νερό

υπό πίεση

★

νερο

υπό πίεση

η κατασκευή της σπανιότητας του νερού, η εμπορευματοποίησή του,

και η ιδιωτικοποίηση

της ύδρευσης των πόλεων

σε 1.000 αντίτυπα με την τεχνική υποστήριξη της κολλεκτίβας 03*03

★Η χρήση του περιεχομένου είναι ελεύθερη

για κινηματικούς σκοπούς.(Και θα εκτιμήσουμε οπωσδήποτε την αναφορά στην πηγή)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η κατασκευή της σπανιότητας του νερού - σελ. 13

Η έρημος και ο υδρονόμος - σελ. 28

Η εμπορευματοποίηση του νερού μέσα από τα αστικά δίκτυα ύδρευσης - σελ. 42

Διαβάζοντας το νερό - σελ. 66

Οι νεράιδες στις ρόδες των βυτιοφόρων - σελ. γι

Συνεχιζόμενοι πνγιμοί σε μια κουταλιά νερό - σελ. go

Παραρτήματα

Οι μεγάλες εταιρείες νερού εγκαταλείπουν τις φτωχές χώρες - σελ. 97

Εκεί που ο θάνατος από την έλλειψη νερού είναι μέρος της καθημερινής ζωής - σελ. ιο ο

Το σύνδρομο του εμφιαλωμένου νερού - σελ. 105

Το νέο πετρέλαιο: πρέπει οι ιδιωτικές εταιρείες να ελέγχουν την mo πολύτιμη πρώτη ύλη; - σελ. log

Νείλος: το ποτάμι των ανθρώπων - σελ. lig

Από τον μαύρο χρυσό, στον γαλάζιο;Η κατασκευή της σπανιότητας του νερού, η μετατροπή του σε εμπόρευμα και η αναδιάρθρωση της αστικής χρήσης του.

ΑΝΟΙΧΤΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΠαρασκευή 117/12/04119:30 ΕΜΠΙ κτ. Γκίνη

'^ 'μοτρ οπ ολ ιτ ικά συμβούλια

Η αφίσα της ανοικτής συνέλευσης

Εισαγωγικό σημείωμα

Η έρευνα σχετικά με την εμπορευματοποίηση του νερού, τμήμα της

διερεύνησης της κατάκτησης (απ’ τον καπιταλισμό) των “νέων ηπεί­ρων” (του νερού, του αέρα, του ήλιου, του ανθρώπινου σώματος, των ζωικών κυττάρων), παρουσιάστηκε στην Αθήνα στις \η Δεκέμβρη του

2004, υπό την πολιτική αιγίδα των “μητροπολιτικών συμβουλίων”.

Δεν πάψαμε να παρακολουθούμε το θέμα. Για το οποίο υπάρχει μια όλο και πιο ανησυχητική “ελληνική” εκδοχή, μέσα απ’ την σταδιακή

ιδιωτικοποίηση των υπηρεσιών ύδρευσης / αποχέτευσης της Αθήνας

και της Θεσσαλονίκης.

Υποψιαζόμαστε ότι κάποιοι μπορεί να σκεφτούν “καλά, αυτό το έργο το έχουμε ξαναδεί - με την αμερικανική ULEN”. Η προσεκτική ανά­

γνωση του κειμένου της εισήγησης του 2004 θα δείξει ότι η μεταμο­ντέρνα εμπορευματοποίηση του νερού είναι πολύ πιο προωθημένη και

πολύ καθολικότερη απ’ ότι οι ιδιωτικές επενδύσεις σε τέτοιου είδους

υποδομές στη δεκαετία του 1920.Την γενική περιγραφή της κατάστασης και την κριτική της εξυπηρε­

τεί αυτή η έκδοση. Συμπληρώσαμε την εισήγηση του 2004 με τέσσερα

ενδεικτικά καθεστωτικά ρεπορτάζ (γραμμένα απ’ το 2005 έως το

2010) και με μια σύντομη αναφορά του περιοδικού Sarajevo στην περί­πτωση του Νείλου και των διακρατικών εντάσεων στην ανατολική και

κεντρική Αφρική για την εκμετάλλευσή του.(Η Sadahzinia έφτιαξε ρίμες απ’ τις κουβέντες που ακολουθούν, και

έγραψε ένα τραγούδι που το ονόμασε αμίλητο νερό. Μπορεί να το ακούσει κανείς στο site της: Sadahzinia.com).

zipo, bajaj Δεκέμβρης 2010

13

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΣΠΑΝΙΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

Η τεχνολογία της εμπορευματοποίησης στηρίζεται στην επιστήμη

της κατασκευής αναγκών και επιθυμιών. Κι αυτή, με τη σειρά της,

περιστρέφεται γύρω από την δημιουργία ελλείψεων. Υπάρχει μια αντί­θεση στις λέξεις "δημιουργία ελλείψεων" που αν την σκεφτεί κανείς

συμπεραίνει (και σωστά) ότι είναι εκτρωματική. Αλλά τέτοια ακριβώς

είναι η αλήθεια του καπιταλισμού. Χωρίς την δημιουργία και τον έλεγ­

χο της σπανιότητας, κάθε εμπορευματοποίηση θα έχανε τη νομιμοποι­ητική της θεμελίωση. Και η κατασκευή της σπανιότητας δεν είναι απλή. Περιλαμβάνει τον χειρισμό πλήθους παραμέτρων των ανθρώπι­νων συμπεριφορών και των κοινωνικών σχέσεων.

Μιλώντας για το νερό, η σπανιότητά του, για εκατοντάδες αιώνες, ήταν συνάρτηση φαινομένων ανεξέλεγκτων από την κοινωνική θέληση

και τον ανθρώπινο σχεδιασμό. Με πίστη σε θεούς ή χωρίς αυτήν, το

κλίμα σε κάθε τοπική του έκφανση ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας για την έλλειψη ή την περίσσεια νερού. Όποια κοινωνική τεχνογνωσία αναπτύχθηκε ποτέ σχετικά με την εκμετάλλευση του νερού (και έχουν

αναπτυχθεί πολλές τέτοιες, αξιοθαύμαστες ακόμα και σήμερα), αφο­

ρούσε την ε ξ ω τ ε ρ ικ ή σχέση των κοινωνιών με τον κύκλο του νερού. Οι εποχές της λειψυδρίας όπως και εκείνες των πλημμυρών (σε όσες ζώνες του πλανήτη υπήρχαν τέτοιες διακυμάνσεις στις βροχές), ήταν

εξίσου καταστροφικές και άρα θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται. Αλλά

κανείς δεν μπορούσε να επέμβει στον κύκλο του κλίματος και του

νερού. Παρεκτός, ίσως, με προσευχές.

Για τις κοινωνίες του ώριμου καπιταλισμού η σχέση με το καθαρό

νερό εξελίχθηκε διαφορετικά. Η καπιταλιστική ανάπτυξη, που κατά

τους απολογητές της είναι το πλέον λαμπρό κατόρθωμα τμήματος του ανθρώπινου είδους από καταβολής ζωής στον πλανήτη, κατασκεύασε

σιγά σιγά και "ασυνείδητα" μια ορισμένη έ λ λ ε ιψ η νερού. Από ένα

σημείο και μετά (τις 3 τελευταίες δεκαετίες) η κατασκευή αυτής της

έλλειψης άρχισε να γίνεται μισοσυνειδητή. Και έχουμε φτάσει στο σημείο που είναι όλο και περισσότερο σχεδιασμένη.

Η συνηθισμένη ρητορία, τα τελευταία χρόνια, ξεκινάει με μια επι­

14

βλητική παρέλαση αριθμών. Ο πλανήτης γη σκεπάζεται κατά 70% από

νερό... Αλλά απ' αυτό "μόνο" το 296 είναι καθαρό.... Και απ' αυτό πάλι "μόνο" το 0,5% είναι προσβάσιμο για ανθρώπινη χρήση (το υπόλοιπο

είναι κυρίως παγωμένο στους πόλους...). Μόνο, μόνο, μόνο! Αμέσως αυτή η ραγδαία μετάπτωση από τον αριθμό 70 στον αριθμό 2 κι ύστε­ρα στον αριθμό 0,5 είναι μια χοντροκομμένη παράσταση σπανιότητας.

Χοντροκομμένη αφού γίνεται μεν αντιληπτή σαν ακραία "συρρίκνωση

ποσότητας", χωρίς όμως να μπορεί κανείς εμπειρικά να καταλάβει ούτε σε τι ποσότητες αντιστοιχεί, ούτε σε τι χρήσεις. Κάποιος ειδικός θα πεταχτεί εδώ και θα συμπληρώσει ότι το καθαρό νερό των βροχών που

πέφτουν στη γη κάθε χρόνο, είναι 40 με 50 χιλιάδες κυβικά χιλιόμετρα

- ένας όγκος που δεν μπορούμε να συλλάβουμε. Αλλά τί είναι αυτό το νερό; "Πολύ" ή "λίγο"; Ό χ ι α ρ κ ε τ ό σ ίγ ο υ ρ α - α φ ο ύ έ τ σ ι μ α ς λ έ ν ε ! Αν ζούμε σε έναν πλανήτη τόσο "πλούσιο" σε νερό γενικά

(70%) και τόσο συγκριτικά "φτωχό" (ο,5%) σε καθαρό νερό, τότε βρι­

σκόμαστε στα πρόθυρα της δυστυχίας. Πως και δεν το είχε προσέξει

κανείς τόσους αιώνες ότι διαλέξαμε λάθος πλανήτη και λάθος γαλαξία;

Όμως η παροχή νερού στους ανθρώπους συναντάει δύο μεγάλα εμπόδια. Το πρώτο είναι ότι συχνά

το νερό βρίσκεται σε λάθος θέση. Ορισμέ­νες περιοχές του πλανήτη, όπως ο Καναδάς,

η Αυστρία και η Ιρλανδία, διαθέτουν περισσότερο νερό απ’ όσο θα μπο­ρούσαν ποτέ να καταναλώσουν.

Άλλες, όπως η Αυστραλία, η βόρεια Κίνα και η Μέση Ανατολή, έχουν ελάχιστο.

Επιπλέον, σε αρκετές περιοχές του κόσμου, όπως η Ινδία

και το Μπαγκλαντές, η βροχή είναι απολύτως εποχική: σχεδόν όλο το ετήσιο απόθεμα νερού πέφτει από τον ουρα­

νό μέσα σε λίγους μήνες, ενώ υπάρχουν διάφορο-

15

Και η παρέλαση των αριθμών συνεχίζεται απειλητική. Το νερό δεν συγκεντρώνεται εκεί που ζουν οι διψασμένοι* και για κάποιον όχι ιδι­αίτερα μυστηριώδη λόγο, ενώ οι πλούσιοι των καπιταλιστικών κοινω­νιών φτιάχνουν τα καταφύγιά τους μακρυά απ' τις πόλεις, οι φτωχοί συρρέουν σ' αυτές... Πρόβλημα! Μεταξύ άλλων και νερού... Ύστερα, η

κατανάλωση νερού παγκόσμια διπλασιάζεται κάθε 20 χρόνια... Μήπως

κάποιοι απεργάζονται τον φρικτό θάνατό μας από δίψα; Εδώ κι εκεί

φαίνεται ότι διψάνε κιόλας στ' αλήθεια... Μήπως πλησιάζουμε στη

στιγμή της Αποκάλυψης;θα δούμε στη συνέχεια τα πιο χτυπητά σημεία της ρητορικής στην

κατασκευή της σπανιότητας του νερού. Πριν απ' όλα όμως πρέπει να

σημειώσουμε κάτι που επιφανειακά φαίνεται κοινότοπο, αλλά όπως θα

φανεί παρακάτω έχει μεγάλη σημασία για τη διαδικασία εμπορευμα-

τοποίησης του νερού. Σαν υλικό, σαν Η20 , το νερό του πλανήτη, δεν δημιουργείται από κανέναν, δεν κατασκευάζεται. Ούτε καταστρέφεται ή εξαφανίζεται, πλην εκείνων των (ελάχιστων...) ποσοτήτων του που

δεσμεύονται σε μόρια υλικών που παράγονται με χημικές αντιδράσεις. Μιλώντας γενικά η ποσότητα νερού στο σύνολό της, και η ποσότητα

ποιήσεις ακόμα και σε τοπικό επίπεδο - όπως βλέπουμε στην κλίμακα “υδατοένδειας" για δυο χωριά της Τανζα­

νίας που τα χωρίζουν μόλις 32 χιλιόμετρα.

Το νερό είναι επίσης πολύ βαρύ, πράγμα

που κάνει ακριβή τη μεταφορά του σε μεγάλες αποστάσεις.

Από αφιέρωμα του economist,

2004.

Η ρητορική του "λάθους της

φύσης" (στις βροχοπτώσεις, στο ανάγλυ­

φο του εδάφους) αποτελεί έκφραση της σύγχρονης τεχνοαλαζονείας (...η επιστήμη και η τεχνολο­

γία θα "διορθώσουν τα λάθη"...) που φτάνει

στα όρια ενός νέου φασισμού.

16

πόσιμου νερού (που δημιουργείται διαρκώς απ' την φυσική απόσταξη της εξάτμισης επιφανειακών υδάτων) παραμένει σταθερή. Εκείνο που

μπορεί να αλλάζει, και τελικά εκείνο που έχει αλλάξει σημαντικά, είναι αφενός η χρήση και αφετέρου τα περιεχόμενα του νερού πέραν του υδρογόνου και του οξυγόνου. Σ ' α υ τά τα δύο π ε δ ία , τη ς χ ρ ή σ η ς κ α ι τ η ς σ ύ σ τ α σ η ς το υ ν ε ρ ο ύ , ε ίν α ι π ο υ η

κ α π ιτ α λ ισ τ ικ ή α ν ά π τ υ ξ η έ χ ε ι υ π ά ρ ξ ε ι π α θ ο λ ο γ ικ ά

κ α θ ο ρ ισ τ ικ ή .

Έχουμε συνηθίσει στην ιδέα ότι η βιομηχανία είναι "καταναλωτής"

πρώτων υλών, και εύκολα μπορούμε να φανταστούμε μια γκάμα πρώ­

των υλών να αποτελούν, μαζί με την ενέργεια, την εισροή οποιοσδήπο­τε βιομηχανικής παραγωγής. Τί γίνεται με το νερό στην προκειμένη περίπτωση; Για το νερό δεν υπάρχει καμία ιδέα, ούτε άλλωστε κάποι­

ος απ' τους πολλών ειδών κλασσικούς αναλυτές της βιομηχανίας και

της οργάνωσής της έδωσε σημασία στην παρουσία του ή την απουσία

του, στον λεγόμενο "δευτερογενή τομέα" της καπιταλιστικής οργάνω­σης της εργασίας. Κι όμως. Ένα αυτοκίνητο χρειάζεται για την κατα­

if Intel, που έχει εργοστάσια στην Σάντα Κλάρα, είναι ο

μεγαλύτερος καταναλωτής νερού στο ΧΙλ-

σμπορο, τραβώντας 1.382.000 τόνους νερό

χρόνο. Τα εργοστάσιά της στην Αλόχα χρη­σιμοποιούν άλλους 965.000 τόνους

το χρόνο.Η Βάλκερ Σιλτρόνικ, εργοστάσιο

wafers πυριτίου και ο μεγαλύτερος στην πόλη του

Πόρτλαντ, χρειάζεται 2-934-000 τόνους νερό το χρόνο.

Τα πιο πάνω στοιχεία, παρμένα από άρθρο του Ted Sickinger του 2001, αφορούν εργοστάσια εγκατεστημένα στις

ΗΠΑ, και είναι ενδεικτικά.

17

σκευή του 148,5 τόνους νερού - συμπεριλαμβάνεται εννοείται η κατα­

σκευή καθενός απ' τα εξαρτήματά του. Το νούμερο είναι εντυπωσιακό, αλλά ας μην βιαστεί κανείς να το αποδόσει στην "παλιά", μηχανική, βρώμικη ή έστω "πολύ υλική" διαδικασία παραγωγής των αυτοκινητο­βιομηχανιών. Η κατασκευή ενός μονάχα μικροτσίπ χρειάζεται 38 λίτρα

νερό, κι ένα μεσαίου μεγέθους εργοστάσιο κατασκευής μικροτσίπ χρη­σιμοποιεί κάθε μήνα 190 χιλιάδες τόνους νερό! Αυτή η ποσότητα, για να υπάρχει μέτρο σύγκρισης, αντιστοιχεί στις ανάγκες μιας μικρής σημερινής καπιταλιστικής πόλης 20 χιλιάδων κατοίκων. Ωστόσο η βιο­

μηχανία δεν "καταστρέφει" αυτό το νερό. Κατ' αρχήν το π α ρ α κ ρ α ­τ ε ί σ α ν χ ρ ή σ η . Το νερό αυτό επιστρέφεται τελικά στη "φύση". Μολυσμένο.

Μεγάλος παγκόσμιος χρήστης νερού είναι και η γεωργία. Λέγεται ότι είναι ο μεγαλύτερος. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, αλλά στην παρέλαση των αριθμών γράφεται ότι πάνω από τα 2/3 του παγκόσμια

διαθέσιμου καθαρού νερού κατευθύνεται στη γεωργία. Λέγεται επίσης

ότι πάνω από το μισό του γεωργικά χρησιμοποιούμενου νερού κατευ-

θύνεται στην καλλιέργεια τριών μονάχα φυτών: του βαμβακιού, του

Για λόγους που κυρίως έχουν εργασία (την άγρια εκμετάλλευση...) αλλά όχι

μόνο μ' αυτήν, τα περισσότερα και μεγαλύ­

τερα εργοστάσια παραγωγής εξαρτημάτων και μηχανών των "νέων τεχνολογιών",

εργοστάσια "έντασης νερού" μεταξύ όλων των άλλων, βρίσκονται σε

περιοχές του λεγόμενου "τρίτου

κόσμου", κυρίως στην ανατολική Ασία. Εκεί που οι εργατικές αλλά και

οι περιβαλλοντικές νομοθεσίες είναι αρκετά φιλόξενες. Γιατί - κι αυτό λέει πολλά για το μέλλον - η βιομη­

χανία ηλεκτρονικών είναι μακράν η πλέον τοξική στα υλικά: χρησιμοποιεί- και στα σκουπίδια που παράγει και

ξεφορτώνεται...

18

σιταριού και του ρυζιού. Η καλλιέργεια ενός ακόμα φυτού, του καλα­

μποκιού, ακολουθεί στον πίνακα υδροβορίας. Και πάλι: η μαζική γεωρ­γική καπιταλιστική παραγωγή δεν καταστρέψει το Η20 . Το π α ρ α -

κ ρ α τ ε ί και το επιστρέφει. Μολυσμένο.Πριν από οτιδήποτε άλλο, παρατηρεί κανείς πως οι διαφορετικές

χρήσεις του νερού μέσα στο ίδιο σύστημα (το καπιταλιστικό), δηλαδή

η αστική χρήση του νερού, η βιομηχανική και η γεωργική, μπορεί να είναι μεταξύ τους ανταγωνιστικές. Όχι μόνο ως προς την διεκδίκηση των ίδιων ποσοτήτων νερού. Αλλά και ως προς την (χρονική) προτε­

ραιότητα της χρήσης τους. Ανάλογα με την θέση στην οποία βρίσκεται κανείς μέσα στον (καπιταλιστικό) καταμερισμό, ιεραρχεί τις χρήσεις

του νερού σε επείγουσες και μη. Από στενά βιολογική άποψη κάθε "πότισμα" (καλλιεργειών φυτών και ζώων αλλά και των ίδιων των

ανθρώπων) εμφανίζεται να έχει πάντα προτεραιότητα σε σχέση με την χρήση του νερού στη βιομηχανία, θεωρητικά μιλώντας, η κατασκευή

ενός αυτοκινήτου μπορεί να περιμένει το πότισμα ενός χωραφιού' και

τα δύο έρχονται δεύτερα σε σχέση με την δίψα ενός ανθρώπου. Αλλά

μια τέτοια ιεράρχηση εξαρτάται, το ξαναλέμε, απ' την θέση στην οποία βρίσκεται κανείς. Όσο πιο μαζική και οργανωμένη είναι (στο

σύνολό της) η κοινωνική παραγωγή, τόσο πιο σύνθετη είναι η

"ρύθμισή" της σε σχέση με το timing των χρήσεων της επί του

νερού. Και όσο πιο σύνθετη είναι αυτή η ρύθμιση, τόσο πιο εσωτερικά ανταγωνιστική γίνεται. Τελικά, όπως συμβαίνει με

κάθε τι που θα ονομάζαμε "πεπερασμένος φυσικός πόρος", η ίδια η καπιταλιστική ανάπτυξη στο σύνολό της είναι ο σημα­ντικότερος παράγοντας "παραγωγής" της σ χ ε τ ι κ ή ς σ π α -

ν ι ό τ η τ α ς του νερού. Σχετικής με την έννοια πως ένα είδος χρή­σης του νερού μπορεί να γίνεται σε βάρος ενός άλλου είδους χρήσης.

θα κάνουμε παρακάτω μερικές γενικές παρατηρήσεις για την αγρο­

τική και την βιομηχανική χρήση του νερού... Αλλά: τί είναι η "μόλυν­

ση"; Είναι μήπως ένα ηθικό παράπτωμα; Κάτι σαν απερισκεψία ή κάτι σαν αμαρτία; Είναι κάτι πολύ ουσιαστικότερο: η αναπόφευκτη εκροή

της καπιταλιστικής παραγωγής. Η οποία θα είχε καθηλωθεί στην "ανά­

πτυξή" της αν δεν χρησιμοποιούσε (αν δεν ανέπτυσσε επί τούτου) τις ανακαλύψεις και τις εφαρμογές πρώτα της χημείας και στις μέρες μας

19

της βιολογίας. Όσα από τα χημικά υλικά (τα λίγο ή πολύ τεχνικά κατα­σκευασμένα μόρια) χρησιμοποιούνται στην επεξεργασία άλλων υλικών ή στη "διατροφή" ζωντανών οργανισμών (φυτών και ζώων) δεν κατα­

κρατούνται στο τελικό εμπόρευμα, αποβάλλονται απ' την παραγωγική διαδικασία προς τον αέρα και το νερό (ή το χώμα).

Συνεπώς η μ ό λ υ ν σ η το υ νε ρού (όπως ανάλογα η μόλυνση του

αέρα) είναι μια κεντρική καπιταλιστική λειτουργία. Όχι ατύχημα. Και

ανάλογα με το "είδος" της μπορεί να αποδοθεί σε συγκεκριμένες

φάσεις της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η χημική "επένδυση" αυτής της

ανάπτυξης, για παράδειγμα, μεσουράνησε τον 200 αιώνα (και συνεχί­ζει στις μέρες μας μέχρις ότου αντικατασταθεί από την βιολογική) σε

συνάρτηση με την οργάνωση της μαζικής παραγωγής και κατανάλω­

σης γενικά (τόσο στη βιομηχανία όσο και στη γεωργία / κτηνοτροφία)

και την ανάπτυξη του π ε τρ ο χ η μ ικ ο ύ κ ύ κ λ ο υ ειδικά. Της πετρε­λαϊκής και της χημικής βιομηχανίας. Το είδος της μόλυνσης του νερού που παράχθηκε έτσι είναι το είδος που αναλογεί στη μαζική χρήση οξέων και βάσεων, διαλυτών, καταλυτών, οργανικών ενώσεων, μετάλ­

λων κλπ στη βιομηχανία- και νιτρικών αλάτων, αμμωνίας, αντιβιοτικών

στη γεωργία. Μ ε έν α ν α ν α π ό δ ρ α σ τ ο κ α ι κ α τ η γ ο ρ η μ α τ ι­

κό τρ ό π ο ό σ ε ς α π ' τ ις β ρ ώ μ ικ ε ς ε κ ρ ο έ ς τη ς κ α π ιτ α ­

λ ισ τ ικ ή ς μ η χ α ν ή ς δ εν τ ις τρ ώ μ ε ή δ εν τ ις α γ γ ίζ ο υ ­

με ε π ί π λ η ρ ω μ ή , τ ις α ν α π ν έ ο υ μ ε κ α ι τ ις π ίν ο υ μ ε δ ω ρ ε ά ν .

Αυτό το "δωρεάν" θα μπορούσε να θεωρηθεί κάτι σαν αστείο. Κακό­

γουστο, σε βάρος μας, αλλά αστείο. Δεν πρόκειται περί αυτού. Ο αέρας και το νερό (όπως και το χώμα) του πλανήτη θεωρήθηκαν "λογικοί" αποδέκτες των καπιταλιστικών περισσευμάτων, στερεών, υγρών και

αέριων (των σκουπιδιών, για να το πούμε έτσι, ενός "τρόπου ζωής και ανάπτυξης") γ ια όσο κ α ιρ ό π α ρ έ μ ε ν α ν π ε δ ία " α δ ιά φ ο ­ρ α ". Α δ ιά φ ο ρ α γ ια τη ν κ α π ιτ α λ ισ τ ικ ή α ξ ιο π ο ίη σ η .

Στο βαθμό, δηλαδή, που δεν θα μπορούσε να προκυψετ κέρδος

απ' το νερό, σ' αυτόν και μόνο τον βαθμό το νερό αποτέλεσε

"φυσιολογικό τόπο” για την εκροή των μη περαιτέρω εκμεταλ- λεύσιμών τμημάτων της καπιταλιστικής διαδικασίας. Των σκου-

πιδιών της. Είτε το ένα θα συνέβαινε για κάθε τόπο, χρόνο, ύλη στον καπιταλισμό, είτε το άλλο. Είτε κερδοφορία με τις παραγωγικές και καταναλωτικές διαδικασίες της, είτε απόρριψη των περιττωμάτων

αυτών των διαδικασιών. Δεν υπάρχει τρίτη κατάσταση, παρά μόνο

εντελώς συμπτωματικά, επειδή τα σκουπίδια δεν είναι ακόμα αρκετά, ή επειδή η καπιταλιστική αξιοποίηση δεν έχει εξαντλήσει ακόμα τους

επιλεγμένους τομείς της. Μπορεί λοιπόν κανείς να καταλάβει εδώ ότι η

μ ό λ υ ν σ η ( α π ό ρ ρ ιψ η ) και η ε μ π ο ρ ε υ μ α τ ο π ο ίη σ η

( α ξ ιο π ο ίη σ η ) είναι οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος.Μιλώντας για το νερό ξέρουμε ότι ιστορικά προηγήθηκε η φάση της

μ ό λ υ ν σ η ς . Κράτησε καιρό, πολλές δεκαετίες. Και άρχισε να γίνεται

"πρόβλημα" όχι στη γεωργική χρήση του νερού, ούτε στη βιομηχανική.

Αλλά στην αστική: στη χρήση του νερού στις πόλεις. Απ' ότι δείχνουν τα στοιχεία μας γύρω στη δεκαετία του '6ο, λίγο πιο πριν ή λίγο αργό­τερα, ανάλογα με την περιοχή. Τα ποτάμια απ' τα οποία υδροδοτού­νταν οι πόλεις είχαν βρωμίσει αρκετά πια από τα βιομηχανικά (και τα

αστικά) λύματα1 οι υπόγειοι υδροφόροι ορίζοντες από τη μαζική χρήση λιπασμάτων στη γεωργία. Ε ίχ α ν β ρ ω μ ίσ ε ι α ρ κ ε τ ά ώστε οι

συγκεκριμένες καπιταλιστικές εκροές να "επιστρέφουν" στον κόσμο σαν υγιεινιστική απειλή. Αλλά αυτή η απειλή έθετε διλήμματα οριακά:

είτε θα έπρεπε οι πρωτοκοσμικοί να παραιτηθούν π.χ. από κάθε χρήση χάλυβα (η παραγωγή ενός τόνου χάλυβα χρειαζόταν στα μέσα του

200υ αιώνα ιοο τόνους νερού, και πήραμε νωρίτερα μια χοντρική ιδέα

πόσο ακόμα νερό χρειάζεται ώσπου ο χάλυβας να γίνει αυτοκίνητο ή πλυντήριο...) όπως θα έπρεπε να παραιτηθούν και από την κατανάλω­ση των περισσότερων αγροτικών προϊόντων είτε θα έπρεπε να βρεθεί

μια διαρκής λύση "απολύμανσης" του νερού. Τελικά, μέσα από την

απειλή - στην - υγεία, ο κύκλος της μαζικής εντατικής παραγω­

γής στη βιομηχανία και στη γεωργία του πρώτου μισού του 200υ αιώνα, δημιούργησε "σπανιότητα" στο νερό. Αν ό χ ι

σ τη ν π ο σ ό τ η τ ά τ ο υ , σ ίγ ο υ ρ α σ τη ν π ο ιό τ η τ ά τ ο υ .

Η μ ό λ υ ν σ η είναι η μία γεννήτρια σπανιότητας. Η α π ο δ ιά ρ - θ ρ ω σ η είναι η δεύτερη. Μιλάμε εδώ για την αναπόφευκτη γήρανση των αστικών δημόσιων δικτύων παροχής νερού και αποχέτευσης. Στις

20

21

πρωτοκοσμικές πόλεις. Για όσες απ' αυτές δεν καταστράφηκαν συθέ­μελα στον Β παγκόσμιο πόλεμο ή δεν κτίστηκαν εξ αρχής σα "νέες

πόλεις" (εργατικά υπνωτήρια) απ' τη δεκαετία του '50 και μετά, τα

υπόγεια δίκτυα νερού είχαν προς τα τέλη του 200υ αιώνα αρκετά μεγά­λη ηλικία. Η κατασκευή και η συντήρησή τους δεν ήταν εξαρχής, στον

καπιταλιστικό κόσμο, υπόθεση δημόσιων (κρατικών) επενδύσεων.

Αλλά η περίοδος της μεγάλης αστικοποίησης (απ' τον Β παγκόσμιο και

μετά) υπήρξε επίσης η περίοδος του "κράτους πρόνοιας".Εύλογα η συντήρηση και η επέκταση αυτών των δικτύων σήμαιναν

και σημαίνουν διαρκή κονδύλια δημόσιων επενδύσεων. Και μια συνε­

χή κατασκευαστική ετοιμότητα εκ μέρους των υπηρεσιών του φορντι-

κού κράτους. Αλλά κάτι τέτοιο δεν ήταν πάντα επιλογή πρώτης γραμ­

μής - και έμελλε να πάψει να είναι καν επιλογή του κράτους απ' τη δεκαετία του '8ο και μετά. Οι συχνές βλάβες στα δίκτυα και οι διαρρο­

ές δεν σήμαιναν μόνο απώλειες πόσιμου νερού στις πόλεις. Σήμαιναν

επίσης, ξανά, μόλυνση του νερού (τα δίκτυα παροχής και αποχέτευσης προχωράνε υπόγεια δίπλα δίπλα). Και ακόμα εξάντληση υπόγειων υδροφόρων οριζόντων. Απ' την άλλη μεριά η "απολύμανση" (χλωρίω­

ση) του αστικού νερού μετατρεπόταν συχνά σε ένα καινούργιο πρό­

βλημα ποιότητας... Αν προσθέσουμε σ' αυτά τις διαδοχικές έρευνες και τροποποιήσεις ως προς την υγιεινή των υλικών των σωληνώσεων (έρευνες και τροποιήσεις που έβγαζαν κατά καιρούς επικίνδυνα τα

δίκτυα καταλήγοντας στο ξήλωμα και την επανακατασκευή τους), σχη­

ματίζουμε μια γενική ιδέα για την δ ια δ ικ α σ ία τη ς π ρ ο β λ η μ α -

τ ο π ο ίη σ η ς .Τ ο υ νερού.

Ενώ, λοιπόν, η μαζική εντατική βιομηχανία και γεωργία δημιούργη­σε τεχνητά την μία πλευρά της σπανιότητας, την σπανιότητα που μπο­ρούσε - να - γίνει - εύκολα - αντιληπτή (καθόσον αφορούσε τους κατοί­

κους των πόλεων), η μαζική αστικοποίηση και η κρίση του κράτους

πρόνοιας δημιούργησε μια δεύτερη. Μόνο που αυτή η δεύτερη δεν είναι τόσο επιφανειακή όσο τα ίδια τα αστικά δίκτυα. Προχωράει

βαθύτερα και σχετίζεται με τις αλλαγές στον τρόπο ζωής των πρωτο­κοσμικών κοινωνιών στην διάρκεια του αναπτυξιακού μπουμ του δεύ­τερου μισού του 2θσυ αιώνα. Μερικά παραδείγματα.

- Η χρήση ηλεκτρικών πλυντηρίων δεν απελευθέρωσε μόνο τις πρω­

22

τοκοσμικές γυναίκες απ' το πλύσιμο στο χέρι. "Λεύκανε" τα πρότυπα

και τις συνήθειες της ζωής, πολλαπλασίασε τα πλυσίματα αλλά και το χρησιμοποιούμενο νερό (επιτρέποντας απ' την άλλη στην βιομηχανία έτοιμων ενδυμάτων να παράγει όλο και περισσότερο περιποιημένη ευτέλεια). Σε ένα μέσο, "τυπικό" νοικοκυριό στις ΗΠΑ υπολογίζεται ότι

χρειάζονται 30 λίτρα νερό την ημέρα ανά άτομο για το πλύσιμο των ρούχων.

- Η χρήση ηλεκτρικών πλυντηρίων πιάτων είχε ανάλογες συνέπειες.

Άλλα ίο λίτρα την ημέρα ανά άτομο κατά μέσον όρο.- Το πλύσιμο των ι.χ. αυτοκινήτων αντιστοιχεί σε ίο επιπλέον λίτρα

την ημέρα ανά άτομο.

- Για τις ανώτερες κοινωνικά τάξεις η χρήση πισίνας και το πότισμα του γκαζόν απαιτεί κατά μέσο όρο ιοο λίτρα άνα άτομο την ημέρα.

- Οι αλλαγές στις συνήθειες ατομικής υγιεινής, για τους μικροαστούς

και τα μεσαία στρώματα, πολλαπλασίασε τα μπάνια, τα ντους κλπ.

Αυτά τα νούμερα ατομικής αστικής κατανάλωσης νερού είναι ελάχι­στα αν συγκριθούν με τις ανάγκες της βιομηχανίας και της γεωργίας.

Πολλά αστικά δίκτυα ύδρευσης που δημιουργήθηκαν

ή επεκτάθηκαν τη δεκαετία του ‘γο είναι πλέον γεροσμένα, και το κόστος των ανα­

γκαίων επισκευών ανεβαίνει συνέχεια.

Το Γραφείο Προστασίας του Περι­βάλλοντος εκτιμά ότι οι αμερικανι­κές πόλεις θα πρέπει να ξοδέψουν

περίπου 151 δισεκατομύρια δολάρια τις επόμενες δύο δεκαετίες για να

αναβαθμίσουν ή να αντικαταστήσουν σωλήνες, φίλτρα, χώρους αποθήκευσης του

Jr νερού και άλλες σχετικές υποδομές. Οι αμερικανικές πόλεις θα πρέπει να ξοδέψουν επιπλέον 460 δισεκατομύρια δολάρια για τα

συστήματα αποχέτευσης.

23

Αφορούν μεν κάποιες π ο σ ο τ ικ έ ς αλλαγές στη χρήση του νερού από τους πρωτοκοσμικούς- κυρίως όμως δείχνουν τις π ο ιο τ ικ έ ς αλλαγές

σ' αυτήν την χρήση. Με το καθαρό νερό να πηγαίνει σε πολύ μικρό

ποσοστό στην πόση ή στο μαγείρεμα, το ν ε ρ ό σ τη ν κ α θ η μ ε ρ ι­νή ζω ή τω ν π ρ ω τ ο κ ο σ μ ικ ώ ν π ό λ ε ω ν κ α ι τω ν κ α τ ο ί­κω ν το υ ς έ χ ε ι γ ίν ε ι π ο λ λ α π λ ά π ο λ ύ τ ιμ ο . Επείγον σε διά­

φορες πλευρές της καθημερινότητας. Και έχει γίνει τέτοιο γιατί ζητή­

ματα όπως η καθαριότητα έχουν γίνει φετίχ του υγιεινισμού.

Συνεπώς, η κατοχή ενός πολύτιμου υλικού (του νερού) άρχισε να

φωτίζει, στο πέρασμα του 200υ αιώνα, με διαφορετικό και πολύ πιο έντονο τρόπο το ζήτημα της αξιόπιστης και σταθερής παροχής του. Να

το πούμε αλλιώς: οι απαιτήσεις οι σχετικές με το νερό στις αναπτυγμέ­

νες πόλεις άρχισαν να πυκνώνουν και να πολλαπλασιάζονται σε σχέση

με αυτήν καθ' εαυτήν την ποσοτική του κατανάλωση (που επίσης αυξή­θηκε). Και ήταν αυτό το κοινωνικό (πολιτιστικό) φάσμα απαιτήσεων

που δημιούργησε, σιγά σιγά, τους δικούς της όρους έλλειψης και σπα-

νιότητας.Ένας εξίσου σημαντικός παράγοντας ε π α ν α ν ο η μ α τ ο δ ό τ η σ η ς

Τα πιο πάνω στοιχεία, παρμένο από άρθρο του John R.Luoma του 2002, αφορούν την κατάσταση στις ΗΠΑ. Ανάλογα ισχύουν, σε μικρότερο

ή και σε μεγαλύτερο βαθμό, σε ολόκλη-

ρο τον καπιταλιστικό βορρά. Τα

μεγέθη αυτά (που όπως θα δούμε πιο κάτω αποτελούν τη λεία της

ιδιωτικοποίησης στην κατασκευή

και στη διαχείριση των δικτύων

αστικής χρήσης νερού) είναι ενδεικτικά

μόνο του μεγέθους του "ενδιαφέροντος" πουθα έπρεπε να δείξει (ή να μην δείξει)

το σύγχρονο καπιταλιστικό κράτος για το ζήτημα.

24

το υ ν ε ρ ο ύ κ α ι τω ν " π ρ ο β λ η μ ά τ ω ν " το υ (μέσα από την δημιουργία τους!) έχει υπάρξει η ανάπτυξη του μαζικού τουρισμού. Όπως ξέρουμε μαζικός τουρισμός σημαίνει μαζική και οργανωμένη μετακίνηση μεγάλων, συχνά τεράστιων αριθμών πρωτοκοσμικών, για

μικρό διάστημα, συνήθως από περιοχές πολυπληθούς κατοίκησης σε περιοχές αραιής κατοίκησης. Ο τουριστικός νομαδισμός ανθρώπων με

υψηλή εκτίμηση των αναγκών και των επιθυμιών τους, εκτός από όλα

τα άλλα επηρεάζει και την χρήση / κατανάλωση νερού. Οι τουριστικές υποδομές που πουλάνε φύση κατασκευάζονται σε αγροτικές περιοχές.

Που κατά τεκμήριο δεν είχαν νωρίτερα ούτε υποδομές ύδρευσης /

αποχέτευσης, ούτε έχουν κατ' ανάγκην αντοχές για μαζική, συντονι­

σμένη, αστικού τύπου χρήση νερού. Επιπλέον, ο τουρισμός είναι συμ­

βολικά και κυριολεκτικά ταυτισμένος με κάποιου είδους "σπατάλη". Υπολογίζεται έτσι για παράδειγμα ότι η ατομική χρήση νερού για κάποιον που κάνει διακοπές σε ξενοδοχείο στη νότια Ευρώπη, μπορεί

να είναι και 30% παραπάνω από την ατομική χρήση που κάνει στο ίδιο

νερό ο ντόπιος. Η ετήσια κατανάλωση νερού μιας εγκατάστασης γηπέ­δων γκολφ ισοδυναμεί με τις ανάγκες μιας πρωτοκοσμικής πόλης

12.000 κατοίκων. Ας μην προσθέσουμε εδώ πόσο νερό χρειάζεται η συντήρηση στρεμάτων με γκαζόν σε ξερά κλίματα, γεμάτα sunshine.

Για παράδειγμα, το 1994 Π Τζιακάρτα κτυπήθηκε από έντονη ανομ­βρία, και τα πηγάδια των κατοίκων της ξεράθηκαν. Αλλά οι εγκαστά- σεις γκολφ της πόλης, μια από τις απολαύσεις των πελατών της τουρι­στικής βιομηχανίας της Ινδονησίας, συνέχισαν να υδροδοτούνται με

ιοοο κυβικά ανά γήπεδο την ημέρα. Το 1998, στην κορύφωση μιας τρί­χρονης ξηρασίας που στέγνωσε τα ποτάμια και σχεδόν στέρεψε τα

υπόγεια κοιτάσματα νερού, η κυπριακή κυβέρνηση έκοψε την παροχή

νερού στους αγρότες κατά 50%, διασφαλίζοντας ότι τα 2 εκατομύρια τουριστών της ανθηρής βιομηχανίας της θα έχουν όλο το χρόνο το νερό που χρειάζονταν.

Η τουριστική βιομηχανία, με την δική της βία, παρακρατεί (όπως η αγροτική βιομηχανία και ο δευτερογενής), νερό που υπό άλλες συνθή­κες θα είχε άλλη (ή καμία!) χρήση- και σε μήνες (τους θερινούς συνή­θως) που δεν υπάρχει "παραγωγή νερού" (άσχημη λέξη: εννοούμε τις βροχές). Συνεπώς η τουριστική βιομηχανία από μόνη της δημιουργεί

25

μια επιπλέον (ιδεολογικά διδακτική) σπανιότητα. Την σπανιότητα της

μετακόμισης urban απαιτήσεων σε μη urban περιβάλλοντα. Περιβαλ­

λοντικές οργανώσεις υποστηρίζουν πως ήδη η τουριστική βιομηχανία στην περίμετρο της Μεσογείου συμβάλει δυναμικά στην ερημοποίηση

....Ειδικά για την περίπτωση των Ολυμπιακών Αγώνων τέθηκε ένας επιπλέον

στόχος για την ελαχιστοποίηση της πιθανότητας ανεπάρκειας υδάτινων πόρων

και της συνακόλουθης λήψης έκτακτων μέτρων περιορισμού της ζήτησης κατά

τη διάρκεια ή λίγο πριν τους Ολυμπιακούς γώνες. Αυτός ο ειδικός στόχος ήταν η απαίτηση επιθυμητών ωφέλιμων αποθεμάτων 400 εκατομυρίων κυβικών

μέτρων στην αρχή του υδρολογικσύ έτους 2003 - 04- Σε περίπτωση που δεν

επιτυγχανόταν ο συγκεκριμένος ειδικός στόχος, θα λαμβάνσνταν εγκαίρως

έκτακτα μέτρα περιορισμού της κατανάλωσης, ώστε αυτό να μην γίνει στη

διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων. Τελικώς όμως, οι υδρολογικές συνθήκες

Αυτά έγραφε, κατόπιν εορτής φυσικά, ο Δ. Κουτσογιάννης, καθηγητής του

τομέα υδάτινων πόρων του ΕΜΠ, και ουνυπεύθυνος της

ολυμπιακής επάρκειας νερού στην Αθήνα,

το καλοκαίρι του 2004.Η φλύαρη αργκώ και το γεγονός ότι "οι

συνθήκες ήταν ευνοϊκές" δεν κρύβει

πάντως την τεχνοφασιστική πρόθεση να

"περιοριστεί η κατανάλωση" σε 4 εκατομύρια κατοίκους για να μην

ντάδες high tech πρεζάκηδες του αθλητισμού και τον συρφετό των

θαυμαστών τους - τουριστών.

Μόνο που αν οι συνθήκες δεν ήταν ευνοϊκές, ο "περιορισμός της κατανάλωσης" δεν θα ανα­κοινωνόταν με την αληθινή του αιτία. Κάποιο παραμύθι

ξαφνικής σπανιότητας θα σκαρφίζονταν οι ειδικοί- γι' αυτό δεν πληρώνονται;

των τελευταίων ετών ήταν ευνοϊκές και δεν χρειάστηκε η λήψη έκτακτων μέτρων.

26

ευρύτατων περιοχών καθώς λεηλατεί τα υδάτινα αποθέματά τους. Και πως επιπλέον, όπου και να αναπτύσσεται, η τουριστική βιομηχανία οξύνει τις τοπικές ανισότητες στη χρήση νερού: ενώ για τους πελάτες

της είναι υποχρεωμένη να είναι απλόχερη, επιβάλλει στερήσεις σε

όλους τους υπόλοιπους.Όλα αυτά δείχνουν σχηματικά το πως η α γ ρ ο τ ικ ή κ α ι β ιο μ η ­

χ α ν ικ ή μ ό λ υ ν σ η κ α ι η α σ τ ικ ή ( u r b a n ) α π ο δ ιά ρ θ ρ ω -

σ η, εννοημένες και οι δυο σαν συστατικές πλευρές ενός κύκλου καπι­ταλιστικής ανάπτυξης / παρακμής, έχουν υποκειμενικοποιηθεί από τους πρωτοκοσμικούς πληθυσμούς σα τελετουργία κατασκευής και

διαχείρισης μιας καινούργιας σπανιότητας. Της σπανιότητας του

νερού. Ο υγιεινισμός και το life style αποτελούν ένα σύνθετο χωνευτή-

ρι. Όπου υπαρκτά προβλήματα (τα πρωτογενή προβλήματα που δημι­

ουργεί αναπόφευκτα ο καπιταλισμός και η εξέλιξή του) υφίστανται κοινωνική επεξεργασία για να διαμορφωθούν μερικοί κρίσιμοι όροι

τηςσύμφωναμε τ ις ν ό ρ μ ε ς το υ σ υ σ τ ή μ α τ ο ς "εύλογηςαπο-

δοχής του προβλήματος". Φυσικά το "πρόβλημα του νερού", μετά την

ιδεολογική και ψυχοσυναισθηματική κατεργασία του, παύει να είναι

σημαδούρα της γενικότερης καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Γίνεται, αντίθετα, τεχνικό πρόβλημα το οποίο καλείται να "λύσει" η ίδια η δια­

δικασία που το δημιούργησε.

Και πως στ' αλήθεια μπορεί να συμβεί αυτό; Όχι μόνο με την τροπο­ποίηση (διαστρέβλωση) των πραγματικών αιτίων. Αλλά και με την

εντατικοποίηση του κινδύνου της σπανιότητας. Αυτός ο ρόλος, όσον

αφορά την δραματοποίηση της σπανιότητας του νερού (και τον επεί­

γοντα χαρακτήρα της εμπορευματοποίησής του που φαντάζει σαν η

ηρωϊκή "λύση"...), έχει ανατεθεί στον λεγόμενο τρίτο κόσμο. Παρά τη θέλησή του, άλλη μια φορά.

27

Νερό και άλλα εμπορεύματα στον βορρά, σε ανάρμοστες σχέσεις.

Πάνω: πλημμύρα σε πόλη της νότιας Κορέας

- ή όταν το νερό είναι απείθαρχο...

Κάτω: το Canal de la Durance στη γαλλική Προβηγκία γεμάτο κουφάρια

κλεμμένων ι.χ. - ή όταν οι υπήκοοι είναι απείθαρχοι...

Η ΕΡΗΜΟΣ ΚΙ Ο ΥΔΡΟΝΟΜΟΣ

Η παρέλαση των αριθμών της έλλειψης, όσον αφορά την δίψα των άλλων, γίνεται κυνική. Ένα δισεκατομύριο ανθρώπων δεν έχει πρό­

σβαση σε καθαρό νερό λένε με ένα στόμα όλα τα ινστιτούτα μελετών.

Είναι πάνω από το άθροισμα του πληθυσμού των ΗΠΑ, της Ε.Ε. των 25 και της Ρωσίας. Ο μισός πληθυσμός του πλανήτη δεν έχει το επίπεδο υπηρεσιών νερού που ήταν διαθέσιμο σε πολλές από τις πόλεις της

αρχαίας Ελλάδας και της Ρώμης - χωρίς εξηγήσεις αυτή η απίστευτη

ιστορική οπισθοχώρηση. Είναι μήπως κάτι που οφείλεται στην παρα­

νοϊκή (καπιταλιστική) ανάπτυξη του άλλου μισού πλανήτη; (Όχι. Είναι κάτι που οφείλεται σε αβλεψία: αυτός ο μισός διψασμένος πλανήτης

παράπεσε...). Ακόμα πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός ότι από 2 μέχρι

ίο εκατομύρια άνθρωποι - κυρίως παιδιά - πεθαίνουν κάθε χρόνο από

έλλειψη ή κακή ποιότητα νερού, αναφέρει μια από τις πολλές Μ.Κ.Ο.

που ασχολούνται με το θέμα, η καναδική Natural Resources Defence Council (στην έκθεσή της στη διάρκεια της παγκόσμιας συνδιάσκεψης

για την αειφόρο ανάπτυξη, 28/8/2002).

Αλλες στατιστικές κάνουν συγκρίσεις. Κάνοντας την διαίρεση "κατα­

νάλωση νερού" (στην οποία περιλαμβάνονται τα ποσά νερού που μπο­ρούν να μετρηθούν, άρα αυτά που διοχετεύονται μέσω δικτύων, για

οποιαδήποτε χρήση) προς πληθυσμό, οι μετρήσεις δείχνουν: στην

Αφρική αντιστοιχούν 17 λίτρα στο άτομο (την ημέρα), στην Ασία 31,

στην Αγγλία 122, στη Γαλλία 164, στις ΗΠΑ 211, στην Ισπανία 265. Η οφθαλμοφανής ανισότητα (ακόμα πιο έντονη εφόσον συγκρίνονται

ήπειροι σαν την Αφρική και την Ασία με την Αγγλία, την Γαλλία ή τις

ΗΠΑ), στοιχειώνει την πεποίθηση της κ α κ ο τ υ χ ία ς μερικών σ' αυτόν τον πλανήτη και της καλοτυχίας άλλων. Δεν τίθεται κανένα

ζήτημα μήπως συμβαίνει κλοπή νερού από τους "τυχερούς" σε βάρος των "άτυχων", ακόμα και μέσα από τα ίδια τους τα χέρια.

Γιατί η συνηθισμένη παράσταση της αιτίας των δεινών είναι οι ανομ­βρίες* και η κακή διαχείριση των αποθεμάτων. Πράγματι οι ανομβρίες

(στην Αφρική κυρίως αλλά και αλλού) είναι τυραννικές. Όμως εκείνο που τις κάνει φονικές είναι ότι με την κατασκευή των μεταποικιακών κρατών (σύμφωνα με τις ανάγκες των πρώην αποικιοκρατών), στήθη­

29

καν σύνορα και συνοράκια. Π ε ρ ιφ ρ ά ξ ε ις οικονομικές και πολιτι­κές δηλαδή, που εμποδίζουν τις μετακινήσεις των πληθυσμών από περιοχές με κυκλική ξηρασία σε περιοχές με διαθέσιμο νερό.

Επιπλέον δεν υπάρχει ούτε ένα κράτος ή κρατίδιο "άτυχων" υπηκό­

ων στον πλανήτη που να μην διαθέτει κάποιου είδους πρωτοκοσμικές "παραγωγικές επενδύσεις" - συνήθως στην εξόρυξη και στη λεηλασία πρώτων υλών. Που εξάγονται. Αλλά έχουμε υποψιαστεί ήδη πόσο

υδροβόρες και πόσο δηλητηριώδεις είναι αυτές οι δραστηριότητες. Να

λοιπόν που στα ορυχεία και στα πετρελαιοπήγαδα δεν κλέβεται μόνο η δουλειά και ο πλούτος των αφρικάνων, των λατινοαμερικάνων και των

ασιατών. Τους κλέβεται και η ζωή...

Αλλά αυτά είναι ψιλά και καταραμένα γράμματα για την παρέλαση των αριθμών. Η υ π ό μ ν η σ η ή κ α ι το θ έα μ α τω ν δ ιψ α -

σ μ έ ν ω ν του πλανήτη, προκαλεί τις τύψεις εκείνες που τακτοποιού­

νται είτε σε shopping είτε σε sanity therapy. Στοιχειοθετεί όμως χειρο­

πιαστά (όσο χειροπιαστά είναι τα νούμερα και οι εικόνες) την απειλή

και το ενδεχόμενο της σπανιότητας. Το "κλίμα", τα "λάθη της φύσης"

(ως προς την ποσότητα και την θέση των βροχοπτώσεων), το "φαινό­μενο του θερμοκηπίου" και άλλα παρόμοια, γίνονται οι υπερβατικές κορνίζες των πανανθρώπινων απειλών. Κ α τά κ ά π ο ιο ν τρ ό π ο ό λ ο ι κ ιν δ υ ν ε ύ ο υ μ ε α π ό τη ν σ π α ν ιό τ η τ α το υ ν ε ρ ο ύ -

κα ι ιδ ο ύ α υ τ ο ί ε κ ε ί σ το ν τ ρ ίτ ο κ ό σ μ ο που ε ίν α ι οι

ά γ γ ε λ ο ι ( κ α ι) τη ς δ ικ ή ς μ α ς δ ίψ α ς .

Κι έτσι ενώ στις μητροπόλεις η έλλειψη νερού κινδυνεύει (λίγο ίσως, αλλά κινδυνεύει) να εγείρει τους συνειρμούς της αποκάλυψης των

πραγματικών αιτίων της, στις αφρικανικές και στις ασιατικές ερήμους

τα πράγματα τακτοποιούνται: ο καπιταλισμός και η ανάπτυξή του δεν

είναι οι αιτίες του προβλήματος. Αρα έχουν το ελεύθερο να βρουν τις

λύσεις του.Διαμόρφωση του "προβλήματος" έτσι ώστε να μπορούν να σχεδια­

στούν οι "λύσεις" του, σημαίνει πριν από οτιδήποτε άλλο μ έ τ ρ η σ η . Πόσο έχουμε; Πόσο μπορούμε να δώσουμε εδώ ή εκεί; Πόσο πάει; Η

Unesco, σε μια έκθεσή της του 1998» με τον προειδοποιητικό τίτλο "Water: A looming crisis?" αναφέρει κάτω από την επικεφαλίδα

"Κεντρικά Ζητήματα":

30

Αν και έχουν γίνει πολλές προσεγγίσεις στο παρελθόν, τα μέτρα που θα υπογράμμιζαν τις συνέπειες της σπανιότητας του

νερού για την ανθρώπινη και περιβαλλοντική ευζωία δεν έχουν

τυποποιηθεί, ούτε γίνονται εύκολα αποδεκτά. Η ανάλυση των απαιτούμενων πολιτικών πρέπει να υποστηριχτεί από αιτιολογή­

σεις βασισμένες σε υπολογιστές, στηριγμένες σε μοντέλα και

μεθόδους επιστημονικά ακέραιες, που να είναι αρκετά διαφα­

νείς ώστε να γίνεται εύκολα κατανοητή [η ανάλυση], με τη συμ­μετοχή των ειδικών στις προβλέψεις, με συνυπολογισμό των κοι­

νωνικών διαστάσεων, και με έμφαση σε αναβαθμισμένες προ­

σεγγίσεις.

Οι μετρήσεις, σε κοινωνίες ώριμα αριθμολάγνες, μπορούν να στή­

σουν πειστικές παραστάσεις της σπανιότητας του νερού και των συνε­

πειών τους. Αυτό που ονομάσαμε πριν παρέλαση των αριθμών. Αλλά επίσης οι μετρήσεις είναι το βασικό εργαλείο κάθε εμπορίου. Η τεχνο­

λογική κουλτούρα της κυβερνητικής μοιάζει ενθουσιασμένη μ' αυτήν

την πρόκληση, του να μετρηθεί δηλαδή κάτι που δεν έχει συγκεκριμέ-

από δίψα ή μολυσμένο νερό... Και ζόρικη

η προσπάθειά της να βρει "πειστική αναλογία", στην

αεροπορική επίθεση στους δίδυμους πύργους. Που στο μυαλό (όχι μόνο των στελεχών της συγκεκριμένης Μ.Κ.Ο.) έχει γίνει το βασικό "μέτρο" του θανάτου...

Αυτό σημαίνει - συνεχίζει η έκθεση της NRDC (σελ. 28) -

ότι περισσότερα από 5000 παιδιά πεθαίνουν καθημερινά. Αν τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων έγραφαν ότι "ιγ

αεροπλάνα γεμάτα με παιδιά έπεσαν σήμε­

ρα με αποτέλεσμα 5000 νεκρούς, και άλλα 17 θα πέσουν αύριο, και θα πέφτουν από 17

κάθε μέρα όλο τον χρόνο" ίσως ο

κόσμος να μην ήταν τόσο απαθής.

Φιλότιμη η προσπάθεια της

ανθρωπιστικής Μ.Κ.Ο, να δώσει ένα "μέτρο" του θανάτου χιλιάδων

31

νη μορφή, και βρίσκεται απλωμένο σε όλο τον πλανήτη, στον αέρα, στο

έδαφος, στο υπέδαφος. Η έκθεση της Unesco υπογραμμίζει τα βασικά καθήκοντα.

....Οι δυνατότητες των σύγχρονων υπολογιστών και των τεχνο­

λογιών διαχείρισης πληροφοριών πρέπει να συγκλίνουν ώστε:

- να γίνονται όχι δαπανηρές, διαρκείς παρατηρήσεις και

μετρήσεις που διαφορετικά θα ήταν ανέφικτες (π.χ. χωρικές αναφορές για την υγρασία του εδάφους μέσα απο δορυφορικές

απεικονίσεις)- να αναπτυχθούν μέθοδοι μέσω υπολογιστών (μοντέλα, GIS)

που να μπορούν να περιγράφουν, εξηγήσουν και προβλέψουν

την συμπεριφορά υδρολογικών συστημάτων ως εκείνο το σημείο

ακρίβειας και πιστότητας που χρειάζονται αυτοί που λαμβάνουν

τις αποφάσεις. Η διασυγκριτικότητα μοντέλων που χρησιμοποι­

ούν τυποποιημένες βάσεις δεδομένων, πρέπει να έχει υψηλή

προτεραιότητα.

Έτσι, ο μαχητικός ανθρωπισμός συγχρονίζεται τέλεια με την γενεαλογία των δεινών που θέλει να αντιμετωπί­

σει. Μιας και κανένας στον "απαθή κόσμο" δεν πεθαίνει

από δίψα ή βρώμικο νερό, ο μόνος να τρό­πος να τον "συγκινήσεί" η ανθρωπιστική

φράξιά του είναι να του μοστράρει (γελοί­

ες) αναλογίες με τα δικά του

ζόρια. Πτώσεις ιπτάμενων παιδι­κών σταθμών.

Κι έτσι ο κύκλος της κυνικής ευαισθησίας ολοκληρώνεται

τετραγωνισμένος: δεν πρόκειται φυσικά να πέσουν σήμερα και αύριο και

μεθαύριο δεκάδες αεροπλάνα φορτωμένα πρωτοκο­σμικά παιδάκια... (Η κατασκευή ωστόσο αυτών των

αεροπλάνων, είτε πέσουν είτε όχι, έχει στεγνώσει

κάποια γωνιά του πλανήτη από νερό και δάκρυα....)

32

—

Το παιδί και το μπουκάλι

ή η ανωτερότητα του να είσαι λευκός, πολιτισμένος,

και εξασφαλισμένος

can't Hue without it

in any case....

33

- να αναπτυχθούν οικονομικές διαδικασίες που να συνδυάζουν παρατηρήσεις επί του “πραγματικού κόσμου" και τα εξαγόμενα των υπολογιστικών μοντέλων.

- να είναι εφικτή η παροχή ενημερωμένων καταλόγων με

δεδομένα και πληροφορίες για το νερό, αλλά και τους τρόπους

που μπορεί κανείς να έχει πρόσβαση σ’ αυτά.- να είναι εφικτή η διάθεση πληροφοριών σχετικών με το νερό

με τρόπο που να γίνονται κατανοητά από μη ειδικούς.Σε ένα άρθρο του στο Wired (9/2002) σχετικό με τα "προβλήματα

νερού" της κεντρικής Ασίας, ο Jeff Howe δίνει μια πρόχειρη περιγρα­

φή του τι σημαίνει μέτρηση όταν πρόκειται για το νερό.

To Rwer Forecast System (RFS) είναι μια εκτεταμένη βάση ηλεκτρονικών εφαρμογών που έχει αναπτυχθεί από την Μετεω­

ρολογική Υπηρεσία [σ.σ.: των ΗΠΑ] τα τελευταία 27 χρόνια ώστε να προβλέπεται, σε βάθος χρόνου 6 μηνών, η ποσότητα

που θα διακινηθεί σε οποιοδήποτε δεδομένο σώμα τρεχούμενου νερού. Στη γενικότερη διαμόρφωσή του, το RFS είναι ένα

σύστημα υπολογιστών συνδυασμένο με ένα λεπτομερώς κατα­

γραμμένο περιβάλλον χρήσης. Συγκεντρώνει μια μεγάλη γκάμα δεδομένων (το επίπεδο ροής των ποταμών, τις εκροές των υδρο­φόρων αποθεμάτων, το ύψος των βροχοπτώσεων, την θερμο­

κρασία του αέρα, την ηλιακή ακτινοβολία, την εξάτμιση των

φυτών, για να πούμε μερικά απ' αυτά) που χρειάζονται για να

γίνει μια πρόβλεψη, αυτοματοποιεί τους αλγόριθμους πρόγνω­

σης, και στη συνέχεια παρουσιάζει τα αποτελέσματα με χρωμα­

τιστά διαγράμματα και γραφήματα..... Ειπωμένο απλά, το RFS είναι ένα δυναμικό εργαλείο σχε-

διασμού. Όπως κάποιος χρησιμοποιεί το Quicken [σ.σ.: πρό­

γραμμα διαχείρισης οικονομικών λύσεων σε προβλήματα επιχει­ρήσεων ή ιδιωτών] για να αποφασίσει αν θα αγοράσει ένα Saturn ή ένα Saab, έτσι οι δημόσιοι λειτουργοί χρησιμοποιούν το

RFS για να προσδιορίσουν πόσο νερό θα ζητήσουν από ένα κρά­

τος που έχει έλεγχο πηγών νερού. Οι ιδιωτικές εταιρείες στηρί­ζονται στο RFS και στα αποτελέσματά του, για να επιβλέψουν

την ποιότητα του νερού που πέφτει στις δεξαμενές τους...

34

Μπορεί να φανταστεί κανείς κάτι που χωρίς τον high tech εξοπλισμό θα ήταν αδιανόητο: ένα είδος Ταιηλορικής ανάλυσης των κινήσεων του

νερού στον πλανήτη, από την μεγαλύτερη έως την μικρότερη κλίμακα.

Ασχετα με το κατά πόσο κάτι τέτοιο είναι αποτελεσματικό ή όχι, η μανιώδης υδρονομία απ' την δεκαετία του '90 και ύστερα έχει γεννήσει

παγκόσμια (κυρίως όμως στον αναπτυγμένο καπιταλιστικά κόσμο)

χιλιάδες θέσεις εργασίας σε ινστιτούτα, οργανισμούς, υπηρεσίες, μη κυβερνητικές οργανώσεις, εταιρείες λογισμικού, εταιρείες εμπορίου

νερού, κατασκευαστικές κλπ που ασχολούνται με "μετρήσεις νερού",

"εντοπισμούς προβλημάτων" και "λύσεις διαχείρισης". Έ να τ ε ρ ά ­

σ τ ιο γ ρ α φ ε ίο σ χ ε δ ια σ μ ο ύ , π ρ ο γ ρ α μ μ α τ ισ μ ο ύ κ α ι ε λ έ γ χ ο υ , σ το π α γ κ ό σ μ ιο ε ρ γ ο σ τ ά σ ιο ν ε ρ ο ύ ! Αν προ­

σθέσουμε στους τεχνοεπαγγελματίες και όλους τους άλλους που γρά­φουν, προειδοποιούν, κινδυνολογούν, φιλανθρωπίζουν ή απλά φλυα­

ρούν σχετικά με το νερό, στα μήντια, στα think tank, στα κυβερνητικά

επιτελεία και στις ιδιωτικές εταιρείες, κι αν ύστερα προσθέσουμε και όλους εκείνους που δουλεύουν σε εργοστάσια εμφιάλωσης, σε εργο­

στάσια οικοδομικών υλικών σε σχέση με δίκτυα ύδρευσης και αποχέ-

Στη δεκαετία του 1990,143 περιπτώσεις ξηρασίας επιδεί­νωσαν την ζωή 185 εκατομυρίων ανθρώπων.... Η Λίμνη

Τσαντ στην Αφρική περιορίστηκε από τα 6.900 τετρα-

γωνικά μίλια σε 1.500, μέσα στα τελευταία20 χρόνια...

Αυτά έγραφε στις 28/3/2001 η ηλε­

κτρονική εφημερίδα Asian Times

όπου το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η

κακή διαχείριση του νερού είναι οι πλέον συνηθισμένοι "ένοχοι", χρειάζεται να είναι κανείς ιδιαίτερα προσεκτι­κός και πεισματάρης για να αναρωτηθεί που στο διάολο πήγαν τα 5-400

35

τευσης, σε έργα υποδομών και εγκαταστάσεων, σε οχήματα μεταφο­

ράς, σε εγκαταστάσεις καθαρισμού κλπ, τότε καταλήγουμε σε δύο συμπεράσματα. Πρώτον, ότι το νερό σαν "πρόβλημα" και οι "λύσεις"

του έχει δώσει ψωμάκι (και σε πολλές περιπτώσεις παντεσπάνι) σε πάρα πολύ κόσμο. Και δεύτερον, ότι αυτή η περιβόητα σωτήρια, περι­βόητα ανθρωπιστική και περιβόητα ορθολογική διαχείριση είναι ιδιαί­

τερα (αλλά σιωπηλά) υδροβόρα η ίδια!Να πως ξετυλίγει to 2004 σε λίγες κουβέντες την προφανή κατεύ­

θυνση αυτών των λύσεων ο economist, ένα από εκείνα τα έντυπα των

κυρίων του κόσμου που πουλάει, ανάμεσα στα υπόλοιπα, και ιδεολο­γία:

Το μεγαλύτερο εμπόδιο όμως στη δίκαιη κατανομή νερού δεν οφείλεται ούτε στα φυσικά φαινόμενα ούτε στη γεωγραφική

θέση του: είναι η αλόγιστη σπατάλη του από τον άνθρωπο. Οφείλεται κυρίως στην επίμονη άρνηση του ανθρώπου να θεω­

ρήσει το νερό ένα οικονομικής φύσεως αγαθό, υποκείμενο στους

νόμους της προσφοράς και της ζήτησης.

τετραγωνικά μίλια (νερού) της λίμνης Τσαντ μέσα σε

είκοσι χρόνια Μήπως εξατμίστηκαν στι

ρά της το ι/4 της λίμνης Τσαντ) έχει ορυ-

Ή μήπως η Νιγηρία (που έχει στα σύνο-

36

Το νερό, η πηγή της ζωής, θα έπρεπε να είναι το πλέον πολύτι­μο από τα δώρα της Φύσης. Παρά ταύτα, σε όλη την ιστορία, και ιδιαιτέρως τον περασμένο αιώνα, η διαχείριση του νερού ήταν

εξαιρετικά κακή και, πάνω απ' όλα, η διάθεσή του είναι απερί­γραπτα φτηνή - συχνά διανέμεται ακόμα και εντελώς δωρεάν.

Αυτή η αντιμετώπιση όχι μόνον αδιαφορεί για το τεράστιο κόστος συγκέντρωσης, καθαρισμού, αποθήκευσης και διανομής του - για να μην αναφέρουμε και το κόστος της αποχέτευσης και

καθαρισμού των λυμάτων - αλλά οδηγεί επίσης και στην υπερ­

βολική κατανάλωση για λάθος σκοπό, ιδιαίτερα για καλλιέργει­ες που απαιτούν μεγάλες ποσότητες νερού. Αυτή η έρευνα θα

αποδείξει ότι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης του προβλήμα­

τος επάρκειας νερού, είναι η ορθολογικότερη τιμολόγησή του,

έτσι ώστε να ανταποκρίνεται, όσο το δυνατόν, στο κόστος παρο­χής του (συμπεριλαμβανομένου του περιβαλλοντικού κόστους), καθώς και στην οριακή χρησιμότητα του.

Η Unesco, έξι χρόνια νωρίτερα, στην έκθεση που μνημονεύσαμε ήδη,

έλεγε ανάμεσα σε άλλα (ο τονισμός δικός μας):Υπάρχει μια πλατιά παραδεκτή συμφωνία ότι οι υπηρεσίες οι

σχετικές με το νερό, δεν πρέπει να είναι δωρεάν αλλά να πληρώ­νονται από όσους επωφελούνται, σε ένα κοινωνικά αποδεκτό

επίπεδο τιμών, πέραν της βασικής ελάχιστης ανάγκης. Π ρ έ π ε ι να λ η φ θ ε ί υ π ό ψ η ε π ίσ η ς η κ ο ιν ω ν ικ ή α ξ ία του ν ε ρ ο ύ , π ο υ σ υ ν δ έ ε τ α ι κ α τ ε υ θ ε ία ν μ ε τη ν σ π α ­ν ιό τη τά του.... Δεν υπάρχει ακόμα παγκόσμια αγορά νερού'

αντίθετα λειτουργούν μικρότερες επιμέρους αγορές νερού. Η βιωσιμότητα των μηχανισμών της αγοράς όσον αφορά την δια­

χείριση των αποθεμάτων νερού θα πρέπει να μελετηθεί.Το δόγμα είναι προφανές. Το εμπόριο θα βάλει τάξη σ' αυτό που η

φύση, η ιστορία, και προπάντων η αφροσύνη των ανθρώπων (ενδεχο­

μένως από την έξωσή τους απ' τον κήπο της Εδέμ και εντεύθεν) δεν μπορούν να διαχειριστούν σωστά. Η υποψία ότι ο "άνθρωπος" που

"κάνει αλόγιστη σπατάλη νερού" μπορεί και να μην είναι καθόλου ίδιος

με εκείνον που "αρνείται επίμονα να θεωρήσει το νερό ένα οικονομικής φύσης αγαθό, υποκείμενο στους νόμους της προσφοράς και της ζήτη­

σης" είναι - για το δόγμα - άκυρη. Μ ό ν ο ό τα ν π λ η ρ ώ ν ε ις κ ά τ ι το ε κ τ ιμ ά ς !

Από την στιγμή που η ταξική πραγματικότητα (και) της χρήσης του

νερού έχει εξαφανιστεί μέσω της επιτήδειας μεταφυσικής επεξεργα­

σίας του φαντάσματος και της πραγματικότητας της σπανιότητάς του,

το νερό μοιάζει έτοιμο να κυλήσει στα αυλάκια ανάμεσα σε προσφέρο-

ντες και ζητούντες. Και φυσικά - τι ενδιαφέρον! - όταν η ζήτηση μεγα­λώνει τότε οι τιμές...

Όμως μια στιγμή! Ασφαλώς κάθε άνθρωπος (και κάθε άλλο ζωντανό)

μπορεί να λογαριάζεται μέσα στη "ζήτηση". Ποιοι όμως τοποθετούν τους εαυτούς στην "προσφορά"; Μ ή π ω ς φ τ ιά χ ν ε ι κ α ν ε ίς

τ ο υ ς ν ε ρ ό ; Όχι! Το είπαμε ήδη: ο κύκλος του νερού (εξάτμιση -

σύννεφο - βροχή - συγκέντρωσή του στην επιφάνεια της γης ή κάτω

απ' αυτήν - χρήση του - αποβολή του - εξάτμιση κλπ) είναι δεδομένος

και σταθερός. Κυριολεκτικά μιλώντας, σ' αυτόν τον κύκλο δεν μπορεί να υπάρξει "προσφορά" (γιατί αυτή είναι εξασφαλισμένη). Κατά συνέ­

πεια τι είναι εκείνο που θα ήταν σωτήριο, σύμφωνα με το εμπορικό

δόγμα, να τιμολογηθεί - δηλαδή να πουληθεί; Ποιά είναι η "προσφορά"

που φιλοδοξεί (διατιμημένη) να επανορθώσει τα λάθη της φύσης, της γεωγραφίας, και προπάντων της παιδιάστικα απρόσεκτης ανθρωπότη­

τας; Οι υ π η ρ ε σ ίε ς ! Οι υ π η ρ ε σ ίε ς ν ε ρ ο ύ ! Τολέει καθαρά η unesco, το λέει καθαρά ο economist, το λένε καθαρά ειδικοί και μη.

Δηλαδή: οι κύριοι του πλανήτη και το σύστημά τους θα π ο υ λ ή σ ο υ ν

το ν ε ξ ε υ γ ε ν ισ μ ό το υ ν ε ρ ο ύ πο υ μ ό λ υ ν α ν κ α ι μ ο λ ύ ­ν ο υ ν θα π ο υ λ ή σ ο υ ν τη ν π ρ ο σ α ρ μ ο γ ή τω ν τρ ό π ω ν

δ ια ν ο μ ή ς το υ σ τ ις σ υ ν θ ή κ ε ς ζω ή ς που δ η μ ιο ύ ρ γ η σ ε

η " α ν ά π τ υ ξ η " τω ν μ ε θ ό δ ω ν ε κ μ ε τ ά λ λ ε υ σ η ς τη ς ε ρ γ α σ ία ς κ α ι τω ν φ υ σ ικ ώ ν υ π ο θ ε μ ά τ ω ν θα π ο υ λ ή ­σ ο υ ν τη ν δ ια χ ε ίρ ισ η τω ν δ η λ η τ η ρ ιω δ ώ ν ε κ ρ ο ώ ν

α υ τ ή ς τη ς α ν ά π τ υ ξ η ς - και αυτές οι υπηρεσίες, σαν "υπηρεσίες

νερού", θα βάλουν τα πράγματα στη θέση τους. Έχουν αρχίσει κιόλας.Μεγάλο κόλπο, μεγάλη υπόθεση. Γιατί αν το νερό, μέσα απ' τις "υπη­

ρεσίες" του, γίνει εμπόρευμα, δ εν υ π ά ρ χ ε ι κ ά τ ι ά λ λο γ ια να

το α ν τ ι κ α τ α σ τ ή σ ε ι ή να το υ π ο κ α τ α σ τ ή σ ε ι . Το

37

38

"δώρο της φύσης" και η "πηγή της ζωής" θα γίνει "μονεμπό-

ρευμα" (κατ' αντιστοιχία του "μονοπώλιο") - όπως ο αέρας που ανα­πνέουμε. Μεγάλο το κόλπο και για έναν λόγο ακόμα. Αφού οι "προ- σφερόμενες υπηρεσίες" συναστούν απλά την υπό όρους διόρθωση των καταστροφικών πάρεργων του προηγούμενου (μαζικού, φορντικού, πετροχημικού) καπιταλιστικού κύκλου, τότε κάθε επόμενος (καπιταλι­

στικός κύκλος ανάπτυξης, ας πούμε αυτός που έχει τώρα ξεκινήσει, ο βιοπληροφορικός) θα είναι "ηθικά" νόμιμος να επενδύει στο να κάνει το ίδιο. "Αυξάνοντας τις δουλειές". Σύμφωνα με το αμερικάνικο επιχει­

ρηματικό περιοδικό Fortune (15/5/2000, "Water, Water

Everywhere"):.... Από το Μπουένος Άψες μέχρι την Ατλάντα και την Τζια-

κάρτα, το υγρό που χρειάζεται ο καθένας - και θα χρειάζεται

πολύ περισσότερο στο μέλλον - ιδιωτικοποιείται δημιουργώντας

μια από τις μεγαλύτερες παγκόσμια επιχειρηματικές ευκαιρίες.Τα δολάρια που κινούνται σ' αυτήν είναι τεράστια σαν ποσό. Η

παροχή νερού σε ανθρώπους και επιχειρήσεις είναι ήδη μια βιο­

μηχανία με τζίρο 400 δισεκατομύρια δολάρια το χρόνο. Αυτό το

νούμερο αποτελεί σήμερα το 40% του μεγέθους του πετρελαϊκού

τομέα, και είναι κατά 1/3 μεγαλύτερο από το παγκόσμιο μέγεθος της φαρμακοβιομηχανίας. Και βρισκόμαστε ακόμα στην αρχή...

(Τι πάει να πει "και θα χρειάζεται πολύ περισσότερο στο μέλλον"; Τί

αφορά η προφητεία για τις ανάγκες του "καθένα"; θα είχαμε άδικο αν πίσω από τέτοιες κουβέντες διακρίναμε την καμουφλαρισμένη απειλή

"θα παρακαλάει ο καθένας πολύ περισσότερο στο μέλλον"... ε;)

Αν και θα υποψιαζόταν κανείς ότι τέτοια νούμερα είναι κάποτε κάπο­

τε χειραγωγημένα (κάθε καινούργιος καπιταλιστικός κλάδος φουσκώ­

νει το παρόν του για να διευκολύνει το μέλλον του), το καλό περιοδικό έσπευδε να συμπληρώσει πως όλα αυτά συνέβαιναν ενόσω μόνο το 5% του παγκόσμιου νερού βρισκόταν στα χέρια ιδιωτικών επιχειρήσεων.

Τρελά κέφια...

Είναι λοιπόν εσκεμμένα "σεμνό" το συμπέρασμα των αφεντικών και των ειδικών τους (επίσης διατυπωμένο σε άλλο τεύχος του ίδιου περιο­

δικού), ότι το ν ε ρ ό υ π ό σ χ ε τ α ι ν α e i v a i γ ι α τ ο ν ε ι κ ο σ τ ό π ρ ώ τ ο α ι ώ ν α ότ ι ή τ α ν το π ε τ ρ έ λ α ι ο

39

γ ι α τ ο ν ε ι κ ο σ τ ό . Μετριοπαθέστατη η πρόβλεψη. Μπροστά στο εμπόριο του νερού (και θα δούμε αργότερα μερικά μεγέθη) το εμπόριο πετρελαίου μέλλει να αποδειχθεί μια υπόθεση συνοικιακού σουπερμάρκετ.

Ένα ιδιαίτερο αλλά και χαρακτηριστικό παράδειγμα. Κανείς έως πρόσφατα δεν είχε φανταστεί ότι θα μπορούσε να υπάρχει η έννοια

(και όλα τα συμπαραμαρτούντα, δηλαδή το εξής ένα: το εμπόριο)

"εικονικών" πρώτων υλών. Να όμως που αυτό έχει αρχίσει να γίνεται

με το νερό . Ιδού πως περιγράφει το ζήτημα ο Aijen Hoekstra σε ανά­λυσή του:

Η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών γενικά απαιτεί νερό. Το

νερό που χρησιμοποιείται στις παραγωγικές διαδικασίες της

γεωργίας και της βιομηχανίας για την παραγωγή εμπορευμάτων λέγεται "εικονικό νερό" [virtual water] που είναι ενσωματωμένο στο προϊόν. Πριν δέκα περίπου χρόνια ο Tony Allan, από το

Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, εισηγήθηκε αυτήν την αντίληψη, η

οποία έκτοτε καθιερώθηκε.Η αντίληψη του εικονικού νερού προσφέρει την δυνατότητα

να αναλυθούν οι καταναλωτικές διαδρομές στη χρήση νερού.

Έχουμε υπολογίσει, ανά χώρα, τη συνολική ποσότητα εικονικού νερού που είναι ενσωματωμένο σε όλα τα προϊόντα και τις υπη­ρεσίες που καταναλώνονται σ' αυτήν. Μ' αυτόν τον τρόπο έχου­

με υπολογίσει αυτό που ονομάζουμε "υδάτινο αποτύπωμα" ενός

κράτους, ένας όρος που είναι ανάλογος με το οικολογικό αποτύ­

πωμα. Το υδάτινο αποτύπωμα ενός κράτους είναι ίσο με την χρήση των τοπικών πηγών νερού, μείον τις εξαγωγές εικονικού

νερού, συν τις εισαγωγές εικονικού νερού [μέσω του εμπορίου

πραγμάτων και υπηρεσιών]. Το υδάτινο αποτύπωμα ενός κρά­

τους εξαρτιέται, λοιπόν, από τα δικά του αποθέματα και εν μέρει

από τα αποθέματα άλλων κρατών (εκείνων από τα οποία εισάγει προϊόντα έντασης νερού). Κατά συνέπεια η εισαγωγή εικονικού

νερού μπορεί να θεωρηθεί εναλλακτική πηγή νερού, ανακουφί­ζοντας τα αποθέματα των κρατών που κάνουν την εισαγωγή.

Τι σημαίνει αυτό με απλά λόγια; Τα μέρη εκείνα που η μάνα φύση (ο

40

Κλασικοί εισαγωγείς νερού. Μπορεί τα μπιτόνια τους να είναι άδεια,

πλην όμως έχουν ενσωματωμένη σημαντική ποσότητα

(εικονικού) νερού. Άρα; Πρέπει να πληρώσουν.

41

καπιταλιστικός καταμερισμός δηλαδή....) έριξε ή ρίχνει στην ξηρασία,

στη μόλυνση, στην αληθινή σπανιότητα, εκτός από το να αγοράζουν ιδέες, συμβουλές, προγράμματα διαχείρισης και ειδικούς για την σωστή διαχείριση της δίψας τους, εκτός από το να αγοράζουν κατευ­

θείαν νερό, θα πρέπει να πληρώνουν και "κάτι παραπάνω" για το virtual νερό που παίρνουν μέσω των εμπορευματικών εισαγωγών τους.

Τις οποίες φυσικά και θα πρέπει να αυξήσουν - για το καλό τους. Δ εν μ π ο ρ ο ύ μ ε κ ύ ρ ιο ι να β ε λ τ ιώ ν ο υ μ ε το υ δ ρ ο λ ο γ ικ ό

σα ς ισ ο ζ ύ γ ιο π ο υ λ ώ ν τ α ς σ α ς α π ό α υ τ ο κ ίν η τ α μ έ χ ρ ι

π ο λ ιτ ισ μ ό κ α ι α π ό ό π λ α μ έ χ ρ ι t ra s h fo o d κ ι ε σ ε ίς να ε ίσ α σ τ ε α χ ά ρ ισ τ ο ι! Κι ούτε βέβαια να σας περνάει από το

μυαλό να "αναπτύξετε" τίποτα επιμέρους τομείς παραγωγής (που δεν μας βολεύουν)! θα πνίξετε μέσα στην υδροβόρα σας σπατάλη το θεά­

ρεστο έργο του να σας σώσουμε!!'Οχι, το παραπάνω δεν είναι υπερβολική δίκιά μας σκέψη. Αν, όσον

αφορά το πετρέλαιο και το εμπόριό του, ο πρώτος κόσμος ταλαιπωρή-

θηκε από ένα (σε βάρος του) "λάθος της φύσης", την λάθος θέση των μαύρων κοιτασμάτων που τα πατούν σκουρόχρωμοι, αχάριστοι, απεί­

θαρχοι και απολίτιστοι εκβιαστές, η παγκόσμια γεωπολιτική τάξη του καπιταλισμού δεν σκοπεύει να πιαστεί αδιάβαστη τώρα, μπροστά στην ευκαιρία του νερού. Το εμπόριο νερού είναι η γενική δέσμη να μπουν

τα πράγματα στη θέση τους. Εμπόριο νερού’ εμπόριο υπηρεσιών νερού

ακόμα περισσότερο" εμπόριο τρόμου λειψυδρίας οπωσδήποτε (κι ίσως

δεν έχουμε δει τίποτα ακόμα....)· ακόμα και εμπόριο εικονικού νερού -

γιατί όχι; Η ανάλυση του Aijen Hoekstra, με τον εύγλωττο τίτλο Εμπό­ριο εικονικού νερού μεταξύ κρατών: ένας παγκόσμιος μηχανισμός που επηρεάζει τα τοπικά συστήματα νερού, καταλήγει στο συμπέρασμα,

αληθινή γλυκειά μελωδία για τ' αυτιά των αφεντικών και των υπηρε­

τών τους: ο πρώτος κόσμος, βιομηχανικός πρώτα και βιοπληροφορικός ύστερα, είναι τελικά πλούσιος και σε νερό' αυτός ο κόσμος είναι που

μέσα από τις γενικές εμπορικές του δραστηριότητες ε ξ ά γ ε ι (και) ν ε ρ ό στον "τρίτο κόσμο" σώζοντάς τον από την καταστροφή. Αλλή

μια εκδοχή κι άλλη μια ευκαιρία να ψάλλουμε τον ύμνο: κι αν η φύση

κάνει λάθη, το κεφάλαιο είναι εδώ για να τα διορθώνει.Φυσικά το κλαμπ των ευεργετών έχει τους όρους του.

Η ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΥΔΡΕΥΣΗΣ

Η προβληματοποίηση του νερού, δηλαδή η καπιταλιστική διαδικασία κατασκευής της σπανιότητάς του (με όλα τα συνοδευτικά που την

χαρακτηρίζουν, τον άνυδρο και διψασμένο τρίτο κόσμο, τα επικίνδυνα

δημόσια δίκτυα, τον υγιεινισμό...) ήταν το απαραίτητο στάδιο για να

προκύψει το προφανές συμπέρασμα: "Μόνο όταν πληρώνεις κάτι το εκτιμάς!" Και μόνο οι τεχνοκράτες και οι έμποροι κατέχουν τη λύση.

Στην πρακτική των καπιταλιστών, η εμπορευματοποίηση του νερού

είναι η φόρμουλα που απαντάει σε κάθε πρόβλημα* προφυλάσσει τα

αποθέματα, χτίζει υποδομές, απολυμαίνει, ποτίζει, ξεδιψάει κι ομορ­

φαίνει τη ζωή. Γεμίζει και τα ταμεία - θα συμπληρώναμε.Μπορείτε να μιλάτε όσο θέλετε για ρυθμιστικές στρατηγικές’

μπορείτε να μιλάτε όσο θέλετε για κίνητρα' αλλά όταν φτάνου­

με στο διά ταύτα, μόνο η τιμολόγηση δουλεύει... Αν τιμολογή­

σουμε το νερό με στόχο να ενθαρρύνουμε την προστασία του, αυτό που θα πάρουμε θα είναι προστασία. Είναι ένα απόλυτο γεγονός!

Κουβέντες του Ric Davidge, προέδρου της εταιρείας World Water και

πρώην διευθυντή υδάτινων πόρων της Αλάσκα. Πράγματι, τόσο από­λυτο και προφανές γεγονός είχε να εμφανιστεί απ' το δόγμα "Μόνο ο

θεός σώζει!" Αλλά μέχρι να αρχίσουν οι παπάδες τις λιτανείες (παλιά μέθοδος πρόκλησης βροχοπτώσεων, εξάλλου) οι έμποροι έχουν τον

τρόπο. Παραδόξως, η ανθρωπότητα επιβίωσε για αιώνες χωρίς να πλη­

ρώνει λογαριασμούς ύδρευσης και χωρίς να αγοράζει πλαστικά μπου­κάλια νερό από τα σούπερ μάρκετ. Στερούνταν όμως των εξηγήσεων

της Παγκόσμιας Τράπεζας, και γι’ αυτό συγχωρείται. Στην ιστοσελίδα της Π.Τ. αναφέρεται:

Η αποτελεσματική διαχείριση των υδάτινων πόρων απαιτεί

την αντιμετώπιση του νερού ως οικονομικού αγαθού... Η ιδιωτι­

κή συμμετοχή στην ύδρευση και στην αποχέτευση έχει οδηγήσει γενικά σε μεγάλη ενίσχυση της αποτελεσματικότητας, βελτίωση των υπηρεσιών και ταχύτερες επενδύσεις στην επέκταση των υπηρεσιών.

42

43Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε ποιο είναι αυτό το

"γενικά" που μας οδηγεί η "ιδιωτική συμμετοχή" στις υπηρεσίες νερού, θα εξετάσουμε την αναδιάρθρωση των αστικών δικτύων ύδρευσης,

την μεταβίβαση της διαχείρισής τους από το φορντικό κράτος πρόνοι­ας στις εταιρείες, και την μετατροπή τους σε εμπορικά δίκτυα.

Οι απαρχές των δικτύων

Η ανάπτυξη των πόλεων στον πρώιμο καπιταλισμό ήταν μια άτακτη

διαδικασία χωρίς σχεδιασμό. Η άνοδος της αστικής τάξης και η δημι­

ουργία του προλεταριάτου ήταν - ανάμεσα σε άλλα - μια διαδικασία βίαιης αναδιάρθρωσης του αστικού ιστού που άφηνε στο μέλλον την

εκκρεμότητα της πολεοδομικής οργάνωσης. Τα εκτενή δίκτυα ύδρευ­

σης και αποχέτευσης ήταν ανύπαρκτα στις πόλεις του ι8ου αιώνα.

Πρακτικοί αυτοσχεδιασμοί έδιναν απαντήσεις εκεί που δεκαετίες

αργότερα θα αναλάμβανε το κράτος. Οι παριζιάνοι, μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, συγκέντρωναν τα οικιακά απόνερα σε κουβάδες κι από κει

άδειαζαν το περιεχόμενο κατευθείαν απ’ τα παράθυρα στους δρόμους.

Το αποτύπωμα αυτής της πρακτικής είναι φανερό μέχρι σήμερα, αν και

μεταμφιεσμένο. Η αστική κοκεταρία εκείνης της εποχής, αντέχοντας να ζει δίπλα στα σκατά αλλά όχι και να τα πατάει, βάδιζε πάνω σε

παπούτσια με χοντρές σόλες. Το ο ρ θ ο π ε δ ικ ό β α σ α ν ισ τ ή ρ ιο τω ν ψ η λ ώ ν τ α κ ο υ ν ιώ ν ε ίν α ι κ α τ ε υ θ ε ία ν α π ό γ ο ν ο ς

α υ τή ς τη ς σ υ ν ή θ ε ια ς .Τα πρώτα οργανωμένα δίκτυα ήταν περιορισμένα, ιδιωτικά και

παρείχαν υπηρεσίες στην αστική τάξη. Αλλά και τα πρώτα εκτεταμένα

δίκτυα που κάλυπταν την καπιταλιστική μητρόπολη, πάλι ήταν δουλειά

της "ιδιωτικής πρωτοβουλίας" και των αστών επιχειρηματιών. Αυτό

που στη σύγχρονη εποχή βαφτίστηκε ιδιωτικοποίηση, είναι η μητρική μορφή των αστικών υπηρεσιών νερού. Στη Γαλλία, που δίκαια μπορεί

να χαρακτηριστεί ως η κοιτίδα των εταιρειών νερού, ιδρύεται στα 1853

(με αυτοκρατορικό διάταγμα του Λουδοβίκου Βοναπάρτη) η εταιρεία Generate des Eaux που αναλαμβάνει να υδροδοτήσει την Λυών. Η

Generale des Eaux είναι η σημερινή πολυεθνική Vivendi, δεύτερη

μεγαλύτερη εταιρεία νερού στην παγκόσμια κατάταξη. Ήδη από την

δεκαετία του ι88ο θα βγει έξω από τα γαλλικά σύνορα, αναλαμβάνο­ντας συμβόλαια σε Βενετία (ι88ο), Ισταμπούλ (1882) και Πόρτο (1883). Στη παγκόσμια κατάταξη σήμερα, πρώτη είναι η πολυεθνική Suez, που οι ρίζες της βρίσκονται στην Soci£t£ Lyonnaise des Eaux (ιδρύθηκε στο Παρίσι στα ι88ο) και στην Compagnie Universelle de

Suez (1858), την γαλλική εταιρεία που διάνοιξε την διώρυγα του Σουέζ.

Ήταν οι δύο μεγάλοι πόλεμοι του περασμένου αιώνα, με τις εκτετα­μένες καταστροφές τους, που λειτούργησαν σαν καταλύτης στην κατα­σκευή και στη διαχείριση των δικτύων. Το κράτος, στο όνομα των συλ-

Υπάρχει ένα μικρότερο υποσύνολο ανθρώπων, που μπορεί να μην στε­

ρούνται το νερό, αλλά σκέφτονται πολύ όσους είναι σ’ αυτή τη θέση. Είναι

στελέχη του δημοσίου, αντιπρόσωποι διεθνών ανθρωπιστικών οργανώσεων

και εταιρικοί παίχτες της βιομηχανίας νερού, που έχουν πειστεί ότι μια από

τις πρωταρχικές λύσεις στην κρίση, είναι η αντιμετώπι­

ση του νερού σαν οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα. Η

λογική τους είναι απλή και πειστική. Η αύξηση του πλη­

θυσμού, η επέκταση της βιομηχανοποίησης και οι ανα­

ποτελεσματικές μέθοδοι άρδευσης, έχουν

θέσει νέες απαιτήσεις πάνω στα αποθέ­

ματα νερού. Η παγκόσμια ζήτηση νερού

τριπλασιάστηκε μεταξύ 1950 και

1990 και αναμένεται να διπλα­

σιαστεί ξανά ως το 2025. Όσο οι

καταναλωτές και ο βιομηχανικός

και αγροτικός τομέας έχουν σχε­

δόν απεριόριστη πρόσβαση στο

νερό, επιχορηγούμενη από τις κυβερνή­

σεις, δεν υπάρχει λό^ος να το διαφυλάξουν. Η απά­

ντηση, λένε οι ειδικοί, είναι να εφαρμοστεί “τιμολόγηση

ολοκληρωτικής κάλυψης του κόστους” στο νερό, συμπε-

ριλαμβανόμενης της διανομής.

45λογικών συμφερόντων της αστικής τάξης, χτίζει από την αρχή ή ανα- διαμορφώνει απ’ τα θεμέλια τις πόλεις, στη μορφή που τις χρειάζεται η φορντική καπιταλιστική ανάπτυξη. Μεταφορές, τηλεπικοινωνίες, ενέργεια... κι ανάμεσά τους ό,τι σχετίζεται με το νερό, περνάνε στην κρατική ευθύνη. 'Οχι απόλυτα- η Γαλλία για παράδειγμα, κράτησε

πάντα το ιδιωτικό μοντέλο ύδρευσης, έστω υπό κρατική εποπτεία.Για το μεγαλύτερο μέρος του 20συ αιώνα η μονοπώληση των υπηρε­

σιών νερού από το κράτος είναι το κυρίαρχο μοντέλο - τουλάχιστον στις χώρες που διαθέτουν τις αντίστοιχες υποδομές, δηλαδή στον

πρώτο κόσμο. Σε πολλές περιοχές του τρίτου, με εξαίρεση τις τερατώ­δεις μεγαλουπόλεις, οι πρακτικές λύσεις που έδιναν τα κοινοτικά

Τα πιο πάνω γράφει η Melissa Master στο "Νερό: απλά ένα ακόμη

εμπόρευμα;"

Η τιμολόγηση ολοκληρωτικής κάλυψης του κόστους είναι το κυρίαρχο δόγμα στην οικονομία του εμπορίου νερού. Μια φροντισμένη κατασκευή και

ανάγνωση της "κρίσης νερού" είναι αρκετή για να προκύ-

ψει μια απάντηση "λογική και πειστική", που να χρεώνει ,

κάτι που δεν παράγεται (καπιταλιστικά) σε εξατομικευ-

μένους χρήστες, δηλαδή καταναλωτές. Με βάση τις αφα­νείς παραμέτρους του δόγματος, το νερό

πρέπει να τιμολογείται με βάση το οριακό ( Η

του κόστος. Ακριβώς επειδή το νερό είναι

πεπερασμένο, λένε οι ερμηνευτές του δόγματος, ο υπολογισμός του κόστους για τον καταναλωτή πρέ­

πει να περιλαμβάνει τον αποκλει­σμό των υπολοίπων καταναλωτών

και το πιθανό κέρδος που θα

έβγαινε εάν το εμπόρευμα είχε διατεθείγια κάποια άλλη χρήση. Είναι η αμοιβή του

δεν θα σου κάνω εκβιασμόίΗ, αλλιώς, νταβατζιλίκι (Οι εταιρείες σκέφτονται και με το παραπάνω όταν

φτάνουν στις πιθανές πηγές κέρδους). ' j t M I

46

(αστικά ή αγροτικά) δίκτυα είχαν τον πρώτο λόγο, τόσο στην λειψυ­δρία, όσο και στην υπερεπάρκεια.

Η αλλαγή ήρθε στη δεκαετία του ‘go και θα εξηγήσουμε παρακάτω τις αιτίες της. Μέσα σε μια δεκαετία, ένα κύμα αναδιάρθρωσης απ’ τον

αρκτικό ως τον ανταρκτικό κύκλο, επαναφέρει το νερό και τη διαχείρι­σή του στην άμεση ευθύνη της καπιταλιστικής επιχείρησης. Έστω κι αν

για πολλούς αυτό σήμαινε πως έπρεπε να πετάνε πάλι τα σκατά απ’ το παράθυρο.

Η περικύκλωση του πλανήτη

Οι δημόσιοι οργανισμοί και το κράτος απέτυχαν να διαχειριστούν

αποτελεσματικά τα δίκτυα· οι εταιρείες είναι αυτές που μπορούν να

πετύχουν τη σωστή διαχείριση. Το δωρεάν νερό οδήγησε στην κατα­σπατάληση των υδάτινων πόρων η τιμολόγησή του είναι αυτή που

μπορεί να το διαφυλάξει. Τα επόμενα χρόνια η κρίση στο νερό θα εντα-

θεί* τώρα είναι επείγον να αναδιαρθρωθεί ο τομέας των αστικών υπη­

ρεσιών ύδρευσης. Κάτω απ’ αυτή την επιχειρηματολογία το νερό άρχι­σε να “δείχνει” τις εμπορικές του ιδιότητες. Στην αρχή σποραδικά, εδώ και κει, στις χώρες των πιο τολμηρών οπαδών της αγοράς (πρωτοπόρος και εδώ, όπως και σε άλλους τομείς που αναδιαρθρώθηκαν ριζικά την

τελευταία ιστορική περίοδο, αναδεικνύεται η θάτσερ και η Μεγάλη Βρετανία, στα 1989), στη συνέχεια με όλο και πιο έντονους ρυθμούς, τα αστικά δίκτυα αποδίδονται προς αναμόρφωση στα χέρια των εμπόρων.

"Τ ο ν ε ρ ό ε ί ν α ι τ ο τ ε λ ε υ τ α ί ο σ ύ ν ο ρ ο τ ω ν ι δ ι ω τ ι κ ο -

π ο ι ή σ ε ω ν " διακήρυξε στα 1997 ο John Barham των Financial Times. Κι από τότε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι. Στα μέσα εκείνης της δεκαετίας, οι καπιταλιστές παρατηρούσαν με δέος τον εαυτό τους

μπροστά σε "ένα αναπότρεπτο και διογκούμενο κύμα ανάμιξης του

ιδιωτικού τομέα στις υπηρεσίες παροχής νερού και αποχέτευσης, σε όλο τον κόσμο" (περιοδικό World Water and Environmental

Engineering). Κατά τη δεκαετία του ’90 και μέχρι τα τέλη του 2000, τουλάχιστον 93 κράτη προστέθηκαν στον κατάλογο όσων είχαν ιδιωτι­κοποιήσει εν μέρει ή συνολικά τα δίκτυα νερού. Σ’ αυτά περιλαμβάνε­

47ται ολόκληρη η βόρεια Αμερική, 23 κράτη στη λατινική Αμερική και την Καραϊβική, 20 στην Ευρώπη, 30 στην Αφρική και την Μέση Ανα­τολή και 17 στην Ασία. Σε ακόμη περισσότερα κράτη, οι διαπραγμα­

τεύσεις για το καθεστώς των δικτύων γίνονται απ’ ευθείας ανάμεσα στις εταιρείες και τις δημοτικές αρχές. Πέντε εταιρείες (κατά τα πρό­τυπα των μεγάλων αδελφών του πετρελαίου) είναι αυτές που κυριαρ­

χούν στην παγκόσμια αγορά υπηρεσιών νερού: οι γαλλικές Suez, Vivendi και Saur, η αγγλογερμανική RWE-Thames και η αμερικάνικη

Bechtel. Οι δύο πρώτες ελέγχουν περισσότερο από τα 2/3 της αγοράς

και δραστηριοποιούνται σε περισσότερες από 150 χώρες με περισσό­

τερους από 200 εκατομμύρια καταναλωτές. Από την Παλαιστίνη και

την Ιορδανία, μέχρι τις ΗΠΑ και την Βολιβία κι από την Κίνα και την Ινδία μέχρι την Ουγγαρία και την Τσεχία, οι στρόφιγγες ανοίγουν διά­

πλατα επιτρέποντας στο εμπόριο να οικειοποιηθεί τα αστικά δίκτυα.

Η Αλ Κάιντα με βατραχοτιέδιλα

Ποιός είπε πως ο "πόλεμος ενάντια στην

τρομοκρατία" δεν περνάει απ’ το νερό;

Η πολιτεία του Μισούρι, με νόμο που τέθηκε σε εφαρμογή τον

Αύγουστο του 2002, επιτρέπει τις

εταιρείες νερού να χρεώνουν

συμπληρωματικά κόστη για την κάλυψη εξόδων που σχετίζονται με

την προστασία των εγκαταστάσεων νερού

και των υπόγειων αποθεμάτων. Επίσης επιτρέπει στις

εταιρείες να μην αποκαλύπτουν την οργάνωση και τον σχεδίασμά της ασφάλειάς τους. Ο νόμος τονίζει πως η ̂

αιτία αυτών των μέτρων είναι "η τρομοκρατική απειλή".

Πρακτικός οδηγός πειρατείας για αφεντικά με έφεση στην περιπέτεια

Με εξαίρεση ορισμένα κράτη (όπως η Γαλλία, η Ισπανία, το Βέλγιο

και η Γερμανία) όπου τα εμπορικά αστικά δίκτυα ύδρευσης μετρούν δεκαετίες ζωής, άρα έχουν διανύσει ήδη ορισμένα οτάδια καπιταλιστι­κής ανάπτυξης, στα υπόλοιπα η εμπορευματοποίηση του νερού μπορεί

να συμπυκνωθεί σε μια μόνο λέξη: π ε ιρ α τ ε ία . Καμιά ηθική νύξη

πίσω απ’ αυτή και καμιά κατάρα για "κακές πολυεθνικές". Αντίθετα αυτό που εννοούμε με την λέξη "πειρατεία" είναι μια συγκεκριμένη, ειδική μορφή καπιταλιστικού εμπορίου, συνηθισμένη στα πρώτα

βήματα κάθε καινούργιου εμπορεύματος, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

που το διακρίνουν από άλλες μορφές. Στην περίπτωση του νερού, αυτά

σχετίζονται με:

- Μ α ζ ικ έ ς α π ο λ ύ σ ε ις σ τ ις υ π η ρ ε σ ίε ς ν ε ρ ο ύ . Στη Βρε­τανία η πρώτη ενέργεια των διοικήσεων μετά την μετατροπή των περι­

φερειακών οργανισμών ύδρευσης σε ΑΕ. ήταν η απόλυση του 25% από

τους σχεδόν εκατό χιλιάδες εργάτες. Στην κεντρική Ευρώπη υπήρχαν

περιπτώσεις που οι απολύσεις ξεπέρασαν το 30%. Τα ίδια στην Αυστραλία, την Ασία και την νότια Αμερική (στην Αργεντινή μάλιστα

οι απολύσεις είχαν την συναίνεση των συνδικαλιστών, χάρη σε μικρό

αριθμών μετοχών που τους προσφέρθηκαν). Οι απολύσεις ή η απειλή απολύσεων αποτελεί ταυτόχρονα την πάγια απάντηση των εταιρειών

σε κάθε αντίδραση για τις τιμές που χρεώνουν.

- Κ α τ α κ ό ρ υ φ η α ύ ξη σ η τω ν τ ιμ ώ ν . Στη Βολιβία, μετά από

αυξήσεις των τιμών από ιοο ως 200%, πολλές οικογένειες πλήρωναν

περισσότερο από το ι/3 των εισοδημάτων τους για νερό (η τροφή κόστιζε λιγότερο από το νερό). Στην Βρετανία, οι αυξήσεις ξεπέρασαν

το 100% (ενώ ταυτόχρονα τα κέρδη των εταιρειών ξεπέρασαν το

6οο%). Στη Γαλλία οι παριζιάνοι, όταν ήταν δήμαρχος ο Σιράκ (1977- 1995). αποκαλούσαν το νερό "Chateau Chirac", γιατί η τιμή του ταίρια­ζε σε γαλλικό κρασί (αλλά και εξαιτίας των στενών δεσμών του Σιράκ

με την Vivendi και τη Suez). Στις Φιλιππίνες οι αυξήσεις άγγιξαν το 400%.

Τα παραπάνω αποδεικνύουν ταυτόχρονα την εσκεμμένη ηλιθιότητα

48

49των οπαδών του δόγματος της ελεύθερης αγοράς, που ισχυρίζονται πως ο ιδιωτικός τομέας είναι υποχρεωμένος να δουλεύει αποτελεσμα­

τικά, προκειμένου να εξασφαλίσει καταναλωτές και κέρδη και πως αυτή η αποτελεσματικότητα θα πέσει ως ευλογία πάνω στους χρήστες

των υπηρεσιών, ιδιαίτερα τους φτωχούς, που θα συνδεθούν στο δίκτυο

ως καταναλωτές πια. Οι απολύσεις και οι αυξήσεις τιμών είναι οι βασι­κές πηγές κερδών για τις εταιρείες νερού. Και συμπληρωματικά, η απο­τελεσματική χρήση της δημιουργικής λογιστικής (στην Ατλάντα, η

Suez έπαιρνε λεφτά από τον δήμο για επενδύσεις σε υποδομές, που στη

συνέχεια τα βάφτιζε κέρδη και τα μοίραζε στους μετόχους) και οι άμε­

σες ή έμμεσες επιδοτήσεις από το κράτος (στα περισσότερα συμβόλαια

του τρίτου κόσμου, ένα ποσοστό κερδών είναι εγγυημένο από το κρά­

τος).-Π ά γ ω μ α τω ν ε π ε ν δ ύ σ ε ω ν σε υποδομές.Τασυμβόλαια

που υπογράφτηκαν σε όλο τον κόσμο είναι όμορφα σαν παραμύθια και

οι επενδύσεις στα δίκτυα το πιο μεγάλο απ’ όλα. Στη μυθολογία της

αγοράς, η εμπλοκή του ιδιωτικού τομέα στις υπηρεσίες έχει ταυτιστεί με χρήμα που ρέει στις υποδομές (σε αντίθεση με το δημόσιο όπου η

γραφειοκρατία και η κακοδιαχείριση καταναλώνουν την μερίδα του λέοντος απ’ τα διαθέσιμα κεφάλαια). Η αλήθεια είναι βέβαια πως καθ’ όλη την διάρκεια της δεκαετίας του ’90 από το σύνολο των παγκόσμιων

ιδιωτικών επενδύσεων σε υποδομές, μόνο το 5,4% αφορούσε το νερό.

Ψίχουλα μπροστά σ’ αυτά που απαιτούνται όχι για την βελτίωση και επέκταση, αλλά ακόμη και για την καθημερινή λειτουργία και συντή­ρηση των δικτύων. Όπως δήλωσε κι ο εκτελεστικός διευθυντής της

Saur:

Υπάρχει μια λανθασμένη εντύπωση πως κάθε δουλειά είναι καλή

δουλειά και πως ο ιδιωτικός τομέας έχει απεριόριστα κεφάλαια...

Όμως η κλίμακα των αναγκών ξεπερνάει κατά πολύ τις οικονομικές

αντοχές και τη δυνατότητα ανάληψης ρίσκου του ιδιωτικού τομέα".

Ποιός όμως δημιούργησε - σχεδιασμένα και οργανωμένα - αυτή την

λανθασμένη εντύπωση, το αφήνει αναπάντητο ο διευθυντής.-Σ ύ ν δ ε σ η τω ν τ ιμ ώ ν σε σ κ λ η ρ ό ν ό μ ισ μ α . Η εκτεταμέ­

νη αναδιάρθρωση των δικτύων στον τρίτο κόσμο άνοιξε από την μια

ένα τεράστιο πεδίο για business, απ’ την άλλη όμως ο ευάλωτος χαρα­

50

κτήρας αυτών των οικονομιών δημιούργησε ένα σημαντικό παράγοντα

ρίσκου για τις εταιρείες που ανέλαβαν συμβόλαια στο τριτοκοσμικό ελντοράντο. Η ασφαλιστική δικλείδα για τα κέρδη βρέθηκε στη ρύθμι­ση που προέβλεπε υπολογισμό των τιμών με βάση όχι το τοπικό νόμι­σμα αλλά το δολάριο. Πρακτικά αυτό σήμαινε ότι άσχετα με την πορεία του τοπικού νομίσματος (συνήθως υποτιμημένου και απαξιω-

μένου σε συνθήκες κρίσης), τα κέρδη ήταν εγγυημένα ακολουθώντας τις διακυμάνσεις του δολαρίου. Έτσι, μπορεί η αργεντίνικη οικονομία

να κατέρρεε, οι τιμές όμως στο νερό ακολουθούσαν μια ιλιγγιώδη ανι­

ούσα, σε αντίθετη κατεύθυνση από το υποτιμημένο πέσος.

- Σ ύ ν δ ε σ η τ η ς α ν α δ ιά ρ θ ρ ω σ η ς τω ν α σ τ ικ ώ ν δ ικ τ ύ ω ν με τη δ ια π ρ α γ μ ά τ ε υ σ η τ ο υ ε ξ ω τ ε ρ ικ ο ύ

χ ρ έ ο υ ς . Παρ’ όλη την παραφιλολογία των think tanks για τους

λόγους της τεράστιας εξάπλωσης των ιδιωτικοποιήσεων, η αλήθεια

είναι ότι οι εταιρείες νερού έκλεισαν τα συμβόλαια τους χάρη στις πλά­τες των μεγάλων πρωτοκοσμικών κρατών που δανείζουν και έχουν τον

έλεγχο του χρέους του τρίτου κόσμου. Πρωτοπόρο κράτος στην πρα­κτική αυτή είναι η Γαλλία, πράγμα που εξηγεί κιόλας τα πολυάριθμα συμβόλαια στην υποσαχάρια Αφρική, παραδοσιακή σφαίρα επιρροής

του Παρισιού.- Ε π ιδ ε ίν ω σ η τω ν σ υ ν θ η κ ώ ν δ η μ ό σ ια ς υ γ ε ία ς . Ο

έλεγχος κοστίζει, η απολύμανση κοστίζει, η επιδιόρθωση των βλαβών κοστίζει, το δωρεάν νερό απαγορεύεται, αλλά τα βακτηρίδια είναι τζά­

μπα και σε αφθονία. Μετά την ιδιωτικοποίηση στη Βρετανία, εμφανί­στηκε τεράστια αύξηση των κρουσμάτων δυσεντερίας. Στη νότια

Αφρική το κόψιμο των παροχών νερού και η υποβάθμιση των δικτύων

αποχέτευσης στις φτωχές περιοχές, οδήγησε στην μεγαλύτερη επιδη­μία χολέρας στην ιστορία της χώρας. Στην Ατλάντα, μόνο το 2002, εκδόθηκαν πέντε επείγουσες προειδοποιήσεις για βρασμό του νερού

πριν καταναλωθεί. Στο Οντάριο, μετά από αυτό που η τοπική κυβέρνη­

ση ονόμασε "επανάσταση της κοινής λογικής", διάφορες υπηρεσίες

νερού ιδιωτικοποιήθηκαν. Όταν στα 1999 μια μελέτη έδειξε ότι το ι/3 των νερών του Οντάριο είναι μολυσμένο με Ε. coli, η κυβέρνηση απλά αφαίρεσε τον συγκεκριμένο έλεγχο απ’ τον κατάλογο και την επόμενη

χρονιά κατάργησε εντελώς το πρόγραμμα ελέγχου.

51

-Δ ιά λ υ σ η τω ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ω ν κ ο ιν ω ν ικ ώ ν δ ικ τ ύ ω ν .

Σε όσες γωνιές του πλανήτη το κράτος δεν ανέλαβε την διαχείριση των δικτύων, η ανάγκη καλύφθηκε αποτελεσματικά απ’ την κοινωνική εφευρετικότητα και δημιουργικότητα. Εφαρμόζοντας μεθόδους που είχαν αιώνες δοκιμών πίσω τους, αλλά και αναπτύσσοντας μοναδικές πρακτικές στη φροντίδα των υδάτινων πόρων, οι αγροτικές και αστικές

κοινότητες ανά τον κόσμο (όσες τουλάχιστον αφέθηκαν μόνες τους να απαντήσουν στα ζητήματα της διαχείρισης νερού), πέτυχαν αποτελέ­

σματα που μπροστά τους κάθε μηχανικός υδραυλικής θα έπρεπε να βγάζει τον σκασμό. Η εισβολή όμως των εταιρειών, όπως είναι αναμε­

νόμενο, έδρασε καταστρεπτικά για αυτά τα κοινωνικά δίκτυα. Όπου η αναδιάρθρωση βρέθηκε μπροστά σε τέτοιες περιπτώσεις, είτε η δια­

χείριση των δικτύων αφαιρέθηκε από τα χέρια των κοινοτήτων και

πέρασε, ως ιδιοκτησία πλέον, στις εταιρείες, είτε κρίθηκε παράνομη (ή

επικίνδυνη για τη δημόσια υγεία) η λειτουργία τους και έκλεισαν, προ-

κειμένου να μείνει ελεύθερο το πεδίο για το εμπόριο των υπηρεσιών.

Κατά ένα τρόπο, υπερβολικό αλλά όχι αστήρικτο, η αναδιάρθρωση του τομέα νερού στις πόλεις, αυτό που πέτυχε είναι να βγάλει από το

κέντρο αυτού του τομέα το ίδιο το νερό. Οι εταιρείες που ανέλαβαν τα συμβόλαια ιδιωτικοποιήσεων στα δίκτυα, έδρασαν ασχολούμενες με

οτιδήποτε εκτός από το νερό το ίδιο. Ή, πιο σωστά, με οτιδήποτε

αφορά το νερό στην τιμολογημένη του διάσταση. Συμπίεση του

κόστους, αυξήσεις τιμών, απολύσεις, συναλλαγματικά παιχνίδια, απά­τες, εγκατάλειψη των υποδομών για εξοικονόμηση... Σε όλο τον κόσμο

οι ιεραπόστολοι της αγοράς περιορίστηκαν στη βασική για το εμπόριο

δραστηριότητα: τοποθέτηση μετρητών κατανάλωσης, έκδοση μετο­χών, και έκδοση λογαριασμών.

Τυπικές περιπτώσεις ιδιωτικοποιήσεων

αστικών δικτύων

Ιδιωτικοποιήσεις όπως οι περισσότερες που περιγράφουμε (εταιρεί­

ες που παίρνουν στην κατοχή τους τα δίκτυα πόλεων ή κρατών, ανα­

λαμβάνοντας συνολικά τις σχετικές υπηρεσίες) δεν είναι ο μοναδικός τρόπος αναδιάρθρωσης των αστικών δικτύων. Μια εξίσου συχνή περί­

πτωση είναι η σταδιακή μετατροπή των οργανισμών ύδρευσης πρώτα

σε δημοτικές επιχειρήσεις, στη συνέχεια σε ανώνυμες εταιρείες με

προστασία από εξαγορές (μέχρι να κατακτήσουν τη θέση τους στην

αγορά) και στο τέλος μέσω χρηματιστηρίου η ιδιοκτησία τους περνάει

στα χέρια των εταιρειών. Το μοντέλο αυτό είναι διαδεδομένο στην ανα­

τολική Ευρώπη, και αφορά εξίσου και την Ελλάδα. Μια άλλη μέθοδος είναι η κατάτμηση των υπηρεσιών και η ιδιωτικοποίησή τους μεμονω­μένα (για παράδειγμα συμβόλαια που αφορούν αποκλειστικά την επι­διόρθωση βλαβών, την πληρωμή των λογαριασμών, τις νέες συνδέσεις

ή τον έλεγχο των μετρητών). Και αυτή η μέθοδος παίζει στην Ελλάδα'

βασίλειο της εργολαβίας είναι εξάλλου.

Ατλάντα, ΗΠΑ.

Το 2003, μετά από πέντε χρόνια αντιπαραθέσεων ανάμεσα στην

πόλη της Ατλάντα και την United Waters, ο δήμος αποφάσισε να δια-

κόψει το μεγαλύτερο συμβόλαιο ιδιωτικοποίησης που είχε συναφθεί

ποτέ στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1998, ο δήμος υπέγραψε ένα 20ετές συμβόλαιο, αξίας 428 εκατομμυρίων δολαρίων με την United Waters,

θυγατρική της γαλλικής Suez. Για την εταιρεία, η προσδοκία ήταν ότι η

Ατλάντα θα λειτουργούσε σαν μοντέλο για άλλες πόλεις και θα άνοιγε

τις πόρτες για τις εταιρείες νερού να κάνουν δουλειές στις ΗΠΑ.Υπογράφοντας το συμβόλαιο, η United Waters είχε ήδη υπερεκτιμή­

σει τα ποσά που υποτίθεται θα εξοικονομούσε η πόλη και είχε υποτι­μήσει τα κεφάλαια που ήταν απαραίτητα για την λειτουργία του δικτύ­ου. Η πρώτη της ενέργεια ήταν να απαιτήσει από τον δήμο επιπλέον 8ο

εκατομμύρια δολάρια για αναπροσαρμογή του συμβολαίου" κι όταν ο δήμος αρνήθηκε, η εταιρεία χρέωσε το ίδιο ποσό για επιπλέον εργασίες που υποτίθεται ότι έκανε. Ο δήμος αρνήθηκε ξανά να εγκρίνει τις

52

53δαπάνες και τότε η United Waters ξεπέρασε τον σκόπελο πλαστογρα­

φώντας. Εμφάνισε έγγραφα που ενέκριναν τις πληρωμές, με πλαστο- γραφημένη την υπογραφή του δημάρχου. Τα δικαστήρια έκριναν παράνομη την έγκριση, αλλά η ιστορία δεν προχώρησε παραπέρα για

να μην δημιουργηθεί σκάνδαλο. Κατά την διάρκεια των 5 χρόνων του

συμβολαίου η εταιρεία έβγαλε επιπλέον ι6 εκατομμύρια δολάρια, χρε­

ώνοντας εργασίες συντήρησης και επισκευής του δικτύου που ποτέ δεν έκανε. Το αρχικό ποσό που είχε χρεώσει ήταν 38 εκατομμύρια, που ο

δήμος όμως αρνήθηκε να καταβάλλει όταν διαπιστώθηκε πως οι εργα­

σίες δεν είχαν καν αρχίσει κι ότι επιπλέον το ποσό αφορούσε και έξοδα

της εταιρείας για προώθηση των ιδιωτικοποιήσεων σε άλλες πόλεις.

Επιζητώντας να μειώσει ακόμη περισσότερο το κόστος, η εταιρεία απέ­

λυσε περισσότερους από τους μισούς εργάτες, μειώνοντας το προσω­

πικό από 700 σε 300, κλείνοντας ταυτόχρονα τη σχολή μαθητείας που υπήρχε για εξειδικευμένους εργάτες συντήρησης. Από την άλλη, οι τιμές αυξήθηκαν κατά 12% μέσο όρο για κάθε ένα από τα πέντε χρόνια του συμβολαίου, παράλληλα με την διαρκή χειροτέρευση της κατάστα­

σης του δικτύου και της ποιότητας του νερού. "Η μεγαλύτερη έγνοια

μου είναι ότι οι άνθρωποι έχασαν την εμπιστοσύνη τους στο ίδιο το

νερό... Τον προηγούμενο χρόνο είχαμε τόσες πολλές προειδοποιήσεις

για βρασμό του νερού και περιπτώσεις επιχρωματισμένου [εξαιτίας της

διάβρωσης των σωληνώσεων] νερού από το δίκτυο" δήλωνε ο Chris

New, δημοτικός επίτροπος ύδρευσης.

Τελικά, η United Waters αποχώρησε από την Ατλάντα, όταν ο δήμος

πλήρωσε ένα εκατομμύριο δολάρια σε εξωτερικούς ελεγκτές για να ερευνήσουν τους λογαριασμούς της επιχείρησης.

Μπουένος Άΐρες, Αργεντινή.

Η ιδιωτικοποίηση στο Μπουένος Άϊρες στα 1993 , είχε προβληθεί από την αργεντίνικη κυβέρνηση σαν μια παγκόσμια επιτυχία. Τότε ακόμη η Αργεντινή πουλούσε στα διεθνή φόρα το προφίλ του "οικονομικού

θαύματος". Αλλά αυτή η επιτυχία μετατράπηκε τελικά σε εφιάλτη για

την Suez, όταν ο όρος του συμβολαίου που επέτρεπε στην εταιρεία να συνδέει τις τιμές του νερού με το δολάριο καταργήθηκε με επείγον διά­ταγμα από την κυβέρνηση, στο μέσο της κρίσης που απαξίωσε την

54αργεντίνικη οικονομία. Τα πρώτα οχτώ χρόνια της σύμβασης, χάρη σε

επανειλημμένες αναπροσαρμογές του συμβολαίου, συνεχείς αυξήσεις και μηδαμινό έλεγχο πάνω στις πρακτικές της, η Aguas Argentines (η θυγατρική της Suez) πέτυχε ποσοστό κέρδους 19% πάνω στο καθαρό της ενεργητικό. Φτάνοντας όμως στο 2002 η Suez χρειάστηκε να κατα­γράψει ζημιά 500 εκατομμυρίων δολαρίων εξαιτίας της κρίσης στην

Αργεντινή και υποχρεώθηκε να αποχωρήσει από την χώρα (αντίστοιχα και οι υπόλοιπες πολυεθνικές του νερού, μετά το Μπουένος Αϊρες, ανα­

διπλώθηκαν αρχίζοντας την σταδιακή απεμπλοκή τους από επενδύσεις

υψηλού ρίσκου, ιδιαίτερα στον τρίτο κόσμο).

Μέχρι να ξεσπάσει η κρίση, οι τιμές είχαν αυξηθεί ήδη κατά 20% (και

στη συνέχεια απογειώθηκαν), οι διακοπές στις συνδέσεις κατά 30% κι όλα αυτά σε βάρος ενός πληθυσμού που πλήρωνε ήδη δυσβάσταχτα το

κόστος των προγραμμάτων δομικής αναδιάρθρωσης. Για τους εργάτες,

η εταιρεία είχε θέσει σε εφαρμογή σχέδιο μείωσής τους κατά 50%, σχέ­

διο που είχε μάλιστα τη συναίνεση του σωματείου με αντάλλαγμα ένα ιο% των μετοχών της εταιρείας.

Τέλος, στις επιδόσεις της Suez στην Αργεντινή καταγράφεται και η

πολιτική της στις επενδύσεις υποδομών, πετυχαίνοντας στις μέρες της

να πέφτει το 9 5 % των αστικών λυμάτων κατευθείαν στον ποταμό Ρίο ντε λα Πλάτα.

Η τελευταία ενέργεια της Suez αποχωρώντας ήταν να μηνύσει την

αργεντίνικη κυβέρνηση στα διεθνή δικαστήρια, διεκδικώντας αποζη­

μίωση για τις επενδύσεις που εγκατέλειψε. Το ποσό που διεκδικεί δεν ανακοινώθηκε ποτέ, αλλά μάλλον είναι αντίστοιχο των συμβολαίων

που είχε η εταιρεία στο Μπουένος Αϊρες, τη Σάντα Φε και την Κόρδο­

βα.

Τζακάρτα, Ινδονησία.

Στα 1990 η Παγκόσμια Τράπεζα, μαζί με ιαπωνικές τράπεζες, έδωσαν ένα δάνειο 92 εκατομμυρίων δολαρίων στην Ινδονησία του Σουχάρτο,

με τον όρο να ιδιωτικοποιήσει το δίκτυο ύδρευσης της Τζιακάρτα. Η Suez και η Thames, σε συνεννόηση με τις τράπεζες, ήταν οι δύο εται­

ρείες που εμφανίστηκαν στις διαπραγματεύσεις. Η πρώτη συνεταιρί­στηκε με την ντόπια Salim Group, ιδιοκτησίας ενός έμπιστου του καθε­

55στώτος και η Thames με τον μεγαλύτερο γιο του Σουχάρτο. Η Ασιατι­κή Αναπτυξιακή Τράπεζα (μια απ’ τις δανειοδότριες) χαρακτήρισε τις διαπραγματεύσεις ως υπόδειγμα καλής διακυβέρνησης και διαφανούς ιδιωτικοποίησης, ασχέτως του γεγονότος ότι οι ινδονησιακοί νόμοι

απαγόρευαν τις επενδύσεις ξένων εταιρειών στις υπηρεσίες νερού και

τη συμμετοχή ιδιωτών στην παροχή πόσιμου νερού. Τελικά, το συμβό­

λαιο έσπασε στα δύο και η Τζιακάρτα μοιράστηκε ανάμεσα στις δύο

εταιρείες.Οι πληρωμές προς τις εταιρείες δεν γίνονταν κατευθείαν από τους

καταναλωτές, αλλά η PAM Jaya, η τοπική εποπτική και ρυθμιστική

αρχή, πλήρωνε ένα τέλος ανάλογα με τον αριθμό των συνδέσεων. Έτσι

φυσικά οι δύο εταιρείες αποδεσμεύτηκαν από το κόστος απλήρωτων λογαριασμών. Στην αρχή η απαίτησή τους ήταν η πληρωμή να γίνεται

σε δολάρια, όμως μετά από αντιδράσεις συμφώνησαν να πληρώνονται

σε τοπικό νόμισμα, αλλά οι τιμές να συνδέονται με το δολάριο ώστε να αποφύγουν τον κίνδυνο νομισματικών υποτιμήσεων.

Το 1998 η ασιατική κρίση και η πτώση του Σουχάρτο έτρεψαν σε φυγή τις δύο εταιρείες, με αποτέλεσμα το δίκτυο στην Τζιακάρτα σχε­

δόν να καταρρεύσει. Επέστρεψαν μόνο όταν η Γαλλία και η Αγγλία

άσκησαν πιέσεις στην ινδονησιακή κυβέρνηση. "Το σπάσιμο του συμ­

βολαίου των δύο εταιρειών θα οδηγήσει σε μείωση της εμπιστοσύνης

προς την Ινδονησία ως χώρα για επενδύσεις" δήλωσε τότε ο βρετανός πρέσβης.

Η Τζιακάρτα είναι από τις λίγες περιπτώσεις όπου πράγματι το δίκτυο

επεκτάθηκε, βελτιώθηκε και αυξήθηκαν κατά πολύ οι νέες συνδέσεις. Όμως - ίδιο με κάθε "όμως" που υπάρχει μετά από κάθε καπιταλιστική

επιτυχία - αφενός τα βελτιωμένα μεγέθη ήταν αποτέλεσμα των επεν­

δύσεων σε υποδομές στις μεγαλοαστικές και μεσοαστικές περιοχές και την βιομηχανία’ αφετέρου η επέκταση του δικτύου προέκυψε αφού πρώτα η κυβέρνηση έκλεισε τα πολυάριθμα μικρά δίκτυα και πηγάδια

που υπήρχαν στις γειτονιές, υποχρεώνοντας τους κατοίκους να μετα-

τραπούν από συλλογικοί χρήστες ενός κοινωνικού δικτύου σε ατομι­κούς καταναλωτές. Μέχρι σήμερα πάντως στις περισσότερες γειτονιές της Τζιακάρτα πρώτα βράζουν το νερό και μετά το πίνουν.

Σύμφωνα με τον Feri Watna, ένα μηχανικό της PAM Jaya "είχαμε ήδη

56

τα πάντα. Τα δίκτυα διανομής, όλους αυτούς τονς αγωγούς, τις εγκα­

ταστάσεις νερού, τους καταναλωτές και κάθε τι άλλο. Και μετά οι εται­

ρείες απλά ήρθαν και έκλεψαν οτιδήποτε είχαμε".

Μεγάλη Βρετανία.Η ιδιωτικοποίηση στη Βρετανία είναι η mo διάσημη περίπτωση απ’

όλες και ταυτόχρονα η μεγαλύτερη στην πρόσφατη ιστορία της χώρας. Το 1988 η κυβέρνηση της θάτσερ μετέτρεψε τους ίο περιφερειακούς

οργανισμούς ύδρευσης της Αγγλίας και της Ουαλίας σε εμπορικές επι­

χειρήσεις. Τα δέκα νέα ιδιωτικά μονοπώλια απ’ την αρχή τους στηρί­

χτηκαν σε μεγάλες άμεσες και έμμεσες κρατικές επιδοτήσεις. Διαγρά- φηκαν όλα τα χρέη των οργανισμών πριν ιδιωτικοποιηθούν (8 δισεκα­

τομμύρια δολάρια). Η κυβέρνηση επιχορήγησε τις εταιρείες με 2,6 δισ.

δολάρια. Για πέντε χρόνια προστατεύτηκαν από εξαγορές (και στη

συνέχεια πουλήθηκαν στο 1/5 της χρηματιστηριακής τους αξίας). Τέλος εξαιρέθηκαν απ’ τη καταβολή φόρων για τα κέρδη τους.

Τα πρώτα χρόνια οι αυξήσεις στις τιμές ξεπέρασαν το 50% και μέχρι

το '97 οι δέκα εταιρείες εμφάνισαν αύξηση της κερδοφορίας ως και

147%· Με περιθώρια κέρδους τρεις και τέσσερις φορές μεγαλύτερα από τη Γαλλία ή τη Γερμανία, γρήγορα η Suez, η Vivendi και η RWE μπήκαν στη βρετανική αγορά.

Όπως ήταν αναμενόμενο, οι αυξήσεις στις τιμές προκάλεσαν ένα

αυξανόμενο ρυθμό στις διακοπές παροχής νερού και μέχρι το 1994

σχεδόν 20.000 νοικοκυριά είχαν αποσυνδεθεί από το δίκτυο. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε στην αύξηση των κρουσμάτων δυσεντερίας σχε­

δόν σε όλες τις μεγάλες αστικές περιοχές. Όταν οι διακοπές για απλή­

ρωτους λογαριασμούς έφτασαν ένα κρίσιμο μέγεθος, οι εταιρείες εφάρμοσαν το μέτρο των "προπληρωμένων μετρητών" για τα νοικοκυ­

ριά που αδυνατούσαν να πληρώσουν τον τακτικό λογαριασμό. Οι

μετρητές αυτοί παρείχαν νερό μόνο εφόσον οι καταναλωτές είχαν προ­

πληρώσει ένα ποσό χρεωμένο σε πλαστική κάρτα. Όταν η κάρτα άδει-

αζε, ο μετρητής διέκοπτε την παροχή. Οι εταιρείες ονόμασαν αυτές τις

διακοπές "αυτο-αποσυνδέσεις". Μέχρι το 1996 πάνω από ιό.οοο τέτοι­οι μετρητές είχαν εγκατασταθεί. Τελικά αποσύρθηκαν, όταν οι οργι­σμένες αντιδράσεις των "αυτο-αποσυνδεμένων" υποχρέωσαν την

57κυβέρνηση να ψηφίσει την απαγόρευσή τους. Λίγο καιρό αργότερα βέβαια οι εταιρείες μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τους ίδιους μετρη­

τές στη νότια Αφρική.

Μετά την ιδιωτικοποίηση, τα δίκτυα της Βρετανίας αναδείχτηκαν σε ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες επιβάρυνσης του περιβάλ­

λοντος. Το 1998 οι μεγαλύτερες εταιρείες νερού ήταν στη δεύτερη, τρίτη και τέταρτη θέση στην κατάταξη των χειρότερων ρυπογόνων επι­χειρήσεων. Και οι δέκα εταιρείες μηνύθηκαν από την κρατική υπηρε­

σία περιβάλλοντος για μόλυνση περισσότερες από 26ο φορές μεταξύ '89 και '9 7 · Τα πρόστιμα όμως ήταν ασύγκριτα μικρότερα απ’ τα κέρδη. Η κατάσταση του δικτύου στη Βρετανία έφτασε σε τέτοια κατάσταση,

ώστε παρατηρήθηκε το σπάνιο φαινόμενο της ανάποδης ροής στις

αποχετεύσεις, με αποτέλεσμα τα λύματα να εισβάλλουν στους αγωγούς

της ύδρευσης.Έξι χρόνια μετά την ιδιωτικοποίηση, έχει αυξηθεί η αποδοτικότητα;

Ρωτήστε τους εκατοντάδες που δεν μπορούν να ποτίσουν τα λουλούδια

τους. Έπεσαν οι τιμές; Ρωτήστε τα εκατομύρια που οι λογαριασμοί

τους έχουν διπλασιαστεί. Ανταγωνιστικότητα; Ούτε κατά διάνοια,

εκτός αν συγκρίνουμε με το Perrier. Έτσι σχολίαζε τα επιτεύγματα της

βρετανικής ιδιωτικοποίησης η Wall Street Journal, το 1 99 4 ·

Η εφημερίδα Daily Mail θα κάνει μια περιεκτική σύνοψη. Ή βιομη­

χανία νερού έχει μετατραπεί στη μεγαλύτερη κλοπή στη Βρετανία. Οι

λογαριασμοί νερού, τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για τη βιομηχανία,

έχουν εκτοξευτεί. Και οι διευθυντές και οι μέτοχοι των δέκα μεγαλύτε­

ρων εταιρειών νερού της Βρετανίας μπόρεσαν να χρησιμοποιήσουν τη

θέση τους ως μονοπωλιακοί προμηθευτές, για να φέρουν σε πέρας την

μεγαλύτερη ενέργεια εγκεκριμένης ληστείας στην ιστορία μας" (7/94)·

Nelsprait, Orange Farm, Alexandra, Kwazulu Natal, Νότια

Αφρική.Την προηγούμενη δεκαετία η κυβέρνηση του Αφρικανικού Κογκρέ­

σου στην Νότια Αφρική, επικαλούμενη αδυναμία επενδύσεων, κατά-

φερε τελικά να προωθήσει τη συμμετοχή εταιρειών στους δημοτικούς

οργανισμούς ύδρευσης. Χρειάστηκε πρώτα να αντιμετωπίσει δύο χρό­νια αγώνων των εργατών στην ύδρευση ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις.

58

Οι οργανισμοί γρήγορα πέρασαν στον πλήρη έλεγχο των εταιρειών, με

τη Suez και την βρετανική Biwater να κυριαρχούν.Χαρακτηριστικό της Νότιας Αφρικής, αναφορικά με τα δίκτυα νερού,

είναι το γεγονός ότι πολλές μεγάλες πόλεις έχουν ηλικία λίγων χρόνων, αποτελούν εξέλιξη των παραγκουπόλεων που έστησαν γύρω από τα

μεγάλα αστικά και βιομηχανικά κέντρα οι εσωτερικοί εργάτες μετανά­

στες και οι διωγμένοι απ’ το απαρτχάιντ, είναι άναρχα δομημένες και

συνήθως στερούνται οποιουδήποτε δικτύου. Η Orange Farm είναι μια τέτοια περίπτωση* πόλη 500.000 κατοίκων έξω απ’ το Γιοχάνε-

σμπουργκ, άρχισε να χτίζεται το '87 καταλαμβάνοντας εγκαταλειμμέ­

νες φάρμες των λευκών και αναγνωρίστηκε ως πόλη απ’ την κυβέρνη­

ση το '97- Σε τέτοιες συνθήκες, η μεγάλη πρόκληση για τις εταιρείες ήταν να καταφέρουν να χρεώσουν τις υπηρεσίες νερού, σε πόλεις όπου

δεν υπήρχαν δίκτυα, σε ανθρώπους που αντιμετώπιζαν το ζήτημα με τη μέθοδο της στάμνας, του κουβά και της κλοπής από τους λίγους δημό­σιους αγωγούς, όπου υπήρχαν. Και φυσικά το επιχείρησαν.

Στην Nelspruit ενισχύθηκε το παλιότερο υποτυπώδες δημόσιο δίκτυο

με προσωρινές σωληνώσεις που έφταναν μέχρι τα σπίτια. Για να απο­φευχθεί το κόστος εγκατάστασης μετρητών, η Biwater χρέωνε "αέρα" κάθε νοικοκυριό κάποιες ώρες (2 με 3) χρήσης του δικτύου. Οι πληρω­

μένες ώρες φυσικά δεν αποτελούσαν καμιά εγγύηση ότι κατά τη

συγκεκριμένη χρονική περίοδο που η εταιρεία επέτρεπε το άνοιγμα της

βρύσης θα υπήρχε νερό στο δίκτυο. Νερό μπορεί να μην έδινε, αλλά καταναλωτές με το ζόρι η εταιρεία βρήκε τρόπο να φτιάξει. Παρενθε­

τικά, στις γειτονιές των ευκατάστατων λευκών, το νερό έτρεχε κάθε

ώρα της μέρας και της νύχτας. Και επίσης, όπως παντού, προκειμένου

να εξασφαλιστεί η κερδοφορία, οι τιμές ήταν το μόνο αντίκρισμα σε

χρήμα που διαρκώς αύξανε.Στην Orange Farm, με καθολική έλλειψη δικτύου που να μπορεί να

αξιοποιηθεί εμπορικά, την λύση έδωσαν οι προπληρωμένοι μετρητές,

που μόλις τότε είχαν απαγορευτεί στη Βρετανία. Έγινε εισαγωγή τους, τοποθετήθηκαν στις λίγες βρύσες που υπήρχαν σε δημόσιους χώρους

και σε κοινή χρήση και μοιράστηκαν πλαστικές κάρτες στους κατοί­

κους. Υποχρεωτική εκπαίδευση στην καταναγκαστική κατανάλωση και στο καπάκι στο πλαστικό χρήμα. Φευ! όμως. Αυτό που δεν έγινε ανεκτό

59από τους φλεγματικούς λονδρέζους, δύσκολα να γίνει υποφερτό απ’ τους απόκληρους των παραγκουπόλεων. Πόσο μάλλον, όταν αυτή η

πειρατική προσγείωση του εμπορεύματος στην πόλη, έπρεπε να περά- σει απ’ την εξαφάνιση των προηγούμενων κοινωνικών δικτύων, που εκ των ενόντων αλλά αποτελεσματικά, λειτουργούσαν στις γειτονιές. Με

τις γυναίκες στην πρώτη γραμμή, μιας κι αυτές κουβαλούσαν το μεγα­

λύτερο βάρος για τη ζωή του νοικοκυριού, η Orange Farm υπέστη

συστηματική καταστροφή των μετρητών και απελευθέρωση του νερού.

"Σπάστε τους μετρητές, απολαύστε το νερό ” ήταν το σύνθημά τους και "δεν σου ανήκει - δεν σε πληρώνω" η διακήρυξή τους.

Η ανατροπή ήρθε, όπως πολλές φορές έχει συμβεί όταν οξύνονται οι

αντιθέσεις, με δραστικό τρόπο. Το 2000, στην Alexandra και την

Kwazulu Natal ξέσπασε επιδημία χολέρας, η μεγαλύτερη ποτέ στη

Νότια Αφρική, που γρήγορα διαδόθηκε σ’ όλες τις γύρω πόλεις και το

Γιοχάνεσμπουργκ. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι και όλες οι ευθύνες αποδόθηκαν ακέραιες στην κυβέρνηση και τις εταιρείες για

την πολιτική τους εμπορευματοποίησης του νερού, τον αποκλεισμό των φτωχών περιοχών από τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης, τα

δυσβάσταχτα κόστη, τις διακοπές των συνδέσεων και την επικίνδυνη κατάσταση των δικτύων. Τον Οκτώβρη εκείνης της χρονιάς η κυβέρνη­

ση αναδιπλώθηκε ψηφίζοντας νόμο που εγγυάται ισόβια παροχή δωρεάν νερού σε όλους του νοτιοαφρικανούς (25 λίτρα την ημέρα κάθε

άτομο και 6.000 τον μήνα κάθε σπίτι). Ακόμη και απέναντι σε ένα

τέτοιο νόμο - πυροτέχνημα πολιτικού τακτικισμού χωρίς καμιά πρακτι­

κή δυνατότητα και πιθανότητα εφαρμογής - οι εταιρείες έσπευσαν να

διαχωρίσουν τη θέση τους. "Καμία πρόβλεψη δεν υπάρχει στο συμβό­

λαιό μας για δωρεάν νερό" δήλωσε η Biwater, επιμένοντας να εκδίδει

λογαριασμούς και να αντικαθιστά σπασμένους μετρητές.

Κοτσαμπάμπα, Βολιβία.Η Κοτσαμπάμπα είναι η τρίτη μεγαλύτερη πόλη της Βολιβίας,

δοο.οοο κατοίκων, στους πρόποδες του βουνού Tunari των Ανδεων. Η

Κοτσαμπάμπα είναι η πόλη όπου οι αντιθέσεις που προκάλεσε η ανα­διάρθρωση του αστικού δικτύου εξεράγησαν με τον πιο έντονο τρόπο,

οδηγώντας σε ήττα το βολιβιανό κράτος και την αμερικάνικη πολυε­

6οθνική Bechtel από τους "πολεμιστές του νερού", όπως οι ίδιοι οι πρω­

ταγωνιστές αποκάλεσαν τους εαυτούς τους.

Το 1998 το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, μετά από διαπραγματεύσεις για το εξωτερικό χρέος της χώρας, παρέχει στην βολιβιανή κυβέρνηση δάνειο 138 εκατομμυρίων δολαρίων. Σα συνέπεια των όρων του δανεί­ου και του σχεδίου δομικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας, η βολιβια-

νή κυβέρνηση βγάζει σε πλειστηριασμό τις τελευταίες δημόσιες υπο­δομές, ανάμεσά τους τα διυλιστήρια πετρελαίου και τον οργανισμό

ύδρευσης της Κοτσαμπάμπα και της ευρύτερης αγροτικής περιοχής.Μοναδική εταιρεία που διεκδίκησε την ιδιωτικοποίηση ήταν η Aguas

del Tunari, θυγατρική της Bechtel - και τον Οκτώβρη του 1999 ανέλα- βε το συμβόλαιο διάρκειας 40 ετών. Σύμφωνα με το συμβόλαιο, το

βολιβιανό κράτος εγγυήθηκε για την εταιρεία κέρδη τουλάχιστον ι 6 %

πάνω στα επενδυμένα κεφάλαια, οι τιμές του νερού και οι αυξήσεις των τιμολογίων συνδέθηκαν με το δολάριο και επιπλέον (ξεπερνώντας κατά πολύ τη διεθνή πρακτική) στην εταιρεία δόθηκαν αποκλειστικά

δικαιώματα για το νερό της περιοχής, σε κάθε του μορφή, θα δούμε

παρακάτω τι σήμαινε πρακτικά αυτός ο τελευταίος όρος.

Κατά τα συνηθισμένα, οι πρώτες κινήσεις της εταιρείας αφορούσαν την αύξηση των τιμών. Τις πρώτες μέρες 3 5 % αύξηση, διπλασιασμός

μέσα σε εβδομάδες και σχεδόν 300% σε διάστημα μηνών. Σε μια χώρα

όπως η Βολιβία, τη φτωχότερη της νοτίου Αμερικής, οι αυξήσεις αυτές

σήμαιναν την μετατροπή του νερού στο μεγαλύτερο βάρος για κάθε νοικοκυριό.

Η ιδιωτικοποίηση σήμανε ταυτόχρονα την διάλυση όλων των τοπικών

συλλογικών δικτύων ύδρευσης που είχαν οργανωθεί τόσο στα περίχω­

ρα όσο και μέσα στην ίδια την πόλη. Η Κοτσαμπάμπα, που ο πληθυ­

σμός της τετραπλασιάστηκε στα τέλη του 'γο λόγω της μετανάστευσης, είναι περιτριγυρισμένη από δεκάδες οικισμούς εργατών και μικρο-

καλλιεργητών. Οι οικισμοί αυτοί με συλλογική εργασία χρόνων και

πολλές φορές μεγάλο κόστος, είχαν εγκαταστήσει δικές τους γεωτρή­σεις και δίκτυα ύδρευσης. Αυτά τα κοινωνικά δίκτυα εξακολουθούν να είναι η πιο διαδεδομένη μέθοδος κάλυψης των αναγκών σε νερό όχι

μόνο στην περιοχή της Κοτσαμπάμπα, αλλά σε ολόκληρη τη Βολιβία. Εξαιτίας του όρου του συμβολαίου που προέβλεπε αποκλειστικά δικαι­

6ι

ώματα της Aguas del Tunari πάνω στο νερό, τα δίκτυα αυτά πέρασαν αυτόματα στην ιδιοκτησία της εταιρείας. Από τη μεριά της, το μόνο που χρειάστηκε να κάνει ήταν να τοποθετήσει μετρητές στις γεωτρή­

σεις και τα σπίτια, χρεώνοντάς τους κιόλας. Υπερβολικό; Καθόλου, αν συγκριθεί με την πρακτική της εταιρείας να στέλνει υπαλλήλους να κάνουν ελέγχους στα σπίτια, μετά από κάθε βροχή, για να διαπιστώ­

σουν αν υπάρχουν δεξαμενές συλλογής βρόχινου ύδατος και να κάνουν

τις αντίστοιχες χρεώσεις! Όπως είπε κι ένας κάτοικος της περιοχής, "η

ίδια βροχή πέφτει πάνω απ ’ τα κεφάλια όλων μας, μόνο που στων διευ­

θυντών της εταιρείας έχει μετατραπεί σε δολάρια".

Μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες, τον Γενάρη του 2000 ξεκίνησαν απερ­γίες και μαζικές διαδηλώσεις ενάντια στην εταιρεία και την κυβέρνη­

ση, που γρήγορα εξελίχτηκαν σε εξέγερση με οδομαχίες, αποκλεισμό

της περιοχής και γενική απεργία. "Όλοι διαμαρτύρονται στους δρό­

μους, όλοι! Δ εν έχω ξαναδεί κάτι τέτοιο στην Βολιβία. Νοικοκυρές

πετάνε πέτρες στην αστυνομία. Είναι πράγματι μια εξέγερση". (Luis

Bredow, δημοσιογράφος). Η κυβέρνηση απέδωσε τις κινητοποιήσεις

στους narcotraffickers (τους εμπόρους κόκας) ενώ η εταιρεία συμπλή­ρωσε πως οι πρωταγωνιστές των επεισοδίων ήταν αυτοί που είχαν "συμφέρον από την παράλληλη αγορά νερού", δηλαδή τα κοινωνικά

δίκτυα που η ίδια κατέστρεφε. Στην πραγματικότητα, αυτό που έδωσε

περιεχόμενο και μορφές στον αγώνα στην Κοτσαμπάμπα ήταν η ταξι­

κή σύγκρουση· οι πρωταγωνιστές των κινητοποιήσεων ήταν οι μαύροι

εργάτες που δούλευαν με το κομμάτι στις πολυάριθμες ανεπίσημες επι­χειρήσεις της περιοχής, οι εργάτες των sweatshops, οι άνεργοι που άφησε το κλείσιμο των ορυχείων χαλκού που επιβίωναν κάνοντας τους

μικροπωλητές. Και μπροστά από όλους, επιδεικνύοντας ένα γενναίο

θράσος όταν τα όπλα ανέλαβαν να καταστείλουν την εξέγερση, τα εκα­τοντάδες παιδιά του δρόμου, ένα εφηβικό αντάρτικο ανέστιων που

μεγάλωνε διαρκώς κάτω από την πίεση των δομικών αναδιαρθρώσεων.

Τον Φλεβάρη οι κινητοποιήσεις εντάθηκαν και βγήκαν έξω από τα όρια της Κοτσαμπάμπα, όχι πια μόνο για το νερό, αλλά για την αθλιό­τητα που συσσώρευσε η καπιταλιστική αναδιάρθρωση. Συγκρούσεις ξέσπασαν στη La Paz, την Oruro και το Potosi. Διαδηλωτές εισέβαλλαν στο προεδρικό μέγαρο. Όλες οι βασικές λεωφόροι καταλήφθηκαν και

62

63

64

η χώρα παρέλυσε. Σε μια τελευταία απόπειρα να κατασταλεί η εξέγερ­ση, τον Απρίλη η κυβέρνηση κήρυξε στρατιωτικό νόμο στην περιοχή

της Κοτσαμπάμπα και ο στρατός κατέβηκε στο δρόμο μετατρέποντας

την πόλη σε πεδίο μάχης. Τελικά στις ιο/4 η κυβέρνηση υποχωρώντας ακύρωσε το συμβόλαιο της Bechtel και παρέδωσε τον έλεγχο του

δικτύου στην Coordinadora, την μετωπική οργάνωση του αγώνα στην

Κοτσαπάμπα.Ο πόλεμος για το νερό, λέει ο Όσκαρ, ονομάστηκε έτσι από ανθρώ­

πους που στην πραγματικότητα ζουν τη μάχη και τον πόλεμο καθημε­

ρινά. Ρωτάει: δεν είναι βίαιο να ξυπνάς κάθε πρωί σε ένα καθεστώς

ανησυχίας, αβέβαιος για το αν θα βγει η μέρα... ευάλωτος σε αφεντικά

που φτάνουν να επιβάλλουν υποχρεωτικά τεστ εγκυμοσύνης στις εργά­

τριες, απειλώντας ότι θα τις απολύσουν αν μείνουν έγκυες; Δεν είναι

αυτό βία; ρωτάει ο Όσκαρ. Οι εργάτριες γυναίκες και άντρες απ’ όλο

τον κόσμο μπορούν να καταλάβουν το καθεστώς της ανασφάλειας που

δημιουργεί τον φόβο... Ν α πηγαίνεις να δουλέψεις κάπου όπου κάθε

στιγμή μπορεί να σου πουν ότι δεν υπάρχει πια δουλειά για σένα... Να

μένεις άνεργος... Να υπομένεις τη συμπεριφορά του αφεντικού που

θέλει να σε πείσει ότι η δουλειά είναι προνόμιο και πως πρέπει να είσαι

ευγνώμων για την πληρωμή, ακόμη κι αν η δουλειά είναι βρώμικη,

δυσβάσταχτη και κακοπληρωμένη. Αυτός είναι πόλεμος κάθε μέρα.

Είναι μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο που η δράση των ανθρώπων έδωσε ένα

όνομα στον συλλογικό μας αγώνα: πόλεμος!

(Απ’ την ιστοσελίδα The Narco News Bulletin με κείμενα και συνε­ντεύξεις απ' την Κοτσαμπάμπα.)

Εκπαιδεύοντας ινδιάνους στην κατανάλωση νερού.

Ένα ακόμη μεγάλο σχέδιο ιδιωτικοποίησης στην Βολιβία εφαρμόστη­

κε στην La Paz. Το συμβόλαιο δόθηκε στη Suez, που επέκτεινε το

δίκτυο σε πολλές φτωχές γειτονιές στα περίχωρα της πόλης. Αυτή η

περιοχή, γνωστή ως El Alto, είναι το σπίτι σχεδόν 750-000 ανθρώπων,

οι περισσότεροι απ’ τους οποίους είναι ινδιάνοι που έφτασαν πρόσφα­

τα απ’ την επαρχία. Αλλά ένα πρόβλημα ανέκυψε. Φαίνεται πω ς οι

κάτοικοι του El Alto δεν χρησιμοποιούσαν αρκετό νερό. Συνηθισμένοι

στην αγροτική ζωή των Άνδεων, ήταν εξαιρετικά προσεκτικοί με το

65νερό, δεν σπαταλούσαν ούτε σταγόνα και συνέχιζαν έτσι ακόμη κι όταν

εγκαταστάθηκαν βρύσες στα σπίτια τους. Αυτή ήταν μια καλή συντή­

ρηση των αποθεμάτων, αλλά κάκιστη για τη Suez, με αποτέλεσμα η

εταιρεία να απογοητευτεί από τα κέρδη που έφερνε η επένδυσή της.

Αφού άρχισε να ανεβάζει τις τιμές, που ήταν συνδεμένες στο δολάριο,

όταν το τοπικό νόμισμα απαξιώθηκε, η γενική ευτυχία για το συμβό­

λαιο εξανεμίστηκε και οι κάτοικοι άρχισαν να διαμαρτύρονται για τις

υπηρεσίες. 'Οταν ήμουν στη La Paz, οι άνθρωποι του El Alto έκαναν

πορεία ενάντια στη Suez. Όταν ρώτησα ένα στέλεχος της Παγκόσμιας

Τράπεζας σχετικά με την κατάσταση, απάντησε πως υττήρχε ένα βασι­

κό πρόβλημα: αυτοί οι ινδιάνοι έπρεπε να μάθουν να χρησιμοποιούν

περισσότερο νερό.

Από το Leasing the rain, του William Finnegan.

Εκπαιδεύοντας στελέχη στην κατασκευή αγορών.

Το 2001 η μεξικάνικη κυβέρνηση δημιούργησε το Πρόγραμμα για τον Εκσυγχρονισμό των Εταιρειών Υπηρεσιών Νερού (PROMAGUA).

Μέσα σ’ ένα χρόνο το PROMAGUA είχε προωθήσει συμφωνίες ιδιωτι-

κοποιήσεων σε 687 δήμους, σε 28 από τις 30 μεξικάνικες πολιτείες, με το 70% του πληθυσμού της χώρας. Ανάμεσα σε άλλα, το PROMAGUA

έστησε στην πόλη του Μεξικό ένα κέντρο εκπαίδευσης, προκειμένου να καλυφθεί η ανάγκη των εταιρειών για στελέχη. Χρηματοδοτούμενο από σχεδόν 40 γαλλικές εταιρείες, το εκπαιδευτήριο έχει προετοιμάσει

μέχρι τώρα περισσότερα από 3 000 στελέχη.

66

ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΝΕΡΟ

Ή ΠΩΣ Η ΕΝΥΔΑΤΩΣΗ ΠΡΟΛΑΜΒΑΝΕΙ ΊΊΣ ΡΥΤΙΔΕΣ ΣΤΑ ΤΟΜΑΡΙΑ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΩΝ

Στην αφετηρία της υδάτινης αναδιάρθρωσης βρίσκεται ένα σκανδα­

λώδες για τους καπιταλιστές γεγονός: μόλις 5% του παγκόσμιου πλη­

θυσμού πληρώνει ένα αντίτιμο της προκοπής για το νερό που χρησιμο­

ποιεί. Μόλις 5 στους ιοο ομοίους μας σ’ αυτή την άκρη του γαλαξία πίνουν, χέζουν, πλένονται πληρώνοντας. Που σημαίνει ότι άλλοι 95 δίπλα σ’ αυτούς κάνουν μεν τα ίδια, αλλά - πράγμα εξωφρενικό - τους βγαίνει τζάμπα. Κι αυτό συνιστά έγκλημα στην αστική σύλληψη της

πραγματικότητας. Υπό το πρίσμα του νερού, η συντριπτική πλειοψη- φία των ανθρώπων είναι άχρηστοι ως καταναλωτές. Αυτοί οι 95% είναι που συγκροτούν το ανθρώπινο δυναμικό της "αλόγιστης χρήσης" των

υδάτινων πόρων. Ο παγκόσμιος μετεωρολογικός οργανισμός (μια από

τις οργανώσεις του ΟΗΕ που ασχολείται κεντρικά με το ζήτημα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων), με τη Διεθνή Διάσκεψη για το νερό και το περιβάλλον, που οργάνωσε στο Δουβλίνο το 1992, το εξηγεί

καλύτερα:

Το νερό έχει μια οικονομική αξία σε όλες τις ανταγωνιστικές

του χρήσεις και πρέπει να αναγνωριστεί σαν ένα οικονομικό

αγαθό. Στα πλαίσια αυτής της αρχής, είναι ζωτικό να αναγνωρι­

στεί πρώτα το βασικό δικαίωμα όλων των ανθρώπων να έχουν

πρόσβαση σε καθαρό νερό και υγιεινή σε μια ανεκτή τιμή. Στο

παρελθόν, η αποτυχία αναγνώρισης της οικονομικής αξίας του

νερού οδήγησε στην σπατάλη και σε περιβαλλοντικά καταστρο­

φικές χρήσεις των πόρων. Η διαχείριση του νερού σαν οικονομι­

κό αγαθό είναι ένα σημαντικός τρόπος επίτευξης αποδοτικής και

δίκαιης χρήσης, και ενθάρρυνσης της συντήρησης και προστα­

σίας των υδάτινων πόρων.

Η π ρ ό σ β α σ η ό λ ω ν στο ν ε ρ ό σ ε μ ια α ν ε κ τ ή τ ιμ ή

ε ίν α ι ένα ζω τ ικ ό δ ι κ α ί ω μ α . (Και να το ερώτημα: ποιό είναι ζωτικό δικαίωμα; Η πρόσβαση ή η τιμή;) Η εμπορευματοποίηση του

67νερού, η ρύθμιση της αγοράς και η κατασκευή καταναλωτών είναι

τρεις προτεραιότητες ζωτικής σημασίας για τους καπιταλιστές. Όλοι

έχουν το δικαίωμα της κατανάλωσης, πληρώνοντας μια ανεκτή τιμή για το εμπόρευμα νερό. Και είναι δουλειά των εταιρειών να διδάξουν

στους 95 από τους ιοο την σωστή χρήση του δικαιώματος και να τους απελευθερώσουν από την τυραννία να πλατσουρίζουν σε βάρος του εμπορίου.

Μέσα σε δέκα χρόνια η αγορά υπηρεσιών νερού μέσω των αστικών

δικτύων εξελίχτηκε από ένα μικρό σε εμβέλεια τομέα της καπιταλιστι­

κής οικονομίας σε βιομηχανία αιχμής της υδάτινης κρίσης / αναδιάρ­

θρωσης. Φάνηκε έτσι πόσο ρεαλισμό μπορεί να κρύβουν οι προβλέψεις

ότι στον 2ΐο αιώνα το νερό θα γίνει ότι ήταν το πετρέλαιο στον 200.Στην κατασκευή του εμπορεύματος νερού και της αγοράς του, τα

αστικά δίκτυα αποτέλεσαν εφαλτήριο για τους καπιταλιστές και η ανα­διάρθρωσή τους έγινε ο δρόμος για την περικύκλωση των πόλεων. Οι υδρο - εταιρείες έγιναν οι κονκισταδόρες που με τις εκστρατείες τους

σε όλο τον πλανήτη ανέλαβαν να γεμίσουν με (πολύτιμο για την εφαρ­

μογή των μακρόπνοων σχεδίων εμπορευματοποίησης του νερού) χρυ­

σάφι τα καπιταλιστικά θησαυροφυλάκια. Οι ιδιωτικοποιήσεις των αστικών δικτύων συνιστούν μια πρωταρχική - με τον τρόπο

που μεθοδεύτηκαν, εντατικοποιήθηκαν και επεκτάθηκαν -

φάση στην κατασκευή της αγοράς νερού, κρίσιμη προκειμέ-

νου να συσσωρευτεί το απαραίτητο κοινωνικό, πολιτικό και

οικονομικό κεφάλαιο για τις επόμενες φάσεις, πιο εκλεπτυ­

σμένες κοινωνικά, παραγωγικές οικονομικά και ορθολογικές καπιταλιστικά. Κρίσιμη, δηλαδή, για τη δημιουργία αυτών των σχέ­

σεων που στο εσωτερικό τους το εμπόρευμα / νερό θα κολυμπάει... σαν

ψάρι στο νερό. Έτσι εξηγείται ακριβώς και η βία (οι πειρατικές πρα­

κτικές) που απελευθέρωσε η αναδιάρθρωση στο νερό. Η διάλυση των κοινωνικών δικτύων όπου υπήρχαν, η εγκατάλειψη και καταστροφή

των υποδομών, ο αποκλεισμός των φτωχότερων (άρα αδύναμων να

καταναλώσουν) τάξεων από την πρόσβαση σε τρεχούμενο νερό, η λεη­λασία μέσω των τιμών και των αυξήσεων, η αύξηση - στην τελική - της

απόσπασης απόλυτης υπεραξίας, δεν είναι πρακτικές που αντιστοι­χούν γενικά κι αφηρημένα στην καπιταλιστική επιχείρηση. Α ν τ ι ­

68

σ τ ο ιχ ο ύ ν σ ’ α υ τό που θα μ π ο ρ ο ύ σ α μ ε να ο ν ο μ ά σ ο υ ­με "ο ι υ δ ά τ ιν ε ς π ε ρ ιφ ρ ά ξ ε ις " το υ τ έ λ ο υ ς το υ 200υ α ιώ ν α : βίαιη αποδιάρθρωση του προηγούμενου μοντέλου, κατα­

σκευή καταναλωτών, ισχυροποίηση της αγοράς και των εταιρειών της,

προκειμένου να παγιωθεί το νερό στη νέα του διάσταση, την εμπορευ-

ματική.

Έχοντας πράγματι ένα χαρακτήρα "πρωταρχικής συσσώρευσης" για την εμπορευματοποίηση του νερού, οι ιδιωτικοποιήσεις των αστικών δικτύων που ξεκίνησαν το 1988, γνώρισαν μια αλματώδη επέκταση

μέχρι το 1997 και στη συνέχεια μπήκαν σε τροχιά ύφεσης. Οι πιο ελκυ­στικές για τους εμπόρους περιπτώσεις είχαν ήδη "κλείσει" και μάλιστα

με πολυετείς συμβάσεις. Πολλά συμβόλαια ακυρώθηκαν εξαιτίας των κινητοποιήσεων ενάντιά τους. Μετά την κρίση στην νοτιοανατολική Ασία και την λατινική Αμερική πολλές επενδύσεις εξαερώθηκαν, υπο­

χρεώνοντας τις εταιρείες να αναπροσαρμόσουν την πολιτική τους στον

τρίτο κόσμο. Και πάνω απ’ όλα υπήρχε ένα αξεπέραστο όριο στο μέχρι που οι κατώτερες τάξεις μπορούσαν να τροφοδοτούν τις εταιρείες με καταναλωτές και κέρδη. Η Jessica Budds και ο Gordon McGranahan,

στο "Are the debates on water privatization missing the point?" περι­

γράφουν ακριβώς αυτή την κατάσταση:Ένας αριθμός πολυεθνικών του νερού έχει καταλήξει στο

συμπέρασμα πως οι πληθυσμοί με χαμηλά εισοδήματα δεν αντι­

προσωπεύουν μια ελκυστική αγορά γιατί είναι πολύ φτωχοί

ώστε να γίνει η αγορά κερδοφόρα και προκαλούν μεγάλα επι­

χειρηματικά ρίσκα. Ο διευθυντής της Saur είπε π ω ς στο Νότο οι

χρήστες που είναι ικανοί να πληρώσουν τις τιμές που απαιτούν

οι επενδύσεις έχουν μικρή εμβέλεια, ότι ο στόχος σύνδεσης στο

δίκτυο όλων των χρηστών ήταν μη ρεαλιστικός, κι ότι οι επιδο­

τήσεις από τον δημόσιο τομέα και οι ήπιες επενδύσεις είναι

ουσιώδεις προκειμένου να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι. Α ντι­

πρόσωποι της Veolia (Vwendi) δήλωσαν ότι τα κέρδη εξαρτώ-

νται από επαρκή και σίγουρα έσοδα από τους χρήστες των υπη­

ρεσιών, γι’ αυτό είναι απίθανο στους χρήστες αυτούς να συμπε-

ριληφθούν οι φτωχές ομάδες. Ο γενικός διευθυντής της Biwater,

69

αναφερόμενος στην Ζιμπάμπουε, επίσης είπε: "από μια κοινωνι­

κή οπτική αυτά τα σχέδια είναι βιώσιμα, αλλά από την οπτική

του ιδιωτικού τομέα, δεν είναι καθόλου".

Όψιμα συμπεράσματα, αν συγκριθούν με όσα προηγήθηκαν. Μετά

από μια ηρωική δεκαετία για τις εταιρείες νερού και τα κέρδη τους, οι επιχειρηματικές δραστηριότητες στα αστικά δίκτυα άρχισαν να ανα­

προσαρμόζονται. Ας έχουμε στο μυαλό μας πως η κατασκευή της αστι­

κής αγοράς νερού (η οικιακή κατανάλωση, με μια διευρυμένη έννοια)

είναι διπλή. Εκτός από τα δίκτυα αφορά εξίσου τα εμφιαλωμένα, οπότε

για την καπιταλιστική οικονομία του νερού είναι ζήτημα στρατηγικής σημασίας η συμπληρωματικότητα και η σύνθεση των δύο τομέων. Και

πράγματι. Στον πρώτο γύρο, οι ιδιωτικοποιήσεις των δικτύων έστησαν

το πεδίο για ένα τεράστιο πλιάτσικο σε πολλές πόλεις του πλανήτη, που

άφησαν σαν μια ακόμη παρακαταθήκη για τα αφεντικά την ακόμα μεγαλύτερη απαξίωση των δικτύων. Η μετατροπή του δικτυακού νερού

σε εμπόρευμα προέκυψε, σαν μια ακόμη "φυσική και λογική" απάντη­

ση συντήρησης και διαφύλαξης των αποθεμάτων, στο μέσο μιας κατα­σκευασμένης κρίσης σπανιότητας, επενδύοντας στην κρίση αυτή μια

υλικότητα πέρα ως πέρα αληθινή. Ο ι ά ν θ ρ ω π ο ι έ χ α σ α ν τη ν ε μ π ισ τ ο σ ύ ν η τ ο υ ς σ το ίδ ιο το ν ε ρ ό (που παρέχει το αστι­

κό δίκτυο). Αυτό που διαπίστωσαν στην Ατλάντα αποκαλύπτει την

πολύτιμη υπηρεσία που πρόσφεραν οι ιδιωτικοποιήσεις των δικτύων

στην επέκταση της αγοράς: αν τα δίκτυα είναι (έγιναν) τελικά "αναξιό­πιστα", τα αφεντικά έχουν την απάντηση που μπορεί να κερδίσει των

εμπιστοσύνη των καταναλωτών. Το εμπόριο εμφιαλωμένου νερού,

μετρώντας ήδη μερικές δεκαετίες "υγιούς" ανάπτυξης, ανοίγεται έξω

από την εγγυημένη του αγορά (τα μεσοαστικά και μεγαλοαστικά στρώ­

ματα) για να δώσει κι αυτό την λύση του στην ύδρευση των πόλεων. Τ ο

‘ να χ έ ρ ι π λ έ ν ε ι τ ’ ά λ λο κ α ι τα δυό το ε μ π ό ρ ε υ μ α .Σ ε ένα επόμενο γύρο θα μπορούσε ακόμη και να διαχωριστεί η οικιακή χρήση που αφορά το πόσιμο νερό από κάθε άλλη, εντάσσοντας την πρώτη στον κύκλο των εμφιαλωμένων και αφήνοντας τις δεύτερες

στην παροχή φτηνού αλλά κακής ποιότητας νερού μέσω δικτύου. Μια τέτοια προοπτική θα μπορούσε να δώσει μια δεύτερη ώθηση στις ιδιω­τικοποιήσεις των δικτύων, συνδυάζοντας λειτουργικά το εμπόριο μέσω

δικτύων με το εμπόριο εμφιαλωμένων. Η Catherine Ferrier, στο

"Bottled Water: Understanding a Social Phenomenon" (409/2001)

γράφει:Είναι το εμφιαλωμένο νερό απειλή στο νερό τον δικτύου; Γίνο­

νται από μερικούς προτάσεις ότι, με δεδομένο ότι το νερό του

δικτύου χρησιμοποιείται για πόση ή μαγείρεμα μόνο σε μικρό

ποσοστό από τα νοικοκυριά, δεν χρειάζεται πλέον να τους προ­

σφέρει κανείς νερό, μέσω δικτύου, που να πληροί τις αυξημένες

προδιαγραφές του πόσιμου νερού. Το νερό του δικτύου θα μπο­

ρούσε να είναι χαμηλής ποιότητας και να αντικαθίσταται, αν

πρόκειται για πόσιμο, από καθαρισμένο νερό που θα διανέμεται

από μεταφορείς μεγάλων συσκευασιών.

ΟΙ ΝΕΡΑΪΔΕΣ ΣΤΙΣ ΡΟΔΕΣ ΤΩΝ ΒΥΤΙΟΦΟΡΩΝ

Φάνηκε ήδη ότι η urban χρήση του νερού είναι εκείνη στην οποία η

σπανιότητα σαν "πρόβλημα" και η εμπορευματοποίηση σα "λύση" μπο­ρούν να ξεδιπλωθούν με την μεγαλύτερη ένταση, η μία μετά την άλλη,

σαν η φυσιολογική τάξη του κόσμου. Μέχρι στιγμής αυτή η διαδικασία

αλλού προχωράει ομαλά κι αλλού έχει διακοπεί. Η πειρατική πρωταρ­

χική συσσώρευση φρενάρει ή μπορεί να φρενάρει απ' τις μαζικές και

συχνά βίαιες αντι-δράσεις των πλέον πληβειακών κοινωνικών στρωμά­

των. Προφανώς τα αφεντικά έκαναν κάποιους λάθος υπολογισμούς, τους οποίους ίσως ξαναδοκιμάσουν αλλιώς. Με μεγαλύτερους και πιο βίαιους εκβιασμούς γύρω από το νερό. Και παρότι οι συνηθισμένες εικονογραφήσεις της δίψας έχουν άμμο (έρημο), η έλλειψη ή η κακή

ποιότητα του πόσιμου νερού στις πόλεις θα έχουν συνέπειες πέρα από

κάθε φαντασία. Σις συνήθειες και στις συμπεριφορές μας. Στις πόλεις

ακόμα και η απειλή της ανομβρίας είναι κάτι μυθικό, που συμβαίνει

αλλού. Πολλώ μάλλον η ίδια η δίψα. Συνεπώς το εμπόριο του π ό σ ι­μου νερού είναι η πλέον αιχμηρή, η πλέον διδακτική και στρατηγική

πλευρά του θέματος. Και σε αντίθεση με την ιδιωτικοποίηση των μαζι-

κής χρήσης δικτύων, που δοκίμασε την τύχη της σε πρώτο γύρο τη

δεκαετία του '90, το εμπόριο ειδικά του πόσιμου νερού έχει μεγάλο παρελθόν.

Πριν ασχοληθούμε με τα δεδομένα του εμφιαλωμένου νερού σήμερα,

αξίζει τον κόπο μια μικρή ιστορική αναδρομή. Η ιδέα του ια μ α τ ικ ο ύ

ν ε ρ ο ύ κρατάει την σκούφια της από τις εμμονές της αριστοκρατίας.

Ορισμένοι έχουν ανακαλύψει τέτοιου είδους δοξασίες ακόμα και στους

ρωμαϊκούς χρόνους, οπότε ίσως πήρε μια λιγότερο ιερή και μυστικιστι­κή και περισσότερο κοσμική μορφή η συνήθεια των λουτρών σε θερμές

πηγές. Μυστικές και μαγικές επενδύσεις στο νερό μας είναι κοντινές

ακόμα και σήμερα. Η μυθολογία του χριστιανισμού (και η τελετουργία

του) έχει ανάμεσα σε άλλα στην πρώτη γραμμή την βάπτιση σαν πράξη εξαγνισμού. Ανάλογες πρακτικές υπάρχουν ακόμα και σε άλλους πολι­

τισμούς (ινδουϊστικές τελετές στον Γάγγη, που θεωρείται "ιερός ποτα­

μός"). Η κοσμική εξέλιξη πάντως, είτε κατάγεται απ' την Ρώμη είτε απ'

αλλού, αφορά το νερό και το μπάνιο σα θεραπεία.

71

72

Αυτή η ιδέα φούντωσε ξανά τον 190 αιώνα, στους κόλπους της αστι­κής τάξης πλέον. Τα θερμά και με πολλά άλατα νερά πηγών θεωρήθη­καν πηγή ευεξίας ή και θεραπείας. Κάπου εκεί, λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, κάποιος ιδιοκτήτης ιαματικής πηγής στη Γαλλία, σκέφτη- κε ότι οι πελάτες του θα ήταν ιδιαίτερα ευχαριστημένοι αν μπορούσαν να πάρουν το ιαματικό νερό μαζί τους, στα σπίτια τους. Το εμφιάλωσε

και άρχισε να τους το πουλάει - έμελλε να γίνει ο πρόγονος της μιας απ'

τις δύο μεγαλύτερες στη Γαλλία και παγκόσμια εταιρείες εμπορίου

εμφιαλωμένου νερού.Η συσχέτιση κάποιου είδους νερού με την καλή υγεία, σε μια εποχή

άλλωστε που ούτε η χημεία ούτε η ιατρική είχαν τα σημερινά επιχειρή­

ματα, μπορεί να θεωρηθεί γκροτέσκα. Πράγματι, υπήρξαν και σπαρ­

ταριστά επεισόδια αυτής της μόδας, όπως εκείνο όπου θεωρήθηκε ότι το ράδιο (σαν φυσικό ραδιενεργό άλας μέσα στο νερό) είναι εξαιρετι­κά θεραπευτικό. Είναι άγνωστος ο αριθμός των αστών που στις αρχές

του 200υ αιώνα κατανάλωσαν με σιγουριά και επιμονή εμφιαλωμένο

ραδιενεργό νερό... για να καταλήξουν να πεθάνουν συχνά από καρκί­

νους.Με την συσχέτιση ανάμεσα στο ειδικής ποιότητας νερό και την υγεία

να είναι εμμονή των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, και με το

κόστος αυτής της εμμονής να είναι γενικά υψηλό, μέχρι την δεκαετία

του '50 το εμφιαλωμένο νερό παράπαιε ανάμεσα στο να είναι ένδειξη λούσου και ένδειξη ασθενικότητας. Στην καλύτερη των περιπτώσεων,

η κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού με διοξείδιο του άνθρακα θα μπο­

ρούσε να σημαίνει ύπαρξη στομαχικών προβλημάτων. Αλλά ήταν εκεί,

απ' τα τέλη της δεκαετίας του '50 και τις αρχές του '6ο, που ο υ γ ι ε ι -

ν ι σ μ ό ς ξαναμπήκε στις (πρωτοκοσμικές) πόλεις σα μαζικό φαινόμε­νο. Και το εμφιαλωμένο νερό άρχισε να γίνεται σημάδι (διατροφικής)

φ ρ ο ν τ ίδ α ς το υ ε α υ τ ο ύ .θα υπέθετε κανείς ότι τα "προβλήματα", πραγματικά ή φανταστικά,

των δημόσιων δικτύων παροχής πόσιμου νερού προηγήθηκαν της ανά­

δειξης του εμφιαλωμένου νερού σαν "λύσης"... Παράδοξο ή όχι το

πράγμα ξεκίνησε μάλλον ανάποδα. Στα 1971» Υ*α παράδειγμα, τα δημό­σια δίκτυα του Παρισιού δεν είχαν υποστεί κάποιου είδους κατάρρευ­ση. Κι όμως οι στατιστικές αναφέρουν πως η μέση κατανάλωση εμφια-

73

Νερό για ευαίσθητους

Η λεζάντα πάνω δεξιά γράφει: "Ο Τζακ Νίκολσον πίνει μόνο νερό Ethos. Γιατί; Η

εταιρεία δωρίζει το 50% των κερδών της για προγράμματα βελτίωσης πόσιμου

νερού στην Ινδία και στην Αιθιοπία."

Αριστερά: "εργο τέχνης" έως και για συλλέκτες.

Δεξιά: Μετανερό, ιαπωνικής σύλληψης

74Χωμένου νερού ανά κάτοικο της πόλης ήταν 85 λίτρα τον χρόνο...

Ποσότητα μικρή, που όμως είναι τέτοια μόνο και μόνο επειδή έχει γίνει αναγωγή "κατά κεφαλήν", ενώ είναι προφανές ότι μόνο ένας ευρύς μεν αλλά κοινωνικά προσδιορίσιμος πυρήνας, τα μεσαία στρώματα, έπιναν

στις αρχές της δεκαετίας του '70 εμφιαλωμένο. Και στην άλλη πλευρά

του Ατλαντικού, στις Η ΠΑ, το 1974 η κατανάλωση εμφιαλωμένου ήταν μια καλή μπίζνα του ύψους των 1,35 δισεκατομυρίων λίτρων. Η Catherine Ferrier στο "Bottled Water: Understanding a Social

Phenomenon" αποδίδει σε αξιωματούχο της υπηρεσίας τροφίμων και

γεωργίας του ΟΗΕ το σχόλιο:... Υπάρχει μια τρέλα με το να πίνεις "φυσικό" ή "πηγαίο" νερό,

είτε με αέριο είτε όχι. Πολλοί καταναλωτές πιστεύουν ότι το νερό

που προέρχεται από πηγές, λίμνες, ποτάμια και πηγάδια έχει

σχεδόν μαγικές ιδιότητες και μεγάλη διατροφική αξία. Αυτή η

ιδέα είναι λανθασμένη. Το εμφιαλωμένο νερό έχει μικρές ποσό­

τητες ορυκτών όπως το ασβέστιο, το μαγνήσιο και άλλα, όμως το

ίδιο συμβαίνει στο νερό του δικτύου πολλών πόλεων και δήμων.

Μια έρευνα που συνέκρινε το νερό ευρείας κατανάλωσης πολ­

λώ ν πόλεων κατέληξε ότι δεν υπάρχει στις ΗΠΑ νερό καλύτερης

ποιότητας απ' το νερό του δικτύου της Νέας Υόρκης...

Είναι άραγε, ή ήταν ποτέ, τόσο ανεξήγητα αφελείς οι καταναλωτές

του εμφιαλωμένου νερού ώστε να μην ξέρουν ότι καί το νερό που

συγκεντρώνεται για να διανεμηθεί μέσα από δημόσια δίκτυα προέρχε­ται επίσης από ποτάμια, λίμνες και πηγές; Ήταν τόσο αφελή τα μεσο-

στρώματα της καπιταλιστικής δύσης την δεκαετία του '70 ώστε να

έχουν τόσο αφηρημένες παραστάσεις για την μαγεία του (εμφιαλωμέ­νου) νερού; Δεν θα συμφωνήσουμε.

Ο υγιεινισμός που απ' την δεκαετία του '6ο και ύστερα άρχισε να

κατακτά τη ζωή (και τα μυαλά) όλων και περισσότερων στον αναπτυγ­

μένο καπιταλιστικά κόσμο, δεν ήταν μια στενά και στεγνά ιατρική ιδέα. Ήταν - και είναι - μια πολιτική ιδέα διάκρισης του "δικού μου"

τρόπου ζωής (όπου χρειάζεται και διατροφής) από τον τρόπο ζωής των

πολλών, της μάζας. Μπορεί αυτός ο "δικός μου τρόπος ζωής" να ξεκί­νησε σαν ένα γεμάτο αριστοκρατικές αναμνήσεις ρομαντικό ταξίδι των

75μεσοαστών, και μπορεί επίσης να έχει καταλήξει σαν μαζικό και λού- μπεν παραμύθι για μικροαστική κατανάλωση. Όμως πίσω, μέσα, πάνω και κάτω απ’ τον υγιεινισμό υπάρχει η εξής πολιτική ανάγνωση του

"υγιούς" και του "παθολογικού": στον καπιταλισμό ό,τι παράγεται και

καταναλώνεται μαζικά (δεν μπορεί παρά να) προκαλεί κάποτε φθορά. Αλλά υπάρχει περιθώριο και χώρος για απόδραση. Αρκεί να υπάρχουν χρήματα γι' αυτήν. Υγιές είναι τελικά (έτσι ξεκίνησε...) το εξαιρετικό, το έξω (έστω και φαινομενικά) απ' την μαζική (παραγωγή ή/και κατα­

νάλωση). Αυτό που μπορεί να επενδυθεί με την διάκριση του "Εγώ".Είναι λογικό άλλωστε ότι η παλιά και η νέα μεσαία τάξη των πόλεων,

όταν έθεσε στον εαυτό της το θέμα απ' την δεκαετία του '6ο και μετά,

δεν θα μπορούσε να αντιλαμβάνεται ούτε την "υγεία" της ούτε οτιδή­ποτε άλλο, παρά σα ζήτημα ιδιοκτησίας και διάκρισης. Το ίδιο έκαναν και οι πρόγονοί της. Συνεπώς, το εμφιαλωμένο νερό πάνω στο τραπέζι

δεν ήταν στα μάτια της (πιο) υγιεινό από εκείνο της βρύσης επειδή

προερχόταν από "μαγικές" πηγές και "θαυματουργά" ποτάμια. Αλλά

επειδή προερχόταν από δ ια φ ο ρ ε τ ικ έ ς πηγές, λίμνες και ποτάμια

απ' ότι το "μαζικής" παροχής νερό του δικτύου. Ας πούμε: απρόσιτα για τους κοινούς θνητούς. Επειδή ήταν α κ ρ ιβ ό τ ε ρ ο , εγγύηση πως δεν

θα μπορούσε να το πίνει ο καθένας. Και επειδή ήταν π ε ρ ι/ ο ρ ισ μ έ ­

νο , φ ρ α γ μ έ ν ο μέσα στη συσκευασία του, στολίδι στο τραπέζι, άρα

αναγνωρίσιμο σαν "διακριτό" αντικείμενο του βίου.Αν υπήρξε λοιπόν επένδυση του εμφιαλωμένου νερού με "μαγικές"

ιδιότητες και "υψηλής διατροφικότητας" αξίες απ' τα τέλη της δεκαε­

τίας του'6ο και μετά, α υτή η μ α γ ε ία κ α ι α υτή η υψ η λή

δ ια τ ρ ο φ ικ ό τ η τ α ή τ α ν με τη σ ε ιρ ά τ ο υ ς τ α ξ ικ ά

π ρ ο σ δ ιο ρ ισ μ έ ν ε ς . Η αστική τάξη ή τα τμήματά της με την μεγα­

λύτερη ιδεολογική ετοιμότητα, μέσα στη μεγάλη ανακατοσούρα των αμφισβητήσεων του '6ο και του '70, άρχισαν να ξαναστήνουν τα όρια

(των άλλων) και τα σήματα (της υπεροχής τους), κατασκευάζοντας

ανάμεσα στα άλλα μια γενική ιδέα "απόδρασης" - τον υγιεινισμό. Δεν

ήταν μόνο το νερό που μπήκε στο ρεπερτόριό του. Ήταν και το νερό. Για την ακρίβεια το νερό "βγήκε" (λειτουργικά και συμβολικά) απ’ το

δίκτυο (μια απ' τις αναπαραστάσεις του σε κρίση απ' τα seventies κρά­τους πρόνοιας) και "μπήκε" στο μπουκάλι (μια απ' τις αναπαραστάσεις

76της ατομικής ιδιοκτησίας). Πράγμα που είχε ενδιαφέρουσες και μακράς διάρκειας πρακτικές συνέπειες.

Η αγορά εμφιαλωμένου νερού θεωρείται παγκόσμια από τις πλέον

"ραγδαία αναπτυσσόμενες". Το μεγαλύτερο μέρος της είναι οι κοινω­νίες του πρώτου κόσμου, για τις οποίες οι στατιστικές αναφέρουν

αύξηση των πωλήσεων 7% το χρόνο κατά μέσο όρο τα τελευταία 30 χρόνια. Αλλά οι "πολλά υποσχόμενες" αγορές εντοπίζονται στην Ασία

και στα κράτη του Ειρηνικού, όπως η Ινδία και η Κίνα.

Έτσι, για παράδειγμα, ο ετήσιος μέσος όρος κατανάλωσης εμφιαλω­μένου (με την γνωστή διαίρεση: συνολική ποσότητα πωλήσεων διά

συνολικός πληθυσμός) ήταν το 1976 5,7 λίτρα / άτομο, το 1986 ήταν 17 λίτρα / άτομο, και το 1999 ήταν 3 5 λίτρα / άτομο. Στην Ινδία απ' την άλλη μεριά, όπου μέχρι το 1992 η ζήτηση εμφιαλωμένου περιοριζόταν στους ξένους τουρίστες, στα συνέδρια και στις συναντήσεις στελεχών, η βιομηχανία εμφιαλωμένου νερού κατάφερε να αξιοποιήσει (ή και να

προκαλέσει) την ραγδαία επιδείνωση των δημόσιων δικτύων κι έτσι

σήμερα υπάρχουν στην Ινδία τουλάχιστον ιοο εταιρείες, με τζίρο 70

εκατομύρια δολάρια, πάνω από 15.000 απασχολούμενους, και μέσο

όρο αύξησης 50% τον χρόνο. Στη Γαλλία περίπου το μισό του πληθυ­σμού δεν πίνει το νερό του δικτύου επικαλούμενο συνήθως την κακή

του γεύση. Έτσι στη Γαλλία η μέση ετήσια κατανάλωση εμφιαλωμένου

νερού υπολογίζεται στα 112 λίτρα το άτομο. Ενώ στην Ιταλία η αγορά

είναι ακόμα μεγαλύτερη: 155 λίτρα το άτομο.Ωστόσο αυτά τα νούμερα, τα οποία προβάλουν και οι ίδιες οι εται­

ρείες σαν επίδειξη του εμπορικού δυναμισμού τους, έχουν μικρότερη

σημασία από άλλα. Γιατί θα έπρεπε να ρωτήσουμε: τί ακριβώς πουλά­

νε οι εταιρείες εμφιαλωμένου νερού; Και πώς το πουλάνε;Το νερό ανάμεσα στις υπόλοιπες "παραξενιές" του σαν εμπόρευμα

έχει κι αυτήν: είναι δύσκολο να διαφοροποιηθεί κατ' αρχήν, σαν πωλούμενο υλικό, από έμπορο σε έμπορο έτσι ώστε να υπηρετήσει τον "υγιή ανταγωνισμό της αγοράς". Το μισό κλειδί της εμπορικής διαφο­

ροποίησης και άρα της προώθησης των πωλήσεων είναι αυτό που έφτιαξε η ίδια η ιδεολογία του υγιεινισμού όπως την περιγράψαμε νωρίτερα: η σ υ σ κ ε υ α σ ία . Το άλλο μισό είναι η χ η μ ικ ή α ν ά λ υ ­

77ση τω ν σ υ σ τ α τ ικ ώ ν του νερού. Η σ υ σ κ ε υ α σ ία α ν τ ιπ ρ ο ­σ ω π ε ύ ε ι το ν γ ε ν ικ ό φ ε τ ιχ ισ μ ό τη ς ιδ ιο κ τ η σ ία ς . Το χ η μ ικ ό π ε ρ ιε χ ό μ ε ν ο το υ ν ε ρ ο ύ α ν τ ιπ ρ ο σ ω π ε ύ ε ι το ν φ ε τ ιχ ισ μ ό τη ς δ ια τ ρ ο φ ικ ή ς ιδ ιο κ τ η σ ία ς / κ α τ α κ ρ ά ­

τ η σ η ς .Το υλικό που κάτα κύριο λόγο χρησιμοποιείται στην εμφιάλωση του

νερού είναι το PVC και (τα τελευταία χρόνια) το ΡΕΤ. Αν υπολογίζου­

με ότι κάθε πλαστικό μπουκάλι ΡΕΤ ζυγίζει 25 γραμμάρια ανά λίτρο περιεχομένου και ότι η παγκόσμια κατανάλωση εμφιαλωμένου το 2001 ήταν σχεδόν 90 δισεκατομύρια λίτρα, τότε τουλάχιστον 1,5 εκατομύριο

τόνοι πλαστικού πήγαν εκείνη τη χρονιά στη συσκευασία του νερού.

Αυτό σημαίνει μια τεράστια μπίζνα για την βιομηχανία του πετρελαί­

ου. Και καθώς το κόστος του πλαστικού παρακολουθεί τις διακυμάν­σεις των τιμών του πετρελαίου γίνονται ξεκάθαρα δύο πράγματα.

Πρώτον ότι το πλαστικό μπουκάλι του εμφιαλωμένου νερού είναι πολύ

ακριβότερο από το ίδιο το περιεχόμενό του. Και δεύτερον ότι η παρα­

γωγή συσκευασιών νερού είναι η ίδια μια ιδιαίτερα υδροβόρα διαδικα­

σία. Και ρυπογόνα...Χαρακτηριστική είναι η σύγκριση των τιμών μεταξύ του εμφιαλωμέ­

νου νερού και του παρεχόμενου από δίκτυα ύδρευσης. Στις ΗΠΑ οι

τιμές του εμφιαλωμένου νερού το 2001 κυμαίνονταν από 0,2 έως 1,5

δολάριο το λίτρο. Αντίστοιχα η τιμή του νερού δικτύου κυμαινόταν από

0,2 έως 0 ,7 5 δολάριο το κυβικό, δηλαδή τα ιοοο λίτρα. Κάνοντας όλους τους συνδυασμούς προκύπτει πως στην καλύτερη περίπτωση το

εμφιαλωμένο νερό πουλιόταν (το 2001) 240 φορές ακριβότερα

από το νερό της βρύσης (αν πάρουμε το φτηνότερο εμφιαλωμένο και το ακριβότερο δικτύου). Ενώ στην χειρότερη περίπτωση ήταν ιο.οοο φορές ακριβότερο (αν συγκρίνουμε το ακριβότερο εμφια­

λωμένο με το φτηνότερο δικτύου).

Στην Ελλάδα, στην Αθήνα συγκεκριμένα, το δημόσια παρεχόμενο νερό είχε τιμή (το καλοκαίρι του 2004) 0,38 ευρώ το κυβικό (τα ιοοο

λίτρα) για κατανάλωση έως 15 κυβικά, και 0,59 ευρώ το κυβικό από 'κει και πάνω. Οι τιμές του εμφιαλωμένου απ' την άλλη κυμαίνονταν τον ίδιο καιρό μεταξύ 0,22 ευρώ το λίτρο (η μεμονωμένη συσκευασία του 1,5 λίτρου σε σούπερ μάρκετ πουλιόταν όχι κάτω από 0,33 ευρώ) και

78

τουλάχιστον 1,5 ευρώ το λίτρο (η ίδια συσκευασία σε τουριστική χρήση). Αρα στην καλύτερη περίπτωση το εμφιαλωμένο πουλιόταν

373 φορές ακριβότερα από εκείνο της βρύσης και στην χειρό­τερη 3 9 5 0 φορές ακριβότερα. Σ υ ν ή θ ω ς μ ά λ ισ τ α π ρ ό κ ε ι­

τα ι α κ ρ ιβ ώ ς γ ια το ίδ ιο ν ε ρ ό είτε μιλάμε για την αγορά των

ΗΠΑ είτε για την αγορά της Ελλάδας, είτε οποιαδήποτε άλλη: οι εται­ρείες εμφιάλωσης γεμίζουν, χωρίς να το διατυμπανίζουν, τα τόσο κερ­

δοφόρα μπουκάλια τους με νερό των τοπικών δικτύων.

Με τέτοιου είδους διαφορές στις εμπορικές τιμές της πρώτης ύλης

(του νερού) δεν είναι να απορεί κανείς που ο πρόεδρος της Perrier

Corporation, σε μια έκρηξη ειλικρίνειας, παραδέχτηκε πως κάποια

στιγμή "δεν πίστευε στα μάτια του":... Εκείνο που με εντυπώσιασε ήταν ...ότι αυτό που χρειάζεται

να κάνεις είναι απλά να βγάλεις το νερό από το έδαφος... Και

ύστερα μπορείς να το πουλήσεις ακριβότερα από το κρασί, το

γάλα ή το πετρέλαιο".

Ακριβότερα απ’ το πετρέλαιο... ακριβώς!Φυσικά οι εταιρείες "παραγωγής" και εμπορίου εμφιαλωμένου νερού

έχουν να επικαλεστούν μια σειρά έξοδα πέρα απ' το κόστος της πρώτης ύλης τους (του νερού) αυτής καθεαυτής. Συσκευασία, μεταφορικά,

διαφήμιση, εμπλουτισμός της σύστασης. Αν υπολογιστούν κι αυτά

(λένε οι ειδικοί του κλάδου) το ποσοστό καθαρού κέρδους στο εμφια­λωμένο νερό είναι ένα "φτωχό" 25 με 30%. Φτωχό; Όχι και τόσο. Πολ­λοί άλλοι κλάδοι της καπιταλιστικής μηχανής δουλεύουν ευχαρίστως

με κέρδη μικρότερα από το ΐ/ιο εκείνων του εμφιαλωμένου νερού. Η

βιομηχανία του νερού σ' αυτήν την εκδοχή της αποτελεί μια τεράστια

ανάσα για την καπιταλιστική κερδοφορία συνολικά: ανεβάζει σημαντι­κά και εύκολα το λεγόμενο "μέσο ποσοστό κέρδους" όλων των αφεντι­

κών. Γι' αυτό αποτελεί έναν κλάδο που αξίζει το όνομα "κλάδος αιχ­

μής"·

Η συσκευασία είναι σημαντική παράμετρος της εμπορικής επιτυχίας

κάθε επιμέρους φίρμας εμφιαλωμένου νερού. Σε ένα εμπόριο που δεν μπορεί ο καταναλωτής να ξεχωρίσει την διαφορά (που συχνά δεν

υπάρχει καν), σε ένα εμπόρευμα που δεν έχει ούτε χρώμα, ούτε ιδιαί­

79τερη μυρωδιά, ούτε σχεδόν γεύση, η συσκευασία είναι "όλα τα λεφτά" στο ράφι. Συνεπώς τα μπουκάλια σχεδιάζονται και ξανασχεδιάζονται για να τραβάνε την προσοχή. Όπως θα έλεγε ο υπεύθυνος πωλήσεων

οποιοσδήποτε εταιρείας:Η συσκευασία είναι που φτιάχνει το brand name. Και το

brand name φτιάχνει την συσκευασία. Ένα προϊόν νερού πρέπει

να είναι αναγνωρίσιμο για να πουληθεί, και η εμφάνισή του πρέ­

πει να παραπέμπει σε θέματα όπως η εξυπηρέτηση, η ασφάλεια,

η υγιεινή...

Το ρεπερτόριο της αναγνωρισιμότητας δεν είναι σπουδαίο. Και ο

ανταγωνισμός είναι σκληρός. Εμπορικά πετυχημένη τομή θεωρήθηκε

η μικρή συσκευασία του μισού ή του ι/3 του λίτρου, που κρατιέται

εύκολα στο χέρι ή μπαίνει σε τσάντα. Δυο ποτήρια νερό... για τον

δρόμο. Η τελευταία τάση της αγοράς είναι τα ειδικά καπάκια, εφόσον καταργούν το ποτήρι, και εξυπηρετούν το πιόσιμο εν κινήσει... Από την

άλλη μεριά νέο πεδίο εκμετάλλευσης έχει ανοίξει με τις μεγάλες συσκευασίες που προσαρμόζονται σε μηχανή. Για τα γραφεία ή άλλους δημόσιους χώρους. Η διαφημιστική πείρα μάλιστα υποδεικνύει πως

όσο περισσότερο βρίσκεται σε κοινή θέα το εμφιαλωμένο νερό, τόσο

μεγαλύτερη δίψα προκαλεί...

Η χημική σύσταση του εμφιαλωμένου νερού, σαν εφαρμοσμένος δωδεκάλογος του υγιεινισμού, είναι το άλλο μισό του εμπορικού ενδια­

φέροντος. Νερό; Τι νερό; Οι φίρμες παράγουν και αναπαράγουν τα

κυρίαρχα κλισέ και προσπαθούν να συνδέσουν τα νερά τους με συγκε­

κριμένους φετιχισμούς. Τον αθλητισμό, το fitness, το αδυνάτισμα, την

μόδα. Το γαλλικής προέλευσης Evian αυτοπαρουσιάζεται τα τελευταία 50 χρόνια σαν ιδανικό για μωρά, δίνοντας έμφαση στο ότι η χαμηλή

του περιεκτικότητα σε άλατα είναι κατάλληλη για τις τρυφερές ηλι­κίες... Η στρατηγική προώθησης της συγκεκριμένης εταιρείας κεφα-

λαιοποιεί την μητρική φροντίδα και τις ανησυχίες της σύγχρονης κατα­

ναλωτικής (και φοβολάγνας) οικογένειας, ξεκινώντας από το ροζ χρώμα της ετικέτας και φτάνοντας μέχρι τις χρηματοδοτήσεις παιδια­

τρικών ερευνών και τα βραβεία στις σχολές μαιών. To Love Water

μοστράρεται σαν "ένα από τα καλύτερα αφροδισιακά της φύσης" λόγω της περιεκτικότητάς του σε λίθιο... To Pure Pet Water προωθείται σαν

8ο

ιδιαίτερα κατάλληλο για κατοικίδια ζώα λόγω της χαμηλής περιεκτικό- τητάς του σε άλατα... (πράγμα που θα μπορούσε να δημιουργήσει περίεργους συσχετισμούς μεταξύ κατοικίδιων και μωρών).

Αυτά και άλλα είναι τα "νέα προϊόντα νερού". To Volvic κυκλοφορεί με άρωμα λεμονιού, πορτοκαλιού ή μέντας. To Pure Life της Nestle

είναι εμπλουτισμένο με άλατα. Η αμερικανική Life0 2 International

πουλάει νερό εμπλουτισμένο σε οξυγόνο, για το οποίο διατείνεται ότι βοηθάει τους αθλητές, όσους βρίσκονται σε μετεγχειρητική κατάσταση και γενικά όποιους κουράζονται... Η γαλλική Danone λάνσαρε στα

τέλη του 1999 το Talians, με μεγάλα ποσοστά αλάτων και ειδικά ασβε­

στίου, σαν κατάλληλο για εγκύους. To Courmayeur της Neptune και το

Μ ε φόντο φίρμες εμφυαλωμένου, κάτι σπέσιαλ:

αριστερά, (αρωματισμένο) νερό για σκύλους

δεξιά, (ευλογημένο) νερό για χριστιανούς.

8 ι

Vistanella της Danone προτείνονται σε όσους θέλουν να χάσουν βάρος.

Η τελευταία ιδέα είναι το νερό - κοκτέιλ προελεύσεων, ή νερό "πολυ- πηγών". Τον Μάιο του 2000 η Nestle λάνσαρε ένα τέτοιο προϊόν με το

όνομα Aquarel. Η Danone απάντησε στο τέλος εκείνης της χρονιάς με το ανάλογο υγιεινό κοκτέιλ νερού Danonn...

Τα μεταφορικά του εμφιαλωμένου νερού, που πληρώνονται φυσικά από τους καταναλωτές, είναι μια άλλη ενδιαφέρουσα παράμετρος του

εμπορίου. Συνήθως οι μεγάλες εταιρείες επιδιώκουν να εξαγοράζουν την εκμετάλλευση θέσεων φυσικής συγκέντρωσης νερού (λιμνών,

ποταμών, υπόγειων υδάτων) κοντά σε αγορές (πόλεις, περιφέρειες) ή

να εξαγοράσουν τοπικές εταιρείες που έχουν ήδη πλασαριστεί στην

πιάτσα της περιοχής, για να μειώνουν το κόστος μεταφοράς. Συμβαίνει όμως και το ανάποδο. Η Σουηδία για παράδειγμα είναι μεγάλος εξα-

γωγέας εμφιαλωμένου νερού (791 τόνους ανά μήνα το 2001) και ταυ­τόχρονα ακόμα μεγαλύτερος εισαγωγέας (1305 τόνους ανά μήνα). Δεν είναι αντιφατικό κάτι τέτοιο;

Μόνο αν το σκεφτεί κανείς πρόχειρα. Παίζοντας (οι εμφιαλωτές και

οι έμποροι νερού) με διαφορετικές "προελεύσεις" νερού ή και (υποτι­

θέμενα) διαφορετικές "ποιότητες", προσπαθούν να κρατάνε τις τιμές

ψηλά. Το εισαγόμενο, όταν πιάνει σε μια αγορά, δικαιολογείται να

είναι ακριβότερο. Έτσι δημιουργεί περιθώρια προς τα πάνω και για τις τιμές των νερών εντόπιας προέλευσης. Καθώς το μεγαλύτερο μέρος

του παγκόσμιου εμπορίου εμφιαλωμένου νερού βρίσκεται στα χέρια

λίγων εταιρειών, εισαγωγείς και εξαγωγείς του ενός κράτους (και ανά­

λογα εξάγωγείς και εισαγωγείς του άλλου), είναι συχνά διαφορετικές θυγατρικές του ίδιου ομίλου. Συνεπώς το διασυνοριακό εμπόριο εμφιαλωμένου νερού επιτρέπει υπό ορισμένες προϋποθέσεις (του είδους "ωριμότητα" της αγοράς) να βγαίνουν κέρδη και από την μετα­

φορά του από μακριά.

Τα δεδομένα για το παρόν και το μέλλον της αγοράς του εμφιαλωμέ­

νου νερού είναι κάτι παραπάνω από ρόδινα. Είναι εντυπωσιακά επει­

δή στηρίζονται σε ένα ακλόνητο ατού: αυτό που στον σύγχρονο καπι­ταλισμό λέγεται "καταναλωτική συνείδηση"!!! Το 1990 γενικά ο κλάδος

και ειδικά μια από τις μεγαλύτερες εταιρείες του απειλήθηκαν πολύ σοβαρά. Η Perrier αναγκάστηκε να αποσύρει 28ο εκατομύρια μπου­

82

κάλια απ' το διάσημο νερό της από 750.000 σημεία πώλησης σε όλον τον πλανήτη εξαιτίας της ανακάλυψης ότι οι συγκεντρώσεις βενζολίου ήταν πολύ πάνω από τα επιτρεπόμενα όρια σύμφωνα με τη νομοθεσία

των ΗΠΑ. Ήταν από 8 έως 17 μικρογραμμάρια αντί για 5 · Το "σκάνδα­λο" ήταν τεράστιο και κόστισε στην Perrier 133 εκατομύρια δολάρια. Παρ' όλα αυτά ούτε η συγκεκριμένη εταιρεία κατέρρευσε ούτε η γενι­κή "εμπιστοσύνη" των καταναλωτών στο εμφιαλωμένο νερό κλονίστη­

κε. Δρόμος επιστροφής τους στο δημόσια παρεχόμενο νερό μέσω

δικτύων δεν φαίνεται να υπάρχει. Τα εμφιαλωμένα κέρδη συνέχισαν

την ανηφόρα τους.

Και είναι ακριβώς αυτό το περιστατικό (το γεγονός δηλαδή ότι χιλιά­

δες υγιεινιστές, σπορτίβ και life style καταναλωτές έπιναν συσκευα­

σμένο απ' την Perrier δηλητήριο αλλά το "ξεπέρασαν" γρήγορα), που

μας δείχνει τις ενδιαφέρουσες και μακρόπνοες συνέπειες που έχει το

πάντρεμα του καταναλωτικού φετιχισμού με το νερό. Το συμβάν με το Perrier, όταν καταλάγιασε η πρώτη αναταραχή, αντιμετωπίστηκε με

την ίδια ψυχραιμία που αντιμετωπίζονται παρόμοιες μαζικές βιομηχα­

νικές βλάβες. Το προϊόν αποσύρεται, αντικαθίσταται, η εταιρεία ζητά­ει συγγνώμη, ενδεχομένως πληρώνει κάποιες αποζημιώσεις.... Και η ζωή, η καπιταλιστική ζωή, συνεχίζεται.

Και ο υγιεινισμός; Το καθαρό και γάργαρο νερό της πηγής;

Σημειώσαμε νωρίτερα πως δεν πρόκειται παρά για μια ιδεολογική διαδικασία, μια συμβολική επένδυση. Η " δ ια φ ά ν ε ια " του μπου­καλιού μαζί με τον ποσοτικό και εννοιολογικό περιορισμό του πόσιμου νερού (σε αντίθεση με την σκοτεινή και ανεξέλεγκτη ροή του σε δίκτυα

κάτω από το χώμα) ε ίν α ι έ ν α ς π ο λ ύ δ υ ν α τ ό ς σ υ μ β ο λ ι­σ μ ό ς ξεπερνάει κατά πολύ το ατύχημα μιας δηλητηριασμένης παρτί­

δας. Κι ο πιο αρχάριος διαφημιστής ξέρει αυτό που δεν έμαθαν ποτέ όλες οι θεότητες του νερού: ότι το "υγρό της ζωής" στις τελετουργίες του ώριμου καπιταλισμού πρέπει να είναι (ή να μοιάζει πως είναι) από­

λυτα ελεγχόμενο από το τεχνοϊδεολογικό πανοπτικό όπως και όσο η

ίδια η ζωή. Κι αν υπάρξει "πρόβλημα" στον έλεγχο, τότε η απάντηση είναι στρωμένη: ακόμα περισσότερος.

Με μια έννοια υπάρχει πράγματι "μαγεία" σ' αυτήν την ιστορία.

83Μόνο που δεν περιορίζεται καθόλου στην πεποίθηση περί της διατρο­

φικής αξίας του εμφιαλωμένου νερού. Μιλώντας γενικότερα, η "μαγεία" δεν αφορά παρά μόνο δευτευρευόντως αυτό που θα λέγαμε α ξ ίε ς χ ρ ή σ η ς . Το νερό, με την μορφή του εμφιαλωμένου, μπήκε μαζικά στο πάνθεον των μικροαστικών και μεσοαστικών "αξιών" που είναι επενδεδυμένες με συμβολισμούς και παραδηλώσεις πέραν της

χρησιμότητάς τους αυτής καθ' εαυτής, την ίδια εποχή που το εμπόρευ­μα κτυπούσε την πόρτα των λεγάμενων "άυλων αξιών". Ακόμα κι αν

πίσω από την έγερση απαιτήσεων ποιότητας και ασφάλειας (στο νερό)

υπήρχαν και υπάρχουν φόβοι (και υπάρχουν...), αυτοί είναι τόσο αόρι­

στοι ώστε να είναι καθολικοί. Τόσο αόριστοι όσο να συντίθεται μια καινούργια, ολική υποδούλωση στο εμπόρευμα.

Κι όπως συμβαίνει πάντα με την άνεση και την ευκολία του εμπο­

ρεύματος, η διαύγεια και η "αθωώτητα" του εμφιαλωμένου νερού είναι

αντιστρόφως ανάλογη της βίας που το φέρνει, σα δροσερό κόσμημα,

στα τραπέζια που μπορούν να πληρώσουν γι' αυτό. Οι Maude Barlow και Tony Clark έγραφαν στις 2/9/2002 στο (αριστερό, αμερικανικό)

περιοδικό The Nation (ο τονισμός δικός μας):Η βιομηχανία τον εμφιαλωμένον νερού είναι από τις πιο γρή­

γορα αναπτυσσόμενες και πιο λίγο ελεγχόμενες βιομηχανίες τον

κόσμον, καθώς αναπτύσσεται με ρνθμό 20% τον χρόνο.... Εται­

ρείες εμφιάλωσης σαν τη Nestli, την Coca Cola και την Pepsi,

βρίσκονται σε μια διαρκή εξερεύνηση νέων αποθεμάτων νερού

για να χορτάσονν την ακόρεστη όρεξη τον κλάδον. Στις αγροτι­

κές περιοχές όλον τον κόσμον οι εταιρείες αγοράζονν καλλιερ­

γούμενες εκτάσεις, άγριες εκτάσεις με πηγές, ολόκληρα νδροφό-

ρα συστήματα’ για να τα εγκαταλείψουν αφού τα εξαντλήσονν.

Έντονες αμφισβητήσεις έχουν ξεσπάσει σε πολλές περιπτώσεις

σχετικά με αυτήν την "αποικιοποίηση του νερού", ειδικά στον

Τρίτο Κόσμο. Όπως εξηγεί κάποια εταιρεία το νερό είναι πλέον

"μ ι α π ε ρ ι ο ρ ι σ μ έ ν η σ ε π ο σ ό τ η τ α β α σ ικ ή α ν ά ­

γ κ η π ο υ π ρ έ π ε ι ν α ι κ α ν ο π ο ι η θ ε ί α κ ό μ α κ α ι μ ε

τ η ν β ί α " .

Η βιομηχανία εμφιαλωμένου νερού

Η εμφιάλωση του νερού είναι μια εκρηκτική και πολύ ανταγωνιστική αγορά στην οποία κινούνται πάμπολες εταιρείες: το 1992 στις ΗΠΑ υπήρχαν 700 φίρμες εμφιαλωμένου νερού που έβγαιναν από 430

εγκαταστάσεις εμφιάλωσης. Στη Γαλλία υπολογίζονται σε 350 οι δια­

φορετικές φίρμες επιτραπέζιου νερού. Παγκόσμια οι εταιρείες εμφιά­λωσης νερού υπολογίζονται σε πάνω από 50.000. Αν και το εμφιαλω­

μένο νερό είναι παγκόσμια αγορά, με εταιρείες που δραστηριοποιού­

νται παντού στον πλανήτη, το 75% της αγοράς αυτής ελέγχεται ακόμα από τοπικούς παραγωγούς. Υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι βιομηχα­νιών εμφιαλωμένου νερού που κινούνται σ’ αυτήν την αγορά:

ι. Εταιρείες που δημιουργήθηκαν για να προωθούν μια ιδιαίτερη

φίρμα εμφιαλωμένου νερού, για παράδειγμα το Perrier ή το Evian.

Μερικές απ’ αυτές τις εταιρείες είναι πολύ παλιές (ενός αιώνα ή και παραπάνω) και οικογενειακές, αλλά οι περισσότερες έχουν πλέον συγ­

χωνευτεί ή βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο των μεγαλύτερων πολυε­θνικών τροφίμων, ιδιαίτερα της Nestte και της Danone.

Η Danone και η Nestle έχουν μεγάλη παράδοση στο εμπόριο natural mineral νερού.

Η Nestte είναι νο ι στην παγκόσμια αγορά εμφιαλωμένου νερού με

τζίρο 3 .5 δισ. δολάρια το 1999 - ποσό που αντιπροσώπευε εκείνη τη

χρονιά το 15,3% της παγκόσμιας αγοράς - και 6η εργοστάσια εμφιάλω­σης που απασχολούσαν ιθ.οοο ανθρώπους σε όλον τον κόσμο. Η

Nestl£/Perrier-Vittel SA (που αποτελεί το “υδάτινο” τμήμα της Nestte

παγκόσμια και έχει έδρα στη Γαλλία), έχει υπό την ιδιοκτησία της πολύ γνωστές φίρμες νερού σε 17 κράτη, όπως το Perrier, το Contrex ή το Vittel στη Γαλλία, το Arrowhead, το Poland Spring ή το Calistoga στις

ΗΠΑ, το Buxton στην Αγγλία, το Fiirst Bismarck Quelle και το

Rietenauer στη Γερμανία, και το San Pellegrino στην Ιταλία.Η Danone έρχεται πρώτη σε ορισμένες περιοχές: κυρίως στη Λατινι­

κή Αμερική και στην ανατολική Ασία. Οι πλέον γνωστές φίρμες της

είναι το Evian, το Volvic (νο 3 στην παγκόσμια κατανάλωση με 93 7 εκατομύρια λίτρα πωλήσεις το 1999) και το Badoit. Οι δύο αυτές εται­ρείες πρόσφατα μπήκαν και στην αγορά καθαρισμένου νερού.

84

85

(Η πρώτη φιάλη του Evian εμφανίστηκε στην αγορά το 1830. Πήρε την πρώτη υπουργική έγκριση / πιστοποίηση σαν natural mineral νερό το 1878. Το 1892 η πόλη Evian παραχώρησε στην εταιρεία τις πηγές

της και το καζίνο της, για χρήση μέχρι το 2027. To Evian είναι σήμερα νο ι στο natural mineral νερό, με 6 εκατομύρια λίτρα να εμφιαλώνο­

νται καθημερινά. Το 1999 πούλησε παγκόσμια 1.441 δισ. λίτρα σε 130 χώρες. Ο όμιλος Evian έχει θυγατρικές στο Βέλγιο, στην Αγγλία, στη Γερμανία, στην Ελβετία, στις ΗΠΑ και στον Καναδά. Είχε 1632 εργά­

τες και διοικητικούς υπαλλήλους στα τέλη του 1999» συμπεριλαμβανο­μένων των goo στο εργοστάσιο εμφιάλωσης. Είχε τζίρο 500 εκατομύ­

ρια δολάρια το 1999)·2. Εταιρείες που παράγουν σόδες ή ελαφρά ποτά (soft drinks).Αυτές οι εταιρείες έχουν γίνει ήδη πολύ κερδοφόρες επιχειρήσεις

στην αγορά εμφιαλωμένου νερού. Η Coca Cola και η Pepsico για παρά­δειγμα, επωφελούνται από τα παγκόσμια δίκτυα εμφιαλωτών που δια­

θέτουν, τα οποία τους προσφέρουν άμεση πρόσβαση στις αγορές. Στα καθαρισμένα και αεριούχα νερά που χρησιμοποιούν για να φτιάχνουν

τα ποτά τους, προσθέτουν ένα διάλυμα ορυκτών και το πουλάνε σαν καθαρισμένο και εμπλουτισμένο νερό, στην ίδια βάση που προωθούν την coca cola και την pepsi. Όπως συμβαίνει και με τα ποτά τύπου

“cola” τα κέρδη των ομίλων αυτών προέρχονται από την πώληση της

“συνταγής” στους τοπικούς κατασκευαστές. Η Coca Cola προωθεί το

BonAquA και το Dasani: πρωτοεμφανίστηκαν το 1999 στις ΗΠΑ, και τώρα βρίσκονται στην 9η θέση των πωλήσεων εμφιαλωμένου νερού σ’

αυτή τη χώρα.Η Pepsico λάνσαρε το Aquafina το 1995 στις ΗΠΑ, απ’ το οποίο έχει

έναν τζίρο 6θθ εκτομυρίων δολαρίων. Σύμφωνα με αναλυτές το

Aquafina “πήγε την Pepsi στην πρώτη ιοάδα πωλητών εμφιαλωμένου

νερού στις ΗΠΑ, με τις πωλήσεις της να ανεβαίνουν κατά 126% μέσα

σε έναν χρόνο, το 1997> στα 52 εκατομύρια δολάρια." Παρότι το Aquafina παρουσιάζει “όμορφα ψηλά βουνά” το νερό προέρχεται από δημόσια δίκτυα ύδρευσης. Συγκεκριμένα λέγεται ότι η εταιρεία παίρ­νει νερό από τα δίκτυα ιι διαφορετικών πόλεων στις ΗΠΑ, το οποίο και

επεξεργάζεται. Η Pepsico έχει φιλοδοξίες για την παγκόσμια αγορά,

και λάνσαρε το Aquafina στην Ινδία το 1999·

86

3. Εταιρείες που παρέχουν νερό δικτύου.Αυτές οι εταιρείες έχουν εκτεταμένο know how στον καθαρισμό του

νερού και στην διάθεση μέσω σωλήνων, και τώρα απλώνονται και σ’

αυτόν τον κερδοφόρο τρόπο διάθεσης του νερού, το εμφιαλωμένο.

Η Suez-Lyonnaise des Eaux και η Vivendi, για παράδειγμα, είναι ειδι­κές στη διαχείριση και στη διάθεση νερού μέσω δημόσιων δικτύων. Τώρα αναπτύσουν "υπηρεσίες νερού", όπως παράδοση νερού στο σπίτι

ή στο γραφείο από μεταφορείς (carboys) νερού. Η Vivendi αγόρασε πρόσφατα την USFilter, που παράγει το Culligan, μια φίρμα καθαρι­σμένου νερού που πουλιέται μέσω carboys.1 Η Roche Claire, μια θυγα­

τρική της Suez, είναι επίσης ειδικευμένη στο νερό carboy. Η "παραγω­

γή" νερού, η επεξεργασία και οι σχετικές υπηρεσίες μπορούν έτσι να

καλύπτονται από την ίδια εταιρεία. Η Suez και η Vivendi έχουν τις τεχνικές, τον εξοπλισμό και τις γνώσεις κατεργασίας του νερού. Και δεν σκοπεύουν να χάσουν έδαφος από την Coca Cola, την Pepsico, την

Danone και τη Nestl6 στην αγορά του καθαρισμένου νερού, πολύ

περισσότερο που αυτές (οι πρώτες) είναι που παράγουν το νερό για τις σόδες και τα soft drinks των δεύτερων.

Ωστόσο η Suez και η Vivendi αντιμετωπίζουν ένα δίλημμα: πως θα

γίνει να πουλάνε νερό carboy την ίδια στιγμή που πουλάνε νερό μέσω δικτύων, χωρίς να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι το νερού δικτύου είναι κακής ποιότητας; Επιπλέον το carboy νερό είναι πολύ ακριβότε­

ρο από το νερό του δικτύου. Η Suez σκοπεύει να πουλάει στην Ευρώπη

μέσω carboys μόνο νερό πηγής (spring water). Η Vivendi συγκεντρώ­

νει προς το παρόν την προσοχή της στις δυνατότητες του Culligan. Και

αναρωτιέται πως να εφαρμόσει τις τεχνικές του carboy νερού στο δικτυακό, με σκοπό να πουλάει φίλτρα ή ψύκτες.

Ακόμα και οι δήμοι στρέφονται στην αγορά εμφιαλωμένου νερού. Στις ΗΠΑ μερικές πόλεις ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι σχεδιάζουν να μπουν στην αγορά εμφιαλωμένου νερού πουλώντας το νερό τους χωρίς

επεξεργασία σε μπουκάλια. Το Χιούστον ανακοίνωσε ότι θα αρχίσει να

πουλάει το αυτοαποκαλούμενο “Νερό Ανώτερης Ποιότητας” - δηλαδή το νερό της πόλης - το οποίο θα εμφιαλώνεται κατευθείαν από το δίκτυο. Αλλες πόλεις συμπεριλαμβανομένου του Κάνσας και του North Miami Beach ετοιμάζουν σχέδια πώλησης του νερού τους σε φιάλες.

87

Το να προσεγγίζονται νέες αγορές με την εξαγορά ή την ανάπτυξη συνεργασιών με τοπικές εταιρείες είναι η βασικότερη στρατηγική των

εταιρειών. Για παράδειγμα το Volvic της Danone, ένα natural mineral νερό που παράγεται στη Γαλλία, είναι νο ι στα εμφιαλωμένα νερά στη Γερμανία, νο ι στα εισαγόμενα νερά στην Ιαπωνία, στην Ταϊβάν και στην Ταϋλάνδη, νο 2 στην αγορά natural mineral στην Αγγλία και στην

Ιρλανδία. Η Danone έχει επίσης καλή θέση στην αγορά καθαρισμένου

νερού στη βόρεια Αμερική και, πάνω απ’ όλα, σε αναδυόμενες αγορές σαν της Κίνας, της Ινδονησίας, του Μεξικό και της Αργεντινής. Τον

Ιανουάριο του 2000 η Danone αγόρασε την McKesson Water

Products, αμερικανική εταιρεία εμφιάλωσης, και έγινε νο 2 εμφιαλω­

μένου νερού στις ΗΠΑ με μερίδιο αγοράς ι6%. Το νερό Wahaha της Danone - που συσκευάζεται από κινέζικη εταιρεία εμφιάλωσης - κτυ-

πάει την 4η θέση παγκόσμια στη συνολική αγορά, με 836 εκατομύρια

λίτρα πωλήσεις το 1999 στην Κίνα και τζίρο 375 εκατομύρια δολάρια

(στοιχεία της Danone, 2000).Η Nestle έχει επίσης στόχο αναδυόμενες αγορές με το Pure Life, ένα

καθαρισμένο και εμπλουτισμένο νερό που ανάπτυξε η ίδια. Το σχέδιό

της είναι να συνεργάζεται στην εκμετάλλευση μιας τοπικής πηγής που

να βρίσκεται στα προάστεια μιας μεγάλης πόλης με μια εταιρεία

εμφιάλωσης έτσι ώστε να καλύπτει την κατανάλωση των κοντινών

περιοχών, για να μειώνει τα κόστη μεταφοράς.

To Pure Life εμφανίστηκε στο Πακιστάν τον Δεκέμβριο του 1998, και

από εκεί στόχευσε άλλες αναδυόμενες αγορές, ιδιαίτερα της Κίνας και της Ινδίας, όπου η κατανάλωση εμφιαλωμένου ανά άτομο είναι ακόμα

μικρή λόγω της μεγάλης φτώχειας. Η Nestle είναι παρούσα στην Βρα­

ζιλία, την Κίνα και το Μεξικό και σχεδίαζε να μπει σε 6 έως 8 ακόμα χώρες πριν το τέλος του 2001. Πάντως, τέτοιου είδους συμφωνίες ανά­μεσα σε τοπικούς εμφιαλωτές στις αναδυόμενες αγορές και διεθνείς

εταιρείες, δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι γίνονται αυστηροί έλεγχοι στα εργοστάσια εμφιάλωσης. Οι τοπικές εταιρείες μπορούν να παριστά­

νουν ότι το νερό που εμφιαλώνουν είναι το ίδιο καλής ποιότητας όσο και του διεθνούς συνεταίρου τους, ακόμα κι αν δεν δίνουν την μέγιστη

προσοχή στην ποιότητα του νερού ή στις συνθήκες υγιεινής στη διάρ­

κεια της εμφιάλωσης, ούτε στην αυξημένη πιέση που ασκούν στα

φυσικά τοπικά αποθέματα νερού.Οι ευρωπαίοι παραδοσιακά είναι φιλικότεροι στο natural mineral

νερό παρά σε άλλα είδη. Παρόλα αυτά και τα spring νερά τα πάνε πολύ καλά στην ευρωπαϊκή αγορά, θεωρούνται το ίδιο ασφαλή όπως τα natural mineral και ταυτόχρονα είναι φτηνότερα: νερό από διαφορετι­

κές πηγές (διαφορετική τοποθεσία προέλευσης) πουλιέται με το ίδιο όνομα, μειώνοντας έτσι το κόστος μεταφοράς.

Η ίδια εξέλιξη σημειώνεται και στην αγορά καθαρισμένου νερού:

σύμφωνα με την Coca Cola υπάρχει μεγάλη ζήτηση γι’ αυτόν τον τύπο

νερού στην Ευρώπη, εξαιτίας της αυξαμένης απαίτησης για την ασφά­

λεια του νερού. Η Coca Cola ποντάρει στο ότι μερικές πηγές, που τώρα βγάζουν mineral ή spring νερό, θα έχουν πρόβλημα ασφαλείας μακρο­

πρόθεσμα.1 Η Coca Cola πουλάει ήδη το καθαρισμένο νερό της

BonAquA σε ιι ανατολικοευρωπαϊκές χώρες και στη Γερμανία.

Η παράδοση στο σπίτι και στο γραφείο είτε σε spring είτε σε καθαρι­

σμένο carboy νερό, είναι η υπηρεσία που αναπτύσσεται περισσότερο τα τελευταία χρόνια σε σχέση με το εμφιαλωμένο νερό. Η Nestte είναι νο ι στις ΗΠΑ σ’ αυτήν την υπηρεσία, και ακολουθείται καταπόδας

από την Danone. Και οι δύο εταιρείες θέλουν να αναπτύξουν παγκό­σμια αυτό το know how: η Danone στον Καναδά, στην Αργεντινή, στο Μεξικό, στην Κίνα και στην Ινδονησία και η Nestle στην Αργεντινή και

στο Βιετνάμ. Η Coca Cola δοκιμάζει μια παρόμοια υπηρεσία εφοδια­

σμού με carboys στο Χονγκ Κονγκ.

Η Nestte μελετά επίσης μοντέλα για “καταστήματα νερού” και “σταθ­μούς νερού”, όπου οι καταναλωτές θα μπορούν να αγοράζουν επιστρε- φόμενες φιάλες που θα τις γεμίζουν οι ίδιοι. On line πωλήσεις εμφια­

λωμένου νερού αναπτύσσονται επίσης, ειδικά στη βόρεια Αμερική. Τα

Bottles Water Stores μέσω δικτύου, προωθούν τις πωλήσεις σε όλο τον κόσμο, από την Νέα Ζηλανδία μέχρι την Ιορδανία, χρησιμοποιώντας ευρηματικές, και καμιά φορά αμφίβολης ποιότητας, διαφήμισεις.

(ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ'Carboys ονομάζονται οι μεταφορείς μεγάλων συσκευασιών νερού με

89

μικρά κλειστά φορτηγά. Οι παρατηρητικοί θα έχουν δει αυτά τα κλει­στά φορτηγά που κυκλοφορούν και στους δρόμους της Αθήνας, καθώς οι παλιοί ψύκτες αντικαθίστανται από νέου τύπου μηχανήματα νερού,

που έχουν στην κορυφή τους 2θλιτρες φιάλες. Χέρι βοήθειας στην αντικατάσταση των ψυκτών (που χρησιμοποιούν φτηνό νερό του δικτύου) από τα νέα μηχανήματα συσκευασμένου νερού, και άρα χέρι

βοήθειας στην ανάπτυξη της συγκεκριμένης "υπηρεσίας νερού", έδω­

σαν (το φθινόπωρο του 2004) κρατικές υπηρεσίες, που εξέπεμψαν sos για την πιθανότητα μόλυνσης του νερού των ψυκτών με κάδμιο, από τις κολλήσεις των σωληνώσεων... Τι σύμπτωση, ε;

2 Αξίζει να χαραχτεί κάπου στο μυαλό μας αυτό στο οποίο "ποντάρει"

η Coca Cola: ότι θα υπάρξει "πρόβλημα ασφάλειας" σε διάφορες ανά

τον κόσμο πηγές νερού. 'Οχι μόνο επειδή το "πρόβλημα της ασφάλειας"

(στην ποιότητα του νερού εν προκειμένω...) ταιριάζει γάντι στην κυρίαρχη ιαχή του σε παγκόσμια εξέλιξη πολέμου (...κατά της τρομο­

κρατίας...) Όχι μόνο επειδή έχει κηρυχθεί (γενικά και αόριστα;) η απει­

λή "χημικού και βιολογικού πολέμου" - η οποία επίσης και πάλι ταιριά­

ζει γάντι στην βίαιη εμπορευματοποιήση του νερού σε "δύσκολες" αγο­ρές. Αλλά και επειδή όταν μια εταιρεία του μεγέθους της Coca Cola

"ποντάρει" σε κάποιο γεγονός δεν μπορεί κανείς να είναι σίγουρος ότι περιορίζεται σε προφητείες και δεν ετοιμάζει αυτό που περνάει απ' το χέρι της για να γίνει το πιθανολογούμενο πραγματικότητα...)

ΣΥΝΕΧΟΜΕΝΟΙ ΠΝΙΓΜΟΙ ΣΕ Μ ΙΑ ΚΟΥΤΑΛΙΑ ΝΕΡΟ

Στην πορεία του ανά τους αιώνες, το νερό ήταν στο κέντρο πλήθους σχέσεων μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Περιτριγυρίστηκαν από αυτό, του εναντιώθηκαν, εγκαταλείφθηκαν να παρασυρθούν από την ορμή του, το αναζήτησαν, το ξόρκισαν, το θεοποίησαν, το καταράστη- καν. Η μυθολογία, η φιλοσοφία, η ποίηση, δοκίμασαν να ερμηνεύσουν

τις σχέσεις αυτές επενδύοντας συμβολισμούς, αποκωδικοποιώντας περιεχόμενα, ή έστω τραγουδώντας την υδάτινη διάσταση του βίου. Στην ώριμη αστική κοινωνία, στα χέρια ενός βαθιά παράλογου ορθο­

λογισμού, το νερό (όπως άλλωστε ολόκληρη η φύση) συμπιέστηκε στις

διαστάσεις της καπιταλιστικής κοσμο-αντίληψης· έγινε το ποσοτικό

70% που καλύπτει την επιφάνεια του πλανήτη. Μετατράπηκε σε μια

σταθερή και εγγυημένη συνθήκη, στην ίδια σειρά με τις υπόλοιπες που συνιστούν το προς εκμετάλλευση περιβάλλον. Από αυτή την "ορθολο-

Ανθρακωρύχοι στη Ρουμανία, πλένονται στο τέλος του ωραρίου τους.

Α ν είναι υπέρ το δέον σχολαστικοί και σπάταλοι,

μια “συμβολική τιμή” του νερού θα τους συνετίσει.

91

γικότητα" είναι που αναδύθηκε (όχι σαν Αφροδίτη του έρωτα, αλλά

σαν Ήφαιστος της τεχνολογίας) η αντίληψη πως το νερό είναι δεδομέ­νο. Το μόνο που χρειάζεται είναι το στρίψιμο μιας στρόφιγγας, η βύθι­ση ενός τρυπανιού, η κατασκευή ενός αγωγού για να τρέξει άφθονο.

Και παραπέρα, το μόνο που χρειάζεται είναι ακόμη περισσότερες

στρόφιγγες, τρυπάνια και αγωγοί όταν οι μητροπόλεις αρχίζουν να πλέουν πάνω στα λύματά τους, η γεωργία καταστρέφει τον υδροφόρο ορίζοντα και η βιομηχανία μετατρέπει το δίκτυο των ροών σε αποχε­

τευτικό δίκτυο, αφού πρώτα το εξαντλήσει. Στη δύση του 200υ αιώνα

ήταν ο ίδιος ο καπιταλισμός που φρόντισε να ανατρέψει την δική του σκέψη και τα τεχνο-λογικά και επιστημονικά δόγματα, που στο όνομα

της οικονομικής ανάπτυξης διακήρυξαν πως "η φύση μας δίνεται τζά­μπα... και το νερό μαζί της". 'Οποιος το νόμιζε αυτό, με κάλπικα νομί­

σματα κυκλοφορούσε - απαντούν τώρα τ' αφεντικά - και μας πετούν

στα μούτρα τα χτεσινά τους κατορθώματα σαν την σημερινή κρίση του

νερού.Οι προηγούμενοι κύκλοι οικονομικής ανάπτυξης - υδροβόροι και

μολυσματικοί - παρήγαγαν τις υλικές προϋποθέσεις, η τεχνο-επιστήμη

κατασκεύασε τις ανάλογες αποδείξεις, και οι μηχανισμοί ιδεολογικο-

ποίησης παρείχαν τις απαραίτητες δικαιολογήσεις (μαζί με μια ισχυρή

δόση τραγικότητας) ώστε η κρίση σπανιότητας να γίνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο ο σύγχρονος κόσμος πρέπει να διαχειριστεί το νερό.

Για τους καπιταλιστές, η απάντηση στην κρίση έχει ήδη δοθεί. Με

δεδομένη την σπανιότητα, η μόνη αξιόπιστη διαχείριση είναι αυτή που

επιβάλλει την μετατροπή του νερού σε εμπόρευμα. Ένα εμπόριο μάλι­στα που διαφημίζεται ως σωτηρία καθώς πλησιάζει ένα μέλλον στεγνό,

όξινο και μολυσμένο. Προφανώς κάτι ήξεραν οι παπάδες όταν "αγία­

ζαν" το νερό προκειμένου να κατοχυρώσουν τα δικαιώματα του μεγά­

λου αφεντικού τους.Η πόλη αποτέλεσε το πρώτο κοινωνικό πεδίο όπου η αναδιάρθρωση

στον τομέα του νερού ξεδιπλώθηκε με τη μεγαλύτερη ένταση, τόσο με την επιθετικότητα των ιδιωτικοποιήσεων των δικτύων, όσο και με την μεθοδικότητα της εμπορίας συσκευασμένου νερού. Επιχειρήσαμε να

εξηγήσουμε τους λόγους. Στις συνθήκες ζωής στην πόλη είναι που η

σπανιότητα αποκτά την μεγαλύτερη υλικότητα, εξοπλίζεται ιδεολογικά

92

και επιμερίζεται στο κάθε σπίτι και τον κάθε χρήστη / καταναλωτή. Είναι εκεί όπου παράγονται οι κοινωνικές σχέσεις που αντιστοιχούν

στο εμπόριο του νερού. Αλλά περισσότερο απ' όλα, είναι στην πόλη που

δοκιμάζονται και αναπροσαρμόζονται τα όρια της εμπορευματοποίη- σης, μέσα στις συνθήκες του ταξικού ανταγωνισμού. Ήδη από την

προηγούμενη δεκαετία, η κλοπή του νερού για τις ανάγκες του εμπορί­ου προκάλεσε την όξυνση των αντιθέσεων, σημαδεύοντας πολλές περιοχές του πλανήτη.

Για το εμπόριο νερού, έξω απ' τον κρίσιμο κύκλο της αστικής κατα­

νάλωσης, οι προοπτικές είναι απεριόριστες. Με μοναδικά όρια τον ίδιο τον πλανήτη και την διαστροφική ικανότητα του εμπορεύματος να

καταλαμβάνει χώρο, χρόνο και κοινωνικές σχέσεις. Ήδη έχουν αρχίσει να εφαρμόζονται σχέδια που περιλαμβάνουν από εξαγωγές νερού

μέσω αγωγών και τάνκερ, μέχρι κατασκευή υπερ-φραγμάτων για

δημιουργία τεράστιων αποθεμάτων μέχρι αγοραπωλησίες δικαιωμά­

των πάνω σε λίμνες και ποτάμια. Και ακριβώς επειδή το νερό είναι ένα εμπόρευμα που δεν παράγεται, τα σχέδια αυτά έχουν στο κέντρο τους την κατοχή και τον έλεγχο των φυσικών υδάτινων δικτύων και αποθε­

μάτων. Και συνακόλουθα τον έλεγχο πάνω στους διεθνείς δρόμους δια­νομής του νερού.

Υπάρχει άλλο αντίστοιχο εμπόρευμα σαν το νερό; Το πετρέλαιο μοι­

άζει από πολλές απόψεις και δικαιολογημένα, λόγω της θέσης που έχει

στην καπιταλιστική οικονομία. Το πετρέλαιο όμως δεν είναι παρά μια

μορφή πηγής ενέργειας και μεγαλύτερη σημασία από την πηγή έχει η ίδια η ενέργεια. Πριν εκατό χρόνια ήταν ο άνθρακας, σήμερα το πετρέ­

λαιο, αύριο μπορεί να είναι το υδρογόνο ή τα πυρηνικά. Υπάρχουν

δηλαδή εναλλακτικές μορφές και επιπλέον (έστω υποθετικά, ακόμη και σήμερα) είναι εφικτή η ζωή έξω από την οικονομία του πετρελαίου. Το νερό όμως δεν είναι το εναλλακτικό ισοδύναμο κάτι άλλου που θα

μπορούσε να καλύψει τις ίδιες ανάγκες. Η δίψα δεν σβήνει με υδρογο­νάνθρακες, ούτε οι καρποί ωριμάζουν με κόκα κόλα. Το Η20 λειτουρ­

γεί κατ' αποκλειστικότητα. ΙΥ αυτό το λόγο, το νερό σαν εμπόρευμα είναι απόλυτο. Αν τα αφεντικά κατορθώσουν την πλήρη εμπορευματο-

ποίησή του, έξω από την αγορά δεν θα υπάρχει τίποτα που να μπορεί να το αντικαταστήσει. Επιπλέον, το νερό είναι απαραίτητο παντού και

93

τα αφεντικά κατασκευάζοντας την αγορά, φρόντισαν να το τονίσουν.

Η έννοια του "εικονικού νερού" (virtual water), του νερού δηλαδή που

άμεσα ή άμεσα είναι απαραίτητο στην παραγωγή και "εμπεριέχεται" σε κάθε άλλο εμπόρευμα, πέρα από την ξεκάθαρη συμβολή του στο εμπόριο, αυτό ακριβώς υποδηλώνει: το νερό σαν εμπόρευμα είναι

καθολικό. Μόνο έννοιες βαριά φορτισμένες στην καπιταλιστική νοη­ματική - το χρήμα και η εργασία - έχουν μια σχέση τέτοιας έκτασης με

κάθε άλλο εμπόρευμα. Τέλος, εξαιτίας αυτών των χαρακτηριστικών, το νερό σαν εμπόρευμα είναι στρατηγικό για τον καπιταλισμό. Προοπτι­

κά, η εμπορευματοποίηση του νερού είναι μια διαδικασία που εισβάλ­

λει σε κάθε επίπεδο του κοινωνικού βίου και σαν τέτοια επεκτείνει εφιαλτικά τις δυνατότητες των αφεντικών στο πεδίο του ανταγωνι­σμού. Το νερό, στην εμπορευματική του μορφή (όπως αντίστοιχα έχει

συμβεί με το πετρέλαιο και τις κρίσεις του) μετατρέπεται σε εργαλείο

ανασύνθεσης των κοινωνικών σχέσεων και σε όχημα αντεπίθεσης ενά­

ντια στους πληβείους του πλανήτη.

Εδώ έγκειται η στρατηγική του σημασία για τα αφεντικά. Ότι μπορεί να κάνει τις βρύσες να στάζουν βία.

94

95

παραρτήματα

96

97

Οι μεγάλες εταιρείες νερού εγκαταλείπουν τις φτωχές χώρες

του John Vidal (Guardian, 22/3/2006)

Σύμφωνα με έκθεση του ΟΗΕ που δόθηκε σήμερα στη δημοσιότητα, εκατομμύρια άνθρωποι ίσως χρειαστεί να περιμένουν χρόνια για

καθαρό νερό, καθώς κάποιες από τις μεγαλύτερες εταιρείες εγκαταλεί­πουν τις αναπτυσσόμενες χώρες εξαιτίας αυξανόμενων ανησυχιών σχετικά με τα προγράμματα ιδιωτικοποιήσεων.

Η ανησυχία πολιτικών και καταναλωτών για επενδύσεις εκατομυρίων

οι οποίες θα έθεταν τέρμα στον κύκλο ξηρασίας και θανάτων που

βασανίζει πολλές χώρες, υποχρεώνει τις μεγάλες πολυεθνικές να ξανα- σκεφτούν τα σχέδιά τους. “Εξαιτίας των πολιτικών συνθηκών και του

υψηλού ρίσκου, πολλές πολυεθνικές εταιρείες ύδρευσης μειώνουν τις

δραστηριότητές τους στις αναπτυσσόμενες χώ ρες” αναφέρει η δεύτερη

έκθεση του ΟΗΕ για την υδάτινη ανάπτυξη που δημοσιεύτηκε σήμερα

στην πόλη του Μεξικού. “Σε πολλές περιπτώσεις, η ιδιωτικοποίηση

είναι ένα εξαιρετικά πολιτικοποιημένο ζήτημα που προκαλεί κοινωνική

και πολιτική αναταραχή και μερικές φορές έκρηξη βίας”.

Πολλές εταιρείες ήρθαν αντιμέτωπες με έντονη πολιτική αντίσταση τα τελευταία πέντε χρόνια, αφού είχαν κερδίσει μεγάλα συμβόλαια για

παροχή ύδρευσης σε πόλεις αλλά μετά αύξησαν σημαντικά τις τιμές. Κάποιες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις χώρες στις οποίες δρα-

στηριοποιήθηκαν και κάποιες άλλες έφυγαν με δική τους απόφαση.

Η έκθεση αναφέρει την Thames Water που εγκατέλειψε την Σαγκάη,

την Saur που εγκατέλειψε την Μοζαμβίκη και την Ζιμπάμπουε και την Suez που μείωσε δραστικά τις δραστηριότητές της στη Λατινική Αμε­ρική και στην Αφρική. Αναφορά γίνεται επίσης στις μεγάλες διαδηλώ­σεις κατά ευρωπαϊκών και αμερικανικών εταιρειών νερού στην Βολι­

βία, την Μαλαισία, την Νότια Αφρική και την Ινδονησία. Πολλές εται­

ρείες σύμφωνα με την έκθεση, δεν κατάφεραν να αποκομίσουν κέρδη

και τώρα επικεντρώνονται σε λιγότερο επισφαλείς αγορές στην Ευρώ­πη και την Βόρεια Αμερική.

Η ιδιωτικοποίηση του νερού είχε θεωρηθεί από την Παγκόσμια Τρά­πεζα και τους G8 ως ο πιο αποτελεσματικός τρόπος προσφοράς καθα­ρού νερού σε πολλές φτωχές χώρες κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του

'90, αλλά παρά την επένδυση 25 δισ. δολαρίων μεταξύ 1990 και 1997» οι πλούσιοι επωφελήθηκαν σε βάρος των φτωχών. Η υποσαχάρια Αφρική έλαβε λιγότερο από το ι% των χρημάτων που επενδύθηκαν σε

υπηρεσίες νερού από τον ιδιωτικό τομέα κατά τα τελευταία ίο χρόνια.

“Αυτοί που επωφελήθηκαν από τις ιδιωτικές υπηρεσίες νερού στις

αναπτυσσόμενες χώρες είναι βασικά αυτοί που ζουν στα σχετικά ευκα­

τάστατα προάστια... Οι φτωχές γειτονιές συνήθως εξαιρούνται” ανα­φέρει η έκθεση.

Μολονότι κάποιες ιδιωτικοποιήσεις ήταν πετυχημένες, πολλές εται­ρείες αντιμετώπισαν κατηγορίες για αισχροκέρδια ή για το ότι αδια­

φόρησαν για την σύνδεση των φτωχών περιοχών με το κεντρικά

δίκτυα. Οι βρετανικές εταιρείες συγκεκριμένα έχουν αναμειχθεί σε

αμφιλεγόμενες ιδιωτικοποιήσεις στην Μαλαισία, την Νότια Αφρική, την Τανζανία και την Ινδονησία.

Την προηγούμενη εβδομάδα, μία από τις μεγαλύτερες εταιρείες νερού δήλωσε ότι αδυνατεί πλέον να δουλέψει στην Λατινική Αμερική.

Σε μια συνέντευξή του στον Guardian, ο Jean-Louis Chaussade, ο πρό­

εδρος της Suez Environment που έχει μεγάλα συμβόλαια στην Αργε­ντινή, την Βολιβία και την Αϊτή είπε ότι “δεν είμαστε πολιτική οργάνω­

ση, αλλά πώ ς μπορούμε να κάνουμε δουλειά αν το πολιτικό σύστημα σ ’

αυτές τις χώρες αλλάζει τόσο συχνά άποψη; Οι ιδιωτικές επενδύσεις

έχουν μπλέξει με ιδεολογικά προβλήματα. Πρέπει να γίνουμε πιο δια­

κριτικοί. Πρέπει να προσαρμοστούμε στις τοπικές ιδιαιτερότητες”.

Η έκθεση του ΟΗΕ, που καλεί τις ιδιωτικές φίρμες να συνεταιριστούν με τις τοπικές αρχές ή τις κυβερνήσεις, υποστηρίζει ότι η τάση των

98

99

ιδιωτικοποιήσεων τώρα αντιστρέφεται και ανθούν οι τοπικές ή μικρής κλίμακας εταιρείες. Ή δυνατότητά τους να βελτιώνουν τις υπηρεσίες

ύδρευσης παραμένει ανεκτίμητη... Είναι μεγάλη ανάγκη να ξανασκε-

φτούμε τις ιδιωτικοποιήσεις. Είναι ζήτημα προτεραιότητας να επιστρέ­

φουμε στον δημόσια τομέα".

Οι οργανώσεις που υποστηρίζουν τις αναπτυσσόμενες χώρες υποδέ­

χτηκαν ευνοϊκά την έκθεση. “Η ιδιωτικοποίηση του νερού στις ανα­

πτυσσόμενες χώ ρες έχει αποτύχει. Παρόλα αυτά, η βρετανική κυβέρ­

νηση και η Παγκόσμια Τράπεζα συνεχίζουν να την υποστηρίζουν σε

βάρος των φτωχών. Οι κυβερνήσεις και οι διεθνείς οργανισμοί πρέπει

να επενδύσουν τους δημόσιους πόρους στον δημόσιο τομέα” λέει ο Peter Hardstaff του World Development Movement στο Λονδίνο.

Σε μία άλλη έκθεση, το βρετανικό ίδρυμα για την ανάπτυξη Tearfund

ισχυρίζεται ότι η διεθνής βοήθεια για ύδρευση και υγιεινή από την ΕΕ

και τα μέλη της, είναι σε πτώση τα τελευταία πέντε χρόνια, πάρα το

γεγονός ότι ό.οοο παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα εξαιτίας του μολυσμέ-

νου νερού. Η περισσότερη βοήθεια πάει σε αναπτυγμένες κι όχι φτω­

χές χώρες, λέει η έκθεση.

ιοο

Εκεί που ο θάνατος από την έλλειψη νερού είναι μέρος της καθημερινής ζωής

του Lany Elliott

(Guardian, 26/11/2007)

Ο Τοαρλς Ντίκενς θα αισθανόταν σαν το σπίτι του στους δρόμους της

Ντάκα: τα ξυπόλητα παιδιά που περιμένουν τις μανάδες και τις αδελ­φές να γυρίσουν σπίτι από τις υφαντουργίες' τα φουγάρα των χτισμέ­νων με τούβλα εργοστασίων που διακρίνονται δύσκολα μες στο νέφος·

και η δυσωδία.

Όπως το βικτωριανό Λονδίνο, έτσι και οι παραγκογειτονιές της πρω­

τεύουσας του Μπαγκλαντές ζέχνουν από τα περιττώματα που πέφτουν από αυτοσχέδιες τουαλέτες, κρεμασμένες όπως - όπως σε κολώνες από μπαμπού, λίγα μέτρα πάνω από τον βάλτο. Το Μπαγκλαντές έγινε το

αντικείμενο του διεθνούς οίκτου αυτήν την εβδομάδα καθώς ο κυκλώ­

νας που το χτύπησε άφησε πάνω από 3-000 νεκρούς. Παρ’ όλα αυτά,

όταν τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ τελειώσουν, όταν η προσοχή μετατοπι­στεί σε κάποια άλλη χώρα χτυπημένη από πλημμύρες, την πείνα ή τους

σεισμούς, η δυσωδία από τις αποχετεύσεις θα παραμείνει. Και θα εξα­

κολουθήσει να αποτελεί την δεύτερη αιτία παιδικής θνησιμότητας μετά τις ασθένειες του αναπνευστικού: διακόσια παιδιά χάνονται κάθε

ώρα εξαιτίας των συνθηκών διαβίωσης. Ένα τέτοιο μέγεθος θα προκα- λούσε την κατακραυγή εάν εμφανιζόταν στη Δύση και θα έπρεπε να

προκαλεί το ίδιο αφού είναι ανεκτό να συμβαίνει οπουδήποτε στον κόσμο.

Με τα καζανάκια στις τουαλέτες μας και το κεντρικό αποχετευτικό

σύστημα, είναι δύσκολο να αναθυμηθούμε ότι το Λονδίνο ήταν κάποτε σαν την Ντάκα ως προς την υγιεινή. Το Λονδίνο, εκείνη η γοργά ανα­

πτυσσόμενη μητρόπολη που αποτέλεσε το κέντρο της βρετανικής

αυτοκρατορίας στα μέσα του 19ου αιώνα, απλά δεν μπορούσε να αντι­

μετωπίσει τον ρυθμό της αστικοποίησης. Οι βόθροι ξεχείλιζαν μέσα στα σπίτια των φτωχών και ο Τάμεσης είχε καταντήσει ένας πηχτός βούρκος εξαιτίας των αποχετεύσεων.

101

To 1858, ένα ιδιαίτερο θερμό καλοκαίρι, οι βουλευτές πήραν μια

μυρωδιά του προβλήματος καθώς η Μεγάλη Μπόχα, όπως ονομαζόταν, πλημμύρισε την μητέρα όλων των κοινοβουλίων. Σε λιγότερο από τρεις βδομάδες, η κυβέρνηση είχε διορίσει τον Joseph Bazalgette ως υπεύ­

θυνο να αναπτύξει ένα νέο αποχετευτικό σύστημα που θα εμπόδιζε τα λύματα να πέφτουν στο ποτάμι ή να συγκεντρώνονται κοντά σε σπίτια.

Τα αποτελέσματα ήταν άμεσα. Οι άνθρωποι σταμάτησαν να πεθαί­

νουν από χολέρα και τυφοειδή πυρετό· και όταν έγινε μια ακόμη μεγα­

λύτερη επένδυση στα 1890, επιτεύχθηκε η μεγαλύτερη πτώση της παι­

δικής θνησιμότητας που είχε δει ποτέ η Βρετανία. Αλλά αυτά έγιναν τότε. Την προηγούμενη εβδομάδα ο ΟΗΕ κήρυξε το έτος υγιεινής για

να καταδείξει το γεγονός ότι 2,6 δισεκατομύρια άνθρωποι - σχεδόν ο

μισός παγκόσμιος πληθυσμός - ζει ακόμη σε ανθυγιεινές συνθήκες που

θα θεωρούνταν αποκρουστικές και ανυπόφορες ακόμη κι από τους

βικτωριανούς.

Ωστόσο, ίσως επειδή εμείς στη Δύση παίρνουμε το καθαρό νερό και την υγιεινή ως δεδομένα, το να παρέχουμε σηπτικές δεξαμενές και

σιφώνια δεν είχε ποτέ τόσο μεγάλη συναισθηματική απήχηση όσο τα

πεινασμένα μωρά, οι ασθενείς του HIV/Aids και τα παιδάκια που

διψούν να πάνε σχολείο.

Η υγιεινή είναι τόσο χαμηλή προτεραιότητα, ώστε όταν ο ΟΗΕ ανα­κοίνωσε την λίστα με τους αναπτυξιακούς στόχους της χιλιετίας που

πρέπει να υλοποιηθούν ως το 2015, η εξασφάλιση ότι τα παιδιά των παραγκών στην Ντάκα θα μπορούν να πηγαίνουν στην τουαλέτα χωρίς

να κινδυνεύει η ζωή τους, δεν περιλαμβανόταν μεταξύ αυτών.

Ύστερα από πιέσεις από οργανισμούς όπως το WaterAid, ο ΟΗΕ συμ­

φώνησε αργότερα να θέσει ως στόχο την μείωση στο μισό του αριθμού των ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε καθαρό νερό και υγιεινή, αλλά με τις παρούσες τάσεις κάτι τέτοιο δεν θα επιτευχθεί παρά μισό αιώνα αργότερα. Οι πλούσιες χώρες υποσχέθηκαν να διπλασιάσουν την βοήθεια ως το 2010, αλλά ακόμη δεν έχουν κάνει τίποτε - οι επεν­

δύσεις σε καθαρό νερό και υγιεινή έχουν στην πραγματικότητα μειω­

θεί.

Η WaterAid λέει ότι οι περισσότερες επενδύσεις στην εκπαίδευση θα

πάνε χαμένες, αν τα παιδιά με διάρροια είναι πολύ άρρωστα για να πάνε σχολείο ή αν τα κορίτσια αναγκάζονται να λείπουν μία εβδομάδα

κάθε μήνα επειδή δεν υπάρχουν υποδομές ώστε να αντιμετωπίσουν

την εμμηνόρροιά τους όπως πρέπει.

Αλλαγή στην νοοτροπία

Η Βρετανία είναι μία από τις λίγες χώρες που έχει θέσει ως προτεραι­ότητα το καθαρό νερό και την υγιεινή και έχει υποστηρίξει την (ελεγ­

χόμενη από τον στρατό) κυβέρνηση του Μπαγκλαντές, στην προσπά-

θειά της να παράσχει ιοο% πρόσβαση σε συνθήκες υγιεινής όχι μέχρι

το 2015 αλλά ως το 2010. Είναι μία πραγματική πρόκληση, όχι τόσο

στις αγροτικές περιοχές, αλλά στην Ντάκα, όπου η πίεση της ταχύτερα διογκούμενης πόλης του κόσμου φτιάχνει κάθε χρόνο όλο και περισσό­

τερες παραγκογειτονιές.

Ο Abul Barkat, καθηγητής οικονομικών στο πανεπιστήμιο της Ντάκα,

λέει ότι αυτό που συμβαίνει στην πόλη δεν είναι τόσο αστικοποίηση

όσο “παραγκοποίηση” και είναι πολύ σκεπτικός σχετικά με τα επίσημα νούμερα που δείχνουν ότι οι συνθήκες υγιεινής καλύπτουν πλέον το

84% από 33% που ήταν το 2003.

Ο Paul Edwards, που δουλεύει για την Unicef Μπαγκλαντές, συμφω­

νεί, συμπληρώνοντας ότι δεν καλύπτουν όλες οι τουαλέτες τα κριτήρια υγιεινής, αφού πολλές δεν διαθέτουν καν στεγανότητα μεταξύ του

καθίσματος και του εξωτερικού περιβάλλοντος. “Αλλά είμαι πια σίγου­

ρος ότι έχει υπάρξει μια αλλαγή στην νοοτροπία. Οι άνθρωποι πλέον

θέλουν να έχουν την δίκιά τους τουαλέτα”.

Η πρώτη απόπειρα της κυβέρνησης να ενισχύσει την υγιεινή ήταν μια

αποτυχία. Διέθεσε πολύτιμους πόρους από τον προϋπολογισμό της,

102

103

αγόρασε τον βασικό εξοπλισμό, τον μοίρασε σε όλη την χώρα και μετά διαπίστωσε ότι δεν έγινε τίποτε.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν μόνο όταν οι αρμοδιότητες ανα­

τέθηκαν σε χαμηλότερο επίπεδο, αυξάνοντας το ενδιαφέρον για τα πλεονεκτήματα της υγιεινής και υποχρεώνοντας κάθε οικογένεια,

άσχετα με το πόσο φτωχή ήταν, να έχει μια συνεισφορά, μέσω δωρεάν

εργασίας για παράδειγμα, στην εγκατάσταση της δικιάς της τουαλέ­

τας. Οι πλουσιότερες οικογένειες επιδότησαν τις φτωχότερες και τα παιδιά κινητοποιήθηκαν ασκώντας πίεση σε όσους εξακολουθούσαν

να πιστεύουν ότι το “να κάνουν την ανάγκη τους” στην ύπαιθρο δεν

συγκρίνεται με τις καινούργιες τουαλέτες. Σ’ ένα χωριό κοντά στην Jamalpur, πέντε ώρες μακριά από την Ντάκα, υπάρχει τώρα ιοο% κάλυψη υγιεινής. Ιδίως οι γυναίκες λένε ότι το να έχουν τις δικές τους

τουαλέτες τους πρόσφερε μεγαλύτερη ιδιωτικότητα, ασφάλεια και

καλύτερη υγεία για τα παιδιά τους. Η Laily Begum, μητέρα τριών παι­

διών, μας είπε ότι “τα παιδιά υπέφεραν παλιότερα από διάρροια πολύ

άσχημα. Τώρα όχι διάρροια, όχι αρρώστιες. Στο παρελθόν πολλές από

μας τρομάζαμε να βγούμε έξω στο σκοτάδι απ’ τον φόβο μην μας επι­

τεθούν”.

Στις πόλεις, το μέγεθος όσων χρειάζονται να γίνουν είναι τρομακτικό.

Η Ντάκα έχει μόλις έναν κεντρικό αγωγό αποχέτευσης που καλύπτει το ένα τέταρτο της πόλης των 12 εκατομμυρίων. Η Chittagong, με μέγεθος

όσο του Σικάγο, δεν έχει καν δίκτυο.

Τεχνογνωσία

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι να μολυνθούν τα αποθέματα νερού από

τα λύματα, ιδιαίτερα τώρα που η χώρα είναι ευάλωτη στις ακραίες

μεταβολές του καιρού που σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή.

Ο Jan Moller Hansen, της δανικής πρεσβείας, λέει ότι “η Ντάκα μεγα­

λώνει ταχύτερα από την ικανότητα της πόλης να ανταποκριθεί. Όμως

αυτό που λείπει δεν είναι η τεχνογνωσία, αλλά η πολιτική, οι θεσμοί και

οι οικονομικές πηγές”.

104

Στην Βρετανία, οι σχετικές διαδικασίες είχαν επιταχυνθεί μετά από πιέσεις του ιδιωτικού τομέα, αλλά όπως μας είπε ο Mohammed Sabur, διευθυντής της WaterAid στο Μπαγκλαντές: “Στην Βρετανία, οι εργο-

στασιάρχες ήθελαν υγιείς εργάτες. Εδώ, αν ιο ο εργάτες αρρωστήσουν,

θα βρεθούν άμεσα 200 άλλοι να πάρουν την θέση τους. Η μόνη εται­

ρεία που ίσως να ασκούσε πιέσεις για καλύτερη υγιεινή, είναι μάλλον η

Unileuer, ώστε να μπορεί να πουλήσει περισσότερο σαπούνι”.

Το κενό πρέπει να συμπληρωθεί - από τις δυτικές κυβερνήσεις κι από

οργανώσεις βοήθειας - κι όχι μόνο για το Μπαγκλαντές αλλά και για όλη την υποσαχάρια Αφρική όπου η υγιεινή δεν είναι κυβερνητική

προτεραιότητα. Αλλιώς, η μόνη άλλη εναλλακτική λύση είναι να κρα- τάμε τις μύτες μας και να παριστάνουμε ότι δεν συμβαίνει τίποτε.

105

Το σύνδρομο του εμφιαλωμένου νερού

του Joseph Nevins

(ιστοσελίδα CounterPunch, 5 - 7 Φεβρουάριου2010)

Στα μέσα του περασμένου Ιανουαρίου έλαβα ένα mail μαζικής απεύ-

θυνσης που μου ζητούσε να συμβάλλω καταθέτοντας ίο δολάρια για

την προμήθεια εμφιαλωμένου νερού και άλλων εφοδίων για τους συμ-

μετέχοντες σε μια σημαντική διαδήλωση υπεράσπισης των δικαιωμά­των των μεταναστών στο Phoenix. Δεδομένου του εξαιρετικά καταπιε­

στικού και βίαιου πολιτικού κλίματος στην Αριζόνα σε βάρος των μετα­

ναστών (ειδικά εκείνων που δεν έχουν χαρτιά), ήμουν αναφανδόν υπο-

στηρικτής αυτής της κινητοποίησης. Όμως, απ’ την άλλη μεριά, με

σόκαρε το γεγονός πως μου ζητούσαν οικονομική υποστήριξη, έστω και μικρού ύψους, για την αγορά εμφιαλωμένου νερού για περισσότε­

ρους από 20.000 ανθρώπους, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των οργανω­τών.

Σίγουρα θα υπήρχαν άλλοι τρόποι - φιλικοί προς το περιβάλλον και

φτηνότεροι - για να καλυφθούν οι ανάγκες σε νερό ενός τέτοιου πλή­θους. Το πώς, γιατί και με ποιές συνέπειες το εμφιαλωμένο νερό έχει

γίνει ο προτιμότερος τρόπος για να ξεδιψούν εκατομύρια άνθρωποι σε

χιλιάδες μέρη, πολύ πέραν της συγκεκριμένης αφορμής που με έβαλε

σε σκέψεις, είναι το θέμα του εξαιρετικού βιβλίου της Elizabeth Royte,

Bottlemania: Big Business, Local Springs and the Battle Over

America’s Drinking Water.

Ποτέ δεν ήμουν οπαδός του εμφιαλωμένου νερού, θεωρώντας το

οικολογικά βλαβερό - στις ΗΠΑ μόνο 30 με 40 εκατομύρια πλαστικά

μπουκάλια μιας χρήσης καταλήγουν κάθε μέρα είτε στα σκουπίδια είτε

πεταμένα στην εξοχή - και οικονομικά ασύμφορο, ένα ακόμα καπιτα­λιστικό κόλπο για να αγοράζουμε κάτι από κερδοσκόπους ενώ δεν θα

έπρεπε. Αλλά όπως δείχνει με ιδιαίτερη επιτυχία η Royte, η αυξανόμε­

νη εμπορευματοποίηση του πόσιμου νερού είναι πολύ πιο σύνθετη ιστορία, και πολύ πιο επικίνδυνη απ’ όσο νόμιζα.

Ως σχετικά πρόσφατα, η πώληση νερού σε μπουκάλια μιας χρήσης ήταν μάλλον σπάνια. Αν και στις ΗΠΑ υπάρχουν περιφερειακές εται­

106

ρείες εμφιάλωσης απ’ τον 190 αιώνα, τέτοιου είδους επιχειρήσεις βασι­κά υδροδοτούσαν τα σπίτια και τα γραφεία με μεγάλες συσκευασίες

νερού, για παράδειγμα για τους ψύκτες. Αυτή η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει στη δεκαετία του 1980, με την είσοδο της Perrier στην αγορά των ΗΠΑ, και την πετυχημένη διαφημιστική της εκστρατεία μέσω τηλεόρασης, που έπεισε ότι αυτή η μικρή πολυτέλεια, ένα μπουκάλι

γαλλικού νερού, ήταν προσιτή στον καθένα.Ακολούθησαν άλλες εταιρείες, όπως η Evian και η Vittel, που επι­

στράτευσαν περσόνες σαν την Madonna και διάφορα φωτομοντέλα, για να προωθήσουν την κατανάλωση εμφιαλωμένου νερού για χάρη

της προσωπικής υγείας, της καλής φυσικής κατάστασης και του glamour. Αυτές οι εκστρατείες, σε συνδυασμό με την εφεύρεση του

PET (polythylene terephthalate) πλαστικού - που επέτρεψε την

συσκευασία και την εύκολη μεταφορά μικρών ποσοτήτων νερού - οδή­

γησαν σε έκρηξη την αμερικανική βιομηχανία εμφιαλωμένου νερού:

μεταξύ 1990 και 1997 οι πωλήσεις αυτού του κλάδου αυξήθηκαν από 115 εκατομύρια δολάρια σε 4 δισεκατομύρια. Το 2006 αυτό το νούμε­

ρο είχε φτάσει τα ίο,8 δισεκατομύρια’ ενώ ο παγκόσμιος τζίρος του

εμφιαλωμένου νερού ήταν στα 6ο δισ.

Αυτή η δραματική αύξηση είναι το αποτέλεσμα “ενός απ' τα μεγαλύ­

τερα πραξικοπήματα της αγοράς στον 200 και στον 2 ΐο αιώνα” λέει η

Royte. Κι εκείνο που κάνει αυτήν την εμπορική ιστορία ιδιαίτερα δια-

κριτή είναι ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων “το τρε­

χούμενο νερό των δικτύων ανταποκρ'ινεται ή και ξεπερνά τα ομοσπον­

διακά κριτήρια ποιότητας και ασφάλειας, κατά βάση υπερέχει στα

συγκριτικά τεστ με τα επώνυμα εμφιαλωμένα, και στοιχίζει από 240

έως ιο .ο ο ο φορές λιγότερο σε σύγκριση με το εμφιαλωμένο”. Μέρος

της εμπορικής επιτυχίας, συμπεραίνει η Royte, είναι ότι “το εμφιαλω­

μένο νερό παίζει τον δικό του ρόλο στην αυξανόμενη τεμπελιά και

αδιαφορία της καθημερινής μας ζωής”.

Η επιτυχία της εμπορευματοποίησης του νερού συμβάλλει στην μείω­ση της σημασίας του σαν δημόσιου αγαθού. Πάρτε για παράδειγμα την όλο και μεγαλύτερη εξαφάνιση των δημόσιων κρηνών: η Royte περι­γράφει την επίσκεψή της σ’ ένα κολλέγιο στα μεσοδυτικά, όπου δεν υπήρχε ούτε μία βρύση στο γυμναστήριό του.

107

Η αύξηση της κατανάλωσης εμφιαλωμένου νερού έχει αλλάξει τις συμπεριφορές ακόμα κι ανάμεσα σε ανθρώπους απ’ τους οποίους θα περίμενε κανείς μια διαφορετική ευαισθησία σε ζητήματα περιβάλλο­ντος. Γιατί μία απ’ τις συνέπειες της καινούργιας μας συνήθειας είναι η

αύξηση της κατανάλωσης πετρελαίου - και όλων των συνεπειών της: η

Royte αναφέρει ότι χρειάζονται 17 εκατομύρια βαρέλια πετρελαίου

κάθε χρόνο για την κατασκευή των πλαστικών μπουκαλιών για το

νερό, μόνο στις ΗΠΑ - το ισοδύναμο της τροφοδοσίας 1,3 εκατομυρίων αυτοκινήτων πάλι επί ένα χρόνο. Επιπλέον, πρέπει να προσθέσει

κανείς την κατανάλωση ορυκτών υδρογονανθράκων για την μεταφορά

και την αποθήκευση του εμφιαλωμένου νερού.

Η Royte εστιάζει ιδιαίτερα στις πηγές Poland - που είναι στην ιδιο­κτησία της Nestte, του μεγαλύτερου παραγωγού εμφιαλωμένου νερού

των ΗΠΑ - και στους αγώνες και τις αντιθέσεις που σχετίζονται με τις

δραστηριότητες της συγκεκριμένης εταιρείας μέσα και γύρω απ’ το

Fiyeburg, στο Maine, όπου έχει τις εγκαταστάσεις της.

Μέσα στους κυριότερους ρυπαντές των υδροφόρων οριζόντων είναι η

βιομηχανική γεωργία και η υψηλή της εξάρτηση από συνθετικά λιπά­

σματα και διάφορα φυτοφάρμακα, τα υπολείμματα των οποίων κατα­λήγουν σε υπόγεια στρώματα νερού.... Η τραγική ειρωνεία του πράγ­

ματος είναι ότι αυτή η βιομηχανική μόλυνση βοηθάει στο να αποφεύ­

γει ο κόσμος τις δημόσιες υπηρεσίες ύδρευσης, κι έτσι να γίνεται πελά­

της μιας ακόμας βιομηχανίας, της βιομηχανίας εμφιαλωμένου νερού.

Αυτή η κυκλική διαδικασία απαξίωσης / εμπορευματοποίησης είναι βασική στην εμπορική επιτυχία του πράγματος. Το 2001, η La’o

Hamutuk, μια μη κυβερνητική οργάνωση του Ανατολικού Τιμόρ, υπο­λόγισε για παράδειγμα ότι η αποστολή του ΟΗΕ στην περιοχή χαλού­σε περισσότερα από 10.000 δολάρια την ημέρα (δηλαδή 4 εκατομύρια

δολάρια το χρόνο) σε εμφιαλωμένο νερό. Κι αυτό αφορούσε μόνο την κατανάλωση των ειρηνευτικών / στρατιωτικών δυνάμεων στη συγκε­κριμένη χώρα, κι όχι την κατανάλωση του πολιτικού προσωπικού του

ΟΗΕ. Αυτό, την ώρα που η επισκευή και η αναβάθμιση ολόκληρου του συστήματος ύδρευσης του Dili, της πρωτεύουσας του Ανατολικού

108

Τιμόρ, θα χρειαζόταν ένα ποσό μεταξύ 2 και ίο εκατομυρίων δολα­

ρίων, όχι δηλαδή περισσότερο απ’ το κόστος της κατανάλωσης του στρατού του ΟΗΕ σε 2,5 χρόνια. Κι αν φτιαχνόταν το δίκτυο, θα είχε

πόσιμο νερό σχεδόν το σύνολο του πληθυσμού της πόλης, δηλαδή

ιοο.οοο άνθρωποι.Η Royte αποδίδει αυτήν την συμπεριφορά σε μια “δόλια τόση”, σύμ­

φωνα με την οποία γίνεται “φυσιολογικό το να πληρώνουμε υψηλές

τιμές για πράγματα που στοίχιζαν πολύ λίγο ή ήταν δωρεάν” - ή το να

προτιμιέται η ιδιωτική επιχείρηση αντί για την δημόσια. Όμως το να

προστατέψουμε και να βελτιώσουμε την δημόσια παροχή νερού είναι μια επιλογή που οφείλουμε να την κάνουμε όλοι, αφού δεν υπάρχει

εναλλακτική λύση απ’ το νερό για τις ανθρώπινες ανάγκες. Διαφορετι­

κά (γράφει η Royte) διακινδυνεύουμε να φτιάξουμε έναν κόσμο δύο

“ποιοτήτων” - εμφιαλωμένο νερό για τους πλούσιους και λασπόνερα για τους φτωχούς.

109

Το νέο πετρέλαιο:

Πρέπει οι ιδιωτικές εταιρείες να ελέγχουν την πιο πολύτιμη πρώτη ύλη;

του Ethan Miller

(Newsweek, Οκτώβριος 2010)

Η Sitka, στην Αλάσκα, είναι ένα μέρος με μια απ’ τις mo εντυπωσια­κές λίμνες του κόσμου. Βρίσκεται στον πάτο μιας κοιλάδας σχήματος

U, μέσα σε πυκνά δάση και μαγευτικές βουνοκορφές, και καθώς τρο­φοδοτείται από το χιόνι και τους παγετώνες των βουνών, το υδάτινο αυτό απόθεμα, που ονομάζεται “Μπλε Λίμνη” εξαιτίας του χρώματος

του νερού, κατακρατεί τρισεκατομύρια λίτρων νερού, τόσο καθαρού

ώστε δεν χρειάζεται καμία επεξεργασία. Ο μικρός πληθυσμός της

πόλης, ούτε ιο.οοο άνθρωποι διάσπαρτοι σε μια έκταση 5·000 τετρα­

γωνικών μιλιών, δεν χρειάζεται τόσο νερό’ κι έτσι, αυτή η συγκέντρω­

ση νερού είναι μια πρόκληση για κέρδη. Κάθε χρόνο, καθώς διάφορες χώρες σ’ όλο τον κόσμο προσπαθούν με δυσκολία να καλύψουν τις ανά­

γκες των πολιτών τους σε νερό, 6,2 δισεκατομύρια γαλόνια απ’ το νερό

της Sitka μένουν άχρηστα. Όμως αυτό θα αλλάξει σύντομα. Σε λίγους

μήνες, αν όλα πάνε σύμφωνα με τα σχέδια, 8ο εκατομύρια γαλόνια απ’ το νερό της Μπλε Λίμνης θα διοχετευτούν σε εκείνο το είδος των τάν-

κερ που συνήθως χρησιμοποιούνται για την μεταφορά πετρελαίου, και μ’ αυτόν τον τρόπο θα μεταφερθεί σε ένα εργοστάσιο εμφιάλωσης κοντά στην Βομβάη. Από εκεί θα διανέμεται σε διάφορες διψασμένες

περιοχές και πόλεις στη Μέση Ανατολή.

Αυτό το σχέδιο είναι δουλειά δύο αμερικανικών εταιρειών. Η μία, η

True Alaska Bottling, έχει αγοράσει τα δικαιώματα για την πώληση 3

δισεκατομυρίων γαλονιών νερού απ’ το απόθεμα της Sitka. Η άλλη, η

S2C Global, κτίζει ένα εργοστάσιο επεξεργασίας και εμφιάλωσης

νερού στην Ινδία. Εάν αυτό το σχέδιο ευοδωθεί, οι εταιρείες αυτές θα αφήνουν στην πόλη της Sitka ένα έσοδο 90 εκατομυρίων δολαρίων, πέρα φυσικά απ’ το ότι θα έχουν λύσει ένα απ’ τα mo πιεστικά κλιμα­

τικά προβλήματα, θα έχουν μετατρέψει επίσης ένα απ’ τα mo κρίσιμα υλικά για την ζωή στον πλανήτη σε παγκόσμιο εμπόρευμα.

110

Η μεταφορά νερού δεν είναι κάτι καινούργιο. Η πόλη της Νέας Υόρ-

κης υδροδοτείται από ένα δίκτυο σωληνώσεων και τούνελ που απλώ­νεται 125 μίλια βορειότερα, ως τα Όρη Catskills' η νότια Καλιφόρνια

παίρνει το νερό της απ’ τα βουνά της Σιέρρα Νεβάδα και τον ποταμό Κολοράντο, που βρίσκονται εκατοντάδες μίλια βόρεια και δυτικά. Η απόσταση μεταξύ Αλάσκας και Ινδίας είναι πολύ μεγαλύτερη βέβαια,

αυτό είναι σίγουρο. Αλλά δεν είναι η απόσταση που προκαλεί τις κριτι­κές. Είναι η μεταφορά τόσο μεγάλης ποσότητας νερού απ’ τα χέρια του δημόσιου σε εκείνα ιδιωτών. “Το νερό είναι δημόσιο αγαθό από τότε

που υπάρχει κάποιου είδους κρατική υπόσταση, εδώ και πάνω από

2000 χρόνια” λέει ο James Olson, ένας δικηγόρος που ειδικεύεται στο

δίκαιο του νερού. Τ ο να παραδίνεται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις μοιάζει

ταυτόχρονα ηθικά λανθασμένο και επικίνδυνο”.

Όλοι συμφωνούν ότι ζούμε στην καρδιά μιας παγκόσμιας κρίσης

πόσιμου νερού. Σ’ όλο τον πλανήτη ποτάμια, λίμνες και υπόγειοι υδρο­

φόροι ορίζοντες εξαντλούνται γρηγορότερα απ’ ότι η Μάνα Φύση μπο­

ρεί πιθανόν να συντηρήσει' βιομηχανικά και οικιακά χημικά μολύνουν ταχύτατα όσο νερό απομένει. Την ίδια ώρα ο παγκόσμιος πληθυσμός

αυξάνεται κατακόρυφα. Η Goldman Sachs εκτιμά ότι η παγκόσμια

κατανάλωση νερού διπλασιάζεται κάθε 20 χρόνια, και ο ΟΗΕ υπολογί­

ζει ότι η ζήτηση θα ξεπεράσει την παροχή νερού κατά περισσότερο από 30% το 2040.

Οι θιασώτες της ιδιωτικοποίησης λένε ότι οι αγορές είναι ο καλύτερος

τρόπος να λυθεί το πρόβλημα: μόνο το αόρατο χέρι μπορεί να φέρει σε ισορροπία την προσφορά και την ζήτηση, και μόνο η αγοραία τιμολό­

γηση μπορεί να ρίξει την χρήση του νερού σε τέτοιο βαθμό ώστε να

αποφευχθεί η σπανιότητά του. Αλλά τα οφέλη της αγοράς έχουν ένα

κόστος. Εξ ορισμού, ένα εμπόρευμα πουλιέται στον καταναλωτή που θα δώσει γι’ αυτό τα περισσότερα, και όχι σ’ αυτόν που έχει την πλέον

επείγουσα ανάγκη. Καθώς η κρίση του νερού επιδεινώνεται, εταιρείες

σαν την True Alaska που κατέχουν ήδη τα δικαιώματα εκμετάλλευσης τεράστιων ποσοτήτων νερού (και έχουν την δυνατότητα να το μεταφέ­ρουν σε ποσότητες χοντρικής) δεν είναι υποχρεωμένες να ζυγίζουν με άλλα κριτήρια τις απαιτήσεις σε νερό πλούσιων και υδροεμπορικών

Ill

βιομηχανιών όπως η Coca Cola ή η Nestle και με άλλα τις ανάγκες των

διψασμένων κοινοτήτων του Phoenix ή της Γκάνας. Οι ιδιωτικές επι­χειρήσεις νερού εξ ορισμού θα κοιτάξουν τι ζητάει η αγορά, και θα νοι­

αστούν ελάχιστα για ζητήματα όπως η δικαιοσύνη ή η προστασία του περιβάλλοντος. Άλλα εμπορεύματα υπακούουν στους ίδιους νόμους,

φυσικά. Αλλά με την ενέργεια ή το φαγητό, οι πελάτες έχουν κάποιες

επιλογές: μπορεί να μετακινηθούν απ’ το πετρέλαιο στο φυσικό αέριο,

ή μπορούν να τρώνε περισσότερο κοτόπουλο και λιγότερο μοσχαρίσιο κρέας. Δεν υπάρχει υποκατάστατο για το νερό - η coca cola δεν είναι

τέτοιο. Και, βέβαια, τα άλλα εμπορεύματα δεν πέφτουν απλά απ’ τον

ουρανό σ’ όποιον είναι αρκετά τυχερός ώστε να ζει ακριβώς από κάτω.

“Οι αγορές δε νοιάζονται για το περιβάλλον” λέει ο Olson. “Ούτε για τα

ανθρώπινα δικαιώματα. Νοιάζονται μόνο για το κέρδος”.

Στον ανεπτυγμένο κόσμο, ειδικά στις ΗΠΑ, είναι εύκολο να θεωρήσει κανείς το νερό σαν κάτι δεδομένο. Ανοίγει την βρύση και νάτο που έρχεται ορμητικό και άφθονο, ακόμα κι αν η βρύση βρίσκεται στα

νοτιοδυτικά, εκεί όπου τα αποθέματα νερού του ποτάμου Κολοράντο

παλεύουν ήδη με ι ι χρόνια ξηρασίας. Για τις περισσότερες πόλεις η

μηνιαία τροφοδοσία νερού κοστίζει ακόμα λιγότερο από ένα φιλόδοξο σχέδιο κινητής τηλεφωνίας. Οι περισσότεροι δεν έχουμε ιδέα από που

έρχεται αυτό το νερό που χρησιμοποιούμε, ούτε βέβαια σε ποιον ανή­

κει. Στην πραγματικότητα οι περισσότεροι θα συμφωνούσαμε εύκολα

ότι το νερό είναι υπερβολικά πολύτιμο για να έχει ιδιοκτήτες. Αλλά τα δικαιώματα για την απόσπαση νερού - από ένα ποτάμι, μια λίμνη ή

έναν υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα - είναι ήδη εμπορεύματα που πουλι­

ούνται και αγοράζονται- και το ίδιο ισχύει για τους σωλήνες και τα

αντλιοστάσια που συμβάλλουν στο να φτάνει το νερό στις βρύσες μας.

Κι εφόσον η ζήτηση ξεπερνάει την προσφορά, αυτά τα εμπορεύματα κοστολογούνται ανάλογα. Σύμφωνα με μια έκθεση του 2009 της Παγκόσμιας Τράπεζας, οι ιδιωτικές επενδύσεις στη βιομηχανία νερού

πρόκειται να διπλασιαστούν τα επόμενα 5 χρόνια' ειδικά στον τομέα

της παροχής νερού θα αυξηθούν κατά 20%.Αντίθετα απ’ τον κακό στην ταινία του Τζέιμς Μποντ Quantum o f

Solace που έκανε μια συνωμοσία για να μονοπωλήσει την παροχή

112

καθαρού νερού της Βολιβίας, οι πραγματικοί βαρώνοι του νερού δεν μπορούν να τυποποιηθούν τόσο απλοϊκά. Μέσα σ’ αυτούς περιλαμβά­νεται ένα μεγάλο φάσμα πωλητών και αγοραστών - απ’ τις πολυεθνικές του νερού όπως η Suez και η Veolia, που μαζί παρέχουν ύδρευση σε περίπου 26ο εκατομύρια βρύσες σ’ όλο τον κόσμο, μέχρι πρώην πετρε­

λαϊκές εταιρείες σαν την Τ. Boone Pickens, που θέλει να πουλήσει το

νερό που βγάζει απ’ το υπέδαφος των εκτάσεών της στο Τέξας σε διψα-

σμένες πόλεις όπως το Ντάλλας. “Ή αγορά τον νερού έχει γίνει πολύ

πιο περίπλοκη τις δύο τελευταίες δεκαετίες” λέει ο Clay Landry, διευ­θυντής της WestWater Research, μιας εταιρείας συμβούλων που ειδι­

κεύεται στο δίκαιο του νερού. “Πήγε απ’ τοπικές διανομές και τα σχε­

τικά deal σε μια σοβαρή αγορά με εντεινόμενα σοβαρούς παίκτες”.

Τελικά, λέει ο Olson, κάθε σταγόνα θα ελέγχεται από ιδιώτες. Κι όταν θα συμβεί αυτό, ο κόσμος θα ανακαλύψει πως έχει χωριστεί μ’ ένα και­

νούργιο είδος συνόρων: από εδώ οι έχοντες νερό, από εκεί οι μη έχο- ντες. Οι νικητές (Καναδάς, Αλάσκα, Ρωσία) και οι ηττημένοι (Ινδία,

Συρία, Ιορδανία) μπορεί να είναι διαφορετικοί από τους ανάλογους

των συγκρούσεων για το πετρέλαιο στον 200 αιώνα, αλλά η συνοριακή

γραμμή θα είναι αντίστοιχη: τα κράτη που έχουν τα μέσα να εκμεταλ­λευτούν τα μεγάλα αποθέματά τους θα ευημερούν. Και οι υπόλοιποι θα

απομείνουν να ανταγωνίζονται μεταξύ τους για διαρκώς μειούμενα

αποθέματα. Κάποιοι θα πολεμήσουν κανονικά γι’ αυτά.

Μέχρι σχετικά πρόσφατα, η ιδιωτικοποίηση του νερού ήταν σχεδόν

αποκλειστικά υπόθεση για τον Τρίτο Κόσμο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η Παγκόσμια Τράπεζα απαίτησε από πολλές φτωχές χώρες - πιο έντονα απ’ την Βολιβία - να ιδιωτικοποιήσουν τα δίκτυα ύδρευσης σαν προϋπόθεση για να τους δοθεί η οικονομική βοήθεια που ζητούσαν

απελπισμένα. Η ελπίδα ήταν ότι οι αγορές μπορούν να μειώσουν την διαφθορά δημόσιων οργανισμών, και ότι οι μεγάλες πολυεθνικές θα

επένδυαν στις απαραίτητες υποδομές έτσι ώστε περισσότεροι άνθρω­ποι να έχουν πρόσβαση σε περισσότερο και καλύτερης ποιότητας νερό.

Το 2000 οι πολίτες της Βολιβίας βγήκαν στους δρόμους, εκδηλώνοντας μια σειρά βίαιων διαμαρτυριών. Η εταιρεία Bechtel, η πολυεθνική που

είχε νοικιάσει τα εργοστάσια και τα δίκτυα διανομής, είχε διπλασιάσει

113

τις τιμές, αφήνοντας δεκάδες χιλιάδες Βολιβιανούς που δεν μπορούσαν να πληρώσουν χωρίς καθόλου νερό. Η εταιρεία υποστήριζε ότι οι αυξή­

σεις των τιμών ήταν απαραίτητες για να γίνουν οι επισκευές και η επέ­κταση του σε κακή κατάσταση ευρισκόμενου δικτύου. Οι αντίπαλοί της επέμεναν ότι το μόνο που την ένοιαζε ήταν η υψηλή κερδοφορία της.

Τελικά οι διαδηλωτές έστειλαν τους επιχειρηματίες από εκεί που ήρθαν: το 2001 το δημόσιο ξαναπήρε τον έλεγχο των δικτύων και της

υδροδότησης.Τώρα, οι βαρώνοι του νερού έχουν βάλει στο μάτι έναν στόχο πιο

ελκυστικό: κράτη με προβλήματα υδροδότησης και γερασμένες υποδο­

μές, αλλά σε καλύτερη οικονομική κατάσταση απ’ ότι ήταν η Βολιβία. “Α υτά είναι τα κράτη που μπορούν να πληρώνουν” λέει ο Olson. “Έχουν μεγάλες ανάγκες υποδομών, μειούμενα αποθέματα νερού και

χρήμα”.

Η Κίνα είναι η περίπτωση που ταιριάζει σ’ αυτό το σχήμα. Καθώς ο

υδροφόρος ορίζοντας κάτω απ’ το Πεκίνο χαμηλώνει, οι γεωτρήσεις

που γίνονται γύρω απ’ την πόλη πρέπει να κατεβαίνουν σε ακόμα μεγαλύτερα βάθη (κοντά στα δύο τρίτα του μιλίου ή και περισσότερο σύμφωνα με μια πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας) για να

βρουν καθαρό νερό. Αυτό έχει κάνει τις μεν γεωτρήσεις mo ακριβές, τα δε σχετικά συμβόλαια εξαιρετικά επικερδή. Από το 2000, όταν η Κίνα

άνοιξε τις δημοτικές της υπηρεσίες στους ξένους επενδυτές, οι επιχει­

ρήσεις παροχής νερού έχουν αυξηθεί εκθετικά. Αλλά καθώς οι ιδιωτι­κές επιχειρήσεις “απορροφούν” τα δίκτυα διανομής σ’ όλη τη χώρα, η τιμή του νερού ανεβαίνει επίσης έντονα. “Είναι πάνω α π ’ το όριο που

μπορούν να αντέξουν να πληρώνουν οι περισσότερες οικογένειες "λέει

ο Ge Yun, ένας οικονομολόγος απ’ το Xinjiang Conservation Fund.

“Έτσι, όσο περισσότερο ιδιωτικοποιείται το νερό, τόσο λιγότεροι

άνθρωποι έχουν πρόσβαση σ’ αυτό”.

Στις ΗΠΑ πάλι, τα ομοσπονδιακά κονδύλια για επισκευές των δικτύων ύδρευσης - τα περισσότερα απ’ τα οποία φτιάχτηκαν την ίδια εποχή που ο Henry Ford έφτιαξε το πρώτο μοντέλο Τ - σπανίζουν όλο και περισσότερο. Η κυβέρνηση Ομπάμα έβγαλε στην άκρη μόλις 6

114

δισεκατομύρια δολάρια για επισκευές που η ΕΡΑ εκτιμά ότι κοστίζουν 300 δισ. Κι αυτό την στιγμή που περισσότεροι από μισό εκατομϋριο

σωλήνες νερού σπάνε κάθε χρόνο, σύμφωνα με την American Water Works Association, και πάνω από 6 δισεκατομύρια γαλόνια νερού χάνονται απ’ το δίκτυο λόγω διαρροών. Εξαιτίας αυτού του κενού χρη­

ματοδότησης, εκατοντάδες αμερικανικοί δήμοι - συμπεριλαμβανομέ­νων του Πίτσμπουργκ, του Σικάγο και της Σάντα Φε, για να μνημονεύ­

σουμε μερικές περιπτώσεις - ψάχνουν να πουλήσουν τα δίκτυά τους

για το νερό. Υπ’ αυτές τις συνθήκες το πράγμα δείχνει ότι συμφέρει

τους πάντες: οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι μπορούν να χρησιμοποιή­σουν τα έσοδα απ’ την πωλήσεις των δικτύων υδροδότησης για να εξι­

σορροπήσουν τους δημοτικούς προϋπολογισμούς, ξεφορτωνόμενοι και το μεγάλο κόστος της συντήρησης και της επέκτασης αυτών των

δικτύων - για να μην πούμε ξεφορτωνόμενοι και το πολιτικά ευαίσθη­το θέμα της αύξησης των τιμών - την ώρα που οι εταιρείες υπόσχονται

θέσεις εργασίας και κέρδη.Βέβαια, η πραγματικότητα δεν ταιριάζει πάντα μ’ αυτό το ιδεώδες.

“Επειδή η υποδομή των δικτύων ύδρευσης είναι ιδιαίτερα δαπανηρή

115

οπότε δεν χωράνε πολλοί παράλληλοι εργολάβοι, ο μόνος πραγματικός

ανταγωνισμός είναι στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων για την

πώληση” λέει ο Wenonah Hauter, εκτελεστικός διευθυντής της μη κερ­

δοσκοπικής και αντίθετης με τις ιδιωτικοποιήσεις ομάδας Food ‘η’

Water Watch. “Όταν γίνει η ιδιωτικοποίηση, το δίκτυο γίνεται μονοπώ­

λιο. Και επειδή το 70% έως 8θ% τόσο της υδροδότησης όσο και της

αποχέτευσης είναι υπόγειο, οι δήμοι δεν έχουν όρεξη να παρακολου­

θούν από κοντά την δουλειά του ιδιώτη επιχειρηματία”. Σύμφωνα με αρκετές αναφορές και εκθέσεις οι ιδιώτες εργολάβοι συνήθως μειώ­

νουν τους εργαζόμενους, παρατάνε τα σχέδια για αποθέματα νερού και

αδιαφορούν για την προστασία του περιβάλλοντος γύρω απ’ τις πόλεις.

Έτσι, ενόσω πολλοί αμερικανικοί δήμοι ψάχνουν να πουλήσουν τις

υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης σε ιδιωτικά συμφέροντα, υπάρ­

χουν άλλες που έχουν μπλέξει σε δαπανηρούς δικαστικούς αγώνες

προσπαθώντας να σπάσουν τέτοια συμβόλαια, και να ξαναθέσουν

αυτές τις υποδομές σε δημόσιο έλεγχο και ιδιοκτησία. Το 2009 ο δήμος του Camden, στο New Jersey, έκανε μήνυση στην United Water (μια αμερικανική θυγατρική του γαλλικού κολοσσού Suez) ζητώντας αποζη­

μίωση 39 εκατομυρίων δολαρίων για μη αναφερθείσες διαρροές στο

ιδιωτικό δίκτυο, κακές υπηρεσίες και αδικαιολόγητες διακοπές στην

παροχή. Στο Milwaujee ένα δικαστήριο βρήκε ότι η ίδια εταιρεία παρα­βίασε το συμβόλαιό της κλείνοντας αντλίες λυμάτων της αποχέτευσης για να γλυτώσει έξοδα- το αποτέλεσμα ήταν ότι δισεκατομύρια γαλό­νια λυμάτων κατέληγαν στη λίμνη Michigan. Και στο Gary, στην Ινδια-

νάπολη, ο δήμος κατήγγειλε το συμβόλαιό του και πάλι με την United

Water, ύστερα από 12 χρόνια, καθώς η ιδιωτικοποίηση οδήγησε σε

διπλασιασμό το κόστος διαχείρισης. “Α υτές οι ιστορίες καταλήγουν να

είναι ένας λαθραίος τρόπος για να φορολογείται ο κόσμος” λέει ο Hauter. “Μόνο που είναι χειρότερο από φορολογία, αφού οι εταιρείες

δεν δαπανούν τα έσοδά τους στη φροντίδα των συστημάτων ύδρευ­

σης”.

Εκπρόσωποι της United Water απ’ τη μεριά τους υποστηρίζουν ότι το 95% των συμβολαίων της έχει ανανεωθεί, και πως λίγα κακά παρα­δείγματα δεν λένε όλη την ιστορία. “Ασχολούμαστε με υποδομές που

ιι6

σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν στο τέλος του Β Παγκόσμιου

Πολέμου" λέει ο CEO της United Water Bertrand Camus. “Έχουμε κι

εμείς να διηγηθούμε πολλές ιστορίες τρόμου”. Το δίκτυο του Gary, για παράδειγμα, ιδιωτικοποιήθηκε μόνο αφού πριν η ΕΡΑ πίεσε τον δήμο

να βρει έναν πιο έμπειρο διαχειριστή για να λύσει το πλήθος των προ­

βλημάτων που είχαν μαζευτεί. “Οι δήμοι δεν έχουν την πείρα να χρησι­

μοποιήσουν όλη τη νέα τεχνολογία έτσι ώστε να αναβαθμίσουν τα

δίκτυα” λέει ο Camus. “Εμείς μπορούμε”.

Η βασική θέση είναι η εξής: το γεγονός ότι το νερό είναι βασικό για

την ζωή δεν κάνει φτηνότερο το να βρεθεί, να καθαριστεί και να δια­

νεμηθεί· και δεν αλλάζει σε τίποτα το γεγονός ότι η προσφορά πέφτει και η ζήτηση αυξάνει, οπότε θα ανέβει και το κόστος. Η Παγκόσμια

Τράπεζα υποστηρίζει ότι οι υψηλότερες τιμές είναι καλό πράγμα. Ως τώρα κανένας δημόσιος οργανισμός ύδρευσης δεν τιμολογεί το νερό

στη βάση του πόσο σπάνιο είναι ή στη βάση του πόσο κοστίζει η διά­

θεσή του, και αυτό - λένε οι θιασώτες των ιδιωτικοποιήσεων - είναι η βασική αιτία της σπατάλης. Αν το νερό είναι πιο ακριβό, λένε, θα το διαχειριζόμαστε καλύτερα.

Το βασικό πρόβλημα μ’ αυτόν τον ισχυρισμό είναι αυτό που οι οικο­νομολόγοι ονομάζουν οριακή χρησιμότητα: αδιάφορο απ’ το πόσο

στοιχίζει το νερό, πάντα το χρειαζόμαστε για να ζήσουμε. Κατά συνέ­πεια, πέρα απ’ το να μειώνουν τις όχι απαραίτητες χρήσεις, όπως το πλύσιμο των αυτοκινήτων ή τις πισίνες, οι καταναλωτές δεν μπορούν

πραγματικά να μειώσουν την κατανάλωσή τους ανάλογα με τις αυξή­

σεις των τιμών. “Η θεωρία της ελεύθερης αγοράς αφορά κατανάλωση

που οι πελάτες μπορούν είτε να πραγματοποιήσουν είτε όχι” λέει ο

Hauter. “Α λλά το νερό δεν είναι σαν τα άλλα εμπορεύματα - δεν είναι

κάτι που οι άνθρωποι μπορούν να αντικαταστήσουν ή να πουν ότι το

καταργούν”. Δεκάδες μελετών δείχνουν ότι ακόμα και με υψηλές τιμές, οι καταναλωτές τείνουν να μειώσουν την κατανάλωση νερού μόνο λίγο, και πως ακόμα και στις καλύτερες των περιπτώσεων, το κόστος πέφτει

δυσανάλογα στους ώμους των φτωχών. Στις ανομβρίες που έπληξαν

την Καλιφόρνια στη δεκαετία του 1980, για παράδειγμα, ο διπλασια­σμός της τιμής του νερού έριξε την οικιακή κατανάλωση κατά ένα τρίτο. Αλλά τα νοικοκυριά με εισόδημα κάτω από 20.000 δολάρια έκο­

117

ψαν την χρήση νερού στο μισό, ενώ εκείνα με εισόδημα πάνω από ιοο.οοο δολάρια μόνο κατά ιο%.

Στην πραγματικότητα (υποστηρίζουν οι επικριτές των ιδιωτικοποιή-

σεων), οι ιδιωτικές εταιρείες νερού έχουν ελάχιστο συμφέρον στην

εξοικονόμηση νερού' στο κάτω κάτω, άμα πέφτει η κατανάλωση πέφτουν και τα κέρδη τους. Το 2005 μια ακόμα εξέγερση στη Βολιβία

έγινε όταν μια άλλη ιδιωτική εταιρεία υδροδότησης αύξησε τις τιμές

πάνω απ’ το όριο που άντεχαν τα μέσα νοικοκυριά. Γιατί έκανε αυτήν

την ριψοκίνδυνη αύξηση η εταιρεία; Είχε επεκτείνει το δίκτυα, όπως προέβλεπε το συμβόλαιό της, σε διάφορες φτωχές γειτονιές στα όρια

της πόλης... Αλλά οι κάτοικοι εκεί, που δεν είχαν μάθει με τις βρύσες,

ήταν φανατικοί οικονόμοι στη χρήση του νερού, και κατά συνέπεια δεν

χρησιμοποιούσαν αρκετό νερό ώστε να κάνουν την επένδυση της επέ­

κτασης του δικτύου κερδοφόρα για την εταιρεία. Οπότε δεν απέμενε παρά η αύξηση της τιμής.

Οι μεγάλοι κερδισμένοι αυτής της πολυσύνθετης αγοράς νερού είναι σίγουρα εκείνες οι λίγες πλούσιες σε νερό περιοχές του παγκόσμιου

βορρά, που μπορούν να προμηθεύουν μεγάλες ποσότητες σε μεγάλες

αποστάσεις, με το ανάλογο κέρδος. Ρώσοι επιχειρηματίες θέλουν να πουλήσουν νερό απ’ την Σιβηρία στην Κίνα1 Καναδοί και Αμερικάνοι θέλουν να πουλήσουν νερό απ’ τον Καναδά στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ. Για

καιρό, τέτοιες χύμα μεταφορές, εμποδίζονταν απ’ τα υψηλά ναύλα των

τάνκερ, που καθορίζονταν απ’ τις μεταφορές πετρελαίου. Τώρα, χάρη

στην παγκόσμια ύφεση, τα ναύλα έχουν πέσει αρκετά. Αν το σχέδιο με το νερό απ’ την Sitka πετύχει, θα ακολουθήσουν άλλες περιοχές που

έχουν πλούτο νερού.

Όμως ανάμεσα στις χώρες που μπορούν να βγάλουν κέρδη απ’ την έλλειψη πόσιμου νερού και εκείνες που θα αγοράσουν τις ποσότητες που τους λείπουν, βρίσκονται οι χώρες που δεν έχουν νερό αλλά ούτε

και λεφτά για να το αγοράσουν. Στην πράξη, αν υπάρχει μια ομοιότη­

τα του νερού με το πετρέλαιο, είναι ότι οι άνθρωποι μπορεί να φτάσουν σε πόλεμο γι’ αυτό. Ήδη το Πακιστάν κατηγορεί την Ινδία ότι τραβάει πολύ νερό απ’ τα ποτάμια που κατεβαίνουν απ’ τα Ιμαλάια* και η Ινδία, με τη σειρά της, κατηγορεί την Κίνα ότι οι κολοσσιαίες εκτροπές της

ιι8

ροής των ποταμών κοντά στα σινο-ινδικά σύνορα θα της στερήσουν το μερίδιό της σ’ αυτά τα νερά. Ακόμα, η Ιορδανία και η Συρία φιλονικούν για τα μερίδιά τους απ’ τις εκροές ενός φράγματος που έφτιαξαν από

κοινού και οι δύο.

Τι μπορούμε να κάνουμε λοιπόν; Απ’ τη μια μεριά, το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου θεωρεί το νερό ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα (η συνέλευση του ΟΗΕ ψήφισε ομόφωνα την επιβεβαίωση αυτού του δικαιώματος τον περασμένο Ιούλιο). Απ’ την άλλη, έχει γίνει ιδιαίτερα

δαπανηρό το να βρεθεί και να γίνει η διανομή του νερού, έτσι ώστε πολλές κυβερνήσεις δεν μπορούν να σηκώσουν αυτό το κόστος μόνες τους. Από άλλη μεριά μόνες τους οι αγορές ποτέ δεν θα μπορέσουν να εξισορροπήσουν αυτές τις δύο αντίθετες πραγματικότητες. Αυτό

σημαίνει ότι κρατικές και ομοσπονδιακές αρχές και κυβερνήσεις πρέ­πει να παίξουν σημαντικότερο ρόλο στη διαχείριση των αποθεμάτων πόσιμου νερού. Στις ΗΠΑ, η επένδυση στις υποδομές του νερού ποσών ανάλογων με εκείνα που η αμερικανική ομοσπονδιακή κυβέρνηση

επένδυσε σε άλλα σχέδια δημόσιων έργων, όχι μόνο θα δημιουργούσε θέσεις εργασίας, αλλά θα μείωνε σημαντικά την οικονομική πίεση που

νοιώθουν διάφορες τοπικές κυβερνήσεις και δήμοι, με αποτέλεσμα να

καταφεύγουν στις ιδιωτικές εταιρείες.Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ιδιώτες δεν έχουν ένα ρόλο να παίξουν. Με

τα κατάλληλα κίνητρα, μπορούν να αναπτύξουν και να διαθέσουν την

τεχνολογία που απαιτείται ώστε η παροχή νερού να γίνει πιο φτηνή και

πιο οικολογική. Τελικά οι δημόσιες και οι ιδιωτικές επιχειρήσεις πρέπει να δουλέψουν μαζί. Και πρέπει να συνεργαστούν γρήγορα. Γιατί αν δεν

φροντίσουμε καλύτερα το νερό τώρα, σύντομα θα ξεμείνουμε. Κι όταν

κάτι τέτοιο συμβεί, δεν θα μας σώσει καμία τιμολόγηση και καμία δια­χείριση.

U9

Νείλος: το ποτάμι των ανθρώπων(Sarajevo νο 41, Ιούνιος 2010)

Υπάρχουν διάφοροι “ειδικοί” που, σχολιάζοντας τον τρόπο που οι αποικιακές και μεταποικιακές συμφωνίες μοίρασαν την πρόσβαση και την χρήση των νερών του Νείλου, υποστηρίζουν ότι αν δεν έχει γίνει

ακόμα πόλεμος - για - το - νερό, είναι μόνο και μόνο επειδή υπάρχει μεγάλη “ανισότητα δυνάμεων”. Αλλά είναι μεγαλύτερη η ανισότητα στη μοιρασιά* κι έτσι, με τις κατάλληλες διεθνείς συμμαχίες, τίποτα δεν

μπορεί να αποκλειστεί για το μέλλον. Ούτε η όξυνση των αντιθέσεων,

αλλά ούτε και κάποιοι συμβιβασμοί.

Το κράτος κλειδί στην εκμετάλλευση του Νείλου είναι το αιγυπτιακό: μια σκληρή “κληρονομική” δικτατορία, με ισχυρή εσωτερική αντίδρα­

ση, που στέκεται στα πόδια της μόνο χάρη στη διεθνή στήριξη λόγω της

γεωπολιτικής της θέσης (απ’ τις ΗΠΑ, την Γαλλία, την Αγγλία και το

Ισραήλ) και εξαιτίας του γεγονότος πως οτιδήποτε άλλο εκτός απ’ την χούντα του Μουμπάρακ στην Αίγυπτο θα είναι κάποια ισλαμική δημο­

κρατία.Το αιγυπτιακό κράτος είναι ο μεγάλος οφελημένος απ’ τα νερά του

Νείλου, αλλά όχι επειδή το ποτάμι διατρέχει κατά μήκος όλη τη χώρα,

απ’ το νότο προς τον βορρά. Τα 6.695 χιλιόμετρα μήκος του ποταμού, που τον κάνουν τον δεύτερο κατά σειρά μήκους στον κόσμο, είναι πολύ

περισσότερο απ’ την μεσημβρινή διάσταση της Αιγύπτου. Οι πηγές του

βρίσκονται πολύ μακρυά απ’ τα αιγυπτιακά σύνορα, και το μεγαλύτε­

ρο μέρος της κοίτης του δεν βρίσκεται καν στην Αίγυπτο, αλλά στο Σουδάν. Άλλωστε, αρκετά αφρικανικά κράτη, στο κέντρο και στα δυτι­

κά της ηπείρου, μοιράζονται τις πηγές του: το Κονγκό, η Αιθιοπία, η

Κένυα, η Ρουάντα, η Τανζανία, η Ερυθραία και το Μπουρούντι.

Η σκανδαλωδώς ευνοϊκή για το αιγυπτιακό κράτος (και την γεωργία του, ειδικά το προς εξαγωγή μπαμπάκι του) εκμετάλλευση του Νείλου,

εξασφαλίστηκε με την συμφωνία του 1929, ανάμεσα στο (προσανατο­λισμένο στο Λονδίνο) Κάιρο και την αγγλοαιγυπτιακή διοίκηση του

Χαρτούμ. Σύμφωνα με εκείνη την ρύθμιση:- η Αίγυπτος θα χρησιμοποιούσε 48 δισ. κυβικά μέτρα απ’ το νερό του

Νείλου κάθε χρόνο, και στο Σουδάν 4 δισ. κυβικά'

120

- η ροή του ποταμού στην περίοδο της ξηρασίας, απ’ τις 20 Ιανουαρί- ου ως τις 15 Ιουλίου, θα προοριζόταν αποκλειστικά για αιγυπτιακή χρήση·

- η Αίγυπτος είχε το δικαίωμα να επιτηρεί την ροή του Νείλου απ’ τις

πηγές του, και να επεμβαίνει αν χρειαζόταν- το Κάιρο είχε το δικαίωμα να κάνει οποιοδήποτε έργο στο ποτάμι

χωρίς να ρωτήσει την γνώμη των άλλων κρατών απ’ όπου περνάει’

- και: το Κάιρο είχε το δικαίωμα να εμποδίσει οποιοδήποτε έργο

άλλου κράτους εφόσον θα έκρινε ότι βλάπτει τα συμφέροντά του.Στην πράξη λοιπόν η αγγλική αποικιοκρατία έχρισε το αιγυπτιακό

κράτος απόλυτο αφεντικό του ποταμού, δίνοντας στο Σουδάν ελάχιστα

ψίχουλα, και σ’ όλα τα υπόλοιπα κράτη τίποτα.

Τριάντα χρόνια αργότερα, το 1959» >1 σουδανική και η αιγυπτιακή κυβέρνηση μπορούσαν να συνεννοηθούν μόνες τους· αλλά και πάλι δεν

υπήρχε χώρος για άλλους:

- συμφωνήθηκε ότι η ετήσια ποσότητα νερού του Νείλου είναι κατά

μέσο όρο 84 δισ. κυβικά'- ότι απ’ αυτή την ποσότητα η Αίγυπτος θα παίρνει τα 55-5 δισ, και το

Σουδάν τα 18.5 δισ. κυβικά, καθόσον

- συμφωνήθηκε ότι η ετήσια εξάτμιση του ποταμού είναι ίο δισ. κυβι­κά*

- συμφωνήθηκε ότι η Αίγυπτος μπορεί να κατασκευάσει το Υψηλό

φράγμα στο Ασουάν, που χωράει να αποθηκεύσει ολόκληρη την ετήσια ροή του Νείλου'

- συμφωνήθηκε ότι το Σουδάν θα κατασκευάσει το φράγμα Rosaries

και θα κάνει άλλα υδραυλικά έργα για άρδευση και υδροηλεκτρική

παραγωγή, αλλά μόνο όσο επιτρέπει το μερίδιό του στο νερό'- συμφωνήθηκε τέλος ότι αν εγερθούν αξιώσεις στο νερό από άλλα

κράτη, θα αντιμετωπιστούν από κοινού απ’ το Κάιρο και το Χαρτούμ, ενώ

- αν αυτές οι αξιώσεις καταφέρουν να τύχουν διεθνούς αναγνώρισης, τότε το ποσό νερού που θα πρέπει να δοθεί σε άλλα κράτη θα αφαιρε-

θεί ομοιόμορφα απ’ το αιγυπτιακό και το σουδανικό μερίδιο.

Η συμφωνία του 1959 διαμόρφωνε λοιπόν ένα είδος αιγυπτοσουδανι-

κού “καρτέλ του Νείλου”, που μονοπωλούσε το ποτάμι, εμποδίζοντας

όσο θα ήταν δυνατό οποιαδήποτε οργανωμένη χρήση του νερού απ’ τις χώρες των πηγών του. Το έδαφος της Αιθιοπίας, για παράδειγμα,

συγκεντρώνει υπό την μορφή πηγών το 8θ% της συνολικής ροής του Νείλου1 κι ωστόσο η Αιθιοπία αποκλειόταν από κάθε χρήση του νερού. Φυσικά, η συμφωνία του 1959 δεν ήταν δεσμευτική για την Αντίς Αμπέ-

μπα, αφού δεν είχε πουθενά την υπογραφή της. Πράγμα που είχε σα

συνέπεια απ’ την δεκαετία του *90 το αιθιοπικό κράτος να την αγνοή­σει, βελτιώνοντας την άρδευση των εδαφών του αλλά και τις υδροηλε­κτρικές υποδομές του.

Η απόλυτη κυριαρχία κατά κύριο λόγο του Καϊρου και δευτερευόντως

του Χαρτούμ πάνω στη χρήση των νερών του Νείλου άρχισε να γίνεται

όλο και μεγαλύτερο πρόβλημα όσο οι πληθυσμοί (και κατά συνέπεια οι ανάγκες σε νερό για αγροτική χρήση αλλά και για βιομηχανική, συμπε-

ριλαμβανόμενης της ηλεκτροπαραγωγής) των κρατών των πηγών του

μεγάλωναν. Αλλά δεν ήταν και δεν είναι αυτή η μοναδική διάσταση. Το

νερό έχει γίνει “αντικείμενο” ενός ιδιαίτερα δυναμικού πλέγματος (πρωτοκοσμικών) βιομηχανιών, που ξεκινούν απ’ την εμφιάλωση και

το εμπόριο πόσιμου νερού, και φτάνουν στον αστικό σχεδίασμά, στην διαχείριση των δικτύων υδροδότησης των πόλεων, τα έργα αποχέτευ­

σης, κλπ.

Ο συνδυασμός αυτών των δύο παραγόντων, αφ’ ενός των συμφερό­ντων των κρατών - του - Νείλου που βρίσκονταν έξω από κάθε δικαίω­

μα χρήσης εξαιτίας των ρυθμίσεων του 1929 και του 1959» και αφ’ ετέ­ρου των συμφερόντων των υδρο-business γέννησε την “πρωτοβουλία

για την λεκάνη του Νείλου” (Nile Basin Initiative - ΝΒΙ) που σχηματί­στηκε στις αρχές του 1999 σαν διαρκής σύσκεψη υπουργών από δέκα

αφρικανικά κράτη (Ερυθραία, Κογκό, Ρουάντα, Μπορούντι, Τανζανία,

Κένυα, Ουγκάντα, Αιθιοπία, Σουδάν και Αίγυπτο) με θέμα μια δικαιό­

τερη συμφωνία - η Ερυθραία, που έχει ελάχιστες πηγές του Νείλου και ήταν σε πόλεμο με την Αιθιοπία ως το 2000, αποχώρησε σχεδόν απ’

την αρχή. Δίπλα απ’ τις υπουργικές συνόδους αναπτύχθηκε ένα νεφέ­λωμα από μη κυβερνητικές οργανώσεις, εταιρείες συμβούλων και γρα­φεία ειδικών ενώ την “υψηλή εποπτεία” των διαπραγματεύσεων την

ανέλαβε η Παγκόσμια Τράπεζα με “βοηθούς” την Αφρικανική Τρόπε-

121

122

NILE RIVER BASINBASSIN DU Nil

123

ζα Ανάπτυξης, μια οργάνωση “γεφύρωσης” ιδιωτικών συμφερόντων και μ.κ.ο (η global enviromental facility) και πλήθος “κρατών δωρη­

τών”, του είδους Καναδάς, Δανία, Ολλανδία, Νορβηγία, Σουηδία, Αγγλία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, κλπ- δηλαδή πρώην αποικοκράτες της Αφρικής και κράτη με ισχυρές βιομηχανίες νερού.

Έχουμε σημειώσει άλλοτε ότι η αθώα εμφανιζόμενη “ορθολογική δια­

χείριση του νερού” δίνει ψωμί (για την ακρίβεια: παντεσπάνι) σε πολ­

λούς. Η ΝΒΙ επί μια δεκαετία “παρήγαγε” πλήθος προγραμμάτων και

υποπρογραμμάτων καταγραφής, ανάλυσης, σχεδιασμού εκμετάλλευ­σης, αναδιάρθρωσης, κλπ, για τα νερά του Νείλου- ό,τι θα χρειάζονταν

κυβερνήσεις που κάθονται στο σβέρκο των υπηκόων τους αλλά και

εταιρείες που ετοιμάζονται να κάνουν επιδρομές “σωτηρίας”. Πολιτι­

κές διακρατικές αποφάσεις για κατάργηση των μονομερών συμφωνιών

του 1959 δεν βγήκαν ωστόσο- κι αυτό γιατί... “ο Νείλος είναι στρατηγικό ζήτημα για την οικονομία και την

εθνική ασφάλεια της Αίγυπτον, και δεν πρόκειται να παραχωρή­

σουμε τα δικαιώματά μ ας”...

όπως δεν κουράστηκαν να δηλώνουν και να ξαναδηλώνουν οι αιγύ-

πτιοι αξιωματούχοι. Όντως, η σοβαρή μείωση του αιγυπτιακού μεριδί­ου στο νερό του Νείλου θα κάνει ακόμα πιο εκρηκτικές τις κοινωνικές ανισότητες, την εγκατάλειψη των φτωχογειτονιών του Καϊρου, τις

κατεστραμένες υποδομές ύδρευσης και αποχέτευσης- και θα επηρεά­

σει τόσο την αγροτική παραγωγή όσο και την βιομηχανική, της υφα- ντουργικής συμπεριλαμβανόμενης. Με άλλα λόγια, για τον αιγυπτιακό καπιταλισμό (που είναι καπιταλισμός έντασης της φτηνής εργασίας)

μια σοβαρή αλλαγή σ’ αυτήν την δωρεάν “πρώτη ύλη” που λέγεται νερό

σημαίνει μια δύσκολη και επικίνδυνη αναδιάρθρωση, και μάλιστα σε

μια εποχή που η εργατική τάξη και η νεολαία της Αιγύπτου “βράζουν”.

Έτσι, ύστερα από ίο χρόνια διαβουλεύσεων, η ΝΒΙ ουσιαστικά κατέρρευσε τον Απρίλιο του 2010, όταν, μετά από την συστηματική κωλυσιέργεια των δύο οφελούμενων κρατών, έγινε αμετάκλητα σαφές

ότι το Κάιρο και το Χαρτούμ δεν πρόκειται να υπογράψουν καμία συμ­

φωνία που να αναιρεί τις ρυθμίσεις του 1959· Στις 14 Μάη του 2010,

124

υπουργοί απ’ την Αιθιοπία, την Ουγκάντα, την Ρουάντα και την Τανζα­νία υπέγραψαν “μόνοι τους” μια συμφωνία / πλαίσιο για την εκμετάλ­λευση των πηγών του Νείλου, ενώ η Κένυα την υπέγραψε στις 19- Όπως δήλωσαν οι εκπρόσωποι των κρατών του άνω Νείλου “κουρα­

στήκαμε να εξαρτώμαστε απ ’ την έγκριση της Αίγυπτου για κάθε

χρήση του νερού του Νείλου, ακόμα και για άδρευση”. Τα καθεστώτα του Καϊρου και του Χαρτούμ (αντίπαλα σε πολλά άλλα θέματα) άρχι­σαν να βγάζουν αφρούς, το καθένα απ’ την μεριά του.

Η Αίγυπτος άρχισε μια μάλλον αγχωμένη προσπάθεια αφενός να “διασπάσεΓ το μέτωπο των κεντροαφρικανικών κρατών, και αφετέρου

να μην τύχει η συμφωνία διεθνούς αναγνώρισης, δηλαδή διεθνούς “επενδυτικού ενδιαφέροντος”. Το γεγονός είναι ότι όπως συμβαίνει με

όλα τα ποτάμια, εκείνοι που βρίσκονται στις πηγές έχουν ένα στρατη­

γικό πλεονέκτημα σε σχέση με τους υπόλοιπους : μπορούν να πάρουν το νερό, μπορούν να μειώσουν τις ποσότητες των άλλων και μόνο με την βία γίνεται να εμποδιστούν. Και η Αίγυπτος είναι πολύ μακρυά απ’

τις πηγές για να “καθαρίσει” μόνη της - το Σουδάν είναι πιο κοντά...

125

κυκλοφορούν απ’ τις εκδόσεις ΑΝΠΣΧΟΛΕΙΟ

126

it rules ok!μια σύντομη ξενάγηση

στην ιστορία των djs

και της χορευτικής μουσικής

στις Ηπα

(συνοδεύεται από dvd)

anti-media- μεσολάβηση και αυτονομίες

- ι ι χρόνια μετά

- Θέαμα

- μικρά ντοκουμέντα

ενάντια στη σχέση indymedia

127

σειρά anti-impανάλυση και κριτική στο ελληνικό κράτος

απ’ τις θέσεις της προλεταριακής αυτονομίας

anti-imp ι: γενικές θέσεις

εναντίον τον ελληνικού

ιμπεριαλισμούιμπεριαλισμού

anti-imp 2: back to the

(boot) roots:

ο ιμπεριαλιστικός

19ος αιώνας

του ελληνικού κράτους

anti-imp 3: τα μυστικά

του βούρκου:

καλό κρυμένα μυστικά

του ελληνικού ιμπεριαλισμού

(α μέρος: 1914 ~ 1922)