Π (431-404 Π.Χ.)edume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1004/03... · αβεβαιότητας...

47
Ο Θουκυδίδης στο προοίµιο του ιστορικού έργου του αναφέρει ότι αποφάσισε να αφηγηθεί την ιστορία του πολέµου µεταξύ Αθήνας και Σπάρτης, διότι είχε καταλήξει στο συµπέρασµα ότι θα ήταν ο µεγαλύτερος και ο σπουδαιότερος από όλους τους προηγούµενους. Δύσκολα µπορεί να διαφωνήσει κανείς µε αυτήν την πεποίθηση του Αθηναίου ιστορικού. Ο Πελοποννησιακός πόλεµος αποτελεί αναµφισβήτητα τη σηµα- ντικότερη ενδοελληνική διαµάχη µέχρι εκείνη την εποχή και διαίρεσε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα τον ελληνικό κόσµο σχεδόν στο σύνολό του, ενώ καθόρισε αποφασιστικά τις τύχες του κλασικού ελληνισµού. Η χρονική διάρκεια του πολέµου, ο φανατισµός και η ιδιαίτερη σκληρότητα που τον χαρακτήρισε, οι ταραχές και οι εµφύλιες έριδες που αυτός προκάλεσε στο εσωτερικό πλήθους ελληνικών πόλεων, η τεράστια για τα δεδοµένα της εποχής γεωγραφική έκταση στην οποία έλαβαν χώρα οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, οι ωµότητες που διαπράχθηκαν εκατέρωθεν, η πρώτη ουσιαστική περ- σική παρέµβαση στα ελληνικά πράγµατα µετά τα Μηδικά, αλλά κυρίως η φύση των δύο αντιµαχόµενων συνασπισµών είναι µερικά από τα στοιχεία που κάνουν τον Πελο- ποννησιακό πόλεµο να ξεχωρίζει από τους συνηθισµένους πολέµους των ελληνικών πόλεων-κρατών του παρελθόντος. Ο πόλεµος ξεκίνησε το 431 π.Χ. και τα πρώτα 10 χρόνια των εχθροπραξιών, που είναι γνωστά και ως Αρχιδάµειος πόλεµος (από το όνοµα του βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδα- µου, ο οποίος ηγήθηκε των πρώτων εισβολών των Σπαρτιατών στην Αττική), έλαβαν τέλος το 421 π.Χ. µε την Ειρήνη του Νικία, που έµεινε στην ιστορία από τον οµώνυµο Αθηναίο διαπραγµατευτή της ειρήνης. Τα χρόνια της ειρήνης δεν έφεραν την ηρεµία και τη σταθερότητα στον ελλαδικό χώρο, αντίθετα ήταν µία περίοδος αστάθειας και αβεβαιότητας και στην πράξη µετά το 418 π.Χ. η Ειρήνη του Νικία ήταν σε ισχύ µόνο τυπικά. Η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π.Χ.) έδωσε το έναυσµα για την οριστική κατάρρευση της ειρήνης και την επανεκκίνηση του πολέµου µεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών. Αυτή η τελευταία φάση της σύγκρουσης, που αρχίζει το 413 π.Χ., είναι γνωστή και ως Ιωνικός ή Δεκελεικός πόλεµος, επειδή το βασικό θέατρο του πολέµου είχε µεταφερθεί στα παράλια της Ιωνίας και στον Ελλήσποντο αλλά και λόγω του µόνιµου οχυρού, το οποίο διατηρούσαν στη Δεκέλεια της Αττικής οι Σπαρτιάτες και οι σύµµαχοί τους. Ο µεγάλος πόλεµος θα τελειώσει το 404 π.Χ. µε την παράδοση της Αθήνας και την επιβολή από τους νικητές Σπαρτιάτες του καθεστώτος των Τριάκο- ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 Π.Χ.) Ο ιστορικός Θουκυδίδης κατέ- γραψε τον Πελοποννησιακό

Transcript of Π (431-404 Π.Χ.)edume.myds.me/00_0070_e_library/10003/1004/03... · αβεβαιότητας...

  • Ο Θουκυδίδης στο προοίµιο του ιστορικού έργου του αναφέρει ότι αποφάσισε να αφηγηθεί την ιστορία του πολέµου µεταξύ Αθήνας και Σπάρτης, διότι είχε καταλήξει στο συµπέρασµα ότι θα ήταν ο µεγαλύτερος και ο σπουδαιότερος από όλους τους προηγούµενους. Δύσκολα µπορεί να διαφωνήσει κανείς µε αυτήν την πεποίθηση του Αθηναίου ιστορικού. Ο Πελοποννησιακός πόλεµος αποτελεί αναµφισβήτητα τη σηµα-ντικότερη ενδοελληνική διαµάχη µέχρι εκείνη την εποχή και διαίρεσε σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα τον ελληνικό κόσµο σχεδόν στο σύνολό του, ενώ καθόρισε αποφασιστικά τις τύχες του κλασικού ελληνισµού. Η χρονική διάρκεια του πολέµου, ο φανατισµός και η ιδιαίτερη σκληρότητα που τον χαρακτήρισε, οι ταραχές και οι εµφύλιες έριδες που αυτός προκάλεσε στο εσωτερικό πλήθους ελληνικών πόλεων, η τεράστια για τα δεδοµένα της εποχής γεωγραφική έκταση στην οποία έλαβαν χώρα οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, οι ωµότητες που διαπράχθηκαν εκατέρωθεν, η πρώτη ουσιαστική περ-σική παρέµβαση στα ελληνικά πράγµατα µετά τα Μηδικά, αλλά κυρίως η φύση των δύο αντιµαχόµενων συνασπισµών είναι µερικά από τα στοιχεία που κάνουν τον Πελο-ποννησιακό πόλεµο να ξεχωρίζει από τους συνηθισµένους πολέµους των ελληνικών πόλεων-κρατών του παρελθόντος.Ο πόλεµος ξεκίνησε το 431 π.Χ. και τα πρώτα 10 χρόνια των εχθροπραξιών, που είναι γνωστά και ως Αρχιδάµειος πόλεµος (από το όνοµα του βασιλιά της Σπάρτης Αρχίδα-µου, ο οποίος ηγήθηκε των πρώτων εισβολών των Σπαρτιατών στην Αττική), έλαβαν τέλος το 421 π.Χ. µε την Ειρήνη του Νικία, που έµεινε στην ιστορία από τον οµώνυµο Αθηναίο διαπραγµατευτή της ειρήνης. Τα χρόνια της ειρήνης δεν έφεραν την ηρεµία και τη σταθερότητα στον ελλαδικό χώρο, αντίθετα ήταν µία περίοδος αστάθειας και αβεβαιότητας και στην πράξη µετά το 418 π.Χ. η Ειρήνη του Νικία ήταν σε ισχύ µόνο τυπικά. Η εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία (415-413 π.Χ.) έδωσε το έναυσµα για την οριστική κατάρρευση της ειρήνης και την επανεκκίνηση του πολέµου µεταξύ Αθηναίων και Σπαρτιατών. Αυτή η τελευταία φάση της σύγκρουσης, που αρχίζει το 413 π.Χ., είναι γνωστή και ως Ιωνικός ή Δεκελεικός πόλεµος, επειδή το βασικό θέατρο του πολέµου είχε µεταφερθεί στα παράλια της Ιωνίας και στον Ελλήσποντο αλλά και λόγω του µόνιµου οχυρού, το οποίο διατηρούσαν στη Δεκέλεια της Αττικής οι Σπαρτιάτες και οι σύµµαχοί τους. Ο µεγάλος πόλεµος θα τελειώσει το 404 π.Χ. µε την παράδοση της Αθήνας και την επιβολή από τους νικητές Σπαρτιάτες του καθεστώτος των Τριάκο-

    ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (431-404 Π.Χ.)

    Ο ιστορικός Θουκυδίδης κατέ-γραψε τον Πελοποννησιακό

    http://img.t03_k03_p001_1

  • ντα Τυράννων στο εσωτερικό της.

    Η προϊστορία του πολέµου Οι Τριακονταετείς Σπονδές του 446 π.Χ. είχαν αναγνωρίσει και τυπικά τη νέα πραγµα-τικότητα που είχε διαµορφωθεί τα 50 χρόνια που ακολούθησαν το τέλος των Μηδικών. Ο πολιτικός χάρτης της Ελλάδας χαρακτηριζόταν πια από την ύπαρξη 2 πόλων δύναµης. Στο πλευρό της Σπάρτης, αυτής της µεγάλης παραδοσιακής δύναµης του ελλαδικού χώρου, είχε ανορθωθεί πλέον και η Αθήνα ως µία δύναµη πρώτου µεγέθους. Οι δύο πόλεις ήταν σχεδόν τα αντίθετα άκρα σε πολλούς τοµείς. Η Σπάρτη ήταν µία ολιγαρχία γαιοκτηµόνων, ενώ η Αθήνα µετά τις δηµοκρατικές µεταρρυθµίσεις του 5ου αιώνα είχε εξελιχθεί σε πρότυπο δηµοκρατίας για τον αρχαίο κόσµο, αφού µέχρι και οι ακτήµονες θήτες είχαν πολιτικά δικαιώµατα. Εκτός όµως από το πολίτευµα, οι δύο πόλεις διέφεραν τόσο στη δοµή όσο και στην οργάνωση του συστήµατος συµµαχιών που ηγούνταν η καθεµία. Η Σπάρτη ήταν µια κλασική χερσαία δύναµη, µε συντηρητικούς προσανατολισµούς, η οποία βρισκόταν επικεφαλής ενός δικτύου συµµαχιών που απάρτιζε τη λεγόµενη Πελοποννησιακή Συµµαχία. Η µέθοδος µε την οποία η Σπάρτη εξασκούσε την πολιτική της επιρροή στους κόλπους της συµµαχίας της ήταν απλώς η επιβολή στους συµµάχους της πολιτευµάτων ολιγαρχικού χαρακτήρα. Δεν υπήρχε κανενός είδους φορολόγηση των συµµάχων, των οποίων η µόνη συνεισφορά ήταν η αποστολή στρατευµάτων στους κοινούς αγώνες της Συµµαχίας. Πέρα όµως από αυτό, τα µέλη της Πελοποννησιακής Συµµαχίας είχαν ανεξαρτησία ανάλογη µε τη δύναµη που διέθετε το καθένα. Για παρά-δειγµα, η Κόρινθος, η ισχυρότερη σύµµαχος της Σπάρτης, διέθετε µεγάλη ελευθερία κινήσεων.Αντίθετα, η ραχοκοκαλιά της δύναµης της Αθήνας ήταν η κυριαρχία της στη ναυ-τική συµµαχία της Δήλου. Η αρχική συµµαχία των ελληνικών πόλεων του Αιγαίου και της Ιωνίας, που είχε σκοπό την προστασία της ανεξαρτησίας τους από την Περσική αυτοκρατορία, είχε µετατραπεί ήδη από τα µέσα του 5ου αιώνα π.Χ. σε µια αθηναϊκή ηγεµονία. Με την εξαίρεση της Λέσβου και της Χίου, που συνέχιζαν να συνεισφέ-ρουν πλοία στον στόλο της συµµαχίας, όλοι οι υπόλοιποι σύµµαχοι ήταν ουσιαστικά φόρου υποτελείς στην Αθήνα. Τα ετήσια έσοδα από τον φόρο των συµµάχων-υποτελών

    Αθήνα και σύµµαχοι των Αθηναίων

    Η ΕΛΛΑ∆Α ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

    Σπάρτη και σύµµαχοι των Σπαρτιατών

    Ουδέτερες περιοχές

    ΘEΣΣAΛIA

    ΑΧΑΪΑ

    ΒΟΙΩΤΙΑ

    ΑΙΤΩΛΙΑ

    ΜΕΣΣΗΝΙΑ

    Π Ε Ρ Σ Ι Κ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Σ

    Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο Ο ∆ Ρ Υ Σ Ω ΝΙ λ λ υ ρ ί α

    ΠαγασέςΦερές

    ΛάρισαΜένδη

    Σπάρτωλός

    Ποτείδαια Όλυνθος

    Ηιώνη

    Αιγές

    Θάσος

    ΆβδηραΜαρώνεια

    Αίνος

    Σηστός

    Σίγειο

    Άβυδος

    ΕρυθρέςΧίος

    Άσσος

    ΜυτιλήνηΜήθυµνα

    Άντανδρος

    ∆ασκύλειο

    Κίος

    ΑστακόςΚαλχηδώνα

    ΒυζάντιοΣηλυµβρίαΠέρινθος

    ΠάριοΛάµψακος

    Κύζικος

    Πέργαµος

    ΚύµηΦώκαια

    Μαγνησία

    ΣάρδειςΚλαζοµενές

    ΤέωςΚολοφώνα

    ΝότιοΈφεσοςΤράλλεις

    ΜαγνησίαΠριήνηΜυούς

    ΜίλητοςΙασός

    ΑλικαρνασσόςΚεδρέες

    Καύνος

    ΚνίδοςΙαλυσόςΚάµειρος

    Λίνδος

    ΣκιώνηΤορώνη

    ΜεθώνηΠύδνα

    ∆ωδώνη

    Αώος

    Αχε

    λώος

    Σπερχειός

    Αλφειός

    Κάικος

    Μαίανδρος

    Έρµος

    Κάυστρος

    Μάκ

    εστο

    ς

    Έβρο

    ςΝέστοςΣτρυµώνας

    Απολλωνία

    Αµβρακία

    Σπάρτη

    Τεγέα

    Φάρσαλος

    Οπούς∆ελφοί

    Στράτος

    ΝαύπακτοςΚαλυδώνα

    ΑνακτόριοΛευκάδα

    Ελίκη

    Ήλιδα

    Μαντίνεια

    ΕρµιόνηΘυρέα

    ΣικυώνΚόρινθος

    ΕπίδαυροςΤροιζήνα

    ΧαλκίδαΕρέτρια

    Τανάγρα∆ήλιο

    ∆εκέλειαΑθήνα

    ΠειραιάςΜέγαρα

    ΠλαταιαίΘήβα

    Ωρεός

    Άργος

    ΖάκυνθοςΟλυµπία

    Πύλος

    Μεθώνη Γύθειο

    ΚύθηραΜήλος

    Κυδωνία

    Γόρτυνα Ίτανος

    ΙΟ

    ΝΙ

    Ο

    ΠΕ

    ΛΑ

    ΓΟ

    Σ

    HΠEIPOΣ

    Kέρκυρα

    N.Eύβοια

    ΠέλλαΑµφίπολη

    MA K

    E ∆O N

    I A

    ΕΥΞΕΙΝΟΣ ΠΟΝΤΟΣ

    ΠΡΟΠΟΝΤΙ∆Α

    Κάρυστος

    Αναθηµατικός κατάλογος των Αθηναίων πολεµιστών που έπε-

    http://map.t03_k03_p002_1http://img.t03_k03_p002_2

  • ανέρχονταν σε 600 τάλαντα και επέτρεπαν στην Αθήνα να συντηρεί τον ισχυρότερο στόλο της Ελλάδας. Παράλληλα ο συµµαχικός φόρος εξασφάλιζε τις προϋποθέσεις για την ευµάρεια των Αθηναίων και την απρόσκοπτη λειτουργία των διαφόρων οικονοµι-κών παροχών προς τους Αθηναίους πολίτες (π.χ. θεωρικά, µισθοφορά). Απόδειξη της οικονοµικής ισχύος της Αθήνας είναι ότι, παρά το πολυδάπανο οικοδοµικό πρόγραµµα της Ακρόπολης, οι Αθηναίοι είχαν κατορθώσει να δηµιουργήσουν ένα απόθεµα 6.000 ταλάντων στο θησαυροφυλάκιο της Ακρόπολης, κάτι το απλησίαστο για οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη.Παρά τις εµφανείς αντιθέσεις τους, οι δύο µεγάλες δυνάµεις της Ελλάδας είχαν κατορ-θώσει να συµβιώσουν σε µια σχετική ισορροπία για λίγα χρόνια µετά τις Τριακονταετείς Σπονδές. Αυτή η ισορροπία άρχισε να διαταράσσεται εντελώς απροσδόκητα από τη διαµάχη της Κορίνθου µε την Κέρκυρα για µία µικρή πόλη στην περιφέρεια του ελλη-νικού κόσµου, την Επίδαµνο.Η Επίδαµνος µαστιζόταν από µια στάση, δηλαδή µια εµφύλια σύγκρουση µεταξύ δηµοκρατικών και ολιγαρχικών. Οι δηµοκρατικοί, που είχαν αποκτήσει τον έλεγχο της πόλης, επειδή πιέζονταν από τους εξόριστους ολιγαρχικούς και µερικούς Ιλλυριούς συµµάχους τους, αποτάθηκαν για βοήθεια στην Κέρκυρα, που ήταν η µητρόπολη της Επιδάµνου. Η άρνηση των Κερκυραίων να αναµειχθούν στην υπόθεση ώθησε τους Επιδάµνιους να ζητήσουν τη βοήθεια της Κορίνθου, η οποία είχε συµµετάσχει στον αρχικό αποικισµό της Επιδάµνου. Οι Κορίνθιοι ανταποκρίθηκαν αµέσως στο αίτηµα και απέστειλαν βοήθεια. Η παρέµβαση της Κορίνθου όµως σε µια ζώνη κερκυραϊκής επιρ-ροής προκάλεσε την οργή της Κέρκυρας η οποία, αν και παλαιά κορινθιακή αποικία, είχε παραδοσιακά κακές σχέσεις µε τη µητρόπολή της. Το αποτέλεσµα ήταν η Κέρκυρα να επιτεθεί στην Επίδαµνο, αναγκάζοντας την Κόρινθο να κινηθεί πιο δραστικά, απο-στέλλοντας τον στόλο της στην περιοχή. Στη ναυµαχία που ακολούθησε ανοιχτά του ακρωτηρίου της Λευκίµµης της Κέρκυρας το καλοκαίρι του 435, οι Κορίνθιοι γνώρισαν την ήττα, ενώ την ίδια µέρα παραδόθηκε στους Κερκυραίους και η Επίδαµνος µαζί µε την κορινθιακή φρουρά που την υπεράσπιζε.Ακολούθησαν δύο χρόνια πυρετωδών πολεµικών προπαρασκευών από την πλευρά της Κορίνθου, µε την προοπτική να πάρει εκδίκηση για την ταπείνωσή της. Οι προετοιµα-σίες των Κορινθίων θορύβησαν τους Κερκυραίους, διότι τηρώντας αυστηρή ουδετε-

    Η πολεµική δύναµη της Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ. βασιζόταν

    http://img.t03_k03_p003_1

  • ρότητα δεν ανήκαν σε κανέναν από τους δύο µεγάλους συνασπισµούς. Αναζητώντας, λοιπόν, εναγωνίως συµµάχους απευθύνθηκαν στην Αθήνα.Σύµφωνα µε τις Τριακονταετείς Σπονδές, Αθήνα και Σπάρτη είχαν τη δυνατότητα να επεκτείνουν τις συµµαχίες τους σε ουδέτερες πόλεις. Στην προκειµένη περίπτωση όµως η Κέρκυρα βρισκόταν ήδη σε πόλεµο µε ένα σηµαντικό µέλος της Πελοποννησια-κής Συµµαχίας. Οι Αθηναίοι για να συµβιβάσουν τα πράγµατα, συνέπηξαν µε τους Κερ-κυραίους µια επιµαχία (αµυντική συµµαχία) και όχι πλήρη συµµαχία, παραβιάζοντας το πνεύµα αλλά όχι το γράµµα των Τριακονταετών Σπονδών. Στην απόφασή τους µέτρησε το γεγονός ότι η Κέρκυρα θεωρητικά διέθετε –έχοντας 120 τριήρεις– τον δεύτερο ισχυρότερο στόλο της Ελλάδος –έναν στόλο που δεν ήθελαν να δουν να περιέρχεται

    Εγχάρακτη στήλη στην οποία αναγράφεται ψήφισµα των Αθη-

    Παραµονές του πολέµου οι συσχετισµοί δυνάµεων των δύο αντίπαλων συνασπισµών είχαν διαµορφωθεί ως εξής: Η Σπάρτη µέσω της συµµαχίας της έλεγχε σχεδόν ολό-κληρη την Πελοπόννησο –εκτός του Άργους και της Αχαΐας– ενώ παράλληλα ασκούσε µεγάλη επιρροή στην κεντρική Ελλάδα µε τους συµµαχικούς δεσµούς που διατηρούσε κυρίως µε τη Βοιωτία, τη Λοκρίδα και τη Φωκίδα. Επίσης, η Αµβρακία, το Ανακτόριο και η Λευκάδα, που ήταν κορινθιακές αποικίες, ήταν µε το µέρος των Σπαρτιατών, όπως και το δωρικό στοιχείο της Σικελίας µε επικεφαλής τις Συρακούσες, από το οποίο ανέµεναν βοήθεια σε πλοία και σιτηρά. Ο στρατός αποτελούσε το µεγάλο όπλο της Σπάρτης και της Πελοποννησιακής Συµµαχίας. θεωρητικά µπορούσαν να συγκεντρώ-σουν περίπου 60.000 οπλίτες, οι οποίοι αποτελούσαν την ισχυρότερη χερσαία δύναµη στην Ελλάδα, όχι µόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά, διότι πυρήνας αυτής της δύναµης ήταν η ακαταµάχητη σπαρτιατική φάλαγγα. Η Αθήνα βασιζόταν κυρίως στις πόλεις της ηγεµονίας της, που εκτεινόταν στο Αιγαίο και στην Ιωνία. Διατηρούσε επίσης δεσµούς µε τις Πλαταιές, τη Ζάκυνθο, τους Ακαρνάνες, τους Μεσσήνιους της Ναυπάκτου και µε πόλεις της Θεσσαλίας. Ο στρατός της αποτελείτο από 13.000 οπλίτες, 1.600 τοξότες και 1.200 ιππείς, ενώ διέθετε µία εφεδρεία 16.000, απαρτιζόµενη από νέους και γηραιούς πολίτες καθώς και από µετοίκους. Η µεγάλη δύναµη της Αθήνας βέβαια βρισκόταν στις 300 ετοιµοπόλεµες τριήρεις που συντηρούσε.

    http://img.t03_k03_p004_1

  • στα χέρια των Κορινθίων και κατ’ επέκταση των Σπαρτιατών– ενώ βρισκόταν και σε επίκαιρη θέση για τον δρόµο προς τη δύση.Τελικά, το καλοκαίρι του 433 οι στόλοι Κορινθίων και Κερκυραίων συγκρούστηκαν στα νησάκια Σύβοτα, ανοιχτά της θεσπρωτικής ακτής κοντά στην Κέρκυρα, µε τη συµµε-τοχή µιας µικρής αθηναϊκής µοίρας 10 τριήρεων που είχε τη διαταγή να εµπλακεί µε τους Κορίνθιους µόνο αν απειλείτο άµεσα το νησί της Κέρκυρας. Οι Κορίνθιοι κέρδισαν τη ναυµαχία, αφού πρώτα χρειάστηκε να συµπλακούν και µε την αθηναϊκή µοίρα, αλλά η επίκαιρη άφιξη 20 αθηναϊκών τριήρεων τους εµπόδισε να ολοκληρώσουν τη νίκη τους.Οι τεταµένες σχέσεις Αθηναίων και Κορινθίων µετά τα Σύβοτα επιδεινώθηκαν ακόµα περισσότερο εξαιτίας της Ποτίδαιας. Η Ποτίδαια, πόλη που βρισκόταν στη χερσόνησο της Παλλήνης στη Χαλκιδική, ήταν µεν µέλος της αθηναϊκής ηγεµονίας, παράλληλα όµως, ως παλιά κορινθιακή αποικία, δεχόταν τους ετήσιους άρχοντές της (επιδαµιουρ-γούς) από την Κόρινθο. Τον χειµώνα του 433/2 οι Αθηναίοι διέταξαν τους Ποτιδαιάτες να σταµατήσουν να δέχονται πλέον τους Κορίνθιους άρχοντες και να γκρεµίσουν το νότιο τείχος της πόλης που έβλεπε προς το εσωτερικό της χερσονήσου, φοβούµενοι προφανώς αποστασία της πόλης λόγω της έντονης κορινθιακής επιρροής.Η Ποτίδαια ζήτησε τότε τη βοήθεια της Σπάρτης και της Κορίνθου, έχοντας και τη στήριξη του βασιλιά της Μακεδονίας Περδίκκα, µε τον οποίο οι Αθηναίοι βρίσκονταν ήδη σε ανοιχτό πόλεµο, διότι είχαν υποστηρίξει τον Δέρδα και τον Φίλιππο, που ήταν συγγενείς του Περδίκκα, στην ανταρσία τους εναντίον του Μακεδόνα βασιλιά. Κατά παράβαση των Σπονδών, που απαγόρευαν ρητά την υπόθαλψη αποστασιών στους δύο συνασπισµούς, οι Σπαρτιάτες υποσχέθηκαν να εισβάλουν στην Αττική σε περίπτωση αθηναϊκής επίθεσης στην Ποτίδαια, ενώ η Κόρινθος ετοιµάστηκε να αποστείλει ένα σώµα εθελοντών υπό τον Αριστέα για να ενισχύσει την άµυνα της πόλης. Όταν ένα αθηναϊκό εκστρατευτικό σώµα έφτασε στην περιοχή για να επιβάλει τις αθηναϊκές απαιτήσεις την άνοιξη του 432, βρήκε όχι µόνο την Ποτίδαια αλλά και σχεδόν ολό-κληρη τη Χαλκιδική σε επανάσταση από την αθηναϊκή ηγεµονία – υποκινηµένη από τον Περδίκκα, ο οποίος είχε συστήσει στους Βοττιαίους να εγκαταλείψουν τις κώµες τους και να δηµιουργήσουν ένα ισχυρό αστικό κέντρο στην Όλυνθο.Στο σηµείο αυτό οι Σπαρτιάτες κάλεσαν στη Σπάρτη όσους είχαν παράπονα από τη

    Επιγραφική συνθήκη της συµ-µαχίας µεταξύ των Αθηναίων

    Χαρτογραφική απεικόνιση των συµµαχιών στις οποίες είχαν

    http://img.t03_k03_p005_1http://img.t03_k03_p005_2

  • συµπεριφορά των Αθηναίων για να τα εκθέσουν. Φυσικά, πρωτοστάτησαν οι Κορίν-θιοι, εξαιτίας της κερκυραϊκής υπόθεσης και λόγω του ότι µέσα στην πολιορκούµενη πλέον από τις αθηναϊκές δυνάµεις Ποτίδαια βρίσκονταν και οι Κορίνθιοι εθελοντές. Η Κόρινθος µάλιστα, εµφανώς δυσαρεστηµένη από τη σπαρτιατική αδράνεια, άφησε να εννοηθεί ότι αν οι Σπαρτιάτες δεν αναλάµβαναν άµεσα δράση κατά της Αθήνας, θα αποχωρούσαν από την Πελοποννησιακή συµµαχία.Σηµαντικό πρόβληµα µε την Αθήνα αντιµετώπιζαν και τα Μέγαρα, τα οποία ήταν µέλος της Πελοποννησιακής συµµαχίας, εξαιτίας ενός αθηναϊκού ψηφίσµατος που τους απα-γόρευε την πρόσβαση στα λιµάνια της αθηναϊκής αρχής καθώς και στην Αττική Αγορά, µε τη δικαιολογία ότι είχαν υποπέσει σε ιεροσυλία καλλιεργώντας ιερή γη στην παρα-µεθόριο Αττικής και Μεγάρων και επειδή δέχονταν φυγάδες δούλους. Το πραγµατικό κίνητρο των Αθηναίων για την ψήφιση του λεγόµενου µεγαρικού ψηφίσµατος παραµέ-νει συζητήσιµο µέχρι σήµερα, αν και έχει διατυπωθεί πλήθος υποθέσεων, όπως για παράδειγµα ότι ήταν ένα µέσο πίεσης κατά των Μεγάρων για να προσχωρήσουν στην αθηναϊκή ηγεµονία λόγω της στρατηγικής θέσης τους ή ακόµη ότι το µέτρο στρεφό-ταν έµµεσα κατά της Κορίνθου, διότι οι Μεγαρείς ήταν σε θέση να τη βοηθήσουν να κατασκευάσει στόλο, λειτουργώντας ως µεσάζοντες στην εισαγωγή ξυλείας στην Πελο-πόννησο. Άλλες θεωρίες έχουν να κάνουν µε τη µεγαρική επιρροή σε πόλεις, όπως το Βυζάντιο, που ήταν µέλη της αθηναϊκής ηγεµονίας και παράλληλα αποικίες των Μεγάρων, ενώ µια καινούργια άποψη υποστηρίζει ότι τα Μέγαρα είχαν όντως διαπράξει ιεροσυλία και η τιµωρία τους ήταν απλώς συµβολική, άσχετα βέβαια αν οι Σπαρτιάτες εκµεταλλεύτηκαν την υπόθεση για λόγους προπαγάνδας. Οπωσδήποτε, όµως, παρά τις όποιες ενστάσεις ο αποκλεισµός πρέπει να δηµιούργησε σοβαρό οικονοµικό πρόβληµα στους Μεγαρείς, όπως φαίνεται και από τους Αχαρνής του Αριστοφάνη. Επίσης, παρά-πονα για καταπάτηση της αυτονοµίας τους από τους Αθηναίους εξέφρασαν κρυφά και οι Αιγινήτες, που ήταν µέλη της αθηναϊκής ηγεµονίας.Οι Σπαρτιάτες τελικά, παρά την προσπάθεια µιας αθηναϊκής πρεσβείας να αντιστρέψει το κλίµα και παρά την αντίθεση του βασιλιά τους Αρχίδαµου, αποφάσισαν µε την παρό-τρυνση του εφόρου Σθενελαΐδα ότι οι Αθηναίοι είχαν παραβιάσει µε τη στάση τους τις Τριακονταετείς Σπονδές και συγκάλεσαν σε συνέδριο το σύνολο των συµµάχων της Πελοποννησιακής συµµαχίας το φθινόπωρο του 432. Οι σύµµαχοι της Σπάρτης ψήφι-

    Ο Περικλής, ο πλέον ισχυρός άνδρας της αθηναϊκής δηµο-

    http://img.t03_k03_p006_1

  • σαν µε σηµαντική πλειοψηφία υπέρ του πολέµου.Τον επόµενο χειµώνα οι Σπαρτιάτες επιδόθηκαν σε µια διπλωµατική επίθεση κατά της Αθήνας, προβάλλοντας διάφορες απαιτήσεις για να µην προσφύγουν στα όπλα και δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στην ανάκληση του µεγαρικού ψηφίσµατος. Η τελευταία πρεσβεία τους όµως είχε τη µορφή τελεσιγράφου: για να µη γίνει πόλεµος οι Αθηναίοι έπρεπε να αφήσουν τους συµµάχους τους αυτόνοµους και αφορολόγητους, παραιτού-µενοι κατ’ αυτόν τον τρόπο ουσιαστικά από την ηγεµονία τους. Στην Εκκλησία του Δήµου που συγκλήθηκε για να συζητήσει συνολικά τις σπαρτιατικές απαιτήσεις κυρι-άρχησε η µορφή του Περικλή, ο οποίος ήταν τότε ο πιο ισχυρός άνδρας της αθηναϊκής δηµοκρατίας. Ο Περικλής, υποστηρίζοντας ότι η Σπάρτη δεν επιθυµούσε πραγµατικά την ειρήνη και ότι οι σπαρτιατικές απαιτήσεις, όπως εκείνη για το µεγαρικό ψήφισµα, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά δοκιµασία της αθηναϊκής θέλησης και αποφασιστικότητας, έπεισε τον αθηναϊκό δήµο να τις απορρίψει. Ο πόλεµος, για τον οποίο ο Αρχίδαµος είχε δηλώσει προφητικά ενώπιον της Απέλλας ότι θα τον κληροδοτούσαν στα παιδιά τους, είχε ουσιαστικά ξεκινήσει.Για τις αιτίες του πολέµου έχουν προταθεί διάφορες ερµηνείες από την αρχαιότητα µέχρι τις ηµέρες µας. Μερικές από τις χαρακτηριστικότερες είναι οι ακόλουθες: η εµµονή του Περικλή µε το µεγαρικό ψήφισµα για να προκαλέσει έναν πόλεµο που θα τον ευνοούσε πολιτικά, ο εµπορικός ανταγωνισµός Αθήνας και Κορίνθου σε σχέση µε τις δυτικές αγορές, ο αθηναϊκός ιµπεριαλισµός και η επιθετική φύση της αθηναϊκής δηµοκρατίας, η αντίθεση Ιώνων και Δωριέων, η αντιπαράθεση δηµοκρατίας και ολι-γαρχίας κλπ. Παρ’ όλα αυτά, η βαθύτερη αιτία µάλλον είναι πιο κοντά σε αυτό που πρώτος εξέφρασε ο Θουκυδίδης: στην ανησυχία της Σπάρτης για τη ραγδαία αύξηση της δύναµης των Αθηναίων.Επιδίωξη της Σπάρτης υπήρξε πάντα η διατήρηση της ηγεµονικής θέσης της στην Πελοπόννησο και η διαφύλαξη του πανελλήνιου κύρους της. Όταν πια έγινε αντιληπτό ότι η άνοδος της αθηναϊκής ηγεµονίας εγκυµονούσε κινδύνους για το θεµέλιο της σπαρτιατικής ισχύος, που ήταν η συνοχή της Πελοποννησιακής συµµαχίας, οι Σπαρτιά-τες, παρά την περίφηµη –και ίσως κάποιες φορές επιτηδευµένη– διστακτικότητά τους να εµπλέκονται σε περιπέτειες, είχαν ήδη πάρει τις αποφάσεις τους, όπως έδειχνε η υπόσχεση που είχαν δώσει στην Ποτίδαια αλλά και η στάση τους κατά την αποστασία

    Τµήµα εγχάρακτης συνθήκης µεταξύ Αθηναίων και Σαµίων,

    http://img.t03_k03_p007_1

  • της Σάµου το 439. Η Σπάρτη διακήρυττε ότι ξεκινούσε τον πόλεµο για την υπεράσπιση των συµµάχων της και την απελευθέρωση των Ελλήνων από την αθηναϊκή τυραννία. Στην πράξη όµως θα πολεµούσε για τον εαυτό της.

    Αρχιδάµειος πόλεµος (431-422 π.Χ.)Τα στρατηγικά σχέδια των δύο αντιπάλων στην αρχή του πολέµου καθορίστηκαν από τους στόχους που είχαν θέσει καθώς και από τη στρατιωτική υποδοµή που διέθεταν. Η Σπάρτη από την αρχή του πολέµου υιοθέτησε επιθετική στρατηγική. Με αλλεπάλληλες εισβολές στην Αττική προσπάθησε να εξαναγκάσει τους Αθηναίους σε εκ παρατάξεως µάχη, η οποία θα έκρινε, όπως πίστευε, τον πόλεµο. Παράλληλα προσπάθησε να δηµι-ουργήσει ένα αξιόµαχο ναυτικό που θα ήταν σε θέση να χτυπήσει την καρδιά της αθη-ναϊκής αρχής στο Αιγαίο καθώς και τα αθηναϊκά ερείσµατα στη δυτική Ελλάδα και στον Κορινθιακό. Αυτή η προσπάθεια ήταν καταδικασµένη εξαρχής, αφού δεν υπήρχαν τα οικονοµικά µέσα για τη συντήρηση ενός τέτοιου στόλου για µεγάλο χρονικό διάστηµα, ενώ σαφώς οι Αθηναίοι υπερτερούσαν και στη ναυτική τέχνη.Αντίθετα οι Αθηναίοι, που δέχονταν την επίθεση, εφάρµοσαν ένα καινοτόµο σχέδιο για τα µέτρα της εποχής µε επίκεντρο την αποφυγή πάση θυσία µιας τέτοιας µάχης. Ο τελικός στόχος αυτού του σχεδίου, που αποδίδεται στον Περικλή, ήταν να εξαντλήσει τη Σπάρτη και παράλληλα να αποδείξει ότι η Αθήνα ήταν αδύνατον να ηττηθεί, εξανα-γκάζοντας τους Σπαρτιάτες να παραιτηθούν από την πολεµική προσπάθεια ταπεινωµέ-νοι και µε καταρρακωµένο το κύρος τους. Τα Μακρά Τείχη, που συνέδεαν την Αθήνα µε τον Πειραιά, είχαν µετατρέψει την πόλη σε ένα απόρθητο οχυρό. Η αδιαφιλονίκητη αθηναϊκή κυριαρχία στη θάλασσα εξα-σφάλιζε τον απρόσκοπτο ανεφοδιασµό της πόλης µε σιτηρά κυρίως από τη Μαύρη Θάλασσα, ελέγχοντας πλήρως τα στενά του Ελλησπόντου, ενώ οι οικονοµικοί πόροι της Αθήνας εγγυούνταν ότι θα άντεχε σε έναν µακροχρόνιο πόλεµο. Έτσι, λοιπόν, ο αθηναϊκός πληθυσµός µπορούσε να συγκεντρώνεται εντός των τειχών, αποφεύγοντας µια άµεση σύγκρουση. Οι Αθηναίοι θα ανταπέδιδαν τη λεηλασία της Αττικής µε ανάλο-γες αµφίβιες επιδροµές στα παράλια της Πελοποννήσου, βασιζόµενοι στον πανίσχυρο στόλο τους. Απαραίτητος όρος για την επιτυχία του σχεδίου ήταν η προστασία της αθηναϊκής ηγεµονίας από τυχόν αποστασίες συµµάχων.

    Επιτύµβια στήλη στην οποία αναγράφονται, κατά φυλή, τα

    http://img.t03_k03_p008_1

  • Αν υπήρχαν εξαρχής σκέψεις για τη διεξαγωγή ενός πιο επιθετικού πολέµου δεν είναι ξεκάθαρο, διότι ο λοιµός επηρέασε σε µεγάλο βαθµό τη δυνατότητα των Αθηναίων να διεξάγουν άνετα τον πόλεµο. Πάντως ένας βασικός κίνδυνος από µια τέτοια παρελκυ-στική τακτική ήταν η αναπόφευκτη καταπόνηση του ηθικού του αθηναϊκού λαού από την καταστροφή των αγροκτηµάτων του από τους Πελοποννήσιους επιδροµείς. Η πρώτη πράξη του πολέµου ήταν η αιφνιδιαστική επίθεση των Θηβαίων κατά των Πλαταιών την άνοιξη του 431, µε στόχο τη βίαιη ένταξη των τελευταίων στο Βοιωτικό Κοινό. Η θηβαϊκή επίθεση –που κατέληξε σε οικτρή αποτυχία– σήµανε την τυπική κατάλυση της ειρήνης του 446, αφού Θηβαίοι και Πλαταιείς ήταν σύµµαχοι των Σπαρ-τιατών και των Αθηναίων αντίστοιχα. Ογδόντα ηµέρες µετά την επίθεση των Θηβαίων, οι Σπαρτιάτες και οι σύµµαχοί τους, µε επικεφαλής τον βασιλιά Αρχίδαµο, εισέβαλαν για πρώτη φορά στο έδαφος της Αττικής. Κατά τη διάρκεια του Αρχιδάµειου πολέµου έγιναν συνολικά 5 ετήσιες πελοποννησιακές επιδροµές.ֹ Η µεγαλύτερη εισβολή κρά-τησε 40 ηµέρες (το 430), ενώ η µικρότερη µόλις 15 (το 425). Οι πιο καταστροφικές για την Αττική εισβολές λέγεται ότι ήταν εκείνες του 430 και του 427.Οι Αθηναίοι µετακίνησαν, σύµφωνα µε το σχέδιο, τον πληθυσµό των αγροτικών δήµων εντός των τειχών και µετέφεραν την κινητή περιουσία και τα κοπάδια τους στην Εύβοια και στα νησιά, αρνούµενοι να δώσουν µάχη. Η απάντησή τους στην εισβολή δόθηκε µε την πρώτη επιδροµή στα πελοποννησιακά παράλια, που οδήγησε σε µία αποτυχηµένη επίθεση στη µεσσηνιακή Μεθώνη, η οποία σώθηκε από τον Βρασίδα, τον Σπαρτιάτη που διακρίθηκε όσο κανείς άλλος στα πρώτα 10 χρόνια του πολέµου. Κέρδη της Αθή-νας το πρώτο έτος του πολέµου ήταν η κατάληψη του Σόλλιου στον Κορινθιακό και η συµµαχία µε την Κεφαλονιά. Επιπλέον υπήρξε προσέγγιση µε τον βασιλιά του θρακικού φύλου των Οδρυσών Σιτάλκη, ο οποίος έγινε σύµµαχος του αθηναϊκού δήµου. Οι Αθη-ναίοι προσδοκούσαν από τον Σιτάλκη να λειτουργήσει ως αντίβαρο του Περδίκκα στον βορρά, αλλά το µόνο που προσέφερε ουσιαστικά στον πόλεµο ήταν µία επιδροµή κατά της Μακεδονίας το 429. Επίσης σηµαντική εξέλιξη ήταν η έξωση των Αιγινιτών από το νησί τους και η αντικατάστασή τους από µια αθηναϊκή κληρουχία. Το πρώτο έτος του πολέµου έκλεισε µε την εκφώνηση από τον Περικλή του Επιτάφιου λόγου προς τιµήν των πεσόντων Αθηναίων, που είναι ο πιο διάσηµος λόγος που µας έχει παραθοδεί από την αρχαιότητα.

    Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδα-µος ηγείτο των πρώτων εισβο-

    http://img.t03_k03_p009_1

  • Το 430 χαρακτηρίστηκε από µία αποτυχηµένη αθηναϊκή προσπάθεια να καταληφθεί η Επίδαυρος. Η λεηλασία των Πρασιών στη λακωνική ακτή ήταν µικρή αποζηµίωση για την Αθήνα, διότι αµέσως µετά χτύπησε για πρώτη φορά ο µεγάλος λοιµός. Η συστη-µατική καταστροφή της Αττικής από τους Πελοποννησίους, η αποτυχία στην Επίδαυρο και ο λοιµός αποκαρδίωσαν τους Αθηναίους, οι οποίοι σε αναζήτηση υπευθύνων τιµώ-ρησαν µε πρόστιµο τον Περικλή και τον καθαίρεσαν προσωρινά από το αξίωµα του στρατηγού.

    Ο πιο επικίνδυνος εχθρός των Αθηναίων τα πρώτα χρόνια του πολέµου δεν ήταν τόσο οι Σπαρτιάτες και οι σύµµαχοί τους όσο η µεγάλη επιδηµία που έπληξε την πόλη της Αθήνας. Ο λοιµός ξέσπασε το 430 µε ιδιαίτερη σφοδρότητα, συνεχίστηκε µε την ίδια ένταση το 429, ενώ µετά από µια µικρή υποχώρηση επανήλθε τον χειµώνα του 427/6 περίπου για έναν χρόνο. Ο Θουκυδίδης περιγράφει αναλυτικά τα συµπτώµατα του λοι-µού, του οποίου µάλιστα υπήρξε και ο ίδιος ασθενής. Η περίπτωση να πρόκειται για εξανθηµατικό τύφο –που είναι γνωστός και ως «η νόσος των στρατοπέδων»– µε ενδε-χόµενο συνδυασµό ευλογιάς είναι εξαιρετικά πιθανή, δίχως να αποκλείονται και άλλα λοιµώδη νοσήµατα, όπως η πανώλη των πνευµόνων. Πάντως τίποτα δεν είναι βέβαιο και ο γρίφος παραµένει έως τις µέρες µας. Στην έξαρση της ασθένειας συνετέλεσε κυρίως ο συνωστισµός που προκλήθηκε στην πόλη της Αθήνας µε την έλευση των κατοίκων της υπαίθρου εντός των τειχών. Οι ανθρώπινες απώλειες σε όλα τα επίπεδα της αθη-ναϊκής κοινωνίας ήταν πολύ υψηλές, αν και ακριβή αριθµητικά στοιχεία διαθέτουµε µόνο για όσους υπηρετούσαν ως ιππείς και οπλίτες (300 και 4.400 νεκροί αντίστοιχα). Είναι χαρακτηριστικό ότι από τους 4.000 οπλίτες που έστειλαν οι Αθηναίοι το 430 ως ενισχύσεις για την πολιορκία της Ποτίδαιας, οι 1.050 χάθηκαν από τον λοιµό περίπου µέσα σε 40 ηµέρες. Το µέγεθος της συµφοράς καταρράκωσε το ηθικό των Αθηναίων σε τέτοιον βαθµό που παραµελήθηκαν ακόµα και τα ταφικά έθιµα µέσα στον πανικό, ενώ η αποθάρρυνσή τους ήταν τόσο µεγάλη ώστε να κάνουν πρόταση ειρήνης στη Σπάρτη κατά το δεύτερο έτος του πολέµου (η οποία απορρίφθηκε), παρά την αντίδραση του Περικλή. Ο τελευταίος ήταν το πιο διάσηµο θύµα του λοιµού το φθινόπωρο του 429.

  • Από την πλευρά των Σπαρτιατών και των συµµάχων τους έγινε µια πρώτη αποτυχηµένη ναυτική απόπειρα κατά της Ζακύνθου, ενώ οι Αµβρακιώτες επιχείρησαν να καταλάβουν το Αµφιλοχικό Άργος, που αποτελούσε από παλιά µήλον της έριδος µεταξύ Αµβρακίας και Ακαρνάνων. Τον χειµώνα του 430/29 παραδόθηκε τελικά στους Αθηναίους η Ποτίδαια, µε σχετικά επιεικείς όρους, ύστερα από πολιορκία σχεδόν 3 χρόνων, που είχε κοστίσει στο αθη-ναϊκό ταµείο 2.000 τάλαντα. Η Χαλκιδική όµως ήταν ακόµα σε αναβρασµό, κάτι που φάνηκε το 429, όταν 2.000 Αθηναίοι οπλίτες ηττήθηκαν από τους Βοττιαίους στη Σπάρτωλο, σε µια µάχη όπου πρωταγωνίστησαν για πρώτη φορά ελαφρά οπλισµένοι πελταστές.Την ίδια χρονιά οι Σπαρτιάτες αντί να εισβάλουν στην Αττική, κινήθηκαν κατά των Πλα-ταιών, της µόνης βοιωτικής πόλης που ήταν σύµµαχος της Αθήνας. Η αποτυχία τους να καταλάβουν την πόλη µε έφοδο και χρήση πολιορκητικών µηχανών τους ανάγκασε να επανέλθουν στη µέθοδο του αποκλεισµού, που ήταν η πιο συνηθισµένη πολιορκητική τακτική εκείνης της εποχής. Οι Πλαταιές παραδόθηκαν –αφού πρώτα διέφυγε µε έξοδο µέρος της φρουράς– έπειτα από αντίσταση σχεδόν δύο χρόνων το 427, οι αιχµάλωτοι εκτελέστηκαν και η πόλη, παρά το ηρωικό παρελθόν της, ισοπεδώθηκε. Στους εξόρι-στους πια Πλαταιείς η Αθήνα απέδωσε τιµητικά το προνόµιο του Αθηναίου πολίτη.Παράλληλα µε τις Πλαταιές, οι Πελοποννήσιοι το 429, ύστερα από υπόδειξη των Αµβρακιωτών, κινήθηκαν κατά της Ακαρνανίας, µε απώτερο στόχο την κατάληψη της Ναυπάκτου, της κύριας αθηναϊκής βάσης στον Κορινθιακό. Μια ήττα όµως των συµ-µάχων κοντά στην πόλη Στράτο έθεσε τέρµα στην ακαρνανική εκστρατεία, ενώ ταυ-τόχρονα ο Αθηναίος στρατηγός Φορµίων, έχοντας στη διάθεσή του µόλις 20 τριήρεις, επιβεβαίωσε τη ναυτική υπεροχή της Αθήνας σε δύο ναυµαχίες στον Κορινθιακό, αντι-µετωπίζοντας υπέρτερους αριθµητικά πελοποννησιακούς στόλους.

    Η τρίχρονη πολιορκία της Ποτί-δαιας από τους Αθηναίους, είχε

    Η καλά οχυρωµένη πόλη των Πλαταιών αντιστάθηκε για

    Ένας από τους αγαπηµένους στόχους της κριτικής των κωµικών ποιητών ήταν οι πολι-τικοί που διαδέχθηκαν τον Περικλή – καθόλου περίεργο αν αναλογιστεί κανείς ότι ούτε και ο ίδιος ο Περικλής δεν είχε αποφύγει τα πυρά των κωµωδιογράφων. Σε ένα χαρα-κτηριστικό απόσπασµα από το έργο Δῆµοι, ο Εύπολις αντιδιαστέλλει τους δοξασµένους άνδρες των προηγούµενων γενιών µε τους χαµηλού επιπέδου πολιτικούς της εποχής

    http://img.t03_k03_p011_1http://img.t03_k03_p011_2

  • Οι νίκες του Φορµίωνα δεν λειτούργησαν ανασταλτικά για τη Μυτιλήνη, η οποία απο-φάσισε να αποστατήσει από την αθηναϊκή ηγεµονία το 428, παρασύροντας ολόκληρη τη Λέσβο εκτός από τη Μήθυµνα. Οι Αθηναίοι αντέδρασαν άµεσα και απέκλεισαν την πόλη από ξηρά και θάλασσα. Παρά τις σπαρτιατικές υποσχέσεις για βοήθεια, µία µοίρα 40 πλοίων µε επικεφαλής τον ναύαρχο Αλκίδα δεν κατάφερε ποτέ να φτάσει στο νησί,

    του, όπως ο ίδιος πιστεύει. Βέβαια πληρέστερη εικόνα έχουµε µόνο από τα σωζόµενα έργα του Αριστοφάνη. Ιδιαίτερα στο έργο του «Ιππείς», που διδάχτηκε στα Λήναια το 424 κερδίζοντας το πρώτο βραβείο, ο Αριστοφάνης επιτίθεται µε σφοδρότητα κατά των φιλοπόλεµων δηµαγωγών, όπως ο Κλέων, ο Λυσικλής, ο Ευκράτης, ο Υπέρβολος, µε όπλα του κυρίως την παρωδία και την κωµική υπερβολή. Ο κατά βάση αριστοκρατικών πεποιθήσεων Αριστοφάνης τονίζει τις «ταπεινές» επαγγελµατικές ενασχολήσεις τους µε το εµπόριο και τη βιοτεχνία (ο Ευκράτης αποκαλείται πωλητής στυπιών, ο Λυσικλής προβατοπώλης, ο Κλέων βυρσοπώλης), ενώ τους αποδίδει µέσα στα πλαίσια της κωµι-κής υπερβολής και µεγαλοµανή σχέδια – ο Υπέρβολος παρουσιάζεται να θέλει µέχρι και την κατάκτηση της Καρχηδόνας. Αποδέκτης των περισσότερων επιθέσεων είναι ο Κλέων, ο οποίος ασκούσε και τη µεγαλύτερη επιρροή στον αθηναϊκό δήµο. Το παρακάτω απόσπασµα από τους Ιππείς είναι χαρακτηριστικό. Εδώ ο Κλέων αποκαλείται µειωτικά Παφλαγόνας:Νικίας: Με τι τρόπο;Δηµοσθένης: Με τι τρόπο; Ο χρησµός λέει καθαρά και ξάστερα πως στην αρχή παρουσι-άζεται ένας πωλητής στυπιών που πρώτος θα αναλάβει την κυβέρνηση της πολιτείας.Νικίας: Ένας αυτός ο πωλητής. Και έπειτα τι θα γίνει; Λέγε.Δηµοσθένης: Ύστερα από αυτόν πάλι άλλος πωλητής προβάτων.Νικίας: Δύο τώρα πωλητές. Και αυτός τι πρόκειται να πάθει;Δηµοσθένης: Να έχει την εξουσία ώσπου να έρθει άλλος πιο σιχαµένος από αυτόν, ύστερα απ’ αυτά πάει χαµένος. Διότι µετά από αυτόν βγαίνει στη µέση ο Παφλαγών, άρπαγας, φωνακλάς, µε φωνή κυκλοβόρου.Ιππείς, στίχοι 128-137, µετάφρ. Σπ. Ν. Φίλιππα, εκδ. Πάπυρος.

  • µε αποτέλεσµα η Μυτιλήνη να παραδοθεί στις αρχές του 427 στον Αθηναίο στρατηγό Πάχη. Ενδεικτική της έλλειψης αυτοπεποίθησης των Πελοποννήσιων στη θάλασσα ήταν η απόφαση του Αλκίδα να επιστρέψει στη βάση του παρά να επιχειρήσει να υπο-κινήσει σε αποστασία άλλες πόλεις της Ιωνίας και του Αιγαίου.Η τύχη της Μυτιλήνης κρίθηκε στην Αθήνα, όπου αρχικά η Εκκλησία του Δήµου απο-φάσισε τη µαζική εκτέλεση των ανδρών της πόλης και την πώληση ως δούλων των γυναικών και των παιδιών. Υπέρ αυτού του ακραίου µέτρου ήταν κυρίως ο Κλέων, ο οποίος ήταν εκπρόσωπος µιας νέας γενιάς πολιτικών –στην οποία ανήκαν εύποροι άνδρες που δραστηριοποιούνταν βασικά στο εµπόριο και στη βιοτεχνία και δεν ανήκαν στην αριστοκρατία της γης– που άρχισε να κάνει αισθητή την παρουσία της στα πράγ-µατα, ιδιαίτερα µετά τον θάνατο του Περικλή το 429. Ο Κλέων ήταν γενικά εκφραστής µιας πιο επιθετικής πολιτικής σε σχέση µε τη διεξαγωγή του πολέµου –σε αντίθεση µε την κατά βάση αµυντική στρατηγική του Περικλή– όπως θα φαινόταν στο µέλλον. Προς το παρόν, πάντως, οι Αθηναίοι ανακάλεσαν έπειτα από δύο ηµέρες τη θανατική καταδίκη των Μυτιληναίων, κρίνοντας ότι ένα τέτοιο έγκληµα θα ήταν µακροπρόθε-σµα επιζήµιο για τα συµφέροντά τους. Εκτελέστηκαν πάντως 1.000 άτοµα ως πρω-ταίτιοι για την αποστασία, ενώ η Μυτιλήνη έχασε στόλο και οχυρώσεις. Η Κέρκυρα δεν είχε προσφέρει τα αναµενόµενα, παρά τις προσδοκίες που έτρεφαν οι Αθηναίοι όταν σύναπταν την επιµαχία µαζί της. Το 427 µάλιστα συγκλονίστηκε από έναν εµφύλιο πόλεµο µεταξύ δηµοκρατικών και ολιγαρχικών, που την έθεσε ουσια-στικά στο περιθώριο του γενικότερου πολέµου. Το αποτέλεσµα ήταν αγριότητες και σφαγές άνευ προηγουµένου, µε τους δηµοκρατικούς να επικρατούν ολοκληρωτικά το 425 µε τη βοήθεια των Αθηναίων. Ο κερκυραϊκός εµφύλιος λειτούργησε ως πρότυπο για τις στάσεις που θα ταλαιπωρούσαν πλήθος πόλεων, µε τους δηµοκρατικούς να υποστηρίζονται από τους Αθηναίους και τους ολιγαρχικούς από τους Σπαρτιάτες.Ένας από τους λόγους που η Κέρκυρα είχε κινήσει αρχικά το ενδιαφέρον της Αθήνας ήταν η στρατηγική θέση της στον δρόµο προς την Ιταλία και τη Σικελία, όπου οι Αθηναίοι ήταν σύµµαχοι µε το Ρήγιο και τους Λεοντίνους τουλάχιστον από το 433/2. Το 427 οι Λεοντίνοι, µε απεσταλµένο τον ρήτορα Γοργία, ζήτησαν αθηναϊκή βοήθεια για να αντιµετωπίσουν την επιθετικότητα των Συρακουσών και των Δωριέων συµµά-χων τους στο νησί. Οι Αθηναίοι ανταποκρίθηκαν, θέλοντας να εµποδίσουν τον ανε-

    Το 427 π.Χ. ο ρήτορας Γοργίας ο Λεοντίνος ήρθε στην Αθήνα

    http://img.t03_k03_p013_1

  • φοδιασµό της Πελοποννήσου µε σιτηρά από τη Σικελία, διερευνώντας ταυτόχρονα και τις γενικότερες προοπτικές του νησιού. Τα 20 πλοία που έστειλαν µε τον Λάχη και τον Χαροιάδη έθεσαν προσωρινά υπό έλεγχο τη Μεσσήνη στα στενά απέναντι από το Ρήγιο, που ήταν η κύρια αθηναϊκή βάση, αλλά δεν ήταν αρκετά για κάτι ουσιαστικότερο. Το 425 οι Αθηναίοι αποφάσι-σαν να εντατικοποιήσουν την προσπάθεια στη Σικελία, στέλνοντας 40 τριήρεις µε τον Ευρυµέδοντα και τον Σοφοκλή, αλλά η άφιξή τους προκάλεσε ανησυχία στους Σικελιώτες για τις πραγµατικές αθηναϊκές φιλοδοξίες. Στο συνέδριο της Γέλας το καλοκαίρι του 424 συµφωνήθηκε γενική ειρήνη για το νησί, αφού πρώτα ο Συρακού-σιος Ερµοκράτης εξέφρασε το δόγµα «η Σικελία στους Σικελιώτες». Κατά συνέπεια, η αθηναϊκή µοίρα επέστρεψε άπρακτη, παρά την οργή του αθηναϊκού δήµου.Η επέµβαση στη Σικελία ήταν ένδειξη ενός πιο επιθετικού πνεύµατος από την αθηναϊκή πλευρά. Απόδειξη αυτού του πνεύµατος ήταν η δράση του στρατηγού Δηµοσθένη στη δυτική Ελλάδα το 426. Με βάση τη Ναύπακτο επιτέθηκε κατά της Αιτωλίας, µε απώτερο σκοπό µάλλον να ανοίξει από τα δυτικά έναν δρόµο προς την εχθρική Βοιωτία, µέσω της Φωκίδας και της Λοκρίδας (της οποίας τα ανατολικά παράλια λεηλατούσε ήδη ο Νικίας). Η επιχείρηση όµως κατέληξε σε αποτυχία µε µεγάλες απώλειες λόγω της τακτικής υπεροχής στο ανώµαλο έδαφος των Αιτωλών ακοντιστών έναντι των βαριά οπλισµένων Αθηναίων οπλιτών.Οι Σπαρτιάτες προσπάθησαν να εκµεταλλευτούν την αθηναϊκή αποτυχία, αλλά στις Όλπες –κοντά στο Αµφιλοχικό Άργος– Πελοποννήσιοι και Αµβρακιώτες υπέστησαν συντριπτική ήττα από τον Δηµοσθένη και τους Ακαρνάνες συµµάχους του, µε τον επικεφαλής Σπαρτιάτη Ευρύλοχο να πέφτει νεκρός. Η Αµβρακία έχασε επιπλέον 1.000 άνδρες σε µία ενέδρα λίγο αργότερα, υποφέροντας τόσο πολύ µέσα σε τόσο λίγο χρόνο όσο καµία άλλη ελληνική πόλη, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης. Αποτέ-λεσµα της νίκης του Δηµοσθένη ήταν η κατάληψη του Ανακτόριου το 425 και των Οινιάδων το 424.Το µεγάλο χτύπηµα όµως κατά της Σπάρτης δόθηκε το 425. Ο στόλος που κατευθυνό-ταν στη Σικελία, µε υπόδειξη του Δηµοσθένη, κατέλαβε και οχύρωσε τη χερσόνησο της Πύλου στο βόρειο άκρο του κόλπου του Ναυαρίνου. Με την Πύλο στα χέρια τους, οι Αθηναίοι ήταν σε θέση να απειλήσουν τη Μεσσηνία, προκαλώντας πιθανή

    1. προϊστορικό τείχος 2. πιθανό σηµείο απόβασης των Αθηναίων

    Ν. Μαραθωνήσι

    Κόλποςσπαρτιατικόστρατόπεδο

    σπαρτιατικόστρατόπεδο

    τείχος

    τείχος

    τείχος

    σπαρτιατικήβάση

    1

    2

    Πύλος(Κορυφάσιο)

    Σφακτηρία

    1

    Η ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΗΣ ΣΦΑΚΤΗΡΙΑΣ ΤΟ 425 π.Χ.

    Η ταχύτατη κατάληψη της πυλιακής Σφακτηρίας από τους

    http://map.t03_k03_p014_1

  • εξέγερση των ειλώτων. Αυτή η προοπτική συντάραξε τους Σπαρτιάτες και επιχείρη-σαν να αντιδράσουν αποκλείοντας τη µικρή φρουρά του Δηµοσθένη στην Πύλο –ο αθηναϊκός στόλος είχε αναχωρήσει νωρίτερα– από ξηρά και θάλασσα και εγκαθιστώ-ντας µία φρουρά 400 ανδρών στο νησάκι Σφακτηρία που δεσπόζει στην είσοδο του κόλπου. Ο αθηναϊκός στόλος επέστρεψε εσπευσµένα και κυριάρχησε εύκολα στον κόλπο, αποκόπτοντας ουσιαστικά τη σπαρτιατική φρουρά στη Σφακτηρία.Οι Σπαρτιάτες ζήτησαν άµεσα ανακωχή, παραδίδοντας ως εγγύηση το σύνολο του στόλου τους (60 πλοία). Οι διαπραγµατεύσεις που ακολούθησαν δεν οδήγησαν πουθενά και τελικά οι Αθηναίοι επιτέθηκαν στο νησί µε 800 οπλίτες, εξωθώντας τη φρουρά σε παρά-δοση. Ο Κλέων, που είχε υποσχεθεί στον αθηναϊκό δήµο την κατάληψη της Σφακτηρίας µέσα σε 20 ηµέρες, γύρισε νικητής στην Αθήνα φέρνοντας µαζί του 292 αιχµάλωτους, εκ των οποίων οι 120 ήταν όµοιοι.Η ανησυχία της Σπάρτης για τους αιχµαλώτους ήταν ένα σηµάδι του έντονου προβλή-µατος που άρχιζε να αντιµετωπίζει σταδιακά, της µείωσης του αριθµού των Σπαρτιατών πολιτών (οι όµοιοι στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέµου ήταν περίπου 4.000), γεγονός που την υποχρέωνε να στρατολογεί ως οπλίτες ακόµα και είλωτες, µε την υπόσχεση της απελευθέρωσης. Οι 120 Σπαρτιάτες αιχµάλωτοι (από τις επιφανέστερες οικογένειες) λοιπόν δεν ήταν αναλώσιµοι και καθόρισαν τη σπαρτιατική στάση στη συνέ-χεια του πολέµου. Μετά τη Σφακτηρία, λοιπόν, οι Σπαρτιάτες σταµάτησαν τις ετήσιες εισβολές στην Αττική, εξαιτίας του φόβου πιθανής εκτέλεσης των αιχµαλώτων, ενώ επανειληµµένα έκαναν προτάσεις ειρήνης στους Αθηναίους, για τις οποίες όµως δεν βρήκαν ανταπόκριση.Η Αθήνα εκµεταλλεύτηκε στο έπακρο την ευνοϊκή θέση στην οποία βρέθηκε. Την ίδια χρονιά υπερδιπλασίασε τον συµµαχικό φόρο, ενώ ο στρατηγός Νικίας οχύρωσε τα Μέθανα, απειλώντας µόνιµα πλέον µε επιδροµές την Κόρινθο, την Τροιζήνα και την Επίδαυρο. Η σειρά των αθηναϊκών επιτυχιών ολοκληρώθηκε το 424 µε την κατάληψη των Κυθήρων, τη λεηλασία της λακωνικής ακτής και την πυρπόληση της Θυρέας, όπου οι Σπαρτιάτες είχαν εγκαταστήσει τους εξόριστους Αιγινίτες. Μια αποτυχηµένη απόπειρα όµως κατά των Μεγάρων άρχισε να αντιστρέφει το κλίµα.Τα Μέγαρα είχαν σπουδαία στρατηγική θέση, αφού ήταν η πύλη εισόδου από την Πελο-πόννησο προς την Αττική. Οι Αθηναίοι, µάλιστα, κατά τη διάρκεια του πολέµου έκαναν

    ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΙΚΙΑ ΣΤΗΝΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟ 425 ΚΑΙ 424 π.Χ.

    εκστρατεία στην Κορινθία και τα Μέθανα (425 π.Χ.)εκστρατεία στα Κύθηρα και τη Λακωνθική (424 π.Χ.)µάχη

    ακρ. Σούνιο

    ΑΡΓΟΛΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

    ΣΑΡΩΝΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣ

    ΛΑΚΩ

    ΝΙΚΟ

    Σ ΚΟΛΠ

    ΟΣ

    ΚΟΡΙΝΘΙΑΚΟΣΚΟΛΠΟΣ

    ακρ. Ταίναρο

    ΜΥΡΤΩΟ ΠΕΛΑΓΟΣ

    ∆ελφοί

    Ορχοµενός

    Σικυώνα

    Αιγόσθενα

    Χαλκίδα

    Ωρωπός

    Θήβα

    ΑΘΗΝΑ

    Πειραιάς

    Θεσπιές

    Κόρινθος

    Νεµέα

    Αλίαρτος

    Τανάγρα

    Μαντίνεια

    Τεγέα

    Θυρέα

    Μαριός

    Κύφαντα

    ΖάρακαςΓύθειο

    ΣΠΑΡΤΗ

    Επίδαυρος

    Μέθανα

    Τροιζήνα

    ΑίγιναΝ. Αίγινα

    ΚύθηραΣκάνδεια

    ΣαλαµίναΝ. Σαλαµίνα

    Μέγαρα

    Κλεωνές

    Άργος Επίδαυρος

    ΑλιείςΕρµιόνη

    ΚορτύταΑφροδιτία

    Ασίνη

    http://map.t03_k03_p015_1

  • δύο φορές τον χρόνο επιδροµές στη Μεγαρίδα, ενώ το 427 οχύρωσαν το νησάκι Μινώα, επιτείνοντας έτσι τον ναυτικό αποκλεισµό της Νίσαιας, που ήταν το µεγαρικό επίνειο στον Σαρωνικό. Το 424 προσπάθησαν να καταλάβουν αιφνιδιαστικά τα Μέγαρα, έχοντας συνεννοηθεί µε µια δηµοκρατική µερίδα εντός της πόλης. Τελικά κατάφεραν να κατα-λάβουν τη Νίσαια, όχι όµως και τα Μέγαρα, κυρίως λόγω της έγκαιρης επέµβασης του Βρασίδα.Παρά τη µεγαρική αποτυχία, οι Αθηναίοι επιχείρησαν το πιο φιλόδοξο ίσως σχέδιο κατά τον Αρχιδάµειο πόλεµο, την κατάληψη της Βοιωτίας σε συνεργασία µε δηµο-κρατικές δυνάµεις της περιοχής. Το σχέδιο όµως απέτυχε εξαιτίας κακού συντο-νισµού, ενώ στο Δήλιο, κοντά στην Τανάγρα, οι Βοιωτοί παρατάσσοντας τη δεξιά πτέρυγα της φάλαγγάς τους σε βάθος 25 ανδρών (αντί των συνηθισµένων 8) πέτυχαν σπουδαία νίκη, σκοτώνοντας περίπου 1.000 Αθηναίους οπλίτες µαζί µε τον στρατηγό τους Ιπποκράτη. Οι Βοιωτοί εξαργύρωσαν την επιτυχία τους καταλαµβάνοντας το αθηναϊκό οχυρό Πάνακτο στα σύνορα µε την Αττική το 422.Η ήττα στη Βοιωτία συµπληρώθηκε µε ακόµα πιο άσχηµες εξελίξεις για τους Αθη-ναίους. Οι Σπαρτιάτες αποφάσισαν να χτυπήσουν σε µια κίνηση αντιπερισπασµού τον πιο αδύνατο κρίκο της αθηναϊκής ηγεµονίας, τις περιοχές της Χαλκιδικής και της Θράκης, για να δηµιουργήσουν τις προϋποθέσεις που θα τους επέτρεπαν να διαπραγµατευτούν από πιο πλεονεκτική θέση την απελευθέρωση των αιχµαλώτων της Σφακτηρίας και την εκκένωση της Πύλου. Είχαν δείξει, µάλιστα, τις προθέσεις τους ήδη από το 426 µε την ίδρυση της αποικίας Ηράκλειας Τραχινείας, βόρεια των Θερµοπυλών, σε µία στρατηγική θέση για τον δρόµο προς τον βορρά. Το εγχείρηµα ανέλαβε ο Βρασίδας, ο οποίος µε µια µικρή δύναµη 700 ειλώτων και µε τη χρηµατοδότηση του Περδίκκα, που ήθελε σε αντάλλαγµα να τον χρησιµοποιή-σει στον πόλεµό του εναντίον των Λυγκηστών, κατάφερε στηριζόµενος κυρίως στις διπλωµατικές και ρητορικές ικανότητές του, να υποκινήσει σε εξέγερση από την αθηναϊκή ηγεµονία την Άκανθο, τα Στάγειρα και την Τορώνη στη Χαλκιδική. Πάντως η µεγαλύτερη επιτυχία του Βρασίδα ήταν η αποστασία της Αµφίπολης, η οποία βρισκόταν σε καίρια θέση στο πέρασµα του Στρυµόνα. Η Αµφίπολη αποτελούσε τη σπουδαιότερη αθηναϊκή βάση στον βορρά, καθώς ήταν το κέντρο της εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων της περιοχής (κυρίως ευγενή µέταλλα και ξυλεία). Την οργή των

    Άποψη τµήµατος του τείχους της ακρόπολης των Μεθάνων,

    Η αποστασία της Αµφίπολης θεωρήθηκε από τις σηµαντικό-

    Επιτύµβιο ανάγλυφο του 5ου αιώνα π.Χ., το οποίο θεωρείται

    http://img.t03_k03_p016_1http://img.t03_k03_p016_2http://img.t03_k03_p016_3

  • Αθηναίων για την απώλεια της Αµφίπολης πλήρωσε τελικά ο ιστορικός Θουκυδίδης, ο οποίος εξορίστηκε, αφού ως στρατηγός της περιοχής δεν πρόλαβε να αποτρέψει την αποστασία, αν και κατάφερε να διασώσει την Ηιόνα στις εκβολές του Στρυµόνα.Μετά τις επιτυχίες του Βρασίδα, Αθηναίοι και Σπαρτιάτες, εξουθενωµένοι από τις εχθροπραξίες, συµφώνησαν σε µια µονοετή ανακωχή για το 423. Ο Βρασίδας όµως συνέχισε τη δραστηριότητά του και κατάφερε να υποκινήσει σε αποστασία τη Σκιώνη και τη Μένδη, πόλεις κοντά στην Ποτίδαια, χωρίς να είναι ξεκάθαρο αν ενήργησε πριν ή µετά τη συµφωνία της ανακωχής. Οι Αθηναίοι εξοργισµένοι ανακατέλαβαν τη Μένδη εύκολα, ενώ άρχισαν να πολιορκούν τη Σκιώνη, για την οποία η Εκκλησία του Δήµου είχε ψηφίσει, έπειτα από πρόταση του Κλέωνα, τη µαζική εκτέλεση των κατοίκων.Το 422 ήταν το κρίσιµο έτος για την περιοχή. Ο Κλέων αναλαµβάνοντας τη διοίκηση, κατέλαβε µε έφοδο την Τορώνη και άρχισε να προσλαµβάνει µαζικά Θράκες µισθοφό-ρους, προετοιµαζόµενος για µια επίθεση κατά της Αµφίπολης. Από την άλλη πλευρά, ο Βρασίδας είχε χάσει την υποστήριξη του Περδίκκα, ενώ ταυτόχρονα αντιµετώπιζε τον φθόνο στην ίδια τη Σπάρτη για τις επιτυχίες του. Παρ’ όλα αυτά, εκείνος είχε τον τελευταίο λόγο: µε µια αιφνιδιαστική επίθεση έξω από την Αµφίπολη, κατάφερε να νικήσει ολοκληρωτικά την αθηναϊκή δύναµη, που είχε 600 νεκρούς – ανάµεσά τους και ο Κλέων. Το τίµηµα της νίκης ήταν µόνο 7 νεκροί, µεταξύ των οποίων και ο ίδιος ο Βρασίδας.Ο Αριστοφάνης στην κωµωδία Ειρήνη το 421 αποκαλούσε τους Κλέωνα και Βρασίδα σαν τον κόπανο και το γουδί του πολέµου. Από αυτήν την άποψη ο θάνατός τους στην Αµφίπολη ήταν συµβολικός. Ο πόλεµος, που σχεδόν µετά από 10 χρόνια είχε φτάσει σε αδιέξοδο, έδειχνε να πλησιάζει στο τέλος του.

    Η ειρήνη του Νικία και η Σικελική εκστρατεία (421-413 π.Χ.)Η επιτυχία µιας ειρήνης εξαρτάται συνήθως από δύο παράγοντες: την αµοιβαία εµπι-στοσύνη και την ειλικρινή διάθεση για ειρηνική συµβίωση. Στην προκειµένη περίπτωση Αθηναίοι και Σπαρτιάτες απέδειξαν στην πράξη ότι δεν πληρούσαν αυτούς τους όρους. Οι δύο πλευρές ήθελαν την ειρήνη για δικούς τους ιδιοτελείς λόγους η καθεµία – εκτός βέβαια από την αναπόφευκτη κόπωση που ήταν κοινή και για τις δύο. Η Σπάρτη ήθελε

    Η εύρωστη οικονοµία της Αµφί-πολης προσέφερε στην Αθήνα

    Αώος

    Αλιάκ

    µωνα

    ς

    Νέστος Έβρο

    ς

    Σπερχειός

    Αλφειός

    Ευρώτας

    Πηνειός

    Αχε

    λώος

    Στρυµώνας

    εξασφαλίζουν αυτονοµία

    αποδίδονται στους Αθηναίους

    αποδίδονται στους Σπαρτιάτες

    παραµένουν αυτόνοµοι, καταβάλλουν συµµαχικό φόροστους Αθηναίους και αν θέλουν µπορούν να συµµαχήσουν µε τους Αθηναίους

    η τύχη τους εξαρτάται από τους Αθηναίους

    πόλεις που διατηρούν οι Αθηναίοι

    πόλεις που διατηρούν οι Θηβαίοι

    ΟΙ ΟΡΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΤΟΥ ΝΙΚΙΑ 421 π.Χ.

    ΘEΣΣAΛIA

    ΜΕΣΣΗΝΙΑ

    ΛΑΚΩΝΙΑ

    ΑΧΑΪΑ

    ΒΑΣΙΛΕΙΟ Ο∆ΡΥΣΩΝ

    ΑΡΚΑ

    ∆ΙΑ

    ΑΙΤΩΛΙΑ

    ΒΟΙΩΤΙΑ

    ΦΩΚΙ∆Α

    HΠEIPOΣ

    ∆ωδώνη

    Αµβρακία

    Ανακτόριο

    Λευκάδα

    Κέρκυρα

    ΦάρσαλαΠαγασές

    ΜέγδηΣκιώνη

    ΤορώνηΣίγγος

    Στάγειρος

    ΆργιλοςΑµφίπολη

    Νεάπολη

    ΆβδηραΜαρώνεια

    Αίνος

    Λαµψάκος

    ΆβυδοςΣηστός

    Σίγειο

    Άντανδρος

    ΆσσοςΜήθυµνα

    Μυτιλήνη

    Κύµη

    Φωκαία

    ΧίοςΕρυθρές

    Τέως

    Σάµος

    ΆκανθοςΣάνη

    ΣκώλοςΜεθώνη

    Αιγές

    Ηιώνη Θάσος

    ΣπάρτωλοςΠοτείδαια Σερµύλη

    ΜηκύβερναΌλυνθοςΠύδνα

    Πέλλα

    Λάρισα

    Καλυδώνα

    Φεραί

    Πτελεό

    ΗράκλειαΣτράτος

    Ναύπακτος

    ΉλιδαΖάκυνθος

    Πύλος

    Ολυµπία

    ΜεθώνηΓύθειο

    Σπάρτη

    Κύθηρα

    Μήλος

    Θυρέα Ερµιόνη

    Τροιζήνα

    Σικυών

    ΘήβαΠλαταιαί

    ∆ελφοί

    ΝίσαιαΜέγαρα

    Πανάκτιο

    ΑθήναΠειραιάς

    ΑίγιναΜέθαναΤεγέα

    ΚόρινθοςΜαντίνεια Επίδαυρος

    Αταλάντη

    Ωρεός

    Τανάγρα∆ήλιο

    Ερέτρια

    Κάρυστος

    Χαλκίδα

    N. Eύβοια

    MAKE

    ∆ONI

    A

    http://img.t03_k03_p017_1http://map.t03_k03_p017_2

  • οπωσδήποτε πίσω τους αιχµαλώτους της Σφακτηρίας και την επιστροφή της Πύλου και των Κυθήρων. Επιπλέον, γύρω στο 421 έληγε η Τριαντακονταετής ειρήνη που είχε συνάψει µε το Άργος, τον προαιώνιο εχθρό της στην Πελοπόννησο. Η Αθήνα, από τη δική της πλευρά, ήθελε την Αµφίπολη και την επαναφορά της ηρεµίας στην περιοχή της Χαλκιδικής, που προσέφερε περίπου το 7,5% του συνολικού συµµαχικού φόρου. Επίσης, ο πόλεµος άρχισε να δηµιουργεί οικονοµικά προβλήµατα, όπως έδειχνε η επιβολή εισφοράς στους Αθηναίους πολίτες –που πάντως βάρυνε τους πιο εύρωστους γενικά– για πρώτη φορά γύρω στο 428.Οι οπαδοί της ειρήνης στις δύο πόλεις –µε κύριους εκφραστές τον Νικία στην Αθήνα και τον βασιλιά Πλειστοάνακτα στη Σπάρτη– κατάφεραν να έρθουν σε συµφωνία πάνω σε αυτή τη βάση. Οι δύο πλευρές θα γύριζαν πίσω τους αιχµαλώτους και τα κέρδη τους από τον πόλεµο, µε κάποιες εξαιρέσεις, όπως η Νίσαια και οι Πλαταιές, ενώ η ειρήνη θα ήταν διάρκειας 50 χρόνων. Λίγο µετά τη σύναψη της ειρήνης, οι δύο πόλεις συµφώ-νησαν και σε µία συνθήκη συµµαχίας µε την ίδια διάρκεια (άνοιξη του 421).Ο Αρχιδάµειος πόλεµος είχε λήξει τυπικά ως µία στρατιωτική ισοπαλία, µε την Αθήνα να κυριαρχεί στη θάλασσα και τη Σπάρτη στην ξηρά. Στην ουσία όµως ήταν µια σοβαρή πολιτική ήττα της Σπάρτης, διότι είχε αποτύχει να εκπληρώσει τον στόχο που είχε δια-κηρύξει δηµόσια στην αρχή του πολέµου, την απελευθέρωση των συµµάχων-υποτελών της Αθήνας, δηλαδή την ουσιαστική κατάλυση της αθηναϊκής ηγεµονίας. Η κατάληψη της Σκιώνης και η σφαγή των κατοίκων της (σύµφωνα µε το ψήφισµα του 423) λίγο µετά τη συµφωνία της ειρήνης ήταν µια γλαφυρή απόδειξη της εγκατάλειψης όσων είχαν παρασυρθεί σε αποστασία από την αθηναϊκή αρχή εµπιστευόµενοι τους Σπαρτιά-τες. Αν ο Περικλής στόχευε στην αρχή του πολέµου να µειώσει το κύρος της Σπάρτης στην Πελοπόννησο και γενικώς στην Ελλάδα, αποδεικνύοντας τη σπαρτιατική αδυναµία να πλήξει καίρια την Αθήνα, είχε πετύχει.Ο κίνδυνος από την υπονόµευση της σπαρτιατικής θέσης, εξαιτίας των πενιχρών απο-τελεσµάτων του πολέµου, έγινε αισθητός από την κρίση που αντιµετώπισε η Σπάρτη στη συµµαχία της. Καταρχάς η Κόρινθος, η Ήλιδα, τα Μέγαρα και η Βοιωτία αρνήθηκαν να επικυρώσουν την ειρήνη, διότι δεν είχαν ληφθεί υπόψη τα συµφέροντά τους στις διαπραγµατεύσεις. Οι πόλεις της Χαλκιδικής που είχαν αποστατήσει αρνούνταν να επι-στρέψουν στην αθηναϊκή ηγεµονία και αισθάνονταν προδοµένες από τους Σπαρτιάτες.

    Εγχάρακτη πλάκα του 420 π.Χ., στην οποία αναγράφεται η συµ-

    Ο ανατρεπτικός και φιλόδοξος Αλκιβιάδης, συνδυάζοντας την

    http://img.t03_k03_p018_1http://img.t03_k03_p018_2

  • Ιδιαίτερα οι Κορίνθιοι ήταν έντονα ενοχληµένοι µε τη στάση της Σπάρτης, έχοντας χάσει το Σόλλιο και το Ανακτόριο κατά τον πόλεµο, περιοχές που δεν τους επιστρά-φηκαν µε τη συνθήκη ειρήνης. Στην προσπάθειά τους να αναγκάσουν τη Σπάρτη να επαναλάβει τον πόλεµο χρησιµοποίησαν το Άργος.Το Άργος ήταν ο παραδοσιακός εχθρός της Σπάρτης στην Πελοπόννησο, κυρίως λόγω της διαµάχης για τη διαφιλονικούµενη περιοχή της Κυνουρίας. Κατά τον Αρχιδάµειο πόλεµο είχε παραµείνει ουδέτερο, κρατώντας ανέπαφες τις δυνάµεις του. Έχοντας µεγάλες φιλοδοξίες και µε την παρακίνηση των Κορινθίων, οι Αργείοι προσπάθησαν να δηµιουργήσουν έναν καινούργιο συνασπισµό, αποµονώνοντας τη Σπάρτη, στον οποίο συµµετείχαν η Ήλις, η Μαντίνεια, η Κόρινθος και οι πόλεις της Χαλκιδικής που είχαν εγκαταλειφθεί από τους Σπαρτιάτες. Η Ήλις και η Μαντίνεια είχαν κίνητρο για τη συµ-µετοχή τους κάποιες πρόσφατες εδαφικές προστριβές µε τη Σπάρτη για το Λέπρεο και την Παρρασία αντίστοιχα. Η Σπάρτη άρχισε να αντιλαµβάνεται τον κίνδυνο µιας πιθανής αποσύνθεσης της Πελο-ποννησιακής συµµαχίας, εξαιτίας της ειρήνης που είχε συµφωνήσει χωρίς να υπολογί-σει τους συµµάχους τους. Ήδη τουλάχιστον δύο από τους καινούργιους εφόρους για το 420 ήταν υπέρ του πολέµου µε την Αθήνα. Η κατάσταση έγινε χειρότερη εξαιτίας της µη εφαρµογής κάποιων βασικών όρων της ειρήνης. Συγκεκριµένα, η Σπάρτη δεν παρέ-δωσε την Αµφίπολη και τις εξεγερµένες πόλεις της Χαλκιδικής στους Αθηναίους, όπως όριζε η συνθήκη ειρήνης, αν και απέσυρε τις δυνάµεις της. Οι Αθηναίοι σε αντίποινα αρνήθηκαν να αποσυρθούν από την Πύλο.Ο καινούργιος συνασπισµός του Άργους είχε λειτουργήσει, όπως ίσως περίµεναν οι Κορίνθιοι, σαν ένας παράγοντας που θα ανάγκαζε τη Σπάρτη να αναθεωρήσει την ειρηνευτική πολιτική. Από τη στιγµή, λοιπόν, που η ειρήνη άρχισε να γίνεται αµφίβολη είχε ολοκληρώσει την αποστολή του, τουλάχιστον από την κορινθιακή σκοπιά. Έτσι λοιπόν οι Κορίνθιοι αποσύρθηκαν διακριτικά από τον συνασπισµό ενώ και οι Αργείοι ξεκίνησαν διαπραγµατεύσεις µε τη Σπάρτη, αφού ο συνασπισµός δεν τους είχε ωφε-λήσει ουσιαστικά σε τίποτα.Τα πράγµατα πήραν απροσδόκητη τροπή όµως, όταν οι Σπαρτιάτες απέδωσαν τελικά στους Αθηναίους το οχυρό Πάνακτο, το οποίο είχαν καταλάβει οι Βοιωτοί στον Αρχι-δάµειο πόλεµο. Το Πάνακτο γύρισε στα χέρια των Αθηναίων µε κατεστραµµένες τις

  • οχυρώσεις του από τους Βοιωτούς, προκαλώντας τη