Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

25

Click here to load reader

Transcript of Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Page 1: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Η έννοια του Δικαίου σε μια κοινωνία

διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές τάξεις

Εργασία Μαρξιστικής Οικονομικής IΓιάννης ΚοσπεντάρηςΔιδάσκουσαΑνδριάνα BλάχουΑκαδημαϊκό έτος 2007-2008

Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης

Αναλυτικά στοιχεία

Τίτλος εργασίας Η έννοια του Δικαίου σε μια κοινωνία διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές τάξειςΘέμα εργασίας Παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του ΔικαίουΌνομα φοιτητή Γιάννης ΚοσπεντάρηςΑριθμός μητρώου 1066449Μάθημα Μαρξιστική Οικονομική I ΕπιλογήςΔιδάσκουσα Ανδριάνα Βλάχου Αναπληρώτρια ΚαθηγήτριαΕξάμηνο ΧειμερινόΑκαδημαϊκό έτος 2007-2008

Οικονομικό Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΤμήμα Οικονομικής Επιστήμης

Εισαγωγή

Η εργασία αυτή γίνεται στα πλαίσια του μαθήματος Μαρξιστική Οικονομική I και

αφορά τη σχέση του δικαίου με την κοινωνία που είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές

τάξεις και τις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού στο δίκαιο Με την ανάπτυξη του

πρώτου θέματος ασχολείται η πρώτη ενότητα και με την ανάπτυξη του δεύτερου η

δεύτερη ενότητα Αφιερώσαμε μία πρόσθετη ενότητα στην έννοια της οικονομικής

δικαιοσύνης στη μαρξιστική θεωρία γιατί το συγκεκριμένο θέμα θεωρούμε ότι είναι

εξαιρετικού ενδιαφέροντος για έναν οικονομολόγο και επίσης γιατί σχετίζεται άμεσα με

την έννοια του δικαίου

Παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του Δικαίου

Η μαρξιστική θεωρία δομεί την αντίληψή της για το δίκαιο πάνω στο βασικό μεθοδολογικό

της εργαλείο για την εξέταση των κοινωνικών φαινομένων τον ιστορικό υλισμό Οι

μαρξιστές θεωρητικοί του δικαίου αντιμετωπίζουν το Δίκαιο ως μέρος του εποικοδομήματος

της κοινωνίας και κατά συνέπεια θεωρούν ότι επηρεάζεται και επηρεάζει την οικονομική

βάση της κοινωνίας και ότι αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα στοιχεία του εποικοδομήματος

Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει όποιος θα ήθελε να διερευνήσει τη μαρξιστική θεωρία του

δικαίου είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο σύγγραμμα γραμμένο από τους κλασικούς συγγραφείς

του μαρξισμού που να είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στο δίκαιο Παρrsquo όλα αυτά υπάρχουν

σε πολλά κλασικά βιβλία αρκετές παραπομπές στο ρόλο του δικαίου και έτσι μπορεί να

εξαχθεί μια ολοκληρωμένη άποψη της μαρξιστικής αντίληψης για το δίκαιο

Η πρώτη θεμελιώδης αναφορά για το δίκαιο (ίσως είναι ορθότερο σε σχέση με τη

μαρξιστική αντίληψη να χρησιμοποιείται ο όρος νομικό εποικοδόμημα) που συναντάται στα

κλασικά μαρξιστικά κείμενα βρίσκεται στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος όπου

οι Μαρξ και Ένγκελς απευθυνόμενοι στην αστική τάξη αναφέρουν ότι laquoτο δίκαιό σας είναι η

θέληση της τάξης σας που αναγορεύτηκε σε νόμο θέληση που το περιεχόμενό της

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξης της τάξης σαςraquo Η άλλη θεμελιώδης αναφορά

εντοπίζεται στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας στον οποίο διαβάζουμε

ότι laquoτο σύνολο των παραγωγικών αυτών σχέσεων αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της

κοινωνίας την υλική βάση που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα

και που σrsquo αυτήν αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησηςhellip Όταν

μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται λιγότερο ή περισσότερο γρηγορότερα ή

αργότερα ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα Όταν αντικρίζουμε τέτοιου είδους

ανατροπές πάντα θα πρέπει να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της

παραγωγήςhellip από τις νομικές πολιτικές θρησκευτικές καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές

μορφές κοντολογίς από τις ιδεολογικές μορφές που μrsquo αυτές συνειδητοποιούν οι άνθρωποι

αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουνraquo

Με βάση τα παραπάνω αποσπάσματα μπορούμε να δούμε τη βασική μεθοδολογία με την

οποία θα έπρεπε κατά τους μαρξιστές να αντιμετωπίζονται τα ζητήματα του Δικαίου πρέπει

να εξετάζονται έχοντας ως επιστημονική-φιλοσοφική βάση την ιστορικοϋλιστική αντίληψη

για την κοινωνία Πιο συγκεκριμένα διαβάζουμε στο πρώτο απόσπασμα ότι το δίκαιο οι

νόμοι του σύγχρονου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος συνδέονται με τις επιδιώξεις

δηλαδή με τη συνειδητή συμπεριφορά της κυρίαρχης αστικής τάξης Κρίθηκε μάλιστα

σκόπιμο από τους Μαρξ και Ένγκελς να τονίσουν ότι η θέληση της κυρίαρχης τάξης

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξής της θέλοντας να υπογραμμίσουν ότι οι υλικές

συνθήκες καθορίζουν τη συνείδηση και όχι το αντίστροφο Στο δεύτερο απόσπασμα

μάλιστα εξηγώντας την κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης το νομικό σύστημα

τοποθετείται μαζί με την πολιτική στο εποικοδόμημα της κοινωνίας Έτσι καθορίζεται η

θεμελιώδης σχέση οικονομίας και δικαίου οι σχέσεις παραγωγής είναι αυτές που αποτελούν

τη βάση το πλαίσιο που καθορίζεται το νομικό εποικοδόμημα

Στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε να μη διαστρεβλωθεί το νόημα

που ήθελαν οι ιδρυτές του μαρξισμού να προσδώσουν στη σχέση βάσης-εποικοδομήματος

Οι Μαρξ και Ένγκελς καθόλου δεν εννοούσαν μια μηχανιστική και μονόδρομη επίδραση

στην οποία η οικονομία καθορίζει με απόλυτο τρόπο τις νομικές πολιτικές και άλλες σχέσεις

του εποικοδομήματος Στη μαρξιστική θεωρία εξ ίσου έντονο με το υλιστικό είναι και το

διαλεκτικό στοιχείο το εποικοδόμημα αντεπιδρά στην οικονομική βάση Βέβαια αυτό δε

σημαίνει πως το νομικό εποικοδόμημα όπως και οι άλλες πλευρές του εποικοδομήματος

έχει αυτοτελή ιστορική εξέλιξη Οι οικονομικές σχέσεις είναι η καθοριστική βάση της

ιστορίας της κοινωνίας Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός

πως το εποικοδόμημα διαθέτει τη δική του ιστορική δράση

Όσον αφορά το νομικό εποικοδόμημα ο Ένγκελς σημειώνει ότι laquoτο δίκαιο δεν πρέπει

μόνο να ανταποκρίνεται στη γενική οικονομική κατάσταση να είναι έκφρασή του αλλά να

είναι και μια έκφραση με εσωτερική συνοχή έτσι που να μην αναιρεί τον ίδιο τον εαυτό της

με εσωτερικές αντιφάσεις Και για να συντελεστεί αυτό παραβιάζεται όλο και περισσότερο

η πιστή αντανάκλαση των οικονομικών σχέσεωνraquo Δηλαδή η εσωτερική συνοχή που

απαιτείται για τη λειτουργία του δικαίου οδηγεί στο να έχει το νομικό εποικοδόμημα μια

σχετική αυτοτέλεια η οποία με τη σειρά της καθιστά δυνατή την αντεπίδραση των νομικών

μορφών στις κοινωνικές σχέσεις Για παράδειγμα η σύμβαση εργασίας στον καπιταλισμό

δεν αποτελεί απλά τη νομική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπου ο

κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν τυπικά ισότιμοι εμπορευματοκάτοχοι έρχονται μεταξύ

τους σε συμφωνία Για τους μαρξιστές η νομική αυτή μορφή είναι σε μεγάλο βαθμό και

κατά κανόνα απαραίτητη για την υλοποίηση της ουσίας της σχέσης αυτής και για τη

λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού άντλησης της υπεραξίας

Η σχετική αυτή αυτοτέλεια είναι το στοιχείο εκείνο που επιτρέπει στο νομικό

εποικοδόμημα να ενσωματώνει διεκδικήσεις των τάξεων και στρωμάτων που υφίσταται

εκμετάλλευση Η κυρίαρχη τάξη και οι πολιτικοί της εκφραστές λαμβάνουν κατά κανόνα

υπόψη τους τις διαθέσεις των καταπιεζόμενων λαϊκών στρωμάτων λαμβάνουν τελικά υπόψη

τους το συσχετισμό των δυνάμεων Ο συσχετισμός των δυνάμεων θεωρείται ο παράγοντας

εκείνος που καθορίζει τη σχετική αυτοτέλεια του δικαίου από την οικονομική του βάση

Εμφανίζονται λοιπόν καταστάσεις κατά τις οποίες η κρατική εξουσία αναγκάζεται συχνά να

μην εφαρμόζει ή να ανέχεται τη μη ουσιαστική εφαρμογή του νόμου κάτω από την πίεση

των καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων και με στόχο να εκτονώσει τις πιέσεις που

υφίσταται Παρrsquo όλα αυτά δεν πρέπει κάποιος να παρασυρθεί η μαρξιστική θεωρία στο

σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η όποια αντανάκλαση του συσχετισμού των δυνάμεων στο

νομικό εποικοδόμημα δεν μπορεί ποτέ να υπερβαίνει το θεμελιώδες αυτό στοιχείο την

κυρίαρχη τάξη το κράτος της το νομικό της σύστημα Οι όποιες νομοθετικές κατακτήσεις

των κυριαρχούμενων τάξεων είναι εκ των πραγμάτων πάντα δευτερεύουσες Το κυρίαρχο

οικονομικό και νομικοπολιτικό σύστημα τις αφομοιώνει πλήρως Το δίκαιο παραμένει τόσο

στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή του έκφραση του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού

μετασχηματισμού και εκφράζει την οικονομική πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της

άρχουσας τάξης Μπορεί η άρχουσα τάξη σε επιμέρους τομείς να προβαίνει σε

παραχωρήσεις αυτό όμως καθόλου δεν αλλοιώνει την ουσία της εξουσίας της όπως

εκφράζεται και στο δίκαιο

Μετά λοιπόν από την παραπάνω διευκρίνιση και αφού υπενθυμίσουμε ότι από τη

μαρξιστική σκοπιά οι βασικές ιδιότητες του δικαίου είναι η έκφραση των συμφερόντων της

κυρίαρχης τάξης και η διατήρηση και ενίσχυση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής θα ήταν

χρήσιμο συνθέτοντας τα παραπάνω στοιχεία να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του δικαίου

πάντα όμως μέσα από τη μαρξιστική μεθοδολογία Δηλαδή παίρνοντας ως δεδομένη τη

διαίρεση της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις και χρησιμοποιώντας τις αρχές του

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 2: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Αναλυτικά στοιχεία

Τίτλος εργασίας Η έννοια του Δικαίου σε μια κοινωνία διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές τάξειςΘέμα εργασίας Παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του ΔικαίουΌνομα φοιτητή Γιάννης ΚοσπεντάρηςΑριθμός μητρώου 1066449Μάθημα Μαρξιστική Οικονομική I ΕπιλογήςΔιδάσκουσα Ανδριάνα Βλάχου Αναπληρώτρια ΚαθηγήτριαΕξάμηνο ΧειμερινόΑκαδημαϊκό έτος 2007-2008

Οικονομικό Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΤμήμα Οικονομικής Επιστήμης

Εισαγωγή

Η εργασία αυτή γίνεται στα πλαίσια του μαθήματος Μαρξιστική Οικονομική I και

αφορά τη σχέση του δικαίου με την κοινωνία που είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές

τάξεις και τις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού στο δίκαιο Με την ανάπτυξη του

πρώτου θέματος ασχολείται η πρώτη ενότητα και με την ανάπτυξη του δεύτερου η

δεύτερη ενότητα Αφιερώσαμε μία πρόσθετη ενότητα στην έννοια της οικονομικής

δικαιοσύνης στη μαρξιστική θεωρία γιατί το συγκεκριμένο θέμα θεωρούμε ότι είναι

εξαιρετικού ενδιαφέροντος για έναν οικονομολόγο και επίσης γιατί σχετίζεται άμεσα με

την έννοια του δικαίου

Παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του Δικαίου

Η μαρξιστική θεωρία δομεί την αντίληψή της για το δίκαιο πάνω στο βασικό μεθοδολογικό

της εργαλείο για την εξέταση των κοινωνικών φαινομένων τον ιστορικό υλισμό Οι

μαρξιστές θεωρητικοί του δικαίου αντιμετωπίζουν το Δίκαιο ως μέρος του εποικοδομήματος

της κοινωνίας και κατά συνέπεια θεωρούν ότι επηρεάζεται και επηρεάζει την οικονομική

βάση της κοινωνίας και ότι αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα στοιχεία του εποικοδομήματος

Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει όποιος θα ήθελε να διερευνήσει τη μαρξιστική θεωρία του

δικαίου είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο σύγγραμμα γραμμένο από τους κλασικούς συγγραφείς

του μαρξισμού που να είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στο δίκαιο Παρrsquo όλα αυτά υπάρχουν

σε πολλά κλασικά βιβλία αρκετές παραπομπές στο ρόλο του δικαίου και έτσι μπορεί να

εξαχθεί μια ολοκληρωμένη άποψη της μαρξιστικής αντίληψης για το δίκαιο

Η πρώτη θεμελιώδης αναφορά για το δίκαιο (ίσως είναι ορθότερο σε σχέση με τη

μαρξιστική αντίληψη να χρησιμοποιείται ο όρος νομικό εποικοδόμημα) που συναντάται στα

κλασικά μαρξιστικά κείμενα βρίσκεται στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος όπου

οι Μαρξ και Ένγκελς απευθυνόμενοι στην αστική τάξη αναφέρουν ότι laquoτο δίκαιό σας είναι η

θέληση της τάξης σας που αναγορεύτηκε σε νόμο θέληση που το περιεχόμενό της

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξης της τάξης σαςraquo Η άλλη θεμελιώδης αναφορά

εντοπίζεται στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας στον οποίο διαβάζουμε

ότι laquoτο σύνολο των παραγωγικών αυτών σχέσεων αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της

κοινωνίας την υλική βάση που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα

και που σrsquo αυτήν αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησηςhellip Όταν

μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται λιγότερο ή περισσότερο γρηγορότερα ή

αργότερα ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα Όταν αντικρίζουμε τέτοιου είδους

ανατροπές πάντα θα πρέπει να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της

παραγωγήςhellip από τις νομικές πολιτικές θρησκευτικές καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές

μορφές κοντολογίς από τις ιδεολογικές μορφές που μrsquo αυτές συνειδητοποιούν οι άνθρωποι

αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουνraquo

Με βάση τα παραπάνω αποσπάσματα μπορούμε να δούμε τη βασική μεθοδολογία με την

οποία θα έπρεπε κατά τους μαρξιστές να αντιμετωπίζονται τα ζητήματα του Δικαίου πρέπει

να εξετάζονται έχοντας ως επιστημονική-φιλοσοφική βάση την ιστορικοϋλιστική αντίληψη

για την κοινωνία Πιο συγκεκριμένα διαβάζουμε στο πρώτο απόσπασμα ότι το δίκαιο οι

νόμοι του σύγχρονου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος συνδέονται με τις επιδιώξεις

δηλαδή με τη συνειδητή συμπεριφορά της κυρίαρχης αστικής τάξης Κρίθηκε μάλιστα

σκόπιμο από τους Μαρξ και Ένγκελς να τονίσουν ότι η θέληση της κυρίαρχης τάξης

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξής της θέλοντας να υπογραμμίσουν ότι οι υλικές

συνθήκες καθορίζουν τη συνείδηση και όχι το αντίστροφο Στο δεύτερο απόσπασμα

μάλιστα εξηγώντας την κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης το νομικό σύστημα

τοποθετείται μαζί με την πολιτική στο εποικοδόμημα της κοινωνίας Έτσι καθορίζεται η

θεμελιώδης σχέση οικονομίας και δικαίου οι σχέσεις παραγωγής είναι αυτές που αποτελούν

τη βάση το πλαίσιο που καθορίζεται το νομικό εποικοδόμημα

Στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε να μη διαστρεβλωθεί το νόημα

που ήθελαν οι ιδρυτές του μαρξισμού να προσδώσουν στη σχέση βάσης-εποικοδομήματος

Οι Μαρξ και Ένγκελς καθόλου δεν εννοούσαν μια μηχανιστική και μονόδρομη επίδραση

στην οποία η οικονομία καθορίζει με απόλυτο τρόπο τις νομικές πολιτικές και άλλες σχέσεις

του εποικοδομήματος Στη μαρξιστική θεωρία εξ ίσου έντονο με το υλιστικό είναι και το

διαλεκτικό στοιχείο το εποικοδόμημα αντεπιδρά στην οικονομική βάση Βέβαια αυτό δε

σημαίνει πως το νομικό εποικοδόμημα όπως και οι άλλες πλευρές του εποικοδομήματος

έχει αυτοτελή ιστορική εξέλιξη Οι οικονομικές σχέσεις είναι η καθοριστική βάση της

ιστορίας της κοινωνίας Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός

πως το εποικοδόμημα διαθέτει τη δική του ιστορική δράση

Όσον αφορά το νομικό εποικοδόμημα ο Ένγκελς σημειώνει ότι laquoτο δίκαιο δεν πρέπει

μόνο να ανταποκρίνεται στη γενική οικονομική κατάσταση να είναι έκφρασή του αλλά να

είναι και μια έκφραση με εσωτερική συνοχή έτσι που να μην αναιρεί τον ίδιο τον εαυτό της

με εσωτερικές αντιφάσεις Και για να συντελεστεί αυτό παραβιάζεται όλο και περισσότερο

η πιστή αντανάκλαση των οικονομικών σχέσεωνraquo Δηλαδή η εσωτερική συνοχή που

απαιτείται για τη λειτουργία του δικαίου οδηγεί στο να έχει το νομικό εποικοδόμημα μια

σχετική αυτοτέλεια η οποία με τη σειρά της καθιστά δυνατή την αντεπίδραση των νομικών

μορφών στις κοινωνικές σχέσεις Για παράδειγμα η σύμβαση εργασίας στον καπιταλισμό

δεν αποτελεί απλά τη νομική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπου ο

κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν τυπικά ισότιμοι εμπορευματοκάτοχοι έρχονται μεταξύ

τους σε συμφωνία Για τους μαρξιστές η νομική αυτή μορφή είναι σε μεγάλο βαθμό και

κατά κανόνα απαραίτητη για την υλοποίηση της ουσίας της σχέσης αυτής και για τη

λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού άντλησης της υπεραξίας

Η σχετική αυτή αυτοτέλεια είναι το στοιχείο εκείνο που επιτρέπει στο νομικό

εποικοδόμημα να ενσωματώνει διεκδικήσεις των τάξεων και στρωμάτων που υφίσταται

εκμετάλλευση Η κυρίαρχη τάξη και οι πολιτικοί της εκφραστές λαμβάνουν κατά κανόνα

υπόψη τους τις διαθέσεις των καταπιεζόμενων λαϊκών στρωμάτων λαμβάνουν τελικά υπόψη

τους το συσχετισμό των δυνάμεων Ο συσχετισμός των δυνάμεων θεωρείται ο παράγοντας

εκείνος που καθορίζει τη σχετική αυτοτέλεια του δικαίου από την οικονομική του βάση

Εμφανίζονται λοιπόν καταστάσεις κατά τις οποίες η κρατική εξουσία αναγκάζεται συχνά να

μην εφαρμόζει ή να ανέχεται τη μη ουσιαστική εφαρμογή του νόμου κάτω από την πίεση

των καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων και με στόχο να εκτονώσει τις πιέσεις που

υφίσταται Παρrsquo όλα αυτά δεν πρέπει κάποιος να παρασυρθεί η μαρξιστική θεωρία στο

σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η όποια αντανάκλαση του συσχετισμού των δυνάμεων στο

νομικό εποικοδόμημα δεν μπορεί ποτέ να υπερβαίνει το θεμελιώδες αυτό στοιχείο την

κυρίαρχη τάξη το κράτος της το νομικό της σύστημα Οι όποιες νομοθετικές κατακτήσεις

των κυριαρχούμενων τάξεων είναι εκ των πραγμάτων πάντα δευτερεύουσες Το κυρίαρχο

οικονομικό και νομικοπολιτικό σύστημα τις αφομοιώνει πλήρως Το δίκαιο παραμένει τόσο

στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή του έκφραση του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού

μετασχηματισμού και εκφράζει την οικονομική πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της

άρχουσας τάξης Μπορεί η άρχουσα τάξη σε επιμέρους τομείς να προβαίνει σε

παραχωρήσεις αυτό όμως καθόλου δεν αλλοιώνει την ουσία της εξουσίας της όπως

εκφράζεται και στο δίκαιο

Μετά λοιπόν από την παραπάνω διευκρίνιση και αφού υπενθυμίσουμε ότι από τη

μαρξιστική σκοπιά οι βασικές ιδιότητες του δικαίου είναι η έκφραση των συμφερόντων της

κυρίαρχης τάξης και η διατήρηση και ενίσχυση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής θα ήταν

χρήσιμο συνθέτοντας τα παραπάνω στοιχεία να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του δικαίου

πάντα όμως μέσα από τη μαρξιστική μεθοδολογία Δηλαδή παίρνοντας ως δεδομένη τη

διαίρεση της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις και χρησιμοποιώντας τις αρχές του

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 3: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Εισαγωγή

Η εργασία αυτή γίνεται στα πλαίσια του μαθήματος Μαρξιστική Οικονομική I και

αφορά τη σχέση του δικαίου με την κοινωνία που είναι διαιρεμένη σε ανταγωνιστικές

τάξεις και τις επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού στο δίκαιο Με την ανάπτυξη του

πρώτου θέματος ασχολείται η πρώτη ενότητα και με την ανάπτυξη του δεύτερου η

δεύτερη ενότητα Αφιερώσαμε μία πρόσθετη ενότητα στην έννοια της οικονομικής

δικαιοσύνης στη μαρξιστική θεωρία γιατί το συγκεκριμένο θέμα θεωρούμε ότι είναι

εξαιρετικού ενδιαφέροντος για έναν οικονομολόγο και επίσης γιατί σχετίζεται άμεσα με

την έννοια του δικαίου

Παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του Δικαίου

Η μαρξιστική θεωρία δομεί την αντίληψή της για το δίκαιο πάνω στο βασικό μεθοδολογικό

της εργαλείο για την εξέταση των κοινωνικών φαινομένων τον ιστορικό υλισμό Οι

μαρξιστές θεωρητικοί του δικαίου αντιμετωπίζουν το Δίκαιο ως μέρος του εποικοδομήματος

της κοινωνίας και κατά συνέπεια θεωρούν ότι επηρεάζεται και επηρεάζει την οικονομική

βάση της κοινωνίας και ότι αλληλεπιδρά με τα υπόλοιπα στοιχεία του εποικοδομήματος

Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζει όποιος θα ήθελε να διερευνήσει τη μαρξιστική θεωρία του

δικαίου είναι ότι δεν υπάρχει κάποιο σύγγραμμα γραμμένο από τους κλασικούς συγγραφείς

του μαρξισμού που να είναι εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στο δίκαιο Παρrsquo όλα αυτά υπάρχουν

σε πολλά κλασικά βιβλία αρκετές παραπομπές στο ρόλο του δικαίου και έτσι μπορεί να

εξαχθεί μια ολοκληρωμένη άποψη της μαρξιστικής αντίληψης για το δίκαιο

Η πρώτη θεμελιώδης αναφορά για το δίκαιο (ίσως είναι ορθότερο σε σχέση με τη

μαρξιστική αντίληψη να χρησιμοποιείται ο όρος νομικό εποικοδόμημα) που συναντάται στα

κλασικά μαρξιστικά κείμενα βρίσκεται στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος όπου

οι Μαρξ και Ένγκελς απευθυνόμενοι στην αστική τάξη αναφέρουν ότι laquoτο δίκαιό σας είναι η

θέληση της τάξης σας που αναγορεύτηκε σε νόμο θέληση που το περιεχόμενό της

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξης της τάξης σαςraquo Η άλλη θεμελιώδης αναφορά

εντοπίζεται στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας στον οποίο διαβάζουμε

ότι laquoτο σύνολο των παραγωγικών αυτών σχέσεων αποτελεί το οικονομικό οικοδόμημα της

κοινωνίας την υλική βάση που πάνω της υψώνεται ένα νομικό και πολιτικό εποικοδόμημα

και που σrsquo αυτήν αντιστοιχούν ορισμένες πάλι κοινωνικές μορφές συνείδησηςhellip Όταν

μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται λιγότερο ή περισσότερο γρηγορότερα ή

αργότερα ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα Όταν αντικρίζουμε τέτοιου είδους

ανατροπές πάντα θα πρέπει να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της

παραγωγήςhellip από τις νομικές πολιτικές θρησκευτικές καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές

μορφές κοντολογίς από τις ιδεολογικές μορφές που μrsquo αυτές συνειδητοποιούν οι άνθρωποι

αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουνraquo

Με βάση τα παραπάνω αποσπάσματα μπορούμε να δούμε τη βασική μεθοδολογία με την

οποία θα έπρεπε κατά τους μαρξιστές να αντιμετωπίζονται τα ζητήματα του Δικαίου πρέπει

να εξετάζονται έχοντας ως επιστημονική-φιλοσοφική βάση την ιστορικοϋλιστική αντίληψη

για την κοινωνία Πιο συγκεκριμένα διαβάζουμε στο πρώτο απόσπασμα ότι το δίκαιο οι

νόμοι του σύγχρονου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος συνδέονται με τις επιδιώξεις

δηλαδή με τη συνειδητή συμπεριφορά της κυρίαρχης αστικής τάξης Κρίθηκε μάλιστα

σκόπιμο από τους Μαρξ και Ένγκελς να τονίσουν ότι η θέληση της κυρίαρχης τάξης

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξής της θέλοντας να υπογραμμίσουν ότι οι υλικές

συνθήκες καθορίζουν τη συνείδηση και όχι το αντίστροφο Στο δεύτερο απόσπασμα

μάλιστα εξηγώντας την κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης το νομικό σύστημα

τοποθετείται μαζί με την πολιτική στο εποικοδόμημα της κοινωνίας Έτσι καθορίζεται η

θεμελιώδης σχέση οικονομίας και δικαίου οι σχέσεις παραγωγής είναι αυτές που αποτελούν

τη βάση το πλαίσιο που καθορίζεται το νομικό εποικοδόμημα

Στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε να μη διαστρεβλωθεί το νόημα

που ήθελαν οι ιδρυτές του μαρξισμού να προσδώσουν στη σχέση βάσης-εποικοδομήματος

Οι Μαρξ και Ένγκελς καθόλου δεν εννοούσαν μια μηχανιστική και μονόδρομη επίδραση

στην οποία η οικονομία καθορίζει με απόλυτο τρόπο τις νομικές πολιτικές και άλλες σχέσεις

του εποικοδομήματος Στη μαρξιστική θεωρία εξ ίσου έντονο με το υλιστικό είναι και το

διαλεκτικό στοιχείο το εποικοδόμημα αντεπιδρά στην οικονομική βάση Βέβαια αυτό δε

σημαίνει πως το νομικό εποικοδόμημα όπως και οι άλλες πλευρές του εποικοδομήματος

έχει αυτοτελή ιστορική εξέλιξη Οι οικονομικές σχέσεις είναι η καθοριστική βάση της

ιστορίας της κοινωνίας Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός

πως το εποικοδόμημα διαθέτει τη δική του ιστορική δράση

Όσον αφορά το νομικό εποικοδόμημα ο Ένγκελς σημειώνει ότι laquoτο δίκαιο δεν πρέπει

μόνο να ανταποκρίνεται στη γενική οικονομική κατάσταση να είναι έκφρασή του αλλά να

είναι και μια έκφραση με εσωτερική συνοχή έτσι που να μην αναιρεί τον ίδιο τον εαυτό της

με εσωτερικές αντιφάσεις Και για να συντελεστεί αυτό παραβιάζεται όλο και περισσότερο

η πιστή αντανάκλαση των οικονομικών σχέσεωνraquo Δηλαδή η εσωτερική συνοχή που

απαιτείται για τη λειτουργία του δικαίου οδηγεί στο να έχει το νομικό εποικοδόμημα μια

σχετική αυτοτέλεια η οποία με τη σειρά της καθιστά δυνατή την αντεπίδραση των νομικών

μορφών στις κοινωνικές σχέσεις Για παράδειγμα η σύμβαση εργασίας στον καπιταλισμό

δεν αποτελεί απλά τη νομική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπου ο

κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν τυπικά ισότιμοι εμπορευματοκάτοχοι έρχονται μεταξύ

τους σε συμφωνία Για τους μαρξιστές η νομική αυτή μορφή είναι σε μεγάλο βαθμό και

κατά κανόνα απαραίτητη για την υλοποίηση της ουσίας της σχέσης αυτής και για τη

λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού άντλησης της υπεραξίας

Η σχετική αυτή αυτοτέλεια είναι το στοιχείο εκείνο που επιτρέπει στο νομικό

εποικοδόμημα να ενσωματώνει διεκδικήσεις των τάξεων και στρωμάτων που υφίσταται

εκμετάλλευση Η κυρίαρχη τάξη και οι πολιτικοί της εκφραστές λαμβάνουν κατά κανόνα

υπόψη τους τις διαθέσεις των καταπιεζόμενων λαϊκών στρωμάτων λαμβάνουν τελικά υπόψη

τους το συσχετισμό των δυνάμεων Ο συσχετισμός των δυνάμεων θεωρείται ο παράγοντας

εκείνος που καθορίζει τη σχετική αυτοτέλεια του δικαίου από την οικονομική του βάση

Εμφανίζονται λοιπόν καταστάσεις κατά τις οποίες η κρατική εξουσία αναγκάζεται συχνά να

μην εφαρμόζει ή να ανέχεται τη μη ουσιαστική εφαρμογή του νόμου κάτω από την πίεση

των καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων και με στόχο να εκτονώσει τις πιέσεις που

υφίσταται Παρrsquo όλα αυτά δεν πρέπει κάποιος να παρασυρθεί η μαρξιστική θεωρία στο

σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η όποια αντανάκλαση του συσχετισμού των δυνάμεων στο

νομικό εποικοδόμημα δεν μπορεί ποτέ να υπερβαίνει το θεμελιώδες αυτό στοιχείο την

κυρίαρχη τάξη το κράτος της το νομικό της σύστημα Οι όποιες νομοθετικές κατακτήσεις

των κυριαρχούμενων τάξεων είναι εκ των πραγμάτων πάντα δευτερεύουσες Το κυρίαρχο

οικονομικό και νομικοπολιτικό σύστημα τις αφομοιώνει πλήρως Το δίκαιο παραμένει τόσο

στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή του έκφραση του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού

μετασχηματισμού και εκφράζει την οικονομική πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της

άρχουσας τάξης Μπορεί η άρχουσα τάξη σε επιμέρους τομείς να προβαίνει σε

παραχωρήσεις αυτό όμως καθόλου δεν αλλοιώνει την ουσία της εξουσίας της όπως

εκφράζεται και στο δίκαιο

Μετά λοιπόν από την παραπάνω διευκρίνιση και αφού υπενθυμίσουμε ότι από τη

μαρξιστική σκοπιά οι βασικές ιδιότητες του δικαίου είναι η έκφραση των συμφερόντων της

κυρίαρχης τάξης και η διατήρηση και ενίσχυση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής θα ήταν

χρήσιμο συνθέτοντας τα παραπάνω στοιχεία να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του δικαίου

πάντα όμως μέσα από τη μαρξιστική μεθοδολογία Δηλαδή παίρνοντας ως δεδομένη τη

διαίρεση της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις και χρησιμοποιώντας τις αρχές του

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 4: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

μεταβάλλεται η οικονομική βάση ανατρέπεται λιγότερο ή περισσότερο γρηγορότερα ή

αργότερα ολόκληρο το τεράστιο εποικοδόμημα Όταν αντικρίζουμε τέτοιου είδους

ανατροπές πάντα θα πρέπει να ξεχωρίζουμε την υλική ανατροπή των οικονομικών όρων της

παραγωγήςhellip από τις νομικές πολιτικές θρησκευτικές καλλιτεχνικές ή φιλοσοφικές

μορφές κοντολογίς από τις ιδεολογικές μορφές που μrsquo αυτές συνειδητοποιούν οι άνθρωποι

αυτή τη σύγκρουση και την αποτελειώνουνraquo

Με βάση τα παραπάνω αποσπάσματα μπορούμε να δούμε τη βασική μεθοδολογία με την

οποία θα έπρεπε κατά τους μαρξιστές να αντιμετωπίζονται τα ζητήματα του Δικαίου πρέπει

να εξετάζονται έχοντας ως επιστημονική-φιλοσοφική βάση την ιστορικοϋλιστική αντίληψη

για την κοινωνία Πιο συγκεκριμένα διαβάζουμε στο πρώτο απόσπασμα ότι το δίκαιο οι

νόμοι του σύγχρονου κοινωνικο-οικονομικού συστήματος συνδέονται με τις επιδιώξεις

δηλαδή με τη συνειδητή συμπεριφορά της κυρίαρχης αστικής τάξης Κρίθηκε μάλιστα

σκόπιμο από τους Μαρξ και Ένγκελς να τονίσουν ότι η θέληση της κυρίαρχης τάξης

καθορίζεται από τις υλικές συνθήκες ύπαρξής της θέλοντας να υπογραμμίσουν ότι οι υλικές

συνθήκες καθορίζουν τη συνείδηση και όχι το αντίστροφο Στο δεύτερο απόσπασμα

μάλιστα εξηγώντας την κινητήρια δύναμη της κοινωνικής εξέλιξης το νομικό σύστημα

τοποθετείται μαζί με την πολιτική στο εποικοδόμημα της κοινωνίας Έτσι καθορίζεται η

θεμελιώδης σχέση οικονομίας και δικαίου οι σχέσεις παραγωγής είναι αυτές που αποτελούν

τη βάση το πλαίσιο που καθορίζεται το νομικό εποικοδόμημα

Στο σημείο αυτό πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε να μη διαστρεβλωθεί το νόημα

που ήθελαν οι ιδρυτές του μαρξισμού να προσδώσουν στη σχέση βάσης-εποικοδομήματος

Οι Μαρξ και Ένγκελς καθόλου δεν εννοούσαν μια μηχανιστική και μονόδρομη επίδραση

στην οποία η οικονομία καθορίζει με απόλυτο τρόπο τις νομικές πολιτικές και άλλες σχέσεις

του εποικοδομήματος Στη μαρξιστική θεωρία εξ ίσου έντονο με το υλιστικό είναι και το

διαλεκτικό στοιχείο το εποικοδόμημα αντεπιδρά στην οικονομική βάση Βέβαια αυτό δε

σημαίνει πως το νομικό εποικοδόμημα όπως και οι άλλες πλευρές του εποικοδομήματος

έχει αυτοτελή ιστορική εξέλιξη Οι οικονομικές σχέσεις είναι η καθοριστική βάση της

ιστορίας της κοινωνίας Αυτό όμως δε σημαίνει ότι πρέπει να παραγνωρίζεται το γεγονός

πως το εποικοδόμημα διαθέτει τη δική του ιστορική δράση

Όσον αφορά το νομικό εποικοδόμημα ο Ένγκελς σημειώνει ότι laquoτο δίκαιο δεν πρέπει

μόνο να ανταποκρίνεται στη γενική οικονομική κατάσταση να είναι έκφρασή του αλλά να

είναι και μια έκφραση με εσωτερική συνοχή έτσι που να μην αναιρεί τον ίδιο τον εαυτό της

με εσωτερικές αντιφάσεις Και για να συντελεστεί αυτό παραβιάζεται όλο και περισσότερο

η πιστή αντανάκλαση των οικονομικών σχέσεωνraquo Δηλαδή η εσωτερική συνοχή που

απαιτείται για τη λειτουργία του δικαίου οδηγεί στο να έχει το νομικό εποικοδόμημα μια

σχετική αυτοτέλεια η οποία με τη σειρά της καθιστά δυνατή την αντεπίδραση των νομικών

μορφών στις κοινωνικές σχέσεις Για παράδειγμα η σύμβαση εργασίας στον καπιταλισμό

δεν αποτελεί απλά τη νομική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπου ο

κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν τυπικά ισότιμοι εμπορευματοκάτοχοι έρχονται μεταξύ

τους σε συμφωνία Για τους μαρξιστές η νομική αυτή μορφή είναι σε μεγάλο βαθμό και

κατά κανόνα απαραίτητη για την υλοποίηση της ουσίας της σχέσης αυτής και για τη

λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού άντλησης της υπεραξίας

Η σχετική αυτή αυτοτέλεια είναι το στοιχείο εκείνο που επιτρέπει στο νομικό

εποικοδόμημα να ενσωματώνει διεκδικήσεις των τάξεων και στρωμάτων που υφίσταται

εκμετάλλευση Η κυρίαρχη τάξη και οι πολιτικοί της εκφραστές λαμβάνουν κατά κανόνα

υπόψη τους τις διαθέσεις των καταπιεζόμενων λαϊκών στρωμάτων λαμβάνουν τελικά υπόψη

τους το συσχετισμό των δυνάμεων Ο συσχετισμός των δυνάμεων θεωρείται ο παράγοντας

εκείνος που καθορίζει τη σχετική αυτοτέλεια του δικαίου από την οικονομική του βάση

Εμφανίζονται λοιπόν καταστάσεις κατά τις οποίες η κρατική εξουσία αναγκάζεται συχνά να

μην εφαρμόζει ή να ανέχεται τη μη ουσιαστική εφαρμογή του νόμου κάτω από την πίεση

των καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων και με στόχο να εκτονώσει τις πιέσεις που

υφίσταται Παρrsquo όλα αυτά δεν πρέπει κάποιος να παρασυρθεί η μαρξιστική θεωρία στο

σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η όποια αντανάκλαση του συσχετισμού των δυνάμεων στο

νομικό εποικοδόμημα δεν μπορεί ποτέ να υπερβαίνει το θεμελιώδες αυτό στοιχείο την

κυρίαρχη τάξη το κράτος της το νομικό της σύστημα Οι όποιες νομοθετικές κατακτήσεις

των κυριαρχούμενων τάξεων είναι εκ των πραγμάτων πάντα δευτερεύουσες Το κυρίαρχο

οικονομικό και νομικοπολιτικό σύστημα τις αφομοιώνει πλήρως Το δίκαιο παραμένει τόσο

στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή του έκφραση του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού

μετασχηματισμού και εκφράζει την οικονομική πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της

άρχουσας τάξης Μπορεί η άρχουσα τάξη σε επιμέρους τομείς να προβαίνει σε

παραχωρήσεις αυτό όμως καθόλου δεν αλλοιώνει την ουσία της εξουσίας της όπως

εκφράζεται και στο δίκαιο

Μετά λοιπόν από την παραπάνω διευκρίνιση και αφού υπενθυμίσουμε ότι από τη

μαρξιστική σκοπιά οι βασικές ιδιότητες του δικαίου είναι η έκφραση των συμφερόντων της

κυρίαρχης τάξης και η διατήρηση και ενίσχυση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής θα ήταν

χρήσιμο συνθέτοντας τα παραπάνω στοιχεία να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του δικαίου

πάντα όμως μέσα από τη μαρξιστική μεθοδολογία Δηλαδή παίρνοντας ως δεδομένη τη

διαίρεση της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις και χρησιμοποιώντας τις αρχές του

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 5: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

απαιτείται για τη λειτουργία του δικαίου οδηγεί στο να έχει το νομικό εποικοδόμημα μια

σχετική αυτοτέλεια η οποία με τη σειρά της καθιστά δυνατή την αντεπίδραση των νομικών

μορφών στις κοινωνικές σχέσεις Για παράδειγμα η σύμβαση εργασίας στον καπιταλισμό

δεν αποτελεί απλά τη νομική μορφή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής όπου ο

κεφαλαιοκράτης και ο εργάτης σαν τυπικά ισότιμοι εμπορευματοκάτοχοι έρχονται μεταξύ

τους σε συμφωνία Για τους μαρξιστές η νομική αυτή μορφή είναι σε μεγάλο βαθμό και

κατά κανόνα απαραίτητη για την υλοποίηση της ουσίας της σχέσης αυτής και για τη

λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού άντλησης της υπεραξίας

Η σχετική αυτή αυτοτέλεια είναι το στοιχείο εκείνο που επιτρέπει στο νομικό

εποικοδόμημα να ενσωματώνει διεκδικήσεις των τάξεων και στρωμάτων που υφίσταται

εκμετάλλευση Η κυρίαρχη τάξη και οι πολιτικοί της εκφραστές λαμβάνουν κατά κανόνα

υπόψη τους τις διαθέσεις των καταπιεζόμενων λαϊκών στρωμάτων λαμβάνουν τελικά υπόψη

τους το συσχετισμό των δυνάμεων Ο συσχετισμός των δυνάμεων θεωρείται ο παράγοντας

εκείνος που καθορίζει τη σχετική αυτοτέλεια του δικαίου από την οικονομική του βάση

Εμφανίζονται λοιπόν καταστάσεις κατά τις οποίες η κρατική εξουσία αναγκάζεται συχνά να

μην εφαρμόζει ή να ανέχεται τη μη ουσιαστική εφαρμογή του νόμου κάτω από την πίεση

των καταπιεζόμενων κοινωνικών στρωμάτων και με στόχο να εκτονώσει τις πιέσεις που

υφίσταται Παρrsquo όλα αυτά δεν πρέπει κάποιος να παρασυρθεί η μαρξιστική θεωρία στο

σημείο αυτό είναι ξεκάθαρη η όποια αντανάκλαση του συσχετισμού των δυνάμεων στο

νομικό εποικοδόμημα δεν μπορεί ποτέ να υπερβαίνει το θεμελιώδες αυτό στοιχείο την

κυρίαρχη τάξη το κράτος της το νομικό της σύστημα Οι όποιες νομοθετικές κατακτήσεις

των κυριαρχούμενων τάξεων είναι εκ των πραγμάτων πάντα δευτερεύουσες Το κυρίαρχο

οικονομικό και νομικοπολιτικό σύστημα τις αφομοιώνει πλήρως Το δίκαιο παραμένει τόσο

στο περιεχόμενο όσο και στη μορφή του έκφραση του κυρίαρχου κοινωνικο-οικονομικού

μετασχηματισμού και εκφράζει την οικονομική πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία της

άρχουσας τάξης Μπορεί η άρχουσα τάξη σε επιμέρους τομείς να προβαίνει σε

παραχωρήσεις αυτό όμως καθόλου δεν αλλοιώνει την ουσία της εξουσίας της όπως

εκφράζεται και στο δίκαιο

Μετά λοιπόν από την παραπάνω διευκρίνιση και αφού υπενθυμίσουμε ότι από τη

μαρξιστική σκοπιά οι βασικές ιδιότητες του δικαίου είναι η έκφραση των συμφερόντων της

κυρίαρχης τάξης και η διατήρηση και ενίσχυση του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής θα ήταν

χρήσιμο συνθέτοντας τα παραπάνω στοιχεία να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του δικαίου

πάντα όμως μέσα από τη μαρξιστική μεθοδολογία Δηλαδή παίρνοντας ως δεδομένη τη

διαίρεση της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές τάξεις και χρησιμοποιώντας τις αρχές του

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 6: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

ιστορικού υλισμού Τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι laquoτο νομικό εποικοδόμημα είναι το

σύστημα κανόνων δικαίου που προστατεύονται από το κράτος και που εκφράζει τον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής και τις συνακόλουθες κοινωνικές σχέσεις (αποτελώντας τη

μορφή τους) και ως εκ τούτου εκφράζει την κυρίαρχη κοινωνική τάξη ενώ παράλληλα

συμβάλλει στην αναπαραγωγή τουςraquo

Στον παραπάνω (laquoμαρξιστικόraquo) ορισμό του δικαίου βλέπουμε να αναδύεται ένα στοιχείο

που μέχρι στιγμής δεν έχουμε σχολιάσει η σχέση δικαίου και κράτους στα πλαίσια πάντα

του ιστορικού υλισμού Σύμφωνα λοιπόν με τους κλασικούς του μαρξισμού οι νόμοι

αποκτούν ισχύ μέσω της κρατικής εξουσίας μέσω της υλικής και ιδεολογικής δύναμης

επιβολής που διαθέτει το κράτος Ο Ένγκελς στο έργο του Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το

τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας έγραφε laquoΌλες οι ανάγκες της κοινωνίας των

πολιτών-αδιάφορο ποια τάξη κρατά την εξουσία- πρέπει να περάσουν από την κρατική

θέληση για να αποκτήσουν γενική ισχύ με τη μορφή νόμωνraquo

Ο Λένιν στο άρθρο του Αντιφατική θέση τόνιζε ότι laquoη θέληση αν είναι θέληση του

κράτους πρέπει να εκφραστεί σα νόμος καθιερωμένος από μια εξουσία διαφορετικά η λέξη

lsquoθέλησηrsquo είναι μια κούφια λέξη μια σαπουνόφουσκαraquo Βλέπουμε λοιπόν πως για τους

θεωρητικούς του μαρξισμού το δίκαιο και το κράτος συνδέονται από μια σχέση ανάγκης οι

νομικοί κανόνες γραπτοί ή άγραφοι καθώς και το δίκαιο στο σύνολό του εξασφαλίζει την

εφαρμογή του χάρη στην κρατική εξουσία Το δίκαιο πηγάζει από την κρατική εξουσία

άμεσα ή έμμεσα(στην περίπτωση αναγνώρισης από το κράτος ενός κανόνα ως δικαιικού

όταν δεν έχει θεσπιστεί με πρωτοβουλία του ίδιου του κράτους) και προστατεύεται από

αυτήν Ωστόσο ο ένας ή ο άλλος κανόνας δικαίου ή ακόμη και τμήματα του νομικού

συστήματος είναι δυνατό να μη βρίσκουν εφαρμογή είτε γιατί το κράτος αδιαφορεί είτε

γιατί το κράτος ανέχεται είτε γιατί το κράτος το ίδιο δεν το θέτει σε εφαρμογή Οι τελευταίες

εξαιρέσεις δημιουργούνται ως αποτελέσματα δευτερευόντων παραγόντων και δεν μπορούν

να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη σχέση ανάγκης μεταξύ κράτους και δικαίου

Με άλλα λόγια σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό το νομικό εποικοδόμημα συνολικά

αλλά κατά κανόνα και σε κάθε επιμέρους ρύθμιση βρίσκεται υπό την προστασία της

κρατικής εξουσίας Είναι δυνατόν όμως για λόγους που σχετίζονται με τις διακυμάνσεις της

ταξικής πάλης ή και ποικιλόμορφους άλλους παράγοντες κάποιοι κανόνες δικαίου να μην

προστατεύονται πραγματικά ή τουλάχιστον όχι αποτελεσματικά από την κρατική εξουσία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 7: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Αυτό μπορεί να συμβαίνει λόγω του ευνοϊκού για την εργατική τάξη συσχετισμού των

δυνάμεων σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή επειδή δεν έχουν όλοι οι νόμοι ως σημείο

αναφοράς το κράτος αλλά και επειδή υπάρχουν πλευρές που το κράτος δεν ενδιαφέρεται να

περιβάλει με τη μορφή του νόμου είτε γιατί δεν υπάρχει ακόμη ανάγκη για κάτι τέτοιο είτε

γιατί δεν έγινε δυνατό είτε γιατί η κρατική εξουσία επιθυμεί να κρατήσει αφανείς τις

σχετικές της δραστηριότητες

Μια άλλη σημαντική πτυχή της σχέσης δικαίου-κράτους αφορά τη συζήτηση για την

επίδραση που ασκεί το νομικό εποικοδόμημα στην κρατική εξουσία Η παραδοσιακή αστική

θεωρία υποστηρίζει ότι το δίκαιο(ορθότερα το δίκαιο της καπιταλιστικής περιόδου) θέτει

φραγμούς στην κρατική εξουσία εξασφαλίζοντας τελικά την υποταγή του κράτους στους

νομικούς κανόνες Υπάρχει δηλαδή μια αυτοδέσμευση της κρατικής εξουσίας μέσω του

δικαίου οργανώνοντας τον τρόπο άσκησης της με κανόνες δικαίου η κρατική εξουσία

αυτοπεριορίζεται αυτοδεσμεύεται να μην ενεργεί αυθαίρετα αλλά όταν και όπως ο νόμος

ορίζει

Η αυτοδέσμευση αυτή όμως είναι στην πράξη πολύ σχετική εώς ανύπαρκτη Για τους

μαρξιστές η τήρηση της νομιμότητας από την κρατική εξουσία κρίνεται από το συσχετισμό

των δυνάμεων Έτσι σε ιδιαίτερα κρίσιμες στιγμές και ανάλογα με το συσχετισμό δυνάμεων

τα νομικά κωλύματα παραμερίζονται Με παρόμοιο σκεπτικό καταρρίπτεται και το

επιχείρημα ότι το δίκαιο θέτει το πλαίσιο που διεξάγεται η ταξική πάλη Σύμφωνα με τον

ιστορικό υλισμό η ύπαρξη και η διαπάλη των κοινωνικών τάξεων μεταξύ τους καθορίζεται

πρώτα απrsquo όλα από τον εκάστοτε τρόπο παραγωγής από τη διαλεκτική σχέση παραγωγικών

δυνάμεων και παραγωγικών σχέσεων Η οικονομική βάση είναι που καθορίζει το πλαίσιο

μέσα στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη

Αυτό είναι και το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της αστικής νομικής επιστήμηςαρνείται τον

καθοριστικό για τους μαρξιστές ρόλο της οικονομικής δομής των παραγωγικών σχέσεων

Αρνείται δηλαδή το ότι οι νομικές έννοιες και αρχές πηγάζουν από τις οικονομικές σχέσεις

και όχι το αντίθετο ενώ διαστρέφουν με νομικά μέσα την πραγματικότητα θεωρώντας την

ανεστραμμένη Αποτυγχάνει λοιπόν να διακρίνει την πραγματική ταξική φύση του κράτους

και του δικαίου και τον τρόπο με τον οποίο στηρίζουν και διευκολύνουν την αναπαραγωγή

της κυρίαρχης τάξης

Πριν ολοκληρώσουμε την ενότητα αυτή θέλουμε να σχολιάσουμε τη σχέση που

διαμορφώνεται ανάμεσα στο δίκαιο και τα άλλα στοιχεία του εποικοδομήματος Σύμφωνα με

τις αρχές του ιστορικού υλισμού ο θεμελιώδης παράγοντας που επηρεάζει την κίνηση του

εποικοδομήματος είναι η οικονομική βάση Υπάρχει όμως και αλληλεπίδραση ανάμεσα στα

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 8: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

διαφορετικά στοιχεία του εποικοδομήματος Όπως σημείωνε και ο Ένγκελς laquoη πολιτική

νομική φιλοσοφική θρησκευτική φιλολογική καλλιτεχνική κλπ ανάπτυξη βασίζεται στην

οικονομική Όλες τους όμως επιδρούν επίσης η μία πάνω στην άλλη και πάνω στην

οικονομική βάσηraquo Μιλήσαμε πριν για τη σχέση δικαίου και κράτους Εκτός από τη σχέση

αυτή όμως και άλλες μορφές του εποικοδομήματος επιδρούν στο δίκαιο η ιδεολογία σε

όλες τις μορφές της (πολιτική θρησκευτική κλπ) η ηθική οι αισθητικές αντιλήψεις

επηρεάζουν τη διαμόρφωση του δικαίου Ισχύει βέβαια και το αντίστροφο ο νόμος επιδρά

στη διαμόρφωση των φιλοσοφικών πολιτικών θρησκευτικών κλπ ιδεολογικών

πεποιθήσεων στις ηθικές και αισθητικές αντιλήψεις Αυτή η αλληλεπίδραση ανάμεσα στις

ιδεολογικές μορφές (μία εκ των οποίων είναι και το δίκαιο) οφείλεται στην σχετική

αυτοτέλεια της κίνησης τους Κυρίαρχη συνιστώσα στην κίνηση τόσο του νομικού όσο και

του συνόλου του εποικοδομήματος σε κάθε περίπτωση πάντως παραμένει η έκφραση των

αναγκών αναπαραγωγής του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και των συμφερόντων της

άρχουσας τάξης

Θα θέλαμε τέλος να κάνουμε κάποιες παρατηρήσεις σε σχέση με τη μαρξιστική θεωρία

του δικαίου που αφορούν τη μορφή του δικαίου Η εξήγηση της σύμφωνα πάντα με τις

αρχές του ιστορικού υλισμού πρέπει να αναζητηθεί στην παραγωγή Για τους μαρξιστές η

εμπορευματική μορφή της παραγωγής είναι η βασική αιτία για τη σημερινή μορφή του

δικαίου Θα θέλαμε να σχολιάσουμε ιδιαίτερα μια ρύθμισητη νομική ισοτιμία όλων

απέναντι στο νόμο Προσωπικά μιλώντας πιστεύουμε πως οι ρυθμίσεις εκείνες οι οποίες

εξασφαλίζουν την ισότητα όλων απέναντι στο νόμο είναι από τα σημαντικότερα επιτεύγματα

του ανθρώπου για να βελτιώσει την κοινωνία που ζει Είναι οι σημαντικότερες ρυθμίσεις του

δικαίου που εξασφαλίζουν την έννοια της θεμελιώδους ισότητας των πολιτών απέναντι στο

νόμο και η παραβίαση τους θα πρέπει να επισύρει αυστηρές ποινές στη δικαστική εξουσία

Ας δούμε πως αντιμετωπίζει ο μαρξισμός την έννοια της ισοτιμίας των πολιτών απέναντι στο

νόμο Η νομική ισοτιμία η μόνη λειτουργία που επιτελεί είναι η διευκόλυνση της

εκμετάλλευσης των εργαζομένων από την κυρίαρχη τάξη Η νομική ισοτιμία για τους

μαρξιστές δεν είναι μια από τις σπουδαιότερες νίκες του ανθρώπου απέναντι στην

αυθαιρεσία της κρατικής εξουσίας αλλά η αντανάκλαση και η προϋπόθεση του

καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης Πίσω από τη νομική ισοτιμία

κρύβεται η πραγματική ανισότητα τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των κοινωνικών τάξεων

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 9: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

και γενικότερα οι σχέσεις εκμετάλλευσης και καταπίεσης σε όλο το κοινωνικό φάσμα

καλύπτονται από το πέπλο της ισότητας των υποκειμένων δικαίου και της υποτιθέμενης για

τους μαρξιστές ισοτιμίας των βουλήσεων τους Οι ρυθμίσεις ισότητας απέναντι στο νόμο για

τους μαρξιστές είναι κενές περιεχομένου ο μόνος λόγος που έχουν υιοθετηθεί είναι το ότι

διευκολύνουν την εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την άρχουσα δηλαδή την

αναπαραγωγή του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής Οι μαρξιστές βλέπουν ότι ο εργάτης είναι

ίσος με τον καπιταλιστή απέναντι στο νόμο για να του πουλήσει όσο το δυνατόν πιο εύκολα

την εργατική του δύναμη και όχι για να μπορέσει να διεκδικήσει τα δικαιώματα του σε ένα

δίκαιο δικαστήριο απαλλαγμένο από τη μεροληπτική ανισότητα που επικρατούσε τα

προηγούμενα χρόνια

Το Δίκαιο και ο νεοφιλελευθερισμός

Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως συνέπεια πολλών και σύνθετων (κατά την

προσωπική μας άποψη τουλάχιστον γιατί ο ιστορικός υλισμός δίνει μια διαφορετική οπτική)

οικονομικών (μεγάλη οικονομική κρίση) πολιτικών (εγκαθίδρυση αυταρχικών καθεστώτων

σε πολλές χώρες) και κοινωνικών φαινομένων έχουμε την επανεμφάνιση του

φιλελευθερισμού τόσο στις σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες των κοινωνικών επιστημών

όσο και στη δημιουργία ή ενδυνάμωση των φιλελεύθερων κομμάτων στις δυτικές χώρες το

δόγμα αυτό έχει επικρατήσει να ονομάζεται νεοφιλελευθερισμός για να δηλώσει την

επανεμφάνιση του φιλελευθερισμού στο πολιτικό προσκήνιο μετά την υποχώρησή του λόγω

της επικράτησης του κεϋνσιανισμού την δεκαετία του 1940 και μέχρι σήμερα κυριαρχεί

στην πολιτική σκηνή των περισσότερων προηγμένων χωρών Βασίστηκε στο επιστημονικό

έργο σημαντικών διανοητών όπως ο FHayek (The road to serfdom 1944) και ο RNozick

(συγγραφέας του θεμέλιου λίθου του πολιτικού φιλελευθερισμού Anarchy State and

Utopia 1974) Το βασικό στοιχείο που πρεσβεύει ο νεοφιλελευθερισμός είναι η ελάχιστη

παρέμβαση του κράτους στην οικονομική ζωή των ατόμων Σύμφωνα με τους

νεοφιλελεύθερους το κράτος πρέπει να είναι ελάχιστο και να περιορίζεται στην παροχή

προστασίας προς όλους τους πολίτες δηλαδή στην προστασία από φυσική βία κλοπή

απάτη και ταυτόχρονα να επιβάλει την τήρηση των συμφωνιών που οι πολίτες έχουν

συνάψει μεταξύ τους Όλες οι άλλες λειτουργίες και δραστηριότητες του σύγχρονου

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 10: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

κράτους όπως πχ η παιδεία η περίθαλψη η ασφάλιση πρέπει να αφεθούν στα χέρια των

ιδιωτών ώστε να λειτουργήσει ο ανταγωνισμός και να προκύψει η μέγιστη δυνατή

αποτελεσματικότητα Όπως ο κλασικός φιλελευθερισμός του 18-19ου αι είχε αντιταχθεί στον

αυταρχισμό του κράτους κατά παρόμοιο τρόπο και ο νεοφιλελευθερισμός συγκρούεται με

τον κρατικό παρεμβατισμό του 20ου αι έχοντας ως συνθήματα laquoτο κράτος περιορισμένο στο

ρόλο του νυχτοφύλακαraquo και ότι laquoη φορολογία είναι κλοπήraquo (θα σχολιάσουμε περισσότερο

την έννοια της αποτελεσματικότητας σε συνδυασμό με εκείνη της δικαιοσύνης στην επόμενη

ενότητα)

Έτσι λοιπόν και στον τομέα του δικαίου το βασικό στοιχείο του νεοφιλελευθερισμού

εντοπίζεται στο αίτημα για λιγότερο δίκαιο Οι νεοφιλελεύθεροι θεωρητικοί του δικαίου

κατηγορούσαν το νομικό σύστημα των καπιταλιστικών κρατών της δεκαετίας του 1970 και

του 1980 γιατί πίστευαν πως το δίκαιο χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα

του εξαιτίας της αυξανόμενης κρατικής παρέμβασης στις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις

και αυτό υποστήριζαν έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της κρατικής νομικής παρέμβασης

Γιrsquo αυτό λοιπόν ο νομικός νεοφιλελευθερισμός επαγγέλλεται την απονομικοποίηση των

κοινωνικών σχέσεων την απόσυρση του κράτους και του δικαίου και προτείνει την

laquoαυτορύθμισήraquo τους ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη αποτελεσματικότητα του νομικού

συστήματος (εν ολίγοις βλέπουμε την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου οικονομικού

μοντέλου στο δίκαιο)

Ο νομικός φιλελευθερισμός στηρίζει την πολιτική του πρόταση σε μεγάλο βαθμό στη

λεγόμενη κρίση του νόμου Ο νόμος στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία έχει καταστεί σε

μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικός χάνει σταδιακά το γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του

Κατά την προσωπική μας άποψη το βασικό επιχείρημα του νεοφιλελευθερισμού είναι

αφελές Στην πράξη ακόμη και ο φιλελευθερισμός στην οικονομία αποδεικνύεται

αναποτελεσματικός χωρίς κρατική παρέμβαση σε ορισμένες περιπτώσεις είναι δυνατόν να

λειτουργήσει στον τομέα του δικαίου Προσωπικά μας φαίνεται αδιανόητο να

παραπέμπονται οι κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις στην αυτορύθμιση Δεν υπάρχει κανένας

μηχανισμός ανταγωνισμού ή κάποιο αόρατο χέρι για να ωθήσει την κοινωνία σε κάποιο

είδος laquoδικαιακήςraquo αποτελεσματικότητας

Σύμφωνα με τους μαρξιστές θεωρητικούς του δικαίου η νεοφιλελεύθερη άποψη

υποκρύπτει τη θέληση του κράτους να απαλλαγεί από το βάρος των ρυθμίσεων που αφορούν

τις κοινωνικές κατακτήσεις των κυρίαρχων τάξεων Το ιδεώδες του νεοφιλελευθερισμού

που διαβλέπουν οι μαρξιστές είναι η επιστροφή στην προμονοπωλιακή περίοδο του

καπιταλισμού όταν το αστικό Κοινοβούλιο ψήφιζε χωρίς καθόλου πίεση από την εργατική

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 11: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

τάξη γενικούς και αφηρημένους νόμους με αυστηρή προσήλωση στην τυπική ισότητα η

οποία δεν καμπτόταν από την ανάγκη θέσπισης κοινωνικών παροχών για τις τάξεις που

υφίστανται την εκμετάλλευση (βέβαια το μαρξιστικό επιχείρημα για το ότι το παραπάνω

ιδεώδες είναι ουτοπικό είναι το ότι οι καπιταλιστικές σχέσεις βρίσκονται σε άλλη φάση

ανάπτυξής τους νομίζουμε ότι είναι εξίσου αφελές με τα νεοφιλελεύθερα επιχειρήματα περί

αυτορύθμισης των κοινωνικών σχέσεων) Μια σημαντική συνέπεια που διαβλέπουν οι

μαρξιστές με την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων νομικών προτύπων είναι λοιπόν η

υπονόμευση ή η κατάργηση κατοχυρωμένων κατακτήσεων των λαϊκών στρωμάτων στον

τομέα των εργατικών κοινωνικών και δημοκρατικών δικαιωμάτων Πιστεύουν ότι το

γεγονός αυτό οδηγεί σε φαινόμενα περισσότερο ή λιγότερο εκτεταμένης ανενέργειας των

σχετικών νόμων Πρόκειται για ένα τρόπο ακύρωσης στην πράξη των παραχωρήσεων στις

οποίες είχε προβεί η κυρίαρχη τάξη τις προηγούμενες δεκαετίες

Στο σημείο αυτό θέλουμε να κάνουμε μια προσωπική παρατήρηση Αν δεχτούμε ότι

υπάρχει αυτή η καταπάτηση νόμιμων κεκτημένων σε πολλούς τομείς από την κρατική

εξουσία τότε πρέπει να αποδώσουμε στους πολίτες την ατομική ευθύνη που έχουν για τις

καταπατήσεις αυτές Για παράδειγμα όταν κάποιος εργαζόμενος δέχεται να δουλέψει

υπερωρίες τις οποίες ο εργοδότης του δεν του πληρώνει τότε έχει ευθύνη για την ανενέργεια

του σχετικού νόμου αφού ο ίδιος δεν προσφεύγει στη δικαιοσύνη για να δικαιωθεί

Μια άλλη σημαντική συνέπεια του νομικού φιλελευθερισμού κατά τους μαρξιστές είναι η

υποβάθμιση του Κοινοβουλίου σε όφελος της εκτελεστικής εξουσίας αλλά και σε όφελος

υπερκρατικών και εξωκρατικών αδιαφανών κέντρων εξουσίας (πχ ομάδες πίεσης) τα οποία

εκφράζουν λένε τις επιδιώξεις του μονοπωλιακού κεφαλαίου (βέβαια οι μαρξιστές δεν

πιστεύουν στην κοινοβουλευτική δημοκρατία αλλά η παρατήρηση για την τάση

μετατόπισης του κέντρου βάρους από το Κοινοβούλιο στην εκτελεστική εξουσία είναι πολύ

σωστή άσχετα αν θεωρητικά τους μαρξιστές δεν τους ενδιαφέρει η δύναμη του

Κοινοβουλίου)

Οι μαρξιστές επίσης τονίζουν ότι παρατηρείται επιβολή νεοφιλελεύθερων νομικών

προτύπων των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών (βλ ΗΠΑ) σε άλλες χώρες με

στρατιωτικά (πχ επεμβάσεις) και μη στρατιωτικά μέσα (εμπορικές συνθήκες συμφωνίες

κά)

Για τους μαρξιστές η απονομικοποίηση που ευαγγελίζεται ο νεοφιλελευθερισμός είναι

ταξικά προσδιορισμένη Οι όποιοι ρυθμιστικοί κανόνες αναπτύσσονται παράλληλα προς το

κρατικό δίκαιο συνιστούν ένα πλέγμα κανόνων το οποίο σε τελική ανάλυση υπάγεται και

εξαρτάται από το νόμο Ο νομικός πλουραλισμός δε σημαίνει τη συνύπαρξη ανεξάρτητων

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 12: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

δικαιικών τάξεων αλλά διαφορετικές συμπληρωματικές μεταξύ τους μορφές έκφρασης των

επιδιώξεων της κυρίαρχης τάξης Το δίκαιο έκφραση υποτίθεται της γενικής βούλησης και

της τυπικής ισότητας εξακολουθεί να laquoσυμπεριφέρεταιraquo σύμφωνα με τους νόμους του

ιστορικού υλισμού

Η νεοφιλελεύθερη πρακτική λένε οι μαρξιστές είτε πρόκειται για την αυθεντική έκφραση

της είτε για έναν αριστερό laquoθατσερισμόraquo σοσιαλδημοκρατικών καταβολών σημαίνει

ουσιαστικά την παρακμή της αστικής δημοκρατίας που προκαλείται από την ανάγκη να

ενταθεί η εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης και να ανακοπεί η πτωτική τάση του μέσου

ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου σε συνθήκες καπιταλιστικής παντοδυναμίας

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν μπορεί να ξεπεράσει την κρίση νομιμοποίησης του νόμου

Αντίθετα σύμφωνα με τους μαρξιστές την εντείνει περισσότερο Η επιστροφή στην τυπική

ισότητα της νομικής μορφής μέσω της εγκατάλειψης του λεγόμενου κράτους πρόνοιας που

προτείνει ο φιλελευθερισμός αποτελεί οξυμένη έκφραση της βασικής αντίθεσης που οι

μαρξιστές βλέπουν να διαπερνά την κοινωνία ποτέ μέχρι σήμερα δεν κοινωνικοποιήθηκε σε

τέτοιο βαθμό η παραγωγή και ποτέ μέχρι σήμερα ο κοινωνικός αυτός πλούτος δε

συγκεντρώθηκε σε τόσο λίγα χέρια

Ο μαρξισμός και η έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης

Πιο πριν όταν μιλούσαμε για τις γενικές αρχές του νεοφιλελευθερισμού αναφέραμε τα

γενικότερα χαρακτηριστικά του και προσπαθήσαμε να δούμε με ποιο τρόπο αντιμετωπίζει τα

χαρακτηριστικά αυτά ο μαρξισμός Θέλουμε να τονίσουμε μια σημαντική μεθοδολογική

διαφορά μεταξύ των δύο θεωριών που παίζει πολύ σημαντικό ρόλο για το πώς

αντιλαμβάνεται η καθεμία τη δίκαιη διανομή του εισοδήματος δηλαδή την έννοια της

οικονομικής δικαιοσύνης

Για τους φιλελεύθερους έχουμε την απόλυτη προτεραιότητα του ατομικού έναντι του

κοινωνικού Δηλαδή για το νεοφιλελευθερισμό έτσι όπως διαμορφώνεται από τα κείμενα

των Hayek Nozick και Silver δεν υπάρχει ξεκάθαρη έννοια της λέξης κοινωνία όπως επίσης

δεν υφίσταται η έννοια του laquoκοινού καλούraquo και ότι αυτή συνεπάγεται Το μόνο που υπάρχει

ξεκάθαρα είναι η έννοια του ατόμου και όλες οι ενώσεις-κοινωνία κράτος- πρέπει να έχουν

ως αποκλειστικό καθήκον τη διαφύλαξη των δικαιωμάτων του

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 13: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

Για τους μαρξιστές έχουμε το ακριβώς αντίθετο την απόλυτη προτεραιότητα του

κοινωνικού έναντι του ατομικού Η βασική έννοια στην μαρξιστική θεωρία είναι η έννοια

της κοινωνίας και της εξέλιξής της Η δράση των ατόμων καθορίζεται από τις κοινωνικές

συνθήκες πρωτευόντως από την οικονομική βάση και δευτερευόντως από το

εποικοδόμημα των θεσμών των ιδεών των αντιλήψεων κλπ

Ο Μαρξ ουσιαστικά laquoκληρονόμησεraquo τη μέθοδο αυτή από το Hegel αφού χρησιμοποιεί τη

διαλεκτική μέθοδό του Στη φιλοσοφία του Hegel το laquoΚράτοςraquo δηλαδή το σύνολο των

θεσμών και κανόνων που εκφράζουν την laquoτάξηraquo που υπάρχει σε μια εποχή και σε μια

κοινωνία εκπροσωπεί και ορίζει τη δικαιοσύνη και την ελευθερία που ταιριάζει στην

κοινωνία Το laquoατομικόraquo δίκαιο υπάρχει όταν ταυτίζεται με το συλλογικό και η ατομική

laquoελευθερίαraquo υπάρχει μόνο όταν ταυτίζεται με τις επιταγές της συλλογικής ελευθερίας Η

έννοια της δικαιοσύνης έπεται της κοινωνικής συμβίωσης και προϋποθέτει την υπακοή στις

επιταγές της οι κοινωνικές αυτές επιταγές προκύπτουν από μια μακρά εξελικτική πορεία

που κάποτε καταλήγει σε εγκαθίδρυση ενός κράτους και συνεπώς καθορισμό της έννοιας

της δικαιοσύνης σύμφωνα με τους κανόνες του κράτους αυτού

Αυτή η διαλεκτική όμως είναι ιδεαλιστική ο Μαρξ την έκανε υλιστική ικανή να

απαντήσει στο ερώτημα περί δίκαιης διανομής του εισοδήματος Οι κοινωνικές αξίες

σύμφωνα με τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό καθορίζονται με βάση τις συνθήκες

παραγωγής Εκφράζουν κάποιο συσχετισμό ταξικών δυνάμεων στον οποίο η κυρίαρχη

κοινωνική τάξη επιβάλλει στο σύνολο το είδος της δικαιοσύνης που ταιριάζουν στον

κυρίαρχο τρόπο παραγωγής που και η ίδια εκφράζει Όταν αλλάξει ο συσχετισμός δυνάμεων

τότε θα αλλάξει και η έννοια της δικαιοσύνης Είναι λοιπόν μάταιο να μιλάμε για laquoδίκαιηraquo

ή laquoάδικηraquo διανομή εισοδήματος στον καπιταλισμό ή σε οποιονδήποτε άλλο κοινωνικο-

οικονομικό μετασχηματισμό αφού αυτή η διανομή είναι λογική απόρροια του συστήματος

και προϋπόθεση για την επιβίωσή του Για τη μαρξιστική θεωρία η κατανομή του

εισοδήματος είναι αποτέλεσμα της ικανότητας μιας τάξης να εκμεταλλεύεται μία άλλη τάξη

Η ανισότητα και η αδικία είναι μέσα στη φύση του ίδιου του συστήματος

Το μόνο σύστημα που έχει νόημα η φράση laquoοικονομική δικαιοσύνηraquo είναι ο

κομμουνισμός το σύστημα αυτό θα είναι αταξικό ο εργαζόμενος θα απολαμβάνει όλη την

αξία του προϊόντος που παράγει και συνεπώς η εκμετάλλευση θα έχει εξαφανιστεί Ο ίδιος ο

Μαρξ έγραφε στην Κριτική του προγράμματος της ΓκόταlaquoΣε μια ανώτερη φάση της

κομμουνιστικής κοινωνίας όταν θα έχει εξαφανισθεί η υποδουλωτική υποταγή των ατόμων

στον καταμερισμό της εργασίας και μαζί της η αντίθεση ανάμεσα στην πνευματική δουλειά

όταν η εργασία θα έχει γίνει όχι μόνο μέσο επιβίωσης αλλά και η πρώτη ανάγκη της ζωής

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 14: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

όταν με την ολόπλευρη ανάπτυξη των ατόμων θα έχουν αναπτυχθεί και οι παραγωγικές

δυνάμεις και θα αναβλύζουν πιο άφθονα όλες οι πηγές οικονομικού πλούτου τότε μόνο θα

μπορεί να ξεπερασθεί ολότελα ο στενός ορίζοντας του αστικού δικαίου και η κοινωνία θα

γράψει στη σημαία της από τον καθένα σύμφωνα με τις ικανότητές του στον καθένα

σύμφωνα με τις ανάγκες τουraquo

Να τελειώσουμε με δύο παρατηρήσεις εκτός από το μαρξισμό και το νεοφιλελευθερισμό

οι δύο πιο βασικές θεωρίες που πραγματεύονται το θέμα της οικονομικής δικαιοσύνης είναι

η θεωρία του ωφελιμισμού και η θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου Προσπαθούν και οι

δύο να επιτύχουν μια σύζευξη οικονομικής δικαιοσύνης και αποτελεσματικότητας μια

σύζευξη του ατομικού με το κοινωνικό παίρνοντας ως δεδομένες την αρχή της

μεγιστοποίησης της ωφέλειας και την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου αντίστοιχα

Επίσης ξεκινήσαμε σημειώνοντας τη βασική μεθοδολογική διαφορά μεταξύ μαρξισμού

και νεοφιλελευθερισμού Θα κλείσουμε σημειώνοντας μια ομοιότητά τους σύμφωνα με τις

αρχές του νεοφιλελευθερισμού όπως και με αυτές του μαρξισμού δεν υφίσταται η έννοια

της δίκαιης κατανομής του εισοδήματος της οικονομικής δικαιοσύνης στα πλαίσια του

καπιταλισμού Σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους όποια και αν είναι η κατανομή του

εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να γίνει laquoδικαιότερηraquo αφού αυτή

η έννοια ουσιαστικά δεν υφίσταται καθώς δεν μπορούμε να συγκρίνουμε διαφορετικές

κατανομές αφού είναι λογικά ανέφικτο να υπερβούμε το πρόβλημα της συγκρισιμότητας

των ατομικών χρησιμοτήτων Σύμφωνα με τους μαρξιστές τώρα όποια κι αν είναι η

κατανομή του εισοδήματος ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας δεν μπορεί να βελτιωθεί καθώς

οποιαδήποτε κατανομή στον καπιταλισμό είναι εκ φύσεως του συστήματος άδικη Αν

υπάρξει κάποια κίνηση του κράτους υπέρ των φτωχότερων στρωμάτων αυτή δεν σημαίνει

τίποτα ουσιαστικό και γίνεται για να συγκαλύψει την εκμετάλλευση και την αδικία του

συστήματος Συμπεραίνουμε δηλαδή ότι και οι δύο ιδεολογίες καταλήγουν (για εντελώς

διαφορετικούς λόγους βέβαια) στο ίδιο τρομακτικά συντηρητικό κατά την άποψή μας

συμπέρασμα δεν έχει νόημα να προσπαθούμε να βελτιώσουμε την κατανομή του

εισοδήματος στον καπιταλισμό είτε γιατί αυτό δεν στηρίζεται σε καμία δικαιότερη αρχή

(νεοσυντηρητικοί) είτε γιατί όλες οι κατανομές στον καπιταλισμό είναι μη δίκαιες

(μαρξιστές) Επίσης η παρέμβαση του κράτους είτε θα κάνει τα πράγματα χειρότερα είτε

γίνεται απλά και μόνο για να εξαπατήσει τους εργάτες ώστε να μην αντιδράσουν στην

εκμετάλλευση που υφίστανται

Κατά την προσωπική μας γνώμη και οι δύο θέσεις είναι το ίδιο συντηρητικές Και οι δύο

δεν έχουν τίποτα να προτείνουν για τη βελτίωση του τωρινού συστήματος παρά μόνο να

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 15: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία

μιλούν για δύο διαφορετικές ουτοπίες που όμως και οι δύο καταλήγουν στην παραβίαση

αναφαίρετων προσωπικών δικαιωμάτων Η αδιαλλαξία αυτή καταλήγει σε ένα κοινό σημείο

το αδιέξοδο

Βιβλιογραφία

Για την παρουσίαση της μαρξιστικής θεωρίας του δικαίου και τη σχέση του δικαίου

με το νεοφιλελευθερισμό χρησιμοποιήθηκαν τα εξής βιβλία

-Δημήτρης Καλτσώνης Δίκαιο Κοινωνία Τάξεις εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα

2005 (σελ9-119)

-Τάσος Βουρνάς(επιμ) Η θεωρία του ιστορικού υλισμού Ακαδημία επιστημών της

ΕΣΣΔ εκδ Τυποεκδοτική Αθήνα 1956 (σελ165-180)

-Ακαδημία επιστημών της ΕΣΣΔ Οι βάσεις της μαρξιστικής φιλοσοφίας(τομ2)

εκδ Σύγχρονη Επιστήμη Αθήνα 1961 (σελ425-487)

-ΜΗarnecker Βασικές έννοιες του ιστορικού υλισμού εκδ Παπαζήση Αθήνα

(σελ108-131)

Για την έννοια της οικονομικής δικαιοσύνης στο μαρξισμό χρησιμοποιήθηκαν τα

-ΠΚορλίρας Η αναζήτηση της οικονομικής τάξης εκδ Λιβάνη Αθήνα 2003

(σελ97-190)

-ΠΚορλίρας Οικονομική δικαιοσύνη και αποτελεσματικότητα εκδGutenberg

Αθήνα 1982 (σελ16-34)

-ΘΠΛιανός Κοινωνική δικαιοσύνη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 2000 (σελ94-126)

Τα αποσπάσματα με τη σειρά που δίνονται προέρχονται από τα εξής βιβλία

-ΚΜαρξ-ΦΈνγκελς Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος εκδ Σύγχρονη

Εποχή Αθήνα 1983 σελ 41

-ΚΜαρξ Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας εκδ Οικονομικής και φιλοσοφικής

βιβλιοθήκης Αθήνα 1956σελ7

-ΔΚαλτσώνης(2005)

-ΦΈνγκελς Ο Λουδοβίκος Φόϊερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής

φιλοσοφίας εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1981 σελ 57

-ΒΙΛένιν Αντιφατική θέση Άπαντα τομ32 εκδ Σύγχρονη Εποχή Αθήνα 1978

σελ 340

Page 16: Η μαρξιστική θεωρία του Δικαίου- ολοκληρωμένη εργασία