προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

92
Πιεστήριο για χαλκογραφίες

Transcript of προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Page 1: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Πιεστήριο για χαλκογραφίες

Page 2: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΠΡΟΧΩΡΗΜΕΝΑΜΑΘΗΜΑΤΑ

στο ΣΧΕΔΙΟκαι στο ΣΚΙΤΣΟ

κείμενο και εικονογράφηση

ΑΝΤΡΙΑΝ ΧΙΛ

μετάφραση

ΡΕΝΑ ΧΑΤΧΟΥΤ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Γ ΝΤΟΥΝΤΟΥΜΗΣ & ΣΙΑ Ο.E.

Page 3: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Πρώτη έκδοση 1972Copyright 1972 Blandford Press Ltd167 High Holborn, London W CV 6PH

Copyright για την ελληνική γλώσσα:Γ. Ντουντούμης & Σία Ο.Ε.,Μαυρομιχάλη 60, Αθήνα, τηλ 36 05 509, 36 32 647

Επιμέλεια κειμένου:Μαρία ΛαϊνάΕπιμέλεια έκδοσης:

Διον. Ι. Τσουράκης

Επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο ΒρετανικόΜουσείο που μου επέτρεψε να ανατυπώσω τα έργα των Με-γάλων Δημιουργών και στους συγγραφείς από τους οποίουςπαρέθεσα μικρά αποσπάσματα. Θά 'θελα επίσης να ευχαρι-στήσω τον Τζίλιαν Μούρ που επιμελήθηκε αυτό το βιβλίο.

Α.Χ.

Page 4: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κεφάλαιο Πρώτο

Κεφάλαιο Δεύτερο

Κεφάλαιο Τρίτο

Κεφάλαιο Τέταρτο

Κεφάλαιο Πέμπτο

Κεφάλαιο Έκτο

Κεφάλαιο Έβδομο

Κεφάλαιο Όγδοο

Κεφάλαιο Ένατο

Κεφάλαιο Δέκατο

Κεφάλαιο Ενδέκατο

Κεφάλαιο Δωδέκατο

Κεφάλαιο Δέκατο τρίτο

Κεφάλαιο Δέκατο τέταρτο

Σελίδα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΗΜΕΡΑ 10

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ:

ΜΕΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 13

ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ

ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ 20

ΕΚΛΟΓΗ ΥΛΙΚΩΝ 29

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΣΙΛΟΥΕΤΕΣ 34

ΣΥΝΘΕΣΗ 44

ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ 57

Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΚΙΤΣΟΥ 62

ΣΚΙΤΣΑΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΧΗ 66

ΤΟ ΜΟΛΥΒΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ 72

ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΜΝΗΜΗΣ 81

ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ 85

ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 92

Page 5: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μελέτη ενός σκωτσέζικου πεύκου με λεπτομέρειες του φυλλώματος καιτου φλοιού,ζωγραφισμένη σ' ένα φύλλο χαρτί με μολύβι κάρβουνου

6

Page 6: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Εισαγωγή

Σ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ του στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Σχέ-δια από το Λονδίνο», ο συγγραφέας Ρόμπερτ Σκότ Μπέρν,

εκφράζει την απογοήτευση του, γιατί «το σχέδιο θεωρείται γε-νικά σαν μια επουσιώδης ικανότητα, περισσότερο διακοσμητικήπαρά απαραίτητη για τη διαπαιδαγώγηση της καινούριας γενιάς».Καί συνεχίζει: «Πρώτο ανάμεσα στα πράγματα που θα βοηθή-σουν στη δημιουργία μιας νέας τάξης πραγμάτων είναι το σχέδιο.Είναι λοιπόν σημαντικό να κάνουμε προσιτό σε όλους ένα μέσοπου μ' αυτό ή τέχνη των διαφόρων κλάδων μπορεί να γίνει ευκο-λότερα κατανοητή. Σκοπός του βιβλίου τούτου είναι να συνει-σφέρει στον επιθυμητό αυτό στόχο».

Οπωσδήποτε μια ματιά στο πολυσέλιδο αυτό εγχειρίδιο μαςπείθει για τις ειλικρινείς, αν και φλύαρες προθέσεις του κειμέ-νου που καλύπτουν πάνω από 140 πυκνογραμμένες σελίδες και300 σελίδες με εικονογραφήσεις που προσφέρουν τ' απαραίτηταπαραδείγματα για προσεχτική αντιγραφή, κι ο πραγματικός λό-γος που παραθέτω το απόσπασμα από την εισαγωγή είναι οτιίσως ο αναγνώστης να συμμεριστεί την έκπληξή μου μαθαίνον-τας οτι το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1853! Πόσα παρόμοια βιβλία,αναρωτήθηκα, έχουν άραγε εκδοθεί στα ενδιάμεσα 118 χρόνιαπάνω στο θέμα του σχεδίου που μ' αυτό αποφάσισα ν' ασχοληθώκι εγώ; Καί πόσοι από τους συγγραφείς τους να επανέλαβανάθελα τους τις οδηγίες των προηγούμενων;

7

Page 7: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μελέτες μιας παλιάς μοτοσυκλέτας

Η σκέψη αυτή οπωσδήποτε με τρομάζει λιγάκι, γι' αυτό και δεδικαιολογούμαι για τον αριθμό των δικών μου σχεδίων που εικο-νογραφούν αυτό το έργο. Γιατί επιτέλους, ακόμα κι αν δεν είναιτέλεια, είναι ωστόσο διαφορετικά απ' ο,τι έχει γίνει μέχρι τώρακαι «διαβάζονται» ευκολότερα απ' οποιοδήποτε κατεβατό περι-γραφικών λέξεων που πολύ πιθανό να έχουν ξαναειπωθεί, κι ίσωςμάλιστα πολύ καλύτερα, πάνω σ' αυτό το θέμα Στό κάτω κάτω,παρηγοριέμαι με την προειδοποίηση του Λεονάρντο ντά Βίντσιότι «όσο περισσότερο περιγράφετε, τόσο περισσότερη σύγχυσηπροκαλείτε. Είναι τόσο αναγκαίο να σχεδιάζετε όσο και να περι-γράφετε».

8

Page 8: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Οσο για τα υπόλοιπα, αυτό το βιβλίο είναι κάτι σαν συνέχειατου προηγούμενου μου «Τί θα σχεδιάσουμε», που όπως φαίνεταικι από τον τίτλο, απευθυνόταν στο νεαρό αρχάριο.

Σ' εκείνο το έργο ο ορισμός του σχεδίου που έδινα ήταν σεμορφή ερώτησης - «Πώς γίνεται;» Σε τούτο, που απευθύνεται σεπιο προχωρημένους σπουδαστές, θα τόνιζα το «Πώς θέλετεεσείς να γίνει;» - αφήνοντας από την αρχή να εννοηθεί ότι τοσχέδιο είναι προσωπική υπόθεση κι επομένως οι τυχόν οδηγίεςπρέπει να δοθούν μάλλον με τη μορφή υπενθύμισης, πρότασηςκαι φιλικής συμβουλής παρά με τη μορφή παιδαγωγικών ή δογ-ματικών εντολών. Κάποιος είπε ότι «βοηθάει περισσότερο εκεί-νος που δεν ξέρει τις απαντήσεις». Ίσως να παρηγοριέμαι με τησκέψη ότι ανήκω κι εγώ σ' αυτή την κατηγορία! Γιατί αν είμαιβέβαιος γιό ένα πράγμα, είναι το εξής: όσο περισσότερο ζώ,τόσο λιγότερο σίγουρος είμαι ότι θα κάνω βαρυσήμαντες δηλώ-σεις σχετικά με το τι είναι καλό και τι δεν είναι, τι είναι σωστό καιτι δεν είναι, στην εφαρμογή της τέχνης. Δυό και δυό κάνουναναγκαστικά τέσσερα στις περισσότερες από τις άλλες τέχνεςκαι επιστήμες, αλλά στο σχέδιο και τη ζωγραφική μπορούν νακάνουν τέσσερα, δεκατέσσερα ή τετρακόσια, κι όταν αναφέρον-ται στο άτομο, κάθε άθροισμα μπορεί να είναι σωστό. Κι αυτόείναι το δικαίωμα έκφρασης που ανήκει στον καθένα και πουπρέπει οπωσδήποτε να είναι στόχος όλων εκείνων που φιλοδο-ξούν να προσφέρουν τη συμβολή τους στην τέχνη της απεικόνι-σης χρησιμοποιώντας σαν μέσο το σωστό σχέδιο.

Μετά άπ' όλα αυτά, πρέπει να προσθέσω ότι χαμογέλασα δια-βάζοντας μια πρόσφατη κριτική ενός βιβλίου για το σχέδιο, όπουαναφέρονται τ' ακόλουθα λόγια του συγγραφέα: «Κανένας δενμπορεί να σάς μάθει να σχεδιάζετε γιατί δεν υπάρχουν κανόνες».Αναρωτιέμαι πόσες φορές έχω έρθει σε αντίθεση μ' αυτή τη

γνώμη στα επόμενα κεφάλαια.

9

Page 9: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Το Σχέδιο Σήμερα

Σ ΧΕΔΙΟ σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον καθένα: Για τονένα, σκληρή δουλειά όταν σπούδαζε για να γίνει ζωγράφος.

Για τον άλλο, μυστηριώδες ή μαγικό ταλέντο που δεν του δόθηκεκι έτσι γρήγορα εγκαταλείπει τις προσπάθειες σ' αυτή την κα-τεύθυνση. Σε μερικούς έρχεται εύκολα, σε άλλους καθόλου!Μπορεί να είναι πολύ διασκεδαστικό ή κάπως βαρετό. Άλλοι τοαντιμετωπίζουν με σεβασμό κι άλλοι με αδιαφορία.

Για μένα το σχέδιο είναι κάτι που αγαπούσα από μικρό παιδί.Καί μάλιστα, ενώ έχω ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με το ποιη-τικό ή ακριβές νόημα της φράσης για το παιδί που «γεννιέται μ'

Δρόμος του Μπάθ, στην Αγγλία. Έκανε πολύ κρύο για να κάνω κάτιπερισσότερο

10

Page 10: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ένα ασημένιο κουτάλι στο στόμα», είμαι σχεδόν πεισμένος ότιεγώ «γεννήθηκα μ' ένα μολύβι στο χέρι». Είναι πάντως σίγουροότι το μολύβι ήταν το αγαπημένο μου παιχνίδι και το σχέδιο ήαγαπημένη μου διασκέδαση, κι αν οι διασκεδάσεις έχουν και τησοβαρή πλευρά τους, τότε το σχέδιο εξακολουθεί να έχει τηνπροτίμηση μου! Μιά από τις παλιότερες παιδικές μου αναμνήσειςείναι κάποτε που ήμουνα άρρωστος: είχα βολευτεί στο κρεβάτιμ' ένα μάτσο χαρτιά στα γόνατα μου κι ένα μολύβι στο χέρι μου,κι ή συμβουλή της μητέρας μου, φεύγοντας, να «είμαι καλόπαιδί», ήταν εντελώς περιττή. Ήμουνα απόλυτα ευτυχισμένος,αντιγράφοντας κάτι από ένα βιβλίο ή σχεδιάζοντας από το μυαλόμου.

Ή μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις πρώτες μου καλλιτεχνικέςπροσπάθειες κι εκείνες των σημερινών παιδιών είναι ότι ενώεμένα μου αρκούσε ένα μολύβι μόνο, για τη ζωγραφική μου, ήσύγχρονη γενιά θέλει απαραίτητα ένα πινέλο βουτηγμένο σ' έναζωηρό χρώμα που, μαζί με άλλα εντυπωσιακά ή φανταχτερά χρώ-ματα, σκεπάζει μεγάλες επιφάνειες χαρτιού με άφθονη δόση αυ-τοπεποίθησης και ελάχιστη, σε γενικές γραμμές, ικανότητα γιασχέδιο.

Άν και στην περίπτωση μου ακολούθησε γρήγορα ή ζωγρα-φική, στην αρχή μ' ενδιέφερε κυρίως να χρωματίζω αυτά πουείχα σχεδιάσει. Πρώτα έπρεπε να γίνει το σχέδιο, κι έπρεπε ναγίνει σωστά, πρίν αρχίσω να προσθέτω το χρώμα. Δεν έχω βέβαιακαμιά πρόθεση να επιβάλω τέτοια σκληρή πειθαρχία σε κανέναναπό τους αναγνώστες μου αυτές τις μέρες. Απλώς έτσι έγινε μεμένα και δεν αμφιβάλλω ότι όταν πήγα για πρώτη φορά σχολείο,αυτή ή εξάσκηση με βοήθησε να διακριθώ μ' ένα σχέδιο πουανταμείφθηκε με «πέντε βαθμούς, επειδή δεν είχε μουντζού-ρες».

Ή επιθυμία να βελτιώσει κανείς το σχέδιο του μπορεί να εμ-φανιστεί οποιαδήποτε στιγμή, ιδιαίτερα την ξεκούραστη εποχήτων διακοπών, κι έχω υπόψη μου ειδικά ένα ορισμένο τύπο ανα-γνώστη, που έχει όλη μου τη συμπάθεια, και που ενώ ξέρει ότι ήέλλειψη σχεδίου τον δυσκολεύει, προτιμάει πάντα να ζωγραφίζειανέμελα με τις μπογιές του, παρά να βασανίζεται με την απεικό-νιση του προοπτικά παραμορφωμένου κλαδιού ενός δέντρου, ήτου αετώματος μιας φόρμας ή με την προοπτική μιας μισάνοι-χτης πόρτας. Κι ωστόσο ξέρει ότι ή εικόνα του θα ήταν πολύ

11

Page 11: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

καλύτερη αν είχε μάθει από την αρχή αυτές τις τεχνικές λεπτο-μέρειες του σχεδίου.

Έχοντας υπόψη μου όλα αυτά, προσπάθησα, στο κεφάλαιοπου ακολουθεί, να ξαναζωντανέψω το σχέδιο σαν μια ελκυστική,ενδιαφέρουσα και συχνά έκπληχτικά ευχάριστη μελέτη που μπο-ρεί κανείς να υιοθετήσει ή να ξαναγυρίσει σ' αυτήν. Κι αν γιακανέναν άλλο λόγο, μπορείτε τουλάχιστο να βασίζεστε πάνω τηςγια να περάσετε μερικές ευχάριστες ώρες, αν κάποια μέρα σαςκλείσει μέσα ή βροχή!

Μιά ομπρέλα σε διάφορες στάσεις

12

Page 12: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Σχεδιάζοντας Αντικείμενα:Μερικά Θέματα

Α Ν ΘΕΛΕΤΕ να μάθετε πως αναπτύσσεται κάτι ή πως είναιφτιαγμένο, ή πως καταλήγει σε μιαν ορισμένη μορφή ή σ'

ένα ορισμένο μέγεθος, με λίγα λόγια, πως γίνεται, τότε καθίστεκαι σχεδιάστε το. Το σχέδιο σας θα πρέπει να είναι προσεχτικό.Αφήστε τη ζωηρή, γρήγορη εντύπωση γι' αργότερα, για κάτι πουκινείται. Θά δείτε ότι είναι έκπληχτικό πόσα πράγματα μαθαίνετεακολουθώντας σχολαστικά την κατεύθυνση, μετρώντας το μή-κος και το πλάτος, συγκρίνοντας την απόσταση (ακόμα κι ανείναι μόνο μερικά χιλιοστά) και τέλος, παρατηρώντας την υφήτης επιφάνειας και τη διακοσμητική λεπτομέρεια.

Για πέταμα, αλλά ακόμα χρήσιμα για το σπουδαστή. Γρήγορα σκίτσα στηναποθήκη

Page 13: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Περιθώριο για εν-δεχόμενο λάθους

Περιθώ-ριο γιαενδεχό-μενο λά-θους.

Περιθώ-ριο γιαενδεχό-μενο λά-θους

Μποτίλια του νερού και ποτήρι: Α: μηχανικό γραμμικό σχέδιο - Β: ελεύ-θερη προσέγγιση - Γ: με μετατροπές.

Μόνον σχεδιάζοντας αντικείμενα θα καταλάβετε στ' αλήθειαγιατί σας αρέσει το ένα περισσότερο από το άλλο και γιατί - πουείναι και το σημαντικότερο - διαλέξατε αρχικά να τα σχεδιάσετε,δηλαδή την εικονογραφική χρησιμότητα που έχουν για σας σανκαλλιτέχνη. Θ' ανακαλύψετε ότι μερικά αντικείμενα σχεδιάζον-ται πιο εύκολα από άλλα και δεν εννοώ ότι αυτό γίνεται επειδή τοσχήμα τους είναι λιγότερο πολύπλοκο, γιατί συχνά συμβαίνειακριβώς το αντίθετο. Είναι πολλές φορές δυσκολότερο ν' απο-δώσετε το απέριττο σχήμα, το καθάριο περίγραμμα, παρά ενααντικείμενο που ξεχειλίζει από εντυπωσιακά στολίδια άστατουσχήματος, αλλά που γι' αυτό ακριβώς το λόγο γοητεύει το μάτι(το παραπάνω σχέδιο είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της περί-πτωσης).

Άλλα αντικείμενα που αποτελούνται από ευθείες γραμμές,που ή σωστή αντιγραφή τους εξαρτιέται από το πλάτος, τη γωνίαή την κατεύθυνση, ίσως να σας φανούν στην αρχή περισσότεροαγγαρεία παρά διασκέδαση (παράδειγμα το καροτσάκι στη δι-πλανή σελίδα).

14

Page 14: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Ένα καροτσάκι προχωρεί

Σ' αυτό το σημείο νομίζω ότι πρέπει να διευκρινίσουμε τι εν-νοούμε με την αντιγραφή. Είναι άραγε ή σωστή αναπαράστασηενός αντικειμένου; Ή αρκεί να μοιάζει το σχέδιο μας στο αντι-κείμενο; Πληροί τις προυποθέσεις που μ' αυτές αναγνωρίζουμετο θέμα του σχεδίου, αν και ξέρουμε πολύ καλά δτι δεν είναιακριβής εικόνα του αρχικού αντικειμένου; Μ' άλλα λόγια, μειώ-νεται ή καλλιτεχνική του αξία σαν σχέδιο από την ολοφάνερηέλλειψη απόλυτης ακρίβειας; Για μένα ή απάντηση είναι ένα κα-τηγορηματικό «Όχι». Στήν πραγματικότητα, ακριβώς αυτή ή επι-θυμία να το κάνουμε ένα τέλείο αντίγραφο ώς την τελευταίαλεπτομέρεια, μπορεί να του αφαιρέσει τα αρχικά χαρακτηριστικάκαι τα προσόντα που ευχαριστούν το μάτι μας, και μ' αυτό εννοώ

15

Page 15: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

τον τρόπο που το βλέπουμε, τον τρόπο που το εκφράσαμε καιτον τρόπο που και οι δυό προσεγγίσεις έγιναν ένα με την καλλι-τεχνική πρόθεση και την τεχνική επιδεξιότητα.

Αυτά λοιπόν για την «απόλυτη ακρίβεια» που δεν έχει μεγάλησημασία και που μπορούμε να την απορρίψουμε αν φέρουμε στομυαλό μας την ιδέα ενός δουλικού αντίγραφου. 'Αλλά θα πρέπεινα προσθέσω ότι αυτός ο καινούριος ορισμός του σχεδίου δενπρέπει να χρησιμοποιηθεί σαν πρόφαση, σαν υπεκφυγή, ή σανεύκολη δικαιολογία για αδέξια και προχειροφτιαγμένα σχέδια. Ήπεριφρονητική άποψη εκείνων που δεν το θεωρούν απαραίτητον' αποδώσουν σωστά το θέμα τους καλύπτει συχνά την ανικανό-τητα τους που ποζάρει σαν καλλιτεχνική πρόθεση.

Άν θέλετε να επωφεληθείτε όσο το δυνατό περισσότερο απότο σχέδιο, θα πρέπει να διαλέξετε περισσότερες από μια γωνίες.Άν το αντικείμενο είναι αρκετά μικρό ή ελαφρύ για να το μετακι-νήσετε, εύκολα θα το γυρίσετε από δώ κι από κει. Πώς είναι απότο πίσω μέρος, ή όταν το βλέπετε από πάνω, ή στο επίπεδο τουματιού ή από κάτω; Σάς έγγυώμαι ότι θ' ανακαλύψετε μερικάαναπάντεχα σχήματα που ορισμένα άπ' αυτά δεν είναι εύκολαστο σχέδιο, αλλά αξίζουν την προσπάθεια. Το τελικό αποτέλεσμααυτών των πολλαπλών προσπαθειών είναι από μόνο του μια απο-κάλυψη αληθινής αισθητικής αξίας και, θα έλεγα, απόλυτα απα-ραίτητο αν θέλετε να γίνετε ένας πετυχημένος εικονογράφος ήνα ξεχωρίσετε από τους εμπορικούς καλλιτέχνες της σειράς.

Ούτε πρέπει να σταματήσετε στην απεικόνιση μεμονωμένωναντικειμένων, γιατί αν αποφασίσετε να εξασκηθείτε στο σχέδιο,θα χρειαστεί να ψάξετε για κατάλληλα σχήματα που μπορείτετώρα να τα τοποθετήσετε σε ομάδες και θα δείτε πως όταν ταμετακινήσετε, σαν τους ανθρώπους σε μια συγκέντρωση, άλλεςφορές θα σάς αντικρίζουν κατάματα κι άλλες φορές θα σάςέχουν γυρισμένη την πλάτη.

Θά χαμογελάσετε ϊσως με μερικά από τα απίθανα αντικείμεναπου σχεδίασα για χάρη σας, σαν παραδείγματα γι' αύτη τηνάσκηση, αλλά ξέρω από πείρα ότι τέτοιες μελέτες ανοίγουν ταμάτια της φαντασίας για ένα σωρό καινούριες ιδέες για μελλον-τική δουλειά. Καί καθώς αυτά τα σχέδια πολλαπλασιάζονται, θασυγκροτήσετε σιγά σιγά μια περιεχτική βιβλιοθήκη αναφοράς,

16

Page 16: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Αλλαγές στο ποτιστήρι.Προσέξτε τις αλλαγέςστο μήκος και τη θέσητου στομίου (Α) και τωνυπόλοιπων χαρακτηρι-

στικών

1. Μαθαίνοντας πως είναι κατασκευασμένη ήκαρέκλα: οι αναλογίες φαίνονται λαθεμένες

2. Κοιτάζοντας την από πίσω καταλαβαίνουμε τιςαναλογίες και το σχέδιο

3. Απρόβλεπτες δυσκολίες από το πλάι4. Πιό κοντά στις σωστές αναλογίες κι επομένως

στο πραγματικό σχέδιο

17

Page 17: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Ακρόαση με τρία μέλη

του θιάσου

Κουβεντούλα

Βικτοριάνα

18

Page 18: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

που μερικά από τα κομμάτια της μπορούν να γίνουν και αυτοτε-λείς πίνακες, όπως αποδείχτηκε με τη βικτωριανή λάμπα πετρε-λαίου που μου χρησίμεψε σά θέμα σε μια κατοπινή ελαιογραφίαπου ονόμασα «Βικτοριάνα».

Όταν συμπληρώσετε αυτό το πρόγραμμα που προτείνω, θ'ανακαλύψετε ότι δεν μπορείτε να το βάλετε γιό πάντα στηνάκρη. Θά πρέπει να έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα, όπωςθα δείτε κι από αμέτρητες παρόμοιες μελέτες που οι μεγάλοιζωγράφοι έκαναν για πολλά απίθανα πράγματα σ' όλα τα στάδιατης καριέρας τους και που σήμερα θεωρούνται πολύτιμες σαναποδείξεις της αστείρευτης ευχαρίστησης που τους παρείχε ήασχολία αυτή σαν αυτοσκοπός.

Ό Άλμπρεχτ Ντύρερ (15ος αιώνας) που ο κριτικός ΈντγουϊνΜούλινς δικαιολογημένα ονόμασε «πρώτο σχεδιαστή της Φύ-σης», «ήταν διάσημος για τα ταξιδιωτικά του σκίτσα που τα έκανεγια να ικανοποιήσει την περιέργεια του να εξετάζει και να κατα-γράφει οτιδήποτε τραβούσε το βλέμμα του» (δική μου υπογράμ-μιση). Αυτές οι ξεχωριστές λεπτομερειακές μελέτες, σκίτσαπουλιών, λουλουδιών, χορταριών, ανθρώπινων χεριών και πο-διών, θα πρέπει να θεωρηθούν σαν παράδειγμα ενός παγκόσμιαγνωστού καλλιτέχνη που αφιέρωσε τη μεγαλύτερη δεξιοτεχνίαγια τις μικρότερες λεπτομέρειες και που τα βήματα του θαέπρεπε ν' ακολουθήσουμε.

Υπάρχει στο σπίτι σας (είμαι σίγουρος ότι υπάρχει), ένα πα-τάρι, μια αποθήκη, ένα δωματιάκι, ένα υπόστεγο ή ένα υπόγειο.Οπως και στα λίβινγκ - ρούμ, σε κάτι τέτοια ήσυχα και ασφαλή

μέρη θα βρείτε διάφορα μικροπράγματα σ' ένα σωρό σχήματα,μεγέθη και πιθανά στάδια διάλυσης, που όλα προσφέρουν τιςυπηρεσίες τους στην υπόθεση της τέχνης και περιμένουν ναπαραστήσουν τα μοντέλα για τη μελλοντική σας ζωγραφική.

Λέγεται ότι το φόντο του Νεο - Ιμπρεσιονισμού ήταν εκείνοπου οδήγησε τον Σερά και τους οπαδούς του να δώσουν τόσημεγάλη έμφαση στο σχέδιο και τη δομή και τον Όγκντεν Ρούντνα δηλώσει ότι «ή έλλειψη ενός καλού, θετικού, περίπου ακρι-βούς σχεδίου είναι μια από τις συνηθισμένες αιτίες που κατα-στρέφουν το χρώμα της ζωγραφικής» (δική μου υπογράμμιση).

Ή απόλυτη ακρίβεια, θα παρατηρήσετε, δεν είναι απαραί-τητη, αν το σχέδιο είναι καλό και θετικό.

19

Page 19: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Το Σχέδιο Μέσα από τους Αιώνες

Γ ΙΑ να δούμε πως ξεκίνησε το σχέδιο σαν μέσο οπτικής επι-κοινωνίας, πρέπει να γυρίσουμε στις μαρτυρίες που μας

προσφέρουν τα σχέδια ή τα χρωματιστά περιγράμματα, τα αντι-προσωπευτικά αυτά και εξαιρετικά νατουραλιστικά σύμβολα ήιδεογράμματα, που διακοσμούν τις ανώμαλες επιφάνειες τωντοίχων στις κατοικίες του πρωτόγονου ανθρώπου, του ανθρώπουτων σπηλαίων.

Εδώ βλέπουμε ν' απεικονίζονται με απερίφραστη αντικειμε-νικότητα, τεράστια ζωτικότητα και θαρραλέα τεχνική δεξιοτε-χνία, θέματα από τον κυριότερο τρόπο επιβίωσης του πρωτόγο-νου ανθρώπου - το κυνήγι, τ' άγρια ζώα που καταδίωκαν καισκότωναν για να τραφούν. Κι ακόμα πιο εκπληκτικό είναι το γε-γονός ότι αυτά τα «σχέδια» είναι εκτελεσμένα με μια επιδεξιό-τητα που συνήθως αποχτιέται μόνο μετά από μακρόχρονη εξά-σκηση. Έτσι, μου φαίνεται τελικά πολύ αμφίβολο ότι πρόκειταιγιό δείγματα του πρώτου «αύτοδίδαχτου καλλιτέχνη». Οι μελ-λοντικές έρευνες θ' αποκαλύψουν αναμφίβολα μια ακόμα πιομακρινή ευθύνη γι' αυτή την ικανότητα.

Εμάς, ωστόσο, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι το σχέ-διο, ή κατασκευή δηλαδή ζωγραφικών συμβόλων, που όσο αφελήκι αν είναι μπορούν να γίνουν εύκολα κατανοητά από πολιτισμέ-νους λαούς σ' ολόκληρο τον κόσμο, θα πρέπει να γίνει δεκτό σαντο θεμέλιο που πάνω του στηρίχτηκαν όλες οι κατοπινότερεςμορφές τέχνης και, γι' αυτό το λόγο έστω και μόνο, το σχέδιοαξίζει τον απεριόριστο σεβασμό μας.

Πρέπει να είμαστε πάντα έτοιμοι και πρόθυμοι να στραφούμεγια έμπνευση και τεχνική βοήθεια στα σχέδια που μας έδωσανστη διάρκεια των αιώνων οι μεγάλοι δάσκαλοι της τέχνης αυτής,ακόμα κι αν, σε πολλές περιπτώσεις, ή γνώση μας είναι αναγκα-στικά έμμεση, από περιγραφές ή από αντίγραφα. Ό Τζώρτζ Σε-ρινγκχαμ στις σημειώσεις του για το «Σχέδιο με Πενάκι και Μο-λύβι», μας προειδοποιεί ότι «το σχέδιο είναι κάτι που πρέπει νατο κοιτάζουμε κι όχι να γράφουμε γι' αυτό». Κι εξηγεί πιο λεπτο-μερειακά:

20

Page 20: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

«Ο Αγγελιοφόρος» του Ντύρερ. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μου-σείο

«Οι σελίδες που γράφτηκαν γι' αυτό, δε θα κάνουν ένα καλόσχέδιο κακό, ή ένα κακό σχέδιο καλό, ούτε δυστυχώς θα διδά-ξουν κανέναν πως να ξεχωρίζει το ένα από το άλλο για το λόγοότι ένα σχέδιο θεωρείται δίκαια αριστούργημα, ενώ ένα άλλοπρέπει ν' απορριφτεί».

Αλλά ή δική μου γνώμη είναι πως οτιδήποτε γράφεται - ιδιαί-τερα σήμερα - που θα τονώσει και θα ξαναζωντανέψει το ενδια-φέρον μας για το σχέδίο, αξίζει να διαβαστεί, ακόμα και ή δια-σκεδαστική διαφήμιση του ίδιου του Σέρινγκχαμ που επιδιώκειτον ίδιο σκοπό: «Ελάτε εκεί που έχει πάντα φώς. Τώρα όλη μέραστην Αίθουσα Λιθογραφιών του Βρετανικού Μουσείου. Ή ώραιό-

21

Page 21: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

«Παναγία και Βρέφος» του Λεονάρντο ντά Βίντσι. Σχέδιο μεπενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο

22

Page 22: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

τερη συλλογή σχεδίων σ' ολόκληρο τον κόσμο! Πρωταγωνιστούν:Μιχαηλάγγελο και Λεονάρντο ντά Βίντσι. Συμπρωταγωνι-στούν: τα μεγαλύτερα αστέρια από τον κόσμο του σχεδίου. Κεν-τρική θέρμανση. Τέλειος εξαερισμός». Δέ σας κεντρίζει το εν-διαφέρον; Γιατί ή αλήθεια είναι ότι πολύ λίγοι από μας που λέμεότι αγαπάμε την τέχνη επωφελούμαστε από την ευκαιρία πουμας προσφέρεται να μελετήσουμε πρωτότυπα σχέδια μεγάλωνκαλλιτεχνών από πρώτο χέρι.

Καί στη δικιά τους συντροφιά θ' αρχίσουμε ν' ανακαλύπτουμετην προτίμηση μας για ένα σχέδιο σε σύγκριση με κάποιο άλλο.Στό στυλ, ίσως, ή το θέμα, ένα θρησκευτικό σχέδιο του Ρέμ-πραντ μπορεί να μας αρέσει καλύτερα από ένα παρόμοιο θέμαόπως το χειρίζεται ο Ούίλιαμ Μπλέηκ. Έδώ θα βρούμε τη ρομαν-τική έλξη σε αντίθεση με την κλασική προσέγγιση. Έδώ μπο-ρούμε να συγκρίνουμε το κοσμικό με το ιερό, το τοπίο με τοπορτραίτο και το εσωτερικό. Κι ανάμεσα σε πόσα υλικά είχε ναδιαλέξει ο καλλιτέχνης για να κάνει το σχέδιο του! Αυτό ίσως μαςβάλει κι εμάς στον πειρασμό να δοκιμάσουμε κάποιο διαφορε-τικό συνδυασμό: κιμωλία και ακουαρέλα ή πενάκι και ακουαρέλααντί για το μολύβι που έχουμε συνηθίσει και που μας ικανοποιεί.

Νά - λοιπόν - διαλεγμένα στην τύχη, τα έργα μερικών απότους μεγάλους σχεδιαστές του παρελθόντος με τους τίτλουςτους και με τι υλικά είναι σχεδιασμένα. Για παράδειγμα, ο Τζιότο(1266 - 1336) έχει ένα πολύ όμορφο σχέδιο «του Χριστού πουπερπατάει πάνω στα κύματα» με πενάκι.

Στήν ίδια περίοδο ανακαλύπτουμε ότι ο Γκάρντι χρησιμοποιεί«χρωματισμένο χαρτί» για να κάνει το σχέδιο με πενάκι των«Εισοδίων της Θεοτόκου», και το 14ο αιώνα, ακόμα, ή σχολή τηςΣιένας χρησιμοποιούσε όχι μόνο πενάκι, αλλά και πινέλο γιασχέδιο με χρώμα πάνω σε χαρτί βελέν και συχνά «άνοιγε τοντόνο με λευκό».

Τόν 15ο αιώνα παρατηρούμε μια επιστροφή στο απλό πενάκι,και τώρα αναφέρεται και το Σίλβερ Πόιντ όν Πάρτσμεντ (SilverPoint on Parchment). Σ' αύτη την τεχνοτροπία οποιοδήποτε μυ-τερό εργαλείο από ασήμι (ή χρυσό) μπορούσε να χρησιμοποιηθείπάνω σ' ένα ειδικά προετοιμασμένο χαρτί περασμένο με λευκότου ψευδάργυρου, δημιουργώντας ένα «ελαφρά γκρίζο περί-γραμμα» που ο Ουτσέλο (το 15ο αιώνα) χρησιμοποίησε με εντυ-πωσιακά αποτελέσματα στο σχέδιο του μιας «Έφιππης Μορ-

23

Page 23: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

φης». Τόνισε ακόμα περισσότερο το έφφέ σ' αύτη την περί-πτωση, «σχεδιάζοντας πάνω σε μια επιφάνεια Τέρα Βέρτ (πρά-σινη) και ανοίγοντας τον τόνο με άσπρη κιμωλία πάνω σε μαβίφόντο». Ίσως σας φανεί ότι το παράκανε λιγάκι, αλλά είναι εν-διαφέρον να παρατηρήσετε πόσοι από τους μεγάλους παλιούςσχεδιαστές σχεδίαζαν πάνω σε χρωματιστό χαρτί. (Γιατί να μήνκάνουμε λοιπόν κι εμείς το ίδιο;)

Το γεγονός είναι ότι το στοιχείο πειραματισμού υπήρχε πάν-τοτε. Διαβάζουμε ότι ο Πολαμόλο (14ος αιώνας) στο σχέδιο τουτου «Αδάμ» χρησιμοποίησε πενάκι και ένα καφετί πέρασμαακουαρέλας πάνω από το αρχικό περίγραμμα με μαύρη κιμωλία.Ή Φλωρεντινή σχολή σχεδίου προτιμούσε το πενάκι με ακουα-ρέλα, τη μαύρη κιμωλία σε μπεζ χαρτί συνήθως ξανοιγμένο μελευκή κιμωλία. Φαίνεται ότι όλους τους απασχολούσε ν' ανακα-λύψουν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να παρουσιάσουν τασχέδια τους.

Ό Λεονάρντο χρησιμοποιούσε πολλούς συνδυασμούς, πε-νάκι, πινέλο και καφετί μελάνι πάνω σε γαλαζωπό χαρτί, ΣίλβερΠόιντ σε «ρόζ χαρτί ξαναπερασμένο με πενάκι», και κόκκινη κι-μωλία, συνήθως σκέτη. Στό περίφημο σχέδιο του για την «Παρ-θένο με το Βρέφος και την Αγία Άννα με το Βρέφος Ιωάννη τοΒαπτιστή» που έχει διαστάσεις 1,50 χ 1,10 μ. περίπου και βρί-σκεται στη National Gallery του Λονδίνου, χρησιμοποίησε κάρ-βουνο πάνω σε καφετί χαρτί ξανοιγμένο με λευκή κιμωλία. Αυτόκαι «οι Σπουδές για Τέσσερις Δαίμονες» είναι τα μοναδικά δείγ-ματα που εγώ κατάφερα να βρω όπου ο Λεονάρντο χρησιμοποιείμόνο κάρβουνο.

Το πενάκι, κυρίως με καφετί μελάνι, ή κόκκινη και ή μαύρηκιμωλία και πολύ σπάνια το Σίλβερ Πόιντ ήταν τα υλικά που προ-τιμούσε ο Ραφαήλ. Ό Μιχαηλάγγελο σχεδίαζε συνήθως με κόκ-κινη ή μαύρη κιμωλία. Ό Τιντορέτο ήταν άλλος ένας από τουςσπάνιους σχεδιαστές που χρησιμοποιούν κάρβουνο πάνω σε γα-λαζωπό χαρτί. Ό Τιέπολο γενικά επέμενε στο πενάκι και οτόπενάκι και ακουαρέλα, γιατί ταίριαζαν τόσο πολύ στη ρομαντικήπροσέγγιση του.

Αφήνοντας την Ιταλία για την Ολλανδία, συναντάμε έναναπό τους μεγαλύτερους σχεδιαστές όλων των εποχών, τον Ρέμ-πραντ. Τά περισσότερα από τα θαυμάσια σχέδια του ήταν φτιαγ-μένα με πενάκι και χρώμα. Καμιά φορά συνδύαζε κόκκινη καιμαύρη κιμωλία πάνω σε χρωματιστό χαρτί και σε μια περίπτωση

24

Page 24: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

«Σάσκια» του Ρέμπραντ. Σχέδιο με πενάκι, στο ΒρετανικόΜουσείο

25

Page 25: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σχέδιο με πενάκι του Ρέμπραντ, στο Βρετανικό Μουσείο

(τη μοναδική που ξέρω εγώ) χρησιμοποίησε ένα μείγμα απ' όλεςτις τεχνοτροπίες. Βρίσκεται στην Αίθουσα Λιθογραφίων τουΒρετανικού Μουσείου Στή μεγάλη του σύνθεση «Ό Θρήνος», οΡέμπραντ συνδύασε «πενάκι και πινέλο με καφετί μελάνι - κόκ-κινη και μαύρη κιμωλία και λάδι, πάνω σε ξεχωριστά κομμάτιαχαρτί διαφόρων μεγεθών, που τα κόλλησε το ένα δίπλα και πάνωστο άλλο σ' ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί».

Διαβάζουμε ακόμα για σχέδια, όπου συνδύαζε «το καφέ καιτο γκρίζο μελάνι, το γκρίζο μελάνι σε καφετί χαρτί, το καφέ με-λάνι με άσπρο γκουάς πάνω σε γκρίζο χαρτί με ορισμένα μέρηαπλωμένα με το δάχτυλο - και συχνά βρίσκουμε «διορθώσεις μελευκό». Μαθαίνοντας ότι είχε κάνει 440 διαφορετικές μελέτες

26

Page 26: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

μόνο για βιβλικές ιστορίες, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα τηςκαλλιτεχνικής του αξίας σαν σχεδιαστή.

Στή θαυμάσια έκθεση με έργα Ρέμπραντ στο Άμστερνταμ το1969, τα σχέδια του ήταν εκείνα που βρήκα τόσο εντυπωσιακά,τόσο εμπνευσμένα, ιδιαίτερα εκείνα όπου με τη φωτοσκίαση χά-ριζε ένα πρόσθετο δραματικό τόνο στη σκηνή. Γιατί σε τούτα τασχέδια, φτιαγμένα στα τελευταία χρόνια της ζωής του, βλέπουμεότι ή δομική εντύπωση που σχηματίζεται από την τοποθέτησητων μορφών και ή δραματική έμφαση της ανθρώπινης κατάστα-σης ζωντάνευαν από ένα συνδυασμό της ζωντανής γραμμής καιτων στρωμάτων χρώματος που τη συνόδευαν, που πρόσθετανμια εικονογραφική ευλογία στην κάθε εικόνα. Καί προσέξτε,κάθε σχέδιο ήταν μια αυτοτελής εικόνα.

Θά ήθελα να είχα αρκετό χώρο για να περιγράψω λεπτομε-ρειακά την αξία άλλων δασκάλων του σχεδίου, όπως των Ντύρερ,Χόλμπαϊν, Ένγκρ, Γκόγια, Βατώ, Κλώντ. Ντωμιέ που όλοι χειρί-ζονταν το πενάκι και την κιμωλία με μια επιδεξιότητα που σπάνιαέχει ξεπεραστεί. Αλλά δεν μπορώ να κλείσω αυτό το κεφάλαιοδίχως ν' αναφερθώ ιδιαίτερα στη μεγαλοφυία του Τάρνερ, σαντοπογράφου σχεδιαστή, που έφερε το μολύβι, το μολυβένιο μο-λύβι πάνω στο λευκό χαρτί στο αποκορύφωμα της τελειότητας.Ενα βλέμμα στα τετράδια σχεδίων του με εικόνες από την Ευ-

ρώπη και το Πέτγουορθ Χάουζ αρκεί για να συνειδητοποιήσουμετι μπορεί να δημιουργήσουν τρεις - πέντε πόντοι γραφίτη στοχέρι ενός ζωγράφου που άφησε πίσω του τόσα σχέδια και σκίτσαπου πολλά, πιστεύω, είναι εξίσου αριστουργηματικά με μερικέςαπό τις ελαιογραφίες του.

Πόσο όλοι αυτοί οι μεγάλοι καλλιτέχνες αγαπούσαν το σχέ-διο, και πως ο καθένας με τον τρόπο του ενέπνευσαν την τέχνητου σχεδίου μέχρι και σήμερα ακόμα, φαίνεται από τη δουλειάπολλών αντάξιων διαδόχων τους ανάμεσα στους σύγχρονουςμας εικονογράφους, καρικατουρίστες και γελοιογράφους. Ανά-μεσα τους μπορούμε να συμπεριλάβουμε μερικούς Βρετανούς,όπως τους Τσαρλς Κέν, Τένιελ, Φίλ Μέη, Μιούρχεντ Μπόουν,Μάξ Μπέερμπομ, Αύγουστο Τζών και πολλούς άλλους.

Πραγματικά, ας θυμηθούμε πως ο Τοπόλσκι ξεχωρίζει τα χα-ρακτηριστικά των μοντέλων του μέσα από το λαβύρινθο τωνστροβιλιζόμενων γραμμών, ή με πόση σχολαστική ακρίβεια οΈμετ διαλέγει το δρόμο του για να δημιουργήσει το δικό τουζωγραφικό κόσμο μέσα από ένα απολαυστικό ανακάτωμα ανοη-

Page 27: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

σιών. Ή ας συγκρίνουμε την τολμηρά μεγαλοφυή πρωτοτυπία(που οι σύγχρονοι του θεωρούσαν εξωφρενική) του ΏμπρευΜπέρντσλευ και τη μοναδική του δεξιοτεχνία στην καθάριαγραμμή με το πενάκι, με τη ζεστή, τίμια και ρωμαλέα παρουσίασητου Λοντρέζου, που τόσο πετυχημένα και τόσο χιουμοριστικάπεριγράφει με φειδωλές γραμμές ή κιμωλία του Τζώρτζ Μπέλ-τσερ. Αρκούν αυτά για να φανούν καθαρά οι πολύπλευρες όψειςτου σχεδίου και στην τεχνοτροπία και στο θέμα, καθώς ο κάθεκαλλιτέχνης μας γνωρίζει τη δική του προσφορά σε στυλ, προσ-έγγιση και προσωπική τεχνοτροπία.

Σχέδιο με πενάκι, στοΒρετανικό Μουσείο.Μάρκο Ρίτσι. (Άλλοτετο απέδιδαν στον Τι-

σιάνο)

28

Page 28: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Εκλογή Υλικών

Λ ΕΓΕΤΑΙ ότι μπορείς να σχεδιάσεις με οτιδήποτε - μ' ένακομμάτι καμένο ξύλο πάνω σ' έναν ασβεστωμένο τοίχο μέ-

χρι και μ' ένα κομματάκι κραγιόνι για τα χείλια πάνω σ' ένα σπα-σμένο τζάμι. Ίσως όμως να βοηθούσα περισσότερο τον αναγνώ-στη, αν εκτός από την ποικιλία υλικών που χρησιμοποιούσαν οιπαλιοί ζωγράφοι, του έδινα μια μεγαλύτερη και πιο φυσιολογικήεκλογή ανάμεσα στα υλικά που έχουμε στη διάθεση μας.

Για το σχέδιο στο ύπαιθρο, το κοινό μολύβι συγκεντρώνειπάντα τις προτιμήσεις. Είναι οπωσδήποτε βολικό στη μεταφοράκαι κατασκευάζεται σε μια πολύ μεγάλη σειρά από διαβαθμίσεις,

Α. Μαύρο κραγιόνι.

Β. Μαύρη κιμωλία

Γ. Μολύβι κάρβουνου.

Εκλογή υλικών για ν' απεικονίσουμε:

Α. μια γούνα

Β. ένα μάλλινο παλτό

Γ. μια βαμβακερή ρόμπα

29

Page 29: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Καστλνό, Λό. Γαλλία. Δυό απόψεις του ίδιου θέματος, με πενάκι (επάνω)και κιμωλία (κάτω). Προσέξτε την ελαφριά μετατόπιση της έμφασης στη

σύνθεση

30

Page 30: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

από ΗΗ (πολύ σκληρό) μέχρι 6Β (πολύ μαύρο και μαλακό). Καθώςπερνάνε τα χρόνια βρίσκω ότι έχει μια τάση να ξεθωριάζει κι ανένα πολυδουλεμένο σχέδιο πέσει σε άπειρα χέρια, ή επιφάνειατου μπορεί να γυαλίσει.

Για πολλά χρόνια είχα προτίμηση στο μολύβι κάρβουνου, πουαποδίδει πολύ ικανοποιητικά τόσο τις λεπτομέρειες όσο και τιςσκιές σε βαθύ βελούδινο μαύρο. Είναι επίσης εξαιρετικό για τηναντιγραφή. (Μαθαίνω ότι δεν το φτιάχνουν πια).

Το Κοντέ (μια σκληρή μαύρη κιμωλία) το προτιμώ στο σχήματου τετράπλευρου μπαστουνιού, ιδιαίτερα τη λιθογραφική ποικι-λία, γιατί μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και την πλευρά και τημύτη, για να πλουτίσει τις σκιές. Υπάρχει και σε κόκκινο χρώμα.

Σκίτσο μιας αγροικίας στο Λό, στη Γαλλία. Σχεδιασμένο με πενάκι καιπερασμένο μ' ένα στρώμα κίτρινης ώχρας

31

Page 31: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Το μαύρο κραγιόνι, μια μαλακιά κιμωλία, που τρίβεται πολύεύκολα, δίνει πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα στα τολμηρά ήδραματικά σχέδια, αλλά, επειδή είναι χοντρό, είναι σχεδόνάχρηστο για λεπτομερειακές μελέτες.

Κάρβουνο δε χρησιμοποιώ ποτέ για να σχεδιάσω στο ϋπαι-θρο, αλλά έχω δει φυσικές σκηνές, όπως ηλιοβασιλέματα, πρωι-νές ομίχλες και δραματικούς σχηματισμούς σύννεφων, ν' άποδί-νονται με γοητευτικά αποτελέσματα όταν χρησιμοποιηθεί το δά-χτυλο ή ένα καθαρό κομμάτι ύφασμα ή ένα χαρτομάντηλο για νασχηματιστεί ή σαγηνευτική γκάμα των αποχρώσεων στις σκιές.Για άλλα είδη σχεδίου, φοβάμαι ότι δε θα μπορούσα να μιλήσωμε βεβαιότητα. Πάντως πρέπει οπωσδήποτε να το «φιξάρετε»μόλις τελειώσετε.

Για το σχέδιο με το πενάκι, εμφανίζονται διαρκώς καινούριοιτύποι στην αγορά. Εγώ έχω χρησιμοποιήσει και στυλό διαρκείαςκαι μαρκαδόρο και μόλο που είναι ικανοποιητικά για ορισμένα

Σατώ ντέ Μονφόρ, Λό, Γαλλία. Σκίτσο με πενάκι, περασμένο μ' έναστρώμα όμπρας αραιωμένο σε ορισμένα μέρη για να τονιστεί ή φωτο-

σκίαση

32

Page 32: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

είδη σκίτσου, τίποτα δεν είναι τόσο ευλύγιστο όσο το καλάμι ή τοπαραδοσιακό φτερό της χήνας, αν μπορείτε να τα βρείτε!

Ένα πινέλο με λεπτή μύτη μπορεί να δώσει αναπάντεχη ακρί-βεια κι ευαισθησία, όπως όταν βρίσκεται στα χέρια του ΣίντνεϋΣάιμ, του διάσημου εικονογράφου των φανταστικών ιστοριώντου Λόρντ Ντάνσενυ, που συνδύασε μ' αυτό τον τρόπο περά-σματα μαύρου μελανιού μ' ένα θησαυρό λεπτομερειακού σχε-δίου, με το ίδιο εργαλείο!

Αλλά για να σχεδιάσουμε σιλουέτες ή τοπία, λίγα πράγματαείναι τόσο ικανοποιητικά όσο η κιμωλία - σε ακρίβεια, δύναμη,πνεύμα ή ευαισθησία.

Οσο για το χαρτί, τα περισσότερα μπλοκ σχεδίου περιέχουνχαρτί καλής ποιότητας και για την κάθε περίπτωση (πενάκι, μο-λύβι, ακουαρέλα κ.λ.π.), υπάρχουν ειδικά μπλοκ για το σχέδιο μετο κατάλληλο χαρτί.

Το παλιό Νόργουντ, Λονδίνο. Σχέδιο με ινδική μελάνη

33

Page 33: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Σχεδιάζοντας Σιλουέτες

Σ ΤΗ σταδιακή αλλά και σημαδιακή απομάκρυνση από τη ρεα-λιστική ή ακαδημαϊκή απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής,

μερικοί σπουδαστές παραμελούν τις αρχές της βασικής ανατο-μίας, παραγνωρίζοντας τη σημασία τους και σε ορισμένες περι-πτώσεις, μάλιστα, τις αγνοούν τελείως.

Ή ανθρώπινη σιλουέτα σαν θέμα, κι ιδιαίτερα το γυμνό, ενώστο παρελθόν έπαιζαν τόσο σημαντικό ρόλο στο ρεπερτόριο τουζωγράφου και κατείχαν τιμητική θέση και στα μουσεία μας καιστην εκτίμηση του κοινού, εδώ και πολλά χρόνια έχουν ξεπέσεισε μια θέση αμφίβολης αισθητικής αξίας.

Τά ιδανικά της ανδρικής και της γυναικείας μορφής που αγα-πούσαν κι απεικόνιζαν οι μεγάλοι ζωγράφοι παραγκωνίστηκαναπό την απεικόνιση άλλων οργανικών μορφών που, ενώ έχουνδική τους ζωή, δεν παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με, άςπούμε, τον Αδάμ και την Εύα που οι περασμένες γενιές μάθαι-ναν να πιστεύουν ότι ο «Θεός είχε πλάσει κατ' εικόνα και ομοίω-

34

Page 34: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μελέτη όρθιας σιλουέτας. Το Χ δείχνει το πόδι που σηκώνει το βάροςτου σώματος. Προσέξτε τα σχήματα ανάμεσα στα μέλη και το κορμί, Α, Β

και Γ

35

Page 35: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

σίν του». Επιπλέον, η άποψη ότι ή ανθρώπινη σωματική ομορφιάείναι κάτι που πρέπει να θαυμάζουμε και ν' αντιγράφουμε μεστοργική ακρίβεια είναι πια αναχρονιστική. Το ανθρώπινο κορμίμέσα σε κορνίζα αντιμετωπίζεται γενικά με κάποια υποψία σανκαλλιτεχνικό θέμα (μόλο που το χρησιμοποιούν σε πλατιά κλί-μακα σαν σεξουαλική μορφή διαφήμισης).

Σε τι χρησιμεύει λοιπόν ή γνώση της ανατομίας, που για τοσύγχρονο σπουδαστή σημαίνει φυσικά, ότι θα πρέπει να παρακο-λουθήσει ειδικά μαθήματα πάνω στη λειτουργία του ανθρώπινουκορμιού; Για να καταλάβουμε καλύτερα αυτή την απότομη μετα-τόπιση στην έμφαση, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε οτι το μά-θημα σχεδίου ανθρώπινων μορφών ή ζωντανό σχέδιο, όπως τοέλεγαν στην εποχή μου, ήταν τοποθετημένο πολύ ψηλά στονκατάλογο προτεραιοτήτων της παλιάς σχολής. Ό σπουδαστήςήταν υποχρεωμένος να μάθει τις αρχές της αναλογίας για ναμπορεί να εκτιμάει τη στέρεη μορφή και ν' απεικονίζει με ακρί-βεια την ανθρώπινη σιλουέτα, και ιδιαίτερα τα μέλη του μοντέ-λου σε προοπτική παραμόρφωση όταν έπαιρνε διάφορες πόζεςκαι να καταλαβαίνει τι συνέβαινε στο κορμί με την κάθε αλλαγήστάσης. Για να μπορέσει ο σπουδαστής ν' αποχτήσει τις απαι-τούμενες γνώσεις και την τεχνική ικανότητα να εφαρμόσει τιςγνώσεις αυτές, ή πλήρης κατανόηση της ανατομίας θεωρούνταναπαραίτητη για το σχέδιο σιλουέτας. Έτσι, ένας σκελετός καιδιαγράμματα σε φυσικό μέγεθος του μυϊκού συστήματος πουεπηρέαζε τη μορφή της επιφάνειας ήταν αναπόσπαστα μέρη τουμαθήματος.

36

Page 36: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Δέκα μελέτες του αριστερού χεριού του συγγραφέα.

Αυτή είναι μια άσκηση που θα σας πει πολλά εκπλη-

κτικά πράγματα σχετικά με το τι μπορεί να κάνει και με

το πως φαίνεται σε διάφορες θέσεις Το 1. 2. 3 και 4

είναι ζωγραφισμένα από τον καθρέφτη

Δικαίωση όλης αυτής της εξειδικευμένης μελέτης ήταν οιαμέτρητες μελέτες και τα ανατομικά σκίτσα που μας άφησαν οιμεγάλοι ζωγράφοι και που αντίγραφα τους υπήρχαν πάντοτεάφθονα.

Μ' άλλα λόγια, αν ή ανατομία θεωρούνταν απαραίτητη γιατέτοιους μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Λεονάρντο ντά Βίντσικαι ο Μιχαηλάγγελο και άλλοι, πόσο περισσότερο χρειάζονταν σ'εμάς τους ταπεινούς μιμητές τους!

Πιστεύω ωστόσο, ότι σε πολλές σχολές καλών τεχνών σή-μερα, αυτή ή εξαιρετικά τεχνική κι αναλυτική προσέγγιση τουθέματος δε θεωρείται πια απαραίτητη, κι όταν ένα σχέδιο γίνεταιαπό μοντέλο δεν υπάρχουν «δεσμεύσεις» σχετικά με το πότε καιπως ο σπουδαστής θα κάνει το σχέδιο του. Το μοντέλο βρίσκεταικατά κάποιο τρόπο εκεί μόνο σαν αναφορά - κι όσο για το σκε-λετό, αυτός είναι ένα κειμήλιο από το παρελθόν.

37

Page 37: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σχέδιο με πενάκι του Μιχαηλάγγελο Μπουοναρότι στο ΒρετανικόΜουσείο

38

Page 38: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Στό κάτω κάτω, θα μπορούσε κάποιος να πεί ότι οι πίνακες μετις ανθρώπινες μορφές όπου οι άντρες κι οι γυναίκες ποζάρανεσε ηρωικές στάσεις και σε ειδυλλιακό περιβάλλον παριστάνον-τας κάποια μυθική ή ρομαντική σκηνή, δεν είναι πια της μόδας.Η ερώτηση λοιπόν τώρα γίνεται «πόσα χρειάζεται να ξέρει κανέ-νας για το πως να σχεδιάσει μια σιλουέτα;» Γιατί συχνά παρου-σιάζουν το επιχείρημα ότι ή πραγματική αξία μιας τέτοιας εξειδι-κευμένης γνώσης ίσως αποδείχνεται ένα πραγματικό εμπόδιοπου πάνω του σκοντάφτει ο ευαίσθητος σχεδιαστής, ενώ συμ-βαίνει και να βλάπτει τη δουλειά μερικών άλλων καλλιτεχνών.

Μελέτες στημένων μοντέλων

39

Page 39: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Άν ωστόσο ερευνήσουμε κάπως καλύτερα το θέμα, θα δούμεότι εκείνο που έφταιγε για την αρνητική στάση των σπουδαστώναπέναντι στην ανατομία ήταν ο τρόπος διδασκαλίας της (δεν τηδίδασκαν, την παρουσίαζαν). Οι κανόνες των βιβλίων είχαν αντι-καταστήσει τις γνώσεις. Οι μαθητές έβλεπαν και μελετούσαν κό-καλα και μύες απομονωμένα από το ζωγραφικό τους πλαίσιο.Έτσι μάθαιναν την κατασκευή του ανθρώπινου σώματος από τηνιατρική σκοπιά που δεν είχε παρά ελάχιστη ή καμιά σχέση με τοζωντανό ανθρώπινο πλάσμα που έπρεπε ν' απεικονίσουν. Συχνάμάλιστα αυτός ο τρόπος διδασκαλίας έβλαπτε τον ίδιο του τοσκοπό παρουσιάζοντας το ανθρώπινο σώμα σαν ένα άψυχο επι-στημονικό αντικείμενο.

Σιλουέτες χορού, οδηγημένες από την κίνηση ενός πουλιού

Όπως και η προοπτική, λοιπόν, που θα τη συζητήσω παρα-κάτω, για να γίνει δεχτή από τον αναγνώστη, η ανατομία θα πρέ-πει να γίνει αντιληπτή σαν βοήθημα κι οχι σαν εμπόδιο στουςκαλλιτεχνικούς του σκοπούς. Μέ κανένα τρόπο δεν πρέπει ναθεωρηθεί σαν ένα αλύγιστο σύστημα καθοδηγητικών κανόνων,αλλά σαν ένα κλειδί που ανοίγει ένα δύσκολο λουκέτο και απο-καλύπτει το μηχανισμό λειτουργίας, που δίχως αυτόν, οποιαδή-ποτε σιλουέτα, γυμνή ή ντυμένη, νεανική ή γέρικη, θα παραμεί-νει άψυχη κι ανέκφραστη.

40

Page 40: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σπουδαστές στο εργαστήριο ζωγραφικής το 1930 (δεξιά) και πωςθα φαίνονταν σήμερα (αριστερά)

Κι επειδή εγώ διδάχτηκα με το «δύσκολο τρόπο», εξακο-λουθώ να πιστεύω ότι μερικές στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά μετο πως λειτουργεί το σώμα - τι συμβαίνει κάτω από τα ρούχαπου είναι συχνά ολοφάνερο-είναι στ' αλήθεια απαραίτητες γιανα μπορέσετε ν' απεικονίσετε με αληθοφάνεια οποιαδήποτε σι-λουέτα, είτε παίζει μεγάλο ρόλο είτε μικρό, στη σύνθεση σας. Γι'αυτό το λόγο συμπεριέλαβα τα παραδείγματα ζωντανών σχε-δίων: ορισμένα που είχα κάνει σαν σπουδαστής, άλλα αργότερασαν δάσκαλος και τελικά πιο πρόσφατα σχέδια που σ' αυτά υπάρ-χουν σιλουέτες, σ' ένα χιουμοριστικό ή φανταστικό κόσμο δικήςμου επινόησης. Ελπίζω ότι ο συσχετισμός ανάμεσα στην πειθαρ-χία του παρελθόντος και την τωρινή ελευθερία είναι φανερός καιπαραδεχτό το αποτέλεσμα.

Οι αναγνώστες που ίσως θελήσουν να επιμείνουν περισσό-

41

Page 41: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

τερο πάνω στο θέμα του ζωντανού σχεδίου, θα βρουν περισσό-τερες λεπτομέρειες σ' ένα προηγούμενο βιβλίο μου της σειράςτούτης «Σχεδιάζοντας και Ζωγραφίζοντας Πρόσωπα και Σιλουέ-τες».

Άν δεν έχετε τη δυνατότητα να παρακολουθήσετε οργανω-μένα μαθήματα ζωντανού σχεδίου, θα πρέπει να βασιστείτε σεκάποιο φίλο που θα προσφερθεί ή θα πειστεί να ποζάρει για σαςστο σπίτι σας. Αυτό βέβαια είναι πολύ διαφορετική άσκηση απότο να σχεδιάζετε σε μια τάξη όπου χρησιμοποιούν επαγγελμα-τίες μοντέλα κι όπου ο μαθητής μπορεί να συγκεντρωθεί στοθέμα του δίχως να τον απασχολεί ή πιστή απεικόνιση των χαρα-κτηριστικών ή η άνεση του μαντέλου. Μ' ένα φίλο, η επιθυμίασας να πετύχετε μια ομοιότητα που θα τον ευχαριστήσει, ή φυ-σική ανησυχία σας για την άνεση του («Μήπως κουράστηκες;»)σε συνάρτηση με την υπενθύμιση οτι πρέπει να μένει ακίνητος(«Θά μπορούσες να κρατάς λίγο ψηλότερα το κεφάλι σου;»), όλααυτά είναι πράγματα που διασπάνε την προσοχή, τη στιγμή πουχρειάζεται να τη συγκεντρώσετε απερίσπαστα στα τεχνικά προ-βλήματα που αντιμετωπίζετε.

Ανάμεσα στ' άλλα θα πρέπει να φροντίσετε ώστε να φωτίζε-ται καλά το πρόσωπο του μοντέλου σας, είτε από δεξιά είτε απόαριστερά, να κάνετε πειράματα με το σκούρο ή ανοιχτό φόντο,ώστε τα χαρακτηριστικά του να καθορίζονται με σαφήνεια, νατονίζονται ή ακόμα και να παίρνουν δραματικούς τόνους και ν'ανακαλύψετε αν ο χαρακτήρας του μοντέλου σας εκφράζεταικαλύτερα ανφάς, σε τρία τέταρτα ή σε προφίλ.

Αλλά ο καλύτερος τρόπος για ν' αρχίσετε είναι να κάνετε μιασειρά από προσεχτικές μελέτες του δικού σας προσώπου απότον καθρέφτη, μελετώντας τις αναλογίες: το διάστημα ανάμεσαστα μάτια, το μήκος της μύτης (που τόσο συχνά φαίνεται υπερ-βολικά μεγάλη), την απόσταση από την καμπύλη του ρουθουνιούμέχρι την άκρη του στόματος, και τη σωστή τοποθέτηση τωναυτιών σε σχέση με τη γωνία του ματιού και την καμπύλη τουσαγονιού.

Για να ζωγραφίσετε το κεφάλι, βάλτε το μοντέλο σας να καθί-σει σε μια φυσική και χαλαρωμένη στάση, να διαβάζει, για παρά-δειγμα, ένα βιβλίο, ή να πλέκει, αν είναι γυναίκα - το κεφάλι στιςπερισσότερες περιπτώσεις θα είναι χαμηλωμένο κι επομένως θαυπάρχει κάποια προοπτική παραμόρφωση:- ή να κοιτάζει τηλεό-

42

Page 42: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σκίτσο του Α. Ε. Κόξ

ραση, οπότε το σώμα θα είναι πιο όρθιο και το κεφάλι και ταχαρακτηριστικά πιο ζωηρά.

Οπωσδήποτε, πρώτα πρέπει να καθορίσετε τη χαρακτηρι-στική στάση σχεδιάζοντας ελαφρά τις καθοδηγητικές γραμμές,το «σκελετό», και διορθώνοντας τις αν χρειαστεί, πριν αποπει-ραθείτε να συγκεντρώσετε τις προσπάθειες σας στα χαρακτηρι-στικά, τα μέλη, ή τα ρούχα.

Μέ λίγα λόγια, «πιάστε» πρώτα τα βασικά, και δουλέψτε τοσχέδιο πιο λεπτομερειακά αργότερα.

43

Page 43: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Η κατεύθυνση του μικρού γερανού ήταν μια τυχαία βοήθεια στησύνθεση. Συγκρίνετέ το με το «Μαούνες στο Λιμάνι Σαν λαϊτ» σελ. 55

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Σύνθεση

H ΛEΞΗ σύνθεση είναι ένας από κείνους τους όρους στο λεξι-λόγιο της τέχνης, που συχνά ακούγεται, αλλά που οι περισ-

σότεροι ούτε τον καταλαβαίνουν απόλυτα, ούτε τον εφαρμό-ζουν. Πάντα αναγνωρίζουν με τον απαιτούμενο σεβασμό ότι έχειτεράστια σημασία, αλλά συχνά ο σπουδαστής το παίζει κορώνα -γράμματα, ή έτσι φαίνεται, αν το υλικό του θα είναι ή όχι σωστάτοποθετημένο στο σχέδιο ή τον πίνακα του. Γιατί σύνθεση ετυ-μολογικά δε σημαίνει τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από την«τοποθέτηση μαζί» των διάφορων στοιχείων που αποτελούν τηνεικόνα, αδιάφορο αν αυτό γίνεται σκόπιμα ή ένστικτώδικα.

Το θέμα του καλλιτέχνη σαν συνθέτη μπορεί να διατυπωθείμε διάφορους τρόπους. Σαν καλλιτέχνης, όπως ποιητής ή μουσι-κός, ή επιθυμία του πρέπει να είναι να εκφραστεί με τον τρόποπου έχει διαλέξει. Σαν μουσικός χρησιμοποιεί ήχους, σαν ποιη-τής χρησιμοποιεί λέξεις, και σαν ζωγράφος χρησιμοποιεί σχήμακαι χρώμα, αλλά όλα αυτά πρέπει να τοποθετηθούν μαζί, να τα-κτοποιηθούν ή να συντεθούν.

Υπάρχουν λοιπόν ασφαλείς κανόνες που θα πρέπει ν' ακο-λουθήσουμε για τη σύνθεση μιας εικόνας, και πόσο άκαμπτοιμπορούν να γίνουν; Μήπως γίνονται πιο ελαστικοί καθώς άνα-

Page 44: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

πτύσσεται ή δεξιοτεχνία ή ανάλογα με τις συνθήκες: Στό κάτωκάτω, μόνο οι θεωρητικοί κατασκευάζουν σκληρούς κι απαράβα-τους κανόνες για τη σύνθεση, για να κωδικοποιήσουν προσωπι-κές εμπειρίες, και να δημιουργήσουν μ' αυτόν τον τρόπο έναναισθητικό κρίκο ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό του. Αν οκαλλιτέχνης παραβιάζει αυτούς τους κανόνες από άγνοια, ήτους παραβλέπει από βιασύνη, και ανακαλύπτει οτι ο κρίκοςανάμεσα στον εαυτό του και το κοινό έχει κάπως χαλαρώσει,τότε θα πρέπει να δεσμεύεται απ' αυτούς.

Αν, όμως, ο καλλιτέχνης μπορεί επανειλημμένα να διατηρή-σει αυτό τον απαραίτητο δεσμό σ' όλη του την ένταση, ενώ ταυ-τόχρονα παραβιάζει αυτό που ο θεωρητικός παραδέχεται σανκανόνα, τότε έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Αυτή ή αρχή τηςελευθερίας έχει εφαρμοστεί από όλους τους μεγάλους ζωγρά-φους. Καί μάλιστα θα μπορούσα να υποθέσω οτι δεν υπάρχεικανόνας πάνω σ' αυτό το θέμα που να μήν έχει παραβιαστεί επα-νειλημμένα και με πλήρη επιτυχία, από τους καλύτερους εκπρο-σώπους του κάθε είδους.

Το Μπρίστολ, στην Αγγλία, μετά από ένα βομβαρδισμό το 1945. Ένα ρεαλιστικόπρόχειρο σχέδιο που επρόκειτο να γίνει πίνακας, και που απεικόνιζε τις ζημιέςΤο Α είναι το κέντρο της_εικόνας, το Β και το Γ οδηγούν το μάτι στο εστιακό σημείοΑ, και τα Δ και Ε είναι απαραίτητα για το σκοπό του πίνακα. Αλλά είναι δύσκολο να

τα κρατήσουμε σε πρώτο πλάνο δίχως να τραβήξουν την προσοχή.

Page 45: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Οι κανόνες, λοιπόν, Θά πρέπει να γίνουν δεχτοί κυρίως σανμηχανισμοί ασφαλείας για τους αρχάριους, και μ' αυτή την ιδιό-τητα έχουν μεγάλη άξια. Ό κίνδυνος βρίσκεται στο γεγονός ότιμπορούν, και δυστυχώς αυτό συμβαίνει συχνά, να καθιερώσουνσυνταγές που διευκολύνουν τους ερασιτέχνες να μας δίνουν,δίχως να πολυκουράζονται, ικανοποιητικές συνθέσεις που εγ-γυημένα ποτέ δε θα προσβάλουν το μάτι του θεατή κι έτσι δε θαπροσελκύσουν την κριτική.

Τώρα οποιοδήποτε θέμα κι αν διαλέξετε για να σχεδιάσετε,ένα από τα πρώτα πράγματα που πρέπει ν' αποφασίσετε είναι αντο θέμα αυτό είναι οριζόντιο ή κάθετο, δηλαδή αν προσφέρεταικαλύτερα για ν' αποκαλύψει τις εικονογραφικές ιδιότητες τουύψους, του πλάτους ή της απόστασης. Έχει αποδειχτεί από τουςπερισσότερους ζωγράφους, νομίζω, οτι το τέλειο τετράγωνο εί-ναι το σχήμα που γεμίζει πιο δύσκολα άπ' όλα.

Κρίνοντας από τον αριθμό των συνθέσεων με οριζόντια τοπία,που είναι και τα περισσότερα σ' οποιαδήποτε έκθεση ζωγραφι-κής, θα έλεγα ότι αυτό το σχήμα έχει γίνει δεχτό σαν το πιοκατάλληλο για να σχεδιάζουμε τους πίνακες μας, μια και προτι-μάμε να εκφράζουμε τη φύση «απλωμένη» παρά «κρεμασμένη».Αλλά με κανένα τρόπο δεν πρέπει να πούμε ότι οι περισσότερες

Μίντχερστ στο Σάσεξ. Αυτά τα δυό σχέδια δείχνουν το ίδιο θέμα. Πρώτασαν οριζόντια σύνθεση κι έπειτα σαν κάθετη. Ανάμεσα στις δυό προσ-πάθειες ο φωτισμός είχε αλλάξει κι έκανα κι άλλες μετατροπές, στο

δεύτερο σχέδιο

Page 46: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

απόψεις της φύσης αποδίδονται καλύτερα σε μήκος παρά κά-θετα. Άρκεί να θυμηθούμε διάσημους πίνακες όπως το «Χωράφιμε το καλαμπόκι» του Κόνσταμπλ και το «Πέρασμα του Ρυακιού»του Τάρνερ για να καταλάβουμε ότι πρέπει ν' αποφεύγουμε τιςγενικεύσεις! Από την άλλη μεριά, είναι ευκολότερο να καταλά-βουμε την ολοένα και μεγαλύτερη προκατάληψη ενάντια στημακριά οριζόντια εικόνα, γιατί αύτη περιορίζει τις δυνατότητεςτης δημιουργικής σύνθεσης στη συνηθισμένη πανοραμικήάποψη (που γενικά προτρέπει το θεατή να κοιτάζει την εικόνααπό την μια άκρη προς την άλλη, αντί να την κοιτάζει σε βάθος)και στην παρουσίαση της εικόνας σε δυό διαστάσεις.

Μετά απ' όλα αυτά, πρέπει να επαναλάβω μια ή δυό αύτονόη-

47

Page 47: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

τες και καθιερωμένες προειδοποιήσεις που ίσως να έχετε ξεχά-σει. Ή μια είναι ότι ή ισορροπία του ουρανού με τη γη δεν πρέπεινα είναι τέλεια. Μιά γραμμή τραβηγμένη από τη μια άκρη τουσχεδίου μέχρι την άλλη θα σας βοηθήσει να τοποθετήσετε τονορίζοντα σας πάνω ή κάτω άπ' αυτήν (έστω κι ελάχιστα) ώστε ναεξασφαλίσετε αυτό που είναι γνωστό σαν «υψηλή» ή «χαμηλήοριζόντια σύνθεση».

Κι ελπίζω να θυμηθείτε οτι ισορροπία στη σύνθεση δε σημαί-νει την ίση κατανομή παρόμοιων σχημάτων στις δυό πλευρές γιανα τονίσουν το κύριο θέμα, αλλά την αποφυγή λεπτομερειακώνσχημάτων ή τη συγκέντρωση σχημάτων μόνο στη μια πλευρά τηςεικόνας. Ή ισορροπία μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρό-πους: ένα σπιτάκι ή μια θημωνιά μπορούν να εξισορροπήσουν

Το λιμάνι του Σόρχαμ στο Σάσεξ. Οι δυό καπνοδόχοι του εργοστασίουβρίσκονται μακριά από το κέντρο και οι σιλουέτες βοηθάνε να κατευθύ-νουν το μάτι προς τα πάνω και γύρω από την καμπύλη του λιμανιού προς

το κεντρικό σημείο του πίνακα

ένα δέντρο - μερικά σύννεφα μπορούν ν' αντισταθμίσουν το βά-ρος μιας συστάδας δέντρων. Μέ λίγα λόγια, ή σωστή αίσθηση τηςισορροπίας θ' απορρίψει οτιδήποτε πλησιάζει το αυστηρά συμ-μετρικό σχήμα και μπορείτε να δείτε πως λειτουργεί μελετώνταςτα έργα των μεγάλων ζωγράφων.

Οι συγκλίνουσες γραμμές που σχηματίζονται από μονοπάτιαή ποτάμια ή φράχτες είναι πολύ αποτελεσματικές γιατί οδηγούνδιακριτικά το μάτι στο κεντρικό σημείο ενδιαφέροντος, ενώ οιμακριές σκιές θα κατευθύνουν το μάτι έξω από την εικόνα, γι'αυτό και θα πρέπει να προσέξετε

48

Page 48: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Οδικά έργα στο Σάσεξ. Προσέξτε τις καθοδηγητικές γραμμές, τις γραμ-μές του ορίζοντα και το κέντρο των εικόνων, την ισορροπία του ουρανού

και τα σημεία έμφασης. Α, Γραμμή του ορίζοντα ΣΦ. σημείο φυγής

49

Page 49: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Όλα αυτά θα πρέπει να τα έχετε υπόψη σας οχι σαν τυφλο-σούρτες, αλλά σαν καλλιτεχνικούς κανόνες. Καί μάλιστα σανβοηθητικούς μηχανισμούς στη δημιουργία ενός σχεδίου έτσι,που ο θεατής να τους διαισθάνεται δίχως να είναι ολοφάνερααντιληπτοί. Δέν πρέπει ποτέ να παραμελήσετε τη φαντασία ή τηνεφευρετικότητα και στη σύνθεση και στη διάταξη του σχεδίου. Οιδουλόπρεπες απομιμήσεις δοκιμασμένων συνθέσεων οδηγούνσυχνά στην έλλειψη τόλμης.

Ένας πρακτικός τρόπος που μπορεί να σας βοηθήσει να κά-νετε μια πρώτη εκλογή ενός πιθανού θέματος είναι το λεγόμενο«σκόπευτρο», που είναι και πολύ εύκολο στην κατασκευή. Δένέχετε παρά ν' ανοίξετε μια τρύπα σ' ένα κομμάτι χαρτόνι, όχιμεγαλύτερη από 10 χ 15 εκατοστά. Εξετάζοντας το τοπίο μέσααπό την τρύπα αυτή, το βλέπετε περιορισμένο κιόλας στο πλαί-σιο του. Όσο πιο κοντά στο μάτι κρατάτε το χαρτόνι, τόσο μεγα-λύτερο είναι το τμήμα της σκηνής που περιλαμβάνεται στο πλαί-σιο, και που αντίθετα μπορεί να περιοριστεί αν απομακρύνετε τοχαρτόνι από το μάτι σας. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι μπο-ρείτε να δείτε το θέμα σας και σαν κάθετη και σαν οριζόντιασύνθεση, ανάλογα με τον τρόπο που θα κρατήσετε το χαρτόνι.

Καί στις δυό περιπτώσεις, αυτή ή μέθοδος συγκεντρώνει τοβλέμμα σε κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σκηνής ενώαποκλείει το υπόλοιπο τοπίο που το πλαισιώνει. Ετσι, μετακι-νώντας αργά το σκόπευτρο σας, οριζόντια ή κάθετα και σε διά-φορες αποστάσεις από το μάτι σας, συχνά θα εντοπίσετε κάποιοθέμα που στην αρχή δεν είχατε αντιληφτεί. Ή θέα που θα σαςαποκαλυφθεί μ' αυτό τον τρόπο θα χρειάζεται σχεδόν πάντοτεκάποια ελαφριά προσαρμογή καθώς ή προσωπικότητα του καλλι-τέχνη θα επιβληθεί στη φύση, για να πετύχει την καλύτερη σύν-θεση.

Αν δείτε ότι το τελειωμένο σχέδιο είναι αποτυχία σαν σύν-θεση, πρέπει ν' αντισταθείτε στον πειρασμό να του δώσετε και-νούρια μορφή κόβοντας ένα κομμάτι από το πρώτο πλάνο ή τρεις- τέσσερις πόντους ουρανό ή μια λουρίδα από τις πλαϊνές πλευ-ρές, ελπίζοντας έτσι να πετύχετε μια καλύτερη ισορροπία. Ηκαινούρια σύνθεση πάντα δείχνει ότι έχει υποστεί ριζικές ανα-προσαρμογές, κι αυτός ο λόγος αρκεί για να μή σας γίνει ποτέσυνήθεια να «κόβετε το μουσαμά σας!».

50

Page 50: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μου φαίνεται αδύνατο να κλείσω αυτό το κεφάλαιο για τησύνθεση δίχως μια προειδοποίηση σ' εκείνους που συνηθίζουννα χρησιμοποιούν τη φωτογραφική μηχανή, εξηγώντας τα πλεο-νεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτής της μεθόδου. Είναι ολο-φάνερο το πλεονέκτημα της αποτύπωσης κάποιας φευγαλέαςάποψης της φύσης, που μπορείτε να τη μελετήσετε με την ησυ-χία σας, και να την αντιγράψετε με ακρίβεια σε μια κατοπινήευκαιρία. Μπορεί, ωστόσο ν' αποδειχτεί δίκοπο μαχαίρι. Έναςαπό τους κινδύνους είναι ότι γινόμαστε τεμπέληδες όταν αρ-κούμαστε ν' αφήνουμε τη φωτογραφική μηχανή να προσδιορίζειτη σύνθεση της σκηνής που θέλουμε να ζωγραφίσουμε, ακολου-θώντας τις γραμμές που κατέγραψε το μηχανικό της μάτι. Κι ανέχω δίκιο λέγοντας ότι ή φύση σπάνια, αν όχι ποτέ, μας δίνειαλάνθαστες συνθέσεις, βγαίνει ότι ή φωτογραφική μηχανήαπλώς επιβεβαιώνει αυτό το γεγονός.

Μπίρντχαμ στό Σάσεξ. Έφερα πιο κοντά τη βάρκα Α από την πραγματικήτης θέση στό Χ, και μετακίνησα τη συστάδα των δέντρων προς το κέντροτης εικόνας Γ. Το σχέδιο έχει γίνει με μολύβι κάρβουνου και λίγο άσπρο

πάνω σε χρωματιστό φόντο

51

Page 51: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Στις όχθες του ποταμού Τεστ. Σ' αυτή την περίπτωση ήταν θέμα επιλογήςκαι αφαίρεσης για να διατηρηθεί ή φύση της σύνθεσης, που την εν-

έπνευσαν τα δυό λυγισμένα δέντρα και ο όρθιος ψαράς

Ορισμένες συνθέσεις υπαγορεύονται μ' επιτυχία από τησυγκεκριμένη γωνία που βλέπουμε το θέμα, όπως μια σκηνή πουτη βλέπουμε από ψηλά σε αντίθεση με την οριζόντια σκηνή πουτη βλέπουμε από το επίπεδο του εδάφους. Αλλά γενικά, ή φύσηπολύ σπάνια προσφέρει στον καλλιτέχνη μια έτοιμη σύνθεση.Επιπλέον, επειδή είναι πάντα υπερβολικά γενναιόδωρη στα θέ-

ματα της, από μας εξαρτιέται να ξεδιαλέξουμε τι είναι απαραί-τητο και τι περιττό για τους σκοπούς του σχεδίου μας. Αλλά καιτότε ίσως χρειαστεί να αφαιρέσουμε ακόμα ορισμένα πράγματα,για να φτάσουμε σε μια ικανοποιητική σύνθεση.

Αφού σαν δημιουργοί μπορούμε ν' αφαιρέσουμε, ν' αλλά-ξουμε ή να προσθέσουμε μια σκηνή για να βελτιώσουμε το σχέ-διο μας, ή φωτογραφία που αποκαλύπτει τα πάντα, μας προτρέ-πει να κάνουμε το ίδιο.

Βέβαια δε χρειάζεται ν' αντιγράψουμε κυριολεκτικά τη φωτο-γραφία. Μάλιστα, θα έπρεπε να μπορούμε να κάνουμε μερικέςαλλαγές ή μετατροπές, όπως θα κάναμε αν ζωγραφίζαμε τησκηνή κατευθείαν από τη φύση. Άπό την προσωπική μου πείρα,

52

Page 52: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

όμως, ξέρω ότι συχνά, όταν απομακρυνθούμε από τη φύση, ξε-χνάμε τι μας έκανε να θέλουμε να ζωγραφίσουμε εκείνο το θέμαειδικά κι έχουμε την τάση ν' απεικονίσουμε αυτό που κατέγραψεαπρόσωπα η φωτογραφική μηχανή. Σπάνια μπορεί να μας εμ-πνεύσει με τον ίδιο τρόπο όπως το πρωτότυπο, κι αυτό δε θασυμβεί ποτέ αν μπούμε στον πειρασμό να ζωγραφίσουμε μια φω-τογραφία που δεν τραβήξαμε εμείς, αλλά έτυχε απλώς ναβρούμε σε κάποιο περιοδικό.

Μόνον κοιτάζοντας από ψηλά ένα θέμα, μπορείτε ν' ανακαλύψετε ταασυνήθιστα χαρακτηριστικά, που κάνουν αυτή τη σύνθεση τόσο ελκυ-

στική

53

Page 53: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μαούνες στο λιμάνι Σάνλαϊτ- ένα παράδειγμα για το τι πρέπει να παρα-λείψετε! Ο κινούμενος γερανός στα δεξιά θα μπορούσε να δείχνει προς

το εσωτερικό της εικόνας

34

Page 54: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

55

Page 55: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Αλλά αν ή φωτογραφική μηχανή μας βοηθάει πολύ λίγο στησύνθεση, οπωσδήποτε μπορεί να μας προσφέρει μια πηγή αυ-θεντικής αναφοράς με πρωτότυπες γωνίες άποψης, κι ένα σωρόλεπτομερειακές πληροφορίες, που σε πολλές περιπτώσεις θαήταν δύσκολο να καταγράψουμε με ακρίβεια έπί τόπου, ή μέσαστο χρόνο που διαθέτουμε.

Πιστεύω όμως ότι για όλους εμάς και τις καλλιτεχνικές μαςψυχές, είναι καλύτερα να μήν παίρνουμε μαζί μας τις μηχανέςμας! Ας γίνουμε δημιουργοί των εικόνων μας κι ας αφήσουμε τοφωτογράφο να εκνευρίζεται με τη μονοτονία της καταγραφήςτου ολοφάνερου.

Η πλατεία Νόρθμπιϊτς στο Όξφορντσαϊρ. Πείραμα με εναλλακτικές συν-θέσεις. Πόσα μπορεί να συμπεριλάβει το μάτι - ΑΒΓΔ ή ΕΖΗΘ ή ΒΖΑΘ;

Σχεδιασμένο με μολύβι κάρβουνου 3Β

56

Page 56: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Προοπτική

Σ ΤΟ θαυμάσιο πίνακα «Άγιος Ρωμανός» του Ουτσέλο στηNational Gallery του Λονδίνου, βλέπουμε τα πρώτα οφέλη

από την ανάπτυξη της τέχνης και της θεωρίας της προοπτικής.Αν και τότε βρισκόταν ακόμα στο πειραματικό στάδιο, πράγμα

που συνέβαινε άλλωστε και με το μεγαλύτερο μέρος της τρισ-διάστατης ζωγραφικής εκείνη την εποχή, φάνηκε ωστόσο πολύχρήσιμη για τη σωστή απόδοση της απόστασης. Μέχρι την εποχήτου Καναλέτο, τα προβλήματα του χώρου και της απόστασηςείχαν λυθεί, μόλο που εγώ υποπτεύομαι ότι σ' αυτό βοήθησεπολύ και ή χρήση της Camera Obscura* εκείνη την πρωτοπόροεποχή.

Ξέρω οτι παρόλα αυτά, ή προοπτική εξακολουθεί να παραμέ-νει μία δυσοίωνη λέξη για πολλούς σπουδαστές. Φέρνει στομυαλό πολύπλοκους μαθηματικούς κανόνες που μόνο ένα μαθη-ματικό μυαλό μπορεί να καταλάβει και ν' απολαύσει προσπαθών-τας να βρει τη λύση τους. Για παράδειγμα, πρέπει να παραδεχτώοτι ή φράση «ή εύρεσις του σημείου φυγής γραμμών καθέτωνπρος την επιφάνειαν δεδομένου κεκλιμένου επιπέδου» δικαιο-λογημένα θα τρόμαζε οποιονδήποτε. Αλλά το να γράψει κανείςένα βιβλίο για το σχέδιο και να παραλείψει το θέμα της προοπτι-κής εντελώς, είναι σά να σκηνοθετεί τον Αμλετ και να μην πα-ρουσιάζει το φάντασμα!

Για τον καλλιτέχνη ή προοπτική είναι ένα απαραίτητο βοή-θημα για να σχεδιάζει σωστά αυτό που βλέπει. Επομένως δε θαείναι με κανένα τρόπο χαμένος ο λίγος χρόνος που θα θυσιά-σουμε για να μάθουμε και να καταλάβουμε ενα δυό απλούςβασικούς κανόνες. Καί θα δούμε ότι όταν τους εφαρμόζουμεσωστά πάντα λύνουν τα προβλήματα προβολής ή απομάκρυνσηςή βάθους στο σχέδιο μας. Από τη στιγμή που θεωρούμε απαραί-τητα αυτά τα στοιχεία για να παραστήσουμε νατουραλιστικά τηφύση, ή προοπτική είναι πάντα πρόθυμη να μας βοηθήσει.

* Η Camera Οbscura είναι ένας φωτογραφικός μηχανισμός με σκοτεινά καιφωτεινά χωρίσματα που προβάλλει πάνω σε χαρτί εικόνες μακρινών αντικειμέ-νων για ιχνογράφηση.

57

Page 57: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Αρχίζω με την υπόθεση ότι είναι γενικά, έστω κι αόριστα,δεκτό το αξίωμα ότι όλες οι παράλληλες γραμμές, αν επεκτα-θούν στον ορίζοντα, μοιάζουν τελικά να συναντιώνται σε κάποιοσημείο. Εκείνο που γενικά δεν έχει γίνει αντιληπτό είναι ότι όλεςοι παράλληλες γραμμές είτε σε οριζόντιο είτε σε κάθετο επί-πεδο, πρέπει να συναντηθούν σ' αυτή την οριζόντια γραμμή (εκ-τός από εκείνες που είναι παράλληλες προς τον ορίζοντα ή «όρ-θιες»).

Γιατί ακριβώς όπως το πλάτος ενός δρόμου στενεύει ανάλογαμε την απόσταση που προχωρεί, έτσι κι οι παράλληλες γραμμέςτης στέγης και της βάσης ενός σπιτιού στενεύουν και το ύψοςτου σπιτιού ελαττώνεται ανάλογα με την απόσταση που φαίνεταιν' απέχει από τον θεατή. Αυτό είναι γεγονός γιατί γίνεται αντιλη-πτό και με το μάτι και ισχύει και για έναν τοίχο, μια σειρά τηλε-γραφόξυλων, ένα φράχτη - οποιοδήποτε σχήμα, δηλαδή, που

Το ίδιο σπίτι από δυό γωνίες: στο επάνω σχέδιο, από το επίπεδο τουεδάφους, με χαμηλό ορίζοντα. Στό κάτω σχέδιο, από ψηλά, με ψηλό

ορίζοντα

έχει βάση και κορυφή στο ίδιο ύψος, φαίνεται να μικραίνει καθώςαπομακρύνεται, κι αν οι γραμμές φτάσουν μέχρι τον ορίζοντα,θα ενωθούν οπωσδήποτε.

Αρκεί να κάνετε μια φορά το πείραμα μόνοι σας και να δείτε

58

Page 58: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

πως δημιουργείται αυτή η οπτική ψευδαίσθηση για να πάψει ηπροοπτική να σάς τρομάζει σαν κάτι συνυφασμένο με μυστηριώ-δεις μαθηματικούς κανόνες και ν' αρχίσει, αντίθετα, να σάς βοη-θάει για να βελτιώσετε το σχέδιο σας που θα πρέπει πάντα ναέχει σαν στόχο να κάνει το θεατή να κοιτάζει τον πίνακα σε βά-θος.

Δέν πρέπει ωστόσο να παραλείψουμε μια πολύ αυτονόητηαλήθεια, που συχνά την παραβλέπουν. Υπάρχει μόνο μια γραμμήτου ορίζοντα κι αυτή ή γραμμή μένει πάντα στο ίδιο επίπεδο μετο μάτι. Είτε είστε καθισμένος, είτε στέκεστε όρθιος, είτε είστεσκαρφαλωμένος στη στέγη ενός σπιτιού, ο ορίζοντας βρίσκεταιπάντα στο επίπεδο του ματιού. Δοκιμάστε να δείτε. Κι όσα ση-μεία φυγής κι αν υπάρχουν, πρέπει κι αυτά να συναντηθούνπάνω σ' αυτή τη μια γραμμή του ορίζοντα, είτε το σημείο φυγήςβρίσκεται μέσα είτε έξω από το πλαίσιο του πίνακα, δηλαδή τιςσυγκεκριμένες διαστάσεις του σχεδίου σας.

Αυτό που βλέπετε πραγματικά. Δέν υπάρχει άλλος τρόπος για να δείξετεοτι οι πόρτες της ντουλάπας είναι ανοιχτές

Στο σχέδιο στη διπλανή σελίδα, ελπίζω ότι ο αναγνώστης θακαταλάβει (καλύτερα απ' ό,τι θα μπορούσε να του εξηγήσειοποιοδήποτε κείμενο) πως λειτουργεί ή προοπτική και πόσοχρήσιμη είναι για την απεικόνιση τοπίων. Πραγματικά δεν μπο-ρείτε να πέσετε και πολύ έξω, εκτός αν ξεχάσετε τις βασικέςαρχές που μόλις ανέφερα, γιατί μόνο ή προοπτική μπορεί ν' απο-

59

Page 59: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

δώσει σωστά την απόσταση, και το σωστό βαθμό απομάκρυνσηςανάμεσα στο ένα αντικείμενο και στο άλλο, και μόνο ή σωστήκατανόηση των κανόνων μπορεί να προσφέρει στον καλλιτέχνημια ποικιλία σημείων (ανάλογα με τη θέση της γραμμής του ορί-ζοντα) που απ' αυτά μπορεί να σχεδιάσει μ' επιτυχία ένα θέμαδίνοντας κάθε φορά κι από μια καινούρια ευπρόσδεκτη παραλ-λαγή του.

Τρία σημεία φυγής ενός παραπέτου, σε προοπτική

Εχω πει επανειλημμένα ότι ορισμένοι σύγχρονοι καλλιτέχνεςφαίνονται να παίρνουν πολλές ελευθερίες με την προοπτική,αλλά ή αλήθεια είναι ότι μπορείτε ή έχετε δικαίωμα να παραβιά-ζετε τους κανόνες μόνον όταν ξέρετε τι παραβιάζετε και το λόγοπου το κάνετε αυτό. Μέ λίγα λόγια ή προοπτική δεν πρέπει ποτένα περιορίσει τους ορίζοντες σας ή να σταθεί εμπόδιο στη φαν-

60

Page 60: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Από την κορυφή της Ισπανικής Σκάλας, στη Ρώμη. Σ' αυτό το σχέδιο μετον ψηλό ορίζοντα, όλες οι παράλληλες γραμμές ανεβαίνουν προς τονορίζοντα, αυτές που βρίσκονται αριστερά, στο σημείο φυγής Α, κι αυτές

που βρίσκονται δεξιά, στο σημείο φυγής Β

τασία σας, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που ο καλός καλλιτέχνηςμπορεί να παραβλέψει τους κανόνες και ν' αφοσιωθεί αποκλει-στικά στο σκοπό του. Γιατί πρέπει να θυμάστε ότι κανένας πραγ-ματικός τεχνίτης στο σχέδιο δε θέλει να παινεύουν το σχέδιοτου μόνο επειδή έχει ακολουθήσει πιστά τους κανόνες τηςπροοπτικής - αν κι αυτό το σημείο θα μπορούσε απλώς να σώσειτο έργο του από την ολοκληρωτική καταδίκη.

Ελπίζω λοιπόν ότι μ' αυτά τα λίγα λόγια κατάφερα να θέσωτην προοπτική στη σωστή προοπτική της!

61

Page 61: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η Χρήση του Σκίτσου

ΜΠΟΡΟΥΜΕ άραγε να προσδιορίσουμε το σκίτσο σαν έναβιαστικό ή μισοτελειωμένο σχέδιο; Στήν αρχή τούτου του

αιώνα, υπήρχε ευρύτατα διαδομένη ή γνώμη ότι το σκίτσο δενήταν τίποτα περισσότερο από ένας πίνακας που είχε μείνει ατέ-λειωτος, μια σύντομη αναφορά δίχως καμιά λεπτομέρεια, μιαμεταφορά μιας γενικά θολής ιδέας. Αυτή ή προσβλητική κρίσηαπευθυνόταν το περισσότερο σε σκίτσα τοπίων ζωγραφισμένωνκατευθείαν από τη φύση, έτσι που στο τέλος οι καλλιτέχνες τοθεώρησαν σαν πρόκληση ν' αποδείξουν ότι ένα τέτοιο σκίτσομπορούσε ν' αποτελεί ένα έργο τέχνης, διαφορετικό και ξέχωροαπό τη σκόπιμη προσπάθεια του καλλιτέχνη, που αποδίδει με τονπληρέστερο τρόπο τη γρήγορη ζωηρή εντύπωση από μια τοπο-θεσία.

Σκίτσο που έκανα, ενώ περίμενα στο πάρκίνγκ στο Μπρίστολ

62

Page 62: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σκίτσα του λεπτού με στυλό διαρκείας

Φυσιολογικά, υποθέτω, το σκίτσο αρκείται στην αποκάλυψημιας γρήγορης ανάλυσης των σχημάτων και των μορφών πουδημιουργούν την εικόνα, προσφέροντας επαρκή σημεία αναφο-ράς για τον καλλιτέχνη, ώστε να το χρησιμοποιήσει για να ζω-γραφίσει άπ' αυτό έναν πίνακα. Ο Π. Φ. Μίλαρντ, ο διακεκριμέ-νος καθηγητής καλών τεχνών, το εξέφρασε με τον ακόλουθοτρόπο: «Το να μάθει κανείς να χρησιμοποιεί το σκίτσο σά σημείοαναφοράς για παραπέρα έκφραση είναι κάτι που χρειάζεταιπροσεκτική μελέτη και πειραματισμό. Γιατί ένα πρόχειρο σχέδιοθα πρέπει να εμπεριέχει μια ιδέα που πρόκειται ν' αναπτυχθεί καινα διευρυνθεί ή αρκετά στοιχεία για να μπορέσει ο καλλιτέχνηςνα εκτελέσει και να ολοκληρώσει μια ιδέα που έχει γεννηθεί.Ασυνέπεια στον τρόπο θεώρησης ανάμεσα στο πρόχειρο σχέδιοκαι την τελική έκφραση σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δεν ξέρει τιθέλει να κάνει».

Μ' άλλα λόγια, το πρόχειρο σχέδιο δεν είναι παρά ένα πρό-χειρο σχέδιο και επειδή μπορεί ο καλλιτέχνης να το δουλέψει πιοδιεξοδικά, αλλά και επειδή μπορεί να το χρησιμοποιήσει σανπρότυπο - αφορμή. Καί μόλο που έχει σωστά λεχτεί ότι ο θεατήςμπορεί απλώς να γυρέψει την εντύπωση της στιγμής σ' ένα σκί-τσο, όταν αυτό είναι σωστά φτιαγμένο μπορεί ν' αποκαλύψει τηνπείρα μιας ζωής συνδυάζοντας τον αυθορμητισμό του σκίτσου

63

Page 63: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Στή βοσκή

με την πληρέστερη ικανοποίηση που προσφέρει ο τελειωμένοςπίνακας.

Τήν αλήθεια αυτή μπορούν ν' αποδείξουν πολλά μικρά σκίτσαμε μολύβι, φτιαγμένα από το χέρι ενός μεγάλου καλλιτέχνη,όπως είναι ο Τάρνερ. Όχι μόνο «είναι μεγάλος ακόμα και σταμικρά του έργα», αλλά κάθε σχέδιο του φαίνεται να εμπεριέχειαρκετές αυθεντικές λεπτομέρειες για ένα μεγάλο πίνακα, παράτο γεγονός ότι πολλά άπ' αυτά τα σκίτσα, πιστεύω, ποτέ δενείχαν άλλο σκοπό από το ν' αποδείξουν ότι το σκιτσάρισμα ήτανγια τον Τάρνερ μια αυτοτελής δημιουργική δραστηριότητα πουαγαπούσε ιδιαίτερα. Πολλά σκίτσα, από την άλλη μεριά, χρησι-μεύουν ολοφάνερα μόνο σαν μέσο συλλογής υλικού για να συμ-πληρωθούν κενά σ' ένα πίνακα που παρουσίαζε ελλείψεις απότην άποψη αυθεντικών λεπτομερειών. Ένα τέτοιο πρόχειρο σχέ-διο μπορεί να φανεί υπερβολικά δουλεμένο εξαιτίας της επιθυ-μίας του καλλιτέχνη να καταγράψει όσο το δυνατό περισσότεραπράγματα που άπ' αυτά θα κάνει αργότερα την τελική του επι-λογή.

Συχνά, μια προσεκτική επιλογή από το διαθέσιμο υλικό αρκείγια να κατευθύνει την προσοχή σ' ένα ιδιαίτερο θέμα που έχειυπόψη του ο καλλιτέχνης και που θα τον κάνει ν' αποφασίσειποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να το ζωγραφίσει όταν έρθει

64

Page 64: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

η ώρα. Πολλά σκίτσα, ωστόσο, μόλο που είναι αρκετά ειλικρινή,δε διαθέτουν τα εικονογραφικά «τούβλα» ή το «υπόβαθρο» πουχρειάζεται για να γίνουν ρωμαλέοι πίνακες. Πολλά δικά μου σκί-τσα που δεν τα έχω ξανακοιτάξει από τότε που τα ζωγράφισα, άπ'αυτή την άποψη μου φαίνονται τόσο αόριστα όσο και oι λεπτομέ-ρειες ενός ονείρου.

Μάλιστα, εκείνο το είδος σκίτσου που παρουσιάζεται και σεμερικά περιοδικά τέχνης με τον τίτλο «Φύλλα από το Μπλοκ Σκί-τσων ενός Καλλιτέχνη» (και που σε μερικά έχουν παρουσιάσεικαι δικά μου έργα), υπέφερε άσχημα από μια απατηλή επιδεξιό-τητα χειρισμού. Οι «πινελιές», τα χαριτωμένα σύμβολα, ήτανπολύ «πρόχειρα», και λειτουργούσαν μόνο μέσα στο δικό τουςτεχνητό μίνι- κόσμο, που ήταν αναγκαστικά περιορισμένος στομέγεθος του μπλοκ σκίτσων. Αν μεγεθύναμε οποιοδήποτε κομ-μάτι τους, θ' αποκαλύπταμε αμέσως μια ανεπάρκεια αισθητήςλεπτομέρειας και, στις περισσότερες περιπτώσεις, την έλλειψηοποιασδήποτε λειτουργικής φωτοσκίασης, με την πραγματικήέννοια αυτών των λέξεων.

Βλέπουμε λοιπόν ότι αν ένα σκίτσο δεν είναι φτιαγμένο για ναχρησιμοποιηθεί σαν πρόχειρο σχέδιο πρέπει να διαθέτει ορι-σμένα άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που θα του επιτρέψουν νασυμπεριληφθεί σ' οποιαδήποτε έκθεση ατομικών εντυπώσεωνόπου ο παράγοντας του χεριού είναι συνδεμένος με μια προσω-πική ποιότητα προσέγγισης, είτε ρομαντικής, είτε κλασικήςμορφής. Θά επεκταθώ πάνω σ' αυτό το ειδικό πρόβλημα σ' ένακεφάλαιο σχετικά με το «Μολύβι στις Διακοπές», γιατί τότε είναι

που μπορούμε εύκολα να παρασυρθούμε και να φτιάξουμε ένααπλώς «χαριτωμένο σχέδιο».

Σκίτσο που έκανα ενώ Περίμενα στο πάρκινγκ στο Τρούρο της Κορνουάλης

65

Page 65: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Σκιτσάροντας στην Εξοχή

Ο ΠΛΙΣΜΕΝΟΙ με μερικές προκαταρκτικές προειδοποιήσεις,ένα ή δυό μπλοκ σχεδίου, άφθονα μολύβια ή κιμωλίες, ένα

φανάρι, ένα πτυσσόμενο σκαμνάκι, που όλα μπορούν να χωρέ-σουν σ' ένα σακίδιο, που θα το κρεμάσετε από τον ώμο (αφήνον-τας έτσι ελεύθερα τα χέρια σας για να κρατήσετε ένα μπαστούνιή να σκαρφαλώσετε φράχτες κλπ ), είστε έτοιμοι ν' αρχίσετε τιςεξερευνήσεις σας στην εξοχή.

Τώρα, όταν σχεδιάζαμε αντικείμενα συγκεντρώναμε τιςπροσπάθειες μας στην απεικόνιση ενός σχήματος που είχαμεσκόπιμα αποσπάσει από το περιβάλλον του και απομονώσει γιαλεπτομερέστερη εξέταση. Αυτή τη φορά αντιμετωπίζουμε έναμεγάλο αριθμό διαφορετικών αντικειμένων ποικίλων μεγεθών καισχημάτων σε διάφορες αποστάσεις από μας και μεταξύ τους,που κανένα τους δεν μπορούμε να το σηκώσουμε και να το βά-λουμε ξεχωριστά για να το μελετήσουμε ιδιαίτερα! Τά βλέπουμεόλα μαζί, και στη σωστή τους θέση σε σχέση με το φυσικό τουςπεριβάλλον και πρέπει να κάνουμε την εκλογή μας έπί τόπου.

Μπορούμε να πλησιάσουμε το θέμα που διαλέξαμε, γιαπαράδειγμα, μια παλιά εκκλησία και να την απομονώσουμε απότο μακρινό της περιβάλλον, αλλά αν την πλησιάσουμε πάραπολύ, θα δούμε ότι ή πύλη και το προαύλιο θα πιάνουν τόσοχώρο που θα σπρώξουν την κυρίως εκκλησία και το καμπαναριόέξω από το πλαίσιο μας. Αυτό το λάθος είναι πολύ συνηθισμένο.

66

Page 66: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Πολύ πρόσφατα, μια φίλη μου, θέλοντας να κάνει μια μελέτηενός δέντρου, βρήκε ότι είχε ζωγραφίσει τον κορμό κι είχε φτά-σει σχεδόν στην κορφή του χαρτιού της, πρίν καταλάβει ότι δεθα έμενε χώρος να ζωγραφίσει αυτό που θα 'πρεπε ώστε να πα-ρουσιάσει ένα πορτραίτο του δέντρου.

Αν λοιπόν δεν μπορείτε να δείτε ολόκληρο το θέμα πουέχετε διαλέξει, είτε είναι μόνο ένας θάμνος, είτε ολόκληρη εκ-κλησία, δίχως να σηκώνετε τα μάτια, πρέπει ν' αρχίσετε να τρα-βιέστε προς τα πίσω μέχρι να μπορέσετε!

Αν δεν το κάνετε αυτό, θα έχετε μπελάδες. Για καλό και γιακακό αφήστε αρκετό περιθώριο - κάπου 4 εκατοστά γύρω γύρωστο χαρτί σας, έτσι ώστε να υπάρχει αρκετός χώρος για τη βάσητης εκκλησίας σας, με τη φιγούρα του καμπαναριού να διαγρά-φεται με φόντο τον ουρανό, ή τις ρίζες και την κορυφή του δέν-τρου ελεύθερα να δείχνουν σε ποιο γένος ανήκει. Το «γενικό»σχήμα των μορφών είναι πολύ σημαντικό. Πρέπει τώρα να μπο-ρουμε να υπολογίσουμε το χώρο που χρειάζεται για να συμπερι-λάβουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά, να προσδιορίσουμε τομέγεθος και τις αναλογίες τους, και ν' αποδώσουμε αυτά τα χα-ρακτηριστικά μέσα στα όρια του χαρτιού μας.

Επίσης πρέπει ν' αναφέρουμε εδώ κι άλλο ένα πράγμα πουσυχνά το παραβλέπουυε: πόσο χρόνο έχουμε στη διάθεση μας

67

Page 67: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σκίτσο φτιαγμένο μέσα σε πέντε λεπτά, στην Ιρλανδία

για να κάνουμε το σκίτσο μας. «Α, αυτό πρέπει να το ζωγραφίσωοπωσδήποτε» είναι μια φράση που θα πρέπει να συνοδεύεταιαπό την ερώτηση: «Εχω καιρό να κάνω άλλο ένα σκίτσο;» Ανγυρίζοντας από την εκδρομή μας στην εξοχή, κοιτάξουμε ταπεριεχόμενα του μπλοκ μας, θα διαπιστώσουμε μερικές φορέςότι το τελευταίο βιαστικό σκίτσο υπέφερε ολοφάνερα ακριβώςαπ' αυτή την έλλειψη χρόνου, γιατί ίσως ξοδέψαμε περισσότερηώρα άπ' ο,τι έπρεπε σ' ένα προηγούμενο σχέδιο.

Οι καιρικές συνθήκες, φυσικά, μπορούν κι αυτές να περιορί-σουν την έκταση της δουλειάς μας κι έχω πικρή πείρα του τισημαίνει να προσπαθείς να τελειώσεις ένα σχέδιο με μολύβιμέσα στη βροχή. Κι αυτό με τη σειρά του μου θυμίζει ότι μόλις τοτελειώνετε είναι φρόνιμο να φιξάρετε το κάθε σχέδιο, αν σχε-διάζετε με κιμωλία, μολύβι κάρβουνου ή κραγιόνι, ενώ το φιξάρι-σμα είναι απόλυτα αναγκαίο αν χρησιμοποιείτε κάρβουνο.

Για το σκίτσο, μια σκληρή κιμωλία που μπορείτε να τη χρησι-μοποιήσετε ελεύθερα για σκιές και αποχρώσεις, βρίσκω ότι είναι

68

Page 68: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

πολύ καλύτερη για λεπτομέρειες που απαιτούν λεπτό τόνο ήευαίσθητο περίγραμμα. Τά μαλακά υλικά όπως ανέφερα νωρί-τερα, ενώ πλουτίζουν τον τόνο και την ατμόσφαιρα, μειονεκτούνστην απόδοση των αδρών περιγραμμάτων. Αν όμως ο καλλιτέ-χνης συμβαίνει να είναι ένας ευσυνείδητος σχεδιαστής «με τηναίσθηση του σχεδίου», όπως είπε κάποτε ο Σέρ Τσαρλς Χόλμ,«το φυσικό του ταλέντο εύκολα θ' αντισταθεί σ' αυτό τον κίν-δυνο και θα τον υπερνικήσει!»

69

Page 69: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο
Page 70: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Το Μολύβι στις Διακοπές

Ο Ι ΚΑΡΤ- ΠΟΣΤΑΛ και τα ταξιδιωτικά βιβλία είναι ένας τρόποςγια να θυμάστε τις ωραίες μέρες που περάσατε τις διακοπές

σας στην πατρίδα σας ή στο εξωτερικό. Καί τα δυό όμως σπάνιαείναι ενημερωμένα και σχεδόν ποτέ δεν ανταποκρίνονται στιςπροσωπικές σας προτιμήσεις σχετικά με τα θέματα και τις γωνίεςαπ' όπου είναι παρμένα. Είναι πολύ πιο απολαυστικό και πολύ πιοφτηνό να καταγράψετε εσείς ο ίδιος τις εντυπώσεις σας σ' έναχοντρό μπλοκ σχεδίου. Αρκεί απλώς να πάρετε το κουράγιο σαςστο ένα χέρι και το μπλοκ σας στο άλλο και να ξεκινήσετε ναβρείτε τα θέματα που σας ταιριάζουν.

Παραδέχομαι βέβαια ότι είναι δικαιολογημένες οι αντιρρή-σεις που θα σάς προβάλουν αν θελήσετε ν' αρχίσετε να σχεδιά-ζετε στους δρόμους του Λονδίνου κι άλλων μεγάλων πόλεων τηςΑγγλίας (στο Λονδίνο είναι σαν να πηγαίνετε γυρεύοντας να σάςσυλλάβουν για παρεμπόδιση της κυκλοφορίας), αλλά στις άλλες

Αποψη από το Μπόμπολι, στη Φλωρεντία

72

Page 71: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σκηνή του δρόμου, με την προτομή του ΜπενβενούτοΤσελίνι, στή Φλωρεντία

μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, το Παρίσι, το Αμστερνταμ, τηΦλωρεντία ή τη Βενετία,, σας έγγυώμαι ότι αποκλείεται να αι-σθανθείτε άσχημα, όπου κι αν διαλέξετε νά κάνετε τό σχέδιοσας. Οι περισσότερες ξένες πόλεις αγαπάνε τους καλλιτέχνεςόποια γλώσσα κι αν μιλάνε ή (όπως στή δική μου περίπτωση) όσοσπασμένα κι αν προσπαθούν νά συνεννοηθούν στή γλώσσα τουτόπου. Κανένας δε θα σας κοιτάξει με περιέργεια, κι αν κάποιοςδείξει ενδιαφέρον, θα το κάνει καλοπροαίρετα.

Και πάνω απ' όλα, σε κάθε δρόμο, πλατεία ή βουλεβάρτο,εκτός από τ' άφθονα θέματα που θα βρείτε, θα σας περιμένει κιένα τραπέζι, μιά καρέκλα, ένα ποτήρι για να σας ξεδιψάσει. Κιακόμα, αν ξαφνικά πιάσει βροχή, πάντα θά υπάρχει μιά τένταπάνω από τό κεφάλι σας.

Είναι βέβαια μια από τις πιο πολιτισμένες και πιο χαρακτηρι-στικές αβρότητες πολλών γραφικών πόλεων της Ευρώπης, το ότιοι δρόμοι τους ξεχειλίζουν από καφενεία πού σάς προσκαλούννα καθίσετε, απλώνοντας τά τραπέζια τους και τις καρέκλες τουςμέχρι τή μέση της ασφάλτου. Οπωσδήποτε θά μπείτε στον πει-ρασμό νά καθίσετε για να παρακολουθήσετε για λίγο με την

Page 72: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

άνεσή σας την απίστευτη ποικιλία ανθρώπων που πηγαινοέρχον-ται στο δρόμο. Κι όταν καθίσετε δεν υπάρχει περίπτωση να μηνιώσετε μια ακατανίκητη επιθυμία να βγάλετε το μπλοκ σας καινα ξύσετε το μολύβι σας.

Ακόμα και στο άμεσο περιβάλλον σας θα βρείτε σίγουρα κάτινα ζωγραφίσετε. Ισως ν' αρχίσετε με το γυάλινο χώρισμα πουμέσα απ' αυτό φαίνεται πλαισιωμένο το διπλανό καφενείο με τηντέντα του να τη φυσάει ο άνεμος. Ετσι θ' ανακαλύψετε την αί-σθηση του περιβάλλοντος σας και τη γεύση του ζωγραφικού με-νού που βρίσκεται στη διάθεση σας.

«Όλα άρχισαν μ' ένα φανοστάτη»

Page 73: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Πρώτα, μια προειδοποίηση - από τις πολλές - για τον αρχάριοπου πρόκειται να εξασκηθεί δημοσία. Μην ξεκινήσετε να φτιά-ξετε μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αρκεστείτε να κρατήσετε μερι-κές σημειώσεις ή να συγκεντρώσετε στοιχεία αναφοράς. Ή γε-νική εντύπωση ενός δρόμου μπορεί να σχηματιστεί από μια σειράλεπτομερειακών τμημάτων του που πολύ συχνά και με κάποιαμυστηριώδη διαδικασία σχηματίζουν με τη σειρά τους μια σύν-θεση. Νά σάς δώσω ένα παράδειγμα. Στίς τυχαίες μου σημειώ-σεις για τη γωνία ενός δρόμου στο Μονπαρνάς στο Παρίσι (στηδιπλανή σελίδα) καθώς γευόμουνα τη σκηνή, συνειδητοποίησαμια σειρά στατικές μορφές, τους στέρεους αμετακίνητους φα-νοστάτες, ριζωμένους στη σειρά σαν πειθαρχημένους γιγάν-τιους φρουρούς κατά μήκος του δρόμου. Νά λοιπόν μια χαρα-κτηριστική μορφή φανοστάτη που μπορούσα να μελετήσω, καισχεδίασα τον πιο κοντινό σαν λεπτομερειακή μελέτη προς τοκέντρο του χαρτιού μου. Δέν έκανα το σχέδιο βιαστικά. Ακόμα κιαν δε σχεδίαζα τίποτα άλλο, είχα παρατηρήσει κάτι ίσως ιδιαί-τερο στο σχήμα που μόνο σ' αυτό το τμήμα του Παρισιού μπο-ρούσε να βρεθεί.

Δέ σταμάτησα όμως εκεί. Αποφάσισα να δώσω στο φανο-στάτη το σχετικό του ύψος ζωγραφίζοντας μερικούς πεζούς καιτους άλλους δυό φανοστάτες, σε προοπτική. Επειτα ήταν ήσειρά των καταστημάτων στα δεξιά, καθώς και μια ιδέα από τακτίρια στην αντικρινή μεριά του δρόμου. Καί δε σταμάτησα εκεί,γιατί άρχισε να μ' ενδιαφέρει ή συμπεριφορά των αστυνόμων πουσύχναζαν στη γειτονιά. Κι έτσι μεγάλωνε το σχέδιο. Κι όλα άρχι-σαν μ' ένα φανοστάτη, πράγμα που μού θυμίζει ότι ο κ. Πέκσνιφστο «Μάρτιν Τσάζλγουίτ» ήταν πολύ κοντά στην αλήθεια ότανείπε: «Ζωγραφίζοντας φανοστάτες, εξευγενίζει κανείς το μυαλότου και προσδίδει μια κλασική τάση στη σκέψη του». Κι όταναρχίσετε τη δουλειά, θα δείτε ότι θα σάς απορροφήσει ολοκλη-ρωτικά. Ο χρόνος, ακόμα κι ένα ενοχλητικό ακροατήριο, δε θαέχουν πια σημασία.

Δέν υπάρχει συγκεκριμένη χώρα ή πόλη που ν' αποτελεί τη Γητης Επαγγελίας για τον καλλιτέχνη. Για μένα η Ολλανδία, ηΝότια Γαλλία κι η Τοσκάνη στην Ιταλία βρίσκονται ψηλά στονκατάλογο με τα μέρη που προσφέρουν πλούσια θέματα για σχέ-διο. Κι η πιο μικρή πόλη μου γνέφει με την ίδια επιμονή σ' αυτές

75

Page 74: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

τις τόσο διαφορετικές και μακρινές περιοχές, αλλά κι εδώ πάλι,υπάρχει κάποιος κίνδυνος: η χαρακτηριστική γωνιά, το μεσαιω-νικό κάστρο, η γνωστή πλατεία, ο παλιός καθεδρικός ναός, τομισογκρεμισμένο μοναστήρι, όλες οι γραφικές παγίδες: τα κανά-λια, οι γέφυρες, τα ποταμάκια, τα ερείπια, οι πύλες, μοιάζουν νά'χουν σταθεί στη σειρά και να διαλαλούν τα κάλλη τους. Δεχρειάζεται να σταθείτε και ν' αρχίσετε να ζωγραφίζετε το πρώτοπράγμα που θα τραβήξει το βλέμμα σας. Δεν υπάρχει λόγος ναπροσχωρήσετε κι εσείς στην ομάδα που έχει μαζευτεί καί ζω-γραφίζει γύρω από τον ξύλινο σταυρό της αγοράς με το φόντοαπό γέρικες βελανιδιές καί γραφικά χωριάτικα καταστήματα. Τοσκίτσο σας θα γίνει τόσο συμβατικό και συνηθισμένο όσο και ταυπόλοιπα. Ρωτήστε τους ντόπιους κι οι πιθανότητες είναι ότι θασάς πουν για κάποιο μέρος που δε βλέπουν συνήθως οι τουρί-στες κι όπου θ' ανακαλύψετε κάτι πού αξίζει νά συμπεριληφτείστο μπλοκ σας.

Είναι τόσο απογοητευτικό όταν δείχνοντας τα κατορθώματασας σε κάποιο φίλο, που αυτός ίσως σας παρότρυνε να επισκε-φτείτε ειδικά εκείνο τό μέρος, τον ακούτε να σας λέει: «Ω, θα

Αγορά λουλουδιών, στην Μπριζ

76

Page 75: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Η Εβραϊκή συνοικία, ατή Ρώμη

'πρεπε να είχες προχωρήσει μέχρι το ... η να είχες πάρει το δρο-μάκι για...» ή «Τί κρίμα που δεν έκανες ένα σκίτσο του... ο πρώτοςντόπιος θα μπορούσε να σου δείξει... είναι μόλις στρίψεις». Πόσαπραγματικά ενδιαφέροντα θέματα για σχέδιο είναι «μόλις στρί-ψεις!»

Επειδή σχεδόν όλοι εφοδιάζονται με μια φωτογραφική μη-χανή, θα σάς πρότεινα να μήν τη χρησιμοποιείτε αν υπάρχει χρό-νος να κάνετε ένα καλό σχέδιο, γιατί αυτό που εσείς βλέπετεείναι πολύ πιο ευαίσθητο, ανθρώπινο, ενδιαφέρον και δραματικόαπό το αυτόματο, μηχανικό, θανάσιμα μονότονο βλέμμα που ρί-χνει στη φύση το μάτι της φωτογραφικής μηχανής. Το καλύτεροπου μπορεί να κάνει είναι να δώσει μια «νεκρή φύση» αν όχι ένα«ψόφιο θέμα».

Καί μια λέξη για το χώρο και το χρόνο, το «που» και το«πότε»: όταν μάθετε πως να σχεδιάζετε, και ποιος τρόπος ται-ριάζει καλύτερα στο σκοπό σας, θ' ανακαλύψετε ότι όπου κι ανβρεθείτε, πάντα θα υπάρχει κάτι για να ζωγραφίσετε, κάτι πουαξίζει τον κόπο να ζωγραφιστεί και κατά ένα παράξενο τρόπο,κάτι που ποτέ δεν έχετε ξαναδεί, δηλαδή που ποτέ δεν έχετεξαναδεί με το μάτι του καλλιτέχνη. Ξέρω πόσες φορές έχω μετα-νιώσει πικρά που δεν πήρα μαζί μου το μπλοκάκι μου, χάνονταςέτσι μια χρυσή ευκαιρία να προσθέσω κάτι στο αρχείο μου γιακατοπινή αναφορά.

Οταν καλλιεργήσετε το ταλέντο της καλλιτεχνικής παρατή-

77

Page 76: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ρήσης, και της καλλιτεχνικής μνήμης, θα δείτε ότι όταν σημειώ-σετε τις κυριότερες γραμμές, το πρόχειρο σχέδιο θα άρκεί για ναθυμηθείτε μια σκηνή όπως την πρωτοείδατε, αλλά χρειάζεταιπείρα για να βασιστείτε σ' αυτό έτσι ώστε όταν το σχεδιάκι σαςβγεί από την κατάψυξη, να ξεπαγώσει αρκετά για να μπορέσετενα το πλάσετε σε μια καλή σύνθεση. Γιατί αύτου του είδους τοσκιτσάρισμα απαιτεί εκείνη τη σκόπιμη παύση για να σκεφτείτετο γιατί, το τι και το πως του θέματος, ώστε να μπορέσετε νατονίσετε το σημείο που πρέπει κι έτσι να φορτίσετε το σκίτσο μενόημα.

Το να πέσετε πάνω σε μια ασυνήθιστη συλλογή «νεκρών φύ-σεων» , να καταγράψετε την τυχαία τους διάταξη με το κύρος τουματιού και του χεριού σας, και να δημιουργήσετε το τελικόπροϊόν πολύ αργότερα άφου τ' αρχικά αντικείμενα θα έχουνκαταστραφεί ή ξαναπάρει την αρχική τους θέση, είναι ένα σπάνιοδώρο που θυμάμαι ότι εγώ είχα αρπάξει μ' ευγνωμοσύνη κι είχαγευτεί με φιλάρεσκη ικανοποίηση (βλέπετε είχα μαζί μου τομπλοκάκι μου).

Το μπλοκάκι μου έσπευσε πάλι να με βοηθήσει, όταν ταξίδευαστη Γαλλία πριν από πολλά χρόνια, για να κάνω ένα γρήγορο -πολύ γρήγορο - σκίτσο μιας από κείνες τις γιγάντιες γαλλικέςατμομηχανές που στεκόταν σε μια διπλανή πλατφόρμα, καιτρανταζόταν ολόκληρη, έτοιμη να εκραγεί από την ανυπομονη-σία, ενώ εγώ προσευχόμουνα να προλάβω να τελειώσω το σχέδιομου πρίν το αφήσουν να φύγει. Το πελώριο, μαύρο τέρας ξερ-νούσε καπνό και ατμό από ολόκληρο το άγαρμπο κορμί του καικάτω από τις αμέτρητες ρόδες του. Ναι, η απασχόληση αυτήμπορεί να γίνει συναρπαστική ιδιαίτερα σ' αυτή την περίπτωση,που ή σκηνή, όπως τη θυμάμαι, ήταν φωτισμένη από ένα λαμπρόάλικο ηλιοβασίλεμα, τονισμένο από τα δυσοίωνα πρασινωπάφευγαλέα φώτα του σταθμού. Όλα αυτά σε συνδυασμό με τοπαρατεταμένο εκκωφαντικό σφύριγμα του άτμου, κάνουν τησκηνή να φαίνεται σαν ιστορικό επεισόδιο τρομακτικής σημα-σίας. Κι αυτή την ανάμνηση του παρελθόντος την ξαναζώ στοειλικρινές, αν κι ίσως ανεπαρκές σκιτσάκι που έχω συμπεριλάβεικι εδώ.

78

Page 77: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Παρόλα αυτά ήμουνα συνηθισμένος σ' αύτη την πρόκλησητης φευγαλέας στιγμής. Πρίν από πολλά χρόνια, στο στρατό, μουείχαν αναθέσει να κάνω σχέδια της υπαίθρου που άλλαζε συν-εχώς πρόσωπο, και που κυριολεκτικά καταστρεφόταν μπροστάστα μάτια μου: ωστόσο, είχα ξεσυνηθίσει να ζωγραφίζω με τορολόι στο χέρι. Ξαναβρήκα όμως τη φόρμα μου όταν επί οχτώχρόνια σκιτσάριζα με το χρονόμετρο στη Λέσχη Σχεδίου τουB.B.C. Ηθικό δίδαγμα: «Μή σταματάτε ποτέ να σκιτσάρετε».

Θά ήθελα να προσθέσω σαν υστερόγραφο πως ο κάθε καλλι-τέχνης έχει τη δική του ιδέα για το ιδανικό μέρος όπου του αρέ-σει να σκιτσάρει, αλλά ή αγαπημένη του τοποθεσία, είτε στηνπατρίδα του είτε στο εξωτερικό, θα μπορούσε να αποτελεί ένα

πιθανό κίνδυνο. Όλοι μας υποφέραμε, υποθέτω, απ' αυτή τηναφοσίωση σ' ένα ορισμένο είδος χώρας ή περιοχής. Εγώ βρήκαο,τι ήθελα, ή αυτό που μου ταίριαζε εκείνη την εποχή, στο Σά-φολκ, κι έχω περάσει πολλές - ίσως περισσότερες απ' ό,τιέπρεπε - ευτυχισμένες διακοπές δουλεύοντας γύρω από τοΓουώλμπερσγουϊκ. Το θέμα με το χαμηλό ορίζοντα, ή παλίρροια,τα βαρκάκια σφηνωμένα στο γιαλό, με γοήτευαν μέχρι που κατά-λαβα ότι με είχαν υποδουλώσει.

Η παραλία του Σάσεξ, εκεί που οι μανιακοί ιστιοπλόοι έχουντα πλοιάρια τους, με είχε γοητέψει ακόμα περισσότερο τα τε-λευταία χρόνια (γιατί ήταν πολύ πιο κοντά στην ιδιαίτερη πα-τρίδα μου) και παραλίγο να γίνω κι εγώ μανιακός με τα πλοιάρια,όχι βέβαια σαν ιστιοπλόος.

79

Page 78: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Τώρα ελπίζω ότι είμαι τελείως απελευθερωμένος, και αισθά-νομαι σχεδόν το ίδιο άνετα καλλιτεχνικά σ' όποιο μέρος κι ανδιαλέξουμε για διακοπές. Υπάρχει πάντα κάτι καινούριο στοσχηματισμό του εδάφους, στην αρχιτεκτονική των πόλεων καίτων χωριών, στην όψη της υπαίθρου που αλλάζει - στους φρά-χτες, τις καγκελόπορτες, τους ουρανοξύστες, τα σουπερμάρ-κετ, και τη δυσοίωνη ανάπτυξη των μεγάλων αυτοκινητοδρόμων,με τις γέφυρες τους και τις υπόγειες διαβάσεις που απλώνονταικαι διασταυρώνονται σαν τον ιστό της αράχνης - που όλα μεπροκαλούν σαν καλλιτέχνη. Γιατί μπορούν όλα να χρησιμοποιη-θούν και να προσφέρουν στοιχεία αναφοράς για το τετράδιο μετα σκίτσα μας.

Ακρωτήρι Φερά, Νότια Γαλλία

Page 79: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Σχεδιάζοντας από Μνήμης

Ε ΛΠΙΖΩ ότι δεν είναι άσχετο με το θέμα του σκίτσου απόμνήμης, να θυμηθώ ότι το 1929, με έκλέξανε πρόεδρο της

Λέσχης Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Για να γίνει μέλος του μοναδικούαυτού συλλόγου - ενός από τους παλιότερους στον κόσμο, πι-στεύω - ο υποψήφιος έπρεπε να κάνει ένα σκίτσο από μνήμης,πάνω σ' ένα θέμα, που τον τίτλο του του τον ανάγγειλαν ακριβώςπρίν αρχίσει τη δουλειά. Του έδιναν δυό ώρες γι' αυτή τη δοκι-μασία δεξιοτεχνίας και μπορούσε να κάνει το σκίτσο με όποιουλικό ήθελε.

Το θέμα μου -ποτέ δε θα το ξεχάσω - ήταν «Η Πομπή». Αν κιόλοι οι υποψήφιοι ήταν διαλεγμένοι ανάμεσα στους επαγγελμα-τίες καλλιτέχνες και πολλούς γνωστούς εμπορικούς καλλιτέ-

Η Λέσχη Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Το θέμα ήταν «Αντρες την ώρα πουεργάζονται»

Page 80: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Το λατομείο, φανταστικό σχέδιο, ζωγραφισμένομε λιθογραφική κιμωλία

χνες, οι όροι που έθεταν στον υποψήφιο προκαλούσαν νευρικέςαντιδράσεις παρόμοιες μ' εκείνες που νιώθει κανείς πρίν απόκάποιο αποφασιστικό διαγωνισμό! Στή δική μου περίπτωση έναξαφνικό σύμπλεγμα κατωτερότητας παράλυσε το μυαλό μου καιτο δεξί μου χέρι, και μόνο μετά από πολλά λεπτά νευρικής ανα-ζήτησης κατάφερα να βγάλω μια ιδέα που υλοποιήθηκε σε μιαπομπή προσκυνητών που προχωρούσαν γύρω από κάποιο ερει-πωμένο κάστρο ή ιστορικό κτίριο με τους πύργους του να δια-γράφονται βλοσυροί πάνω στο φόντο ενός οργισμένου ουρανού.Ανακάλυψα ότι μόλις που μού έμενε καιρός να χρωματίσω το

σχέδιο μου με δυό χρώματα διάφανης ακουαρέλας κι ίσως αυτάνα με βοήθησαν να εκλεγώ.

Όταν έγινα μέλος, συνηθίζαμε να συναντιόμαστε κάθεΠαρασκευή και μετά το τσάι ο πρόεδρος ανάγγειλε τον τίτλο τουθέματος γιό κείνη τη μέρα και για τις δυό επόμενες ώρες βασί-λευε ησυχία που τη διέκοπτε μόνο κάποια χαμηλόφωνη βρισιάόταν κάτι δεν πήγαινε καλά. Ό καθένας εργαζόταν με τον τρόπο

82

Page 81: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

που προτιμούσε, και πρέπει να ομολογήσω ότι μερικά από τα πιοπαλιά μέλη χειρίζονταν το θέμα με τέτοια καταπληκτική επιδε-ξιότητα ώστε κατάφερναν να το φέρουν στα μέτρα τους, είτεπροτιμούσαν τα τοπία, είτε τη θάλασσα, είτε εσωτερικά, είτεχιουμοριστικές σκηνές.

Σπάνια έχανα τις συναντήσεις της Παρασκευής κι οπωσδή-ποτε θυμάμαι εκείνα τ' απογεύματα με νοσταλγική ευχαρίστηση.Μιά από τις πιο ζωντανές αναμνήσεις μου είναι οι παρατηρήσειςπου ανταλλάζαμε όταν δείχναμε τη δουλειά μας κι εγκρίναμε ήκριτικάραμε ο ένας τις προσπάθειες του άλλου με ειλικρινή αφέ-λεια. Έμαθα πολλά παρατηρώντας τους διάφορους τρόπους πουμ' αυτούς έβλεπε ο καθένας τη σύνθεση του θέματος και τηντεχνική που χρησιμοποιούσε και από τότε συχνά αναρωτιέμαιγιατί οι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν σπάνια μαζί με άλλους. Ότανμαζεύονται δυό - τρεις, το πνεύμα του φιλικού συναγωνισμούσυχνά φέρνει εκπληκτικά αποτελέσματα. Από τη δική μου πείρα,το θέμα είναι εκείνο που ξεκινάει το είδος της εικόνας που έχεικανείς στο μυαλό του. Καί για να το επιβεβαιώσω αυτό, θυμάμαιμια περίπτωση - που ποτέ δε θα έπαναληφτεί - όταν σ' ένα απότα προγράμματα μου στην τηλεόραση έδωσα σαν θέμα τη λέξη«Ελεύθερο». Δίχως το κίνητρο κάποιου συγκεκριμένου θέμα-τος, οι νεαροί θεατές μου δεν μπορούσαν να σκεφτούν κάτι μό-νοι τους. Αυτό μάλλον υποδηλώνει ότι ή απόλυτη ελευθερία,ακόμα και στον κόσμο της τέχνης, μπορεί να ευνουχίσει τη δη-μιουργική ορμή.

83

Page 82: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο
Page 83: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Μηχανή Pannier 0-6-0 που έχασε το δρόμο της!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Φανταστικά Σχέδια

Τ Ο ΣΧΕΔΙΟ από μνήμης είναι σίγουρα το πρώτο βήμα για νααρχίσει κανείς να φτιάχνει φανταστικούς πίνακες, γιατί όλα

τα έργα της φαντασίας πρέπει να προέρχονται από μια στέρεαμνήμη.

Κανένας καλλιτέχνης δεν εφεύρε ποτέ καμιά εντελώς και-νούρια ζωγραφική μορφή, είτε ανθρώπινων όντων, είτε της φύ-σης. Κανένας καλλιτέχνης δεν μπορεί να γυρίσει την πλάτη τουστο ένα ή το άλλο και να ισχυριστεί ότι εφεύρε κάτι πρωτότυπο,γιατί αργά ή γρήγορα θ' ανακαλύψει ότι ή «νέα» του δημιουργίαβασίζεται σε κάποιο αρχέγονο θεμέλιο. Μιά χιονονιφάδα κάτωαπό το μικροσκόπιο βάζει όλη τη μοντέρνα διακοσμητική τέχνηστη θέση της.

85

Page 84: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Αυτό που μπορεί, ωστόσο, να κάνει ο καλλιτέχνης, κι έχεικάνει με μεγάλη επιτυχία, είναι να αναδιαμορφώσει τη συνηθι-σμένη τάξη των πραγμάτων - της ζωγραφικής του ιδιοκτησίας -με προσωπικό τρόπο και σ' ένα ασυνήθιστο φόντο, με λίγα λόγια,να ζωγραφίσει «από το μυαλό του». Οι ζωγραφικές του μορφέςμπορεί να είναι υπερβολικές, παραμορφωμένες, ακόμα κι αφύσι-κες. Ασυνήθιστα επεισόδια εμφανίζονται τώρα σε φανταστικέςκαταστάσεις. Ό κανόνας της καλλιτεχνικής τάξης γίνεται μιασουρεαλιστική μεταμόρφωση κι ή αταξία κυβερνάει. Το απροσ-δόκητο συναντάει το απίστευτο ξαφνιάζοντας το θεατή, και τοσυνηθισμένο γίνεται ασυνήθιστο όπως στον κόσμο του ονείρου,όπου όλα φαίνονται λογικά αληθινά.

Φυσικά η καθαρή φαντασία, όταν είναι εμπνευσμένη από τογραπτό λόγο, είναι συχνά αδύνατο να απεικονιστεί. «Το Κουάν-γκλ - Γουάνγκλ ήταν καθισμένο στην κορφή του κρουμόδεν-

Βρήκα ότι το σχέδιο ήταν μεγάλη παρηγοριά όταν είσαι στο κρεβάτι κιεδώ μετά από την τρίτη μου εγχείρηση φαντάστηκα τον άλλο εαυτό μου

να λέει: «Τι, πάλι, Άντριαν;».

Page 85: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Αριστερά, αριστερά, αριστερά...

τρου», «δε φαινόταν το πρόσωπο του γιατί φορούσε καστόρινοκαπέλο» , είναι νομίζω καλά παραδείγματα. Ακόμα κι ο Λέαρ, πουήταν ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης και διάσημος για τα παρα-νοϊκά του ποιήματα, δεν προσπάθησε να εικονογραφήσει ταφανταστικά επεισόδια των έργων του.

Ίσως τα ακόλουθα παραδείγματα των δικών μου φαντασιώ-σεων να εξηγήσουν καλύτερα τι θέλω να πω. Όπως βλέπετε, δενέχουν σκοπό να σοκάρουν ή να φέρουν σε αμηχανία το θεατή,αλλά απλώς να τον διασκεδάσουν ή να τον κάνουν ν' αναρωτηθεί«τι συμβαίνει» όταν ο καλλιτέχνης είναι ελεύθερος ν' ακολουθή-σει αντί να υπαγορεύσει το σχέδιο επιχειρήσεων.

Υποθέτω ότι θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει μια ελεγχό-μενη μορφή «μουντζούρας» κι επομένως δε χρειάζεται να εφαρ-μοστούν κανόνες ή προειδοποιήσεις κι οι συμβουλές περιτ-τεύουν. Το μόνο που πρέπει να κάνετε όταν τα παιδιά της φαν-τασίας τελειώσουν τις εξερευνήσεις τους, είναι να τα μαζέψετεγια το ταξίδι της επιστροφής και μ' αυτό θέλω να πω οτι σαν δη-μιουργοί πρέπει τώρα να επέμβετε ώστε ή «περιπέτεια» να γίνειευανάγνωστη με μια ταιριαστή σύνθεση ή ένα σχέδιο που θα τηνπλαισιώνει.

87

Page 86: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Εκτός από το να αφήνετε τη φαντασία σας να περιπλανιέταιόπως σας πρότεινα παραπάνω, ενδιαφέρουσες πιθανότητες θαπαρουσιαστούν αν διαλέξετε ένα ορισμένο σχήμα από ένα θέμακαι το αναπτύξετε ώστε να σχηματίσει ένα ρυθμικό σχέδιο. Μπο-ρείτε να προσαρμόσετε ορισμένες ιδέες σχετικά με το χώροώστε να δώσουν ένα δημιουργικό αποτέλεσμα ή ν' αποδώσετεένα τρισδιάστατο αντικείμενο σε χρώμα και ύφή. Μόλο που αυ-τές οι ιδέες έξαρτιώνται αρχικά από το αντικείμενο που βλέπετε,δεν είναι προσπάθειες ρεαλιστικής απεικόνισης, αλλά αποτε-λούν μια γεμάτη φαντασία ερμηνεία.

Αυτές τις ξένοιαστες εκδρομές στον κόσμο της φαντασίας,στο ζωγραφικό χρόνο του «μια φορά κι έναν καιρό» τις συνιστώ

Σύνθεση βασισμένη στο σχήμα ενός όστρακου από στρείδι

88

Page 87: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Γραμμή πάνω σε γραμμή...

μ' όλη μου την καρδιά σ' εκείνους που καμιά φορά τους κουράζειή ευθύνη να βελτιώσουν το ορθολογιστικό τους σχέδιο. Σ' αυ-τούς θα έλεγα ότι μπορούν να χαλαρώσουν μ' ένα μολύβι το ίδιοόπως και μ' οποιοδήποτε άλλο πνευματικό ή ιατρικό μέσο, κιόταν ξεκουραστούν θα ξαναγυρίσουν με πρόσθετη όρεξη για νασηκώσουν το φορτίο των τωρινών προβλημάτων που παρουσιάζειτο σχέδιο τους και ή μελλοντική του πρόοδος.

89

Page 88: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο
Page 89: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο
Page 90: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Μερικά Συμπεράσματα

Τ ΕΛΕΙΩΝΟΝΤΑΣ αυτό το βιβλιαράκι, θα ήθελα να παραθέσωτα λόγια του Ιταλου ζωγράφου Τσενίνο Τσενίνι (14ος αιώ-

νας): «Όταν αποφασίσεις ν' ασχοληθείς με την τέχνη, άρχισεστολίζοντας τον εαυτό σου μ' αυτά τα φορέματα: Αγάπη, Σεβα-σμό, Υπακοή κι Επιμονή. Και καθώς προχωρείς μην παραλείπειςνα σχεδιάζεις κάτι κάθε μέρα (δική μου υπογράμμιση) γιατί όσομικρό κι αν είναι θ' αξίζει τον κόπο και θα σου κάνει πολύ καλό».Άν κι αυτά τα λόγια γράφτηκαν πρίν από τόσα πολλά χρόνια,νομίζω ότι ισχύουν ακόμα σήμερα.

Καί τι αποτελεσματικό όργανο που είναι το μολύβι! Έχει τοκύρος της μπαγκέτας για να ερμηνεύει την τάξη των χαρακτηρι-στικών που συνθέτουν την προσωπικότητα των μοντέλων, καθώςκαι τις ιδιότητες του μαγικού ραβδιού της νεράιδας για να ξανα-ζωντανέψει τη θύμηση του παρελθόντος. Μ' ένα μολύβι (ή πε-νάκι ή κιμωλία) τα γεγονότα μπορούν να αποδοθούν με ακρίβειακι εμπιστοσύνη και οι πιο φευγαλέες φαντασίες να εκφραστούνμε χάρη και πειστικότητα.

Μέ το μολύβι μπορείτε να εφεύρετε, να σχεδιάσετε και ναοικοδομήσετε ή να χαλαρώσετε με πειράματα και δοκιμές. Τομολύβι μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε για να καταγράψετε ή ναεξερευνήσετε, να προκαλέσετε γέλια ή δάκρυα. Καμιά φορά σταχέρια των αρχάριων ίσως να φέρει κάποια σύγχυση σ' αυτό πουθέλει ν' αποκαλύψει. Καί μόλο που το μολύβι, όχι μόνο εμπνέειαλλά και ερεθίζει, ή δύναμη του να φωτίζει και να μορφώνειπαραμένει ατράνταχτη.

Καί αναφέρω πάλι τα λόγια του Τζώρτζ Σέρινγκχαμ: «Το μο-λύβι μπορεί να είναι ένα δαγκωμένο απομεινάρι στο θρανίο ενόςπαιδιού ή ένα κομμάτι γραφίτης μέσα σ' ένα κύλινδρο από κέ-δρο... Ό καλλιτέχνης όμως είναι άραγε ικανός να κάνει τη σκου-ριά χρυσάφι;» Οπωσδήποτε αυτός ο τρόπος ζωγραφικής έχειαποδειχτεί ένα όπλο που διώχνει την πλήξη και την κατάθλιψη,μια σίγουρη άμυνα ενάντια στην ένταση της σύγχρονης ζωής,ένα μέσο για να χαρούμε το καλύτερο μέρος από τον κόσμο πουβλέπουμε γύρω μας.

92

Page 91: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο

Σχέδιο μιας παμπάλαιας ισπανικής καστανιάς, με πινέλο καιαραιωμένη σέπια. Βλ. σελ. 67

93

Page 92: προχωρημένα μαθήματα για σκίτσο και σχέδιο