Νίκος Θεοδοσίου

ΠΕΡΙΣΤΕΡΙΓνωρίζω την πόλη μου

Εισαγωγή

Η πόλη αλλάζει πολύ γρήγορα. Τα παλιά χαμόσπιτα και οι μονοκατοικίες δίνουν τη θέση τους, όλο και περισσότερο, σε σύγχρονα, πολυώροφα κτίρια. Νέοι, πιο φαρδιοί δρόμοι, κάνουν την κίνηση των αυτοκινήτων πολύ άνετη.Ο Κηφισός, μια μόνιμη εστία μόλυνσης, έκλεισε και μετατράπηκε σε λεωφόρο ταχείας κυκλοφορίας.Οι συνθήκες διαβίωσης έγιναν σίγουρα καλύτερες σε σύγκριση με τα προηγούμενα χρόνια. Αλλά τι περίεργο… Τα όμορφα διαμερίσματα αντί να φέρνουν πιο κοντά, αποξενώνουν τους ανθρώπους.Στο δρόμο όλο και λιγότερους γνωστούς συναντάς.Και γύρω σου μια περίεργη ομοιομορφία επικρατεί. Ίδιες πολυκατοικίες που βλέπεις και σε άλλες πόλεις έχουν αντικαταστήσει τη λαϊκή αρχιτεκτονική. Ομοιόμορφα καταστήματα μεγάλων αλυσίδων απλώνονται σε όλες τις γειτονιές. Τώρα που έκλεισε και το ποτάμι όλο το λεκανοπέδιο της Αττικής σα μια ενιαία πόλη φαίνεται.Και το Περιστέρι; Ποιο είναι το δικό του ξεχωριστό στίγμα σ αυτό το μεγάλο «χωνευτήρι» της Αθήνας; Ποια είναι η δική του ταυτότητα;Ποια είναι η ιστορία των ανθρώπων που το έφτιαξαν;Η ανάγκη της ανάδειξης της ιστορικής ταυτότητας της πόλης έσπρωξε να φτιαχτεί αυτό το μικρό κείμενο.

Α. Ο τόπος κι οι άνθρωποι

Ο μικρός Δημήτρης κάθεται συνεσταλμένος σε ένα από τα τελευταία θρανία. Από πάνω του στέκεται η αυστηρή δασκάλα. Που γεννήθηκε ο Σωκράτης; τον ρωτά. Στην Αθήνα κυρία, της απαντά περήφανα το παιδί. Μπράβο παιδί μου, λέει η δασκάλα. Και που βρίσκεται η Αθήνα; Με την ίδια χαρά της δείχνει την Ακρόπολη, το Λυκαβηττό, την Αθήνα που φαινόταν από το παράθυρο.Ήταν το παράθυρο της μεγάλης ξύλινης παράγκας που στέγαζε για πολλά χρόνια το πρώτο δημοτικό σχολείο Περιστερίου. Βρισκόμαστε βλέπετε στο 1946. Και το παιδί που τα θυμάται όλα αυτά είναι ο συγγραφέας Δημήτρης Δειλινός.Τότε ακόμα μπορούσες να δεις τότε σχεδόν όλη την Αθήνα από το κέντρο του Περιστερίου! Σήμερα χρειάζεται να ανέβεις ψηλά, πάνω από τα τελευταία σπίτια της Χρυσούπολης ή του Αγίου Βασιλείου για να δεις την Ακρόπολη. Αλλά κι από κει το θέαμα δεν είναι γοητευτικό. Μια απέραντη θάλασσα από σπίτια απλώνεται όπου φτάνει το μάτι.Και να σκεφτείς ότι μόλις πριν εκατό χρόνια το τοπίο ήταν πολύ διαφορετικό. Ένα απέραντο πράσινο! Ίδιο κι απαράλλαχτο όπως στα αρχαία χρόνια, όταν, σέρνοντας τα βήματά του, έφτασε στον Κολωνό ο τυφλός Οιδίποδας ….

Ο τόπος

Ο Οιδίποδας έρχεται στην Αθήνα διωγμένος από τη Θήβα. Για να τιμωρήσει τον εαυτό του για το έγκλημα που διέπραξε σκοτώνοντας τον πατέρα του και κάνοντας γυναίκα τη μητέρα του, τυφλώθηκε μόνος του! Γι αυτό ζητάει από την κόρη του την Αντιγόνη, που τον συνοδεύει, να του περιγράψει αυτά που βλέπει. Κι αυτή, του λέει:

«…Εδώ ο τόπος δείχνει ιερόςΔάφνες πυκνές και λιόδεντρα γεμάτος και αμπέλια

Και μέσα αηδόνια αεικίνηταΓλυκαίνουν τον κόσμο στο κελάηδημα».

Τέσσερις μόνο στίχοι του μεγάλου τραγικού ποιητή Σοφοκλή, στον «Οιδίποδα επί Κολωνό» αρκούν για να δώσουν την πλήρη σχεδόν εικόνα του τόπου που «δείχνει ιερός».Ιερός, άλλωστε, ήταν για τους αρχαίους και ο ποταμός Κηφισός, πηγή ζωής για τη μεγάλη, εύφορη πεδιάδα. Έτσι αναδείχτηκε σε τοπική θεότητα κι η μορφή του απεικονίστηκε στις μετώπες του Παρθενώνα (που τώρα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο) και άλλα αγάλματα. Ιερή ήταν κι η ελιά, το δέντρο που κυριαρχούσε σε όλη την πεδιάδα. Το μόνο δέντρο που βρισκόταν κάτω από την προστασία της θεάς Αθηνάς κι όποιος κατάστρεφε ελιά τιμωρούνταν ακόμα και με θάνατο.

Για αιώνες έτρεφε με τους καρπούς της τους ανθρώπους της Αθήνας, αλλά κι ο Σουλτάνος, τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αυτές τις ελιές προτιμούσε περισσότερο από όλες τις άλλες!Μέσα σε αυτό το δάσος των ελαιών κρύφτηκε η Ερμία με τον αγαπημένο της Λύσανδρο, θέλοντας να αποφύγει τον ανεπιθύμητο γάμο με τον Δημήτριο. Αλλά το δάσος είναι γεμάτο ξωτικά και νεράιδες που μπερδεύονται στις ιστορίες των ανθρώπων. Έτσι το φαντάστηκε ο Σέξπιρ στο αριστουργηματικό «Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας».Η αρχή της καταστροφής του μεγάλου ελαιώνα άρχισε την περίοδο της επανάστασης του 1821 και συνεχίστηκε τα επόμενα χρόνια για να «καθαρίσει» ο τόπος και να γίνουν οικόπεδα. Ο Δ. Καμπούρογλους βλέπει με απέραντη θλίψη, εκεί στα 1920, να βάζουν δυναμίτη για να ξεριζώσουν τις αιωνόβιες ελιές. Τόσο βαθιά και δυνατά είχαν τις ρίζες τους στη γη.«Το ιερόν δάσος σας ζητεί να επιτρέψετε μόνον τη χρήσιν και να εμποδίσετε την εξόντωσιν», γράφει με πόνο. Αλλά δεν ακούστηκε.Ανάλογη πορεία ακολούθησε και το Ποικίλο όρος που ορθωνόταν στα δυτικά της πεδιάδας. Ήταν κατάφυτο αλλά τα δέντρα κόπηκαν κι έφτασε σε μας όχι μόνο γυμνό αλλά και βαθειά πληγωμένο από νταμάρια.Τα τελευταία μόνο χρόνια έγιναν αλλεπάλληλες προσπάθειες για τη σωτηρία από καταπατητές και αναβάθμιση του Ποικίλου όρους. Με δυο αποφάσεις του Υπουργείου Πολιτισμού, το 1968 και το 1969, ολόκληρο το όρος Αιγάλεω, τμήμα του οποίου αποτελεί το Ποικίλο, κηρύχθηκε ως τοπίο ιδιαίτερου φυσικού κάλλους.

Οι θησαυροί της γης

Μια πολύ πρόσφατη περίοδο, το 1981-82, βαριά σκαπτικά μηχανήματα εμφανίστηκαν στην πόλη και άρχισαν να αναταράζουν τη γη. Όχι βέβαια για να βρουν κάποιο κρυμμένο θησαυρό αλλά για κάτι πιο απλό: να τοποθετήσουν αγωγούς της αποχέτευσης. Κι όμως, οι θησαυροί άρχισαν να εμφανίζονται ο ένας μετά τον άλλο. Ήταν αρχαιολογικά ευρήματα μεγάλης αξίας!Το γεγονός δεν εξέπληξε κανέναν. Η ύπαρξη αρχαίων στη γη του Περιστερίου ήταν «κοινό μυστικό». Κατά καιρούς, πολλοί Περιστεριώτες, σκάβοντας στις αυλές τους, έβρισκαν διάφορα αρχαία αντικείμενα. Κάποιοι τα παραδίνανε στο Δήμαρχο κι από κει πήγαιναν στην αρχαιολογική υπηρεσία. Αλλά, δυστυχώς, πουθενά δεν καταγράφηκαν κι είναι άγνωστο που βρίσκονται.Χρειάστηκε μεγάλη προσπάθεια να εντοπιστούν σε βιβλία και μουσεία κάποια από αυτά και να έχουμε επιτέλους μια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη γι αυτούς τους θησαυρούς.Στις αρχές της νέας χιλιετίας, οι εκσκαφές για ένα άλλο μεγάλο δημόσιο έργο, το Μετρό, αν και σε περιορισμένη έκταση, αποκάλυψε ένα σημαντικό επίσης αριθμό αρχαίων ευρημάτων. Κι όλα αυτά βέβαια γεννάνε το ερώτημα: πόσα μπορούσαν να βρεθούν αν γινόταν συστηματική ανασκαφή;

Όλα τα γνωστά ευρήματα, παλαιότερα και νεότερα, θα χρειαζόταν ένα ολόκληρο βιβλίο για να παρουσιαστούν λεπτομερώς. Εδώ, περιοριζόμαστε μόνο σε μια συνοπτική καταγραφή. Συνολικά σε διάφορες εποχές μέσα από τη γη του Περιστερίου βγήκαν πάνω από τριάντα τάφοι. Δυστυχώς οι περισσότεροι ήταν συλλημένοι και γυμνοί από τα κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς στο μακρύ τους ταξίδι.Αυτά που έφτασαν ως εμάς είναι κυρίως μικρά αντικείμενα. Το μεγαλύτερο αγγείο, μια υδρία με τρεις λαβές, το μόνο με εκτεταμένη αναφορά στην διεθνή βιβλιογραφία, εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.Στα υπόλοιπα ευρήματα περιλαμβάνονται, ένας επιτύμβιος μαρμάρινος κιονίσκος (με επιγραφή), μαρμάρινη επιτύμβια στήλη, μαρμάρινη επιτύμβια λήκυθος (με επιγραφή), τμήμα επιτύμβιου ανάγλυφου που παρουσιάζει κεφαλή άνδρα, τμήμα επιτύμβιας ανάγλυφης πλάκας, μια τεφροδόχος κάλπη από γυψόλιθο. Κι ακόμα οινοχόες, αρυβαλλίσκοι, κύλικες, δακρυδόχοι, λυχνάρια, χάλκινος δίσκος κατόπτρου, κομάτια σιδερένιας στλεγγίδας και πολλά όστρακα. Ένα από τα πιο όμορφα και ξεχωριστά ευρήματα είναι η αρχαία πλαταγή (κουδουνίστρα). Βρέθηκε να έχει μέσα της και τα δυο πήλινα σφαιρίδια που παρήγαγαν τον ήχο.Ξεχωρίζουμε ακόμα έναν αρυβαλλίσκο, που έχει ζωγραφισμένη πάνω του μια όμορφη σκηνή από σχολείο και εκτίθεται μαζί με άλλα εννέα όμορφα πήλινα αγγεία στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Δυο πολύ σημαντικά ευρήματα, που δυστυχώς δεν είναι ορατά πια, είναι:

ένας αρχαίος τοίχος (πιθανόν περίβολος ταφικού μνημείου) χτισμένος με ογκώδεις πωρόλιθους

ένας μεγάλος πήλινος αγωγός νερού, που όταν τον έσπασε το σκαπτικό μηχάνημα πέταξε ένα μεγάλο πίδακα νερού γιατί λειτουργούσε ακόμα!

Σημάδια της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή έχουμε και από άλλες πηγές. Η σημαντικότερη είναι ένας χάρτης του Κάουπερτ που σχεδιάστηκε την περίοδο 1870-1880. Στα επιφανειακά αρχαία κατάλοιπα, που αποτυπώνει ο χάρτης, περιλαμβάνονται ερείπια από αρχαίες οικοδομές, τύμβοι, στήλες, τείχη, κινστέρνες κλπ.Σημαντικά ευρήματα μας έρχονται από τους ελληνιστικούς χρόνους. Ξεχωρίζουν τα λείψανα ενός στεφανιού από λεπτά χρυσά φύλλα (βρέθηκε σε τάφο στο Λόφο Αξιωματικών) και μια μαρμάρινη κεφαλή κοριτσιού (βρέθηκε στις ανασκαφές του Μετρό). Μέχρι πριν λίγο καιρό τα αρχαία ευρήματα (της μεταπολεμικής περιόδου) βρίσκονταν στις αποθήκες του Μουσείου Πειραιά. Στην πιλοτική έκθεση του Μουσείου του Περιστερίου (που άρχισε να λειτουργεί από τον Οκτώβρη του 2004) μπορείτε να θαυμάσετε ένα μέρος από αυτά μαζί με τα ευρήματα από τις ανασκαφές του Μετρό..

Ανασυνθέτοντας την αρχαία ιστορία

Η ύπαρξη τόσο πολλών αρχαίων ευρημάτων μαρτυρά όχι μόνο την ανθρώπινη παρουσία αλλά και την ύπαρξη μιας οργανωμένης κοινωνίας. Κι ο εντοπισμός αυτής της κοινωνίας ήταν το υποχρεωτικό δεύτερο στάδιο της έρευνας.Να θυμίσουμε ότι την περίοδο των κλασσικών χρόνων, από την οποία προέρχονται τα περισσότερα ευρήματα, ήταν η περίοδος της μεγάλης ακμής της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Ύστερα από την μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508-507 π.Χ., η πόλη κράτος της Αθήνας αποτελούνταν από 174 δήμους.Ο εντοπισμός των αρχαίων δήμων είναι ακόμα ένα μεγάλο στοίχημα για τους αρχαιολόγους γιατί, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, δεν έχουν γίνει συστηματικές ανασκαφές. Χρειάζεται ένας συνδυασμός των πληροφοριών από πολλές πηγές για να υπάρξει, με λιγότερη ή περισσότερη σιγουριά, κάποιο συμπέρασμα.Είναι γνωστό ότι στην περιοχή του Ελαιώνα είχαν αναπτυχθεί αρκετοί από τους αρχαίους Δήμους. Το μεγαλύτερο μέρος της Δυτικής Αθήνας ανήκε στην Ακαμαντίδα φυλή και μέσα σ αυτήν βρισκόταν ο Δήμος Χολαργός που ήταν η πατρίδα του Περικλή. Οι περισσότεροι αρχαιολόγοι συμφωνούν ότι ο αρχαίος Χολαργός βρισκόταν στην περιοχή ανάμεσα στον Κηφισό και το Ποικίλο όρος και πιθανότατα στην ευρύτερη περιοχή του Περιστερίου.Η ύπαρξη κι ενός άλλου Δήμου, της Λευκονόης είναι πολύ πιθανή σε περιοχή που συνορεύει με το σημερινό Δήμο Ιλίου. Υπέρ αυτού συνηγορούν πολλά ευρήματα και κυρίως επιγραφές σε ληκύθους και βάσεις αγαλμάτων που βρέθηκαν εκεί. Τα σημαντικά όμως ευρήματα των Ελληνιστικών χρόνων και μάλιστα ιδιαίτερης καλλιτεχνικής αξίας όπως το χρυσό στεφάνι και η κεφαλή της κόρης, δίνουν νέα διάσταση στην αντίληψή μας για την περιοχή και ανατρέπουν την μέχρι τώρα εικόνα της ερήμωσης του τόπου. Αυτά τα στοιχεία μαρτυρούν για τη συνέχιση της ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή και κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους.

Το χωριό

Μέχρι πριν λίγα χρόνια, περπατώντας στο Περιστέρι, ιδιαίτερα στην περιοχή της Νέας Κολοκυνθούς, μπορούσες να διακρίνεις ακόμα κάποια περιβόλια και στην άκρη τους κάτι μεγάλους σκουριασμένους τροχούς δίπλα σε μεγάλες στέρνες. Τα μηχανήματα δεν ήταν άλλα από μαγκανοπήγαδα που χρησιμοποιούνταν για να αντλούνται μεγάλες ποσότητες νερού και να ποτίζονται τα χωράφια.Ακόμα κοντά στο γήπεδο του Ατρόμητου έβλεπες κάτι αγροτόσπιτα με κεραμίδια και στην αυλή τους πηγάδια κι αναρωτιόσουνα μήπως ήτανε σκηνικό από καμιά ταινία.

Όλα αυτά ήταν κατάλοιπα του χωριού ή των χωριών που διαδέχτηκαν τους αρχαίους δήμους στην περιοχή αυτή.Την περίοδο που η Ελλάδα αποτελούσε τμήμα της Βυζαντινής και αργότερα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι ελιές και τα χωράφια της περιοχής αποτελούσαν ιδιοκτησία των πλούσιων οικογενειών της Αθήνας, των προυχόντων και των νοικοκυραίων. Στα χωράφια τους οι πλούσιοι έχτιζαν εξοχικές κατοικίες ή πυργάκια όπως τα έλεγαν. Σε κάποια χαμόσπιτα έμεναν οι καλλιεργητές της γης. Πρώτη αναφορά στο τοπωνύμιο Περιστέρι βρίσκουμε το 1593 σε έγγραφο για τη μοιρασιά της ιδιοκτησίας του Δημητρίου Πουλημένου Φακαή. Είναι ένα από τα λίγα έγγραφα που έχουν διασωθεί από την εποχή εκείνη γιατί δεν υπήρχε τότε οργανωμένο κράτος. Και δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι το Περιστέρι εκτός από τοπωνύμιο ήταν και όνομα χωριού. Η πρώτη αναφορά στο χωριό Περιστέρι βρίσκεται στους Κώδικες του Συμβολαιογράφου (Νοταρίου) Αθηνών, Παναγή Πούλου το 1822. Το χωριό εντοπίζεται στην περιοχή Εκατόδεντρα και αποτελείται από ελάχιστα σπίτια.Αργότερα, αυτό το χωριό πήρε την ονομασία Παλιό Περιστέρι, μια και το νέο ήταν αυτό που έφτιαξαν οι πρόσφυγες, αλλά τελικά όλα ενοποιήθηκαν και έγιναν απλά Περιστέρι.Ένα άλλο χωριό που εντοπίζεται σε παλιούς χάρτες είναι το χωριό του Λευή. Ένα χωριό με άφθονα νερά. Πρέπει να εκτεινόταν και στις δύο όχθες του Κηφισού. Μέσα σε αυτό περιλαμβάνονταν η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου των Όπλων (στην ανατολική όχθη) αλλά και η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στο Περιστέρι.Το 1881κατασκευάστηκε μια μαρμάρινη γέφυρα στην Κολοκυνθού. Δυστυχώς γκρεμίστηκε την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά.Το 1897 κατασκευάστηκε ο δρόμος από την γέφυρα της Κολοκυνθούς προς το χωριό Περιστέρι κι αυτό σίγουρα σημαίνει ότι το χωριό άρχισε να αποκτά μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Τότε είχε εκατό περίπου κατοίκους.

Οι ξεριζωμένοι

Η Ελισάβετ Γαβατίδου είναι μόλις 4 χρόνων όταν πατά το πόδι της για πρώτη φορά στο Περιστέρι. Οι πρώτες εικόνες είναι απογοητευτικές. «Δεν είχε δρόμους ούτε τίποτα. Ένα πράμα ίσιο ήτανε». Αυτό ήταν το τοπίο το 1925 στην περιοχή της Ευαγγελίστριας όπου στήθηκαν οι πρώτες κρατικές παράγκες για να στεγάσουν τους πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Κι ίσως τα πράγματα να μην ήταν λιγότερο τραγικά αν ο τόπος δεν χρησιμοποιούνταν για να αδειάζουν τα κάρα τα σκουπίδια που μάζευαν από τα σπίτια της Αθήνας!Ανάλογες εικόνες έχει κι η μικρή Καλλιόπη Κελέση που εγκαθίσταται με τους γονείς της σε έναν άλλο συγκρότημα από παράγκες λίγο μακρύτερα, στη συνοικία που πήρε το όνομα

«Δημοτικά» και βρισκόταν αριστερά της σημερινής οδού Μεγάλου Αλεξάνδρου.Κι οι παράγκες; «Αυτές οι παράγκες ήτανε στη σειρά, θυμάται η Καλλιόπη. Δέκα δωμάτια από τη μια και δέκα από την άλλη. Ο δρόμος μεταξύ τους ήταν μόλις τρία μέτρα. Κάθε δωμάτιο είχε ένα παράθυρο και μια πόρτα».Παράγκες φτιαγμένες πρόχειρα με τα πιο φτηνά ξύλα. Στη στέγη είχαν πισσόχαρτο. Στο δάπεδο χώμα. Ένα δωματιάκι για κάθε οικογένεια. Χωρίς κανέναν άλλο βοηθητικό χώρο. Κι οι τουαλέτες δημόσιες! Εκεί τους είπαν ότι θα μείνουν προσωρινά. Έμειναν για πάντα.Γύρω από αυτόν τον πυρήνα των παραγκών άρχισε να οικοδομείται σιγά σιγά το νέο Περιστέρι. Μεμονωμένοι πρόσφυγες όπως από το Πόντο φτιάχνουν μόνοι τους χτιστά σπίτια που θα αποτελέσουν το συνοικισμό των Ποντίων.Το 1926 άρχισαν να στήνονται νέες μεγάλες παράγκες που ήρθαν από τη Γερμανία. Όχι για να αντικαταστήσουν τις παλιές αλλά για να στεγάσουν νέες ομάδες προσφύγων που ήρθαν από την περιβόητη «ανταλλαγή πληθυσμών» ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία.Αυτές οι «καλές» παράγκες στήθηκαν στην περιοχή της Ευαγγελίστριας και του Αγίου Αντωνίου και διατηρήθηκαν εκεί για πενήντα ολόκληρα χρόνια! Μέχρι που φτιάχτηκαν στη θέση τους οι μεγάλες πολυκατοικίες.Το 1927 παραχωρήθηκε ένα κομμάτι γης στον οικοδομικό συνεταιρισμό «Χρυσσαλίς» και κάποιοι πρόσφυγες μπόρεσαν να χτίσουν μικρά σπιτάκια. Έτσι δημιουργήθηκε άλλη μια γειτονιά. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και κάποια μεμονωμένα σπιτάκια που χτίζονταν εδώ κι εκεί, τα σπίτια του παλιού χωριού και τα σπίτια των γηγενών στην Κολοκυνθού έχουμε το πάζλ του Περιστερίου.Το 1929 άρχισαν να χτίζονται τα πρώτα κρατικά σπίτια για να αντικαταστήσουν τις πρώτες σαθρές παράγκες. Κι αυτό έγινε όχι από φροντίδα των αρμοδίων αλλά από ανάγκη γιατί τη μια οι παράγκες πήραν φωτιά και κάηκαν και την άλλη γιατί τις παράσυρε ο άνεμος. Τόσο γερές ήταν!Οι πρόσφυγες πάλευαν σκληρά για να επιβιώσουν κυνηγώντας από μια το μεροκάματο, διασχίζοντας μεγάλες αποστάσεις με τα πόδια κι απ την άλλη να βελτιώσουν τις συνθήκες διαβίωσης.Από αυτή την ανάγκη γεννήθηκε κι η πρώτη οργάνωση, η «Ένωση Προσφύγων Περιστερίου» κι αργότερα άλλες οργανώσεις προκειμένου ο αγώνας να είναι συλλογικός.Να σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία των πρώτων κατοίκων του Περιστερίου ήταν χήρες και ορφανά. Οι άντρες είχαν σκοτωθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις πρώτες δημοτικές εκλογές σε μια πόλη με πάνω από 20 χιλιάδες κατοίκους ψήφισαν μόνο 2 χιλιάδες άντρες! Τότε, μόνο οι άντρες είχαν δικαίωμα ψήφου.

Το Περιστέρι γίνεται Δήμος

Το 1934 είναι μια χρονιά σταθμός για το Περιστέρι γιατί πλέον υποχρεώνεται να σταθεί στα πόδια του και να αντιμετωπίσει μόνο τα προβλήματά του. Είναι η χρονιά που όλοι σχεδόν οι προσφυγικοί συνοικισμοί, χωρίς τη θέληση των κατοίκων τους, αυτονομούνται και γίνονται ανεξάρτητοι δήμοι. Μέχρι τότε το Περιστέρι αποτελούσε τμήμα του Δήμου της Αθήνας. Και μπορεί να ήταν πια μια πολυπληθής πόλη αλλά δεν είχε καμία υποδομή. Ούτε δίκτυο ύδρευσης υπήρχε ούτε ηλεκτρικό ρεύμα. Η συγκοινωνία, με ένα λεωφορείο σακαράκα, έφτανε μέχρι τον Άγιο Αντώνιο κι όταν έβρεχε οι χωματόδρομοι γίνονταν αδιάβατοι. Ασφαλτοστρωμένος δρόμος δεν υπήρχε Ο ιστορικός Ντομινίκ Έντ, λέει ότι το Περιστέρι έμοιαζε με πόλη του Φάρ Ουέστ: με έναν κεντρικό χωμάτινο δρόμο, χωρίς πεζοδρόμια και αριστερά και δεξιά χαμόσπιτα.Στις εκλογές, πρώτος δήμαρχος Περιστερίου εκλέγεται ο Σταμάτης Καστρωμένος ή Καστριώτης που όχι μόνο δεν ήταν πρόσφυγας αλλά με τις ενέργειές του προκαλούσε την οργή τους. Έτσι, μέσα σε αντίξοες συνθήκες το Περιστέρι παλεύει να συγκροτηθεί σαν πόλη.Η συγκέντρωση πολυάριθμου γυναικείου εργατικού δυναμικού στο Περιστέρι ελκύει βιομήχανους να επενδύσουν στην περιοχή. Η πιο μεγάλη επένδυση γίνεται από τους Ναουσαίους αδελφούς Λαναρά που στήνουν το 1933 το μεγάλο εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας.Μέχρι τότε στο Περιστέρι υπήρχε μόνο το ταπητουργείο του Θ. Παπάζογλου που φτιάχτηκε το 1925. Η ταπητουργία ήταν μια τέχνη που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες. Η κρίση στα χαλιά έσπρωξε κι αυτόν τον βιομήχανο να στραφεί στην κλωστοϋφαντουργία κι έτσι έφτιαξε μαζί με τους γιούς του ένα νέο εργοστάσιο στη γέφυρα της Κολοκυνθούς που έμεινε γνωστό σαν «Άριστον».Λίγο αργότερα, το1936, άρχισε η εξόρυξη του κάρβουνου στο Λιγνιτωρυχείο που άπλωσε στοές κάτω από το μισό περίπου Περιστέρι.Την ίδια χρονιά άρχισε να λειτουργεί και ο πρώτος μόνιμος κινηματογράφος, το «Μον Σινέ», δίπλα στο χώρο που αργότερα χτίστηκε ο κινηματογράφος «Κύπρος».

Κατοχή – Εμφύλιος

Το 1940 ξεσπά ο πόλεμος κι όλοι έτρεχαν στο μπακάλικο του Ραίση, που είχε το μοναδικό ραδιόφωνο, να ακούνε τα νέα. Μετά αρχίζει η πιο τραγική περίοδος στην ιστορία του τόπου καθώς όλη η χώρα καταλαμβάνεται από τις δυνάμεις του Άξονα. Το κυριαρχικό ζήτημα την εποχή εκείνη ήταν το ζήτημα της επιβίωσης.Το 1942 έχουμε την πρώτη κινητοποίηση των εργατών του λιγνιτωρυχείου που ήταν κάτω από γερμανική διοίκηση για να πετύχουν καλύτερη διανομή στα τρόφιμα.

Την επόμενη χρονιά, το 1943, ξεσπούν νέες κινητοποιήσεις στο λιγνιτωρυχείο αλλά και στο εργοστάσιο Λαναρά, πάλι για τα τρόφιμα.Παράλληλα αναπτυσσόταν κι η ένοπλη αντίσταση. Τα στενάκια του Περιστερίου αποτελούσαν θανάσιμες παγίδες για τις δυνάμεις κατοχής, γι αυτό τα απέφευγαν. Έμπαιναν μόνο με οργανωμένες επιδρομές.Το 1944 είναι μια χρονιά με πολλά γεγονότα. Στις 6 Ιουλίου του 1944 έρχεται η σειρά του Περιστερίου να μάθει τι σημαίνει «Μπλόκο». Τη μέρα εκείνη, 4 χιλιάδες Γερμανοί στρατιώτες με Έλληνες Τσολιάδες και χωροφύλακες κυκλώνουν την πόλη και με την απειλή των όπλων συγκεντρώνουν τους άντρες στο Λόφο Αξιωματικών, εκεί που βρίσκεται η πλατεία Ελ. Βενιζέλου. Με την υπόδειξη μασκοφόρων καταδοτών διαλέγουν πάνω από 100 άντρες. Άλλοι από αυτούς πέθαναν από βασανιστήρια, άλλοι εκτελέστηκαν και άλλοι στάλθηκαν σε στρατόπεδα στη Γερμανία.Στις 16 Σεπτεμβρίου, γίνεται σκληρή μάχη στο Ελαιώνα, σύνορα Περιστερίου-Αιγάλεω ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τους Τσολιάδες. Στις 13 Οκτωβρίου, γίνονται μεγάλοι πανηγυρισμοί για την αποχώρηση των Ναζί. Επειδή υπήρχε κενό εξουσίας, ο Ευγένης Χαραλαμπίδης εκλέγεται δια βοής δήμαρχος Περιστερίου. Την περίοδο των Δεκεμβριανών, κι ενώ μάχες μαίνονται σε όλη την Αθήνα, το Περιστέρι υφίσταται ανελέητο βομβαρδισμό από αγγλικά αεροπλάνα και πλοία που βρίσκονται στον Πειραιά. Ο τραγουδιστής Γρηγόρης Μπιθικώτσης λέει όλη την περίοδο των Δεκεμβριανών παρέμεινε κρυμμένος σε ένα πηγάδι στην αυλή του σπιτιού του για να γλυτώσει τη ζωή του!Ακολούθησαν, μέχρι το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου (1949-50), πικρά χρόνια καταπίεσης με πολλές καταδίκες κι εκτελέσεις.

Η μεταπολεμική γιγάντωση

«Κάποιο βράδυ, ο μακαρίτης ο πατέρας μου, γύρισε σκοτωμένος στην κούραση από την δουλειά του, κάθισε κάτω από την τζιτζιφιά της μικρής μας αυλής, Ραιδεστού και Ανδριανουπόλεως γωνία, και μου είπε: - Περίεργο πράμα. Σήμερα στο λεωφορείο δεν γνώριζα κανέναν

από τους επιβάτες. Ήταν λίγο πριν το ’60. Το Περιστέρι είχε αρχίσει να αλλάζει». Η αφήγηση αυτή ανήκει σε έναν από τους πιο σημαντικούς Έλληνες δημοσιογράφους, τον Σεραφείμ Φυντανίδη, που διαλαλεί με περηφάνια ότι κατάγεται από το Περιστέρι. Η απλή παρατήρηση του πατέρα του, πρόσφυγα από τον Πόντο, φανερώνει την απότομη αύξηση του πληθυσμού της πόλης του Περιστερίου τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Ας ακούσουμε πάλι τον Περιστεριώτη δημοσιογράφο να περιγράφει αυτή την εποχή:«Νέα κύματα «προσφύγων» από το εσωτερικό αυτή τη φορά, προσπαθούσαν να ριζώσουν στην περιφέρεια του παλιού

προσφυγικού πυρήνα. Ανθούπολη, Αη-Γιώργης, Εκατό Δέντρα, Λόφος Αξιωματικών, Μπουρνάζι, γέμιζαν μέρα με τη μέρα με νέα σπιτάκια, χτισμένα όπως-όπως. Ή, μάλλον νύχτα με τη νύχτα, καθώς τα περισσότερα ήταν αυθαίρετα. Ο πόλεμος και ο εμφύλιος είχαν ερημώσει στην ύπαιθρο, κι’ όσοι γλύτωσαν από την 10χρονη ανθρωποσφαγή, κατέβαιναν στην πρωτεύουσα για λίγο ψωμί και περισσότερη ασφάλεια». Μέσα σε μια νύχτα χτίζονταν τα σπίτια και φτιάχνονταν οι νέες γειτονιές. Πάντα με το φόβο του χωροφύλακα που ειδοποιούσε την πολεοδομία που ερχόταν και τα γκρέμιζε. Ατέλειωτος κόπος, δάκρυ και πολλές φορές αίμα συνόδευαν το χτίσιμο του αυθαίρετου.Τα περισσότερα από αυτά τα σπιτάκια αποτελούνταν από ένα πλινθόκτιστο δωμάτιο που χρησίμευε ταυτόχρονα σαν κουζίνα, υπνοδωμάτιο και δωμάτιο υποδοχής και έναν καμπινέ στην άλλη άκρη του οικοπέδου. Για να στεγάσουν τις περισσότερες φορές μια πολυπληθή οικογένεια.Μέσα σε δέκα χρόνια ο πληθυσμός της πόλης αυξήθηκε κατά 122%!Ένα σημαντικό γεγονός στην ιστορία της πόλης είναι αυτό που ονομάστηκε η «Εξέγερση του κάρβουνου». Το Λιγνιτωρυχείο ξανάρχισε τη λειτουργία του το 1951. Τότε όμως πάνω από τις περιοχές που εκτείνονταν οι στοές, και κυρίως στην περιοχή της Ανθούπολης, είχαν χτιστεί σπίτια. Οι εκρήξεις για τη διάνοιξη νέων στοών προκαλούσαν μεγάλες καταστροφές. Αγνοώντας τις σχετικές αποφάσεις του υπουργείου Βιομηχανίες οι ιδιοκτήτες συνέχιζαν τις εργασίες διάνοιξης. Το Μάη του 1956 οι Ανθοπουλιώτες αποφάσισαν να πάρουν το νόμο στα χέρια τους. Επιτέθηκαν στις εγκαταστάσεις του Λιγνιτωρυχείου και τις πυρπόλησαν. Αντιμετώπισαν με σθένος τις ισχυρές δυνάμεις αστυνομίας και χωροφυλακής που έφτασαν εκεί και δεν υποχώρησαν ούτε όταν ρίχτηκαν πυροβολισμοί. Το Λιγνιτωρυχείο καταστράφηκε ολοκληρωτικά και δεν ξαναλειτούργησε.Στο χώρο που βρίσκονταν οι εγκαταστάσεις του δημιουργήθηκε, αρκετά χρόνια αργότερα, το Άλσος Περιστερίου.

Μια σύγχρονη πόλη

Με πολύ αργούς ρυθμούς, γιατί πάντα το Περιστέρι αντιμετωπίζονταν από την κεντρική εξουσία σαν δεύτερης κατηγορίας, άρχισε να παίρνει τη μορφή μιας μεγάλης πόλης.Σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι πολίτες που συμμετείχαν στα κοινά. Την περίοδο που προηγήθηκε της Δικτατορίας του 1967 στο Περιστέρι λειτουργούσαν 35 εξωραϊστικοί και πολιτιστικοί σύλλογοι. Κάθε συνοικία είχε τον δικό της.Μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ‘70 γκρεμίζονται οι τελευταίες προσφυγικές παράγκες στην Ευαγγελίστρια και τον Άγιο Αντώνιο και στη θέση τους χτίζονται οι πολυκατοικίες.Χρειάζεται να φτάσουμε στο1982, για να δούμε να γίνονται για πρώτη φορά εργασίες για την εγκατάσταση δικτύου αποχέτευσης. Ήταν ένα σημαντικό έργο για την αναβάθμιση της πόλης αν

σκεφτεί κανείς ότι μέχρι εκείνη τη στιγμή το 70% των αποχετευτικών αναγκών καλύπτονταν με βόθρους και βυτία.Το 1984 ιδρύεται το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Περιστερίου με τμήματα μουσικής, χορού, θεάτρου, και ζωγραφικής. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1998, ιδρύεται το Δημοτικό Ωδείο.Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του έτους 2001, ο πληθυσμός του ανέρχεται σε 138.305 κατοίκους, από τους οποίους οι 67.983 είναι άνδρες και οι 70.322 γυναίκες. Αυτή βέβαια είναι μια ψεύτικη εικόνα γιατί πολλοί δεν απογράφονται στον τόπο που κατοικούν. Με τα στατιστικά στοιχεία της ΔΕΗ ο πληθυσμός του Περιστερίου ξεπερνά τις 240 χιλιάδες

Το Περιστέρι στη νέα χιλιετία

Το Περιστέρι μπαίνοντας στη νέα χιλιετία έχει να αντιμετωπίσει πολλές προκλήσεις που έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν.Η μεγάλη αλλαγή ήρθε με το Μετρό που άλλαξε ριζικά την συγκοινωνιακή υποδομή της πόλης καθώς η επικοινωνία με το κέντρο της Αθήνας ήταν πάντα προβληματική. Το τοπίο στον Άγιο Αντώνη, που ήταν και ο πρώτος σταθμός λεωφορείου τη δεκαετία του 20, άλλαξε με τη δημιουργία του πρώτου σταθμού. Θα ακολουθήσουν και άλλοι στην Ευαγγελίστρια και στη Θηβών.Το 2003 γκρεμίστηκε το παλιό Δημαρχείο για να χτιστεί στη θέση του ένα σύγχρονο κτίριο.Το 2004, στους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Αθήνα, το Περιστέρι φιλοξένησε το άθλημα της Πυγμαχίας.Για το λόγο αυτό κατασκευάστηκε το Πολυδύναμο Αθλητικό Κέντρο που διαθέτει ένα κλειστό γυμναστήριο με κερκίδες για 4.708 θεατές και 84 θέσεις δημοσιογράφων. Ένας αθλητικός χώρος που θα έχει μεταολυμπιακή χρήση και θα αναβαθμίσει σημαντικά την αθλητική υποδομή του τόπου.

Β. Η ζωή στο Περιστέρι

Η εκπαίδευση

Ξεφυλλίζοντας ένα παλιό κιτρινισμένο φυλλάδιο του 1928 για τις νυχτερινές σχολές του Μικρασιατικού Συλλόγου «Ανατολή» σταματάμε ξαφνικά στη σελίδα 25. Νυχτερινή σχολή Περιστερίου γράφει κι από κάτω ακολουθεί ένας κατάλογος με ονόματα, την ηλικία των παιδιών, τον τόπο καταγωγής και το επάγγελμα.Διαβάζουμε: Βαλτατζόγλου Δημήτριος, 9 ετών, Σμύρνη, υποδηματοποιόςΒάγγος Γεώργιος, 12 ετών, Σμύρνη, ΥπηρέτηςΕπιμενίδης Γεώργιος, 12 ετών, Μαγνησία, ΣιδηρουργόςΚι ο κατάλογος συνεχίζεται μακρύς. Παιδιά, σε τρυφερή ηλικία, απασχολούνται στις πιο βαριές και ανθυγιεινές εργασίες. Κάποια από αυτά είχαν το κουράγιο να πηγαίνουν το βράδυ σε μια

νυχτερινή σχολή. Τα άλλα; Λίγα ήταν τα προνομιούχα που είχαν την ευκαιρία να πάνε σε ένα ημερήσιο σχολείο.Τα πρώτα δημοτικά σχολεία στο Περιστέρι (το 1ο και το 2ο) στεγάστηκαν σε δυο γερμανικές παράγκες που βρίσκονταν απέναντι από την Πρώτη Παιδική Χαρά. Κι εκεί έμειναν για πάρα πολλά χρόνια. Μόλις το 1952, το Α΄ Δημοτικό σχολείο μεταφέρθηκε στο πέτρινο χτίριο δίπλα στον Άγιο Αντώνιο. Γυμνάσιο δεν υπήρχε κι όσα παιδιά ήθελαν να προχωρήσουν έπρεπε να κατεβαίνουν στην Αθήνα. Το πρώτο γυμνάσιο στο Περιστέρι ιδρύθηκε το 1939 και είχε την επωνυμία «11ο Γυμνάσιον Αθηνών εν Περιστερίω». Στεγάστηκε κι αυτό σε δυο «γερμανικές» παράγκες. Και χρειάστηκε να αποσαρθρωθούν τόσο πολύ οι παράγκες και να απειλήσει τη ζωή των παιδιών για να μεταφερθεί σε χτιστό σχολείο.Σε αυτά τα παραπήγματα αναπτύχθηκαν τόσο στενοί δεσμοί ανάμεσα στα παιδιά που θέλησαν να κρατήσουν για πάντα την ανάμνηση αυτών των χρόνων. Έτσι δημιούργησαν το σύλλογο «Η Γενιά της Παράγκας» που εξακολουθεί να είναι δραστήριος.Δείγμα της ζωντάνιας αυτών των παιδιών ήταν η έκδοση το 1952 της μαθητικής εφημερίδας «Ζωή του Θρανίου». Ο πρωτομάστορας αυτής της εφημερίδας Τάκης Παπαδάκης εξέδωσε τον επόμενο χρόνο την τοπική εφημερίδα «Το Περιστέρι» κι από κει ξεκίνησε την δημοσιογραφική του καριέρα ο μαθητής Σεραφείμ Φυντανίδης.

Ο αθλητισμός

Σε ένα ταπεινό συνοικιακό καφενείο στην οδό Κώστα Βάρναλη οι πελάτες μπαίνοντας αντικρίζουν μια παλιά ασπρόμαυρη φωτογραφία που έχει επιχρωματιστεί στο χέρι. Παρουσιάζει τους παίχτες του Ατρομήτου να φωτογραφίζονται μαζί με την πρωταθλήτρια Βραζιλίας «Αμέρικα». Η πρωταθλήτρια της Βραζιλίας στο Περιστέρι! Αυτό ήταν μια μεγάλη τιμή αλλά και αναγνώριση για την Περιστεριώτικη ομάδα.Ήταν γύρω στο 1956 τότε που ο Ατρόμητος πρωταγωνιστούσε στο πρωτάθλημα της Α Αθηνών (τότε δεν υπήρχε Εθνική κατηγορία).Ο Ατρόμητος παρέμεινε το καμάρι της περιστεριώτικης νεολαίας για πολλά χρόνια.Η ιστορία του Περιστεριώτικου ποδοσφαίρου ξεκίνησε πολύ νωρίς. Το 1925 ιδρύθηκε ο σύλλογος «Ασπίς» κι από αυτήν προήλθε ο «Νέος Αστήρ». Το 1927 ιδρύθηκε η ομάδα της «Τόλμης».Το 1932 ο «Νέος Αστήρ» έκανε το μεγάλο άλμα. Συγχωνεύτηκει με τον πρωταθλητή Αθηνών «Ατρόμητο», που είχε ιδρυθεί το 1923 στα Θυμαράκια, και μεταφέρθηκε στο Περιστέρι. Έτσι δημιουργήθηκε ο νέος Ατρόμητος, μια πολύ ισχυρή ομάδα.Ο Ατρόμητος χρησιμοποιούσε αρχικά το γήπεδο της «Τόλμης» που βρισκόταν πάνω από τις τελευταίες παράγκες της Ευαγγελίστριας. Το 1953 η ομάδα του «Ατρόμητου» απόκτησε δικό της γήπεδο στην περιοχή που τότε ονόμαζαν «Ελιές».Στο Περιστέρι κατά καιρούς εμφανίστηκαν πολλές άλλες ομάδες αλλά δεν κατάφεραν να φτάσουν σε διακρίσεις τον Ατρόμητο.

Τη δεκαετία του ’90, το καμάρι της πόλης έγινε η επαγγελματική ομάδα του μπάσκετ του ΓΣΠ που πρωταγωνιστούσε μέχρι το 2004 στο πρωτάθλημα της Α Εθνικής.Στα ατομικά αθλήματα ξεχωρίζουν:

Ο αθλητής των 100, 200 και 400 μέτρων, Στέφανος Πετράκης. Την περίοδο 1951-1955 κέρδισε πολλές πρώτες θέσεις σε Πανελλήνιους, Μεσογειακούς και Βαλκανικούς αγώνες. Το 1954 κατέρριψε το πανελλήνιο ρεκόρ στα 4Χ100Μ με επίδοση 00:00:42:00 στο Βελιγράδι. Συμμετείχε στους Ολυμπιακούς αγώνες στο Λονδίνο (1948) και Ελσίνκι (1952). Ανήκε στον ΠΑΟ.

Ένας πολύ μεγάλος σκακιστής με πολλές διακρίσεις είναι ο διεθνής μετρ Τάκης Πανταβός.

Κώστας Θάνος. Τέταρτος Ολυμπιονίκης στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Σίδνευ και με πολλές άλλες διακρίσεις σε ελληνικά και διεθνή πρωταθλήματα. Ήταν αθλητής του Ηρακλή Περιστερίου.

Βλάσης Μάρας. Δις παγκόσμιος πρωταθλητής του μονόζυγου. Ανήκει στον ΓΑΣ "Ειρήνη Περιστερίου», ένα σύλλογο με πολλές διακρίσεις. Με άδικο και προκλητικό τρόπο αποκλείστηκε από τα μετάλλια στους Ολυμπιακούς της Αθήνας το 2004.

Οι καλλιτέχνες

Σε μια πόλη που αγωνίζεται να επιβιώσει θα ήταν δύσκολο να έχεις μια πλούσια καλλιτεχνική ζωή.Πάντως τα προπολεμικά χρόνια το Περιστέρι είχε το επαγγελματικό του θέατρο, κάτι που δεν κατάφερε να αποχτήσει μεταπολεμικά. Αρχικά ήταν το θερινό Θέατρο του Χάχαλη, στην Παναγή Τσαλδάρη όπου ο ΟΤΕ, που υπήρχε τουλάχιστον από το 1927. Εκεί έπαιζε ο θίασος του Ζέρβα που κατάγονταν από την Κωνσταντινούπολη. Εκεί εμφανιζόταν κι ο περιστεριώτης ηθοποιός Βασίλης Στρατηγός πατέρας του πολύ γνωστού Στέφανου Στρατηγού. Ηθοποιός ήταν κι η αδερφή του Στέφανου, Στέλλα. Στο θέατρο του Χάχαλη έπαιζε κι ο Νίκος Σπαρίδης, ο πρώτος που ενσάρκωσε το ρόλο του Αγκόπ.Παραμονές του πολέμου άρχισε τη λειτουργία του ένα ακόμη θέατρο ο «Ορφεύς» στη συμβολή των οδών Παρασκευοπούλου και 25ης Μαρτίου.Μεταπολεμικά λειτουργούσε περιστασιακά και ως θέατρο ο κινηματογράφος «Μον Σινέ». Στο χώρο του θεάτρου αλλά και του κινηματογράφου, διακρίνονται μεταπολεμικά οι περιστεριώτες ηθοποιοί Βαγγέλης Πλειός, Θάνος Μαρτίνος, Βασίλης Μεσολογγίτης και Ζωή Φυτούση, που διέπρεψε και στο τραγούδι. Στη μουσική και το τραγούδι το Περιστέρι είχε μια ξεχωριστή επίδοση μια και πολλά γνωστά ονόματα είτε γεννήθηκαν εδώ είτε ήρθαν αργότερα να εγκατασταθούν.

Από τους παλιούς ξεχωρίζουμε τον ρεμπέτη Κώστα Ρούκουνας, που έγραψε ένα ωραίο τραγούδι για μια εργάτρια του Λαναρά, τη Ρόζα Εσκενάζυ (1900-1980) που τη δεκαετία του ΄50 αγόρασε σπίτι στο Περιστέρι, τον Κούλη Σκαρπέλης (1923-2000). Για ένα διάστημα το 1953, όταν ήταν μικρό παιδί, έμεινε στην Ανθούπολη κι ο αρχοντορεμπέτης Πρόδρομος Τσαουσάκης.Αλλά και άλλοι μεγάλοι καλλιτέχνες του ρεμπέτικου πέρασαν από το Περιστέρι και επηρέασαν τη ζωή. Ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης λέει ότι στράφηκε στο μπουζούκι όταν άκουσε τον Μάρκο Βαμβακάρη να παίζει μαζί με τον Χιώτη σε ένα μαγαζί στο Περιστέρι το 1936-37Εκτός από τον Μπιθικώτση από εδώ ξεκίνησαν και οι Σωτηρία Μπέλλου, Γιώργος Πουλόπουλος, Μαίρη Αλεξοπούλου. Τα μεταπολεμικά χρόνια στη διασκέδαση των Περιστεριωτών κυριαρχούσε το κέντρο «Οπτασία». Ένα κτίσμα στην πλατεία του δημαρχείου, χτισμένο πριν από τον πόλεμο που πήρε διαστάσεις μύθου. Από εκεί πέρασαν μουσικοί, ηθοποιοί και τραγουδιστές που έχουν γράψει ιστορία: Ο Τσιτσάνης, η Μαρίκα Νίνου, ο Παπαϊωάννου, η Κούλα Νικολαϊδου, ο Ζαζάς, η Σμαρούλα Γιούλη, ο Πέτρος Γιαννάκος, ο Μητσάρας, η Σπεράντζα Βρανά, κι ένα σωρό άλλοι.Από τους νεότερους μουσικούς ξεχωρίζουν οι Νίκος Γράψας και Γιάννης Παπαδάκης που δημιούργησαν τις «Δυνάμεις του Αιγαίου» κι αργότερα το Άβατον. Ξεκίνησαν το 1980 διασκευάζοντας παλιά λαϊκά τραγούδια γραμμένα από ανώνυμους Έλληνες των νησιών, της Μακεδονίας και της Μικρασίας, και σταδιακά προχώρησαν σε προσωπικές συνθέσεις, τις οποίες παρουσίασαν σε όλη την Ευρώπη.Στο χώρο του κινηματογράφου διακρίθηκε ο Αντώνης Κόκκινος, ένας από τους σημαντικότερους νέους Έλληνες σκηνοθέτες.

Οι κινηματογράφοι

Ο κινηματογράφος υπήρξε το κατ εξοχήν λαϊκό θέαμα στο Περιστέρι. Την περίοδο 1947-48 υπήρχαν μόνο πέντε κινηματογράφοι αλλά αυξήθηκαν ραγδαία τα επόμενα χρόνια. Κι έφτασε μια στιγμή που το Περιστέρι αριθμούσε 40 κινηματογράφους. Κάθε γειτονιά κι από έναν. Χάθηκαν όλοι, εκτός από έναν: το «Φοίβο». Από το μεγάλο πλήθος ας ξεχωρίσουμε κάποιους: «Μον Σινέ». Το 1936 λειτουργεί ο πρώτος μόνιμος κινηματογράφος στο Περιστέρι δίπλα στο χώρο που αργότερα χτίστηκε ο κινηματογράφος «Κύπρος».«Φοίβος». Λειτούργησε τα τελευταία προπολεμικά χρόνια σαν θερινός. Αρχές της δεκαετίας του 50 χτίστηκε ο χειμερινός που συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι σήμερα. «Απόλλων» ή «Δελφοί» που έμεινε γνωστός σαν «Ψειράκι». Ήταν μια παλιά προπολεμική αποθήκη (υπάρχει ακόμα) που μετασκευάστηκε σε έναν από τους πιο δημοφιλείς

κινηματογράφους. Βρισκόταν στην οδό Βασιλέως Αλεξάνδρου αλλά είχε είσοδο από την Παναγή Τσαλδάρη.«Έλενα» και «Ριβιέρα» στην Παναγή Τσαλδάρη αποτέλεσαν τις «ναυαρχίδες» των κινηματογράφων στο Περιστέρι. Τα εγκαίνια της «Έλενας» έγιναν στις 31 Ιανουαρίου 1954. Δυστυχώς τη δεκαετία του 70 έκλεισαν οι περισσότεροι ακολουθώντας τη μοίρα των κινηματογράφων όλης της χώρας.Την περίοδο της κορύφωσης της κρίσης ιδρύθηκε η πρώτη κινηματογραφική λέσχη, η «Κινηματογραφική Λέσχη Χωράφας Περιστερίου» με πρωτοβουλία του Συμεών Σταμπουλού και του Νίκου Θεοδοσίου. Ξεκίνησε το 1984 και ξανάδωσε ζωή στον παλιό κινηματογράφο «Έφη» στον Άγιο Ιερόθεο που είχε αγοραστεί από τον Δήμο και είχε μετατραπεί σε Δημοτικό Θέατρο. Η Λέσχη άντεξε μέχρι το 1990. Ήταν η πρώτη που καθιέρωσε καλοκαιρινές προβολές στο παλιό γκαράζ του Δήμου στην οδό Κώστα Βάρναλη που στη συνέχεια μετατράπηκε στο θερινό δημοτικό κινηματογράφο «Πέραν», τον μοναδικό θερινό κινηματογράφο της πόλης σήμερα.

Γ. Χώροι που μιλούν για την ιστορία

1. Ιστορικές εκκλησίες

Άγιος Γεώργιος. Βρίσκεται στη οδό Λυσία κοντά στην όχθη του Κηφισού. Είναι μια δίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική και θεωρείται η πιο παλιά εκκλησία του Περιστερίου. Στη νότια πλευρά, πάνω στις τοιχογραφίες, υπήρχαν χαράγματα των ετών 1726 και 1728.Υπολογίζεται ότι χτίστηκε στη θέση αρχαιότερου βυζαντινού ναού. Σήμερα είναι μισογκρεμισμένη.

Άγιος Νικόλαος ο Χωστός. Βρίσκεται στην ανατολική όχθη του Κηφισού. Σήμερα συνθλίβεται από τον τσιμεντένιο όγκο του χτιρίου των πρακτορείων των υπεραστικών λεωφορείων. Είναι χαρακτηριστικό δείγμα βυζαντινού τύπου εκκλησιών και υπολογίζεται ότι χτίστηκε τον 16ο ή 17ο αιώνα. Το επιθετικό προσδιορισμό του «Χωστού» τον πήρε γιατί είναι χτισμένο κάτω από την επιφάνεια της γης.

Αγία Τριάδα. Βρίσκεται στη γωνία των δρόμων Κένεντυ και Σ. Βενιζέλου. Πρόκειται για σπάνιο δείγμα μονόχωρου θολοσκεπούς ναϋδρίου της περιόδου της Τουρκοκρατίας. Για το λόγο αυτό το 1993 το Υπουργείο Πολιτισμού το χαρακτήρισε ιστορικό διατηρητέο μνημείο.

Άγιος Γεώργιος. Βρίσκεται στην ομώνυμη πλατεία στην περιοχή του Αγίου Ιεροθέου. Ήταν μια μικρή ξυλόστεγος βασιλική. Ένας μαρμάρινος σταυρός στην κορυφή της στέγης φέρει την ημερομηνία 1891.

Άγιοι Θεόδωροι. Βρίσκεται στην οδό Θηβών μπροστά στο ομώνυμο νεκροταφείο. Ανήκει στο Ίλιον αλλά σε όλα τα παλιά κείμενα αναφέρεται σαν εκκλησία του Περιστερίου. Χρονολογείται από τον 17ο ή 18ο αιώνα. Είναι μια μονόκλιτος καμαροσκέπαστος βασιλική με εντοιχισμένα αρχαία και βυζαντινά γλυπτά. Δεν διατηρεί σχεδόν κανένα από τα αρχικά χαρακτηριστικά της.

2. Μνημεία

Ηρώο Πεσόντων. Βρίσκεται στην κεντρική Πλατεία. Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Δημήτρη Φερεντίνο. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 13 Μαρτίου 1966 επί δημαρχίας Δημήτρη Φωλόπουλου.

Μνημείο της Εθνικής Αντίστασης στη Λεωφόρο Παναγή Τσαλδάρη. Φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Χανακίδη το 1989.

Μνημείο για το Μπλόκο της 6 Ιουλίου 1944. Βρίσκεται στην πλατεία Μπλόκου στο Λόφο Αξιωματικών.

Μια μαρμάρινη πλάκα στο παρκάκι της οδού Φλέμινγκ εκεί που ενώνεται με την 25ης Μαρτίου θυμίζει ότι στο σημείο αυτό έπεσαν μαχόμενοι κατά των κατακτητών στις 28 Ιουνίου 1944 οι Γιάννης Τζιλβές και Βασίλης Αλαγιάννης.

Μια πλατεία στην οδό Θηβών αφιερώθηκε στους Ποντίους για να θυμίζει την τραγική πορεία των Ελλήνων του Πόντου, από τους πρώτους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο Περιστέρι.

Πανελλήνιο Μνημείο Πεσόντων Αξιωματικών, Υπαξιωματικών και Στρατιωτών (ΠΕΖΙΚΟΥ - ΑΕΡΟΠΟΡΙΑΣ - ΝΑΥΤΙΚΟΥ) που έπεσαν στην ΚΥΠΡΟ το 1974. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 21-10-01

Άγαλμα του «Ολυμπιονίκη Πυγμάχου». Στην πλατεία Μπουρναζίου. Είναι έργο του γλύπτη Βαγγέλη Μουστάκα. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το Μάιο 2004.

Άγαλμα του Ελευθεριου Βενιζέλου στην πλατεία με το ίδιο όνομα. Έργο του γλύπτη Βασίλη Κάρολου.

Προτομή του μεγάλου ποιητή Γιάννη Ρίτσου στην πλατεία Ποιητών.

3. Παλιά κτίσματα

Ελάχιστα χτίσματα από το παλιό Περιστέρι έφτασαν ως τις μέρες μας καθώς τα περισσότερα έπεσαν θύματα του μοντερνισμού.Κάποια δείγματα από τα πρώτα κρατικά χτιστά σπίτια, που αντικατέστησαν τις πρώτες παράγκες, έχουν σωθεί στη παλιά συνοικία των Δημοτικών, νότια της οδού Βασιλέως Αλεξάνδρου.Είναι διπλές κατοικίες με ενιαία κεραμοσκεπή.Κοντά σε αυτά υπάρχουν και δείγματα μεταγενέστερων χτιστών προσφυγικών σπιτιών του 1940.

Το 1ο και το 2ο Δημοτικά σχολεία, τα πρώτα πέτρινα σχολεία έχουν διατηρήσει τα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία. Λιγότερα το 1ο, περισσότερο το 2ο.Η παλιά αγορά κάτω από την Ευαγγελίστρια διατηρεί ακόμα πολλά από τα παλιά της χαρακτηριστικά.

4. Εργοστάσια

Τα εργοστάσια χαρακτηρίζονται σαν σύγχρονα μνημεία και πολλά κτίρια κρίνονται διατηρητέα. Αλλά δυστυχώς στο Περιστέρι από τα παλιά εργοστάσια δεν έχουν απομείνει πολλά πράγματα.Το εργοστάσιο Λαναρά. Χτισμένο το 1933 στην ανατολική όχθη του Κηφισού το μεγάλο κλωστοϋφαντουργικό εργοστάσιο έφτασε να απασχολεί μέχρι τέσσερις χιλιάδες εργάτες. Σήμερα διατηρείται το κτίριο και στεγάζει διάφορες μικρές επιχειρήσεις.Το «Άριστον». Το εργοστάσιο που έχτισε ο Θ. Παπάζογλου και οι γιοί του στην γέφυρα της Κολοκυνθούς. Δεν είναι πολλά χρόνια που γκρεμίστηκε και στη θέση του χτίστηκε το ΚΥΒΕ.Η «Ξυλοτεχνία». Το1953 άρχισε τη λειτουργία της η «Ελληνική Ξυλοτεχνία», μια μεγάλη βιομηχανική μονάδα που απασχολούσε 200 με 250 εργάτες. Εκεί κατασκευάζονταν και τα ψυγεία πάγου «Χιών». Σήμερα στεγάζονται υπηρεσίες του Δήμου και το Δημοτικό Θέατρο.

Δ. Οι Δήμαρχοι του Περιστερίου

Οι δήμαρχοι που πέρασαν από το Περιστέρι χωρίζονται σε δυο κατηγορίες, αυτούς που εκλέχτηκαν μέσα από καθολική ψηφοφορία και αυτούς που διορίστηκαν όταν καταλύθηκαν οι δημοκρατικές ελευθερίες: την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής (1941-1944) και την περίοδο της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών (1967-1974).

Σταμάτης Καστρωμένος ή Καστριώτης Ο πρώτος δήμαρχος του Περιστερίου. (1934-1940).

Το 1936 εγκαθιδρύθηκε η δικτατορία του Μεταξά και καθαίρεσε όλους τους εκλεγμένους δημάρχους εκτός από αυτούς που ήταν φιλικοί στο νέο καθεστώς. Αργότερα παύτηκε και 0 Καστριώτης και στη θέση του διορίστηκε ο Δ. Δημακίδης. Την περίοδο της Ιταλικής κατοχής διορίστηκε ο κουρέας Κωστής Ιγγλέσης. Το 1944, με την αποχώρηση των Γερμανών εκλέχθηκε δια βοής δήμαρχος, σε λαϊκή συνέλευση στην πλατεία Περιστερίου, ο Ευγένης Χαραλαμπίδης. Η θητεία του διήρκεσε μέχρι το τέλος του χρόνου.Την περίοδο 1945 – 1946 διορίστηκε δήμαρχος ο Χρήστος Τσόπελας.

Σωτήρης Γολεμάτης

Διετέλεσε δήμαρχος τις περιόδους 1946-1948 και 1951-1954

Αριστείδης Σελίμης Διετέλεσε δήμαρχος για δυο τετραετίες, 1954 – 1958, 1959-1963.

Δημήτρης Φωλόπουλος Εκλέχτηκε για πρώτη φορά δήμαρχος Περιστερίου το 1964 αλλά δεν ολοκλήρωσε τη θητεία του γιατί παύτηκε από τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών το 1967. Επανήλθε μετά την πτώση της και εκλέχθηκε δήμαρχος για τρεις ακόμα τετραετίες (1975-1978, 1978-1982 και 1986-1990)

Την περίοδο της Δικτατορίας (1967-1974) χρέη δημάρχου εκτέλεσε ο διορισμένος από τη Χούντα Παν. Παναγιωτόπουλος.

Θεόδωρος ΔημητρακόπουλοςΔιετέλεσε δήμαρχος για 4 τετραετίες ( 1982-1986, 1990-1994, 1994-1998 και 1998-2002)

Ανδρέας Παχατουρίδης. Εκλέχτηκε δήμαρχος το 2002.

Ε. Βιβλία για το Περιστέρι

Ιστορικά

Νίκος Θεοδοσίου, Από τον αρχαίο Χολαργό στο Περιστέριέκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Περιστερίου, 1992.Συνοπτική παρουσίαση ολόκληρης της ιστορικής διαδρομής της πόλης από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας σε μια ολιγοσέλιδη έκδοση. Κυκλοφόρησε στα ελληνικά και τα αγγλικά, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων. Νίκος Θεοδοσίου, Στο Περιστέρι πριν από 2.500 χρόνιαέκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Περιστερίου, 1992.Η αρχαία ιστορία του τόπου και η πρώτη καταγραφή των αρχαιολογικών ευρημάτων στο Περιστέρι. Περιλαμβάνει έγχρωμες φωτογραφίες και χάρτες.

Νίκος Θεοδοσίου, Περιστέρι, Η ιστορία του τόπου, Το χρονικό των ανθρώπων, Εκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος, πρώτη έκδοση 1997, δεύτερη έκδοση 2000.  Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο ανιχνεύονται οι ρίζες της σημερινής πόλης στα αρχαία, τα μεσαιωνικά και τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στο προσφυγικό Περιστέρι και καταγράφει λεπτομερώς τα γεγονότα μέχρι το 1934 που ανακυρήσεται ο Δήμος Περιστερίου. Το κείμενο συνοδεύεται από ένα πλούσιο και σπάνιο φωτογραφικό υλικό. Προλογίζει ο Σεραφείμ Φυντανίδης.

Νίκος Θεοδοσίου, Το πέταγμα του ΠεριστερίουΕκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος, πρώτη έκδοση 1999, δεύτερη έκδοση 2001, Τρίτη έκδοση 2004.  Ολόκληρη η ιστορική διαδρομή του Περιστερίου από την αρχαιότητα ως το τέλος του 20 αιώνα μέσα από ένα συνοπτικό κείμενο 60 σελίδων. Το βιβλίο περιλαμβάνει ένα φωτογραφικό λεύκωμα με πάνω από 150 φωτογραφίες.

Ευγένης Χαραλαμπίδηςέκδοση ΠΕΑΕΑ, Περιστέρι 1979. Ένα μικρό αφιέρωμα στον Ευγένη Χαραλαμπίδη, τον σημαντικότερο διανοούμενο του Περιστερίου την προπολεμική περίοδο. Στο βιβλιαράκι προβάλλεται μόνο το αγωνιστικό του προφίλ. Εκτός από μαρτυρίες ανθρώπων που τον γνώρισαν περιλαμβάνονται και δικά του κείμενα, γράμματα και στίχοι που αφορούν όλα την περίοδο του διωγμού του μέχρι την εκτέλεσή του στις φυλακές της Κέρκυρας το 1948.

Κώστας Μπρούμας, Η οικοπεδοποίηση ενός δάσους στο Περιστέρι.Εκδόσεις ΚΑΜ Εκδοτική, Αθήνα 2004Το βιβλίο επικεντρώνεται στην υπόθεση του κτήματος Βέρδη στο Ποικίλο όρος και στις διεκδικήσεις της εκκλησίας της Λαμίας Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.

Νίκος Σφακιανάκης, Το Περιστέρι στην Αντίσταση 1941-1944(Και μαρτυρίες από την Μικρασιατική Καταστροφή και την προσφυγιά)Αθήνα 1993(προσωπική έκδοση του συγγραφέα)Ο συγγραφέας του βιβλίου ήταν ένας από τους πρωταγωνιστές της Αντίστασης στο Περιστέρι. Το βιβλίο στηρίζεται κυρίως στις δικές του μνήμες και σε μνήμες άλλων. Στην ιστορική αφήγηση παρεμβάλει δικά του ποιήματα.

Ημερολόγιο του 2004Έκδοση του παραρτήματος Περιστερίου του Πανελλήνιου Πολιτιστικού Συλλόγου Απογόνων και Φίλων Εθνικής Αντίστασης και Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.Περιέχει πολλές πληροφορίες για την Αντίσταση στο Περιστέρι και ανέκδοτες φωτογραφίες.

Λογοτεχνικά

Δειλινός Δημήτρης, Ταξίδια και ΌνειραΜυθιστόρημα, Κέδρος 1982Στο βιβλίο περιέχονται σελίδες με εικόνες από τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα στο Περιστέρι, αρχές της δεκαετίας του ’50.

Δειλινός Δημήτρης, Φαρ Ουέστ στη γαλάζια χώρα Μυθιστόρημα, Κέδρος 1974Συγκλονιστικές εικόνες από το θάνατο του πατέρα του από βρετανικές σφαίρες στα Δεκεμβριανά και την παλλαϊκή κηδεία του στο Περιστέρι. Περιέχονται επίσης εικόνες από την αγορά και τις παράγκες.

Θεοδοσίου Νίκος, Ριζώσαμε Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος  

Η ζωή στο Περιστέρι τα πρώτα δέκα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων μέσα από τα μάτια μιας 16χρονης προσφυγοπούλας. Το μυθιστόρημα στηρίζεται σε πραγματικές αφηγήσεις.

Ραπτόπουλος Βαγγέλης, Κομματάκια (1979), Διόδια (1982), Τα τζιτζίκια (1985) Εκδόσεις Κέδρος.Τρία μυθιστορήματα που αποτέλεσαν το ξεκίνημα της πετυχημένης πορείας στη λογοτεχνία του Βαγγέλη Ραπτόπουλου. Έφηβοι της δεκαετίας του 70 είναι οι ήρωες των τριών αυτών μυθιστορημάτων του Βαγγέλη Ραφτόπουλου που ζουν και κινούνται το Περιστέρι. 

Τρανούλης Τάκης, Για μια Ρόγα Σταφύλι Έκδοση του συγγραφέα, δεύτερη έκδοση Αθήνα 1989.Αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα από τα χρόνια της ζωής του στο Περιστέρι, γύρω στο 1926, και τη σκληρή δουλειά στα καμίνια της περιοχής.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Γκραβούρες και χάρτες: αρχείο Νίκου ΘεοδοσίουΦωτογραφίες: Αρχείο Νίκου Θεοδοσίου, Αρχείο ΔΕΠΑΔΠ, Εφημερίδα Ελεύθερος Διάλογος, Κινηματογραφικό αρχείο Χ. Σταθακόπουλου.