Διαδικτυακή Δημοσιογραφία

#4 Θεωρητικές Προσεγγίσεις στη Διαδικτυκή Δημοσιογραφία

Ευγενία Σιαπέραesiapera@jour.auth.gr

Περίληψη

Η κρίση της δημοσιογραφίας Τεχνο-ουτοπίες και δημοσιογραφία

(Domingo, 2006) Ουτοπίες και πραγματικότητα Συμπεράσματα - ερωτήματα

Η κρίση της δημοσιογραφίας

Είναι η δημοσιογραφία σε κρίση; Γιατί;

Χρόνος Χρήμα Αυτονομία Πολιτισμικές αλλαγές

Ποιά είναι η σχέση του Ίντερνετ με την κρίση;

Χρόνος Αιώνιος χρόνος (timeless time) και χώρος των ροών

(space of flows, Castells, 1996) Συνεχείς 24/7 ρυθμοί παραγωγής και δημοσίευσης

ειδήσεων σε παγκόσμια κλίμακα Κύκλος των ειδήσεων:

Συλλογή – [έρευνα –επιλογή – ιεράρχηση –επεξεργασία ] - δημοσίευση (Δημητρακοπούλου, 2005, 2007)

Συνεχής πίεση για ενημέρωση Ταχύτητα πιό σημαντική απ΄οτιδήποτε άλλο.

Αποτέλεσμα: ριζικές αλλαγές στο δημοσιογραφικό επάγγελμα – έμφαση όχι τόσο στην έρευνα και επεξεργασία ή ανάλυση, αλλά στην άμεση δημοσίευση

Χρόνος

Αποτέλεσματα Ριζικές αλλαγές στο δημοσιογραφικό επάγγελμα ‘Εμφαση όχι τόσο στην έρευνα και επεξεργασία ή

ανάλυση, αλλά στην άμεση δημοσίευση Προβληματική αξιοπιστία καθώς δεν γίνονται

πλέον οι απαραίτητοι έλεγχοι

Χρήματα Μείωση εισόδων από πωλήσεις και από διαφημίσεις

Παρόλο που το κοινό των online ειδησεογραφικών τόπων αυξάνεται δεν έχει βρεθεί ακόμα ένα βιώσιμο οικονομικό μοντέλο

Ταυτόχρονα, η μείωση των διαφημιστικών εσόδων οφείλεται τόσο στην οικονομική κρίση όσο και στην προβληματική σχέση διαδικτύου και διαφημίσεων.

Pew Project for Excellence in Journalism US: $38 δισ.κέρδη το 2008 αλλά: 23% πτώση τα τελευταία 2

χρόνια 10% από όλες τις δημοσιογραφικές θέσεις εργασίας στα

newsrooms χάθηκαν. Μέχρι το τέλος του 2009 το 25% των δημοσιογραφικών θέσεων

εργασίας που υπήρχαν το 2001 αναμένεται να εξαφανιστούν.

Χρήματα

Γενικά: ραγδαία μείωση όχι μόνο του προσωπικού αλλά και των ειδήσεων, ειδικά των ‘ακριβών’ ειδήσεων (δηλ των εξωτερικών ειδήσεων και των ανταποκριτών, αλλά και μείωση της ερευνητικής δημοσιογραφίας).

Αποτέλεσμα: έλλειψη ουσιαστικής ποικιλίας στις ειδήσεις, εξάρτηση από πρακτορεία ειδήσεων από τη μία και από τις ανακοινώσεις δημοσίων σχέσεων από την άλλη.

Αυτονομία Η τοποθέτηση της δημοσιογραφίας ανάμεσα στην

αγορά και στην πολιτική Εξάρτηση από την αγορά για έσοδα και επιβίωση Η πολιτική στην ουσία αποτελεί το λόγο ύπαρξης της

δημοσιογραφίας (c.f. Habermas) Bourdieu (1999): το πρόβλημα της δημοσιογραφίας

είναι ότι κυριαρχείται από την αγορά, και κατόπιν κυριαρχεί όλους τους υπόλοιπους τομείς υπαγορεύοντας και αλλάζοντας τους τρόπους και κριτήρια λειτουργίας τους.

Λειτουργεί ως ένας Δούρειος Ίππος για την άλωση ολων των ‘πεδίων’, συμπεριλαμβανομενης και της πολιτικής, από την αγορά.

Αυτονομία

Ταυτόχρονα, χάνει ολοένα και περισσότερο την αξιοπιστία της ακριβώς επειδή δεν λειτουργεί αυτόνομα.

Οφείλει να διασφαλίσει την αυτονομία της, και να θεσπίσει όρια και κανόνες για το επάγγελμα του δημοσιογράφου, στα πρότυπα των άλλων επαγγελμάτων (professions), π.χ. Ιατρική, νομική κλπ.

Κρίση της δημοσιογραφίας προέρχεται (και) από την έλλειψη αυτονομίας.

Πολιτισμικές Αλλαγές

Αλλαγή στις αναγνωστικές συνήθειες: Από καθημερινή ανάγνωση έντυπων μέσων είτε

σε κατανάλωση τηλεοπτικών ειδήσεων (κυρίως οι ηλικίες απο 35 και πάνω) είτε σε κατανάλωση online ειδήσεων στα κλεφτά στη διάρκεια της (εργάσιμης) μέρας

Στροφή από την ανάγνωση-κατανάλωση ειδήσεων στην παραγωγή

Αντί για αυτονομία, στροφή στην συνεργασία και συλλογική προσπάθεια (c.f. wikis etc.)

Πολιτισμικές αλλαγές

Αποτελέσματα: Η δημοσιογραφία από τη μία δεν έχει ανταποκριθεί στις

αλλαγές αυτές με ικανοποιητικό τρόπο και από την άλλη αρνείται να το κάνει

Η παραγωγή ειδήσεων, σχολιών και ανάλυσης από μη-δημοσιογράφους οδηγεί στον πληθωρισμό ειδήσεων και πληροφοριών με συνέπεια την απαξίωσή τους

Η συμμετοχική κουλτούρα δεν έχει προσ το παρόν αξιοποιηθεί σε βαθμό ώστε είτε να αντικαταστήσει είτε να εμπλουτίσει ουσιαστικά τη δημοσιογραφία.

Διαδίκτυο και Δημοσιογραφική Κρίση Σχέση προβληματική: Από τη μια το διαδίκτυο ενοχοποιείται ως ο

καταλύτης αν όχι η αιτία της κρίσης (χρόνος, χρήμα, ετερονομία σχετίζονται άμεσα με το Ίντερνετ).

Επίσης το διαδίκτυο φέρεται να έχει οδηγήσει σε μια άμεση επαφή μεταξύ των ακροατών-πολιτών και της επικαιρότητας ή και μεταξύ των πολιτικών και των πολιτών. ΄Εχουμε εισέλθει στη φάση της μη-διαμεσολάβησης (disintermediation, Hall, 2001) με αποτέλεσμα των δημιουργία σοβαρών ερωτηματικών σχετικά με το ρόλο και λόγο της δημοσιογραφίας.

Διαδίκτυο και Δημοσιογραφική Κρίση Από την άλλη, θεωρητικοί στρέφονται στο διαδίκτυο ψάχνοντας

διέξοδο στην κρίση. Για παράδειγμα, ο Jo Bardoel (2002) θεωρεί ότι το Ίντερνετ θα

αναδείξει ένα νέο είδος δημοσιογραφίας, τη διαδικτυακή, που θα κάνει χρήση των ιδιοτήτων του διαδικτύου οδηγώντας έτσι τη δημοσιογραφία σε αναδιάρθρωση.

Διαδραστικότητα, πολυμεσικότητα, υπερκειμενικότητα, αλλά και α-συγχρονία χαρακτηρίζουν το νέο αυτό είδος, το οποίο επιτρέπει την επέκταση της δημοσιογραφίας τόσο στο χώρο (σε βάθος και σε εύρος αλλά και μέσω της έμφασης στο περιεχόμενο των χρηστών), όσο και στο χρόνο, καθώς το Ίντερνετ λειτουργεί σαν ένα πελώριο και μόνιμο αρχείο.

Διαδίκτυο και Κρίση Άλλοι, όπως ο Pavlik (2001) θεωρούν ότι το Ιντερνετ

αναδομεί τη δημοσιογραφία σε τέσσερα επίπεδα: Αλλάζει το περιεχόμενο, τις απαιτούμενες δημοσιογραφικές

δεξιότητες, τη δομή των ειδησεογραφικών οργανισμών και newsrooms, και τη σχέση μεταξύ δημοσιογραφίας και όλων των κοινών της (συμπεριλαμβανομένων πηγών, πολιτκών κλπ.).

Οι αλλαγές αυτές κρίνονται θετικά απο τον Pavlik που βρίσκει ότι η αναδόμηση της δημοσιογραφίας θα μπορέσει όχι μόνο να τη βγάλει απο την κρίση και το τέλμα, αλλά και να την βελτιώσει, να την εκσυγχρονίσει και να την οδηγήσει προς εναν εκδημοκρατισμό.

Κρίση και Ουτοπίες

Την κάπως πολωμένη αυτή συζήτηση αναλύει ο David Domingo (2006) ισχυριζόμενος ότι η έμφαση στα τεχνικά χαρακτηριστικά του διαδικτύου έχει οδηγήσει στη δημιουργία ουτοπικών μοντέλων τα οποία όμως εντέλει επηρρεάζουν δημοσιογραφικές πρακτικές.

Συγκεκριμένα αναφέρεται σε τρια μοντέλα: Η ουτοπία της υπερκειμενικότητας Η ουτοπία της πολυμεσικότητας Η ουτοπία της διαδραστικότητας

Κρίση και Ουτοπίες Σύμφωνα με τον Domingo, οι ρίζες των τεχνο-ουτοπικών μοντέλων της

διαδικτυακής δημοσιογραφίας εντοπίζονται στην βιβλιογραφία στο Ίντερνετ στη δεκαετία του 1990 που χαρακτηρίζονταν από μία μεγάλου βαθμού αισιοδοξία (π.χ. Gates’ friction-free capitalism, Negroponte’s digital being etc.) που τελείωσε άδοξα με το dot.com crash.

Παρόλο τον τεχνολογικό ντετερμινισμό των ουτοπιών και παρόλη την αδικαιολόγητη αισιοδοξία που τις χαρακτηρίζει, τα μοντέλα αυτά παραμένουν ισχυρά γιατί τα έχουν ενστερνιστεί οι διαδικτυακοί δημοσιογράφοι, που κρίνουν τη δουλειά τους με βάση τα κριτήρια των μοντέλων αυτών και επίσης γιατί πλευρές των μοντέλων διδάσκονται στους μελλοντικούς δημοσιογράφους.

Το πρόβλημα, σύμφωνα με τον Domingo, είναι ότι επειδή οι ουτοπίες αυτές αντιπροσωπεύουν μία μη-ρεαλιστική και εντέλει αβάσιμη προσέγγιση στην άρθρωση της τεχνολογίας και δημοσιογραφίας, κινδυνέυουμε να βασίσουμε ολόκληρο το οικοδόμημα της νέας, διαδικτυακής δημοσιογραφίας πάνω σε σαθρές βάσεις.

Αλλά σε τι συνίστανται οι ουτοπίες;

Η Ουτοπία της Υπερκειμενικότητας Η έννοια της υπερκειμενικότητας βασίζεται στο ότι η δομή

του διαδικτύου αποτελείται από μια σειρά κειμένων ή περιεχομένων που συνδέονται μεταξύ τους με πολλαπλούς συνδέσμους και όχι γραμμικά ή σειριακά.

Η υπερκειμενικότητα οδηγεί σε μια νέα αφηγηματική δομή που διαφέρει αισθητά από την κλασική αρχή-μέση-τέλος. Ταυτόχρονα η υπερκειμενικότητα επιτρέπει την πολυφωνία.

Επίσης η υπερκειμενικότητα σημαίνει ότι τη ροή της αφήγησης ελέγχει όχι ο αφηγητής- συγγραφέας αλλά ο χρήστης-αναγνώστης. Οι έννοιες αρχή και τέλος γίνονται σχετικές.

Τέλος, η υπερκειμενικότητα σχετίζεται και το χρόνο, καθώς επιτρέπει την συνεχή ενημέρωση και αλλαγή των κειμένων.

Η Ουτοπία της Υπερκειμενικότητας Σύμφωνα με τους Kansas & Gitlin (1999) η

υπερκειμενικότητα παρέχει τη δυνατότητα συνδυασμού των μαθημάτων της τηλεόρασης (δηλ συνεχής ροή 24/7) με τα μαθήματα της έντυπης δημοσιογραφίας (ανάλυση, βάθος, background).

Αντιστοιχεί λοιπόν με την επέκταση της δημοσιογραφίας τόσο στο χρόνο όσο και στο χώρο.

Ο συνδυασμός αυτός παρέχει μια διέξοδο στο πρόβλημα της αμεσότητας σε βάρος του βάθους, καθώς οι δημοσιογράφοι μπορούν να έχουν και τα δύο.

Η Ουτοπία της Υπερκειμενικότητας Πρακτικά, οι διαδικτυακοί δημοσιογράφοι οφείλουν να

παρέχουν όσο το δυνατόν πιο ενημερωμένες ειδήσεις αλλά και μια σειρά από συνδέσμους και άλλες πληροφορίες που εκτείνουν τη συγκεκριμένη ιστορία σε βάθος.

Η μη-γραμμική αυτή αντίληψη της διαδικτυακής δημοσιογραφίας περιστρέφεται γύρω απο τον άξονα της χρήσης και πλοήγησης των αναγνωστών. Οφείλει δηλαδή να δημιουργεί ένα περιβάλλον εύκολης πλοήγησης ανάμεσα σε ένα πλήθος πληροφοριών (Ηuesca, 2000).

Τέλος η αντικειμενικότητα αντικαθίσταται με ένα είδος ‘αναλυτικής υποκειμενικότητας’ (Hall, 2001) με το δημοσιογράφο να εξηγεί στους αναγνώστες που βρήκε τις πηγές του, γιατί θεώρησε σημαντικά κάποια links κλπ.

Η Ουτοπία της Πολυμεσικότητας

Η πολυμεσικότητα αναφέρεται στην δυνατότητα που παρέχουν τα ψηφιακά μέσα για μετάδοση ειδήσεων-πληροφοριών σε διάφορες πλατφόρμες (πχ βίντεο, audio, text κλπ).

Ταυτόχρονα, η πολυμεσικότητα επιτρέπει τον συνδυασμό αυτών των μέσων.

Η πολυμεσικότητα, όπως είδαμε, βασίζεται στην τεχνολογική σύγκλιση.

Η Ουτοπία της Πολυμεσικότητας

Η πολυμεσικότητα συνδέεται από τη μια με αυξημένη δημιουργικότητα, καθώς οι δημοσιογράφοι μπορούν να επιλέγουν τη μορφή που θεωρούν πιο κατάλληλη για την κάθε είδηση (ή και μέρος της είδησης).

Από την άλλη συνδέεται με επικοινωνιακή αποδοτικότητα, καθώς επιτρέπει στους δημοσιογράφους να επικοινωνήσουν με το κοινό με τον τρόπο που θεωρούν ότι θα κάνει πιο κατανοητή μια είδηση-πληροφορία.

Η Ουτοπία της Πολυμεσικότητας Απο πρακτική πλευρά η πολυμεσικότητα σημαίνει ότι οι

δημοσιογράφοι θα πρέπει να συλλέγουν πληροφορίες χρησιμοποιώντας διάφορα μέσα (κάμερες, φωτογραφίες, σημειώσεις, πληροφορίες από αρχεία κλπ.)

Από την άλλη θα πρέπει να μπορούν να συνδυάσουν διάφορα μέσα στην σύνταξη της ιστορίας τους, ιδανικά χρησιμοποιώντας ένα και μοναδικό interface (κυρίως μια ιστοσελίδα).

Αυτές οι δυνατότητες παρέχουν στους δημοσιογράφους μεγαλύτερο έλεγχο πάνω στην παραγωγή και σύνταξη των κειμένων τους και τους επιτρέπουν να κάνουν περισσότερη αυτόνομη έρευνα εκτός γραφείου.

Αποκορύφωση αυτής της τάσης (δηλαδή της σύγκλισης) είναι το ενιαίο newsroom, στο οποίο δημοσιογράφοι θα παράγουν νέα και άρθρα για όλες τις επικοινωνιακές πλατφόρμες.

H Ουτοπία της Διαδραστικότητας Διαδραστικότητα: η ικανότητα του χρήστη να ρυθμίσει ή και να

αλλάξει το περιεχόμενο ενός μέσου. Η διαδραστικότητα αποτελεί το επίκεντρο των τεχνολογικών

ουτοπιών καθώς αλλάζει εντελώς τα δεδομένα. Αντί του επικοινωνιακού μοντέλου ένας-προς-πολλούς που

χαρακτηρίζει τη μαζική επικοινωνία, έχουμε ένα μείγμα από διαφορετικές επικοινωνιακές δυνατότητες.

Ένας-προς-έναν, πολλοί-προς-πολλούς, πολλοί-προς-έναν αλλά και το κλασικό ένας-προς-πολλούς συνυπάρχουν

Το κάθετο μοντέλο του δημοσιογράφου ως μοναδικής πηγής ειδήσεων και ανάλυσης δεν μπορεί πλέον να υπάρξει.

Το μονοπώλιο των δημοσιογράφων χάνεται καθώς όλοι πλέον μπορούν δημοσιεύσουν νέα, γνώμες, σχόλια κλπ.

H Ουτοπία της Διαδραστικότητας Η διαδραστικότητα οδηγεί σε απώλεια τις

παραδοσιακές δημοσιογραφικές λειτουργίες του πυλωρού (gatekeeping) και agenda setting.

Σε αντίθεση η δημοσιογραφία στρέφεται περισσότερο προς ένα βοήθημα στο κοινό έτσι ώστε να μπορέσει να πλοηγηθεί ανάμεσα σε ένα πλήθος πληροφοριών και να ερμηνεύσει τη σημασία τους. H κυρίαρχη λειτουργία φαίνεται πως είναι αυτή του φίλτρου (Lasica, 1996; Singer, 1997).

Χάρη στη διαδραστικότητα, οι δημοσιογράφοι μαθαίνουν καλύτερα το κοινό τους και τα ενδιαφέροντά του.

H Ουτοπία της Διαδραστικότητας Πρακτικά, η διαδραστικότητα σημαίνει ότι οι δημοσιογράφοι θα μπορούν

να γράφουν πιο συγκεκριμένα, και άρα πιο ενδιαφέροντα άρθρα, εφόσον θα γνωρίζουν καλύτερα το κοινό τους.

Επίσης, η διαδικτυακή δημοσιογραφία θα χαρακτηρίζεται από μία εξατομίκευση της χρήσης (customization) που σημαίνει εξατομίκευση της εμπειρίας των χρηστών με βάση όμως κάποιες προαποφασισμένες (αυτόματες) επιλογές (π.χ. γλώσσα, fonts, τύπος ειδήσεων – αθλητικά κλπ.).

Για να πετύχει τέτοιου είδους εξατομίκευση, οι ιστοσελίδες αρχικά οφείλουν να συλλέξουν πληροφορίες για τους χρήστες τους.

Ενώ κάτι τέτοιο παραπέμπει σε σενάρια παρακολούθησης και Μεγάλου Αδελφού, δημοσιογραφικές ιστοσελίδες μπορουν να ανοίξουν κανάλια επικοινωνίας με το κοινό τους, βελτιώνοντας έτσι τη σχέση τους.

Η ύπαρξη τέτοιων καναλιών επικοινωνίας εχει σημαντικά προτερήματα: δημιουργεί κοινότητες αναγνωστών-χρηστών, αυξάνει την πίστη στο δημοσιογραφικό brand, και επιτρέπει στους συντάκτες να καταλάβουν τι ακριβώς απασχολεί το κοινό.

H Ουτοπία της Διαδραστικότητας

Ακολουθώντας τη λογική της διαδραστικότητας οδηγούμαστε επίσης σε μια μορφή δημοσιογραφιας που θέλει ενσωματώσει τους χρήστες σε τέτοιο βαθμό ώστε να εξισώνονται ουσιαστικά με τους δημοσιογράφους.

Από τη μία αυτό οδηγεί στη λεγόμενη συμμετοχική δημοσιογραφία (Bowman and Willis, 2003; Gilmor, 2004).

Από την άλλη οδηγεί σε αναζήτηση τρόπων με τους οποίους περιεχόμενα των χρηστών μπορούν να χρησιμοποιηθούν δημοσιογραφικά.

Ουτοπίες και Πραγματικότητα

Μια σειρά εμπειρικών ερευνών έδειξε την απόσταση μεταξύ ουτοπιας και πραγματικότητας.

Οι Van der Wurff et al. (2005) σε μια έρευνα 16 χωρών κατέληξαν στο ότι μια μειοψηφία ιστοτόπων εφημερίδων έκαναν χρήση της διαδραστικότητας, υπερκειμενικότητας ή πολυμέσων.

Οι Deuze, Paulusen & Neuberger (2004) ερευνώντας δημοσιογράφους στην Ολλανδία, Φλαμανδία και Γερμανία, κατέληξαν στο ότι υπάρχει ενα χάσμα εμταξύ των δυνατοτήτων του Ιντερνετ και τησ πραγματικότητας στα newsrooms.

Ουτοπίες και Πραγματικότητα Άλλες έρευνες (πχ Martinez et al., 2004) βρήκαν μια ριζωμένη

επαγγελματική αντίσταση στις αλλαγές. Ερευνες στους χρήστες αναφέρουν ότι αυτοί που καταναλώνουν

τα νέα τείνουν να διαβάζουν online sites σαν συμπληρωμα των έντυπων μέσων (Beyers, 2005).

Έρευνες πάνω στα online forums αναφέρουν ότι ο κύριος λόγος ανάρτησης είναι να πουν οι χρήστες τη γνώμη τους και όχι να συζητήσουν τις απόψεις τους. Η online συζήτηση ή διάλογος είναι ακόμα μειοψηφία (Beyers, 2004; Schultz, 2000).

Σε πιο πρόσφατες έρευνες, ο Σαλτζής (2007) βρήκε ότι μεγάλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί όπως το BBC όντως προχωρούν σε σύγκλιση, ενοποιώντας ολα τα newsrooms.

Ουτοπίες και Πραγματικότητα Ο Domingo (2006), στη δική του έρευνα αναφέρει την αμεσότητα

ως την πιο διαδεδομένη τάση στα online newsrooms Καταλανικών δημοσιογραφικών οργανισμών. Η εξήγηση που δίνει είναι ότι η στραηγική της αμεσότητας οδηγεί τα online newsrooms σεδιαφοροποίηση απο τα τηλεοπτικά και έντυπα μέσα και άρα κι έναν λόγο ύπαρξης.

Από την άλλη η κουλτούρα αυτή της αμεσότητας ‘σκοτώνει’ την ουτοπία της υπερκειμενικότητας ακριβώς επειδή δεν υπάρχει ο χρόνος για περισσότερη έρευνα, βάθος και επέκταση μέσω συνδέσμων (εκτός των εσωτερικών).

Επίσης στην έρευνα του Domingo οι εικόνες που είχαν οι δημοσιογράφοι για το κοινό τους ήταν στην πλειοψηφία τους αρνητικές: θεωρούν ότι δεν έχουν γρήγορο ιντερνετ, ότι δεν ενδιαφερονται ιδιαίτερα, κι ότι δεν έχουν τα στοιχεία να κρίνουν.

Ουτοπίες και Πραγματικότητα Από την πλευρά της εμπειρίας των διαδικτυακών

δημοσιογράφων, ο Domingo αναφέρει μια κουλτούρα ανταγωνισμού των online με τα άλλα newsrooms, που στην ουσία πλήττει όλα τα είδη δημοσιογραφίας.

Στην έρευνά του, οι διαδικτυακοί δημοσιογράφοι αισθάνονταν μειονεκτικά και ανέφεραν χαμηλότερους δείκτες εργασιακής ικανοποίησης σε σχέση με παραδοσιακούς δημοσιογράφους.

Παρόμοια ευρήματα αναφέρει και η Δημητρακοπούλου (2007) στην έρευνά της σε Έλληνες διαδικτυακούς δημοσιογράφους.

Κάτι τέτοιο πιθανόν να οφείλεται στην έλλειψη αναγνώρισης αλλά και στην επαγγελματική ανασφάλεια που αντιμετωπίζουν οι Έλληνες διαδικτυακοί δημοσιογράφοι.

Συμπεράσματα - ερωτήματα

Πώς διαμορφώνεται η σχέση ουτοπιών και δημοσιογραφίας μετά την άνοδο του web 2.0;

Πως μπορούμε να ερμηνεύσουμε την όποια αναντιστοιχία;

Κατά πόσο μπορεί το ιντερνετ να βοηθήσει τη δημοσιογραφία να ξεπεράσει την όποια κρίση;