Εκκλησίες στήν Ελλάδα μετά τήν Άλωση

Γιώργος Ντέλλας

Άγιοι Απόστολοι πόλεως Ρόδου

Η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων βρίσκεται στο ε­μπορικό κέντρο της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου, στο δυτικότερο άκρο της οδού Σωκράτους, απέναντι από το τζαμί του Σουλεϊμάν. Είναι ενταγμένη στο συ­γκρότημα του μουσουλμανικού «lmaret» ή Πτωχοκο­μείου του Σουλεϊμάν (οχ 1).

Είναι πετρόκτιστη μονόχωρη καμαροσκέπαστη εκ­κλησία, με κόγχη στο ιερό που στεγάζεται με ακτινω­τό θόλο με νευρώσεις, γοτθικής αρχιτεκτονικής της περιόδου της Ιπποτοκρατίας (1310-1522). Στην πε­ρίοδο της Τουρκοκρατίας (1522-1912) είχε μετατρα­πεί σε φούρνο για τις ανάγκες του συσσιτίου, του ο­ποίου διατηρείται ακόμη η καπνοδόχος. Σήμερα εκτε­λούνται έργα αποκατάστασης του συγκροτήματος.

Ως εκκλησία των Αγίων Αποστόλων αναφέρεται σε έγγραφα των αρχείων της Μάλτας ένα ομώνυμο γυ ­ναικείο ορθόδοξο μοναστήρι, μέσα στην πόλη της Ρό­δου. Στο έγγραφο με ημερομηνία1 9.11.1492, όπου μνημονεύονται και παλιότερες αποφάσεις του Τάγμα­τος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ

(όπως της 10 και 11.4.1440, καθώς και της 18.7.1445) αναφέρεται η εν λόγω ορθόδοξη εκκλησία. Το συγκε­κριμένο έγγραφο αναφέρεται ειδικότερα στην διαφο­ρά που είχε το μοναστήρι με τον Ιωάννη Γεράκη τον ε­πονομαζόμενο Ποδάρα του βάσει «κτητορικού δικαί­ου - jus patronatus» δικαιούχο, που χάνει την δικαιο­δοσία του, την οποία παίρνει ο Μεγάλος Μάγιστρος. Τα γοτθικά αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της εκκλη­σίας, καθώς και των υπολειμμάτων της προηγούμε­νης φάσης της, δείχνουν ότι πρόκειται για εκκλησία μάλλον καθολική και όχι ορθόδοξη. Είναι λοιπόν προφανές ότι η βυζαντινή εκκλησία των Αγίων Απο­στόλων των παραπάνω εγγράφων δεν ταυτίζεται με την υπό μελέτη εκκλησία2.

Η ονομασία των Αγίων Αποστόλων, του εξεταζομέ­νου μνημείου, βασίστηκε στην προφορική παράδοση ότι το Τζαμί του Σουλεϊμάν κτίστηκε στην θέση των Αγίων Αποστόλων3.

Σύμφωνα με την μικρογραφία της πόλεως Ρόδου, του Caoursin4, στον χώρο όπου αργότερα κτίστηκε το

τζαμί του Σουλεϊμάν παρουσιάζεται στην νότια πλευ­ρά της πλατείας μία σχετικά μεγάλη εκκλησία και στην βόρεια πλευρά της και σε επαφή με το νότιο τεί­χος του Κολλάκιου μία αρκετά μικρή. Η υπό μελέτη εκκλησία είναι αυτή της Νοτίας πλευράς, ενώ πιο κο­ντά στο τζαμί μοιάζει να βρίσκονταν η μικρή. Φυσικά οι ερμηνείες αυτές θα πρέπει να γίνουν προσεκτικά και με υποθέσεις, διότι οι μικρογραφίες Caoursin εί­ναι αρκετά αφαιρετικές και πολλές φορές με ανακρί­βειες.

Η αποδιδόμενη ως εκ τούτου ονομασία Άγιοι Από­στολοι στο μνημείο είναι υποθετική. Θα πρέπει στο μέλλον και μετά την δημοσίευση των υπολοίπων εγ­γράφων των αρχείων της Μάλτας να διερευνηθεί το θέμα.

Η θέση της εκκλησίας μέσα στην μεγάλη πλατεία «magna e communis platea» της μεσαιωνικής Ρόδου

δείχνει ότι θα πρέπει να είχε ιδιαίτερη σημασία. Η πλατεία αυτή, ως γνωστόν5, έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ζωή της πόλης κατά την Ιπποτοκρατία. Εκτός α­πό τον καθαρά αμυντικό ρόλο, ως ελεύθερος χώρος μεταξύ του Κολλάκιου (χώρου θρησκευτικών και άλ­λων δραστηριοτήτων του τάγματος) και του Μπούρ-γκου (της πόλης των ντόπιων και δυτικών αστών με ό­λες τις λειτουργίες της), ήταν και το εμπορικό και κοι­νωνικό κέντρο και ένας από τους κύριους άξονες από πολύ παλιότερα, τη βυζαντική και την αρχαία εποχή6. Σ' αυτήν ελάμβαναν χώρα οι περιοδικές υπαίθριες α­γορές και οι κοινωνικές συγκεντρώσεις.

Ο ρόλος του εμπορικού κέντρου της Ρόδου ήταν σημαντικός κατά την Ιπποτοκρατία, όταν το νησί ήταν ενδιάμεσος σταθμός των προσκυνητών των Αγίων Τόπων, εμπορικό και ναυτικό κέντρο στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο μεταξύ Βορρά και Νότου και Ανατολής και Δύσης7. Την ίδια εξάλλου σημασία

διατήρησε και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας8

και της Ιταλοκρατίας, όπου μετατράπηκε σε παζάρι μέχρι και σήμερα που αποτελείτο εμπορικό-τουριστι-κό κέντρο της Ρόδου.

Η εκκλησία αυτή αποκαλύφθηκε κατά την διάρκεια των εργασιών που έγιναν στο μουσουλμανικό κτήριο του συσσιτίου το 1986-7, όταν κατεδαφίστηκε ο φούρνος ο οποίος εκάλυπτε την κόγχη του ιερού9. Αργότερα το 1990-91, κατά την διάρκεια των εργα­σιών αποκατάστασης των δύο πλαϊνών θόλων αποκα­λύφθηκε στα θεμέλια τους μία υπόγεια κρύπτη μεγά­λων διαστάσεων. Αυτή καταλαμβάνει σε κάτοψη την επιφάνεια και τών δύο θόλων με ημιεξάπλευρη από­ληξη προς ανατολάς και θύρωμα εισόδου σ' αυτήν στην δυτική πλευρά. Η πρόσβαση σ' αυτήν γινόταν με σκάλα, που αποκαλύφθηκε στην συνέχεια10.

Η ύπαρξη ενός κίονα μεγάλων διαστάσεων (διάμε­τρος 1.40 μ.), εντοιχισμένου στην σωζόμενη εκκλη­σία, μας οδήγησε, σε συνδυασμό με την αποκαλυ­φθείσα κρύπτη, στην ανασκαφική διερεύνηση με το­μές σε όλο τον αύλιο χώρο, ώστε να αποκαλυφθούν τα θεμέλια της προγενέστερης φάσης της εκκλησίας στην οποία ανήκε ο κίονας. Δυστυχώς όμως η έρευνα δεν έφερε στο φως πολλά στοιχεία, εκτός από τα θε­μέλια ενός άλλου κίονα και κάποιου τοίχου. Με αυτά τα δεδομένα καταλήξαμε στα εξής1 1:

1. Πιθανόν η πρώτη εκκλησία να μην ολοκληρώθη­κε ποτέ.

2. Ο κίονας είναι περίοπτος και μεγάλης διαμέ­τρου ανάλογος με αυτόν της Παναγιάς του Μπούρ-γου 1 2 και είναι πολύ πιθανό να έφερε οταυροθόλια. Η θέση του κίονα αποκλείει την πιθανότητα να βρισκό­ταν εκεί και το όριο της κόγχης του ιερού και να συ­νέπιπτε σε κάτοψη με την κόγχη της υπόγειας κρύ­πτης. Τα θεμέλια του δεύτερου κίονα ορίζουν το πλά­τος του σταυροθολίου του κεντρικού κλίτους και τον πλήρη προσανατολισμό της εκκλησίας.

3. Η εκκλησία ήταν τρίκλιτη και πιθανότατα σταυ-ροθολική, με δύο σειρές από δύο ή τρεις κίονες. Η εκδοχή για ύπαρξη τριών ζευγών κιόνων είναι λιγότε­ρο πιθανή, γιατί θα έπρεπε να καταργεί στο σημείο αυτό την οδό Ιπποδάμου.

4. Το ύψος της κρύπτης υπερβαίνει κατά τι την βά­ση του κίονα, γεγονός που εξηγείται με την υπόθεση ότι το δάπεδο πάνω από την κρύπτη υπερέβαινε το δάπεδο του ναού κατά δύο ή τρία σκαλοπάτια, όπου και τοποθετείται η κεντρική αγία τράπεζα (autel), ό­πως συνηθίζεται στους καθολικούς ναούς. Το ίδιο ε­ξάλλου συμβαίνει και στην Παναγιά του Μπούργκου.

5. Βασιζόμενοι στις ομοιότητες των ελάχιστων τυ­πολογικών και μορφολογικών στοιχείων που σώζο­νται με την Παναγιά του Μπούργκου οδηγηθήκαμε στην υποθετική κάτοψη της εκκλησίας, που παρου-

σιάζεται εδώ, χωρίς να υπάρχει η πρόθεση να προ­βληθεί ως τεκμηριωμένη γραφική αποκατάσταση της. Ελπίζουμε οι μελλοντικές ανασκαφικές έρευνες να φέρουν νεώτερα στοιχεία στο φως και να γίνει δυνα­τή ολοκληρωμένη γραφική αποκατάσταση.

6. Η εκλησία των Αγίων Αποστόλων που σώζεται σήμερα είναι σίγουρα μεταγενέστερη, δεδομένου ότι δεν συνδέεται με τον σωζόμενο κίονα και ούτε είναι δυνατόν να αποτελεί τμήμα του αρχικού νότιου κλί­τους. Εξάλλου το υπόλειμμα της διαγώνιας νεύρω­σης που σώζεται, είναι πρόχειρα προσαρτημένο στον κίονα σε δεύτερη φάση. Είναι πολύ πιθανό η σωζόμε­νη εκκλησία να κτίστηκε μετά από κάποια σημαντική καταστροφή της πρώτης εκκλησίας.

Οι γνωστότερες καταστροφές στην πόλη, όπως εί­ναι γνωστό, είναι η πολιορκία των Τούρκων το 1480 και ο σεισμός που ακολούθησε το 1481. Μπορούμε ως εκ τούτου να υποθέσουμε ότι η παρούσα εκκλησία ανήκει στην περίοδο 1481-1522. Το κτίσιμο μιας μι­κρής εκκλησίας σε ανάμνηση της αρχικής τρίκλιτης είναι εντελώς λογικό πάνω στα ερείπια και μάλιστα σε επαφή με τον μοναδικό σωζόμενο κίονα.

Φαίνεται όμως ότι και η δεύτερη αυτή εκκλησία καταστράφηκε σε μεγάλο ποσοστό, διότι από το μο­ναδικό της σταυροθόλιο σώζεται μόνο τμήμα αυτού, όπως και από τις ανατολικές διαγώνιες νευρώσεις, ε­νώ διατηρείται ολόκληρη η κόγχη του ιερού. Από τις δυτικές διαγώνιες νευρώσεις σώζονται μόνο τα θεμέ­λια και η βάση των κιονίσκων, που αντιστοιχούσαν σ' αυτές.

Το γκρεμισμένο τμήμα του σταυροθολίου αντικα­ταστάθηκε κατά την Τουρκοκρατία από ημικυλινδρικό θόλο κατά την μετατροπή της εκκλησίας σε φούρνο με την προσθήκη της καπνοδόχου. Η κόγχη του ιερού συμπληρώθηκε εξωτερικά, δίνοντας στο κτίσμα ορ­θογώνια μορφή, προφανώς για να το ενισχύσει. Στον χώρο αυτόν προστέθηκε ένας ακόμη καμαροσκέπα-στος στα νότια της εκκλησίας, που επικοινωνεί μ' αυ­τήν με ένα τοξωτό άνοιγμα. Στην ίδια φάση πρέπει να ανήκει και η είσοδος στον φούρνο, που είχε χαμηλω-

μένο τόξο, αλλά αλλοιώθηκε, όταν έκοψαν οριζόντια το τόξο της, μετατρέποντας την πόρτα σε ορθογώνια.

Σήμερα διατηρούνται αρκετά από τα στοιχεία της εκκλησίας, όπως είναι η κόγχη και η κάτοψη του σταυροθολίου, που μας επιτρέπουν την γραφική απο­κατάσταση της. Είχε λοιπόν ένα σταυροθόλιο με δια­γώνιες νευρώσεις και πεντάπλευρη κόγχη στο ιερό καλυμμένη με ακτινωτό θόλο, πάλι με νευρώσεις. Η εκκλησία είχε ενταγμένο στην ΒΑ γωνία του σταυρο­θολίου της τον κίονα της αρχικής εκκλησίας, όπου εί-

χε εκ των υστέρων προσαρτηθεί ο ΒΑ κιονίσκος της μίας διαγώνιας νεύρωσης.

Ο αρχιτεκτονικός τύπος της μονόχωρης εκκλη­σίας που καλύπτεται με γοτθικά σταυροθόλια συνα­ντάται και σε άλλα μνημεία της Ρόδου1 3.

1. Στα ερείπια της Παναγιάς της Νίκης στην συνοι­κία του Αγίου Παντελεήμονα, της οποίας διακρίνεται η κάτοψη, παρουσιάζονται τυπολογικές αναλογίες. Είχε προφανώς ένα σταυροθόλιο με διαγώνιες νευρώσεις και πεντάπλευρη κόγχη στο ιερό στεγασμένη με ακτι­νωτό θόλο πάλι με νευρώσεις. Παρ' όλα αυτά σώζονται και ίχνη σταυροθολίων πάνω στο ιπποτικό τείχος, που πιθανόν είχαν κατασκευασθεί προκειμένου να γίνει τρί-κλιτη'4. Η εκλησία έγινε ως γνωστόν μετά την νικηφόρα για τους Ιππότες έκβαση της πολιορκίας των Τούρκων του 1480, προς τιμήν της Παναγίας15.

2. Η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων είναι και αυτή μονόχωρη καλυμμένη με ένα σταυροθόλιο με διαγώ­νιες νευρώσεις, ενώ η κόγχη του ιερού αποτελεί επέ­κταση του ανατολικού τμήματος του σταυροθολίου και καταλήγει σε κάτοψη ημικυκλική κατά πρωτότυπο τρόπο. Η δυτική πλευρά δεν προεκτεινόταν ως οξυ­κόρυφος θόλος, όπως υπέθεσε ο Albert Gabriel16, αλ­λά αποτελεί προσθήκη μεταγενέτερη, όπως φάνηκε μετά τις πρόσφατες εργασίες καθαρισμού των επι­χρισμάτων.

3. Η εκκλησία της Παναγίας της Φιλερήμου είναι προγενέστερη από την Παναγιά της Νίκης και τους Αγίους Αποστόλους. Ανήκει στο α' μισό του 14ου αι­ώνα17 και προϋπήρχε των δύο πρώτων προσθηκών των παρεκκλησίων της, που κατασκευάσθηκαν μετα­ξύ 1450-1480. Ακολούθηκε η προσθήκη άλλων δύο χώρων γύρω στα 1490 από τον Μ. Μαγίστρο Pierre

D'Aubusson. Αρχικά ήταν μονόχωρη με τέσσερα σταυροθόλια με διαγώνιες νευρώσεις και πεντάπλευ­ρη κόγχη στο ιερό, στεγασμένη επίσης με ακτινωτό θόλο με διαγώνιες νευρώσεις.

Άλλο σταυροθολιακό κτίσμα της Ιπποτοκρατίας στην πόλη της Ρόδου είναι η τρίκλιτη εκκλησία της Παναγιάς του Μπούργκου18. Επίσης το μεσαίο κλίτος της Παναγιάς του Κάστρου στεγάστηκε με σταυρο­θόλια, ενώ κατά την βυζαντινή περίοδο είχε την στέ­γαση της τρίκλιτης σταυροειδούς εγεγραμμένης με τρούλλο εκκλησίας19. Το εγκάρσιο κλίτος, η τετράγω­νη κόγχη του ιερού και τα παρεκκλήσια του καθολι­κού του Αγίου Ιωάννη ήταν στεγασμένα επίσης με σταυροθόλια25.

Το γοτθικό σταυροθόλιο χρησιμοποιείται ευρύτα­τα και σε άλλες εκκλησίες της Ρόδου, ιδιαίτερα κατά την προσθήκη προνόων ή στεγασμένων στοών σε ει­σόδους, όπως στον Άγιο Γεώργιο (ή Χουρμαλί Με-δρεσσέ)21 στον Άγιο Αυγουστίνο ή Άγιο Νικόλαο (Αμπντούλ Ντζελίλ, Μετζίτ)22 και στον Αρχάγγελο Μι­χαήλ (ή Ντεμιρλί τζαμί)23· Η εφαρμογή γενικά σταυρό-

θολίων σε πύργους των τειχών και σε αστικά κτίρια είναι ευρύτατη στην Ρόδο24.

Στην συνέχεια η χρήση γοτθικών σταυροθολίων με νευρώσεις θα διαδοθεί ευρύτατα στην Δωδεκάνησο, την Μ. Ασία και την Κύπρο κατά την Τουρκοκρατία (18ος-19οςαι.)25.

Το κύριο τόξο της κόγχης του ιερού και οι σωζό­μενοι ιπποτικοί θόλοι ανάμεσα στις νευρώσεις του εί­ναι οξυκόρυφοι και θα πρέπει και οι αρχικοί θόλοι του σταυροθολίου του κυρίως ναού να ήταν επίσης οξυ­κόρυφοι. Ο σημερινός θόλος της περιόδου της Τουρ­κοκρατίας είναι ημικυκλικός.

Οι νευρώσεις έχουν διατομή πετάλου άνθους. Ο τύπος αυτός είναι ευρύτατα εφαρμοσμένος στην Ρό­δο, εκτός από την Παναγιά του Κάστρου που αυτές έ­χουν ορθογώνια διατομή με γωνιακές αποτμήσεις26, καθώς και τις νευρώσεις της κόγχης του ιερού της Παναγιάς της Νίκης, που έχουν διατομή σχήματος τριφυλλιού27.

Οι κιονίσκοι που αντιστοιχούν στις νευρώσεις έ-

χουν ανάλογη διατομή και φέρουν κιονόκρανα απλής μορφής από τέσσερεις αλλεπάλληλους δακτυλίους.

Οι όψεις της εκκλησίας θα πρέπει να είχαν αετω-ματική απόληξη, παρότι τα τύμπανα των θόλων των σταυροθολίων ήταν οξυκόρυφα. Η χρήση αετωματι-κών απολήξεων στις όψεις οξυκόρυφων θόλων και ει­δικότερα των τύμπανων των σταυροθολίων συνηθίζε­ται στη Ρόδο κατά την Ιπποτοκρατία28.

Η ύπαρξη μικρού ίχνους τμήματος τοξωτού ανοίγ­ματος στο ανατολικό τμήμα της βόρειας όψης, μας ε­πιτρέπει να υποθέσουμε την μορφή του στην γραφική αποκατάσταση της κύριας εισόδου και της τοξωτής

υπέρθυρης κόγχης, όπως συνηθίζεται. Το σωζόμενο παράθυρο της κόγχης στην ανατολική όψη του ιερού είναι μονόλοβο οξυκόρυφο, ενώ της δυτικής θα πρέ­πει να ήταν ορθογώνιο, όπως και το σημερινό.

Οι φεγγίτες του σταυροθολίου θα πρέπει να ήσαν κυκλικοί, όπως ο σωζόμενος στην ανατολική όψη. Ελλείψει στοιχείων δεν τους αποκαθιστούμε γραφικά στη Β και Ν. όψη.

Η εκκλησία είναι κατασκευασμένη από ροδίτικο

πωρόλιθο, όπως όλα τα μεσαιωνικά, αλλά και τα αρ­χαία μνημεία της Ρόδου, ο οποίος αποτελείται από κόκκους άμμου, που το συνδετικό τους υλικό είναι ά­λατα του ασβεστίου. Είναι αρκετά πορώδης και συ­γκρατεί μεγάλα ποσοστά υγρασίας όταν μουσκέψει από την βροχή, την ανερχόμενη ή την ατμοσφαιρική υγρασία. Η ατμοσφαιρική υγρασία πλούσια σε άλατα, λόγω της γειτνίασης με την θάλασσα, προκαλεί αλλε­πάλληλες χημικές αντιδράσεις, που επιφέρουν άλλοι-

ώσεις και φθορές στην σύσταση του πωρόλιθου, ό­πως κονιορτοποίηση της επιφάνειας και απολεπί­σεις2 9. Ενώ η λάξευση διακοσμητικών σχεδίων είναι σχετικά εύκολη, παρουσιάζονται προβλήματα διά­βρωσης και αλλοίωσης της μορφής τους με την πά­ροδο του χρόνου. Έτσ ι και εδώ είχαμε αρκετές πέ­τρες διαβρωμένες - και μερικές σε τέτοιο βαθμό, που χρειάστηκε να αντικατασταθούν.

Το κτίσιμο των λιθοδομών γίνεται κατά δόμους ύ­ψους 20-22 εκατοστών συνήθως και οι αρμοί είναι γε­νικά της τάξεως των 5 χιλιοστών στην όψη κατά την περίοδο του 15ου αι. Οι θόλοι και τα τόξα κατασκευ­άζονται με ξυλοτύπους, καθώς επίσης και οι διαγώ­νιες νευρώσεις. Στην εκκλησία αυτήν οι νευρώσεις του σταυροθολίου θα πρέπει να ήσαν τμήματα κύ­κλου, και οι διασταυρούμενοι θόλοι λιγότερο ή περισ­σότερο οξυκόρυφοι, όπως συνηθίζεται στην Ρόδο. Οι

διασταυρούμενοι θόλοι θα πρέπει εδώ να παρουσία­ζαν ελαφρά υπερύψωση στο κέντρο, όπως δείχνει (βάσει των υπαρχόντων στοιχείων) η γραφική τους α­ποκατάσταση. Γενικά στην Ρόδο οι διασταυρούμενοι θόλοι των ιπποτικών σταυροθολίων δεν παρυσιάζουν υπερύψωση, ή μερικές φορές μόνο μικρή, σε αντίθε­ση με τα ανάλογα γοτθικά μνημεία της Δύσης3 0.

Το δάπεδο θα πρέπει να ήταν βοτσαλωτό, όπως φάνηκε από τα λίγα ίχνη που σώθηκαν, χωρίς να απο­κλείεται η αρχική χρήση πλακών από πωρόλιθο ή μαρμαρόπλακων. Αυτό γιατί μπορεί το δάπεδο να εί­χε αντικατασταθεί κατά την μετατροπή της χρήσης της εκκλησίας σε φούρνο, κατά την Τουρκοκρατία. Οι ελάχιστες μαρμαρόπλακες που εντοπίσθηκαν στην περιοχή του ιερού μόνο, δεν μπορούν να τεκμηριώ­σουν απολύτως το ότι εκτείνονταν σε όλο τον ναό. Ίσως περιορίζονταν στην βαθμίδα που συνηθίζεται μπροστά από το τέμπλο του ιερού και στην βάση της αγίας τράπεζας.

Το δώμα ήταν καλυμένο με κουρασάνι, όπως και αυτό συνηθίζεται σε όλη την Ρόδο και έτσι αποκατα­στάθηκε. Οι υγρομονωτικές ιδιότητες του κουρασανι-ού είναι γνωστές και προστατεύουν ως εκ τούτου αρ­κετά καλά τις οικοδομές από την βροχή.

Πάνω από την υπόγεια κρύπτη σώζονται σήμερα δύο θόλοι οξυκόρυφοι με αετωματική όψη της επο­χής της Τουρκοκρατίας, που χρησίμευαν στη στέγα­ση του χώρου του συσσιτίου. Στις εξωτερικές όψεις

φέρουν φουρούσια που χρησίμευαν για την στήριξη ξύλινων στεγάστρων («τουράδων»), συνήθεια που ξε­κίνησε από την Ιπποτοκρατία, συνεχίσθηκε στην Τουρκοκρατία και εξακολουθεί και σήμερα στη Ρόδο.

Απέναντι από τις τέσσερεις σε σειρά θολωτές κα­τασκευές, που περιγράψαμε, διατηρείται ένας ακόμη, ανάλογης μορφής αλλά μεγαλύτερων διαστάσεων θόλος, που χρησίμευε για κουζίνα. Έχε ι μία πολύ ψη-

λή τετράγωνη καπνοδόχο με μορφολογικά χαρακτη­ριστικά μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής και δύο εξά-πλευρους φωταγωγούς στην κορυφή. Ο θόλος πα­ρουσιάζει έντονες ρηγματώσεις, που οφείλονται στις μεγάλες πλάγιες ωθήσεις. Φαίνονται ακόμη τα ίχνη δύο μεγάλων μεταλλικών ελκυστήρων που δεν σώζο­νται εξ αιτίας προφανώς της διάβρωσης τους. Για τον λόγο αυτό, αλλά και για την υποστήριξη της τερά­στιας καπνοδόχου κτίστηκε σε μεταγενέστερη εποχή ένας εγκάρσιος εσωτερικός τοίχος που βοήθησε στην υποστήριξη του θόλου και την διατήρηση του.

Ανάμεσα στα θολωτά κτίσματα εκτείνεται μία αυλή ακανόνιστη, που ήταν στρωμένη με βοτσαλωτό, τό γνωστό «χοχλάκι» της Ρόδου. Το συγκρότημα, όπως είναι εμφανές, δεν φιλοδοξεί να συγκριθεί με γνωστά μουσουλμανικά φιλανθρωπικά συσσίτια (Imaret) των μεγάλων κέντρων των Βαλκανίων της Τουρκοκρα­τίας. Τα μουσουλμανικά συσσίτια ή «lmaret» χρησί­μευαν, όπως είναι γνωστό για την σίτιση των φτωχών, αλλά αυτό της Ρόδου χρησίμευε και για τη σίτιση των σπουδαστών του ιεροδιδασκαλείου του Χουρμαλί Μεδρεσσέ (ή μονής του Αγίου Γεωργίου). Η ύπαρξη στην ίδια περιοχή των δύο αυτών ιδρυμάτων σε συν­δυασμό με την διπλανή μουσουλμανική βιβλιοθήκη και το τέμενος Σουλεϊμάν δείχνει την ιδιαίτερη μέρι­μνα των Τούρκων για την εκπαίδευση και την κοινωνι­κή μέριμνα31. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η νεοκλασσική είσοδος στο συγκρότημα στην οποία εντάσσεται μου­σουλμανική επιγραφή, που θυμίζει στους προσερχό­μενους ότι «Σας τρέφουμε με το θέλημα του Θεού» 3 2.

Το συγκρότημα έχει ενταχθεί από το 1995 στο 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης και προχωρεί η αποκατά­σταση του. Έχε ι ήδη ολοκληρωθεί η στερέωση των θόλων των Αγίων Αποστόλων και των δύο άλλων στα βόρεια της εκκλησίας. Σήμερα προχωρεί η επέμβαση στα υπόλοιπα τμήματα, τον μεγάλο θόλο στο δυτικό τμήμα του συγκροτήματος και η ανάδειξη της υπόγει­ας κρύπτης με αποκατάσταση της παλιάς ακάλας πρόσβασης της, από την αυλή. Μετά τις εργασίες αυ­τές προβλέπεται η διαμόρφωση της αυλής και η ολο­κλήρωση της εργασιών σε όλα τα κτίσματα (σχ. 14).

Η ένταξη στα θολωτά κτίσματα της Τουρκοκρατίας πολιτιστικών δραστηριοτήτων του Δήμου Ρόδου, στον οποίο ανήκει η ιδιοκτησία, θα βοηθήσει στην ανάδειξη αυτών των μνημείων και στην αναβίωση του συγκροτή­ματος με την απόδοση του στο πλατύ κοινό. Οι χρή­σεις του φωτογραφικού αρχείου, της αίθουσας εκθέ­σεων κλπ. με παράλληλη δυνατότητα επίσκεψης της εκκλησίας και της υπόγειας κρύπτης εγγυώνται την δυνατότητα επαναλειτουργίας του συγκροτήματος.

Georgios Ntellas

The Church of St Apostles in the City of Rhodes

The ruined church of the St. Apostles is located at the commercial centre of the medieval town of Rhodes, on the west extremity of the actual «Sokratous street», and opposite the mosque of Suleiman. The structure is now incorporated into the architectural complex of the Muslim public mess («syssitia»), the so-called «lmaret», or poorhouse of Suleiman.

It is a barrel-vaulted, single cell church, built in stone masonry. The main apse is five-sided and covered by a rib vault, characteristic of the Gothic architecture of the Frankish period (1310-1552). Under the Turkish rule, the edifice was converted into an oven, in order to serve the necessities of the newly established public mess. The chimney is still visible today.

A crypt, and the existence of a single column of im­portant dimensions (diameter 1,40 m.), embodied into the preserved part of church, led us to excavate the court in order to reveal the entire foundation of the previous building phase. Unfortunately, the dig only uncovered the foundation of another column and a wall. However, we are now able to establish the ground-plan of the church belonging to this first phase, which was a three-aisled basilica, with two colonnades of two or three columns each. The original edifice was probably cross vaulted. Gothic rib vaults continued to be widely disseminated in the Dodecanese, Asia Minor and Cyprus even during the eighteenth and nineteenth century.

Today the church of the St. Apostles is undergoing large-scale works of preservation and reconstruction.