Το πρόγραμμα είχε ως αφετηρία τα διδακτέα αποσπάσματα από το έργο «Ελληνικά» του Ξενοφώντα, που αφορούν το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και την κατάσταση που επικρατεί στον Ελλαδικό χώρο και κυρίως στην Αθήνα μετά από αυτόν.

Δεδομένου του ότι πολλά σημεία αφήγησης του Ξενοφώντα λαμβάνουν χώρα στον Πειραιά, θελήσαμε να ζωντανέψουμε τις αφηγήσεις αυτές επισκεπτόμενοι τους τόπους όπου διαδραματίστηκαν.

Έτσι, σημεία στα οποία κινούνται καθημερινά μαθητές και καθηγητές αποκτούν μία ακόμη γωνία θεώρησής τους.

Η σύγκριση του χτες με το σήμερα, των χρήσεων των χώρων την εποχή του Ξενοφώντα και τη σημερινή εποχή, αποτέλεσε, επίσης, κεντρικό μας στόχο.

Βρισκόμαστε στο 405 π.Χ.: Ο Ξενοφών περιγράφει τη ναυμαχία Αθηναίων και Σπαρτιατών στους Αιγός ποταμούς, κοντά στον Ελλήσποντο, η οποία σήμανε και την ολοκληρωτική καταστροφή των Αθηναίων.

Οι Σπαρτιάτες εξαπέλυσαν αιφνιδιαστική επίθεση στον Αθηναϊκό στόλο. Οι Αθηναίοι, λόγω κακής επιλογής σημείου αγκυροβολίου, αναγκάζονταν να τροφοδοτούνται από τη Σηστό, που βρισκόταν αρκετά μακριά από τα πλοία. Το αποτέλεσμα ήταν, κατά την επίθεση των Σπαρτιατών του στρατηγού Λυσάνδρου, τα περισσότερα Αθηναϊκά πλοία να βρίσκονται άδεια ή με ελάχιστο τμήμα του πληρώματός τους και έτσι να καταληφθούν.

Ξενοφών Ελληνικά [2.1.28]«Μόλις ο Κόνων είδε την επιθετική κίνηση του

Λυσάνδρου, διέταξε τους Αθηναίους ναύτες να τρέξουν αμέσως στα πλοία. Επειδή όμως οι άνθρωποι ήταν διασκορπισμένοι, άλλα από τα πλοία βρέθηκαν με δύο σειρές κωπηλάτες, άλλα με μια σειρά κι άλλα τελείως άδεια. Το πλοίο του Κόνωνα και άλλα εφτά που ήταν πλήρως επανδρωμένα ξανοίχτηκαν στο πέλαγος καθώς και η Πάραλος, ενώ όλα τα άλλα πλοία τα έπιασε ο Λύσανδρος στην ακτή.»

Το θλιβερό νέο της καταστροφής των Αθηναίων στους Αιγός ποταμούς ταξίδεψε μέχρι τον Πειραιά με το ιερό πλοίο «Πάραλος».

Ο Ξενοφών περιγράφει πώς από τον Πειραιά το νέο μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα στην Αθήνα, διαμέσου των Μακρών τειχών.

Ο φόβος κατέλαβε τους Αθηναίους που αντιλήφθηκαν ότι είχε φτάσει η στιγμή να υποστούν εκείνοι σκληρότητα αντίστοιχη με αυτήν που οι ίδιοι είχαν ασκήσει εναντίον συμμάχων και αντιπάλων.

Ξενοφών Ελληνικά [2.2.3]«Στην Αθήνα, τη νύχτα που έφτασε η Πάραλος,

διαδιδόταν η συμφορά και ο θρήνος από τον Πειραιά μέσω των Μακρών Τειχών έφτασε μέχρι την πόλη, περνώντας από τον ένα στον άλλο. Έτσι, εκείνη τη νύχτα κανένας δεν κοιμήθηκε, όχι μόνο γιατί πενθούσαν εκείνους που είχαν χαθεί, αλλά πιο πολύ τους εαυτούς τους, νομίζοντας ότι θα πάθουν αυτά που είχαν κάνει οι ίδιοι και στους Μηλίους, τους αποίκους των Λακεδαιμονίων, όταν τους κατέλαβαν ύστερα από πολιορκία, και στους Iστιαίους, στους Σκιωναίους, στους Τορωναίους, στους Αιγινήτες και σε πολλούς άλλους Έλληνες.»

Τα Μακρά Τείχη, πλαισιώνοντας εκατέρωθεν το δρόμο που συνέδεε την Αθήνα με τον Πειραιά, εξασφάλιζαν τις μετακινήσεις μεταξύ των δύο, σε καιρό πολέμου ή πολιορκίας.

34ου Συντάγματος Πεζικού & Πύλης, κοντά στην οδό Ζαννή, περιοχή Αγίας Βαρβάρας

Η πορεία των Μακρών τειχών ακολουθούσε σε μεγάλο βαθμό τη σημερινή οδό Πειραιώς.

Τμήμα των Μακρών Τειχών που αποκαλύφθηκε πρόσφατα κάτω από τις γραμμές του τρένου στον Ταύρο.

Οι ηττημένοι Αθηναίοι βρίσκονται σε οικτρή κατάσταση πολιορκίας από τους Σπαρτιάτες και λιμού.

Ως αντιπρόσωπο στέλνουν στους Λακεδαιμόνιους για διαπραγματεύσεις τον ολιγαρχικό Θηραμένη. Εκείνος, επίτηδες, καθυστερεί, προκειμένου να φτάσουν οι Αθηναίοι σε οριακή κατάσταση.

Υπό αυτές τις συνθήκες οι Αθηναίοι δέχονται τους ταπεινωτικούς όρους της συνθήκης ειρήνης: κατεδάφιση Μακρών Τειχών και τειχών Πειραιά, παράδοση όλων των πλοίων εκτός από 12, επιστροφή εξόριστων ολιγαρχικών στην Αθήνα, πλήρης πολιτική και στρατιωτική σύμπλευση με τους

Σπαρτιάτες.

Ξενοφών Ελληνικά [2.2.20]Οι Λακεδαιμόνιοι, όμως, δε συμφώνησαν να

υποδουλώσουν πόλη ελληνική, που είχε προσφέρει μέγιστες υπηρεσίες τον καιρό του μεγαλύτερου κινδύνου που είχε συμβεί για την Ελλάδα, αλλά δέχονταν να γίνει ειρήνη με τον όρο οι Αθηναίοι να γκρεμίσουν τα Μακρά Τείχη και τα τείχη του Πειραιά, να παραδώσουν όλα τους τα πλοία εκτός από δώδεκα, να φέρουν πίσω τους εξόριστους, να εκστρατεύσουν μαζί με τους Λακεδαιμονίους στη στεριά και τη θάλασσα, όπου τυχόν τους οδηγούν αυτοί, έχοντας τους ίδιους εχθρούς και φίλους με αυτούς.

Ο παλαιότερος οχυρωματικός περίβολος του Πειραιά ήταν έργο του Θεμιστοκλή. Η κατασκευή του αποφασίστηκε το 494 π.Χ. φαίνεται όμως ότι ολοκληρώθηκε το 477 π.Χ. ή το 470 π.Χ.

Το 458/7 π.Χ. το Θεμιστόκλειο τείχος ενώθηκε με τα Μακρά Τείχη.

Λόγω της κατεδάφισης από το Λύσανδρο η ακριβής πορεία του δεν μπορεί να καθοριστεί με απόλυτη βεβαιότητα. Εικάζεται ωστόσο ότι το τείχος αυτό περιέκλειε τα τρία λιμάνια του Πειραιά (Κάνθαρος, Ζέα, Μουνυχία), ενώ φαίνεται ότι δεν περιλάμβανε την Πειραϊκή Ακτή.

Σωζόμενο τμήμα Θεμιστόκλειας οχύρωσης και αρχαίοι ταρσανάδες («ψύκτραι»), κάτω από τη γέφυρα της Ζέας (δυτική πλευρά εισόδου λιμανιού Ζέας)

Σωζόμενο τμήμα Θεμιστόκλειας οχύρωσης και αρχαίοι ταρσανάδες («ψύκτραι»), κάτω από τη γέφυρα της Ζέας (δυτική πλευρά εισόδου λιμανιού Ζέας)

Λεπτομέρεια από το σωζόμενο τμήμα του τείχους στη Ζέα. Οι λίθοι προέρχονται από το λατομείο της Ακτής (ΝΔ άκρο Πειραϊκής Χερσονήσου) και συνδέονταν μεταξύ τους με μόλυβδο και σίδηρο.

Τον 5ο αι. π.Χ., οι Αθηναίοι κατασκεύασαν τους νεώσοικους, μεγάλους, δηλαδή, στεγασμένους χώρους για τη συντήρηση και φύλαξη των πλοίων τους, κατά τους χειμερινούς μήνες και τις περιόδους ειρήνης.

Νεώσοικοι βρίσκονταν και στα τρία λιμάνια του Πειραιά: Κάνθαρος (σημερινό κυρίως λιμάνι), Ζέα, Μουνιχία (Μικρολίμανο).

Οι εγκαταστάσεις του 5ου αι. έχουν καταστραφεί. Πιθανόν, ωστόσο, βρίσκονταν κάτω από λείψανα νεωσοίκων του 4ου αι. π.Χ., που έχουν εντοπιστεί ανασκαφικά.

Είσοδος αρχαίου πολεμικού λιμανιού

Εκεί που κάποτε αγκυροβολούσαν και συντηρούνταν οι Αθηναϊκές Τριήρεις

Εκεί που κάποτε αγκυροβολούσαν και συντηρούνταν οι Αθηναϊκές Τριήρεις…

Αμέσως μετά την κατεδάφιση των Μακρών Τειχών και των τειχών του Πειραιά, γίνεται στην Αθήνα η εκλογή των Τριάκοντα.

Η αρχική τους εξαγγελία ότι θα συντάξουν σύνταγμα και θα βάλουν σε τάξη την πόλη σύντομα μετατρέπεται σε διώξεις κατά δημοκρατικών πολιτών και τυραννική διακυβέρνηση, υπό την ενίσχυση σπαρτιατικής Φρουράς.

Ο στρατηγός Θρασύβουλος, ηγέτης της δημοκρατικής παράταξης, οργανώνει αντίσταση κατά των Τριάκοντα.

Ξεκινά από το Φρούριο της Φυλής και καταλήγει με τους άνδρες του στον Πειραιά, όπου και γίνεται η τελική αναμέτρηση.

Οι Δημοκρατικοί οχυρώθηκαν στη Μουνυχία.Οι Ολιγαρχικοί, πήγαν στην Ιπποδάμειο Αγορά,

παρατάχτηκαν κατά μήκος της μεγάλης οδού που οδηγούσε στο ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, και κατόπιν άρχισαν να ανηφορίζουν προς το λόφο της Μουνιχίας.

Ξενοφών Ελληνικά [2.4.10]Μετά απ' αυτά ο Θρασύβουλος πήρε τους ανθρώπους του

από τη Φυλή ―είχαν κιόλας μαζευτεί περίπου χίλιοι― κι έφτασε νύχτα στον Πειραιά.

Οι επαναστάτες δοκίμασαν στην αρχή να τους εμποδίσουν, αλλά βλέποντας ότι ο περίβολος του τείχους του Πειραιά, μεγάλος καθώς ήταν, χρειαζόταν πολυάνθρωπη φρουρά για την επάνδρωσή του ενώ αυτοί ήταν λίγοι, συσπειρώθηκαν στη Μουνιχία. Τότε οι ολιγαρχικοί πήγαν στην Ιπποδάμειο Αγορά· πρώτα παρατάχτηκαν έτσι ώστε να πιάνουν όλο το πλάτος του δρόμου που οδηγεί στο ιερό της Άρτεμης της Μουνιχίας και στο Βενδίδειο, και το βάθος τους έφτασε τις πενήντα σειρές. Κατόπιν, μ' αυτόν τον σχηματισμό, άρχισαν ν' ανηφορίζουν.

Οι ολιγαρχικοί ξεκίνησαν από την Ιπποδάμειο Αγορά:Η θέση της Αγοράς αυτής δεν έχει εντοπιστεί.

Εικάζεται, όμως, ότι βρισκόταν κοντά στη σημερινή πλατεία Κοραή ή κοντά στο σημείο που βρέθηκε η Σκευοθήκη του Φίλωνος (4ος αι. π.Χ.) (Οδός 2ας Μεραρχίας, μεταξύ Υψηλάντου και Κουντουριώτου).

Κατόπιν, παρατάχτηκαν κατά πλάτος της πομπικής οδού που οδηγούσε από την Ιπποδάμειο Αγορά στο Ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας.

Το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας έχει εντοπιστεί ανασκαφικά στη Χερσόνησο Κουμουνδούρου, όπου σήμερα βρίσκεται ο Ναυτικός Όμιλος Πειραιά

Πλατεία Κοραή, Εσπερινό ΓΕΛ

Σκευοθήκη Φίλωνος

Εικαζόμενες θέσεις Ιπποδάμειας Αγοράς

Παλαιότερα υπήρχε η άποψη ότι το ιερό βρισκόταν πάνω στο λόφο του Προφήτη Ηλία. (Η άποψη αυτή συμφωνεί περισσότερο με την περιγραφή από τον Ξενοφώντα της αναμέτρησης Δημοκρατικών – Τριάκοντα).

Ωστόσο, ανασκαφικές έρευνες έχουν πλέον εντοπίσει λείψανα του Ιερού της Αρτέμιδος στη Χερσόνησο Κουμουνδούρου, όπου σήμερα βρίσκεται ο Ναυτικός Όμιλος Πειραιά.

Κυκλικός πύργος μεταγενέστερης οχύρωσης (394 π.Χ.), στο χώρο του Ιερού της Αρτέμιδος

Πλατεία Κοραή

Σκευοθήκη Φίλωνος

Κορυφή Προφήτη Ηλία, Δημοκρατικοί

Ναυτικός Όμιλος,Ιερό Αρτέμιδος

Ολιγαρχικοί ανηφορίζουν

Οι Δημοκρατικοί νικούν στη Μάχη της Μουνιχίας. Εκμεταλλεύονται την πλεονεκτική τους θέση σε ανηφορικό σημείο. Ενώ οι ολιγαρχικοί ανηφορίζουν προσπαθώντας να προστατευθούν με τις ασπίδες, ανίκανοι να ρίξουν τα ακόντια, οι Δημοκρατικοί εύκολα τους χτυπούν με πέτρες, βέλη και ακόντια.

Ξενοφών Ελληνικά [2.4.15-16]

Να τώρα που οι θεοί μας έφεραν σε τοποθεσία όπου οι εχθροί έχουν ν' ανέβουν ανήφορο κι έτσι δεν μπορούν ούτε δόρατα, ούτε ακόντια να ρίξουν πάνω από τα κεφάλια των μπροστινών τους, ενώ εμείς από ψηλά θα τους φτάνουμε και με δόρατα και μ' ακόντια και με πέτρες και θα χτυπήσουμε πολλούς. Θα νόμιζε κανείς ότι με τις πρώτες σειρές τους τουλάχιστον θα χρειαστεί να πολεμήσουμε σαν ίσοι προς ίσους· αν όμως εσείς ρίχνετε τα βέλη σας πυκνά, όπως πρέπει, κανένας σας δεν θ' αστοχήσει ― γεμάτος καθώς είναι ο κόσμος από δαύτους. Αυτοί πάλι θα κρύβονται όλη την ώρα κάτω από τις ασπίδες τους για να προφυλαχτούν ― έτσι θα μπορούμε να τους χτυπάμε όπου θέλουμε, σαν να 'ναι τυφλοί, αλλά και να ορμάμε καταπάνω τους και να τους γκρεμίζουμε. Εμπρός λοιπόν, άνδρες, αγωνιστείτε με τέτοιο τρόπο, που ο καθένας σας να νιώσει ότι σ' αυτόν περισσότερο χρωστάμε τη νίκη!

Η αποκατάσταση των γκρεμισμένων τειχών του Πειραιά πραγματοποιήθηκε το 394 π.Χ., από τον Κόνωνα, το νικητή στη Ναυμαχία της Κνίδου, κατά των Λακεδαιμονίων.

Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, τα νέα τείχη οικοδομήθηκαν με περσικά χρήματα.

Ξενοφών Ελληνικά [4.8.12]Οι Λακεδαιμόνιοι άκουσαν ότι ο Κόνων ξόδευε τα

χρήματα του Βασιλέως για να ξαναχτίζει τα τείχη των Αθηναίων και για να συντηρεί το ναυτικό που εξασφάλιζε την προσχώρηση των νησιών και των παραθαλασσίων πόλεων της στεριάς στους Αθηναίους.

34ου Συντάγματος Πεζικού & Κόδρου (περιοχή Αγίας Βαρβάρας) Πορεία τείχους μεταξύ των δύο βασικών πυλών του τείχους.

34ου Συντάγματος Πεζικού, κοντά στην οδό Ζαννή, περιοχή Αγίας Βαρβάρας

Πύργος Κονώνειου Τείχους.

Χτίσιμο με την τεχνική της εμπλέκτου: δύο κτιστές όψεις από ορθογώνιους λιθόπλινθους και γέμισμα από χώμα και χαλίκια.

Γκράφιτι πάνω στο Κονώνειο Τείχος