δ πολιτισμός. «Άπδ τήν πρώτη άν-

41

θρώπινη - ζωική ορδή ϊγινε ή πρώτη καί πιο πρωτόγονη άνθρώπινη κοινωνία. Ή καταπίεση τών ορμών γίνεται ε-θελοντικό, έσωτερικευμένο έργο τών άτόμων καί ταυτόχρο-να εγκαθιδρύεται ή πατρική έξουσία σάν έξουσία πολλών πατέρων, οι οποίοι — ό καθένας γιά τον έαυτό του — με-ταβιβάζουν τήν ηθικότητα τής πατρικής έξουσίας καί μ' αύ-τή τόν περιορισμό τών δρμών στή δική τους φατρία, στή δι-κή τους δμάδα καί τήν άφήνουν νά έπιδρα στή νέα γενιά.» Πρόκειται λοιπόν γιά μιά δυναμική τής έξουσίας πού άρ-χίζει μέ τή δεσποτεία, δδηγεί σέ επανάσταση καί προχω-ρεί σέ έσωτερίκευση τής εξουσίας. Αύτή ή δυναμική επα-ναλαμβάνεται σέ δλόκληρη τήν ιστορία τής άνθρωπότητας. Ό Φρόυντ κατάταξε τά προβλήματα τής εφηβείας καί τήν ύπερνίκησή τους καθώς καί τή διαμόρφωση άντίστοιχων κανόνων σ' αύτή τή δυναμική τής έξουσίας. Καί τις έπανα-στάσεις τις κατατάσσει σ5 αύτδ τδ βιολογικό σχήμα τών δρ-μών: δπως δ έξεγειρόμενος στήν εφηβεία υποτάσσεται τε-λικά, έτσι συμβαίνει μέ τις έπαναστάσεις καί τούς έπανα-στάτες. «Αύτές οι έπαναστάσεις παρουσιάζουν μιά σχεδόν σχηματική έξέλιξη. Ή έξέγερση πετυχαίνει καί ορισμένες δυνάμεις προσπαθούν νά ανθήσουν τήν έπανάσταση στό πιδ άκραΤο σημείο της, σ" αύτδ άπδ τδ όποιο θά πετύχαινε ϊσως ή μετάβαση σέ νέες, δχι μόνο ποσοτικές, άλλά ποιοτικές διά-φορες συνθήκες — καί σ5 αύτδ τδ σημείο ήττάται συνήθως ή έπανάσταση καί έσωτερικεύεται ή έξουσία σέ άνώτερο ε-πίπεδο, έγκαθιδρύεται πάλι καί συνεχίζεται.»3

Τδ τέλος δείχνει δτι δ Μαρκοϋζε στηρίζει τήν άρνητική του θέση άπέναντι στον πραγματικό σοσιαλισμό μέ μιά βιο-λογιστική «θεμελίωση» τής κοινοτικής έξέλιξης. Δυστυχώς άγνοει τις κριτικές παρατηρήσεις, μέ τις όποιες δ Μάρξ καί δ Ένγκελς άναίρεσαν τις μή άπόλυτα πρωτότυπες δοκι-μές γιά τήν αιτιολόγηση τής έξουσίας μέ τή βοήθεια τής βιολογίας καί τής ζωολογίας.4 Ή ο ύ σ ί α αύτής τής κρι-τικής συνίσταται στήν άποκάλυψη τής άβασιμότητας ενός τέτοιου είδους δημιουργίας τής έξουσίας στήν ά ν θ ρ ώ -π ι ν η κοινωνία καί στήν άπόδειξη δτι χωρίς ο!κονομικό

42

θεμέλιο ή έξουσία ανάμεσα στους ανθρώπους δέ θά μποροϋ-σε νά δημιουργηθεί κ α ί νά κρατηθεί.

Ό Φρόυντ καί ό Μαρκοϋζε αιτιολογούν τήν έξουσία κα-θαρά φυσικά, προχωρούν πολύ πίσω άπό τον Μάρξ καί τόν Ένγκελς καί αύτό ό Μαρκοϋζε τδ χαρακτηρίζει σάν τήν ά-παραίτητη εμβάθυνση τής μαρξικής μορφής τής λογικής: Ή έξουσία πηγάζει άπό ύπέρτερη σο^ματική δύναμη. Έτσι βασίζεται στήν τύχη: δποιος ήταν κατά τύχη δ δυνατότε-ρος — καί έπιδίωκε τήν έξουσία, πράγμα πού θά μπορού-σε καί νά μή συμβαίνει, έστω κι αν εξάγει κανείς τέτοια έ-πιδίωξη άπδ τή σεξουαλική δ ρ μ ή , αύτός θέτει σέ κίνη-ση τό μηχανισμό τής έξουσίας πού μας βαρύνει άπό τότε. Ή «έμβάθυνση» τής μαρξιστικής θεωρίας τών τάξεων, τοϋ ταξικού άγώνα, τοϋ κράτους, ή προέλευσή του άπό τήν ι-διωτική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής καταλήγει στδν δαρβινικό άγώνα γιά τήν ύπαρξη (κοινωνικός δαρβινισμός), στήν έρμηνεία τοϋ αστικού συναγωνισμού — σέ άναλογία προς σεξουαλικές σχέσεις ορισμένων ειδών ζώων — σάν έ-να είδος αύτοφυοϋς άγώνα γιά τήν έξουσία πάνω στή γυ-ναίκα σέ μιά ύποθετική πρωτοομάδα (πού εξελικτικά, δπως άπόδειξε δ Heberer, είναι γενετικά έξίσου άδύνατη δπως δ μυθικός Αδάμ καί ή μυθική Ευα) .8

Ό Μαρκοϋζε προσαρτα σ' αύτές τις σκέψεις τοϋ Φρόυντ τήν άκόλουθη παρατήρηση: Ά ν εύσταθεί αύτή ή ύπόθε-ση γιά τήν προέλευση τής έξουσίας, πρέπει νά ρωτήσουμε «άν δίπλα στον Ιστορικό - κοινωνικό θερμιδώρ, πού μπορεί νά παρατηρηθεί σ' δλες τις έπαναστάσεις τοϋ παρελθόντος, δέν ύπάρχει καί ένας ψ υ χ ι κ ό ς θερμιδώρ* μήπως οί έ-παναστάσεις δέν ήττοϋνται μόνο άπό έξω, δέν άντιστρέφον-ται καί δέν άνακαλοϋνται, δέ δρα ίσως μέσα στά άτομα μιά δυναμική πού αρνείται ε σ ω τ ε ρ ι κ ά μιά δυνατή άπε-λευθέρωση καί ειρήνευση.. . ;»β

'Αρχικά δλα έξαρτώνται άπό τή λέξη άν! Μετά έρχεται στό προσκήνιο Ινα είδος κοινωνικοϋ καί ψυχικοϋ παραλλη-λισμού. θά δοϋμε δτι δ Μαρκοϋζε ξεχνά πρώτα τό «άν» καί μετά τόν παραλληλισμό γιά χάρη τής ψυχικής λύσης.

43

"Οπως κι άν εχει τό πράγμα: αυτό είναι ένα είδος υποκα-τάστατου γιά τή μαρξιστική θεωρία του καιροσκοπισμού. Είναι ή νέα εξήγηση γιά τό γιατί «δέν έγινε» ή έπανάστα-ση. Ό Μάρξ καί δ Χέγκελ είχαν άδικο, γιατί δέν είδαν τή βιοψυχική παραμόρφωση του ξεχωριστού άτομου, πού δη-μιουργήθηκε στή σύγκρουσή του μέ τό έχθρικό περιβάλλον, πού κατά κάποιον τρόπο τή δημιούργησε τδ ίδιο τδ άτομο στον έαυτό του. Γι5 αύτδ οι ύποδείξεις του Μάρξ καί του Χέγκελ γιά τήν ελευθερία είναι άνεπαρκείς. "Ηδη οι θεω-ρίες τους γιά τήν προέλευση τής έξουσίας δέν εύσταθοϋν. Κατά συνέπεια καί οι θεωρίες τους γιά τήν έλευθερία δέν είναι δρθές. Τήν έλευθερία τήν δρίζουν πάντα κάτο) άπό τις συνθήκες ενός κόσμου πού ύπόκειται στήν άρχή τής πραγματικότητας, στήν καταπίεση, καί έτσι σέ διαλεκτική αντίθεση πρδς τήν άνελευθερία. Ή πρόοδος τής έλευθερίας είναι σ' αύτούς πάντα συνδεμένη μέ τέτοια έξουσία καί ά-νελευθερία. Πάνω σ* αύτδ τδ έδαφος δμως δέν μπορεί νά υπάρχει πραγματική άπελευθέρο>ση. Γ ι ' αύτή είναι Απα-ραίτητη ή ολοκληρωτική έπανάσταση, ή άλλαγή τής βιο-ψυχικής μας δομής.

Έδώ έχουμε μπροστά μας μέ έξαιρετική σαφήνεια τήν τάση τής ψυχαναλυτικά αιτιολογημένης θεωρίας τοϋ πολι-τισμού πού άνάγει άρχικά τδ κοινωνικό στό άτομο, τό άτο-μο μετά στό ψυχικό καί αυτό στή συνέχεια στό βιολογικό, τό όποιο έξετάζεται μετά «δαρβινιστικά» κάτω άπό τήν ά-ποψη τής σύγκρουσης άνάμεσα στή ζωή καί τό περιβάλλον. Λογικά συνάγεται άπ9 αύτδ δτι ή έννοια τοϋ Μαρκοϋζε γιά τήν έπανάσταση πρέπει νά άρχίσει δχι άπό τήν κοινωνία, άλλά άπό τή δομή τών δρμών τοϋ άνθρώπου, πράγμα πού τό έπιχειρεί πραγματικά πολλές φορές.7

Ό Μαρκοϋζε συνδέει αύτές τις σκέψεις σέ μιά άκόμη πα-ρατήρηση: Ά ν εύσταθεί ή ύπόθεση τοϋ Φρόυντ, ή κατα-πίεση τών δρμών δέν πηγάζει μόνο άπδ τή φυσική άναγ-καιότητα (φτώχεια τών δρο)ν τής ζωής μας σέ άντίθεση πρδς τήν άπληστία τής άρχής τής ήδονής μας), άλλά «έχει έπιτευχθεί τουλάχιστον (έδώ θάβεται σιγά - σιγά δ παραλ-

44

ληλισμός! — Ρ. Στ.) έξίσου καί ίσως πρωταρχικά '(επιτέ-λους, φτάνει στό τέλος χωρίς άπόδειξη καί μάλιστα χωρίς δοκιμή άπόδειξης! — Ρ. Στ.) γιά τό συμφέρον τής έξου-σίας καί γιά τή διατήρηση μιας δεσποτικής έξουσίας.. .».* "Ετσι ή καταπιεστική άρχή τής πραγματικότητας πηγάζει (άν Ισχύει τό Ά ν ! ) δχι μόνο άπό τόν κοινωνικό Λόγο, άλ-

λά άπό τήν (άναιτιολόγητη!) έξουσία. Ή καταπίεση τών ορμών δηλαδή δέν είναι άμετάβλητη, έχει τά δριά της, πού τά φτάνει δταν τά κάτω άπό τόν οιωνό τής αρχής τής από-δοσης άναπτυγμένα παραγωγικά μέσα άρκοϋν ποιοτικά καί ποσοτικά νά ικανοποιήσουν τις άνάγκες μας χωρίς τις θυ-σίες πού επιβάλλει ή άρχή τής άπόδοσης. "Ετσι έχουν σή-μερα τά πράγματα. Καί άπ5 αύτό προκύπτει ή σημερινή έ-πα ναστατική μας κατάσταση.

"Εχουμε φτάσει στή ρίζα τής νέας κριτικής θεωρίας τοϋ Μαρκοϋζε. Ή θεωρία αύτή στηρίζεται σέ έξαιρετικά άσα-φεις υποθέσεις. Υπάρχει μιά σειρά άπό ιστορικά έπιβεβαιω-μένες γνώσεις πού μιλούν κατά τοϋ Φρόυντ καί υπέρ τής μαρξιστικής άντίληψης.®

Υπήρξε τουλάχιστον στούς μέχρι τώρα έξετασμένους λαούς μιά κατάσταση άταξικής πρωτόγονης κοινωνίας. Ε -κείνη τήν έποχή οί άνθρωποι ζούσαν χωρίς έξουσία. Ζού-σαν δχι μέ πατριαρχικά, άλλά μητριαρχικά όργανωμένο τρόπο ζωής.10 'Άν ή πρωτοομάδα τοϋ Φρόυντ καί τοϋ Μαρ-κοϋζε υπήρξε πραγματικά, τή δεσποτική έποχή θά τήν εί-χε άκολουθήσει μιά μή δεσποτική έποχή. Πώς — αύτό τό πρόβλημα θά έπρεπε νά τό λύσουν άψογα οι φροϋδικοί καί οι μαρκουζικοί: πώς διαδέχτηκε τή δεσποτική «πρωτοομά-δα» ή μή δεσποτική πρώτη κοινωνία, άν καί τό πρόβλημα τής «άνάγκης τής ζωής», πού δρίζεται άπό τις έννοιες τής άρχής τής πραγματικότητας καί τής άρχής τής άπόδοσης τοϋ Φρόυντ καί τοϋ Μαρκοϋζε, ύπήρχε καί γιά τήν πρώτη κοινωνία δχι λιγότερο άπό δ,τι γιά τήν «πρωτοομάδα»; Ό μαρξισμός μπόρεσε — χωρίς κατασκευές δπως πρωτοομάδα, πρωτοπατέρας, σωματική ύπεροχή, τύχη κλπ. — νά άπο-δείξει τή διαμόρφο^ση τών τάξεων καί τής έξουσίας άπό

45

τήν αρχική άταξική κοινωνία. Ot ύποθέσεις καί οί μύθοι τοϋ Φρόυντ και τοϋ Μαρκοϋζε δέν έχουν έδώ θέση. Ό μαρ-ξισμός Αποκάλυψε τίς πραγματικές πηγές τής άνελευθερίας καί έδειξε τούς ιστορικούς δρους τής ύπερνίκησής της. Ή άναφορά τοϋ Μαρκοϋζε στον Φρόυντ δέν αιτιολογείται. Ό Φρόυντ καί ό Μαρκοϋζε δέ συνέβαλλαν στή διαλεύκανση τοϋ προβλήματος. 'Αντίθετα, τό συσκότισαν μέ ψυχολογι-σμό, βιολογισμό καί άποκοινωνικοποίηση. Ή θεωρία τους έχει ένα καθαρό μυθολογικό θεμέλιο. Ή υποτροπή τοϋ Μαρ-κοϋζε σ* αύτή τή θέση δέν έξηγείται Από δήθεν έλλείψεις τοϋ μαρξισμού, Αλλά άπό τόν ταξικά καί πολιτικά εύνόητο άντικομμουνισμό του, άπό τήν μικροαστική του άνυπομονη-σία γιά τήν πραγματική πορεία τής ιστορίας καί άπό τήν προερχόμενη Απ* αύτή άπογοήτευσή του. Γύρω άπ' αύτό τό προσωπικό δίλημμα οικοδόμησε μιά έντελώς νέα «κριτι-κή θειορία». Αύτό είναι τό ούσιαστικό.

Γιά νά είμαστε Ακριβοδίκαιοι: Ό κ α π ι τ α λ ι σ μ ό ς π α ρ α μ ο ρ φ ώ ν ε ι δ λ ε ς τίς πλευρές τής Ανθρώ-πινης ζωής, καί τίς (κοινωνικά διαμορφωμένες, τροποποιη-μένες) δομές τών ορμών. Π ώ ς γίνεται αύτό; Ποιό ρόλο παίζουν τέτοιοι παράγοντες στή γενική διαδικασία τής κοι-νωνίας — σά δευτερεύοντες, πολλές φορές έξαρτημένοι πα-ράγοντες πού δέν πρέπει νά τούς ύπερεκτιμοϋμε, άλλά πού παρ' δλα αύτά δ ρ ο ϋ ν ; Αύτό θά έπρεπε νά έρευνηθεί καί δχι νά παρακαμφθεί ή έπιστημονική εξήγηση τοϋ προβλή-ματος μέ μ ο ν ο μ έ ρ ε ι α , μ υ θ ο π ο ί η σ η ορισμέ-νο) ν παραγόντων πού βέβαια υ π ά ρ χ ο υ ν , άλλά δέν εί-ναι Αποφασιστικής σημασίας γιά τή γενική διαδικασία.

Ό Μαρκοϋζε λέει δτι ή θεωρία τής έλευθερίας στον Χέγ-κελ καί τόν Μάρξ συνδέεται μέ τήν άνελευθερία στόν πολι-τισμό πού χαρακτηρίζεται άπό τήν έξουσία,11 προσαρμοσμέ-νη στις πιέσεις μιας καταπιεστικής έννοιας τής προόδου πού άποπάνω έχει τώρα διαφθαρεί καί ψυχαναλυτικά.18 TC αύ-τό πρέπει νά άναπτυχθεί μιά νέα έννοια τής προόδου. Αύ-τό τό έπιχειρεί ό Μαρκοϋζε κυρίως μέ τό «Έρωτας καί πο-λιτισμός».

46

Βασικά έχουμε νά κάνουμε μέ μιά χρησιμοποίηση τής χαιντεγγερικής «ανάκλησης». Ή άρνηση τής άρνησης τοϋ Χέγκελ άπορρίπτεται. Τό Γίγνεσθαι γίνεται παράλογο. Στό ν «Μονοδιάστατο άνθρωπο» τό ξανασυναντούμε. Εκε ί θά δείξουμε δτι μέ μιά τέτοια θεωρία δέν μπορεί νά αΐτιολογη-θεΐ καμιά έπανάσταση. Πρόκειται γιά ψευτοριζοσπαστισμό πού στήν πραγματικότητα άκυρώνει, εξαλείφει δλόκληρη τήν ιστορία τών αγώνων τού άνθρώπου γιά τήν έλευθερία.

Γνωρίζουμε ήδη δτι ό Μαρκοϋζε ψέγει στήν έννοια τοϋ Μάρξ γιά τό σοσιαλισμό τόν άνεπαρκή ούτοπικό χαρακτή-ρα της. Άφοϋ ό Μαρκοϋζε «ριζοσπαστικοποιεί» τόν Μάρξ, εξηγώντας — μέ τή βοήθεια τοϋ Φρόυντ — τό πρόβλημα τής καταπίεσης «βαθύτερα», στρέφεται στό «'Έρωτας και πολιτισμός» στή «θεμελίωση» μιας νέας εικόνας τής έλευθε-ρίας και τής άπελευθέρωσης.

Κάνει διάκριση άνάμεσα σέ άναγκαία (βιολογικά άναπό-φευκτη) καί πρόσθετη, μόνο γιά τό συμφέρον τής διατήρη-σης τής δύναμης άσκούμενη καταπίεση: «surplus - repres-sion». Αύτό είναι πάλι — δπως πριν σχετικά μέ τή μαρξι-στική θεωρία τής άναπαραγωγής — ένας ρεβιζιονιστικός δανεισμός άπό τόν Μάρξ (Surplus - Profit) ,18 Αύτή τήν πρόσθετη καταπίεση τήν αποκαλύπτει σέ άντιπαραβολή μέ τίς τεχνικές - παραγωγικές δυνατότητες τών άνθρώπων σάν περιττή. Φυσικά ή ιστορία πού έχει λάβει χώρα κάτω άπό τόν οιωνό τοΰ καταπιεστικού πολιτισμού Ιχει άφήσει βαθιά ίχνη στον άνθρωπο. 'Απέναντι σ' αύτή τήν κατάσταση προ-βαλλόταν πάντα άντίσταση καί έπανάσταση. Έκφραση αύ-τής τής άντίστασης είναι τά προϊόντα τής φαντασίας, τής τέχνης, οι μύθοι καί ή θρησκεία (έδώ έννοειται έκείνη ή πλευρά τής θρησκείας πού ό Μάρξ τήν έχει όνομάσει δια-μαρτυρία (Protestation) ένάντια στήν πραγματική αθλιό-τητα) . Ή φαντασία διατηρεί π.χ. τίς μεταδιδόμενες άπό γενιά σέ γενιά άναμνήσεις στις εύτυχισμένες πανάρχαιες καταστάσεις καί Ιτσι είναι τόπος άντίστασης. « . . . ή φαν-τασία έπιμένει . . . πίσω άπό τήν αύταπάτη νά στέκει γ ν ώ -σ η.» Και ή τέχνη τοποθετείται σ* αύτόν τόν τομέα τής άν-

47

τίστασης καί έτσι είναι έπαναστατική. Ή α ι σ θ η τ ι κ ή της μορφή άπορροφά βέβαια τό έπαναστατικό περιεχόμενο: Ή τέχνη «άπολαμβάνεται» (δ Μαρκοϋζε διατηρεί τή θέση του άπό τό 1937, άπό τήν πραγματεία του γιά τόν «κατα-φατικό πολιτισμό»). Οι εξουσιαστές έπιτρέπουν ένα είδος εσωστρεφούς, αισθητικής ελευθερίας. Τά προϊόντα τής φαν-τασίας, τής τέχνης, τό μυθικό καί ή θρησκευτική διαμαρτυ-ρία ύπερνικοϋν τήν άρχή τής πραγματικότητας ι δ ε α τ ά . Είναι δηλαδή στοιχεία τής «μεγάλης άρνησης». Αυτά μας θυμίζουν τά απωθημένα πρότυπα τής εύτυχίας, τής ήδονής καί τής έλευθερίας.14

Μόλις δμως ό πολιτισμός έχει φτάσει ένα τέτοιο ϋψος τής εξέλιξης πού Επιτρέπει τήν πλήρη ικανοποίηση τών άναγ-κών καί κάνει περιττή τήν «πρόσθετη καταπίεση» — αύτό συμβαίνει σήμερα — αύτή ν «μεγάλη άρνηση» μπορεί νά γίνει γνήσια έπαναστατική δύναμη. Βγαίνει έξω άπό τό βα-σίλειο τοϋ αισθητικού Φαίνεσθαι, τής φαντασίας, τής μυθο-λογίας, τής θρησκευτικής φυγής ή τής ψυχικής άσθένειας και γίνεται ιστορική δύναμη.

Τέτοιες δοκιμές άπελευθέρωσης γίνονταν ολοένα.15 'Αλ-λά κάθε φορά καταπνίγονταν σχετικά εύκολα. Ο Ε έπαναστά-σεις προδίνονταν. Ξέρουμε γιατί: γιατί υπήρχε ένας «ψυ-χικός θερμιδώρ». Ή αιώνια επίδραση τής άρχής τής πραγ-ματικότητας παραμόρφωνε τά άτομα καί τούς δημιουργού-σε τήν ψυχική ετοιμότητα γιά θερμιδώρ. Γ ι ' αύτό συμπε-ριφέρονται οι άνθρο>ποι ακριβώς έν δψει τής πραγματικής δυνατότητας γιά απελευθέρωση μέ τόν παλιό τρόπο, δηλα-δή άνασταλτικά! 'Ακόμη καί οι έπαναστάτες ταυτίζονται μ' αύτό πού καταπολεμούν. Αύτή ή ταύτιση είναι ή ούσία τής προδοσίας άπέναντι στήν έπανάσταση.

Βλέπουμε: Ή διαλεκτική τής άρνησης τής άρνησης τοϋ Χέγκελ ισχύει σά θεωρητική δικαιολόγηση τής δημιουρ-γημένης κατά τήν πορεία τής ιστορίας, ψυχικά έξαρτημέ-νης, ανασταλτικής συμπεριφοράς τών άνθρώπων. 'Αναγκαία είναι μιά άλλη μορφή άρνησης. Καί παραπέρα βλέπουμε δ-τι ό καιροσκοπισμός καί ή άντεπανάσταση δέν έχουν νά κά-

48

νουν τίποτε μέ τον ταξικό αγώνα, άλλα ξεκινούν άπό τούς ίδιους τούς επαναστάτες μέ βάση μιά καταπιεστική προδια-μόρφωση τής ψυχικής τους δυναμικής, καί δτι στή διαλε-κτική τοϋ Χέγκελ καί τοϋ Μάρξ βρήκαν τή θεωρητική τους δικαιολόγηση. Είναι φυσικό πώς λογικά υπάρχει μιά μονα-δική διέξοδος: ολοκληρωτική έπανάσταση, άρνηση χωρίς άρνηση τής άρνησης, «αρνητική» διαλεκτική. *Ό,τι κι άν σημαίνει αύτό: "Αρνηση τής άρνησης δέν πρέπει νά περιέ-χει, πρέπει νά είναι μόνο άρνηση: άρνητική διαλεκτική σάν αύτοϋ τοϋ είδους πού έκπροσωπεί σήμερα συστηματικά ό Άντόρνο. 'Ολοκληρωτική έπανάσταση δχι τής πραγματι-κής βάσης, άλλά τής ψυχικής μας δομής, αύτό είναι τό κύ-ριο καθήκον. Μ' αύτόν τόν τρόπο «ριζοσπαστικοποίησε» ό Μαρκοϋζε τόν Χέγκελ καί τόν Μάρξ.

Τέτοια ολοκληρωτική έπανάσταση είναι σήμερα δυνατή. Καί είναι περισσότερο αναγκαία παρά ποτέ: οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις θά μπορούσαν νά άπελευθερώσουν τόν άνθρωπο σέ άφάνταστο βαθμό άπό τή δυσάρεστη, άλλο-τριωμένη έργασία. Άλλά αυτές οί δυνάμεις εξυπηρετούν τόν υπάρχοντα, καταπιεστικά εγκαθιδρυμένο πολιτισμό τής διαιώνισης τής πρόσθετης καταπίεσης. "Οσο μεγαλύτερη εί-ναι ή δυνατότητα τής απελευθέρωσης, τόσο μεγαλύτερη εί-ναι ή κινητοποιούμενη ένάντια σ' αύτή άντίσταση. Αύτές είναι οί πηγές τών ολοκληρωτικών τάσεων πού υπάρχουν καί στις άστικές δημοκρατίες.18

Σήμερα θά ήταν λοιπόν δυνατή ή άπελευθέρωση τής άρ-χής τής ήδονής. Γι ' αύτό είναι άπαραίτητη ή «μεγάλη άρ-νηση», ή μή - σύμπραξη πιά στήν καταπίεση κάτω άπό τήν άρχή τής άπόδοσης. Γιά τήν παρεμπόδιση αύτής τής δυνα-τής ελευθερίας χαλαρώνεται σημαντικά ή πίεση τοΰ άλλοτε έπιβεβλημένου στον άνθρωπο σεξουαλικοϋ ταμπού έν ονόμα-τι τής άρχής τής άπόδοσης. Ό Μαρκοϋζε γνωρίζει δτι καί έδώ δρα ένας «παράγοντας ένσωμάτωσης»: Ή χαλάρωση τών σεξουαλικών ταμπού έχει μιά έπίδραση καθησύχασης, προσαρμογής καί έκτροπής καί έ τ σ ι δέν είναι έπανα-στατική. Τό άστικό κύμα τοϋ σέξ τής εποχής μας έξηγεϊται

4 49

τελικά καί άπ' αύτδ τδ γεγονός. Στή θέση τοϋ σεξουαλικού ταμπού μπαίνει αύξανόμενη χειραγώγηση τής συνείδησης. Αύτή τήν πλευρά τής θεωρίας του δ Μαρκοϋζε τήν άνάπτυ-ξε άργότερα κυρίως στό «Ό μονοδιάστατος άνθρωπος».

Τδ δεύτερο μέρος τοϋ «'Έρωτας καί πολιτισμδς» περιγρά-φει πώς θά μπορούσε νά είναι μιά μελλοντική, μή - κατα-πιεστική κοινωνία. Σύμφωνα μέ τή θεωρία του αύτδ σημαί-νει κυρίως σχεδιασμό τής δ ο μ ή ς τ ώ ν δ ρ μ ώ ν μιας τέτοιας κοινο^νίας.

Πρέπει δμως νά παρατηρήσουμε δτι σύμφωνα μέ τίς με-θοδικές βασικές άρχές τής «κριτικής θεωρίας» του δέν προσ-φέρεται στδν Μαρκοϋζε μιά τέτοια δυνατότητα. Είδαμε δτι μιά άποφασιστική άντίρρηση τοϋ Μαρκοϋζε άπέναντι στδν Χέγκελ και τδν Μάρξ ήταν δτι ή άρνησή τους δέν είναι άρ-κετά «ριζική». Θά εξηγήσουμε ακριβέστερα δτι αύτδ σημαί-νει άντικατάσταση τής άρνησης τής άρνησης, τής συγκε-κριμένης άρνησης, μέ τδ καθαρό, τυπικδ - λογικό δχι (Νοη) . Ό Μαρκοϋζε άπορρίπτει τή χεγκελιανή καί τή μαρξική άρνηση σά σύνδεση, σάν προσδιορισμό τής έλευθερίας — πα-ρατηρημένη σ' αύτή τήν ψυχική μας συνάφεια: σάν έκφρα-ση τής καταπίεσης. 'Αλλά έτσι ή κοινωνία τοϋ μέλλοντος δέν έπιδέχεται προσδιορισμό καί διατύπωση.17 "Αν αύτό ά-ληθεύει, πώς μπορεί δ Μαρκοϋζε νά διατυπώνει θετικές ά-ποφάνσεις γιά τήν κοινωνία τοϋ μέλλοντος, γιά τήν εντε-λώς άλλη, «δεύτερη» διάσταση τής ψυχικής μας δομής; Τδ πολύ-πολύ θά μπορούσε νά πει: τά πράγματα δέ θά είναι ετσι δπως είναι τώρα. Κάθε δοκιμή γιά τή διατύπωση άπο-φάνσεων π ε ρ ι ε χ ο μ έ ν ο υ πέρα άπ' αύτδ τό άντικεί-μενο, πρέπει κατά κάποιον τρόπο νά στηρίζεται στό Πα-λαιό, νά ξεκινάει άπ' αύτό γιά τήν άνάπτυξη τοΰ Νέου, δη-λαδή — φιλοσοφικά έκφρασμένο — νά «έπιστρέψει» στή θεωρία τής άρνησης τοϋ Χέγκελ. Έτσι ολόκληρη ή «κριτι-κή θεωρία» τοϋ Μαρκοϋζε χωλαίνει άπδ τήν άρχή έξαιτίας μιας βασικής έσωτερικής άντίφασης.

Ά ς παρατηρήσουμε δμως στό μεταξύ πώς θά είναι δ μελλοντικός του κόσμος (δ κόσμος του τών δρμών μας!)

50

Γιά νά τόν περιγράψει, ξεκινάει άπό μυθολογικές μορφές δπως τοϋ Νάρκισσου καί τοϋ Όρφέα,18 πράγμα πού σημαί-νει τοποθέτηση ενάντια στόν Προμηθέα καί τόν Φάουστ. Εκτός άπ' αύτό καταφεύγει στήν αισθητική καί ρωτάει πώς δροϋν οί δρμές μας κάτω άπό δρους μιας «σεξουαλικής» λογικής. Κατά κάποιον τρόπο σά σημεία τοϋ νέου πολιτι-σμού όνομάζει: τόν "Ερωτα τοϋ Πλάτωνα, τά «Γράμματα γιά τήν αισθητική» τοϋ Σίλλερ, τήν εργασία τοϋ Κλάιστ γιά τό Μarionettentheater,9 ποιήματα τοΰ Μπωντλαίρ, τοΰ Ρίλκε,20 τοϋ Προύστ καί τοϋ Βαλερύ,21 άφορισμούς τοΰ Νί-

22

τσε. Αύτή δέν είναι φυσικά ή άρνηση πού «άρνείται» δλο τό

παρελθόν καί τό παρόν. Είναι δηλαδή — χωρίς νά λέγε-ται — μιά μορφή τής άρνησης, πού θεωρητικά μπορεί νά βασιστεί μόνο στόν Χέγκελ: μιά συγκεκριμένη. Άλλά αύ-τή δ Μαρκοϋζε τήν έχει ήδη άπορρίψει!

Παρ' δλα αύτά: τδ ανθρωπιστικό περιεχόμενο, πού άνα-γνο^ρίζει δ Μαρκοϋζε στά έργα τών ποιητών καί στοχαστών καθώς καί ατούς μύθους πού άναφέρει, μπορεί νά πραγμα-τοποιηθεί κάτω άπδ τούς δρους καί κατά συνέπεια στή βά-ση τής μοντέρνας παραγωγής μας: άτομική μηχανή κ α ι Όρφέας.

θά έπαναλάβουμε μέ συντομία τούς συγκεκριμένους κοι-νωνικούς σκοπούς τοΰ Μαρκοϋζε, πού τούς έχει άναπτύξει πάνω σέ τέτοια βάση, συμπληρωμένους μέ μερικές άπαιτή-σεις τών νεότερων έργων του:

Οί ώρες έργασίας πρέπει — μέ πιθανό υποβιβασμό περιτ-τού βιοτικού έπιπέδου — νά μειωθούν.23 Ή πρόσθετη κατα-πίεση πρέπει νά μειωθεί ώς τό σημείο πού είναι λειτουργικά άπαραίτητη (τεχνικοί, δάσκαλοι, τροχαία άστυνομία κλπ.). 'Απαιτεί έλεγχο τοϋ πληθυσμοϋ καί ρύθμιση τών γεννή-σεων 84 (πράγμα πού μπορεί νά είναι καταπιεστικό!) κα-θώς καί βοήθεια γιά τίς ύποανάπτυκτες χώρες. Επίσης πρέ-πει νά άπελευθερωθεί καί νά είρηνευτεί ή προανθρώπινη καί έξωανθρώπινη φύση.25 θά δημιουργηθοΰν μιά σεξουαλική ήθική, έρωτας, μή - καταπιεστικές μορφές τής μετουσίωσης

51

Γ

(αύτομετουσίωση, αισθητική έξατομίκευση του άνθρώπου) θά πραγματοποιηθεί τδ «ούτοπικδ πλεόνασμα» τής μεγά-λης φιλοσοφίας — ή ιδέα τοΰ άνώτατου καλού, ή εύδαιμο-νία, ή έλευθερία καί ή ισότητα, ή αιώνια ειρήνη, ή «αιώνια επάνοδος» τοΰ Νίτσε καί άλλα. Σέ έναν τέτοιο ειρηνευμένο κόσμο θά πραγματοποιηθεί έπίσης τό περιεχόμενο τής φαν-τασίας. Ή φαντασία διατηρούσε τις εικόνες τής άνθρώπινης εκπλήρωσης, τοΰ παιχνιδιού καί τής εύτυχίας πού είχαν γί-νει ταμπού. Τώρα αύτά βγαίνουν άπό τό βασίλειο τής φαν-τασίας στό βασίλειο τής πραγματικότητας: «Ή έλευθερία τής φαντασίας έξαφανίζεται στό βαθμό πού ή πραγματική έλευθερία γίνεται δυνατότητα. Τά δρια τής φαντασίας εί-ν α ι . . . σέ αύστηρή έννοια τεχνικά δρια: προδιαγράφονται άπό τό βαθμό τής τεχνικής εξέλιξης», γράφει δ Μαρκοϋζε ήδη τό 1937.27 θά υπερνικηθούν έπίσης δ χρόνος, δ θάνα-τος, οί μηδενιστικές δυνάμεις πού συνδέονται στενότερα μέ τήν καταπίεση καί τή στέρηση.28 Στή θέση τής άνήσυχης προόδου μπαίνει ή στατική, ή «αιώνια έπάνοδος». Δημιουρ-γείται μιά νέα άρχή τής πραγματικότητας πού άντιστοιχεϊ στις νέες βασικές έμπειρίες τών άνθρώπων. θά «μεταμορ-φώσει στήν δλότητά της» τήν άνθρώπινη ύπαρξη: θά έπι-τευχθεί «έξάλειψη τοΰ προπατορικού άμαρτήματος» (Μπων-τλαίρ), «άπελευθέρωση άπό τήν ένοχή καί τδ φόβο», «τά-ξη τής άφθονίας», «άπελευθέρωση τοΰ έρωτα», διάλυση τής «τυραννίας τοΰ Γίγνεσθαι πάνω στό Είναι», «αισθησιακότα-τα, παιχνίδι καί τραγούδι», «τάξη χωρίς καταπίεση». Μέ τέτοιες μεταφορές χαρακτηρίζει δ Μαρκοϋζε τδν νέο τρό-πο ζωής πού έχει άπορροφήσει μέσα του δλο τό Γίγνεσθαι, πού είναι κόσμος τοΰ Λόγου, άλλά δχι τής παλιάς λογικής — πού ήταν ή είναι έξαρτημένη άπό τήν άρχή τής άπόδο-

29

σης. ΜΑς κάνουμε άκόμη μερικές κριτικές παρατηρήσεις σ' αυ-

τές τίς άπόψεις τής θεωρίας τοΰ Μαρκοϋζε. Είδαμε δτι ή αφετηρία του ήταν απογοήτευση γιά τό άστικό - κλασικό (Χέγκελ) καί τό προλεταρικό - σοσιαλιστικό κίνημα τής

έλευθερίας. "Ενας ουσιαστικός λόγος αύτής τής άπογοήτευ-

52

σης είναι ή συχνά δειγμένη άπδ τδν Μαρκοϋζε έλλειψη πραγματικής ιστορικής σκέψης. Απογοητεύεται εν δψει τής πολυπλοκότητας τής διαλεκτικής τής ιστορίας και τής πραγ-ματικότητας τής κοινωνίας. Δέν έχει λογική σχέση πρδς τήν πρόοδο καί τήν άντίδραση, προς τή νίκη καί τήν ήττα. Τοϋ φαίνεται πώς ή πρόοδος δέν προχωρεί άρκετά γρήγο-ρα. Κατά βάση ή διαλεκτική του, πού δημιουργήθηκε σέ άντίθεση πρδς τήν «άποϊστορικοποίηση» καί τή «μηχανοποίη-ση» τής διαλεκτικής, δέν είναι άρκετά ιστορική, έννοεί τήν πρόοδο μηχανιστικά - έξελικτικά καί καταλήγει σέ άπογοή-τευση, άν ή ιστορία δέν άνταποκρίνεται σέ υπερβολικές προσδοκίες, πού άπδ τήν πλευρά τους δέν πηγάζουν άπδ τή «διαλεκτική» τοϋ Μαρκοϋζε, άλλά άπδ τή μικροαστική - πο-λιτική του τοποθέτηση. Κατά τή γνώμη του γι ' αύτδ είναι υπεύθυνη ή θεωρία, δχι ή δική του, άλλά αύτή τοϋ Μάρξ καί τοϋ Χέγκελ. Δέν ερμηνεύουν τήν Εστορία σωστά. Γι ' αύ-τδ πρέπει νά δοθεί νέα ερμηνεία. Χρειαζόμαστε μιά νέα «κριτική θεωρία». Ή ενδέκατη θέση τοϋ Μάρξ στδν Φόυερ-μπαχ είναι έσφαλμένη!

Πρέπει έπίσης νά άναφέρουμε δτι δ ουμανισμός τοϋ Μαρ-κοϋζε δέ μένει μόνο πίσω άπδ τδν Μάρξ, άλλά καί πίσω ά-πδ τδν Χέγκελ («Φαινομενολογία») καί τδν Γκαίτε («Φά-ουστ») . Ή άρχή τής άπόδοσης γίνεται άρνητικό τής έλευ-θερίας. Αύτή ή άρχή εκφράζει άντικειμενικούς νόμους τής ζωής μας: τής παραγωγής. ΙΙεριορίζει τήν έλευθερία μας, έφόσον βλέπει κανείς άνάμεσα στήν έλευθερία καί τήν άν-τικειμενική άναγκαιότητα ένα άγεφύρωτο χάσμα. Δείξαμε δμως δτι κάτω άπό τέτοιες συνθήκες ή έλευθερία δέν είναι δυνατή δχι μόνο σέ ιστορική, άλλά καί σέ λογική - θεωρη-τική έννοια. Ό έλεύθερος άνθρωπος τοΰ Μαρκοϋζε βρίσκε-ται έξω άπδ τή συνάφεια τής ζωής. Αύτός δ άνθρωπος εί-ναι ένα φάντασμα χωρίς νόημα.

Ό Μαρκοϋζε θυσιάζει τή διαλεκτική τής ελευθερίας καί τής έργασίας έν δψει τοΰ γεγονότος τοΰ έκφυλισμοΰ τής δια-λεκτικής στήν άνταγωνιστική ταξική κοινωνία. Μόνο ή έρ-γασία πού είναι ταυτόσημη μέ τό παιχνίδι δέν είναι άλλο-

ι 53

τριωμένη. Άλλά ή εργασία σχετίζεται πάντα καί μέ τήν άντικειμενική φύση καί τούς άντικειμενικούς νόμους της. Κατά συνέπεια ή έργασία δέν περιέχει μόνο τό στοιχείο τής υποκειμενικότητας (τοϋ «παιχνιδιού»). Ό Μάρξ τόνισε αύ-τή τή διαλεκτική τής έλεύθερα δημιουργικής καί τής έπί-μοχθης έργασίας. Άλλά στόν Μαρκοϋζε ή έλευθερία είναι τελικά άνεργη, ή εύτυχία είναι χιορίς διαδικασία, ή πρό-οδος είναι στασιμότητα. Ό ουμανισμός του έξαλείφει τό Με-γάλο τής χεγκελιανής φιλοσοφίας, γιά τδ οποίο μίλησε δ Μάρξ: τήν άνακάλυψη τής δραστήριας, ενεργητικής, παρα-γωγικής πλευράς τοϋ υποκειμένου. Ό άνθρωπος τοϋ Μαρ-κοϋζε είναι τελικά θεωρητικός. IV αύτό — σέ μιά τέτοια θεωρία — πρέπει νά διασπαστεί ή σύνδεση άνάμεσα στό ύ-ποκείμενο καί τδ άντικείμενο. "Ολες οί διαδικασίες πού κά-νουν δυνατή τή ζωή άφαιροϋνται άπό τό ύποκείμενο καί ά-νατίθενται σέ διαδικασίες αύτοματοποίησης, γίνονται διαδι-κασίες τοϋ άνεξαρτητοποιημένου άντικειμένου. Είναι Αδύ-νατο νά φανταστούμε μιά άνώτερη μορφή τής άλλοτρίωσης άντικειμένου καί ύποκειμένου. Αύτός πού βγήκε νά «Αναι-ρέσει» δλοκληρωτικά τήν άλλοτρίωση, δημιούργησε τή θεω-ρία τής χειρότερης άλλοτρίωσης.

"Ολο αύτδ βασίζεται τελικά στήν έσφαλμένη θεωρία τοϋ πολιτισμού τοϋ Φρόυντ, πού δ Μαρκοϋζε τήν άσπάστηκε. Απλοποιημένα αύτή ή θεο)ρία λέει: τδ έχθρικδ άπέναντι στή ζωή περιβάλλον μας μας έξαναγκάζει σέ παραίτηση ά-πδ τίς δρμές καί σέ άλλοτριωμένη έργασία. Τδ άποτέλεσμα είναι δ πολιτισμός μας. Άλλά αύτδς βαρύνεται μέ τδ κατα-πιεστικό στίγμα τής παραίτησης άπό τίς δρμές. Πρόοδος τοΰ πολιτισμού, ή συσσώρευση πολιτισμού είναι συσσώρευση κα-ταπίεσης. Ή έλευθερία καί ή άπόδοση, πού είναι σημεία αύτοϋ τοΰ πολιτισμοϋ καί ή έξουσία έσωτερική του λογική, άποτελοΰν μιά άντίθεση.30 Αύτδ είναι μιά έλαττωματική κυ-κλική κίνηση, άπδ τήν όποια — στά πλαίσια μόνο τής φρο-ϋδικής θεωρίας — δέν ύπάρχει διέξοδος.

Γιά νά άποφύγει αύτδ τδ δίλημμα, έγκαταλείπει δ Μαρ-κοϋζε —- χωρίς έσωτερική αιτία — τή φροϋδική θέση καί

54

καταφεύγει στόν Μάρξ: Ή συσσώρευση τών παραγωγικών μας δυνάμεων κάνει τελικά δυνατή τήν άπελευθέρωση άπό τήν Αναγκαία, άλλοτριιομένη έργασία. Ή άπελευθέρωση γί-νεται δυνατή μέ τήν έσωτερική έξέλιξη τοϋ πολιτισμού. Άλ-λά πρέπει νά ρωτήσουμε: Πώς μπορεί νά συμβεί αύτό; Σύμ-φωνα μέ τή θεωρία τοϋ Φρόυντ, αυτός ό πολιτισμός κ α I οί ένέργειές μας χαρακτηρίζονται άπό τήν καταπίεση, για-τί πηγάζουν άπό τήν παραίτηση άπό τίς ορμές, άπό τήν Αλ-λοτρίωση. Γ ι ' αύτό θά πρέπει νά άρχίσουμε άπό τήν έπανα-στατικοποίηση τής δομής τών ορμών μας.81 Άλλά πώς γί-νεται αύτό; Ή περιγραφή μιας μή - καταπιεστικής δομής τών ορμών δέν είναι έπανάσταση, άλλά μοιάζει μέ τή διατύ-πωση ούτοπιών.

Τελικά ή θεωρία τοΰ Μαρκοϋζε είναι χωρίς διέξοδο. Ή αίτια αύτοΰ τοΰ αδιέξοδου συνίσταται στο δτι έδώ Απορρί-πτεται στήν πραγματικότητα ό ρόλος τοΰ ύποκειμένου, έξα-λείφεται στή λειτουργία μιας μηχανιστικά έκτυλισσόμενης διαδικασίας τοΰ πολιτισμού. Άπό τό άτομο πού ύπάρχει μό-νο στή φαντασία, άλλά πού σύμφωνα μέ τίς έσωτερικές προ-ϋποθέσεις αύτής τής θεωρίας είναι πιά άνύπαρκτο, δέν υ-πάρχει καμιά γέφυρα προς τήν πραγματικότητα. Μέ τή δρά-ση δέν είναι δυνατό νά άλλάξει τίποτε, άλλά ίσως μέ τήν άρνηση τής δράσης; Πόσο Αβέβαιος είναι στήν πραγματι-κότητα ό Μαρκοϋζε γι' αύτό, τό δείχνει ή έκφρασή του γιά τήν «καταστροφή τής άπελευθέρωσης». Ή έκφραση προ-καλεί στό άκουσμά της τεράστια έντύπωση, στήν πραγμα-τικότητα είναι δμο>ς μιά μεταφορά χωρίς περιεχόμενο. Έ -στω κι άν τήν ερμηνεύσουμε στήν έννοια τής γνωστής Αστι-κής - Αντιδραστικής, Απαισιόδοξης γιά τόν πολιτισμό στά-σης (Σοπενχάουερ, Νίτσε, Φρόυντ, Χάιντέγγερ) πού θά ή-θελε νά τά «αναιρέσει όλα».

Είναι σωστό δτι στις ταξικές κοινωνίες ολόκληρος ό πο-λιτισμός στηρίζεται στήν καταπίεση, στις θυσίες τών μα-ζών. Άλλά ή θεωρία τοΰ Φρόυντ γιά τόν πολιτισμό είναι έσφαλμένη. Οί μεγάλοι πολιτισμοί καλλιτεχνικοΰ είδους στις κοινωνίες πού διατηροΰσαν τή δουλεία δέ δημιουργήθηκαν

55

π.χ. άπό τούς δούλους, άλλά άπδ τά μέλη τών άνώτερων τά-ξεων. ΟΕ φορείς τοϋ πολιτισμού ήταν έκείνη τήν έποχή «έν-τελώς ελεύθεροι» καί πρακτικά πολύπλευροι, άπολάμβαναν δέ χωρίς μετουσίωση. 'Άν ήταν έτσι, δπως λέει δ Φρόυντ, αύτές οΕ τάξεις πού δέν ύπόκεινται στήν παραίτηση άπό τίς δρμές θά έπρεπε νά είναι πολιτιστικά μή παραγωγικές. Έ -γινε δμως τό άντίθετο. Άπδ τό άλλο μέρος σπάνια υπήρχαν στήν ιστορία συστήματα πού έπέβαλλαν στις μάζες τέτοια παραίτηση άπδ τίς δρμές δπως δ φασισμός στή Γερμανία. Μάταια μπορούμε νά άναζητήσουμε μορφές πολιτισμού αύ-τής τής κοινωνίας πού νά άντιστοιχούν στό έπίπεδο τής «κα-ταπίεσής» της. Ή θέση τοϋ Φρόυντ, δτι δ πολιτισμός οφεί-λει τή δημιουργία του στήν καταπίεση τής εύχαρίστησης, είναι έσφαλμένη, δσο κι άν έντυπωσιάζει.

Γίνεται αισθητό δτι δ Μαρκοϋζε έδώ — δπως γενικά — λέει σχετικά λίγα γιά τδ π ώ ς θά μπορούσε νά έπιτευχθεΐ δ σκοπός πού θέτει δ ίδιος. Ή «μεγάλη άρνηση» είναι μό-νο ή λογική άρνηση. «'Οντολογικά» παρατηρημένη μένει στό έπίπεδο τής θέσης. Πολιτικά - τακτικά παρατηρημένη εί-ναι ένα μέσο άγώνα άνάλογο προς τήν άπεργία. Άλλά, πρώ-τον, δ ίδιος δ Μαρκοϋζε έχει χαρακτηρίσει τήν άπεργία σάν άνόητη ένέργεια. Δεύτερον, ή άπεργία, ή άρνηση, ή άπρα-γία, είναι άφηρημένη άρνηση, δέν είναι «κάνω κάτι νέο», δέν είναι συγκεκριμένη άρνηση. 'Όσο σημαντική κι άν εί-ναι σάν άγωνιστικό μέσο, δέν έξυπηρετεί άμεσα τήν προσα-γωγή τοϋ Νέου.

Κριτική πρέπει νά άσκηθεί έπίσης στδν «κοινωνιολογικό ψυχολογισμό» (Baran32) τοϋ Μαρκοϋζε. Ή κοινωνία δέν εί-ναι στόν κοινωνιολογικό ψυχολογισμό διαλεκτική - ταυτόση-μη μέ τόν άνθρωπο, άλλά άποτελεί περιβάλλον του, στό δ-ποίο πρέπει νά προσαρμοστεί μέ κατάλληλο τρόπο.

Έδώ έπιχειρεΐται άρχικά βιολογικοποίηση ψυχικών δια-δικασιών μέ τήν άναγωγή τους στις δρμές (αύτή είναι ή βά-ση τής μεταψυχολογικής θεωρίας τοΰ Φρόυντ γιά τήν κοι-νωνία) . Μετά έκτελείται μιά ψυχολογικοποίηση τής κοινω-νίας μέ μεσολάβηση τής βιολογικοποίησης τής κοινωνίας. Ό

56

ίδιος δ Φρόυντ έπαληθεύει αύτή τή θέση δταν λέει: Κατά βάση ή κοινωνιολογία είναι εφαρμοσμένη ψυχολογία.'™

Ό Χάραλντ Βέσσελ παραπέμπει στή διάλεξη τοϋ Μαρ-κοϋζε τό 1966 στήν Ψυχιατρική Εταιρία στό Σικάγο γιά τήν έπιθετικότητα στή σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία.34

Ό Μαρκοϋζε άναφέρεται άρχικά στά μονοπώλια τοϋ έξο-πλισμοϋ και στις οικονομικές και πολιτικές έπιδιώξεις τους σά ρίζες τής έπιθετικότητας. Περιγράφει μέ έξαιρετικά έν-τυπωσιακό, κατηγορηματικό τρόπο τίς μορφές έμφάvισηq αύτής τής έπιθετικότητας. Ό Βέσσελ έπικρίνει σωστά δτι μέσα άπ' αύτές τίς σαφείς περιγραφές ξεπετάγεται ξαφνι-κά ή αιτιολόγηση τής έπιθετικότητας μέ μιά δ ρ μ ή έπι-θετικότητας. Αύτή ή άμφίρροπη μεταχείριση τοϋ ίδιου προ-βλήματος δείχνει δτι δ Μαρκοϋζε ταλαντεύεται άνάμεσα σέ κοινωνιολογικές καί ψυχαναλυτικές θεωρήσεις. Ταυτόχρονα μποροϋμε άπό μιά τέτοια άποψη νά άποδώσουμε κατά βού-ληση σέ μιά δρισμένη δομή τών δρμών — αντί σέ μιά δομή τής κοινωνίας — τήν τελευταία εύθύνη γιά τήν έπιθετι-κότητα καί έτσι νά στρέψουμε έσφαλμένα τδν άγώνα ένάν-τια σ' αύτή.

Σέ μιά συνέντευξη μέ τδ περιοδικό «Spiegel»35 δ Μαρκοϋ-ζε ξεκινάει άπδ μιά θέση τοϋ Φρόυντ. Ό Φρόυντ θέτει τήν έμφυτη δρμή τής καταστροφής στήν υπηρεσία μιας δραστη-ριότητας πού διατηρεί τή ζωή. Γιατί, ρωτάει δ Μαρκοϋζε, νά μήν ξεθυμάνουμε τήν δρμή μας τής καταστροφής έτσι, ώστε νά γκρεμίσουμε τίς άθλιες πόλεις μας πού δημιουργή-θηκαν στόν καπιταλισμό καί στή συνέχεια νά τις ξαναχτί-σουμε ώραιότερες;

Ό Μαρκοϋζε άναγνωρίζει έδώ τή θέση τοϋ Φρόυντ γιά τήν πλαστικότητα τών δρμών μας καί μας παραχωρεί τήν ικανότητα νά τίς έλέγχουμε. Υπάρχει δμως ένα πρόβλημα: "Αν — δπως λένε δ Φρόυντ καί δ Μαρκοϋζε — ή παραίτη-ση άπδ τίς δρμές, ή έκτροπή τής ένέργειας τών δρμών έχει καταπιεστικές συνέπειες, ή «άλλαγή τής λειτουργίας» τής δρμής τής καταστροφής δέν είναι τελικά ώφέλιμη.

Τά κοινωνικά βασικά προβλήματα δέν μπορούν νά συζη-

57

τηθούν καί νά λυθούν πάνω σέ τέτοιο έδαφος. IV αύτό είναι άναγκαιες μέθοδοι τών κοινωνικών έπιστημών, άκόμη και στήν ψυχολογία. Τό κοινωνικό δέν μπορεί νά έξηγηθει ψυ-χικά, άλλά τό ψυχικό μπορεί νά έξηγηθει κοινωνικά.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η . Marcuse , Trieblehre und Freiheit ; Die Idee des For t -schritts im Licht der Psychoanalyse, στό: Psychoanalyse und Po-litik, F r a n k f u r t a . M . 1968, σελ. 43 κ.ε.

2. Στό Ιδιο, σελ. 42. 3. Στό Ιδιο, σελ. 46 κ.Ι. 4.Κ. Marx-F . Engels , Werke, τόμ. 20, Berlin 1963, σελ. 147 κ.έ. 5. G . Heberer , Der Ursprung des Menschen. Unser gegenwar-

tiger Wissensstand, Stuttgart 1968. 6. H . Marcuse , Trieblehre und Freiheit , ά.ά., σελ. 47. 7. Αύτή τήν υπόδειξη τή χρωστόδ στόν καθηγητή D r . Walter

Holl i tscher, Βιέννη. 8. Η . Marcuse , Trieblehre und Freiheit , ά.ά., σελ. 48. 9. cO Η. Η. Holz πιστεύει δτι τόσο οί άπόψεις τοδ Φρόυντ καί του

Μαρκοδζε δσο και τοδ Μάρξ καί τοδ "Ενγκελς γι ά τήν άνθρώπινη προϊστορία είναι ύποθετικοδ καί δχι έμπειρικοδ χαρακτήρα. «"Ολα τά μοντέλα αύτοδ τοδ είδους Ιχουν ερμηνευτικό καί δχι Ιστορικό -περιγραφικό χαρακτήρα* γι5 αύτό δέν μποροδν νά έπαληθευτοδν ή νά άναιρεθουν μέ εξακριβωμένα γεγονότα...», άλλά σά μοντέλα είναι χρήσιμα ή δχι. «"Ετσι έθνολογικές διακριβώσεις θίγουν τόν Φρόυντ τόσο λίγο δσο καί τόν "Ενγκελς.» (Η. Η . Holz , Utopie und Anarchismus . Zur Kr i t ik der kritischen Theorie Herbert Mar-cuses, K o l n 1968, σελ. 38).

Αύτό είναι, μέ μιά λέξη, λάθος. 'Ανάμεσα στά δυό μοντέλα ύπάρ-χει πραγματικά ή ούσιαστική διαφορά δτι αύτό τοδ Μάρξ καί τοδ "Ενγκελς αιτιολογείται άρκετά έθνολογικά και κατά συνέπεια είναι επιστημονικής φύσης. Τό μοντέλο τοδ Φρόυντ καί τοδ Μαρκοδζε δέ στηρίζεται, αντίθετα, σέ Ιστορικές, άλλά σέ μυθικές - Ιδεολογικές βάσεις: ή βιολογικοποίηση τοδ κοινωνικού, ή έξαγωγή τής εξουσίας καί τοδ συναγωνισμοδ άπό τή «φύση». eO χαρακτήρας τέτοιων κοι-νωνικοδαρβινιστικων θέσεων είναι γνωστός. eO 'ίδιος δ Μαρκοδζε εί-χε άσκήσει κριτική σ* αύτή τήν άποψη τό 1934 στήν πραγματεία του ενάντια στό φασισμό. Ή θέση τοδ H o l z σύμφωνα μέ τήν όποία

58

μπορούμε νά παραδεχτοδμε τόν Μάρξ καί τόν Φρόυντ, γιατί κανέ-νας άπό τούς δυό δέν άναιρέθηκε ν) Επαληθεύτηκε, είναι σχετικιστι-κή, δ προσανατολισμός στό κριτήριο τής «χρησιμότητας» πραγματι-στικός. Αύτό πρέπει νά τονιστεί άπέναντι στόν Holz πού δέ θέλει νά είναι ούτε σχετικιστής ούτε πραγματιστής.

10. Κ. Marx-F. Engels, Werke, τόμ. 21, Berlin 1963, σελ. 25-173. Eildermann, Die Urgesellschaft, Berlin 1950.

11. H. Marcuse, Trieblehre und Freiheit, ά.ά., σελ. 30. 12. Στό Τδιο, σελ. 35 κ.έ. 13. Ή έκφραση «surplus repression» βρίσκεται στό: Psycho-

analyse und Politik, ά.ά., σελ. 72. 14. Η. Marcuse, Triebstruktur und Gesellschaft, Frankfurt

1965, σελ. 143. 15. Στό Ιδιο, σελ. 91 κ.έ., 69 κ.ε., 72 κ.έ. 16. Στό Wtο, σελ. 93 κ.έ. 17. Πρβλ. τά πολυάριθμα άντιντετερμινιστικά Επιχειρήματα στόν

Μαρκοδζε: Kultur und Gesellschaft I, σελ. 110 κ.έ., 125 κ.έ. Vernunft und Revolution, σελ. 276 κ.έ., 278 352, 369 κ.έ. Die Gesellschaftslehre des sowjetischen Marxismus, σελ. 37, 45 κ.έ., 54 κ.I. Der eindimensionale Mensch, σελ. 14 κ.έ., 42 κ.έ., 54 κ.έ., 232 κ.έ., 261 κ.έ.

18. Η. Marcuse, Triebstruktur und Gesellschaft, σελ. 158. 19. Στό 'ίδιο, σελ. 180 κ.έ., 191 κ.έ., 196. 20. Στό Ι'διο, σελ. 161, 163, 172. 21. Στό ϊδιο, σελ. 162. 22. Στό 'ίδιο. 23. Η. Marcuse, Der eindimensionale Mensch, σελ. 22 κ.έ.,

256. 24. Στό Τδιο, σελ. 254 κ.έ. 25. Στό Ι'διο, σελ. 248 κ.έ. Η. Marcuse, Triebstruktur und Ge-

sellschaft, σελ. 164, κ.έ., 213. 26. Η. Marcuse, Triebstruktur und Gesellschaft, σελ. 158, κ.

έ., 171 κ.έ., 195 κ.έ., 219 κ.έ. Der eindimensionale Mensch, σελ. 91 κ.έ.

27.Η. Marcuse, Kultur und Gesellschaft I, Vorwort, σελ. 123. 28. Η. Marcuse, Triebstruktur und Gesellschaft, σελ. 163. 29. Στό ίδιο, σελ. 121 κ.έ., 130, 152 κ.έ., 155 κ.Ι., 158 κ.έ.,

160 κ.έ., 168 κ.έ., 186, 190 κ.έ., 227 κ.έ. 30. j j Marcuse, Trieblehre und Freiheit, ά.ά., σελ. 15. 31. "Οτι δτσι ερμηνεύουμε σούστα τόν Μαρκοδζε, τό δείχνει ή διά-

λεξή του στό 4ο ουμανιστικό συνέδριο στό Σάλτσμπουργκ (10-13

59

Σεπτεμβρίου 1968) μέ θέμα «Είρήνη σάν ούτοπία». Ή διάλεξη I-χει τ?)π(οθεί στό τεύχος Νοεμβρίου - Δεκεμβρίου 1968 του περιοδικοί Neues F o r u m (ot παραπομπές Αναφέρονται σέ σελίδες αύτοδ τοδ περιοδικοδ). Ή ειρήνη άπαιτεί κατά τόν Μαρκοδζε τό τέλος τής μέχρι τώρα Ιστορίας. Αύτό «προϋποθέτει τήν δ ρ ι σ μ έ ν η ά ρ -ν η σ η τ ω ν δ π α ρ χ ό ν τ ω ν σ υ σ τ η μ ά τ ω ν τ ό -σ ο σ τ ή Δ ύ σ η δ σ ο κ α ί σ τ ή ν ' Α ν α τ ο λ ή , δν καί μέ πολύ διαφορετικό τρόπο: στή Δύση σάν άρνηση τής ήθι-*ής τής άπόδοσης, τής άρχής τής άνταλλαγής, τής άτομικής ιδιο-κτησίας πάνω σέ παραγωγικά μέσα, στήν Ανατολή σάν άρνηση τής γραφειοκρατικής - αύταρχικής εξουσίας, τοδ σοσιαλισμοδ μέ καπιτα-λιστικά κίνητρα καί σκοπούς, τοδ σοσιαλιστικοδ συναγωνισμοδ καί τής πολιτικής τής δύναμης» (σελ. 706). Αύτή είναι άκριβώς ή γραμ-μή τοδ «τρίτου» δρόμου, καί απευθύνει τήν κύρια δύναμη τοδ πυρός της — δπως άνέκαθεν δ ρεβιζιονισμός — ενάντια στή δικτατορία τοϋ

προλεταριάτου. Ό Μαρκοδζε λέει: «Αύτό δέν μπορεί νά τό κάνει ούτε μιά επανάσταση, άν άλλάζει βέβαια τούς θεσμούς τής κοινωνι-κής βάσης, άλλά στή νέα βάση διατηρεί τό Ιστορικά άπαρχαιωμένο σύστημα των άναγκών και τό επεκτείνει καί τό σταθεροποιεί δλο και περισσότερο μέ τήν πρόοδο». Άκριβώς μέ τή διατήρηση τών πα-λαιών άναγκών και τήν ίκανοποίησή τους παρατείνεται τό καταπιε-στικό σύστημα. (Σελ. 706).

Κατά τή διάρκεια τοδ θερινοδ σχολείου στό νησί Κόρτσουλα τό 1968 είπε εννοιολογικά τό ίδιο: Ή παραγωγή πρέπει νά κατευθυν-θεί άπό νέες άξίες. Γιά τό σκοπό αύτό είναι άναγκαία « μ ι ά έ -π α ν ά σ τ α σ η π ρ ί ν ά π ό τ ή ν έ π α ν ά σ τ α σ η . Πρίν άπό τήν κοινωνική πρέπει νά γίνει έπανάσταση μέσα στόν άν-θρωπο, μιά ριζική αλλαγή δλων τών άπόψεων τοδ άνθρώπου. Αύτό είναι ύπόθεση τής έκπαίδευσης, καί μ3 αύτό μπορούμε ν' άρχίσουμε ήδη άπό σήμερα* (σελ. 749). Ό σοσιαλισμός πρέπει φυσικά νά άλ-λάξει τή φύση τών αναγκών μας, άλλιώς, μέ μιά δομή άναγκών πού τήν §χει άπλώς πάρει άπό τόν καπιταλισμό, δ σοσιαλισμός δέν μπορεί νά δλοκληρωθεί οδτε μπορεί νά γίνει λόγος γιά τήν προόδευσή του σέ κομμουνισμό. Πάντως πρόκειται γιά μιά ιστορική διαδικασία πού 6 Μαρκοδζε δέ θέλει προφανώς νά τήν καταλάβει. Σημαντικότερη είναι ή ύπόδειξή του — καί υπερβάλλει πάλι μέ τή σωστή άποψη δτι ή διαμόρφωση μιάς νέας ήθικής άνάμεσα στούς σοσιαλιστές έ-παναστάτες π ρ έ π ε ι νά άρχισε ι πρίν άπό τήν έπανάσταση —, δτι πρίν άπό τήν επανάσταση πρέπει νά γίνει μιά Ολοκληρωτική έπα-νάσταση μέσα στόν άνθρωπο καί αύτό μπορεί νά έπιτευχθεί μέ τήν έκπαίδευση. Αύτό είναι ή παλαιά μορφωτική μεταρρύθμιση, ή πα-λαιά θέση, άπό τήν δποία ξεκίνησε δ Κάρλ Κάουτσκυ ένάντια στήν οκτωβριανή επανάσταση. Ό Λένιν τοδ άπάντησε πολύ σιοστά μέ τήν

60

ερώτηση, πώς μπορεί νά γίνει μιά τέτοια εκπαίδευση, άν αύτός πού πρέπει νά εκπαιδεύσει και νά έκπαιδευτεΐ δέν τή συνδέει ταυτόχρο-να μέ τήν έπανάσταση τών Ολικών κοινωνικών συνθηκών;! eO Μαρ-κοδζε άπαιτεί δηλαδή τή « ρ ι ζ ι κ ή άλλαγή τοδ συστήματος τών άναγκών πού έχει γίνει άποφασιστικός παράγοντας τής σταθερο-ποίησης, τής συνοχής και τής άναπαραγωγής τής έπιθετικής κοι-νωνίας. .. Αύτό σημαίνει... ριζική άλλαγή τής ά ν θ ρ ώ π ι ν η ς φ ύ σ η ς . . . τής δομής τών δρμών...» (Σελ. 706). Σ' αύτή τήν παλαιά δομή τών δρμών έπφρίπτει τό δτι b άνθρωπος μεταχειρίζε-ται τά πράγματα «σάν άνταλλακτικές αξίες, σάν ϋλη τής έξουσίας» (σελ. 706). Αύτό είναι έπαναγωγή τοΰ καπιταλισμού καί τής έξου-σίας στή δομή τών δρμών. Ή έπανάσταση τής δομής τών δρμών μας άπαιτεί τή ρήξη μέ τούς ύπάρχοντες θεσμούς «δχι μόνο μέ τήν οι-κονομία, άλλά καί μέ δλόκληρο τόν παραδοσιακό πολιτισμό, συμπε-ριλαμβανομένου τοδ άνώτερου πολιτισμού του, ή άπομετουσίωση τοδ οποίου θά ήταν άποφασιστική άποψη αύτής τής ρήξης» (σελ. 706). 'Απαιτεί τήν «πραγματική άλλαγή δλων τών άξιών», τήν «έξέγερση τών ενστίκτων» καί ονομάζει σάν έκφραση αύτής τής «εξέγερσης τών δρμών» τήν « π α γ κ ό σ μ ι α έ ξ έ γ ε ρ σ η τ ή ς ν ε ο -λ α ί α ς , ιδιαίτερα τών «φοιτητών» (σελ. 706).

32. Baran , UnterdrUckung und Fortschri t t , F r a n k f u r t a . M. 1968, σελ. 75.

33. F r e u d , Werke, τόμ. XV, σελ. 194. 34. Η . Marcuse , Aggressivit&t in der gegenwartigen Industrie-

gesel lschaft , o ^ : N e u e Rundschau 78, τεδχος 3/1967* πρβλ. έπί-σης : Η . Wessel, D ie kritische Theorie bleibt negativ, στό: F o -rum, Berl in, τεύχη 2-5/1968.

35. Der Spiegel, 21.8.1967, τεδχος 35/1967.

61