8ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

Ε Μ Β Ρ Υ Ϊ Κ Η Τ Ε Χ Ν Η ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ…

ΠΑΤΡΑ 2012

2

8ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΤΡΩΝ −ΤΑΞΗ Α’ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α’ ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ :

ΕΜΒΡΥΪΚΗ ΤΕΧΝΗ. ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ…

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ : Ι. ΚΥΚΛΑΔΙΚΗ ΤΕΧΝΗ Μάργαρη Σταματία Οικονομοπούλου Δήμητρα Παπαδοπούλου Αναστασία Τετράδη Δανάη ΙΙ. ΓEΩΜΕΤΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Κόρδας Ανδρέας Ντίρλης Νικόλαος Πετροπούλου Ευγενία Σαμαντά Μαρία ΙΙΙ. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ Αντωνάκη Γεωργία Παναγιωτοπούλου Ζωή Πιπιλή Ολυμπία Τσίτσικα Σοφία

IV. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΗ Αναστασοπούλου Θεοδώρα Μούρτζη Παναγιώτα Μπαλάση Μαρία Ντινοπούλου Άννα Παναγιωτοπούλου Μαριάνθη ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ : Κολλυροπούλου Ελένη, κλ. ΠΕ02 Φιλιππόπουλος Γεώργιος, κλ. ΠΕ03

ΠΑΤΡΑ 2012

3

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Αισθανόμαστε την ανάγκη και τη βαθύτατη υποχρέωση να ευχαριστήσουμε όλους όσους μας βοήθησαν στην ολοκλήρωση της ερευνητικής μας εργασίας :

Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για το ηλεκτρονικό υλικό που μας προσέφερε.

Το εργαστήριο κεραμικής «rozos ceramics» στην Πάτρα για τις οδηγίες σχετικά με τη διακόσμηση των αγγείων που πολύ ευγενικά μας έδωσε.

Την καθηγήτρια του σχολείου μας, κ. Γ. Κουμπαρέλου κλ. ΠΕ09 για την οργάνωση του εργαστηρίου Πληροφορικής και τη συνεχή «τεχνική υποστήριξη».

Τους καθηγητές μας για τη βοήθειά τους όποτε χρειάστηκε.

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΣΕΛΙΔΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ 5 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7 Α. ΚΥΚΛΑΔΙΚΗ ΤΕΧΝΗ 8-18 Β. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ 9-28

Γ. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ 29-48

Δ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΗ 49-83

ΕΜΒΡΥΪΚΗ ΤΕΧΝΗ. ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ… 84-85

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 86 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 87 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 88-104

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΟΡΩΝ 89 ΒΑΣΙΚΑ ΕΙΔΗ ΑΓΓΕΙΩΝ 90 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΕΧΝΗΜΑΤΩΝ 91-104

5

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η έρευνα αυτή προσπαθεί να δείξει ότι ο άνθρωπος, όταν εκφράζεται καλλιτε-χνικά – από το μικρό παιδί που ζωγραφίζει σε ένα κομμάτι χαρτί, τον Κυκλαδίτη που λάξευε ένα ειδώλιο μέχρι τον σύγχρονο καλλιτέχνη που ακολουθεί το ρεύμα του κυβισμού – έχει την τάση να εκφράζεται αφηρημένα, ελλειπτικά, με γεωμετρικές μορφές. Έτσι επικεντρωθήκαμε και μελετήσαμε υλικό από περιόδους, λαούς και μορφές τέχνης που ο καλλιτέχνης εκφράζεται αυθόρμητα, όπως η κυκλαδική, η γεω-μετρική τέχνη, η ελληνική παραδοσιακή τέχνη, η «πρωτόγονη» τέχνη με σημείο α-ναφοράς και σύγκρισης τη μοντέρνα τέχνη.

Τα δεδομένα της εργασίας μας συγκεντρώθηκαν ακολουθώντας α)τα στάδια της μεθόδου project β) έρευνα πεδίου σε έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό γ) θεατρικά παιχνίδια δ) παιχνίδια ρόλων και ε)παιχνίδια θεματικά συναφή με το υπό έρευνα θέμα. Κατά τη διάρκεια της ερευνητικής μας εργασίας συμμετείχαμε σε εργαστήρια με τα εξής θέματα: αποδελτίωση-αρχειοθέτηση-βιβλιογραφία, σύνταξη ερωτηματο-λογίου-μελέτη εικόνων, στοιχεία Πλατωνικής φιλοσοφίας, γεωμετρικά σχήματα α-ναγνώριση, σχεδιασμός, κυβιστική ανάλυση έργων τέχνης, διακόσμηση αγγείων, εί-δη αγγείων, συγγραφή ερευνητικής εργασίας.

Τα συμπεράσματα της ερευνητικής μας προσπάθειας συγκεντρώνονται στο τελευταίο κεφάλαιο που φέρει και δικαιολογεί τον τίτλο της εργασίας.

6

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην εργασία μας που αρχικά είχε τον γενικό τίτλο: ΤΕΧΝΗ: ΚΥΚΛΑΔΙΚΗ,

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ, ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ, ΜΟΝΤΕΡΝΑ με πεδίο έρευνας τις μορφές έκ-φρασης τους ( κεραμική, πλαστική, ζωγραφική, υφαντική κλπ.) μας απασχόλησε το ερώτημα: γιατί ο άνθρωπος από τα πρώιμα στάδια της καλλιτεχνικής του έκφρα-σης και στη συνέχεια αυτής, όπως παρατηρούμε στη σύγχρονη τέχνη, εκφράζεται αφηρημένα, ελλειπτικά, με γεωμετρικές μορφές ; H έρευνά μας, επομένως, επικεντρώθηκε αποκλειστικά στις μορφές που α-πεικονίζονται στα έργα των παραπάνω μορφών τέχνης και στον εντοπισμό κοινών στοιχείων μεταξύ αυτών, που με έκπληξη διαπιστώσαμε ότι παρά την τοπική και χρονική απόσταση ανάμεσά τους είναι πολλά. Θα μπορούσαμε να συμπεριλάβουμε στην έρευνα μας πχ. και το παιδικό σχέδιο. Όμως υπήρχαν αντικειμενικές δυσκολίες (λιγοστός χρόνος, απουσία υλικοτεχνικής υποδομής κλπ) για διεύρυνση του ερευνη-τικού πεδίου. Τα συμπεράσματα της έρευνάς μας μάς οδήγησαν να δώσουμε τον τελικό τίτλο στην εργασία μας που είναι : ΕΜΒΡΥΪΚΗ ΤΕΧΝΗ. ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩ-ΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ…

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η εργασία μας περιλαμβάνει τέσσερα κεφάλαια στα οποία ασχολούμαστε με την κυκλαδική, την γεωμετρική, την παραδοσιακή τέχνη- με ιδιαίτερη αναφορά στην ελληνική λαϊκή τέχνη και σε ό, τι αποκαλούμε «πρωτόγονη» τέχνη - και με ορι-σμένα ρεύματα της σύγχρονης τέχνης. Η μελέτη μας επικεντρώνεται αποκλειστικά

στις απεικονίσεις των έργων τέχνης, στη μορφή δηλαδή αυτών, μέσα από την καλλι-τεχνική έκφραση της κεραμικής, της πλαστικής, της ζωγραφικής και της υφαντικής και στον εντοπισμό κοινών στοιχείων στις φόρμες αυτές, τα οποία είναι πολλά πα-ρά την τοπική και χρονική απόσταση που υπάρχει μεταξύ τους.

Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας μας συγκεντρώνονται τα συμπεράσματά μας, τα οποία δικαιολογούν αρχικά τον υπότιτλο «Μηδείς αγεωμέ-τρητος εισίτω»,όπου επιχειρείται ερμηνεία της τάσης του ανθρώπου να εκφράζεται γεωμετρικά. Όπως υποδηλώνει και ο υπότιτλος έχει γίνει και Πλατωνική προσέγγι-ση του ζητήματος. Τέλος, τεκμηριώνεται γιατί η τέχνη αυτή με τα χαρακτηριστικά της ελλειπτικότητας, της αφαίρεσης και της γεωμετρικότητας ονομάστηκε από εμάς «Εμβρυϊκή τέχνη».

Ακολουθεί ο επίλογος, βιβλιογραφία και παράρτημα που περιλαμβάνει: είδη αγγείων, γεωμετρικά σχήματα, λεξιλόγιο όρων και φωτογραφίες καλλιτεχνικών δη-μιουργημάτων των ερευνητικών υποομάδων με αντίστοιχη περιγραφή των σταδίων δημιουργίας τους.

8

Α. ΚΥΚΛΑΔΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Ο κυκλαδικός πολιτισμός, δημιούργημα των Αιγαίων, διαιρείται στις εξής περιό-

δους:

Πρωτοκυκλαδικός ( 3.000-2.000 π.Χ.) [Πηλός-Λάκκουδες, Μήλος, Νάξος]

Μεσοκυκλαδικός (2.000-1550 π.Χ.) [Κέρος, Σύρος]

Υστεροκυκλαδικός (1550-1100) π.Χ. [Φυλακωπή Πόλις Ι-Μήλος]

Ο Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός καλύπτει ολόκληρη την 3η χιλιετία π.Χ. και εξελίσσεται παράλληλα με τον πρωτομινωικό της Κρήτης.

Χαρακτηριστικό της Μεσοκυκλαδικής περιόδου (2000-1550 π.Χ.) είναι η με-γάλη ακμή του πολιτισμού των Κυκλάδων κατά τη διάρκεια του οποίου ανα-πτύχθηκαν μεγάλα αστικά κέντρα, όπως το Ακρωτήρι στη Θήρα και η Φυλα-κωπή στη Μήλο, όπου βρέθηκαν αντικείμενα που δείχνουν ότι υπήρχε πολι-τισμός από την 3η χιλιετία. Η Μήλος προσέφερε το σκληρό μαύρο γυαλιστερό πέτρωμα (οψιανός) με το οποίο κατασκεύαζαν όπλα και εργαλεία. Αναπτύσ-σεται η τέχνη των κυκλαδικών ειδωλίων που θυμίζει πολύ μοντέρνα γλυπτική υψηλού επιπέδου.

Στα μέσα του 17ου αιώνα η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας σήμανε το τέλος της Μεσοκυκλαδικής περιόδου και την αρχή της Υστεροκυκλαδικής περιό-δου (1550-1100 π.Χ.). 1

ΜΟΡΦΕΣ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΠΛΑΣΤΙΚΗ (ειδώλια)

Το χαρακτηριστικότερο δημιούργημα της κυκλαδικής τέχνης κατά την εποχή του χαλκού είναι η πλαστική τέχνη με αντιπροσωπευτικό δείγμα αυτής τα περίφημα κυκλαδικά ειδώλια, τα οποία διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: τα σχηματικά (ανήκουν στην πρώιμη φάση του κυκλαδικού πολιτισμού, α-πεικονίζουν πλακοειδή ανθρωπόμορφα όντα ύψους 2,5εκ. έως 22εκ., σπανίως 35εκ.) και τα φυσιοκρατικά (ανήκουν στην ώριμη φάση του κυκλαδικού πο-λιτισμού, ύψους 05εκ. έως 1,5μ.). Είναι φτιαγμένα τα περισσότερα από θα-λάσσια βότσαλα.

1 Βρανόπουλου, Ε., Ιστορία των αρχαίων χρόνων, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1980, σελ. 41

9

Εικόνα 1. Ειδώλιο γυναίκας Εικόνα 2. Βιολόσχημο ειδώλιο

Έχομε τους εξής τύπους κυκλαδικών ειδωλίων: τον βιολόσχημο τύπο στον οποίο γίνεται προσπάθεια δήλωσης ανατομικών λεπτομερειών (μαστοί, ηβική χώρα, βραχίονες, σπονδυλική στήλη κλπ) και από τον οποίο προκύπτει ο βιολοειδής τύ-πος, όπου τονίζονται οι ώμοι, ο πτυόσχημος, όπου τα χαρακτηριστικά δηλώνονται με εγκοπές και ο σπαθιδόσχημος. Τα περισσότερα ειδώλια παριστάνουν γυμνές γυ-ναικείες μορφές και λίγους άνδρες μουσικούς, πολεμιστές ή κυνηγούς.2

Στα κυκλαδικά ειδώλια έχομε αφαιρετική απόδοση της ανθρώπινης μορφής. Το κεφάλι, τριγωνικό ή αμυγδαλόσχημο, παρουσιάζει ελαφρά κλίση προς τα πίσω, στην ωριμότητα του κυκλαδικού πολιτισμού, και απολήγει σε επίπεδη επιφάνεια που φαίνεται ότι συμβολίζει είδος καλύμματος ή κόμμωσης. Απουσιάζουν τα χαρα-κτηριστικά του προσώπου εκτός από τη μύτη που δηλώνεται με ένα ανάγλυφο τρί-γωνο. Κάποια γλυπτά δηλώνουν και τα αυτιά. Οι βραχίονες, σχηματικά αποδοσμέ-νοι, είναι διπλωμένοι, ο δεξιός κάτω από τον αριστερό, και κάποιες φορές έχουν πτερυγιόσχημες αποφύσεις στους ώμους. Τα σκέλη λαξεμένα χωριστά, είναι σε όρθια στάση με τα πέλματα οριζόντια, ώστε να δίνεται συχνά η εντύπωση ότι η απεικονι-ζόμενη μορφή πατά στις άκρες των νυχιών.3 Άλλοτε παρουσιάζεται η κοιλιά διο-γκωμένη, για να δηλωθεί κατάσταση εγκυμοσύνης ή λοχείας. Γυναικεία χαρακτηρι-στικά αποδίδονται και σε ανδρικές μορφές. Επίσης, συναντάμε καθιστές μορφές

2 Ιστορία των Ελλήνων. Προϊστορικοί χρόνοι, Τόμος 1, ΔΟΜΗ, σελ. 207 3 Όπ. π., σελ. 209-210

10

(μουσικοί, ο αρπιστής, ο εγείρων πρόποσιν, συμπλέγματα μορφών κλπ). Στην τελευ-ταία φάση του κυκλαδικού πολιτισμού αποδίδονταν περισσότερες λεπτομέρειες και τα χαρακτηριστικά ζωγραφίζονταν.4

Εικόνα 3. Ανδρική μορφή που παίζει αυλό- εγκυμονούσα μορφή

4 Όπ. π., σελ. 212, 214 και 1970, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 105

11

Εικόνα4. Ο εγείρων πρόποσιν

Εικόνα 5. Αρπιστές

12

Εικόνα 6. Σταυρόσχημα ειδώλια

Εικόνα 7. Κυκλαδικά ειδώλια

13

Εικόνα 4. Σταυρόσχημο ειδώλιο

Εικόνα 5. Ανδρικές μορφές κυνηγών ή πολεμιστών

14

ΚΕΡΑΜΙΚΗ (αγγεία)

Εικόνα 6. Κωδωνόσχημο αγγείο

Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός

Αυτήν την περίοδο κυριαρχούν 2 τύποι αγγείων, οι κυλινδρικές και οι σφαι-ρικές πυξίδες (κοσμηματοθήκες) και οι κρατηρίσκοι.

Εικόνα 7. Πυξίδα (κοσμηματοθήκη) με ανάγλυφα σπειροειδή μοτίβα, ίσως μίμηση μορφής σπιτιού

15

Εικόνα 8.Κρατηρίσκος

Στην Πρωτοκυκλαδική Ι τα αγγεία κατασκευάζονται από χονδρόκοκκο πηλό

και έχουν επιφάνεια καστανή ή κοκκινωπή, κατά κανόνα στιλπνή (αλείφωμα ή επί-χρίσμα).5 Έχουν εγχάρακτη διακόσμηση με λεπτά και αποκλειστικά ευθύγραμμα σχέδια σε πυκνή διάταξη. Σύνηθες διακοσμητικό μοτίβο είναι η ιχθυάκανθα (πυκνές λοξές γραμμές, διατεταγμένες σε επάλληλες ζώνες και αντίρροπες μεταξύ τους, ώστε να σχηματίζουν ανά δύο ψαροκόκαλο). Οι ζώνες μπορεί να είναι κάθετες, οριζόντι-ες ή σπάνια λοξές. Συναντάμε επίσης σειρές διαγραμμισμένων τριγώνων, γεμισμέ-νων με αντίρροπες λοξές γραμμές. Συχνά οι εγχαράξεις γεμίζονται με καολίνη, ορυ-κτό λευκού χρώματος από τη Μήλο.6

Στη μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική Ι στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ εμπλου-τίζεται με καμπυλόγραμμα μοτίβα (σπείρες, ομόκεντροι κύκλοι κλπ). Επίσης εισάγε-ται η τεχνική της εμπίεστης διακόσμησης, δηλαδή η χρήση σφραγίδων σε σχήμα σπείρας, απλών ή ομόκεντρων κύκλων, ρόμβων, τεθλασμένων γραμμών κλπ. Αυτήν την περίοδο έχομε αγγεία ποικίλων σχημάτων: απιόσχημα, τηγανόσχημα, αρυβαλ-λόσχημα, καπελλόσχημα, φιάλες κλπ.7

Στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ προστίθενται και παραστάσεις ζώων, πτηνών, ψα-ριών και φυτών.8 Συνήθως η διακόσμηση περιορίζεται στο πάνω μέρος του αγγείου. Κάποια θέματα, όπως τρίγωνα, ήλιοι, αστέρια, θεωρούνται από τους μελετητές ως θρησκευτικά και τελετουργικά σύμβολα.9 Επίσης έχομε ζωόμορφα αγγεία (παριστά-

5 Όπ. π., σελ. 191

6 Όπ. π., σελ. 193 και Ιστορία του Ελληνικού έθνους, όπ. π. , σελ. 103

7 Όπ. π., σελ. 194-195

8 Όπ. π., σελ. 196

9 Όπ. π., σελ. 198

16

νουν αρκούδα, σκαντζόχοιρο, χοίρο, πτηνά και συνήθως κρατούν μια γαβάθα, λο-πάδα,) ,τα οποία θεωρούνται παιχνίδια ή τελετουργικά αντικείμενα.10

Εικόνα 9. Σκεύος με μορφή αρκούδας που κρατά λεκάνη με τα μπροστινά πόδια

Εικόνα 10. Αγγείο με νατουραλιστικό διάκοσμο (χταπόδι)

Στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ τα αγγεία έχουν σχοινοειδή (μιμείται σχοινί), εγ-

χάρακτη και εμπίεστη διακόσμηση και σκοτεινά χρώματα.11

10

Όπ. π., σελ. 199 11

Όπ. π., σελ. 200

17

Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός

Στη διακόσμηση τα αγγεία γίνονται πιο σκοτεινόχρωμα ή συναντώνται αγ-γεία με στιλπνόχρωμη σκούρα επιφάνεια και άλλα με αμαυρόχρωμη (ματ) επιφά-νεια με επιδράσεις από την ηπειρωτική Ελλάδα (μοτίβο του πουλιού) και με καινού-ρια σχέδια από την Κρήτη (κρόκος). Η ραμφόστομη πρόχους εξελίσσεται σε μαστο-πρόχου και η φιάλη με χείλη κυρτά και σε φιάλη με πλατιά κάθετα χείλη.12

Εικόνα 11.Μοτίβο πουλιού

Εικόνα 12. Μοτίβο κρόκου

12

1970, Ιστορία του Ελληνικού έθνους, όπ. π., σελ. 133

18

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Οι πρώιμοι Κυκλαδίτες κατοικούσαν μέσα σε σπίτια από φθαρτά υλικά που εξαφανίστηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη. Ανάμνηση αυτών των κατοίκων αποτελούν ίσως το μικρό πώρινο ομοίωμα σπιτιού που βρέθηκε στην Μήλο και οι δύο πέτρινες πυξίδες η μία από την Μήλο και η άλλη από την Αμοργό. Κατά την περίοδο που ε-κτείνεται μεταξύ 2.800 και 2.200 π.Χ. περίπου τα σπίτια, όπως προκύπτει από το αρ-χαιολογικό υλικό που έχει στην διάθεση του ο ιστορικός, έχουν απλό σχέδιο με ένα ή δύο το πολύ δωμάτια. Είναι κατοικίες ευθύγραμμες ή καμπυλόγραμμες ανάλογα με τον διαθέσιμο χώρο μέσα στον περιτειχισμένο συνοικισμό. Πιο κανονικά στο σχέδιο και πάντοτε ευθύγραμμα παρουσιάζονται τα σπίτια στους μεταγενέστερους συνοι-κισμούς. Ακατέργαστες πλακοειδείς πέτρες και λάσπη χωρίς άχυρα είναι τα υλικά που χρησιμοποιούνται για το χτίσιμο των κατοικιών. Η στέγη είναι επίπεδη ή επι-κλινής και το δάπεδο με πατημένο χώμα ή/και με μικρές πλάκες, χωρίς εστία.

Στην Μεσοκυκλαδική εποχή χρησιμοποιούνται πέτρες και πηλός χωρίς άχυ-ρα και δείχνεται ιδιαίτερη φροντίδα για τις γωνίες των σπιτιών και τις παραστάδες των θυρών και των παραθύρων που κατασκευάζονται από μεγάλες ορθογώνιες κα-λοπελεκημένες πέτρες.. Τα δωμάτια εσωτερικά έχουν τοίχους με επίχρισμα πάνω στους οποίους φιλοτεχνούνται τοιχογραφίες Μινωικής εμπνεύσεως.13

Εικόνα 13. Οι Κυκλάδες (Ίδρυμα Κυκλαδικού πολιτισμού)

13

Όπ. π., σελ. 132

19

Β. ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Οι 4 αιώνες που ακολούθησαν μετά την πτώση του Μυκηναϊκού κόσμου

μετά την Κάθοδο των Δωριέων ονομάστηκαν γεωμετρικοί χρόνοι. Η γεωμετρική

τέχνη πρωτοεμφανίστηκε περίπου το 1050 π.Χ. στην Αθήνα και συνέχισε να

χρησιμοποιείται έως και το 700 π.Χ.14 Τον 8ο-7ο αι. π.Χ. έχουμε επαρχιακά

εργαστήρια στην ηπειρωτική και νησιωτική Ελλάδα, τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία,

την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου. Η γεωμετρική τέχνη θεωρείται η

πρώτη γνήσια ελληνική τέχνη, δημιούργημα του λαού, που σχηματίστηκε από

την ανάμειξη των Αχαιών με τους Δωριείς.15 Τα γεωμετρικά σχήματα που τα

χαρακτηρίζει ο ρυθμός, η συμμετρία και η ακρίβεια ζωογονούν την τέχνη και

προσφέρουν στους τεχνίτες μια καινούρια γλώσσα και μια καινούρια σύνταξη.16

Εικόνα 14.Οινοχόη. Ύστερη Γεωμετρική περίοδος

14

Οικονόμου, Λ. , Ρηγοπούλου, Π. , Σταθμοί στην ιστορία της ελληνικής τέχνης, Τόμος Α’, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1994, σελ. 99 15

Καλογεροπούλου, Α. , Ιστορία των αρχαίων χρόνων, Α’ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1977, σελ. 149 16

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 182

20

ΔΙΑΙΡΕΣΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Η διαίρεση των χρόνων βασίζεται στην εξέλιξη και στα χαρακτηριστικά της κε-

ραμικής.

Υπομυκηναϊκή περίοδος (1125 – 1050 π.Χ.)

Πρωτογεωμετρική περίοδος (1050 – 900 π.Χ.)

Γεωμετρική περίοδος (900 – 700 π.Χ.)

Η Γεωμετρική περίοδος υποδιαιρείται σε: 1. Πρώιμη (900 – 850 π.Χ.)

2. Μέση (850 – 760 π.Χ.)

3. Ύστερη (760 – 700 π.Χ.)17

Εικόνα 15. Κρατήρας

17

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. π., σελ. 183

21

Εικόνα 16. Ειδώλιο ζωόμορφο με γεωμετρική διακόσμηση

ΜΟΡΦΕΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Η γεωμετρική τέχνη μας έχει δώσει έργα κεραμικής, πλαστικής και αρχιτεκτονική.

Πλαστική: Χάλκινα γεωμετρικά ειδώλια που εικονίζουν ανθρώπους, ζώα με

αυστηρά γεωμετρικά σχήματα με κυρίαρχη την ανδρική μορφή.

Αρχιτεκτονική: Οι γεωμετρικοί ναοί είναι οι πρώτοι που χτίστηκαν στην

Ελλάδα και είναι απλοί στην κατασκευή τους. Στολίζονταν με πολύχρωμη

διακόσμηση (ακροκέραμα).

Εικόνα 17. Oικίες γεωμετρικής εποχής

22

Κεραμική: Τα αγγεία χρησίμευαν στην καθημερινή ζωή (ταφικά έθιμα,

γάμος, καθημερινότητα παιδιού, αθλητικά γεγονότα, καλλωπισμός γυναικών,

οικιακές εργασίες). Κατασκευάζονταν από άργιλο που με την πρόσμειξη

νερού γίνεται πηλός και πλάθεται εύκολα. Τα είδη των αγγείων είναι:

Αμφορείς, οινοχόες, πυξίδες, τεφροδόχοι, παγούρια, κύλικες, φιάλες, πρόχοι,

κέρνοι, κύπελλα, κρατήρες, λύχνοι κλπ. Ο νατουραλισμός έχει εγκαταλειφθεί

και επικρατούν στα σχέδια ομόκεντροι κύκλοι, τρίγωνα, ρόμβοι και ευθείες.

Εμφανίζεται ένα νέο γεωμετρικό μοτίβο, ο μαίανδρος, και η μορφή του ίππου

που θα έχει μακρά ιστορία στη διακοσμητική της ελληνικής κεραμικής.18 Η

λιτότητα, καθαρότητα, απλότητα και αυστηρότητα των γραμμών και σχεδίων

δείχνει την επίδραση του δωρικού πνεύματος στη γεωμετρική τέχνη. (11ο - 8ο

αι. π.Χ.).

ΓΙΑΤΙ ΟΝΟΜΑΣΤΗΚΕ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΧΝΗ /ΕΠΟΧΗ

Η τέχνη των ομηρικών χρόνων ονομάστηκε συμβατικά από τους ερευνητές

γεωμετρική, εξαιτίας των γεωμετρικών σχεδίων που κυριάρχησαν στη διακόσμηση των αγγείων αλλά και στην κατασκευή των έργων μικρογραφίας. Τα αγγεία αυτής της περιόδου ξεχωρίζουν για τη διακόσμησή τους, η οποία χαρακτηρίζεται από ποικιλία γεωμετρικών σχεδίων σε διαφόρους σχηματισμούς ή παραλλαγές.

Εικόνα 18. Σκύφος (γεωμετρική εποχή)

18

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. π. , σελ. 183-184

23

Εικόνα 19. Αμφορέας

Εικόνα 20. Πυξίδα με κάλυμμα 3 ειδώλια ίππων

ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΓΓΕΙΩΝ

Τα περισσότερα αγγεία απεικονίζουν ανθρώπους, ζώα και γεωμετρικά σχή-ματα ή σε επαναλαμβανόμενα μοτίβα ή ως στοιχεία απαρτίζοντα μια σκηνή. Η διά-ταξη των σχεδίων γίνεται σε ζώνες, σε ομόκεντρους κύκλους και πάντοτε συμμετρι-

24

κά.19 Τα θέματα αντλούνται από τον Τρωικό πόλεμο, τις περιπέτειες του Οδυσσέα και τους άθλους του Ηρακλή.20

Τα γεωμετρικά σχήματα που βρίσκουμε με μεγάλη συχνότητα είναι: σβάστι-κες (αγκυλωτός σταυρός σχηματισμένο σε μαιάνδρους), σταυροί, ευθείες γραμμές, ομόκεντροι κύκλοι, τρίγωνα, σκακιέρες, ομόκεντροι κύκλοι με σταυρό, ορθές γωνίες, κυματοειδείς ρόμβους, καμπυλόγραμμα τρίγωνα (στρογγυλοποιημένα). Ιδιαίτερα όμως πρέπει να σημειώσουμε την εμφάνιση του μαιάνδρου(σχήμα- έμβλημα της ελ-ληνικής τέχνης) σε ποικίλες εκδοχές του. Υπάρχουν δύο κατηγορίες μαιάνδρων: δι-πλοειδείς και τριπλοειδείς. Επίσης υπάρχουν και μοτίβα χιαστί, μοτίβα με αφηρημέ-να σχέδια και μοτίβα με γεωμετρικά σχήματα και ζιγκ-ζαγκ.21

Οι άνθρωποι που απεικονίζονται είναι γυναίκες ή άντρες, δούλοι, καβαλά-ρηδες, νεκροί και ολόκληρες οικογένειες. Το ανθρώπινο σώμα παρουσιάζεται σχη-ματοποιημένο (πχ. ο ανθρώπινος κορμός αποτελείται από δύο τρίγωνα, από τα ο-ποία το ένα είναι ανεστραμμένο και το κεφάλι είναι ένας απλός κύκλος με κλίση κα-τά γεωμετρικό τρόπο, δηλαδή κλίση κατά συγκεκριμένη γωνία, κάτι που προσδίδει χάρη.)

Απεικονίζονται επίσης, κυρίως στην ύστερη γεωμετρική περίοδο, ζώα, όπως

άλογα, κατσίκια, ελάφια και χήνες ομοίως σχηματοποιημένα. Σπανιότερα απεικονί-ζουν φυτά, αλλά υπάρχουν και αγγεία τα οποία έχουν μοτίβα με ανθέμια και προέρχονται από εργαστήρια της Κύπρου.

Οι σκηνές που απεικονίζονται είναι νεκρικές τελετές, εικόνες από την καθη-μερινότητα, όπως οικογενειακές στιγμές ή στιγμές εργασίας. Από την ανάλυση ει-κόνων καταλαβαίνουμε ότι απεικονίζουν και παραστάσεις κυνηγιού και πολέμου, διότι βλέπουμε πολλούς ανθρώπους πάνω σε άρματα.22

19

Λαδόμματου, Α, Ιστορία της τέχνης. Αισθητική εκτίμηση έργων τέχνης, Υπουργείο Παιδείας Κύπρου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999, σελ. 34 20

Οικονόμου, Λ. , όπ.. π. , σελ..100 21

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. π.. ,σελ. 184, 186 22

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, όπ. π. ,σελ. 187-188

25

Εικόνα 21. Λεπτομέρειες διακόσμησης αγγείων

ΧΡΩΜΑΤΑ ΑΓΓΕΙΩΝ

Το χρώμα των αγγείων εξαρτάται από το χρώμα της πηλού που χρησιμοποιεί ο κατασκευαστής, αλλά και από αυτό που πετυχαίνει στο ψήσιμο με τις προσμίξεις. Ωστόσο σε διάφορες περιοχές φτάνουν να έχουν ένα ορισμένο ενιαίο χρώμα που πι-στοποιεί την ταυτότητα της προέλευσης των αγγείων και τα κάνει να ξεχωρίζουν. Το χρώμα κυμαίνεται από το λευκό ως την ώχρα, το κόκκινο, το καφετί και το μαύρο. Αυτό που χαρακτηρίζει τα αγγεία της Γεωμετρικής τέχνης είναι η χρωματική λιτότη-τα. Συνήθως είναι δίχρωμα, μαύρο και κόκκινο, και μερικές φορές έχουμε λίγα άλλα χρώματα. Σε πολλά αγγεία επίσης, το χρώμα είναι στιλβωμένο, δηλαδή γυαλίζει. 23

Εικόνα 22. Πυξίδα με κάλυμμα 4 ειδώλια ίππων Εικόνα 23. Οινοχόη

23

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, σελ., 183-190

26

ΑΜΦΟΡΕΑΣ ΔΙΠΥΛΟΥ

Χαρακτηριστικό δείγμα είναι ο αμφορέας «του μαύρου Διπύλου» που χρονο-λογείται γύρω στο 800 – 750 π.Χ. Η διακόσμηση του περιορίζεται σε μια ζώνη στο ύψος των λαβών και στον ψηλό λαιμό του αγγείου. Πρόκειται για επιτύμβιο κρα-τήρα από το Δίπυλο. Δεν υπάρχει τυπική συμμετρία στο αγγείο. Έχει ζωόμορφες λαβές (κέρατα βοδιού) ζωγραφίζεται κατά ζώνες με ελεύθερο ρυθμό. Η διακόσμηση του αποτελείται από ζώνες με μαιάνδρους και από ομόκεντρους κύκλους. Στο εσω-τερικό έχει σταυρούς και διπλούς μαιάνδρους, γραμμές και τρίγωνα. Κύρια σχήμα-τα της διακόσμησης του αγγείου ο είναι ο αγκυλωτός σταυρός και το ζατρίκιο. Η βασική σκηνή του αγγείου παρουσιάζει εκφορά νεκρού σε άρμα και η δευτερεύουσα εικονίζει έφιππη πομπή αρμάτων ή αρματοδρομία με ασπιδοφόρους πολεμιστές.24

Εικόνα 24 . Αμφορέας Διπύλου Εικόνα 25. Αμφορέας Διπύλου- λεπτομέρεια

24

Οικονόμου, Λ. , όπ. π. , σελ. 100-104 ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Οι εικόνες προέρχονται από την Ιστορία του Ελληνικού έθνους και από την ιστοσελίδα : www.culture.gr (21-10-2011)

27

Εικόνα 26. Πυξίδα

Εικόνα 27. Υδρία

Εικόνα 28. Πυξίδες

28

Εικόνα 29. Οινοχόη

Εικόνα 30. Αρύβαλλος

29

Γ. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ

Ι. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ

Οι κλάδοι της ελληνικής λαϊκής τέχνης είναι η ζωγραφική, η ξυλογλυπτική, η λιθογλυπτική, η κεντητική, η υφαντική, η αργυροχοΐα, η μεταλλοτεχνία, η κεραμική και η αρχιτεκτονική.

Τα έργα της ξεκινώντας από την αιώνια ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής να διαμορφώνει αισθητικά τα πράγματα που αγγίζει και χρησιμοποιεί μένουν δεμένα με την αναγκαιότητα και την πρακτική σκοπιμότητα της καθημερινής ζωής και εκφράζουν τον απλό άνθρωπο - δημιουργό.

Βασικά χαρακτηριστικά της λαϊκής τέχνης είναι η ανωνυμία ,η συντηρη-τικότητα, η ομαδική έκφραση και η μαγικοθρησκευτική αντίληψη για τον κό-σμο. Η τέχνη αυτή δε συνεχίζεται σήμερα αλλά τα έργα της έχουν διασωθεί σε μουσεία, προσωπικές συλλογές και σε πολλά τουριστικά μέρη.

Οι μορφές που παίρνει η έκφραση του λαϊκού καλλιτέχνη _ και με τις ο-ποίες θα ασχοληθούμε _ είναι η αργυροχοΐα ,η μεταλλοτεχνία, η κεραμική και η υφαντική .

Βασικά κέντρα ανάπτυξης και εμπορευματοποίησης των έργων της λαϊ-κής τέχνης ήταν η Σκύρος, η Μυτιλήνη, η Λευκάδα, τα Γιάννενα, η Θεσσαλο-νίκη, η Στεμνίτσα κλπ .25

ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ

25

Ζώρα, Π. , Ελληνική Τέχνη. Λαϊκή Τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 14

30

Εικόνα 31. Χάλκινο σινί, 19ος αι.

Οι τεχνίτες της έφτιαχναν κυρίως αγροτικά εργαλεία, εκκλησιαστικά και

οικιακά σκεύη. Τα περισσότερα σκεύη της μεταλλοτεχνίας εικονίζουν αγιο-γραφικές παραστάσεις, συνήθως τον ‘Αγιο Γεώργιο. Η επιφάνεια τους είχε πλούσια εγχάρακτη φυτική διακόσμηση ανατολικού ρυθμού σε επάλληλες ή ομόκεντρες ζώνες. Τα ωραιότερα διακοσμημένα χάλκινα σκεύη ήταν τα σινιά, που ήταν μεγάλοι δίσκοι. Στους περισσότερους μεταλλικούς δίσκους τα μοτίβα απεικονίζονται ακτινωτά μαζί με παράλληλα τρίγωνα.26

Εικόνα 32. Λεπτομέρεια

Εικόνα 33. Λεπτομέρεια

26

Όπ. π., σελ. 31-32

31

ΑΡΓΥΡΟΧΟΪΑ

Από τα εργαστήριά της βγήκαν λαμπρά έργα της εκκλησιαστικής αργυ-

ροχοΐας και τα πολυποίκιλα κοσμήματα της ελληνικής φορεσιάς. Στα έργα αυ-τά παρατηρούμε ότι υπάρχουν ελαφρά ανάγλυφα λουλούδια, ένθετες σκουρό-χρωμες τεχνητές πέτρες και μικρά και μεγάλα κρεμασίδια στο χρώμα του κε-χριμπαριού. Επίσης συναντάμε περιλαίμια με μικρούς χυτούς ρόδακες στολι-σμένους με κόκκινες και γαλάζιες πέτρες εναλλάξ. Υπάρχουν και λεπτομέρειες σε σχήμα αχλαδιού. 27

ΥΦΑΝΤΙΚΗ

Η υφαντική : οι αρχές της χάνονται στα βάθη της ανθρώπινης προϊστο-ρίας. Οι περισσότερες ηρωίδες των ομηρικών επών (Πηνελόπη, Κίρκη, Καλυ-ψώ) είχαν ως κύρια ενασχόλησή τους την υφαντική.

27

Όπ. π., σελ. 24

32

Εικόνα 34. Αργαλειός

Ο πιο απλός τύπος διακοσμημένων υφαντών είναι ο λεγόμενος «ριγωτός» ή «λαρωτός».

Θέματα: πολύχρωμα, γεωμετρικά ή τυποποιημένα φυσιοκρατικά που συ-

νήθως ακολουθούν τη σε οριζόντιες ζώνες διάταξη της πρωτόγονης ριγωτής υφαντουργίας. Τα υφαντά της Λευκάδας χαρακτηρίζονται από ενυφασμένο διάκοσμο (καρπέτες), πολύχρωμες με ζωηρούς χρωματισμούς και θέματα γεω-μετρικά, διευθετημένα σε οριζόντιες ζώνες.

33

Εικόνα 35. Τμήμα υφαντής καρπέτας από τη Λευκάδα με γεωμετρικά σχήματα, αρχές 20ου αι.

Εικόνα 36.Τμήμα καρπέτας από τη Λευκάδα με φυτικό διάκοσμο, αρχές 20 ου αι. Τα αυστηρότερα με συνήθως μαύρο χρώμα είναι τα υφαντά του Μετσόβου.

Εικόνα 37.Υφαντή μάλλινη μαξιλάρα από το Μέτσοβο με τυποποιημένα φυτικά και γεωμετρικά σχήματα

σε αυστηρή συμμετρία

34

Εικόνα 38. Βλ. εικόνα 37

Εικόνα 39. Υφαντό μάλλινο παραπέτασμα πόρτας από το Μέτσοβο με τυποποιημένα φυτικά θέματα, αρ-

χές 20ου αι.

35

Οι Σαρακατσάνοι στόλιζαν τα υφαντά τους, τα οποία χαρακτηρίζονται από το μαύρο χρώμα του βάθους που το φωτίζουν πολλά λευκά και λιγότερα χρωματιστά, συνήθως κόκκινα, πράσινα και γαλάζια διακοσμητικά μοτίβα. Επίσης, κυριαρχούν ο σταυρός και το λεγόμενο «κλιτσωτό». Στην Κάρπαθο έ-χουμε υφαντά με χαρούμενο, πολύχρωμο διάκοσμο και θέματα που απεικονί-ζουν ανθρώπινες φιγούρες, λουλούδια και πουλιά, τις λεγόμενες «στυλομαντή-λες».

Εικόνα 40. Τμήμα υφαντής νυφικής στυλομαντήλας από την Κάρπαθο με φυτικά θέματα και κυρίες με

ομπρελίνα στο κέντρο, αρχές 20ου αι.

36

Τέλος, στις πατανίες παρατηρούμε ανθρώπους, και κυρίως κοπέλες που χορεύουν, και εραλδικές παραστάσεις πουλιών και λουλουδιών που συνθέτουν πάνω στον κόκκινο κάμπο έναν ολόκληρο πολύχρωμο μικρόκοσμο που κινεί-ται και ζει γύρω.28

Εικόνα 41.Τμήμα υφαντής πατανίας από την Κρήτη με παράσταση γυναικών που χορεύ-

ουν, τέλη 19-αρχές 20ου

αι.

28

Όπ. π. , σελ. 29

37

Εικόνα 42. Κρικέλα

Εικόνα 43. Στανιώτικο

38

ΚΕΡΑΜΙΚΗ Η κεραμική : από τις πρώτες τέχνες που επινόησε ο άνθρωπος λόγω της

ύπαρξης άφθονων, ανέξοδων πρώτων υλών, που διαμορφώνονται εύκολα σε κοίλες κατασκευές για την εξυπηρέτηση βασικών ανθρωπίνων αναγκών Στην κεραμική εξαιρετικά είναι τα σκεύη με άσπρο μπατανά που σχηματίζει επάνω στον κόκκινο πηλό διάφορα διακοσμητικά μοτίβα (άνθη, ζώα και πουλιά) ε-πηρεασμένα από την κεντητική. Η διακόσμηση μπορεί να είναι εγχάρακτη ζω-γραφισμένη. Στην κεραμική επίσης όπως και στην υφαντική δεν λείπουν τα καμπυλόγραμμα γεωμετρικά μοτίβα και οι κυματοειδείς γραμμές. Πολύχρωμη διακόσμηση είχαν τα γνωστά αιγινήτικα κανάτια. Σε κεραμικά της Μυτιλήνης και της Σάμου επάνω από την έγχρωμη διακόσμηση έμπαινε ένα στρώμα ε-φυάλωσης που τους προσέδιδε λάμψη και ομορφιά. 29

Εικόνα 44. Πήλινο αποθηκευτικό δοχείο από το Φανάρι Καρδίτσας, αρχές 20ου αι.

29

Όπ. π., σελ. 33

39

Εικόνα 45. Πήλινη στάμνα με φυτικό διάκοσμο από λευκό μπατανά και επικόλλητα πλαστικά πετεινάρια

και θηλειές, αρχές 20ου αι.

40

Εικόνα 46. Πήλινη γαβάθα ή κιούπι με πυραμιδόσχημο καπάκι από τη Σκύρο με διάκοσμο

από λευκό μπατανά, αρχές 20ου αι.

Εικόνα 47. Πήλινη στάμνα από τη Σκύρο διακοσμημένη με φύλλα, ψάρια, άνθη και πετει-

νάρια (θέματα κεντητικής) από λευκό μπατανά, αρχές 20ου αι.

41

Εικόνα 48. Πήλινη γαβάθα ή κιούπι με πυραμιδόσχημο καπάκι από τη Σκύρο με διάκοσμο από

λευκό μπατανά

Εικόνα 49. Διακοσμητικό εφυαλωμένο πιάτο (Μ.Αβραμίδης) −Μουσείο ελληνικής λαϊκής τέχνης

42

ΙΙ. «ΠΡΩΤΟΓΟΝΗ» ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗ

Με τον όρο εννοούμε οποιαδήποτε μορφής τέχνη ή υλικό πολιτισμό που προέρχεται από τη δημιουργία λαών που βρίσκονται στα πρώτα στάδια ανά-πτυξης τους και κοντά στη φύση. Η παραδοσιακή τέχνη περιγράφει τις δημο-φιλέστερες και μελετημένες μορφές τέχνης που βρίσκονται χαρακτηριστικά μέ-σα σε μουσεία και συλλογές ή εξακολουθεί ακόμη να δημιουργείται από κά-ποιες φυλές στην Αφρική ή τον Αμαζόνιο. Το υλικό που μελετήσαμε προέρχε-ται από φυλές της Αφρικής, Ινδιάνους της Αριζόνας και από τη Ν. Ασία.

Η προέλευση της τέχνης αυτής χάνεται στα βάθη της προϊστορίας. Συχνά απεικονίζεται στα έργα της η αφθονία και η ομορφιά της περιβάλλουσας φύ-σης, αφηρημένες, σχηματοποιημένες μορφές ζώων ή φυτών.

Οι αφρικανικές μάσκες αποτελούν αντικείμενα άρρηκτα συνδεδεμένα με τον καθημερινό τρόπο ζωής των αυτοχθόνων λαών. Η χρήση τους σε τελετές ενηλικίωσης, παράκλησης για πλούσιες σοδειές και εξευμενισμό των ποικίλων θεοτήτων συνιστούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του παγανιστικού παρελθόντος μιας βαθιά παραδοσιακής χώρας.

Η γονιμότητα των ανθρώπων και της γης αποτελούν θέματα ζωτικού εν-διαφέροντος για τους αφρικανικούς λαούς, οι οποίοι ζώντας σε ένα αμετάβλη-το περιβάλλον, εξαρτώνται στενά από τη γη για τη συνέχιση της ύπαρξής τους. Οι επικήδειες τελετές θεωρούνται επίσης ξεχωριστές εκδηλώσεις για τους γηγε-νείς. Η μάσκα αντιπροσωπεύοντας τις προγονικές καταβολές μπορεί να εξα-σφαλίσει μια ευνοϊκή μεταχείριση για το νεκρό στο βασίλειο των πνευμάτων.

Με άλλα λόγια τα προσωπεία, των οποίων η ύπαρξη απαντάται σε πολ-λούς λαούς και ιστορικές περιόδους, δεν αποτελεί μόνο ένα ιδιαίτερο στοιχείο της παράδοσης μα ταυτόχρονα και ένα μέσο επικοινωνίας με το αθέατο.

Μελετώντας κανείς τις κατασκευές των προσωπείων, βρίσκεται εμπρός σε

μια ιδιαίτερη και μοναδική τέχνη. Η ποικιλία των μορφών, το πλήθος των σχημάτων, η ευρηματικότητα των υλικών κατασκευής, καθιστούν τα ομοιώμα-τα αυτά ξεχωριστά. Επικολλήματα προσώπων, που άλλοτε αποτελούν τμήμα

43

μιας ολόκληρης σχολής, κράνη, καμωμένα από τους κορμούς δέντρων που ε-κτείνεται σε ολόκληρο το πρόσωπο. Φιγούρες άγριων σαρκοβόρων ζώων, πα-γωμένες εκφράσεις μαχητών την στιγμή της νίκης σε κάποια αρσενική μονο-μαχία. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποιες μάσκες είναι ζωόμορφες, πρόσωπα σκύ-λων, δέρμα κροκόδειλου, κουκουβάγιας, μάσκες με σχήμα κατοικίας, ή γεωμε-τρικά σχήματα. Άλλες έχουν περίεργα σύμβολα, λατρευτικά ή της φυλής.

44

Μια ιδιαίτερη και αξιοπρόσεκτη τεχνοτροπία είναι εκείνη των βορειοδυ-

τικών φυλών της Γιορούμπα, όπου οι ιθαγενείς χρησιμοποιούν μια ολόσωμη στολή, με ενσωματωμένη τη μάσκα καθώς και κάποια θηλυκά σωματολογικά χαρακτηριστικά. Το μοναδικό αυτό στοιχείο συσχετίζεται σαφώς με τελετές γο-νιμότητας, ενώ ταυτόχρονα εκφράζεται η γενική, μητριαρχική θεώρηση του κόσμου, όπως την αντιλαμβάνονται τα μέλη αυτών των κοινοτήτων. Βέβαια, κάποιες μάσκες χρησιμοποιούνται κάθε φορά που υπάρχει θάνατος στο χωριό. Άλλες χρησιμοποιούνται μια φορά το χρόνο.

45

ΕΙΔΩΛΙΑ: Απεικονίζουν εγκυμονούσες γυναίκες με έντονα στοιχεία γο-

νιμότητας, (στήθος κλπ), άλλα θυμίζουν μουσικά όργανα, οβελό, άλλα γεωμε-τρικά σχήματα, όπως σταυρό. Το κεφάλι τους είναι πεπλατυσμένο και φέρνουν στο νου μας κάποια ειδώλια της κυκλαδικής τέχνης ή έργα του Τζιακομέτι .

46

Κάποια άλλα έχουν έντονα γεωμετρικά χαρακτηριστικά τόσο στο πρόσω-

πο όσο και στο σχηματισμό του σώματος, όπου μπορούμε να βρούμε εύκολα άξονες συμμετρίας.

47

Οι ανθρώπινες μορφές, τόσο στις μάσκες όσο και στα ειδώλια δίνουν έμφαση στα μάτια, τα οποία συχνά ζωγραφίζουν με έντονα χρώματα. Πολλές φορές πάνω στο πρόσωπο ζωγραφίζονται και άλλα ποικίλα σχέδια, τις περισσότερες φορές, γεω-μετρικά.

Κάποια αγάλματα έχουν κτυπήματα και αμυχές που οφείλονται συχνά σε «κα-κοποίηση» τους από τα παιδιά του χωριού. Άλλα αγαλματίδια αφήνονται για καιρό, ακόμα και για χρόνια σε βωμούς, και κανείς δεν τολμάει να τα αγγίξει. Κάποια έ-χουν αλειφθεί με φυτικά έλαια, κηρήθρα, αίμα, αυγά, κοπριά κλπ. Κάποια άλλα αφήνονται στο περιβάλλον κάτω από την επίδραση του ήλιου, της υγρασίας, της ζέ-στης, ενώ άλλα θάβονται για χρόνια. Άλλα σμιλεύονται σε σκληρά ξύλα που χά-νουν το βάρος τους στην πορεία του χρόνου, αλλά κατασκευάζονται με ξύλα που χάνουν μέρος του βάρους τους, όταν στεγνώνουν και φεύγει η υγρασία τους. 30

30

www.wikipedia.quika.com και www.multlingualarchive.com/ma/enwiki/el/mask=Africa (18-11-2011) ΣΗΜΕΙΩΣΗ : ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΗΣ Π. ΖΩΡΑ ΚΑΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΙΣΤΟ-ΣΕΛΙΔΕΣ : www.cretaethnologymuseum.gr KAI www.melt.gr ΚΑΙ www.benaki.gr KAI www.asianart.com/exhibitions.html ΚΑΙ www.africaonline.com ΚΑΙ www.nativeweb.org ΚΑΙ www.statemuseum.arizona.eolu/nampeyo/ KAI www.epirus.com/tolis ΚΑΙ www.epirus.com/meligi (18- 10 2011)

48

49

Δ. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΕΧΝΗ

Πότε και πού πρωτοεμφανίσθηκε η Σύγχρονη Τέχνη

Πρόκειται για την τέχνη η οποία χαρακτηρίζεται από γοργή διαδοχή κινημά-των και αισθητικών θεωριών και παρατηρήθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου

αιώνα και συνεχίστηκε με αυξημένο ρυθμό και στις αρχές του 20ου. Σε αυτό συνέτει-νε η τεράστια συσσώρευση καλλιτεχνικών εμπειριών που οι αρχές τους φθάνουν μά-λιστα στην προϊστορική εποχή. Η τέχνη του 20ου αιώνα αποτελεί μάρτυρα μεγάλων μεταβολών που σημειώθηκαν σε όλους τους τομείς της ζωής μη εξαιρουμένων και των δύο φοβερών παγκοσμίων πολέμων που οπωσδήποτε την επηρέασαν. Ο πρώτος μάλιστα δημιούργησε την αντιτέχνη, τον Ντανταϊσμό, ο δε δεύτερος τη μετακίνηση και διασπορά μεγάλων καλλιτεχνών και ιδεών. Η σύγχρονη τέχνη εμφανίσθηκε στις ιδιαίτερα βιομηχανικά και πολιτιστικά αναπτυγμένες χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Αγ-γλία, η Γαλλία, η Ρωσία και η Ολλανδία. 31

31

Λαδόμματος, A. , Ιστορία της Τέχνης. Αισθητική εκτίμηση έργων τέχνης, Υπ. Παιδείας Κύπρου, ΟΕΔΒ, 1984, σελ. 136-137

50

Καλλιτεχνικά ρεύματα σύγχρονης τέχνης - χαρακτηριστικά και βασι-κοί εκπρόσωποί τους

Στη Σύγχρονη Τέχνη συναντάται μια τεράστια ποικιλία ρευμάτων με κυριό-τερα τα ακόλουθα τα οποία παρουσιάζονται παρακάτω με χρονολογική σειρά :

Φωβισμός

Η ονομασία προέρχεται από τη γαλλική λέξη φωβ, που σημαίνει άγριο θηρίο, και δόθηκε για να τονιστεί η αγριότητα του τρόπου έκφρασης σε σύγκριση με τον τρόπο έκφρασης της παραδοσιακής τέχνης. Στα έργα του σπουδαιότερου εκπροσώπου του, Ανρί Ματίς(1869-1954), φανερώνονται τα ιδιάζοντα φωβιστικά χαρακτηριστικά που δίκαια θεωρήθηκαν επαναστατικά για την εποχή τους. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι τα αντιθετικά χρώματα που απλώνονται πλακάτα δίχως πλάσιμο, με ελεύθερη πινελιά στον καμβά σε λαμπερές κηλίδες, με τη σχετική συνεπακόλουθη επιπεδοποίηση του όγκου σε επιφάνειες, την έλλειψη προοπτικής και φωτοσκίασης, την εμφάνιση της διακοσμητικότητας. Στη διαμόρφωση του φωβισμού συνέτειναν η ελεύθερη χρήση του χρώματος από τους μετεμπρεσιονιστές αλλά και η επίδραση της αφρικανικής τέχνης.32

Εικόνα 50. Α. Ματίς, Η κυρία Ματίς ή Η πράσινη γραμμή

32 Λαδόμματος, όπ. π., σελ. 137

51

Εικόνα 51. Κ. Μαλέας, Τοπίο της Αττικής

Εξπρεσιονισμός

Ο Εξπρεσιονισμός εμφανίστηκε ως ανατροπή του Εμπρεσιονισμού τέχνη της αναζητώντας όχι την εξωτερική αλήθεια των πραγμάτων αλλά την εσωτερική. Αυτό που επεδίωξαν οι ζωγράφοι του εξπρεσιονισμού ήταν η άμεση και αυθόρμητη έκ-φραση του εσωτερικού βιώματος. Έτσι έπρεπε να επιστρέψουν στη γέννηση της καλ-λιτεχνικής δημιουργίας με μια γραφή πρωτόγονη σα να μην είχαν ποτέ ξανά σχε-διάσει. Στη ζωγραφική η τάση αυτή εκφράστηκε με έντονα χρώματα και τονισμένα περιγράμματα που διαστρεβλώνουν πολλές φορές τη μορφή και φτάνουν μέχρι την παραμόρφωση. Πηγή έμπνευσης των εξπρεσιονιστών ήταν η Αφρικανική και η πρωτόγονη τέχνη για το τραχύ και συμπυκνωμένο περίγραμμα των μορφών τους. Καλλιτέχνες του Εξπρεσιονισμού όπως Καρλ Σμιτ Ρότλουφ (1884-1976) και Ερνστ Λούντβιχ Κίρχνερ (1880-1938) (ομάδα της «Γέφυρας») ζωγραφίζουν παραμορφω-μένες φιγούρες και άλλες φόρμες με έντονα χρώματα απλωμένα σε κηλίδες με ωμά χρώματα δίχως πλάσιμο, προοπτική ή ιδεαλισμό. Ο σημαντικότερος εξπρεσιονιστής γλύπτης είναι ο Γερμανός Ερνστ Μπάρλαχ (1870-1938). Στα έργα του απεικονίζο-νται φιγούρες ανθρώπων με επιδράσεις από την γοτθική τέχνη και την τέχνη των πρωτόγονων λαών, όπου με τα αναπεπταμένα φορέματα, τις εκστατικές χειρονομίες

52

και τους συμπαγείς, βαρείς, γήινους όγκους τους εκφράζονται βαθιά, έντονα πα-νανθρώπινα αισθήματα.33

Εικόνα 52. E. Mουνκ, Αγωνία

33 Λαδόμματος, όπ. π., σελ. 138 και Ζιρώ, O. , Μερτζάνη, E. , Πετρίδου, B. , Ιστορία της Τέχνης, Γ΄ Τάξη Ενιαίου Λυκείου, Ο-ΕΔΒ, Αθήνα, 2004, Α΄ έκδοση, σελ. 264

53

Εικόνα 53. Ε.Κίρχνερ, Προσωπογραφία του Χ.Βαν Ντε Βέλντε (ξυλογραφία)

Εικόνα 54. Τζ. Ένσορ, Ο θάνατος και οι μάσκες

54

Εικόνα 55. Γ. Μπουζιάνης, Καθιστό κορίτσι

Γαλάζιος Καβαλάρης

Ο Γαλάζιος Καβαλάρης αναπτύχθηκε παράλληλα με τον κυβισμό . Τον ίδρυ-σε ο Β. Καντίνσκι (1866-1944) μαζί με τους Φρ. Μαρκ (188-1916) και τον Α. Μάκε. Το όνομα γαλάζιο το έδωσε ο Καντίνσκι, γιατί ήταν το αγαπημένο του χρώμα και ο Μαρκ το καβαλάρης, γιατί στις ζωγραφιές του χρησιμοποιούσε τις περισσότερες φο-ρές μορφές αλόγου .Ο Γαλάζιος Καβαλάρης είναι ένα κίνημα που τονίζει ότι η τέ-χνη πρέπει να πηγάζει αυθόρμητα από τον καλλιτέχνη σε αντίθεση με τον κυβισμό που ενώ είχε ανανεωτική δράση αμφισβητούσε τον ορθολογισμό και τους ρεαλιστι-κούς υπαινιγμούς. Η κεντρική γραμμή του περιοδικού «Αλμανάκ του Γαλάζιου Καβα-λάρη» αφορούσε τη νοητική σύλληψη μέσω της αφηρημένης φόρμας , που τονίζει της συμβολικές και ψυχολογικές πλευρές του χρώματος και της γραμμής.34

34 Ζιρώ κλπ. , όπ. π. , σελ. 266-267

55

Εικόνα 56. Φ. Μαρκ, Μπλε άλογα Κυβισμός

Εικόνα 57. Π. Πικάσο, Οι δεσποινίδες της Αβινιόν Ο Κυβισμός γεννήθηκε με το έργο του Πικάσο "Δεσποινίδες της Αβινιόν"

(1906-1907).Εφόσον η ζωγραφική επιφάνεια είναι δισδιάστατη αρνούνται να εξαπα-

56

τήσουν το μάτι και να παρουσιάσουν τα πράγματα «σαν πραγματικά» . Το αντικεί-μενο στον Κυβισμό παρουσιάζεται από περισσότερες χαρακτηριστικές οπτικές γωνί-ες και αντιμετωπίζεται από διαφορετικές πλευρές "συγχρόνως", διότι έχει ταυτόχρο-να μπρος, πίσω, μέσα κι έξω. Ο θεατής έχει την εντύπωση ότι το βλέπει την ίδια στιγμή από πολλές διαφορετικές όψεις. Στην κυβιστική πρακτική το αντικείμενο, διαλυμένο στο επίπεδο του πίνακα και αναλυμένο σε μικρά λεπτότατα κομματάκια όμοια με θραύσματα κρυστάλλου (Αναλυτικός Κυβισμός,1910-1912) επιδιώκεται να εμφανιστεί όπως είναι στην πραγματικότητα και όχι όπως φαίνεται. Η ενσωμάτωση ξένων προς στη ζωγραφική υλικών (ύφασμα, τραπουλόχαρτα, χαρτί ταπετσαρί-ας,εφημερίδες κλπ) μετέτρεψε την αναπαράσταση του αντικειμένου σε παράστασή του. Αυτή η φάση του Κυβισμού ονομάστηκε Συνθετικός κυβισμός (1912-1914).35

Εικόνα 58. Π. Πικάσο, Νεκρή φύση με ψάθινη καρέκλα και χαρτί ταπετσαρίας

35 Ζιρώ κλπ., όπ. π. σελ.268-269

57

Και η κυβιστική γλυπτική υπήρξε επαναστατική. Εδώ η μεταχείριση του ό-γκου είναι ιδιάζουσα, αφού παίρνει καινούρια μορφή με επιμέρους όγκους και γεω-μετρικές αιχμηρές επιφάνειες κι επίπεδα με τεμαχισμούς που δημιουργούν βαθιά βαθουλώματα και σκιές, όπως στο έργο "Άνδρας με μαντολίνο" του Γάλλου γλύπτη Ζακ Λίψιτς (1891-1973).36

Εικόνα 59. Ζ. Μπρακ, Βιολί και κανάτα

Φουτουρισμός

Οι αρχές του Φουτουρισμού διατυπώνονται στο Μιλάνο το 1908 από τον ποι-ητή Μαρινέτι (1876-1944), ενώ το Φουτουριστικό Μανιφέστο δημοσιεύεται το 1909 στο Παρίσι. Ο Φουτουρισμός κατατεμάχισε την κίνηση, παρουσιάζοντας στην εικο-νιστική επιφάνεια τις διάφορες φάσεις της. Η κίνηση για τους Φουτουριστές σήμαινε την έκφραση μιας νέας εποχής, της εποχής της μηχανής, της τρελής ταχύτητας και του δυναμισμού. Στόχος του κινήματος ήταν μια αληθινή επανάσταση της ευαισθη-σίας, η ρήξη με ο,τιδήποτε παραδοσιακό στην τέχνη. Οι καλλιτέχνες του Φουτουρι-

36 Λαδόμματος, όπ. π. , σελ. 136

58

σμού χρησιμοποιούν τον όρο συγχρονικότητα, για να υποδηλώσουν την αλληλο-διείσδυση των επιπέδων του χώρου και του χρόνου, της μορφής και της ατμόσφαι-ρας.37 Στη ζωγραφική και στη γλυπτική, ανάλογα με την περίπτωση, οι Φουτουρι-στές χρησιμοποιούν ένα είδος πουαντιγισμού και κυβισμού, φανταχτερά παλλόμενα χρώματα, δυναμικές ευθείες και καμπύλες, σπασμένα σχήματα και φόρμες, θετικό και αρνητικό χώρο στην προσπάθειά τους να δημιουργήσουν στο κάθε έργο τους μια σύνθεση της κίνησης, του χώρου, της μορφής και του χρόνου.38

Εικόνα 60. Κ. Καρά, Ο κόκκινος καβαλάρης

Σουπρεματισμός

Πρόκειται για το πρώτο κίνημα καθαρής γεωμετρικής αφαίρεσης στη ζωγρα-φική. Γεννήθηκε στη Ρωσία από το ζωγράφο Καζιμίλ Μάλεβιτς. Το πρώτο σουπρε-ματιστικό έργο του χρονολογείται από το 1913 και περιέχει ήδη στοιχεία που χαρα-κτήρισαν την μετέπειτα πορεία του, όπως ένα μαύρο τετράγωνο πάνω σε λευκό φό-ντο. Υποστήριζε ότι στην αναπαράσταση των πραγμάτων το βάρος πρέπει να δίνε-

37 Ζιρώ κλπ. , σελ. 270 38 Λαδόμματος, όπ. π. , σελ. 140

59

ται στην έκφραση του συναισθήματος (supremacy = υπεροχή του καθαρού συνα-σθήματος). Τα σουπρεματιστικά στοιχεία των έργων του ήταν απλές γεωμετρικές φόρμες, όπως τετράγωνα, κύκλοι και σταυροί, ενώ τα χρώματά του ήταν το μαύρο, το άσπρο, το κόκκινο, το πράσινο και το μπλε. Το 1915 εξέδωσε το σοπρεματιστικό μανιφέστο, το οποίο συνυπέγραφαν και λογοτέχνες, ανάμεσα στους οποίους ο ποιη-τής Β.Μαγιακόσφκι. Το 1919 ο ίδιος ο Μάλεβιτς ανακοίνωσε το τέλος του Σουπρεμα-τισμού. Η αφαίρεση του Σουπρεματισμού και του Κονστρουκτιβισμού θα επηρέαζε αργότερα, στις αρχές του 1920,το Μπαουχάους.39

Εικόνα 61. Κ. Μάλεβιτς, Σουπρεματιστική σύνθεση

39 Ζιρώ κλπ., σελ. 287-288

60

Ντανταϊσμός

Η λέξη νταντά (σημαίνει «αλογάκι» στη γλώσσα των νηπίων και επιλέχτηκε τυχαία) είναι μια λέξη χωρίς νόημα. Επιλέχτηκε μηδενιστικά, αναρχικά, ανατρεπτι-κά, για να δηλώσει το τέλος της τέχνης. Το 1916, κατά τη διάρκεια του Πρώτου Πα-γκοσμίου Πολέμου, οι ντανταϊστές ίδρυσαν το κίνημα στο «Καμπαρέ Βολταίρ» στη Ζυρίχη, μια πόλη στην οποία κατέφευγαν όλοι οι πολιτικοί εξόριστοι −Λένιν, Τζόυς, Στραβίνσκι. Οι ντανταϊστές, αποφασισμένοι να δώσουν στην αστική τάξη τη χαρι-στική βολή, εισήγαγαν την αντιτέχνη, διακήρυξαν την α-νοησία, αναζήτησαν στο ασυνείδητο τις πηγές της έμπνευσής τους. Για να σκανδαλίσουν το φίνο γούστο της αστικής τάξης χρησιμοποίησαν κάθε είδους εκφραστικό μέσο: έκαναν πίνακες από κουρέλια και σκουπίδια, από τυχαία αντικείμενα καθημερινής χρήσης, τα «ready mades».40

Εικόνα 62. Σύνθεση με κομμάτια ψωμιού τοστ

Εικόνα 63 . Χ. Αρπ, Το πορτρέτο του Τζαρά

40 Ζιρώ κλπ. όπ. π. , σελ. 289-290 και Λαδόμματος, όπ. π. , σελ. 140

61

Εικόνα 64 . Ρ. Χάουσμαν, Το πνεύμα του καιρού μας

Η ομάδα Ντε Στιλ

Στην Ολλανδία, το 1917, εκδόθηκε το περιοδικό De Stijl (Το Στιλ) από τους Π. Μοντριάν και Τεό Βαν Ντέσμπουργκ (1883-1931), το οποίο έδωσε το όνομά του στην ομάδα, η τέχνη της οποίας βασίζεται στα καθαρά γεωμετρικά σχήματα (κύβοι, ευθεί-ες κάθετες και οριζόντιες γραμμές) και στο καθαρό χρώμα.41

Εικόνα 65. Π. Μοντριάν, Σύνθεση

41 Ζιρώ κλπ. , όπ. π. , σελ.286

62

Η Σχολή του Μπαουχάους (Bauhaus)

Εικόνα 66. Η σχολή του Bauhaus

Η σχολή του Μπαουχάους ιδρύθηκε το 1919 στη Βαϊμάρη από τον αρχιτέκτο-να Βάλτερ Γκρόπιους μέσα σε ένα κλίμα γενικής οικονομικής ανασυγκρότησης και εντατικοποίησης της βιομηχανικής παραγωγής στη Γερμανία. Στόχος της σχολής ήταν η άρση της διάκρισης ανάμεσα σε «ελεύθερη» και «εφαρμοσμένη» τέχνη και η γόνιμη αλληλεπίδραση των δύο τομέων. Ο καλλιτέχνης έπρεπε να αισθανθεί συνει-δητά την κοινωνική του ευθύνη απέναντι στο σύνολο. Το αποτέλεσμα της εργασίας του, το καλλιτεχνικό προϊόν, έπρεπε να είναι άρτιο τόσο τεχνικά όσο και αισθητικά. Στη σχολή δίδαξαν καλλιτέχνες πρώτου μεγέθους (Καντίνσκυ, Κλέε, Φαίνινγκερ κλπ), ενώ τον Γκρόπιους διαδέχθηκε το 1928 ο Μις βαν ντερ Ρόε. Το 1933,όταν οι Ναζί έκλεισαν τη σχολή, πολλοί μετανάστευσαν στις ΗΠΑ και το 1937 ίδρυσαν το νέο Μπαουχάους στο Σικάγο με επικεφαλής το Μοχόλυ Νάγκυ. Πρώτο και στοι-χειώδες μάθημα στη σχολή του Μπαουχάους ήταν η εισαγωγή στη σύνθεση της μορ-φής, στο χρώμα και στην τεχνική επεξεργασία των υλικών. Βασική αρχή της θεωρη-τικής και πρακτικής προσέγγισης ήταν η αντίληψη πως η μορφή ακολουθεί τη λει-τουργία. Οι απλές γεωμετρικές μορφές, σε συνδυασμό με τα σύγχρονα υλικά, χαρα-κτηρίζουν τα προϊόντα της σχολής.42

42 Όπ.π. , σελ. 294

63

Εικόνα 67. Eπιτραπέζια λάμπα από μέταλλο και γυαλί

Εικόνα 68. Π. Κλέε, Η Άρτεμη στο φθινοπωρινό άνεμο

64

Αφηρημένος εξπρεσιονισμός-Αφαίρεση

Η Αφαίρεση υιοθετήθηκε από την Αμερική, αφού οι ανεικονικές τάσεις δεν έχουν εθνικά περιεχόμενα και χαρακτηριστικά και επιβλήθηκε ως η κατεξοχήν μορ-φή τέχνης. Την ίδια στιγμή που στη Σοβιετική Ένωση η τέχνη έμπαινε ως προπα-γανδιστικό όργανο στην υπηρεσία του καθεστώτος και διακηρυσσόταν ο σοσιαλι-στικός ρεαλισμός, στην Αμερική, εκφραστής του αντιθέτου πόλου και της δημοκρα-τίας γεννιόταν η Αφηρημένη τέχνη. Για να αποδοθούν ρεύματα της αφαίρεσης έ-χουν χρησιμοποιηθεί τόσο στην Αμερική ίσως και στην Ευρώπη, οροί όπως αφηρη-

μένος εξπρεσιονισμός, λυρική αφαίρεση, χειρονομία τέχνη, όλα δόκιμα, για να αποδώσουν αυτές τις νέες κατευθύνσεις στην τέχνη.

Εικόνα 69. Λ. Λαμέρας, Δύο κοπέλες

65

Εικόνα 70. Μ. Τόμπρος, Οι δύο φίλες Ο ορός αφηρημένος εξπρεσιονισμός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το

1919 για να περιγράψουν κάποια έργα του Καντίνσκι. Άλλη ονομασία που χρησι-μοποιείται για να περιγράψει τους καλλιτέχνες που έδρασαν ανάμεσα στις δεκαετίες '50 και '60 είναι Σχολή της Νέας Υόρκης . Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά στις δημιουργίες Αμερικανών καλλιτεχνών είναι τα μεγάλα μεγέθη των πινάκων, που περιβάλλουν σχεδόν ολοκληρωτικά τον παρατηρητή και τον εγκλωβίζουν μέσα στον κορμό του έργου. Η σύνθεση είναι κυρίαρχη, καθώς το έργο υπερβαίνει σχεδόν τα όρια του πίνακα και δεν υπάρχει ένα συγκεκριμένο σημείο εστίασης.

Στον αφηρημένο εξπρεσιονισμό ξεχωρίζουν 2 κυρίες τάσεις . Η πρώτη είναι η ζωγραφική του Χρωματικού πεδίου και η δεύτερη είναι η ζωγραφική της Δράσης. Ακόμα παρουσιάζει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με τον Τασισμό. Και οι δύο κα-τηγορηθήκαν ότι είχαν προκαλέσει σύγχυση ανάμεσα στη μορφή και στο περιεχόμε-νο καθώς και έναν κελτισμό μέσα στον οποίο οι δημιουργοί θεωρούσαν τους εαυ-τούς τους ροές του υπαρξισμού και τα έργα τους καταγραφές και της πιο μικρής

66

τους χειρονομίας, ιερά αντικείμενα που εμπεριείχαν μεταφυσικά και υπαρξιακά πε-ριεχόμενα.43

Εικόνα 71. Β. Καντίνσκι, Σύνθεση Νο 2

Εικόνα 72. Β. Καντίνσκι, Η πρώτη αφηρημένη υδατογραφία

43 Όπ. π. , σελ. 312-313

67

Εικόνα 73. Β. Καντίνσκι, Αυτοσχεδιασμός 31

Α) Ζωγραφική του χρωματικού πεδίου

Ο κύριος εκπρόσωπος της ήταν ο Μαρκ Ρόθκο. Ένας πίνακας του Ρόθκο με τα μεγάλα χρωματικά ορθογώνια που αλληλοκαλύπτονται ή αντιπαρατίθενται, με ένα χρώμα βαθύ και γαλήνιο ακόμα και τραγικό, δεν είναι απλώς μια ζωγραφική επι-φάνεια, είναι ΧΩΡΟΣ! Είναι έκταση που δονείται από χρώμα και φως χωρίς πρόσω-πα ή πράγματα. Στόχος του είναι να περιλάβει, να πάρει μέσα του το θεατή, να του ανοίξει χώρο στη φαντασία.44

Εικόνα 74

44 Όπ. π. , σελ. 314

68

Εικόνα 75

Εικόνα 76

Εικόνα 77

69

Β) Ζωγραφική της δράσης

Ο μουσαμάς άρχισε πια να αντιμετωπίζεται από τον ένα ζωγράφο μετά τον άλλο ως πεδίο δράσης κι όχι ως ένας χώρος που αναπαράγεται ένα αντικείμενο. Αυ-τό που θα φιλοξενούσε πια ο μουσαμάς δεν ήταν μια εικόνα αλλά ένα γεγονός. Τα συναισθήματα των ζωγράφων της "action painting" δεν απεικονίζονταν πια αλλά "διαδραματίζονταν" επάνω στον μουσαμά.Ο κυριότερος εισηγητής της Ζωγραφικής της Δράσης είναι ο Τζάκσον Πόλλοκ, ενώ άλλοι κύριοι εκπρόσωποί της είναι ο Ντε Κούνινγκ, ο Φ.Κλάιν, ο Μπαζιώτης κ.α.45

Κονστρουκτιβισμός

Την εποχή της επανάστασης η κυριότερη καλλιτεχνική τάση αντιπροσωπεύ-τηκε από το σοβιετικό Κονστρουκτιβισμό. Η ομάδα του Βλαντιμίρ Τάτλιν υποστήρι-ξε την κατάργηση της τέχνης και ζητούσε από τους καλλιτέχνες που έκαναν κατα-σκευές στο χώρο να αφήσουν αυτή την «ασχολία» και να αρχίσουν να φτιάχνουν πράγματα χρήσιμα για τον άνθρωπο, δηλαδή καρέκλες και τραπέζια, να κτίζουν φούρνους, σπίτια κλπ. Η τέχνη, σύμφωνα με τους κονστρουκτιβιστές και τον Τάτλιν, έπρεπε να καλύπτει κοινωνικές ανάγκες, να είναι ωφελιμιστική και λειτουργική. Σκοπός του καλλιτέχνη ήταν να βελτιώσει την πνευματική κατάσταση της κοινωνίας μέσα στην οποία ζει.46

Εικόνα 78. Βλ. Τάτλιν, Περίπτερο της 3ης Διεθνούς

45 Όπ. π. , σελ. 313 46 Όπ. π. , σελ. 288

70

Σουρεαλισμός

Ο σουρεαλισμός θέλησε να καταγράψει τις ψυχικές διαδικασίες έτσι όπως έρ-χονται αυτόματα, χωρίς τον έλεγχο της λογικής. Το 1924,δύο χρόνια μετά τη διάλυ-ση της ντανταϊστικής ομάδας του Παρισιού, ο Αντρέ Μπρετόν (1896-1966),δημοσίευσε το «Σουρεαλιστικό Μανιφέστο» και διακήρυξε την πίστη στη σύν-δεση ανάμεσα στο όνειρο και στην πραγματικότητα σε μια απόλυτη πραγματικότη-τα, σε μια υπερ-πραγματικότητα (surreality).47 Έτσι, η συγχώνευση συνειδητού και υποσυνείδητου, παρουσιάστηκε στα έργα της Μέρετ Οπενχάιμ, του Μαν Ρέι, αλλά και στη ζωγραφική του Μαγκρίτ, Σαλβαντόρ Νταλί κ.ά. Οι σουρεαλιστές, που ήθε-λαν να είναι σουρεαλιστική η τέχνη τους αλλά και η ίδια η ζωή τους, βούτηξαν στα βάθη του ασυνειδήτου, κατέγραψαν το αλλόκοτο, το παράδοξο ή το αδύνατο, με μια φωτογραφία ρεαλιστική που δεν χωράει παρερμηνείες, ενώ ταυτόχρονα κάνει ορατό ό,τι είναι πέρα και έξω από το πραγματικό. Όπως σε όλα τα σουρεαλιστικά έργα, τα φροϋδικά σύμβολα κατέχουν σημαντική θέση στην εικονοκλασία. Το ανομοιογενές, το άλογο, το παράλογο, είχαν αποφασιστική σημασία για τους σουρεαλιστές. Η «φανταστική πραγματικότητα» έχει μεγαλύτερη επίδραση στο θεατή, όταν του πα-ρουσιάζεται τρισδιάστατη και τον αιφνιδιάζει, γιατί τον φέρνει αντιμέτωπο με αντι-κείμενα οικεία και ταυτόχρονα εξωπραγματικά.48

Εικόνα 79. Μ. Οπενχάιμ, "Γούνινο πρόγευμα"

47 Λαδόμματος , όπ. π. , σελ. 140 48 Ζιρώ κλπ. , όπ. π. , σελ. 290

71

Εικόνα 80. Ν. Εγγονόπουλος, Ερμής εν αναμονή

72

Εικόνα 81. Τζ. Ντε Κίρικο, Οι Ανησυχαστικές Μούσες

Εικόνα 82. Κ. Καρά, Η ερωμένη του μηχανικού

73

Μεταπολεμική Τέχνη στην Αμερική και στην Ευρώπη

Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. οι εικαστικές τέχνες στην Αμερική ε-ξακολουθούσαν να είναι προσκολλημένες στην ακαδημαϊκή αισθητική του παρελ-θόντος. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου η αμερικανική λαϊκή μουσική, ο κινη-ματογράφος και η λογοτεχνία ασκούσαν κάποια επίδραση σε πολλές χώρες. Οι ει-καστικές τέχνες όμως παρέμειναν στο επίπεδο ενός τοπικού επαρχιωτισμού. Καθορι-στικές εκθέσεις έγιναν το 1936 (Κυβισμός, Αφηρημένη Τέχνη, Φανταστική Τέχνη, Ντανταϊσμός και Σουρεαλισμός) όπου παρουσιάστηκαν έργα Ευρωπαίων καλλιτε-χνών και αφιέρωμα στον Πικάσο το 1939. Οι Αμερικανοί καλλιτέχνες έμειναν ανε-πηρέαστοι. Επίδραση άσκησαν όλοι εκείνοι οι επιστήμονες , λόγιοι , καλλιτέχνες που είχαν καταφύγει στην ελεύθερη Αμερική κατά την διάρκεια του μεσοπολέμου , όταν οι Ναζί είχαν εισβάλλει σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη. Κατά τη διάρκεια του πο-λέμου είχαν φτάσει στη Νέα Υόρκη ζωγράφοι, κυβιστές, εξπρεσιονιστές, σουρεαλι-στές κλπ. Ήδη ο Μαρσέλ Ντυσάν μαζί με το σουρεαλιστή Πικάμπια ήθελαν να αρ-χίσουν πάλι από την αρχή με μια νέα τέχνη όχι των μορφών και των σχημάτων αλ-λά της δράσης και των πράξεων, γιατί πίστευαν ότι η Ευρωπαϊκή Τέχνη είχε γεράσει. Αυτή η μετανάστευση πολλών καλλιτεχνών πριν και κατά την διάρκεια του πολέμου ήταν ένας από τους κυριότερους λόγους που μετακινήθηκε το ίδιο το πολιτιστικό βάρος από την Ευρώπη στη Νέα Υόρκη.49

Εικόνα 83. Α. Τζιακομέτι, Πλατεία μεγαλούπολης

Η γλυπτική στη Μεταπολεμική Αμερική

Πρόκειται για μια γλυπτική κονστρουκτιβιστική η οποία στηρίχθηκε στο συνδυ-ασμό κατασκευασμένων στοιχείων από μέταλλο ή ευρημάτων, έτοιμων δηλαδή με-

49 Όπ. π. , σελ. 311-312

74

ταλλικών ή άλλων στοιχείων που αξιοποιούνται για την πλαστικότητά τους, και η οποία ήρθε σε πλήρη αντίθεση με τις μορφές της παραδοσιακής γλυπτικής.50

Εικόνα 84. Τζ. Σίγκαλ, Το δείπνο

Η Ζωγραφική και η Γλυπτική στη Μεταπολεμική Ευρώπη

Σε αυτή τη μορφή τέχνης, η αναζήτηση του καλλιτέχνη στράφηκε στη δημι-ουργία έργου μέσα από την άμεση επαφή του με το υλικό, την ύλη. Οι καινούριες εμπειρίες που αναδύθηκαν συγκεντρώθηκαν κάτω από τον όρο Άμορφη Τέχνη, μια τέχνη αφαίρεσης, για την οποία έχει καθιερωθεί ο όρος Τασισμός, ή ακόμη Λυρική

Μεταχείριση ή Ζωγραφική Υλικού, όπου τονίζεται η ύπαρξη χρώματος ως φυσικής ουσίας. Κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις εκφράσεις Άμορφης Τέχνης εντοπίζoνται στην πρόταξη, στον υποκειμενισμό, στην τάση για παραμόρφωση, στη έμφαση στο ένστικτο και στον αυθορμητισμό, στη περιφρόνηση κάθε κανόνα και περιορισμού, καθώς και στο "ξεπέρασμα" των ορίων μεταξύ της σύλληψης και της εκτέλεσης του έργου. Οι καλλιτέχνες ακολούθησαν, καθένας με τον τρόπο του, την αφαίρεση, κοινά στοιχεία της οποίας της οποίας ήταν η επιθυμία άρνησης κάθε αναφοράς στο παρελ-θόν και η υπέρβαση κάθε είδους παράδοσης. Η μεταπολεμική ευρωπαϊκή τέχνη χα-ρακτηρίζεται από έργα μεμονωμένων καλλιτεχνών και όχι από καλλιτεχνικά κινή-ματα ή ομάδες. Αυτοί ανακεφαλαίωσαν τα εικαστικά "ιδιώματα" των πρωτοποριών της τέχνης, τον Εξπρεσιονισμό, τον Κυβισμό, την Αφαίρεση, το Σουρεαλισμό, τα με- 50 Όπ. π. , σελ. 314

75

λέτησαν ξανά, δανείστηκαν ιδέες, τις ενέταξαν στις έρευνές τους σύμφωνα με το προσωπικό τους ύφος και δημιούργησαν έργα εξαιρετικής εκφραστικής δύναμης, συμβάλλοντας στη διεύρυνση του πεδίου αναζήτησης της τέχνης.51

Εικόνα 85. Κ. Μπρανκούζι, Πουλί στο διάστημα

51 Όπ. π. , σελ. 315-317

76

Ποπ Άρτ (popular art)

Η Ποπ Άρτ εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1950 στην Μεγάλη Βρετα-νία. Η Ποπ Άρτ αποτέλεσε μια ανατροπή στον Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό και στην Αφαίρεση. Για τον λόγο αυτό επικεντρώνεται κυρίως στον κόσμο της αναπαράστα-σης, δηλαδή στα αντικείμενα τα οποία πλαισιώνουν το σύγχρονο άνθρωπο στην πραγματικότητα. Τα κολάζ και τα ready mades, δηλαδή η αξιοποίηση έτοιμων αντι-κειμένων επανήλθαν προς εξέταση τόσο στη ζωγραφική όσο και στη γλυπτική. Η Ποπ Άρτ αποτελεί ένα είδος τέχνης το οποίο απευθύνεται κυρίως στην λαϊκή τάξη αξιοποιώντας εικόνες και αντικείμενα μαζικής παραγωγής. Για το λόγο αυτό αρκε-τές φορές χαρακτηρίζεται και ως «τέχνη λαϊκή». Το ρεύμα της Ποπ Άρτ εξαπλώθηκε γρήγορα στην Ν. Υόρκη. Εκεί φαίνεται πως η Ποπ Άρτ ταίριαξε απόλυτα με το πε-ριβάλλον της Ν. Υόρκης καθώς αποτελεί έναν χώρο που χαρακτηρίζεται κυρίως από τη βιομηχανοποίηση και την εμπορευματοποίηση , στοιχεία που σε συνδυασμό με την κυριαρχία των μέσων μαζικής ενημέρωσης συνέβαλαν στη δημιουργία νέων θε-μάτων. Η κύρια διαφορά ανάμεσα στην αμερικανική και την αγγλική Ποπ είναι ότι η δεύτερη επικρίνει τα μέσα που χρησιμοποιεί. Το έργο της Ποπ Άρτ πρέπει να είναι εφήμερο, λαϊκό, να απευθύνεται δηλαδή στα πλατιά στρώματα της κοινωνίας, ανα-λώσιμο, να ξεχνιέται γρήγορα, φθηνό, να παράγεται μαζικά, να είναι νέο, να απο-σκοπεί κυρίως στη νεολαία, χωρατατζίδικο, σέξυ, παιχνιδιάρικο, δελεαστικό και βέ-βαια αρκετά εμπορικό και επιχειρηματικό.52

Εικόνα 86. Α. Κάπροου, Νοικοκυριό

52 Όπ. π. , σελ. 328-329

77

Εικόνα 87.Κολάζ

Εικόνα 88. Σύνθεση με κάλτσες

Μινιμαλισμός

Το ρεύμα αυτό εμφανίζεται τη δεκαετία του ’60. Η τάση αυτή βασίζεται στον αποκλεισμό από την τέχνη της αυτό-έκφρασης, της υποκειμενικότητας και συναι-σθηματισμού, στοιχεία τα οποία είχαν κυριαρχήσει στην τέχνη του ’50 με τον Τασι-σμό και με τον Αφηρημένο Εξπρεσιονισμό .Οι Μινιμαλιστές αντιπαράθεσαν έναν καθαρό, «άδειο» από εκφραστικά περιεχόμενα κύβο. Στον αυθορμητισμό και στις ιλιγγιώδεις χειρονομίες του αυτοματισμού, αντέταξαν την τάξη, την ακρίβεια, τη συστηματική μεθοδολογία. Αντέταξαν ορθογώνιες και κυβικές μορφές, αποκαθαρ-μένες από κάθε μεταφορά ή συμβολικό περιεχόμενο, πρωταρχικές δηλαδή δομές που είχαν κύρια χαρακτηριστικά το ευανάγνωστο, την αναλογία, την επανάληψη και την ουδετερότητα. Οι καλλιτέχνες που ασχολήθηκαν με αυτήν την τέχνη δημιούρ-γησαν γλυπτικά ή «τρισδιάστατα» έργα, δηλαδή τελάρα σε πρωτόγνωρα σχήματα,

78

στις μορφές των οποίων ήταν δύσκολο πάλι να διακρίνει κανείς τα όρια μεταξύ γλυπτικής και ζωγραφικής.53

Εικόνα 89. Σύνθεση τρισδιάστατη

Μετα-μοντερνισμός

Εικόνα 90. Μ. Σαγκάλ, Ο πράσινος βιολιστής

53 Όπ. π. , σελ. 335-336

79

Ο Μεταμοντερνισμός ή κυριολεκτικά Διαπρωτοπορία εισήγαγε πνεύμα ε-λευθερίας. Την ελευθερία δηλαδή του καλλιτέχνη να παίρνει στοιχεία από όποια ε-ποχή και από όποια τάση από τον κόσμο της Τέχνης του αρέσει. Μπορεί, με άλλα λόγια, ο δημιουργός να αντλήσει έμπνευση από παντού και δεν πιέζεται να αναλά-βει την σκυτάλη στο γρήγορο δρόμο της εναλλαγής των πρωτοποριών. Η καινοτο-μία δεν είναι πια ούτε ζητούμενο ούτε κριτήριο για την αξιολόγηση του έργου. Η Τέχνη της Δια-πρωτοπορίας ήταν χρωματισμένη από νοσταλγία. Άλλωστε θεωρήθη-κε πιο πολύ ως οπισθοδρόμηση παρά ως κάτι πρωτοποριακό. Κατηγορήθηκε για ρη-χότητα και επιφανειακότητα, διότι με ανιστόρητο τρόπο δανειζόταν στοιχεία της τέχνης του παρελθόντος όχι για το περιεχόμενο αλλά για την μορφή τους. Σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, το Μεταμοντέρνο εξαπλώθηκε ως νέο ύφος δίνοντας άλλη μια φορά στην Γηραιά Ήπειρο την πρωτοπορία έναντι της Αμερικής, η οποία κατείχε τα σκήπτρα μετά τον πόλεμο. Οι καλλιτέχνες που ανήκουν στον μεταμοντερνισμό είναι πολύ δύσκολο να θεωρηθούν ως ομάδα με όμοια χαρακτηριστικά.54

Εικόνα 91.Κ.Χάρινγκ, Άτιτλο

54 Όπ. π. , σελ. 349-350

80

Υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ των ρευμάτων της σύγχρονης τέχνης;

Κοινά χαρακτηριστικά των ρευμάτων της Σύγχρονης Τέχνης είναι : α) η γεωμετρικότητα, η απεικόνιση δηλαδή γεωμετρικών και κυβικών μορφών. β) η αφαίρεση και η ελλειπτικότητα στην παρουσίαση των μορφών γ) ο χρωματισμός των έργων σε καποια ρεύματα,χωρίς να ενδιαφέρει η μεταξύ τους αρμονία. Συχνά μάλιστα επιλέγεται προκλητικά αταίριαστος χρωματισμός. δ) σε ορισμένες μορφές υπάρχει έντονη η ελλειπτικότητα και η στροφή στο πνεύμα της αναπαράστασης, όπως παρατηρείται στο Γκράφιτι και στην Ποπ Αρτ, ενώ σε άλλα ρεύματα παρατηρείται τάση αποδόμησης του αντικειμένου και πειραματι-σμός του καλλιτέχνη σε νέους και πρωτότυπους τρόπους απεικόνισης. ε) η επιρροή από αντικείμενα της καθημερινότητας και η χρήση αυτών στη σύνθε-ση των έργων τέχνης τα λεγόμενα ready mades, κάτι που συναντάται στην Ποπ Αρτ, τον Ντανταϊσμό και τον Μετά-Μοντερνισμό.

81

ΠΙΝΑΚΑΣ

Καλλιτεχνικά ρεύματα περιεχόμενο μορφή

ΦΩΒΙΣΜΟΣ Ελευθερία, αγριότητα Αντιθετικά χρώματα, απλωμένα πλακάτα, χωρίς πλάσιμο

ΕΞΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ Έκφραση εσωτερικού βιώματος

Έντονα χρώματα και περίγραμμα, διαστρέ-βλωση μορφής έως παραμόρφωση

ΓΑΛΑΖΙΟΣ ΚΑΒΑΛΑ-ΡΗΣ

Αυθορμητισμός, αμφι-σβήτηση ορθολογισμού

Αφηρημένη φόρμα, συμβολική διάσταση χρώματος και γραμ-μής

ΚΥΒΙΣΜΟΣ Η πραγματικότητα έχει πολλές όψεις και η τέχνη πρέπει να τις παρουσιάσει

Διάλυση του αντικει-μένου σε επίπεδα, γε-ωμετρικές αιχμηρές επιφάνειες και επιμέ-ρους όγκους

ΦΟΥΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ταχύτητα, δυναμισμό ε-ποχής μηχανής. Κάθε έρ-γο είναι σύνθεση κίνησης, χώρου, χρόνου και μορ-φής

Παλλόμενα χρώματα, δυναμικές ευθείες, κα-μπύλες, σπασμένα σχήματα

ΣΟΥΠΡΕΜΑΤΙΣΜΟΣ Απλότητα, έμφαση στη μορφή

Απλές γεωμετρικές φόρμες, χρώματα : μαύρο, άσπρο, κόκκι-νο, μπλε, πράσινο

ΝΤΑΝΤΑΪΣΜΟΣ Αντίθεση και πρόκληση στο λεπτό γούστο της α-στικής τάξης, έκφραση α-νοησίας (αντιτέχνη)

Χρήση τυχαίων αντι-κειμένων καθημερινής χρήσης (ready mades)

ΟΜΑΔΑ DE STIJL Γεωμετρικά σχήμα-τα(ορθογώνια, κύβοι, οριζόντιες γραμμές), καθαρό χρώμα

82

ΣΧΟΛΗ ΜΠΑΟΥΧΑ-ΟΥΣ

Σύνδεση μορφής και λει-τουργίας καλλιτεχνικού προϊόντος, ελεύθερης και εφαρμοσμένης τέχνης

Απλές γεωμετρικές φόρμες, σύγχρονα υ-λικά

ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ ΕΞ-ΠΡΕΣΙΟΝΙΣΜΟΣ

Το έργο τέχνης «δοχείο» μεταφυσικού και υπαρξι-ακού περιεχομένου

Υπερμεγέθεις πίνακες που εγκλωβίζουν τον παρατηρητή χωρίς συ-γκεκριμένο σημείο ε-στίασης

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΠΕΔΙΟΥ

Η ζωγραφική επιφάνεια είναι ΧΩΡΟΣ που θα κλείσει μέσα του το θεατή

Χρωματικά ορθογώνια αλληλοκαλυπτόμενα ή αντιπαρατιθέμενα

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΔΡΑ-ΣΗΣ

Ο ζωγραφικός πίνακας δεν αναπαριστά μιαν ει-κόνα, αλλά ένα γεγονός

Action painting

ΚΟΝΣΤΡΟΥΚΤΙΒΙΣΜΟΣ Η τέχνη οφείλει να είναι ωφέλιμη και λειτουργική

Δημιουργία χρησίμων πραγμάτων (τραπέζια, καρέκλες, σπίτια κλπ)

ΣΟΥΡΕΑΛΙΣΜΟΣ Έκφραση ασυνειδήτου Αυτόματη γραφή, χρήση συμβόλων

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΤΕ-ΧΝΗ (Ευρώπη)

Υποκειμενισμός, αυθορ-μητισμός, περιφρόνηση κονόνων

Άμορφη τέχνη, παρα-μόρφωση, υπέρβαση της παράδοσης

ΑΦΑΙΡΕΣΗ (ΗΠΑ) Έκφραση ελευθερίας, δη-μοκρατίας

ανεικονικότητα

ΠΟΠ ΑΡΤ Αναπαράσταση καθημε-ρινών αντικειμένων

Κολάζ, ready mades κλπ

ΜΙΝΙΜΑΛΙΣΜΟΣ Ορθολογισμός, τάξη, α-κρίβεια, συστηματική με-θοδολογία

Ορθογώνιες ή κυβικές μορφές (αναλογία, ε-πανάληψη, ουδετερό-τητα)

ΜΕΤΑ-ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ

Ελευθερία έμπνευσης καλλιτέχνη, δάνεια από το παρελθόν

Επιστροφή σε παλαιό-τερες μορφές

83

Εικόνα 92. Αλληλεπιδράσεις των ρευμάτων της σύγχρονης τέχνης55

55

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΖΙΡΟ, Ο. ,ΜΕΡΤΖΑΝΗ , Ε. ,ΠΕΤΡΙΔΟΥ, Β., ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, όπ. π.

84

ΕΜΒΡΥΪΚΗ ΤΕΧΝΗ. ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ…

Μελετώντας την τέχνη τόσο στις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες όσο και στις κοινωνίες των «πρωτογόνων» παρατηρούμε ότι :

1) ο άνθρωπος εκφράζεται αφαιρετικά, ελλειπτικά, δεν τον ενδιαφέρει η λε-πτομέρεια. Η φωτογραφική απεικόνιση του κόσμου , το κυνήγι των ιδιαίτερων χα-ρακτηριστικών του δεν τον προσελκύει, όπως συμβαίνει αργότερα στα ρεύματα του νατουραλισμού ή του ρεαλισμού, κάτι που μάλλον πρόκειται για επιδίωξη του αν-θρωπίνου πνεύματος με μια πιο ακαδημαϊκή νοοτροπία. Αρχικά ο άνθρωπος ανα-παριστά μόνο εκείνες τις λεπτομέρειες που έχουν σχέση με μυστηριακές ή θρησκευ-τικές αλήθειες, όπως τα μεγάλα μυστήρια της ζωής ή του θανάτου. Κάτι τέτοιο βλέ-πουμε πχ. στα κυκλαδικά ειδώλια, όπου ο καλλιτέχνης αδιαφορεί μεν για τα χαρα-κτηριστικά του προσώπου αλλά αποδίδει γενετικά χαρακτηριστικά (μαστούς, ηβικό τρίγωνο κλπ.) γυναικεία ακόμη και σε ανδρικές μορφές. Το ίδιο συμβαίνει και στην τέχνη των πρωτόγονων λαών.

Θα πρέπει να διασαφηνισθεί ότι ο όρος τέχνη νοείται με την ευρεία σημασία του, ως κατασκευαστική δημιουργία για την εξυπηρέτηση πρακτικών αναγκών (πχ. ξυλουργική τέχνη) αλλά και ως δημιουργία για αισθητική ικανοποίηση (πχ.ζωγραφική). Βέβαια, συχνά υπάρχει συμπλοκή των δύο εννοιών στην περίπτωση που μελετάμε ένα αντικείμενο καθημερινής χρήσης πχ. μια φιάλη, έναν αμφορέα στον οποίο απεικονίζονται διάφορες παραστάσεις (όπως σήμερα κάνουμε λόγο για αντικείμενα design).

2) ο άνθρωπος εκφράζεται με γεωμετρικά σχήματα. Μάλιστα η ικανότητα και η ανάγκη του ανθρώπου να εκφραστεί αφαιρετικά επικουρείται από τη δυνατό-τητα να χρησιμοποιήσει γεωμετρικά σχήματα.

* * * * Θα επιχειρήσουμε μια ερμηνεία αυτής της τάσης που παρατηρείται σε πρώιμες κοινωνίες και βέβαια στη σύγχρονη τέχνη, που όμως εκεί η ελλειπτικότητα πρέπει να εκληφθεί περισσότερο ως επανάσταση και απελευθέρωση από παλιότερες τεχνο-τροπίες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται :

− για έκφραση του απλοϊκού ανθρώπου(αυθορμητισμός)

− για φυσιολογική έκφραση του ανθρώπου που εκφράζει και αναζητεί την ισορροπία και τη συμμετρία στη ζωή του

− για αποτύπωση της συμμετρίας της φύσης που διακρίνει με απόλυτη καθα-ρότητα όντας κοντά στη φύση

− Επιχειρώντας μια πλατωνική ερμηνεία του θέματος, θα λέγαμε ότι ο άν-θρωπος από τα αισθητά αντικείμενα που αντιλαμβάνεται γύρω του προσπα-θεί με την τέχνη να ανέλθει σε ένα ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης και αποδίδει τα αισθητά με αφηρημένες γεωμετρικές μορφές, απαραίτητη προϋπόθεση για τον Πλάτωνα για να μπορέσει ο άνθρωπος να φτάσει στη γνώση των ΙΔΕΩΝ, στη γνώση της Αλήθειας του κόσμου. Έτσι, δόθηκε υπότιτλος στην εργασία μας αυτό που γραφόταν στη είσοδο της σχολής του Πλάτωνος, της Ακαδημί-

85

ας, « ΜΗΔΕΙΣ ΑΓΕΩΜΕΤΡΗΤΟΣ ΕΙΣΙΤΩ» (ας μη μπει κανείς που δε γνωρίζει γεωμετρία).

* * * *

Και ο τίτλος της εργασίας μας « Εμβρυϊκή τέχνη » δόθηκε, γιατί :

− αφορά πολιτισμούς/κοινωνίες και μορφές τέχνης στα πρώτα τους στάδια

− οι μορφές τέχνης που μελετήσαμε δίνουν την εντύπωση «ανολοκλήρωτης» τέχνης από άποψη μορφής. Γι’ αυτό το λόγο μάλιστα υποτιμήθηκε για κάποιο διάστημα η κυκλαδική τέχνη ή η τέχνη των «πρωτογόνων».

− ως τέχνη όμως φαινομενικά «ανολοκλήρωτη» μοιάζει μάλλον να κρύβει στοιχεία, να έχει δυνάμει στοιχεία που μας καλεί να ανακαλύψουμε, είτε εί-ναι μυστηριακά/θρησκευτικά (κυκλαδική, πρωτόγονη) είτε είναι υπαρξιακά (μοντέρνα). Άρα, το έργο τέχνης μοιάζει με ένα έμβρυο που περιμένουμε να ολοκληρωθούν οι μήνες κυοφορίας και να γεννηθεί στα μάτια καθενός μας ανάλογα με το βαθμό μέθεξής μας σε αυτό είτε ως άτομα είτε ως σύνολα που δημιουργούν και συνεχίζουν την εξελικτική πορεία της τέχνης.

86

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Αφού ολοκληρώσαμε την εργασία μας και δείξαμε ότι η ανάγκη του ανθρώ-που να εκφραστεί καλλιτεχνικά βρίσκει διεξόδους μέσα από τα σχήματα της γεωμε-τρίας ή αφηρημένες μορφές, προσπαθήσαμε να ξεδιπλώσουμε το ταλέντο μας δημι-ουργώντας έργα–συνθέσεις στοιχείων των μορφών τέχνης που μελετήσαμε (εκλεκτι-κισμός). Φωτογραφίες αυτών των έργων παραθέτουμε στο παράρτημα εξηγώντας παράλληλα τα στάδια δημιουργίας τους.

87

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΒΙΒΛΙΑ : Βρανόπουλος, Ε. Ιστορία των αρχαίων χρόνων, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1980 Ζώρα, Π. Ελληνική τέχνη. Λαϊκή τέχνη, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα Ζιρώ, Ο. – Μερτζάνη, Ε. – Πετρίδου, Β. Ιστορία της τέχνης, Γ’ τάξη Ενιαίου Λυ-κείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2004 ------- Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τόμοι Α’, Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα ------- Ιστορία των Ελλήνων. Προϊστορικοί χρόνοι, Τόμος 1, ΔΟΜΗ Καλογεροπούλου, Α. Ιστορία των αρχαίων χρόνων, Α’ Γυμνασίου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1977 Λαδόμματου, Α. Ιστορία της τέχνης. Αισθητική εκτίμηση έργων τέχνης, Υπουρ-γείο Παιδείας Κύπρου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1999 Λυδάκης, Στ. – Βογιατζής, Τ. Σύντομο Λεξικό όρων της ζωγραφικής, ΜΕΛΙΣ-ΣΑ,Αθήνα Οικονόμου, Λ. – Ρηγοπούλου, Π. Σταθμοί στην ιστορία της ελληνικής τέχνης, τό-μος Α’, ΟΕΔΒ, Αθήνα, 1994

Β. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ : www.cycladic-m.gr www.culture.gr www.cultureguide.gr www.cretaethnologymuseum.gr www.benaki.gr www.melt.gr www.asianart.com/exhibitions.html www.africaonline.com www.nativeweb.org www.statemuseum.arizona.eolu/nampeyo/ www.epirus.com/tolis/ www.epirus.com/meligi/ www.wikipedia.quika.com www.multlingualarchive.com/ma/enwiki/el/mask

88

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

89

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΟΡΩΝ

Ακαδημαϊσμός : τεχνική, μορφική επεξεργασία, άψυχη ,άκαμπτη, μη αυθόρ-μητη

Ανάγλυφο: γλυπτό που σμιλεύεται πάνω σε μια επιφάνεια έτσι που να προε-ξέχει, αλλά να μην αποκολλάται από αυτήν

Αναπαράσταση : πιστή απεικόνιση πχ. μιας μορφής

Αφαίρεση : έννοια αντίθετη της έννοιας της αναπαράστασης

Γαβάθα ή κιούπι : πήλινο χαμηλό πλατύστομο δοχείο

Εγχάραξη : απόδοση στοιχείων του γλυπτού με απλό χάραγμα

Ειδώλιο : μικρό άγαλμα

Εκλεκτικισμός : σταχυολόγηση στοιχείων από διαφορετικές τεχνοτροπίες του παρελθόντος για προσωπική έκφραση. Ο εκλεκτικισμός μπορεί να αφορά ο-μοιογενή ή ετερογενή τεχνοτροπικά δεδομένα.

Εκφορά : σκηνή στην αγγειογραφία όπου ο νεκρός βρίσκεται τοποθετημένος πάνω σε άρμα

Καρπέτα : μάλλινο υφαντό στρωσίδι του λευκαδίτικου σπιτιού

Κλιτσωτό : διακοσμητικό θέμα της σαρακατσάνικης υφαντικής

Κολλάζ : τεχνική ενσωμάτωσης ξένων υλικών στο έργο τέχνης

Μοτίβο : το θέμα

Μπατανάς : παχύρρευστο χρώμα από ασπρόχωμα ή κοκκινόχωμα που χρη-σιμοποιείται στη διακόσμηση των κεραμικών

Παραστάς(-δες) :δοκοί που συναντώνται σε ζεύγη στο στενό τμήμα του οικο-δομήματος και τοποθετούνται συμμετρικά από τις δύο πλευρές της εισόδου

Πατανία : υφαντό κλινοσκέπασμα

Πρόθεση : σκηνή της αγγειογραφίας όπου ο νεκρός βρίσκεται τοποθετημένος πάνω σε νεκροκρέββατο

Πλαστική : γλυπτική

Σινί : μεταλλικός, μεγάλος, στρογγυλός και αβαθής δίσκος

Στυλομαντήλα : διακοσμητικό υφαντό που στόλιζε το στύλο του σπιτιού στην Κάρπαθο

90

ΒΑΣΙΚΑ ΕΙΔΗ ΑΓΓΕΙΩΝ

91

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΕΧΝΗΜΑΤΩΝ ΟΜΑΔΑ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗ : α)ειδώλιο αρπιστή κυκλαδικής τέχνης β)ready mades (Πόπ Αρτ, Ντανταϊσμός) ΣΥΝΘΕΣΗ : ΤΡΙΣΔΙΑΣΤΑΤΗ ΣΥΝΘΕΣΗ

Φωτοτυπήσαμε την εικόνα του αρπιστή

Σε συμπιεσμένο χαρτί κολλήσαμε τη φωτοτυπία και το κόψαμε στο μέγεθος της φωτοτυπίας

Κολλήσαμε φακές, ρύζι και ζυμαρικά (πεπονάκι) στη φωτοτυπία

Ζωγραφίσαμε τα υλικά

92

ΟΜΑΔΑ ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1. ΕΜΠΝΕΥΣΗ :α) ειδώλιο αρπιστή κυκλαδικής τέχνης β)πίνακας Ν.Εγγονόπουλου, Ο ποιητής και η μούσα του (1938) γ)κυβισμός ΣΥΝΘΕΣΗ : ΖΩΓΡΑΦΙΑ

Έγινε κυβιστική ανάλυση του ειδωλίου του αρπιστή

Η αναλυμένη κυβιστικά μορφή του αρπιστή εντάχθηκε στο φόντο του πίνα-κα του Ν. Εγγονόπουλου αντικαθιστώντας τη μορφή του ποιητή

προσθέσαμε ένα πετεινάρι, στοιχείο ελληνικής παραδοσιακής τέχνης, το ο-ποίο αντικατέστησε τα ψάρια, που υπήρχαν στο έργο του Εγγονόπουλου.

Ζωγραφίσαμε το έργο και το πλαστικοποιήσαμε

Εικόνα 93. ΕΙΔΩΛΙΟ ΑΡΠΙΣΤΗ

Εικόνα 94. ΚΥΒΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΑΡΠΙΣΤΗ

93

Εικόνα 95. Ν. ΕΓΓΟΝΟΠΟΥΛΟΥ, Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΑ ΤΟΥ

94

95

2. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : α) πίνακας του Iohannes Verrneer, Το κορίτσι με το μαργα ριταρένιο σκουλαρίκι (1665) β) κυβισμός ΣΥΝΘΕΣΗ : ΖΩΓΡΑΦΙΑ

Έγινε κυβιστική ανάλυση του έργου

Ζωγραφίστηκαν μόνο τα ¾ του εικονιζόμενου προσώπου (πιο μοντέρνα εκ-δοχή του έργου)

Σε κάθε γεωμετρικό σχήμα που αναλύεται το πρόσωπο χωρίσαμε φως και σκιά

Χρησιμοποιήσαμε λαδοπαστέλ, μαύρο μολύβι και επιλέξαμε φωτεινά χρώμα-τα σε μαύρο φόντο

Πλαστικοποιήσαμε το έργο

96

3. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : Αγγεία γεωμετρικής εποχής ΣΥΝΘΕΣΗ : ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΑΓΓΕΙΟΥ

Επισκεφθήκαμε εργαστήριο κεραμικής, για να μάθουμε τεχνικές διακόσμησης κεραμικών

Σχεδιάσαμε πάνω σε αγγείο με μολύβι τις παραστάσεις και τα γεωμετρικά μο-τίβα που θέλαμε να απεικονίσουμε

Ζωγραφίσαμε τα σχέδια με πλαστικό χρώμα

97

ΟΜΑΔΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΤΕΧΝΗΣ 1. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : Παραδοσιακά υφαντά

ΣΥΝΘΕΣΗ : ΠΑΖΛ

Αναζητήσαμε την εικόνα ενός παραδοσιακού υφαντού στο Διαδίκτυο

Την εκτυπώσαμε δύο φορές

σχεδιάσαμε τα κομμάτια του παζλ στη μια και την πλαστικοποιήσαμε

κόψαμε τα κομματάκια του παζλ

την άλλη εικόνα την κολλήσαμε στην επιφάνεια ενός μικρού κουτιού, για να χρησιμεύει ως οδηγός στη σύνθεση του παζλ, και τοποθετήσαμε τα κομμάτια του παζλ στο κουτάκι

98

2. ΕΜΠΝΕΥΣΗ :α) Παραδοσιακά υφαντά

β) ready mades (Ποπ Αρτ, Ντανταϊσμός) ΣΥΝΘΕΣΗ : ΥΦΑΝΤΟ ΑΠΟ ΖΥΜΑΡΙΚΑ

Πήραμε ένα χαρτόνι και διάφορα ζυμαρικά σε ποικίλα μεγέθη και ό-σπρια

Χωρίσαμε το χαρτόνι σε ζώνες (4) αναπαριστώντας το ριγωτό ή λαρω-τό τύπο των υφαντών

Σε κάθε λωρίδα τοποθετήσαμε ζυμαρικά και όσπρια δημιουργώντας και μορφές που συναντάμε στα παραδοσιακά υφαντά

Τέλος, τα βάψαμε με διάφορα χρώματα

99

3. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : Παραδοσιακά υφαντά- γεωμετρικά μοτίβα

ΣΥΝΘΕΣΗ : ΧΑΡΤΟΫΦΑΝΤΙΚΗ

Πήραμε 2 κόλλες χρωματιστές ζωγραφικής (κατάλληλες είναι και οι κόλλες γλασσέ),μια ανοιχτού χρώματος (λευκού) και μια πιο σκούρου (γαλάζιου)

Με μολύβι χωρίσαμε τις κόλλες σε ίσα διαστήματα του ενός εκατοστού φέρνοντας παράλληλες γραμμές προς τη μικρότερη πλευρά τους

Τοποθετήσαμε τις κόλλες σε σκληρή επιφάνεια και τις χαράξαμε με κο-πίδι ακολουθώντας τα ίχνη του μολυβιού, προσέχοντας όμως στη μία κόλλα να μη φτάνει το κοπίδι άκρη- άκρη. Αυτή η κόλλα θα χρησιμο-ποιηθεί ως στημόνι και οι λωρίδες από την άλλη ως υφάδι

Είχαμε επιλέξει σχέδιο ( μαιάνδρους) και μετρώντας το «υφάναμε» πάνω στο χαρτί

100

4. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : α) Μοτίβα παραδοσιακών υφαντών- κεραμική

β) σύγχρονη τέχνη (κολάζ) ΣΥΝΘΕΣΗ : ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ ΑΓΓΕΙΟΥ

Αναζητήσαμε εικόνες παραδοσιακών υφαντών (στο Διαδίκτυο ή με σάρωση από βιβλία) και τις εκτυπώσαμε

Επιλέξαμε κάποια μοτίβα και διακοσμήσαμε ένα κεραμικό αγγείο με την τεχνική του κολάζ

101

ΟΜΑΔΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ 1. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : α) Ειδώλιο αρπιστή κυκλαδικής τέχνης β) τεχνική κολάζ γ) ready mades (Ποπ Αρτ, Ντανταϊσμός) δ) κυβισμός ΣΥΝΘΕΣΗ :

Έγινε κυβιστική ανάλυση του ειδωλίου του αρπιστή

Κάποια σημεία τα ζωγραφίσαμε, ενώ σε κάποια άλλα (άρπα, κάθισμα)κάναμε κολάζ με κομμάτια εφημερίδας

Κολλήσαμε τη σύνθεση σε χρωματιστό χαρτόνι

102

2. ΕΜΠΝΕΥΣΗ : φυσιοκρατικό ειδώλιο κυκλαδικό τέχνης

ΣΥΝΘΕΣΗ : Δημιουργήσαμε ένα αντίγραφο κυκλαδικού ειδωλίου με πλα-στελίνη

103

ΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΟΜΑΔΩΝ

104

105